ÝÍÝ ÄÓÃÀÀÐÒ:

Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ Îð÷èí òîéðîíäîî

Èðãýíèé àþóëòàé ç¿éëñ, àþóëòàé ¿éë
õóóëü òîãòîîìæ
àæèëëàãààíààñ ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã àðèëãàõ,
Ïàðëàìåíòûí õÿíàëò øàëãàëòûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë
íü (Öààñ ¿éëäâýðëýæ ìºí㺠òàðààõààñ öààø þó Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Èðãýí, ýäèéí
çàñãèéí ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
õàðàãäàíà âý?)
àæèëòàí Á.Íàðàíöàöðàë.............................................60-62
Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí áàãø, ãàâúÿàò
õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð Á.×èìèä..................................8-15 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é áà
õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíä áýëýã ÕÁÍÃÓ-ûí çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ¯íäñýí õóóëèéí
áóþó ¿éë÷èëãýý õ¿ëýýí àâàõòàé õîëáîãäñîí áîëîí ýíãèéí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñ¿¿ä (II
õîðèãèéí òóõàé õýñýã)
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðûí Àëáàíû ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Òºð, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí
äàðãà, Õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Áàòæàâ..........20-28 òýíõèìèéí áàãø, õóóëü ç¿éí äîêòîð Ã.Áàíçðàã÷...99-99

Áîëîâñðîëûí õàðèëöààí äàõü õ¿¿õäèéí ýðèéí Õóóëü áóñààð ÿë øèéòã¿¿ëñýí, áàðèâ÷ëàãäñàí,

àñóóäàë ñààòóóëàãäñàí èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã
Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëèéí áàãø àðèëãóóëàõ òàëààðõè Ïîëüø óëñûí ýðõ ç¿éí
Î.ªíºðöýöýã...........................................................................20-28
çîõèöóóëàëò
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é,
Òºðèéí áàéãóóëëàãààñ èðãýíä ó÷ðóóëñàí ñýòãýë êðèìèíîëîãèéí ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì
ñàíààíû õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ çîõèöóóëàëò: øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ö.Áàòòóÿà...........................20-22
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàãäñàí
áàéäàë Êðèìèíîëîãè
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é,
êðèìèíîëîãèéí ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì Áýëãèéí ìºëæëºã, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ë.Áàò÷èìýã................................20-28 õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é,
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë êðèìèíîëîãèéí ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ã.Îþóíáîëä.......................73-75
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíû õóãàöàà Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí ýð¿¿ãèéí ýðõ
ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Èðãýíèé ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø,
ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë
äîêòîðàíò Ä.Õóÿã...................................................................54-55
Öàãäààãèéí àêàäåìèéí òºð, çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí
Ïðîêóðîðûí õÿíàëò òýíõèìèéí áàãø, ìàãèñòð, öàãäààãèéí äýñëýã÷
Ñ.Ãàíòóëãà........................................................................99-99
Ìîíãîë Óëñûí Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí 80
Õóóëü ç¿éí àëáàíû 100 æèëèéí îéä
æèëèéí îéä*
Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí ò¿¿õýí Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷
òîâ÷îîí.................................................................................54-55 ÿàìíû àíõíû ñàéä Íàìñðàé
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ ¯íäýñíèé òºâ àðõèâûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
Ò.Áèëýãñàéõàí...............................................................13-17
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õóóëèéí õýðýãæèëòèéí
çàðèì àñóóäàë Íýð òîìú¸î
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû áàã....44-59
Õóóëü ç¿éí àíãëè íýð òîìú¸î..................................99-99
Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã .....................
õàìãààëàõ èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Äîêòîðàíò Ø.Ñ¿õáààòàð......................................................55-54

Ýäèéí áóñ õîõèðëûã ìºí㺺ð íºõºí òºëºõ àñóóäàë

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí
ýðõ ç¿éí ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí
Ä.Òàìèð....................................................................................60-62

*
Ìîíãîë Óëñàä Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàãäñàíû ò¿¿õò
80 æèëèéí îéã 2010 îíä òýìäýãëýíý.
 CONTENT:
Issues on Elimination of Non-material Harm in
State organization legislation
Cash
D.Tamir, Researcher of Civil and Ecominc Law sector,
Strengthening the Overview of Parliament National Legal institute................................................60-62
(What Will We See Away from Product Paper and
Giving Money?) Elimination for Damage to Environment and its
/B.Chimid, Ph.D and Professor of Law, Labour’s Hero of Legal Regulation
Mongolia, People’s tutor and Merited lawyer...................8-15 B.Narantsatsral, Researcher of Civil and Ecominc Law
sector, National legal institute...................................60-62
On Veto Related to Receive Gifts and Services for
Activities of Public Servants International law and comparative law
L.Batjav, Ph.D, Head of Division, Office of the President of
Mongolia................................................................................16-21
Legal Roots of Constitution and Ordinary Laws
Children’s Right in Educational Relationship of Administrative Court of Germany
O.Unurtsetseg, Lecturer of Philosophi and Didactic G.Banzragch, Ph.D, Lecturer of State and Administrative
Department, School of History and Social Science, Law Department, School of Law, National University of
Mongolian State University of Education.........................22-23 Mongolia .........................................................................63-66

Regulation on Elimination of Heart Harm to Citizen Legal Regulation on Elimination of Illegal

from Public Service and its Reflections in Legislation Arrested Harm in Poland
of Mongolia Ts.Battuya, Researcher of Criminal law and Criminology
L.Batchimeg, Researcher of Criminal law and Criminology Research sector, National Legal Institute/...............73-75
Research sector, National Legal Institute......................73-75
Criminology
Judicial power
Legal Environment on Protection of Sexual
Period of Time in Civil Procedure Exploitation and Violence of Children
D.Huyag, Ph.D candidate, Senior lecturer of School of Law, G.Oyunbold, Researcher of Criminal law and Criminology
National University of Mongolia........................................30-34 Research sector, National Legal
Institute.............................................................................73-75
Prosecutors supervision
Issues on Criminal Law Regulation of Human
On the Occassion of the 80th anniversary of Trafficing
S.Gantulga, LL.M, Lieutenant and Lecturer of Police
Mongolian Prosecutor’s Office*
Academy...........................................................................76-78
Brief History of the Prosecutor’s Office of Baganuur
District....................................................................................35-37 The 100th anniversary or the Justice sector

Civil legislation Accounts of the 1911 Mongolian National

Revolution by Foreign Historians
On Some Reflections of Implementing of Law on /O.Batsaikhan, Ph.D, Institute of International Studies,
The Mongolian Academy of Sciences/
Securities Market
........................................3-7
Research Team of National Legal Institute..................38-43

Civil Law Regulation on Protection of Citizen and Law term

Legal Person’s Honor and Dignity
Sh.Sukhbaatar, Ph.D candidate.......................................44-59 Legal Terms in English..........................................82-84

*
80th anniversary of Mongolian Prosecutor’s Office will be celebrated
in 2010.
 ÒªÐÈÉÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÛÍ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ 3
Á.×èìèä 2010 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 12-íû ºäºð Òºðèéí îðäîíä
áîëñîí “Ïàðëàìåíòèéí õÿíàëò” õýëýëö¿¿ëýãò òàâüñàí
èëòãýëýý ¿íäýñ áîëãîâ.

ÏÀÐËÀÌÅÍÒÛÍ ÕßÍÀËÒ ØÀËÃÀËÒÛÃ

ҪêËĪÐƯ¯ËÝÕ ÍÜ
(ÖÀÀÑ ¯ÉËÄÂÝÐËÝÆ ÌªÍê ÒÀÐÀÀÕÀÀÑ ÖÀÀØ ÞÓ ÕÀÐÀÃÄÀÍÀ ÂÝ?)

Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí

áààòàð, àðäûí áàãø, ãàâúÿàò
õóóëü÷, äîêòîð, ïðîôåññîð
Á.×èìèä
 “ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü¨Ñ”
òîãòîîìæ [¹2(29)
4
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
5
 “ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí ¨Ñ”
õóóëü òîãòîîìæ [¹2(29)
6
 Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
ÒªÐÈÉÍ ÀËÁÀÍ ÕÀÀÃ×ÈÉÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÄ
ÁÝËÝà ÁÓÞÓ ¯ÉË×ÈËÃÝÝ Õ¯ËÝÝÍ ÀÂÀÕÒÀÉ
ÕÎËÁÎÃÄÑÎÍ ÕÎÐÈÃÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
Òºðèéí àëáà äàõü àøèã
ñîíèðõëûí çºð÷뺺ñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí òºñºëä
òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¿éë
àæèëëàãààíä áóñäààñ áýëýã áóþó
¿éë÷èëãýý õ¿ëýýí àâàõòàé
õîëáîãäñîí õîðèãèéã òóñãàõäàà ýíý
÷èãëýëèéí àñóóäëààð ºíäºð
õºãæèëòýé îðíóóäàä ýðõ ç¿éí ÿìàð
çîõèöóóëàëò áàéäãèéã ñàéòàð
ñóäàëæ, ìîíãîëûí îíöëîãò
íèéö¿¿ëæ áîëîâñðîíãóé, òîäîðõîé
áîëãîæ õóóëü÷ëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ
áàéíà.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí àâ÷
áîëîõ, áîëîõã¿é áýëýã, äóðñãàëûí
ç¿éë, ¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäñîí
àñóóäëûã ãàäààäûí ºíäºð õºãæèëòýé
îðíóóäàä õóóëü òîãòîîìæîîð íàðèéí
çîõèöóóëäàã áàéíà.Æèøýý íü, ÀÍÓ-
ä áýëýã ºãºõèéã ãóéõ, øààðäàõ, ýñâýë
çºâøººðºã人ã¿é (õîðèãëîñîí) ýõ
ñóðâàëæààñ, ýñâýë òîäîðõîé
øèéäâýð ãàðãàñíûõàà òºëºº þìóó
íýã ýõ ñóðâàëæààñ îëîí óäàà áýëýã
àâàõûã õîðèãëîäîã áàéíà.
Òºðèéí àëáàí õààã÷ àëáàí
òóøààë ýðõýëæ áàéãààòàé íü
õîëáîîòîéãîîð ºãñºí áýëãèéã ººðºº
áîëîí ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýýð
äàìæóóëàí àâàõ ¸ñã¿é áºãººä õýðâýý
¿¿íèéã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä ýíý íü
õýýë õàõóóëü àâñàíä òîîöîãääîã
àæýý.
Ǻâøººðºã人ã¿é (õîðèãëîñîí)
ýõ ñóðâàëæ ãýäýãò äàðààõü ýòãýýäèéã
õàìðóóëäàã áàéíà. ¯¿íä:
1. Òóõàéí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
àæèëëàæ áàéãàà áàéãóóëëàãààð
òîäîðõîé ¿éëäýë õèéëãýõèéã çîðüæ
áóé ýòãýýä;
2. Òóõàéí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
àæèëëàæ áàéãàà áàéãóóëëàãàòàé
õàìòàð÷ ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõèéã
çîðüæ áóé ýòãýýä;
3. Òóõàéí òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
àæèëëàæ áàéãàà áàéãóóëëàãûí
çîõèöóóëæ áàéäàã ¿éë àæèëëàãààã
ýðõýëäýã ýòãýýä;
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí
òàìãûí ãàçðûí Àëáàíû äàðãà,
Õóóëü ç¿éí äîêòîð, ïðîôåññîð
Ë.Áàòæàâ
4. Òóõàéí òºðèéí àëáàí õààã÷èéã
àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ, ã¿éöýòãýõã¿é
áàéõàä íü íºëººëºõ ñîíèðõîëòîé
ýòãýýä.
Áýëýã ãýäýãò ÷óõàì þó õàìààðàõûã
òîäîðõîé çààãëàæ ºãñºí
áàéäàã.Áýëýã ãýäýãò ìºíãº,
õºíãºëºëò, çî÷ëîëò, çóãààëãà, ¿íý
òºëáºðã¿é ñóðãàëò, òýýâðèéí
¿éë÷èëãýý, õîîë, áàéð, ¿çâýð, ¿íýò
ýäëýë çýðýã ìºí㺺ð ¿íýëýãäýõ ÿìàð
íýãýí çàðäëûã îéëãîíî. Òýð÷ëýí
òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ýõíýð, íºõºð,
ààâ, ýýæ, àõ, ýã÷, ä¿¿, áóñàä òºðºë,
òºðºãñäºä òóõàéí àëáàí õààã÷èéí
àëáàí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýñíèéõ íü òºëºº
ºãñºí ìºí㺺ð ¿íýëýãäýõ, äààæ
áàéãàà ÿìàð íýãýí çàðäëûã ìºí
áýëýã ãýæ ¿çäýã áàéíà.
Õàðèí õºíãºí çóóø, óíäàà,
àÿãà êîôå, áàÿð õ¿ðãýñýí èë çàõèäàë,
òýìäýã çýðýã ¿íý áàãàòàé äóðñãàëûí
ç¿éë, áàíêíû õ¿¿ áîëîí õºíãºëºëò,
óðàëäààí òýìöýýíèé øàãíàë,
òýòãýâýð, òýòãýìæ, õóóëèàð
çºâøººðºãäñºí õýìæýýíèé
äóðñãàëûí ç¿éëèéã áýëýã ãýñýí
îéëãîëòîä õàìààðóóëäàãã¿éáàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí áýëãèéí áîëîí
¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ä¿íãèéí äýýä
7
õÿçãààðûã òîãòîîæ ºãñºí áàéäàã.
ÀÍÓ-ûí òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí
õààã÷ íü òîäîðõîé íýã ýòãýýäýýñ íýã
óäàà çàõ çýýëèéí õàíøààð 20
äîëëàðààñ èë¿¿ã¿é, íýã æèëä 50
äîëëàðààñ èë¿¿ã¿é áýëýã àâ÷ áîëäîã
àæýý. Òóõàéëáàë, íºõºð íü Òºðèéí
ºì÷èéí õîðîîíä àæèëëàäàã áºãººä
òºðèéí ºì÷èò íýã êîìïàíèé
çàõèðãàà ýõíýðò íü äóóðü ¿çýõ õî¸ð
áèëåò ºã÷ýý.Õàðèí áèëåòèéí ¿íý 30
äîëëàð ãýæ ¿çâýë íèéò 60 äîëëàð
áîëíî.¯¿íýýñ õóóëèàð çºâøººðñºí
20 äîëëàðûã õàñâàë 40 äîëëàð èë¿¿
ãàð÷ áàéíà.Òóõàéí àëáàí õààã÷ 40
äîëëàðûã êîìïàíèé çàõèðãààíä
òºëººä äóóðèéã ¿çýæ áîëíî, ýñâýë
äóóðü ¿çýõèéã òàòãàëçàæ áèëåòèéã
áóöààæ ºãºõ øààðäëàãà ãàðíà.
ÀÍÓ-ä òºðèéí àëáàí õààã÷èä
áýëýã ºãñºí ¿éëäëèéí ñýäýë íü
òºðèéí àëáàí òóøààë ýðõýëæ
áàéãààòàé íü õîëáîîã¿é, õàðèí ãýð
á¿ë, ñàäàí, òºðëèéí áîëîí õóâèéí
äîòíî íºõºðëºëèéí õàðèëöààíä
¿íäýñëýæ áàéâàë áýëýã àâàõûã
çºâøººðäºã þì áàéíà.Ýíä òóõàéí
òºðèéí àëáàí õààã÷ áîëîí áýëýã
ºãºã÷ ýòãýýäèéí õóâèéí õàðèëöààíû
ò¿¿õ, áýëãèéã çºâõºí ººðò íü ºãñºí
¿¿, ýñâýë ãýð á¿ë, áóñàä ãèø¿¿ä, íàéç
íºõäºä ºãñºí ¿¿ ãýäãèéã õàðãàëçäàã.
̺í òºðèéí àëáàí õààã÷ íü àëáàí
¿¿ðãýý ã¿éöýòãýñýí, ýñâýë
ã¿éöýòãýýã¿éòýé íü ÿìàð ÷
õîëáîîã¿é, çºâõºí íèéãýìä ãàâüÿà
áàéãóóëñàíòàé íü õîëáîãäóóëàí ºã÷
áóé 200 äîëëàðààñ èë¿¿ã¿é áýëýí
ìºíãº, ¿íýò öààñíààñ áóñàä áýëýã,
øàãíàë àâàõ, ò¿¿í÷ëýí èéì øàãíàë
ãàðäóóëàõ ¿åýð òºðèéí àëáàí õààã÷,
ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõýí þì èäýæ,
çóãààöàæ áîëîõûã õóóëèàð
çºâøººðäºã.
Òýõäýý ýíýõ¿¿ øàãíàëûã àâ÷
áîëîõ ýñýõèéã òóõàéí áàéãóóëëàãûí
¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýíä õÿíàëò
òàâüäàã àëáàí òóøààëòàí áè÷ãýýð
çºâøººðñºí áàéõ

8
øààðäëàãàòàé.Èéì øàãíàë íü
Íîáåëèéí øàãíàë, Èõ ñóðãóóëèéí
õ¿íäýò ºðãºìæëºë çýðýã áîëíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èä õóóëèàð
õîðèãëîñîí áýëýã ºãñºí òîõèîëäîëä
äàðààõü àðãà õýìæýýíèé àëü íýãèéã
àâíà. ¯¿íä: áýëãèéã íü ýðã¿¿ëæ ºãºõ,
çàõ çýýëèéí õàíøààð ¿íèéã íü
òºëººä ººðòºº àâàõ, òºðèéí
áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëæ òóøààõ,
ýðã¿¿ëæ ºãºõ áîëîìæã¿é, ÿëàíãóÿà
ò¿ðãýí ìóóäàõ áàðààã óäèðäàõ àëáàí
òóøààëòàí, ýñâýë òóõàéí
áàéãóóëëàãûí ¸ñ ç¿éí õýì
õýìæýýíèé õýðýãæèëòýä õÿíàëò
òàâèõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí
õààã÷èéí õÿíàëò äîð óñòãàõ áóþó
áóÿíû ÿìàð íýã áàéãóóëëàãàä ºãºõ
çýðãýýð çîõèöóóëäàã áàéíà.
ÀÍÓ-ä õóóëèàð òºðèéí àëáàí
õààã÷èä õîðèãëîñîí áýëãèéã õî¸ð
õóâààäàã áºãººä òóõàéëáàë, øóóä
áóþó ººðºº àâñàí áýëýã, øóóä áóñ
áýëýã ãýæ àíãèëíà. Øóóä áóñ áýëýã
ãýäýã íü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí
ýõíýð, íºõºð, ýöýã ýõ, àõ ýã÷, õ¿¿õäèéí
àâñàí áýëýã, õýí íýãýí ýòãýýäýýñ
òîäîðõîé áýëýã àâàõûã õ¿ññýí
òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ñàíàëûã
çºâøººð÷, õàðèóä íü ¿íý á¿õèé ç¿éë
àâñàí òºðèéí àëáàí õààã÷ áèø
ýòãýýäèéí àâñàí áýëýã îðäîã àæ.
Çàí çàíøëûí øèíæòýé äîð
äóðäñàí áýëãèéã óäèðäàõ àëáàí
òóøààëòàíä ºãºõ, ò¿¿íýýñ àâàõ áîëîí
ñîëèëöîõûã òºðèéí çàõèðãààíû
àëáàí õààã÷èä çºâøººðäºã
áàéíà.¯¿íä çàõ çýýëèéí õàíøààð
äîëëàðààñ ¿ë õýòðýõ áýëýí
ìºíãºíººñ áóñàä áýëýã, öººí àëáàí
õààã÷èéí õ¿ðýýíä àëáàí ãàçàðòàà
èäñýí õîîë, çóóø, ãýð îðîíäîî
çî÷èëæ áàéãàà õ¿íä, ãîë òºëºâ
íàéçäàà ºã÷ áóé áýëýã, õóâèéí äîòíî
áàéäëûã èëýðõèéëñýí áýëýã (öýöýã)
ãýõ ìýò îðíî.
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
Áýëýã äóðñãàëûí ç¿éë, ¿éë÷èëãýý
çýðãèéã èíãýæ íàðèéí òîãòîîæ ºãººä
òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷äàä
äàðààõü ç¿éëèéã õîðèãëîñîí áàéäàã
àæýý. ¯¿íä:
1) øóóä áîëîí øóóä áóñ çàìààð
óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàíä áýëýã
ºãºõ ¸ñã¿é;
2) áóñàä òºðèéí àëáàí õààã÷ààñ
ò¿¿íèé óäèðäàõ àëáàí òóøààëòàíä
ºãºõèéã õ¿ññýí áýëãèéã äàìæóóëæ
ºãºõ ýðõã¿é;
3) òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí
õààã÷, ò¿¿íä øóóä õàðüÿàëàãääàã
àëáàí òóøààë ýðõýëäýãã¿é, ìºí
ò¿¿íòýé òºðºë, ñàäàíãèéí áîëîí
õóâèéí äîòíî õàðèëöààòàéãààñ
áóñàä òîõèîëäîëä óäèðäàõ àëáàí
òóøààëòíààñ áýëýã àâàõ ¸ñã¿é àæýý.
ÀÍÓ-ä áýëýã, äóðñãàë ºãºõ,
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã èéíõ¿¿
ìàø òîäîðõîé õóóëü÷èëæ ºãñºí íü
òºðèéí àëáàí õààã÷èéã íýãä¿ãýýðò,
àâëèãàä ºðò뺺, õýýë õàõóóëü àâëàà
ãýõ ýëäýâ õýë àìíààñ, õî¸ðäóãààðò,
¿íýí õóäàë íü ìýäýãäýõã¿é õýâëýë,
ìýäýýëëèéí ÿíç á¿ðèéí ã¿òãýëýã,
øóóãèàí äóóëèàíààñ õàìãààëàõ ÷óõàë
àðãà õýìæýý ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ýíý á¿õíýýñ óëáààëàí Òºðèéí
àëáà äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷뺺ñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí
òºñºëä òºðèéí àëáàí õààã÷ íü àëáàí
¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõòýé øóóä áóþó øóóä
áóñààð õîëáîîòîéãîîð áýëýã áîëîí
¿éë÷èëãýýã øóóä áóþó øóóä áóñààð
àâàõûã õîðèãëîõ øààðäëàãàòàé.
Áýëýã áîëîí ¿éë÷èëãýý ãýäýãò òóõàéí
àëáàí õààã÷èéí àëáàí ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýõòýé øóóä áóþó øóóä áóñààð
õîëáîîòîéãîî𠺺ðò íü, ýñâýë
ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë,
ñàäàíãèéí õ¿íä ¿íý òºëáºðã¿éãýýð
áóþó õºíãºëòòýé ¿íýýð øèëæ¿¿ëñýí
ýä õºðºí㺠áóþó ¿ç¿¿ëñýí ¿éë÷èëãýýã
õàìðóóëàí îéëãîâîë çîõèíî ãýäãèéã
[¹2(29)
÷ õóóëüä òóñãàõ õýðýãòýé. Ãýõäýý
òºðèéí àëáàí õààã÷, ò¿¿íèé ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿í, òºðºë, ñàäàíãèéí
õ¿íèé áóñàä ýòãýýäýýñ õ¿ëýýí àâàõ
áýëýã áóþó ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí
ä¿íãèéí äýýä õýìæýýã õóóëüä
òîäîðõîé çààæ ºãºõ íü ìàø ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé. Õýí íýãíèé ºãñºí áóþó
¿ç¿¿ëñýí áýëýã, äóðñãàëûí ç¿éë áóþó
¿é÷èëãýýíèé ¿íý íü ò¿¿íýýñ õýòýðñýí
òîõèîëäîëä òºðèéí àëáàí õààã÷ ýíý
òóõàé áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà áóþó
åðºíõèé ìåíåæåðò áè÷ãýýð
ìýäýãäýæ, óëìààð óã ìýäýãäëèéã
òóõàéí õ¿íèé Õºðºíãº, îðëîãûí
ìýä¿¿ëýãò õàâñàðãàõûã, ìºí òóõàéí
áýëýã, äóðñãàëûí ç¿éëèéã öààøèä
õýðõýí çîõèöóóëàõûã õóóëüä òóñãàâàë
çîõèíî.
Ìàíàéõ øèã áèå áèåäýý áýëýã
ºãºõ äóðòàé, àâñàí þìóó ºãñºí
áýëãýýðýý ãàéõóóëàõ äóðòàé õ¿ì¿¿ñò
õóóëèéí èéì íàðèéí, òîäîðõîé
çîõèöóóëàëò çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áàéíà.Þóã áýëýã
äóðñãàë, ¿éë÷èëãýýíä òîîöîæ áàéõ,
òýäãýýðèéí ¿íèéí äýýä õýìæýý íü
õýäýí òºãðºã áàéõ, ìºí þóã áýëýã,
äóðñãàë, ¿éë÷èëãýý àâñàí ãýäýãò
òîîöîõã¿é áàéõ çýðãèéã Òºðèéí àëáà
äàõü àøèã ñîíèðõëûí çºð÷뺺ñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òóõàé õóóëèéí
òºñºëäçàéëøã¿é òóñãàõ õýðýãòýé.Ýíä
õàìãèéí èõ àíõààðàë õàíäóóëæ, çºâ
çîõèöóóëàëò õèéõ ¸ñòîé ç¿éë áîë
õóóëüä çààñàí äýýä õÿçãààðààñ ¿íý
íü äàâñàí áýëýã, äóðñãàëûí ç¿éëèéã
ÿàæ øèéäâýðëýõ (¿íèéã íýìæ
òºëººä àâàõ, óëñàä òóøààõ, ýçýíä íü
ýðã¿¿ëæ ºãºõ ã.ì)-èéã, áýëýã íýðýýð
¿ë õºäëºõ (îðîí ñóóöíû áàéð,
çóñëàíãèéí áàéøèí), õºäëºõ õºðºíãº
(ìàøèí, õóðäàí ìîðü ã.ì)-èéã íýã
íýãýíäýý øèëæ¿¿ëäýã ÿâäëûã õýðõýí
çîõèöóóëàõûã òóñ òóñ õóóëü÷èëæ ºãâºë
çîõèíî.
2010]
Áîëîâñðîëûí õàðèëöààí äàõü õ¿¿õäèéí ýðõèéí
àñóóäàë
Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí èõ
ñóðãóóëèéí áàãø Î.ªíºðöýöýã
Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí
òîãòîëöîî íü àëáàí áà àëáàí áóñ
áîëîâñðîëûí á¿ðäýë áàéõ áºãººä
ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí áàãà äóíä,
äýýä áîëîâñðîëîîñ á¿ðäýíý. Àëáàí
áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî íü
ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîë
(öýöýðëýã), äóíä áîëîâñðîëûí
ñóðãóóëü (áàãà, á¿ðýí áóñ áîëîí
á¿ðýí äóíä) –ààñ á¿ðýëääýã. Áàãà,
á¿ðýí áóñ áîëîí á¿ðýí áîëîâñðîëûã
åðºíõèé人 íýãýí ñóðãóóëèéí
õ¿ðýýíä îëãîäîã.
2006-2007 îíû õè÷ýýëèéí æèëä
ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîë îëãîõ
742 áàéãóóëëàãàä 94.7 ìÿíãàí
õ¿¿õýä, åðºíõèé áîëîâñðîëûí
òºðèéí 590, õóâèéí 116 ñóðãóóëüä
542.5 ìÿíãàí õ¿¿õýä, íèéò 41
ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí
áàéãóóëëàãóóäàä 24766 ñóðàëöàã÷,
òºðèéí 48, õóâèéí 116 èõ, äýýä
ñóðãóóëü, êîëëåæèä 142.4 ìÿíãàí
îþóòàí çàëóóñ ñóðàëöàæ áàéãàà 1
òóõàé àëáàí ¸ñíû òîî áàðèìò
ãàðæýý.
1
ÁÑØÓß, Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí 2006-2007 îíû õè÷ýýëèéí æèëèéí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ýìõòãýë, ÓÁ., 2007 îí.
2
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, «Á¿õ íèéòýä ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð» ÓÁ. 1995 îí.
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
1990 îíä Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëàë,
çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä øèëæñýí
¿åýñ ýõëýí õàìãèéí ãîë çîðèëãûí íýã
íü áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã
øèíý÷ëýõ, íèéãìèéí õºãæëèéí
çàãâàðò íèéö¿¿ëýí ººð÷ëºõ ÿâäàë
áàéâ. Ýíýõ¿¿ çîðèëãûã
õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä õýä õýäýí õóóëü
ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéã òóõàéëáàë,
Òºðººñ áîëîâñðîëûí òàëààð
áàðèìòëàõ áîäëîãî, Áîëîâñðîëûí
òóõàé õóóëü, Áàãà, Äóíä áîëîí Äýýä
áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèóäûã 1995
îíä Óëñûí Èõ Õóðëààñ áàòëàí
ãàðãàæýý. Òýäãýýð õóóëü ýðõ ç¿éí
áàðèìò áè÷èã íü áîëîâñðîëûí
óäèðäëàãûí õ¿ðýýíä àðä÷èëñàí,
íýýëòòýé, èë òîä áàéõ, óëñûí
ñóðãóóëèóäûí óäèðäëàãà,
ñàíõ¿¿æèëòýä òºâëºðëèéã
ñààðóóëàõ, ñóðãóóëèéí
ìåíåæìåíòèéã àéìàã, îðîí íóòãèéí
óäèðäëàãàä øèëæ¿¿ëýõ, èõ äýýä
ñóðãóóëü, êîëëåæ¿¿äèéí áèå äààñàí
áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîí õóâèéí
áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà
áàéãóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðýã
çàð÷ìûã áàðèìòàëæ áàéíà.
Òºðººñ áîëîâñðîëûí òàëààð
áàðèìòëàõ áîäëîãî íü áîëîâñðîë
áîë íèéãìèéí òýðã¿¿ëýõ ñàëáàð
áºãººä ýð÷èìòýé õºãæèæ áóé ýäèéí
çàñàã, íèéãìèéí áîëîí øèíæëýõ
óõààí, òåõíîëîãèéí äýâøëèéí ÷óõàë
ýõ ñóðâàëæ áàéíà õýìýýí çààæ
ºãñºí.
Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí
òóõàé õóóëü (2002) –ä çààõäàà
“Ìîíãîë õ¿í á¿ð ¿íäýñ óãñàà, õýë,
àðüñ, íàñ õ¿éñ, íèéãýì ýäèéí
çàñãèéí áàéäàë, ýð¿¿ë ìýíä, àæëûí
áàéð, øàøèí ø¿òëýã áîëîí õóâèéí
çàí ÷àíàðààñ ¿ë øàëòãààëàí
ººðèéí òºðºëõ õýëýýðýý áîëîâñðîë
ýçýìøèõ ýðõòýé (5.1.4-ð ç¿éë), õ¿í
á¿ð ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèõ
ýðõòýé, (6.3-ð ç¿éë) áºãººä Ìîíãîë
9
Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí÷ëàí
¿íý òºëáºðã¿é ñóóðü áîëîâñðîë
ýçýìøèíý (6.2-ð ç¿éë) ãýñýí áàéíà.
̺í îäîîãèéí áîëîâñðîëûí
õóóëü òîãòîîìæîîð áàãà áîëîí
á¿ðýí áóñ äóíä áîëîâñðîëûã õ¿í á¿ð
ýçýìøèõ áºãººä á¿ðýí äóíä
áîëîâñðîë ýçýìøèõýä ìºí ¿íý
òºëáºðã¿é áàéíà õýìýýí çààñàí.
Ìîíãîë Óëñàä áîëîâñðîëûí
àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí
çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà íü
Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ óõààíû
ßàì (ÁÑØÓß) áàéíà. ÁÑØÓß-íû
÷èã ¿¿ðýã íü óëñûí õýìæýýíä
áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí
¿éë àæèëëàãààã äýìæèí, ò¿ãýýí
äýëãýð¿¿ëýõýä îðøèíî õýìýýí
õóóëüä çààæ ºã÷ýý. ̺í àéìàã
á¿ðèéí çàñàã çàõèðãàà, óäèðäëàãûí
íýãæèä àéìãèéí Áîëîâñðîë, ñî¸ëûí
ãàçàð áàéõ áºãººä òóõàéí îðîí
íóòãèéí ò¿âøèíä áîëîâñðîëûí
¿éë÷èëãýýã õàðèóöäàã. Ýäãýýð
ãàçðóóä íü àëáàí áîëîí àëáàí áóñ
áîëîâñðîëä õîëáîãäîõ òºðèéí
óäèðäëàãà áîëîí ìåíåæìåíòèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
Ìàíàé îðîíä îð÷èí ¿åèéí
áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà á¿ðýëäýí
òîãòñîí 70 ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä
àðä èðãýäýä áîëîâñðîë îëãîõ
òàëààð áàãàã¿é àìæèëò îëñîí
áèëýý. Òóõàéëáàë, 1921-1940 îíä
á¿õ íèéòèéã áè÷èã ¿ñýãò ñóðãàõ, 1941
îíîîñ áàãà áîëîâñðîëòîé áîëãîõ,
1961 îíîîñ á¿ðýí áóñ äóíä
áîëîâñðîëòîé áîëãîõ çîðèëòóóäûã
äýâø¿¿ëýí 1989 îíû áàéäëààð 16-
49 íàñíû íèéò õ¿í àìûí 78.8 õóâü
íü á¿ðýí áóñ äóíä áóþó ò¿¿íýýñ äýýø
øàòíû áîëîâñðîëòîé, 12.7 õóâü íü
IY-YIII àíãèéí áîëîâñðîëòîé, 6.9 õóâü
íü áàãà àíãèéí áîëîâñðîëòîé, 1.6
õóâü íü áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîëòîé
áîëñîí áàéíà.2
ßëàíãóÿà õ¿í àìûí äèéëýíõ õóâü

