B. Koszel: Polacy I Niemcy W Unii Europejskiej (2004-2009) - Główne Problemy I Wyzwania

NR 4(I)
IZ Policy Papers
INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS
Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

Bogdan Koszel
Niemcy odegray w procesie integracji Polski z Uni Europejsk olbrzymi, cho czsto w Polsce niedocenian rol. Wrd elit niemieckich istnieje przewiadczenie, e Polska szybko zapomniaa o poparciu niemieckim i pod rzdami zdominowanymi przez PiS sytuowaa si po stronie nieprzyjaci Niemiec. Wobec propagandowej ofensywy znajdujcego si obecnie w opozycji PiS, rzdowi D. Tuska trudno jest promowa blisk kooperacj obu pastw w UE. Republika Federalna liczya na cis wspprac z Polsk w poszerzonej UE i stworzenie swoistego lobby rodkowoeuropejskiego. Rachuby te zawiody, poniewa Polska preferuje wspprac nastawion na montowanie doranych koalicji do zaatwienia konkretnych spraw. Wydaje si jednak, e dla Polski celowe byoby wchodzenie w strategiczne partnerstwo w UE, np. w postaci zrewitalizowanego Trjkta Weimarskiego. Duy wpyw na wspdziaanie Polski i RFN w UE ma strategiczne partnerstwo rosyjsko-niemieckie. Obecnie Niemcy maj wiadomo, e prba forsowania wasnych koncepcji w zakresie polityki wschodniej bez uzyskania co najmniej neutralnej postawy Polski skazana bdzie na niepowodzenie. Kanclerz Merkel przekazaa wiele sygnaw, e polityka nadmiernej zayoci w stosunkach niemiecko-rosyjskich naley do przeszoci. W polskim interesie ley, aby pozyskiwa Niemcy dla idei Partnerstwa Wschodniego, jak rwnie czonkostwa Ukrainy w UE. Rzdy zdominowane przez PiS nie wypracoway adnej spjnej koncepcji na konstruktywne wspdziaanie z Niemcami w UE. Zatruy atmosfer w obustronnych kontaktach i co gorsze prboway dezawuowa osignicia poprzednikw na polu polsko-niemieckiego porozumienia i pojednania. Kwestia wypdzonych, problem odszkodowa i Powiernictwa Pruskiego, zwrot dbr kultury zaowocoway ochodzeniem wzajemnych relacji i w pewnym stopniu wina ley tu po stronie Polski. Od koca 2007 r. wida zdecydowan popraw w polsko-niemieckiej kooperacji na rnych unijnych forach. Jej dobrym przykadem byo wypromowanie przez niemieck chadecj i PO Jerzego Buzka na przewodniczcego Parlamentu Europejskiego. Kryzys w stosunkach bilateralnych za rzdw J. Kaczyskiego paradoksalnie dobrze przysuy si wsppracy Polski z Niemcami w UE. Postawienie wielu spornych spraw przez Warszaw na ostrzu noa spowodowao, e w dziaaniach niemieckich wobec Polski nastpia gbsza refleksja i znikn ton pewnego paternalizmu, nawet arogancji i przekonania o wasnym besserwisserstwie. Polska i Niemcy maj wsplne interesy w Unii, przede wszystkim za maj do odegrania znaczc rol w realizacji tzw. wschodniego wymiaru Unii Europejskiej. Wsplnie dy powinny do stworzenia w Europie rodkowej nakrelonego w traktacie amsterdamskim obszaru wolnoci, sprawiedliwoci i bezpieczestwa. Do wsppracy z Niemcami w UE Polska powinna podchodzi racjonalnie, kierujc si nie doranymi korzyciami, czy resentymentami, lecz z szacunkiem dla interesw wasnych i partnera. Naley przy tym mie wiadomo, e w historii Unii Europejskiej nie byo dotd adnej powaniejszej inicjatywy, ktra przyjaby si bez aprobaty Niemiec. Polityka sacro egoismo i kierowanie si wycznie interesami narodowymi atwo moe prowadzi do izolacji Polski w Unii Europejskiej.
IZ Policy Papers
W serii ukazay si: Nr 1(I) Historia i pami: masowe przesiedlenia 1939-1945-1949. Nr 2 (I) Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego. Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008. Nr 3(I) Midzynarodowa solidarno. Operacje pokojowe ONZ - NATO - UE.
W przygotowaniu: Nr 5 (I) Przyszo NATO trudne decyzje.
Bogdan Koszel
INSTYTUT ZACHODNI
Seria wydawnicza: Redakcja serii:
IZ Policy Papers nr 4(I) Joanna Dobrowolska-Polak (red. naczelna) Piotr Cichocki Marta Gtz
Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:
Ewa Kozowska Ewa Wsowska
Copyright by Instytut Zachodni Pozna 2010 Wydawca: INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl
ISBN 978-83-61736-22-6
Druk:
SOWA Sp. z o.o. ul Hrubieszowska 6a 01-209 Warszawa
Spis treci
Wprowadzenie .................................................................................. 7 Konstytucja dla Europy i traktat lizboski ......................................... 9 Polityka wschodnia Unii Europejskiej ............................................. 34 Poszerzenie Unii Europejskiej o Ukrain ......................................... 48 Europejska Polityka Bezpieczestwa i Obrony ................................. 59
WPROWADZENIE
Picioletnie czonkostwo Polski w Unii Europejskiej jest wprawdzie zbyt krtk cezur, aby mona byo pokusi si o precyzyjne okrelenie jej miejsca i roli w tej organizacji, jest jednak wystarczajco dugie, by oceni jej dotychczasowe prby znalezienia swojego miejsca w gronie 27 pastw czonkowskich UE. Przystpienie Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. zakoczyo ponad 14-letni okres usilnych zabiegw o zakotwiczenie si w obozie Wsplnot Europejskich przy niezomnie od pocztku goszonej identyfikacji z systemem zachodnich wartoci pluralizmem politycznym, gospodark wolnorynkow i wolnoci sowa. W sferze stosunkw bilateralnych z Niemcami po 1989 r. nastpia rozbudowa wzajemnych kontaktw na rnych paszczyznach, ktre zaczto definiowa w kategoriach polsko-niemieckiej wsplnoty interesw. Akcesja Polski do Unii Europejskiej miaa by impulsem dla dalszej kooperacji obu pastw na wyszym jakociowo poziomie. Szybko jednak mona byo mwi o rozczarowaniu, gdy olbrzymi wpyw na wzajemne wspdziaanie w Unii odegray nastpstwa wyborw parlamentarnych w RFN oraz parlamentarnych i prezydenckich w Polsce jesieni 2005 r. Nowy rzd niemiecki z kanclerz Angel Merkel na czele proklamowa cigo i intensyfikacj kooperacji z ssiadami, a zwaszcza z Polsk, powrt do dobrych relacji transatlantyckich, wiksz aktywno w Unii Europejskiej i powcigliwo w kontaktach z Rosj, ktre zostay nadmiernie rozbudowane za czasw rzdw kanclerza Gerharda Schrdera. Po utworzeniu rzdu w Polsce zdominowanego przez Prawo i Sprawiedliwo w obu krajach szybko pojawiy si nieporozumienia, kontrowersje i nieufno. Na ustach politykw i dziennikarzy pojawiy si sowa o kryzysie, regresie i kiczu polsko-niemieckiego pojednania. Coraz czciej kwestionowano wsplny dorobek ssiedztwa z niema trudnoci wypracowywany od zjednoczenia Niemiec. Katalog wzajemnych pretensji stawa si coraz bardziej pojemny. Prawa strona polskiej sceny politycznej zarzucaa Niemcom relatywizacj procesu historycznego i zbrodni narodowego socjalizmu, a hasami wywoawczymi stay si wypdzenia, Erika Steinbach i Powiernictwo Pruskie. Niemcy natomiast powitali nowy polski rzd Kazimierza Marcinkiewicza i nastpnie Jarosawa Kaczyskiego z wyran niechci i dezaprobat obwiniajc go o skrajny nacjonalizm, zaciankowo, ktliwo i egoistyczne traktowanie ju nie tylko niemieckiego ssiada, ale i caej Unii Europejskiej. Nietrudno byo zauway, e wzajemna, cho zdecydowanie wiksza po stronie polskiej, podejrzliwo i pretensje znalazy szybko ujcie na zewntrz. Republika Federalna liczya na blisk wspprac z Polsk w poszerzonej Unii Europejskiej i tu spotkao j najwiksze rozczarowanie. Polska zdystansowaa si od bliszej kooperacji z Niemcami, gdy uwaaa, e zostanie zdominowana przez silniejszego partnera, ktrego dodatkowo posdzano o cigoty
IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl
Bogdan Koszel
hegemonistyczne i prby podporzdkowania sobie Unii Europejskiej. Jeeli bya mowa o sojuszach, to przede wszystkim z Wielk Brytani i Francj. W tej sytuacji w kluczowych i newralgicznych dla Unii Europejskiej kwestiach, drogi Polski i Niemiec wyranie si rozchodziy. Nowy rzd koalicji PO-PSL Donalda Tuska utworzony po wyborach w padzierniku 2007 r. musia dooy wielu stara, aby odbudowa atmosfer zaufania w relacjach na linii Berlin-Warszawa, co ze wzgldu na nieprzejednany stosunek opozycji, nie byo atwym przedsiwziciem. Z pewnoci mona zanalizowa pewne obszary unijnej aktywnoci, gdzie w stosunkach z Niemcami wystpuje zbieno pogldw, jak i konflikt interesw lub te nastpuje jednoczesne zazbianie si tych dwch zjawisk. Kwestie te naleaoby rozpatrywa na kilku najwaniejszych paszczyznach, ktre obejmuj przede wszystkim zagadnienia zwizane z reformami instytucjonalnymi i ustrojowymi w Unii Europejskiej (Konstytucja dla Europy i traktat lizboski), polityk wschodni UE, a zwaszcza Partnerstwem Wschodnim, poszerzaniem o nowych czonkw, oraz Europejsk Polityk Bezpieczestwa i Obrony. Niewtpliwie dla kompleksowej analizy polsko-niemieckich relacji na unijnych forach celowe byoby przyblienie rwnie i innych paszczyzn wsplnej aktywnoci: aspektw ekonomiczno-spoecznych (w tym m.in., budet unijny na lata 2007-2013, dyrektywa usugowa, rolnictwo, wejcie Polski do strefy euro, zatrudnianie Polakw w RFN, poszerzenie strefy Schengen o Polsk), dziaa na rzecz stworzenia w Unii przestrzeni wolnoci, bezpieczestwa i sprawiedliwoci, czy ochrony rodowiska i wsppracy/konfrontacji polsko-niemieckiej w unijnych instytucjach. S to jednak zagadnienia wymagajce odrbnych, pogbionych studiw1.
Szerzej (do 2007) zob. B. K o s z e l, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, Pozna 2008.
IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl
KONSTYTUCJA DLA EUROPY I TRAKTAT LIZBOSKI

