DHocaoglu 696 EDITORYAL MAKALE Tabii Ve Fitri Bir Ekzistans Olarak Milliyetcilik PDF

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik
311
Pozitif ve Negatif Milliyetilik zerine Bir Girizgh
Milliyetilik uzun, ok uzun bir zamandan beri gerek

dnyann, gerekse de Trkiyenin gndeminden hemen hemen hi dmyor; ancak bu gndem, sklkla, entellekteller arasnda menf bir milliyetilik anlay erevesinde oluuyor/oluturuluyor. yle ki, dnyann neresinde bir huzursuzluk, neresinde bir kargaa, neresinde bir ktl zuhr edecek olsa hemen parmaklar onu iret etmeye yneliyor. phesiz bu ithamlarda belirli bir doruluk pay bulunduu inkr ve reddedilemez; milliyetiliklerin btn bu tdt edilen
195
Durmu Hocaolu
menfliklerle bir irtibt olduu bir yere kadar kabl edilebilir; ancak, aralarndaki illiyet ba, aada temas edilecei vehiyle, ancak ve yalnz hereyi basite indirgeyen basit kiiler indinde, ileri srld kadar basit olsa gerektir. Bu durum muvcehesinde, soukkanllkla dnldnde, u can yakc iki soruyla kar karya kalmakta olduumuzu grmezlik etmek de drstlk adna ihnet olur: Huzursuzluklar m milliyetilikleri tetiklemektedir, yoksa milliyetilikler mi huzursuzluklar? Ve ikincisi: Huzursuzluklarn, atmalarn ve kan dklmelerinin tek sebebi milliyetilik(ler) midir ve mesel dinler ve mesel, ekonomik karlar yznden dklen kanlar ile milliyetilikler yznden dklen kanlarn mukayeseli bir etelesi karlm mdr? O takdirde, atma olmasn diye milliyetilikten vazgemeyi ne srenlere,
dinlerimizden, ekonomik karlarmzdan, aklarmzdan da m vazgemeliyiz; bizden istenen her eye, hdise kmasn diye tereddtsz evet deyip ba eip boyun mu bkmeliyiz diye sormak gerekir.
in dorusu u ki, insanolu ihtiras ile donatlm ve kan dken ve huzursuzluk karan bir varlktr ve sava da tpk bar gibi, insanln bir varolu tarzdr ve dahi insanolu savamak iin mutlaka bir gereke bulur; Kantn deyimiyle, Bir arada yaayan insanlar
arasndaki tabi hl (status naturalis) bir bar hli deil, her zaman iln edilmi olmasa bile her n patlayabilecek gibi grnen bir harp hlidir1; nk, Harbin, huss bir sike ihtiyac yoktur; kkleri bizzat insan tabiatna uzanm gibidir2
1 2
Immanuel Kant., Ebed Bar zerine Felsef Bir Deneme., II. Blm (s.17) Immanuel Kant., Ebed Bar zerine Felsef Bir Deneme., I. Ek (s.31)
196
u hlde milliyetilikten vazgeilse bile deien birey olmayacaktr; insanolunun kan dkmek iin ona ihtiyac yoktur ve kald ki milliyetilik de esas itibriyle ne nlenebilir bir eydir nk insan ftratnn bir mahsldr - ve ne de biztih kan dkmeyi zarr klcdr; hatta kan dklmesine birok hlde mni olan byk bir caydrc kuvvettir de. Milliyetilik, o ad altnda anlmad zamanda dahi hep vard, hep de var olacaktr; bazen manifeste, bazen latent olarak, bazen de baka eylerin iine hull ederek, arka planda grnmez bir fon eklinde; ama dim, tabi ve ftr bir ekzistans olarak. *** Trkiyede, milliyetilii, ama bilhassa etnik milliyetiliklerden, veya dier bir ifdeyle alt milliyetiliklerden, ya da daha ak tanmyla etnikiliklerden ziyde, byk kitlenin, yani Trklerin milliyetiliini dorudan yhut dolayl olarak niangh hline getiren milliyetilik kart sylemlerin yannda, zaman zaman milliyetilik lehine baz neriyatlar da gze arpmyor deil dorusu; ancak, esas tibriyle byk lde konjonktrel siys dalgalanmalara bal olan ve entellektel ve akademik bir uslp ve uslden ziyde, gnlk gazete ve televizyon neriyt erevesinde ele alnan, derinliksiz ve gndelik ihtiyaca cevap verecek ekilde ilenmedii iin gndemde ehemmiyetine mtensip bir yer de igal edemeden, grnd gibi ayn sratle kaybolan bu milliyetilik olumlamasnn en gze arpan ekli, pozitif milliyetilik kavram oldu. phesiz bunu da msbet bir gelime olarak kabl etmek gerekir; ne var ki, bu kavram
197
Durmu Hocaolu
gndeme tayan ve tartan kiilerin gerek teorik altyap yetersizlii ve gerekse de o gnn siys ihtiyacn karlamaya mtuf tavrlar, konunun lyk vehiyle ilenmesine mni tekil etti. Bunun yannda, bir baka husus da, bu kavram kullananlarn kendileri, kavramn mcidi sanmalar oldu. Nitekim, gazeteci smet Berkann, Babakan Tayyip Erdoann pozitif
milliyetilii dillendirmeye baladn ve bunun da bir hayra vesile olacan belirttii ke yazsnn3 akabinde,
kavramn mcidinin Sayn Erdoan m yoksa Sayn Berkan m olduu, yoksa daha evveliyt var myd eklinde bir irdelemeye dahi gidilmeden ksm- zm itibariyle kavramn patenti Sayn Berkana verilmi oldu ki, bu da Trk(iye) intelijansiyasnn seviye ve kalitesinin testi asndan baka bir fayda salam oldu ayn zamanda. Hlbuki; bu yaz erevesinde gsterilmeye allacaktr ki, nasl ki bir olgu olarak milliyetiliin kdemine karlk, bir kavram olarak milliyetilik sonradan cad edilmise, bir kavram olarak pozitif milliyetilik de sonradan icad edilmitir, tpk onun zdd ve muhalifi olan negatif milliyetilik gibi; ancak, yazdklar okuduklarndan daha ziyde olan ke allmelerinin kendi keifleri sandklar mezkr mefhumlar hayli zamandan beri, en azndan George Orwell tarafndan kullanldndan bu yana da tedvldedir.4
3
smet Berkan., Kim Daha Milliyeti?, Radikal., 5 ubat 2007, Pazartesi Orwellin 1945 tarihli bu bu metninde Pozitif Milliyetilik NeoToryizm, Kelt Milliyetilii ve Siyonizm olmak zere ana bala ve Negatif Milliyetilik de Anglofobia, Antisemitizm ve Trokizm olmak zere ana bala taksm edilmitir. [Bkz.: George Orwell., Not es on Nationalism (May 1945)]
4
198
Milliyetilik zerine Bir Prolegomena
Sadece Siz Sradan Bir nsansanz, Herey Size Sradan Gibi Grnr
Charles Dickens, sadece siz sradan bir insansanz, herey size sradan gibi grnr der;5 biz buna vurgu maksadyla basit ve s da ekleyerek biraz daha anlamn geniletebiliriz: Sadece sradan, basit ve s insanlardr ki hereyi sradanlatrr, basitletirir ve slatrr, herey hakknda sradan, basit ve s sorular sorar ve yine herey hakknda sradan, basit ve s hkmlere varrlar. te, milliyetilik hakknda da murzlarnn hemen ekseriyetinin sorusu bu minvl zeredir: Milliyetilik iyi birey midir kt birey mi? Cevap da tabi ayn sradanlk, basitlik ve slktadr: Ktdr; o kadar. Milliyetilik hakknda, bir deer hkmnde bulunmadan nce ve behemehl, hemen bidyetinde, sylenebilecek birka takdim kelm istenecek olursa, bunlarn birisi, onun, bir olgusal gereklik oluudur: Milliyetilik, ne ekilde bir hkm altna konarak ne ekilde bir deer-lendirilmeye tb tutulacak olursa olsun, deerlendirenden bamsz, bir vka, bir d-gereklik olarak mevcuttur ve bu ad altnda bilinmedii en kadm zamanlardan beri, muhtelif formlarda varln srdrerek hep mevcut olagelmitir. Buna binen, mutlaka sylenmesi gereken bir baka ey de, onun, kkleri insan rhunun derinliklerine gml, tabi ve ftr bir alglama, bir hissedi, bir atitd, bir varolu
Charles Dickens., Perili Ev., s.15
199
Durmu Hocaolu
(ekzistans) tarz olduudur; ancak hemen bunun yannda, ayrca yine tebrz ettirmek gerekir ki, milliyetilik, karmza, siys bir proje olarak ktnda ise hayli gergin bir elitist-entellektalist nitelie sahip olmaktadr. Ve kez, milliyetiliin bir baka hussiyeti de, iptl ve imhsnn neredeyse imknszl ve bir bakas is e onun, varln hemen her yerde, alen veya zmn, u veya bu ekilde, hissettirmesi ve bir bakas ise, dntrlebilir olmaktan ziyde dntrc nitelie sahip olmasdr. Bunlara elbet de bakalar da eklenebilir; fevkalde yksek bir potansiyel gce karlk, entellektel bir zaafiyet gibi. Ancak, btn bunlar bir yana, onun reddedilmesi mmkn olmayan ve bhusus amzda daha da ykselen olgusal bir gereklik oluu, en mhim hassalarndan birisi hatta yerine gre en mhimi olarak karmza kmaktadr. mdi bu hususta, yani ayn cmleyi bir kere daha tekrar etmekte fayda mlhaza ederek ifde etmek istiyorum - milliyetiliin olgusal (fenomeal) bir gereklik olduu hussunda aleyhtarlarnn da, alelekser, bir itirz vk deildir; burada, en azndan bu kadaryla, bir problem yok diyebiliriz. Problem, milliyetiliin nitelik (vasf) ksmnda, basite ifde edecek olursak, iyi birey mi, kt bir ey mi olduu suline verilen cevaplarda bagstermekte ve ummiyetle ayn sradanlkla, ayn sradan hkm bir yafta olarak yaptrlmaktadr: Milliyetilik kt bireydir. Vka, buna gre, milliyetilik bir olgu olarak tartlamaz bir gereklie sahiptir, ancak bu, ktln olgusal gereklii trndendir. Fikrimce, milliyetilikle alkal en byk problem de burada, bu noktada balamaktadr; zira, milliyetilii
200
kategorik olarak teln ve reddeden her hkm, atein, kar cinslerden dem evltlarnn kurbiyetinin, iktisd faaliyetlerin, veya dinin veya vatanseverliin de ayn ekilde kategorik olarak reddedilmesi ile paralel ve/ya edeerdir, nk bunlarn da iyi ve ktleri veya iyi veya kt istikamette kullanlanlar olduu gibi, iyisinin iyisi, en iyisi, kts ve ktsnn kts ve dahi en iyilerinin bile suistiml edilenleri vardr; hep vard ve hep de var olacaktr. Dahas, ayn mantkla, atee, baa, ekice, otomobile, hatta felsefeye, bilim ve teknolojiye, hatta ve hatta dncenin, salt dncenin bizzat kendisine, akla ve hayle ne gelirse hemen hereye kar olmak da mmkndr, nk, ate, bak, eki, otomobil gibi madd nesneler yaatmak iin olduu gibi ldrmek iin de kullanlabilir; felsefe, insanlar arasnda bar ve dostluk salamaya yneldii gibi onlar kanl ktllere de yneltebilir; bilim ve teknoloji ise kelimenin tam anlamyla iki yz de kesen bir baktr; hele dnce! Bir fiilin kt olmas iin onun mutlaka bir bilin rn olmas, yani ktln ncelikle zihinde teekkl etmesi icap edeceine nazaran, en byk ktlk bizzat dnmenin kendisi olarak karmza kmaktadr. Horace B. Davisin dedii gibi:6 Milliyetilik bir ey, hatta soyut bir ey deil, aksine bir sre, bir alettir... nsan bir eki ya da bir konserve aacana veya baka herhangi bir alete kar ya da ondan yana bir tavr almaz. eki, cinayet iin kullanldnda phesiz bir silahtr; ev yapmak iin kullanldnda, faydal bir aratr. Belirli bir kltrn
6
Horace B. Davis., Towards a Marxist Theory of Nationalism (New York: Monthly Review Press, 1978)., s.31 [Partha Chatterjee., Milliyeti Dnce ve Smrge Dnyas., s.49dan naklen]
201
Durmu Hocaolu
korunmas olarak dnlen milliyetilik ahlk olarak tarafszdr; ulusal baskya kar bir hareket olarak dnldnde olumlu bir ahlk ierie sahiptir; bir saldr arac olarak dnldnde ise, ahlk olarak savunulamaz bir eydir. Hsl, atein, ban, ekicin, otomobilin, felsefenin, bilim ve teknolojinin ve dncenin sebebiyet vermi olduu btn ktlkler, bu saydklarmz radikal olarak reddetmeyi gerektirmeyecei gibi, essen mmkn de deildir. irin dedii gibi, su insan boar, ate yakarm; evet, su gerekten insan boar ve ate de insan gerekten yakar; ancak hayat da bu ikisiyle mmkndr. Ancak, ne var ki, bazlar iin bu gibi mlhazalarn bir ehemmiyeti yoktur: Milliyetiliin iyisi veya kts, msbeti veya menfsi diye bir ey olamaz; hepsi ktdr, hepsi menfdir; ite o kadar! Anaristlerden Marksistlere, liberallere, libertaryenlere, slmclara varncaya kadar, aralarnda ok ve hatta radikal farkllklar bulunan birok yazar ve dnr indinde milliyetiliin hemen hemen hibir srette iyi, msbet taraf yoktur ve olamaz da. Marksist gelenekten geldii hlde Marksist literatrdeki mer, yani iyi, yani pozitif milliyetilik anlamlarnda kullanlan Ezilen Ulus Milliyetiliini dahi reddeden Murat Belge gibi:7 Ezen ulus milliyetilii/ezilen ulus milliyetilii, bizlerin de sk sk iitmeye altmz bir sz. Birincinin,
7
Murat Belge., Milliyetilik ve Demokrasi; Yugoslavya zerine Gzlemler., s.13-14
202
ikinciyi kkrtt dorudur. Ne var ki, genellikle, ikinciye olumlu bir deer yklenir. Bu, ok da geerli deildir ve milliyetiliin ezeni, ezileni arasnda bir fark yoktur. Ezilme olgusunu ortadan kaldrma mcadelesi gerekli ve olumludur; ama bunun milliyetilie dnmesi, egemen milliyetilii taklit etmesi, her trl olumluluu ortadan kaldrr. Ezilenin de zaman iinde kendine bir ezilen bulup ona eziyet etmeyeceinin hibir garantisi yoktur. Tersine, tarih boyunca hep olagelmitir bunlar. Mantk hi de ceffel kalem reddedilebilecek trden deil gibi grnyor, dorusu: Ezilenin de zaman iinde
kendine bir ezilen bulup ona eziyet etmeyeceinin hibir garantisi yoktur. Tersine, tarih boyunca hep olagelmitir bunlar. Dorudur; ama bu doruluk, ancak, iinde haram
olabilecei korkusuyla btn ticr ve giderek bilumum dnyev faaliyetlerden elini-eteini ekerek dnyay kategorik olarak reddetmeyi ve hlisddem trik-i dnya olmay tleyen keilik felsefesi kadar dorudur. Ancak, milliyetiliin lnetlenmesi hussunda muhtemelen pek az kii, milliyetilii tiksinti verici bir hastalk olarak nitelendiren Herkl Millas gibi , sradanlk ve agresiflikte rekor denemesine girimi olsa gerektir.8
Mhiyeti ve muhtevs itibriyle hibir deeri olmamakla beraber kitleler zerinde hsl ettii ykc tesir dolaysyla negatif bir ehemmiyet kazanmas ve ayn zamanda patolojik bir vaka rnei olmas bakmndan ilk ve son iki paragraflarn iktibas etmeyi uygun bulduum Bay Millasn Milliyetilik balkl bu ar agresif ve provokatif yazsnda [Zaman., 22.07.2003, s.12], milliyetilik kelimesi yerine konabilecek dindarlk, vatanseverlik ve benzeri gibi ulv birok
203
Durmu Hocaolu
Milliyetilik, Anarizm ve Marksizm
Anarizm
Milliyetiliin btn tr ve eitleri arasnda bir tefrikte bulunmakszn hepsini birden ayn kefeye koyarak bir rpda hatta, ekseriyetle vk olduu zere, teln ederek - reddetmenin, kelimenin tam ve hlis anlamyla keskin ve radikal bir milliyetilik kartl yapmann sebeplerine bu yaznn imkn snrlarn fazla
kavrama da ayn nitelikler izfe edilebilecei gibi, milliyetilik kartl konarak da ayn nitelikler izfe edilebilir: Bir hastalktr. Bulacdr. Bir yrede kar; ama her yana yaylabilir. Temasla bular. Azdan aza, hatta kulaktan kulaa bile geer birinden tekine. nsanlarn bir mikroptan m, bir virsten mi, yoksa psikolojik nedenlerden mi etkilendii hl tartlmaktadr; ama hastaln belirtileri ve sonular kesin bilinmektedir. nce insann atei hafife ykselir, ba dner, dengesi bozulur. Hasta aday kendini yoklamaya, bize ne oluyor demeye balar. Ayn hastalk belirtilerini tayanlarla bir araya gelip konsltasyon yaparlar, tartrlar. Bunu en iyi aydnlar yapar. Zaten bu hastalk en fazla aydnlarda grlr. Gittike artan bir biimde biz demeye balarlar: Bize ne olacak, biz bize kaldk, bize neden herkes ters bakyor, biz ne yapmalyz biiminde. Bu ilk belirtidir. / en iyisi onlardan uzak durmaktr. Uzak kalamayacaksanz, en azndan onlara satamayn, onlarla tartmayn, zellikle tahrik etmeyin. Semboller konusunda ok hassas olurlar, hemen tahrik olurlar. rnein renkler ve baz renkli ekiller onlar ok heyecanlandrr. Baz aletler de: rnein gc ve ldrmeyi simgeleyen kl, kalkan, rs, pala gibi aletler onlar saldrgan klabilir. Her trl yarmay, basit bir futbol oyununu bile bize kar dmann balatt bir sava gibi alglamalar bu hastaln tipik belirtilerindendir. Bu insanlarn ocuklar ve yaknlarnn da bir sre sonra ayn belirtileri tad sk grlmtr. Tarih iinde ksa srede hemen hemen btn toplumun bu hastala salgn biimde tutulduu bile olmutur. O zaman belli arklar syleyerek (genellikle bunlara mar derler) ve ocuklar gibi en, etrafa saldrrlar, nlerine kan krp dkerek her yana koumaya balarlar. Bu davranlarndan gurur duyarlar. Bu yolda yaknlarnn hatta kendilerinin de lmesi onlar iin hi nemli deildir. (Belli ki bu aama hastaln had safhasdr!) Tek ama etrafa glerini kabl ettirmektir. Yaylmaya gleri yetmiyorsa, biraz krgn ve olduka ezik, bu mutlu ann ne zaman geleceini heyecanla beklerler, bu gnn hayaliyle yaarlar. Bu arada hnlarn, gleri kime yetiyorsa ondan karrlar. Biz saymadklar tabi ilk kurbanlardr. Yani tek bela AIDS ve SARS deildir.
204
zorlamadan, az da olsa bir miktar temas etmekte fayda var. mdi, bu sebeplerin en banda geleni, hi kukusuz, milliyetiliin buna sklkla vatanseverlik de dhil edilerek insanlar arasnda eitsizlik fikrini temel k noktas olarak ald, dolaysyla da insan soyunun birliine Agustinusun terimiyle totus gentum humanus- ve kardeliine halel getirdii ve yine geriye dnerek bu fikri daha da besledii ve bylece, insanlar arasnda kin ve nifak tohumlar serptii ve netceten kan dklmesine yol at eklindeki iddi gelmektedir. Radikal bir milliyetilik kartlnn bu teze yaslanan en dikkat ekici, ilk ve en eski nmnelerinden birisi, belki de birincisi, gnmzde de hl etkili olan ve kkenleri Antik Yunana dayanan9 Kozmopolitanizm (Dnya Vatandal) idealidir. Dnce tarihine Stoa Kozmopolitanizmi olarak kaydedilen, Kritonlu Zenon (Xenon) (M.. 322-264) tarafndan kurulan ve aralarnda Kleanthes, Kri sippos gibi hretlerin de bulunduu Stoa Okulunun adn tayan kozmopolitanizm, btn insanlarn ftratan eit ve karde olduu tezinden yola kmak sretiyle, btn dnyay, umum insanln ayn kanunlara tb ve ayn haklar ile mcehhez eit kardelerden mteekkil ve her nimeti mtesviyen taksm olunan bir tek vatan (polis) addederek Enternasyonal Devlet fikrine varmaktadr. Bu fikirleriyle Stoaclar bir yandan Kozmopolitanizme kap aarken dier yandan da, benzer bir fikri savunan,
9
Kozmopolitanizm fikrinin Yunn kkleri iin, bkz.: Hugh Harris., The Greek Origins of the Idea of Cosmopolitanism., International Journal of Ethics
205
Durmu Hocaolu
ancak bu evrensel (lemuml) devlet tasarsna sadece hakikatin bilgisine vkf elitleri lyk gren Kynik (Kpeksi, Kelb) filozoflardan farkl olarak, herkesi dhil etmekte ve herkesi, bu en byk ve kuatc yeryz devletinin kanun ve nizm karsnda eit addetme kte idiler. Bu hliyle ayn zamanda vatan ve vatanseverlik kavramlarn da reddeden Kozmopolitanizm ile benzeen bir baka akm da, insan fert seviyesine indirgeyen ve insan hrriyetini en ar sonularna vardrarak buradan her trl otoriteyi ve din, devlet, vatan, millet ve milliyetilii kategorik olarak reddeden, kkenleri Antik Yunanda Kynikler ve Stoaclara kadar uzatlabilen ve fakat en etkin ekline esas olarak XVIII. ve XIX. asrda, William Goldwin, Pierre Proudhon ve bilhassa, insan aklnn, hriyetinin en kesin inkr olduu iin10 Tanr varsa insan kledir11 diyecek ve Tanry ahs dman olarak iln edecek kadar ileri giden, homo homini deus (insan insann tanrsdr) aforizmasn kendisine temel prensip kabl eden Mihail Bakunin eliyle gelitirilen Anarizmdir. Popler simlarndan Emma Goldmannn net ifdesiyle vatanseverlik hrriyet iin tehdittir diyebilen12 bir dnya grnn, elbette milliyetiliin radikal bir hasm olaca ikrdr. Bunlarn yannda bir de oklukla sanldnn aksine, Anarizm ile hi uyumayan- Komnizmi zikretmek gerekecektir, yine phesiz.
10 11
Mihail Bakunin., Tanr ve Devlet., s.27, pr.2 Mihail Bakunin., Tanr ve Devlet., s.28, pr.1 12 Emma Goldmann., Patriotism, A Menace To Liberty (1911) [Googledan birok htm ve txt format bulunabilir.]
206
Marksizm13 imdi yine ok muhtasaran da olsa, bir baka deerlendirmeye daha temas edeceiz; iinde pozitifi de negatifi de bulunan; ancak, pozitif yan muvakkat olan, Marksizmin vatanseverlik ve milletseverlik -milliyetilik anlayna. *** Marksizmin nih hedefinin devletsiz bir dnya toplumu, bir mnda en byk cemaat - kresel cemaat (global community) - in etmek olmas onu bir yandan Anarizme yaklatrrken dier yandan da ibu cemaatin ise en byk ve tek vatan olacak olan btn Krreyi iht edecek olmas onu Kozmopolitanizme de yaklatrr; ancak bunlara ramen her ikisinden de kkten ve ok ciddi bir farkllk ierisindedir. mdi: Anarizm, herhangi bir ayrmda bulunmakszn, btn otoriteleri ve kuvvet merkezlerini ortadan kaldrp, fertlerin bir devlet otoritesine lzm kalmadan yalnz kendi hr irdelerine tb ve kendilerine kar sorumlu olduu devletsiz bir toplum tesisini gye edinen felsef bir ekoldr ve ayn zamanda biroklarnca da bir sosyalist ekol olarak deerlendirilir. Bu noktada, Anarizm ile bir baka sosyalist ekol olan Marksizm arasndaki farka gelince; bu fark, Stalin tarafndan, Sosyalizm ana
eilime ayrlmtr: reformizm, anarizm, Marksizm14