10
(44 õóâü íü 0-15 íàñíû õ¿¿õýä, 29
õóâü íü 16-30 íàñíû çàëóó÷óóä)-èéã
õ¿¿õýä çàëóó÷óóä ýçëýæ áàéãàà òóë
áîëîâñðîëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõ,
õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ
òàëààð àíõààðàë òàâèæ àæèëëàõ
øààðäëàãàòàéã íîòîëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí õ¿í àìûí 30 îð÷èì
õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé õ¿¿õýä, ºñâºð
¿åèéíõýí ÿìàð íýãýí ñóðãóóëü,
áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãàä
õàìðàãäàí ñóðàëöàæ áóé òóë
õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé ìýäëýã,
îéëãîëò ò¿ãýýõ, õ¿¿õäèéí ýðõèéã
õàíãàõ, õàìãààëàõ, çºð÷èë ãàðàõààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çýðýã àæëûã
åðºíõèé áîëîâñðîëûí áîëîí èõ,
äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí îäîîãèéí
òîãòîëöîîíä ò¿øèãëýí çîõèîí
áàéãóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ èõýýõýí íººö
áîëîëöîî áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ íü ͯÁ-ûí ãèø¿¿í
îðíû õóâüä õ¿íèé ýðõèéí îëîí óëñûí
40 ãàðóé ãýðýý êîíâåíöèä íýãäýí
îðñîí áóþó ñî¸ðõîí áàòàëñàí áèëýý.
̺í òóñ óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ îëîí
óëñûí ãýðýýíèé ýðõ ç¿éí äàãóó
õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ, ͯÁ-ûí
Õ¿íèé ýðõèéí õîðîî áîëîí áóñàä
òºðºëæñºí áàéãóóëëàãàä 10 ãàðóé
óäàà ººðèéí îðíû òàéëàíã
õýëýëö¿¿ëæ, çîõèõ ñàíàë
çºâëºìæèéã õ¿ëýýí àâñàí áàéíà.
̺í ÓÈÕ-ààñ Ìîíãîë Óëñûí «Õ¿íèé
ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññûí òóõàé
õóóëü»-èéã 2000 îíû 12 äóãààð
ñàðûí 7-íû ºäºð áàòàëæ, õ¿íèé
ýðõèéí ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãóóäûí
ñòàòóñûã òîäîðõîéëäîã Ïàðèñûí
Çàð÷ìûí äàãóó áèå äààñàí
áàéãóóëëàãûã áàéãóóëñàí, óëìààð
2003 îíû 10 äóãààð ñàðûí 23-íû
ºäºð «Ìîíãîë Óëñàä õ¿íèé ýðõèéã
õàíãàõ ¯íäýñíèé õºòºëáºð»
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
áàòàëñàí áèëýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñ
íü õ¿íèé ýðõèéí ¿çýë áàðèìòëàë,
îëîí óëñûí õýì õýìæýý, ñòàíäàðòûã
¿íäýñíèé õóóëü, ýðõ ç¿éí áàðèìò
áè÷ã¿¿äýä òóíõàãëàí ìºí îëîí
óëñûí ãýðýý õýëýëöýýð¿¿äýä íýãäýí
îðîõ çàìààð áàòàëãààæóóëñàí
áàéíà.
Ãýâ÷ õ¿¿õäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàíãàõ, õàìãààëàõ áàéäàë òºäèéëºí
õàíãàëòã¿é õýâýýð áàéíà. 2001 îíä
Õ¿¿õäèéí ýðõèéí õîðîîíû
çºâëºìæèéí äàãóó ͯÁ-ûí Åðºíõèé
àññàìáëåé 56\138-ð òîãòîîëûí
äàãóó çºâëºõ Ïàóëî Ñåðæèî
Ïèíõåéðî íàðûí äýëõèéí
õýìæýýíèé õ¿¿õäèéí ýñðýã
õ¿÷èðõèéëëèéí ä¿ð çóðãèéã
òîäîðõîéëîõ ñóäàëãààãààð 3
õ¿¿õäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë íü
òóõàéí îðíû ñî¸ë, ¿íäýñòýí, ÿñòíû
á¿ëýã, ãýð á¿ëèéí áàéäëààñ ¿ë
õàìààðàí äýëõèéí á¿õ îðîíä
ò¿ãýýìýë èëýð÷ áàéãààã òîãòîîæýý.
Èõýíõ õ¿í õ¿¿õýä ýðõýý ýäýëæ, ýð¿¿ë
ñàðóóë íàñàíä õ¿ðýã÷ áîëîõûí òóëä
õ¿÷èðõèéëëýýñ õàìãààëàãäñàí áàéõ
¸ñòîé ãýäãèéã ìýääýã ÷, èõýíõ óëñ
îðîíä õ¿÷èðõèéëýë íü ¸ñ çàíøèë,
åðäèéí ¿çýãäýë áîëîí õ¿ëýýí
çºâøººðºãääºã áàéíà. Ýíýõ¿¿
ñóäàëãàà íü õ¿¿õäèéí ýñðýã
õ¿÷èðõèéëýë íü 5 òºðëèéí ãàçàð
òîõèîëääîã áîëîõûã èëð¿¿ëñýí
áºãººä ò¿¿íèé íýã íü ñóðãóóëü,
áîëîâñðîë îëãîõ áóñàä îð÷èí áîëæ
áàéãààã èëð¿¿ëñýí áàéíà.4
Ìîíãîëä, 2005 îíä Àíãëèéí
õ¿¿õäèéí èâýýõ ñàí, Çîõèñòîé
õºãæèë Æåíäýð òºâèéí ñóäëàà÷èä
õ¿¿õäèéí áèå ìàõáîäü, ñýòãýë
ñàíààíû ýñðýã øèéòãýëèéã 5
òîäðóóëàõ ñóäàëãààã õèéæýý. Óã
ñóäàëãàà íü ñóðãóóëü, öýöýðëýã,
[¹2(29)
õîðèõ àíãè, àñðàìæ õàëàìæèéí òºâ
ãýñýí 4 ñàëáàðò õ¿¿õýä áèå ìàõáîä,
ñýòãýë ñàíààíû øèéòãýëä õýð çýðýã
ºðòºæ áàéãààã áîëîí øèéòãýõ,
øèéòãýõã¿éãýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áóñàä
àðãûí òàëààðõè õ¿¿õýä, íàñàíä
õ¿ðýã÷äèéí îéëãîëò, ¿çýë áîäëûã
ñóäàëñàí áàéíà. Óã ñóäàëãààíä
çóðàã çóðàõ, áèåèéí çóðàã, õàíäëàãûã
òàíäàõ, ÿðèëöëàãûí àðãóóäûã
àøèãëàí 595 õ¿¿õäèéã õàìðóóëñàí áà
òýäãýýð õ¿¿õä¿¿äýýñ çºâõºí 12 íü ë
ÿìàð íýãýí øèéòãýëýýð øèéòã¿¿ëæ
áàéãààã¿é 6 ãýæ õàðèóëñàí íü
õ¿¿õäèéí áèå ìàõáîäü, ñýòãýë
ñàíààíû ýñðýã øèéòãýë õýð çýðýã
ºíäºð ò¿âøèíä áàéãààã õàðóóëàõ þì.
̺í ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 10-11,
14-15 íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí 53,2 õóâü
íü ñóðãóóëüä øèéòãýë áàéíãà
òîõèîëääîã õýìýýí õàðèóëñàí íü
õ¿¿õäèéã õ¿÷èðõèéëëýýñ
õàìãààëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ
¸ñòîé ñóðãóóëü 7 íü ýñðýãýýð
õ¿÷èðõèéëëèéí îð÷èí áîëæ áàéãàà
íü îíöãîéëîí àíõààðàë òàòàæ
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õºäººä ñóäàëãààíä
õàìðàãäñàí ñóðãóóëü, öýöýðëýãèéí
õ¿¿õä¿¿äèéí 45,3 õóâü íü çîäóóëäàã,
57 õóâü íü õýë àìààð äîðîìæëóóëäàã
áàéíà. Ñóðãóóëèéí îð÷èíä õ¿¿õäèéí
ýñðýã øèéòãýëèéã ¿ç¿¿ëæ áóé ãîë
áóðóóòíóóä íü áàãø ñóðãàí,
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä õèéãýýä ¿å
òýíãèéíõýí áàéñàí íü õàðàìñàëòàé.
Çóðàã 1. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí
õ¿¿õä¿¿äèéí øèéòã¿¿ëñýí øàëòãààí
(õóâèàð)8
2007 îíä ÁÑØÓß, ͯÁÕÑ,
ÌÓÁÈÑ, ÕݯÊ-èéí õàìòàðñàí
ñóäàëãààãààð ñóäàëãààíä
õàìðàãäñàí öýöýðëýãèéí íàñíû
õ¿¿õä¿¿äèéí 80 õóâü, ñóðãóóëèéí áàãà

3
UNICEF (2006) ͯÁ-ûí Åðºíõèé Íàðèéí Áè÷ãèéí äàðãûí “Õ¿¿õäèéí Ýñðýã Õ¿÷èðõèéëëèéí ñóäàëãàà”. 3 äàõü òàë.
4
̺í òýíä
5
Áèå ìàõáîäûí øèéòãýë: õ¿¿õäèéã ãàðààð áîëîí ÿìàð íýãýí ç¿éëýýð (ñàâàà, á¿ñ, îîñîð, ãóòàë, áîðîîõîé ã.ì.) öîõèõ,
àëãàäàõ; ºøèãëºõ, ñýãñ÷èõ, ò¿ëõýõ, ÷èìõýõ, ¿ñíýýñ íü çóëãààõ; ãýðèéí õîðèîíä îðóóëàõ, òóñãààðëàí õîðèõ; ãýðèéí àæèë
õ¿÷ýýð õèéëã¿¿ëýõ, äýãëýõ, çàëõààõ, õ¿¿õäèéã òàâ òóõã¿é áóþó äîðîìæèëñîí õýëáýð áàéäàëä õ¿÷ýýð áàéëãàõ, õ¿¿õäýýð
áèåèéí õ¿÷íèé õ¿íä äàñãàëóóäûã àëáàäàí õèéëãýõ; õ¿¿õäèéã ò¿ëýõ, øàðõäóóëàõ, ã.ì. Ñýòãýë ñàíààíû øèéòãýë: õýë àìààð
äîðîìæëîõ, øîãëîõ, ÿëãàâàðëàõ,¿ë õàéõðàõ ã.ì. ÀÕÈÑ.
6
ÀÕÈÑ, ÇÕÆÒ (2005) Õ¿¿õäèéí áèå ìàõáîä áîëîí ñýòãýë ñàíààíû ýñðýã øèéòãýë: õ¿¿õäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëëàãûí
îð÷èíä, õ¿¿õäèéí ¿çýë áîäîë. 2 äàõü òàë.
7
UNICEF (2006) ͯÁ-ûí Åðºíõèé Íàðèéí Áè÷ãèéí äàðãûí “Õ¿¿õäèéí Ýñðýã Õ¿÷èðõèéëëèéí ñóäàëãàà”. 3 äàõü òàë.
8
ÀÕÈÑ, ÇÕÆÒ (2005) Õ¿¿õäèéí áèå ìàõáîä áîëîí ñýòãýë ñàíààíû ýñðýã øèéòãýë: õ¿¿õäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéãóóëëàãûí
îð÷èíä, õ¿¿õäèéí ¿çýë áîäîë. 7 äàõü òàë.
2010] Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
11

Çóðàã-1 õ¿÷èðõèéëýë, - Õºâã¿¿äèéí äóíä õ¿÷òýé, áÿðòàé,

àíãèéí ñóðàã÷äûí 77.5 õóâü, 6-11-ð
àíãèéí ñóðàã÷äûí 98.6 õóâü íü
ñóðãóóëü öýöýðëýãèéí îð÷èíä ÿìàð
íýãýí äàðàìò, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí
áîëîõûã èëð¿¿ëæýý (Õ¿ñíýãò 1 õàðíà
óó). Óã ñóäàëãààãààð õýíèé ãàðãàñàí
ÿìàð äàðàìò õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí
áîëîõûã òîäðóóëàõàä íýãä ¿å
òýíãèéíõýí, õî¸ðò àõëàõ àíãèéí
ñóðàã÷èä, ãóðàâò áàãø íàðûí ç¿ãýýñ
áàéâ.
Õ¿ñíýãò-1
Öýöýðëýãèéí àõëàõ á¿ëãèéí, ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äûí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºæ áóé
áàéäàë, õóâèàð
№ Õ¿¿õä¿¿äèéí á¿ëýã Á¿õèé ë îð÷èíä
1 Öýöýðëýãèéí íàñíû
õ¿¿õä¿¿ä
2 Ñóðãóóëèéí áàãà àíãèéí
ñóðàã÷èä
3 6-11-ð àíãèéí ñóðàã÷èä
Ýõ ñóðâàëæ: ÁÑØÓß (2007). Çóðàã çóðóóëàõ, àñóóëãûí àðãààð öóãëóóëñàí
ìýäýýëëýýñ
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü õ¿¿õäèéí
ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã áèå ìàõáîä,
ñýòãýë ñàíàà, ýäèéí çàñàã, áýëãèéí
øèíæòýé ãýæ äºðâºí òºð뺺ð ÿëãàí
ýäãýýð òºðºë íü ñóðãóóëü,
öýöýðëýãèéí îð÷èíä õýð òîõèîëäîæ
áàéãààã òîäðóóëñàí þì. áàãøèéí ç¿ãýýñ ÿìàð íýãýí
Õ¿÷èðõèéëëèéí òºðºë õýëáýð¿¿äýýñ
ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå
ìàõáîäèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéí
øèíæòýé ¿éëäë¿¿äýä õ¿¿õä¿¿ä
èë¿¿òýé ºðòäºã áàéíà. Ýäãýýð
¿éëäë¿¿äèéí ãîë áóðóóòàí íü íýãä,
¿å òýíãèéíõýí, õî¸ðò, áàãø íàð, ìºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõèéí òóëä ò¿¿íä õ¿÷
ñóðãóóëèéí óäèðäàõ àæèëòàí,
æèæ¿¿ð, ¿éë÷ëýã÷ çýðýã ñóðãóóëèéí
áóñàä àæèëòàí íü õ¿¿õäèéí ýñðýã
äàðàìòûã ñàéí çîäîëääîã áàéõ ãýñýí
òîäîðõîé ýðõýìëýë;
õýìæýýãýýð - Áàãø, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äèéí
¿ é ë ä ä ý ãñóðãàëòûí óëàìæëàëò àðãà áàðèë;
áàéíà. - Ñóðãóóëü, öýöýðëýãèéí
ÀÕÈÑ-ààñ ìàòåðèàëëàã îð÷èí;
2009 îíä - Ñóðãóóëü, áàãø íàðûí àæëûã
“Åðºíõèé ¿íýëæ áóé áàéäàë íü õ¿÷èðõèéëëèéã
áîëîâñðîëûí àðèëãàõàä ñààä òîòãîð ó÷ðóóëæ
ñóðãóóëüä áàéíà.
ñóðàëöàã÷äûí áèå ìàõáîäèä õàëäàõ, Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàíãàõ,
õóóëüä çààãààã¿é òºëáºð õóðààìæ õàìãààëàõ àæèë õàíãàëòã¿é
àâàõ, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí áàéãààãèéí õàìãèéí ãîë ó÷èð
áàéäàë” ñóóðü ñóäàëãààã õèéñýí øàëòãààí íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí
áºãººä óã ñóäàëãààíààñ ñóäàëãààíä õ¿÷èí ÷àäàë, õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí
õàìðàãäñàí 4-11-ð àíãèéí ñóðàã÷äûíá¿ðýëäýýã¿é çýðýã áîëíî. Ìÿíãàíû
63 õóâü íü ñóðãóóëèéí îð÷èíä Õºãæëèéí Çîðèëòóóäûí
áàãøèéí ç¿ãýýñ ÿìàð íýãýí õýðýãæèëòèéí ÿâö áàéäëûí òóõàé
ÿëãàâàðëàëä ºðòºæ áàéñàí õýìýýí èëòãýëä «Ìîíãîë Óëñ õ¿íèé ýðõèéí
õàðèóëæýý (ÀÕÈÑ, 2009:35). õîëáîãäîëòîé îëîí óëñûí ãýðýý,
ñóðàëöàã÷äûí áèå ìàõáîäèä õàëäàõ, êîíâåíöèóäèéã ñî¸ðõîí áàòàëñàí
õýäèé ÷ ýäãýýð ýðõèéã á¿ðýí
õýìæýýãýýð íü õýðýãæ¿¿ëýõ
çàñãèéí ãàçðûí ÷àäàâõèéã
õºðºí㺠õîìñ, ÷àäàâõè ìóóòàé
Ñóðãóóëü,
öýöýðëýãèéí îð÷èíä õóóëèéí áîëîí ø¿¿õèéí
90.0 80.0 òîãòîëöîîíû ñóë òàëóóä
õÿçãààðëàæ áàéíà. Çîõèñòîé,
91.2 77.5 ñàéí çàñàãëàëûã
98.6
9 õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä òîòãîð
ó÷ðóóëæ áàéãàà áóñàä õ¿÷èí
ç¿éëä õóóëü òîãòîîõ áîëîí
ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë, èðãýíèé
õóóëüä çààãààã¿é òºëáºð õóðààìæ íèéãìèéí õîîðîíäûí ìýäýýëýë
àâàõ, ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûí ñîëèëöîî õÿçãààðëàãäìàë, òºðèéí
áàéäàë” ñóóðü ñóäàëãààã õèéñýí àëáàíû ÷èã ¿¿ðãèéí äàâõàðäìàë
áºãººä óã ñóäàëãààíààñ ñóäàëãààíä áîëîí òîäîðõîé áóñ áàéäàë,
õàìðàãäñàí 4-11-ð àíãèéí ñóðàã÷äûí çàñàãëàëûí äîîä ò¿âøèíä îëîí
63 õóâü íü ñóðãóóëèéí îð÷èíä íèéòèéí òºëººëºë áîëîí òàéëàãíàë
äóòìàã áàéãàà çýðýã îðæ áàéíà.»
ÿëãàâàðëàëä ºðòºæ áàéñàí õýìýýí õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
õàðèóëæýý (ÀÕÈÑ, 2009:35). Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð
Ñóäàëãààãààð õ¿¿õäèéí ýñðýã «Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé ͯÁ-ûí
õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäýãäýæ áóé êîíâåíö»-èéí 44 ä¿ãýýð ç¿éëýýð
øàëòãààíûã òîäðóóëñàí þì. ¯¿íä: õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí äàãóó òóñ
- Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí õ¿¿õäèéã êîíâåíöèéí õýðýãæèëòèéí òàëààð
õî¸ðäóãààð òàéëàíãàà ͯÁ-ûí
õýðýãëýõ, äàðàìò ¿ç¿¿ëæ áîëíî Õ¿¿õäèéí Ýðõèéí Õîðîîíä
õýìýýí ¿çýõ óëàìæëàëò èòãýë õ¿ðã¿¿ëæ, óëìààð 2005 îíû 5 äóãààð
¿íýìøèë; ñàðûí 26-íä õýëýëö¿¿ëñýí áàéíà.

9
6-11-ð àíãèéí õ¿¿õä¿¿äýýñ ñýòãýë ñàíàà, ýäèéí çàñàã, áèå ìàõáîä, áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºæ áóé áàéäëûã íèéò 39
¿ç¿¿ëýëòýýð òîîöñîí áºãººä óã 39 ¿ç¿¿ëýëòýä á¿ãäýä íü îãò òîõèîëäîæ áàéãààã¿é õýìýýí õàðèóëñàí òîõèîëäëóóäûã
õ¿÷èðõèéëýëä ¿ë ºðòºã÷ ãýæ ¿çëýý. ̺í áóñàä îð÷èí äàõü õ¿÷èðõèéëýëèéã àñóóëãààñ òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿éã àíõààðíà óó.

12
ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ýðõèéí õîðîîíû
39-ð ÷óóëãàíû õóðàëäààíààð Ìîíãîë
Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2 äàõü
èëòãýëèéã õýëýëöýýä Ìîíãîë Óëñàä
õîëáîãäóóëàí äàðààõ ñàíàë
çºâëºìæèéã ºãñºí áàéíà.10 ¯¿íä:
51. Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã
ñàéæðóóëàõ, 1995 îíä øèíý÷ëýí
áàòëàãäñàí Áîëîâñðîëûí òóõàé
õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð
áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæèéã
õàíãàõ òàëààð õèéæ áóé õ¿÷èí
÷àðìàéëòûã òàëàðõàõûí çýðýãöýý
áîëîâñðîë ýçýìøèõ, ñóðãóóëüä ñóðàõ
íü çàðèì õ¿¿õäýä ÿëàíãóÿà
õºäººãèéí õ¿¿õäýä áýðõøýýëòýé
áàéñààð áàéãààä ñàíàà çîâæ áàéíà.
Áàãà ñóðãóóëèéí íàñíû îëîí õ¿¿õýä
ñóðãóóëüä ñóðàõã¿é áàéãàà, ñóðãóóëüä
õàìðàãäàëòûí ò¿âøèí á¿ñ íóòãèéí
áîëîí æåíäåðèéí èõýýõýí ÿëãààòàé
áàéãàà, áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäàë
õºäººä ºñ÷ áàéãàà íü ñàíàà çîâîîõ
ç¿éë ìºí;
52. պ人ãèéí ìàë÷èí ºðõèéí
ýðýãòýé õ¿¿õä¿¿ä ñóðãóóëü
çàâñàðäàæ, õ¿¿õäèéí õºäºëìºðò
òàòàãäàí îðîõ ýðñäýë èõýýõýí ºíäºð
áàéãààä õàðàìñàæ áóéãàà äàõèí
èëýðõèéëæ áàéíà. Ñóðãóóëü äýýð
õóðààäàã ýëäýâ õóðààìæ íü îëîí ãýð
á¿ëä ñàíõ¿¿ãèéí áýðõøýýë ó÷ðóóëæ,
10
ͯÁ, Õ¿¿õäèéí ýðõèéí õîðîî. Ñàíàë çºâëºìæ 2005 îí. 20 äàõü òàë.
11
52, 53 (g) çààëò, Ǻâëºìæ, ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí Ýðõèéí Õîðîî, CRC/C/15/Add.264, 14 äýõ òàë, 2005 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 21-
íèé ºäºð.
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
óëìààð õ¿¿õäèéí áîëîâñðîë
ýçýìøèõ òýãø ýðõýý ýäëýõýä íü òýýð
áîëæ áàéíà. Öààøèëáàë, õ¿¿õä¿¿ä
ñóðãóóëü äýýðýý õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ,
ñóðãóóëèéí õ¿÷èí ÷àäàë õ¿ðýëöýõã¿é
áàéõ, íîì, ñóðàõ áè÷ãèéí ÷àíàð ìóó
áàéãààä Õîðîî ñýòãýë çîâæ áàéíà.
Ñóðãóóëèéí äîòóóð áàéðûã
çàñâàðëàõ, øèíýýð áàðèõ òàëàð
îðîëöîã÷ óëñûí õèéæ áóé àæëûã
ñàéøààõûí çýðýãöýý áàéðíû íºõöºë
ìóó, õ¿¿õäýä ¿éë÷ëýõ õ¿÷èí ÷àäàë
õÿçãààðëàãäìàë áàéñààð áàéãààä
ñàíàà çîâæ áàéíà.
Èéíõ¿¿ ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ýðõèéí
õîðîîíîîñ ãàðãàñàí çºâëºìæèä
ñóðãóóëèéí õ¿ðòýýìæ, äîòóóð áàéðíû
íºõöºë, õàíãàìæ ìóó áàéãààä
ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ, ñóðãóóëèéí
õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ,
ÿëàíãóÿà øèíýýð ñóðãóóëü áàðèõ,
äóëààíû, öàõèëãààíû ýõ ¿¿ñâýð,
äîòóóð áàéðíû íºõöºëèéã
ñàéæðóóëàõ òàëààð çºâëºñºí
áàéíà. 11 Óëìààð óã çºâëºìæèä
ñóðãàëòûí ÷àíàðò ø¿¿ìæëýëòýé
õàíäñàí áºãººä áàãø íàðûã äàâòàí
ñóðãàõ çàìààð ñóðãàëòûí àðãà ç¿éã
ñàéæðóóëàõ, ñóðàõ áè÷ãèéí ÷àíàðûã
äýýøë¿¿ëýõ àñóóäëóóäûã òóñãàñàí
áàéíà.
[¹2(29)
Èéíõ¿¿ ͯÁ-ûí Õ¿¿õäèéí ýðõèéí
õîðîîíû ñàíàë çºâëºì溺ñ ¿çâýë
Ìîíãîë Óëñ áîëîâñðîëûí ñàëáàðò
èõýýõýí îëîëò àìæèëòàíä õ¿ðñýí
áîëîâ÷ øèéäâýðëýõ çîõèõ àñóóäëóóä
áàéñààð áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Ãýòýë ìàíàé óëñûí õóâüä óã àñóóäëûã
õàðèóöñàí òîãòîëöîî, ¿éë
àæèëëàãààíû òóðøëàãà áîëîí
õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëààñ
õàìààðààä çîõèõ áýðõøýýë¿¿ä
òîõèîëäñîîð áàéíà.
Ýíý àñóóäëààð äýëõèé íèéò ìºí
àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéãàà áºãººä
“Õ¿¿õäýä ýýëòýé äýëõèé åðòºíö”
õýìýýõ óðèàí äîîõ îëîí óëñûí
ò¿âøíèé òîìîîõîí áîäëîãî
õºòºëáºð õýðýãæèæ áàéãàà. ¯¿íèé
íýãýí æèøýý íü Ìîíãîë Óëñûí
ÁÑØÓß-íààñ ñàíàà÷ëàí
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà “Õ¿¿õäýä ýýëòýé
ñóðãóóëü” òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
¯¿íèé ¿ð ä¿íä ñóðãóóëèóäûí ¿éë
àæèëëàãààã õýð õ¿¿õäýä ýýëòýé
áàéãààãààð ¿íýëýí ä¿ãíýõ øàëãóóð
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã áîëîâñðóóëñàí
áàéíà. Èéíõ¿¿ õ¿¿õäýä ýýëòýé
îð÷íûã òºëºâø¿¿ëýõ, õ¿¿õäèéí
ýðõèéã õàíãàõ õàìãààëàõàä áàãø
íàðûí ¿¿ðýã, îðîëöîî õàìãèéí ÷óõàë
áàéäàã.
2010]
Òºðèéí áàéãóóëëàãààñ èðãýíä ó÷ðóóëñàí ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ çîõèöóóëàëò:
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàãäñàí áàéäàë
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíãèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é,
êðèìèíîëîãèéí ñóäàëãààíû
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí Ë.Áàò÷èìýã
Ìîíãîë Óëñ 1992 îíä àðä÷èëàë,
ýðõ ç¿éò ¸ñîíä ñóóðèëñàí õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã äýýäýëñýí ¯íäñýí õóóëèà
áàòëààä 20 îð÷èì æèë áîëæ áàéíà.
Ãýâ÷ 1992 îíû ¯íäñýí õóóëèàð
áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõèéã
õóóëü÷èëæ õîõèðñîí èðãýíýý
õàìãààëñàí çîõèöóóëàëò áóé áîëîâ÷
áóñàä õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä
ýíý ýðõèéã õóóëü òîãòîîã÷èä
íàðèéâ÷èëñàí õýì õýìæýýãýýð
çîõèöóóëæ ºãººã¿é îðõèãäóóëñàí.
Õýäèéãýýð íàðèéâ÷èëñàí
çîõèöóóëàëò áàéõã¿é õýäèé ÷ ø¿¿õ,
ïðîêóðîð, öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòíû ¿íäýñëýëã¿éãýýð
õóóëèéí õàðèóöëàãàä òàòñàí, ÿë
ñîíñãîñîí, áàðèâ÷èëñàí, öàãäàí
õîðüñíû óëìààñ ó÷èðñàí ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëñýí
ø¿¿õèéí øèéäâýð (6) ãàðñàí áàéãàà
íü ýíý òºðëèéí õîõèðëûã
øèéäâýðëýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà
íü äýâøèëò þì. Îäîî ¿éë÷èëæ
1
2002 îíû 1 ä¿ãýýðñàðûí 10-íû ºäºðáàòëàãäñàí.
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
áàéãàà áîëîí ºìíº ¿éë÷èëæ áàéñàí
õóóëü òîãòîîìæóóäàä õóóëü áóñààð
öàãäàí õîðèãäñîí, áàðèâ÷ëàãäñàí,
öàãäàí õîðèãäñîíû óëìààñ ó÷èðñàí
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé çîõèöóóëàëò
áàéãàà ýñýõ, ýíý õîõèðëûã õýðõýí
ÿàæ øèéäâýðëýæ áàéñàí ýñýõèéã
ñóäëàõûã çîðèëîî.
À.¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëò
• ÁÍÌÀÓ-ûí 1940 îíû ¯íäñýí
õóóëèéí 83 äóãààð ç¿éëä òºðèéí
àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãààíä èðãýä ºðãºäºë, ãîìäîë
ãàðãàõ ýðõòýé, ò¿¿íèéã íü çîõèõ
æóðìûí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé
áîëîõûã çààñàí áîë ÁÍÌÀÓ-ûí 1960
îíû ¯íäñýí õóóëèéí 85 äóãààð ç¿éëä
õóóëü áóñ àæèëëàãààíààñ ãàäíà
÷èðýãäýë, õ¿íä ñóðòàë ãàðãàñàí
àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíä
èðãýí ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé
áà ýíýõ¿¿ ºðãºäºë, ãîìäëûã òºðèéí
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íýí
äàðóé øàëãàæ øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé
áîëîõûã çààæýý.
1940, 1960 îíû ¯íäñýí õóóëüä
òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû õóóëü áóñ àæèëëàãààíä
èðãýí ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé
áîëîõûã õóóëü÷èëñàí áîëîâ÷
òýäãýýðèéí õóóëü áóñ àæèëëàãààíû
óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ,
èðãýí óã õîõèðëîî íýõýìæëýõ ýðõèéã
áóñàä õóóëüä òîäîðõîé òóñãààã¿é òóë
èðãýíèé òýðõ¿¿ ãîìäîëëîõ ýðõ íü
èë¿¿ òóíõàãèéí øèíæòýé áàéæýý.
• Õàðèí Ìîíãîë Óëñûí 1992 îíû
¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí
14 äýõ õýñýãò “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü,
îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ
÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë
ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä
ãîìäîë ãàðãàõ, áóñäûí õóóëü áóñààð
ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëýõ… ýðõòýé”, 19 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýãò “Òºðººñ õ¿íèé
13
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõóéö ýäèéí
çàñàã, íèéãýì, õóóëü ç¿éí áîëîí
áóñàä áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èõòýé òýìöýõ,
õºíäºãäñºí ýðõèéã ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ
¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý ºìíº õàðèóöíà”
õýìýýí ¯íäñýí õóóëèàð áóñäûí õóóëü
áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðîë áóþó
õóóëèéí õàðèóöëàãàä ¿íäýñëýëã¿é
òàòàãäñàí, öàãäàí õîðèãäñîí, õèëñ ÿë
øèéòã¿¿ëñýí, ýäýëñýí õ¿ì¿¿ñ ººðò
ó÷èðñàí õîõèðëîî øààðäàõ, íºõºí
òºë¿¿ëýõ ýðõèéã òóíõàãëàæ, óëìààð
óã ýðõèéã õàíãàõ ¿¿ðãèéã òºðä
õàðèóöóóëñàí íü ÷óõàë áºãººä
äýâøèëòòýé çîõèöóóëàëò áîëæýý.
¯íäñýí õóóëèéí ýíýõ¿¿ çààëòààð
áóñäûí õóóëü áóñààð ó÷ðóóëñàí
õîõèðëûã ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ ãýæ
õÿçãààðëààã¿é áºãººä ýíý íü
õîõèðñîí ýòãýýäýä ººðò ó÷èðñàí
ýäèéí áóñ õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõ
ýðõèéã õàìãààëñàí äýâøèëòòýé
çîõèöóóëàëò áîëñîí þì. Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íèéö¿¿ëýí ýðõ
ç¿éò òºðèéã òºëºâø¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ,
ýðõ ÷ºëººã ýðõýìëýí äýýäëýõ
çîðèëãîîð 2002 îíä Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéã øèíý÷ëýí
áàòàëæ ìºðäñºí áºãººä óã õóóëèàð
õóóëèéí õàðèóöëàãàä ¿íäýñëýëã¿é
òàòàãäñàíû óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí
ýäèéí áóñ õîõèðëûã àðèëãàõ
àñóóäëûã õóóëü÷èëæýý.
Á.Íàðèéâ÷èëñàí õóóëèéí
çîõèöóóëàëò
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëü
ÓÈÕ-ààñ 2002 îíä áàòëàí
ìºðä¿¿ëñýí ÝÁØõóóëèéí1 44 ä¿ãýýð
á¿ëýãò “Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð,
ø¿¿ã÷èéí õóóëü çºð÷ñºí
àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä
ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ” òóõàé
çîõèöóóëñàí áºãººä ìºí õóóëèéí 388
äóãààð ç¿éëä “... èðãýí õýðýã á¿ðòãýã÷,