Gone przemwienie J. Fischera z 12 maja 2000 r. w sprawie przyszoci Unii Europejskiej i koniecznoci podpisania konstytucji dla Europy, wzmocnione deklaracj z Laeken z 14 grudnia 2001 r. zaowocoway podjciem prac przez Konwent Europejski2. W czerwcu 2003 r. prace nad redakcj wstpnej wersji konstytucji zostay zakoczone i w nastpnym miesicu jej projekt rozesany zosta do pastw czonkowskich i nowo przyjmowanych. Niemcy byy jednym z najgortszych promotorw tego projektu i zaleao im na szybkim podpisaniu traktatu konstytucyjnego. Powanym bdem pomysodawcw Konwentu byo to, e kandydaci do czonkostwa mogli tylko uczestniczy w debacie konstytucyjnej, ale nie uczestniczyli w gosowaniach nad kolejnymi artykuami traktatu. Polska delegacja w Konwencie (D. Hbner, J. Oleksy, E. Wittbrodt) wiadoma formalnych ogranicze nie narzucaa si ze swymi pomysami. Z drugiej strony jej bierno miaa swoje uzasadnienie. Polska deklarujc w styczniu 2003 r. jednoznaczne poparcie dla zamierze amerykaskich wobec Iraku znalaza si pod silnym obstrzaem ze strony Francji i Niemiec. Nie chcc tworzy drugiego frontu konfrontacji, na forum Konwentu nie wystpowaa z obron wasnych rozwiza, co pniej srodze si zemcio. Warto przypomnie, e lista polskich zastrzee do projektu bya duga (m.in. preambua konstytucji z invocatio Dei; odejcie od nicejskiego sposobu gosowania w Radzie Unii Europejskiej, utrzymanie zasady jeden kraj-jeden komisarz w Komisji Europejskiej, rotacyjne sprawowanie prezydencji w Unii, urzd ministra spraw zagranicznych, zasada wzmocnionej wsppracy)3. Otwarta konfrontacja z Niemcami w kwestii zapisw w traktacie konstytucyjnym niefortunnie zbiega si z nasileniem dyskusji w obu krajach na temat roszcze majtkowych i budowy Centrum przeciwko Wypdzeniom. Pogorszya ona oglny klimat polsko-niemieckich stosunkw, pomimo e kanclerz G. Schrder publicznie odcina si od sfinansowania jego budowy w Berlinie ze rodkw publicznych. W Polsce tymczasem stopniowo ciar dyskusji koncentrowa si wok sposobu waenia gosw, podczas gdy inne sporne kwestie zeszy na plan dalszy. Niemcy wsplnie z Francuzami prbowali tumaczy Polakom, e ustalenia przyjte w Nicei byy rozwizaniem tymczasowym, o czym delegacja polska dobrze wiedziaa i umoliwi miay przede wszystkim uruchomienie procesu poszerzenia. Wskazywano, e obecne porozumienie wypracowane zostao z wielkim trudem przy zachowaniu zasady kompromisu, a zasada tzw. podwjnej wikszoci w procesie podejmowania decyzji w Radzie UE jest bardziej przejrzysta i odzwierciedla
Szerzej zob. K. B a c h m a n, Konwent o przyszoci Europy. Demokracja deliberatywna jako metoda legitymizacji wadzy w wielopaszczyznowym systemie politycznym, Wrocaw 2004; W . W e s s e l s, Der Konvent: Modelle fr eine innovative Integrationsmethode, Integration nr 1/2002, s. 83-98. 3 R. S o t y k, Sporne artykuy konstytucji, Gazeta Wyborcza z 10 X 2003.
2
Bogdan Koszel
rzeczywisty ukad si w Unii. Prby jej podwaania traktowano w kategoriach rozbijania jednoci europejskiej i unikania odpowiedzialnoci za przysze losy kontynentu europejskiego. Uwaano to za przejaw nacjonalizmu i niechci do skadania ofiar na rzecz wsplnej Europy. Jednoczenie w Berlinie i Paryu ostrzegano, e jeli nie nastpi akceptacja konstytucji w formie wypracowanej prze francusko-niemiecki duet, to oba pastwa uciekn w twardy rdze, tj. zacieni bilateraln wspprac w zakresie polityki zagranicznej, obronnej, ekonomicznej, socjalnej i edukacyjnej4. Nietrudno byo zauway, e rzucone 18 wrzenia 2003 r. z trybuny sejmowej przez opozycyjnego posa Jana Rokit (PO) haso Nicea albo mier byo powanym bdem politycznym, ktrego dalekosine skutki day o sobie zna w relacjach z partnerami z Unii Europejskiej i na arenie wewntrznej. Rzd Leszka Millera ostrzegany przez kanclerza G. Schrdera, e w tej sprawie Niemcy nie pjd na kompromis, zosta przez opozycj przyparty do muru i na dobr spraw straci moliwo jakiegokolwiek manewru i swobody dziaania. Nie ulegao wtpliwoci, e w sporach z Niemcami i Francj strona polska posiadaa w rku silne atuty. Zasada podwjnej wikszoci wyranie faworyzowaa pastwa due (Francja, Wielka Brytania, Wochy, Niemcy), ktrych waga w Unii niepomiernie wzrastaa, co naruszao zasad solidarnoci z pastwami mniejszymi i sabszymi. Trudno te byo przesdza o wadach systemu nicejskiego, skoro nie mg by on wyprbowany w praktyce. I wreszcie obywatele polscy gosowali w referendum unijnym bdc przewiadczeni o docenieniu przez unijnych partnerw roli i miejsca Polski w procesie budowy zjednoczonej Europy, co zostao uzewntrznione w Nicei w liczbie przyznanych jej gosw (27) w Radzie UE 5. Jak si wydaje, w Berlinie miano zrozumienie dla polskich argumentw, ale pomimo tego wywierano na ni nacisk, aby zmienia ona swoje stanowisko w kwestii waenia gosw. Przebywajcy w Warszawie w kocu padziernika szef parlamentarnej grupy polsko-niemieckiej w Bundestagu Markus Meckel zarzuca rzdowi polskiemu polityczn krtkowzroczno, a unijny komisarz ds. rozszerzenia Gnter Verheugen w wywiadzie dla Gazety Wyborczej ostrzega, e system nicejski grozi paraliem decyzyjnym w Unii, ktrego konsekwencje odczuje rwnie i Polska6. Na krtko przed rozpoczciem tzw. konklawe w Neapolu w listopadzie 2003 r.,ktre miao przynie ostateczne rozstrzygnicia w sprawie przyjcia unijnej konstytucji, w Polsce rozpowszechniony zosta kolejny list 100 intelektualistw na czele z Wadysawem Bartoszewskim, ktry wzmocni mia pozycj negocjacyjn polskiego rzdu. List przytacza argumenty na rzecz obrony
Por. B. K o s z e l, Francusko-niemieckie koncepcje zacienienia kooperacji bilateralnej jako wezwanie dla integracji europejskiej, Przegld Politologiczny nr 3/2005, s. 51-65. 5 W . C i m o s z e w i c z , Dajmy szans systemowi przyjtemu w Nicei. Sprawdmy go w praktyce i na tej podstawie dokonujmy oceny. Do tej rzeki wchodzimy pierwszy raz..., Rzeczpospolita z 27 X 2003. 6 Apel komisarza Verheugena o kompromis w sprawie europejskiej konstytucji, Gazeta Wyborcza z 26 XI 2003; wywiad z M. Meckelem zob. Rzeczpospolita z 30 X 2003.
4
10
Nicei, ktra miaa wynika nie z ciasno pojmowanego interesu narodowego, lecz z przekonania, i postanowienia te w wikszym stopniu ni obecny projekt konstytucji pozwalaj przeciwdziaa gronym wewntrznym partykularyzmom, ktre mog w przyszoci rozsadzi zjednoczon Europ7. Oczekiwane z duym zainteresowaniem spotkanie w Neapolu (28-29 XI 2003) nie doprowadzio do zblienia stanowisk. Delegacja polska miaa wraenie, e stopniowo przebija si ze swoimi argumentami i zaplanowane na poow grudnia spotkanie ostatniej szansy przyniesie konkretne rezultaty. Niemcy jednak nie kryli rozczarowania. Zarwno kanclerz Schrder, jak i minister Fischer opuszczali Neapol w pesymistycznym nastroju i w przewiadczeniu, e Europa zapaci wysok cen za upieranie si przy traktacie nicejskim8. Na pocztku grudnia rwnie szef rzdu niemieckiego przeprowadzi konsultacje w Berlinie z premierem Woch Silvio Berlusconim i w Paryu z prezydentem Chirakiem. Uzyska ich poparcie w kwestii podtrzymania nieustpliwej postawy. Stopniowo zaczto lansowa haso, e Niemcy te maj swoje granice ustpstw i lepiej jest nie podpisywa konstytucji ni przyjmowa j w zym ksztacie z Nicei. W tej sytuacji wyjazd 11 grudnia do Berlina prezydenta A. Kwaniewskiego i jego spotkanie z G. Schrderem i prezydentem Johannesem Rauem nie przynioso adnych efektw. W obszernym artykule opublikowanym przez znanych publicystw na amach dziennika Die Welt skonstatowano, e Kwaniewski poszed na konfrontacyjny kurs wobec Schrdera i Polska bdzie w duym stopniu odpowiedzialna za najwikszy kryzys w historii Unii Europejskiej9. Brukselski szczyt, ktry odby si w dniach 12-13 grudnia rozwia nadzieje najwikszych optymistw. Niemcy wspierane przez wikszo pastw unijnych nie poszy na adne ustpstwa. Win za zaistnia sytuacj obarczono Hiszpani i w jeszcze wikszym stopniu Polsk, ktra w opinii tygodnika Der Spiegel doczekaa si opinii pastwa notorycznie przeszkadzajcego (dos. notorischer Strer) w urzeczywistnieniu idei wielkiego projektu europejskiego. Pochwalano jej izolacj na arenie europejskiej. W raczej oszczdnej opinii kanclerza Niemiec: ujawniy si interesy narodowe, ktre zyskay pierwszestwo przed ide europejsk. Kanclerz zapewni, e nie bdzie to miao wpywu na stosunki polsko-niemieckie. W podobne tony uderzy premier Miller. Na konferencji prasowej stwierdzi, e Niemcy s wielkim partnerem gospodarczym i politycznym Polski i oba kraje nie mog przenie si w inny zaktek Europy. Obie strony zapowiedziay zwoanie
Tekst: Gazeta Wyborcza z 26 XI 2003. K. R i d d e r b u s c h, Der EU droht die totale Blockade, Die Welt z 1 XII 2003; Mit vielen Stimmen, Der Tagesspiegel z 1 XII 2003; Europische Verfassung vor dem Scheitern, Sddeutsche Zeitung z 1 XII 2003; EU-Verfassung: Machtkampf geht weiter, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 1 XII 2003; J. B i e l e c k i , Optymizm polskiej delegacji po spotkaniu szefw dyplomacji UE, Rzeczpospolita z 1 XII 2003. 9 N. B l o m e, Th. K i e l i n g e r, A. M i d d e l, K. R i d d e r b u s c h, Kraftprobe, ,,Die Welt z 12 XII 2003. Por. Jetzt gehts um Ganze, Der Tagesspiegel z 12 XII 2003; Kwaniewski nie przekona Schrdera, ,,Gazeta Wyborcza z 12 XII 2003.
7 8
11
Bogdan Koszel
w najbliszym terminie spotkania, ktre nadaoby nowy impuls polskoniemieckiej kooperacji10. Poczwszy od lutego 2004 r. mona byo zauway symptomy zmian w dotychczas nieprzejednanym stanowisku Niemiec wobec wizji przyszej Europy, jak i zapisw konstytucyjnych, dotyczcych instytucji unijnych. W wywiadzie udzielonym dziennikowi Berliner Zeitung minister J. Fischer zacz odegnywa si od pomysw utworzenia grupy awangardowej w procesie integracji. Tumaczy to koniecznoci zwarcia szeregw przez pastwa unijne w obliczu zamachw terrorystycznych i szybkich postpw w globalizacji. W miesic pniej pojawiy si doniesienia, e niemieccy politycy skonni byliby rozway propozycje zmian proporcji w zasadzie podwjnej wikszoci podczas gosowa w Radzie UE. Sugerowano obnienie progw z 60% na 55%, i to zarwno jeeli chodzio o liczb pastw, jak i stojc za nimi wielko populacji ( z 60% na 65%) 11. Zmiany w niemieckich pogldach w duym stopniu wynikay ze zmiany stanowiska Warszawy w kwestii zapisw o instytucjach unijnych w konstytucji. Od pocztku 2004 r. Polska zasygnalizowaa gotowo przedyskutowania kompromisowych propozycji. Zgadzaa si na system podwjnej wikszoci w gosowaniach, ale sugerowaa, aby po odpowiedniej modyfikacji zacz on obowizywa dopiero od 2009 r. Do tego czasu funkcjonowayby ustalenia nicejskie. Obradujcy na wspomnianym spotkaniu w lutym w Berlinie kanclerz Schrder i prezydent Chirac wraz T. Blairem pozytywnie odnotowali t sprzyjajc zmian. Niewtpliwie przeomem w negocjacjach okazay si rezultaty wyborw w Hiszpanii i krtka wizyta kanclerza Schrdera w Warszawie 23 marca 2004 r. Hiszpascy socjalici po objciu wadzy wycofali wojska hiszpaskie z Iraku, stracili te zainteresowanie dla rozwiza nicejskich i pozostawili Polsk w osamotnieniu. W Polsce Schrder owiadczy stojcemu w obliczu dymisji premierowi L. Millerowi, e zmiana koncepcji podwjnej wikszoci w procesie podejmowania decyzji w Radzie UE nie bdzie brana pod uwag. Jednoczenie przyzna, e Niemcy maj wiadomo ciaru gatunkowego Polski w Unii Europejskiej i sugerowa, e istnieje moliwo odpowiedniej modyfikacji systemu gosowania, aby w wikszym stopniu uwzgldnia on interesy Polski. Obie strony uznay, e kompromis jest w zasigu rki 12.
Polen: Ernchterung nach dem Streit um die EU-Verfassung, Der Spiegel z 12 I 2004; Keine Einigung auf dem EU-Gipfel, Die Welt z 13 XII 2003; Europische Verfassung: Historische Chance verpasst Ein Gipfel gescheitert, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 13 XII 2003; A. R u b i n o w i c z - G r n d l e r, J. P a w l i c k i, R. S o t y k, Fiasko szczytu w Brukseli, Gazeta Wyborcza z 13 XII 2003. 11 A. M i d d e l, Berlin ist bei EU-Verfassung kompromissbereit, Die Welt z 11 III 2004. 12 EU-Verfassung: Kompromi ntig und mglich, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 24 III 2004; La Pologne pourrait dbloquer limpasse sur la Constitution europenne, Le Monde z 23 III 2004; G. G n a u c k, Schrder sucht mit Miller nach Kompromissen, Welt am Sonntag z 24 III 2004; T. R o s e r, Zurck aus der Sackgasse, Polen deutet beim Schrder-Besuch Kompromissbereitschaft im Streit um die EU-Verfassung an, Der Tagesspiegel z 24 III 2004; D. P s z c z k o w s k a, Miller i Schroeder: kompromis moliwy, Gazeta Wyborcza z 24 III 2004.
10
12
Po podpisaniu traktatu akcesyjnego i widowiskowym rozszerzeniu Unii o 10 nowych czonkw 1 maja oraz wyborach do Parlamentu Europejskiego z 13 czerwca, ktre wzbudziy znacznie mniejsze emocje, nastpia ostatnia runda negocjacji w sprawie traktatu konstytucyjnego. Obradujcy w dniach 18-19 czerwca unijni przywdcy po serii spotka przyjli projekt konstytucji europejskiej w zmodyfikowanej formie. W kwestii najwaniejszej, w nowym systemie gosowania po 1 listopada 2009 r. decyzje miayby zapada wspomnian tzw. podwjn wikszoci 55% pastw (nie mniej jednak ni 15 pastw reprezentujcych 65 % ludnoci Unii). Mniejszo blokujc stanowiaby grupa 45% krajw albo tych, ktre posiadaj 35% ludnoci (ale co najmniej cztery). Uzgodniona propozycja bya ukonem w stron Polski, cho dawaa jej mniejsze moliwoci blokowania decyzji ni traktat z Nicei. Dlatego na yczenie polskiej strony do 2014 r. mia funkcjonowa tzw. mechanizm hamujcy decyzje: jeli padnie kontrowersyjna propozycja, to grupa 30% pastw albo majca 26,25 % ludnoci bdzie moga da dalszych negocjacji, ktre trwayby od kilku tygodni do p roku13. Nie byoby to jednak klasyczne prawo weta. W celu uniknicia komplikacji mechanizm blokujcy nie zosta wpisany do konstytucji. Wstpnie przyjto, e od 2014 r. Komisja Europejska si zmniejszy po przyjciu Rumunii i Bugarii do 18 komisarzy dobieranych na zasadzie sprawiedliwej rotacji. Zwikszy si natomiast ma liczba eurodeputowanych z 732 do maksymalnie 750. Minimalna reprezentacja ma wynosi szeciu deputowanych (Malta otrzyma jednego wicej), a maksymalna 96 (Niemcy straci mieli trzech). Dokadny podzia ma by dokonany przed wyborami do PE w 2009 r.14 Zgodnie z yczeniem Francji i Niemiec powoano do ycia now instytucj urzd ministra spraw zagranicznych Unii. Minister miaby zosta czonkiem Komisji Europejskiej i uczestniczy w obradach Rady Europejskiej. Pomimo intensywnych zabiegw Polski wskutek stanowczego oporu Francji nie udao si wprowadzi do Konstytucji Europejskiej zapisu o odniesieniu w preambule do wartoci chrzecijaskich. Znalaza si tam natomiast w caoci przyjta w Nicei w grudniu 2000 r. jako odrbny dokument Karta Praw Podstawowych. Integraln czci europejskiej ustawy zasadniczej stao si obywatelstwo Unii. W konstytucji udao si rozgraniczy dokadnie wyczne kompetencje Unii (wsplna polityka handlowa, unia celna, polityka monetarna dla krajw Eurolandu, ochrona zasobw morza oraz podpisywanie umw midzynarodowych) oraz znacznie liczniejsze tzw. kompetencje dzielone pomidzy Uni i pastwa czonkowskie. Obywatele Unii po raz pierwszy
W szczeglnie wanych sprawach, np. zawieszenie czonkostwa, nominacji na najwysze urzdy, wikszo decydujca miaaby by wysza: 72% pastw (20 na 27) i 65% ludnoci. 14 Traktat ustanawiajcy Konstytucj dla Europy, Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej, C 310 z 16 grudnia 2004, http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2004:310:SOM:PL:HTML; Instytucje Unii po nowemu, czyli kompromis z Brukseli, Gazeta Wyborcza z 21 VI 2004; A. M i d d e l, K. R i d d e r b u s c h, Der Kampf um Europa, Welt am Sonntag z 21 VI 2004; Die doppelte Mehrheit. Entscheiden und blockieren, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 21 VI 2004.
13
13
Bogdan Koszel
bd mieli prawo inicjatywy ustawodawczej za porednictwem Komisji Europejskiej, jeeli projekt ustaw uzyska poparcie co najmniej miliona osb ze znaczcej liczby krajw. Podtrzymany zosta postulat prowadzenia wsplnej polityki zagranicznej i w przyszoci wsplnej polityki obronnej. Kraje unijne zobowizay si do solidarnej pomocy w razie atakw terrorystycznych. Konstytucja umoliwiaa te tzw. wzmocnion wspprac, a wic szybsz integracj w gronie kilku krajw, pod warunkiem e ta wsppraca bdzie otwarta dla innych. Po raz pierwszy wprowadzono klarowny zapis o moliwoci wystpienia lub zawieszenia czonkostwa w Unii. W aneksie przewidziano wiksze wczanie parlamentw narodowych w proces stanowienia unijnego prawa15. Niemcy z olbrzymim trudem zaakceptowali zmiany, zwaszcza te dotyczce modyfikacji szeroko rozumianego procesu podejmowania decyzji. Analityk Wolfgang Wessels uwaa, e w porwnaniu do klarownych propozycji Konwentu, przyjte rozwizania byy trudniejsze do zrozumienia i czyniy procedury jeszcze bardziej skomplikowanymi. Upieranie si przy stanowisku jeden kraj-jeden komisarz a do 2014 r. miaoby drastycznie obniy sprawno rzdzenia w Unii i spowodowa dublowanie kompetencji i pracy komisarzy unijnych16. Podpisanie Konstytucji dla Europy 29 padziernika 2004 r. uruchomio proces ratyfikacji tego ukadu w Parlamencie Europejskim i pastwach czonkowskich. W Polsce poczwszy od 2005 r. w sprawie ratyfikacji na og wypowiadano si wstrzemiliwie liczc, e zostanie ona najpierw pogrzebana w wyniku referendw w innych krajach, a zwaszcza na co najbardziej liczono w Wielkiej Brytanii. W RFN zdawano sobie dobrze spraw z polskiego kunktatorstwa, ale jak si wydaje, po cichu liczono, e pomylny rezultat referendw i gosowa w parlamentach wikszoci krajw stworzy moe siln presj na Polsk, gdy w przeciwnym razie odrzucajc samotnie lub wesp z Wielk Brytani traktat uznana byaby za grabarza konstytucji europejskiej. Ostrzeeniem dla niemieckich oczekiwa i zarazem zimnym prysznicem byy rezultaty wyborw do Parlamentu Europejskiego. Znajdujcy si w ofensywie w Polsce silny antyeuropejski elektorat i goszone w kampanii antyunijne hasa miay wpyw na frekwencj przy urnach. Udzia polskich obywateli w wyborach z 13 czerwca 2004 r. by niky, gdy wynis zaledwie 20,87% przy dwukrotnie wikszej frekwencji 43 % w Niemczech i 43,14% we Francji. W Niemczech wrcz z niedowierzaniem odnotowano, e co najmniej poowa przyznanych Polsce miejsc przypada zdeklarowanym przeciwnikom Unii Europejskiej bd okazujcym jej otwart niech17.
Ibidem. W . W e s s e l s, Die institutionelle Architektur der EU nach der Europischen Verfassung: Hhere Entscheidungsdynamik neue Koalitionen?, Integration nr 3/2004, s. 167. 17 G. M l l e r-B r a n d e c k-B o c q u e t, Polen in der Europischen Union, w: Th. Goll, Th. Leuere (Hrsg.), Polen und Deutschland nach der EU-Osterweiterung. Eine schwierige Nachbarschaft, Baden-Baden 2005, s. 94. Autorka na 54 polskich eurodeputowanych a 42 usytuowaa w obozie ugrupowa antyeuropejskich i eurosceptycznych, ibidem; szerzej o wyniku wyborw zob. Europawahlen. Juni 2004. Ergebnisse und Bewertungen der Auenstelle
15 16
14
Po marcowym szczycie Unii Europejskiej w Brukseli uwag opinii publicznej przykuwa zbliajcy si termin ratyfikacji konstytucji europejskiej w Niemczech i Francji. O Polsce si nie mwio, a gdy ju, to krytycznie, gdy ze wspomnianych wzgldw taktycznych zasygnalizowaa ona, e ratyfikacja tego dokumentu odbdzie si dopiero w drugiej poowie 2006 r. Gra bya przejrzysta, gdy gosowanie miao si odby dopiero po ewentualnym referendum w Wielkiej Brytanii, gdzie liczono na pogrzebanie konstytucji przez eurosceptycznych wyspiarzy. Zreszt dotychczas nabyte dowiadczenia w procesie ratyfikacji traktatu konstytucyjnego w unijnych pastwach nie napaway optymizmem i sygnalizoway, e jego przyjcie nie bdzie zadaniem atwym. Jedyne jak si miao okaza referendum udane dla zwolennikw traktatu, odbyo si 20 lutego 2005 r. w Hiszpanii, ktrej mieszkacy wikszoci 77% poparli projekt. Osiem kolejnych pastw (Austria, Belgia, Grecja, Litwa, Sowacja, Sowenia, Wgry, Wochy) przyjo konstytucj na drodze parlamentarnej. Kluczowe znaczenie miao jednak stanowisko najwikszych pastw Unii Niemiec, Francji oraz Wielkiej Brytanii. Stanowisko Republiki Federalnej od pocztku nie budzio obaw, poniewa Berlin planowa przyjcie traktatu na drodze ratyfikacji przez parlament, gdzie zdecydowanie growali zwolennicy tego traktatu. Z kolei w Wielkiej Brytanii, przewidujcej drog referendaln, przewaga przeciwnikw konstytucji bya tak miadca, e politycy ze stolic europejskich musieli mie wiadomo koniecznoci znalezienia jakiego odrbnego rozwizania wobec Londynu. W wyniku uzgodnie francusko-niemieckich i po konsultacjach z Komisj Europejsk ustalono, e proces ratyfikacyjny w Niemczech odbdzie si nieco wczeniej ni we Francji, gdy jak sdzono jego pomylne zakoczenie wywoa efekt kuli nienej, pocignie za sob niezdecydowanych wyborcw we Francji i przeway szal zwycistwa na korzy zwolennikw konstytucji. 12 maja 2005 r. pomimo zastrzee pyncych z aw poselskich CDU, CSU i Partii Zielonych Bundestag ratyfikowa konstytucj UE przytaczajc wikszoci 569 gosw wobec 23 gosw przeciw (CDU/CSU i PDS) i 2 wstrzymujcych si (SPD). W debacie konstytucyjnej nie zabrako odniesie do gorco dyskutowanego problemu masowego napywu rzemielnikw z nowych krajw UE (dominowa obraz polskiego rzenika i glazurnika). Zdaniem niemieckich politykw naduywali oni unijnej swobody podejmowania dziaalnoci gospodarczej, dopuszczajc si dumpingu pacowego i odbierajc prac Niemcom. 27 maja traktat konstytucyjny ratyfikowa Bundesrat. Za konstytucj gosowali przedstawiciele 15 krajw zwizkowych Niemiec. Jedynie Meklemburgia-Pomorze Przednie wstrzymaa si od gosu. Powodem takiej decyzji by sprzeciw wsprzdzcych postkomunistw z PDS, ktrzy uwaali, e konstytucja wzmacnia neoliberalne i militarystyczne tendencje w Europie18.
der Konrad-Adenauer-Stiftung (brak miejsca i daty wydania), http://www.kas.de/db_files/ dokumente/7_dokument_dok_pdf_4841_1.pdf; H. W o h l a n, Europawahlen auf Polnisch. ber die Ursachen der niedrigen Wahlbeteiligung, http://www.kas.de/db_files/dokumente/ die_politische_meinung/7_dokument_dok_pdf_5143_1.pdf 18 Bundesrat ebnet Weg fr Annahme der EU-Verfassung, Welt am Sonntag z 30 V 2005; A. R u b i n o w i c z -G r n d l e r, Bundestag ratyfikowa konstytucj, Gazeta Wyborcza z 13 V 2005; Bundesrat ratyfikowa konstytucj Unii Europejskiej, ibidem, z 28 V 2005.
15
Bogdan Koszel
Zgodnie z pesymistycznymi prognozami, 29 maja 2005 r. Francuzi odrzucili traktat konstytucyjny wywoujc powany wstrzs polityczny w Unii Europejskiej. Wedug oficjalnych danych podanych przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych przy udziale rekordowej liczbie gosujcych (69,9%) a 54,87% uprawnionych zagosowao w referendum przeciwko konstytucji europejskiej i tylko 45,13% za 19. Wyrane, acz spodziewane, wotum nieufnoci dla tego projektu wyraone nad Sekwan wzbudzio rozczarowanie w Brukseli, konsternacj w Berlinie i nieskrywan rado wrd jej przeciwnikw w Warszawie. W pierwszym odruchu unijni politycy podjli prb ratowania konstytucji, zwaszcza e do urn wyborczych zaraz po Francuzach udawali si Holendrzy. Szefowie Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego, J. Barroso i Josep Borrell wraz z aktualnym przewodniczcym Rady Europejskiej, premierem Luksemburga, JeanClaude Junckerem, zwrcili si do europejskich stolic o kontynuacj procedur ratyfikacyjnych. Wymowa dramatycznego apelu zblada jednak wobec rezultatw referendum w Holandii, ktrej mieszkacy idc za przykadem Francuzw jeszcze wyraniej 1 czerwca 2005 r, bo wikszoci 61,6%, odrzucili konstytucj. W rezultacie werdyktu obywateli premier Jan Peter Balkenende wycofa z parlamentu wniosek o ratyfikacj traktatu konstytucyjnego, ktrego dalsze losy stany pod wielkim znakiem zapytania i niewielk wwczas pociech bya decyzja parlamentu otwy o ratyfikacji traktatu dnia 2 czerwca 2005. Wprawdzie czoowi politycy europejscy nawoywali do kontynuacji procesu ratyfikacyjnego, ale czynili to bez gbszego przekonania, gdy w spoeczestwach europejskich entuzjazmu dla traktatu nie byo. Odoenie przewidywanego pocztkowo na 2006 r. referendum w Wielkiej Brytanii w praktyce przypiecztowao los konstytucji i wywoao wzajemne zarzuty midzy Berlinem i Paryem a Londynem o pogrzebanie konstytucji 20. Szczyt przywdcw pastw Unii w dniach 17-18 czerwca 2005 r. w Brukseli koncentrowa si wok spraw zwizanych z budetem na lata 2007-2013. O konstytucji mwiono niewiele, by nie urazi prezydenta Francji i premiera Holandii. Prowadzcy obrady premier J.-C. Juncker wyrazi opini, e w zaistniaej sytuacji naley odczeka przynajmniej rok i przeznaczy ten czas na zebranie opinii i refleksj nad dalszymi losami projektu konstytucyjnego21.