ifdeleriyle net bir ekilde vaz edilmitir. Her ikisi de sosyalist, ama fark urada ki, Anarizm bir sosyalist ekol olmakla beraber, onda ncelikle aslolan toplum (cemiyet, society) deil, ferttir (individu); yani fert cemiyeti
13
Marksizm ve Milliyetilik hakknda detayl bir kritik iin, bkz.: Shlomo Avineri., Marxism and Nationalism 14 J. Stalin., Anarizm mi Sosyalizm mi?., s.10
207
Durmu Hocaolu
nceler, ona tekaddm eder. Buna binen, Anarizm hereyi insan teki yani fert zerine in etmi ve fert kurtulmadka, toplumlarn da kurtulamayacan iddi ederek her ey fert iin slogann vaz etmitir ki bu da toplumu nceleyen Marxizme taban tabana zttr. Lenin, Anaristler ile Marksistleri ayran eyleri u ekilde snflandrmaktadr:15 Anaristlerden bizi ayran ey, a) Devletin imdiki ve b) Proletarya devrimi (ihtilli) (proletarya diktatrl) srasndaki kullanldr, bu, imdiden pratikte pek byk nem tayan bir sorundur. Bu ztlk ylesine ileri bir mertebededir ki, Marxizm ve Anarizm birbirlerinin can dmandr; yine Stalinin ifdeleriyle sylersek:16 Baz kiiler, Marksizmin ve anarizmin ayn ilkelere dayandn ve aralarndaki anlamazlklarn taktiklere ilikin olduunu sanrlar, yle ki bu kiilerin grne gre, bir eilimi dierinin karsna karmak tmyle yanltr. Bu, byk bir hatadr. Biz, anaristlerin, Marksizmin gerek dmanlar olduuna inanrz. Bunun sonucu olarak, gerek dmanlara kar gerek bir savam (mcadele) verilmesi gerektiini savunuruz.
15 16
V. I. Lenin., Burjuva Demokrasisi ve Proleterya Diktatrl., s.263 J. Stalin., Anarizm mi Sosyalizm mi?., s.11
208
..../Aktr ki, burada, sadece taktikler zerine anlamazlk deil, biri brn yadsyan (inkr eden) iki ilke (prensip) bulunmaktadr. *** Milleti, cemiyetlerin tarih geliim srecinde vuk bulan tabi bir veri (muta) ve milliyetilii de geleneksel toplum yapsndan modern toplum yapsna geiin bir sonucu olarak yorumlayan; snleme, sosyo-ekonomik ilikiler, siys ve kltrel artlar gibi parametrelere balayan ve umm bir tasnifle Modernizasyon Teorileri olarak adlandrlan teoriler grubu ierisinde Ekonomistik Teoriler grubuna dhil edilebilecek olan Marksizm 17, insanlk tarihini, lkel Komnal, Kleci, Feodal, BurjuvaKapitalist, Sosyalist ve nihyet Evrensel Komnist olmak zere muhtelif toplum tiplerine gre taksmatlandrr ki bu determinist tarih emasnda her toplum, bir ncekine gre ileri, bir sonrakine gre de geridir. te milletler, bu tarih tekml safhasnda Burjuva-Kapitalist toplumun bir mahsl olarak ortaya karlar; u hlde millet ve
17
Llobera, milliyetiliin modernizasyon teorilerini ana bala taksm etmektedir [Joseph Llobera., Recent Theories of Nationalism., p.11] 1: Sosyal letiim Teorileri (K. Deutsch, D. Rustow, S. Rokkan, B. Anderson); 2: Ekonomistik Teoriler. Ekonomiyi ve ekonomik ilikileri k noktas alan bu teoriler de iki ana kmeye ayrlmaktadr: 2.1: lk kme, etnisiteyi, soy bilincini bir yanl bilinlenme olarak kabl etmeyi bir k noktas seen Markist lhaml Teoriler olup bunlar da yler tasnif eidlmektedir: a: Klasik Teori (Marx, Engels); b: Kolonyalizm (M. Hechter); c: Eitsiz Gelime (T. Nairn); d. Dnya Sistemi (I. Wallerstein); e: M. Hrochun teorisi. 2.2: kinci kmede, Ernst Gelnerin Marksist ilhaml olmayan teorisi bulunmaktadr. 3: nc kme ise Siys-deolojik Teorilerden olumaktadr. (J. Breuilly, A. Giddens, P. Brass, M. Mann).
209
Durmu Hocaolu
tabiatiyle milliyetilik de - rz deil, tarih ve olmas gereken bir olgudur; bu, bir. yleyse, her ikisi de tarihi ilerletmesi bakmndan ileri ve ileri ci yani pozitif - bir vasf da tarlar; bu, iki. Ancak, zaman ilerledike, Burjuva-Kapitalist toplumun tarih sahnesinden ekilmesi lzm gelir ve bu defa millet de milliyetilik de tarihin o durdurulamaz akna kar direnmeye balayacaklar iin, anakronik, geri ve gerici yani negatif - bir vasfa brnrler; bu da . Demek ki, Markist teori, tarih safha iindeki rollerine gre, millet ve milliyetilik iin hem pozitif ve hem de negatif sfatlar izfe edebilmektedir. Nitekim, Marks-Leninci Felsefe Szlnn 18 yazarlarnn , Marksln toplum teorisinin, doal -
tarihsel gelimede ulusun etnik ve ayn zamanda tarihsel nbasaman tanmlayan kavram... eklinde trif ettikleri milletin teekkln, Engelse atfen, Ortaan balarndaki halklar alkantsndan yava yava milliyetler kp geliti; bilindii gibi bir ou, eskiden Romallara ait olan eyaletlerde, malup kyllerin ve kentlilerin, galip Cermen efendilerini zmsedikleri bir sreti bu. Demek ki modern milliyetler de, ezilen snflarn bir rnydler ifdesiyle aklar ve milliyetlerin, merkezi devletlerin oluumunda ok nemli bir eleman olduunu ve bunun da ilerlemeyi krkleyen gl bir etken olarak, milliyetlerden sonra uluslarn douunu hzlandrdn yazarken, kastettikleri budur. Yine ayn yazarlar Genellikle uluslarn birbirlerine kart, birbirlerine dman, birbirlerine tamamen
18
Manfred Buhr, Alfred Kosing., Milliyet ve Milliyetilik., MarksLeninci Felsefe Szl [Kleines Wrterbuch der Marxistisch-Leninistichen Philosophie]., s.176-177
210
yabanc ve birbirlerinden kopuk olduklar dncesinden hareket eden burjuva ideolojisine ve politikasna verilen ad diye trif ettikleri milliyetiliin, kapitalist uluslarn ortaya kyla birlikte, burjuvazinin karlarn, ulusal bir pazar, ulusal bir devlet kurma abalarn ve dier uluslar bask altna alma isteklerini dile getiren, tipik bir burjuva ideolojisi ve politikas olarak ortaya km olduunu eklerler ve Burjuva Milliyetilii olarak da adlandrdklar (bu) milliyetiliin, kapitalist toplumun ortaya k ve ykseli dneminde, demokratik fikirlere ve amalara bal olduu srada, feodalizme kar yrtt savamda, balangtan itibaren, ulusun birlemesini salamak bakmndan belirli bir ilerici rol oynadn, ancak, ne var ki, te yandan (ayn) milliyetiliin, uluslarn eit haklara sahip olmasna kar kp, kendi ulusunu dier btn uluslardan stn tutarak, tutucu ve gerici zellikler gsterdiini; Feodalizme kar ktnda ilerici bir rol oynarken, burjuva demokratik devrim aamasndan sonra, gitgide, tmyle gerici bir ideolojiye dnmeye baladn ve nihyet emperyalizmin, baka uluslarn ezilip smrlmesini, ii snfnn ve dnya komnist hareketinin blnp paralanmasn hakl karmak iin bavurduu ideolojik bir ara hlini almaya baladn
vurgularlar ve son hkm yle verirler: Marks-Leninci partiler, burjuva milliyetiliinin her trl davurma biimine kar tutarl bir savam yrtr ve bu milliyetiliin karsna proletarya enternas-yonalizmini karr. *** Grlmekte olduu gibi, Marksizmin millet ve milliyetilik olgularn deerlendirii bu merkezde: Gerek
211
Durmu Hocaolu
millet ve tabiatiyle gerekse de milliyetilik, her ikisi de, tarihin ilerleme srecinde muayyen bir noktada ortaya kmakta ve bu srecin neresinde durduuna gre, ileri ve ilerici (pozitif) ve geri ve gerici (negatif) hkmler altna konabilmektedirler. mdi: Vka Marksist dnrler millet olgusunu tarihte geri gtren primordiyalist teorilere itibar etmeyerek, onu esas itibriyle muayyen bir dneme, Kapitalizm safhasna inhisar ettirir ve onunla balar ve onunla bitirirler ve bu noktada dier modernistlerden pek de farkl deildirler; ancak, artc bulunabilecek olan taraf, gerek milletin reddedilmeyip bir sosyal gereklik olarak kabl ve gerekse de trifi konularnda olduka salkl denebilecek tutumlardr. Nitekim, Stalinin, Milleti dil, toprak, ekonomik yaam birliinin ve ortak
kltr biiminde beliren rh ekillenme birliinin hkm srd, tarihi olarak meydana gelmi kararl bir topluluk19 eklinde ve biraz daha ilerisinde, Avusturyal
Marksist Otto Bauere atfen, kendi ifdesiyle milletin en eksiksiz tanmlamasn, kader birlii alannda, karakter
birlii iinde birlemi olan insanlarn oluturduklar bir btn olarak yapmas da20 bunu dorular evsaftadr.
Ne var ki, bu doktrine gre millet tarihin muayyen bir safhasnda Kapitalizmin bir mahsl olarak ortaya kt iin, Stalin, kapitalizm artlarnda, milli sava, burjuva snflar arasndaki bir sava olmaktadr der ve yle devam eder: Bazen burjuvazi, mill harekete
proleteryay da srkleyebilmekte ve o zaman mill hareket, grnte, ama yalnz grnte, bir genel
19 20
J. Stalin., Milli Mesele., s.45 J. Stalin., Milli Mesele., s.47
212
hareket, genel halk hareketi karakteri kazanmakta dr. Ama bu hareket, znde her zaman burjuvazinin damgasn tamakta ve her eyden nce burjuvazi iin yararl ve onun tarafndan zlenilir bir hareket olmaktadr.21 Yani, u veya bu ekilde mill sfat, Burjuvazi ile edeerdir. Bunun iindir ki, Bilinli proletaryann, denenmi olan kendi bayra vardr ve onun burjuvazisinin bayra altnda safa girmesinin gerei olmaz.22 Ancak... Bundan, proleteryann, milliyetlerin ezilmesi siyasetine kar savamas sonucu asla karlmamaldr.23 Ne karlmaldr? Cevap:
Milletlerin Kaderlerini Tyin Hakk (Self Determination Right). Stalin devam eder: Milletlerin kendi kaderlerini
tayin etme, hakk, Milletin kendisinin kendi kaderleriyle ilgili konularda karar verme hakk demektir .24 ok gzel; ancak... ...bu, sosyal-demokrasinin milletin tm geleneklerini ve kurumlarn destekledii anlamna gelmez.25 Gelmez; nk Marksizm, unutulmamaldr ki,
Milleti tarihin bir dneminde zuhr etmi, zarr, ancak o belirli dnemden sonra da devam etmesi/ettirilmek istenmesi hlinde zararl olacak olan tarih ve muvakkat ve bu bakmdan da sbstansiyel deil aksidantel, yani rz - bir teekkl olarak grr; Onun, insanlk iin baka ryalar, baka tasarlar vardr. Bu sebepledir ki,
Milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi hakk iin savaan sosyal-demokrasi der Stalin, milletleri ezme siyasetine son verme, byle bir siyasetin uygulanmasn olanaksz klma ve bylelikle milletlerin savan snrlama, kllendirme, bu sava en azna
21 22 23 24 25
J. Stalin., Milli Mesele., s.56 J. Stalin., Milli Mesele., s.54 J. Stalin., Milli Mesele., s.56 J. Stalin., Milli Mesele., s.57-58 J. Stalin., Milli Mesele., s.58
213
Durmu Hocaolu
indirme amacn gtmektedir. Bilinli proleteryann bu siyasetini mill sava derinletirmek ve geniletmek amacn gden, mill hareketi glendirme yolunda aba gsteren burjuvazinin siyasetinden temelde ayrdeden, ite budur.26
Ve nih hkm yle verilir: te bundan dolay, bilinli proleterya, burjuvazinin milli bayra altnda yer alamaz.27 Hsl, mkerreren: Marksist doktrin, tarihin zarr ve fakat muvakkat bir rn olarak telkk ettii millet ve milliyetilik vkalarn reddetmez ve hatta, yerine gre pozitif bir deer de atfeder; ama, ayn doktrin, muayyen bir vakit sonra tarihteki ilerici roln bitirerek gerici, yani negatif bir deere tahvl olacak olan bu olgularn artk nihyete ermesini/erdirilmesini de ayn deterministik zarretle ngrmektedir. nk, Marksizmin asl kurucu babalar olan Marks ve Engelsin Manifestoda [28 ubat 1848, Londra] ak bir dille ifde ettii gibi, btn insanlk tarihi snf mcadeleleri tarihidir.28 Buna gre, yl kadar evvel kaleme aldm bir baka yazmdaki29 cmlelerimle ifde etmeme msade edilecek olursa: Kadm (tarihten bamsz) deil, tarih (tarihin bir rn) olan, Proleteryadan nce gelen ve Proleteryay yaratarak Komnizmin yolunu amas hasebiyle tam anlamyla devrimci bir rol oynayan [Manifesto., I. Blm, s.39] Burjuvazi Devriminin bir in olan Millet (ve dolaysyla da Milliyetilik), bu tarih misyonunu f
26 27
J. Stalin., Milli Mesele., s.58-59 J. Stalin., Milli Mesele., s.59 28 Karl Marx; Friedrich Engels., Manifesto.,s.36 29 Durmu Hocaolu., Milliyetilik ve Marksizm: I., Yenia., 06 ubat 2004, Cuma., s.12
214
edince, geriye decek ve gerici olacaktr; Burjuvazinin tarihteki bu devrimci rol sonucunda, kendi elleriyle yaratm olduu kendi mezar kazclar [ a.e., I. Blm, s.51] ve hakkaten devrimci tek snf [a.e., I. Blm, s.49] olan Proleterya, dnyann her yerindeki evrensel proleteryann ortak zellii ayn olmakla artk mill deil evrensel (milletler-st) bir nitelik tayacaktr. Ancak, buna ramen, yine de Proleteryann mcdelesinde, bir tr milllik karakteri bulunmaktadr. Daha sonra alaca iin geici olan bu mill karakter, Manifestoda, Proleteryann burjuvaziye kar mcadelesi, znde ulusal bir mcadele olmamasna ramen, ncelikle ulusal bir biim tar. Her l kenin proleteryas, hereyden nce kendi burjuvazisiyle hesaplamasn bitirmek zorundadr [ a.e., I. Blm, s.50] eklinde aklanmaktadr. Bundan dolaydr ki, insanln son ve artk bir daha alamayacak olan, antitezi olmayan nih tez safhasnda, yani Tarihin Sonunda,30 tammen kymetten skt
30
Hatt (izgisel, lineer) tarih felsefelerinin primordiyal rnei saylabilecek olan Zerdtlkte, tarih muayyen bir noktadan balar ve sonra muhtelif safhalardan geerek ilerler, en nihyetinde, yine balad gibi, muayyen bir noktada hitma erer; ite buras daha sonralar Tarihin Sonu ad verilen noktadr. Tarihin balangc iyi ile ktnn arasndaki kadm mcdeleden neet eder ki burada mahz iyi Tanrdr (Hurmuz), mahz kt de eytan (blis, Ehrimen). Bir anlamda negatif tanr sfat izfe edilen eytan, Tanrya isyan etmitir; ancak ne yaparsa yapsn, nih safhada mutlaka glibiyet Tanrnndr; bu sebeple btn tarih safahat bir kaderdir: Tarih Kader (Fatum Historicum). Zerdtlkte bu tarih anlay sonralar Maniheizm kanalyla Romal Patristik filozof Aurelius Augustinus vstasyla Hristiyanla hull etmi ve Hristiyanln en temel imn esaslarndan olmutur. Augustinusun felsefesinde Tanrya bakaldran blis dem ve Havvy daha dorusu nce Havvy ve sonra Onun vstasyla demi iv ederek Cennetten tardettirmi ve bunun zerine Tanr da bu ikisini tecziye maksadyla Arza srgn etmi ve onlara ve ahfdna nsann D olarak da anlan bu tenzl ile burada ileli bir hayat vermitir ve tarih de
215
Durmu Hocaolu
olacak olan bu muvakkat olgular iin mstakarr birtakm deerler atfedilemez ve yine bundan dolaydr ki, asl gyesi ve varolu esbb- mcibesi, tarihi bu son nihi
byle balamtr. mdi, blis sadece Tanrya meydan okumakla ve sadece insan iv ederek Onun makamndan tard edilmesiyle yetinmemi, ve fakat yeryznn hkimiyetini de ele geirmitir ki eytann Arzdaki bu hkimiyeti eytan Devleti (Civitate Diabolis) olarak adlandrlmtr. Ancak, Tanr, yeryzn ve insan eytana terketmemi, eytann yeryzndeki hkimiyetini bitirmek ve insan onun elinden kurtarmak iin Onunla mcdeleye girimi, bu mcdelede insana da bir vazife yklemitir: Tanrnn emrini dinlemeyerek blise uyan insan, Arzdaki haytnda Tanrnn safnda yer alacak olursa Tanrnn inyetine (Gracia) mazhr olacak ve bu sretle affedilecektir. te, btn beer tarihi, Tanrnn eytana kar am olduu bu mcdelenin safhtndan ibrettir. Augustinusun Paganlara Kar Tanr Devleti (De Civitate Dei Contra Paganis) isimli eserinde ortaya atm olduu teze gre, snn Yeryzne gnderilmesiyle bu mcdele bir dnm noktasna girmitir; artk bundan sonraki safha, adm adm eytan Devletinin ortadan kalkna ve Tanr Devletinin kuruluuna giden safhadr ki bunun nih merhalesi de Tanrnn tam ve mutlak galebesi ile noktalanaca ve bir daha deimeyecek ilh nizamn tesis edilecei final safhadr. Bu son safha, tarihin kanlmaz bir tarih kader ile varmak zorunda olduu bir nokta olup, artk burada tarih sona erecektir; ite, Tarihin Sonu ksaca budur. Augustinusun nsan Soyunun Birlii (Totus Gentum Humanus) kavram altnda, btn insanl bir btn sayarak tarihi de bir btn ve ba ve sonu belli dz bir izgi zerinde ilerler ekilde tasvr etmesinden mlhem olarak izgisel olarak anlan bu tarih felsefesi, daha sonra Batda ortaya kan, din, ldin veya gayri din, sekler, ateist bilumum lineer tarih felsefelerine model olmu ve hemen hemen ayn kavramlar, isimlerinin ve muhtevlarnn deitirilmesiyle kullanlmtr. Mesel, hemen hepsinde Cennet mudili bir lk Altn a vardr ki, bu, Hegelin izgisel tarih felsefesinde Geistn ilk hli, Marksn izgisel tarih felsefesinde de lkel Komnal Toplumdur; kez yine hemen hepsinde bir d vardr ki bu da Hegelde Geistn Kendine Yabanclamas olurken Marksta da mlkiyetin douuyla ortaya kan Kleci Toplumdur ve yine hepsinde tarih, nsandan bamsz deildir; ama ona mutlak olarak baml da deildir, bir kader eklinde ilerler ve bir son noktada dmn atar ki bu da Hegelde Prusya Devleti olurken Marksta ise Evrensel Komnist dzendir. Tarihin Sonu kavram Souk Savan hemen akabinde, Hegeli Alexandre Kojve zerinden okuyan Francis Fukuyama tarafndan tekrar diriltilerek [The End of History?., Trke tercme: Tarihin Sonu mu?., eviren: Yusuf Kaplan] bu defa, felsef nitelii ok zayflam, daha basit bir seviyede, Liberal Kapitalist dzenin, bir daha bir alternatifi olamayacak olan insanln son dura balamnda ve kaba bir tehditkr uslpla yeniden tedvle srlmtr.
216
safhasna tamak olan, btn deerlerin asl yaratcs ve gerek sahibi Proleteryann mutlak anlamyla vatan, millet, vatanseverlik, milletseverlik gibi kaygular olamaz. nk btn bunlar, netice itibriyle, tarihin zarr ve fakat muvakkat ara safhalarnn mahslleridir ve kk de kadm zamanlarda, mlkiyetin bilinmedii ve binnetce ezenin de ezilenin de mevcut olmad, insanln ilk altn a olan lk Komnal Toplumun mlkiyetin kefedilmesiyle bozulmas zerine balayan tarihin tekrar o cennete dnmek iin zaman iinde ki yrynden bakas deildir. yleyse, bir kere, btn beeriyyetin bir tek millet ve btn arzn bir tek vatan olaca o nih duraa vsl olunacak olursa ki bu, durdurulamaz bir zarr sretir - tarihte olumu rzalardan baka birey olmayan vatan, millet ve bunlara mmsil ne varsa klliyen ifn olacaktr. nk btn kavgalarn asl eitsizlik ve smrdr; binenaleyh, nsann insan tarafndan smrlmesini
ortadan kaldrn, bir ulusun dier bir ulus tarafndan smrlmesini de yok etmi olursunuz. Ulus iindeki snfsal antagonizma ortadan kalktnda, uluslar arasnda dmanlk da yokolacaktr.31
Ve yine yleyse, Proleteryann gerek anlamda vatan olamaz; bu husus, Manifestodaki u mehur cmle ile tebli edilmitir:32 ilerin vatan yoktur. Sahip olmadklar bir ey ellerinden alnamaz. Her lkenin proleteryas ilk nce siyasal iktidar ele geirmek, ulusal snf haline gelmek,
31 32
Karl Marx; Friedrich Engels., Manifesto., II. Blm, s.60 Karl Marx; Friedrich Engels., Manifesto., II. Blm, s.59
217
Durmu Hocaolu
bizzat uluslamak zorunda olduundan kelimenin burjuva anlamnda deil, ama bu anlamda ulusaldr. *** Ancak, ileride greceimiz gibi, Marksizmin, tarih, muvakkat ve rz bir hl olarak kabl ettii milliyetilik, Marksizmin bu kehnetinin hilfna, ne yok olmu ve ne de dntrlm; bilkis, ksa mddet zarfnda, Marksizmin iine hull ederek onu kendisine dntrmtr. *** Buraya kadar, ok basitletirilmi olarak da olsa, grm bulunuyoruz ki, Anarizm ile Komnizm arasndaki farklar olduka derinlere kk salmtr; her ne kadar her ikisi de ateizm ile beslenmekte ve nih safhada devletsiz ve vatansz bir dnya toplumu (kozmopolitan) topyas hedefine ynelmi olsa da. Farklar phesiz ok daha derin, ancak, buras daha detayl olarak ele almann yeri deil. Biz asl olarak konumuzla ilgili hususlara avdet edecek olursak, grmekteyiz ki, Marksizm Anarizmden farkl olarak, millet ve milliyetilik olgularn verili bir hakikat olarak kabl eder ve daha baka eyleri de. imdi bunlara eilelim. mdi: Marksizm nih olarak kozmopolitan bir dnya hedefine ynelmektedir; ancak dier kozmopolitanizmlerden fark u hususlarda zetlenebilir: 1: Marksizm, prensip olarak milleti ve vatan reddetmez ve buna bal olarak milliyetilii ve vatanseverlii, tarih ve itim bir gerek olarak kabl eder.
218
2: Milliyetilik teorileri ierisinde Modernist grubuna dhil edilebilecek olan Marksizm, millet ve milliyetilii mesel Gustave le Bon gibi primordiyal kklere indirgemeden, yani tarihte de, farkl formasyonlarda da olsa, var olduunu kabl etmeden, modernitenin, burjuva devriminin bir rn olarak anlar ve yle trif eder. Bu noktada, pek ksaca da olsa, Milletin, Modernizmin hilfna, her ne kadar bugnk formu ile kadm formalar arasnda fark olsa da, mnhasran tarihin belirli bir dnemde ortaya km olmayp, kkenlerini tarihin en eski dnemlerine kadar geri gtrlebileceini ileri sren Primordiyalizmin daha shhatli olduuna dikkat ekmekte fayda mlhaza etmekteyim. Bu gre yakn duran ve milletleri tabi ve sun olmak zere ikiye taksm eden ve tabi milletlerin gnmzde sadece vahiler arasnda bulunabileceini syleyen Gustave Le Bon,33 milletlerin tarih arka plan hakknda yle demektedir:34 Bir ulus bir canly oluturan hcrelerin btn ile karlatrlabilir. Bu milyarlarca hcrenin her birinin yaam sresi ok ksadr, oysa ki onlarn birlemeleriyle meydana gelen canlnn mr greceli olarak pek uzundur. Bylelikle bu hcrelerin her birinin kiisel bir yaam ve bir de maddesini oluturduklar canlnn yaam olan ortak bir yaamlar vardr. Ayn ekilde ulusun her bireyinin de pek ksa olan bir kiisel yaam ve pek uzun olan bir kolektif yaam vardr. Bu kolektif yaam, kendinden doduu, devamnda pay olup daima bal bulunduu ulusunun yaamdr.
33 34
Gustave Le Bon., Uluslarn Yceliinin Psikolojik Yasalar., s.27 Gustave Le Bon., Uluslarn Yceliinin Psikolojik Yasalar., s.24-25
219
Durmu Hocaolu
O halde ulusu zamana bal olmayan srekli bir canl varlk gibi kabl etmek zorundayz. Bu srekli canl varlk sadece belli bir zamanda kendisini oluturan canl bireylerden deil, ayn zamanda onlarn atalar olan uzun bir ller dizisinden meydana gelmektedir. Ulusun gerek manasn anlamak iin onu ayn anda hem gemie hem de gelecee uzatarak almak gerekir. Yaayanlardan sonsuz sayda daha kalabalk olan ller ayn zamanda onlara nazaran sonsuz derecede daha fazla g ve iktidara sahiptirler. Onlar usuz bucaksz bilind sahasnda hkm srerler; karakterin ve zihnin btn belirileri bu grnmez imparatorluktan kar. Bir ulus dirilerinden daha ok lleri tarafndan ynetilir. Bir ulus ancak ve ancak onlar tarafndan meydana getirilir. Yzyllarn devamnca dncelerimizi ve duygularmz ve dolaysyla da tutum ve davranmzn hareket ettirici gcn onlar yarattlar. Kaybolan nesiller bizlere sadece fiziki yaplarn deil, ayn zamanda dncelerini de benimsetirler. Canllarn tartlmaz tek efendileri llerdir. Biz onlarn hatalarnn skntsn eker, erdemlerinin dln alrz. Filhakka, gnmzden ikindrtyzyl evvel, btn
Yunanllarn bir soydan olup akraba sayldn, soyca ve kanca yabanclardan ayrldn, Yunanllarla yabanclar dvrse, buna sava deneceini; nk bunlarn gerekten birbirine dman olduunu, ancak, Yunanllar Yunanllarla dvrse, Yunan lkesinde bozukluk, ikilik var deneceini ve bu dvn adnn da atma olacan, nk aslnda btn Yunanllarn dost olduunu, kurulacak Yunan devletinde iyi yrekli, cmert yurttalarn birbirlerini seveceklerini, aralarnda soy birlii, din birlii duyacaklarn; aralarnda bir ihtilf
220
kp da kavgaya girirlerse buna sava deil atma diyeceklerini, nk - mutlaka karde olduklarnn bilincinde olarak bir gn baracaklarm gibi kavga edeceklerini ve atma olup devletin ikiye ayrld yerde taraflardan her biri tekinin tarlasn, evini yakacak olursa dn felketi! yle insan larda yurt sevgisi kalm mdr? Kalm olsa kendilerini emziren topra, analarn parampara ederler mi byle? Akla uygun olan u: Dvte kazananlar, yenilenlerin o ylki rnlerini alrlar diyen Platonun35 tasvir ettii Yunan
devletseverlii, Yunan vatanseverlii ve Yunan milletseverlii veya Ondan bin yz yl sonra, stte mavi
gk (Kk Tengri), altta da yeryz yaratldnda, ikisinin arasnda insanolu (kiiolu) yaratlm. nsan oullarnn zerinde de atalarm, dedelerim Bumin Kaan, stemi Kaan hkmdar olarak tahta oturmu. Tahta oturarak, Trk halknn devletini ve trelerini ynetivermi ve dzenleyivermiler. Drt bucak hep dman imi. Ordular sevk ederek, drt bucaktaki halklar hep alm, hep kendilerine baml klmlar. Ballara ba edirmi, dizlilere diz ktrmler. 36
diyen Kltigin Kaann tasvir ettii Trk devletseverlii, Trk vatanseverlii ve Trk milletseverlii ile modern devletseverlik, vatanseverlik ve milletseverlik arasnda, daha akas mill uur ve milliyetilik rhu arasnda belirgin bir fark olduu pek de sylenemez. 3. Ancak temel prensip olarak kozmopolitan bir dnya tasavvuru bulunan Marksizm, milleti ve milliyetilii, tarihte zarr ama muvakkat ara safhalar olarak telkk
35
Eflatun., Devlet., 470.b-471.a Orhon Kitabeleri (Bilge Kaan)., Dou: 2, 3. [Bkz: Talat Tekin., Orhon Yaztlar., s.37]
36
221
Durmu Hocaolu
ettiinden, insann Yeryz Cennetini in edecei Tarihin Sonunda yer vermez. 4. Yine bu sebeplere binen, Marksizm, btn tarihi snflar aras mcdele olarak grd iin de,37 gerekte, asl mcdelenin milletler deil snflar arasnda cereyan ettiini ve en devrimci snf olan Proleteryann38 vatansz olduunu ileri srer. Beri yandan, milliyetilikleri de kategorik olarak iki snfa taksim eden Marksizm, nih hedefe doru yrnen yolda, ezen (zlim) milletlerin milliyetilii ile ezilen (mazlum) milletlerin milliyetiliini dikkatle tefrk eder ve bylece bir pozitif milliyetilik ve negatif milliyetilik tanm ortaya atarak, ezenin ve ezilenin olmad - daha dorusu, olmayaca ibu snfsz dnya cemaatinin teekklne yardmc olacak istikamette, ezilen (maz lum) milletlerin milliyetiliini ve her milletin kendi kaderini tyin etme hakkna sahip olduunu da kabl eder. Nitekim, Lenin, Rosa Luxemburga ynelttii eletiri mnsebetiyle, konuya ksaca temas ederek, Ruslar karsnda vatanlarn savunan Polonyallarn milliyetiliini msbet (pozitif) ve Polonyay ezen Ruslarn milliyetiliini de menf (negatif) sayarak, unu sylemektedir39 Polonyadaki milliyetilie kar savama dalan Rosa Luxemburg, Byk-Rus milliyetiliini unutmutur; oysa
37
Karl Marx; Friedrich Engels., Manifesto., s.36 (I. Blm: Burjuvalar ve Proleterler) 38 Marksizme gre, gerek devrimci snf iilerdir; kyller ise be para etmez ve Devrimde hibir ie yaramaz; Lenin onlar iin en uyuuk snf der [Bkz.: Lenin., Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk., s.60, son st.] 39 Lenin., Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk., s.73
222
Byk-Rus milliyetilii, u anda en gl olandr, bu milliyetilik, daha az burjuva ve daha ok feodal olandr, ve demokrasi ile proletaryann savam nnde en byk engel budur. Her ezilen ulusun burjuva milliyetilii, zulme kar ynelmi olan genel bir demokratik ierik tar, ve bizim... kaytsz artsz desteklediimiz ite bu ieriktir. 5. Tarihin Sonuna doru yaklaldnda, artk burjuva milletlerinin (ve milliyetiliklerinin) tasfiyesine srann gelmekte olacan ve bir Sovyet Ulusunun teekkl etmeye baladna da imn eder. *** Bu hususlar, Trkiyedeki Marksist ulusalclk hareketinin fikr temellerini oluturduundan, l kemiz iin de apayr ve byk bir ehemmiyet tamaktadr. Milliyetiliin Czibesi, Rakipsizlii, Dntrlebilir Deil, Dntrr Olma zellii
Sosyologlarn son yllarda milliyetilie ve ulusal-devlete daha fazla nem ver melerine, bu olaylara kar daha eletirel bir tutumun elik ettii sk sk belirtilmektedir dedikten sonra Anthony Smithin, Batda geerli olan milliyetilik imajnn bugn esas olarak olumsuz olduunu
Tom Bottomore, sylediini,40 teyid bbndan, nakletmektedir. Bu bir negatif milliyetilik tanmlamasdr ve bir tesbit olarak da yanl saylmaz; ancak, ksaca da olsa tebrz ettirmek gerekmektedir ki, bu negatif imajn olumasn, tarih sebeplerini gzard ederek anlamak mmkn
40
Tom Bottomore., Siyaset Sosyolojisi., s.68
223
Durmu Hocaolu
olmad gibi41 -nk bugndeki hereyin kk tarihtedir- dier yandan da, hassaten -bir ksm- aydnlar arasnda ska rastlanan bu negatif tavra karlk, cemiyet olarak milliyetilie pozitif bir misyon izfe etmek arasnda taban tabana bir tezad vardr: Bir sylem olarak menf ve itici olan milliyetilik, Batda -ama bhusus Avrupada; Amerikada vaziyet daha farkldr bir eylem (aksiyon) ve var-olu (ekzistans) olarak fevkalde msbet ve ekicidir. Bu vaziyet cidden, ilk bakta anlalamaz gibi grnr; tpk, yine ayn Avrupada rkln sylem plnnda son derece eddne telin ve reddedilmesine mukabil, nasl olup da bir varolu hli olarak akl almaz derecede gl on be yeli ABde ortalama yzde altm alt - olduunun da anlalamaz (?) olmas gibi. Filhakka, Avrupa Birliinin onbe yeli olduu dnemde, Eurobarometer tarafndan on be yenin tamamn kapsayan ve 19 Aralk 1997de Avrupa Irklk Kartl Yl mnsebetiyle Lksemburgda yaplan kapan konferansnda takdim edilen aratrma sonularna gre, Avrupada rklk oranlar, Avrupaperestler iin zc olacak derecede hayli yksek. Aratrmada, grmecilere, kendilerini rk olarak
41
Ksa bir dipnotla da olsa temas etmekte fayda var: Hassaten I. ve II. Dnya Harplerinin, Avrupal yrtc milliyetiliklerin kresel pazar paylam sonucu olarak kmas ve bilhassa ikincisinde Avrupay topyekn bir ykmn eiine kadar getirmesi, milliyetilik kavramnn Avrupal entellektel cmida byk lde deer kaybetmesine ve milliyeti ad altndaki siys tekiltlanmalarn da toplum nezdinde det sfra mncer olmasna yol amtr. Ancak, yine temas etmekte fayda var ki, bu metinde de yeri geldike deinilecei zere, bir isim olarak gl olmamasna karlk, milliyetilik, bugn hla Avrupada bir ekzistans olarak kuvvetli bir damar gibi atmaktadr. yle ki, Avrupa Birlii, Avrupal milliyetilikleri ancak daha st seviyede bir yeni milliyetilikle aamad takdirde, btnyle baarsz olmaya mahkm bulunmaktadr.
224
tanmayp tanmlamadklarn lmek zere yneltilen sorular, srasyla, ok rk, olduka rk, biraz rk ve hi rk deil olmak zere drt kategoride olup, ortalama rklk oran % 66 km bulunmaktadr. Evet; milliyetilik karsnda lehtar veya aleyhtar olunsa da, kabl edilmesi gereken olgusal en byk gereklerden birisi de u olmaktadr: Milliyetilik, bilhassa gnmz dnyas iin, alternatifsiz bir konumdadr. Nitekim, ayn mellif, yukardaki cmlelerinin bir paragraf sonrasnda, inde bulunduumuz durumun bu
grntsyle ortaya kan kasvetli beklentiyi ferahlatacak, milliyetiliin ekicilini azaltabilecek veya ulus-devlet yerine yeni ve inandrc bir siyasal ideal koyabilecek herhangi bir nemli toplumsal hareket mevcut deildir demektedir ki, esas olarak meselenin
srr bu noktada olsa gerektir: Milliyetiliin bir varolu, bir yaama gc olarak, bir isim olarak gcnn fevkalhd stndedir; bir isim olarak milliyetilik birok yerde zayftr, bu bakmdan negatif bir imaj ortaya kar; insanlarn byk ksm kendilerinin milliyeti olarak tavsf ve tesmiye klnmasndan pek honut olmakta deillerdir gerekten de; ama yine gerekten, buna mukabil, bir ekzistans olarak, milliyetidir ler ve milliyetilik yaparlar. Bu, Gellnerin, milliyetilii, yer ekimine tebih etmesine benzer bir sebepten neet etmekte olsa gerektir:42 Nasl ki Yer ekimi (Ktleekim, Gravitation), madd nesnelerin yaratlnda
42
Milliyetilik, ou zaman iddetli derecede ykc olacak kadar gl olmasa da, yerekimi gibi nemli ve kapsayc bir gtr. [E. Gellner., Milliyetilie Bakmak (Encounters with Nationalism, 1994)., s.12]
225
Durmu Hocaolu
mevcut olan bir tabiat kanunu gereidir ki Lex Natura, Lex Dei (Tabiatn Kanunlar Tanrnn Kanunlardr) diyen hikmetli kelm mcibince bu da, Kavnn-i lhiye cmlesindendir milliyetilik dahi, anlalan o ki, yledir. Milliyetiliin fiil bir vka olarak bu kar konulamaz czibesini, fiil bir vka olarak bu pozitif alglann, S. J. Lee, Milliyetiliin nemli zelliklerinden biri de,
ideolojik adan biimsiz ve snrlarnn belirsiz olmasdr. Eer gerekli ise, sadece bir eyleri dntrnce ekil deitirir, fiilen baka bir ideolojiye uyum salar ve tamamyla farkl biime girer cmleleriyle dile
getirmektedir.43 Evet: Milliyetilik byle bir ey; rijid ideolojik kalplar yok, her yere ve her arta -veya ok yere ve ok artauyum salayabiliyor ve belki de en nemlisi, kendisi pek dnmyor, ama ok eyi kendisine dntryor. *** Milliyetiliin dntrlebilir olmaktan ziyde dntrr olma nitelii, milliyetilik kartlarnn anlamakta en fazla zorland, anlamakta olsalar bile en fazla direndikleri hussiyetlerinden birisidir ki bu da bizi yine, Gellnerin pozitif bir nitelendirme olan Yer ekimi metaforu ile aklamaa alt sonuca gtrmektedir: Milliyetiliin bu vasf, ancak, olsa olsa, onun dem evltlarnn yaratlyla balantl, yani ftr oluundandr; baka trl bir izah tarz bulmak pek kolay gzkmyor. Filhakka, onun, slm ve Hristiyanlk gibi ekmenik dinlerin dahi iine szarak onlar bile -ak ya
43
Stephen J. Lee., Avrupa Tarihinden Kesitler (1789-1989) (Aspects of European History, 1789-1980; 1982)., s.338
226
da kapal- kendisine dntrebilmekte olduu sklkla vkdir ki, detayna inemeyeceimiz bu mevzda imdilik u birka misli vermekle iktif edelim: Katolisizm iinde ortaya kan Gallikanizm, tipik bir Fransz Katolisizmidir, yani adndan dahi belli ki - talyadaki Adama, daha akas, Romann Sezarlarnn mnev mrass olan Sezar-Papaya bit etmeyi Galya rhuna sindiremeyen Fransz milliyetiliinin eseridir; 44
44
... Almanyada zuhr eden Protestanlk hareketi zamanla btn Katolik lkelere tesir etmekte gecikmemitir. Fakat zellikle Fransada Protestanln seyri hayli farkl olmutur. Orada Protestan hareketler fiil bask uygulanarak, iddet kullanlarak ezilmi, Fransa byk ekseriyeti itibariyle Katolik kimliini korumay baarmtr. Ancak, Katolisizmin evrensellik tezine kar, Kayzeryo-Papizme bir tepki olarak ortaya kan bir baka mhim hareketten de sz etmek gerekir ki bu Gallikanizmdir. Vka bu isim Ultramontaizm-kartl[*] anlamnda ancak XIX. yy.da kullanlmtr, ama, Gallikanist hareketin tarihi, Protestan hareketten ok eskidir; kkleri 8. ve 9. yzyllara kadar indirilebilmektedir. Gallikanizm, marur Galya rhunun Romann egemenliine kar direnmesinin bir sembol olmutur. Onun ortaya knn temel kayna, esas itibariyle, teolojik-doktriner mlhazalar deil, daha somut, siys-mill mlhazalardr: Dalarn tesinde Oturan Adamn (Papann) Fransaya hkmetmesinin verdii rahatszlk! Yani Gallikanizm, doktriner anlamda bir Anti-Katolisizm deildir; evrensellik iddiasndaki Kayzer-Papalarn milllik-st egemenliine kar bir mill egemenlik hareketidir. Bunun iindir ki Gallikanizm ilkesel olarak protestan bir hareket hline dnmemi, Fransz tipi bir Mill Katolik Kilisesi Hareketi olmu ve bir eit Fransz Bizantinizmine inklb etmitir. 1594de Pierre Pithou tarafndan yaynlanan Les Liberts de Lglise Gallicane (Gallikan Kilisesinin Hrriyetleri), Gallikanizmin en nemli eserlerindendir. Dnyev iktidarn sahibi olan Kral rhn iktidarn sahibi Papaya yelemesi, Gallikanizmin en nemli koruyucular arasnda, Gne-Kral XIV. Louisnin en bata gelmesine sebep olsa gerektir. Birtakm merhalelerden getikten sonra, XIV. Louisnin himmetiyle, 1682de Fransz Ruhban Meclisi tarafndan onaylanan bir bildiri neredildi: Dclaration Des Quatre Articles (Drt Madde Bildirisi). Bu maddelerin bilhassa ikisi ok nemlidir: 1: Papann tek yetkisi, rhn alana mnhasrdr, dnyev bir yan yoktur. 2: Ekmenik konsiller Papann stndedir. Bu deklarasyon, Gallikanist hareketin somutlamasnda nemli bir adm tekil etmitir. Bu maddelerin birincisi ile, bir bakma, Kayzeryanizm doktrinine avdet edilmi oluyordu; Sezarn eyleri Sezara, Allahn eyleri Allaha!. kincisi ile de Gallikanist Fransz Kilisesi, yani Mill Kilise, Evrensel Roma Kilisesinin stne karlyordu ki bu husus, Fransz milliyetiliinin de somutlam bir ifadesi olmak itibariyle gerek Laisist Harekete ve gerekse de htille nemli lde tesir etmitir. Gallikanizmin karsnda iki nemli rakip olmutur. Bunlardan birisi, Anti-Reformist Fransz Cizvitilii (Jesuitism) ve dieri de Laisizmdir. 1534de spanyol gnatius Loyola tarafndan tesis edilen ve ok iddetli anti-reformist olan Cizvitlik (Jesuitism), Katolisizmin mill deil milletler-st (evrensel) olmas tezinden hareketle Ultramontanizmin ateli savunucusu oldu. Laisistler ise, esasen her trl dinlie kar radikal olarak muhalif idiler. Her iki taraftan gelen tazyikler sonucunda XIX. asrda gcn kaybeden Gallikanizm, 1870de I. Vatikan Konsilinde Ultramontanizmin kabl edilmesiyle ar bir darbe ald ve silindi.
227
Durmu Hocaolu
Luteryen Protestanizmin arkasnda u veya bu ekilde German milliyetiliinin45 ve, Vehhb hareketinin arkasnda - bir ekilde - uyanan Arap milliyetiliinin bulunmas gibi v.s. Ve yine kezlik, btn evrensellik, kozmopolitanlk iddilarna mukabil Marksizmin Sovyet Rusyada Rus milliyetiliinin ve Kzl inde de in milliyetiliinin, iine hull etmesi neticesinde, dntrlmesi gibi. Bu noktada, Eric Hobsbawmn Marksist hareket ve
devletler yalnzca biimleri bakmndan milli olmakla kalmadlar, zlerinde de yle, yani milliyeti oldular. Bu eilimin srmeyeceini dndrecek hibir iaret yok. 46
demesinin deeri yakn zamanlarda iyiden gn yzne km oldu: Souk Sava ertesinde, zmn (latent) olan
Gallikanizm ile Fransz Milliyetilii arasnda yakn bir ilginin bulunduuna kukusuz bir nazarla baklabilir. Fransann bir yandan Laiklik/Laisizmin ve bir yandan da ada anlamda milliyetilik kavramnn nderi olan bir lke oluu, sebepsiz olamaz. Fransz milliyetilii kendisini din alannda Vatikan sultasna kar verdii mcdelede Gallikanizm ile izhar etmitir. Bu itibarla Gallikanizm, doktriner bir din slahat deil, milliyeti bir Kilise bamszl hareketi olarak anlalmaldr. Grld gibi neticede Gallikanist Kilise tarihe karmtr; fakat ondan geriye, ok nemli bir ey kalmtr: Mill Bamszlk fikri. Durmu Hocaolu, Durmu., Laisizmden Mill Seklerizme., s.122-124 Gallikanizm iin, bkz.: Antoine Degert., Gallicanism, The Catholic Encyclopedia, Volume VI., Published 1909 [*] Hristiyanlktaki Regnum (Dnyev ktidar) ve Sacerdotium (Uhrev ktidar) ayrmna dayanan ikili iktidar doktrini, bu iktidarlarn her ikisini birletirerek tek elde, Papalarn elinde toparlayan ki Kl (Unam Sanctam) doktrininin gerei olarak ortaya kan ve Sezar-Papaclk (Caesorio-Popism) olarak bilinen d oktrin, Papalara fevkalde yksek bir otorite tanm oluyordu ki bunun da en nemli rkn, Papalarn yanlmaz (ismet shibi, msm) olduu idi. te, Papalarn makamnn Alpler olmasndan kinye, dalarn tesi anlamna gelen ultra -montanustan tretil me Ultramontanism, snn vekili ve Arzda yaayan sa olarak sahip olduklar ve hem Bu-Dnyaya hem de te-Dnyaya hkmeden ibu sprem otoritelerini ifde etmektedir. [Bkz.: F. F. Urquhart., Ultramontanism., Encyclopaedia of Religion and Ethics., Vol 12., pp.505-508
45
Bu konuda, bkz.: Kaan H. kten., Reformasyon Dnemi Siyasal ve Dinsel Dnce Tarihine Giri., s.245 -248: Luther ve Milliyetilik, Irklk ve Nasyonal Sosyalizm 46 Eric Hobsbawm, Some Reflections on The Break -up of Britain, New Left Review, 105 (Eyll-Ekim 1977), s.13 (Benedict Anderson., Hayali Cemaatler., s.16dan naklen
228
milliyetiliini, her Marksist devlet eninde sonunda alen olarak deklare etti nitekim. Evet; hakikat hlde Marksist devletler t bandan beri milliyeti politikalar tkip etmekteydiler, hem dhilde ve hem de hrite; ancak, bu, Marksistlerin sklkla kullandklar bir terimle ifde edilecek olursa, utanga ve gizli idi; fark sadece budur. Bu noktada en dikkat ekici misllerden birisi, Marksist ynetimin, Sovyetler Birliinde htillden sonra ortaya kan Proletklt hareketi karsnda Rus kltrn ve dilini muhfaza etmek hussunda sergiledikleri milliyeti- muhafazakr tavrdr. 1917 Ekim htillini mtekiben, Sovyetler Birliinde, Aleksandr A. Bogdanovun (1873-1928) nderliinde balayan ve daha ziyde, ksaltlm ad olan Proletklt ile tannan, Proleterya Kltr hareketi47,
47
Proletklt hakknda, Stalinin biraz aada tekrar sz konusu edeceimiz Marksizm ve Dil isimli eserindeki ksa bir dipnotta u bilgiler verilmektedir (s.41, dipnot: 10): Proletklt Ekim Devrimi srasnda kurulan bir kltrel propaganda rgt. inde olumlu kiileri de barndrmasna karn, bu rgt, bamsz davranma yolunu seti, Partinin ynetimi altna girmekten kand ve proletarya devletinin siyasetlerine ters den bir izgi benimsedi. zellikle de Halk Eitim Komiserliinden bamsz hareket etmeye balad. Kltr ve Sanat konusundaki temel yanlgs, sosyalist toplumdan n ceki toplumlarn ve proletarya dndaki tm snflarn gemiteki kltr mirasn btnyle yadsmasnda, halk ynlarnn barnda canl bir kltr ve edebiyat yaratma yolundaki abalar kmsemesinde ve gemiin sanat, kltr ve edebiyatndan kesinlikle kopuk bir biimde, laboratuvarda yepyeni ve saf bir proletarya kltr yaratlmasn savunmasnda yatyordu. Lenin, bu anlayn Marksizme ne kadar yabanc ve ne kadar temelsiz olduunu daha bandan grd ve ona kar amansz bir mcadele yrtt. 1920 ylnda, Proletarya Kltr zerine Karar Taslanda yle diyordu Lenin: Devrimci proletaryann ideolojisi olarak Marksizmin tarihi nemi, burjuva dneminin yaratt kltr deerlerini silip atmak yle dursun, tam tersine, insan kltr ve dncesinde deerli olan her eyi bir araya getirmesinde yeniden gzden geirmesinde yatar.
229
Durmu Hocaolu
bilumum siys, itim ve hukuk sistem gibi kltrn de snfsal bir nitelik tad tezinden yola karak, en umm kontekstte kltrn, sanat ve edebiyatn ve dar kontekstte ise dilin de Sovyetler ktidrnn eliyle, yeni batan, tepeden trnaa, proleterya diktatrl sistemine gre dizaynn ve bu cmleden olmak zere, evvelki kltrn klliyen tasfiyesini ngrmekte idi. Sovyetler ktidrnn ilk dnemlerinde by k 48 tartmalara yol aan ve, kltrn masa ba metodlarla yeniden yaratlabileceini farzeden bu dar grlln hayta geirilmesi durumunda vuk bulacak kltrel tahribtn farknda olan Lenin ve Stalin bu harekete geit vermediler. Lenin, 8 Ekim 1920de kaleme ald ve ilk defa 1926da Krasnaya Nov dergisinde yaynlanan Proleterya Kltr balkl yazsnda bu hareketi iddetle eletirmi ve teorik bakmdan yanl ve pratik bakmdan zararl bularak reddetmitir. Lenin, bu yazsnda yeni bir rejim kurulmakla birlikte bu rejimin eski kltr, yani burjuva kltrn reddetme ess zerine bin edilmeyip onun vrisi olduunu ve hatta, dahas, btn gemi insanlk tarihinin kltr ve dncesinde deerli olan ne varsa hepsine sahip ktn ve gerek prolterya kltrnn de ancak bu yolla in edilebileceini ok kesin bir dil ile yle ifde etmektedir:49
Ancak bu temele dayanlarak ve bu dorultuda yaplacak bir alma, her trl smrye kar savamann en yksek aamas olan proletarya diktatrlnn tecrbesiyle canllk kazanrsa, gerek proletarya kltrnn gelimesi olarak kabl edilebilir. Proletklt, Rusyada ii snf diktatrlnn ilk yllarnda youn bir etkinlik gsterdi ve yaygnlk kazand. Sonralar giderek etkisi azald ve 1932 ylnda kapand. 48 Bu tartmalar hakknda geni bir kritik iin, bkz.: John Biggart., Bukharin and the Origins of the Proletarian Culture Debate 49 V. . Lenin., Proleterya Kltr., s.83 (madde: 4)
230
Marksizmin devrimci proletaryann ideolojisi olarak tad tarih nem, bu ideolojinin burjuva ann kazandrd kltrel deerleri bir yana itmek yle dursun, tersine, iki bin yldan fazla bir gemii olan insan kltr ve dncesinde deerli olan ne varsa biraraya getirmesinden ve yeniden gzden geirmesinden ileri gelir. Ancak bu temel zerinde ve bu ynde yaplacak bir alma, her trl smrye kar mcadelenin en yksek aamas olan proletarya diktatrlnn deneyiyle canllk kazanrsa, gerek proletarya kltrnn geliimi olarak kabl edilebilir. Dier yandan Leon Troki de, 1923de yazd Proleterya Kltr Nedir ve Mdr? balkl 50 yazsnda , bir proleterya kltrnn mmkn ve hatta gerekli olduunu belirtmekte, ancak, Bat Ortaa ve burjuva kltrnden rnekler vererek, kltrn yle birden bire iml edilip ortaya konacak bir ey olmadn, bunun iin ok uzun zamanlarn gemesinin ve bir birikimin hsl olmasnn lzm geldiini sylemekte ve bu noktadan hareket ederek Proletklt hareketine cephe almaktadr. Staline gelince: Hakikaten, artc gelebilir, ama, Stalin gibi, aslen Rus bile olmayan Grcistanl bir Yahdiyi devirerek dntren Rusluun bu rperti verici adama nasl bir Rus milliyetilii icr ettirdiini anlamak iin, Onun, Rus kltrn berhev edecek olan Proletklt hareketine kar Rus dilini ve Rus kltrn cansiperne mdfaa ediine dikkat etmek dahi yeterli
50
Leon Trotskys What Is Proletarian Culture, and Is It Possible? (1923)., Transcribed for the Philisophy/History Archive, mirrored here with permission., URL: [http://www.marxists.org/ archive/trotsky/works/1923/tia23c.htm]., Date of Retr.: 01.10.2006
231
Durmu Hocaolu
olabilir. Nitekim, Stalin, Marksizm ve Dil zerine adl eserinde, det bizim inklaplara ders verircesine, byle bir hareketin asrlarn terkmnn mahsl olan Rus dilini ve kltrn tahrip edeceini ve hareketin ideolojik olarak da Marksizmle uzaktan yakndan hibir alkas olmayan bir ilkel-anarist gr olduunu, nk, Burjuva ve Proleteryann ayr ayr dilleri ve kltrleri deil bir dili ve kltr bulunduunu belirtmektedir. Yoldalarmz burada en azndan iki yanlgya dmektedir diyen Stalini kendi cmleleriyle dinleyelim:51 Yoldalarmz burada en azndan iki yanlgya d mektedirler. Birinci yanlglar, dil ile styapy birbirine kar trmalardr. styap snfsal bir nitelik tadna gre, dilin de btn halk iin ortak bir dil deil, snfsal bir dil olmas gerektiini sanmaktadrlar. Oysa daha nce de belirttiim gibi, dil ile styap farkl iki kavramdr ve bir marksistin bunlar birbirine kartrmamas gerekir. Bu yoldalarn ikinci yanlglar, burjuvazinin karlar ile proletaryann karlar arasndaki kartln, burjuvazi ile proletarya arasndaki amansz snf m cadelesinin toplumun dalmas anlamna geldiini, d man snflar arasndaki btn balarn kopmas anlamna geldiini sanmalardr. Onlara kalrsa, toplum daldna gre, artk tek bir toplum olmadna ve yalnzca snflar olduuna gre, toplumda tek bir dil, ulusal bir dil gereksizdir. Eh, toplum dalnca ve artk btn halk iin ortak bir dil, ulusal bir dil olmaynca, geriye ne kalacaktr? Snflar ve snf dilleri kalacaktr.
51
J. V. Stalin., Marksizm Ve Dil zerine., s.24-25
232
Elbette her snfsal dilin kendi snfsal dilbilgisi de olacaktr. Szgelimi, bir proleter dilbilgisi ya da bir burjuva dilbilgisi olacaktr. Hi kukusuz, dnyann hi bir yerinde bu tr dilbilgileri yoktur; ama yoldalarmz bundan azck olsun kayglanmamaktadrlar; bu tr dilbilgilerinin birgn mutlaka ortaya kacana inanmaktadrlar. Bir zamanlar lkemizde, Ekim Devriminden sonra bize kalan demiryollarnn burjuva demiryollar olduunu, bunlar kullanmann biz marksistlere yakmayacan, bu demiryollarnn sklp atlmas ve yerlerine yeni, proleter demiryollarnn yaplmas gerektiini ileri sren marksistler vard. Bu nedenle bunlara maara adamlar ad taklmt... Aktr ki, toplum, snflar ve dil konusunda bylesi ne ilkel-anarist bir grn marksizmle uzak yakn hibir ilikisi yoktur. Ama bu grn var olduu ve bulank dnceli baz yoldalarmzn kafalarnda hkmn srdrd bir gerektir. Ancak, Stalin, bilhassa dil konusunda daha da ileri giderek, dili, Marksizmin omurgas, kanunlarn kanunu olan diyalektik kanunlarndan bile bamsz klmakta, onu kmilen diyalektik dna karmaktadr:52 ...styap ile dil arasnda kkl bir ayr m (daha) vardr. styap retime, insann retim etkinliine dorudan doruya bal deildir. styap retime ancak dolayl bir biimde, ekonomi araclyla, altyap araclyla baldr. Bu nedenle, styap, retim
52
J. V. Stalin., Marksizm Ve Dil zerine., s.15-16
233
Durmu Hocaolu
glerinin gelime dzeyinde meydana gelen deiiklikleri annda ve dorudan doruya yanstmaz; ancak alt yapda ortaya kan deiikliklerden sonra, retim alanndaki deiiklikler tarafndan altyapda yaratlan deiikliklerin prizmas araclyla yanstr. Bu da, st yapnn eylem alannn dar ve snrl olduunu gsterir. Dil ise insann retim etkinliine dorudan doruya baldr. stelik dil insann yalnzca retim etkinliine deil, ayn zamanda retimden altyapya, altyapdan styapya kadar insann tm alma alanlarndaki btn teki etkinliklerine de dorudan doruya baldr. Dolaysyla dil, retimde meydana gelen deiiklikleri annda ve dolaysz bir biimde, altyapdaki deiiklikleri beklemeksizin yanstr. Demek ki, dilin eylem alan, insann btn etkinlik alanlarn kucaklad iin, styapnn eylem alanndan ok daha geni ve ok daha kapsamldr. Dilin eylem alannn nerdeyse snrsz olduu bile sylenebilir. te dilin, daha dorusu onun szck hazinesinin nerdeyse srekli bir deime iinde oluunun temel nedeni de budur. Sanayi ve tarmn, ticaret ve ulatrmann, teknoloji ve bilimin durmadan gelimesi, dilin szck hazinesini bu gelimenin zorunlu kld yeni szck ve deyimlerle zenginletirmesini gerektirir. Bu gereksinimleri dorudan doruya yanstan dil de szck hazinesini yeni szcklerle zenginletirir, dilbilgisi sistemini yetkinletirir. yleyse: a) Bir Marksist, dili, altyap zerinde ykselen bir styap kurumu olarak gremez; b) Dil ile styapy birbirine kartrmak, ok byk bir yanlgdr.
234
*** te, milliyetiliin bu gc ve czibesi, bilhassa modern zamanlarda onu rakipsiz hle getirmitir; sosyalizm dhil! Nitekim, Tom Bottomore, Souk Sava dneminde kaleme alm olduu Siyaset Sosyolojisinde, biraz yukarda iktibas ettiimiz cmlelerinden az sonra, milliyetiliin, bir isim olarak czibesinin zayfln ve bilhassa aydnlar arasndaki negatif imajn kastederek,
inde bulunduumuz durumun bu grntsyle ortaya kan kasvetli beklentiyi ferahlatacak, milliyetiliin ekicilini azaltabilecek veya ulus-devlet yerine yeni ve inandrc bir siyasal ideal koyabilecek herhangi bir nemli toplumsal hareket mevcut deildir dedikten sonra
ar -ama doru- bir hkme varmaktadr:53 Milliyetilikle olan yarta, hibir sosyalizm biimi henz egemen konuma gelmi deildir; abalarn dnya leinde milliyetilie kar yneltmi baka bir toplumsal hareket de yoktur. Dahas uygulamada, sosyalist rejimler yeni bir uluslararas ilikiler modeli gelitirmeyi baaramamtr; geen eyrek yzyl boyunca Dou Avrupada yaratlan model de, baka yerlerde izlenmeye deer bir rnek salamamaktadr. Nitekim, Marksist Tom Nairne atfen, Marksizmin milliyetilik karsndaki bu vaziyetini, byk bir
akszllkle, milliyetilik teorisi Marksizmin byk tarihsel baarszln temsil ediyor, diyor diyerek
belirten B. Anderson, eklemektedir:54 hemen akabinde unlar
53 54
Tom Bottomore., Siyaset Sosyolojisi., s.69 Benedict Anderson., Hayali Cemaatler., s.17-18
235
Durmu Hocaolu
Ama, teorik saydamlk peinde sarfedilen uzun ve bilinli bir abann zc sonucunu im ettii lde aslnda bu itiraf bile yanltc. Milliyetiliin Marksist teori iin rahatszlk veren bir anomali olduunu ve tam da bu yzden hesaba katlmaktan ok hasr alt edildiini sylemek daha doru olur. Marxn 1848deki klasik formlasyonunda yer alan kritik zamiri aklamadaki baarszl baka nasl aklanabilir ki: Elbette her lkenin proletaryas kendi burjuvazisi ile sorunlarn zmek zorundadr Ya da yzyldan uzun bir sredir mill burjuvazi kavramnn, mill sfatnn statsn teorik olarak temellendirme yolunda ciddi hibir giriim yaplmakszn kullanlmas nasl anlalmal? retim ilikilerinden hareketle tanmlandnda bir dnya snf olan burjuvazinin iindeki bu blmlenme, teorik bakmdan neden nemli olsun ki?
milliyetiliin ekicilini azaltabilecek veya ulus-devlet yerine yeni ve inandrc bir siyasal ideal koyabilecek herhangi bir nemli toplumsal hareketin mevcut bulunmadn ve milliyet ilikle olan yarta, hibir sosyalizm biiminin henz egemen konuma gelmi olmadn, abalarn dnya leinde milliyetilie kar yneltmi baka bir toplumsal hareketin de ortalkta gzkmedii, eklindeki
Tom Bottomoreun, tespitine, ehemmiyetine binen, vurgu ile dikkat ekmekte fayda mhade ediyorum. Filhakka, en azndan bilhassa iki asr mtecviz tarih tecrbe dahi gstermitir ki, milliyetiliin salam olduu Haldnun asabiye tbir ettii- itim dayanma gcn onun ayarnda salayabilen, binenaleyh, onun yerine ikame olunabilecek bir mudili henz grnmyor : Nasl ki Marksizmin proleter kardelii ideas
236
milliyetilie boyun edi ve Marksist devrimler nce gizli ve utanga ve sonra da alen olarak birer birer kendi milliyetilikleri tarafndan dntrldler ise, slm da dhil btn ekmenik ve milletlerst dinlerin hibirisinin din kardelii de onun yerini alp onun yerine ikame olamad ve henz olabilecek gibi de grnmyor. Milliyetiliin Almas Bunun yannda, hi dikkat edilmeden skalanan ok ehemmiyetli bir husus da, milliyetilik kartlklarnn byke bir kesrinin bizzat kendilerinin dahi milliyetilii ancak onun benzeri bir baka veya bir baka tr - milliyetilik ile amaya almaktan baka bir yol bulamam olmalardr. Burada amak terimini bilkast kullandma dikkat ekerek milliyetilii,
ortadan kaldrlabilir bir ey olarak grmediim