14
ìºðäºí áàéöààã÷, ïðîêóðîð,
ø¿¿ã÷èéí õóóëü çºð÷ñºí
àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷èðñàí ...,
ñýòãýë ñàíààíû ¿ð äàãàâðàà
àðèëãóóëàõ ... ýðõòýé” ãýæ çààñàí áà
ìºí õóóëèéí 391 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
391.1-ò çààñíààð:
- Ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðëûã
Èðãýíèé õóóëüä çààñàí æóðìûí
äàãóó íºõºí òºëíº.
- Ýä õºðºíãèéí áóñ õîõèðëûí
õýìæýýã õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã
õàðãàëçàí Èðãýíèé õóóëüä çààñàí
æóðìààð òîäîðõîéëíî.
- Ñýòãýë ñàíààíä ó÷èðñàí
õîõèðëûã ìºíãºí õýëáýðýýð íºõºí
òºë¿¿ëýõ òóõàé íýõýìæëýëèéã
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñàí
æóðìûí äàãóó ãàðãàõ àæýý.
ªºðººð õýëáýë, ÝÁØ õóóëüä
ýäèéí áóñ õîõèðîë áóþó ñýòãýë ç¿éä
ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõèéã
øààðäàõ ýðõ áîëîí øààðäëàãà
ãàðãàõ ¿íäýñëýëèéã çààñàí áîëîâ÷
õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîõ áîëîí
íºõºí òºëºõ æóðìûã Èðãýíèé õóóëüä
çîõèöóóëàõààð çààñàí áàéíà.
Èðãýíèé õóóëü
• 1926 îíä áàòëàí ìºðä¿¿ëñýí
ÁÍÌÀÓ-ûí Èðãýíèé õóóëèàð
íèéãìèéí õàëàìæèéí õàðèëöàà
áîëîí çàðèì ýäèéí ýðõèéã ãîë÷ëîí
çîõèöóóëñàí áàéõ áºãººä õàðèí
çºð÷ëèéí óëìààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðãèéí
òóõàé áóþó áóñäûí õóóëü áóñ ¿éëäýë,
¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷èðñàí
õîõèðëûã øààðäàõ, àðèëãóóëàõ
àñóóäëûã çîõèöóóëààã¿é áàéæýý.
• 1952 îíä áàòëàí ìºðä¿¿ëñýí
ÁÍÌÀÓ-ûí Èðãýíèé õóóëèàð ãýì õîð
ãýñýí îéëãîëòûã øèíýýð õóóëü÷èëñàí
áàéõ áºãººä óã õóóëèéí 6 äóãààð
á¿ëãèéí 253 äóãààð ç¿éëä “Ãýì
õîðûã ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ñýí ãàðñàí
íýõýìæëýë”-èéí òóõàé, 17 äóãààð
á¿ëýãò “Áóñäàä õîð õ¿ðãýñíýýñ ¿¿ñýõ
¿¿ðã¿¿ä”-èéí òóõàé òóñãàéëàí àâ÷
¿çñýí áîëîâ÷ áóñäûí õóóëü áóñ
¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãààíààñ ó÷èðñàí
õîõèðëûã çºâõºí õ¿íèé áèå áîëîí
2
2002 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íû ºäºð áàòëàãäñàí.
3
2002 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íû ºäºð áàòëàãäñàí.
4
1990 îíû 3 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäºð áàòëàãäàæ, 2002 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 10-íû ºäºð õ¿÷èíã¿é áîëñîí.
5
1998 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íû ºäºð áàòëàãäñàí.
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
ò¿¿íèé õºðºí㺠õýìýýí ÿâöóó õ¿ðýýíä
òîäîðõîéëæýý.
• 1963 îíû ÁÍÌÀÓ-ûí Èðãýíèé
õóóëèàð ýä õºðºíãèéí áîëîí ò¿¿íòýé
õîëáîãäñîí ýä õºðºíãèéí áóñ
õàðèëöàà (õóóëüä çààñàí áîë ýä
õºðºíãèéí áóñ àìèíû áóñàä
õàðèëöàà)-ã çîõèöóóëàõààð òóñãàñàí,
3 äóãààð ç¿éëä “Áóñäàä ãýì õîð õ¿ðãýõ
íü èðãýíèé ýðõ, ¿¿ðýã ¿¿ñýõ ¿íäýñëýë
áîëîõ”-îîð, ìºí 6 äóãààð ç¿éëä
“Õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã
õàìãààëàõ” òóõàé, 18 äóãààð á¿ëýãò
“Ãýì õîð ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ñýõ ¿¿ðýã”-
èéí òóõàé, 319 ä¿ãýýð ç¿éëä “Àëáàí
áàéãóóëëàãûí àæèë÷èí, àëáàí
õààã÷èä ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéãààä
ººðèéí áóðóóãààñ áóñäàä ó÷ðóóëñàí
ãýì õîðûã óóë áàéãóóëëàãà õàðèóöàõ
¿¿ðýã”-èéí òóõàé òóñãàéëàí
çîõèöóóëñàí áàéõ áîëîâ÷ ýäãýýð
çîõèöóóëàëòààð “ñýòãýë ç¿éí
õîõèðîë”-ûã àâ÷ ¿çýýã¿é áàéíà.
ªºðººð õýëáýë, óã õóóëèàð ýäèéí áóñ
õîõèðëûã “áóñäûí íýð òºð, àëäàð
õ¿íäýä ó÷èðñàí õîõèðîë”-îîð
õÿçãààðëàí õóóëü÷èëñàí áàéíà.
• 1994 îíû Èðãýíèé õóóëü íü
Ìîíãîë Óëñàä 1992 îíä áàòëàãäñàí
¯íäñýí õóóëüä íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí
õóóëü áîëîâ÷ ýäèéí áóñ õîõèðëûí
òóõàéä ºìíºõ Èðãýíèé õóóëüä áàéñàí
çîõèöóóëàëòòàé ¿íäñýíäýý èæèë
çîõèöóóëàëò òóñãàñàí áàéæýý.
• 2002 îíû Èðãýíèé õóóëèéí2 230,
511 ä¿ãýýð ç¿éëä “Ýäèéí áóñ ãýì
õîðûã àðèëãàõ” òóõàé çààñàí áàéõ
áºãººä ýäãýýð ç¿éëä ýäèéí áóñ
õîõèðëûã øààðäàõ ýðõ, ýäèéí áóñ
õîõèðëûã íºõºí òºëºõ õýëáýð, ãýì
õîðûã àðèëãàõ áîëîí ãýì õîðûí
õýìæýýã òîãòîîõîä õàðãàëçàõ ç¿éëèéã
òóñãàñàí áîëîâ÷ “ýäèéí áóñ ãýì õîð”-
ûã çºâõºí “áóñäûí íýð òºð, àëäàð
õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäýä
ó÷èðñàí õîõèðîë”-îîð õÿçãààðëàí
òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Èéíõ¿¿ ÝÁØ õóóëèéí 391 ä¿ãýýð
ç¿éëä “Ýäèéí áóñ õîõèðëûã Èðãýíèé
õóóëüä çààñàí æóðìûí äàãóó íºõºí
òºëíº”, “Ýäèéí áóñ õîõèðëûí
[¹2(29)
õýìæýýã õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã
õàðãàëçàí Èðãýíèé õóóëüä çààñàí
æóðìààð òîäîðõîéëíî” ãýæ çààñàí
áîëîâ÷ Èðãýíèé õóóëüä ººðò íü “...
ýäèéí áóñ õîõèðëûí õýìæýýã
õýðãèéí íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí
... òîäîðõîéëîõ” æóðìûã
íàðèéâ÷ëàí çààãààã¿é ó÷èð
õîõèðëûí õýìæýýã ÝÁØ õóóëüä
çààñàí÷ëàí òîãòîîõ áîëîìæã¿é
áàéíà.
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü3
ÈÕØÕØÒÕ-èéí 12 äóãààð ç¿éëä
“Ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé
õîëáîîòîé ýðõ íü çºð÷èãäñºí òóõàé
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷
ýòãýýäýýñ ãàðãàñàí íýõýìæëýë íü
èðãýíèé õýðýã ¿¿ñãýõ ¿íäýñëýë
áîëíî” ãýæ õóóëü÷èëæýý.
Â.Áóñàä õóóëèéí çîõèöóóëàëò
1. Ìîíãîë Óëñûí ø¿¿õ, ïðîêóðîð,
ìºðäºí áàéöààõ, õýðýã á¿ðòãýõ
áàéãóóëëàãûí õóóëü çºð÷ñºí
àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä
ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ æóðìûí
òóõàé õóóëü4
Ýíý õóóëèéã èðãýíèéã ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãàä õóóëü áóñààð òàòàí,
ìºðäºí ìºøãºæ õèëñýýð õîðüæ
öàãäñàíûõàà òºëºº òºð õàðèóöëàãà
õ¿ëýýõ òóõàé àñóóäëûã ÿìàð íýã
õýìæýýíä çîõèöóóëñàí àíõíû õóóëü
ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý õóóëèéã
ìºðäëºã áîëãîõîîñ ºìíº ÁÍÌÀÓ-ûí
Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1974 íóóö
òîãòîîëîîð áàòàëñàí æóðàì
¿éë÷èëæ áàéæýý.
Óã õóóëèàð èðãýíèéã õóóëü áóñààð
ÿë øèéòãýñýí, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä
òàòñàí, òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà
õýìæýý áîëãîí öàãäàí õîðüñîí, ìºí
çàõèðãààíû øèéòãýëèéí æóðìààð
çàñàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ àæèë õèéëãýõ
áóþó áàðèâ÷ëàõ àðãà õýìæýý
îíîãäóóëñíûã ø¿¿õ, ïðîêóðîð,
ìºðäºí áàéöààõ, õýðýã á¿ðòãýõ
áàéãóóëëàãûí õóóëü çºð÷ñºí
àæèëëàãàà ãýæ ¿çýæ, ò¿¿íèé óëìààñ
ó÷èðñàí õîõèðëûã èðãýí àðèëãóóëàõ
ýðõòýé áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà.
2010]
Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ õóóëüä çààñíààð
õîõèðñîí èðãýí ýäèéí õîõèðîë áóþó
àâààã¿é öàëèí õºëñ, òýòãýâýð
òýòãýìæ áîëîí ýä õºðºíãèéí áóñàä
õîõèðëûã ãàðãóóëàõ áîëîìæòîé,
ººðººð õýëáýë, óã õóóëèàð èðãýíä
ó÷èðñàí ýäèéí áóñ áóþó ñýòãýë ç¿éí
õîõèðëûã àðèëãàõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ
òóõàé çîõèöóóëààã¿é áàéíà.
2. Óëñ òºðèéí õèëñ õýðýãò
õýëìýãäýã÷äèéã öàãààòãàõ, òýäýíä
íºõºí îëãîâîð îëãîõ òóõàé õóóëü5
Ýíý õóóëèàð õèëñ õýðýãò
øèéòã¿¿ëñýí õýëìýãäýã÷èä íºõºí
îëãîâîð îëãîõîîð çààæ, öààçààð
àâàõ ÿë øèéòã¿¿ëñýí õýëìýãäýã÷èéí
ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä áîëîí õîðèõ
ÿëààð øèéòã¿¿ëñýí õýëìýãäýã÷èä,
õýðýâ õýëìýãäýã÷ íàñ áàðñàí áîë
ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿äýä 1 000
000 òºãðºãèéí, áóñàä õýëìýãäýã÷èä
500 000 òºãðºãèéí íýã óäààãèéí
íºõºí îëãîâîð îëãîõîîð
øèéäâýðëýæýý.
Óëñ òºðèéí õèëñ õýðýãò
õýëìýãäñýí õ¿ì¿¿ñ ýíý õóóëèéí äàãóó
íºõºí îëãîâîð àâ÷ áàéãàà ìýò
áîëîâ÷ õýëìýãäýã÷äýä ó÷ðóóëñàí
ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ õîõèðëûí
õýìæýýã äýýðõ õóóëèàð òîãòîîñîí
íºõºí îëãîâðûí õýìæýýòýé
ç¿éðëýõèéí àðãàã¿é, òýãýýä ÷ õèëñ
õýðýãò øèéòã¿¿ëæ öààçààð
àâàõóóëñàí, õîðèãäîí ìºðäºãäºæ,
ÿëàà ýäýëæ áàéõäàà íàñ áàðñàí,
òàõèð äóòóó áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí àìü
íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëñàí ãýìòýë
ñîãîã áîëîí ñýòãýë ñàíààíû
øàíàëàëä ¿íýëýìæ òîãòîîõ ãýñýí
îðîëäëîãî òºð õèéãýýã¿é áîëîõ íü
õóóëèàñ õàðàãäàæ áàéíà.
Èéìä ýíýõ¿¿ õóóëèèéã ìîíãîëûí
ò¿¿õèéí íýãýí ýìãýíýëò öàã ¿åä õèëñ
õýðýãò øèéòã¿¿ëæ àìü íàñ, áèåèéí
ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºí㺺𺺠õîõèð÷
õýëìýãäñýí õ¿ì¿¿ñ, òýäãýýðèéí ãýð
á¿ëèéí ãèø¿¿äýä ó÷ðóóëñàí ýäèéí
áîëîí ýäèéí áóñ õîõèðîëûã íºõºí
áàðàãäóóëàõ ãýõýýñýý èë¿¿ íýãýí öàãò
èðãýäèéíõýý ýñðýã õîìðîãëîí
6
Ýíý õóóëèéã 1990 îíû 3 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäºð áàòàëæ, 2002 îíû 12 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäºð õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí.
7
Ýíý õóóëü 2007 îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäºð áàòëàãäñàí.
8
Ýíý õóóëü 2009 îíû 7 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºäºð áàòëàãäñàí.
9
Ýíý òîãòîîë 1974 îíû 12 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð áàòëàãäàæ Ñàéä íàðûí Ǻâëºëèéí 1990 îíû 107 äóãààð òîãòîîëîîð
õ¿÷èíã¿é áîëñîí.
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí õóóëü òîãòîîìæ
¿éëäñýí ãýìò õýðãèéíõýý òºëºº òºð
óó÷ëàë ýðæ, ýíý ìýò áóñàðìàã ¿éë
àæèëëàãàà ò¿¿õýíä äàõèí äàâòàãäàí
ãàðàõã¿é áàéõ íèéãýì-óëñ òºð, õóóëü
ç¿éí äàðõëàà áèé áîëãîõ çîðèëãîòîé
çîõèöóóëàëò ãýæ ä¿ãíýæ áàéíà.
3. Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé ýðõèéã
õîõèðîîñîí òºðèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õóóëü
áóñ ¿éë àæèëëàãààíû òàëààð ø¿¿õýä
ãîìäîë ãàðãàõ æóðìûí òóõàé õóóëü6
Ýíý õóóëü íü èðãýí ¯íäñýí õóóëü,
õóóëü òîãòîîìæèéí áóñàä àêòààð
îëãîñîí ýä õºðºíãº, ãýð á¿ë, îðîí
ñóóö, õºäºëìºðèéí áîëîí àìèí
õóâèéí áóñàä ýðõ íü òºðèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ õîõèðñîí ãýæ
¿çâýë ýðõýý ñýðãýýí òîãòîîëãîõîîð
ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé áîëîõûã
çîõèöóóëñàí. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëü, õóóëü òîãòîîìæèéí áóñàä
àêòààð Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä
îëãîñîí ýðõýý á¿ðýí ýäëýõ
áîëîìæèéã õóóëü áóñààð
õÿçãààðëàñàí áóþó àëäàãäóóëñàí,
ò¿¿í÷ëýí èðãýíä ÿìàð íýãýí ¿¿ðýã
õóóëü áóñààð îíîãäóóëñàí
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë
àæèëëàãààã èðãýäèéí ýðõèéã
õîõèðîîñîí õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà
ãýæ ¿çíý. Áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷èðñàí
ìàòåðèàëûí õîõèðëûã Ìîíãîë
Óëñûí èðãýíèé õóóëüä çààñíààð
íºõºí òºë¿¿ëíý. Óã õóóëèàð òºðèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíû õóóëü áóñ ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷èðñàí
ìàòåðèàëûí õîõèðëûã íºõºí
òºëºõººð çîõèöóóëñàí áàéíà.
4. Õîõèðëûã ýðãýí òºëºãäºõ
íºõöºëººð áàðàãäóóëàõ òóõàé õóóëü7
Ýíý õóóëü íü õóóëü õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëîõîîñ ºìíº ýð¿¿ãèéí
õýðýã ¿¿ñãýæ, ø¿¿õèéí øèéòãýõ
òîãòîîëîîð õîõèðëûíõ íü áîäèò
õýìæýýã òîãòîîñîí õàäãàëàìæ
15
çýýëèéí õîðøîîíû õîõèðîã÷äîä
õàìààðíà. Òîãòîîãäñîí õîõèðëûí 50
õóâèéã òºðººñ ýðãýí òºëºãäºõ
íºõöºëººð áàðàãäóóëíà. Õóóëüä
çààñàí õîõèðîë íü ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðîë áóñ çºâõºí ýä õºðºíãèéí
õîõèðëûã íºõºí îëãîõîîð
çîõèöóóëñàí.
5. Õîõèðîã÷äîä íºõºí îëãîâîð
îëãîõ òóõàé õóóëü8
Ýíý õóóëü íü íèéòèéã õàìàðñàí
ýìõ çàìáàðààã¿é áàéäàë, ¿éìýýí
ñàìóóíû ¿åýð àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíä,
ýä õºðºí㺺𺺠õîõèðñîí èðãýí,
òºðèéí òóñãàé àëáàí õààã÷, õóóëèéí
ýòãýýäýä íºõºí îëãîâîð îëãîõîîð
çîõèöóóëñàí. Õóóëèíä àìü áèå,
ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã
íºõºí îëãîíî ãýæ õóóëü÷èëñàí
ó÷ðààñ ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîëä
íºõºí îëãîâîð îëãîîã¿é áàéíà. Èéì
ó÷ðààñ àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíä, ýä
õºðºíãºíä ó÷èðñàí õîõèðëûã òîîöîí
íºõºí îëãîâîð îëãîñîí áàéíà.
6. ÁÍÌÀÓ-ûí ñàéä íàðûí
çºâëºëèéí òîãòîîë9 ¹150
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éëèéí 1, 2-ò
çààñàí ¿íäýñëýëýýð õîëáîãäîëã¿é
áîëñîí õ¿ì¿¿ñèéí õîõèðëûã àðèëãàõ
òóõàé
Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãàä òàòàãäàæ
øàëãàãäààä, ÁÍÌÀÓ-ûí
ÝÁØõóóëèéí äýýðõ ¿íäýñëýëýýð
õîëáîãäîëã¿é áîëñîí õ¿ì¿¿ñò
ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàõ
çîðèëãîîð òýäíèé àæèëëààã¿é
áàéñàí õóãàöààíû äóíäàæ áóþó
àëáàí òóøààëûí öàëèíã çîõèõ
òîãòîîë, áàðèìò áè÷ãèéí ¿íäñýí
äýýð àæèëëàæ áàéñàí ãàçàð,
áàéãóóëàãààñ íü 2 ñàðûí öàëèíãààñ
õýòðýõã¿é õýìæýýãýýð íºõºí îëãîæ
áàéõààð çîõèöóóëæ áàéñàí áàéíà.
Òóõàéí ¿åä òºð, ò¿¿íèé áàéãóóëëàãûí
áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ áîëæ
õîõèðñîí èðãýíèé ººðò ó÷èðñàí ýä
õºðºíãèéí áóþó ýäèéí õîõèðëûã òºð
ººðºº õàðèóöàí õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëäýã áàéæýý.

16
Ä¿ãíýëò
Õýäèéãýýð èðãýí ººðò ó÷èðñàí
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëîî íºõºí
òºë¿¿ëýõ ýðõòýé áàéãàà áîëîâ÷
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîëä þó îðîõ,
õýðõýí ÿàæ òîîöîæ õîõèðëûã
áàðàãäóóëàõ òàëààð òóñãàéëñàí
çîõèöóóëàëò áàéõã¿é áàéíà. Èéì
ó÷ðààñ ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã
íºõºí òºë¿¿ëñýí ø¿¿õèéí
øèéäâýðèéã ñóäëàõàä õîõèðñîí
ýòãýýä-íýõýìæëýã÷èéí ñýòãýë ç¿éí
õîõèðëûã ìºíãºí õýëáýðýýð
àðèëãóóëàõààð ãàðãàñàí
íýõýìæëýëèéí èõýíõèéã íü
õýðýãñýõã¿é áîëãîõ ýñâýë
íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí
õýìæýýã ýðñ áàãàñãàõ ãýõ ìýòýýð
øèéäâýðëýäýã àæýý.10 Ãýòýë ø¿¿õèéí
øèéäâýð ãàðñíû äàðàà õóóëèéí
õàðèóöëàãàä ¿íäýñëýëã¿é òàòàãäñàí,
öàãäàí õîðèãäñîí, õèëñ ÿë
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
øèéòã¿¿ëñýí, ýäýëñýí õ¿ì¿¿ñèéí
õîõèðëûã òºðººñ íºõºí
áàðàãäóóëñàí 2 ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà áàéäàã. “Òºð
õàðèóöàí àðèëãàíà” ãýæ çààñàí
áàéãàà íü äàðàà ø¿¿õèéí øèéäâýð
ã¿éöýòãýõ àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãýõýýð
ÿìàð òºðèéí áàéãóóëëàãà õàðèóöàí
àðèëãàõ íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà
ó÷ðààñ èðãýä õààíààñ íºõºí
òºëáºðºº àâàõàà ìýääýãã¿é.
ÝÁØÕ, Èðãýíèé õóóëü áîëîí
áóñàä õóóëü òîãòîîìæèä ýäèéí
øèíæòýé áóþó ýä õºðºíãèéí áîäèò
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ æóðìûã
èë¿¿òýé çîõèöóóëæ, õîõèðñîí àìü
íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èðñàí ãýìòýë
ñîãîã, õ¿íèé ñýòãýë ç¿éä ó÷ðóóëñàí
øàíàëàë çîâèóð çýðãèéã ¿íýëýõ
àñóóäëûã îðõèãäóóëæ, ó÷èðñàí äýýðõ
õîõèðëûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõîä
[¹2(29)
÷èãëýñýí çîõèöóóëàëò ¿íäñýíäýý
áàéõã¿é áàéíà.
Èéìýýñ õóóëèéí õàðèóöëàãàä
¿íäýñëýëã¿éãýýð òàòàãäñàíààñ
ñýòãýë ç¿éä ó÷èðñàí õîõèðëûã
òîäîðõîéëîõ, íºõºí òºëáºð òºëºõ
çàìààð ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãàæ
çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõýä çîðèóä
àíõààðàë õàíäóóëæ, ýíý òàëààð
øèéäâýðòýé àðãà õýìæýý àâàõ íü
¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæñàí õ¿íèé
ýðõèéã áîäèòîé ýäë¿¿ëýõ áàòàëãààã
õàíãàõàä íýí ÷óõàë áàéíà. ªíººäºð
õîõèðëûí õýìæýýã òîãòîîõ, ¿íýëýõ
àðãà÷ëàë áàéõã¿é áàéãàà íü
èðãýíèéõýý ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýõýä òºð õàéíãà õàíäàæ
áàéãààãèéí èëðýë áºãººä õ¿íèé
ýðõèéí ýðõ ç¿éí áàòàëãààã õýëáýðýýñ
àãóóëãàä øèëæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé
áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

10
ÕǯÕ-èéí “Õóóëèéí õàðèóöëàãàä ¿íäýñëýëã¿é òàòàãäñàí, öàãäàí õîðèãäñîí, õèëñ ÿë øèéòã¿¿ëñýí, ýäýëñýí
õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ç¿éí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîõ” ñóäàëãààíû òàéëàíãààñ.
2010]
Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíû õóãàöàà
ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Èðãýíèé
ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí áàãø,
äîêòîðàíò Ä.Õóÿã
Ø¿¿õýä õàíäñàí õýðãèéí
îðîëöîã÷äûí ýðõ, àøèã ñîíèðõîëûã
ò¿ðãýí øóóðõàé õàìãààëæ,
çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ íü ø¿¿í
òàñëàõ àæèëëàãààíû ¿ð íºëººã
òîäîðõîéëîã÷ ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éëèéí
íýã. Ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààíû
çîðèëò íü èðãýíèé õýðãèéã õóóëèàð
òîãòîîñîí öàã õóãàöààíä íü çºâ
øèéäâýðëýõ ÿâäàë þì. Ýðõ ç¿é äýõ
õóãàöàà ãýäýã áîë õóóëü òîãòîîìæîîð
ÿìàð íýãýí ýðõ ç¿éí ¿ð äàãàâàðòàé
õîëáîñîí òîäîðõîé öàã õóãàöààíû
ìº÷ëºã áóþó àãøèíã õýëíý. Ñóäëàà÷
Æ.Íàðàíöàöðàë “Èðãýíèé õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà1-íû
õóãàöàà ãýäýãò èðãýíèé õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ, õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõòýé õîëáîîòîé áóñàä
àæèëëàãààã ã¿éöýòãýõýä ÷èãëýãäñýí
õóóëüä çààñàí, ýñâýë ø¿¿õýýñ
òîãòîîñîí îðîí çàéí àãøèíã (öàã ¿å)
õýëíý” ãýæýý.
Õýðýã øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû
õóãàöààíû òóõàé ñýäâýýð
Æ.Íàðàíöàöðàë “Èðãýíèé õýðãèéã
ø¿¿õýýð õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíû õóãàöàà, ò¿¿íèé
1
Õîéøèä ÈÕØÕØÀ ãýæ òîâ÷ëîâ.
Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë
çîõèöóóëàëòûí çàðèì àñóóäàë”,
À.Äîðæãîòîâ “Èðãýíèé õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ õóãàöààíû çîõèöóóëàëò”,
Ï.Áàòòîãòîõ “Èðãýíèé õýðãèéã ø¿¿õýä
õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààí äàõü
õóãàöààíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò”,
Ð.Ìóõèéò “Çàõèðãààíû õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ õóãàöààíû çàðèì
àñóóäàë”, À.×èìýäöîãçîë,
Ö.Îäîí÷èìýã íàð “Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíû
õóãàöàà” çýðý㠺㿿ëýë, ãàðûí àâëàãà
ãàðãàñàí áàéíà.
ÈÕØÕØÀ-íû õóãàöààã äàðààõ
áàéäëààð àíãèëíà.
- Õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöàà;
- Ø¿¿õýýñ òîãòîîñîí õóãàöàà.
1. Õóóëèàð òîãòîîñîí õóãàöàà ãýäýã
íü óðüä÷èëàí ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèàð
òîãòîîæ ºãñºí, õýðãèéí îðîëöîã÷äûí
õ¿ñýë çîðèãîîñ ¿ë õàìààðäàã õóãàöàà
þì. Æèøýý íü: ÈÕØÕØ òóõàé
õóóëèéí
- 66 äóãààð ç¿éë “Ø¿¿ã÷ ýíý
õóóëèéí 65.1-ä çààñàí ¿íäýñëýë
áàéõã¿é ãýæ ¿çâýë íýõýìæëýëèéã
õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ õîéø 7
õîíîãèéí äîòîð õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé
çàõèðàìæ ãàðãàíà.”
- 119 ä¿ãýýð ç¿éë “Øèéäâýð
õ¿÷èíòýé áîëñîí ºäðººñ õîéø 7
õîíîãèéí äîòîð øèéäâýðèéí
àãóóëãûã ýíý õóóëèéí 118 äóãààð
ç¿éëä çààñíû äàãóó á¿ðýí ýõýýð íü
áè÷ãýýð ¿éëäýæ, ø¿¿ã÷, ø¿¿õ
á¿ðýëäýõ¿¿í ãàðûí ¿ñýã çóðíà.”
- 163 äóãààð ç¿éë “Àíõàí øàòíû
ø¿¿õ äàâæ çààëäàõ ãîìäîëä óëñûí
òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò,
õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýäýýñ
ãàðãàñàí òàéëáàðûã õàâñàðãàí
õýðãèéí õàìò ãîìäëûã õ¿ëýýí àâñàí
ºäðººñ õîéø 3 õîíîãèéí äîòîð äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õýä õ¿ðã¿¿ëíý.”
- ̺í 166.2, 170,173.2, 174
äóãààð ç¿éë ãýõ ìýò.
2. Ñóäëàà÷ Æ.Íàðàíöàöðàë
“Ø¿¿õýýñ òîãòîîñîí õóãàöàà ãýäýãò
ø¿¿ã÷ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
17
åðºíõèé õóãàöààíû äîòî𠺺ðèéí
¿çýìæ, ñàíàà÷ëàãààð òîãòîîæ
àëèâàà àñóóäëûã øèéäâýðëýæ
áàéãàà õóãàöààã õàìààðóóëíà” ãýæ
òîäîðõîéëñîí áîëîâ÷ ø¿¿õèéí
ïðàêòèêò ø¿¿ã÷ õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ åðºíõèé õóãàöààíû
äîòîð áèø óã õóãàöààíààñ õýòð¿¿ëæ
õóãàöààã òîãòîîõ ÿâäàë ãàðäàã.
Æèøýý íü, àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð
øèéäýõ ãýæ áàéãàà õýðýã èðãýíèé
õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø 67 äàõü õîíîãò
ø¿¿õ õóðàëäààí íü õèéõýýð
òîâëîãäñîí áîëîâ÷ çîõèã÷èä ãýð÷ýýñ
ìýä¿¿ëýã àâàõóóëàõ, áè÷ìýë íîòëîõ
áàðèìòûã àâ÷ øèíæëýí ñóäëàõ ãýäýã
øàëòãààíààð ø¿¿õ õóðàëäààíûã 10
õîíîãîîð õîéøëóóëàõ òîõèîëäîë
ãàð÷ áîëíî. Èéìä ø¿¿õýýñ òîãòîîñîí
õóãàöàà ãýäýãò ø¿¿ã÷ ººðèéí ¿çýìæ,
ñàíàà÷ëàãààð ç¿é çîõèñòîéãîîð
òîãòîîæ àëèâàà àñóóäëûã
øèéäâýðëýæ áàéãàà õóãàöààã
îéëãîíî ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì.
̺í ýíä ø¿¿õ õóðàëäààíûã öàãààð,
õîíîãîîð õîéøëóóëàõ, ººð ø¿¿õýýð
äààëãàâàð ã¿éöýòã¿¿ëýõ, õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãààã
ò¿äãýëç¿¿ëýõ ãýõ ìýò õóãàöàà
õàìààðíà.
ÈÕØÕØÀ-íû õóãàöààã äàãàæ
ìºðäºõ ñóáúåêòèéí áàéäëààñ
õàìààðóóëæ äàðààõ áàéäëààð
àíãèëæ áîëíî. ¯¿íä:
-Ǻâõºí ø¿¿õýýñ áàðèìòëàõ
õóãàöàà;
-Õýðãèéí îðîëöîã÷äûí
áàðèìòëàõ õóãàöàà;
-Áóñàä îðîëöîã÷äûí áàðèìòëàõ
õóãàöàà.
1. 2002 îíä áàòëàãäñàí ÈÕØÕØ
òóõàé õóóëüä ø¿¿õýýñ áàðèìòëàõ
õóãàöààã ìºí õóóëèéí 71 ä¿ãýýð ç¿éë
(õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíû õóãàöàà), 72 äóãààð
ç¿éë (íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èä
ãàðäóóëàõ), 96.2, 173.2 äàõü õýñýã ãýõ
ìýò ç¿éëä çààñàí.
2. Õýðãèéí îðîëöîã÷äûí
áàðèìòëàõ õóãàöàà íü ìºí õóóëèéí