Francuski kopot, Gazeta Wyborcza z 31 V 2005; J. S c h i l d, Ein Sieg der Angst das gescheiterte franzsische Verfassungsreferendum, Integration nr 3/2005, s. 187-191. 20 Europejska gra Blaira, Gazeta Wyborcza z 7 VI 2005; G. Z i t z e l s b e r g e r, Eine Denkpause einlegen, Sddeutsche Zeitung z 3 VI 2005; M. S t a b e n o w, Nach Holland ist ganz Europa in Not, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 3 VI 2005; Die EU in der Krise. Vorlufig weiter wie geplant, ibidem; M. J o p p, G.-S. K u h l e, Wege aus der Verfassungskrise die EU nach den gescheiterten Referenden in Frankreich und den Niederlanden, Integration nr 3/2005, s. 257-259. 21 G. A m a t o, Nach der Sintflut, Internationale Politik nr 7/2005, s. 13-16; K. L a m e r s, Die Fundamente tragen noch, ibidem, s. 29-35; J. B i e l e c k i, A. S o j e w s k a, Konstytucja moe poczeka, ,,Rzeczpospolita z 17 VI 2005. Por. A. S e v e r i n, The Future of the EU: A Reed for a New Vision, Internationale Politik und Gesellschaft nr 1/2006, s. 11-19.
19
16
W poowie 2005 r. doszo do przesilenia politycznego w Niemczech i rozpisania nowych wyborw. Kampania bya krtka, lecz jak na warunki niemieckie wyjtkowo brutalna. Staa pod znakiem spraw wewntrznych, czoowi politycy wstrzemiliwie wypowiadali si w kwestiach dotyczcych polityki zagranicznej. Typowana powszechnie na zwycizc szefowa CDU Angela Merkel musiaa przekn gorzk piguk, gdy w ostatnich dniach kampanii byemu kanclerzowi H. Schrderowi udao si odrobi straty i wyrwna szanse w sondaach. Po wyborach 18 wrzenia okazao si, e chadecja nie zdobya przewidywanej wikszoci uzyskujc ostatecznie 35,2%. Po kilkutygodniowych, mudnych negocjacjach chadecy i socjaldemokraci doszli do porozumienia w kwestii utworzenia rzdu wielkiej koalicji CDU/CSU-SPD z A. Merkel jako kanclerzem. Rezultaty wyborw w Niemczech z 18 wrzenia 2005 r. z kolei wzbudziy niezadowolenie wrd najwikszych ugrupowa politycznych w Polsce. Zarwno Prawo i Sprawiedliwo, jak i Platforma Obywatelska stawiay jednoznacznie na zwycistwo CDU, obiecujc sobie po tym gruntown zmian polityki niemieckiej, zwaszcza w odniesieniu do relacji transatlantyckich, jak i do Rosji. W umowie koalicyjnej podpisanej 11 listopada 2005 r. pomidzy CDU, CSU i SPD znalaz si zapis o wyjtkowym traktowaniu przez RFN Unii, ktra jest gwarantem politycznej stabilnoci, bezpieczestwa i dobrobytu Niemiec i Europy. Silnie zaakcentowano szczegln odpowiedzialno Niemiec za utrzymanie i rozwj europejskiego procesu integracji oraz podkrelono zdecydowanie i determinacj w doprowadzeniu do ratyfikacji traktatu konstytucyjnego22. W okresie zamieszania powyborczego w RFN i przecigajcych si dyskusji nad stworzeniem rzdu wikszociowego, 25 wrzenia w Polsce odbyy si wybory parlamentarne, ktre niespodziewanie, cho nieznacznie wygrao Prawo i Sprawiedliwo (26,99%) przed Platform Obywatelsk (24,11%). Konserwatywny zwrot w Polsce po wyborach parlamentarnych z 25 wrzenia i prezydenckich z 23 padziernika 2005 r. by rwnie szeroko komentowany w RFN. Przede wszystkim wskazywano na sab orientacj nowego prezydenta Lecha Kaczyskiego w kwestiach polityki zagranicznej, graniczc z fobi nieufno wobec Unii Europejskiej i bezkompromisow obron interesw narodowych Polski na rnych paszczyznach. W prasie cytowano fragmenty programu wyborczego PiS, gdzie nie szczdzono krytyki dla Unii Europejskiej, za priorytetowy uznawano sojusz z USA i aktywn polityk wobec Rosji. Wspominano, e Polska zamierza podj starania o uzyskanie centralnej pozycji w regionie. Zwracano uwag, e nie wymieniono najwaniejszych partnerw europejskich Polski i tylko oglnie opowiadano si za utrwaleniem i rozwojem partnerskich stosunkw z ssiadami23.
Gemeinsam fr Deutschland mit Mut und Menschlichkeit. Koalitionsvertrag zwischen CDU,CSU und SPD, Berlin 11.11. 2005 (materia powielany); H. M a r h o l d, Deutsche Europapolitik nach dem Regierungswechsel 2005, Integration nr 1/2006, s. 3-22; Paris-Berlin. La grande inconnue, Le Figaro magazine z 15 X 2005, s. 28. 23 IV Rzeczpospolita. Sprawiedliwo dla wszystkich. Prawo i Sprawiedliwo. Program 2005,
22
17
Bogdan Koszel
Wobec fiaska referendum konstytucyjnego we Francji i Holandii zgodnie z ustaleniami unijnego szczytu w Brukseli (17-18 VI 2005) Unia odoya na rok kwestie zwizane z konstytucj, chcc przeznaczy ten czas na gbsz refleksj i wypracowanie nowego kompromisu. W Polsce ze wzgldu na szykujc si zmian rzdw nie odbyy si adne powane dyskusje w tym zakresie. Tym samym jednak dawano do zrozumienia, e konstytucja jest martwa i nie ma sensu angaowa si w ten projekt. Podczas wizyty kanclerz Angeli Merkel w Warszawie w grudniu 2005 r. nie poruszano tego tematu. Przed wizyt w Berlinie w marcu 2006 r. prezydent L. Kaczyski udzieli wywiadw dziennikom Frankfurter Allgemeine Zeitungi Die Welt, gdzie krytycznie wypowiada si o przyszoci konstytucji europejskiej. Na amach FAZ wyrazi wtpliwo, czy forsowanie przez A. Merkel konstytucji europejskiej po fiaskach referendw we Francji i w Holandii ley w interesie Europy. Zdaniem polskiego prezydenta wejcie w ycie tej konstytucji miaoby doprowadzi do powstania pfederalnej, obojniackiej struktury. W Die Welt uy sformuowania, e na obecnym etapie integracja wyczerpaa swoje moliwoci. Uni Europejsk uzna nawet za sztuczny twr(ein knstliches Gebilde), co redakcja z miejsca wybia w czowce artykuu24. W czasie pobytu w Berlinie (8-9 III) polski prezydent mia okazj do spotka z kanclerz A. Merkel, prezydentem H. Khlerem, szefem niemieckiej dyplomacji Frankiem-Walterem Steinmeierem oraz przewodniczcym Bundestagu Norbertem Lammertem, ale nie udao si znale wsplnego jzyka na temat przyszoci integracji europejskiej. Gospodarze z wczeniejszych relacji prasowych wywnioskowali, e polski go raczej opowiada si za rozpoczciem reformy UE od pocztku25. Po wizycie L. Kaczyskiego w Niemczech nietrudno byo zauway, e nie przeamaa ona klimatu nieufnoci panujcego pomidzy Berlinem i Warszaw. 11 maja 2006 r. w Bundestagu odbya si debata nad niemieck polityk zagraniczn. Kanclerz A. Merkel w przemwieniu referujcym stanowisko rzdu z naciskiem podkrelaa, e konstytucja europejska jest niezwykle potrzebna i ley w interesie obywateli Unii. Wsplnota powinna wspksztatohttp://www.pis.org.pl/doc.php?d=unit&id=3. Niemieckie opinie zob m.in. Th. R o s e r, Polens neuer Prsident, Der Tagesspiegel z 25 X 2005; K. S c h u l l e r, Polnische Volkspartei, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 21 X 2005; T h. U r b a n, Sehnsucht nach Strke, Sddeutsche Zeitung z 27 IX 2005; K. S c h u l l e r, Portrait Lech Kaczynski: Auftrag ausgefhrt, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 25 X 2005; P . D o b r o w o l s k i, Ein schwieriger Freund Deutschlands, Die Welt z 30 X 2005; Zitate des Wahlsiegers, Welt am Sonntag z 25 X 2005. 24 Ist das der europische Geist?, ,,Frankfurter Allgemeine Zeitung z 8 III 2006; G. G n a u c k, Ein knstliches Gebilde. Lech Kaczynski hlt den Integrationsgrad der EU fr ausgeschpft. Polens Prsident ber die Prioritt des Nationalen, die Furcht vor den Nachbarn und deutsche Literatur, Die Welt z 9 III 2006. 25 B. T. W i e l i s k i, P . W r o s k i, Kaczyski w Niemczech o Europie, Gazeta Wyborcza z 10 III 2006; C h. S e m l e r, Was wir von Deutschland/Polen wollen, Die Tageszeitung z 10 III 2006; G. A p p e n z e l l e r, Der nahe, ferne Nachbar, Der Tagesspiegel z 10 III 2006; K. P r i e s, Kaczynski ist zufrieden, Frankfurter Rundschau z 10 III 2006; J. L e i t h u s e r, Kaczynski in Berlin: Regenschirme wie Maschinenpistolen, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 10 III 2006; Treffen Merkel mit Kaczynski: Auftakt einer neuen Etappe, ibidem, z 9 III 2006; P . J e n d r o s z c z y k, Dobry pocztek z histori w tle, Rzeczpospolita z 9 III 2006.
18
wa globalizujcy si wiat wedug wasnych wartoci, a jej sukcesy powinny by bardziej widoczne w dynamice przemian gospodarczych, bezpieczestwie wewntrznym i zewntrznym. Zapowiedziaa, e zamierza zlikwidowa jedn czwart biurokratycznych przepisw w Unii. Angaujc si na rzecz podpisania Eurokonstytucji przestrzegaa jednak przed zbyt pochopnymi dziaaniami26. W europejskiej debacie nad przyszoci konstytucji Polska nie uczestniczya i zachowywaa milczenie, chocia spoeczestwo w sondaach (wykres 1) popierao wyranie konstytucyjn inicjatyw.
Wykres 1 Stopie poparcia dla traktatu konstytucyjnego w 2005 r.
rdo: Polacy o europejskiej Konstytucji. (Komunikat z bada), Warszawa 2005, s. 6.
Szersz wykadni polskiego stanowiska przedstawia dopiero nowa minister spraw zagranicznych Anna Fotyga w wywiadzie dla Gazety Wyborczej z 20 maja 2006 r. Uznaa, e Niemcy chc oywi traktat konstytucyjny, bo jest dla nich korzystny, a Polska preferuje traktat nicejski. W jej ujciu rok przeznaczony na refleksj nie przynis adnych rozwiza i chciaaby ona unikn zarwno jazgotu za konstytucj, z ktrym mielimy do czynienia, jak
26
Regierungserklrung: Wir brauchen den Verfassungsvertrag, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 12 V 2006; B. T. W i e l i s k i, Debata o niemieckiej polityce zagranicznej w Bundestagu, ,,Gazeta Wyborcza z 12 V 2006.
19
Bogdan Koszel
i jazgotu przeciw. W jej opinii Polacy sami powinni oceni, czy s gotowi na powicenie kolejnych obszarw suwerennoci i celowe byoby przeduenie dyskusji, ale Polska nie musi przedkada w tej sprawie adnych propozycji. Brak zajcia jakiegokolwiek stanowiska przez pani minister uwidoczni si w kilkanacie dni pniej (27-28 V) na nieoficjalnym spotkaniu unijnych ministrw spraw zagranicznych w opactwie Klosterneuburg k.Wiednia, ktre zajmowao si przyszoci traktatu konstytucyjnego27. O pewnej uldze strona polska moga mwi po szczycie Rady Europejskiej, ktry odby si 15-16 czerwca 2006 r. w Brukseli. W sprawie traktatu konstytucyjnego uzgodniono, e w pierwszej poowie 2007 r., gdy pracami UE bd kierowa Niemcy, przygotowany zostanie raport oceniajcy sytuacj. I na jego podstawie w drugiej poowie 2008 r., gdy UE przewodzi bd Francuzi, zostanie podjta ostateczna decyzja, a bdzie to ju po wyborach prezydenckich we Francji i parlamentarnych w Holandii. Taka konkluzja szczytu zdejmowaa z polskiego rzdu presj szybkiego ratyfikowania traktatu i bya po myli premiera Kazimierza Marcinkiewicza28. Objcie steru rzdw w Polsce przez premiera Jarosawa Kaczyskiego utrwalio stan pewnego zawieszenia w stosunkach polsko-niemieckich. W expos wygoszonym 19 lipca 2006 r. nowy szef rzdu nie odnis si do relacji polsko-niemieckich, ani sowem nie wspomnia te o Niemczech jako o wanym ssiedzie Polski. Przyzna, e zasadniczym wyznacznikiem naszej pozycji jest nasz udzia w Unii Europejskiej. Chcemy by w Unii Europejskiej, to chc bardzo mocno podkreli, chcemy uczestniczy w tym wszystkim, co ma przeama dzisiejszy kryzys w Unii Europejskiej. A wic w wysikach nad znalezieniem nowego rozwizania podstawowego. Nie precyzujc, co rozumie pod tym pojciem, podkrela, e w ramach Unii Europejskiej musimy zachowa moliwo podejmowania wasnych decyzji, tak jak wiele krajw ma tak moliwo w sprawach, ktre wi si z nasz specyficzn sytuacj historyczn i geopolityczn (...) Bdziemy take zabiega, o tym ju raz mwiem, o to eby Polska zachowaa pen suwerenno w sprawach kultury i obyczajw. Podkrelajc wag pomocy unijnej dla rozwoju i modernizacji kraju premier uzna, e ona si Polsce naley29. Obserwujc polsk scen polityczn znany analityk berliski zwizany z prestiow fundacj Wissenschaft und Politik Kai-Olaf Lang zauway, e Polska w stosunkach z Niemcami przesza do polityki konfrontacyjnej
J. P a w l i c k i, Chcemy otwartego dialogu z Rosj. Rozmowa z minister spraw zagranicznych Ann Fotyg, Gazeta Wyborcza z 20 V 2006; t e n e, Narada eurokonstytucyjna ministrw spraw zagranicznych, ibidem, z 27 V 2006. 28 M. S t a b e n o w, Ein neuer EU-Vertrag?, ,,Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17 VI 2006; K. N i k l e w i c z, Konstytucja UE w zamraarce, Gazeta Wyborcza z 17 VI 2006; EU-Gipfel erreicht Minimalziele, Frankfurter Rundschau z 17 VI 2006; D. W e i n g r t n e r, Merkel muss kein Wunder vollbringen, Die Tageszeitung z 17 VI 2006; J. L e i t h u s e r, EUVerfassung: Die Bergungsaktion beginnt, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17 VI 2006. 29 Expos premiera Jarosawa Kaczyskiego. Kancelaria Prezesa Rady Ministrw. http://www. kprm.gov.pl/1433_18017.htm. Reakcje niemieckie: Th. R o s e r, Kaczynski blickt kaum ber Grenze, Frankfurter Rundschau z 20 VII 2006; G. L e s s e r, ber Deutschland kein Wort, ,,Die Tageszeitung z 20 VII 2006; Por. G. G n a u c k, Patriotische Mission, Die Welt z 12 VII 2006.
27
20
wsppracy. Zaznaczy, e Polska jest wanym ssiadem Niemiec, ale niekoniecznie musi by ich partnerem. Kierowanie si w polityce zagranicznej wycznie interesami narodowymi doprowadzi na wasne yczenie do jej marginalizacji w Unii Europejskiej, cho w interesie RFN nie ley separacja tak wielkiego i wanego unijnego kraju30. Konstytucja nie bya przedmiotem rozmw premiera J. Kaczyskiego podczas jego krtkiego pobytu w Berlinie 30 padziernika 2006 r., cho media spekuloway, e bdzie to jeden z waniejszych punktw obrad. Przysoniy j kwestie zwizane z gazocigiem pnocnym i polsk ofert podpisania bilateralnego ukadu o wzajemnym zrzeczeniu si powojennych roszcze31. Warto jednak wspomnie, e kilka dni wczeniej (26 X) na Uniwersytecie Viadrina minister spraw zagranicznych F .-W . Steinmeier uznajc, e polsko-niemieckie stosunki wymagaj naprawy, wystpi z seri propozycji majcych oywi bilateralna wspprac i wezwa Polsk do wsppracy z Niemcami podczas ich przewodnictwa w UE w pierwszym proczu 2007 r., w tym zwaszcza w pracy nad konstytucj UE (Polska potrzebuje Europy, lecz take Europie potrzebna jest Polska)32. Niemcy niewtpliwie mieli wiadomo, e sam traktat konstytucyjny posiada wiele wad. Nie mia on zwizoci dokumentu na wzr amerykaskiej ustawy zasadniczej, a kompromisy, w ktrych si rodzi, rozdy jego tre do grubego tomu, trudnego do zapamitania nawet przez specjalistw. Uwaali jednak, e nie mona lekceway faktu, e konstytucj w obecnym ksztacie ratyfikowao 16 pastw unijnych. Przyznaa to zreszt kanclerz A. Merkel w wykadzie wygoszonym 22 wrzenia podczas konferencji Fundacji Bertelsmanna w Berlinie. Przedstawiajc zasadnicze cele niemieckiej prezydencji, mwia o potrzebie przyjcia traktatu . Nie przedstawia jednak adnych konkretnych propozycji, tumaczc, e delikatne zadanie poszukiwania kompromisw wymaga wielkiej ostronoci. Stwierdzia, e istnieje alternatywa: rozpocz ca debat konstytucyjn od nowa po rocznym okresie Denkpause, bd te z istniejcego traktatu wycign najistotniejsze elementy (dos. Rosinenpicken) i je na nowo zredagowa. Za kluczowe uznaa pozostawienie w nowym traktacie Karty Praw Podstawowych, zapisu o unijnych instytucjach, a zwaszcza o urzdzie ministra spraw zagranicznych. Pani kanclerz bya zdania, i musi zosta opracowany skuteczny mechanizm podejmowania decyzji w UE w tych sprawach, ktre nale do wycznych kompetencji Unii. W jej opinii powinno si silniej akcentowa wartoci, ktrymi Unia si kieruje, a przez to miaaby
K.-O. L a n g , Doppelspitze in Warschau, ,,SWP-Aktuell, Berlin, August 2006, s. 3. Distanz zwischen Deutschen und Polen bleibt, Der Tagesspiegel z 31 X 2006; P . J e n d r o s zc z y k, Merkel oferuje bezpieczestwo energetyczne, ale nie chce mwi o historii, Rzeczpospolita z 31 X 2006; M. K a m a n n, Deutsch-polnischer Gipfel: Notwendiger Konflikt, Die Welt z 2 XI 2006. 32 Polska i Niemcy, wsplne ksztatowanie Europy. Przemwienie Federalnego Ministra Spraw Zagranicznych dr. Franka-Waltera Steinmeiera z okazji inauguracji roku akademickiego na Uniwersytecie Viadrina we Frankfurcie nad Odr w dniu 26.10.2006 roku (materia powielany); Por. A.G., Auenpolitik: Steinmeier will Verhltnis zu Polen verbessern, Die Welt z 28 X 2006.
30 31
21
Bogdan Koszel
ona nabra wyrazistoci. Obiecaa, e propozycje niemieckie ogoszone zostan w specjalnej deklaracji berliskiej, podczas uroczystego szczytu Rady Europejskiej w stolicy Niemiec 24-25 marca 2007 r. z okazji 50-lecia podpisania traktatw rzymskich33. Z najnowszymi pomysami Niemiec na reanimacj traktatu konstytucyjnego prezydent L. Kaczyski zapozna si 5 grudnia podczas spotkania przywdcw Trjkta Weimarskiego w Mettlach w Kraju Saary. Trjstronne rozmowy z prezydentem J. Chirakiem i kanclerz A. Merkel praktycznie koncentroway si wok pomocy obu partnerw Polski dla zniesienia rosyjskiego embargo na eksport polskiego misa do Rosji, Wsplnej Polityki Zagranicznej, Bezpieczestwa i Obrony UE, bezpieczestwa energetycznego i polityki wschodniej. Polski prezydent zadowolony z poparcia partnerw z Trjkta obieca, i Polska w drugiej poowie niemieckiej prezydencji przedstawi swoje oczekiwania zwizane z ksztatem i przyszoci traktatu konstytucyjnego34. Zgodnie z przyjt w Niemczech tradycj, 14 grudnia 2006 r. kanclerz A. Merkel zaprezentowaa przed niemieckim Bundestagiem cele i punkty cikoci niemieckiego przewodnictwa w Unii Europejskiej w pierwszym proczu 2007 r. i w szerszej perspektywie 18-miesicznej, wsppracy z nastpnymi pastwami, ktre miay kierowa pracami Unii. W dokumencie zatytuowanym Europa uda si wsplnie ju w czci pierwszej (Eine handlungsfhige Gemeinschaft die EU weiterentwickeln) wyraono przewiadczenie, e europejski traktat konstytucyjny stanowi widoczny postp w Europie zorientowanej na wartoci i sprawy spoeczne, prawa czowieka, wzmacnia wspprac w obszarze wymiaru sprawiedliwoci i spraw wewntrznych. Podkrelono, e dobrze rozdziela kompetencje wyczne UE od kompetencji dzielonych z pastwami czonkowskimi, wzmacnia rol parlamentw narodowych w Unii i Wspln Polityk Zagraniczn i Bezpieczestwa i wreszcie czyni Europ bardziej demokratyczn, sprawniejsz i skuteczniejsz w dziaaniu oraz bardziej przejrzyst35. W znacznie zmodyfikowanej formie i w bardziej emocjonalnym tonie propozycje Niemiec pani kanclerz przedstawia 17 stycznia 2007 r. na forum Parlamentu Europejskiego. Uznaa, e stary kontynent potrzebuje traktatu konstytucyjnego ze wzgldu na szybko zmieniajcy si wiat i Europ, a na podstawie istniejcych ukadw nie bdzie mona myle o dalszych poszerzeniach. Podczas przemwienia widoczne byo, e szefowa rzdu niemieckiego
M. H o l l s t e i n, P . M l l e r, Barroso setzt auf Deutschland bei Rettung der EU-Verfassung, ,,Die Welt z 23 IX 2006; P . J e n d r o s z c z y k, Merkel ju nie mwi o Bogu w europejskiej konstytucji, Rzeczpospolita z 23 IX 2006. 34 P. J e n d r o s z c z y k, Radosny i konkretny Trjkt Weimarski, Rzeczpospolita z 6 XII 2006; M. M a g i e r o w s k i, Najwaniejszy wierzchoek Trjkta Weimarskiego, ibidem; por. Trjkt Weimarski reaktywacja. Polska, Niemcy i Francja chc zacienia wspprac, Gazeta Wyborcza z 4 XII 2006.
33 35
Europa gelingt gemeinsam. Prsidentschaftsprogramm.1. Januar-30. Juni 2007, http://www. auswaertiges-amt.de/diplo/de/EU-P/EU-P .html;por. V . P e r t h e s, Deutsche EU-Prsidentschaft. Verantwortung fr das europische Interesse, w: V . Perthes, S. Mair (Hg.), Europische Auenund Sicherheitspolitik. Aufgaben und Chancen der deutschen Ratsprsidentschaft, ,,SWPStudie, Berlin, September 2006.
22
postawia na szali autorytet swj i Niemiec, by w cigu procznego przewodnictwa w Unii uzyska znaczcy postp w pracach nad eurokonstytucj i co najwaniejsze bez rozpoczynania caej dyskusji od pocztku. Jednoczenie wskazujc, e od Niemiec nie naley oczekiwa adnego cudu, staraa si jednoczenie stworzy solidne podstawy do dalszych dziaa, rwnie w innych obszarach (np. walka z godem i ndz, ochrona klimatu) podczas prezydencji portugalskiej i soweskiej. Taka strategia odniosa sukces, gdy tak koncepcj popary wszystkie gwne partie reprezentowane w Parlamencie Europejskim36. Jeszcze w styczniu 2007 r. prezydent L. Kaczyski mianowa filozofa i politologa modszej generacji Marka Cichockiego i by wsppracowniczk Jacka Saryusza-Wolskiego w Urzdzie Komitetu Integracji Europejskiej Ew Onieck-Tameck swoimi penomocnikami i emisariuszami w kwestii rokowa nad traktatem konstytucyjnym. 29 stycznia w M. Cichocki i E. Oniecka-Tamecka w roli przysowiowych szerpw przybyli do Berlina, gdzie przeprowadzili poufne, utrzymane w tajemnicy rozmowy w Urzdzie Kanclerskim. Podczas pobytu w stolicy Irlandii w dniach 18-20 lutego 2007 r. polski prezydent wygosi wykad w Narodowym Forum Europejskim. Wprawdzie zauway mona byo ewolucj stanowiska Warszawy, gdy pado tak dla eurokonstytucji, ale jednoczenie zostao ono obwarowane tak licznymi zastrzeeniami, e efekt kocowy by raczej odwrotny od zamierzonego. Prezydent L. Kaczyski domaga si do istotnych zmian, zapewni, e polskie wadze s entuzjastami UE, jednak Europa jest cigle Europ narodw. Wskazywa, e traktat, gdyby zosta przyjty w obecnym ksztacie, mgby spowodowa, e Bruksela w pewnej przenoni bdzie podlegaa Berlinowi, czy Paryowi, a w mniejszym stopniu Warszawie, czy Dublinowi. Nie widzia adnego kryzysu w dotychczasowym procesie podejmowania decyzji w Unii i uzna j za sprawn w dziaaniu. Na konferencji prasowej z premierem Bertie Ahernem stwierdzi, e Polska jest bardzo czua na punkcie ograniczania jej suwerennoci, ale gotowa jest na awce suwerennoci pastwowej nieco si przesun i ustpi miejsca Unii Europejskiej. W oglnej ocenie mimo warunkowego tak dla eurokonstytucji, prezydent Kaczyski nie ukrywa w Dublinie, e jego zdaniem bez konstytucji mona byoby si obej 37. Przed jubileuszowym spotkaniem przywdcw pastw unijnych w Berlinie, kanclerz A. Merkel 16 marca 2007 r. przybya z nieliczn delegacj do Polski.
Rede der Bundeskanzlerin vor dem Europischen Parlament. 17.01.2007. Presse- und Informationsamt der Bundesregierung. Pressemitteilung nr 20 http://www.auswaertiges-amt.de/ diplo/de/EU-P/EU-P .html; K. N i k l e w i c z, Wielka gra Merkel, Gazeta Wyborcza z 17 I 2007; por. K.-D. F r a n k e n b e r g e r, ,,Doppelt anstrengen: Von Deutschland wird viel erwartet, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 2 I 2007; M. S t a b e n o w, Deutsche Ratsprsidentschaft. Merkel will EU-Verfassung retten, ibidem, z 17 I 2007; P . P i n z l e r, Europa: Zauber gesucht, ,,Die Zeit z 4 I 2007; W . L o r e n z, Merkel: traktat to mus, Rzeczpospolita z 18 I 2007. 37 Prezydent w Dublinie: Tak dla traktatu UE, ale wymaga on zmian, Gazeta Wyborcza z 20 II 2007; Polska mwi tak traktatowi konstytucyjnemu UE ze zmianami, ibidem, z 22 II 2007; W . L o r e n z, Silny gos Polski w Unii, Rzeczpospolita z 21 II 2007.
36
23
Bogdan Koszel
Zamierzaa wysondowa wadze w kwestii nowych ustale konstytucyjnych i upewni si, e nie bd one w najbliszym czasie prowadzi polityki obstrukcji niemieckich propozycji. Rozwiewaa obawy, e Unia Europejska przeksztaci si w superpastwo, gdy wsplne dziaania nie bd kwestionowa tosamoci narodowej. Jednoczenie wskazaa, e czas przemyle si skoczy i energicznie naley zabra si do pracy nad przyszym ksztatem traktatu konstytucyjnego.38. Rozmowy z prezydentem L. Kaczyskim kontynuowano w Juracie na Helu. Po wielu godzinach rozmw polski przywdca zgodzi si, by obecny projekt eurokonstytucji by podstaw do rozmw o nowym traktacie. Co wicej, zapewni, e Polska intensywnie wczy si w prace nad ukadem i e pierwszych efektw naley si spodziewa ju w czerwcu 2007 r., cho wczeniej wychodzono z zaoenia, e lepiej byoby napisa tekst od nowa. Jednoczenie nie pozostawi cienia wtpliwoci, e Polska nie zgodzi si na umniejszenie swoich wpyww w Unii i nie zrezygnuje z nicejskiego sposobu gosowania, cho jest otwarta na odpowiednie modyfikacje39. Misterny scenariusz nakrelony przez Niemcw zakada przyjcie koncepcji nowego traktatu na czerwcowym szczycie Rady oraz dopracowanie go podczas obrad Konferencji Midzyrzdowej za prezydencji portugalskiej i wejcie w ycie dokumentu, gdy w 2009 r. bd ni kierowa Francuzi, przed wyborami do Parlamentu Europejskiego. Zapowiadane przez Polsk od duszego czasu zoenie wasnych propozycji w sprawie reformy traktatu konstytucyjnego nastpio w kocu marca 2007 r. i wizao si z urzeczywistnieniem koncepcji tzw. pierwiastka kwadratowego. Zosta on wymylony w 1946 r. przez brytyjskiego matematyka i psychiatr Lionela Penrosea i w 2000 r. Szwecja zaproponowaa go do obliczania gosw w Radzie Unii Europejskiej. Przewodzcy wwczas Unii Francuzi przeforsowali i utrzymali inny system, tzw. waenia gosw, ale w styczniu 2004 r. fizycy i matematycy z Uniwersytetu Jagielloskiego Karol yczkowski i Wojciech Somczyski powrcili do systemu pierwiastkowego. Ide przewodni tego rozwizania byoby obliczanie gosu kadego kraju na podstawie pierwiastka kwadratowego z jego liczby ludnoci . Zyska miay na tym kraje rednie: Polska, Hiszpania, Rumunia i Holandia. Straciyby najwiksze: Niemcy, Francja, Wochy i Wielka Brytania. Polscy szerpowie, ktrzy przedstawili t propozycj otwarcie mwili, e gdyby dyskusja nad tym rozwizaniem nie bya podjta, War K. K r o h n, Merkel warnt vor Spaltung Europas, ,,Der Tagesspiegel z 17 III 2007; Merkel in Polen. Friedenssignale neben Futritten, Frankfurter Rundschau z 16 III 2007; Merkel na zgod, ,,Gazeta Wyborcza z 17 III 2007; K. S c h u l l e r, Wir deuten die Geschichte nicht um, ,,Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17 III 2007; Die Bundeskanzlerin in Polen ,,Es wird keine Umdeutung der Geschichte geben, ,,Sddeutsche Zeitung z 16 III 2007; Merkel warnt vor einer Spaltung Europas, Die Welt z 16 III 2007; B. T. W i e l i s k i , Przyjazne sowa Angeli Merkel, ,,Gazeta Wyborcza z 17 III 2007. 39 Lepszy klimat po wizycie Merkel, Rzeczpospolita z 19 III 2007; J. P a w l i c k i, Zielone wiato z Juraty dla eurokonstytucji, Gazeta Wyborcza z 19 III 2007; G. L e s s e r, Warschaus Politik der kleinen Schritte, ,,Die Tageszeitung z 19 III 2007; Polen-Besuch der Kanzlerin Merkel zieht positive Bilanz, ,,Sddeutsche Zeitung z 17 III 2007; G. A p p e n z e l l e r, Merkels Polenreise. Das Frchten verlernen, ,,Der Tagesspiegel z 19 III 2007.