neticesine vardm belirtmek istemekteyim: Milliyetilik ortadan kaldrlabilir birey deil, ancak alabilir bireydir ve bu da -amz artlar muvcehesinde, ancak ve yalnz, bir baka veya bir baka tr milliyetilik ile mmkndr; velev ki bunun adna milliyetilik densin, veya denmesin ki tr terimini de yine bu maksatla kullanmaktaym. Olgularn da tpk nesneler gibi isimleri ile cisimleri arasnda bir zarr ba yoktur bu iddi ilka filozoflarnn dil felsefesinde Physeism adn verdikleri ve boa kan bir tezdir; mhim olan varln kendisidir, isim bir arlma, bir etiket, bir tebli, bir manifestodur. Nasl ki szgelimi medeniyet diye bir kelime yokken de medeniyet var idiyse milliyetilik iin dahi yle olmutur ve muhtemelen, insan tabiat dei(tiril)medii
237
Durmu Hocaolu
takdirde, yle de kalacaktr ve bir milliyetiliin ancak ad olsun ya da olmasn bir baka (tr) milliyetilik ile alabilmesinin en esasl sebebi de bu olsa gerektir; tpk, din vkasnn yok edilememesinden dolay, bir dinin, ancak bir baka din veya dinletirilen bir baka ey ile alabilir olmas gibi. Nitekim, Avrupa Birliinin nndeki en byk mnlerin banda gelen, ye devletlerin milliyetiliklerini bir baka tr milliyetilik ile amaa almas buna en salam kantlardan birisidir. imdi, ehemmiyetine binen, bu mevzya ksaca temas edelim. Milliyetiliin Almas Meselesine Bir rnek Olmak zere Avrupa Birlii mdi: Avrupa Birlii, yle muayyen bir mddet devam edip sonra dalabilecek bir konjonktrel teekkl deil, yle elli-altm sene mr biilen bir gelip geici ortaklk deil, daha akas, pazara kadar deil mezara kadar tasarlanm byk bir projedir ve bunu temin etmek iin de yelerinin kimliklerini byk bir pota iinde eritmeye mecburdur; yani milletleraras olmad gibi milletlerst dahi deildir; yeni bir millet yaratma projesidir ve bu ise bir yeni milliyetilik demektir, ad ne olursa olsun: Tpk Churchillin Bir Tr Avrupa Birleik Devletleri bin etmeliyiz, resm ad ne olursa olsun demesi gibi.55 Bunu baarrsa ne l; deilse, sonu belki de bandan daha beter bir hsran olacaktr.
55
Churchill, Sir Winston., We Must Build A Kind of United States of Europe!., An address at the University of Zurich, 19 September 1946., URL: [http://www.proeuropa.gr/euroreader/ 1churchill.html].,
238
Lkin bu ne demek? Bunun iin biraz Gassetye mrcaat etmek faydal olabilir. Milliyetilik ve kame Prensibi Milliyetilik denen eyin bir vka olarak btl, iptl, ilg ve ifn edilemeyip ancak alabileceinin ve bunun ise gnmz artlar muvc ehesinde ad milliyetilik olsun ya da olmasn bir baka veya bir baka tr milliyetilik ile mmkn olabileceinin en mmtaz rneklerinden birisi olarak da, pazara kadar deil mezara kadar olmak zere tasarlanm byk bir proje olan Avrupa Birliinin verilebileceini sylemi; bilhare, ibu projenin fiilen start ald 1946 yl nihyetinde, Churchillin, Zrih niversitesi al nutkunda, Bir Tr
Avrupa Birleik Devletleri bin etmeliyiz, ad ne olursa olsun dediini htrlatarak, bu projenin baarlamamas
hlinde, ABnin sonunun belki de bandan daha bile beter bir hsran olacan ekleyerek, lkin bu ne demek? sulini sormutuk. Bu, ilkin, u demek: Devlet keyf deil zarr bir messesedir ve binenaleyh, klliyen yok edilemez; bir devlet ancak bir baka devlet veya bir baka tr devlet ile alabilir ki buna ikame de diyebiliriz. mdi: Avrupa Birlii, biztihi devleti ortadan kaldrmay deil, birtakm devletleri bir tek devlet ile amay tasarlamaktadr; kalcln ancak bu ekilde, yani bir byk devlet eklinde tekiltlanmas hlinde salayabilecektir ki bu da, devletsizlik mhl olduuna gre, bir devletin ancak bir baka veya bir baka tr devlet ile alabilecei ve binenaleyh, ABnin mezara
239
Durmu Hocaolu
kadar varabilmesinin, ye devletlerin mezara gnderilmesiyle e anlaml olmas demek olmaktadr. kincileyin de u demek: Her devleti ayakta tutacak olan bir dayanma gcne, ird bir baa, yani bir asabiyeye ihtiya vardr; o olmadan devlet olmaz; nk kfr dahi pyidr olabilir, amm, zorbalk ve zulm olamaz. mdi; ABnin mezara kadar yaayabilmesi iin, ye devletlerin mezara gnderilmesi gerektiine gre, o devletleri ayakta tutan dayanma gcnn aynsnn veya mudilinin bu defa mstakbel Bir Tr Avrupa Birleik Devletleri iin de tesis edilmesi nart vciptir. Bunun iin de ibu mstakbel byk devletin, bir byk millet gibi bir itim alt yaps olmakl da kanlmazdr; tam anlamyla bir byk millet, veya ad her ne ise - onun mudili. Nasl ki devlet ortadan kaldrlamaz bir ey ise, onun iin elzem olan asabiye de ortadan kaldrlamaz bir eydir, o kalkarsa devlet de yok olur ve fakat boluk hsl olmaz; yerini, baka bir asabiyeye mebn baka bir devlet alr. Buna binen, AB, yelerinin mstakil devletler eklindeki tekiltlanmalarn, ayn fonksiyonu f edecek yeni bir tekiltlanma ile amak zorunda olduu gibi, o devletleri ayakta tutan asabiyeyi de yeni ve -daha kapsaml bir devlet olmas hasebiyle- daha kapsaml bir asabiye ile amak zorundadr. nk, mkerreren, AB, gelip geici bir antlama, bir pakt ve benzer veya bunlarn mudili bir kurulu deildir; milletleraras olmad gibi milletlerst dahi deildir; yeni bir devlet ve yeni bir asabiyeye mstenid yeni bir cemiyet yaratma projesidir.
240
Gelelim ncsne: ncleyin, bu ise u demektir ki, AB yeni bir millet, veya dier adyla, bir yeni millet in etmek mecbriyetindedir. Ve drdncleyin: Bu da, yeni bir milliyetilik, veya bir yeni milliyetilik demektir - velev ki bu kelime kullanlsn veya kullanlmasn veya onun yerine en az onun if ettiini eden baka bir dayanma ba. Bunlar olmaz, olamaz, oldurulamaz ise, ite o vakit dalr gider; belki de sonu bandan daha beter olarak. Ne gibi? Ya eko-Slovakya gibi sulh ile ve kansz, ya YugoSlavya gibi i harp ile ve kanl; nk bu lkelerin her birisinin de ne rz mutbakata dayal, baarl birer kapsayc asabiyeleri vard ve ne de dier(ler)i stne briz bir hkimiyeti sz konusu olan bir ana gvdel eri, bir omurgalar, bir millet-i hkimeleri. Irak ise apayr bir fenomen... *** Dnelim tekrar ABye ve yle bir bakalm: Bugn AB yesi lkeler arasndaki ortak dayanma bann henz yeterince -bir mill devletteki asabiye ayarnda ve onun mudili olabilecek derecede- mevcut olmay, geleceini tehdit eden en belli bal risk faktrlerindendir. Ve dikkat ekicidir, bu riski byten gelimelerden birisi genilemedir. Asabiye: Ortak Dayanma Ba Bugn, AB yesi lkeler arasndaki ortak dayanma bann henz yeterince -bir mill devletteki asabiye ayarnda ve onun mudili olabilecek derecede - mevcut olmay, geleceini tehdit eden en belli bal risk
241
Durmu Hocaolu
faktrlerindendir. Ve dikkat ekicidir, bu riski byten gelimelerden birisi de genileme olmutur; bilhassa 2002den sonra giriilen ve Avrupa Birliinin hadd -i istibn ama eilimi gsteren ar genileme. Filhakka, Avrupa Birliinin son birka ylda giritii byk apl genileme, istikblini ciddi ekilde risk altna almasna sebebiyet vermitir; nk Birlik bu ar genilemeyi yaparken sindirme ve massetme kapasitesinin snrlarn ok zorlam ve bu defa ieriden atlaklklar ortaya kmtr. En son, geen sene -1996 yl Mays ve Haziran aylarnda Fransa ve Hollandadayaplan ve Avrupa Birliinin mstakarl iin bir elzem olan devlet eklinde tekiltlanmaklnn rhunu oluturacak olan Birlik Anayasas56 referandumlarnda alnan artc neticeler de gstermitir ki, ye h alklar, aydnlarn ve siys elitlerin hilfna, iki eyden pek de honut olmadklarn aka izhr etmilerdir:57 Avrupa
56
Avrupa Birlii iin bir anayasann gereklilii hakknda bir rnek olmak zere, bkz.: Jrgen Habermas., Why Europe Needs a Constitution., New Left Review., Issue: 11., Sep-Oct 2001., pp.5-26 57 Uzun bir hazrlk dneminin akabinde ilk olarak 29 Mays 2005 tarihinde Fransada ve bilhare 1 Mays 2005 tarihinde Hollandada referanduma sunulan Avrupa Anayasas, artc sonularla reddedilmiti; vka, referandum ncesinde, red ynnde tahminler yaplmaktayd, ancak bu denli iddetli bir respons beklenmiyordu. nce, yzde yetmiin stnde yksek bir katlmla oylamaya giden Fransz semenler Anayasay yzde krkbe evete mukabil yzde ellibe hayr ile reddetti; btn Avrupada bir oka yol aan bu karardan sonra gelen Hollanda referandum sonular oku daha da derinletirdi: Yzelliyedi yllk demokrasi tarihlerinde ilk defa bir referandum iin yzde altm gibi yksek bir ekseriyetle sandk bana giden 11.6 milyon Hollandal semen Anayasay yzde otuzyedi evet oyuna mukabil yzde altm hayr oyu ile reddetti. Aslnda, kamuoyu referandumu da kesin bir art deildi; kabl veya red kararlar her ye devletin parlamentosunca da alnabilirdi. Ancak artk btn bu yollar, en azndan uzunca bir sre, tkanm bulunuyordu. nk, bir kere, Anayasann yrrle girebilmesi iin yirmibe ye devletin tamam tarafndan kabl edilmesi gerekiyordu. kincisi, bu iki lkede alnan bu beklenmedik arlktaki sonular btn cesretleri krmt; yaplan kamuoyu
242
Birliinin srekli olarak ulus-devletler aleyhine genileme abalarnda tehlike snrna yaklalm olmas ve Birlike yeni katlanlarn Birlike katk salamak yerine, tam tersine, Birlikin bilhassa ABnin besleyicisi konumundaki Almanya, Fransa, Hollanda gibi ekirdek lkelerin (Core Countries)58 - kazanmlarn paylamaya ki buna bir bak asndan yamalamak da denebilir - gelmekte olduklar eklinde bir kanaatin geni kitlelerde yaygnlamaya balamas. Kar karya kalnan bu durum, birok devletten bir tek devlet karma projesi de demek olan AB projesinin, birok milletten bir tek millet in etmek hussunda nasl da zorlandn gstermektedir. Nitekim yakn zamanda bu konuda nerolunan dikkat ekici bir yazda, 59 Birlik yesi devletlerin, hl kendilerini organik bir btnlk ierisinde gremedikleri bu ifdeyi ben kullanyorum (D.H.) - anlatlmakta ve bunun iin de, bir misl olmak zere, fze savunma sistemine dair son
tartmalarn, ye lkelerin ykselen Rus otoriterliine ne kadar farkl tepkiler verebildiini gsterdiini; bir Rus generali, fzelerini, ABDnin fze savunma sistemi kurma nerisine scak bakan ek Cumhuriyeti ve Polonyaya dorultma tehdidinde bulunduunda, eskiden Sovyet
yoklamalar, Almanya ve ngilterede daha yksek bir hayr orann iret ediyordu. Ve nc olarak da, referanduma sunulmadan parlamentodan geirilecek olan kabl kararlar kamuoyu ile ztlama anlamna geleceinden, hibir hkmet tarafndan gze alnabilir nitelikte deildi. 58 Aada grlen harita, Avrupann Blgesel ekirdei (The Regional Core of Europe) balkl harita, sath bir nazarla monoblok ve masif bir btnlk gibi grnen Avrupann aslnda nasl bir Essah Avrupa anlamna gelecek bir ekirdei olduunu aka gstermektedir. URL: [http://www.mcrit.com /SPESP/regional_core_ of_europe.htm] 59 Charles Grant., Hzl Genileme AByi Blyor (What Are European Values?)., The Guardian Post., 25.03.2007., Trke eviri: Radikal., 28.03.2007, s.10
243
Durmu Hocaolu
tahakkmnde yaam olan ye lkelerin alarma geerek dayanmaya girdiklerini, ancak, Rusyaya uzak lkelerin bunu bir tehdit saymadn, Almanya, ek Cumhuriyeti ve Polonyayla dayanma beyannda bulunmadn, bunun yerine tartmadan dolay sulad Washingtonun bu konuda Rusyayla daha fazla istirede bulunmu olmas gerektiini savunduunu syledikten sonra Avrupa ktasnn bir ucundaki halklar, dier utakilerden ok farkl dnebiliyor denmekte ve u hkm eklenmektedir: ok fazla ve ok hzl genileme, AByi bir tutan tutkal, yani topluluk olma hissiytn zayflatabiliyor.
Anlalan o ki, AB, henz, ye devletler ve halklar arasnda, millet dayanmas ayarnda bir dayanmay salayabilmenin hayli uzanda bulunmaktadr. *** te bu noktada Gassetnin szleri byk bir ehemmiyet iptidlarnda Avrupann iine fevkalde endie duyan Gasset,
yetmi yedi yl nceki kesbediyor. XIX. asrn dt derin krizden Avrupalnn, bir byk
birletirici teebbse girimedike yaayamayacan, bu olmad zamanlarda yozlap, geveyeceini, rhunun krleeceini ve akabinde, bugne kadar millet olarak bilinen gruplarn, gelimelerinin en st noktasna takrben bir asr nce varm olduklarn, onlar daha yksek bir tekmle karmaktan baka yapacak bir ey bulunmadn syleyerek, yeni bir hayat prensibinin lzmunu herkesin grdn belirtmekte ve o dnemde Avrupay saran ve sarsan milliyetilik patlamalarnn bu ibre aynyla kendisine ittir - mnsnn da bu olduunu sylemekte ve fakat bunun, rmenin sebebi
244
olan prensibi sun yollarla daha da iddetlendirerek durumu kurtarmaa teebbs etmekten baka bir ey olmadn eklemekte60 ve hemen sonrasnda, btn bu milliyetilikler bir sr kmaz sokaktr demektedir. nk Ona gre, Milliyetilik, daima, milletleri yaratan prensibin aksi ynnde bir gayrettir; yani tam bir
negatif milliyetilik tanm. Ama asl dikkat eken husus bundan sonras: Milliyetilie negatif bir tavsifte bulunan Gasset, millet hlindeki bir tekiltlanmay bir baka ve daha st seviyede bir millet hlinde tekiltlanma ve bir milliyetilii de daha st seviyede ve bir baka (tr) milliyetilik ile amaa ynelmektedir... *** mdi; Gassetye kulak vermek birok bakmdan faydal olduu gibi, bir bakma zarr de; nk bir yandan, bir ve btn, mttehid, bir Avrupann -kendi diliyle Birleik Avrupa Devletlerinin61en ten mdflerinden; Onun bu husustaki fikirlerini bilmemek bu noktadan cidd bir zaaf tekl eder; dier yandan da, millet, milliyet ve milliyetilik hakknda serdettii ve tesir sahas yaratan dnceleriyle de konumuza k tutmakta. mdi; Gassetnin asl sknts u: Avrupa ok cidd, derin bir krizin ierisinde bulunmaktadr. u veya bu Avrupal millete ve devlete deil btn Avrupaya mil olan bu kriz hlledilemeyecek olursa, Avrupa topyekn kaybedecek ve muhtemelen, tarihte batm estir medeniyetler cmlesine ilhk edecektir. Aslnda Gassetnin derdi daha da derin; diyebiliriz ki, O, biztih
60 61
Ortega y Gasset., Ktlelerin syan., s.146 Ortega y Gasset., Ktlelerin syan., s.116
245
Durmu Hocaolu
Avrupa ile de pek o kadar, birinci dereceden bir alka iinde grnmyor dorusu: Onun znts, Avrupa ayarnda bir medeniyetin baka bir yerde kmasn mhl saymasndan kaynaklanmaktadr. Nitekim, Ben,
Eer en yakn gelecekte Avrupal hkmran olmayacaksa, dnya hayat beni ilgilendirmez, demiyorum, ayet Avrupann yerini alacak ve dn yaya yn verecek bir grup lke olsayd, Avrupann kumanday kaybetmesi beni zmezdi. Bu kadarn bile sormamam gerekir: ayet Avrupa adamnn fazilet ve vasflarnn da byle bir durumda uup gitmeyeceini bilsem, hi kimsenin hkmranlk etmemesi dahi beni tatmin ederdi62derken anlatt bundan bakas deil. Fakat
gelgelelim, bakas kmayacak: Avrupa medeniyeti en stndr ve onun baardn da bakas baaramaz; bir mnda, Gassetye gre, insanln hayr ve selmeti iin, Avrupa bu krizini atlatmakla mkelleftir tam bir Avrupamerkezcilik (Eurocentrism). Evet, Avrupa krizde, derin bir krizde. Buras kat; ama niin? Niini, Gassetye gre, Avrupann kendisini yenileyebilme (ihy, revival) kabiliyetini kaybetmeye yz tutmas olup, o da, ezcmle, daha evvel kendisini ykselten kymetlerin, hkmlerin, messeselerin artk tedvlden kalkmaa balam olmasn farkedemeyip, statkoya, veya daha ak ifdesiyle mziyi aynen muhfazaya mtf bir nev taassuba saplanmasdr ki bunlarn en banda geleni de devlet, millet, milliyet, milliyetilik anlaylardr:63
62 63
246
Demek oluyor ki, Avrupann gerek durumu yle: Uzun ve muhteem mazisi onu, her eyin oald, fakat ayn zamanda, maziden arta kalan messeselerin cceletii ve genilemeye engel tekil ettii yeni bir safhaya getirdi. Avrupa kk kk milletlerle meydana geldi. Milliyetilik fikir ve hissi onun, bir bakma, en zel icad idi. Ve kta imdi, kendini amak mecburiyetinde olduunu gryor, nmzdeki yllar boyunca sahnelenecek dramn tasla bu. Avrupa, maziden arta kalanlar silkinip atabilecek mi, yoksa ebediyen onlarn esiri mi kalacak? nk tarihte geleneksel devlet fikrinin yerine bir dierini koyacak ekilde kendini adapte edemedii iin lp giden bir medeniyet vard. te, milletleri daha yksek bir tekml seviyesine terf ettirmek ile neyin kastedildii de bu noktada daha bir anlalr oluyor: Kendini amak; yani bir millet hlinde tekiltlanm olmaktan, bir baka ve fakat daha umll, daha st seviyede bir baka millet hlinde tekiltlanmaya gemek. Elan mevcut olan Avrupal milletler, dnya hkimiyeti yarnda ABDnin gerisine dmlerdir64 -dikkat: daha henz 1930larn ban64
Gasset, Amerikay ve Amerikallar, Avrupaya ve Avrupallara nisbetle daha gen ve fakat kemlttan uzak grmektedir. Bahse mevz kitabnda bu babdaki u cmleleri ok dikkate yndr: [Ktlelerin syan., s.115] Amerika, btn koloniler gibi, eski rklarn, bilhassa Avrupallarn yeniden genlemesidir. Birleik Amerika, Rusyann durumundan farkl sebeplerle, bizim yeni bir halk dediimiz zel tarih realitenin bir rneini verir. Buna sadece bir ibare olarak baklyor, hakikatte ise, insandaki genlik kadar kesin bir gerek. Amerika, eer a gerektirseydi kendini Budizme adayabilecek genliini, teknisizmin modern emirlerinin hizmetine vakfet mi olmasndan tr kuvvetlidir. Fakat byle hareket ederek Amerika sadece tarihine balyor. Ondaki mkller, ayrlklar, atmalar ancak imdi grlecek. Amerika daha pek ok ey olmak zorunda; bunlar arasnda bazlar teknik ve pratie olduka zt eyler. Amerika Rusyadan gen. Mbala etmek korkusuyla da olsa, ben daima unu ileri srdm:
247
Durmu Hocaolu
dayz- ve bu dn asl sebebi olarak da, Onun fikrince, Avrupal(lar) ngiliz, Alman, veya Fransz olmann mahallci demek olduunu kefetmilerdir.65 bu mahalllik durumundan kurtulmak Avrupann felh iin arttr ki, bu da, ok kapsaml, ok umll bir yeni millet ve ok kapsaml, ok umll bir yeni mill devlet hlinde tekiltlanmak demektir... *** Jaspers, nsan olma, insan oluma demektir der.66 Bunun mns ok eitli ekillerde yorumlanabilir. Bir: nsan, fert-insan, bir tek defada vcut bulmaz, onun tekevvn ve tekml, beikten mezara kadar, fslasz bir sretir; bu kontekstte o, ayn zamanda ekzistansiyalist felsefenin kilit kavramlarndan olan olmakta-olan ile de ifde edilebilir. ki: nsan, bir cemiyet iinde karlkl olarak birbirlerinin hem retmeni ve hem de rencisi olan fertlerin ilemleri btnnde vcut bulur. XIX. asrn nemli sims Jean Itardn ifdesiyle, biz, birbirimize rettiklerimiz,
birbirimizden aldklarmz ve evremizde grdklerimizle ancak hayvanlktan kurtuluyor, birbirimizin terbiye hocas olarak insan olabiliyoruz.67 Hsl: nsan ne bir
tek defada verilen ve hi deimeyen, bidyetinde ne ise hep o kalan bir veri, sbit bir mutadr ve ne de dier insanlardan ve cemiyet(ler)den tecrit edilmi olarak var
Amerikallar, en son icadlar ardnda kamufle edilmi ilkel insanlar. Ve imdi Waldo Frank, Amerikann Yeniden Kefinde bunu aka sylyor. Amerika henz ac ve strap ekmedi; onun kumandanlk faziletlerine sahip olacan dnmek hayal olur. 65 Ortega y Gasset., Ktlelerin syan., s.122 66 Karl Jaspers., Felsefeye Giri., s.84 (son st) 67 Jean Itard., Mmoire et Rapport sur Victor de lAveyron, Respectivement de 1801 et 1806., Nakleden: Ayhan Songar., Psikiyatri., stanbul, 1976., s.253-254
248
insan olarak var- olabilir; O, cemiyetin ve tarihin bir