18
72.2 äóãààð ç¿éë. Õàðèóöàã÷
íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâñàí ºäðººñ
õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð, ýñõ¿ë
ø¿¿ã÷ýýñ òîãòîîñîí õóãàöààíä
íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã
çºâøººðñºí, ýñõ¿ë òàòãàëçñàí
¿íäýñëýë, ò¿¿íèéã íîòëîõ áàðèìòàà
ø¿¿õýä èð¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé. 73.1 ä¿ãýýð
ç¿éë, ¯íäñýí íýõýìæëýëòýé õàìò
øèéäâýðë¿¿ëýõèéí òóëä õýðãèéã
ø¿¿õ õóðàëäààíààð õÿíàí
øèéäâýðëýõýýñ ºìíº õàðèóöàã÷
ñºðºã íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé.
Ѻðºã íýõýìæëýë ýíý õóóëèéí 62
äóãààð ç¿éëä çààñàí øààðäëàãûã
õàíãàñàí áàéíà. ̺í õóóëèéí 167.5,
170.1, 176-1, 180.1 ç¿éë¿¿äýä
çààñàí.
3. Áóñàä îðîëöîã÷äûí
áàðèìòëàõ õóãàöààíä ìºí õóóëèéí
46.1 ä¿ãýýð ç¿éë. Èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýä ø¿¿õýýñ øààðäñàí áè÷ìýë
íîòëîõ áàðèìò, ýä ìºðèéí áàðèìòûã
ø¿¿õýýñ çààñàí õóãàöààíä ãàðãàæ
ºãíº. Õýðýâ èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä
õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíààð áè÷ìýë
íîòëîõ áàðèìò, ýä ìºðèéí áàðèìòûã
ãàðãàæ ºãºõ áîëîìæã¿é áîë ýíý
òóõàéãàà øààðäñàí ø¿¿õýä
ìýäýãäýíý ãýõ ìýò ç¿éë çààëò áàéíà.
ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 71.1 ä¿ãýýð
ç¿éëä õóóëèà𠺺ð õóãàöàà
òîãòîîãîîã¿é áîë õýðýã ¿¿ñãýñýí
ºäðººñ õîéø 60 õîíîãèéí äîòîð
ø¿¿õ õýðãèéã øèéäâýðëýõýýð çààñàí.
Ýíý íü ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèàñ ººð
õóóëüä õýðýã øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààíû õóãàöààã òîãòîîíî
ãýñýí îéëãîëò þì.Òóõàéëáàë,
Äàìïóóðëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëèéí 5.2 äóãààð ç¿éëä íýõýìæëýë,
õ¿ñýëò íü ýíý õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëä
çààñàí øààðäëàãûã õàíãàñàí ãýæ
ø¿¿ã÷ ¿çâýë ò¿¿íèéã õ¿ëýýí àâñàíààñ
õîéø 5 õîíîãèéí äîòîð äàìïóóðëûí
õýðýã ¿¿ñãýõ òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàõ,
ìºí õóóëèéí 5.3-ò äàìïóóðëûí õýðýã
¿¿ñãýñíýýñ õîéø 5 õîíîãèéí äîòîð
ø¿¿õ íýõýìæëýëèéí õóâèéã
õàðèóöàã÷èä ãàðäóóëæ, 30 õîíîãèéí
äîòîð õàðèóöàã÷èéí òºëáºðèéí
÷àäâàðòàé áîëîõ ýñýõèéã òîãòîîíî
ãýæ òóñ òóñ çààñàí áàéíà.
Çàðèì ñóäëàà÷ àíõàí øàòíû
ø¿¿õ øèéäâýðèéíõýý òîãòîîõ õýñãèéí
àãóóëãûã òàíèëöóóëàí ñîíñãîìîãö óã
øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî ãýæ
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
¿çäýã áà ýíý íü ÈÕØÕØÀ-íû
õóãàöààã àëäààòàé òîäîðõîéëæ
áàéãàà îéëãîëò þì. Ó÷èð íü
ø¿¿õèéí ïðàêòèêò ”Øèéäâýð
õ¿÷èíòýé áîëîõ”, ”Øèéäâýð õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëîõ” ãýñýí õî¸ð ººð
îéëãîëò áàéäàã áà ýíý íü õýðýã
øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû ººð ººð
öàã õóãàöààã èëýðõèéëñýí, ø¿¿õ áà
çîõèã÷èéí õóâüä ººð ººð ¿ð äàãàâàð
¿¿ñãýäýã îéëãîëò þì. Àíõàí áà äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ øèéäâýð,
ìàãàäëàëûíõàà òîãòîîõ õýñãèéí
àãóóëãûã òàíèëöóóëàí ñîíñãîìîãö óã
øèéäâýð, ìàãàäëàë õ¿÷èíòýé áîëíî.
Øèéäâýð, ìàãàäëàë õ¿÷èíòýé
áîëñîíîîð àíõàí áîëîí äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ øèéäâýðýý
ººð÷ëºõ, óíøèæ òàíèëöóóëñàíààñ
ººð áàéäëààð øèéäâýð, ìàãàäëàë
ãàðãàõ, øèéäâýðëýýã¿é àñóóäëûã
øèéäâýð, ìàãàäëàëä òóñãàõ, õÿíàí
øèéäâýðëýñýí àñóóäëûã òóñãàõã¿é
îðõèãäóóëàõ ýðõã¿é. Õ¿÷èíòýé áîëñîí
øèéäâýð, ìàãàäëàëûã óíøèæ
òàíèëöóóëñàí àãóóëãààð íü áè÷ãèéí
õýëáýðò îðóóëæ çîõèã÷äîä õ¿ðãýíý.
ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 120.1 ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñíààð àíõàí øàòíû
ø¿¿õèéí øèéäâýð õóóëèéí õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëíî. Ø¿¿õèéí øèéäâýð
õóóëèéí õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîíîîð:
a. “Ò¿¿íèéã èðãýí õóóëèéí ýòãýýä
çààâàë áèåë¿¿ëíý”;
b. Äàâæ çààëäàõ áîëîí õÿíàëòûí
ãîìäîë ãàðãàõ ýðõã¿é;
c. ̺í ç¿éëèéí 120.4 ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñíààð äàõèí òóõàéí
àñóóäëààð ø¿¿õèéí øèéäâýð
ãàðãàõã¿é;
d. Ø¿¿õèéí õ¿÷èí òºãºëäºð
øèéäâýðýýð íýãýíò òîãòîîãäñîí ¿éë
áàðèìòûã äàõèí íîòëîõ
øààðäëàãàã¿é áºãººä òýäãýýðèéí
òàëààð ìàðãàæ áîëîõã¿é;
e. Ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã ñàéí
äóðààð áîëîí àëáàäëàãûí æóðìààð
áèåë¿¿ëýõ ýðõ ¿¿ñíý.
ÈÕØÕØÀ-íû õóãàöààíû
çîõèöóóëàëòòàé õîëáîãäóóëàí
ÈÕØÕØ òóõàé õóóëüä äàðààõ íýìýëò,
ººð÷ëºëòèéã îðóóëàõ.
¯¿íä:
1. Óã õóóëèéí 167.6 äóãààð ç¿éëä
çààñíààð çîõèã÷ äàâæ çààëäàõ
õóãàöààã õ¿íäýòãýõ øàëòãààíààð
õýòð¿¿ëñýí áà óã õóãàöààã ñýðãýýëãýõ
[¹2(29)
õ¿ñýëòèéã ø¿¿õýä ãàðãàñàí
òîõèîëäîëä óã õ¿ñýëòèéã ø¿¿ã÷
øèéäâýðëýõ õóãàöààã çààõ;
2. Õóóëèéí 170 äóãààð ç¿éëä
çààñíû äàãóó ãàðãàñàí ø¿¿ã÷èéí
çàõèðàìæ, øèéòãýâýð, ø¿¿õèéí
òîãòîîëûã ø¿¿õ ÿìàð õóãàöààíû
äîòîð áè÷ãèéí õýëáýðò îðóóëàí
ãàðãàõ áà òýäãýýðèéã çîõèã÷äîä õýä
õîíîãèéí äîòîð ãàðäóóëæ ºãºõèéã
çààõ;
3. Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéã
ãàðäàí àâñàíû äàðàà ñºðºã
íýõýìæëýë ãàðãàõ õóãàöààã õîíîãîîð
òîãòîîõ;
4. ÈÕØÕØÀ-íû õóãàöàà òîîëîõ,
òîäîðõîéëîõ, òàñàëäàõ,
¿ðãýëæë¿¿ëýí òîîëîõ, øèíýýð
òîîëîõ æóðìûã ÈÕØÕØ òóõàé õóóëüä
òîäîðõîé á¿ëýã áîëãîí òóñãàõ;
5. ÈÕØÕØ òóõàé õóóëèéí 45.2,
50.1, 50.2, 105.1, 184.3,185.1.2
äóãààð ç¿éë¿¿äýä çààñàí “äàðóé”,
“íýí äàðóé” ãýõ õóãàöààã òîäîðõîé
áîëãîõ;
6. Çàðèì òºðëèéí èðãýíèé
õýðãèéã õýðãèéã õýðýã øèéäâýðëýõ
åðºíõèé õóãàöàà áóþó ìºí õóóëèéí
71.1 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí 60
õîíîãèéí äîòîð áèø òóñãàé áóþó
áîãèíîãîñîí õóãàöààíä 14-30 õîíîãò
øèéäýõ òóõàé çààõ. Òóõàéëáàë, ãýð
á¿ëèéí ìàðãààí, îíöãîé
àæèëëàãààãààð øèéäýõ õýðýã,
àæëààñ ¿íäýñëýëã¿é õàëàãäñàíû
óëìààñ õóó÷èí àæèëäàà ýã¿¿ëýí
òîãòîîëãîõ, íºõºí îëãîâîð ãàðãóóëàõ
õýðýã ãýõ ìýò;
7. Õýðãèéí çîõèã÷èä õÿíàëòûí
æóðìààð Äýýä ø¿¿õèéí åðºíõèé
ø¿¿ã÷èä õýðãèéã õÿíóóëàõ òóõàé
ãîìäîë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä
Åðºíõèé ø¿¿ã÷ ä¿ãíýëò áè÷èõ, íèéò
ø¿¿ã÷äèéí õóðëààð õýëýëö¿¿ëýõ
õóãàöààã òîäîðõîé áîëãîõ;
8. Õýðýã àéìàã, íèéñëýëèéí
ø¿¿õýä äàâæ çààëäàõ, Äýýä ø¿¿õýä
õÿíàëòûí øàòààð õÿíàãäñàí
òîõèîëäîëä óã õýðãèéã àíõàí øàòíû
ø¿¿õýä áóöààí èëãýýõ õóãàöààã òóñãàõ;
9. Øèéäâýð, ìàãàäëàë, òîãòîîëä
ø¿¿õ õýðãèéã õ¿ëýýí àâñàí õóãàöààã
çààâàë áè÷èõ òóõàé çààõ;
10. Äýýä ø¿¿õèéí Èðãýíèé
õýðãèéí òàíõèìèéí õóðëûí òîãòîîëûã
çîõèã÷äîä ãàðäóóëàõ õóãàöààã çààõ.
2010]
Ìîíãîë Óëñûí Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí 80 æèëèéí îéä*
Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí Ïðîêóðîðûí ãàçàð
Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí
¿¿ñýë, õºãæèë
Óëñûí Áàãà Õóðëûí
òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1930 îíû 8 äóãààð
ñàðûí 14-íèé ºäðèéí 25 äóãààð
òîãòîîëîîð Óëñûí Ïðîêóðîðûí
ãàçðûã àíõ Ø¿¿õ ÿâäëûí ÿàìàíä
õàðúÿàëóóëàí áàéãóóëæ, äàãàæ
ìºðäºõ ýðõ ¿¿ðãèéí ä¿ðìèéã áàòàëæ,
ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãàä óëñûí
íýðèéí ºìíººñ õóóëèéí áèåëýëòýíä
õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýñýí.
1940 îíä Øèíý ¯íäñýí õóóëèàð
ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí
¿¿ðýã, çîðèëò, çîõèîí áàéãóóëàëòûí
çàð÷ìûã òîäîðõîéëæ ºãñºí.
Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààã íèéãìèéí õºãæëèéí
øèíý øàòàíä ãàðãàõàä 1960 îíû
¯íäñýí õóóëü îíöãîé áàéð ñóóðü
ýçýëäýã þì. 1992 îíä áàòëàãäñàí
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð
Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûã çàñàãëàë
õóâààðèëàõ îíîëîîð Ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí õ¿ðýýíä õàìààðóóëæ,
ïðîêóðîð õýðýã á¿ðòãýõ, ìºðäºí
áàéöààõ, ÿë ýäë¿¿ëýõ àæèëëàãààíä
õÿíàëò òàâüæ, ø¿¿õ õóðàëäààíä
òºðèéí íýðèéí ºìíººñ îðîëöîíî
Ïðîêóðîðûí õÿíàëò
ãýæ çààñàí.
2002 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä Óëñûí
Èõ Õóðëààñ Ïðîêóðîðûí
áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèéã
øèíý÷ëýí áàòàëñàí. Ïðîêóðîðûí
áàéãóóëëàãà íü ÌÓ-ûí íóòàã äýâñãýðò
ýð¿¿ãèéí õóóëü òîãòîîìæèéí
õýðýãæèëòèéã íýã ìºð õàíãóóëàõ
¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé, ¿éë
àæèëëàãààãàà òºðèéí íýðèéí
ºìíººñ ÿâóóëäàã, áèå äààñàí õàðààò
áóñ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä
îðîëöîã÷ áàéãóóëëàãà þì. ̺í
Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîðûí äýðãýä
ø¿¿ã÷, ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýã÷,
ìºðäºí áàéöààã÷ íàðààñ ¿éëäñýí
ãýìò õýðãèéã õàðúÿàëàí øàëãàõ ÷èã
¿¿ðýã á¿õèé ̺ðäºí áàéöààõ àëáûã
øèíýýð áàéãóóëæ, ïðîêóðîðûí
áàéãóóëëàãûí õàðúÿàíä ýð¿¿ãèéí
õýðãèéí òºâ áîëîí ñàëáàð
àðõèâóóäûã àæèëëóóëàõ áîëñîí.
Óëñûí åðºíõèé ïðîêóðîðûí ãàçàð 21
àéìàã, íèéñëýë, òýýâðèéí
ïðîêóðîðûí ãàçàð, 8 ñóì äóíäûí
áîëîí 8 ä¿¿ðãèéí ãàçðóóäààñ
á¿ðääýã áà ñèñòåìèéí õýìæýýíä
íèéò 39 íýãæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ
áàéíà.
19
Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí
Ïðîêóðîðûí ãàçðûí
ò¿¿õýí çàìíàë
Áàãàíóóð ä¿¿ðýã íü Óëààíáààòàð
õîòîîñ ç¿¿í òèéø 130 êì-ò Õýðëýí
ãîëûí ñàâ Í¿¿ðýíòýéí õºíäèéä
62.020 ãà íóòàã äýâñãýðèéã ýçýëæ
îðøäîã áºãººä òóñ ä¿¿ðýã 26 ìÿíãàí
õ¿í àìòàé.
ÁÍÌÀÓ-ûí (õóó÷èí íýðýýð)
Àðäûí Èõ Õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí
1978 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 01-íèé
ºäðèéí 202 äóãààð çàðëèãààð
Óëààíáààòàð õîòûí õàðúÿàíä
Áàãàíóóð õîðîîã áàéãóóëæýý.
Óëìààð ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ
õóðëûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí 1980 îíû 2
äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí 43
äóãààð çàðëèãààð Óëààíáààòàð
õîòûí Áàãàíóóð õîðîîã ºðãºòãºí
ðàéîí áîëãîí áàéãóóëæ, ìºí
çàðëèãààð ðàéîíû ïðîêóðîðûí
ãàçðûã áàéãóóëàí ðàéîíû ïðîêóðîð,
åðºíõèé õÿíàëò ýðõýëñýí òóñëàõ
ïðîêóðîð, õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòûí àæèë ýðõýëñýí òóñëàõ
ïðîêóðîð, ìºðäºí áàéöààã÷,
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà çýðýã 5 îðîí
òîîòîéãîîð àíõ ïðîêóðîðûí ãàçàð
áàéãóóëàãäæýý.
Áàãàíóóð ðàéîíû àíõíû
ïðîêóðîðîîð Ñ.×óëóóíáààòàð, õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí àæèë
ýðõýëñýí òóñëàõ ïðîêóðîðîîð
Õ.Ðàâçàí, ìºðäºí áàéöààã÷ààð
Í.Ø¿ðýíöýöýã, íàðèéí áè÷ãèéí
äàðãààð Ã.Äàãâàäîðæ íàð àæèëëàæ
áàéæýý.
1992 îíä øèíý ¯íäñýí õóóëü
áàòëàãäàæ çàñàã çàõèðãààíû
íýãæèéí õóâààðüò ººð÷ëºëò
îðñíîîð Áàãàíóóð ðàéîí íü
Áàãàíóóð ä¿¿ðýã áîëîí
ººð÷ëºãäæýý.
Ðàéîí áîëîí ä¿¿ðãèéí
ïðîêóðîðîîð Ñ.×óëóóíáààòàð,
Õ.Àëòàíç¿ðõ, Ä.Öýíäöýñýì,
Ä.Ï¿ðýâäîðæ íàð àæèëëàæ áàéæýý.
Òóñ ïðîêóðîðûí ãàçàðò ä¿¿ðãèéí
ïðîêóðîðîîð àæèëëàæ áàéñàí

20
Ä.Öýíäöýñýì, Ä.Ï¿ðýâäîðæ íàð íü
òºðèéí äýýä øàãíàë “Àëòàí ãàäàñ”
îäîíãîîð øàãíàãäñàí áàéíà.
Ìàíàé õàìò îëîí
2010 îíû áàéäëààð Áàãàíóóð
ä¿¿ðãèéí ïðîêóðîðûí ãàçàð íü
Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîðûí ãàçðààñ
áàòëàãäñàí á¿òýö, îðîí òîîãîîð íèéò
7 ïðîêóðîð, 9 àæèëòàíòàéãààð ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéíà.
Îäîî òóñ ä¿¿ðãèéí ïðîêóðîð
Á.Ï¿ðýâæàâ, îðëîã÷ ïðîêóðîð
Ò.̺íõáàÿð, õýðýã á¿ðòãýõ
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ òóñëàõ
ïðîêóðîð Ì.×èíáàò, ÿë ýäë¿¿ëýõ
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ òóñëàõ
ïðîêóðîð Á.Óóãàíáààòàð, ø¿¿õýä
òºðèéã òºëººëºõ àæèë õàðèóöñàí
õÿíàëòûí ïðîêóðîð Æ.Á¿ðýíæàðãàë,
ìºðäºí áàéöààõ àæèëëàãààíä
õÿíàëò òàâèõ àæèë õàðèóöñàí
õÿíàëòûí ïðîêóðîð Ä.Äàøöýðìàà,
Ð.Î÷èðñ¿ðýí, ïðîêóðîðûí òóñëàõ
àæèëòíààð Á.Áóÿíäýëãýð, Æ.Áàò-
Ýðäýíý íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà,
íÿãòëàí áîäîã÷ ª.Ï¿ðýâäîðæ,
áè÷ýý÷ Ë.Ãàí÷èìýã, ¿éë÷ëýã÷
Á.Áóëãàíöýöýã, æèæ¿¿ð Ý.̺íõºº,
Ë.Ï¿ðýâñ¿ðýí, Ñ.Ëõàãâàñ¿ðýí
æîëîî÷ Á.Àðèóíáààòàð íàðûí
á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéíà.
Äýýðõ ïðîêóðîð, àæèëòíóóä íü
ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãàä 2-20 äàõü
æèëäýý àæèëëàæ áàéãàà çàëóó
áîëîí äóíä ¿åèéí áîëîâñîí õ¿÷èí
þì.
Òóñ ä¿¿ðãèéí íóòàã äýâñãýðò æèëä
ãàð÷ áàéãàà 350-400 ãýìò õýðýã, 1200
ãàðóé çàõèðãààíû çºð÷ëèéí
ìàòåðèàë, ýð¿¿ãèéí õýðýã ¿¿ñãýõýýñ
òàòãàëçñàí 600 ãàðóé ìàòåðèàë,
èðãýä, áàéãóóëëàãà, àëáàí
òóøààëòíààñ ïðîêóðîðûí
áàéãóóëëàãàä èð¿¿ëñýí 150 ãàðóé
õ¿ñýëò, ãîìäîë, ìýäýýëëèéã ìàíàé
ïðîêóðîðóóä õÿíàí øèéäâýðëýæ
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí àíõàí áîëîí äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä
150 ãàðóé îðîëöîæ, óëñûí
ÿëëàã÷èéí áîëîí ïðîêóðîðûí
ä¿ãíýëò ãàðãàæ áàéíà.
Ïðîêóðîðóóä ýð¿¿ãèéí õóóëü
òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí áàéäëûã
æèëä äóíäæààð 40 óäàà øàëãàæ
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
õÿíàëò øàëãàëòààðàà 120 ãàðóé
çºð÷èë, äóòàãäàë èëð¿¿ëýí
àðèëãóóëæ áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí õÿíàëò øàëãàëòûí
ÿâöàä ýð¿¿ãèéí õýðýãò 110
äààëãàâàð, çºð÷èë, äóòàãäëûã
àðèëãóóëàõààð 30 øààðäëàãà, 20
ìýäýãäëèéã áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí
íýãæèéí óäèðäëàãàä áè÷èæ áàéíà.
Òóñ ä¿¿ðýã äýõ ÷àíãà äýãëýìòýé
õîðèõ àíãèä 500 ãàðóé õîðèãäîë ÿë
ýäýëæ áàéãàà áºãººä õîðèõ àíãèéí
¿éë àæèëëàãààíä õóóëèàð õ¿ëýýñýí
÷èã ¿¿ðãèéí äàãóó, õÿíàëò øàëãàëòûã
òîãòìîë ÿâóóëæ áàéíà. Æèëä 50
ãàðóé ÿëòíû ÿëûã õóãàöààíààñ ºìíº
òýíñýí ñóëëàõ, 100 ãàðóé ÿëòíû ÿë
ýäëýõ äýãëýìèéã ººð÷ëºõ òóõàé
ñàíàëòàé õóâèéí õýðýã, ìàòåðèàëûã
õÿíàæ ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëæ
áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí 3 æèëä ìàíàé
ïðîêóðîð, àæèëòíóóä òîãòâîð
ñóóðüøèëòàé àæèëëàæ á¿òýýë÷
àæèë, ¿éëñèéã ºðí¿¿ëæ áàéíà.
¯¿íèé íýã òîä æèøýý íü ïðîêóðîð,
àæèëòíû ÷ºëººò öàãèéã çºâ
áîëîâñîí ºíãºð¿¿ëýõ çîðèëãîîð
õàìò îëíîîðîî ãàð íèéëýí
çóñëàíãèéí õàøàà, áàéøèí áàðüæ
àøèãëàëòàíä îðóóëñàí áºãººä
áàéãóóëëàãûí òóñëàõ àæ àõóéã áèé
áîëãîõ çîðèëãîîð 10 ãàðóé áîã ìàë
õóäàëäàí àâ÷ ïðîêóðîð, àæèëòíû
íèéãìèéí àñóóäëûã ñàéæðóóëàõ
àæëûí ýõëýëèéã òàâèëàà.
Ìàíàé õàìò îëíû äóíä ýâñýã,
õàìòà÷, çàð÷èì÷, á¿òýýë÷ õàðèëöàà
á¿ðýëäýí òîãòñîí áºãººä áèäíèé
äóíäààñ “ïðîêóðîðûí òýðã¿¿íèé
àæèëòàí öîë òýìäýã”, “ïðîêóðîðûí
õ¿íäýò òýìäýã”-ýýð 3, Óëñûí Åðºíõèé
ïðîêóðîðûí ºðãºìæëºë, ìºíãºí
øàãíàëààð 5 ïðîêóðîð, àæèëòàí òóñ
òóñ øàãíàãäëàà. ¯¿íèé çýðýãöýý
ä¿¿ðãèéí ïðîêóðîðûí ãàçàð íü
ä¿¿ðã¿¿äèéí ïðîêóðîðûí ãàçðûí
õýìæýýíä 2009 îíû àæëààðàà 2
äóãààð áàéðò øàëãàðëàà. Ýíý á¿õýí
íü ìàíàé õàìò îëíû àæèë ¿éëñèéí
àìæèëò áºãººä öààøèä áèä á¿õýí
Óëñûí Åðºíõèé ïðîêóðîðûí ãàçðààñ
õÿíàëòûí àæëûí ÷èãëýëýýð
äýâø¿¿ëñýí çîðèëòóóäûã õàíãàí
áèåë¿¿ëæ Ïðîêóðîðûí
áàéãóóëëàãûí ò¿¿õò 80 æèëèéí îéã
[¹2(29)
óãòñàí èõ àæèëä àìæèëò á¿òýýë
ãàðãàí èäýâõ ç¿òãýëòýéãýýð àæèëëàõ
óðàì çîðèã ä¿¿ðýí áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäëûí
òàëààð
Íèéñëýëèéí Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí
íóòàã äýâñãýðò ýð¿¿ãèéí õóóëü
òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí áàéäëûã
2009 îíû á¿òýí æèëýýð òóñ ä¿¿ðãèéí
Ïðîêóðîðûí ãàçðààñ ñóäàëæ ä¿ãíýëò
õèéõýä äîîðõè òîî áàðèìòóóä ãàð÷
áàéíà.
2009 îíä èðãýä áàéãóóëëàãà,
àëáàí òóøààëòíààñ ãýìò õýðýã áîëîí
ýðõ ç¿éí çºð÷ëèéí øèíæòýé 936
ãîìäîë, ìýäýýëëèéã öàãäàà,
ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãàä
èð¿¿ëæýý. ¯¿íèé 40 õóâüä íü áóþó
318 ãîìäîë, ìýäýýëýëä ïðîêóðîð
ýð¿¿ãèéí õýðãèéí äóãààð îëãîæ õýðýã
á¿ðòãýëò, ìºðäºí áàéöààëòûí
àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí õýðãèéã ºìíºõ îíòîé
õàðüöóóëàõàä 18 õýðýã áóþó 5.3
õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Íèéò ãýìò
õýðãèéã àíãèëæ ¿çâýë õ¿íä, îíö õ¿íä
ãýìò õýðýã 36, õ¿íäýâòýð ãýìò õýðýã
112, õºíãºí ãýìò õýðýã 168 ãàð÷ýý.
Íèéò õºíãºí ãýìò õýðãýýñ 78 õýðýã
áóþó 45.8 õóâèéã õÿëáàðøóóëñàí
æóðìààð øàëãàæ øèéäâýðëýæ
ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû õóãàöààã ò¿ðãýâ÷èëñýí
áàéíà.
Ãàðñàí ãýìò õýðãèéí äóíä õ¿íä,
îíö õ¿íä ãýìò õýðãèéí òîî 11 õóâèéã
ýçýëæ áàéãàà áºãººä ýíý îíä õ¿íèéã
ñàíààòàé àëàõ ãýìò õýðýã 2 óäàà
ãàðñàí íü ºìíºõ îíîîñ 5-ààð
öººðñºí áàéíà.
Ãýìò õýðãèéã òºð뺺ð íü àâ÷
¿çâýë áóñäûí àìü áèå, ýð¿¿ë
ìýíäèéí ýñðýã ãýìò õýðýã 100,
õóëãàéí ãýìò õýðýã 85, äýýðýìäýõ
áóëààõ ãýìò õýðýã 10, òàíõàéðàõ ãýìò
õýðýã 46, õºäºë㺺íèé àþóëã¿é
áàéäëûí ýñðýã ãýìò õýðýã 8, áóñàä
òºðëèéí ãýìò õýðýã 67 áàéíà.
Õóëãàéëàõ ãýìò õýðýã óðä îíûõîîñ 6-
ààð áóóðñàí áîë òàíõàéðàõ ãýìò
õýðýã 15-ààð ºññºí áàéíà.
Õºäºë㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûí
ýñðýã ãýìò õýðýã 19-ººð áóóðñàí
áàéíà.
Ãýìò õýðãèéí óëìààñ íèéò 5 õ¿í
2010]
àìü íàñàà àëäàæ, 98 õ¿í áèåäýý
õ¿íä, õ¿íäýâòýð, õºíãºí ãýìòýë àâ÷
èðãýä, áàéãóóëàãàä íèéò 508 ñàÿ
òºãðºãíèé õîõèðîë ó÷èð÷ýý. Ýäãýýð
òîîíóóä íü óðä îíîîñ áóóðñàí áàéíà.
Ãýìò õýðýãò 365 õ¿í õîëáîãäñîí
íü óðä îíûõîîñ 80 õ¿íýýð áóóðñàí
áàéíà. Òýäíèéã íèéãìèéí áàéäëààð
íü àâ÷ ¿çâýë àæèëòàé 70, àæèëã¿é
209, ìàë÷èí 13, îþóòàí 10, ñóðàã÷
25 õ¿í áàéãàà íü äèéëýíõèéã ýçýëæ
áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òºðèéí àëáà õààã÷
6 õ¿í ãýìò õýðýãò õîëáîãäæýý. Íàñíû
õóâüä 18 íàñ õ¿ðòýëõ õ¿¿õýä 25, 19-
30 íàñíû 168, 31-35 íàñíû 54, 36
íàñíààñ äýýø íàñòàé 118 õ¿í áàéíà.
Ñîãòóóãààð ¿éëäñýí ãýìò õýðãèéí
òîî 137 õ¿ð÷ óðä îíûõîîñ 34-ººð
ºñ÷ýý. Íèéò ãýìò õýðãèéí 43 õóâü íü
ñîãòóóãààð ¿éëäýãäñýí ãýñýí ä¿í ãàð÷
áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí 34 ãýìò õýðýãò 50
ýìýãòýé õîëáîãäñîí áîë 17 ãýìò
õýðýãò 25 õ¿¿õýä õîëáîãäæýý. Ýíý óðä
îíûõîîñ òóñ á¿ð 8-ààð áóóðñàí
áàéíà.
Ïðîêóðîð ýð¿¿ãèéí õýðýãò íèéò
63 õ¿íèéã ñýæèãòýí, ÿëëàãäàã÷ààð
öàãäàí õîðèõ ñàíàë ãàðãàæ ø¿¿õýýð
øèéäâýðë¿¿ëæýý. Ýíý íü ºìíºõ
îíîîñ 5 õ¿íýýð áóóðñàí áàéíà.
Ïðîêóðîð õÿíàëò òàâüñàí íèéò
õýðãýýñ 100 õýðýãò ïðîêóðîðûí
ÿëëàõ ä¿ãíýëò áè÷èæ, 12 õýðãèéí
ÿëëàãäàã÷ààð òàòñàí òîãòîîëûã
áàòàëæ, íèéò 112 ýð¿¿ãèéí õýðãèéã
Ïðîêóðîðûí õÿíàëò
ø¿¿õýä øèëæ¿¿ëæ øèéäâýðë¿¿ëñýí
áàéíà.
Ïðîêóðîðóóä àíõàí øàòíû áîëîí
äàâæ çààëäàõ øàòíû 165 ø¿¿õ
õóðàëäààíä óëñûí ÿëëàã÷,
ïðîêóðîðîîð òóñ òóñ îðîëöæýý. Ø¿¿õ
íèéò 125 õ¿íä ÿë îíîãäóóëæýý.
¯¿íä: ßëûí äýýä õýìæýý áóþó
öààçààð àâàõ ÿëûã 2 õ¿íä îíîãäóóëæ
15-25 æèë õîðèõ ÿëûã 4 õ¿íä, 10-15
æèë õîðèõ ÿëûã 6 õ¿íä, 5-10 æèë
õîðèõ ÿëûã 20 õ¿íä, 5 æèë õ¿ðòýë
õîðèõ ÿëûã 32 õ¿íä îíîãäóóëæýý.
¯¿íýýñ ãàäíà 39 õ¿íä îíîãäóóëñàí
õîðèõ ÿëûã òýíñýí õÿíàí õàðãàëçàæ,
11 õ¿íä àëáàäàí àæèë õèéëãýõ, 10
õ¿íä òîðãîõ, 8 õ¿íä áàðèâ÷ëàõ ÿë
îíîãäóóëæýý. Ø¿¿õýýñ ýíý îíä 4
õ¿íèéã îíö àþóëòàé ãýìò õýðýãòíýýð
òîîöæýý.
Ïðîêóðîðûí õÿíàëòûí øàòàíä
íèéò 36.8 ñàÿ òºãðºãíèé õîõèðîë
òºë¿¿ëæýý. Ò¿¿í÷ëýí ïðîêóðîð
èðãýíèé ø¿¿õ õóðàëä îðîëöîæ
òºðèéí ýðõ àøèã õºíäºãäñºí ãýæ ¿çýæ
6574140 òºãðºãíèé õîõèðëûã
øèéäâýðë¿¿ëæýý.
Ïðîêóðîð çàõèðãààíû õýðýã
á¿ðòãýëò õèéñýí 1011 ìàòåðèàë
õÿíàæ èëýðñýí çºð÷èë äóòàãäëûã
çàñóóëæ, çºâòã¿¿ëýõýýð 14 òîãòîîë, 9
øààðäëàãà áè÷ñýí áàéíà.
Çàõèðãààíû çºð÷ëèéí äèéëýíõ
õýñãèéã æèæãýýð òàíõàéðàõ,
õºäºë㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûí ýñðýã
çºð÷èë ýçýëæ áàéíà. Æèøýý íü, ýíý
21
îíä æèæãýýð òàíõàéðñàí çºð÷èë 82
óäàà, õºäºë㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûí
æóðàì çºð÷ñºí çºð÷èë 308 ãàðñàí
íü óðä îíûõîîñ òóñ òóñ ºñ÷ýý.
Íèéò 2247 õ¿í
ýð¿¿ëæ¿¿ëýãäñýíýýñ 168 íü
ýìýãòýé÷¿¿ä áàéíà.
2009 îíä òóñ ä¿¿ðýã äýõ ÷àíãà
äýãëýìòýé õîðèõ àíãèàñ 41 õ¿í
õóãàöààíààñ ºìíº òýíñýí
ñóëëàãäàæ, 92 ÿëòíû ÿë ýäëýõ
äýãëýìèéã ººð÷èëñºí áàéíà.
Ãýìò õýðýã, çºð÷ëèéí ¿íäñýí
øàëòãààí íü òóñ ä¿¿ðýãò àðõèäàí
ñîãòóóðàõ, àæèëã¿éäýëòýé õîëáîîòîé
áàéíà.
Ïðîêóðîðóóä ýð¿¿ãèéí õóóëü
òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí áàéäëûã
íèéò 43 óäàà øàëãàæ õÿíàëò
øàëãàëòààðàà 129 çºð÷èë, äóòàãäàë
èëð¿¿ëæ àðèëãóóëñàí áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí õÿíàëò øàëãàëòûí
ÿâöàä ýð¿¿ãèéí õýðýãò 113
äààëãàâàð, çºð÷èë àðèëãóóëàõààð 28
øààðäëàãà, 18 ìýäýãäëèéã
áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæèéí
óäèðäëàãàä áè÷ñýí áàéíà.
Öààøèä òóñ ä¿¿ðãèéí íóòàã
äýâñãýðò ýð¿¿ãèéí íºõöºë áàéäëûã
纺ëð¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ¿éë
àæèëëàãààã òºð çàõèðãàà, õóóëü
õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóäààñ
ýð÷èìòýé ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé
áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò õèéëýý.