38
24
szawa ucieknie si do ostatecznoci i uyje weta w sprawie gosowania tzw. podwjn wikszoci40. Nie ulega wtpliwoci, e koncepcja pierwiastkowa bya bardziej sprawiedliwa i lepiej oddawaa ducha unijnej solidarnoci sabszych z silniejszymi. Nowy system korygowa pewn nierwnowag w Unii, jak wprowadza zarwno obowizujcy traktat nicejski faworyzujcy Polsk i Hiszpani kosztem Niemiec, jak rwnie traktat konstytucyjny, dajc uprzywilejowan pozycj czwrce pastw najwikszych, kosztem rednich wanie Polski i Hiszpanii. Odpowiada rwnie jednemu z artykuw eurokonstytucji (I-45), ktry mwi o rwnym wpywie obywateli na decyzje przyjmowane w Unii41. Podnosi mia wskanik efektywnoci podejmowania decyzji w Unii z 13% (eurkonstytucja) do 15%. Przyznawali to zarwno politycy, jak i eksperci unijni, w tym z Niemiec. Problem by w tym, e Polska wystpia z t inicjatyw o wiele za pno. Gwnym celem podejmowanej reformy gosowania w Unii byo maksymalne uproszczenie procedur, tak, by przecitny obywatel kraju czonkowskiego rozumia zasady podejmowania decyzji. Zasada podwjnej wikszo bya klarowna i prosta, natomiast metoda pierwiastkowa odstraszaa i wprowadzaa dodatkowe komplikacje. Niemcom zaleao, aby nie wszczyna dyskusji od pocztku, co znalazo zrozumienie zdecydowanej wikszoci pastw unijnych. Zdaniem ekspertw postulat tak zasadniczej zmiany w projekcie traktatu na tym etapie negocjacji spowodowaby tylko eskalacj da innych pastw w rnych dziedzinach i w zasadzie powrt do punktu wyjcia.
J. P a w l i c k i, Pierwiastek albo mier, Gazeta Wyborcza z 29 III 2007; t e n e, Polska gra o gosy w UE, ibidem; W . L o r e n z, A. S o j e w s k a, Polska walczy o siln pozycj w UE, Rzeczpospolita z 30 III 2007. 41 Traktat ustanawiajcy Konstytucj dla Europy, op. cit., s. 34.
40
25
Bogdan Koszel
Wykres 2 Rozdzia gosw w Radzie UE wg traktatu konstytucyjnego i polskiej propozycji systemu pierwiastkowego
rdo: J. P a w l i c k i, Polska gra o gosy w UE, Gazeta Wyborcza z 29 III 2007, s. 9.
W poowie maja na poufnej konferencji w Urzdzie Kanclerskim w Berlinie szerpowie przekazali przewodzcym Unii Niemcom pisemne uwagi rzdu w kwestii eurokonstytucji na specjalnych 14-punktowych formularzach. Spotkali si z nimi U. Corsepius i R. Silberberg. Polscy szerpowie M. Cichocki i E. Oniecka-Tamecka oficjalnie przedstawili polskie postulaty, ale na tym etapie nie stay si one przedmiotem merytorycznej dyskusji. Majc wiadomo istniejcego odosobnienia na unijnej arenie, Polska rozpocza batali o upowszechnienie wasnego pomysu i przekonanie do
26
mniejszych i rednich pastw. Ju wstpne sondae pokazay, e z wyjtkiem Czech na tak solidarno rednich krajw, ewentualnych beneficjentw polskiego rozwizania, nie ma co liczy. Podczas krtkich polsko-niemieckich konsultacji 17 czerwca kanclerz A. Merkel z prezydentem L. Kaczyskim, w rzdowym orodku wypoczynkowym w Mesebergu w Brandenburgii, pomimo dobrego klimatu rozmw, do przeomu jednak nie doszo. L. Kaczyski nadal broni koncepcji pierwiastka kwadratowego, a kanclerz Merkel przedstawiaa argumenty przemawiajce za utrzymaniem systemu tzw. podwjnej wikszoci. Prezydent mia powtrzy, e pierwiastek ju jest z polskiej strony ustpstwem w stosunku do tego, co przewiduje obowizujcy obecnie traktat nicejski. Podtrzyma wol rozwizania problemu gosowania ju na brukselskim szczycie42. Negatywny odzew na polskie propozycje w sprawie pierwiastka kwadratowego w 26 krajach unijnych spowodowa, e rzd polski stopniowo zacz wycofywa si z nieustpliwie niegdy bronionych pozycji. Ju 11 czerwca na podstawie przeciekw z MSZ, Gazeta Wyborcza doniosa, e Polska podtrzymujc pierwiastkow retoryk gotowa jest do przyjcia innych rozwiza. W gr wchodzia propozycja wypracowana przez Berlin i skonsultowana z Paryem, i ktra w zasadzie sprowadzaa si do krtkiej formuy Nicea za pierwiastek. 19 czerwca polscy szerpowie przyznali, e system pierwiastkowy to nie jedyna opcja do zaakceptowania, ale musi zagwarantowa rwny udzia wszystkich obywateli w podejmowaniu decyzji bez wzgldu na to, z jakiego pastwa pochodz43. Nie ulega wtpliwoci, e zasygnalizowana gotowo do kompromisu osabiaa polsk pozycj przetargow na szczycie (21-23 VI) w Brukseli, poniewa unijni partnerzy byli wiadomi, e Warszawa nie majc szerszego wsparcia, wetem si nie posuy. Po spotkaniu polskiego prezydenta z A. Merkel, N. Sarkozym i prezydentem Litwy Valdasem Adamkusem zarysowao si wstpne porozumienie, poniewa Polska odstpia od formuy pierwiastkowej i zaproponowaa przeduenie nicejskiego systemu gosowania do roku 2020. Po kolejnej serii rozmw N. Sarkozyego, T. Blaira, K.-C. Junckera i J. L. Zapatero z polskim prezydentem i telefonicznych konsultacjach z Warszaw nadesza zgoda premiera J. Kaczyskiego na przedstawione propozycje. W pierwszych komentarzach po szczycie na czoo wybijay si sowa o kompromisie. Pomimo krytyki ze strony Zielonych i liberaw, ktrzy uznali brukselskie rozwizania za krok wstecz w stosunku do traktatu konstytucyjnego, wikszo niemieckich mediw uznaa szczyt za najwikszy sukces
EU-Verfassung. Keinen Schritt vorwrts, ,,Frankfurter Rundschau z 18 VI 2007; Vor dem EUGipfel in Brssel: Merkel fordert Kompromissbereitschaft, ,,Frankfurter Allgemeine Zeitung z 18 VI 2007; Merkel fordert Kaczynski zum Einlenken auf, Die Welt z 18 VI 2007. 43 J. P a w l i c k i, Pierwiastek? Cicho sza, Gazeta Wyborcza z 11 VI 2007; J. P a w l i c k i, K. N i k l e w i c z, Zamiast mierci Nicea, ibidem, z 19 VI 2007; J. P a w l i c k i, D. P s z cz k o w s k a, Berlin nie idzie na zderzenie z Polsk, ibidem, z 20 VI 2007; K. S c h u l l e r, EUReform Polen bewegt sich, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 19 VI 2007; Polen schickt den Vershnungszwilling, Die Welt z 20 VI 2007.
42
27
Bogdan Koszel
dyplomatyczny kanclerz A. Merkel44. W polskiej prasie sprzyjajcej rzdzcej koalicji podkrelano z kolei wielkie zwycistwo prezydenta L. Kaczyskiego. Wprawdzie musia on pogrzeba pierwiastek, ale osign jeszcze wicej, bo prolongat nicejskiego systemu gosowania45. Po 36 godzinach niezwykle trudnych negocjacji unijni przywdcy uzgodnili mandat negocjacyjny, na podstawie ktrego Konferencja Midzyrzdowa zredagowa miaa nowy dokument traktat reformujcy zmieniajcy obowizujce traktaty z myl o zwikszeniu efektywnoci funkcjonowania rozszerzonej Unii i umocnieniu jej legitymacji demokratycznej, jak rwnie spjnoci jej dziaa zewntrznych. Zrezygnowano z koncepcji konstytucyjnej, polegajcej na uchyleniu wszystkich obowizujcych traktatw i zastpieniu ich konstytucj. Wane jednak byo, e jej najistotniejsze postanowienia (ok.75-80% zawartoci) miayby si znale w nowym traktacie. Traktat reformujcy bdzie zawiera dwie zasadnicze klauzule zmieniajce odpowiednio Traktat o Unii Europejskiej (TUE) oraz Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk (TWE). Najwaniejsze postanowienia dotyczyy sposobu podejmowania decyzji. Ostatecznie uzgodniono, e do 1 listopada 2014 r. bdzie obowizywa system nicejski. Po tej dacie wejdzie w ycie zasada tzw. podwjnej wikszoci. Jednake przez pierwsze trzy lata, do 31 marca 2017 r. kade pastwo moe zada, aby gosowanie odbyo si w systemie nicejskim. Dodatkowo w latach 2014-2017 kilka pastw zgodnie z tzw. kompromisem z Joaniny z 1994 r. mogo opni wejcie w ycie decyzji. Inne wane postanowienia dotyczyy zwikszenia obszarw (m.in. sprawy sdowe i policyjne), w ktrych decyzje zapada bd wikszoci gosw. Od 2009 r. ustanowiony mia by urzd prezydenta, wybieranego przez szefw pastw i rzdw krajw czonkowskich. Bdzie on reprezentowa Uni Europejsk na zewntrz i przewodniczy (na 2,5 roku) obradom Rady Europejskiej. Od 2014 r. zmianie ulegnie skad Komisji Europejskiej. Zarzucona zostanie formua jeden kraj-jeden komisarz na rzecz redukcji liczby komisarzy reprezentujcych 2/3 liczby pastw czonkowskich UE. W nowym traktacie mia znale si zapis o solidarnoci energetycznej, forsowany przez Polsk i Litw. Zgodnie z postulatem Holandii wzmocniona bdzie rola parlamentw narodowych, ktre bd mogy domaga si od Komisji Europejskiej ponownej analizy kadego nowego aktu prawnego. Rwnie na jej yczenie przyjto formu, e pastwa kandydujce do czonkostwa w Unii musz bezwzgldnie przestrzega kryteriw przyjcia ustalonych w Kopenhadze w czerwcu 1993 r.
Lobeshymnen fr Angela Merkel. Zufriedene Kaczynskis , Die Welt z 24 VI 2007; M. W i n t e r, EU-Gipfel. Vorwrts am Nasenring, ,,Sddeutsche Zeitung z 24 VI 2007; EUGipfel: Wie Angela Merkel die Basta-Kanzlerin spielte, Der Spiegel z 23 VI 2007; Druck auf Polen: Merkels riskantes Pokerspiel, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 24 VI 2007; Daheim viel Lob fr Merkel - Kritik von der Opposition, Frankfurter Rundschau z 24 VI 2007. 45 SZCZYT UE: Horror, kompromis, horror, Rzeczpospolita z 23 VI 2007; por. Merkel: dobry kompromis z Polsk, Gazeta Wyborcza z 23 VI 2007; Szczyt napicia, ibidem, z 25 VI 2007; ,,Polen hat praktisch alles erreicht, ,,Sddeutsche Zeitung z 24 VI 2007; Polnischer Triumph nach dramatischen Momenten, Frankfurter Rundschau z 24 VI 2007; B. K o s z e l, Der bittere Sieg in Brssel, WeltTrends nr 56, Herbst 2007, s.190-191.
44
28
W kocu traktat miaby stwierdzi prawnie wicy charakter unijnej Karty Praw Podstawowych (przy sprzeciwie Wielkiej Brytanii i zastrzeeniach Polski, co do niektrych jej fragmentw dotyczcych wasnego ksztatowania polityki rodzinnej i obyczajowej). Prezydencja portugalska otrzymaa zadanie przygotowania projektu tekstu traktatu zgodnie z zapisami mandatu oraz do przedoenia tego projektu konferencji midzyrzdowej niezwocznie po jej rozpoczciu. Konferencja midzyrzdowa miaa zakoczy swoje prace moliwie najszybciej, a w kadym przypadku przed kocem 2007 r., tak aby uzgodniony tekst traktatu mg by ratyfikowany przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w czerwcu 2009 r. Tym samym na nowych zasadach umoliwiona bdzie praca nowego Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej46. Krtko po szczycie polscy negocjatorzy uznali, e do ich najwikszych osigni naley wprowadzenie do mandatu konferencji midzyrzdowej zapisu o tzw. wzmocnionej Joaninie. Wedug sw prezydenta L. Kaczyskiego przywdcy unijni mieli wyrazi zgod, aby po roku 2017 r. moliwe byo odwleczenie i blokowanie podjtej decyzji o 2 lata, czyli w praktyce jej pogrzebanie. Tymczasem, jak twierdzili urzdnicy w Brukseli, w mandacie ze szczytu, na ktry zgodzili si prezydent i szefowa MSZ, zapisano tylko, e po 2017 r. mechanizm z Joaniny pozwoli blokowa decyzje przez rozsdny czas, pod ktrym rozumiano okres 2-3 miesicy47. Portugalczycy, ktrzy 1 lipca 2007 r. objli w Unii prezydencj, starali si tego tematu nie podejmowa. 23 lipca na spotkaniu ministrw spraw zagranicznych przedstawiono pierwsz wersj traktatu, liczcego145 stron i ponad 300 artykuw, ktrego obrbk i redakcj poszczeglnych czci zajli si pniej eksperci i prawnicy z pastw czonkowskich. Zdaniem ekspertw Komisji Europejskiej definicja mechanizmu z Joaniny nie miaaby znale si w samym tekcie traktatu, ale w towarzyszcym mu protokole, cho Polska domagaa si, by mechanizm z Joaniny zosta sprecyzowany i wpisany do traktatu, a nie by przedmiotem odrbnej deklaracji. rda dyplomatyczne poday, e minister A. Fotyga zwrcia si o sprecyzowanie, co oznacza rozsdny czas, ale miaa nie mwi o ultimatum dwch lat48.
Rada Europejska w Brukseli 21-22 czerwca 2007 r. Konkluzje prezydencji i projekt mandatu konferencji midzyrzdowej, http://209.85.129.104 /search?q=cache: w3aK_0F_Osw J:europa. eu/ rapid/ Press ReleasesAction.do%3Freference%3DDOC/07/2%26format%3DPDF%26age d%3D0%26 language% 3DPL%26guiLanguage%3Den+Ustalenia+Rady+Europejskiej+z+ 23+czerwca+ 2007&hl =pl&ct=clnk&cd=5&gl=pl op; K. N i k le wi c z, Unia Europejska idzie do remontu, Gazeta Wyborcza z 25 VI 2007; Was sich alles ndert, Der Tagesspiegel z 23 VI 2007; Darauf einigten sich die Regierungschefs, ,,Die Welt z 24 VI 2007; Nach dem EU-Gipfel. Der Fahrplan steht, ,,Sddeutsche Zeitung z 24 VI 2007. 47 P . W r o s k i, Fotyga: Jeszcze wyedukujemy Europ, Gazeta Wyborcza z 29 VI 2007; Premier: Zapis o Joaninie przez dwa lata w nowym traktacie UE, ibidem; Fotyga: dentelmeska umowa ws. Joaniny, ibidem, z 28 VI 2007; Warschau will angeblich nachverhandeln, Der Tagesspiegel 29 VI 2007; Polen will Kompromiss des EU-Gipfels nachverhandeln, Die Welt z 29 VI 2007. 48 Polska chce wpisania Joaniny, Gazeta Wyborcza z 23 VII 2007; K. N i k l e w ic z, Nie bdzie sporu o Joanin?, ibidem, z 21 VI 2007; H. C r o l l y, Portugiesen brechen den Widerstand der Polen, Die Welt z 23 VII 2007.
46
29
Bogdan Koszel
Pierwszej ocenie traktat poddany zosta na spotkaniu ministrw spraw zagranicznych 7-8 wrzenia w portugalskim nadmorskim kurorcie Viana do Castelo. Przyjto tam, e ukad powinien by ostatecznie gotowy w padzierniku tak, aby szefowie unijnych pastw i rzdw mogli go podpisa 18 i 19 padziernika 2007 r. w Lizbonie. Problem Joaniny powrci 12 padziernika na sze dni przed spotkaniem Rady Europejskiej podczas krtkiej roboczej wizyty prezydenta L. Kaczyskiego w Berlinie. Polski polityk sondowa moliwo wsparcia przez Niemcy polskiej propozycji wpisania mechanizmu z Joaniny do protokou doczonego do nowego traktatu reformujcego. Kanclerz Merkel unikaa jednak konkretw i przebieg wizyty ograniczya do niezbdnego minimum. W oficjalnych wypowiedziach Niemcy nadal sprzeciwiali si polskiej propozycji wzmocnienia mechanizmu z Joaniny. Axel Schfer, rzecznik SPD ds. zagranicznych owiadczy, e kwestia ta nie otrzyma mocy prawnie wicej i za takim rozwizaniem opowiadaj si pozostae pastwa unijne. Liczono jednak na kompromis. Ponadto Polska otrzymaa zapewnienie, e moe liczy na poparcie Niemiec w staraniach o uzyskanie stanowiska rzecznika w Europejskim Trybunale Sprawiedliwoci. Nie widzieli oni natomiast moliwoci przyznania Polsce wikszej liczby eurodeputowanych, ni zakaday to rozwizania przyjte ju przez Parlament Europejski49. W Lizbonie na szczycie Rady Europejskiej, po krtkich negocjacjach ustalono kocowe zapisy uzgodnie traktatowych. Przywdcy pastw unijnych, w duym stopniu dziki poparciu prezydenta N. Sarkozyego czciowo zgodzili si na propozycje Polski. Zgodzili si na spisanie odrbnego protokou, ktry bdzie mia tak moc prawn jak traktat, ale wpisano do niego nie sam mechanizm blokujcy, a jedynie zobowizanie, e nie zostanie on zmieniony bez jednomylnej decyzji wszystkich pastw Unii. Mechanizm z Joaniny pozosta natomiast nadal we wczeniej proponowanej deklaracji. Ta skomplikowana konstrukcja deklaracja i protok miaa zadowoli wszystkie strony. Prasa niemiecka uznaa go tylko za czciowy sukces Polski, poniewa jak podkrelono, musiaa ona odstpi od wczeniejszego gwnego postulatu wpisania mechanizmu bezporednio do traktatu50. Po zakoczeniu prezydencji portugalskiej rozpocz si proces ratyfikacji traktatu lizboskiego w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. W Polsce PiS zapowiedziao, e traktatu w istniejcej formie nie przyjmie i rozpoczto rokowania z PO w sprawie uzgodnienia warunkw ratyfikacji. Zrezygnowano z idei referendum i uzgodniono z J. Kaczyskim, i rzd D. Tuska przyjmie traktat reformujcy z protokoem brytyjskim (opt-out), ktry wyklucza w tym
A. M e i e r, An Polen soll es nicht liegen, ,,Der Tagesspiegel z 13 X 2007; W . S c h m i e s e, K. S c h u l l e r, Kaczynski in Berlin. Alles klar bis auf zwei, drei Fragen. Frankfurter Allgemeine Zeitung z 13 X 2007; Lech Kaczyski rozmawia z Angel Merkel, Rzeczpospolita z 13 X 2007. 50 EU einigt sich auf Reformvertrag, ,,Der Tagesspiegel z 19 X 2007; Reform: EU einigt sich auf Vertrag von Lissabon, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 19 X 2007; Hintergrund: Einigung ber den ,,Ioannina-Mechanismus, Frankfurter Rundschau z 19 X 2007; EU-Staaten wollen Polen entgegenkommen, ,,Die Welt z 19 X 2007; Die wichtigsten Bestimmungen, ibidem.
49
30
wypadku zastosowania Karty Praw Podstawowych w Polsce. PiS dodatkowo dao gwarancji, e niektre przepisy traktatu (mechanizm z Joaniny, opt-out w sprawie Karty Praw Podstawowych) bd mogy by zniesione tylko za zgod Sejmu i Senatu. Zastrzeenia te znalazy si w tekcie uchway, ktr Sejm przyj 1 kwietnia 2008 r., przed ratyfikacj traktatu. Za wejciem traktatu lizboskiego w ycie opowiedziao si 384 posw, przeciw byo 56, gwnie z klubu PiS (m.in. Tadeusz Cymaski, Zbigniew Girzyski, Andrzej Dera i Antoni Macierewicz, Anna Sobecka). 8 kwietnia stosunkiem gosw 74 do 17, przy wstrzymaniu si od gosu 6 osb, Senat przyj traktat lizboski51. 24 kwietnia 2008 r. Bundestag zdecydowan wikszoci gosw ratyfikowa traktat lizboski. Za jego przyjciem gosowali deputowani partii koalicyjnych i wikszoci opozycji. Przeciwko opowiedzieli si posowie Lewicy. 515 deputowanych poparo ratyfikacj traktatu. Przeciw zagosowao 58 posw z Die Linke, a jej lider Lothar Bisky krytykowa traktat lizboski, uzna za kopi w 90% odrzuconej konstytucji europejskiej. Lewica opowiedziaa si rwnie za zorganizowaniem referendum w sprawie ratyfikacji traktatu. Przewodniczcy SPD Kurt Beck nazwa jednak niemiym akcentem nieprzyjcie Karty Praw Podstawowych przez Polsk i Wielk Brytani, cho jego koleanka z tej samej partii Angelica Schwall-Dren gratulowaa Polsce i Wgrom ratyfikacji traktatu w parlamentach. 23 maja 2008 r. odbyo si gosowanie w Bundesracie. Traktat lizboski poparo 15 z 16 krajw zwizkowych Niemiec. Burmistrz Berlina Klaus Wowereit (SPD) wstrzyma si od gosu. Byo to konsekwencj konfliktu berliskiej SPD z partnerami koalicyjnymi - postkomunistyczn Lewic, odrzucajc traktat lizboski jako przejaw neoliberalizmu i militaryzmu. Bezporednio po gosowaniu polityk bawarskiej chadecji (CSU) Peter Gauweiler zaskary jednak nowy traktat do Trybunau Konstytucyjnego w Karlsruhe, twierdzc, i dokument jest niedemokratyczny i osabia rol parlamentw narodowych52. Prezydent H. Khler zaaprobowa tre traktatu lizboskiego, ale - zgodnie z wczeniejszymi zapowiedziami wstrzyma si z podpisaniem dokumentu ratyfikacyjnego do czasu orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego. Sprawa jeszcze bardziej si skomplikowaa, gdy w styczniu 2009 r. do Trybunau wpyna kolejna skarga na ratyfikacj traktatu lizboskiego, skierowana przez byego szefa zarzdu koncernu Thyssen AG Dietera Spethmanna, byego europosa z ramienia CSU, Franza Ludwiga grafa Stauffenberga, specjalist od spraw gospodarczych Joachima Starbatty i berliskiego profesora prawa Markusa Kerbera. Zarzucili oni rzdowi, e ratyfikujc traktat lizboski, amie konstytucj, stwarzajc zagroenie dla stabilnoci pienidza. Ich zdaniem,
Sejm za ratyfikacj traktatu lizboskiego, ,,Rzeczpospilita z 2 IV 2008; Sejm za ratyfikacj traktatu lizboskiego, Dziennik z 1 IV 2008; Zob. Stenogram z 8 posiedzenia Senatu Rzeczypospolitej Polskiej VII kadencji 2 kwietnia 2008 r., http://www.senat.gov.pl/k7/ue/index. htm. Tekst uchway sejmowej: Rzeczpospolita z 2 IV 2008; Polnisches Parlament ratifiziert EU-Reformvertrag, Die Welt z 1 IV 2008. 52 J. F a h r u n, Bundesrat: Die rot-rote Koalition pokert um den EU-Vertrag, Die Welt z 22 V 2009; Bundesrat za ratyfikacj Traktatu Lizboskiego, Gazeta Wyborcza z 23 V 2008.
51
31
Bogdan Koszel
przewidywania Trybunau Konstytucyjnego dotyczce integracji europejskiej w wyroku z 1993 r. w sprawie traktatu z Maastricht, ktry w konsekwencji zezwoli na wprowadzenie euro, okazay si faszywe. W UE istnieje cige naruszanie Paktu Stabilnoci i Wzrostu, przekraczanie uprawnie przez Komisj Europejsk i nieprzejrzysty jest rozkad podziau uprawnie53. Ku niezadowoleniu kanclerz A. Merkel caa procedura ulega zwoce, poniewa obie skargi musiay by rozpatrywane odrbnie. Powany kryzys w Unii Europejskiej ujawni si 12 czerwca 2008 r. kiedy w wyniku referendum w Irlandii traktat zosta odrzucony (53,4% przeciw i 46,7% za), a eurosceptyczny czeski prezydent Vaclav Klaus publicznie owiadczy, e nie podpisze dokumentw ratyfikacyjnych. W zaistniaej sytuacji usztywnio si stanowisko prezydenta L. Kaczyskiego, ktry wprawdzie w debacie sejmowej nad ratyfikacj wypowiada si pozytywnie o traktacie, ale w kolejnych miesicach konsekwentnie utrzymywa, e naley uszanowa wol Irlandczykw i nie zoy swojego podpisu pod dokumentem ratyfikacyjnym. W Niemczech spotkao si to z umiarkowan krytyk, gdy politycy niemieccy mieli wiadomo pewnej niezrcznoci sytuacji, wynikajcej z niejasnoci wok ratyfikacji traktatu lizboskiego we wasnym kraju. 30 czerwca 2009 r. Federalny Trybuna Konstytucyjny w Karlsruhe wyda werdykt, w ktrym orzek, e traktat z Lizbony jest zgodny z konstytucj niemieck. Jednoczenie doda, e niezbdne jest wzmocnienie roli parlamentu narodowego. Zgodnie z orzeczeniem Bundestag bdzie musia udziela kadorazowo zgody na wejcie prawa unijnego w ycie na terenie Niemiec, zwaszcza w zakresie prawa karnego czy misji zagranicznych Bundeswehry. Sdziowie dali wyraz obawom, e postpujcy proces przejmowania kompetencji przez organy UE ograniczy zakres suwerennoci Niemiec. Tym samym porednio tworzenie federacji pastw czonkowskich Unii Europejskiej byoby sprzeczne z Ustaw Zasadnicz RFN. Kwestie te miay by zapisane w nowelizacji nowej ustawy kompetencyjnej jeszcze przed wyborami do Bundestagu. Do czasu zmiany przewidzianej ustawowo procedury akceptacji przez parlament unijnych aktw prawnych prezydent H. Khler musia wstrzymywa si z podpisaniem ustawy ratyfikacyjnej54. Zgodnie z wczeniejszymi zapowiedziami, cztery ustawy kompetencyjne Bundestag przyj 8 wrzenia 2009 r. Za ich przyjciem gosowao 446 deputowanych z koalicji rzdowej, Zielonych i FDP, dwch wstrzymao si od gosu, przeciw byo jedynie 46, gwnie z partii Lewicy. Jednake CSU w 14-punktowym dokumencie zadaa m.in. cisego respektowania przez rzd ustale Bundestagu i Bundesratu w sprawach europejskich, przeprowadzania referendw oglnofederalnych w najwaniejszych unijnych zagadnieniach
Bundesverfassungsgericht: Karlsruhe verhandelt zwei Tage ber Lissabon-Vertrag, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17 I 2009; H. W e f i n g, Lissabon-Vertrag: Verfassungsgericht lsst Skepsis erkennen, Die Zeit z 10 II 2009. 54 T. J u n g h o l t, Urteil zum Reformvertrag: Karlsruhe hat der EU deutliche Grenzen gesetzt, Die Welt z 30 VII 2009; Regierung trotz Kritik aus Karlsruhe erleichtert, ibidem; A. S o j ew s k a, P . J e n d r o s z c z y k, Lizbona przesza niemiecki test, Rzeczpospolita z 1 VII 2009.
53
32
i uwzgldniania w przyszych unijnych traktatach werdyktw Trybunau Konstytucyjnego. Pomimo oporw SPD, ktra nazwaa te propozycje manewrami blokujcymi ratyfikacj, kanclerz A. Merkel zapowiedziaa, e na najbliszym szczycie UE poinformuje pozostae kraje czonkowskie, i Niemcy s zwizane wyrokiem Trybunau Konstytucyjnego w sprawie nowego unijnego traktatu55.
55
Lissabon-Vertrag: Bundestag billigt EU-Begleitgesetze, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 9 IX 2009; Ja zu Begleitgesetzen: Bundestag macht Weg fr EU-Vertrag frei, Der Spiegel z 8 IX 2009; W . L o r e n z, Niemcy boj si konsekwencji traktatu lizboskiego, Rzeczpospolita z 9 IX 2009; Niemcy. Bundestag przyj ustawy kompetencyjne, Gazeta Wyborcza z 8 IX 2009; b a r t, Niemcy zrobiy krok bliej Lizbony, ibidem, z 9 IX 2009.
33
Bogdan Koszel
POLITYKA WSCHODNIA UNII EUROPEJSKIEJ