mahsldr ve bu sebeple de bir kltr varldr. Nasl ki insan byle, cemiyetler ve milletler dahi aynyla yledir: Hi bir insan topluluu bir tek defada hereyini almaz ve hibir zaman bir kerede millet olarak vcut bulmaz; bu, bir sretir, bir oluma ve bir olmakta olmadr. Eer ki ibu oluma ve olmakta olma bir ilerlemeye tekabl ediyorsa ite o vakit bu bir amadr; bu ama yle bir raddeye kadar varabilir ki, bir milletin tarihin kronolojik olarak ileri bir peryodundaki formasyonunun, onun primordiyal formasyonuna benzerlii, ancak, bir khilin bebekliine benzerlii mesbesinde dahi olabilir. mdi Gassetnin anlatmak istedii de bu. Demek istiyor ki, elyevm Avrupal milletler olarak bilinen insan gruplar tarihte geriye gidildiinde grlmektedir ki, evvelce de aynen byle deillerdi; Onlar -ki hemen hepsi de Romann barbar dedii ve ou da Romay talan etmeye gelen apulcu srs olan kitlelerdi -aradan geen uzun asrlar zarfnda bir oluum sreci geirdiler ve modern anlamda millet oluverdiler. te imdi tam da tarihin bu noktasnda duran Bizler Avrupallar- bu oluumu gzard ederek u anda sahip bulunduumuz statmz ezel ve ebed, deimez, deitirilemez bir statko (status-quo: iinde bulunulan durum) sanyoruz; hayr bu, yanl! Deime hayatn zdr ve durmaz, durdurulamaz; vakti geldiinde deimeyi baaramayanlar tarih ezer ve geer. imdi, biz Avrupal milletlerin durduu bu nokta da, deimenin
249
Durmu Hocaolu
kanlmazlat ve muacceliyyet kesbettii bir krl ma noktasdr; yle ki, bizler -Avrupallar- bu noktada yet deimezlii kutsallatrrak direnecek olursak, tarih tarafndan tecziye ediliriz. O hlde, daha salkl bir istikbl in edebilmek iin, rasyonel bir ekilde deimeyi baarmal, artk midn doldurmaa yz tutan bu eski hlden yeni hle geebilmeliyiz. Ona gre bu, bir seviye ykseltilmesi, bir terfdir: Milletleri daha yksek bir tekmle karmak ile kastettii, ak ve seik olarak budur. Hl byle olunca, Gasset iin, ibu yeni hl, bir millet hlinde tekiltlanmaktan bir baka millet hlinde tekiltlanmaya, bir milliyetilikten bir baka milliyetilie gei, daha dorusu, ykseli, terf olacaktr ki bu da benim, Avrupa Birliini birok devletten bir tek devlet, birok milletten bir tek millet yaratma projesi olarak tanmlarken anlatmak istediim eyin aynsdr. Bunun iin de Gasset, Avrupann nabzna yeni bir hayat
verecek olan, ancak, ktadaki halklar topluluklarndan byk bir millet vcuda getirmek azmidir. O zaman, Avrupa, yeniden benliini bulmaa balayacak ve otomatik olarak taleplerde bulunacak, kendini disipline sokacaktr68 demekte ve bunu itmm etmek iin de Avrupann byk bir mill devlet halinde in edilmesini... art grmektedir.69
*** Gasset mhim bir insan ve mhim eyler sylyor; dediklerini ve demek istediklerini cem eyleyerek huls edelim: 1: Millet statik bir varlk deil dinamik bir varlk,
68 69
250
dim srette olu hlinde olan bir sretir bizzat millet ve mmet, ab, kavim, halk, budun, natio(n), people/populus, laos, etnos, gens ve ilhir mterdifleri ve/ya ilgili ve ilintili kavramlar da dhil olmak zere; 2: Binenaleyh hibir millet imdi ne ise mzide de aynen yle olmad gibi istikblde dahi ayn en yle kalmayacaktr; bizzat yukarda muhtasaran tdat ettiimiz kavramlar da dhil olmak zere; 3: Bu deiim projesine uyum gstermekte zorlanan cemiyetlerin yeri, tarihin mezarldr; 4: Biz, Avrupal milletler dahi bu kanundan mstan olamayz elbette; nitekim Avrupaya ilk geldiimizde ne isek bugn ayn deiliz; nk format deitirdik, daha bir alt seviyeden daha bir st seviyeye terf ettik, geri gitmedik, ileri gittik, teredd etmedik tekml ettik; bu tekml baaramasaydk ite o zaman tarihte nm nin kalmam kavimler zmresine biz de ilhk olurduk; 5: Ancak Zaman Oku muttasl ilerlemeye devam ediyor; yle ki, imdi, tarihin krld bir noktaya varm bulunuyoruz. Bu noktann krlma vasf, tarihin aknn hsl ettii zorlamadan mtevelliddir: Tarih Bizi teste tb tutmakta, zorlamakta, rasyonel bir deimeye icbar etmektedir. Ve yine yle ki, bu krlma noktasnda da, daha evvelki baarlarmz tekrar etmeye ve sahip bulunduumuz bu hlden daha st bir hle terf etmeye mecbruz, aksi, izmihlldir. 6: Bu yeni hl ise, bir millet ve bir mill devlet hlinde tekiltlanm olmaktan, daha st seviyedeki bir baka (tr) millet ve bir baka (tr) mill devlet hlinde tekiltlanmaya gemekten ibrettir. Gassetnin Avrupa iin elzem grd bu yeni yaplanma, kendisinden yz on alt yl evvel, 1814de, Saint-Simonun Augustin Thierry ile birlikte telif etii
251
Durmu Hocaolu
Avrupa Cemiyetinin Yeniden Tekiltlanmasna Dir 70 isimli, kk hacimli ama mhim eserinde dile getirdii fikirlerle byk paralellikler arzetmektedir. Orada da mellifler, bir buhran yaayan Avrupann kurtuluunun, radikal bir tahavvlttan getiini ileri sryorlard; o zaman onlarn gerekeleri ulus-devletler aras atmalar ve Napolyon Harplerinin ykcl idi. Gassetnin 1930da ileri srd gereke ise esas olarak Sovyet tehdidi olmaktadr; ama belli ki bu tehdidin asl beslendii kaynak olarak, her birisi kendi felhn yekdierinin felketinde arayan atmac ve yrtc ulus-devletler hlinde tekiltlanm Avrupallarn kendilerini grmekte ve onlar yeni bir byk mill kimlik ve yeni bir byk mill devlet hlinde tekiltlanmaya armaktadr ki bu da, Onun, hemen hemen dier btn Avrupa Birlii mdfii elitler gibi Saint-Simon ile bulutuu mterek noktay tekl etmektedir. mdi, vka Saint-Simonun asrnda ulus-devletler gelimesini srdrd ve Avrupa da zirveye o ada kt; ancak gerginlikler azalmayp bilkis daha da byd ve sonu Avrupann topyekn cinnet hlindeki lmne dellosu demek olan iki byk cihan harbi oldu. te, Gasset, tedirginlik dolu baeserini bu iki harp arasnda kaleme ald ve bir bakma da ikincisinin felketinin kehnetinde bulundu. *** mdi geliyoruz asl mevzmuzla alkal hussa. Gasset, bir hin-i vatan ve hin-i millet deil hi
70
Saint-Simon, Augustin Thierry De La Rorganisation de La Socit Europenne., A Paris., Chez Adrien gron, Delaunay, Librarie, Palais Royal, 1814
252
phesiz; ancak, samim inanc odur ki, kendi anda allagelmi olan ulus-devlet, millet ve milliyetilik anlaylar midn doldurmaa yz tutmu olmakla statkonun aynyla muhfazada srar edilmesi hlinde kll bir byk k kanlmaz olacaktr; hi de yabana atlr bir fikir deil dorusu. Filhakka, Avrupann bir btn hlinde yeniden tekiltlanmas fikri ok eskilere dayanmakta olmakla birlikte, hassaten XIX. asrn sonlarna doru bu fikir daha da kuvvetlenmi ve XX. asrdan itibren, Batnn, milliyetilikleraras atmalar ve kresel pazar ve koloni paylam rekabeti yznden birbiriyle geirmi olduu ve Batnn kalbi, dier bir ifdeyle Essah Bat demek olan Avrupay derinden sarsan ilk ykc harbin akabinde de birok Avrupal fikir ve siyaset eliti ayn veya benzer endieyi tayor ve ayn veya benzer teklifler ileri sryordu: Avrupa siys olarak salam bir btnlemeye doru gitmedii takdirde bir izmihlle dr olacakt. stelik Gassetnin bu kitab kaleme ald tarihin, Oswald Spenglerin, Batnn k kehnetinin tartld yllar olduu da nazar - -itibre alnacak olursa, Gassetye hak vermemek pek de mmkn olmamaktadr. u hlde netice itibriyle, yle bir noktaya varlm olduunu syleyebiliriz: Avrupay belirili bir yere kadar tam olan mstakil ulus-devletler ve milliyetilikler artk ona faydadan ziyde zarar verir hle gelmeye balamtr. u hlde ibu devlet, millet ve milliyetilikler daha st seviyede olanlar ile almaldr. Ne olabilirdi, daha bir st seviyede olan? Ve ne olabilirdi, yeniden in edilecek Bir ve Btn Avrupann insanlarn birbirine balayacak olan ba? O zaman buna kesin bir isim verilmiyordu, imdi de verilmiyor; ancak, isime (nomen) deil de varlka (ontos) bakacak
253
Durmu Hocaolu
olursak, bunun, bir milletin daha dorusu birok milletin - hepsini ihta edecek, bir baka veya bir baka tr millet, bir milliyetilik trnn bir baka veya bir baka tr milliyetilik ile almas denemesi olduunu syleyebiliriz; velev ki bu isim olsun, veya olmasn. Bu grlerin doruluk veya yanll ayr bir bahis olmakla beraber, biztih millet ve milliyetilii red, inkr, iptl ve ilg deil, bilkis daha st bir seviyede olanyla amay ngrmekle, pozitif ve hatta ziydesiyle pozitif bir tavr olduu ikrdr. Ancak, birok milletten birtek millet ortaya karlmas hi de o kadar kolay ve basit olmasa gerek. *** Gassetnin, Bir ve Btn Avrupa idealini savunmas rneinde olduu gibi, grm bulunuyoru z ki, fiilen altm yln doldurmu bulunan tatbikatyla da Avrupa Birlii, milliyetilik denen olgusal gerekliin ifn edilemeyip, bir millet hlinde tekiltlanmann ve bir milliyetiliin ancak, bir baka veya bir baka tr millet hlinde tekiltlanma ve/veya bir baka veya bir baka tr milliyetilik ile alabileceinin en mmtaz ve en mahhas misllerinden birisini tekil etmektedir. Bu ise, milliyetiliin tabiat itibriyle ftr (innat) olduunun en bedih burhanlarndan birisidir. nk ftrat yaratla ittir ve bu da yine onun pozitif oluunun bir gstergesidir ayn zamanda. Ne var ki ftr olmak, btn tezhrlerinin de pozitif olmasnn temnt deildir: Nasl ki insann, neslinin devam iin remesi art olup bunun iin de ona verilmi olan cinsiyet ve ehvetin bu veri hliyle msbet olmalarna mukabil, btn tezhrlerinin msbet olmamas gibi -olsayd cins sapma
254
diye birey olmazd- milliyetiliin de btn tezhrleri pozitif deildir; hatta bir etelesinin karlmasnn pek mkil olmasna karlk, muhtemelen menfsinin msbetinden daha baskn olduu dahi dnlebilir, hassaten Avrup milliyetiliklerin birounda vk olduu gibi. imdi, tekrar bu kontekstte Avrupa Birliine avdet edelim: Avrupa Birlii, grm olduk ki, pazar a kadar devam edecek bir birliktelik deil mezara kadar ayakta kalacak bir birlik yaratabilmek iin, bir yeni millet -Avrupal Milleti- ve bir yeni milliyetilik -Avrupal Milliyetilii- ihds etmek mecbriyetindedir; ancak en byk problem de tam tamna burada ortaya kmaktadr: Gassetnin, ktann halklarndan bir yeni millet yaratmak eklinde trif ettii bu teebbs acaba telffuz edildii kadar basit ve kolay m? phesiz bu sulin tam cevb tarihin iinde yaayan grecektir; ancak imdiden, pek de o kadar kolay olmasa gerek diyebiliriz. Bu noktada, Gustave Le Bonun, uluslarn birleip karabilmeleri ve az ya da ok, kaynak yeni bir ulus oluturabilmeleri iin ne srd art dikkat ekici grnmektedir: Birincisi, karacak uluslarn sayca birbirlerinden ok farkl olmamalar; ikincisi, karakter bakmndan ok farllk gstermemeleri; ncs, uzun sre benzer evre artlar altnda kalm olmalardr.71 Bu saylan artlarn, ncs hricinde, Avrupa Birlii yesi lkelerce bire bir ve tam bir tatminkrlkla salanabildiini sylemek zordur: Almanya, ngiltere, Fransa, spanya gbi birka lkenin nfuslar birbirine
71
Gustave Le Bon., Uluslarn Yceliinin Psikolojik Yasalar., s 46,
255
Durmu Hocaolu
yakndr; ama, yine de daha az olanlar vardr; karakterleri ise, btn ortak paydalara ve ortalama bir Avrupallk bilincine ramen, yine de bire bir ayniyet gstermez. Nitekim, Andr Siegfried, Avrupallarn karakterlerinin birbiriyle tam olarak intibak etmediini, nk hepsinin ayn kalitede Avrupal olmadn sylemekte ve mesel Almanlarn tam mnsyla Avrupal olmasna mukabil tam mnsyla Batldr da diyebilir miyiz?72 sorusuna, tam Batl olmann temel kriterlerinden olan Hristiyanla intisab tarihi bakmndan Franszlara nisbetle gecikmi olduunu hatrlatarak, u dikkat ekici cevab vermektedir:73 Almanyadan szedildii zaman Roma hkimiyetinin haritas hibir zaman gzden uzak tutulmamaldr; fakat daha az mnl olmayan bir harita daha vardr ki, zellikle Elbenin dousundaki memleketlere bakld zaman gz nnde tutulmak gerektir; bu da hristiyanln kaydettii ilerlemeleri gsteren haritadr./..../ Bylece Elbenin ve zellikle Oderin dousunda Almanyann hristiyanlatrlmasnn ne kadar yeni olduunu lmek mmkndr. Cermen dncesi iin bunda bir genlik kayna vardr ki, iki bin yla yakn bir zamandan beri Romallam ve hristiyanlam olan Fransa, buna sahip deildir. Tarih gemi bakmndan bizim altmzda iki - bin metre derinlikte su var; fakat Dou Prusyann teknesinin altndaki suyun derinlii drt-be yz metreden ibarettir. Kald ki, Avrupal devletlerin ve milletlerin tarihleri birbirleriyle bitip tkenmez harplerle ib hlinde olup,
72 73
Andr Siegfried., Milletlerin Karakterleri., s.110, pr.1 Andr Siegfried., Milletlerin Karakterleri., s.118, pr.2
256
mill kimlikleri ve milliyetilikleri dahi byk lekte bu husmet zerine bin edilmitir. Yine Siegrfriedin ifdesiyle, btn Avrupa tarihi, hibiri tekilere hkim
olacak kadar kuvvetli olmayan rakip devletler arasnda iin iin devam eden savalarn birbirini kovalamasndan ibarettir.74
te, Avrupa Birlii, asl hedefine vsl olabilmek ve orada tam bir istikrar ile hkmferm olabilmek iin, btn bu glkleri aarak yeni bir tr millet ve yeni bir tr milliyetilik in etmek durumundadr. Bunun iin de, tam ve kmil mn ve muhtevsyla tipik bir toplum mhendislii projesi olan bu azm teebbsn nnd eki en byk mn, hl-i hzrda mevcut olan milletler ve onlarn milliyetilikleridir: Ayn anda iki farkl hkmranlk, iki farkl kimlik, iki farkl sadkat ve iki farkl milliyetilik bir arada barnamayacana gre, bunlardan birisi dierini zamanla ifn etneye mecburdur. Ne var ki, Anthony D. Smithin Avrupann birlii
bydke her bir ye milli devletin milli kimlii klecektir. Kukusuz bu -demokratikleme, sosyal refah ve Avrupa Birliinin genilemesi hakkndaki dier tartmalarla balantl olmakla birlikteproAvrupaclarla anti-Avrupaclar arasndaki Britanya ve baka yerlerdeki ateli tartmalarn arkasnda yatan alglamadr. Oysa doudan batya tm kta zerinde byk glgesiyle gezinen milliyetilik hayaleti ekip gitmeyi reddediyor. ifdeleriyle dile getirmi olduu
gibi,75 Avrupada milliyetilik hl ok gl ve gerekten de ekip gitmeyi reddediyor; yle ki, yukarda
74 75
Andr Siegfried., Milletlerin Karakterleri., s.215, pr. Anthony D. Smith., Kreselleme anda Milliyetilik., s.136
257
Durmu Hocaolu
bahsettiimiz zere, en son 2006 Avrupa Birlii Anayasas referandumunda da grld gibi, bu g Avrupa Birliinin hkmranl, mill devletlerin hkmranln ikr bir tarzda daraltmaa balaynca tehditkr dahi olabiliyor. Bu noktada belirtmek gerekir ki, masa ba plan ve projelerle cemiyetlerin tarih birikimlerinin, atitdlerinin, kltrlerinin sil batan sfrlanp formatlanarak bir baka ekle tahvli konusunda bilinen en byk toplum mhendislii teebbslerinden birisi dil felsefesinde Kelime Fabrikasyonu (Word Manifacturing) olup, ya Esperanto mislinde olduu gibi- klliyen iflsla neticelenmi, ya da -Trkenin tasfiyesi mislinde olduu gibi- bir kltrel ykma sebebiyet vermitir. mdi ibu bir Avrupa Milleti yaratma projesi de byle bir kbete dr olabilir; nk tarihe ar bir mdhaledir ve organik deil, sentetik bir karakteri vardr. Daha nceki baka yazlarmda nisbeten mufassalan ele aldm iin burada tekrar etmekten imtin edeceim baz aratrma verileri,76 mill kimliklere tekaddm eden, onlar ikinciletiren bir mterek Avrupallk kimliinin muayyen bir miktar teekkl etmi olduunu gstermektedir ki bunun gerekten ciddiye alnr bir taraf vardr. Ancak, henz bu gelimenin, bir btn olarak mtlaa edildiinde, mill kimliklere nisbetle hayli zayf kalmakta olduu ve henz, Avrofillerce beklenen bir seviyede olmad da gn gibi ikrdr.
76
Mesel, bkz.: How Europeans see themselves., European Documentation., European Commission Press and Communication Service, Rue de la Loi 200, B-1049 Brussels
258
Filhakka, hayli erken bir dnemde, 11 Mart 1882 tarihinde Sorbonneda irad ettii Bir Millet Nedir? (Quest-ce quune nation?) serlevhal bir nutkunda konuya temas eden Ernest Renan milletlerin ebed bir ey olma-
dn, bir gn biteceklerini ve onlarn yerini belki de Av rupa federasyonunun alacan syledikten sonra unlar
eklemitir:77 Fakat yaadmz yzyln dzeni byle deil. Bugn milletlerin mevcud olmas iyi hatta zarrdir. Onlar hrriyetin teminatdr; dnyann tek bir kanunu, bir tek sahibi olursa hrriyet kaybedilir. Pekl; ya bu asrda? Acaba bu asr, milletlerin ve mill devletlerin -en azndan Avrupal milletlerin ve mill devletlerin bittii, midlarn doldurduu ve onlarn yerini Avrupa Federasyonunun almas lzm gelen a m dr? Yani, Avrupal milletlerin ve mill devletlerin ve bittabi ayn anda, ayn yerde, ayn derecede hkmran iki g bulunamayacana binen - ABnin kbeti nasl olacaktr? Tarih bir kaostur ve ne ve nasl olacan zaman gsterecektir hi phesiz; biz imdilik unu sylemekle iktif edelim: Eer AB projesi baarsz olursa, bu, mevcut milletlerin ve milliyetiliklerin, baarl olursa Avrupa Milliyetinin ve Avrupa Milliyetiliinin zaferi olacaktr; ancak her iki hlde de zafer milliyetilikindir.
77
Renan (Joseph Ernest)., Millet Nedir? (11 Mart 1882de Sorbonneda verilen konferans)., Nutuklar ve Konferanslar., s.122-123
259
Durmu Hocaolu
Felsefe ve Milliyetilik Aralarnda mhiyetleri gerei dorudan herhangi bir illiyet ba bulunmamakla beraber, bir mddetten beridir, felsefe ile milliyetilik arasnda -buna din de dhildir; ve aadaki satrlarda ksaca temas edilecektir baz nokta nazarlardan clib-i dikkat benzerlikler veya andrmalar bulunduunu dnmekteyim; bunun, galiba her ikisinin de ftr oluuyla alkas olsa gerek. yle ki, nasl ki insanolu dnen varlk, konuan varlk, ekonomi yapan varlk, siyaset yapan varlk -buradaki varlk da ekser hllerde hayvan eklinde zikredilir: konuan hayvan... gibieklinde trif edilmekte ise, benzer ekilde felsefe yapan varlk ve milliyeti varlk eklinde de trif edilebilir; en azndan byk ekseriyet itibariyle. Nitekim, felsefe yalnzca
uzman kiiyi ilgilendiren bir i deildir; nk yle ilgi ekici grnr ki, felsefe yapmayan ola ki hibir insan yoktur. Ya da en azndan, her insann yaamnda filozoflat bir an vardr dedikten sonra herkesin
yapt bu felsefenin -ki buna herkesin felsefesi de diyebiliriz- oklukla da ocuksu, safdil ve teknik adan kt ve/veya yanl olduunu ekleyerek paragrafn, ama
burada yan bir konudur bu. nemli olan hepimizin felsefe yapt ve galiba yapmamz da gerektiidir cmleleriyle
hitma erdiren Bochenskinin bu ifdelerindeki78 felsefe yerine milliyetilik kelimesi ikame edilmekle, artc bir ekilde, btn cmlenin doru ktn syleyebiliriz: Milliyetilik, yalnzca uzman kiiyi ilgilendiren bir i deildir; nk yle ilgi ekici -ben buna czip demeyi tercih etmekteyim (D.H.)- grnr ki, milliyetilik
78
J. M. Bochenski., Felsefece Dnmenin Yollar., s.22
260
yapmayan ola ki hibir insan yoktur. Ya da en azndan, her insann hayatnda milliyetiletii bir an vardr. Benim, (D.H.) Ekzistansiyel Milliyetilik olarak adlandrdm bu en geni, en kapsaml, en umll ekliyle his ve icr edilen, herkesin yapt milliyetilik(ler) de tpk herkesin felsefe yaptn bilmeden yapt felsefe gibi samimi, ama ezici ekseriyetle yetersiz, ocuksu, safdil ve ktdr de; ama yine de, en azndan bir tr, milliyetiliktir; tpk avm dini gibi. Devam edelim: Ama burada yan bir konudur bu. nemli olan hepimizin milliyetilik yapt ve galiba yapmamz da gerektiidir. artc gelebilir; Bochenskiden bir paragraf daha alrsak maksat biraz daha tavazzuh edecektir: ... felsefe diye bireyin olmadn ileri sren ilk gre ters den bir soru: Bu sav hangi disiplin, hangi bilim adna ortaya atlyor? Daha Aristoteles, felsefeye kar olanlara u eletiride bulunuyordu: Felsefe ya yaplr diyordu - ya yaplmaz; ama felsefe yaplmazsa, bu da ancak bir felsefe adna olur. Yani, felsefe yaplmayacaksa bile, yaplr. Bu bugn de doru. Felsefe diye bireyin ol madn sylemek iin tam bir felsef sav dile getiren szde felsefe dmanlarnn grnden daha elenceli birey yoktur.79 Bu paragraf da dzenleyelim: ...milliyetilik diye bireyin ftratan-olmadn yani sonradan icat edildiini- ileri sren ilk gre ters den bir soru: Bu iddi hangi gr ve ne adna ortaya atlyor? Ben
79
J. M. Bochenski., Felsefece Dnmenin Yollar., s.24
261
Durmu Hocaolu
Durmu Hocaolu diyorum ki, Milliyetilik ya yaplr, ya yaplmaz; ama yaplmazsa, bu da ancak bir baka veya bir baka tr milliyetilik, yani milliyetilik yerine ikame edilen bir baka ey adna olur. Yani, milliyetilik yaplmayacaksa bile, yaplr; velev ki ad milliyetilik olsun ya da olmasn, hatta isterse tam kart olsun. Nasl ki felsefeyi reddeden btn grler bilerek ya da bilmeyerek yaplan felsefe ise milliyetilii reddeden btn grler de u veya bu ekilde, u veya bu tr milliyetiliktir. Ancak onlarn bu bir tr milliyetilikleri de ekseriyetle safdil, ocuksu ve teknik olarak yetersiz, s ve ktdr. Felsefe, Bilim ve Milliyetilik Bochenski hakl; hem de yerden ge kadar: Felsefeyi belirli bir gerekeye dayanarak reddetmek, en azndan bir tr felsefe yapmak demektir, velev ki felsefeyi reddeden kii felsefe yapmakta olduunu da reddetse dahi - ki mutlaka edecektir; yani felsefeden ka yoktur. Tpk, siyasetten ka olmamas gibi: nk siyasetten ka da bir tr siyaset yapmaktr hatta en kt siyaset; zira siyasetten kamakla siyaset durdurulamayaca gibi, pasif kalnd iin yaplan siyasete mahkmiyet durumu da hsl olacaktr ; Periklesin, Cenaze Nutkunda btn hr Atinallar siyaset yapmaa armas da bundandr. Molirein Monsieur Jourdaininin, nesir yaptn ve nsir olduunu bilmeden nesir yapp nsir olmas, veya, gramere ne lzum var diyen bir kiinin aslnda bun u derken bile dil ile reddettiini yine dil ile icr etmesi gibi veya konumak iin gramer tahsiline hcet duymamas gibi v.s. Bu aknlk yaratabilecek -ama ok salam- vaziyetin daha birok rnekleri de vardr; biz biri felsefeden ve dieri de
262
bilimden olmak zere iki misal verelim: Gazzl bir kelmcdr ve felsefeyi -aslnda daha dorusu, esas olarak belirli bir felsefeyi, Mealiki ve onun filozoflarn - en ar ekilde tenkid eden kiidir; ancak, bir yandan Kelmn kendisi bir tr felsefedir -hem de dier yandan zaman iinde dpedz felsefelemitir stelik- ve bundan maad, mam, felsefeyi bu kadar ar ekilde tenkide tb tutarken kendisi de filozof olup kmtr nk bu maksatla kaleme alm olduu muhalled eseri TehfutulFelsifede felsefenin metodunu kullanmtr. Felsefeyi reddetmek de bir (en azndan, bir tr) felsefedir; nitekim, Felsefe Ne e Yarar? sorusuna karlk felsefenin gvurlua yaradn, felsefenin olduu
yerde dncenin, dncenin olduu yerde de felsefenin barnamayacan, bunun iin de Mslmanlarn felsefeden kurtulmas gerektiini ileri sren yazarn
yaptnn da bir felsefe olmas gibi.80 Bilim adamlarnn byk bir ksm felsefeyi kmser ve gereke olarak da hibir ie yaramadn sylerler; buradaki anahtar ibre bir ie yaramak ile neyin murat edildii ikrdr, ama bu tez yanltr: Felsefe olmadan bilim de olmayaca gibi, felsefeyi rtt sanlan bu gerekenin bizzat kendisi felsefdir; ne demek ie yaramak? te felsefe, hem de hlisddem. nk, Jaspersin dedii gibi, felsefe soru sormakla balar; 81 bu nedir diye sorulduunda, velev ki Monsieur Jourdainin nsirlii gibi de olsa, felsefe yaplm olmaktadr. Kald ki felsefeyi baya bir megle addetmek sadece felsefe bilmeden felsefe yapan bilim adamlarnn tekelinde de deildir; filozof William James
80
Sait Mermer., Felsefe Gvurlua Yarar., Dnen Siyaset., No: 18, Temmuz 2003, s.87-91 81 Felsefe, u soruyla balar: Bu nedir? [Karl Jaspers., Felsefeye Giri., s.44, pr.2]
263
Durmu Hocaolu
de Felsefe insann urat eyler arasnda en yksei ve en bayasdr dedikten sonra nksn yle tavzh eder: Kck eyler zerinde urar, ama insan zihninin nnde en geni ufuklar aar.82 Felsefenin ne idn bilmeden felsefeyi kmseyerek reddeden bilim adamlarnn ki bunlar Khunun olaan bilim adam dedikleridir bilmedikleri ve anlayamadklar, bilim ve felsefe arasnda byle radikal bir kopukluk olmad g ibi, bilhassa bilimi baka hibir gye ile deil de srf ve yalnz sf hakikat, eynn mhiyetinin aratrmas olarak icr eden bilim adamlarnn da aslnda bir nev filozof olduu gereidir: Yine dndk Molirein Monsieur Jourdainine. *** imdi, biraz yukarda adn anp ertelediimiz din meselesine de birazck temas edcek olursak, grrz ki, felsefe ve siyaset gibi din de kamakla kurtulunacak bir ey deil; nk, o da insan tabiatnn bir paras. Bu noktada ilk evvel Gustave Le Bonu dinleme kle balayalm. Dinde kame Prensibi Gustave Le Bon nsan, yalnz bir ilaha inandndan
dolay dindar deildir, ruhunun btn glerini, iradesi nin btn itaatlerini, tutuculuunun atelerini, bir davann yahut duygu ve fiillerine rehber olmu bir kimsenin hizmetine vakfettii vakit, dindardr demektedir.83 Tuhaf gibi grnyor, ama, yine de soralm: Ne demek iste mi olabilir? Fikrime nazaran, ok basite unu: Din yle
82
William James., Pragmaclk: I (Pragmatism, 1907)., ev.: Muzaffer Akn., M. E. G. S. B. Bat Klasikleri., stanbul, 1986., s.5, pr: 4 83 Gustave le Bon., Kitleler Psikolojsi., s.66
264
bir insan varolu formu, yle bir eydir ki, ortadan kal drlamaz, kaldrld anda yerinde bir vakum oluur ki buna Eskia fiziinin tbiriyle horror vacui (rktc boluk) da diyebiliriz ve bu vakum derhl bir baka ey tarafndan doldurulur; onun yapt her ne ise ayn sn yapan bir baka ey, yani din yerine ikame olmakla din gibi alglanan, dinin yerine konmakla da bir baka veya bir baka tr din adna velev ki din densin veya denmesin - olan, dinleen, dinleen bir baka ey. te bu ikame ameliyesi, bir amaya tekabl ederse o da zamanla hatta gerek anlamda din dahi olabilir. Le Bondan biraz daha devam edelim; ayn cmlesin den az sonra,84Kitlelerin kanaatleri, kr krne itaat,
korkun hogrmezlik, din duygulara bal iddetli pro paganda ihtiyacn tar. Bu bakmdan denebilir ki, on larn btn inanlar bir dini ekle sahiptir./.. dedikten sonra Kitleler iin bir ilah olmak veya hi bir ey olma mak arttr85 eklindeki bir hkme varan mellif, bir paragraf sonra, Kitlelere bir din lzmdr szn tekrar etmek acaba bir gevezelik midir? diye sormakta ve hemen akabinde u cevab vermektedir: Siyasi, dini ve sosyal inanlar daima mnakaadan uzak tutulmak artyla bir dini ekil alarak onlarn ruhunda yerleir. Bundan
sonra, dinsizliin ve hatta nihilizmin dahi nasl olup da bir tr din hline dnebildiine dikkat ekerek Eer
tanr tanmazlk inancn onlara (kitlelere D.H.) kabl ettirmek mmkn olsayd, bu duygu dahi en iddetli hogrmezlik ateine sahip olur ve dtan grnen ekil leriyle ksa zamanda bir tarikat durumuna gelirdi diyen
84 85
Gustave le Bon., Kitleler Psikolojsi., s.67 Gustave le Bon., Kitleler Psikolojsi.,s.68
265
Durmu Hocaolu
Le Bon, buna rnek olarak Dostoyevskinin hikye ettii bir nihilistin mcersn takdm eder:86 Gnn birinde akln klaryla aydnlanan bu ni hilist, kk kilisesinin mihrabn ssleyen ilah ve azizlerin resimlerini krd ve mumlar sndrd, biraz sonra da o resimlerin yerine baz tanr tanmaz fi lozoflarn resimlerini koydu, mumlar tekrar yakt. Dini inanlarn konusu deimiti, fakat dini duygularn da deitii sylenebilir mi? El-hak; elbette hayr! Bylelikle, dinsizliin bizzat kendisi bir din oluvermektedir: Negatif din. Nitekim, ateistlerin ateizme olan sk ballklar ile gerek bir dine inananlarn inanlarna balkllar arasnda prensipler seviyesinde bir fark yoktur: Gerek bir ateist sofu bir negatif dindardr; nk ateizm, haddi ztnda tanr-tanmazl, bir din gibi total bir hle getirmeden tanr-tanmaz olamaz. Bu konuda hayli mebzl miktarda rneklerden, sadece, Engelsin Tabiatn Diyalektii isimli eserinde, insann ortaya kn anlattrken, onu yaratan tabiat tasvir ediine87
86 87
Gustave le Bon., Kitleler Psikolojsi., s.69 inde maddenin hareket ettii ey sonsuz bir evrim , yrngesini ancak dnyasal ylmzn uygun bir l olamayaca zaman dnemleri iinde tamamlayan bir evrim, iinde en yksek gelime zamannn, organik yaam zamannn ve daha nemlisi doann ve kendi kendilerinin bilincine ermi varlklarnn zamannn, yaam ile zbilincinin geerli olduu uzayn snrll kadar dar bir evrimdir; ister gne ya da bulutsu buhar olsun, ister bir hayvan ya da hayvan cinsi olsun, ister kimyasal birleme ya da ayrma olsun, eit lde geici olan ve iinde hi bir eyin sonsuz olmad, ama sonsuz olarak deitii, sonsuz olarak hareket eden, hareketini ve deiimini yasalara gre yapan maddenin sonlu biimdeki varln ieren bir evrimdir. Ama bu evrim, zaman ve uzay iinde ne kadar sk ve ne kadar amanszca tamamlanrsa tamamlansn; ka milyonlarca gne ve dnya doup kaybolursa kaybolsun; yalnz bir gne sisteminde ve yalnz bir gezegende organik yaam koullar ortaya kncaya dek ne kadar zaman geerse gesin; aralarndan dnebilen beyne sahip hayvanlarn gelimesine ve ksa bir zaman iin yaam
266
ve Ludwig Bchnerin, maddenin zelliklerini sralarken ona izfe ettii mistik niteliklere88 dikkat etmek dahi kifyet edecektir. Ayrca, baz sekler inanlar ve davranlar da ad din olmayan ve fakat din yerine geen birer inan olmakla, Talcott Parsons, Edward Shills ve Robert Bellahn verdii adla, artk sivil din olarak anlmaktadr ki bunun en mmtaz rnei de Amerikan Sivil Dinidir.89 Kez bir de Akl Dini var... *** Bir dinin yerine ikame edilen bir baka ey onu aarsayerleir ve ancak ve yalnz da o ekilde yerleir; deilse, belki bir mddet zorla ayakta tutulduktan sonra bir ekilde kaybolur gider. Bunun tarihteki birok misllerinden birisi mehur ve mruf Akl Dini tecrbesidir. Akl Dini (La Rligion de La Raison), Fransz htillinin kanl herc mer dneminde Convention tarafndan tatbikata konan ve dorudan doruya dinin kendisini hedef alan Hristiyanlktan karma (Dchrtianisation; Hristiyanszlatrma) harekt srasnda ihds edilmitir. htill, Aydnlanmann deist ateist fikirlerinden beslenmekte idi, ayrca prensip olarak Hristiyanl ve Kiliseyi, Aristokrasinin tabi mttefiki
koullarnn ortaya kp sonra gene acmaszca ortadan kaldrlmasna dek ne kadar ok organik varlklar meydana gelip ve daha sonra gene yok olursa olsun maddenin btn dnmleri iinde, sonsuza dek ayn kalaca, hi bir niteliinin hi bir zaman kaybedilemeyecei ve bu yzden ayn zamanda da ayn sarslmaz zorunlulukla yeryznn en yce yarat dnen akl yokedecegi ve bir baka yerde, bir baka zaman onu yeniden retecei konusunda kukumuz yoktur. [Friedrich Engels., Doann Diyalektii., s.57-58] 88 Ludwig Bchner., Madde ve Kuvvet., bilhassa 2., 3.,4., 5., 6. bab 89 George Marshall., Sivil Din., Sosyoloji Szl., s.661
267
Durmu Hocaolu
ve Halkn (Peuple) ve dolaysyla da Halk Hkimiyetinin (Rpublique) aleyhtar ve dman olarak telkk etmekteydi ve bu sebeplerden dolay da din konusunda aka negatif bir tavr vard; bu, - bizde yanl bilinen adyla din-devlet ayrm deil de Kilise-Devlet Ayrmnn (Speration de lglise et de ltat) da tesine geen, dinden arndrlm bir cemiyet projesini de ngrmekte idi. Ne var ki htillin zimamdarlarnn ok iyi bildii birey vard ki o da, kaldrlacak geleneksel ve rgtl din -yani Hristiyanlk ve Kilise- yerine onun bir mudili konmalyd: Bir din veya din gibi birey; ite amak ile kastettiim budur. Vka Aulardn ifdesiyle:
Balangta Convention mevcut olan rejimi, yani ruhbann sivil tekilat rejimini, muhafaza etmek teebbsnde bulundu. Bu, din ve devletin ayrlmas fikrinin o devir adamlarnda bulunmad demek deildir.90 Evet; deildir, daha fazlas da vardr, ama
henz ilk yllarda vakit erkendir, yle ki, hatta, sade ce Katolik Kilisesinin deil Gallikan Kilisesinin dahi, her trl tehditten msn olduu konusunda teminatlar verilmitir.91 Fakat bir mddet sonra artk gcnn yeteceine kail olan Convention harekete gemekte gecikmedi; bir-iki yoklamadan sonra, start verildi: lk hedef olarak papazlar seildi,92 bunun arkasndan ise, bizzat Kiliseye ve hatta dorudan doruya dinin kendisine alenen ve ok kaba bir ekilde cephe alnmaya teebbs edildi: Artk Dinden karma resmen balamt. Birok yerde insanlar kitleler hlinde Hristiyanlktan kyor veya buna icbr ediliyor, rhipler maskara ediliyor, kiliseler, halar, en edd hiddetlerin,
90 91 92
A. Aulard., Fransa nkilabnn Siys Tarihi., C: II., s.649 A. Aulard., Fransa nkilabnn Siys Tarihi., C: II., s.649-650 A. Aulard., Fransa nkilabnn Siys Tarihi., C: II., s.653-654
268
aalamalarn hedefi hline getiriliyordu. imdi sra Hristiyanln almasna gelmiti; bu maksatla Akl dini, mantk dini, hakikat dini, vatan dini, hrriyet, eitlik ve cumhuriyet dini93 veya daha sonra Robespierrein icd olan yksek varlk dini 94 gibi muhtelif adlarla anlan bir yeni din ihds edildi. A. Mathieznin ifdesiyle:95 ... yava yava, bir nevi mill bir din; hl resm dinle biribirine karan merasim ve yinlerini ondan iktibas eden bir vatan dini tekevvn ediyordu./ .../ Halkn ibadetten ve mezhepten vazgeebileceini sanmyorlard; fakat dnyorlard ki, htill bizzat bir dindir ve onu merasimletirerek eski mistik dinin stne karmak mmkndr. Bir lgnlk ve soytarlk eklinde uygulanan bu hareketlerle birlikte, Akl Mbedleri (Temples de La Raison) alm, birok kilise kapatlp, tahrip edilirken, birou da yeni dinin mbedi hline getirilmi, hatta mehur Notre Dame, ba mbed yaplm ve orada resm yinler bile icr olunmutur. Fakat yine de din alamyordu; nk ikame tutmamt. Sonra Convention tavrn yumuatmak zorunda kald ve en nihyet Napolon dneminde proje rafa kaldrld; vka din eski statsn kazanamad, nk yine Aulardn ifdesiyle, laik devlet, veyahut o zamann tabirine gre mstakil devlet prensibi tammen ortadan kaldrlmamt, ama lgnlk bitmiti.
93
A. Aulard., Fransa nkilabnn Siys Tarihi., C: II., s.653-657 A. Aulard., Fransa nkilabnn Siys Tarihi., C: II., s.676 95 Albert Mathiez., Fransz htilli., C: I: Kralln Devrilmesi, 1787-1792., s.194
94
269
Durmu Hocaolu
*** Fransa dini sonra ksmen at; ama baka ekilde... Dinde kame Prensibi ve Negatif Din Evet; Fransa, htillin kanl teebbslerine ramen
aamad dini daha sonra ksmen at; ama baka ekilde demitik; u ekilde: Dinsizlii bir tr dine
dntrmek sretiyle. Filhakka, yaygnlaan ve kitlev bir nitelik kazanan ve kaskat bir -izme dnen laiklik -ki btn dnyada asl patenti ve en radikal tatbikat Fransaya has olmakla Fransz Tekillii olarak da bilinir -96, yani laisizm, Regis Debrayn tbiriyle, Tanrnn elinden iktidar alan g,97 Trkede kullanlan ekliyle laikilik, giderek
96
Fransz Seklerlii olarak da bilinen Laiklik ile Fransa dndaki Sekelrlik arasndaki fark konusunda u dikkat ekici makaleye bkz.: Michel Troper., French Secularism or Lacit., Cardozo Law Review., Vol. 21, February 2000., pp.1267-1284 97 Regis Debray, Fransz htillinin ikiyznc senei devriyesi mnsebetiyle kaleme ald Cumhuriyeti misiniz Demokrat m? isimli yazsnn Laiklik balkl blmndeki u cmleleriyle Fransz Tipi Seklerite olarak da bilinen Laiklik anlayn en mkemel bir ekilde ifde etmektedir [Cumhuriyeti misiniz Demokrat m? [tes -vous dmocrate ou rpublicain?., Le Nouvel Observateur., 30 Kasm-6 Aralk 1989]., eviren: Ahmet Arslan., Zaman., Blm: I., 1 Kasm 1998, Pazar, s.15] (vurgu bana ittir D. H.]: 1958 (veya 1946) anayasamnzn giriine gre blnmez, laik, demokratik ve sosyal bir cumhuriyet olan cumhuriyetimiz, Avrupada tuhaf bir ey! Bu hak durumu, bir olgu durumunu merlatryor. Tek olan bir tarihe tek olan, biricik olan bir anayasa! Bundan dostlarmz ve komularmzn elendikleri bir dizi detlerimiz, bastrmalarmz, tutku ve devlerimiz kmaktadr. En ciddi Avrupa gazetelerinin barts olayna tahsis etmi olduklar akn ve alayc makalelerinin de gsterdii gibi bir ngiliz veya bir Danimarkal iin Franszlar bir defa daha kafadan atlaklklarn gstermilerdir. Haksz deiller. 1789dan veya daha tam olarak baz delillerin ilk defa olarak Tanrnn elinden insanlarn dnyann bir
270
bir anlamda metafizik bir vasfa brnmtr ve bu da daha birok laisizm tanmlamasnda olduu gibi, dikkat edilecek olursa Tanrnn elinden iktidr alan g tanmlamasnda mndemitir: Tanrnn elinden iktidr alan g her kim ve/veya her ne ise mutlaka Tanr gibi bir ey olmaldr; baka trl onun elinden birey zorla koparlp alnamayacana gre... te bunun ad Negatif Dindir. Negatif Din, Robespierre gibi bir despotun -ki btn dnya tarihinde ad resmen Terr Hkmeti olan tek hkmeti kuran kiidir (1793)- bile zor ile baaramadn baararak Hristiyanlktan karma (Hristiyanszlatrma) harektn ksmen de olsa hedefine ulatran laisizm, yaklak olarak yzde ellisi -veya biraz daha fazlasdinsiz olan bir Fransa in edebilmitir ve tabiatiyle dikkat edilmesi gerekir ki, bu baar sadece Fransa ile de snrl kalmam, btn Avrupaya hemen hemen ayn nisbette yaylmtr. te bir dini amann en mkemmel rneklerinden birisi: Din ile Devletin daha sahih deyimiyle, Kilise ile Devletin - ayrmasnn bu radikal versiyonu, Halyoak Seklerizmi ile de tpatp uygunluk arzetmektedir. u anda Avrupada din ile devlet arasndaki mnsebetler in en optimal zm ekli olarak tatbikatta bulunan Seklerizmden farkl olarak, Charles Southwell, Thomas Cooper, Thomas Paterson, William Chilton, Charles
blgesindeki ynetimini almak cretini gsterdikleri 1793 ylndan bu yana akntnn tersine yzen marjinalleriz. kiyz sene sonra ve btn grnlere ramen cumhuriyetimizin Avrupada gerek bir paraleli yok! 1889da ktamzda sadece iki cumhuriyet vard: Fransa ve svire. Etrafmzda baz isim deiikliklerine ramen 100 sene sonra bugn de durumun fazla deimemi olduunu iddi ediyorum.
271
Durmu Hocaolu
Watts, G. W. Foote ve bilhassa mruf tanr tanmazlardan Charles Bradlaughn katklaryla nevi ahsna mnhasr bir seklerizm ve seklerleme tezi ortaya atan George Jacob Holyoakeun (1819-1906) seklerizmi, bir dnce akm, bir hayat tarz (modus vivendi) olarak, dinden arndrlm bir dnyev hayat
tarz tesis edilmesi; dinin, dnyev olan her trl aksiyon ile balantsnn koparlarak ve btn sosyal fonksiyonlarnn ve meyyide glerinin ifn edilerek pasifize edilmesi ve tamamen ferd ve zt bir hale getirilerek hayat ile fonksiyonel bir rabtas kalmam bir riteller ve inanlar kompleksi hline getirilmesinin bir ifdesi olarak tanmlanabilir ki, bu, byk lde, tanrtanmazln yeni bir tr tanr-tanrla dnmesidir ve
bu sebeple de, negatif olarak din (negatively religious) olarak tanmlanabilmektedir.98 Halyoak bu vdide tek rnek deil phesiz; E. Goldmann ifrat derecesinde tzim ve tebcl ederek merkeze ald insan zerine messes olarak in etmeye alt Ateizm Felsefesi de bir negatif din numnesidir.99 *** Dini amak isterken, ya bilinli olarak onun yerine bir baka dini veya din olmayan bir baka eyi bilinsiz de olsa din()letirmek sretiyle ikame etmek, neticeten ayn kapya kmaktadr: Din, bir itim olgu olarak yok edilemiyor; yok edildii sanld hllerde dahi, aslnda, kendisini yok eden eyin iine hull ediyor ve yine bir sosyal kod olarak yaamakln srdryor.
98
Bkz, mesel: Eric S. Waterhouse., Secularism., Encyclopedia Of Religion And Ethics., Vol. 11, p.347 99 Bkz.: Emma Goldman, The Philosophy of Atheism., Mother Earth Journal, February 1916
272
Dini amak isterken, bilinli olarak onun yerine bir baka din veya dinsizletirilmi bir baka ey ikame etmenin en sekin rnei ise hi phesiz, Comteun nsanlk Dini (La Rligion de LHumanit) projesidir; eer Mustafa Reit Paay ihtid ettirmeye muvaffak olabilmi olsayd belki de bugn bizim resm devlet dinimiz olacak olan nsanlk Dini. Dinde kame Prensibi ve nsanlk Dini Artk, temellerini bn Haldnun (1332-1406) att konusunda gitgide daha kuvvetli bir ortak kanaatin hsl olduu100 ve fakat asl gelimesini Ondan drt asr sonra ilk defa Saint-Simona (1760-1825) borlu olan sosyoloji ilminin bilinen bu ekliyle bnii olan Auguste Comte (1798-1857), ayn zamanda, yine ilk temellendirenler arasnda bn Haldnun da bulunduu ve fakat onunkinden daha farkl bir mecrda gelien Pozitivizmin de bnii ve bir anlamda babasdr.101 Yalnz be duyu
100
bn Haldnun Sosyolojinin en azndan ilk mbeirlerinden birisi olarak kabl edilmesinin gerekliliini Advar u ekilde dile getirmektedir: bn Haldun tarih felsefesinin ve bir bakma gre, sosyolojinin bnsi ve yahut daha ihtiyatkr bir tbir ile, bnlerinden biridir. Filhakika Mukaddimade sosyolojiye dir bahisler ve bilhassa ilm-i umrn tesmiye ettii medeniyet ilmine dir fikirler nazar-i dikkate alnrsa, kendisinin sosyoloji ile alkasnn yn- dikkat bir safha arzettii grlr. [Abdlhak Adnan Advar., bn Haldn., .A., C: 5/II., s.742a]. Bu konuda, ayrca, dikkat ekici bir makale olarak, bkz.: Syed Farid Alatas., Ibn Khaldun and Contemporary Sociology., International Sociology., November 2006., Vol 21(6), pp.782795 101 Kabaca Empirizmden treme ve onun bir uzants olduunu syleyebileceimiz Pozitivizm her eyi ile ve bir defada Saint-Simon ve Auguste tarafndan vaz edilmi olmayp, nve olarak Sofistlere ve Latin filozof Sextus Empiricusa kadar geri gtrlebilir ve gelimesinin temellerinde de hassaten fizik bata olmak XVII. yzyl modern bilimleri ve Galile ve Newton gibi isimler bulunmaktadr. Bu geliim srecinde bn Haldnun da mhim bir katks bulunmaktadr. Bunun en temel sebebi, Haldnun, gerek toplumu ve gerekse de tarihi incelerken Antik Yunan ve Klasik slm ve Bat Ortaa tarihiliinden radikal bir ekilde ayrlarak
273
Durmu Hocaolu
(havass- hamse) ile alglanabilen ve tecrbe edilemeyen hibireyi, kurmu olduu felsefesine dhil etmeyen Comte, bu sebeple, Metafiziki btnyle kaldrp frlatm, her trl din inan da kkten reddetmitir. Ona gre din, nsanlkn -onun felsefesinde insanlk (LHumanit) kelimesi dim majiskl yazlrbir bakma ocukluk a saylabilecek ilk geliim safhasnda yaad bir sosyolojik tecrbe olup, bilhare terkedilmitir; edilmelidir de. Aydnlanmadan gelen insanln kesintisiz ilerlemesi (terakk) fikri onun anda tekml (evolution, evrim) idesini ok glendirmi olup, George Louis Leclerc Buffon (17071788), Jean-Baptiste Lamarck (1744-1829), Charles Robert Darwin (18091882) ve sonra da daha kapsaml bir evrimci olan Herbert Spencere (1820-1903) nclk ederken, ayn asrn ilk yarsnda da Comte bu ideye farkl bir vehe vermi; Hl Kanunu olarak adlandrd kanunu ile, nsanlkn tekmln, teolojik devre, metafizik devre ve en nihyet kendi devresi olan pozitif
menkbe ve rivyetleri bir kenara itmesi ve tecrbeyi ve mhadeyi birin ci derecede gvenilir bilgi kayna olarak almasdr. Nitekim, tarihi zhir ve btn olmak zere iki ksma ayran Haldn [Mukaddeme., Mukaddime., Sleyman Uluda evirisi: s.199 v.d.v; ayrca ksa bir zet iin, bkz: Harry Elmer Barnes., Social Thought in Early Modern Times., An Introduction to The History of Sociology iinde., s.25], birinci vehesiyle tarihin yaanm gemiteki olaylarn zamansal sra-dizin (kronolojik hiyerari) ierisindeki dizililerini kasteder ve bunu basit bir kronik olarak tavsif eder. Asl tarih, onun btn vehesi olup, bu yn ile tarih, varln sebep ve illetlerini anlamak, yani, hemen yzeyde grlen - veya grld sanlan - fenomenlerin arka planna nfz etmeye almaktr. Bu bakmdan, tarihin btn vehesi - bir Kant deyimi ithl edecek olursak fenomenlerin arkasndaki numenal alana girmeye almay gye edinen bir hakikat aratrmacldr; o sebeple de bir felsefe trdr; Hikmetin ayrlmaz bir daldr. Bunun iin de O, tarihte kanun arar; Ona gre bir disiplin olarak Tarih (Historia Rerum Gestarum) ancak bu ekilde bir ilim olabilecektir. bu kanunlar ise, rivyet yoluyla gelen nakil bilgilerine deil, bir varlk alan olarak Tarihin (Res Gestae) bir laboratuar gibi deerlendirilmesiyle elde edilebilir.
274
devre olmak zere ana safhaya taksim etmi ve din inan da tekml ve terakknin en alt, en iptid safhasna, onu da kendi iinde ksma bld teolojik devreye mnhasr klmtr. Comtea gre, din dediimiz ey hadd-i ztnda, tabiat, varlk ve oluu aklamak konusunda kemltta noksanlktan neet eden, ii bitmi bir aklama modeli olup, artk yeryznde midn doldurmu bir fosildir. Lkin, bu kadarla i bitmiyor. Bundan sonra, son alarnda, kiliseye girdiinde btn ikonlar, tasvirleri, halar krp attktan sonra iinde hissettii boluun arln izle edebilmek iin tanr -tanmaz filozoflarn resimlerini, attklarnn yerine asan nihilist gibi o da kazyp att dinin yerine, dinletirdii yeni bir sistem in etmitir; ancak, hi olmazsa bahse konu nihilistten yine de belli bir lde daha drst davranm ve in ettii bu sistemin adn da dpedz din koymutur: insanlk dini (La Rligion de LHumanit). Comte sadece bu kadaryla da iktif etmemi, meseleye gereinden fazla ciddiyet atfederek enmeden oturup bir de ilmihl yazm, dininin btn teferrutn tek tek izah etmi, Katoliklii model ald bir kilise tekiltlanmas hazrlam, insanlk (Le Grand tre; Byk Varlk), gk (Le Grand Milieu; Byk evre) ve dnyadan (Le Grand Ftiche; Byk Feti) mrekkep bir teslis kurgulam, ba ilhe olarak -metresi Clotilde de Vauxnun (18151846) htrasna hrmeten- kadn semi, 102 kendisini ba rhip (peygamber) iln etmi ve daha da ileri giderek peygamber mukallitliine soyunmu, ilerinde Mustafa Reid Paann da bulunduu baz devlet adamlarna mektuplar gndererek onlar hak dine dvet etmi;
102
Auguste Comte., Pozitivizm lmihali., s.98
275
Durmu Hocaolu
dinini lkelerinde kabl ettirmeleri hlinde, memleketlerinin nnde hcet kaplarnn alacan, hzla terakk edeceklerini ileri srmtr. Kendisini rhip kimlii ile temsil ettii ve bir kadn ile diyaloglar eklinde kaleme alnm Pozitivizm lmihlinde, kendisine, kll doktrininde, her trl ta-
biat st inan reddettii halde, din sfatn vermekte niin srar ettiini soran Kadna103 Dinin essen ok
umm bir mefhum olduunu anlatan rhip (yani, Comte), metafiziksiz ve Tanr inanc olmadan da bir din olabileceini ispat edebilmek iin, gerekten bu isim,
etimolojisine gre gsterdii gayeye erimek iin bavurulabilecek herhangi fikirlerle hi bir zaruri ballk gstermez. Bizatihi ayn zamanda ahsi ve itimai olan varlmz, mnevi olsun maddi olsun, btn ksmlar umumiyetle mterek bir gayeye tevecch ettii zaman, dier varlklardan ayrdeden tam birlik halini gsterir. Bylece bu tbir, eer bendi yaps itibaryle deil de, aa yukar lemmul olan bir kullana gre, imdi yalnz ruh lemine mnhasr kalrken, dieri btn be er sfatlar ihtiva etmese idi, sentez szne tekabl edebilirdi dedikten sonra, din her ferd varl, dier btn ferdiyetleri ittifaka sevk etmek zere, tanzim etmekten ibarettir hkmne varmaktadr104 ki, bu dahi dinin
imh edilebilir deil, ancak belki- alabilir olduunun Comteun azndan tescilidir. Raymond Aronun cmleleriyle:105
103
Auguste Comte., Pozitivizm lmihali., s.3 Auguste Comte., Pozitivizm lmihali., s.4 105 Raymond Aron., Sosyolojik Dncenin Evreleri., s.116 (italik vurgular tarafmdan yaplmtr D.H.)
104
276
Auguste Comte din kurucusudur ve yle olmak ister. an dininin pozitivist etkide olabileceini ve olmas gerektiini dnr. Bu din gemiin dini olamaz, nk gemiin dini geerliliini yitirmi bir dnce biimi gerektirir. Auguste Comte, bilimsel dnceli insann geleneksel anlaya gre Vahiye, kilisenin din dersine ya da tanrsalla inanamayacan dnr ama, bir baka
yandan din insann srekli bir gereksinimini karlar. nsann kendisini aan baz eyleri sevmeye gereksinimi olduu iin dine gereksinimi vardr. Toplumlarn dine gereksinimi vardr, nk onlarn dnyevi gc benimseyen ve lml hale getiren ve insanlara yetenek hiyerarisinin deer hiyerarisinin yannda hibir ey olmadn hatrlatan ruhsal gce gereksinimleri vardr. Yeteneklerin teknik hiyerarisini yerine koyabilecek ve ona belki de tersi bir deerler hiyerarisi ekleyecek olan sadece dindir. Dinde kame Prensibi ve Marksizm Din, bir inan formu olarak, iptl ve imh edilemiyor; edildii sanlan yerde, onu iptl ve imh edenin klna giriyor, farkl bir muhtev ile de olsa varln idme ettiriyor; adet bedenden bedene dolaan, tensh eden ruh gibi. Yani din, dokuz da deil doksan dokuz canl. Acaba neden? Sebebi, fikrimce, hayli basit ve bir o kadar da salam: nk ftr ve tabidir ve ftr ve tabi olduu iin de ortadan kalktnda veya kaldrldnda, hsl olan boluk kendisini yeniden retir. Ve yine nk Aristodan beri bilinen en kapsaml bir prensiptir ki, varlk, boluu kabl etmez; boluk yani hilik akl almaz ve gerek d bireydir ve bu sebeple de bir var olandan
277
Durmu Hocaolu
boalan yer derhl bir bakas tarafndan doldurulmaktadr, ayn veya mudili ve taklidi olan bir bakas tarafndan. Din-iman tanmaz nihiliste, kiliseye gittiinde btn mukaddest krp dktkten sonra, yerlerine, tanrtanmaz filozoflarn resimlerini asarak, onlar, iptl ettii mukaddesat mevkine ref ettiren de bu siktir, Fransz htillinin terrist ihtillcilerine akl dinini veya Auguste Comtea, metafiziksiz ve tanrsz insanlk dinini tesis ettiren de. Din, ancak alabilir; alabiliyorsa tabi: Ya bir baka din ile ya da ad din olmayan ama din(imsi)letirilen bir baka ey ile. imdi bir nebze de olsa, tipik ve mnidr bir misl olmak zere, din ve Marksizm konusuna temas edelim. *** Bilindii zere, Marksizm, her trl metafiziin ve dinin tam karsnda (ateist) olmaktan da te, aka dmandr (anti-teist). Marks, Hukuk Felsefesinin Eletirisinin giriinde, Dine kar eletirinin temeli yledir der ve devam eder:106 nsan yapan din deil, dini yapan insandr. Geri, din, henz kendi kendini bulmam olan ya da kendini yeniden yitirmi insann kendi hakkndaki duygusu ve kendi hakkndaki bilincidir. Ama insan, dnyann dnda bir yerlere ekilmi soyut bir varlk deildir, insan, insann dnyasdr, devlettir, toplumdur. Bu devlet, bu toplum, dnyann tersine evrilmi bilinci olan dini yaratrlar, nk onlarn kendileri tersine evrilmi bir dnyadr. Din bu dnyann genel teorisi, onun ansiklopedik zeti, halkn dzeyine indirgenmi mant, mnev son point dhonneur (onura dokunan ey), cokunluu, ahlk
106
Karl Marx; Friedrich Engels., Din zerine., s.37-38
278
bakmdan onaylanmas, gsterili btnleyicisi, evrensel avunmas ve haklldr. Din, insann hayl gereklemesidir, nk insann esas gerei yoktur. O hlde dine kar mcadele etmek, dolayl olarak, dinin mnev kokusu olan dnyaya kar mcadele etmektir. Dinsel sknt bir yandan gerek skntnn ifdesi, bir yandan da gerek skntya kar protestodur. Din, akln iinden atld toplumsal koullarn ruhu olduu gibi, ezilmi yaratn i ekiidir, ta yrekli bir dnyann ru hudur da. Bundan hemen sonraki kelimelik u cmle, Marksizmin din bahsindeki en mehur mottosudur: Din hal kn afyonudur. Ama mesele bu kadar basit deil; sadece u son cmlecik bile, Marksizmin de dini reddederken bir tr din in ettiini isbta muktedirdir: O da insanlara bir afyon zerkediyor ve bir cennet vaad ediyor; hem de ldkten sonra, te dnyada deil, berhayat iken, bu dnyada. Hi de espri deil; Bertrand Russell, Augustinusun Civitate Dei (Tanr Devleti) teorisinden bahsederken, aslnda Onun da, Marksn da ayn Yahudi kkten beslendiini syleyerek Marksizmin nasl bir din formata sahip bulunduunu yle zetler:107
Yehova: Diyalektik maddecilik Mesih: Marks Sekin: Proletarya