22
¯ðãýëæëýë. ªìíºõè õýñýã “Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ” ñýòã¿¿ëèéí 2009 îíû ¹3(26)-ò íèéòëýãäñýí.
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí õóóëèéí õýðýãæèëòèéí
çàðèì àñóóäàë
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû áàã
ÃÓÐÀÂ. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ
د¯ÕÈÉÍ ÏÐÀÊÒÈÊ ÁÓÞÓ ¯ÍÝÒ
ÖÀÀÑÍÛ ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÃ ÕÝÐÝÃËÝÆ
ÁÓÉ ÁÀÉÄÀË
Ñóäàëãààíû áàã ø¿¿õèéí
ïðàêòèêèéã ñóäëàõ àæëûã äàðààõü ¿å
øàòòàéãààð õèéæ ã¿éöýòãýñýí.
- Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí àðõèâ,
Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, Îðõîí,
Äàðõàí-Óóë, Áóëãàí àéìãèéí ø¿¿õýä
áèå÷ëýí ñóäàëãàà õèéæ, õàâòàñò
õýðýãòýé òàíèëöñàí;
- Óëñûí äýýä ø¿¿õ, Ñýëýíãý, Õîâä,
Óâñ àéìãèéí ø¿¿õýýñ èð¿¿ëñýí
øèéäâýðò àíàëèç õèéñýí;
- Ø¿¿ã÷, ºì㺺ëºã÷, èõ, äýýä
ñóðãóóëèéí áàãø íàðòàé óóëçàëò,
ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëñàí.
Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí ñóäàëãààíû
òºâººñ ¯íýò öààñòàé (120 õýðýã),
Êîìïàíèéí òóõàé õóóëèéí ¿íýò
öààñòàé (37 õýðýã), Ãýð á¿ëèéí
äóíäûí ýä õºðºíãèéí íîãäîë õóâü,
¿íýò öààñòàé õîëáîîòîé (14 õýðýã)
øèéäâýðëýñýí õýðãèéí ñòàòèñòèê òîî
àâàõàä óëñûí õýìæýýíä (àéìàã,
ä¿¿ðýã òóñ á¿ðýýð) íèéò 171 õýðýã
á¿ðòãýëòýé ãýñýí òîî ºãñºí áîëîâ÷
ýíý íü áîäèò áàéäàëòàé íèéöýõã¿é
áàéõ òîõèîëäîë ãàðñàí. Òóõàéëáàë,
Äàðõàí-Óóë àéìàãò ñóäàëãààíû
áàãèéí ãèø¿¿ä î÷èæ àæèëëàõàä
ñòàòèñòèê òîî áàðèìòàä ¿íýò öààñ,
õóâüöààòàé õîëáîîòîé
øèéäâýðëýñýí õýðýã áàéõã¿é ãýæ
èð¿¿ëñýí áîëîâ÷ òóñ àéìãèéí
ø¿¿õèéí ø¿¿ã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû
íàðèéí áè÷èã íàðòàé óóëçàëò,
ÿðèëöëàãà õèéõ ÿâöàä íýã õýðýã
øèéäâýðëýñýí áàéñàí.
Ñòàòèñòèê òîîí ìýäýýëýëä Ãýð
á¿ëèéí äóíäûí ýä õºðºíãèéí íîãäîë
õóâü, ¿íýò öààñòàé õîëáîîòîé 14
õýðýã øèéäâýðëýñýí ãýñýí òîî ºãñºí
áîëîâ÷ òóõàéí ø¿¿õýä î÷èæ õàâòàñ
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
õýðýãòýé íü òàíèëöàõ ¿åä çàðèì
õýðýã íü ãýð á¿ëèéí áóñàä òºðëèéí
ìàðãààí áîëîõ íü õàðàãäñàí. Ýíý íü
òóõàéí ñóäàëãààã ãàðãàæ ºã÷ áóé
ø¿¿õèéí àæèëòàí ñóäàëãààíû
õ¿ðýýíä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà ðóó
ÿâóóëñàí àëáàí òîîòòîé ñàéí
òàíèëöäàãã¿é íü õàðàãäàæ áàéíà.
Ñóäàëãààíû áàãèéí ãèø¿¿ä
Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí àðõèâ,
Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, Îðõîí,
Äàðõàí-Óóë, Áóëãàí àéìãèéí ø¿¿õýä
áèå÷ëýí ñóóæ íèéò 49 õàâòàñò õýðýã,
Óëñûí äýýä ø¿¿õ, Ñýëýíãý, Õîâä, Óâñ
àéìãèéí ø¿¿õýýñ èð¿¿ëñýí 61
øèéäâýð (çàõèðàìæ, øèéäâýð,
ìàãàäëàë, òîãòîîë)-èéã òóñ òóñ óíøèæ
òàíèëöëàà.
Óëñûí õýìæýýíä øèéäâýðëýñýí
õýðãèéã 21 àéìàã, 9 ä¿¿ðãýýð íýãòãýí
îí òóñ á¿ðýýð õàðóóëáàë:
(Óëñûí õýìæýýíä)
Ñóäàëãààíû áàãèéí ãèø¿¿äèéí
Íèéñëýëèéí ø¿¿õèéí àðõèâ,
Çàõèðãààíû õýðãèéí ø¿¿õ, Îðõîí,
Äàðõàí-Óóë, Áóëãàí àéìãèéí ø¿¿õýä
áèå÷ëýí ñóóæ òàíèëöñàí íèéò 49
õàâòàñò õýðãèéã ìàðãààíû òºð뺺ð
íü àíãèëáàë:
[¹2(29)
- Õóâüöàà áîëîí õóâüöààíû ¿íý
ãàðãóóëàõ õýðýã -12;
- Õóâüöàà ºì÷ëºõ áîëîí ýçýìøèõ
ýðõòýé õîëáîîòîé -12;
- Õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä
òîîöóóëàõ õýðýã -11;
- Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàëòàé
õîëáîîòîé -8;
- Íîãäîë àøèã ãàðãóóëàõ õýðýã -7;
- Õóâüöàà ýðã¿¿ëýí ãàðãóóëàõ
õýðýã -1;
- Íýìýëò õóâüöàà ãàðãàñàíòàé
õîëáîîòîé -1 õýðýã áàéíà.
49 õàâòàñò õýðãýýñ õýðãèéã
õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí 3, çîõèã÷èä
õîîðîíäîî ýâëýðñýí 3, õàðèóöàã÷
íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí 2 õýðýã áàéíà.
Õóâüöààòàé õîëáîîòîé
ìàðãààíûã øèéäâýðëýõýä
óäèðäëàãà áîëãîñîí õóóëèéã òîîí
áàéäëààð ¿ç¿¿ëáýë:
- Èðãýíèé õóóëü -24;
- ͺõºðëºë, Êîìïàíèéí òóõàé -8;
- Êîìïàíèéí òóõàé -6;
- ¯íýò öààñíû òóõàé -4;
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé
-2;
- Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíû ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé -2;
- Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ
òóõàé õóóëü -1;
- Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëü -1;
- ªì÷ õóâü÷ëàõ òóõàé -1;
- Õóóëèéí íýð çààãààã¿é -3
áàéíà.
Õóâüöààòàé õîëáîîòîé
ìàðãààíûã ø¿¿õýýñ øèéäâýðëýõäýý
Èðãýíèé õóóëèéã ãîëäóó óäèðäëàãà
áîëãîäîã íü õàðàãäàæ áàéíà. ̺í
ø¿¿ã÷ íàðòàé óóëçàëò, ÿðèëöëàãà
õèéõ ¿åä ÷ Èðãýíèé õóóëèéã ãîëäóó
õýðýãëýí òóõàéí ìàðãààíûã
øèéäâýðëýäýã áîëîõûã õýëæ áàéñàí.
¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð Èðãýíèé
õóóëèéí 107, 113 äóãààð ç¿éëèéí
113.4-ä çààñíààð çºð÷èãäñºí ýðõèéã
ñýðãýýõýä, ¿íýò öààñààð ãýð÷ëýãäñýí
ýðõèéã øèëæ¿¿ëýõýä íàðèéâ÷èëñàí
çîõèöóóëàëòòàé õóóëèéã áàðüæ
2010]
øèéäâýðëýõýýð áàéãàà áîëîâ÷ óã
àñóóäëààð îíîâ÷òîé, òîäîðõîé
çîõèöóóëñàí õýì õýìæýý
áàéäàãã¿éãýýñ ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã
õýðýãëýõýä õ¿íäðýë ó÷èðäàã ãýæýý.
Óëñûí äýýä ø¿¿õ, Ñýëýíãý, Õîâä,
Óâñ àéìãèéí ø¿¿õýýñ èð¿¿ëñýí 61
øèéäâýðèéí 1 íü òîãòîîë, 4 íü
ìàãàäëàë, 14 íü øèéäâýð, 42 íü
çàõèðàìæ áàéíà.
Òýäãýýðèéã áàãöëàí àâ÷ ¿çâýë:
Òîãòîîë-1: Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí
ø¿¿õýýð 2005 îíä, Íèéñëýëèéí
ø¿¿õýýð 2005 îíä, Óëñûí äýýä
ø¿¿õýýð 2006 îíä øèéäâýðëýñýí
15.592.000 òºãðºã ãàðãóóëàõûã õ¿ññýí
õýðýã.
Àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí ø¿¿õèéí
øèéäâýðò Èðãýíèé õóóëèéí 467
äóãààð ç¿éëèéí 467.2, 467.2 … äýõ
õýñã¿¿äýä çààñíûã áàðèìòëàí …
ãàðãóóëàõààð øèéäâýðëýñýí áà äàâæ
çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí ìàãàäëàëä
467 äóãààð ç¿éëèéã 476 äóãààð ç¿éë
õýìýýí ººð÷èëæ áóñàä çààëòûã
õýâýýð ¿ëäýýñíèéã Óëñûí äýýä ø¿¿õ
äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õèéí
ìàãàäëàëûã òîãòîîõ õýñãèéã ººð÷ëºí
øèéäâýðëýñýí áàéíà.
Íýõýìæëýëèéí øààðäëàãàä
õàìòðàí àæèëëàõäàà õóâüöààãààð
õºðºí㺠îðóóëàõààð çààãààã¿é
áàéõàä ø¿¿õ Èðãýíèé õóóëèéí ¿íýò
öààñ, ò¿¿íèé òºðºë, õýëáýð ãýñýí 467
äóãààð ç¿éëèéã áàðèìòëàí õýðãèéã
øèéäâýðëýñýí íü õóóëèéã áóðóó
òàéëáàðëàæ õýðýãëýñýí ãýæ ¿çýõýýð
áàéíà.
Ìàãàäëàë-4: 3 õýðýãò õóâüöààã
õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ ãýðýýã, 1
õýðýã íü õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ
ãýðýý íü àãóóëãààðàà õóóëü çºð÷ñºí
òóë õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëºð áóñàä
òîîöîæ õýðãèéã øèéäâýðëýñýí
áàéíà.
Øèéäâýð-14: Øèéäâýðèéã
àéìãààð ÿëãàâàë, Õîâä àéìàã 8,
Ñýëýíãý àéìàã 5, Äàðõàí-Óóë àéìàã
1 áàéíà. Õýðãèéí òºð뺺ð íü
àíãèëáàë, õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð
1
Òóõàéí êîìïàíèéí íýðèéã ººð÷èëñºí
2
Äýëõèéí õóäàëäààíû áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ òóõàé Ìàððàêåøèéí õýëýëöýýðèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 4 (1994 îíû 4 ä¿ãýýð
ñàðûí 15-íû ºäºð áàòàëæ, 1995 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäºð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí, Ìîíãîë Óëñ 1996 îíû 12 äóãààð ñàðûí
26-íä íýãäýí îðñîí). Òºðèéí ìýäýýëëèéí òóñãàé äóãààð VII. 2007 îí.
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
áóñàä òîîöóóëàõòàé õîëáîîòîé 8
(Ñýëýíãý, Õîâä àéìàã), õóâüöààíû
ºì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷ áîëîõûã
òîãòîîëãîõòîé õîëáîîòîé 3 (Ñýëýíãý,
Äàðõàí-Óóë àéìàã), íîãäîë àøèãòàé
õîëáîîòîé 2 (Ñýëýíãý, Õîâä àéìàã),
õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàëòàé
õîëáîîòîé 1 (Õîâä àéìàã) ìàðãààí
áàéíà.
Çàõèðàìæ-42. ¯¿íýýñ
- çîõèã÷èä õóâüöààíû ¿íý
ãàðãóóëàõ íýõýìæëýëä ýâëýðñýí
õýðýã 1 (Ñýëýíãý àéìàã);
- “À1” ÕÕÊ-èéí íèéò õóâüöààíû 30
õóâü áóþó 16,691 øèðõýã õóâüöààíû
ýçýìøèã÷ýýð òîãòîîëãîõûã õ¿ññýí
íýõýìæëýëèéã ãóðâàí (Èðãýíèé õýðýã
ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé
õóóëèéí 65 äóãààð ç¿éëèéí 65.1.2
äàõü çààëòûã çºð÷ñºí ãýõ ìýò)
¿íäýñëýëýýð õàíãàæ øèéäýðëýõ
áîëîìæã¿é õýìýýí õýðãèéã
õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí õýðýã 1
(Ñýëýíãý àéìàã);
- Íîãäîë õóâü ãàðãóóëàõ áîëîí
õóâüöààãàà ýðã¿¿ëýí àâàõ íýõýìæëýë
ãàðãàñàí áà õàðèóöàã÷
íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí 19 õýðýã (Ñýëýíãý, Õîâä
àéìàã);
- Íîãäîë õóâü ãàðãóóëàõ,
õóäàëäñàí õóâüöààã áóöààí àâàõ,
õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä
òîîöóóëàõ, çºâøººðºëã¿é çàðñàí
õóâüöààã ãàðãóóëàõ çýðýã
íýõýìæëýëýýñ íýõýìæëýã÷
òàòãàëçñàí 21 õýðýã (Ñýëýíãý, Õîâä
àéìàã) áàéíà.
Õýðãèéã øèéäâýðëýõäýý
õýðýãëýñýí õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëèéã
òîâ÷ äóðäâàë Èðãýíèé õóóëèéí 43, 44,
48, 106, 101, 111, 467 äóãààð ç¿éë,
ͺõºðëºë, êîìïàíèéí òóõàé,
Íîòàðèàòûí òóõàé, Êîìïàíèéí òóõàé,
çàðèì òîõèîëäîëä ìàòåðèàëëàã
ÿìàð õóóëü õýðýãëýñýí íü òîäîðõîé
áóñ, õàðèí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí
ïðîöåññûí æóðàì àãóóëñàí çàðèì
ç¿éë, çààëòûã èø òàòàí õýðýãëýæýý.
23
Ñóäàëãààíû ÿâöàä àæèãëàãäñàí
ç¿éë áîë íýã òàëààð ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéã ºäºð òóòàì
õýðýãëýãäýãã¿é, ¿íýò öààñíû òóõàé,
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí îéëãîëò
äóòìàã, íºãºº òàëààð ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ìýäýýëýë õîìñ áàéñíûã
ýíä äóðäàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó.
Ø¿¿õèéí ïðàêòèêò ¿íýò öààñ
õàðèëöààíààñ ¿¿ññýí ìàðãààíûã
øèéäâýðëýõäýý ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õóóëèéã ãýõýýñýý
èë¿¿òýé Èðãýíèé õóóëèéí õîëáîãäîõ
ç¿éë, çààëòûã õýðýãëýæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ áàéäàë íü îäîîãèéí õ¿÷èí
òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áóé ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëü íü
òóõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëñàí “ãîë”
õóóëü áàéõ øèíæýý àëäñàí, ìºí
ìàòåðèàëëàã õýì õýìæýýã àãóóëñàí
ãýõýýñýý èë¿¿ ïðîöåññûí øèíæòýé
õýì õýìæýýã òîãòîîñîíòîé
õîëáîîòîé þì. ßëàíãóÿà õóóëüä
õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí ýðõ, õóóëü
¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õýðõýí
õ¿ðòýýìæòýé õàìãààëàõ òàëààð
íàðèéí çîõèöóóëàëò áàéõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
ĪЪÂ. ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÇÀÐ×ÈÌ,
ÑÒÀÍÄÀÐÒ ÁÎËÎÍ ÃÀÄÀÀÄÛÍ
ÇÀÐÈÌ ÓËÑÛÍ ÕÓÓËÜ
ÒÎÃÒÎÎÌÆÒÎÉ ÕÀÐÜÖÓÓËÑÀÍ
ÁÀÉÄÀË
4.1. Îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò, ñòàíäàðò
Äýëõèéí õóäàëäààíû
áàéãóóëëàãûí áàðèìò áè÷èã
Äýëõèéí õóäàëäààíû
áàéãóóëëàãûã (ÄÕÁ) ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ
õýëýëöýýðò “ãèø¿¿í á¿ð äîòîîäûí
õóóëü òîãòîîìæ, õýì õýìæýý
òîãòîîñîí áàðèìò áè÷èã áîëîí
çàõèðãààíû æóðìûã ÄÕÁ-ûí
õýëýëöýýð¿¿äèéí äàãóó õ¿ëýýñýí
¿¿ðýãò íèéö¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã
àâíà”.2 Àëèâàà óëñ ÄÕÁ –ä ýëñýí
îðîõäîî áàãö õýëýëöýýðò íýãäýõ
øààðäëàãàòàé áàéäàã áà òýäãýýðèéí
íýã íü ¯éë÷èëãýýíèé õóäàëäààíû