Przemiany w Europie rodkowej i rozpad Zwizku Radzieckiego wywoay niemae perturbacje we Wsplnotach Europejskich, ktre zostay zaskoczone nagym rozwojem wydarze. Kierunki i zasig integracji europejskiej na lata dziewidziesite zostay ju starannie zaprogramowane. Jednake stabilizacja i demokratyzacja Europy rodkowo-Wschodniej i Wschodniej bya niezbdna dla bezkonfliktowego rozwoju procesw integracyjnych na kontynencie europejskim i w tej sytuacji Unia Europejska musiaa dokona reorientacji swojej polityki. Pastwom regionu rodkowoeuropejskiego stworzono w dalszej perspektywie wizj czonkostwa, a wobec krajw Europy Wschodniej zadeklarowano poparcie dla procesu transformacji, zarwno politycznej, jak i gospodarczej. Filarami tej polityki byo finansowe wsparcie przemian gospodarczych w rozpadajcym si Zwizku Radzieckim. W tym celu uruchomiony zosta program pomocowy TACIS (Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States), ktrego zadaniem byo wspieranie procesw przejcia republik radzieckich z modelu gospodarki centralnie planowanej do gospodarki wolnorynkowej. Ukoronowaniem polityki wspierania transformacji wschodnioeuropejskiej bya seria ukadw bilateralnych podpisanych przez Uni Europejsk z pastwami WNP w latach 1994-1995 w ramach Porozumie o Partnerstwie i Wsppracy (Partnership and Cooperation Agreement PCA). W poowie lat dziewidziesitych dao si atwo zauway, e w ksztatujcej si polityce wschodniej Unii Europejskiej pierwszorzdne znacznie przypisywa si bdzie stosunkom z Rosj i Ukrain, a w nastpnej kolejnoci z Modawi i Biaorusi. Rozwiniciem unijnej polityki wobec krajw Wsplnoty Niepodlegych Pastw (WNP) stao si zastosowanie nowego, wprowadzonego na mocy traktatu amsterdamskiego narzdzia, tzw. wsplnych strategii, przeznaczonych dla gwnych partnerw UE. Uzupenieniem podstaw wzajemnych stosunkw Wsplnoty i Federacji Rosyjskiej staa si Wsplna Strategia Unii Europejskiej wobec Rosji (Common Strategy of the European Union on Russia), pierwsza wsplna strategia Unii Europejskiej56. Strategia zostaa rekomendowana Radzie Europejskiej przez Rad UE podczas posiedzenia 17 maja 1999 r. i przyjta w ramach Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa przez Rad Europejsk na szczycie w Kolonii w dniach 3-4 czerwca 1999 r. Podobn strategi przyjto wobec Ukrainy. Strategia odzwierciedlaa unijn wizj partnerstwa z Rosj, opartego na sieci wzajemnych powiza i wspzalenoci w sferze gospodarczej i prawnej, sprzyjajcych stabilizacji politycznej wewntrz Rosji oraz eliminujcych moliwo powstawania sytuacji kryzysowych pomidzy Rosj
56
Common Strategy of the European Union on Russia, Official Journal of the European Communities, L 157/1, www.euro-pa.eu.int/comm
34
a reszt Eu ropy. Najwaniejszym celem wsplnej strategii byo wzmocnienie strategicznego partnerstwa pomidzy Rosj i Uni Europejsk. W dokumencie szczeglny nacisk pooono na przestrzeganie praw czowieka, konsolidacj pokoju w Europie, bezpieczestwo nuklearne, energetyk, zwalczanie przestpczoci zorganizowanej, a take przypomniano o moliwoci utworzenia w przyszoci strefy wolnego handlu57. Po przejciu wadzy w Niemczech w 1998 r. przez rzd Schrdera/Fischera Niemcy stay si sia napdzajc polityk wschodni UE, zwaszcza wobec Rosji. Polityka Berlina wobec Moskwy opieraa si na zaoeniu o koniecznoci zbliania tego kraju do struktur europejskich i NATO i zarazem wspierania w nim demokratycznych przemian. Miaa ona by gwnym komponentem niemieckiej Ostpolitik, wan czci niemieckiej polityki zagranicznej i w szerszym wymiarze tzw. wschodniego wymiaru Unii Europejskiej. Filarami tej polityki miaa by kooperacja ekonomiczna i realizacja ukadu PCA. Polityka strategicznego partnerstwa miaa na celu pozyskanie Rosji jako bliskiego sojusznika w walce z midzynarodowym terroryzmem, utrzymania pokoju na Bliskim Wschodzie, stabilizacji Azji rodkowej, izolacji Iranu i Korei Pnocnej i wspierania akcji sojuszniczej w Afganistanie. Rosja wyraaa zrozumienie dla niemieckich ambicji do staego czonkostwa w Radzie Bezpieczestwa ONZ, a Niemcy z kolei do czonkostwa Rosji w wiatowej Organizacji Handlu (WTO). Kanclerz Schrder opowiada si za uwzgldnianiem stanowiska Rosji we wszystkich problemach natury globalnej. Moskwa natomiast bya przydatna Niemcom w procesie emancypacji polityki zagranicznej, budowy nowego patriotyzmu i nowej tosamoci niemieckiej w stosunkach midzynarodowych58. W Niemczech istniaa wiadomo, e funkcjonowanie hasa Russland zuerst!, oznacza osabianie wsppracy z Polsk i pozostaymi rodkowoeuropejskimi partnerami oraz ignorowanie Ukrainy. Nie byo w Berlinie przyzwolenia na niedemokratyczn form sprawowania rzdw przez prezydenta W . Putina ograniczanie swobody do dziaania dla opozycji i kneblowanie wolnoci mediw, jednake G. Schrder nie przyjmowa tego do wiadomoci i unika krytyki pod adresem rosyjskiego przyjaciela. Ukoronowaniem jego polityki byo podpisanie 8 wrzenia 2005 r. w Berlinie porozumienia w sprawie budowy gazocigu na dnie Batyku bezporednio czcego Rosj i Niemcy. Po akcesji do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Polska po raz pierwszy uzyskaa formalnie wikszy wpyw na rozwj unijnej polityki wschodniej. Z olbrzymim dystansem i krytyk podchodzia do niemiecko-rosyjskiego
R. D z i e w u l s k i, Stosunki pomidzy Uni Europejsk a Rosj w kontekcie rozszerzenia UE, Biuletyn analiz nr 9, Warszawa 2002; R. D z i e w u l s k i, R. H y k a w y, Wsplna strategia UE wobec Rosji, Biuletyn analiz nr 1, Warszawa 1999. 58 M. M e n k i s z a k, Postrzeganie roli Niemiec w Rosji, w: S. Biele, W . M. Gralski (red.), Nowa tosamo Niemiec i Rosji w stosunkach midzynarodowych, Warszawa 1999, s. 220-226; H. T i m m e r m a n n, Russlands Auen- und Sicherheitspolitik. Die europische Richtung, Aus Politik und Zeitgeschichte B 16-17/2003; A. G u z i a , Miejsce Rosji w polityce zagranicznej RFN a szansa na wspln polityk wschodni UE, ,,Przegld Zachodni nr 2/2006, s. 36; B. K o s z e l, Polityka wschodnia Niemiec w pocztkach XXI wieku, Zeszyty Niemcoznawcze nr 1/2007, s. 40-64.
57
35
Bogdan Koszel
serdecznego partnerstwa. Promowaa w Unii Europejskiej Ukrain, uwaajc, e jej czonkostwo w zachodnich strukturach raz na zawsze zapobiegnie odrodzeniu si rosyjskiego imperium. Rewolucja pomaraczowa w listopadzie i grudniu 2004 r. wywoaa w Polsce olbrzymie poruszenie i fal sympatii dla demokratycznych przeobrae w tym kraju. W rozwizanie konfliktu zaangaowa si prezydent Aleksander Kwaniewski, ktry uzyska wsparcie Brukseli i doprowadzi do polubownego rozwizania59. Podpisanie rosyjsko-niemieckiego kontraktu gazowego poprzedzio zmiany, ktre nastpiy na scenie politycznej w Niemczech. Po wyborach do Bundestagu 18 wrzenia 2005 r. do wadzy w RFN dosza koalicja CDUSPD z Angel Merkel jako kanclerzem. Rzd wielkiej koalicji od pocztku sygnalizowa, e istnieje iunctim pomidzy kooperacj gospodarcz z Rosj i przestrzeganiem przez to pastwo wsplnych demokratycznych wartoci i regu pastwa prawa. Ale w praktyce pod naciskiem wpywowych k gospodarczych (milczenie za gaz), pierwszestwo przyznawano wymianie handlowej. Liczono na szybkie i szerokie otwarcie rynkw rosyjskich dla niemieckich produktw, stworzenie korzystnego klimatu dla dziaalnoci niemieckich przedsibiorstw na terenie Rosji oraz stabilnego i pewnego zaopatrzenia Niemiec w surowce energetyczne60. Taka postawa, a zwaszcza deklaracja o kontynuacji budowy gazocigu pnocnego prowokowaa konflikt z Polsk. Konserwatywny zwrot w Polsce po wyborach parlamentarnych z 25 wrzenia i prezydenckich z 23 padziernika 2005 r. zapowiada bezkompromisow obron interesw narodowych Polski na rnych paszczyznach. Premier Kazimierz Marcinkiewicz w expos z 10 listopada 2005 r. zapowiedzia znaczc popraw pozycji Polski na arenie midzynarodowej i urealnienie polityki zagranicznej, tzn. skupienie si na jasno okrelonych interesach narodowych, przede wszystkim geopolitycznych i gospodarczych, a nie na celebrowaniu pustego rytuau dyplomatycznego. Wymieni USA i NATO jako strategicznych partnerw, ale nie przedstawi zaoe polityki zarwno wobec Niemiec, jak i Rosji. Nadmieni tylko, e Polska jest ywotnie zainteresowana stabilizacj za wschodni granic i bdzie wspiera naszych wschodnich partnerw i spoeczestwa w dziele reform, w budowie struktur demokratycznego pastwa prawa i spoeczestwa obywatelskiego61. Kierujc si zasadami obrony interesu narodowego, nowy rzd polski wykazywa najwiksz aktywno w blokowaniu gazocigu pnocnego. Polska uznawaa go za projekt polityczny i instrument rosyjskiego szantau wobec
W expos rzdowym premiera Jarosawa Kaczyskiego z 19 lipca 2006 r. potwierdzono, i nieodmiennie opowiadamy si za rozszerzeniem Unii Europejskiej o Ukrain, Expos premiera Jarosawa Kaczyskiego. Kancelaria Prezesa Rady Ministrw, http://www.kprm.gov.pl/1433 _18017.htm; o wizyta 60 J. F r a n z k e, Die Russlandpolitik der Groen Koalition. Eine (Zwischen-) Bilanz nach einem Jahr, w: B. Koszel (red.), Polacy i Niemcy w XXI wieku. Nowe oblicza partnerstwa?, Pozna 2007, s. 23-34; t e n e, Fr einen Neuansatz deutscher Ostpolitik, WeltTrends nr 49/2005, s.125-133. 61 Expos prezesa Rady Ministrw Kazimierza Marcinkiewicza, Warszawa 10 listopada 2005 r. Kancelaria Prezesa Rady Ministrw, http://www.kprm.gov.pl/1433_14848.htm
59
36
nowo przyjtych krajw do UE. W Warszawie pogbianie strategicznego rosyjsko-niemieckiego partnerstwa ponad gowami Polakw uznawano za naruszenie unijnej solidarnoci, odchodzenie przez RFN od bliskiej wsppracy z Polsk i powrt RFN w koleiny tradycyjnej geopolityki. Na pocztku grudnia 2005 r. A. Merkel z pierwsz krtk wizyt przebywaa w Warszawie, gdzie spotkaa si z czoowymi politykami zarwno z rzdu, jak i opozycji. Na konferencji prasowej na Zamku Krlewskim stwierdzia, e Warszawa i Berlin powinny ze sob cile wsppracowa w ksztatowaniu europejskiej polityki wschodniej, a samoloty, ktrymi niemieccy politycy bd udawa si do Rosji, po drodze wylduj rwnie w Warszawie. Obiecywaa utworzenie polsko-niemieckiej grupy roboczej majcej pracowa nad wykorzystaniem niemiecko-rosyjskiego gazocigu rwnie i dla Polski 62. Deklaracje niemieckie miay na celu w pierwszej kolejnoci uspokoi Warszaw, ale nie oznaczay zmiany przyjtego kursu. W nastpnych dniach sprzyjajcy Rosji minister spraw zagranicznych Frank-Walter Steinmeier, odwiedzi Moskw, gdzie wyrazi stanowcz wol rzdu budowy gazocigu pnocnego z zaproszeniem do wsppracy Polski i innych pastw. Da jednak do zrozumienia, e prace nad tym projektem bd nadal trwa bez ogldania si na sprzeciwy z zewntrz. Nic wic dziwnego, e w kilka miesicy pniej w kocu kwietnia 2006 r. w przesadnie emocjonalnej wypowiedzi ministra obrony RP Radka Sikorskiego w Brukseli pady sowa o pakcie RibbentropMootow. Wzburzyy one opini publiczn w RFN, pokazay jednak, jak ywotne znaczenie ma ta inwestycja dla polskich interesw 63. Wystpienia premiera K. Marcinkiewicza w Davos w styczniu 2006 r. i w poowie czerwca 2006 r. na unijnym szczycie energetycznym proponujcego pakt muszkieterw i forsujcego unijn polityk bezpieczestwa energetycznego uznane zostao w RFN, jak i w Unii za interesujc propozycj, tylko niepotrzebnie zasugerowano partnerstwo z NATO w tym przedsiwziciu i eksponowanie jego antyrosyjskiego charakteru. Podczas unijnego szczytu w Brukseli w poowie czerwca 2006 r. polski premier demonstrowa bardziej twarde stanowisko, nawoywa do unijnej solidarnoci w kwestii bezpieczestwa energetycznego i wskazywa na konieczno dywersyfikacji w dostawach gazu. W kwestii budowy rurocigu pnocnego w Warszawie szybko zorientowano si, e po spotkaniu Merkel z Putinem w Tomsku w kwietniu 2006 r. Niemcy nie pjd na adne ustpstwa. W Berlinie rzd wielkiej koalicji traktowa t inwestycj priorytetowo i jako wstp do wikszych porozumie rosyjsko-niemieckich. Na nieformalnym spotkaniu unijnych przywdcw w Lahti 21 padziernika 2006 r. atwo byo zauway, e w kwestii rurocigu pnocnego prezydent
P . J e n d r o s z c z y k, P . Z y c h o w i c z, Trudne tematy krtkiej wizyty, Rzeczpospolita z 3 XII 2005. 63 P . R e s z k a, P . Z y c h o w i c z, Przyczcie si do gazocigu, Rzeczpospolita z 5 XII 2005. Por. R. G t z, Deutsch-russische Energiebeziehungen auf einem Sonderweg oder auf europischer Spur?, Diskussionspapier. Forschungsgruppe Russland/GUS, nr 5/2006, Berlin, 10 November 2006.
62
37
Bogdan Koszel
Lech Kaczyski nie znalaz wikszego poparcia nawet w krajach skandynawskich. Jakkolwiek prezydent W . Putin sprzeciwia si ratyfikacji Karty Energetycznej i zoeniu gwarancji bezpieczestwa dostaw, to waniejsze byo, e wiele mwio si o solidarnoci europejskiej w polityce energetycznej64. Konsekwencja wykazywana przez stron polsk w kwestii budowy gazocigu zmusia Niemcw do zaproponowania nowych rozwiza, ktre ujawniono podczas wizyty premiera Jarosawa Kaczyskiego w Berlinie w kocu padziernika 2006 r. Kanclerz A. Merkel zaproponowaa wczenie gazocigu pnocnego w system bezpieczestwa energetycznego Unii i dostawy gazu do Polski w razie rosyjskiego szantau. Propozycja miaa by pierwszym krokiem do porozumienia, ktre zapewnioby Polsce bezpieczestwo energetyczne. Szczegy miaa ustali wspomniana polsko-niemiecka grupa robocza. Wedug Merkel powinna ona zakoczy prace do marca 2007 r., czyli przed przygotowywanym przez Niemcy szczytem energetycznym UE. Rwnoczenie Berlin zamierza przekona Warszaw o koniecznoci budowy cznika z kocowej stacji gazocigu pnocnego w Greifswaldzie do granicy Polski. Reakcja polskiego premiera bya pozytywna pod warunkiem zoenia zobowiza traktatowych i rzeczywistego powizania europejskich systemw energetycznych65. Przed szczytem Unii Europejskiej w poowie grudnia 2006 r. w Brukseli, ktry zaj si mia przedueniem rosyjsko-unijnego ukadu PCA i nada mu nowych impulsw i treci, Polska zgosia weto i zablokowaa rozpoczcie rokowa z Moskw. Decydujc si na uycie tak drastycznego instrumentu, mao praktykowanego w Unii, Polska domagaa si uchylenia rosyjskiego embarga na dostawy polskiego misa do tego kraju. Zakaz importu z Polski Moskwa wprowadzia w listopadzie 2005 r., powoujc si na faszowanie polskich certyfikatw eksportowych. W opinii rzdu polskiego rosyjskie retorsje byy nieuzasadnione, miay charakter polityczny i dlatego szukano wsparcia w Unii Europejskiej. W Brukseli bezskutecznie usiowano wpyn na zmian polskiej decyzji, gdy stawiao to pod znakiem zapytania kontury wypracowanej przez dyplomacj niemieck nowej polityki wschodniej Unii Europejskiej66. Prby znalezienia kompromisu podjte podczas wizyty szefa dyplomacji niemieckiej F .-W . Steinmeiera w Moskwie w grudniu zakoczyy si niepowodzeniem. Minister spraw zagranicznych Rosji Siergiej awrow by zdania, e Polska wyolbrzymia ten problem i nadaje mu kontekst polityczny. Wezwa RFN do kontynuacji rozmw w sprawie przeduenia ukadu PCA67.
H. C r o l l y, EU-Gipfel: Nichts als Worte. Beim EU-Gipfel verweigert Russlands Prsident Putin jede Zusage ber ein Energieabkommen. Nun mssen die Deutschen schlichten, ,,Die Welt z 23 X 2006; Energieversorgung: Putin verweigert Garantien und beschwichtigt, ,,Frankfurter Allgemeine Zeitung z 21 X 2006; Putin nie uleg Unii, ,,Gazeta Wyborcza z 21 X 2006. 65 M. K a m a n n, Deutsch-polnischer Gipfel. Notwendiger Konflikt, Die Welt z 2 XI 2006; D. Z a g r o d z k a, Stawka wiksza ni rura, Gazeta Wyborcza z 1 XI 2006; Distanz zwischen Deutschen und Polen bleibt, Der Tagesspiegel z 31 X 2006. 66 Sowohl als auch, Tagesspiegel z 16 XII 2006; K. N i k l e w i c z, J. P a w l i c k i, O polskim wecie na szczycie w Brukseli, Gazeta Wyborcza z 16 XII 2006. Por. A. P o d o l s k i, Polskie weto, Raporty i Analizy, Centrum Stosunkw Midzynarodowych, nr 1/2006. 67 T. B i e l e c k i, Niemcy nie przekonali Rosji do zniesienia embarga na polsk ywno, Gazeta Wyborcza z 22 XII 2006. Por. Minister Steinmeier: Niemcy bd zabiega o odblokowanie rozmw, ibidem, z 21 XII 2006.
64
38
Niemcy niezbyt przychylnie patrzyy na polskie weto w sprawie rozpoczcia rozmw z Rosjanami na temat nowego ukadu o partnerstwie, cho publicznie podzielay opinie Warszawy o bezzasadnoci rosyjskiego embarga na eksport polskiego misa i jego przetworw do Federacji Rosyjskiej. Weto burzyo ogln koncepcj dobrego uoenia stosunkw z Rosjanami i misternie tkany plan przybliania tego kraju do unijnych, demokratycznych standardw68. Sporo zamieszania do niemieckich koncepcji wniosa decyzja prezydenta W . Putina z koca 2006 r. o podwyce cen ropy naftowej dla Biaorusi i zamknicie dopywu tego surowca do tego kraju i tym samym odcicia dostaw do Polski, Niemiec, Czech, Sowacji i Wgier. Komisja Europejska, ktra na pocztku 2007 r. obradowaa w Berlinie, zadaa od Rosji natychmiastowego przywrcenia dostaw ropy. Jeszcze ostrzejsza w sowach bya A. Merkel. Wypomniaa Rosjanom, e w ubiegych latach. Moskwa zakrcia kurek z gazem dla Biaorusi i Polski i wstrzymaa dostawy gazu do Europy Zachodniej ze wzgldu na spr z Ukrain. Kanclerz podkrelaa, e w sprawie wstrzymania dostaw ropy UE mwi jednym gosem i nie zostawi w potrzebie adnego kraju69. 21 stycznia 2007 r. A. Merkel spotkaa si z prezydentem W . Putinem w Soczi. Nie udao si jej przekona prezydenta do podpisania Karty Energetycznej, gdzie miayby si znale zapisy umoliwiajce europejskim firmom energetycznym dostp do rosyjskiej sieci rurocigw transportujcych rop i gaz. Za dobre wyjcie z sytuacji uznaa wczenie do nowego porozumienia o partnerstwie Rosja-UE niektrych postanowie Karty. Z kolei prezydent Putin zapewnia, e Rosja jest niezawodnym dostawc, postara si rozwin drogi przesyu surowcw niezalene od krajw tranzytowych. W ramach zwikszania bezpieczestwa energetycznego Europy Putin zapowiedzia te przyspieszenie budowy rosyjsko-niemieckiego gazocigu po dnie Batyku, wraz z pomysem jego odnogi do Polski, chocia by wiadomy negatywnej reakcji Warszawy. W sprawie przeduenia ukadu PCA te nie osignito porozumienia i odoono t kwestie do czasu spotkania rosyjsko-unijnego przewidzianego na 18 maja 2007 r. 70 W okresie niemieckiej prezydencji w Unii Europejskiej w 2007 r. nie doszo do zblienia stanowisk w kwestii zniesienia embarga na polskie miso do Rosji, odblokowania polskiego weta i przeduenia ukadu PCA i uzyskania przez Polsk gwarancji energetycznych. Przeszkodami w zasadzie nie do pokonania byy jeszcze wikszy powrt Rosji do biurokratyczno-autorytarnego systemu rzdzenia i brak nadziei na jej demokratyzacj oraz rosnca niech Kremla do instytucjonalnego zwizania si z Zachodem. Po przemwieniu
Por. S. B a s t a r o l i, Deutscher Spagat, ,,Die Zeit z 15 I 2007. Russische llieferungen: Moskau zerstrt Vertrauen, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 22 I 2007; K. N i k l e w i c z, Unia wcieka na Rosj, Gazeta Wyborcza z 9 I 2007. 70 Putin gibt sich verlsslich, Frankfurter Rundschau z 21 I 2007; Russland Merkel-Rollen am Schwarzen Meer, Sddeutsche Zeitung z 21 I 2007; A. P i s a l n i k, P . J e n d r o s zc z y k, Merkel i Putin zbliaj Rosj do UE, Rzeczpospolita z 22 I 2007; T. B i e l e c k i, Putin i Merkel w Soczi o wsppracy i dostawach energii, Gazeta Wyborcza z 22 I 2007.
68 69
39
Bogdan Koszel
prezydenta W . Putina na 43. Konferencji Bezpieczestwa w Monachium w lutym 2007 r. bezpardonowo atakujcym USA i NATO, Niemcy dbajce o poprawne relacje z Waszyngtonem zostay skonfrontowane z nowym kopotliwym problemem71. Na kilka dni przed planowanym szczytem UE-Rosja w Samarze zebrali si w Brukseli przedstawiciele dyplomatyczni pastw czonkowskich UE (COREPER II) akredytowani przy Wsplnotach i w rozmowach ujawni si gboki podzia. Wikszo unijnych krajw na czele z Komisj Europejsk dya do kontynuacji dialogu z Rosj, podczas gdy Polska i Litwa opowiedziay si za odoeniem rozmw na temat PCA. Wyduya si lista spornych i draliwych problemw. Problem przyszoci Kosowa, wstrzymanie dostaw rosyjskiej ropy naftowej na Litw, spory Moskwy z Biaorusi i Ukrain na temat ceny tego surowca, pomnik onierza radzieckiego w centrum Tallina i plany budowy tarczy antyrakietowej dodatkowo przysparzay Niemcom trudnoci w przygotowaniu jakiejkolwiek spjnej koncepcji polityki wschodniej Unii Europejskiej72. W poowie maja 2007 r. minister Steinmeier wsplnie z amerykask sekretarz stanu Condoleezz Rice uda si do Moskwy na spotkanie z prezydentem Putinem, by omwi ostatnie szczegy szczytu Rosja-UE i jak pisa dziennik Der Tagesspiegel ratowa to, co byo jeszcze do uratowania73. Spotka si z yczliwym przyjciem, ale te niczego nie udao si uzgodni. Po raz kolejny Rosjanie prbowali przekona Uni Europejsk, e staa si zakadnikiem jednego pastwa Polski. W kwestii zniesienia embargo na polskie miso i budowy tarczy antyrakietowej nie doszo do zblienia stanowisk74. W tej sytuacji szczyt Unia Europejska-Rosja, ktry odby si 18 maja 2007 r. w Samarze nie przynis wikszych efektw75. W Republice Federalnej wida byo jednak stopniow zmian nastrojw. Kanclerz A. Merkel w przeciwiestwie do koalicyjnego partnera SPD (Steinmeier) z coraz wikszym sceptycyzmem odnosia si do kontynuacji rosyjsko-niemieckiego serdecznego partnerstwa. Po deklaracji berliskiej z okazji 50-lecia traktw rzymskich pod hasem in dubio pro Europa prbowaa konsolidowa kraje czonkowskie UE, zwaszcza w kwestii bezpieczestwa energetycznego i globalnych wyzwa stojcych przed Uni. Opinia publiczna w Niemczech z coraz to wikszym krytycyzmem odnosia si do Rosji i autorytarnych rzdw Putina. Bezceremonialne wstrzymanie dostaw ropy naftowej rurocigiem Przyja w styczniu 2007 r., ktre miao wymusi ulego Biaorusi, wywoao krytyczne komentarze A. Merkel. Po
Por. S. C. S i n g h o f e n, Deutschland und Russland zwischen strategischer Partnerschaft und neuer Konkurenz, Arbeitspapiere der KAS, nr 169/2007; A. S c h o c k e n h o f f, Russland ein potentieller Wertepartner, Die Politische Meinung nr 445, Dezember 2006, s. 5-8. 72 H. K a f s a c k, Europische Union: Wutausbruch in Brssel - Beschwichtigung in Moskau, ,,Frankfurter Allgemeine Zeitung z 16 V 2007. 73 E. W i n d i s c h, Probleme im Gepck, ,,Der Tagesspiegel z 16 V 2007. 74 T. B i e l e c k i, Wizyta szefw MSZ USA i Niemiec w Moskwie nie przyniosa przeomu, Gazeta Wyborcza z 16 V 2007. 75 Merkel kritisiert Festsetzung von Oppositionellen, Die Welt z 18 V 2007.
71
40
tragicznej mierci dziennikarki Anny Politkowskiej, dziennik Die Welt po raz pierwszy okreli Putina morderc, a w Drenie podczas jego pobytu doszo do demonstracji ulicznych. Szok w RFN wywoaa mier Aleksandra Litwinienki, ktrego zabjstwo jednoznacznie przypisywano rosyjskim subom specjalnym i zakaz wjazdu do Samary dla krytyka polityki Kremla, znanego szachisty G. Kasparowa. Osabienie gotowoci Niemiec do daleko zakrojonej wsppracy z Rosj, konsolidacja pastw unijnych uwidoczniona w czerwcu 2007 r. przyjciem traktatu reformujcego Unii i rosyjskie nadzieje na odrzucenie przez Polsk tarczy antyrakietowej, zaowocoway stopniowym ociepleniem relacji Moskwy z Warszaw. W przedterminowych wyborach parlamentarnych w padzierniku 2007 r. w Polsce zwyciya Platforma Obywatelska, co byo zapowiedzi powanej korekty kursu w polityce zagranicznej. Nowy premier Donald Tusk dy do przywrcenia dobrej atmosfery we wsppracy z Niemcami i zagodzi krytyk pod adresem North Stream. Podczas swojego pierwszego oficjalnego pobytu w Berlinie w grudniu 2007 r. niespodziewanie ogosi, e w tej sprawie Polska bdzie rozmawia i z Niemcami, i z Rosj w celu znalezienia najlepszych rozwiza76. W zamian za zgod na zawarcie nowego ukadu PCA Rosja-UE, 19 grudnia 2007 r. zniesiono embargo na eksport polskiego misa do Rosji, a podczas wizyty premiera Tuska na Kremlu 8 lutego 2008 r. zapowiedziano rewitalizacj relacji z Rosj. Po wyborach parlamentarnych w Rosji w lutym i prezydenckich w marcu 2008 r. w dwa miesice pniej doszo do prywatnego spotkania ministra R. Sikorskiego z szefem niemieckiej dyplomacji w Chobielinie. W sprawie gazocigu pnocnego Polska podtrzymaa swoje negatywne stanowisko, ale obaj ministrowie poinformowali, e po dwch latach przerwy wznowi obrady polsko-niemiecka grupa robocza, ktra zaproponuje rozwizania w kwestii unijnego bezpieczestwa energetycznego77. Pomimo oglnego dobrego klimatu w stosunkach polsko-niemieckich w kwestii energetycznej nie osignito postpu, gdy w sierpniu 2008 r. doszo do wybuchu konfliktu rosyjsko-gruziskiego. Wprawdzie to Gruzja interwencj w Osetii Poudniowej sprowokowaa reakcj Moskwy, ale te brutalna odpowied Kremla bya nieproporcjonalna do skali zatargu. Posiadajcy niewielkie rozeznanie w problemach kaukaskich, kierujcy Uni Europejsk prezydent Nicolas Sarkozy podj si mediacji i 12 sierpnia odby w Moskwie rozmowy z prezydentem D. Miedwiediewem. Wprawdzie uzgodniono 6-punktowy plan pokojowy, gdzie gwnym punktem byo wycofanie si Rosjan na pozycje wyjciowe przed interwencj, ale do uzgodnienia dugofalowej skoordynowanej akcji, a tym bardziej sankcji wobec Rosji, nie doszo78.
B. T. W i e l i s k i, Tusk z Merkel bez tematw tabu, Gazeta Wyborcza z 12 XII 2007; C. G m y z, P . J e n d r o s z c z y k, W . L o r e n z, Bez przeomu w Berlinie, Rzeczpospolita z 12 XII 2007; Merkel und Tusk auf Schnupperkurs, Der Tagesspiegel z 11 XII 2007. 77 P . F l c k i g e r, Steinmeier und Sikorski beruhigen die Gemter, Die Welt z 7 IV 2008. 78 J. P a w l i c ki, Jak Rosjanie rozegrali Nicolasa Sarkozyego, Gazeta Wyborcza z 5 IX 2008.
76
41
Bogdan Koszel
Niemcy zachowali dwuznaczn postaw. Kanclerz A. Merkel podczas wizyty na Kremlu 15 sierpnia skrytykowaa nieproporcjonaln reakcj Rosji, domagaa si respektowania integralnoci terytorialnej Gruzji i wycofania z jej terytorium wojsk rosyjskich. 17 sierpnia w Tbilisi obiecaa Gruzji poparcie dla wstpienia do NATO i zapowiedziaa udzia Niemiec w odbudowie tego kraju ze zniszcze wojennych79. Determinacji tej zabrako ju podczas kryzysowego szczytu Unii Europejskiej w Brukseli. Wprawdzie w deklaracji kocowej potpiono zwok w wycofywaniu wojsk rosyjskich z Gruzji i zawieszono rozmowy na temat nowego ukadu o partnerstwie z Rosj, ale dao si zauway, e rzd niemiecki dy do wyciszenia emocji i jak to uj komentator tygodnika Die Zeit Jochen Bittner, dziaa tak aby jak najszybciej pozby si kopotu80. W samej RFN podniosy si gosy ostrzegajce przed zbyt daleko idcym napitnowaniem Rosji. W mediach cytowano idce w tym kierunku opinie byego stratega Bundeswehry wiceadmiraa Ulricha Weissera i znanego eksperta SPD od spraw zagranicznych Gerta Weisskircha81. W okresie kryzysu gruziskiego Polska pozostawaa w cisym kontakcie z Berlinem. W telefonicznych rozmowach pomidzy kanclerz Merkel i premierem Tuskiem Niemcy zgodzili si na szybkie uruchomienie Partnerstwa Wschodniego UE, ktre mogo stabilizowa region kaukaski. Przychylnie odnoszono si do sugestii polskiego premiera, by UE budowaa wspln polityk energetyczn i postawia sobie za cel dywersyfikacj dostaw energii, tak by od jednego kraju nie pochodzio wicej ni 30% jednego rodzaju energii82. Nie zwaajc na negatywny odbir w Unii Europejskiej sposobu rozwizania przez Moskw problemw kaukaskich, Rosja wiadomie dya do eskalacji napicia. 7 stycznia 2009 r. pod kolejnym pozorem podkradania gazu przez firmy ukraiskie, usta tranzyt tego rosyjskiego surowca do Europy Zachodniej i Poudniowej ukraiskimi gazocigami tranzytowymi. Unia Europejska domagaa si od Moskwy wznowienia dostaw bez adnych warunkw wstpnych. Dziaania Komisji Europejskiej solidarnie wspary Polska i Niemcy83. W poowie stycznia 2009 r. kanclerz A. Merkel spotkaa si w Berlinie z premierem W . Putinem. Zadaa szybkiego rozwizania rosyjsko-ukraiskiego sporu o przesy gazu i wznowienia dostaw surowca dla europejskich odbiorcw. Premier Putin odpowiedzialnoci za obecny kryzys obarczy Ukrain, a Unii Europejskiej zarzuci, i unikajc jednoznacznego wskazania winnych konfliktu, w istocie stana po stronie Kijowa,
G. B a n n a s, Ch. E h r h a r d t, W . S c h m i e s e, M. R b, Georgien: Merkel befrwortet NatoBeitritt, Frankfurter Rundschau z 17 V III 2008; Merkel in Tiflis: Georgien wird Mitglied der Nato - eines Tages, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17 VIII 2008. Por. Russlandbesuch: Merkel wegen Kaukasus vor schwieriger Mission, Die Zeit z 14 VIII 2008; Merkel: reakcja Rosji bya nieproporcjonalna, Rzeczpospolita z 15 VIII 2008. 80 J. B i t t n e r, Wir bleiben im Gesprch, Die Zeit z 1 VIII 2008. Por. B. K o h l e r, Kaukasus: Die EU ringt um Geschlossenheit, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 2 IX 2008. 81 Kaukasus-Konflikt: Deutsche warnen vor neuer Isolation Russlands, Die Welt z 2 IX 2008. 82 B. T. W i e l i s k i, J. P a w l i c k i, Polska i Niemcy razem dla Gruzji, Gazeta Wyborcza
79 83
z 1 IX 2008. S. P i r a n i, Der russisch-ukrainische Gaskonfikt, Ukraine-Analysen z 27 I 2009, s.14-18, http://www.laender-analysen.de/ukraine/pdf/UkraineAnalysen50.pdf
42
ktry blokujc przesy gazu zama swoje zobowizania tranzytowe w ramach midzynarodowej karty energetycznej. W jego opinii obecna sytuacja jeszcze bardziej wskazywaa na konieczno dywersyfikacji dostaw gazu do Europy Zachodniej rnymi gazocigami. Kanclerz potwierdzia, e kryzys gazowy nie zmieni stanowiska Niemiec w sprawie budowy gazocigu pnocnego. Premier W . Putin zoy obietnic odblokowania tranzytu i w dwa dni pniej dostawy wznowiono84. Najnowszym pomysem Niemiec na zabezpieczenie dostaw gazu do pastw Unii Europejskiej bya wprawdzie jego dywersyfikacja, ale z gazocigiem North Stream jako gwnym kanaem przesyowym. W kocu stycznia 2009 r. dziennik The Financial Times Deutschland ujawni, e kanclerz Niemiec A. Merkel zadaa od UE poparcia dla batyckiego rurocigu. W pimie do szefa Komisji Europejskiej Jos Manuela Barroso i Mirka Topolanka, premiera Czech, kierujcego prezydencj czesk w UE, kanclerz Niemiec stwierdzia, e po ukraiskim impasie Unia Europejska musi by bardziej niezalena i odporna na kryzysy. I tym wanie Merkel tumaczya swoje poparcie dla promowanych przez Gazprom rury North Stream i South Stream (przez Morze Czarne) oraz wspieranej przez UE i niezalenego od Gazpromu rurocigu Nabucco z Azji rodkowej85. Koncepcja budowy gazocigu Nabucco odpowiadaa interesom polskim, podobnie jak budowa drugiej nitki gazocigu jamalskiego. Szef Urzdu Komitetu Integracji Europejskiej Mikoaj Dowgielewicz w wywiadzie dla tej samej gazety stwierdzi, e niedawny gazowy konflikt w Polsce tylko umocni i potwierdzi celowo wczeniejszego odmownego stanowisko w kwestii budowy rurocigu pnocnego. W tej sytuacji priorytetem stawa si projekt Nabucco, tym bardziej e za nim opowiaday europejskie instytucje, a Europejski Bank Inwestycyjny obieca w 25% sfinansowa ten projekt86. Jednake projekt Nabucco kryje wiele niewiadomych. Poza Turkmenistanem i Kazachstanem obejmowa miaby on mao stabilne regiony dostaw w Iraku i ewentualnie w Iranie. Jego duga trasa wiodaby przez ca Turcj, Bugari, Rumuni do Austrii, co dodatkowo spitrzaoby koszty. Spka North Stream ogosia natomiast przyspieszenie prac. Do koca 2009 r. uzyskana miaa by zgoda wadz rosyjskich, fiskich, szwedzkich, duskich i niemieckich na uoenie pierwszych rur (kwiecie 2010), tak aby caa inwestycja ukoczona zostaa w 2012 r. Niemcy, ktre w pierwszej poowie 2007 r. sprawoway proczn prezydencj w Unii Europejskiej, obok pierwszoplanowo traktowanego problemu
Gesprch mit Merkel: Putin stellt Lsung im Gasstreit in Aussicht, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 17 I 2009; D. B r s s l e r, Gas-Streit - Putin stellt Einigung in Aussicht Politik, Sddeutsche Zeitung z 17 I2009; Merkel proponuje prbny przesy gazu pod kontrol UE, Rzeczpospolita z 16 I 2009. 85 Ostsee-Gaspipeline: Merkel brskiert Osteuroper, The Financial Times Deutschland z 29 I 2009; A. K u b l i k, Gazocig Pnocny skci Berlin ze Szwecj i Polska?, Rzeczpospolita z 30 I 2009. 86 Ostseepipeline: Polen lsst Merkel auflaufen, The Financial Times Deutschland z 30 I 2009.
84
43
Bogdan Koszel
reanimacji traktatu konstytucyjnego miay ambitny plan wypracowania nowych zasad polityki wschodniej UE. Od 2003 r. zasadza si miaa na jeszcze bliszym powizaniu krajw wchodzcych w skad Europejskiej Polityki Ssiedztwa (EPS) ze strukturami unijnymi. Nowy projekt polityki wschodniej przygotowany zosta przez Urzd Spraw Zagranicznych i skonsultowany z Urzdem Kanclerskim, a zaprezentowa go minister F .-W . Steinmeier 3 wrzenia 2006 r. w Lappeenranta na nieformalnym spotkaniu ministrw spraw zagranicznych pastw UE. Nowa Europejska Polityka Ssiedztwa zakadaa otoczenie pastw UE nie tylko przyjaznym pksiycem pastw respektujcych podobne wartoci w gospodarce, polityce i sprawach spoecznych, ale intensyfikowaa dziaania majce na celu stworzenie sieci wspzalenoci i wsppracy pod hasem osignicia stabilnoci, bezpieczestwa i dobrobytu. Ambicj Niemiec byo rozcignicie EPS na pastwa kaukaskie i Azji Centralnej oraz wsplna z Rosj stabilizacja tego regionu i intensyfikacja kooperacji gospodarczej. Rada Europejska upowania Niemcy do przedstawienia szczegowych zasad strategii rodkowoazjatyckiej podczas szczytu Unii Europejskiej w dniach 21-22 czerwca 2007 r. w Brukseli87. Specjalny zesp ekspertw kierowany przez ministra Steinmeiera wyodrbni sprawy wschodnich ssiadw Unii z europejskiej polityki wobec ssiadw (EPS) i stworzy dla nich ofert, ktr Berlin nazwa EPS+ albo Partnerstwo dla Modernizacji. Priorytetowo nadal miaa by traktowana Moskwa. Berlin nie stwarza Ukrainie perspektywy czonkostwa, na czym zaleao Polsce, ale obiecywa jej strategiczne partnerstwo, udzia w charakterze obserwatora w pracach unijnych instytucji, konsultacje w zakresie polityki bezpieczestwa, dostp do unijnych funduszy i przede wszystkim wczenie w proces decyzji politycznych. W ten sposb Ukraina stopniowo miaaby si przystosowa do panujcych w Unii standardw. Projektowi nowej polityki wschodniej patronowa miao haso zblienie przez integrowanie. Z Moskw zamierzano poczy Uni wielopaszczyznowym strategicznym partnerstwem, co oznacza miao cilejsze powizanie gospodarek i wspdziaanie w Azji i na Bliskim Wschodzie. Celem takiej EU-Ostpolitik miao by takie wzmocnienie politycznych, gospodarczych i kulturalnych zwizkw z Rosj, aby jej zakotwiczenie w Europie uczyni nieodwracalnym. Wzmacniaoby to tendencje demokratyczne w Rosji, dziki czemu midzy Rosj i Europ miao powsta rwnie partnerstwo wartoci. W RFN kategorycznie zapewniano, e od takiej polityki nie bdzie odwrotu. Nowa EU-Ostpolitik zakada miaa stworzenie europejskiej sieci bezpieczestwa, ktrej podstawowym elementem byby gazocig pnocny wzbudzajcy tak niech w Polsce88.
H-D. J a c o b s e n, H. M a c h o w s k i, Dimensionen einer neuen Ostpolitik der EU, ,,Aus Politik und Zeitgeschichte B. 10/2007. 88 . A d a m s k i, Niemieckie przewodnictwo w UE zarys wstpnych koncepcji dotyczcych Europy Wschodniej i Rosji, Biuletyn PISM, nr 55/2006; B. T. W i e l i s k i, Niemcy tworz wschodni polityk UE, Gazeta Wyborcza z 18 X 2006.
87
44
Perspektywa zmian po wyborach prezydenckich w Rosji i przedwyborcze zapowiedzi Dmitrija Miedwiediewa dotyczce modernizacji rosyjskiej gospodarki, spoeczestwa i pastwa spowodoway, i cz niemieckich elit politycznych zwizanych z SPD zacza traktowa jego prezydentur jako szans na modernizacj, demokratyzacj i liberalizacj Rosji. Po rosyjskich wyborach wyraano w RFN nadziej, i deklaracje Miedwiediewa bd miay przeoenie na polityk otwarcia gospodarczego i politycznego wobec Zachodu. Jeszcze przed zaprzysieniem Miedwiediewa kanclerz Merkel jako pierwszy zachodni polityk udaa si z robocz wizyt do Moskwy (8 marca 2008). Minister Steinmeier by z kolei pierwszym politykiem z UE odbywajcym wizyt w Jekaterynburgu po zaprzysieniu nowego prezydenta. Wizyty niemieckich politykw miay na celu potwierdzenie roli RFN jako promotora zacieniania relacji UE-Rosja oraz wykorzystanie przedwyborczych zapowiedzi Miedwiediewa dotyczcych modernizacji gospodarczej Rosji do lobbingu na rzecz niemieckich firm89. Ukonem w stron niemieckiego partnera bya pierwsza podr zagraniczna prezydenta Miedwiediewa, ktry na pocztku czerwca 2008 r. uda si do Berlina. Wsplnie podkrelono wag wzajemnych powiza gospodarczych, a w szczeglnoci konieczno zbudowania North Stream i podpisanie nowej umowy UE-Rosja90. Preferowanemu przez Niemcy prorosyjskiemu Partnerstwu dla Modernizacji Polska przeciwstawia szerszy program Partnerstwa Wschodniego, czyli szerszego zaangaowania si Unii Europejskiej w polityk wschodni, zwaszcza wobec Armenii, Azerbejdanu, Gruzji, Modawii i Ukrainy oraz w ograniczonym zakresie wobec Biaorusi. Istota Partnerstwa Wschodniego zawarta zostaa w dokumencie pod nazw Propozycja Polsko-Szwedzka Partnerstwo Wschodnie. Z koncepcji tej wynikao, e Partnerstwo Wschodnie ma opiera si na Europejskiej Polityce Ssiedztwa, przy czym wsppraca ma zosta pogbiona i w wikszym stopniu zwiza wspomniane kraje z UE. W ramach dziaa integrujcych wyrni naley: wprowadzenie w dugiej perspektywie ruchu bezwizowego, a w krtkim okresie uelastycznienie polityki wizowej, ustanowienie pogbionej Strefy Wolnego Handlu w wyniku indywidualnie negocjowanych umw pomidzy UE a poszczeglnymi pastwami, wsparcie UE dla reform sektorowych, rozwj kontaktw pomidzy spoeczestwami np. wymiany studentw, dostosowanie prawa i norm wewntrznych do standardw UE, zapewnienie i dystrybucja funduszy unijnych zgodnie z realizacj wytyczonych celw oraz wzrostem moliwoci absorpcyjnych. Dokument zakada, e Partnerstwo Wschodnie oprcz korzyci wynikajcych z omwionych obszarw wsppracy doprowadzi take do budowy wizi regionalnych, a take w przypadku Biaorusi wczy poszczeglne grupy spoeczestwa we
J. F r a n z k e, Russland-Politik der Groen Koalition, WeltTrends nr 67/2009, s. 91-99; Partnerstwo na rzecz modernizacji, Tydzie na Wschodzie - biuletyn analityczny OSW, z 28 V 2008. 90 Pierwsza wizyta Miedwiediewa w Moskwie, http://wiadomosci.wp.pl/kat,91514,title,Pierwsza-zagraniczna-wizyta-Miedwiediewa,wid,10028772,wiadomosc_prasa.html
89
45
Bogdan Koszel
wspprac z UE. Partnerstwo Wschodnie ma doprowadzi z jednej strony do utrwalenia demokracji opartej na wsplnych wartociach w pastwach Europy Wschodniej, z drugiej strony wspomc restrukturyzacj gospodarek tych pastw i pogbi wspprac gospodarcz. Wsppraca w ramach Partnerstwa ma si opiera na realizacji konkretnych projektw, a udzia w nich jest dobrowolny, uzaleniony od potrzeb konkretnego kraju. Projekt Partnerstwa Wschodniego przyjty zosta przez Rad Europejsk w dniach 19-20 czerwca 2008 r., a szczegowe zasady jego funkcjonowania zostay opracowane przez Komisj Europejsk do wiosny 2009 r. 91. Niemcy do idei Partnerstwa Wschodniego odnieli si pozytywnie widzc w nim kontynuacj wczeniejszej zaproponowanej przez nich koncepcji EPS+. Z pewnoci te blisze byy im te pomysy anieli projekt lansowanej przez Francj Unii dla rdziemnomorza. Polskie plany wspara kanclerz Merkel podczas pobytu w Gdasku 17 czerwca 2008 r. oraz wielokrotnie minister Steinmeier92. Po wojnie w Gruzji w Berlinie postulowano wzmocnienie niemieckiej i unijnej pomocy rozwojowej dla Europy Wschodniej w celu zwikszenia stabilizacji tego regionu. Otwarcie jednak sygnalizowano, e Partnerstwo Wschodnie nie moe mie antyrosyjskiego ostrza i stanowi pierwszego etapu akcesji do Unii Europejskiej krajw wschodnioeuropejskich. Przy rnego rodzaju innych zastrzeeniach zgaszanych przez partie rzdowe i opozycyjne inicjatyw postanowiono sfinalizowa w postaci konkretnego programu93. 7 maja 2009 r. na specjalnym szczycie w Pradze Unia Europejska i sze byych republik radzieckich (Armenia, Azerbejdan, Gruzja, Modawia, Ukraina i Biaoru) powoay oficjalnie do ycia Partnerstwo Wschodnie. Celem Unii byo denie do zawarcia z kadym z krajw Partnerstwa ukadu stowarzyszeniowego oraz utworzenie wielkiej strefy wolnego handlu, a take - w dalszej perspektywie - liberalizacja przepisw wizowych. Deklaracja, ktr przyjli uczestnicy szczytu, obiecywaa trwae i namacalne korzyci dla wszystkich obywateli zainteresowanych krajw. W czci finansowej projektu postanowiono wyasygnowa na potrzeby Partnerstwa 250 mln euro i w dalszej perspektywie, do 2013 r. kolejne 350 mln euro. Do specjalnego funduszu Instrumentu Inwestycyjnego na rzecz Ssiedztwa Polska zobowizaa si wpaci 3 mln euro, Niemcy i Francja po 10 mln euro. Na szczyt do Pragi nie przybyli premier W . Brytanii Gordon Brown, prezydent Francji N. Sarkozy, ani szefowie rzdw Woch, Hiszpanii i Austrii. Nieobecno ta zostaa nazwana afrontem wobec i tak ju wstrzsanego kryzysami czeskiego przewodnictwa w UE. Prezydent Biaorusi ukaszenka i prezydent Modawii Vladimir Voronin przysali do Pragi swych przedstawicieli94.
Partnerstwo Wschodnie - szanse i zagroenia dla Polski, http://www.stosunki miedzynarodowe .pl/2008/08/25/ partnerstwo-wschodnie-szanse-i-zagrozenia-dla-polski 92 Th. U r b a n, Merkel in Danzig Polen wirbt fr grere EU-Erweiterung, ,,Sddeutsche Zeitung z 16 VI 2008. 93 B. Wojna, M. Gniazdowski (red.), Partnerstwo Wschodnie raport otwarcia, PISM. Raporty, Warszawa, kwiecie 2009, s. 38-39. 94 D. P s z c z k o w s k a, J. P a w l i c k i, Polska wciga Wschd do Europy, Gazeta Wyborcza z 8 V 2009; M. B r g g m a n n, Polen verteidigt neue Ostpartnerschaft der EU, Handelsblatt
91
46
5 czerwca, w Brukseli spotkali si eksperci 27 pastw czonkowskich i szeciu krajw tworzcych Partnerstwo Wschodnie. Komisja Europejska zdecydowaa o stworzeniu czterech platform, ktre bd skupiay konkretne projekty realizowane ze wszystkimi lub z wybranymi pastwami UE. Pierwsza obejmowaa demokracj i dobre pastwo, druga kontakty midzyludzkie, trzecia bezpieczestwo energetyczne, czwarta gospodark i dostosowanie prawa z myl o tworzeniu stref wolnego handlu. Za najwaniejsze projekty uznano wzmocnienie granic oraz budow poudniowego korytarza gazowego (Nabucco). Polska zamierzaa pomaga partnerom wschodnim niezalenie od dyskusji prowadzonej w Brukseli, co umoliwiaa przyjta formua Partnerstwa Wschodniego. W pierwszej kolejnoci dotyczy miao to uruchomienia w tych krajach polityki regionalnej. Wol wsparcia krajw wschodnich niezalenie od budetu unijnego wyraziy te Szwecja, Wielka Brytania, Niemcy, Bugaria, Rumunia, pastwa batyckie i nalece do Grupy Wyszehradzkiej. Polska docelowo dy do tego, aby w partnerstwie mogy uczestniczy kraje trzecie. Komisja Europejska obiecaa, e przygotowuje ramy prawne projektw, w ktrych partnerami mogyby by Norwegia, USA czy Kanada. Pastwa wschodnie bd te mogy liczy na kredyty z Europejskiego Banku Inwestycyjnego oraz Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju.
z 8 V 2009; E. B o n s e, Absagen und Streit berschatten Ostpartnerschaft, ibidem, z 26 VI 2009; EU grndet Ostpartnerschaft, Der Tagesspiegel z 7 VI 2009.
47
Bogdan Koszel
POSZERZENIE UNII EUROPEJSKIEJ O UKRAIN