107
Bertrand Russell., Bat Felsefesi Tarihi (lka/Ortaa/Yenia)., s.353
279
Durmu Hocaolu
Kilise: Komnist Partisi sann Dnyaya Yeniden Gelii: Devrim Cehennem: Kapitalistlerin cezalandarlmas Refah ve Mutluluk a: Komnist lkeler topluluu
Soldaki terimler, sadakilerin duygusal ieriini verir ve bu duygusal ierik Hristiyan ya da Yahudi terbiyesiyle yetimi olanlara yabanc deildir. Marks'n eschatolojisini gvenilir yapan odur. Ayn szlk, Naziler iin de dzenlenebilirdi. Fakat Nazilerin grleri daha ok Ahd-i Atik'e dayanr ve Markslardan daha az Hristiyandr. Russell yapm olduu bu mukayesede hi de haksz deil dorusu; Marksizm hi phesiz kesinlikle din dmandr; Leninin dedii gibi, Marksizmin felsef
temeli... tamamen ateist ve dine kar tavrdaki diyalektik maddeciliktir./..../ Din halk uyutmak iin kullanlan afyondur. Marxn bu sz din konusundaki Marksist grn temel tadr.108 Kuusinen bunu u
ekilde aklar:109 Marksist felsef materyalizm, tabiatn yaratlmam, ezel ve ebed, sonsuz (zaman ve mekn olarak sonsuz D.H.) olduunu isbat etmek sretiyle ateizme salam bir temel salar. Ancak, bu, onun bir tr din hlini almasna mni olmamtr. Dinin her trlsn dman iln eden Marx, R. B. Downsn tbiriyle, peygamber olup kver mitir,Proleteryann Peygamberi ve ba eseri Kapital
108 109
V. . Lenin., Din zerine., s.26-27 Kuusinen., Diyalektik Materyalizm., s.145
280
ise Kitb- Mukaddes.110 Ve yine Marksizm de dman olduu dinden ve tabiatiyle de Hristiyanlk ve Yahudilikten ok unsuru alarak felsefesine katmtr. Filhakka Marksizmin tarih ems, Hristiyanln derin izlerini tar. Nitekim, Onun da, dem ile Havvnn cenneti gibi bir cenneti vardr: lkel Komnal Toplum. Sonra bu cennet hayat bozulur: lk Gnah (Kadm Gnah, Original Sin) gibi bir gnah ile. de m ile Havvy Cennetten kovduran yasak aacn meyvesine kar duyduklar hrstr; Marksn cennetini bozduran da insanln iinde tomurcuklanan hrstr: Mlkiyet Hrs! Ve pek az kii bilir, nasl ki Hristiyanln cennetinde dem, Havvnn yani Kadnn- ivsyla yoldan karsa, Marksn cenneti de yine Kadn yznden bozulur. nk, mlkiyet aile ile balar ve aile ise kadnn ortak mlk olmaktan kp bir erkee it olmasnn eseridir. Yani Marksn dininde de Kadn, lk Gnahn ve dolaysyla da aynen Hristiyn Teolojideki gibi nsann Dnn ve Tarihin Balangcnn da msebbibidir. Marksist felsefedeki Hristiyn formlar sadece bu kadar deil elbette: Nasl ki tarih, Cennetten tard ve nsann D ile balamsa, bir ile sreci ile devam eder ve hep, o, ilk hle, Cennete geri dnmeye alarak ilerler: lkel Komnal Toplumdan sonra gelen Kleci Toplum, Feodal Toplum, Kapitalist Toplum, Sosyalist Toplum v.s. eklindeki tarih safhat, aslnda bir keffret, bir arnma, Tanrnn, Arzdaki eytan Devletine (Civitate Diabolis) kar at savataki kademelerdir ve hedef de yine Augustinin kodifiye ettii
110
Robert B. Downs., Dnyay Deitiren Kitaplar (Books That Changed The World)., Blm: 7: Proleryann Peygamberi: Karl Marx (1818 -1883): Sermaye., s.145 v.dv.
281
Durmu Hocaolu
gibi, bir Tarih Kader (Fatum Historicum) eklinde ilerler ve en nihyetinde Arzda tekrar cennet in tesisi ile noktalanr. Buras Tarihin Sonu olup, varlan ise, Hristiyanlkta Tanr Devletidir (Civitate Dei), Marksta ise devletsiz, snfsz, mlkiyetsiz Dnya Toplumu. Bu kadar da deil: Marks kendi dnyasnda bir peygamberdir ve peygamberler de msumdur; hatadan mnezzeh yani; tabiatiyle Marks dahi yle olmal. yle de nitekim: Peygambern (profetik) bir duruu vardr, vahy alm bir peygamber hatta Tanr Olu - gibi konuur; nk Kinatn temel kanunu, uan-kaan hereyin tb olduu, kanunlarn kanunu olan Diyalektik Materyalizmin kifi o olduu gibi, insanln btn mcersn, gemiini ve geleceini dahi hi amadan bilen de odur. Dahas da var: Marksn irtihlinden sonra onun fikirlerini tatbikata koymak zere harekete geen kirdlerinin kurmu olduu tekiltlar da bir tr kilisedir; hele onun en byk valyesi olan, shibsseyf vel-kalem Viladimir lyi Leninin bnii olduu Komnist Partisi! Nasl ki Kilise ve Papa Ultramontanizm prensibi mcibince - yanlmaz ise, Parti ve Reis dahi yledir; Parti hereyi bilir ve en iyisini bilir ve dahi Partinin bandaki kii de, tek bana Parti demektir. *** Marksizmin din ile olan mnsebeti ok gergin ve ok mtenkz olduu kadar ok da trajik bir baarszlk ile noktalanmtr. ok gergin; nk ksaca da olsa grm olduk ki ak ve seik bir din dmanln manifeste
282
ederek yola kmtr; ayrca ok da mtenkz, nk kendisi dini reddederken muhtev olarak kaldrp att dinin formunu det neredeyse aynen muhafaza ederek iini baka bir muhtev ile doldurmak sretiyle bir tr din, K. G. Riegelin tbiriyle Faizm ve Nasyonal Sosyalizm gibi - politik bir din,111 veya G. Northn tbiriyle bir devrim dini112 olup kvermitir. mdi; biraz nce ana hatlaryla grdk ki, Lenin, dini, stdnn izini srerek, halkn afyonu olarak trif etmektedir; daha da fazlas var gyet tabi: Bakalar
hesabna almaktan, yerine getirilemeyen isteklerden ve yalnz braklmlktan ylm halk kitleleri zerine her yerde byk arlkla yklenen ruhsal bask biimlerinden biri dindir./.../ Din, sermaye klelerinin insancl dlerini, insana daha yaraan bir yaam isteklerini iinde boduklar bir eit ruhsal ikidir ;113 ..halkn zerine indirilen koyu sistir;114 insanln zerindeki boyunduruktur;115 Tanrlar korku 116 yaratmtr v.s... Hsl kesinlikle kt birey olduu
anlalmtr. Bu durumda, halk iin kendisini adayan bir halk valyesinin de bu ktle kar savamas gerekmez mi? Elbette. yledir de nitekim: Lenin, kendilerinin din konusundaki tutumunu, tanrya kar
111
Klaus-Georg Riegel., Marxism-Leninism as a Political Religion., Totalitarian Movements and Political Religions., Vol. 6, No. 1, June 2005 , pp.97-126 112 Gary North., Marxs Religion of Revolution., Institute for Christian Economics., Tyler, Texas., Copyright @1989 by Gary North., Originally published in 1968., Printed in the United States of America., ISBN O930464-15-X 113 Lenin., Din zerine., s.10 114 Lenin., Din zerine., s.13 115 Lenin., Din zerine., s.14 116 Lenin., Din zerine., s.31
283
Durmu Hocaolu
alm devrimci sava olarak tavsf eder.117 Ltfen