24
òóõàé åðºíõèé õýëýëöýýð3 (General
agreement on trade in services –
GATS- ÃÀÒÑ) þì. ÃÀÒÑ-èéí 2 äóãààð
ç¿éëèéí 1-ä ÄÕÁ-ûí ãèø¿¿í óëñ
áîëãîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýã÷
ãàäààäûí êîìïàíèä áîëîí
¿éë÷èëãýýíä íü Åðºíõèé õýëöýýðèéí
ãèø¿¿í áóñàä óëñàä ¿ç¿¿ëæ áóé
äýãëýìýýñ äóòàõààðã¿é òààòàé
äýãëýì ¿ç¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
Òóõàéí õýëýëöýýðèéí Õàâñðàëò
1-ä ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë äýõ
àæèëëàãààíû çýðýãöýý ìºí òóñãàé
çºâøººðºë àâàõ äàðààõü ¿éë
àæèëëàãààã õàìààðóóëíà:
- áðîêåð, äèëåðèéí ¿éë
àæèëëàãàà, òóñãàéëàí áèðæèéí
áîëîí áèðæýýñ ãàäóóð çàõ çýýë äýõ
¿éë àæèëëàãàà;
- àêòèâ õºðºí㺺ð èòãýìæèëýýð
çàõèðàõ ¿éë àæèëëàãàà;
- õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí á¿õ
õýëáýðèéí ¿éë àæèëëàãàà;
- õàäãàëàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà,
òýð äóíäàà òºëáºð òîîöîî ýðõëýõ
õàäãàëàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà;
- çàõ çýýëèéí òºðºë á¿ðèéí
êëèðèíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ãýõ ìýò.
ÄÕÁ-ûí áàðèìò áè÷èãò äàãóó
ãàäààäûí õóóëèéí áîëîí õóâü
ýòãýýäèéí ýðõ ç¿éí ÷àäàìæèéã ò¿¿íä
ãàäààä óëñàä îëãîãäñîí ëèöåíç
áîëîí áóñàä ýðõ òîãòîîñîí
áàðèìòàä ¿íäýñëýí õ¿ëýýí
çºâøººðºõ (recognition) àñóóäëûã
òóñãàñàí.
Åðºíõèé õýëýëöýýðèéí VII
ç¿éëèéí äàãóó ÄÕÁ-ûí àëèâàà
ãèø¿¿í óëñ ò¿¿íèé õóóëü
òîãòîîìæèéí äàãóó òóñãàé
çºâøººðºë, ýñõ¿ë áóñàä ìýðãýæëèéí
øàëãóóðûã øààðäàõ ¿éë÷èëãýýã
¿ç¿¿ëýõ ãýæ áóé ãàäààäûí êîìïàíè
áîëîí õóâü ýòãýýäèéí ãóðàâäàã÷ óëñ
(ÄÕÁ-ûí ãèø¿¿í óëñ) –ä îëãîãäñîí
áîëîâñðîë, àæëûí òóðøëàãà, òóñãàé
çºâøººðºë, àòòåñòàò÷èëàëûã ìºí
òóõàéí óëñûí ìýðãýæëèéí
øààðäàëàãûí íèéöýæ áóéã á¿ðýí,
ýñõ¿ë õýñýã÷ëýí õ¿ëýýí çºâøººðºõ
ýðõòýé áàéíà. Ýíý õ¿ëýýí çºâøººðºõ
àñóóäëûã àëèâàà óëñ íü ººðèéí
óëñûí õóóëèéí áîëîí õóâü ýòãýýäèéí
3
Òºðèéí ìýäýýëëèéí òóñãàé äóãààð VIII. 2007 îí.1832-1866 äàõü òàë.
4
http://www.iosco.org/lists/display_members.cfm?memID=1&orderBy=none
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
¿éë÷èëãýýã òóõàéí óëñàä íýâòð¿¿ëýõ
áîëîìæèéã õàíãàõ ñîíèðõîëòîé
ÄÕÁ-ûí ãèø¿¿í óëñòàé õèéñýí òóñãàé
õýëýëöýýð, òîõèðîëöîëä ¿íäýñëýí
õýðýãæ¿¿ëæ áîëíî. Èéì
õýëýëöýýðèéí äàãóó äýýðõ õ¿ëýýí
çºâøººðºõ àñóóäëûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý
ãèø¿¿í óëñ ¿íäýñíèé çàõ çýýëäýý
õýëýëöýí òîõèðîã÷ íºãºº óëñûí
õóóëèéí áîëîí õóâü ýòãýýäýä ¿ë
ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ, ¿íäýñíèé
äýãëýì îëãîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã.
̺í VII ç¿éëä ãèø¿¿í óëñ íü
Åðºíõèé õýëýëöýýð ò¿¿íèé õóâüä
õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîíîîñ õîéø 12
ñàðûí õóãàöààíä áàãòààí ¯éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ àñóóäëààðõè çºâëºë
(Council for Trade in Services)-ä
õýëýëöýýðèéí äàãóó õ¿ëýýí
çºâøººðºõèéã õàíãàõààð àâñàí àðãà
õýìæýýã áîëîí òóõàéí àðãà õýìæýýã
àâàõ ¿íäýñëýëèéí òàëààð ìýäýãäýõ
¿¿ðýãòýé. 5 äóãààð ç¿éëä àëèâàà
ãèø¿¿í óëñ áîëîìæòîé á¿õ
òîõèîëäîëä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ
àæèëëàãààíû òàëààðõè äîòîîäûí
çîõèöóóëàëòàä îëîí óëñûí ñòàíäàðò,
øàëãóóðûã õàðãàëçàõ ¸ñòîé.
Õ¿÷èí òºãºëäºð ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõàä
òîîöâîë çîõèõ ãèø¿¿í óëñûí ¿¿ðýãò
ãàäààäûí êîìïàíèéã ¿éë÷èëãýýíèé
çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõýä çàðèì
õÿçãààðëàëò òàâèõûã õîðèãëîñîí
¿¿ðýã åðºíõèé õýëýëöýýðèéí 16
äóãààð ç¿éëä çààñàí áàéíà. ¯¿íä:
- Õîëáîãäîõ ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ
õóóëèéí ýòãýýä áîëîí õàìòàðñàí
¿éëäâýðèéí õýëáýðò õàìààðàõ
õÿçãààðëàëòûã òàâèõ;
- ãàäààäûí õºðºíãèéã õóóëèéí
ýòãýýäèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí
õºðºíãèéí õýìæýýíä äýýä õóâü ýçëýõ
õýëáýðýýð îðîëöîîã õÿçãààðëàõ,
ýñõ¿ë õóâü áîëîí õàìòûí õºðºíãº
îðóóëàëòûí õýìæýýã õÿçãààðëàõ;
- òîäîðõîé ìýðãýæëèéí ¿éë
àæèëëàãàà ýðõëýõ áàéãóóëëàãûí
îðîí òîîã á¿ðä¿¿ëýõ õóâü ýòãýýäèéí
òîîíû õóâüä äýýä áîëîí äîîä
õýìæýýíä õÿçãààðëàõ;
- òîäîðõîé íýã òºðëèéí ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ ýòãýýäèéí òîîã êâîò òîãòîîõ,
[¹2(29)
ýñõ¿ë ìîíîïîë òîãòîîõ, ýñõ¿ë òèéì
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ òîäîðõîé á¿ëýã
ýòãýýäýä îíöãîé íºõöºë îëãîõ áóñàä
õýëáýðýýð õÿçãààðëàõ.
¯íýò öààñíû îëîí óëñûí
êîìèññèéí áàðèìò áè÷èã
¯íýò öààñíû îëîí óëñûí êîìèññ
(International organization of
Securities Commissions - IOSCO) íü
õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí
çîõèöóóëàëòûí ñàëáàðò îëîí óëñûí
õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ, ¿ð
ºãººæòýé, íýýëòòýé çàõ çýýëèéã áèé
áîëãîõ àñóóäëààð ñîíèðõëûã
íýãòãýæ, õàðèëöàí ìýäýýëýë,
òóðøëàãà ñîëèëöîõ çîðèëãîîð
äýëõèéí 109 ãàðóé óëñûã íýãòãýñýí
170 ãàðóé ãèø¿¿íòýé4 îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãà þì. Ýíý áàéãóóëëàãûí
ãèø¿¿íýýð òóõàéí óëñûí ¿íýò
öààñíû êîìèññ, ýñõ¿ë ¿íýò öààñíû
çàõ çýýëèéã çîõèöóóëàõ ã¿éöýòãýõ ýðõ
ìýäëèéí áóñàä áàéãóóëëàãà áàéäàã.
Ãèø¿¿í íü ìºí á¿ñ íóòãèéí õîðîîíû
ãèø¿¿í áàéäàã. Ìîíãîë Óëñûí
Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî íü ýíý
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í áàéãóóëëàãà
áºãººä Àçè- Íîìõîí äàëàéí á¿ñ
íóòãèéí õîðîîíä áàãòäàã.
Óã áàéãóóëëàãûí ¿íäñýí áàðèì
áè÷ãèéí íýã áîë “¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí çîðèëãî áà çàð÷èì” þì. Ýíý
áàðèìò áè÷èã íü ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí 30 çàð÷ìûã àãóóëàõ áºãººä
ýäãýýð çàð÷ìûã íýâòð¿¿ëýõ íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýë äýõ õºðºíãº
îðóóëàã÷äûã õàìãààëàõ, øóäàðãà, ¿ð
ä¿íòýé, íýýëòòýé çàõ çýýëèéí ¿éë
àæèëëàãààã õàíãàõ, ýðñäýëèéã
áàãàñãàõàä ÷èãëýãäñýí ýðõ ç¿éí
ñóóðèéã áýõæ¿¿ëýõ ïðàêòèê à÷
õîëáîãäîëòîé. Ýíý áàðèìò áè÷ãèéí
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
çîõèöóóëàëò äàðààõü çîðèëãûã
õàíãàæ áàéõ ¸ñòîé áàéíà:
- Õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí ýðõ
àøãèéí õàìãààëàëò;
- Çàõ çýýëèéí øóäàðãà, ¿ð ä¿íòýé,
èë òîä áàéõ áàéäëûã õàíãàõ;
- Òîãòîëöîîíû ýðñäëèéã
áóóðóóëàõ.
Ýäãýýð çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéã çîõèöóóëàõ
2010]
õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàõ øàëãóóð
áîëîõ äýýðõ 30 çàð÷ìûã íèéò 8
òºðºëä áàãöëàí äóðäâàë:
À. Çîõèöóóëàã÷òàé õîëáîãäñîí
çàð÷èì
1. Çîõèöóóëàã÷èéí õàðèóöëàãà íü
òîäîðõîé áàéõ, áîäèòîéãîîð
çààãäñàí áàéõ;
2. Çîõèöóóëàã÷ íü ýðõ ìýäýë, ¿éë
àæèëëàãààãàà áèåë¿¿ëýõèéí òóëä
áèåý äààñàí áàéõ, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ
÷àäâàðòàé áàéõ;
3. Çîõèöóóëàã÷ ººðò îëãîãäñîí
ýðõ ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëæ, ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýõýä øààðäàãäàõ ýðõ ìýäýë,
íººö óð ÷àäâàðòàé áàéõ;
4. Çîõèöóóëàã÷ íü òîäîðõîé
áºãººä òîãòâîðòîé çîõèöóóëàëòûí
¿éë ÿâöûã æèøèã áîëãîõ;
5. Çîõèöóóëàã÷èéí àëáàí õààã÷èä
(íóóö) èòãýëöëèéí õîëáîãäîõ
ñòàíäàðòóóäûã ìýðãýæëèéí ºíäºð
ò¿âøèíä ñòàíäàðòûã ìºðääºã áàéõ;
B. ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãûí çàð÷èì
6. Çàõ çýýëèéí òîõèðîìæòîé
õýìæýý áîëîí èæ á¿ðäëèéí
õýìæýýíä ººðèéí ºðñºëääºã
õ¿ðýýíä øóóä õÿíàõ ¿¿ðãèéã
õýðýãæ¿¿ëäýã ººðºº çîõèöóóëàã÷
áàéãóóëëàãóóäûã çîõèöóóëàã÷ íü çºâ
çîõèñòîé áàéäëààð àøèãëàõ;
7. ªºðºº çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãóóä íü çîõèöóóëàã÷èéã
õÿíàæ áàéõ ñóáúåêò áîëîõ áà ýðõ
ìýäëýý õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ººðò
îíîãäñîí ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà
áèåë¿¿ëýõäýý øóäàðãà ¸ñ áîëîí
èòãýëöëèéí ñòàíäàðòûã áàðèìòëàõ;.
C. ¯íýò öààñíû çîõèöóóëàëò äàõü
àëáàäëàãà
8. Çîõèöóóëàã÷ íü õÿíàëò,
øàëãàëò ÿâóóëàõ, ìºðäºí áàéöààõ,
íóóöààð ìºðäºõ ýðõ ìýäýëòýé áàéõ;
9. Çîõèöóóëàã÷ íü àëáàäëàãûã
õýðýãæ¿¿ëýõ;
10. Çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì íü
õÿíàëò øàëãàëò ÿâóóëàõ, ìºðäºí
áàéöààõ, íóóöààð ìºðäºõ ¿éë
àæèëëàãààã ¿ð àøèãòàé, ºãººæòýé
áàéäëààð àøèãëàõ, ìºí õîëáîãäîõ
õºòºëáºð¿¿äèéã ¿ð ºãººæòýé
áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ;
D. Çîõèöóóëàëò äàõü õàìòðàí
àæèëëàõ çàð÷èì
11. Çîõèöóóëàã÷ ãàäààä,
äîòîîäûí õàðèëöàã÷ íàðòàé
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
íèéòèéí áîëîí íèéòèéí áóñ
ìýäýýëýëòýé àäèë õóâààëöàõ ýðõ
ìýäýëòýé áàéõ;
12. Çîõèöóóëàã÷èä ãàäààä,
äîòîîäûí õàðèëöàã÷òàé íèéòèéí
áîëîí íèéòèéí áóñ ìýäýýëëèéã
õàìòðàí õýçýý áîëîí ÿàæ àøèãëàõ
òàëààð ìýäýýëýë ñîëèëöîõ
ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ;
13. Çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì
ãàäààäûí çîõèöóóëàã÷äàä
ººðñäèéíõ íü ýðõ ìýäýë, ÷èã ¿¿ðãèéã
íü õÿçãààðëàñàí òàëààð àñóóäàë
òàâèõàä äýìæëýã òóñëàëöààãààð
õàíãàõ áîëîìæèéã îëãîõ;
Å. ¯íýò öààñ ãàðãàã÷äûí çàð÷èì
14. Õºðºí㺠îðóóëàã÷èä øèéäâýð
ãàðãàõ ¿íäýñëýë áîëîõ ñàíõ¿¿ãèéí ¿ð
ä¿í, áóñàä ìýäýýëëèéã öàã òóõàéä íü
á¿ðýí, ¿íýí çºâ ìýäýýëýõ;
15. Êîìïàíèéí ¿íýò öààñíû
õóâüöàà ýçýìøèã÷èäòýé ººð õîîðîíä
íü ÿëãàâàðã¿éãýýð øóäàðãà, òýãø
áàéäëààð õàðüöàõ;
16. Íÿãòëàí áîäîõ áîëîí àóäèòûí
ñòàíäàðò íü îëîí óëñûí øààðäëàãàä
íèéöñýí áàéõ áà ºíäºð ÷àíàðòàé
áàéõ;
F. Õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òîãòîëöîîíû çàð÷èì
17. Õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òîãòîëöîîã àæèëëóóëàõ, çàõ çýýëä
îðóóëàõ õ¿ñýëòýé ýòãýýäýä çîðèóëæ
òàâèãäàõ øààðäëàãàòàé ñòàíäàðòûã
çîõèöóóëàëòûí ñèñòåì áèé áîëãîõ;
18. Çîõèöóóëàã÷ ñèñòåì íü
õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òîãòîëöîî áîëîí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí
ýä õºðºíãèéã õàìãààëàõ áîëîí
òóñãààðëàõàä øààðäàãäàõ õóóëü ç¿éí
ìàÿãò, ò¿¿íèé á¿òöèéí òàëààðõè
ä¿ðýì æóðìààð õàíãàõ;
19. “Å”-ä çààñíû äàãóó õàìòûí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí òîãòîëöîî íü
òîäîðõîé íýã õºðºí㺠îðóóëàã÷èä õýð
çîõèñòîé áîëîõ ìºí òóõàéí
çîõèöóóëàëò ò¿¿íèé àøèã ñîíèðõëûã
¿íýëýí ä¿ãíýõýä øààðäàãäàõ
ìýäýýëëèéã õàíãàñàí áàéõ
çîõèöóóëàëòûã áèé áîëãîõ;
20. Õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
òîãòîëöîîíä íýãæèéí òºëáºð, ¿íý
áîëîí ýä õºðºíãèéí ¿íýëãýýã õèéõ
òîõèðîìæòîé ¿íäýñ ñóóðèéã òóñãàõûã
çîõèöóóëàëòààð áàòàòãàõ;
G. Çàõ çýýëä çîõèöóóëàã÷èéí
çàð÷èì
25
21. Çîõèöóóëàëò íü õºðºíãèéí çàõ
çýýëèéí õºíäëºíãèéí çóó÷ëàã÷
îðîëöîõ íààä çàõûí ñòàíäàðòûã
õàíãàñàí áàéõ;
22. Çóó÷ëàã÷èä ó÷èð÷ áîëîõ
àëèâàà ýðñäëèéã òóñãàñàí àíõäàã÷
áîëîí îäîî áàéãàà ýä õºðºí㺠ìºí
áóñàä øààðäëàãûã òàâèõ;
23. ¯éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí àøèã
ñîíèðõëûã õàìãààëàõ, ýðñäëèéí
çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã áàòàòãàõ
áîëîí òýäãýýðòýé õîëáîîòîé ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿éã
äîòîîä æóðàì áîëîí ¿éë
àæèëëàãààíû ñòàíäàðòûã çàõ
çýýëèéí çóó÷ëàã÷èä äàãàæ ìºðäºíº;
24. Ñèñòåìèéí ýðñäëèéã
áóóðóóëàõàä õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã
õàìãèéí áàãà ýðñäýëä îðóóëàõàä
çóó÷ëàã÷äûí çàõ çýýë øóäàðãà
çàð÷ìààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ;
H. Õî¸ðäîã÷ çàõ çýýëèéí çàð÷èì
25. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
ñîëèëöîîã áàãòààñàí àðèëæààíû
ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ àñóóäàë íü
çîõèöóóëàëòûí ýðõ õýìæýý,
õÿíàëòûí ç¿éë áàéõ;
26. Àðèëæààíû íýãäñýí áàéäëûã
õàíãàõ çîðèëãîîð àðèëæàà
ñîëèëöîîíû ñèñòåìèéã çîõèöóóëàã÷
áàéíãà õàíãàæ áàéõ áºãººä èéíõ¿¿
õàíãàõ ¿éë àæèëëàãàà íü çàõ
çýýëèéí îëîí ÿíçûí øààðäëàãûã
òýíöâýðò áàéäàëä íºëººëºõ
øóäàðãà òýãø áàéäëûí ä¿ðýì
æóðìààð òîãòîîãäîõ;
27. Àðèëæààíû èë òîä, íýýëòòýé
áàéäëûã äýìæèõ;
28. Çîõèöóóëàëò íü õóäàëäàà
àðèëæààíû àëèâàà øóäàðãà áóñ
ïðàêòèê, õóóðàí ìýõëýõ ¿éë
àæèëëàãààã îëæ èëð¿¿ëýõ, ò¿¿íèéã
õîðèãëîõîä ÷èãëýãäýõ;
29. Çîõèöóóëàëò íü çàõ çýýëèéí
çàìáàðààã¿éäýëä õ¿ðãýõ,
òîõèðîëöñîíîî ¿ë áèåë¿¿ëýõ, èõ
õýìæýýãýýð ýðñäýëä îðîõîîñ
ñýðãèéëýõ ç¿é çîõèñòîé
ìåíåæìåíòèéí áàòàëãààã ãàðãàõàä
÷èãëýãäýõ;
30. ¯íýò öààñûã øèëæ¿¿ëýõ
íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ òîäîðõîé
áîëñîí ñèñòåì íü çîõèöóóëàã÷èéí
õÿíàëòàä áàéõ áºãººä ¿ð ºãººæòýé,
øóäàðãà, àøèãòàé áàéõààð òîãòîîæ
ºãñíººð ñèñòåìèéí àëèâàà ýðñäëèéã
áóóðóóëàõ.

26
Äýëõèéí õºðºíãèéí áèðæèéí
õîëáîî (FIBV)5
Äýëõèéí õºðºíãèéí áèðæèéí
õîëáîî íü äýëõèéí ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéã õàìàðñàí õàìãèéí òîì
íèéãýìëýãèéí íýã þì. Ýíý õîëáîî íü
ºíººäðèéí áàéäëààð 60 îð÷èì
ãèø¿¿í áèðæòýé áºãººä ýäãýýð
õºðºíãèéí áèðæ íü äýëõèéí
áèðæèéí õýëöëèéí 97 õóâèéã õèéäýã.
Ýäãýýð áèðæ íü ¿íýò öààñíû
àðèëæààã ÿâóóëàõààñ ãàäíà áóñàä
òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà, ¿éë÷èëãýýã
îëîí óëñûí ò¿âøèíä ÿâóóëäàã. Ýíý
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿íýýð áèðæýýñ
ãàäíà áàíê, êîìïàíè, çàñãèéí
ãàçðûí àãåíòëàã, òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà áàéæ áîëäîã
îíöëîãòîé. Ýíý õîëáîîíû ¿íäñýí
çîðèëãî íü õºðºíãèéí áèðæèéí
íýãäìýë áîäëîãî áèé áîëãîõ, ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòûã èæèëñ¿¿ëýõ,
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ñòàíäàðò áèé
áîëãîõ, áèðæ, ¿íýò öààñíû õîðîî
õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãààã
äýìæèõ, øèíýýð ¿¿ñ÷ áóé áîëîí
æèæèã õºðºíãèéí áèðæ¿¿äýä
òóñëàëöàà, çºâëºãºº ºãºõºä îðøèíî.
Õîëáîîíä äýëõèéí íýð õ¿íä á¿õèé
áèðæ¿¿ä ãèø¿¿í÷ëýëòýé áàéäàã
áîëîâ÷ ÿìàð ÷ óëñûí áèðæ ýíý
õîëáîîíä íýãäýõ áîäëîãî áàðèí
õºãæèæ áàéäàã. ªºðººð õýëáýë ýíý
õîëáîîíä íýãäýí îðîõîä òàâèãääàã
øààðäëàãà íü ºíººäºð àëèâàà
áèðæèéí áàðèìòëàõ ñòàíäàðò
áîëæýý.
Ýíý ñòàíäàðòàä 13 áàãö øàëãóóð
¿ç¿¿ëýëò áàãòäàã. Òóõàéëáàë,
1. Áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãàà:
çîõèöóóëàõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó
áàéãóóëàãäàæ, ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëäàã áàéõ; ìýðãýøëèéí
áàéãóóëëàãà îðîëöäîã áàéõ, òýäãýýðò
òàâèãäàõ øààðäëàãà, õàðèóöëàãà
òîäîðõîé áàéõ, á¿òöèéí ºíäºð
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áàéõ, çîõèõ
ä¿ðýì, æóðàì òîäîðõîé áàéõ,
ïðîãðàìì õàíãàìæ, ìýäýýëëèéí
ñ¿ëæýýíèé ñèñòåìòýé áàéõ,
ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð îíîâ÷òîé áàéõ;
2. ¯íýò öààñíû àðèëæààíä
îðîëöäîã áàéõ: àðèëæààíä îðîëöîõ
5
www.fibv.com
6
Ïåëèõ Ñ.À., Ðà÷êîâñêàÿ Î.Ñ. Äâå êîíöåïöèè ðàçâèòèÿ ôîíäîâîãî ðûíêà//Ôèíàíñû, Ì., 1999, ?10, Ñ.30
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
òýãø áàéäëûã õàíãàõ, àðèëæààíä
îðîëöîõ áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéí
äýýä õýìæýýã òîãòîîæ ºãºõ,
àðèëæààíä áàðèìòëàõ áóñàä
æóðàì, õàðèóöëàãûã òîãòîîñîí áàéõ;
3. Á¿ðòãýë áà ìýäýýëýë: õóóëèéí
äàãóó, ò¿ðãýí, øóóðõàé, øóäàðãà
ÿâóóëàõ, äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí
á¿ðòã¿¿ëýã÷èä òýãø íºõöºë îëãîãäîæ
áàéõ, õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä ìýäýýëýë
á¿ðýí, øóóðõàé õ¿ð÷ áàéõ;
4. Àðèëæàà: õóóëü òîãòîîìæèéí
õ¿ðýýíä ÿâàãäàõ, ãýðýýíä ¿íäýñëýõ,
ìýäýýëýë, òàéëàãíàëò çîõèõ
çàð÷ìèí äàãóó ÿâàãäàæ áàéõ, íýð
õ¿íä, íóóöûã áàðèìòëàí ìýäýýëýë
íýýëòòýé áàéõ, ãàäààäûí ýòãýýäèéí
îðîëöîîã äýìæèæ áàéõ, õî¸ð óëñûí
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí
äàâõàðäàëã¿é áàéõ;
5. Õýëöýë: õýëöýë íü îëîí óëñûí
ñòàíäàðò G-30, ISSA íàðò íèéöýæ
áàéõ;
6. Òåõíèêèéí õàíãàìæ: Àëèâàà
áèðæ IT ñèñòåìýýð õàíãàãäñàí
áàéõààñ ãàäíà íººö ïðîãðàìì
õàíãàìæòàé, ºíäºð ò¿âøíèé
õàìãààëàëòòàé áàéõ;
7. Ýðñäýë: ýðñäýë òîîöîõ, ò¿¿íýýñ
øóóðõàé ãàðàõ ìåõàíèçìòàé áàéõ;
8. Ìàðãààí øèéäâýðëýõ:
òîäîðõîé ìàðãààí øèéäâýðëýõ
ìåõàíèçìòàé áàéõ;
9. Õÿíàëò, øàëãàëò: äîòîîä
õÿíàëò, øàëãàëòûí óÿí ìåõàíèçìòàé
áàéõ;
10. Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéã
õàìãààëàõ: õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
ýðõèéã õàìãààëñàí òîãòîëöîîòîé
áàéõ, õîõèðëûã àðèëãàõ
ìåõàíèçìòàé áàéõ;
11. Áèçíåñèéí óäèðäëàãà: ýíý
øààðäëàãà íü IOSCO-èéí ãàðãàñàí
çàð÷èì áºãººä OECD-èéí
êîìïàíèéí óäèðäëàãûí ãîë
çàð÷ìóóäûã òîîöñîí áàéõ;
12. Õóäàëäàà: õóäàëäàà õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí ýðõèéã õàíãàñàí áàéõ,
òîäîðõîé õÿíàëò äîð ÿâàãäàæ áàéõ,
ìýäýýëýë íýýëòòýé áàéõ;
13. Ãàäààä õºðºí㺠îðóóëàëò:
¿íäýñíèé äýãëýì, ýñõ¿ë íýí òààòàé
íºõöºë ¿ç¿¿ëýõ äýãëýì îëãîäîã áàéõ,
ãàäààäûí ¿íýò öààñûã õóóëèàð
[¹2(29)
õÿçãààðëàñíààñ áóñäûã íü àðèëæäàã
áàéõ.
4.2. Ãàäààä óëñûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëò
¯íýò öààñíû çàõ çýýë
Àíãëîñàêñîí, Ýõ ãàçðûí ãýõ ¿íäñýí
õî¸ð çàãâàð äýýð õºãæèæ èðæýý.
Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä çàðèì óëñ íü ýíý
õî¸ð çàãâàðûí êîíâåðãåíöè
õýëáýðýýð õºãæ¿¿ëýí õýðýãëýæ
èðæýý. Ýíý çàãâàðóóäûí òóñ á¿ðò íü
àâ÷ ¿çâýë äàðààõ îíöëîãòîé áàéíà.
4.2.1. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
çàãâàð
À. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
àíãëî-ñàêñîíû çàãâàðûí îíöëîã:
1. õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýõ ¿¿ñâýð
- ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð íü õºðºíãèéí
áèðæ;
2. Õºðºíãèéí áèðæèéí õýðýãñýë
- ¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí ¿äñýí
õýðýãñýë íü õóâüöàà, ºðèéí õýðýãñýë
íü õºðºíãèéí çàõ çýýëýýñ
õàìààðàëòàé áîëæ ýõýëñýí (ÄÍÁ-èé
60-90% íü õóâüöàà, áóñàä
òîãòîîãäñîí áóñ îðëîãîòîé ¿íýò
öààñíû ¿íýýñ á¿ðäýíý6);
3. Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí
îðîëöîã÷
- àðèëæààíû áàíêûã ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëýýñ òóñãààðëàõ
áîäëîãî õýðýãæèæ èðñýí (1933 îíû
¯íýò öààñíû òóõàé õóóëü (Securities
Act) 1982 îíû íýìýëò ººð÷ëºëòèéí
õàìò);
- ýõ ãàçðûí çàãâàðòàé óëñûíòàé
õàðüöóóëáàë ñàíõ¿¿ãèéí
áàéãóóëëàãà èë¿¿ ìýðãýøñýí. Ýíä
òºðºëæñºí áàíêíû (õºðºíãº
îðóóëàëòûí áàíê, ººðººð õýëáýë
áðîêåð-äèëåðèéí êîìïàíè) ¿çýë
áàðèìòëàë äýëãýðñýí;
4. ºì÷èéí á¿òýö
- õóâü õºðºí㺠îðóóëàã÷ áîëîí
òýäãýýðèéã òºëººëñºí õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí õàìòàðñàí õýëáýðèéí
ºì÷èéí õóâü èë¿¿;
- òºðèéí áîëîí òîì êîìïàíè,
áàíêíû ºì÷ áàãà, óëñûí ýäèéí
çàñãèéã çîõèöóóëàõ òºðèéí îðîëöîî
áàãà;
- õóâüöààò õºðºíãºä õÿíàëòûí
áàãöûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã áàãà,
2010]
õóâüöààò õºðºíãèéí ºì÷èä áóòàðõàé
áàéäàë ºíäºð áàéäàë àæèãëàãäñàí;
5. çàõ çýýëèéí íýýëòòýé ÷àíàð
- íýýëòòýé áàéäàë èë¿¿,
õºðºíãèéí, âàëþòûí õºäºë㺺íèé
õÿçãààðëàëò áàãà, ãàäààäûí ¿íýò
öààñ ãàðãàã÷, õºðºí㺠îðóóëàã÷,
ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàã÷èéí õ¿ðòýýìæ
èë¿¿ íýýëòòýé. Èéìä
ëèáåðàë÷ëàãäñàí çàõ çýýëä øóäàðãà
¿éë àæèëëàãààã áîëîí ýðñäýëèéã
áàãàñãàõ ¿¿äíýýñ òºðèéí õÿíàëòûã
÷àíãàòãàäàã áàéíà;
6. ¯íýò öààñíû çàõ çýýë
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýë îëîí
íèéòèéí áîëæ, èë¿¿ãýýð õºðâºõ
÷àäâàðòàé áîëæ áàéãàà áºãººä èë¿¿
îëîí óëñûí øèíæòýé áîëñîîð
áàéíà.
Äýýðõ çàãâàð íü ÀÍÓ, Àíãëè,
Êàíàä, Àâñòðàëè çýðýã óëñàä
äàâàìãàéëäàã.
Á. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí ýõ
ãàçðûí çàãâàðûí îíöëîã:
1. õºðºí㺠îðóóëàëòûí ýõ ¿¿ñâýð
- õºðºí㺠îðóóëàëò íü
õóâüöààãààð áèø ºðèéí áóñàä
õýðýãñýëýýð õýðýãæäýã;
2. Õºðºíãèéí áèðæèéí õýðýãñýë
- çàõ çýýëèéí ¿íäñýí õýðýãñýë íü
ºðèéí øèíæòýé (áàíêíû çýýë,
îáëèãàö), õóâüöààíû çàõ çýýë
õî¸ðäîã÷ à÷ õîëáîãäîëòîé;
3. Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí
îðîëöîã÷;
- õóâüöààò õºðºíãºò ñàëáàðò
òîìîîõîí õºðºí㺠îðóóëàã÷ààð áàíê
áàéäàã. ¯éëäâýð, áóñàä ñàíõ¿¿ãèéí
áóñ êîìïàíèéí õóâüöàà
ýçýìøèã÷ýýð áàíê áàéäàã, èéìä
õóâüöààíû èõýíõè íü áàíêíû
ìýäýëä, ýñõ¿ë òýäãýýðèéí íýãäñýí
ãðóïïä õàìààðàëòàé áàéäàã;
- óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí àêòèâä
àðèëæààíû áàíê ºíäºð õóâü
ýçýëäýã. Áàíê íü ººðèéí ñîíãîäîã
÷èã ¿¿ðãýýñýý (äåïîçèò, òºëáºð
òîîöîî) ãàäíà ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàããûí
õóâèàð îðîëöäîã (çàðèì òîõèîëäîëä
¿íýò öààñààð äàãíàñàí òóñãàé
7
Ìèðêèí ß. Ðûíîê öåííûõ áóìàã Ðîññèè: âîçäåéñòâèå ôóíäàìåíòàëüíûõ ôàêòîðîâ, ïðîãíîç è ïîëèòèêà ðàçâèòèÿ. Ì.:
Àëüïèíà Ïàáëèøåð, 2002., ñ.624
8
ĸðèíã Õàíñ-Óëüðèõ. Óíèâåðñàëüíûé áàíê – áàíê áóäóùåãî. Ôèíàíñîâàÿ ñòðàòåãèÿ íà ðóáåæå âåêà: Ïåð. ñ íåì.-
Ì.:Ìåæäóíàð.îòíîøåíèÿ, 1999. ñ. 384
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
ñàëáàð íýãæ, îõèí áàéãóóëëàãà
áàéãóóëäàã);
- õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëò áàãà
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã;
4. ºì÷èéí á¿òýö
- õóâü õºðºí㺠îðóóëàã÷ áîëîí
òýäãýýðèéã òºëººëñºí õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí õàìòàðñàí õýëáýðèéí
ºì÷èéí õóâü áàãà;
- òºðèéí áîëîí òîì êîìïàíè,
áàíêíû ºì÷ èõ;
- õóâüöààò õºðºíãºä õÿíàëòûí
áàãöûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã èõ.
Äýýðõ çàãâàð íü Ãåðìàí, Àâñòðè,
ßïîí çýðýã óëñàä äàâàìãàéëäàã.
Â. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
çàãâàðûã õîñëóóëñàí
êîíâåðãåíöè:
Ýäèéí çàñãèéí õºãæèëòýé óëñ
îðíóóäàä äýýðõè çàãâàðóóäûí çààã
àðèëàæ áàéãàà áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí
çàõ çýýëèéí áàéãóóëëàãà äàâõöàõ
õàíäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ,
ÕÁÍÃÓ ãýõ çýðýã óëñàä ýäãýýð
çàãâàðûã õîñëóóëñàí õýëáýðýýð
õýðýãëýæ áàéíà. 90-ýýä îíîîñ
ÕÁÍÃÓ õóâüöààíû çàõ çýýëýý
ºðãºòãºõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä
áàéãàà áºãººä õàìòàðñàí
êîìïàíèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàõ,
çàõ çýýëèéí ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãà áîëîõ áàíêíû ¿éë
àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëòûã
÷àíãàòãàõ, àøèã ñîíèðõîëûã
çºð÷è뺺ñ ñýðãèéëýõ, ýðñäýëèéã
áàãàñãàõ, õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
ýðõèéã õàìãààëàõ çýðýã àñóóäàëä
àíõààðëàà õàíäóóëæ èðæýý. ̺í
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéí àñóóäëûã
çîõèöóóëñàí õóóëü òîãòîîìæîî
Åâðîïûí õîëáîîíû Òîãòîîë,
Óäèðäàìæèä óÿëäóóëñàí áºãººä
àíãëîñàêñîíû çàãâàðààñ ìýäýýëýë
ò¿ãýýõ çàð÷èì, ¿íèéí ¿íäýñëýëã¿é
õýëáýëçëèéã óðüä÷èëàí òîîöîõ çýðýã
áóñàä õóäàëäàà àðèëæààã øóäàðãà
ÿâóóëàõ çàð÷ìûã õàðãàëçàæ
øèíý÷èëñýí áàéíà.7 ÀÍÓ-ûí õºðºíãº
îðóóëàã÷èéã òàòàõ, ÀÍÓ-ûí çàõ çýýëä
ãàðàõ ¿¿äíýýñ çàõ çýýëýý ºðãºæ¿¿ëýõ
27
¿¿äíýýñ Àìåðêèéí ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéã ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòàä
íèéö¿¿ëýõ áîäëîãî õèéãäýæ áàéíà.
Õàðèí Àìåðêèéí õóâüä
àðèëæààíû áàíêíû ¿íýò öààñíû
çàõ çýýë äýõ îðîëöîî íýìýãäýæ
ñàíõ¿¿ãèéí íýãäë¿¿äèéã áàéãóóëæ
¿íýò öààñààð àðèëæèæ áóé ôèðìèéã
òýäãýýðèéí îõèí êîìïàíè áîëãîõ
õàíäëàãàòàé áàéíà. Ôðàíöûí õóâüä
1945 îíîîñ áàíêèéã õºðºíãº
îðóóëàëòûí áîëîí àðèëæààíû ãýæ
õóâààñàí áàéñàí áîë 1984 îíîîñ
áóöààãààä íèéë¿¿ëñýí áàéíà. 1993
îíû õóóëèàð ßïîíû àðèëæààíû
êîìïàíèóä ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîõ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà
áîëîõ îõèí êîìïàíèéã ¿¿ñãýí
áàéãóóëàõ ýðõòýé áîëñîí.
Åâðîïûí îðíóóäàä ñàíõ¿¿ãèéí
çàõ çýýëýý íýãòãýõ, õóóëü òîãòîîìæîî
óÿëäóóëàõ õàíäëàãà íýìýãäñýýð
áàéíà. ̺í àðèëæààíû áàíê,
õºðºí㺠îðóóëàëòûí áàíê, áàíê-
áðîêåð, äààòãàëûí êîìïàíè çýðýã
áàéãóóëëàãàä íîãäîõ ñàíõ¿¿ãèéí
¿éë÷èëãýýíèé õóâààðèëàëòûí çààã
á¿äãýð÷ áàéãàà áºãººä áàíêíû øèíý
òºðºë áîëîõ ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ êîìïàíèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ
áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí èíòåãðàö÷èëàë
íü çàõ çýýëèéã õèë õÿçãààðã¿é
áîëãîæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèéã
äàãààä ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
èæèëñ¿¿ëýõ øààðäëàãûã áèé áîëãîæ
çàõ çýýëèéí áàéãóóëëàãóóäûã
îéðòóóëæ ºãñºí. Äýëõèéí õºðºíãèéí
çàõ çýýëèéí áàéãóóëàìæ, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí ò¿âøèíä äàðààõü
ººð÷ëºëò¿¿ä8 îðæ áàéíà:
1. Ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûã
íýãòãýæ õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëýõ
çàìààð ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûã
ºðãºæ¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé;
2. Áàíêíû ÷èã ¿¿ðãèéã
ºðãºæ¿¿ëýõ (áàíê ¿íýò öààñíû
êîìïàíè, äààòãàëûí êîìïàíèéí ÷èã
¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áàéäëààð)
õàíäëàãàòàé;
3. Áàíêíû çàãâàðòàé çàõ çýýë íü
çàðèì óëñàä áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí

28
áàéãóóëëàãàä íýýëòòýé áîëñîí.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà áàíê íü õºðºíãèéí çàõ
çýýëä íýâòýð÷ ýõýëñýí (Ôðàíö,
Èñïàíè);
4. Õºðºíãèéí áèðæ¿¿äèéí
òºâëºðºõ ïðîöåññ ÿâàãäàæ áàéãàà.
Îëîí óëñûí ò¿âøèíä íýãäýæ áàéíà;
5. Çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãûí ÷èã
¿¿ðãèéã íýã áàéãóóëëàãàä
òºâëºð¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé;
6. Óëñûí ç¿ãýýñ õóâüöààíû çàõ
çýýëèéã îíöãîé àíõààð÷, äýìæèæ
õºãæ¿¿ëýõ áîäëîãî áàðüæ áàéíà.
Ó÷èð íü õºãæñºí õóâüöààíû çàõ çýýë
íü óëñûí ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ
ãîë õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýã áîëäîã.
4.2.2. Ãàäààä óëñûí õóóëü ç¿éí
ïðàêòèêèéí çàðèì àñóóäàë
Çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãà
¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí ¿éë
àæèëëàãààíû åðºíõèé ä¿ðýì,
æóðàì íü òºðèéí ç¿ãýýñ
òîäîðõîéëîãäîæ çîõèöóóëàãäàæ
áàéõ ¸ñòîé. Òºðèéí çîõèöóóëàëòûí
ãîë çîðèëãî íü ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òîãòâîðòîé, íàéäâàðòàé
áàéäëûã õàíãàõ, ººðèéí óëñûí
íºõöºë áàéäëûã òîîöîí ýäèéí
çàñãèéí ºñºëòºä ýåðãýýð íºëººëºõ
¿íäýñíèé îíîâ÷òîé çàãâàðûã
òîäîðõîéëîí áîëîâñðóóëàõàä
îðøèíî.
Äýëõèéí óëñóóäûí ïðàêòèêò ¿íýò
öààíû çàõ çýýëèéã çîõèöóóëàõ ãóðâàí
ãóðâàí ¿íäñýí çàãâàðòàé:
1. çàñãèéí ãàçðûí áàéãóóëëàãûí
õÿíàëòààð (Èðëàíä, Ãîëëàíä,
Ïîðòóãàëè);
2. ñàíõ¿¿-áàíêíû áàéãóóëëàãûí
õÿíàëòààð (ÕÁÍÃÓ, Áåëüãè, Äàíè);
3. òóñãàé ÷èã ¿¿ðãèéí
áàéãóóëëàãààð (ÀÍÓ, Àíãëè, Ôðàíö,
Èòàëè, Èñïàíè).
Îð÷èí öàãò äýëõèéí ñàíõ¿¿ãèéí
çýõ çýýëèéí òîãòîëöîîíä òºðèéí
çîõèöóóëàõ, õÿíàëòûí îëîí
øàòëàëòàé áàéãóóëëàãóóäûí ÷èã
¿¿ðãèéã íýãòãýõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ
áàéãàà áºãººä ýíý èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé
íü íîòëîãäîæ áàéíà. Èéíõ¿¿
çîõèöóóëàëòûã íýãòãýõèéí ãîë õ¿÷èí
ç¿éëñ íü ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
îðîëöîã÷èéí ÷èã ¿¿ðýã ºðãºæèæ íýã,
õî¸ð ÷èãëýëýýð ÿâöóóðàõàà áîëüæýý.
Ýíý íü ÿëàíãóÿà æèæèã, ýäèéí çàñàã
íü õàíãàëòòàé õºã溺ã¿é óëñàä
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
îíöãîé òîõèðîìæòîé. Îëîí òàëò
ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà íü õºðºíãº
îðóóëàã÷ íàðò áàãö ¿éë÷èëãýýã
¿ç¿¿ëýõ çàìààð õýí õýíäýý àøèãòàé
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæòîé.
Ìýäýýæ ¿¿íèéã äàãààä çîõèõ
÷èãëýëèéí òºðèéí õÿíàëò,
çîõèöóóëàëò, ººðººð õýëáýë ìåãà-
çîõèöóóëàã÷ áàéãóóëàõ õýðýãöýý,
øààðäëàãà áèé áîëæýý.
ªíººäðèéí áàéäëààð
ñàíõ¿¿ãèéí íýãäñýí çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãà íü Åâðîïûí õóâüä Øâåä
(1991), Äàíè (1998), Íîðâåãè (1998),
Èñëàíä (1999), Ëþêñåìáóðã (1999,
ãýõäýý äààòãàëààñ áóñàä íü), Ýñòîíè
(2001)-ä áàíêíû áàéãóóëëàãàä
õÿíàëò òàâèõ, ¿íýò öààñ, äààòãàëûí
çàõ çýýëèéã çîõèöóóëæ áàéãàà áîë
Àçèä 1997-1998 îíû õºðºíãèéí çàõ
çýýëèéí õÿìðàëûí äàðàà (1998 -
ßïîí, ÁÍÑÓ) áàéãóóëæ ýõýëæýý.
Êàçàõñòàíä 2001 îíä ¯íýò öààñíû
¿íäýñíèé êîìèññèéã òàòàí áóóëãàæ
÷èã ¿¿ðãèéã íü Òºâ áàíêèíä
øèëæ¿¿ëæ, óëìààð 2004 îíä
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë äýõ õÿíàëò,
çîõèöóóëàëòûí àãåíòëàãèéã
áàéãóóëñàí áàéíà. ÎÕÓ-ûí õóâüä
2004 îíä ¯íýò öààñíû ¿íäýñíèé
êîìèññèéã òàòàí áóóëãàæ,
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéã çîõèöóóëàõ
õîëáîîíû àëáûã áàéãóóëæýý.
ÀÍÓ:
ÀÍÓ-ûí ¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéã
õÿíàõ áîëîí çîõèöóóëàõ ÷èã ¿¿ðýã
á¿õèé ãîë áàéãóóëëàãà áîë ÀÍÓ-ûí
¯íýò öààñíû áîëîí Áèðæèéí Êîìèññ
(Securities and Exchange
Commission, SEC) þì. Êîìèññèéã
ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí ¿åä
õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí õºðºíãèéí
áèðæèä èòãýõ èòãýë àëäàãäàæ
áàéñàí áàéäàëä õàðèó àðãà õýìæýý
áîëãîí 1934 îíä Åðºíõèéëºã÷
Äåëàíî Ðóçâåëüò (Franklin Delano
Roosevelt)-èéí äýðãýä áàéãóóëñàí
áàéíà. Êîìèññèéí òýðã¿¿ëýã÷ýýð
Äæîçåô Êåííåäè (Joseph Kennedy)
áîëæ áàéæýý.
SEC-èéí ÷èã ¿¿ðýã áà ýðõ õýìæýý:
Õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ áîëîí ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí öîãö á¿òýí áàéäëûã
õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí ¿íäñýí
[¹2(29)
¿¿ðýãòýé. Êîìèññ íü çàõ çýýëèéí
¿íäñýí îðîëöîãö ýòãýýä¿¿ä áîëîõ
õºðºíãèéí áèðæ, áðîêåð, äèëåð,
õºðºí㺠îðóóëàëòûí òàëààðõè
çºâëºõ áîëîí õàìòûí ñàí çýðãèéí
¿éë àæèëëàãààã õÿíàäàã. ÀÍÓ-ûí
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéã çîõèöóóëæ
áóé õóóëü òîãòîîìæ íü á¿õ õºðºíãº
îðóóëàã÷èéí õóâüä õºðºí㺠îðóóëàõ
ãýæ áóé îáúåêòûí òàëààð
ìýäýýëëèéí õ¿ðòýýìæòýé áàéõûã
õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí áàéäàã.
Òèéìýýñ SEC-èéí ¿íäñýí ¿¿ðãèéí
íýã áîë êîìïàíèóäûí ç¿ãýýñ ¿íýí
çºâ, áîäèòîé áºãººä öàã õóãàöààíä
íü ººðèéí ÿâóóëæ áóé ¿éë
àæèëëàãààíû òàëààð ìýäýýëýë
ãàðãóóëæ áàéõûã õàíãàõ ÿâäàë þì.
SEC íü æèëäýý ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí
400-500 áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿íä
õàðèóöëàãà òîîöäîã áàéíà. Ýäãýýð
çºð÷èëä òðåéäèíã èíñàéäåð (îëîí
íèéòýä õààëòòàé ìýäýýëýëä
¿íäýñëýí ¿íýò öààñíû àðèëæààíààñ
àøèã îëîõ çàìààð èòãýìæëýëèéí
õàðèëöààã ýâäýõ); çàõ çýýëýýð òîãëîõ
(çºâõºí òîäîðõîé õóâèéí àøèã
ñîíèðõîëä àøèãòàé áàéäëààð çàõ
çýýëèéí õºäºë㺺íèéã ººð÷ëºõ,
÷èãë¿¿ëýõ); íÿãòëàí áîäîõ
á¿ðòãýëèéí çºð÷èë (ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàíãààñ áîäèò ìýäýýëëèéã õàñàõ
áºãººä ãóéâóóëàõ); ¿íýò öààñíû òóõàé
áîëîí òýäãýýðèéã ãàðãàæ áóé
êîìïàíèéí òàëààð ìýäýýëëèéã
õóäàë, òººðºëä¿¿ëýõ áàéäëààð
ãàðãàæ ºãºõ ÿâäàë çîíõèëæ áàéíà.
Äýýðõ òîõèîëäîëä SEC íü òîðãîõ
õýìæýýã òîãòîîõ, õóóëü áóñààð îëñîí
îðëîãûã õóðààõ, õóâü õ¿í áîëîí
õóóëèéí ýòãýýäýä ¿íýò öààñòàé
õîëáîîòîé õóóëü áóñ àæèëëàãààã
ÿâóóëàõûã õîðèãëîõ çýðýã ýðõ
õýìæýýòýé.
SEC-èéí á¿òýö
SEC-èéí óäèðäëàãà 5 ãèø¿¿äýýñ
á¿ðäýõ áºãººä òýäãýýðèéã Ñåíàòûí
ñàíàë áîëãîñíîîð Åðºíõèéëºã÷ 5
æèëèéí õóãàöààòàéãààð òîìèëíî.
Òýãýõäýý æèë áîëãîíû 6 äóãààð
ñàðûí 5-íû ºäºð çºâõºí íýã
ãèø¿¿íèé õóãàöàà äóóñàõààð
òîõèðóóëñàí áàéäàã. SEC-èéí áèå
äààñàí áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ
ýäãýýð ãèø¿¿äèéí 3-ààñ äýýø íü íýã
íàìä õàðüÿàëàãäàõûã õîðèãëîäîã.
2010]
Åðºíõèéëºã÷ íü ýäãýýð ãèø¿¿äýýñ
íýãèéã íü Òýðã¿¿ëýã÷ýýð òîìèëäîã.
Êîìèññ íü áàéíãûí áºãººä
õóðàëäààíààðàà ¿íýò öààñíû
òàëààð õóóëü òîãòîîìæèéã àâ÷
õýëýëöýõ áºãººä õ¿÷èí òºãºëäºð áóé
ä¿ðýì, æóðàìä ººð÷ëºëò îðóóëàõ,
çàõ çýýëèéí øèíý÷ëýëòýé
õîëáîîòîéãîîð øèíýýð ãàðãàõ õóóëü
òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èã
¿¿ðýãòýé. ÀÍÓ-ûí ñòàíäàðòààð SEC
íü õîëáîîíû æèæèã àãåíòëàã áºãººä
3100 îð÷èì îðîí òîîòîé, äºðâºí
¿íäñýí õýëòñýýñ á¿ðääýã:
- êîðïîðàòèâ (àðèëæààíû)
ñàíõ¿¿ãèéí;
- çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí;
- õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí;
- õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
õýëòýñ.
Êîðïîðàòèâ ñàíõ¿¿ãèéí õýëòýñ
(Division of Corporation Finance) íü
ìýäýýëëèéã õÿíàõ ¿¿ðýãòýé.
Òóõàéëáàë, á¿ðòã¿¿ëýõ òóõàé
ºðãºäºë, æèëèéí áîëîí óëèðëûí
òàéëàí, õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
æèëèéí õóðëûí ºìíº õóâüöàà
ýçýìøèã÷äýýñ òàðààõ èòãýìæèò
ñàíàëûí òàëààðõè ìàòåðèàë. ̺í
¿íýò öààñíû òóõàé õóóëü áîëîí
ò¿¿íèé íýìýëò, ººð÷ëºëòºä òàéëáàð
õèéíý. Íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí
õýëòýñòýé õàìò õîëáîãäîõ
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààã
àæèãëàí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí
øèíý÷ëýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãûã
íýâðò¿¿ëäýã. Òóõàéëáàë, Íÿãòëàí
áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòûí
çºâëºëººñ (Financial Accounting
Standards Board, FASB) ãàðãàäàã
îëîí íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí
ñòàíäàðò (Generally Accepted
Accounting Principles, GAAP).
Çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí
õýëòýñ (Division of Market Regulation)
íü çàõ çýýëèéí ¿ð ä¿íòýé áîëîí
çîõèîí áàéãóóëàëòàé, øóäàðãà
ÿâàãäàõ ¿éë àæèëëàãààíû æèøãèéã
òîãòîîæ, äýìæèæ àæèëëàäàã. Ýíý
÷èã ¿¿ðãèéã çàõ çýýëèéí òîìîîõîí
îðîëöîã÷ áîëîõ áðîêåð, äèëåðèéí
ï¿¿ñ, ¯íýò öààñíû äèëåð¿¿äèéí
¿íäýñíèé íèéãýìëýã (National
9
http://www.fsa.gov.uk/pubs/cp/rp28.pdf
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
Association of Securities Dealers,
NASD), Îðîí íóòãèéí ¿íýò öààñíû
æóðàì áîëîâñðóóëàõ çºâëºë
(Municipal Securities Rule Making
Board, MSRB), ìºí Depository Trust
and Clearing Corporation, DTCC,
National Securities Clearing
Corporation, NSCC çýðýã êëèðèíã
àãåíòëàã, ¿íýò öààñíû òàëààðõè
ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàí ò¿ãýýäýã
àãåíò áîëîí áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ çàìààð
õýðýãæ¿¿ëäýã. Çàõ çýýëèéí
çîõèöóóëàëòûí õýëòýñ íü ¯íýò
öààñíû õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã
õàìãààëàõ êîðïîðàö (Securities
Investor Protection Corporation,
SIPC)-èéí ¿éë àæèëëàãààã ìºí
õÿíàäàã áà SIPC íü ¿íýò öààñ
äààòãàõ áîëîí êîðïîðàöèéí ãèø¿¿í
ï¿¿ñ¿¿äèéí äàíñàíä áóé
¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí áóñàä õýðýãñýëèéã
ï¿¿ñèéí äàìïóóðëààñ äààòãàäàã
õóâèéí õýâøëèéí, àøãèéí áóñ áàéíà.
SIPC íü çàõ çýýëä óíàõ, ýñõ¿ë
çàëèëàíãààñ ¿¿ñýõ àëäàãäëààñ
äààòãàäàãã¿é.
Õºðºí㺠îðóóëàëòûí
ìåíåæìåíòèéí (Division of
Investment Management) íü íèéò 15
òðëí. $-èéí õýìæýýíèé õºðºíãº
îðóóëàëòûí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîã
õÿíàæ, çîõèöóóëàëò õèéäýã áàéíà.
̺í òóõàéëáàë, Õºðºí㺠îðóóëàã÷
êîìïàíè, õàìòûí ñàí, õºðºíãº
îðóóëàëòûí çºâëºõèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé õîëáîòîé ¿íýò
öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
õýðýãæèëòèéã õàðèóöäàã.
Õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
õýëòýñ (Division of Enforcement) íü
¿íýò öààñíû òóõàé õóóëèéí çºð÷ëèéã
øàëãàõ áà øààðäëàãàòàé
òîõèîëäîëä àâàõ ñàõèëãûí àðãà
õýìæýýíèé òàëààð, ýñõ¿ë àñóóäëûã
õîëáîîíû ø¿¿õ, ýñõ¿ë çàõèðãààíû
õýðãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ
òàëààð ¯íýò öààñ áîëîí Áèðæèéí
êîìèññò çºâëºìæ ãàðãàäàã; SEC –
èéí íýðèéí ºìíººñ çºð÷èë
ãàðãàã÷òàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ
òàëààð õýëýëöýýð õèéäýã. Äýýð
äóðäñàíààð SEC íü çºâõºí èðãýíèé
õóóëü òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ
áàéãóóëëàãûí ýðõ õýìæýýòýé.
29
SEC íü ìºí 18 óäèðäàõ ãàçàðòàé
áºãººä ýäãýýðýýñ õàìãèéí íýð õ¿íä
á¿õèé íü òîõèðëûí õÿíàëò,
øàëãàëòûí óäèðäàõ ãàçàð (Office of
Compliance Inspections and
Examinations, OCIE). OCIE íü
õºðºíãèéí çàõ çýýëä îðîëöîã÷äûã
áàéíãà õÿíàæ, øàëãàæ áàéäàã.
OCIE-ààñ ÿâóóëæ áóé ñóäàëãààíä
¿íäýñëýí SEC íü ¿íýò öààñíû òóõàé
õóóëèéã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëæ áóéã
õÿíàæ, çºð÷ëèéã èëð¿¿ëæ áàéäàã.
SEC íü OCIE-ààñ ºãñºí ìýäýýëýëä
¿íäýñëýí ýìèòåíòîä îëãîãäñîí
çºâøººðëèéã äàõèí õàðàõ, ººð÷ëºõ,
çàñàõ øààðëàãàòàé áàéãààã
èëýðõèéëñýí ìýäýãäýõ çàõèäàë
èëãýýäýã (deficiency letters). OCIE íü
íîöòîé çºð÷èëèéí òàëààð Õóóëü
òîãòîîìæèéã õýðýæ¿¿ëýõ õýëòýñò
ìýäýãäýõ áºãººä òóõàéí õýëòýñ íü
çºð÷ëèéã àðèëãàõ àðãà õýìæýýã
àâäàã.
Ìóæèéí çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãà.
ÀÍÓ-ûí ìóæ áîëãîí ¿íýò öààñíû
ººðèéí çîõèöóóëàõ àëáàòàé. Ýäãýýð
áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä ìóæèéí
õóóëü òîãòîîìæèéí çºð÷ëèéã
øàëãàäàã.
1934 îíû Securities Exchange Act
íü ¿íýò öààñíû íèéòýä àðèëæàõ
àñóóäëûã çîõèöóóëñàí. Ýíý õóóëèéí
äàãóó ¯íýò öààñíû áîëîí áèðæèéí
êîìèññ (U.S. Securities and
Exchange Commission, SEC)
áàéãóóëàãäñàí áºãººä ýíý íü ÀÍÓ-
ûí õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí ¿íäñýí
ìåõàíèçì þì.
Àíãëè:
¯íýò öààñíû çàõ çýýë íü ºìíº
íü òºðèéí áàéãóóëëàãààð áèø,
õàðèí Ëîíäîíãèéí õºðºíãèéí
áèðæýýð çîõèöóóëàãääàã áàéñàí
áàéíà. 1980 îíîîñ Èõ Áðèòàíè íü
õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí ºðãºí
õ¿ðýýíèé øèíýòãýëèéã õèéñýí. 1988
îíä Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé
õóóëü 9 áàòàëæ ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã
ñèñòåì÷èëæ ºãñºí. Ýíý õóóëèàð ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëèéã çîõèöóóëàõ ¯íýò
öààñíû áîëîí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
çºâëºëèéã áàéãóóëæýý. Ýðõ ç¿éí
áàéäëûí õóâüä õóóëèàð Ñàíãèéí