Demonstrujca z rnym nateniem europejskie aspiracje Ukraina posiada zasadnicze znaczenie przede wszystkim dla polityki europejskiej Polski. Wynika to z przesanek historycznych, jak i rwnie geopolitycznych. Po rozpadzie ZSRR w 1991 r. Polska jako pierwsze pastwo uznaa niepodlego Ukrainy (2 XII 1991) podpisujc z ni 18 maja 1992 r. w trakcie wizyty prezydenta Leonida Krawczuka w Warszawie ukad o dobrym ssiedztwie, przyjaznych stosunkach i wsppracy wzajemnej. W latach dziewidziesitych Polska uchodzia za gwnego lobbyst Ukrainy w Europie Zachodniej, w tym rwnie w Niemczech95. Polska podkrelajc swoje zainteresowanie stabilnoci i niezalenoci Ukrainy na przeomie XX i XXI w. z rozczarowaniem patrzya na zacieniajce si stosunki Kijowa z Moskw pod rzdami prezydenta Wadimira Putina. W polskich oczach wysiki Ukraicw w dziedzinie transformacji politycznej i gospodarczej byy niewystarczajce, a polsko-ukraiskie partnerstwo strategiczne pozbawione byo istotnej treci. Wzajemne relacje zdominowane byy przez kwestie rozszerzenia NATO i Unii Europejskiej, wspprac energetyczn i problemy historyczne (polski Cmentarz Orlt we Lwowie, ukraiskie zbrodnie na ludnoci polskiej na Woyniu w latach II wojny wiatowej)96. Przystpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowao konieczno wprowadzenia wiz dla obywateli ukraiskich przekraczajcych granic z Polsk. 30 lipca 2004 r. w Kijowie podpisana zostaa umowa pomidzy obu rzdami o zasadach ruchu wizowego. Strona ukraiska zgodzia si na zaproponowany przez Warszaw wariant, zgodnie z ktrym Polacy nie musz posiada wiz, natomiast Ukraicy mieli otrzymywa wizy bez wnoszenia opat, w przyspieszonym terminie. Dokumenty zaczto wydawa od 1 padziernika 2003 r.97 W hierarchii celw niemieckiej polityki zagranicznej Ukraina od czasu uzyskania niepodlegoci zajmowaa drugorzdne miejsce i dopiero w ostatnich latach sytuacja zacza si stopniowo zmienia. Stosunki dyplomatyczne nawizano wczenie, ju 17 stycznia 1992 r., a 9 czerwca 1993 r. podczas spotkania na szczycie w Kijowie kanclerz H. Kohl i prezydent L. Krawczuk podpisali deklaracj o podstawach wzajemnych stosunkw. W pniejszych latach intensywno wzajemnych kontaktw znacznie osaba. W RFN nawet w dyskusjach o polityce bezpieczestwa, jeli w ogle wspominao si o Ukra A. C h o j n o w s k a, Stosunki polsko-ukraiskie, Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 1996, Warszawa 1996, s. 137-138; M. M e n k i s z a k, M. A. P i o t r o w s k i, Polska polityka wschodnia, w: R. K u n i a r, K. S z c z e p a n i k, Polityka zagraniczna RP 1989-2002, Warszawa 2002, s. 228-229. 96 B. K o s z e l, Polska i Niemcy a europejskie aspiracje Ukrainy, Przegld Zachodni nr 1/2008, s.130-150. 97 Umowa midzy Rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a Gabinetem Ministrw Ukrainy o zasadach ruchu osobowego, oficjalna strona internetowa Ambasady Ukrainy w RP , http://www.ukraineemb.pl/pl/news.php?id=62; Na Ukrain nadal bez wiz, Rzeczpospolita z 31 VII 2003.
95
48
inie, to sowom nie przydawano zbyt duego znaczenia. W drugiej poowie lat dziewidziesitych i w pocztkach nowego stulecia zainteresowanie w RFN Ukrain i jej problemami byo niewielkie, dla gospodarki niemieckiej rynek ukraiski nie przedstawia te zbyt wielkiej wartoci98. Niemcy kierujc si w swojej polityce wschodniej maksym Russia first w gestach i zaangaowaniu wobec Kijowa starali si nie czyni niczego, co mogoby by odczytane w Moskwie jako nieprzyjazny akt. W Niemczech jeszcze do niedawna nie stawiano w odrnieniu od Polski pyta o ryzyko zwizane z ponown integracj pastw byego Zwizku Radzieckiego pod egid i tward rk Kremla. W niemieckim spojrzeniu na Ukrain problemy geopolityczne byy waciwie nieobecne99. Niemcy byy pierwszym zachodnioeuropejskim krajem (po Polsce, Kanadzie i USA), ktry 26 grudnia 1991 r. uzna niepodlego Ukrainy i w pocztkach 1992 r. nawiza z ni stosunki dyplomatyczne. Ale ku rozczarowaniu politykw ukraiskich nie pocigno to za sob wikszego zainteresowania RFN republik, borykajc si z wieloma problemami. Nie byo nowego planu Marshalla i oczekiwanej szerokiej pomocy dla demokratycznych reform. Niemcy zainteresowane dokoczeniem procesu zjednoczeniowego i ewakuacj wojsk rosyjskich z terytorium byej NRD pielgnowali przede wszystkim stosunki z Moskw. Ukraina bya nieobecna w niemieckich mediach, wypowiedziach politykw i k gospodarczych. Po objciu wadzy w 1998 r. przez koalicj SPD-Zieloni Ukraina jeszcze bardziej przestaa si liczy jako wany partner i podany sojusznik. Zauroczony prezydentem W . Putinem nowy kanclerz G. Schrder wystrzega si jakichkolwiek samodzielnych krokw, ktre mogyby wzmacnia to pastwo i przyblia je do europejskich struktur. Bez skrpowania akceptowa tez, e Ukraina znajduje si w rosyjskiej strefie wpyww. Niemcy, tak chtnie wspierajce aspiracje modych demokracji do czonkostwa w Unii Europejskiej i w NATO, w przypadku Ukrainy zachowyway niezwykle powcigliw postaw. Ukraina bya pierwszym krajem Wsplnoty Niepodlegych Pastw, z ktrym Unia Europejska podpisaa 14 czerwca 1994 r. Porozumienie o Part nerstwie i Wsppracy (PCA) 100. Podczas szczytu Rady Europejskiej na wyspie Korfu w dniach 24-25 czerwca 1994 r. ukad ten uznany zosta za
R. K r y v o n o s, Deutsch-ukrainische Beziehungen vor dem Machtwechsel, Osteuropa. Info nr 14/ 2000, s. 88-91. Por. E. C z i o m e r, Stanowisko Niemiec wobec Ukrainy u progu XXI wieku, Polska Akademia Umiejtnoci. Prace Komisji rodkowoeuropejskiej, t. X, 2002, s. 127-144. 99 M. F a k o w s k i, K.-O. L a n g, Wsplne zadanie. POLSKA, NIEMCY A UKRAINA, Rzeczpospolita z 30 X 2004. Wersja poszerzona artykuu: Wsplne zadanie. Polska, Niemcy, Ukraina w przeobraajcej si Europie/Eine gemeinsame Aufgabe. Deutschland, Polen und Ukraine im sich wandelnden Europa, Warszawa 2004; por. E. C z i o m e r, Polska wobec wsppracy z Niemcami i Ukrain w kontekcie europejskim u schyku XX wieku, w: W . Bonusiak (red.), Polska-Niemcy-Ukraina w Europie. Narodowe identyfikacje i europejskie integracje w przededniu XXI wieku, Rzeszw 2000, s. 15-29. 100 Ukad o Partnerstwie i Wsppracy midzy Wsplnotami Europejskimi i ich Pastwami Czonkowskimi a Ukrain, Official Journal of the European Communities, No. L 313, December 1994.
98
49
Bogdan Koszel
podstaw wzajemnych stosunkw, jednak jego wejcie w ycie uzaleniono od zamknicia elektrowni atomowej w Czarnobylu oraz przestrzegania przez Kijw ukadu o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej. Ukad wszed w ycie dopiero 1 marca 1998 r. Po zawarcia ukadu PCA trudno byo mwi o radykalnym zwikszeniu unijnej aktywnoci na Ukrainie. 12 grudnia 1996 r. podczas szczytu Rady Europejskiej w Dublinie zatwierdzono Plan Dziaa (Action Plan) wobec Ukrainy, ktrego celem byo przekonanie wadz w Kijowie do zacienienia stosunkw z Zachodem, a nie z Rosj. Plan przewidywa m.in. wsparcie reform gospodarczych, pomoc w przemianach spoecznych, wczenie Ukrainy do europejskiej polityki bezpieczestwa, rozwj wsppracy dwustronnej i regionalnej, a take pomoc w zamkniciu elektrowni w Czarnobylu. Wikszej dynamiki relacje Ukrainy z Uni Europejsk nabray dopiero w pocztkach XXI w. 27 grudnia 2001 r. Komisja Europejska przedstawia strategi postpowania z Ukrain obliczon na lata 2002-2006. Na pocztku 2002 r. kraje czonkowskie wykazyway coraz wiksze zrozumienie dla potrzeby sformuowania ram instytucjonalnych, sucych poprawie stosunkw midzy UE aUkrain. W rezultacie toczcej si wewntrz Wsplnot dyskusji ministrowie spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii i Szwecji zainicjowali nowy plan znany jako Inicjatywa Nowego Ssiedztwa (New Neighbours Initiative), skierowany do Ukrainy, Biaorusi i Modawii. Inicjatywa ta miaa suy w pierwszej kolejnoci polepszeniu stosunkw z Ukrain jako najwaniejszym z nowych ssiadw Unii po jej rozszerzeniu w 2004 r. W miar upywu czasu inicjatywa ta budzia jednak coraz wikszy niepokj. Cz pastw czonkowskich, a zwaszcza Niemcy i Francja obawiay si, e moe by to uznane za punkt wyjcia na drodze do przyszego czonkostwa. Po historycznym rozszerzeniu Unii o nowe pastwa w maju 2004 r. obradujca w Brukseli w dniach 17-18 czerwca 2004 r. Rada Europejska przyja strategi Europejskiej Polityki Ssiedztwa (EPS), ktra wykluczaa m.in. wobec Ukrainy perspektyw czonkostwa i ukadu stowarzyszeniowego. Zakadaa ona przygotowanie na najblisze 3-5 lat Planw Dziaania UE wobec konkretnych krajw. Po ich pomylnym zakoczeniu miay zosta zwarte Umowy o Europejskim Ssiedztwie, ktre zastpiyby ukady PCA. W konkluzjach z posiedzenia stwierdzono, e rozwj stosunkw UE z Ukrain wstrzymuje oczekiwanie pastw czonkowskich UE na sposb przeprowadzenia i wyniki jesiennych wyborw prezydenckich w tym kraju oraz negatywna ocena stanu demokracji na Ukrainie, szczeglnie w odniesieniu do wolnoci mediw. Nie doszo do uzgodnie w kwestii perspektywy utworzenia w przyszoci Strefy Wolnego Handlu UE-Ukraina, ani w kwestii uatwie wizowych. Blisze byo przyznanie przez UE Ukrainie statusu gospodarki rynkowej, gdy rozwizania wymagay tylko dwie kwestie sporne, prawo o upadociach w stosunku do przedsibiorstw pastwowych oraz wpyw pastwa na ksztatowanie cen niektrych towarw metalurgicznych i nawozw. Nierozstrzygnita pozostaa kwestia nowej umowy, ktr Ukraina miaaby podpisa z UE po zakoczeniu
50
z sukcesem implementacji Planu Dziaania. Wspierana przez Polsk Ukraina chciaaby, aby umowa ta miaa charakter ukadu stowarzyszeniowego. Jednake wikszo pastw czonkowskich na czele z Francj i Niemcami sprzeciwiaa si takiemu rozwizaniu i proponowaa niewiele Kijowowi dajc umow ssiedzk101. Wpltanie si prezydenta L. Kuczmy w rne afery, ograniczanie wolnoci mediw i wejcia w ycie w maju 2004 r. jednoznacznie interpretowanego ukadu o Wsplnej Przestrzeni Gospodarczej z Rosj powodoway, e wiarygodno Ukrainy na arenie midzynarodowej stopniowo spadaa. Polska miaa olbrzymie trudnoci z jej promowaniem na unijnych forach ze wzgldu na wieej daty czonkostwo i niech pozostaych partnerw do podejmowania jakichkolwiek zobowiza w obliczu zbliajcych si wyborw prezydenckich na Ukrainie.. 31 padziernika 2004 r. odbya si pierwsza tura wyborw. Wedug oficjalnych wynikw wygra lider opozycji Wiktor Juszczenko, ktry otrzyma 39,87% gosw, natomiast premier Wiktor Janukowycz otrzyma 39,32% gosw. Z wynikami tymi nie zgadzaa si opozycja, ktra zarzucia wadzom ich sfaszowanie i zawyone poparcie dla premiera102. Przejcie do drugiej tury dwch Wiktorw byo starciem dwch koncepcji przyszoci Ukrainy. Dobrze widziany w Moskwie i popierany przez wschodni rosyjskojzyczn cz kraju Janukowycz otwarcie dy do cilejszych zwizkw z Rosj, od ktrej otrzyma znaczne poparcie m.in. w trakcie czstych wizyt rosyjskich politykw z Wadimirem Putinem na czele, ktrzy otwarcie popierali jego kandydatur. Natomiast lider opozycji Wiktor Juszczenko przyszo Ukrainy widzia we wsppracy z Europ Zachodni oraz w czonkostwie w Unii Europejskiej i NATO. 21 listopada 2004 r. odbya si na Ukrainie druga tura wyborw prezydenckich. Wedug oficjalnych wynikw wybory wygra premier Janukowycz (49,42%), jednak jak si pniej okazao zostay one sfaszowane (ponad 3 mln gosw). Opozycja nie pogodzia si z oficjalnymi wynikami i mniejszym poparciem dla Juszczenki (46,7%) i razem ze swoimi zwolennikami wysza na ulice. Gwne wiece opozycji odbyway si na najwikszym placu Kijowa Majdanie, gdzie powstao miasteczko namiotowe. Rozpocza si pomaraczowa rewolucja, na ktrej czele stan Wiktor Juszczenko oraz Julia Tymoszenko. Opozycja gono domagaa si powtrzenia sfaszowanych wyborw103. Wynikw wyborw nie zaakceptowaa rwnie Komisja Europejska, ktra jednogonie odrzucia oficjalne rezultaty i zadaa ponownego przeliczenia gosw. W Polsce kryzys ukraiski wywoa olbrzymie poruszenie i fal sym A. B i e l s k a, R. D z i e w u l s k i, Konkluzje Rady Europejskiej w Brukseli (17-18 czerwca 2004 r.), http://www.biuletyn.ukie.gov.pl/HLP/banal.nsf/0/89CBAE295EB5276C C1256F420037724C/$file/04.pdf?Open. 102 M. C i c h o c k i, O. O s i c a, A. P o d o l s k i, Imperium kontratakuje, Rzeczpospolita z 6-7 XI 2004. 103 P . K o c i s k i, P . R e s z k a, To dopiero pocztek, Rzeczpospolita z 26 XI 2004.
101
51
Bogdan Koszel
patii dla demokratycznych przeobrae. Politycy uznawali go za pierwszy tej miary test zdolnoci Unii do wsplnej polityki zagranicznej. Ostrzegano, e jeeli Unia Europejska nie bdzie zdolna do wsplnego stawienia czoa wyzwaniom z Kijowa, jej autorytet w Polsce bdzie nadszarpnity i sceptycyzm co do wiarygodnoci Unii jako solidarnej wsplnoty politycznej zyska nowe uzasadnienie. Polubowne zaatwienie problemu ukraiskiego traktowano w Warszawie prestiowo, majc wiadomo, e to, co si mwi nad Wis, jest uwanie wysuchiwane nad Dnieprem104. Rzd niemiecki z pewnym ociganiem opowiedzia si po stronie pomaraczowej rewolucji na Ukrainie i byo to gwnie wynikiem presji niemieckiej opinii publicznej i mediw. Dla kanclerza G. Schrdera, ktry jeszcze w kwietniu goci na swoich urodzinach w Hanowerze prezydenta W . Putina jedynego gocia tak wysokiej rangi bya to decyzja trudna, ktra zmuszaa do weryfikacji tezy o przynalenoci Ukrainy do rosyjskiej strefy wpyww. Zabierajc gos w Bundestagu po szczycie UE-Rosja, zapewnia, e W . Putin jest demokrat i pragnie przeksztaci Rosj w pastwo demokratyczne. Przyzna jednak, e w czasie wyborw na Ukrainie dopuszczono si faszerstw, nad czym nie mona przej do porzdku dziennego. Szef dyplomacji Joschka Fischer dopiero po wezwaniu Bundestagu do zbadania zarzutw dotyczcych faszerstw, nie wykluczy koniecznoci powtrzenia wyborw105. Podczas dwudniowego szczytu Unii Europejskiej w Brukseli w dniach 16-17 grudnia 2004 r. szefowie pastw i rzdw wydali wspln deklaracj w sprawie Ukrainy, w ktrej stwierdzono, e UE pragnie wzmocni szczeglne zwizki z Ukrain poprzez pene wykorzystanie nowych szans oferowanych przez Europejsk Polityk Ssiedztwa106. Jedno wykazana przez czonkw Unii podczas wydarze skadajcych si na pomaraczow rewolucj bya rzadko spotykana. Pastwa Unii uznay obron demokracji za symbol przywizania Ukrainy do zachodniego systemu wartoci. Aby znale pokojowe rozwizanie w zaistniaej sytuacji, w roli negocjatorw wyjechali na Ukrain prezydent Polski Aleksander Kwaniewski, prezydent Litwy Valdas Adamkus oraz Wysoki Przedstawiciel UE ds. WPZiB Javier Solana. Po dugich negocjacjach przy okrgym stole z udziaem Kuczmy, Janukowycza i Juszczenki udao si doprowadzi do porozumienia na Ukrainie w sprawie powtrzenia wyborw prezydenckich. Byo to wane osignicie polityki zagranicznej UE, szczeglnie jeli wemie si pod uwag fakt, e przedstawiciele Unii nie tylko odegrali istotn rol w rozpoczciu procesu negocjacji, ale take, co jeszcze waniejsze, przyczynili si do wypracowania rozwizania problemu. Cho niechtnie, ale pewn rol odegrali przy tym Niemcy inspirowani przez stron polsk. Niemiecki minister spraw zagra J. R e i t e r, Dramatyczny dylemat Unii. Ukraina midzy Rosj i Europ, ibidem, z 25 XI 2004. 105 P . J e n d r o s z c z y k, Do Kijowa przez Moskw. Czy ostatnie wydarzenia zmieni polityk Niemiec?, ibidem, z 27 XI 2004; t e n e, Gerhard Schrder i rosyjska ruletka, ibidem, z 29 XI 2004. 106 R. G u t k o w s k i, Grudniowy szczyt UE, Monitor Unii Europejskiej nr 12, grudzie 2004, s. 2.
104
52
nicznych J. Fischer opowiedzia si za powtrzenia wyborw prezydenckich na Ukrainie, jeeli weryfikacja wynikw wykae powane faszerstwa lub wywieranie wpywu. Opowiedzia si za przeprowadzeniem kontroli pod midzynarodowym nadzorem107. Ogoszenie Janukowycza prezydentem zostao wstrzymane decyzj Sdu Najwyszego (SN) do czasu rozpatrzenia wszelkich skarg dotyczcych przebiegu wyborw. 29 listopada SN zaj si skargami, a 3 grudnia uniewani drug tur wyborw. W powtrce drugiej tury wyborw 26 grudnia Janukowycz przegra ze swoim rywalem W . Juszczenk. Ukraiskie spoeczestwo zademonstrowao swoje przywizanie do idei demokratycznych, szacunek dla zasady rzdw prawa i przekonanie o potrzebie istnienia wolnych mediw. W rezultacie Ukraina udowodnia ponad wszelk wtpliwo, e jest krajem europejskim nie tylko w sensie geograficznym, lecz take, co najistotniejsze, pod wzgldem przywizania do najwaniejszych wartoci demokratycznych, co uznay wszystkie kraje czonkowskie UE. Mimo e jednym z bezporednich skutkw pomaraczowej rewolucji byo samookrelenie si Ukrainy jako kraju europejskiego, nie doprowadzio to do szybkich zmian w stosunkach midzy Ukrain i Bruksel. 21 lutego 2005 r. podczas wizyty Juszczenki w Komisji Europejskiej zosta podpisany uzgodniony jeszcze z prezydentem L. Kuczm Plan Dziaa Ukraina-UE w ramach Europejskiej Polityki Ssiedztwa. Zawiera on zestaw wymaga Unii wobec Ukrainy, czsto niejasno sformuowanych, analogicznych do tych, jakie stawiano kandydatom do czonkostwa, ktrych relacje z Bruksel pozostaway jeszcze na wczesnym etapie. Obiecano zawarcie wzmocnionego ukadu po upywie wanoci obecnego traktatu PCA, stworzenie forum dla dialogu energetycznego, uproszczenie systemu wydawania wiz dla Ukraicw oraz wikszy dostp do pienidzy z Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Dokument ten nie odzwierciedla nadziei Ukrainy w UE. Nowe wadze stwierdziy, e jest on nieadekwatny w stosunku do tego, co wydarzyo si na Ukrainie. Stronie ukraiskiej wyranie brakowao sygnau o perspektywie czonkostwa108. Na pocztku 2005 r. przygotowany zosta wsplny niemiecko-polsko-litewski dokument, ktry wprawdzie nie zawiera oferty przyszego czonkostwa w UE, jednak wzywa do bardziej hojnej i odwanej polityki wobec Ukrainy. 21 marca 2005 r. przebywali w Kijowie ministrowie spraw zagranicznych Adam Rotfeld i J. Fischer, ktrzy przeprowadzili seri konsultacji z prezydentem W . Juszczenk, premier J. Timoszenko i ministrem spraw zagranicznych Borysem Tarasiukiem. Nie mwiono wprost o wejciu Ukrainy do Unii Europejskiej, tylko o planie dziaa majcych na celu zblienie Kijowa do Brukseli. Polska i Niemcy zamierzay m.in. przyzna wicej stypendiw ukraiskiej modziey oraz stworzy na Ukrainie uniwersytet europejski, a w dalszej per Urzd Komitetu Integracji Europejskiej, Ukraina, 26 listopada 2004. /99EF7A04C FC 83 A50C 1256 F 580038A3D3?Open. 108 E. S c h n e i d e r, Die Ukraine und die Europische Union, ,,Ukraine-Analysen nr 6/2006, s. 2.
107
53
Bogdan Koszel
spektywie polsko-ukraiski uniwersytet w Lublinie. Dodatkowo eksperci obu krajw mieli szkoli ukraiskich samorzdowcw w dziedzinie demokracji i funkcjonowania pastwa prawa. W trudnej kwestii uatwie dla Ukraicw podrujcych za granic Niemcy wprowadziy znaczne ulgi, z ktrych skwapliwie skorzysta wiat przestpczy masowo eksportujc prostytutki. Mimo zych dowiadcze, atakowany przez niemieckie media, minister Fischer nie zamierza zrezygnowa z tych uatwie, zapowiedzia tylko wiksz kontrol procedury wydawania wiz109. 30 listopada 2005 r., na szczycie UE-Ukraina w Kijowie zapada polityczna decyzja o uznaniu przez Uni Ukrainy za kraj o gospodarce rynkowej. Decyzja ta oznaczaa uatwienia dla ukraiskich eksporterw oraz przyspieszenie negocjacji w sprawie czonkostwa Ukrainy w wiatowej Organizacji Handlu. Podczas szczytu przewodniczcy Komisji Europejskiej Jos Manuel Barroso stwierdzi, e przyszo Ukrainy jest w Europie. 21 grudnia 2005 r. Rada UE potwierdzia formalnie zmian statusu Ukrainy, do konujc modyfikacji w unijnym rozporzdzeniu antydumpingowym110. Przed zmian steru rzdw w Niemczech i Polsce pastwa czonkowskie w kwestii przyjcia Ukrainy do Unii Europejskiej byy silnie podzielone. Polska, kraje batyckie i skandynawskie opowiaday si za jak najszybszym rozpisaniem rozkadu jazdy do Brukseli i jasn perspektyw czonkostwa dla tego kraju. We Francji i Wielkiej Brytanii uznawano te dyskusje za przedwczesne. Sprawami ukraiskimi nie interesoway si pastwa basenu Morza rdziemnego. Niemcy wystrzegajc si sw o czonkostwie obiecay daleko idc pomoc w zacienianiu powiza republiki ze strukturami wsplnotowymi111. Polska od pocztkw rzdw PiS, a nastpnie w koalicji z Samoobron i Lig Polskich Rodzin zdecydowanie deklarowaa cigo w popieraniu europejskich aspiracji Ukrainy. Wyrazi to dobitnie prezydent Lech Kaczyski podczas swojej podry do Kijowa na przeomie lutego i marca 2006 r. Ujawniajc sympatie dla obozu pomaraczowych, ostrzeg jednoczenie, e prozachodni kurs Ukrainy jest kursem, ktrego zachwianie miaoby bardzo ze skutki dla samej Ukrainy, a take dla Polski i Europy. Podobne owiadczenie zoy nieco pniej w dniach 8-9 marca 2006 r. podczas wizyty w Berlinie w 2006 r., gdy publicznie opowiedzia si za przyjciem do Unii Ukraicw i Gruzinw. Z kolei w expos rzdowym premiera J. Kaczyskiego z 19 lipca 2006 r. potwierdzono, i nieodmiennie opowiadamy si za rozszerzeniem Unii Europejskiej o Ukrain. To jest kwestia penoci Unii, to jest kwestia jej
Fischer sichert Ukraine Hilfe zu, Der Tagesspiegel z 22 III 2005; J. P r z y b y l s k i, Polskoniemiecka misja na Ukrainie, Rzeczpospolita z 5 III 2005; P . K o c i s k i, Polska i Niemcy pomog Ukrainie wej do Unii, ibidem, z 22 III 2005. O skandalu wizowym zob. K. S c h ul l e r, R. V e s e r , Der Ukraine geht es wie Fischer, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 8 III 2005. 110 . A d a m s ki , Rynkowy krok Ukrainy na Zachd, ibidem, z 2 XII 2005; E. K a l i s z u k, Ukraina uznana za gospodark rynkow, Wsplnoty Europejski nr 1/2006, s. 24-25. 111 E. S c h n e i d e r, op. cit., s. 4. Por. Midzy satysfakcj a rozczarowaniem. Relacje UE-Ukraina w rok po pomaraczowej rewolucji, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa-Kijw 2005, http://www.batory. org.pl/doc/ue-ukraina.pdf
109
54
bezpieczestwa, no i to jest te ta kwestia, o ktrej wspomniaem, jeli Ukraina bdzie w Unii, to wtedy to rozszerzenie z ca pewnoci bdzie rozszerzeniem take w zakresie procesw decyzyjnych112. Nowy koalicyjny gabinet CDU/CSU-SPD A. Merkel z wikszym dystansem podchodzi do wczeniejszej strategii G. Schrdera preferencji dla stosunkw z Rosj i pewnej dyskryminacji Kijowa. Ze wzgldu na autorytarne zapdy administracji kremlowskiej i tamszenie wolnoci sowa w Rosji, Niemcy z wiksz wstrzemiliwoci mwili o strategicznym partnerstwie z Moskw. Niejako automatycznie poprawiao to stan ich relacji z Ukrain. Spore wraenie na Ukrainie zrobia przyjta propozycja kanclerz A. Merkel powoania na doradc ds. europejskich prezydenta W . Juszczenki dowiadczonego dyplomaty, byego ambasadora RFN w Kijowie Dietmara Stdemanna. Korzystne z perspektywy Ukrainy symptomy zmian w polityce niemieckiej i unijnej przypady na okres wyborw parlamentarnych w tym kraju i rozamu w obozie pomaraczowych. Po zwyciskich dla prorosyjskiej Partii Regionw rezultatach osignitych 26 marca 2006 r. na stanowisku premiera umocni si W . Janukowycz. Rokowania Unii Europejskiej w sprawie przeduenia kluczowego dla Unii i Kijowa ukadu PCA jednak utkny w martwym punkcie, gdy nie miay znale si tam zapisy o moliwym czonkostwie Kijowa w UE. Premier W . Janukowycz, ktry w polityce zagranicznej przej inicjatyw od prezydenta nie kry rozczarowania z tego powodu. Uzna natomiast, e jest to dobry moment na zmian akcentw w ukraiskiej polityce zagranicznej i bliszego zwizania Ukrainy z Rosj. Rozpoczto rozmowy na temat cisej wsppracy w ramach Wsplnej Przestrzeni Gospodarczej, 50% udziau Rosjan w ukraiskich gazocigach i zagospodarowaniu przez Ukrain z gazononych w Syberii Zachodniej. Osabiony wewntrznymi podziaami obz pomaraczowych po odczeniu si od niego J. Tymoszenko straci swoj pozycj i przesta peni rol solidnego zaplecza dla prezydenta Juszczenki. Symbolem tej reorientacji by dymisja na pocztku stycznia 2007 r. prozachodniego i zaangaowanego na rzecz integracji z UE ministra spraw zagranicznych Borysa Tarasiuka113. Szukajc wyjcia z kryzysu prezydent W . Juszczenko 2 kwietnia 2007 r. dekretem rozwiza ukraiski parlament i zarzdzi przedterminowe wybory. Decyzj t motywowa amaniem konstytucji przez rzdzc Parti Regionw, poprzez opnianie skadania mandatw deputowanych przez posw powoanych na funkcje rzdowe (przy istniejcym zakazie czenia tych stanowisk) oraz przekupywanie parlamentarzystw opozycji i przyjmowanie
Expos premiera Jarosawa Kaczyskiego. Kancelaria Prezesa Rady Ministrw. http://www. kprm.gov.pl/1433_18017.htm; o wizytach: P . K o c i s k i, T. S e r w e t n i k, Prezydent dotrzyma sowa. Wizyta na najwyszym szczeblu przed wyborami, Rzeczpospolita z 28 II 2006; Treffen Merkel mit Kaczynski: Auftakt einer neuen Etappe, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 9 III 2006. 113 P . K u s p y s, Ukraina rezygnuje z integracji europejskiej?, Krakw, 8 II 2007, http://www .stosunki. pl/main 2114325520210,2,yisvp.htm?PHPSESSID=6b390af8b521b01b792e9bd5a19b0571; R. L i n d n e r, Das Ende von Orange: die Ukraine in der Transformationskrise, SWP-Studie nr 20/2006.
112
55
Bogdan Koszel
ich do wikszociowej koalicji. Doprowadzio to do protestw spoecznych i kryzysu politycznego. Nie dao si utrzyma pierwotnej daty wyborw (27 V 2007) i po negocjacjach z partyjnymi liderami wypracowano kompromis, wyznaczajc termin glosowania na 30 wrzenia 2007 r.114 Prezydencja niemiecka w Unii Europejskiej w pierwszej poowie 2007 r., ktra przypada na okres destabilizacji politycznej na Ukrainie, dya do wprowadzenia w ycie nowej strategii Europejskiej Polityki Ssiedztwa. Berlin nie stwarza Ukrainie perspektywy czonkostwa, na czym zaleao Polsce, ale obiecywa jej strategiczne partnerstwo, udzia w charakterze obserwatora w pracach unijnych instytucji, konsultacje w zakresie polityki bezpieczestwa, dostp do unijnych funduszy i przede wszystkim wczenie w proces decyzji politycznych. W ten sposb Ukraina stopniowo miaaby si przystosowa do panujcych w Unii standardw. Negocjowany od marca 2007 r. nowy pogbiony ukad przewidywa przekazanie przez UE do dyspozycji Ukrainy kwot okoo 500 mln euro do 2010 r., propozycje nowych reform strukturalnych, polepszenie klimatu dla inwestycji zagranicznych w tym kraju, wkad Ukrainy w europejskie bezpieczestwo energetyczne i wzmocnienie roli Kijowa przy rozwizywaniu konfliktw regionalnych, przede wszystkim w rejonie Naddniestrza115. Parali polityczny Ukrainy nie by na rk Polsce wspierajcej konsekwentnie jej europejskie aspiracje. W Warszawie dobrze orientowano si, e zmiana wektorw w polityce zagranicznej tego pastwa byaby wyjtkowo niekorzystna dla realizacji celw polskiej polityki wschodniej i najlepszym rozwizaniem byby konkretny sygna z Brukseli oferujcy Ukrainie jasn perspektyw czonkostwa w Unii. Moliwoci Polski skonfliktowanej na tle eurokonstytucji z wikszoci pastw unijnych byy jednak ograniczone. W sprawach ukraiskich w 2004 r. zarwno rzd, jak i opozycja mwiy jednym gosem i w Brukseli uchodzia ona za eksperta w sprawach ukraiskich. Rzd J. Kaczyskiego mia dobre kontakty z obozem pomaraczowych, ale niewiele robi, by zyska przynajmniej skromne zaufanie majcego coraz wiksze poparcie W . Janukowycza i jego niebieskich zwolennikw. Sami Ukraicy dobrze orientowali si, e polska sia przebicia w UE znacznie si zmniejszya. Z wikszym zainteresowaniem przygldali si ewolucji wschodniej polityki Niemiec, ktrych entuzjazm dla Rosji topnia w miar umacniania si w tym kraju tendencji neoimperialnych i antydemokratycznych. Z nimi te zaczli wiza wiksze nadzieje na spenienie europejskich ambicji116. Niewtpliwie Polska moga mwi o pewnym sukcesie, jakim byo przyjcie 22 stycznia 2007 r. przez unijnych ministrw spraw zagranicznych mandatu negocjacyjnego nowego porozumienia z Ukrain, ktrego skutkiem miao
I. B r e d i e s, ,,Staatszerfall in der Ukraine? Ursachen und Konsequenzen der gegewrtigen Krise, ,,Ukraine-Analysen nr 22/2007, s. 2; N. L a n g e, Krisenbewltigung auf ukrainisch: Einigung ohne Kompromiss, ibidem, nr 24/2007, s. 2-5. 115 R. L i n d n e r, Krise der Aussenpolitik und Vermittlungsbedarf fr die EU, ,,Ukraine-Analysen nr 22/2007, s. 5; t e n e, Konflikt in der Ukraine, ,,SWP-Aktuell nr 28/2007, April 2007. 116 M. B o s a c k i, Nie zamykajmy drzwi przed Ukrain, Gazeta Wyborcza z 29 V 2007.
114
56
by utworzenie strefy wolnego handlu Ukraina-UE. Nie oznaczao to jednak przyblienia perspektywy czonkostwa. Wskutek presji Polski, ale te Wielkiej Brytanii i Szwecji udao si doczy do deklaracji stwierdzenie, e Unia Europejska przyjmuje do wiadomoci europejskie aspiracje Ukrainy117. Z punktu widzenia interesw ukraiskich niekorzystny by ukad prezydencji w Unii Europejskiej na najblisze lata. Po przewodnictwie portugalskim i soweskim, Francja gwny wysiek skoncentrowaa na doprowadzeniu do urzeczywistnienia Unii dla rdziemnomorza. Dla tych pastw priorytetowe byo traktowanie krajw basenu Morza rdziemnego i w ich opinii to tam powinien by kierowany strumie pienidzy pomocowych Unii. Uwidocznio si to ju w zapisanym na lata 2007-2010 budecie EPS. Z tego rda 46-milionowa Ukraina ma otrzyma ostatecznie tylko 494 mln euro, podczas gdy liczce cznie 41 mln mieszkacw Tunezja i Maroko a 954 mln euro118. Rzd D. Tuska mia niewielkie moliwoci wpywu na pogbiajcy si chaos polityczny i otwart wojn W . Juszczenki z J. Tymoszenko, i destabilizacj na Ukrainie, ale konsekwentnie wspiera zwolennikw orientacji europejskiej. Liczba Ukraicw dcych do integracji z NATO i UE systematycznie malaa, co z kolei byo dobrym argumentem dla przeciwnikw jej integracji ze strukturami na Zachodzie. Obradujcy w dniach 2-4 kwietnia 2008 r. w Bukareszcie szczyt pastw NATO pomimo poparcia USA i Polski nie zaoferowa Planu Dziaa na rzecz Czonkostwa (Memebership Action Plan - MAP) Gruzji i Ukrainie z powodu sprzeciwu Francji i Niemiec. W wywiadzie dla jednej z lipskich gazet otwarcie przeciwstawi si takiemu rozwizaniu minister F .-W . Steinmeier. Dca do uniknicia konfrontacji z prezydentem Bushem, kanclerz Merkel postulowaa opracowanie programu przygotowawczego Ukrainy do czonkostwa i rozbudowy przedstawicielstwa Sojuszu w Kijowie. Taka postawa zostaa skrytykowana przez Polsk. Przed szczytem prezydent L. Kaczyski w specjalnym licie do czonkw Paktu wspomnia, e przyjcie RFN do NATO w 1955 r. wizao si z duym niebezpieczestwem komplikacji midzynarodowych, ale Sojusz wykaza dostateczn determinacj, ktrej obecnie brakuje119. Decyzj odoono do grudnia 2008 r., do czasu spotkania ministrw spraw zagranicznych NATO. Ale i na tym forum nie przyznano MAP, cho wyraono ogln formu o gotowoci Sojuszu do poszerzenia o Ukrain i Gruzj pod warunkiem spenienia przez te pastwa odpowiednich kryteriw120. Na kolejnym szczycie (Strassburg/Kehl 3-4 IV 2009) prezydent Barack Obama nie traktowa ju tej sprawy priorytetowo i przyjto program
P . K o c i s k i, A. S o j e w s k a, Propozycja Unii Europejskiej dla Ukrainy, Rzeczpospolita z 22 I 2007; Unia Europejska potwierdzi oglnikowo europejskie aspiracje Ukrainy, Gazeta Wyborcza z 20 I 2007. 118 K. N i k l e w i c z, Unia skpi euro Ukrainie, Gazeta Wyborcza z 31 VIII 2007. 119 Kaczyski rgt die deutsche NATO-Politik, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 4 VIII 2008. Por. Steinmeier stellt sich offen Genge die USA, Sddeutsche Zeitung z 2 IV 2008; S. K o rn e l i u s, Bush kann sich in der NATO nicht durchsetzen, ibidem, z 3 IV 2008; E. B o n s e, NATO-Allierte stoppen US-Plne, Handelsblatt z 3 IV 2008. 120 Treffen des Nordatlantikrats auf Ebene der Aussenminister. Am 2.Dezember 2008 in Brssel. Schlusskommuniqu, http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/ Aussenpolitik/InternatOrgane/ NATO /081203-Kommunique-dt.pdf
117
57
Bogdan Koszel
dziaania zaproponowany przez Niemcy w Bukareszcie121. Wiksze sukcesy odnotowaa Ukraina w rokowaniach z Uni Europejsk. 9 wrzenia 2008 r. na specjalnym szczycie UE-Ukraina ustalono szczegy nowego porozumienia, ktre miao przybra ksztat umowy stowarzyszeniowej. Przyjto dalsze uatwienia wizowe, ale bez obietnic przyszego czonkostwa we wsplnocie. Porozumienie dotyczy bdzie czterech obszarw: dialogu politycznego i polityki zagranicznej, spraw wewntrznych i sprawiedliwoci, wsppracy gospodarczej oraz utworzenia pogbionej strefy wolnego handlu122. Pomimo permanentnego kryzysu politycznego na Ukrainie i odwleczonych wyborw prezydenckich (do stycznia 2010) w grudniu 2008 r. rozpoczto negocjacje w sprawie opracowania nowego instrumentu praktycznej wsppracy, nazwanego programem stowarzyszeniowym, ktry miaby zastpi obecny plan dziaa oraz przygotowa i uatwi szybkie wdroenie nowego ukadu o stowarzyszeniu UE-Ukraina. W celu systematycznego monitoringu wdraania programu stowarzyszeniowego, Komisja Europejska 27 lipca 2009 r. wnioskowaa, aby Rada Wsppracy UE-Ukraina ustanowia Wsplny Komitet na poziomie urzdnikw wyszego szczebla123. Ambicj kierujcej pracami Rady Europejskiej Szwecji byo doprowadzenie do podpisania umowy stowarzyszeniowej do koca 2009 r.
Gipfelerklrung von Strassburg/Kehl. Treffen des Nordatlantikrats auf Ebene der Staats- und Regierungschefs am 4. April 2009 in Strassburg/Kehl, http://www.nato.diplo.de/ Vertretung/ nato/de/06/Gipfelerklaerungen/Gipfelerkl__Strassb__Kehl__DownlDat,property=Daten. pdf 122 UE daje Ukrainie umow stowarzyszeniow, ale nie obiecuje czonkostwa, Gazeta Wyborcza z 9 IX 2008; Ukraina nie wejdzie do Unii na skrty, ibidem, z 10 IX 2008; EU will mehr Nhe mit der Ukraine, aber keinen Beitritt, Der Tagesspiegel z 9 IX 2008. 123 Komisja Wsplnot Europejskich, Bruksela, dnia 22.7.2009, KOM(2009) 381, http://74.125.77.132/search?q=cache:uUrxZdxShfAJ:eur-lex.europa.eu/LexUriServ/ LexUriServ .do%3 Furi%3DCOM:2009:0381:FIN:PL:DOC+umowa+o+stowarzyszeniu+UEUkraina&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl
121
58
EUROPEJSKA POLITYKA BEZPIECZESTWA I OBRONY