dikkat: Dine kar olmaktan da daha byk bir iddiadr bu: Tanrya kar alm sava tpk bir baka (eski) komnist (yeni liberal?) olan R. Debrayn, laiklii Tanrnn elinden iktidr almak olarak trif etmesi gibi. Evet, sava: ....Marksizm maddeciliktir. Byle olduu
iin de.... /Dinle savamalyz; bu, her trl maddeciliin ve doal olarak Marksizmin ABCsidir.118 Ama nasl
olmal bu sava? Cevab bir nceki cmlesinin hemen akabinde yle gelir: Ancak Marksizm, ABCde donmu kalm maddecilik deildir. Marksizm daha ileri giderek yle der: Dinle nasl savaacamz bilmeliyiz.../ Dinle sava, dinin toplumsal kkenini ortadan kaldrmay amalayan snf hareketinin somut uygulamasyla balanmaldr. Bu nasl olmal? te bu noktada Leninin taktisyen tarafn mhade etmekteyiz: htillin ilk safhalarnda hibir srette aka din dmanlklarn n plana karmamak, hibir srette ateizmlerini vurgulamamak ve ateizmi parti programlarna almamak arttr; nk bu safhada, asl mhim olan, btn proleteryann aydnlanmam, yani dine inananlar dhil - mstakbel cenneti in etmek zere ayn safta birlik oluturmalardr. Bunun iindir ki, Bizim amzdan
ezilen snfn, bu dnyada bir cennet yaratmak adna gerek devrimci mcadelede birlemesi, teki dnya cenneti konusunda proletaryann gr birliine gelmesinden daha nemlidir. te bu nedenle
117 118
Lenin., Din zerine., s.29, pr.3 Lenin., Din zerine., s.30
284
Programmzda ateist olduumuzu belirtmiyoruz ve byle davranmak zorundayz. te bu nedenle, eski nyarglarn henz srdren proleterlerin partimize katlmalarn engellemiyoruz ve engellememek 119 zorundayz demi ve gerekten de byle yapmtr. Siz
buna oportnizm ya da ikiyzllk diyebilirsiniz, o bunu taktik olarak grr; George Orwellin Hayvanlar iftliinde dendii gibi: Taktik yoldalar; taktik. *** Sonras m? ... hele bir ayama yer edeyim, gr sana neler edeyim.. *** Ya en sonras? O da mlm; hepimiz bu filmin nihyetini beraber grdk. te trajedi de burada: nk seksen yllk tecrbenin sonunda varlan nokta, Marksizmin btn gcyle, elindeki her imkn sonuna kadar kullanarak zerine zerine gittii din karsnda ald malbiyetiyle neti celenmitir. Yani Marksizm dini iptl, imh ve idam ede rek yerine mukm olamad gibi, aamamtr da. Anlamak zor olmasa gerek: Dinin boaltlmasyla hsl olan boluk, en az onun saladna edeerde bir baka ey ile doldurulamamtr da ondan. Ve fakat sadece kl liyen reddettii yeri deil, en az onun kadar dman olunan milliyetiliin yeri de doldurulamamtr; nk Marksizm ftrata kar savamtr.
119
Lenin., Din zerine., s.14-15
285
Durmu Hocaolu
Carlton J. Hayesin diliyle syleyecek olursak:120 Milliyetilik, komnizmde olmayan scak ve dindarne bir karaktere sahip. Mnev bir nitelii var, ve komnizmin aksine, u temel din hakikati takdir etmektedir: nsan yalnzca ekmekle yaamaz. Bu yzden, milliyetiliin uyandrd duygu yalnzca bir elit tarafndan deil, sradan insan kitlesi tarafndan da tamamen paylalacak gibi grnyor. Dahas, milliyetilik, insann lmszle ve hrriyete duyduu tutkuya, komnizmin veremedii bir tatmin veriyor. Her hlkrda, insann milletinin tarih gemiiyle ban kuruyor, onu ve torunlarn milletin gelecekteki hayatyla ayniletiriyor. Hedefi, kiiye olmasa da, en azndan onun milliyetine ve mill devletine hrriyet, ferdiyet ve muhtariyetin teminidir. Karl Marks bir milliyeti deildi. Alman memleketi olan Almanyaya zel bir saygs olmasna ramen, hayatnn ounu oradan uzakta geirdi ve tam bir kozmopolit ti. Milliyete dayal kk devletlere gre byk devle tleri tercih edilir bulurdu. Yahudi bir arka plan olsa da, ne siyonizme ve ne de sraile duygusal bir yaknlk duymayaca kesindi. Onun ak ars Btn milletlerin iileri, birlein! eklindeydi. Ne ki, Marksn lmnden sonra, onun sosyalist yoldalar, giderek daha fazla mill vatanseverlik ve milliyet ilik ilkesini benimseyerek halk destei aramaya meylet ti. Bu balamda, sadece, I. Dnya Savandan nceki Almanyada Eduard Bernstein ve Fransada Jean Jaures gi bi revizyonist sosyalist liderleri hatrlayalm. Yzyl120
Carlton J. Hayes., Milliyetilik: Bir Din., s.32-33
286
mzdaki her iki dnya savanda da sosyalistlerin byk ounluu Markstan ok, mill devletlerine sadkat duy duklarn gsterdiler. Millet: Bir Byk Aile Milliyetilik konusunda en fazla dikkat eken, en nemli hususlardan birisi ve hatta birok bakmdan birincisi, bir cemiyeti oluturan yeler arasnda ok sk bir ba tesis etme konusundaki rakipsiz gcdr. Bu ban, ak bir anlatmla, organik ve vital (uzv ve hayt) bir karaktere sahip olduunu syleme k sadece bir hakikatin ifdesidir. te onun, gerek iptlinde ve gerekse de almasnda gstermi olduu fevkalde yksek mukavemet de buradan kaynaklanmaktadr; eer ayn ba temin edecek bir bakas onun yerine ikame edilebilirse o zaman iptli veya almas bahse konu edilebilecektir. Ancak bu i hi de o kadar kolay olmuyor. Olmuyor, nk, milliyetilik, bir cemiyetin, kendisini bir aile gibi alglamasn salyor ve ayn cemiyetin ayn ekilde bir aile gibi alglamasn salayan rakip ve/veya mudil bir bakas pek bulunamyor; hatta gnmz artlar muvcehesinde buna hi dahi diyebiliriz. Bu bakmdan, ahsen, Benedict Andersonun Milleti Hayal Edilmi -daha dorusu, Muhayyel Cemaat (Imagined Community) olarak trif etmesini121 yetersiz
121
... antropolojik bir ruhla, ulus hakknda u tanm neriyorum: Ulus hayal edilmi bir siyasal topluluktur kendisine ayn zamanda hem egemenlik hem de snrllk ikin olacak ekilde hayal edilmi bir cemaattir. Hayal edilmitir, nk en kk ulusun yeleri bile dier yeleri tanmayacak, onlarla tanmayacak, ou hakknda hibir ey iitmeyecektir ama yine de herbirinin zihninde toplamlarnn hayali yaamaya devam eder. Renan da, Ancak, bir ulusun z tm bireylerin ortak pek ok eye sahip olmalar ve ayn zamanda hepsinin pek ok eyi unutmu olmasdr diye
287
Durmu Hocaolu
bulmaktaym- muhayyel belki bir yere oturtulabilir ve aile iin de kullanlabilir, ama cemaat, millet bahis mevzu olunca, gerei tam olarak ifde etmekte kifyetsiz kalyor. Cemaat balar aile balarna nisbetle daha gevek ve daha krlgandr, nk organik ve vital olmaktan ziyde sentetik, ayn zamanda bir miktar mekanik ve kurumsal (messesev, institutional) niteliktedir. Gerekte, millet, bir Byk Ailedir; dayanma ba milliyetilik olan bir ile.
yazdnda o kendine zg sinsi tatl dilliliiyle bu hayal nitelie iaret ediyordu. .../... Ulus snrl olarak hayal edilir, nk belki de bir milyar insan kapsayan en bynn bile, tesinde baka uluslara mensup insanlarn yaad, esnek de olsa sonlu snrlar vardr. Hibir ulus kendisini insanln tm ile rtyor olarak hayal etmez. En mesihi milliyetiler bile, szgelimi baz alarda Hristiyanlarn batan aa Hristiyan bir gezegen dleyebildikleri gibi, insan rknn btn yelerinin kendi uluslarna katlaca bir gnn ryasn grmezler. Ulus egemen olarak hayal edilir, nk kavram, Aydnlanma ve Devrimin, ilh olarak buyrulmu, hiyerarik hanedanlk mlklerinin meriyetini andrmakta olduu bir ada domutu. Uluslar evrensel dinlerin en sofu taraftarlarnn bile bu dinlerin canl oulluu ile karlamaktan ve her iman retisinin tad ontolojik iddialar ile lkesel kapsam arasndaki allomorfizmle* yz yze kalmaktan kanamad bir ada rtlerine ermilerdir; bu yzden, Tanrya tb olacaklarsa bile bu tabiyetin dorudan Tanrya olduu bir zgrln ryasn grrler. Bu zgrln amblemi ve mihenk ta egemen devlettir. Son olarak ulus, bir topluluk, bir cemaat olarak hayal edilir, nk her ulusta fiilen geerli olan eitsizlik ve smr ilikileri ne olursa olsun, ulus daima derin ve yatay bir yoldalk olarak tasarlanr. Son iki yzyl boyunca milyonlarca insann, birbirlerini ldrmekten ok, bylesi snrl hayaller uruna lmeye raz olmalarn mmkn klan ey, son kertede bu kardelikti. [Benedict Anderson., Hayali Cemaatler-Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas., s.21-22]
288
Tabiatiyle burada milliyetilik dendiinde onun en dar mns olan ve esasi itibriyle Sanayi Devriminin mahsl olarak ortaya kan formu anlalacak olursa o takdirde, milliyetiliin, tarihin ancak muayyen bir dneminde vcut bulmu olmas hasebiyle, kendisinden nce bu dayanma ban salayan baka muharrikler olmas gerektii hkmnden hareketle, milliyetiliin iptl ve/veya almasndaki gln de sadece konjonktrel olduu neticesine varlabilir. Bu netice ilk bakta doru ve shhatli bir hkm olarak grlmektedir, nk milliyetilik diye bir kelimenin tedvle giriinin tarihi alt taraf en fazla iki asrlktr;122 o hlde daha evvelki cemiyetler iin, demek ki, milliyetilik olmadan da bu ba baka yollarla temin edilebildiine gre, pekl imdi de temin edilebilir. Ancak mesele, milliyetilii bu tarih dneme hasreden modernist teorisyenlerin ileri srd kadar basit olmasa gerek; deil de essen. undan ki, ilkin ve en bata gelen hata bir olgu olarak milliyetilikin bir kelime olarak ortaya kna tarihlendirilmesinde yatmaktadr. Daha evvelce de yazmtm, yeri gelmiken bir kere daha tekrar etmekte fayda gryorum: Dil felsefesindeki kelime-nesne balants kontekstinde ilenen bu hataya itibar edilecek olursa, medeniyet ve kltrn de en fazla iki asrlk bir
122
Milliyetilikin bir terim olarak ortaya ilk k 1798 olup [Bkz.: G. de Bertier de Sauvigny., Liberalism, Nationalism, Socialism: The Birth of Three Words., The Review Politics., Vol: 32, Number: 2, April 1970., p.155], akabinde talyada Giuseppe Mazzini (1805-1872), Almanyada Johann Gottfried Herder (1744-1803) ve Fransada Abb Augustin Barruel (17411820) tarafndan bir daha kaybolmamak zere gndeme getirilmitir [Bkz.: Craig Calhoun., Nationalism and Ethnicity., Annual Review of Sociology., Vol. 19, 1993, p.213]
289
Durmu Hocaolu
tarihinin olmas gerektiine ve mesel Roma kltr ve medeniyeti, slm kltr ve medeniyeti gibi terimlerin ciz olmamasna, Romallarn da slmlarn da kltrsz ve medeniyetsiz olduklarna hkmedilmesi icap ederdi; nk bu iki kelimenin mr de milliyetilik kelimesinden daha eski deildir. Olgular da tpk nesneler gibi, kendilerine verilen isimlerden bamszdr; millet (nation), milliyet (nationality), milliyetlik (nationhood) ve milliyetilik (nationalism) v.b. de yle: Milliyetilik olgusu, milliyetilik kelimesinin hi bilinmedii devirlerde de hep var olduu gibi, bugn dahi, bu kelimenin adnn anlmad yerlerde dahi vardr. *** Evet: Milliyetilik olgusu, milliyetilik kelimesinin hi bilinmedii devirlerde de hep var olduu gibi, bugn dahi, bu kelimenin adnn anlmad yerlerde de, yine, u veya bu ekilde vardr. Bu, byledir, bugne kadar byle olmutur ve essen insann tabiat kkten deiip bir baka tabiata tahvl olmad mddete de byle olacandan phe duyulamaz. Byle olacandan phe duyulamaz; nk milliyetilik tabi ve ftrdir ve yine nk, kkleri insan rhunun derinliklerine kk salmtr. Bunun sebebini, insann cemiyet mahsl olan bir varlk olmasnda aramak gerektir. mdi: nsan, bir cemiyet mahsldr; zira, kii, tek bana insan olamaz, cemiyet hricinde tekil insan yoktur, olmad, olamyor; fizyolojik olarak humanus olsa dahi hominisation sreci dnda kald iin quasi -
290
modo, yani insanms olmaktan ileriye geemiyor. nk, Aveyronlu Victor mnsebetiyle Itardn verdii hkm mcibince, hominisation, yani insanlama, tabi ve doal (natrel ve fizikal) deil mnev -kltrel bir sre olduundan, insan topluluunda herkesin birbirinin hem talebesi hem muallimi olmasyla gerekleebiliyor. Bu sre nasl olmaktadr? ok basite irc edelim: Kiinin, iinde yaad cemiyetle madd olduundan daha ziyde mnev-kltrel mnsebetler tesis etmesiyle. Beri yandan, bu mnsebetler rgsnn en shhatlisi ve en kavsi ise hi phesiz, ailedir ve bir cemiyet de topyekn ele alndnda, ne lde aile benzeri bir dayanma ba kurabiliyorsa o kadar salam ve o kadar salkl bir cemiyet oluvermektedir. te, bu sebeple, aile-benzeri ban en mkemmel ekilde tesis edilebildii cemiyetler, milletler olmaktadr ve bunun iindir ki, millet, bir byk ailedir. Byle bir byk aile tesis edebilmi cemiyetler, adna ne denmi olursa olsun, bugnk literatrde millet olarak adlandrlan cemiyetlerdir; velev ki millet kelimesi kullanlm olsun ya da olmasn. Mkerreren: Kelime, kadm physeistlerin iddi ettiinin aksine nesnenin kendisi deildir; ancak, Kratylos diyalogunda Sokratesin -daha dorusu Sokrates azyla Platonun- mdfaa ettii gibi, kelimeler de nesneye uygun seilmeli, yani, zarf mazrfu ifde edebilmelidir. Buras imdi tam da, milleti mnev bir aile olarak trif eden Ernest Renandan bir iktibasn sras olsa gerek:123
123
Renan (Joseph Ernest)., Millet Nedir?., Nutuklar ve Konferanslar., s.120-121
291
Durmu Hocaolu
Millet denilen o kutsal eyin kuruluunda insan her eydir. Maddi olan hibir ey bu kurulua kfi gelmez. Bir millet, tarihin derin karklklarndan hsl olan mnevi bir varlktr, toprak eklinin tyin ettii muayyen bir grup deil, mnevi bir ailedir./.... Bir millet bir ruhtur, mnevi bir varlktr. Bu ruhu, bu mnevi varl, hakikatte bir olan iki ey tekil eder. Biri mazide, teki haldedir. Biri, mterek olarak zengin bir htralar mirasna konmadr. teki, bugnk birlikte yaama rzas, tm olarak elde edilen miras deerlendirmeye devam etme iradesidir. nsan, eti, kemii ve ruhu ile bir anda yaratlan bir ey deildir. Millet de fert gibi, cehitler, feragatler, fedakrlklarla dolu bir mazinin muhassalasdr./...Gemite mterek anlar, erefler idrk etmi olmak, halde mterek bir iradeye sahip bulunmak, birlikte byk iler baarm olmak, gene byle iler baarmak istemek, ite millet olmak iin ana artlar! nsan, katland fedakrlklar, ektii straplar nispetinde sever./... Maziden kalan, mterek bir san ve eref ve aclar miras; gelecek iin, gerekletirilecek mterek bir program. Birlikte strap ekmi, haz duymu, mid etmi olmak, ite mterek gmrklerden ve stratejik mlhazalara uygun hudutlardan daha iyi eyler; ite rk ve dil deiikliklerine ramen anlalan eyler! Biraz evvel birlikte ac ekmi olmak diyordum; evet mterek strap, hazdan ziyade birletirir. Mill htralar bahsinde, yaslar zaferlerden iyidir; nk onlar birtakm vazifeler ykler, mterek cehitler emreder.
292
*** Millet, hakikaten bir byk aile; lkin, nasl kurulur byle bir byk aile; hangi salam, kav, muhkem ba ile? Kolay bir sul olmasa gerek. Renan, mezkr eserinde, rk, dil, din, menfaat birlii ve corafyay ele alarak 124 bunlarn herbirisinin bu (byk) ailenin teekklnde paylar bulunmakla beraber tek balarna yeterli olmadklarn ileri srmekte ve asl faktr, biraz yukarda aktardmz son cmlesinden hemen bir sonrasndakindeki u ifdeyle hlsa etmektedir. Demek oluyor ki bir millet, birlikte katlanlan ve katlanmaya hazr bulunulan fedakrlklar duygusunun yaratt byk bir karlkl ballktr. yle de diyebiliriz, ezcmle: Millet denen bu byk aile, birok karmak ban tesis ettii bir organik ve vital konstrksiyondur ve bu birok ba da esas olarak ortak birtakm eyler zerine messes byk hissiyatlar ve tasavvurlar ile teekkl etmektedir. bu ortak birtakm eylere daha sonra ksaca temas edeceiz, ancak u aile zerinde birka cmlecik ile duralm. *** tebihi
Milletin aileye byk bir ehemmiyet arzetmektedir: Birlikte katlanlan ve katlanmaya hazr bulunulan fedakrlklar duygusunu, daha da ileriye gtrp, birlikte yaanm bir mz, birlikte yaanacak bir istikbl, birlikte var olmak, birlikte lmek de eklenerek en ileri haddine gtrdmzde, btn bu birlikteliklerin en yksek ekline ancak ailede
124
Renan (Joseph Ernest)., Millet Nedir?., Nutuklar ve Konferanslar., Blm: II
293
Durmu Hocaolu
ulaabildiini farkederiz. Aile, yani kan ba, soy ba, ayn neseb, ayn ana, ayn babadan gelme kardelik; ayn dil, ayn din, ayn hava, ayn su, ayn ekmek, ayn dost, ayn dman, ayn sevin, ayn keder; yani btn bir hayat hep birlikte, hep beraber yaam ve yaamakta olmak, btn bir gelecei hep birlikte, hep beraber tasavvur etmek; hep birlikte, hep beraber sevinmek ve yerinmek, gemii, hli ve gelecei hep birlikte, hep beraber kucaklamak: te ile, btn bunlar salayan, sun deil tabi ve ftr, organik ve vital badr! Niin alarsa anamz alar, gayrisi yalan alar; niin babalar evldn evden kovmu bile olsa her an kp gelmesi ni gizli gizli bekleyerek kapy ak tutar; niin karde kardee son kertede -kerhen de olsa- arka kar ve niin ate dt yeri yakar da eldeki yara duvardaki deliktir ve ilhir niinler... Cevap basit olsa gerektir: Aileyiz de ondan! Bu kadar basit, yani bu kadar salam. Bunun iin deil midir ki, en yksek seviyedeki salaml hiz messesev ba iin aile ve en yksek seviyedeki salaml hiz birlik duygusu iin karde tebihi kullanlr; din tarafndan bile: phesiz btn mminler kardetir (nnemel-mumne hvetun125) yetinde olduu gibi; nk hibir ba, aile ve kardelik bandan daha kuvvetli deildir de ondan.
125
Kurn., Hucurat: XLIX/10
294
Byk Aile ve Dil Ancak, bir soru mhim: Bu Byk Ailede dilin yeri nedir? Mises, 1919 tarihli Millet, Devlet ve Ekonomisinde, millet ve milliyet kavramlarnn, (bugn) bizim anladmz mnsnn nisbeten yeni olduunu, kelimenin ok eski olup Latinceden geldiini ve btn modern dillere erkence yaylm bulunduunu ve bilhassa onsekizinci asrn ikinci yarsndan itibren bugnk mnsna gelmeye baladn, adm adm gelierek artk gnmzde siys dncenin merkez kavramlar hline geldiini, bir kelime ve kavram olarak, milletin, tammiyle siys ve felsef ferdiyetiliin idealler kresine it olduunu ve modern demokratik hayat iin de byk bir ehemmiyet kazandn; bir millete it olmak iin belirli bir devletin vatanda olmann gerekmediini, aksi hlde de, bir devletin her vatandann da ayn millete mensup olamayacan belirttikten sonra,126 milliyet kavramnn devletten daha kullanl olduunu, rkn millet/milliyet iin belirleyici olmadn sylemekte ve sz getirip milleti, Renann aksine, dile balayarak, onu bir cemaat, bir konuma (dil) cemaati olarak tanmlamakta,127 dil cemaati, ilkin, orijininden Von
bamsz olarak etnik veya sosyal bir cemaatin netcesidir ve kendisi belirli itim mnsebetler yaratan yeni bir ba olmutur demekte,128 ve ayn
sayfada, bir misl olarak Alman Almanca dnen ve konuan kii olarak tanmlamaktadr.
126 127 128
Ludwig von Mises., Nation, State, and Economy., p.34 Ludwig von Mises., Nation, State, and Economy., p.37 Ludwig von Mises., Nation, State, and Economy., p.38
295
Durmu Hocaolu
*** imdi u sul zerine eilelim: Acaba dil byle bir ailenin oluumunda ne derece ve hangi mertebede belirleyici, tyin edici bir role sahiptir? Renann, dilin tek bana milleti belirleyici olamayacan sylerken, dil birlemeye davet eder, fakat zorlamaz dedikten sonra verdii, ngilizler ile
Amerikallar ve Latin Amerikallar ile spanyollarn ayn dili konuuyor olmakla beraber ayn millet olmamalar mislinden 129 hareket ederek, soralm: Dilin
fonksiyonu hakikaten sadece birlemeye davet etmekten mi ibret kalr ve daha ilerisine uzanmaz m? mdi: uras muhakkak ki, bu iddi, bu kadar umll hle getirilmeyecek olduu takdirde doru ve tutarldr ve rnekleri de iyi seilmitir; ancak uml ar derecede geniletildiinde tutarlln kaybetmektedir. mdi Renanda byle bir nkise bulunmakta. tutarll yok, nk bu cmlenin hemen akabinde gelen Aksine olarak, muhtelif
ksmlarnn rzas ile kurulduu iin pek mkemmel bir devlet olan svirede -drt dil vardr hkm cmlesi,
svirenin bir devlet olmasndan hareketle, bir svire milletinin de mevcut olduunun farzedildiine dellet etmektedir ki bu, vatandalar ile milletin aynletirilmi olmas bakmndan yanltr. Kez, d tutarll da bulunmuyor: Ne Renann bu konferans verdii 1883 ylnda bir svire milleti vard ve ne de bugn var; svireliler var, ama svire milleti yok tpk ranllarn, Kanadallarn ve Irakllarn mevcut olmasna mukabil bir ran milletinin, bir
129
Renan (Joseph Ernest)., Millet Nedir?., Nutuklar ve Konferanslar., s.114
296
Kanadal milletinin ve bir Irakl milletinin mevcut olmay gibi- ve yi ne, ayrca d tutarll undan da yok ki, sz gelimi, bu iddi, gnmz Amerikasnda spaniklerin bir tehdit ve tehlike unsuru olarak telkk edilmesinde en bata gelen milin, Amerikan vatanda olan spaniklerin ngilizce yerine spanyolca konumay tercih etmelerini de izah edebilmekten uzaktr. Nitekim, Meksika kkenli iadam Lionel Sosann
artk gerek u ki bir Americano Dream vardr, bu kabl edilmelidir tezine karlk, Huntingtonn, sadece Essah Amerikal demek olan Anglo-Protestan Amerikallar tarafndan yaratlan bir American Dream vardr demesi, yani Ame rikan ryasnn spanyolca deil
sadece ve mnhasran ngilizce grlebileceini vurgulamas 130 da gstermektedir ki, bugn dahi farkl dil, farkl siys talepler iin ak kap demek olmaktadr ve farkl siys taleplere sahip bir cemiyet ise bir byk aile, millet olamaz: nk, o gerekte bir cemiyet, yani bir btn siys toplum deildir; yine nk, ayn sevinci, ayn kederi hissetmeyen, btn bir hayat hep birli kte, hep beraber yaamak istemeyen, btn bir gelecei hep birlikte, hep beraber tasavvur etmeyen, hep birlikte, hep beraber sevinmeyen ve yerinmeyen, gemii, hli ve gelecei hep birlikte, hep beraber kucaklamayan fragmanetlerden mrekkeptir. Ve yine nk byle fragmante bir insan topluluunun organik ve vital bir btnl yoktur ve yine nk, bu insan topluluu kozmopolittir ve kozmopolitlerin en baat hussiyetleri mterek ve sk bir asabiyeden mahrum
130
Samuel P. Huntington., The Hispanic Challenge., Foreign Policy., March / April 2004, Issue 141, p.45
297
Durmu Hocaolu
olulardr.131 Filhakka, Huntington, bu makalesinden sonra nerettii kitabnda, spaniklerin asimile

131
Bu noktada, ayn mstevl dman karsnda bile birleip yekvcut olamayan Irakllar konu edinen bir gazete yazmdan uzun bir iktibasta bulunmama izin verilmesini ric edeceim [Irakllar Bir Millet Olamazlar; nk Kozmopolittirler., Yenia., 07.01.2007, Pazartesi., s.08]: Dmanlk elbette ho bir ey deil, nk dmanlk demek, ktlk demek; ancak bir realite. Bir realite, nk bizler insanz; hatalarmz, ktlklerimiz, gnahlarmz ve iyilik ve sevaplarmzla birlikte. Bir kuds hadiste yet btn insanlar gnahtan kesilecek olsalar Ben onlar helk eder, yerlerine gnah ileyecek insanlar yaratrm buyrulduuna gre metafizik bir hikmeti de var ktln. yle olmas gerekiyor yani; u hlde ktlk o kadar da kt bir ey deil, nk iyilii belirliyor. Bu, bir bakma iyilik ve ktln diyalektiidir de ayn zamanda. mdi, dmanlk da bir ktlk nevi, phesiz; ama onun da bir hikmeti olsa gerek ve var da: Dmanlk insan cemiyetlerini diri tutar, kimliklerinin ve kiiliklerinin teekkl, terakk ve tekmlnde muayyen bir grev alr. Dmansz bir ortam, steril bir ortam gibidir; hem imknszdr ve hem de bir o kadar tehlikeli. Yani dmanszln kendisi dman oluverir byle hllerde. Bu itibarla, Allah bir cemiyeti dmansz brakmasn dahi diyebiliriz. nk, daha ak ifdesiyle, dmanm bana benim kim olduumu retir; yani, dmann, eitici ve terbiye edici bir vasf da bulunmaktadr ayn zamanda. Bunun iindir ki, bir cemiyetin kalitesinin seviyesi de ayn zamanda dman karsnda ald tavr ile orantldr; hakik, essah bir millet, dman karsnda hereyi bir yana brakarak birleebilen zuur bir cemiyet, bir byk cemaattir. Ya aksi vrd bulmakta ise? Bylece buradan, u sule de gelmekte oluyoruz: Dmann bile birletiremedii bir insan topluluuna ne ad verebiliriz? Belki birok. Ama ne ad veremeyeceimiz bellidir: Millet. Dmann bile birletiremedii bir topluluk, asla ve kata millet olarak adlandrlamaz. Byle bir topluluk, aralarnda ortak bir asabiye oluturamamaktadr ve yine bu yzden, bir toplum, daha sahh adyla bir cemiyet de deildir; nk organik ba demek olan mterek asabiyeden mahrumdur. *** imdi Irak rneine dnelim: lkeleri istil ve igl edilmi olan Irakllar, yani Irak ahlisi, aralarndaki her trl ihtilf tehir ve temhl ederek mstevl ve gil hric kuvvetlere kar, yekvcut, mttefiken savamak yerine daha ziyde birbirleriyle savamay tercih ediyorlarsa, bunun anlam aktr: Biztih mcerret mnda hin-i vatan olduklarndan deil, dhildeki yekdierini hric mstevl ve gil kuvvetlere nisbetle daha ncelikli dman addettiklerinden ve birbirlerini u artlar altnda tepelemenin muacceliyyet kesbettiine kanaat getirmi olmalarndandr.
298
edilememi olmasnn yaratt tehditten sz ederken, Meksikallarn Asimilasyonu Nasl Gecikiyor? balkl blmde, bu gecikmeye sebebiyet veren millerin en bana Dili koymakta132 ve btn Amerikan vatandalarnn ayn dili iselletirememesi durumunda, lkesinin sonunun felketle noktalanabileceini ihtar etmektedir. *** Evet: Dil bir cemiyeti tek bana millet yapmaz, nk onu tek bana bir Byk Aileye tahvil edemez; ama onsuz da katiyyen olmaz: Bir millet olmak iin Bir Dil ill ki de arttr; zira, Humboldtun belirtmi olduu gibi,
Dilin zgl zellii, araclk yaparak insan ile d nesneler arasnda bir dnce dnyasn seslere ilintilemesidir.133
*** Irakllar bir millet olamyorlar ve olamazlar da, nk bir mterek asabiyeleri yok; nk Irak kozmopolit bir topluluktur ve her kozmopolit topluluk gibi, her birisi dierinden farkllaan muhtelif asabiyeler etrafnda kmelenmitir. Irak ahlisi niin kozmopolit olmaktadr denirse, cevab gayet basittir: nk, evvelemirde farkl soy asabiyesinden mteekkildir: Arap, Krt ve Trk(men). Bilhare, her birisi dieriyle imtizc etmeyen ve dahi, yerine gre, birbirlerini bir baka dinden olana gre daha kav dman addedebilen ve dolaysyla daha kindarne tavr koyabilen, ayn din yani slm iinde iki farkl din asabiye gelmektedir: Snn ve i. Bylece ortaya be farkl asabiye kmaktadr. stelik farkl din asabiyelerin, ayn soy asabiyesi ierisinde blnme yaratacak ekilde apraz yaplanmasnn mevcut oluu yani Krtler mstesn, Araplarn ve Trkmenlerin, ama bilhassa Araplarn, bu iki hasm din asabiye arasnda paralanm olmas ortaya bir ve btn, mtecnis bir Irakllk kimlii yaratacak bir mterek asabiyenin kmasna almas handiyse imknsz bir engel oluturmaktadr./... 132 Samuel P. Huntington., Biz Kimiz?; Amerikann Ulusal Kimlik Aray., s.232 133 Wilhelm von Humboldt., Harf Yazs ve Dilin Yapsyla likisi., eviren: Zeliha Knen., Felsefe Dergisi., Say: 32-33 (90/2-3)., s.141
299
Durmu Hocaolu
mdi; dilin, insan ile d nesneler arasnda bir dnce dnyasn seslere ilintilemesini yapmas demek, ayn dilin onu konuanlar arasnda bir mterek dnya kurmas demektir. in srr
Millet, Vatanda ve Dil imdi biraz daha ilerleyerek yalnzca dil ile sk bir mterek dnyann, bir Byk Ailenin tesis edilebilirliini sorgulayacak olursak buna bir rpda tam tatminkr msbet bir cevap verilemeyeceini grrz. Nitekim, bundan nce de temas ettiimiz zere, o takdirde ayn dili konuanlarn ayn milletin fertleri olmayabileceini ngiliz ve Amerikan milletleri misllerinden grmtk. Demek ki her ne kadar dil fevkalde mhimse de tek bana herey demek olmayabiliyor; baka eyler daha lzm olsa gerek. Vatandalk m acaba? Bu noktada vatandalk zerine dnldnde, sadece kendi tarihimizde yaadklarmzla edindiimiz tarih tecrbe dahi bedhatle gstermektedir ki, vatandalk ba mnhasran tek bana alnd takdirde, bahse mevz cemiyeti tek bir uzuv hlinde teekkl ettirebilmek konusunda yeterli olmann ok uzanda kalabilmekte ve bu noktada mterek dili art klmaktadr. Nitekim imparatorluun zl devrinde tebaadan vatandaa terf eden/ettirilen mslim veya gayri mslim ama bilhassa gayrimslim - Osmanl vatandalarnn ezici ounluu, babanz devlet ve
300
ananz vatan sizden kan bedeli istiyor dendiinde bu feryda menf cevap vermiler ve hatta bilkis, vatann ve devletin etinden et koparmann tam da zamandr diye dndklerini gayet vzh, gayet anlalr bir ekilde, hem lisn- dil ve hem de lisn- hl ile gstermilerdir.134 Bunun iindir ki, ayn tecrbeyi ateten bir gmlek gibi plak bedenine giyerek yaamam lkelerin ilim adamlar ve entellektellerinin bu babdaki teorileri daha ziyde soyut fikir egzersizleri gibi grnmektedir. Tabiatiyle, modern vatandalkn, byle bir ba yaratabilme imknndan bir dereceye kadar sz edilebilir. mdi, ok ksaca temas edilecek olursa, modern vatandaln, meden (sivil) haklar, siys haklar ve sosyal haklar olmak zere ana eksenden olutuu kabl edilmektedir:135 Meden haklar eksenini oluturan unsurlar bireysel zgrlk, konuma zgrl, dnce ve inan zgrl, mlk edinme ve szleme yapma zgrl ve adalet hakk gibi hak ve zgrlklerdir. Adalet hakk, bireysel haklar, eitlik ve hukuk temelinde gvence altna almay amaladndan dier haklardan farkldr. Bu noktadan hareketle, meden haklar dorudan ilgilendiren kurumlarn hukuk mahkemeleri olduu sylenebilir. Siyasal haklar ekseni ise, siyasal karar alma srecine semen ve seilen olarak katlma hakkn ifade eder. te yandan, sosyal haklar ekseni ile ifade edilen ey ise yaadmz toplumun standartlar lsnde
134
Bu konuda zel bir alm aolarak, bkz.: Ufuk Glsoy., Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni., Simurg Yaynlar., bilhassa, s.173-183 (Sonu) 135 T. H. Marshall; T. Bottomore., Yurttalk ve Toplumsal Snflar., s.21
301
Durmu Hocaolu
ekonomik refah ve sosyal gvenlik gibi haklara sahip olmaktan, ada bir birey gibi yaayabilme hakkna dein uzanan geni bir haklar dizinidir. Eitim hakk ve sosyal hizmetler bu erevede deerlendirilebilir . phesiz, meden haklarn, yani, bireysel zgrln, konuma zgrlnn, dnce ve inan zgrlnn, mlk edinme ve szleme yapma zgrlnn ve adalet hakk gibi hak ve zgrlklerin; sosyal haklarn, yani, iinde yaanlan toplumun standartlar lsnde ekonomik refah ve sosyal gvenlik gibi haklara, ada bir birey gibi yaayabilme hakkna, eitim hakkna ve sosyal hizmetlere sahip olmann ve belki de en nemlisi, o lkenin siys karar alma mekanizmalarna semen ve seilen olarak itirk edebilme hakknn, yani siys hakkn, yani o lkenin kaderini belirleyebilme hakknn, vatandalar arasnda kuvvetli bir tesnd oluturaca ve vatana ve devlete sadkati pekitirecei fikri yabana atlr gibi deildir. Ancak, btn bunlarn hepsinin de yine bir yerde, o vatandalar topluluunu bir byk aileye tahvil edebilme hussunda tam kifyet edebilecei yeterince kuvvetli grnmekte deildir. Bilhassa etnik ayrmalarn bulunduu lkelerde daha birok faktr yannda hriten yaplacak ajitasyonlarn da tesiriyle vatandalk ba, salt vatandalk olarak birlik ve btnlk salayamayabilecei gibi, baz bakmlardan bu haklarn, aleyhte sonu da verebilecek nitelikte olduu da sylenebilir. Sz gelimi, dnce, ifde ve siys katlm haklar, ayrlk fikirlerin ifdesinin, siys eyleme ve rgtlenmeye dnmesini nleyebilecek deil bilkis nn aabilecek haklar olarak da amacna aykr hizmet edebilir.
302
Hsl, yine ok ksaca sylenecek olursa, bir lkenin, o lkenin omurgas olan bir byk ana kitle olmadan, sadece muhtelif etnik kkenlere mensup vatandalar arasndaki vatandalk bana yaslanmak sretiyle mstakarr bir hle sahip olmas mhl gibi grnmektedir; baka balardan zde olarak tek bana ele alndnda, vatandalk asabiyesi, cemiyetin bir Byk Aileye dntrlmesinde yetersizlikle mll olmaktadr. Zira bu ba tek bana, esas olarak fertleri mterek menfaatler etrafnda birletirmektedir; hlbuki aile, mterek menfaatlerden daha ziyde olarak mterek fedkarlklar istilzam etmektedir. Bu takdirde, bir memleketin vatandalar arasnda hukuken olmasa bile fiilen, birisi esas olarak mterek menfaat essna mstenid mekanik vatanda ve dieri de esas olarak mterek fedkarlk zerine mstenid ve devletin, milletin ve vatann temint olan organik vatanda olmak zere, kategorik bir farkllk olmas gerektii de kendiliinden zhir olmaktadr. Burada organik vatandalar ile mekanik vatandalar arasndaki kategorik farklln kaynakland faktrlerden birisi dil olmaktadr; ama sadece resm dil ya da birinci dil kontekstinde mterek dil deil, daha fazlas. Daha fazlas; nk, ayn mterek dil ile anlaan insanlarn teekkl ettirdii dil cemaatinin ayn zamanda ayn lkenin vatandalar olmas ibu Byk Aile iin kifyet edemiyor. phesiz, mterek dil ile vatandaln akmas her birisinin tek ba na saladndan daha byk bir kohezyon kuvveti hsl
303
Durmu Hocaolu
edecektir. Ne var ki mterek dilin, yukarda saydklarmzdan daha ileri, daha yksek bir mns olmal. te bu, mterek dil, mterek ana dildir. Bir memleketin fertleri ancak ayn ana dil - onlara ayn anann ocuklar urunu veren Ana Dil - etrafnda bir dil cemaati oluturabildikleri takdirine, cemiyetin ba kuvvetleri azam noktasna yaklaabilmektedir. Bu ise bizi asl kuvvet kayna, asl asabiye olan Soy Asabiyesine gtrmektedir. Milliyetiliin Tabilii ve Ftrlii Bir cemiyetin yelerinin gerek kendi aralarndaki ve gerekse de devlet ile aralarndaki ban skl iin, adalet, hrriyet, emniyet ve mlkiyet gibi en temel artlarn salanmas mutlaka ve behemehl hayt bir zarrettir; ancak, tarih tecrbe, btn bu artlarn salanm olduu en ideal hllerde dahi, cemiyetin salamlnn asl test edildii iddetli krizlerin vukunda, cemiyet ierisinde bir farkllama ve ayrmann ve bu farkllama ve ayrmaya bal olarak yelerin bir ksmnn veya baz ksmlarnn dier bir veya birok ksmna nisbetle farkl, hatta ok kereler vk olduu zere, zt ryalar grmeye ve zt gelecek tasavvurlarna tevecch etmeye balayabildiklerini bilbedhe gstermektedir ki bu, birok hlde kan ve iddete bavurulan zm yollar denemelerine dahi kap aabilmektedir. Byle bir vaziyet tahtnda grlen en vahim gelime ise, ayrk (veya blnk, torn) bir vasfa kavumu bulunan cemiyetin yelerinden bir ksmnn
304
kendilerini vatann ve devletin gerek sahibi addederek Onu mdfaa ederken dier bazlarnn ayn vatan toprandan baka vatanlar karmaya teebbs etmeleridir. te, birinci srada zikretmi olduklarmz ile dierleri arasndaki fark tahkik ettiimizde grlen ey, bu farkn meneinin, kendilerini vatana ve devlete balayan soy (neseb) bilinci olduudur. nk, vatan ve devlet belirli bir milletindir ve bir milleti savunmak (ise), o milletin genetik materyalini savunmak gibidir .136 Tabiatiyle ibu genetik materyalin, bir zihin karmaasna yol amamak iin, rk deil soy (neseb) olarak anlalmas iktiz etmektedir. Zira, rkn, verilen ve deitirilemez, statik ve dolaysyla tekml ve terakk de ettirilemez bir biyolojik kategori olmasna mukabil, soy, kazanlan, deien, deitirilebilen, dinamik ve tekml ve terakk de ettirilebilen bir moral ve kltrel kategoridir. mdi burada bahsettiimiz soy bilincinin teekklnde dil (ana dil), bir cemiyetin kendisini bir Byk Aile olarak telkk etmesini temin eden bir numaral mil rolndedir. nk, belirli bir soy demek belirli bir dil demektir ve tabi mksu da dorudur: Belirli bir dil demek ise belirli bir soy demek olmaktadr. Humboldtun belirttii gibi, dil, kavimlerin bir icad
deildir; o, z aklanamayan, kendiliinden bir faaliyete sahiptir; bir faaliyetin rn de deildir, fakat, rhun irdesiz bir sudrudur; kez dil, milletlerin kendi eseri de deildir, onlarn i yaplar syesinde ellerine geen bir veridir. Dil bir veridir ve milletler, di li nasl meydana
136
Stephen Barbour., Reflections on Nationalism and Language: A Response to Miquel Strubell., Current Issues In Language and Society., Vol. 5, No. 3, 1998., p.194
305
Durmu Hocaolu
getirdiklerini bilmeksizin kullanrlar; dil, para para da deil, toptan verilmitir.137 Milletler dili yaratmazlar,
ancak tekml ettirirler ve fakat diller milletleri yaratr. Ne var ki, Irak rneinde olduu gibi, baz hllerde, ayn nesebe ve dolaysyla da ayn dile bal olmann, cemiyetin bir ksm yeleri arasndaki din ihtilflarn, onlarn birbirlerine hem de vatanlar igl altnda olduu hlde can dman olmalarn engelleyememesinden hareketle, mterek bir anadil yannda mtemmim cz olarak mterek bir dinin hatta ayn din ailesi ierisinde bir de tercihen mterek bir mezhebin de gerekli olduu sonucuna varabiliriz. Bylelikle, kendisini, mterek bir ana dil ile belirli bir soya it hisseden, belirli bir topra vatan addeden, ayn mziyi paylaan ve ayn istikbl ryasn gren homojen bir siys cemiyet, yani bir millet ile karlarz ki bu da, Haldnun teorisinin dorulanmasndan baka birey deildir: Asabiye(t) (Neseb Asabiyesi), devleti kuran irdedir: Mlk ve byk hanedanlk sadece kabile ve asabiyetle hsl olur;138 Din davet (dahi) asabiyete dayanmadan tamamlanmaz;139 Asabiye devlet (mlk) kuran irde olduu kadar devleti bidyetinden nihyetine kadar koruyacak tek gvenilir irde ve kuvvettir de: Devletin temellendirilmesi ve balangtan
itibaren korunmas olmaktadr.140
ite
bu
asabiyet
sayesinde
137
Cemil Sena., Humboldt, Et. Wilhelm Baron von., Filozoflar Ansiklopedisi., Cilt: 2, Remzi Kitabevi., stanbul, 1976, s.468 138 bn Haldun., Mukaddime., III.I (S. Uluda evirisi: s.279) 139 bn Haldun., Mukaddime., III.VI (S. Uluda evirisi: s.488) 140 bn Haldun., Mukaddime., III.IV (S. Uluda evirisi: s.483, pr.3)
306
*** te, modern terminolojide millet denen ey byle bir siys toplumdur ve milliyetilik ise bu badr, bu irdedir ve onun iin tabi ve ftrdir. Milliyetiliin Tabiat ve Mhiyeti Gerei Pozitiflii bn Haldnun Neseb Asabiyesi ile tanmlad ey, aslnda bir milliyetilik tanmlamasdr. Nitekim, bu kavramn milliyetilik ile edeerlilii konusunda bir tebli telif eden Khemeri, asabiyenin milliyetilik ile
hemen hemen ayn mnya geldii baz misaller vermek istiyorum dedikten sonra, Mukaddimeden alm olduu
baz balklardaki asabiye yerine milliyetiliki ikame ettiinde her ikisinin de ayn mnya dellet ettiine iaret etmektedir:141Milliyetiliin sonu hkimiyettir; Milliyetilik sayesinde himaye, mdafaa ve taleb mmkndr; Gayret, karlkl tevik ve fedakrlk, milliyetiliin unsurlardr; Hakimiyet, halkn bir ksmnn elinden kaarsa, milliyeti olan dier bir grubun eline geer. Haldnun asabiyesini milliyetilik olarak okurken dikkat edilmesi gerekli olan husus, Asabiyenin, gnmzdeki mn ve muhtevsndaki milletlerin milliyetiliini de ihta etmekle beraber, millet-alt ve millet-ncesi cemiyetleri de kapsamas hasebiyle, Haldnun paradigmasnda, modern milliyetiliin ekirdei ve primordiyal ekli olarak anlalmasnn daha isabetli olacadr.
141
T. Khemeri., bn Haldunun Mukaddimesindeki Asabiye Mefhumu., eviren: Hseyin Zamantl., 1982 Sosyoloji Konferanslar., (Ayr Basm)., stanbul, 1984, s.188
307
Durmu Hocaolu
mdi; Asabiye, yani itim dayanma, sun deil, ftr ve tabidir, yaratltan gelir. yle olmakl icap etmektedir; nk, o olmadan cemiyet vcut bulamaz. Nasl ki cemiyetler dillerini yaratmyorlar, onlar hazr buluyorlarsa, bu ba da yledir: nce cemiyet sonra asabiyet diye yanl bir alka tasavvur dahi edilemez; ne nce ve ne de sonra, her ikisi birlikte. Tpk yine, nasl ki nce konumayan insan sonra dil diye bir ey olamyor, insan ancak dil ile birlikte insan oluyor ise, cemiyet iin de asabiye yledir. Asabiyenin bir hilkat meselesi olarak taban mevcut oluu ise, onun pozitif oluunun belgesidir. Bu cmleden olmak zere, modern mndaki milliyetilik de, modern mndaki milletlerin asabiyesi olmakla o dahi tabi ve ftr ve bu sebebe binen de pozitiftir. *** Mill kimliin temel zelliklerini, Tarih bir toprak/lke, ya da yurt; Ortak mitler ve tarih bellek; Ortak bir kitlesel kamu kltr; Topluluun btn fertleri iin geerli ortak yasal hak ve grevler; Topluluk fertlerinin lke zerinde serbest hareket imknna sahip olduklar ortak bir ekonomi eklinde be maddede cem eden Anthony D. Smith, buradan hareketle, Milleti tarihi
bir topra/lkeyi, ortak mitleri ve tarih bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun ad olarak
tanmlamaktadr142 ki btn bu maddelerin ortak zellii, hepsinin belirli bir cemiyetin ortak paydalar oluudur. te bu ortak paydalar salayan eyin ad her ne ise, o ki buna iki asrdan beri milliyetilik deniyor besbelli
142
Anthony David Smith., Mill Kimlik (National Identity)., s.31-32
308
ki, itim bir varlk olan dem evltlarnda taban bulunan ftr ve tabi bir balanma kuvvetidir. u hle gre, mkerreren, taban, hilkat eseri mevcut olan her ey gibi milliyetilik de pozitiftir; ancak, yine taban, insann olduu her yerde insana has kusurlar, sapmalar da gayr-i kabil-i itinab olduuna gre, hilkat eseri mevcut olan her ey gibi onun da negatif tezhrleri olabilir elbette, olmutur da, olmaktadr da, olacaktr da: yi Milliyetilik yannda Kt Milliyetilik diye bir trn de olmas gibi.143 Ve elbette negatifi de vardr; ancak btn bunlar onun mhiyeti gerei pozitifliine halel getirmekte deildir. *** Hsl kelm: Milliyetilik, en kadm zamanlardan gnmze kadar, bu ekilde bir ad yok iken de hep vard, hep de var olacaktr; iyi veya kt, pozitif veya negatif, yrtc veya mnis, sava veya bar, btn ekille riyle. Tpk din gibi. nk, O, insan olmaklmzn lzm- gayr-i mfrk ve zarr bir sebebi olduu gibi netcesidir de.
143
Bkz. Msl.: Philip Spencer, Howard Wollman., Good and Bad Nationalisms: A Critique of Dualism., Journal of Political Ideologies; Abingdon; Oct 1998; Volume: 3, Issue: 3, pp.255-274
309