W nastpstwie traktatw podpisanych przez pastwa czonkowskie WE/ UE w Maastricht i Amsterdamie, w ramach Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa przystpiono do budowy Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony, (European Security and Defence Policy - ESDP). Szczegowe postanowienia przyjto podczas posiedze Rady Europejskiej w Kolonii (3-4 VI 1999), Helsinkach (10-11 XII 1999) i Nicei (7-9 XII 2000). Efektem tych spotka byo powoanie struktur politycznej kontroli i strategicznego kierownictwa operacji antykryzysowych oraz tworzonych si szybkiego reagowania Unii Europejskiej. W traktacie z Nicei zmieniajcym traktat o Unii Europejskiej, zaznaczono, e na razie Europejska Polityka Bezpieczestwa i Obrony ograniczy si do dziaa antykryzysowych, jednak nie wykluczono dalszego rozwoju wsppracy obronnej pastw czonkowskich UE. Z dniem l lipca 2001 r. misje petersberskie Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE) przeja cakowicie UE, a przewidywane zaangaowanie wojskowe pastw europejskich zdefiniowano w programie Europejskiego Celu Zasadniczego (European Headline Goal). Przewidywano moliwo powoania do operacji antykryzysowej do 2003 r. si liczcych do 60000 onierzy, w cigu 60 dni od przyjcia decyzji politycznej w tej sprawie. Siy te miay by samowystarczalne, skompletowane z udziaem wszystkich rodzajw wojsk (wojska ldowe, marynarka wojenna, siy powietrzne). Miay one dysponowa wasnym zapleczem logistycznym. Zgodnie z propozycjami niemieckimi powoano do ycia instytucje, ktre miay stanowi zaplecze polityczno-wojskowe i organizacyjne WPBiO: Komitet Polityczny i Bezpieczestwa, Komitet Wojskowy i Sztab Wojskowy124. W przyjtej w listopadzie 2000 r. deklaracji zdolnoci wojskowych UE zawarto zgoszone przez poszczeglne pastwa udziay w Katalogu si UE. 22 stycznia 2001 r. Rada Unii Europejskiej podja decyzj o przeksztaceniu tymczasowych struktur odpowiedzialnych za koordynacj dziaa (Komitet Polityczny i Bezpieczestwa, Komitet Wojskowy i Sztab Wojskowy Unii Europejskiej) w ciaa stae. Rozwj Europejskiej Tosamoci Bezpieczestwa i Obrony zosta zaakceptowany podczas waszyngtoskiego szczytu Sojuszu w pidziesit rocznic utworzenia NATO (23-24 IV 1999). Szefowie pastw i rzdw NATO przyjli do wiadomoci zdecydowane stanowisko UE w sprawie prowadzenia autonomicznych akcji wojskowych w sytuacjach, kiedy Sojusz jako cao nie byby zaangaowany oraz poparli potrzeb wzmocnienia europejskich zdolnoci operacyjnych. Zgodzono si zapewni pastwom UE stay dostp do zasobw NATO dla prowadzenia takich akcji. Podstaw do dalszej formalnej wsppracy obu organizacji oraz staego dostpu UE do planowania
124
Zdolnoci wojskowe Unii Europejskiej, www.ukie.gov.pl; R. K u n i a r, Europejska strategia, Polska w Europie nr 2/2004, s. 17; Euroarmia na horyzoncie, Polska Zbrojna nr 50/2000.
59
Bogdan Koszel
operacyjnego NATO stay si decyzje Rady Europejskiej z Kopenhagi i Rady Pnocnoatlantyckiej z 13 grudnia 2002 r., potwierdzone Wspln Deklaracj UE i NATO w kwestii ESDP podpisan 16 grudnia 2002 r. Dziki rozwojowi wasnych zdolnoci wojskowych oraz moliwoci wykorzystywania zasobw NATO, Unia Europejska miaa by gotowa do samodzielnego prowadzenia misji pokojowych UE 125. Zaoone cele wypenione zostay z nawizk. Przyrzeczenia pastw czonkowskich wskazyway, e europejskie siy zbrojne mog liczy 100tys. onierzy, przy czym Niemcy zadeklarowali jedn trzeci ich oglnej liczby (32 tys.). Do natychmiastowej dyspozycji stawiali kontyngent liczcy 18 tys. W jego skadzie znajdowao si 11500 onierzy si ldowych, 6500 lotniczych, 4000 marynarki, 3500 wspomagania lotniczego i 2800 sanitariuszy126. Przyjte pod presj konfliktu kosowskiego, a zwaszcza jego skutecznego rozwizania przez USA helsiskie zobowizania pastw czonkowskich UE szy cakowicie po myli rzdzcej w Niemczech koalicji socjaldemokratyczno-zielonej. Omawiajc je na forum Bundestagu 16 grudnia 1999 r. kanclerz Schrder uzna to za przeom w ksztatowaniu polityki bezpieczestwa i obrony w Europie. Zaprzecza, e inicjatywa ta doprowadzi do osabienia pozycji NATO, zachwiania stosunkw z USA i zwaszcza do dublowania zada przez siy zbrojne Unii i Paktu Atlantyckiego. Szef rzdu niemieckiego przyrzeka, e Unia Europejska reagowa bdzie tylko w sytuacji, gdy z rnych wzgldw nie bdzie mogo lub nie bdzie chciao zaangaowa si NATO127. Pod koniec pierwszej kadencji rzdu SPD-Zieloni Niemcy staray sie prowadzi rozwan polityk obliczon na agodzenie konfliktu z Amerykanami i staray si by elementem rwnowagi na linii NATO-Unia Europejska. Na konferencji powiconej kwestiom midzynarodowego bezpieczestwa zorganizowanej w Monachium w lutym 2001 r. zarwno minister spraw zagranicznych, jak i kanclerz unikali sformuowa, ktre mogyby mie antynatowsk wymow. Schrder utrzymywa, e zjednoczona Europa jest odpowiedzialnym partnerem USA, a jej zdolnoci do prowadzenia wsplnej polityki w zakresie bezpieczestwa i obrony wynikaj z logiki procesu integracji europejskiej128. Na krtko poczucie wizi transatalntyckich umocniy terrorystyczne ataki na WTC i Pentagon 11 wrzenia 2001 r. W wypowiedziach publicznych kanclerz Schrder czsto mwi o nieograniczonej solidarnoci z Amerykanami i kwestie zwalczania midzynarodowego terroryzmu miay by jednym
Unia Europejska. Wsplna Polityka Bezpieczestwa i Obrony. Wojsko Polskie, http://www. europa.wojsko-polskie.pl/document,,id,116,katId,124.html 126 S. B. G a r e i s, Deutschlands Auen- und Sicherheitspolitik.Eine Einfhrung, Opladen 2005, s. 116. 127 Bulletin. Presse- und Informationsamt der Bundesregierung z 20 XII 1999; Por. E. P r i mo s c h, Europischer Rat von Helsinki: Vorgaben fr das EU-Krisenmanagement, sterreichische Militrische Zeitschrift nr 2/2000, s. 212-216. 128 W . L i n k, Deutschland im multipolaren Gleichgewicht der groen Mchte und Regionen, Aus Politik und Zeitgeschichte B. 24/2000, s. 22-30; Por. R. Thiele, H.-U. Seidt (Hg.), Herausforderung Zukunft. Deutsche Sicherheitspolitik in und fr Europa, Frankfurt/M. u. Bonn 1999; R. Z i b a, Rola Niemiec w ksztatowaniu Wsplnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa Unii Europejskiej, w: I. S t a w o w y-K a w k a, Niemcy. Europa. wiat, Krakw 2007, s. 6374.
125
60
z elementw budowanej obronnoci i bezpieczestwa Unii. Jednak kiedy okazao si, e w polityce amerykaskiej gr bior tendencje unilateralne i denia do zwalczania terroryzmu bez ogldania si na mandat ONZ i bez brania pod uwag stanowisk sojusznikw, postawa niemiecka usztywnia si. Okres przygotowa do interwencji amerykaskiej w Iraku zbieg si z kampani wyborcz do Bundestagu i partie koalicji wykorzystay t okazj do bezpardonowego ataku na USA, co z pewnoci w ostatecznym rezultacie przyczynio si do odniesienia zwycistwa i odnowienia koalicji. Dodatkowo amerykaskie prby powoania do ycia jednostek szybkiego reagowania w ramach NATO przedstawione na szczycie Sojuszu w Paryu 21-22 listopada 2002 r. odczytano raczej jako prb osabienia europejskiej determinacji do wdraania w ycie ustale podjtych w Helsinkach. Oscho w relacjach UE ze Stanami Zjednoczonymi w wyniku interwencji si koalicji pod egid USA w Iraku i bdce jej nastpstwem kolejne ataki terrorystyczne Al-Kaidy na cele w Europie przyspieszyy proces budowania europejskiej obronnoci. Na szczycie UE w Brukseli w 2004 r. zatwierdzono now koncepcj Celu Operacyjnego (Headline Goal 2010), w ramach ktrego do 2007 r. sformowano specjalne grupy bojowe (Battle Groups). Niemcy miay wzi udzia w czterech takich grupach: w ramach mieszanej brygady francusko-niemieckiej uzupenionej o odziay Eurokorpusu z Belgii, Luksemburga i Hiszpanii, w specjalnej formacji z Holandi i Finlandi, w grupie z Czechami i Austri oraz w kierowanym przez Polsk zwizku taktycznym, w ktrego skad weszyby oprcz jednostek z Polski oddziay z pastw batyckich i Sowacji129. W projekcie traktatu konstytucyjnego kwestia polityki bezpieczestwa i obrony uzyskaa wysok rang, m.in. rwnie przez zamys powoania stanowiska ministra spraw zagranicznych UE i potwierdzenia gotowoci do budowy Europejskiej Agencji ds. Uzbrojenia. 11 listopada 2003 r. z inicjatywy Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii w Brukseli podpisane zostao porozumienie w sprawie utworzenia europejskiej struktury wojskowego planowania operacyjnego, niezalenej od NATO. Latem 2004 r. podja dziaalno pod now nazw wspomniana Europejska Agencja Obrony, ktra m.in. miaa koordynowa zamwienia zbrojeniowe 25 pastw czonkowskich. Od stycznia 2008 r. jej dyrektorem wykonawczym jest Niemiec Alexander Weis, a jednym z dwch wicedyrektorw polski genera brygady, byy komendant Wojskowej Akademii Technicznej Adam Sowa130. Polacy i Niemcy dobrze ze sob wsppracuj w realizacji dwch celw EDA. W ramach wzmacniania europejskiego rynku zbrojeniowego wsplnie z innymi pastwami czonkowskimi przygotowuj projekt pierwszej strategii europejskiej bazy przemysowo-technologicznej. Dokument ten zosta przyjty przez Rad Unii Europejskiej (w formule ministrw obrony) 19 listopada
129 130
S. B. G a r e i s, op. cit., s. 117. Szerzej zob. Europejska Agencja Obrony (EDA), http://europa.eu/agencies/security _agencies/ eda /index_pl.htm; K. J. H e l n a r s k a, Od Europejskiej Wsplnoty Obronnej do Europejskiej Agencji Obrony, Toru 2009.
61
Bogdan Koszel
2007 r. Rwnie Polska z Niemcami i Francj zaangaoway si finansowo w rozpoczty w 2007 r. pierwszy projekt dotyczcy pozyskania zdolnoci w obszarze ochrony si zbrojnych (force protection). Ma on na celu zapewnienie onierzom ochrony na polu walki131. Na szczycie Unii Europejskiej w Brukseli w grudniu 2003 r. Rada Europejska podja uchwa o ustanowieniu Europejskiej Strategii Bezpieczestwa. Dokonano analizy rnego rodzaju zagroe i wyzwa, przed ktrymi Unia Europejska stanie w przyszoci (m.in. terroryzm, bezpieczestwo energetyczne, ubstwo, bro masowej zagady) i przyjto cele strategiczne (obrona przed zagroeniem, wzmocnienie bezpieczestwa unijnych peryferii, multilateralny porzdek wiatowy)132. W opublikowanej przez rzd niemiecki w maju 2004 r. specjalnej broszurze wskazano, e w EPBiO do priorytetw niemieckich w przyszoci bd naleay nastpujce zagadnienia: zwikszenie swobody dziaania UE w zakresie zapobiegania konfliktom i zwalczania zagroe; wykorzystanie EPBiO jako elementu oglnego spektrum instrumentw EU na podstawie caociowej koncepcji sucej np. popieraniu procesw pokojowych; skoncentrowanie si na kryzysach w Europie i najbliszym ssiedztwie; aktywne wykorzystywanie i wzmocnienie strategicznego partnerstwa pomidzy NATO i UE; zabezpieczenie midzynarodowego wsparcia dla przygotowywanych i przeprowadzanych misji w ramach EPBiO, ale tak, by podkrelony by ich europejski charakter; perspektywiczny, dalszy rozwj EPBiO idcy w kierunku przeksztacenia jej w Europejsk Uni Bezpieczestwa i Obrony133. W kwestii stanowiska Polski i Niemiec wobec realizacji Europejskiej Polityki Bezpieczestwa i Obrony wyrazicie uwidaczniaj si cezury 2002-2003 r. i okres po polskiej akcesji do UE. Kluczowe znaczenie w tym pierwszym okresie miaa kwestia iracka. Jak wspomniano, kampania wyborcza do Bundestagu niemieckich socjaldemokratw w 2002 r. skupia si gwnie na problematyce zagranicznej, odwracajc uwag spoeczestwa od pogbiajcego si kryzysu gospodarczego, rosncego bezrobocia i braku skutecznego programu naprawy finansw publicznych. Antywojenne i antyamerykaskie nastroje zostay wykorzystane przez kanclerza w kampanii wyborczej. Nietrudno byo zauway, e politycy SPD poszli w kierunku renacjonalizacji polityki zagranicznej pastwa i zaczli skutecznie kwestionowa adenauerowski dogmat o cisym
R. Z i b a, Dziesi lat po Saint Malo: prba bilansu Europejskiej Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa, Rocznik Integracji Europejskiej nr 2/2008, s. 75. 132 Komunikat Komisji dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw, COM ( 2004) 590, 7.9.2004 (materia powielany). 133 Europische Sicherheits- und Verteidigungspoltik. Bundesministerium der Verteidigung. Bundespresseamt, Berlin, Mai 2004.
131
62
zwizku bezpieczestwa RFN z sojuszem z USA. Za uycie w ostatniej fazie kampanii wyborczej antyamerykaskiej retoryki Schrder zapaci utrat bliskich kontaktw z Waszyngtonem oraz ochodzeniem stosunkw z Wielk Brytani. Niemcy byy w pierwszym szeregu pastw, ktre staray si zablokowa amerykaskie dziaania na rzecz otwarcia szerokiego midzynarodowego frontu walki z Irakiem. Wsplnie z Francj i Rosj konsultoway plany w Radzie Bezpieczestwa ONZ majce na celu storpedowanie akcji o charakterze militarnym134. Jak byo do przewidzenia, otwarty sprzeciw rzdu berliskiego wobec propozycji wspdziaania w Iraku z Amerykanami, Pary przywita z nieskrywanym zadowoleniem. Pod hasami budowy niezalenej od USA i NATO europejskiej tosamoci obronnej, Francja przecigna Berlin na swoj stron i do wyranie w niemiecko-francuskim tandemie wysuna si na czoo. Postawa ta znalaza swj praktyczny wyraz we francusko-niemiecko-belgijskim weto w sprawie udzielenia gwarancji bezpieczestwa Turcji i nie przebierajcym w sowa potpieniu dla wojny w Iraku. Osabienie zwizku RFN z dwoma kluczowymi partnerami zwikszyo podatno rzdu Schrdera na wpywy Francji135. Niezawodnie w obliczu zaamywania si tradycyjnie dobrych powiza transatlantyckich i jednoczesnego zacieniania bilateralnych zwizkw pomidzy Berlinem i Paryem bez ogldania si na Warszaw spowodowao, e polityka polska wystawiona zostaa na cik prb. W okresie kandydowania do Unii Europejskiej polskie wadze w zasadzie pozytywnie wypowiaday si na temat rozwoju EPBiO UE. W strategii bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej przyjtej na posiedzeniu Rady Ministrw 4 stycznia 2000 r. uznano rozwj unijnych struktur polityczno-wojskowych za drugi, obok Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, filar bezpieczestwa pastwa. Znalazo to swoje odzwierciedlenie w 27 rozdziale negocjacji akcesyjnych (Wsplna Polityka Zagraniczna i Bezpieczestwa), ktry zamknito 6 kwietnia 2000 r. Polska zamierzaa uczestniczy w ksztatowaniu bezpieczestwa i obronnoci UE i i zadeklarowaa udzia polskich onierzy w siach antykryzysowych Unii Europejskiej. Generalnie jednak reprezentowano stanowisko, e EPBiO powinna by filarem NATO w Europie136. Jakkolwiek rzd L. Millera pocztkowo stara si unika jasnego zdeklarowania si po stronie USA czy francusko-niemieckiego tandemu, byo tajemnic poliszynela, e z rnych przyczyn bdzie on wspiera poczynania
Szerzej zob. K. M a l i n o w s k i, Konsekwencje kryzysu irackiego. Niemcy wobec nowego ksztatu stosunkw transatlantyckich, Zeszyty Instytutu Zachodniego, nr 34/2004, s. 10. 135 J. B i e l e c k i, Najpowaniejszy kryzys w historii NATO. Francja, Niemcy i Belgia blokuj pomoc dla Turcji, ,,Rzeczpospolita z 15 II 2003; H. T e w e s, Francja i Niemcy. Taczce sonie i nowa Europa, Gazeta Wyborcza z 8 II 2003. 136 Strategia bezpieczestwa Rzeczypospolitej Polskiej przyjta na posiedzeniu Rady Ministrw 4 stycznia 2000 r., Przegld Rzdowy nr 1/2000; Traktat o Przystpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, http://www1.ukie.gov.pl/WWW/dok.nsf/0/A87DAD732B9E2680C1256E85004A4298; R. B o b r o w s k i, Polskie czonkostwo w NATO 1999-2000. Dowiadczenia i szanse, Przegld rodkowoeuropejski marzec 2001.
134
63
Bogdan Koszel
administracji amerykaskiej i polityk G. Busha wobec Iraku. Ju kwestia ochrony Turcji wywoaa niemae zaniepokojenie, gdy sprowokowaa pytanie o warto sojuszniczych zobowiza Francji i Niemiec w ramach NATO. W Polsce jednoznacznie kojarzyo si to z polityk appeasementu z drugiej poowy lat trzydziestych XX w. i przyjt wwczas tez, e udzielanie gwarancji bezpieczestwa prowokowa moe tylko agresj. Lekcja jugosowiaska pokazaa sab stron Unii Europejskiej jako siy zdolnej do rozwizywania kryzysw i instynktownie zbliaa Polakw do USA137. Prowokacj z perspektywy Parya, ale te i Berlina by podpis premiera L. Millera zoony pod tzw. listem omiu szefw rzdw i pastw (Wielka Brytania, Hiszpania, Wochy, Dania, Hiszpania, Portugalia, Czechy, Polska), w ktrym zapowiedziano poparcie dla nieustpliwej postawy Waszyngtonu w sprawie Iraku. Ta inicjatywa cakowicie zaskoczya Niemcy, Francj i przewodzcych Unii Grekw. Obnayo to dodatkowo cakowity brak wsplnej polityki zagranicznej Unii Europejskiej. List omiu z 30 stycznia 2003 r. w Berlinie i Paryu przyjto wyjtkowo negatywnie, a ostrze krytyki skierowane byo przede wszystkim pod adresem Polski. W RFN podpis polskiego premiera pod listem potraktowany zosta jako wyraz niewdzicznoci za niemieckie zaangaowanie dla polskich stara o czonkostwo w UE i prb podminowania europejskiej polityki bezpieczestwa i obrony. Nie starano si nawet zrozumie motyww polskich proamerykaskich dziaa, wyolbrzymiano natomiast fakt nie poinformowania kanclerza G. Schrdera o polskich zamiarach. Zadawano pytanie, czy Polska rozumie sens integracji europejskiej i czy jej zaproszenie do czonkostwa w Unii nie byo politycznym bdem. W atmosferze nagonki Polska doczekaa si epitetu ju nie konia trojaskiego USA w Unii Europejskiej, lecz osa trojaskiego138. Polska prba zaagodzenia konfliktu z Berlinem poprzez zaproszenie do udziau w misji irackiej wielonarodowego korpusu polsko-niemiecko-duskiego stacjonujcego w Szczecinie dodatkowo zatrua atmosfer. Niemieckie ministerstwo obrony uznao j za niepowan, gdy w jego opinii korpus nie nadawa si do takiej operacji. Zaproponowanie Polsce przez USA po obaleniu Husajna udziau w misji stabilizacyjnej w Iraku z wasnym kontyngentem i w charakterze koordynatora dziaa wojskowych i administracyjnych w jednej ze stref wzmocnio pozycj Polski na arenie midzynarodowej. Jednake w Niemczech przyjto to z zaskoczeniem i oburzeniem, zwaszcza po obrazach telewizyjnych pokazujcych wybuch euforii w Polsce po zoeniu amerykaskiej propozycji. Wypowiedzi politykw o wzmocnieniu pooenia midzynarodowego Polski,
Polskie argumenty zob. B. K o s z e l, Polens Engagement in der euroatlantischen Zone nach dem Irak-Krieg, ,,WeltTrends nr 41, Winter 2003/2004, s. 33-35; D. B i n g e n, International herausgefordert - bilateral verstrickt: Die deutsch-polnische Beziehungen am Beginn des 21. Jahrhunderts, w: H. Wagner (Hg.), Europa und Deutschand. Deutschland und Europa, Mnster 2005, s. 178-190. 138 List, ktry podzieli Europ, Rzeczpospolita z 3 I 2003; J. B i e l e c k i, Ryzykowna strategia, ibidem, z 15 II 2003; Osio trojaski Ameryki, ,,Wprost z 16 III 2003.
137
64
czy historycznym zadouczynieniu odczytywano jako przejaw oszoomienia, tryumfalizmu, czy nawet roszcze mocarstwowych. Lewicowa Tageszeitung opisywaa Polsk jako mocarstwo z aski Amerykanw. W prasie niemieckiej bezlitonie uwypuklano improwizacj i wszystkie niedocignicia (braki kadrowe, niedowiadczenie onierzy, trudnoci jzykowe) zwizane z rozpoczciem misji stabilizacyjnej. W generalnej ocenie dominowa pogld, e polska strefa w Iraku bya form nagrody czy rekompensaty za proamerykaskie stanowisko Warszawy. Pesymistycznie konstatowano, e inicjatywa ta pogbi podziay na kontynencie, wzmocni zaleno Polski od Waszyngtonu i spowoduje rozsadzenie przez Polsk EPBiO139. Rozejcie si drg pomidzy USA, ale te i poszczeglnymi czonkami UE w kwestii EPBiO, miao apogeum 29 kwietnia 2003 r. w podbrukselskim Tervuren. Przywdcy Belgii, Francji, Niemiec i Luksemburga uzgodnili cis wspprac w sprawach obronnych w siedmiu obszarach. Gwny pomys utworzenia niezalenego od NATO sztabu planowania operacyjnego UE bez udziau Wielkiej Brytanii uwaany by za szczeglnie kontrowersyjny i wyranie stojcy w opozycji do Sojuszu140. Taka postawa czoowych pastw UE zmusia Polsk po raz kolejny do zademonstrowania wiernoci wobec Paktu Pnocnoatlantyckiego, ale te i do wykazania pewnej gitkoci politycznej w sprawach dotyczcych EPBiO. 9 maja 2003 r. podczas szczytu Trjkta Weimarskiego we Wrocawiu prezydent A. Kwaniewski zdystansowa si wobec koncepcji budowy europejskich struktur bezpieczestwa i obrony oddzielonych od NATO. Zdecydowanie stwierdzi, e jakkolwiek Polska nie ma wtpliwoci odnonie do wsplnej polityki bezpieczestwa i obrony, to uwaa, e nie powinna ona powiela roli NATO ani osabia sojuszu transatlantyckiego. Na to nie chcemy si zgodzi. Z polskiego punktu widzenia NATO jest bardzo potrzebne141. Podobn postaw zaprezentowa minister obrony Jerzy Szmajdziski 29 wrzenia 2003 r. w trakcie spotkania ministrw obrony Trjkta Weimarskiego w niemieckim nadbatyckim kurorcie Heiliegendamm. Wymijajco odpowiedzia on na lansowany przez Niemcy, Francj, Luksemburg i Belgi projekt europejskiej inicjatywy obronnej, przewidujcy m.in. utworzenie wsplnego sztabu, niezalenego od struktur NATO142. Jak si wydaje, polska wywaona strategia zdaa egzamin, poniewa po spotkaniu premiera Blaira, prezydenta Chiraca i kanclerza Schrdera we wrzeniu 2003 r. w Berlinie doszo do
G. L e s s e r, Gromacht von Amerikas Gnaden, Die Tageszeitung z 5 V 2003; D. O s t e rm a n n, Washingtons neuer Keil, Frankfurter Rundschau z 5 V 2003; D. B r s s l e r, Der kleine Sieger, Sddeutsche Zeitungz 5 V 2003. 140 P . S c h m i d t, ESVP und Allianz nach dem Vierergipfel, SWP-Aktuell, nr 20/2003; C h. G r a n t, Wskrzeszenie europejskiej wsppracy w dziedzinie obrony, ,, NATO-Review zima 2003. 141 Weimarer Dreieck webt an engerem Sicherheitsnetz, ,,Die Welt z 10 V 2003; T. R o s e r, Die unerwnschten Drei. In Polen sind zum Treffen mit Berlin und Paris Zweifel an dem Bndnis laut geworden, ,,Der Tagesspiegel z 10 V 2003; F . M e c n e r, R. K r p i e c, Trjkt Weimarski we Wrocawiu, Gazeta Wyborcza z 9 V 2003; A. R u b i n o w i c z-G r n d l e r, Polski upr i niemieckie lki, ibidem, z 26 V 2003; Kwaniewski we Wrocawiu, Rzeczpospolita z 10 V 2003. 142 Nie wylemy dodatkowych onierzy do Afganistanu, Rzeczpospolita z 29 IX 2003.
139
65
Bogdan Koszel
zblienia stanowisk (utworzenie w listopadzie 2003 r. komrki planowania operacyjnego przy SHAPE). Zauway to mona byo m.in. 22 padziernika 2004 w Saint-Jean-de-Luz na spotkaniu ministrw obrony pastw Trjkta Weimarskiego, gdzie dominowaa ju atmosfera koncyliacji i wzajemnej yczliwoci. Omwiono kwestie organizacji europejskich si szybkiego reagowania i utworzenia do 2007 r. taktycznej wsplnej niemiecko-polsko-sowackiej jednostki. Ministrowie zajli si te ocen potencjalnych stref ryzyka w najbliszym picioleciu, misjami w Boni i Kosowie, stosunkami Unii Europejskiej i NATO z Rosj i Ukrain, sytuacj w Afganistanie i w Iraku. Pary i Berlin zastrzegy, e cho nie wyl tam swoich onierzy, gotowe s jednak szkoli irackie suby bezpieczestwa. Dobrze przyjto polsk zapowied przyczenia si do francuskiej inicjatywy budowania andarmerii europejskiej. Oficjalnie traktat ustanawiajcy Siy andarmerii Europejskiej (EGF) podpisano 18 padziernika 2007 r., a EGF osigny zdolno operacyjna ju 15 grudnia 2007 r. Ostatecznie Polska nie zostaa zaproszona do realizacji tego projektu, jednake jako posiadajca wasn andarmeri Wojskow uzyskaa status partnera EGF, Niemcy natomiast na wasne yczenie nie wzili w tym udziau. Trzonem Si andarmerii Europejskiej miay by jednostki z Francji, Hiszpanii, Portugalii, Woch i Holandii143. Przystpienie Polski do UE zoyo na ni zobowizania aktywnego uczestnictwa w tworzeniu EPBiO. Jednake strona polska deklarujc tak gotowo, jednoczenie dawaa do zrozumienia, e EPBiO nie moe by konkurencyjna wobec NATO i tworzy alternatywnego systemu bezpieczestwa144. Silnie tez t eksponoway rzdy SLD, ale realizoway naoone na RP zadania w tym zakresie. Nowa koalicja PiS, Samoobrony i LPR w pocztkowym okresie praktycznie ignoroway EPBiO wskazujc na NATO jako jedynego gwaranta polskiego bezpieczestwa. Expos premiera rzdu K. Marcinkiewicza z 10 listopada 2005 r. wprowadzao swoist dychotomi: czonkostwo Polski w UE jako gwarancja rozwoju gospodarczego oraz dobre relacje z USA w ramach NATO jako gwarancja bezpieczestwa pastwa polskiego. Podobnie silny akcent na sojusz polsko-amerykaski w NATO pooy w swoim expos premier J. Kaczyski 19 lipca 2006 r. 145 Objcie steru rzdw przez Angel Merkel spowodowao oczyszczenie atmosfery wok partnerstwa transatlantyckiego i budowanej europejskiej tosamoci obronnej. Merkel jeszcze jako przywdczyni opozycji odwiedzia Stany Zjednoczone w 2001 i 2003 r., gdzie daa si pozna jako wytrawny, odpowiedzialny polityk, rozumiejcy potrzeb utrzymywania cisych wizi transatlantyckich. Powrt Niemiec do roli tradycyjnego porednika pomidzy Paryem i Waszyngtonem i jako elementu rwnowagi pomidzy UE i NATO uatwio
Triangle de Weimar Saint-Jean- de- Luz, http://www.defense.gouv.fr/sites/ defense/base/breves/ triangle_de_weimar_a_saint-jean-de-luz?_&pp=1; G. D o b i e c k i, Spotkanie ministrw obrony Trjkta Weimarskiego. Polski andarm w Europie, Rzeczpospolita z 23 X 2004. 144 Por. R. Z i b a, Europejska Polityka Bezpieczestwa i Obrony, Warszawa 2005. 145 Expos premiera J. Kaczyskiego, op.cit.
143
66
Polsce zadanie. Niemiecka kanclerz bya wiadoma siy polskich argumentw, ktre przemawiay za utrzymaniem pozycji NATO w Europie i sojuszem z USA. Orientowano si, e w polskim stanowisku rwnie zachodz zmiany. We wrzeniu 2006 r. premier J. Kaczyski w wywiadzie dla prestiowego tygodnika European Voice opowiedzia si za powstaniem silnej armii europejskiej i Uni jako potg militarn. Podczas wizyty w Berlinie w kocu padziernika tego roku mia zaproponowa kanclerz Merkel utworzenie 100 tys. armii europejskiej podlegajcej przewodniczcemu Komisji, a operacyjnie dowdztwu NATO146. Moliwoci wsppracy obu krajw na rzecz ustanowienia trwaej i skutecznej Europejskiej Polityki Bezpieczestwa s szerokie, ale warto zwrci uwag na najistotniejsze elementy: wspieranie Europejskiej Strategii Bezpieczestwa sformuowanej w grudniu 2003 r., a zwaszcza te jej komponenty, ktre uwzgldnia bd narastajc na wiecie konkurencj w zakresie rde energii i zasobw wody, katastrofy naturalne oraz bezpieczestwo granic zewntrznych; wspdziaanie z Niemcami w ramach istniejcych staych struktur tworzcych EPBiO, a zwaszcza na forum Komitetu Politycznego i Bezpieczestwa, Komitetu Wojskowego, Sztabu Wojskowego i Grupy Polityczno-Wojskowej; wsppraca w ramach utworzonej w lipcu 2004 r. Europejskiej Agencji Obrony, ktra przewiduje rozwj zdolnoci obronnych, kooperacj w kwestiach uzbrojenia, utworzenie europejskiej bazy technologii i przemysu obronnego oraz rynku sprztu obronnego, a take promocj wsppracy w ramach bada i rozwoju technologii; wsplny udzia w misjach pokojowych pod flag UE i NATO (operacja Concordia w Macedonii, Althea w Boni i Hercegowinie i Artemis w Demokratycznej Republice Konga). Warto wspomnie, e politycy niemieccy z duym zadowoleniem przyjli polsk decyzj o wysaniu kontyngentw wojskowych do Afganistanu (wzmocnienie si) i Libanu, gdzie rwnie w ramach misji NATO i UE obecne s wojska niemieckie; wspdziaanie w ramach jednej z grup bojowych, ktre s rozwiniciem koncepcji Europejskich Si Szybkiego Reagowania. W sprawie jej utworzenia, w maju 2005 r. porozumienie podpisay Polska, Niemcy, Sowacja, Litwa i otwa. Ma by ona wykorzystywana do utrzymywania pokoju, udzielania pomocy humanitarnej i ratunkowej oraz do zapobiegania konfliktom w rnych miejscach wiata147; promowanie idei Unii Bezpieczestwa i Obrony przy zaoeniu, e to
D. S p i n a n t, S. T a y l o r, Polish premier: EU should be military power, ,,European Voice z 31 VIII 2006, http://www.europeanvoice.com/archive/article.asp?id=26070; Distanz zwischen Deutschen und Polen bleibt, Der Tagesspiegel z 31 X 2006; P . J e n d r o s z c z y k, Merkel oferuje bezpieczestwo energetyczne, ale nie chce mwi o historii, Rzeczpospolita z 31 X 2006; M. K a m a n n, Deutsch-polnischer Gipfel: Notwendiger Konflikt, Die Welt z 2 XI 2006. 147 M. K a i m, EU battle groups und civilian headline goal - Zielmarken der ESVP, w: V . Perthes (Hg.), Europische Auen- und Sicherheitspolitik.Aufgaben und Chancen deutschen Ratsprsidentschaft, Berlin 2006, s. 19-22; B. G r k a-W i n t e r, Grupy bojowe Unii Europejskiej koncepcja, proces formowania, perspektywy, Biuletyn PISM, nr 69/2004.
146
67
Bogdan Koszel
NATO bdzie gwarantem wsplnej obrony w przypadku ataku si zbrojnych kraju trzeciego na terytorium Unii Europejskiej; popieranie stara idcych w kierunku przeksztacenia urzdu wysokiego penomocnika UE ds. EPBiO w urzd ministra spraw zagranicznych UE, zgodnie z zapisem traktatu konstytucyjnego, wobec ktrej to inicjatywy Polska nadal ma due wtpliwoci. Sporo zamieszania do polsko-niemieckich relacji w ramach EPBiO wprowadzia amerykaska propozycja budowy tarczy antyrakietowej. Rakiety rozmieszczone w Polsce oraz system radarowy w Czechach chroni miayby USA przed atakiem iraskich bd koreaskich rakiet strategicznych. Dopki koncepcja ta nie wysza poza stadium wstpnych polsko-amerykaskich konsultacji, Niemcy wstrzymyway si od zajmowania stanowiska. Przed podr do Polski w marcu 2007 r. w wywiadzie dla niemieckiej stacji telewizyjnej ZDF kanclerz A. Merkel po raz pierwszy wypowiedziaa si w kwestii budowy tarczy antyrakietowej i zasugerowaa, e bdzie namawia polskich przywdcw do budowy takiej osony pod auspicjami NATO. Szef niemieckiej dyplomacji F .-W . Steinmeier wzywa USA do rozmw w sprawie budowy tarczy z wszystkimi partnerami, a przede wszystkim z Moskw. Ostro natomiast przeciw budowie tarczy wypowiada si przewodniczcy wsprzdzcej SPD Kurt Beck oraz Guido Westerwelle, lider opozycyjnej partii liberalnej. Ten ostatni domaga si, by powanie traktowa rosyjskie zastrzeenia wobec takiego przedsiwzicia148. 21 marca 2007 r. podczas debaty w Bundestagu F .-W . Steinmeier ponownie zaapelowa do USA, aby w sprawie tarczy nie szy na konfrontacj z europejskimi partnerami. Ostrzega przed powrotem zimnej wojny w relacjach Wschd-Zachd i rozkrceniem spirali zbroje. Przywdca frakcji parlamentarnej SPD w Bundestagu mwi natomiast o budowie tarczy przeciwko broni, ktra nie istnieje. Partie chadecji wzyway tylko do kontynuowania dyskusji w tej sprawie, ale nie kryy, e istniej rnice zda w onie rzdzcej koalicji149. W czasie wizyty niemieckiej kanclerz w Polsce w marcu 2007 r. prezydent L. Kaczyski przekonywa, e tarcza antyrakietowa, ktra zdaniem Merkel moga podzieli Europ, to sprawa specjalnych relacji midzy Polsk a USA. Obiecywa, e polskie wadze zamierzaj przedyskutowa, czy budowa tego systemu nie powinna by realizowana w ramach NATO 150. Wobec pewnych waha ze strony Warszawy, administracja amerykaska w marcu 2007 r. wysaa do Europy, m.in. do Warszawy, szefa Agencji Obrony
Steinmeier warnt vor neuem Wettrsten, ,,Die Welt z 18 III 2007; O. T h r n e r t, Bentigt Europa eine Raketenabwehr?, ibidem, z 21 III 2007; J. L e i t h u s e r, Streit ber Raketenschild. Merkel kritisiert amerikanische Raketenabwehr, ,,Frankfurter Allgemeine Zeitung z 19 III 2007; Merkel za otwart dyskusj z Rosj w sprawie Tarczy, Gazeta Wyborcza z 12 III 2007; B. T. W i e l i s k i, Angela Merkel: budujmy tarcz w NATO, ibidem, z 134 III 2007. 149 Steinmeier warnt vor ,,Kaltem Krieg, Frankfurter Rundschau z 22 III 2007. 150 G. L e s s e r, Warschaus Politik der kleinen Schritte, ,,Die Tageszeitung z 19 III 2007; PolenBesuch der Kanzlerin Merkel zieht positive Bilanz, Sddeutsche Zeitung z 17 III 2007; G. A p p e n z e l l e r, Merkels Polenreise. Das Frchten verlernen, Der Tagesspiegel z 19 III 2007.
148
68
Rakietowej generaa Henryego Oberinga i zastpc sekretarza stanu Daniela Frieda, ktrzy mieli przekona, e tarcza bdzie dobrze suy interesom NATO i nie jest zagroeniem dla bezpieczestwa Rosji151. W wywiadach ujawnili, e USA nie zamierzaj bra pod uwag zastrzee niemieckich, ale te nie dopuszcz do nowego podziau Europy na tym tle. W ich opinii, pomimo amerykaskich postulatw, Niemcy od wielu lat nie zwikszali nakadw na obron, a teraz otrzyma mieli dodatkow bezpatn oson. Byli zdania, e przekazanie dowdcom NATO kompetencji w sprawie wystrzelenia rakiet z przyszej bazy w Polsce sparaliuje proces decyzyjny. Przypominali, e w NATO dyskusje o budowie systemu obrony antyrakietowej trway ju pi lat, ale adnych decyzji nie podjto. Nie zgadzali si na to co forsowa rzd Niemiec aby realizacj projektu uzaleni od przychylnoci Rosji152. Kiedy 20 sierpnia 2008 r. w obliczu kryzysu gruziskiego doszo w Warszawie do podpisania ukadu z USA o budowie elementw tarczy antyrakietowej w Polsce, w Niemczech przyjto to do wiadomoci, ale jednoczenie skwapliwie naganiano sprzeciw rzdu rosyjskiego i analizowano rne negatywne konsekwencje tego kroku dla bezpieczestwa europejskiego153. Objcie rzdw w Stanach Zjednoczonych w styczniu 2009 r. przez Baracka Obam, reprezentujcego odmienn od G.W . Busha filozofi mylenia w kwestiach bezpieczestwa, odoyo jednake realizacj tego projektu na bliej nieokrelony czas 154. Niemieckie przewodnictwo w Unii Europejskiej w pierwszej poowie 2007 r. skoncentrowane byo na przezwycieniu kryzysu zwizanego z eurokonstytucj i opracowaniu nowego traktatu reformujcego. Nie powicano wikszej uwagi EPBiO. Na rzdowej licie celw do realizacji w tym obszarze w okresie prezydencji znajdoway si: 1) misje i operacje pokojowe, 2) dalszy rozwj zdolnoci operacyjnych w zakresie zarzdzania kryzysami, 3) wzmocnienie strategicznego partnerstwa z NATO i 4) koncepcyjny rozwj idei EPBiO155. Wojna gruzisko-rosyjska w sierpniu 2008 r. stanowia test dla unijnej polityki bezpieczestwa i obrony, poniewa m.in. wprowadzia pewien dysonans pomidzy Polsk a Francj i Niemcami. Kiedy kanclerz Merkel apelowaa o wstrzemiliwo i prezydentowi Francji powierzono w imieniu UE trudn misj przywrcenia pokoju, do Tbilisi uda si prezydent L. Kaczyski. Niezalenie od krytycznej opinii premiera D. Tuska i ministra R. Sikorskiego wsplnie z przywdcami Ukrainy, Litwy, otwy i Estonii wyrazi silne poparcie dla prezydenta Gruzji Micheila Saakaszwilego, nie zwaajc na moliwo
J. P r z y b y l s k i, Tarcza w trosce o sojusznikw, Rzeczpospolita z 22 III 2007; J. B i e l e ck i, A. P i s a l n i k, USA: polskie postulaty s suszne, ibidem, z 23 II 2007. 152 J. B i e l e c k i, Nie oddamy tarczy, ibidem, z 15 III 2007. 153 Polen und Ameryka besiegeln den Raketenschild, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 21 VIII 2008; Russland droht Polen wegen Einigung ber Raketenschild, ibidem, z 16 VIII 2008; G. L e s s e r, USA bauen Raketenabwehr in Polen auf, Die Tageszeitung z 20 VIII 2008; Tarcza obroni Polsk, Rzeczpospolita z 21 VIII 2008. 154 Por. J. K i w e r s k a, Podr Baracka Obamy po Europie, Biuletyn Instytutu Zachodniego, nr 14/2009, http://www.iz.poznan.pl/news/76_nr%2013.%20Obama%20w%20Europie.pdf 155 Europische Sicherheits- und Verteidigungspolitik. Die Bundesregierung, http://www.eu2007. de/de /News/download_docs/Februar/ESVPBroschuere.pdf
151
69
Bogdan Koszel
zerwania tym samym kruchego rozejmu. W mocnych sowach napitnowa Rosj, groc jej podjciem walki156. Prby wprowadzenia sankcji wobec Rosji proponowane przez Francj i Polsk zostay przez Niemcy odrzucone jako niepodana prba izolacji Rosji na arenie midzynarodowej157. Po szczycie UE w Brukseli 1 wrzenia 2008 r. przyjto inne rozwizania. Po wprowadzeniu rozejmu UE wysaa do Gruzji 300-osobow misj obserwatorw, ktrzy nadzorowa mieli wprowadzenie w ycie planu N. Sarkozyego. W jej skad weszo 44 policjantw i ekspertw niemieckich, 10 polskich policjantw (cznie z personelem 31 osb), a caoci kierowa wytrawny niemiecki dyplomata Hansjrg Haber 158. Po dowiadczeniach zwizanych z kryzysem na Kaukazie, na posiedzeniu Rady Europejskiej 11-12 grudnia 2008 r. w Brukseli postanowiono nada nowy impuls europejskiej polityce bezpieczestwa i obrony. Postanowiono uzgodni nowe cele dla EPBiO, aby wzmocni i zoptymalizowa europejskie zdolnoci w najbliszych latach; podkrelono gotowo UE do dziaania na rzecz midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa oraz faktycznego zapewnienia bezpieczestwa swoim obywatelom159.
Lech Kaczyski w Tbilisi: Jestemy po to, eby podj walk, Gazeta Wyborcza z 12 VII 2008; P . K o c i s k i, Lech Kaczyski w Tbilisi: Caa Europa musi by tutaj, ibidem, z 13 VIII 2008. Por. K. S c h u l l e r, S. T h i e l b e e r, Fnf solidarische Prsidenten in Tyflis, Frankfurter Allgemeine Zeitung z 13 VIII 2008. 157 Steinmeier: EU darf Russland nicht isolieren, ,,Frankfurter Allgemeine Zeitung z 1 IX 2008. 158 Europische Sicherheits- und Verteidigungspolitik, Auswrtiges Amt. Bundesministerium der Verteidigung, http://www.auswaertiges-amt.de/diplo/de/Infoservice/Broschueren/ESVP . pdf; Do Gruzji przyjechali unijni obserwatorzy, Gazeta Wyborcza z 30 IX 2008. 159 Posiedzenie Rady Europejskiej w Brukseli 11 i 12 grudnia 2008 r. Konkluzje prezydencji, Rocznik Integracji Europejskiej nr 2/2008, dok. 3, s. 374.
156
70
ZESZYTY INSTYTUTU ZACHODNIEGO 2006 39/2006 - Maria Wagiska-Marzec, Penomocnicy ds. kultury i mediw w Republice Federalnej Niemiec 40/2006 - Marcin Tujdowski, Asymilacja a tosamo mniejszoci narodowej. Przypadek Serbouyczan 41/2006 - Micha Nowosielski, Trzeci sektor w Polsce i w Niemczech 42/2006 - Bogdan Koszel, Partnerstwo z rozsdku? Stosunki Francji ze zjednoczonymi Niemcami (1999-2006) 43/2006 - Jadwiga Kiwerska, Odwrt od rewolucji? Nowe elementy w amerykaskiej polityce zagranicznej 2007 44/2007 - Krzysztof Malinowski, Nauka i polityka zagraniczna. Dyskurs o midzynarodowej roli Niemiec (1990-2005) 45/2007 - Witold Ostant, Europejski Urzd Policji (Europol). Instytucja europejskiego systemu bezpieczestwa wewntrznego i wymiaru sprawiedliwoci 46/2007 - Bartosz Korzeniewski, wita polityczne w zjednoczonych Niemczech 2008 47/2008 - Joanna Dobrowolska-Polak, Niemiecka polityka dziaa humanitarnych 48/2008 - Marta Gtz, Czynniki wzrostu gospodarczego zwizane z wiedz. Niemcy na tle Unii Europejskiej 49/2008 - Piotr Kubiak, Pocztki wielkiej koalicji w Niemczech (2005) 50/2008 - Jadwiga Kiwerska, Osabione supermocarstwo. Pozycja USA w wiecie po omiu latach prezydentury Georgea W. Busha 2009 51/2009 - Ilona Romiszewska, Banki niemieckie w Unii Europejskiej 52/2009 - Bogdan Koszel, Integracja Turcji z Uni Europejsk z perspektywy RFN 53/2009 - Piotr Cichocki, Gwne nurty bada nad tosamoci europejsk 54/2009 - Piotr Kalka, Potencja badawczo-rozwojowy RFN (na tle innych krajw Unii Europejskiej) 55/2009 - Zbigniew Mazur, Widoczny Znak (2005-2009) 56/2009 - Maria Wagiska-Marzec, Konflikt wok Widocznego Znaku w wietle prasy polskiej 57/2009 - Bogdan Koszel, Nowe otwarcie? Stosunki polsko-niemieckie w okresie rzdw koalicji PO-PSL (2007-2009)
Cena 1 egzemplarza archiwalnego wynosi 8 z, od 2006 r. 15 z
CZASOPISMA INSTYTUTU ZACHODNIEGO Przegld Zachodni WeltTrends. Zeitschrift fr internationale Politik Siedlisko Biuletyn Instytutu Zachodniego
KSIKI INSTYTUTU ZACHODNIEGO 2007 Przemiany pamici spoecznej a teoria kultury. Praca zbiorowa pod red. Bartosza Korzeniewskiego, 244 ss., cena 24 z Dostosowania do wymogw Unii Europejskiej. Przykad Polski. Praca zbiorowa pod red. Piotra Kalki, 394 ss., cena 30 z Die Anpassungen an die EU-Erfordernisse. Beispiel Polen. Herausgegeben von Piotr Kalka, 400 ss., cena 30 z Maria Wagiska-Marzec, Bayreuth powikana spucizna. Spory wok teatru Wagnera, 360 ss.+24 ss. z fotografiami, cena 30 z O nowy model historycznych bada regionalnych. Praca zbiorowa pod red. Krzysztofa A. Makowskiego, 158 ss., cena 20 z Ustawa zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec (GRUNDGESETZ FR DIE BUNDESREPUBLIK DEUTSCHLAND). Wydanie tekstowe w wersji niemieckiej i polskiej. Redakcja, wprowadzenie i weryfikacja Lech Janicki. Redakcja wydania III Ryszarda Formuszewicz, 356 ss., cena 30 z Zimna wojna (1946-1989) i jej konsekwencje dla adu midzynarodowego. Praca zbiorowa pod red. Bogdana Koszela i Sebastiana Wojciechowskiego, 230 ss., cena 25 z 2008 Bogdan Koszel, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej. Pola konfliktw i paszczyzny wsppracy, 278 ss., cena 27 z Narodowe i europejskie aspekty polityki historycznej . Praca zbiorowa pod red. Bartosza Korzeniewskiego, 160 ss., cena 20 z lzacy, Kaszubi, Mazurzy i Warmiacy midzy polskoci a niemieckoci. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Saksona, 436 ss., cena 49 z Declining Cities/Developing Cities: Polish and German Perspectives . Edited by Marek Nowak and Micha Nowosielski, 208 ss., cena 25 z Maria Rutowska, Lager Glowna. Niemiecki obz przesiedleczy na Gwnej w Poznaniu dla ludnoci polskiej (1939-1940). Seria Documenta Occupationis. Tom XVI. Streszczenie w jzyku niemieckim, 662 ss., cena 49 z 2009 Tomasz Budnikowski, Bezrobocie wyzwaniem wspczesnoci, 351 ss., cena 35 z Marta Gtz, Atrakcyjno klastra dla lokalizacji bezporednich inwestycji zagranicznych, 398 ss., cena 39 z Krzysztof Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bezpieczestwa 1990-2005, 655 ss., cena 40 z Moje Niemcy moi Niemcy. Odpominania polskie. Praca zbiorowa pod red. Huberta Orowskiego, 574 ss., cena 45 z Transformacja w Polsce i w Niemczech Wschodnich prba bilansu. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Saksona, 331 ss., cena 30 z
INSTYTUT ZACHODNI 61-854 Pozna, ul. Mostowa 27 tel. 61 852 76 91 tel 61 852 28 54 (wydawnictwo) fax 61 852 49 05 e-mail: wydawnictwo@iz.poznan.pl www.iz.poznan.pl
ISBN 978-83-61736-22-6