DHocaoglu 696 EDITORYAL MAKALE Tabii Ve Fitri Bir Ekzistans Olarak Milliyetcilik PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

DHocaoglu 696 EDITORYAL MAKALE Tabii Ve Fitri Bir Ekzistans Olarak Milliyetcilik PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Pozitif ve Negatif Milliyetilik zerine Bir Girizgh

Milliyetilik uzun, ok uzun bir zamandan beri gerek

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Milliyetilik zerine Bir Prolegomena

Charles Dickens., Perili Ev., s.15

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Murat Belge., Milliyetilik ve Demokrasi; Yugoslavya zerine Gzlemler., s.13-14

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Milliyetilik, Anarizm ve Marksizm

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

eilime ayrlmtr: reformizm, anarizm, Marksizm14

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

J. Stalin., Milli Mesele., s.45 J. Stalin., Milli Mesele., s.47

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tom Bottomore., Siyaset Sosyolojisi., s.68

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

J. V. Stalin., Marksizm Ve Dil zerine., s.24-25

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

J. V. Stalin., Marksizm Ve Dil zerine., s.15-16

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

ortadan kaldrlabilir bir ey olarak grmediim

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

insan olarak var- olabilir; O, cemiyetin ve tarihin bir

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Gustave Le Bon., Uluslarn Yceliinin Psikolojik Yasalar., s 46,

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

J. M. Bochenski., Felsefece Dnmenin Yollar., s.22

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

J. M. Bochenski., Felsefece Dnmenin Yollar., s.24

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Gustave le Bon., Kitleler Psikolojsi., s.67 Gustave le Bon., Kitleler Psikolojsi.,s.68

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Auguste Comte., Pozitivizm lmihali., s.98

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik

Karl Marx; Friedrich Engels., Din zerine., s.37-38

Tabi ve Ftr Bir Ekzistans Olarak Milliyetilik