B. Koszel: Polacy I Niemcy W Unii Europejskiej (2004-2009) - Główne Problemy I Wyzwania

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

B. Koszel: Polacy I Niemcy W Unii Europejskiej (2004-2009) - Główne Problemy I Wyzwania

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NR 4(I)

INSTYTUT ZACHODNI WEST-INSTITUT INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

W przygotowaniu: Nr 5 (I) Przyszo NATO trudne decyzje.

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

Seria wydawnicza: Redakcja serii:

Opracowanie redakcyjne: Koncepcja graficzna:

Ewa Kozowska Ewa Wsowska

SOWA Sp. z o.o. ul Hrubieszowska 6a 01-209 Warszawa

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

KONSTYTUCJA DLA EUROPY I TRAKTAT LIZBOSKI

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

Wykres 1 Stopie poparcia dla traktatu konstytucyjnego w 2005 r.

rdo: Polacy o europejskiej Konstytucji. (Komunikat z bada), Warszawa 2005, s. 6.

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

rdo: J. P a w l i c k i, Polska gra o gosy w UE, Gazeta Wyborcza z 29 III 2007, s. 9.

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

POLITYKA WSCHODNIA UNII EUROPEJSKIEJ

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl

Polacy i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009). Gwne problemy i wyzwania

IZ Policy Papers 4(I) www.iz.poznan.pl

IZ Policy Papers nr 4(I) www.iz.poznan.pl