30
ÿàìä õàðüÿàëàãäàõ áîëîâ÷ òºðèéí
áàéãóóëëàãà áèø, õàðèí ¿íýò öààñíû
çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãûí òºëººëºë á¿õèé
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà. ̺í
÷àíàðûíõàà õóâüä õóóëèàð ýðõ
õýìæýý íü òîãòîîãäñîí ººðºº
óäèðäàõ áàéãóóëëàãà þì. Ýíý
áàéãóóëëàãà íü ñàíõ¿¿ãèéí
çóó÷ëàã÷äàä òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ
ýðõ õýìæýýòýé õýäèé ÷ ýíý ÷èã ¿¿ðãýý
áóñàä ººðºº óäèðäàõ áàéãóóëëàãàä
øèëæ¿¿ëñýí áàéíà. Ñàíõ¿¿ãèéí
ñàëáàðûí øèíý øèíýòãýëèéí
õ¿ðýýíä 1997 îíä ýíý ñàëáàð äàõü
á¿õ çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãûã ¯íýò
öààñíû áîëîí õºðºí㺠îðóóëàëòûí
çºâëºëèéí ¿íäñýí äýýð íýãòãýæ
Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé çºâëºë
áàéãóóëæýý. Ýíý áàéãóóëëàãàä áóñàä
òºðèéí áàéãóóëëàãà áîëîí ººðºº
óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã
øèëæ¿¿ëæýý. Äàðãà áîëîí óäèðäàõ
çºâëºëèéí ãèø¿¿äèéã Ñàíãèéí ñàéä
òîìèëíî. Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé
çºâëºëä Àíãëèéí òºâ áàíê, áóñàä
ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà, ¿íýò
öààñíû êîìïàíè, äààòãàëûí
êîìïàíè, òýòãýâðèéí ñàí,
õàäãàëàìæ, êëèðèíãèéí çýðýã
áàéãóóëëàãûí õÿíàëòûí ¿¿ðãèéã
øèëæ¿¿ëæýý. 10 Ýíý áàéãóóëëàãûí
ñàíõ¿¿æèëò íü õÿíàëòàíä áàéãàà
áàéãóóëëàãà áîëîõ ìýðãýæëèéí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òóñãàé
çºâøººðºëòýé áàéãóóëëàãûí
¿éë÷èëãýýíèé òºëáºðººñ
(òóõàéëáàë, õºðºíãèéí áèðæèéí
ýðãýëò çýðýã) áîëîí Ǻâëºëººñ
¿ç¿¿ëæ áóé áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé
òºëáºðººñ á¿ðäýíý. ªºðººð õýëáýë
PPP çàð÷ìûí õýðýãæèëò ¿¿íýýñ
õàðàãäàæ áàéíà.
Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí
çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãûã íýãòãýõ
õàíäëàãà àíãëèàñ ãàäíà ãàäààä
îëîí óëñàä àæèãëàãäàæ áàéíà.
Ýõíèé ýýëæèíä ñêàíäèíàâûí
îðíóóäàä ýíý ïðîöåññ ÿâàãäñàí áîë
õîæèì íü ßïîí, Ñîëîíãîñ, Óíãàð,
Ëàòâè çýðýã óëñàä ÿâàãäæýý.
Ôðàíö Óëñ:
Õºðºíãèéí çàõ çýýë äýõ
çîõèöóóëàëò Ôðàíöèéí õóâüä Ýäèéí
10
http://www.pwc.com/Extweb/industry.nsf/docid/9EC5D5DDD1C5FDB085256DF6000EF523
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
çàñàã, ñàíãèéí ÿàìíû õàðúÿà îëîí
øàòëàë á¿õèé áàéãóóëëàãààñ
á¿ðääýã. Ýíý çîõèöóóëàëòûí ¿íäñýí,
ãîë áàéãóóëëàãà íü Áèðæèéí
àðèëæààíû êîìèññ (1967 îíä
áàéãóóëàãäñàí) þì. Ýíý êîìèññèéí
ãîë ¿¿ðýãò õºðí㺠îðóóëàã÷èéí ýðõ,
àøãèéã õàìãààëàõ, ìýäýýëëèéí
íýýëòòýé áàéõ ñòàíäàðòûã õàíãàõ,
õºðºí㺠îðóóëàëòòàé êîìïàíèóäàä
òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ,
èíñàéäåðèéí àðèëæààíä õÿíàëò
òàâèõ, ìºí ò¿¿í÷ëýí õºðºíãº
îðóóëàã÷ íàðààñ èðñýí ãîìäëûã
õÿíàõ çýðýã áàãòàíà.
Óäèðäàõ çºâëºë íü 9 ãèø¿¿íòýé.
Ýäãýýð ãèø¿¿ä ¯íäýñíèé
Àññàìáëåé, Ñåíàò, Ýäèéí çàñàã,
íèéãìèéí çºâëºë, Òºâ áàíê çýðãýýñ
òîìèëñîí ýòãýýä, áóñàä ººðºº
óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí
òºëººëºã÷人ñ á¿ðäýíý.
Äàðààãèéí áàéãóóëëàãà íü
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí çºâëºë þì.
Ýíý áàéãóóëëàãà íü ¿íýò öààñíû
êîìïàíèéí áîëîí áèðæèéí ¿éë
àæèëëàãààã õÿíàõ, Ýäèéí çàñàã,
ñàíãèéí ÿàìíààñ áàòëàõ õºðºíãèéí
áèðæèéí ¿éë àæèëëàãààã
çîõèöóóëàõ æóðàì, ä¿ðìèéí òºñëèéã
áîëîâñðóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé. Ýíýõ¿¿
Ǻâëºë Ýäèéí çàñàã, ñàíãèéí
ÿàìíààñ òîìèëîõ 16 ãèø¿¿äýýñ
á¿ðäýíý.
Ôðàíöûí áèðæ¿¿äèéí
íèéãýìëýã áîëîõ EURONEXT Paris
(2000 îí õ¿ðòýë Ïàðèæèéí áèðæ) íü
ñàíõ¿¿ãèéí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãà
áºãººä çàõ çýýë äýõ ºäºð òóòìûí
àæèëëàãààã õàðèóöíà.
Ôðàíöûí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã
ÿã ýíý çàãâàðò õàìààðíà ãýæ ¿çýõ íü
õ¿íäðýëòýé. Ôðàíöûí òºðèéí
çîõèöóóëàëò, ¿¿ðýã ºíäºð. Ôðàíöûí
ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýëèéí ¿ð ä¿íä
ãåðìàí çàãâàðààñ àíãëèñàêñîí
çàãâàð ëóó øèëæñýí ãýæ ¿çýõ
¿íäýñëýëòýé.
ÕÁÍÃÓ:
Ãåðìàíä õºðºíãèéí çàõ çýýëèéã
îëîí òºðëèéí áàéãóóëëàãà
çîõèöóóëäàã. 1994 îíä õîëáîîíû
áàéãóóëëàãà áîëîõ ¯íýò öààñíû
êîìèññèéã áàéãóóëñàí. Êîìèññ íü
[¹2(29)
ýìèòåíòîîñ ìýäýýëýë öóãëóóëàõ, çàõ
çýýëèéã õÿíàõ áà õóóëü òîãòîîìæ,
áóñàä æóðìûí õýðýãæèëòýä õÿíàëò
òàâüäàã. Ãåðìàíû ¯íäñýí õóóëèéí
îíöëîãîîñ (ìóæ-ãàçðûí àñóóäàë
îíöãîé áàéð ñóóðü ýçýëäýã)
õàìààðàí õîëáîîíû áàéãóóëëàãààñ
ãàäíà Ìóæèéí ñòàòñ-êîìèññàðûí
ãàçðûí òºëººëºã÷ ìºí áàéíà.
ÕÁÍÃÓ-ä àðèëæààíû áàíê íü ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷ ¿íäñýí
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà áàéíà.
Èéìä ¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéã
çîõèöóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãò áàíêíû õÿíàëò
èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Áàíêíû
õîëáîîíû õÿíàëò øàëãàëòûí òàíõèì
íü áàíêíû áîëîí ¿íýò öààñíû
êîìïàíèóäàä õºðºíãèéí áîñãûí
õýìæýýã áàðèìòàëæ áóé áàéäàë,
áàëàíñûí á¿òýö ãýõ çýðýã ¿éë
àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèíà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãåðìàíû
¿íýò öààñíû çàõ çýýë àìåðèêèéí
àäèë èë¿¿ íýýëòòýé áîëæ áàéãàà íü
íýã òàëààñàà ýðãýýä àìåðèêèéí
¿íýò öààñûã òàòàõ çîðèëãîòîé þì.
ßïîí:
1948 îíä ¯íýò öààñ áîëîí
áèðæèéí êîìèññ áàéãóóëàãäñàí áà
ýíý áàéãóóëëàãà íü àìåðèêèéí
çàãâàðòàé òºñòýé þì. 1951 îíä ýíý
áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã
õÿëáàðøóóëæ ýðõ õýìæýýã íü
Ñàíãèéí ÿàìä øèëæ¿¿ëæ ÿàìíû
õàðúÿàíä çºâëºëäºõ áàéãóóëëàãà
áîëîõ ¯íýò öààñ áîëîí áèðæèéí
çºâëºë áàéãóóëæýý. Ýíý
áàéãóóëëàãà íü ýíý ñàëáàðûí õóóëü
òîãòîîìæèéã áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ
÷èãëýëýýð ñàíàë, çºâëºìæèéã
áîëîâñðóóëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéâ.
Õàðèí 1990-1991 îíû õºðºíãèéí
áèðæèéí õÿìðàëûí äàðàà
èíñàéäåð ìýäýýëëèéã õóóëü áóñààð
àøèãëàñàí, ¿íèéã ¿íäýñëýëã¿éãýýð
õýëáýëç¿¿ëæ çºð÷èë ãàð÷ áàéñàí ãýõ
¿íäýñëýëýýð Ñàíãèéí ÿàìíû äýðãýä
ýðãýýä ¯íýò öààñ áîëîí áèðæèéí
êîìèññ áàéãóóëñàí áºãººä ýíý
áàéãóóëëàãà íü çàõ çýýëèéí òºëºâ
áàéäëûã àæèãëàõ áà õÿíàõ ¿ðýãòýé
áàéâ.
1998 îíä ñàíõ¿¿ãèéí
òîãòîëöîîíû øèíýòãýëýýð
2010]
ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë á¿ðýí
ëèáåðàë÷ëàãäàæ õàìòàðñàí
õºðºíãèéí õýðýãñëýýð àðèëæèõ
ýðõèéã ñàíõ¿¿ãèéí õîëäèíãóóäàä
îëãîñîí. ¯íýò öààñíû êîìïàíèóäàä
ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñëèéã òóñãàé
çºâøººðºëã¿éãýýð õàäãàëàõ, á¿ðòãýõ,
àøèãëàõ ¿éë÷èëãýý ÿâóóëàõ áîëîí
áðîêåðûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã
çºâøººðñºí áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý
Åðºíõèé ñàéäûí äýðãýä Ñàíõ¿¿ãèéí
õÿíàëòûí àãåíòëàãèéã áàéãóóëñàí.
Ýíý áàéãóóëëàãà íü óëñûí õýìæýýíä
á¿õ ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîîã õÿíàõ
áàéãóóëëàãà þì. Ñàíãèéí ÿàì íü
çºâõºí ñàíõ¿¿ãèéí áîäëîãûã
òîäîðõîéëîõ, âàëþòûí áîëîí îëîí
óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöààã
÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.
ÎÕÓ:
ÎÕÓ-ûí ¿íýò öààñíû ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûí ¿íäñýí ýõ ñóðâàëæ
íü ÎÕÓ-ûí Èðãýíèé õóóëü, ¿¿íýýñ
ãàäíà 1996 îíû ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí òóõàé õîëáîîíû õóóëü, 1995
îíû Õóâüöààò íèéãýìëýãèéí òóõàé
õîëáîîíû õóóëü þì. Òîäîðõîé
òºðëèéí ¿íýò öààñíû ýðãýëòèéã
çîõèöóóëñàí õýì õýìæýý áóñàä
òºðëèéí ýðõ ç¿éí àêòàä òóñãàãäñàí
áàéäàã áàéíà. Åðºíõèéëºã÷èéí,
Çàñãèéí ãàçðûí áîëîí áóñàä
õîëáîîíû ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí
áàéãóóëëàãûí àêòààð õóóëèéí
çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé áîëãîæ
ºãäºã áîë Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
õîëáîîíû àëáà ýðõ õýìæýýíèéõýý
õ¿ðýýíä õîëáîãäîõ çîõèöóóëàëòûã
ãàðãàäàã.
Çîõèöóóëàõ òºðèéí áàéãóóëëàãà
íü Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
õîëáîîíû àëáà áàéíà. Ýíý àëáà íü
2004 îíû 3 äóãààð ñàðûí 9-íèé
ºäðèéí 314 ä¿ãýýð “Õîëáîîíû
ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãûí
òîãòîëöîî áà á¿òöèéí òóõàé”
Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãààð ºìíº íü
áàéñàí ¯íýò öààñíû õîëáîîíû
êîìèññûí ÷èã ¿¿ðãèéã óëàìæëàí àâ÷
áàéãóóëàãäñàí áàéíà. Óã
áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðýã, ýðõ õýìæýý,
¿éë àæèëëàãààíû æóðàì, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã 2004 îíû 4
ä¿ãýýð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí õîëáîîíû
àëáàíû àñóóäàë (Âîïðîñû
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
ôåäåðàëüíîé ñëóæáû ïî
ôèíàíñîâûì ðûíêàì) Çàñãèéí
ãàçðûí òîãòîîë, ìºí Çàñãèéí ãàçðûí
òîãòîîëîîð 2004 îíû 6 äóãààð ñàðûí
30-íû ºäºð áàòàëñàí Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ
çýýëèéí õîëáîîíû àëáàíû
æóðìààð çîõèöóóëñàí áàéíà.
Ýíý áàéãóóëëàãà íü ¿íýò öààñûã
ãàðãàõ, ýðãýëòýä îðóóëàõûã
çîõèöóóëàõ; óëñûí á¿ðòãýëèéã
õýðýãæ¿¿ëýõ; ¿íýò öààñ ãàðãà÷, ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà áîëîí
ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãà,
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàí ãýõ çýðýã
áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä
õÿíàëò, øàëãàëò òàâèõ, õóóëü
òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí
ïðàêòèêèéã íýãòãýõ, áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ ñàíàë áîëîâñðóóëàõ, õóóëü
òîãòîîìæèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ;
õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä ìýäýýëëèéã õàíãàõ
ãýõ çýðýã ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëíý.
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
õîëáîîíû àëáàíû äàðãà, ò¿¿íèé
îðëîã÷èéã Çàñãèéí ãàçàð òîìèëíî.
Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä äàðààõè
ñòàòóñûí õóâüä òýãø 10 àëáàíû
á¿òýöòýé:
• Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëä äýõ
çîõèöóóëàëòûã õºãæ¿¿ëýõ ãàçàð;
• Õàìòûí õºðºí㺠îðóóëàëòûã
çîõèöóóëàõ, õÿíàõ ãàçàð;
• Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
îðîëöîã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã
çîõèöóóëàõ, õÿíàõ ãàçàð;
• ¯íýò öààñíû ãàçàð;
• ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä òàâèãäàõ
õÿíàëòûí àðãà õýìæýýã çîõèîí
áàéãóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ãàçàð;
• Õóóëèéí õýëòýñ;
• Áè÷èã õýðýã, àðõèâûã õàðèóöàõ
àëáà;
• Ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ áîëîí
íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí õýëòýñ;
• Çàõèðãàà-òåõíèêèéí õàíãàëòûí
àëáà;
• Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
ìýäýýëýë, ìîíèòîðèíãèéí àëáà.
̺í á¿òöýä íü áèå äààñàí ãóðâàí
íýãæ áàãòàíà:
• Òºðèéí àëáà, õ¿íèé íººöèéí
õýëòýñ;
• Íýãä¿ãýýð õýëòýñ;
• Ìîáèëèçàöèéí áýëòãýëèéí
àëáà.
31
Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí
õîëáîîíû àëáà íü ººðèéí ¿éë
àæèëëàãààãàà øóóä áîëîí îðîí
íóòãèéí áàéãóóëëàãààðàà
äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëíý. Õîëáîîíû
óëñûí õýìæýýíä 14 îðîí íóòãèéí
ñàëáàðòàé.
ÁÍÒÓ:
Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí õîðîî
1981 îíä 2499 äóãààð Õºðºíãèéí çàõ
çýýëèéí õóóëèàð áàéãóóëàãäñàí.
Á¿ðýí ýðõýý ººðèéí õàðèóöëàãààð,
õàðààò áóñààð õýðýãæ¿¿ëýõ,
çàõèðãàà áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí áèå
äààñàí çîõèöóóëàã÷ íèéòèéí
áàéãóóëëàãà þì. Õàðúÿàëäàã ñàéä
íü Åðºíõèé ñàéäûí ¿¿ðýã áîëãîñîí
Òºðèéí ñàéä (Øàäàð ñàéä) þì. Òºâ
íü Àíêàðàä áàéõ áºãººä Ñòàíáóëä
òºëººëºã÷èéí ãàçàðòàé áàéíà.
Õîðîîíû ¿íäñýí ÷èã ¿¿ðýã:
• Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí èòãýë
íýýëòòýé, øèéäâýðòýé àæèëëàõûã;
• Õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷äèéí
ººðººð õýëáýë, õºðºíãº
îðóóëàã÷äûí ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõ ÿâäëûã õàíãàõ þì;
Õîðîî Çàñãèéí ãàçðààñ
òîìèëñîí äîëîîí ãèø¿¿íýýñ
á¿ðäýíý. Òýäíèé:
• Õî¸ðûã íü õîëáîãäîõ ñàéäûí
íýð äýâø¿¿ëñýí 4 õ¿íýýñ;
• Íýãèéã íü Ñàíãèéí ñàéäûí íýð
äýâø¿¿ëñýí 2 õ¿íýýñ;
• Íýãèéã íü ¯éëäâýð, Õóäàëäààíû
ñàéäûí íýð äýâø¿¿ëñýí 2 õ¿íýýñ;
• Íýãèéã íü Áàíêíû çîõèöóóëàõ
áîëîí õÿíàõ áàéãóóëëàãûí íýð
äýâø¿¿ëñýí 2 õ¿íýýñ;
• Íýãèéã íü Òóðêèéí Õºðºíãèéí
çàõ çýýëèéí çóó÷ëàã÷
áàéãóóëëàãóóäûí íèéãýìëýãýýñ íýð
äýâø¿¿ëñýí 2 õ¿íýýñ;
• Íýãèéã íü Òóðêèéí Òàíõèìóóä
áîëîí Áèðæèéí íèéãýìëýãèéí íýð
äýâø¿¿ëñýí 2 õ¿íýýñ òîìèëîí.
Çàñãèéí ãàçàð íýð äýâøèã÷äèéí
íýãèéã äàðãààð òîìèëíî. Õîðîîíû
äàðãûí ñàíàëààð ãèø¿¿äèéí
äóíäààñ íýãèéã íü äýä äàðãààð
ñîíãîíî. Õîðîîíû äàðãà, ãèø¿¿ä
òºðèéí áîëîí õóâèéí ººð ÿìàð íýã
¿¿ðýãò àæèë õàâñàð÷ áîëîõã¿é
áºãººä ¿¿ðýãò õóãàöàà 6 æèë áàéíà.
Õóãàöàà íü äóóññàí ãèø¿¿í äàõèí
òîìèëîãäîõ áîëîìæòîé. Äàðãàà

32
áóñàä ãèø¿¿äèéí ãóðàâíû íýãèéã
õî¸ð æèëä íýã øèíý÷èëíý.
Õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí õîðîî,
õîðîîíû äàðãà, ãèø¿¿ä áîëîí
õîðîîíû ¿éë àæèëëàãààã
õýðýãæ¿¿ëýõ á¿òýö á¿õèé õîðîîíû
óäèðäëàãà äàõü á¿òöýýñ á¿ðäýíý.
Õîðîîíû àæèëëàãàà äàðãûí
õàðüÿàí äàõü äàðãûí òóñëàõûí
õàðüÿàíä àæèëëàõ àëáàäóóä
ã¿éöýòãýíý. Àëáàäóóä:
• Õÿíàí øàëãàõ ãàçàð;
• Êîìïàíèéí ñàíõ¿¿ãèéí ãàçàð;
• Çóó÷ëàõ ¿éë àæèëëàãààíû
ãàçàð;
• Êîìïàíèéí õºðºíãº
îðóóëàã÷äûí ãàçàð;
• Ñóäàëãààíû ãàçàð;
• Íÿãòëàí áîäîõ ñòàíäàðòûí
ãàçàð;
• Çàõ çýýëèéã õÿíàõ áîëîí
çîõèöóóëàõ ãàçàð;
• Ýðõ ç¿éí ãàçàð;
• Ìýäëýã, Ñòàòèñòèê áîëîí
ìýäýýëëèéí ãàçàð;
• Çàõèðãàà áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí
ãàçðààñ á¿ðäýíý.
Àëáàäóóä õýëòñèéí äàðãà, äàðãûí
òóñëàõ, ìýðãýæèëòí¿¿ä, õýëòñèéí
äàðãûí á¿òýö äýõ ¿éë÷èëãýýíèé íýãæ
áîëîí àëáàí õààã÷äààñ á¿ðäýíý.
Õîðîî ñàíõ¿¿ãèéí áèå äààñàí
áàéíà. Õîðîîíû á¿õ çàðäëûã òóñãàé
ñàíãààñ ãàðãàíà. ¯íýò öààñ
ãàðãàã÷èä (êîìïàíèóä, õºðºíãº
îðóóëàëòûí ñàíãóóä, õºðºíãº
îðóóëàëòûí êîìïàíè) ýíýõ¿¿ ñàíä
ãàðãàñàí ¿íýò öààñíû ìÿíãàíû
õî¸ðòîé òýíöýõ õýìæýýíèé òºëáºð
òºëíº. Ñàíãèéí îðëîãî õîðîîíû
çàðäàëä õ¿ðýõã¿é òîõèîëäîëä
íýýëòòýé, òºñ⺺ñ àâàõ òóñëàìæààð
¿ëäýãäëèéã õààíà.
¯íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöäîã çàðèì àðèëæààíû
áàíêíû îíöëîã:
Àðèëæààíû áàíê íü ººðèéí
îëîí òàëò ÷èã ¿¿ðýãòýé ñàíõ¿¿ãèéí
áàéãóóëëàãûí õóâüä ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí îðîëöîã÷ áàéäàã. Ãýõäýý óëñ
áîëãîíä àðèëæààíû áàíêíû ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä ýçëýõ áàéð ñóóðü
ÿíç á¿ð áàéäàã áàéíà. ªíãºðñºí
çóóíû 50-èàä îíû äóíäààñ
àðèëæààíû áàíê ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëä øóóä áîëîí øóóä áóñààð
íýâòýð÷ îðîëöîæ ýõýëæýý. Çàðèì óëñ
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
(ÀÍÓ, ßïîí, Êàíàä)-àä àðèëæààíû
áàíêíû ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë îðîëöîõ
ýðõèéã íü õÿçãààðëàñàí áàéäàã
áîëîâ÷ ýäãýýð íü òðàñòûí ¿éë
àæèëëàãààíû õýëáýðýýð áîëîí
áðîêåðèéí ï¿¿ñýýð äàìæóóëàí,
ýñõ¿ë õºðºí㺠îðóóëàëòûí êîìïàíè,
áàíêûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õýëáýðýýð
øóóä áóñ áàéäëààð îðîëöäîã áàéíà.
¯íýò öààñòàé õîëáîîòîé
àæèëëàãààíä èäýâõòýé áàéäëààð
ãåðìàíû àðèëæààíû áàíê
îðîëöäîã. ¯íýò öààñòàé õîëáîîòîé
ºðãºí õ¿ðýýíèé àæèëëàãààíä
îðîëöîõ áîëîìæèéã íü õóóëèàð
çîõèöóóëñàí áàéäàã áàéíà.
Òóõàéëáàë, ýìèòåíòèéí ÷èã ¿¿ðãèéã
(îáëèãàö ãàðãàõ) õýðýãæ¿¿ëæ
áîëîõîîñ ãàäíà çóó÷ëàã÷, õºðºíãº
îðóóëàã÷ààð îðîëöîæ áîëäîã áàéíà.
Èõýíõè óëñàä àðèëæààíû áàíê
íü ººðèéí àøãàà ¿íýò öààñòàé
õîëáîîòîé áîëîí õºðºíãº
îðóóëàëòûí àæèëëàãààíààñ îëîõ
îðëîãîîñ á¿ðä¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé
áàéíà. Àðèëæààíû áàíêíû ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîõ õàíäëàãà
íýìýãäñýíýýð àðèëæààíû áàíêààð
òîëãîéëóóëñàí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí òîì
òîì ãðóïï¿¿ä áàéãóóëàãäàõ íºõöºë
áîëæýý. Ýäãýýð ñàíõ¿¿ãèéí ãðóïï íü
ººðòºº õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàí,
áðîêåðûí ï¿¿ñ, òðàñòûí êîìïàíè,
çºâëºõ ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ï¿¿ñ,
êîìïàíèóäûã òºâëºð¿¿ëñýí
á¿òýöòýé áàéäàã.
Àðèëæààíû áàíê ººðèéí îõèí
ñàíõ¿¿ãèéí êîìïàíè áàéãóóëæ, ìºí
áðîêåðûí ï¿¿ñèéí ¿éë
àæèëëàãààíä øóóä îðîëöîõ çàìààð
õºðºíãèéí çàõ çýýëä áàéð ñóóðèà
îëæ áàéíà. ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí
õèë äàìíàæ õºãæèæ áàéãàà íü ìºí
àðèëæààíû áàíêèíä èë¿¿ àøèãòàé
ãàäààäûí õóâüöàà, îáëèãàöûí
ýðãýëòýíä îðîëöîæ (ìºí õàíøíû
çºð¿¿ äýýð òîãëîõ çàìààð) ¿éë
àæèëëàãààíûõàà õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëæ
áàéíà. Èéì áàéãóóëëàãûí èõýíõè íü
îëîí óëñûí ò¿âøèíä íýðòýé áàéõààñ
ãàäíà ãàäààäûí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí
áàéãóóëëàãàòàé íÿãò õîëáîîòîé
áàéäàã. Èõýíõè óëñàä àðèëæààíû
áàíêíû øèíý òºðëèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ÷èãëýë áîë
ñàíõ¿¿ãèéí çºâëºõèéí ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýíý ¿éë÷èëãýýãýý
[¹2(29)
òîäîðõîé ñàíõ¿¿ãèéí àêòèâä õºðºíãº
îðóóëàõ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ñîíèðõîëä
¿ç¿¿ëäýã. Èéì òóñëàëöààã áàíêíû
äîòîîä ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíä
òóëãóóðëàí àêòèâ õºðºíãèéí àøèã,
ýðñäýëèéí õàðèëöàí õàìààðàëä
¿íýëãýý õèéõ, àøãèéí äèíàìèê
¿ç¿¿ëýëòèéã õàðãàëçàí ¿íýò öààñíû
áàãö (portfolio) á¿ðä¿¿ëýõ, õóäàëäàí
àâàõ òîîöîî áîëîâñðóóëàõ çýðãýýð
õèéíý.
Õºðºíãèéí áèðæèéí çàðèì
îíöëîã:
Çàðèì óëñàä (Àíãëè, ÀÍÓ)
õºðºíãèéí áèðæ íü õóâüöààò
íèéãýìëýã õýëáýðòýé õóâèéí
êîìïàíè áàéäàã. Èéì áèðæ íü áèå
äààñàí áàéäàëòàé áèðæèéí
àðèëæààã ÿâóóëäàã. Áèðæ äýýðõè á¿õ
õýëöýë õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó
ÿâàãäàõààñ ãàäíà òóõàéí
çîõèöóóëàëòûã çºð÷ñºíººð òîäîðõîé
ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûã ¿¿ðäýã.
Çàðèì óëñàä (Àâñòðè, Øâåéöàð,
Øâåä) áèðæ íü õóâüöààò íèéãýìëýã
õýëáýðòýé áîëîâ÷ õîëèìîã
áàéäëààð, òóõàéëáàë, 50% õóâüöàà
íü óëñûí ìýäýëä áàéõ õýëáýðýýð
áàéãóóëëàãääàã. Èéì áèðæèéã
ñîíãóóëüò áàéãóóëëàãà óäèðäàíà.
Ãýõäýý áèðæèéí êîìèññàð íü
áèðæèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõààñ
ãàäíà àëáàí ¸ñîîð áèðæèéí
õàíøèéã á¿ðòãýäýã.
Õàðèí íýã õýñýã óëñàä (Êàçàõñòàí,
Êèðãèç, ÎÕÓ) áèðæ íü àøãèéí áóñ
áàéãóóëëàãà áàéäàã. Èéì
áàéãóóëëàãûí ãîë çîðèëãî íü ¿íýò
öààñíû õýâèéí ýðãýëòýä
øààðäëàãàòàé íºõöºëèéã õàíãàõ, çàõ
çýýëèéí ¿íèéã íü òîäîðõîéëîõ,
çîõèõ ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ,
ìýðãýæëèéí îðîëöîã÷äûí
ìýðãýæëèéí ºíäºð ò¿âøèíã òîãòîîæ
áàéõ ¿¿ðýãòýé.
Ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà íü
çîõèõ òóñãàé çºâøººðºëä ¿íäýñëýí
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëíà. Èõýíõè
óëñàä ãóðâàí òºðëèéí òóñãàé
çºâøººðºë ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãàä îëãîãääîã áàéíà.
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä
ìýðãýæëèéí îðîëöîã÷èéí òóñãàé
çºâøººðºë;
- á¿ðòãýëèéã õºòëºõ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òóñãàé
çºâøººðºë,;
2010]
- õºðºíãèéí áèðæèéí òóñãàé
çºâøººðºë.
Èéì áàéäëààð òóñãàé
çºâøººðëèéã òóñãààðëàí õóóëü÷èëæ
áóé íü àëèâàà çºð÷ëèéí àñóóäëààñ
óðü÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿¿äíýýñ ¿éë
àæèëëàãààã õîëèí, äàâõàðäóóëàí
õýðýãæ¿¿ëýõèéã õÿçãààðëàñàí
áàéäàã áàéíà. ªºðººð õýëáýë
á¿ðòãýëèéã õºòëºõ ¿éë àæèëëàãààã
áóñàä ìýðãýæëèéí ¿éë
àæèëëàãààòàé õàâñàðãàí ÿâóóëæ
áîëîõã¿é.
Õºðºíãèéí áèðæèéí ãèø¿¿íèé
ñòàòóñ óëñ áîëãîíä õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéäàã áàéíà. Òóõàéëáàë,
ÀÍÓ, Àíãëèä õºðºíãèéí áèðæèéí
ãèø¿¿ä íü çºâõºí õóâü ýòãýýä, Èòàëè,
Ãåìàí, ÎÕÓ, Êàçàõñòàíä õóâü áîëîí
õóóëèéí ýòãýýä áàéäàã áàéíà.
Õºðºíãèéí áèðæ ¿íýò öààñíû
õîëáîîòîé áèðæ äýõ àæèëëàãààã
ÿâóóëàõ æóðìûã òîãòîõîîñ ãàäíà ¿íýò
öààñûã àðèëæààíä ãàðãàõ (ëèñòèíã),
àðèëæààíààñ ãàðãàõ (äåëèñòèíã)
æóðìûã, õýëöýëèéã á¿ðòãýõ, õàíãàõ
æóðìûã òîãòîîäîã. Çàðèì óëñàä
ëèñòèíãä ýçëýõ áàéð ñóóðü íü
òàòâàðûí õºíãºëºëòèéí ¿íäýñëýë
áîëäîã áàéíà.11
ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãà:
¯íýò öààñíû çàõ çýýëä ººðºº
óäèðäàõ áàéãóóëëàãà ºíäºð à÷
õîëáîãäîëòîé. ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãà íü õóóëü òîãòîîìæèéí
õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ
àøãèéí òºëºº áóñ ñàéí äóðûí
áàéãóóëëàãà þì. ªºðèé㺺
çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãûí ýðõ ç¿éí
çîõèîí áàéãóóëëàãûí õýëáýð íü á¿õ
ë óëñàä õîëáîî, íèéãýìëýã õýëáýðòýé
áàéäàã. Ýíý áàéãóóëëàãà íü
ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
îðîëöîã÷äûí ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð áàéãóóëàãääàã áà òýäãýýðèéí
ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
íºõöºëèéã õàíãàõ, ìýðãýæëèéí ¸ñ
ç¿éí õýì õýìæýýíèé áèåëýëòèéã
õàíãàõ, ¿íýò öààñ ýçýìøèã÷ áîëîí
òóõàéí õîëáîîíû ãèø¿¿í ýòãýýäèéí
áóñàä ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ýðõèéã
õàìãààëàõ, ººðèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ, ¯íýò öààñíû çàõ
11
Ò.Î.Ðåäðååâà. Ïðàâîâîå ðåãóëèðîâàíèå ðûíêà öåííûõ áóìàã. Ó÷.ï., Âîëãîãðàä. 2001., Ñ.41
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
çýýëèéí çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãààñ
¿¿ðýã áîëãîñíû äàãóó ¿íýò öààñòàé
õîëáîîòîé àæèëëàãààã ÿâóóëàõ
ìýðãýæëèéí æóðàì, ñòàíäàðòûã
òîãòîîõ, ò¿¿íèéõýý õýðýãæèëòèéã
õÿíàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé. Ýíý áàéãóóëëàãà
íü ãîë òºëºâ ¯íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãààñ
îëãîõ çºâøººð뺺ð áàéãóóëàãäàæ
ýíý áàéãóóëëàãàäàà òàéëàãíàõ
¿¿ðýãòýé áàéäàã áàéíà. Îëñîí
îðëîãîî ãèø¿¿ääýý
õóâààðèëàõã¿éãýýð çºâõºí ººðèéí
ä¿ðìèéí çîðèëãî, çîðèëòûã
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíäàà
çàðöóóëíà. ªºðèéí ãèø¿¿äèéí ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ çàðèì
óëñàä ýäãýýð õîëáîî íü õºíäëºíãèéí
àðáèòðûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ íýãæòýé
áàéäàã áàéíà. Õàðèí èéì
áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿äèéí ãýðýýíä
àðáèòðèéí òóõàé çîõèöóóëàëò
áàéõã¿é áîë àðáèòðûí áàéãóóëëàãàä
ýðõýý õàìãààëóóëàõààð õàíäàæ
áîëäîã áàéíà. ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãà íü ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéã õºãæ¿¿ëýõ, äîòîîä,
ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
èòãýëèéã òàòàõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýã
áîëäîã. ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãà õºãæñºí óëñàä (ÀÍÓ,
Àíãëè, Ãåðìàí, Ôðàíö) àëèâàà
àñóóäëûí ãàðö, øèéäëèéã
ìýðãýæëèéí ç¿ãýýñ ãàðãàäàã. Õàðèí
¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéã çºâõºí òºð
õÿíàäàã óëñàä èõýíõ òîõèîëäîëä
àñóóäëûã øèéäýõäýý ¿ð ä¿í, ºãººæ
áàãàòàé, ýñõ¿ë õîæèìäóóëæ øèéäâýð
ãàðãàäàã. ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãà íü çºâøèëöºëä
¿íäýñëýí øèéäâýðýý ãàðãàäàã. ̺í
õàðèóöëàãûí õóâüä òºðèéí ñàíêöààñ
ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãûí
àâàõ àðãà õýìæýý íü èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé
áàéäàã. Òóõàéëáàë, áîéêîò ¿ç¿¿ëýõ
çàìààð (õàðüöààãàà õÿçãààðëàõ
çàìààð) çºð÷èë ãàðãàã÷èéã
äàìïóóðàëä õ¿ðãýæ áîëíî.
Õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî:
ÀÍÓ-ûí õóâüä ¯íýò öààñíû áîëîí
áèðæèéí êîìèññ íü õóóëü
òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí ýòãýýäýä
çàõèðãààíû àðãà õýìæýý àâäàã áà
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé
33
àëáàí òóøààëòàí, ýñõ¿ë òóõàéí
õóóëèéí ýòãýýäýä, ìºí ¿íýò öààñ
ãàðãàã÷äàä òîðãóóëü òàâèõ ýðõòýé.
ÀÍÓ-ûí õóóëü òîãòîîìæîîð Êîìèññ
íü 500 ìÿíãàí äîëëàðûí òîðãóóëü
òàâèõ ýðõòýé. ¯¿íýýñ ãàäíà ¿íèéã
õóóëü áóñààð ºñãºæ, áóóðóóëñàí áîë
õóâü ýòãýýäýä 1 ñàÿ äîëëàð, ýñõ¿ë 10
õ¿ðòýë æèë õîðèõ ÿë, õóóëèéí
ýòãýýäýä 2,5 ñàÿ äîëëàðûí òîãòîõ
ÿëààð øèéòãýäýã áàéíà. Õàðèí
äîòîîä ìýäýýëëèéã àøèãëàí
àðèëæàà ýðõëýõ æóðìûã çºð÷èõ
òîõèîëäîëä õóâü ýòãýýäýä 5-100
ìÿíãàí äîëëàð, õóóëèéí ýòãýýäýä 50-
500 ìÿíãàí äîëëàðûí òîðãóóëü
òàâüäàã áàéíà. ̺í ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãà äîòîîä ìýäýýëëèéã
àøèãëàí àðèëæàà ýðõëýõ æóðìûã
çºð÷èõ òîõèîëäîëä Êîìèññ íü òóõàéí
ìýäýýëëèéã àøèãëàí îëæ àâñàí
îðëîãî, ýñõ¿ë òóõàéí ìýäýýëëèéã
àøèãëàí óðüä÷èëàí ñýðãèéëñýí
ó÷èð÷ áîëîõ áàéñàí àëäàãäëûí
õýìæýýã ãóðàâ íóãàëñàí õýìæýýíèé
òîðãóóëü òàâèõ ýðõòýé. Ýíý
òîõèîëäîëä õÿíàëò òàâüæ áàéñàí
ýòãýýäèéã òîðãîæ áàñ áîëíî. Äîòîîä
ìýäýýëëèéã àøèãëàí àðèëæàà
ýðõëýõ æóðìûã çºð÷èõ õýðãèéí õººí
õýëýëöýõ õóãàöàà èðãýíèé õýðãýýñ èõ
áóþó 5 æèë áàéäàã áàéíà. Äîòîîä
ìýäýýëëèéã àøèãëàí àðèëæàà
ýðõëýõ æóðàì çºð÷ñºíèéã
èëð¿¿ëýõýä ìýäýýëëýýð òóñàëñàí
ýòãýýäýä Êîìèññ íü òîðãóóëèéí 10%
õ¿ðòýë õýìæýýíèé øàãíàë,
óðàìøóóëàë îëãîõ ýðõ õýìæýýòýé.
Òîðãóóëèéí ñàíêöààñ ãàäíà Êîìèññ
íü õîëáîãäîõ ýòãýýäèéí áóñàä ¿éë
àæèëëàãààã íü õÿçãààðëàõ àðãà
õýìæýý àâàõ áîëîìæòîé. ̺í
Êîìèèñ íü òóõàéí áàéãóóëëàãûã
òàòàí áóóëãàõ, ººð÷ëºí çîõèîí
áàéãóóëàõ òóõàé ø¿¿õýä õ¿ñýëò
ãàðãàí øèéäâýðë¿¿ëýõ áîëîìæòîé.
Åâðîïûí çîõèöóóëàëò íü ìºí
õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí
ýòãýýäèéã øèéòãýõ ¿ð ä¿íòýé
çîõèöóóëàëòòàé. Çàõèðãààíû
õàðèóöëàãààñ òîðãóóëü íü ºðãºí
õýðýãëýãääýã. Òóõàéëáàë, Àíãëèä
äîòîîä ìýäýýëëèéã àøèãëàí
àðèëæàà ýðõëýõ æóðìûã çºð÷èõ

34
òîõèîëäîëä 7 õ¿ðòýë æèëýýð õîðèõ,
ýñõ¿ë òîðãîõ øèéòãýëèéã íîãäóóëæ
áîëäîã áàéíà. ̺í ýíý õî¸ðûã
íýãòãýñýí áàéäëààð ÷ õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýæ áîëäîã áàéíà. Äîòîîä
ìýäýýëëèéã àøèãëàí îëæ àâñàí
îðëîãî, ýñõ¿ë òóõàéí ìýäýýëëèéã
àøèãëàí óðüä÷èëàí ñýðãèéëñýí
ó÷èð÷ áîëîõ áàéñàí àëäàãäàë áîëîõ
õýìæýýã íºõºí òºë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý
àâ÷ áîëíî.
Ôðàíö óëñàä ýíý òºðëèéí õýðýãò
2 ñàðààñ 2 æèë õ¿ðòýë, ýñõ¿ë (áîëîí)
6000 – 10 ñàÿ ôðàíê áóþó äîòîîä
ìýäýýëëèéã àøèãëàí îëæ àâñàí
îðëîãî, ýñõ¿ë òóõàéí ìýäýýëëèéã
àøèãëàí óðüä÷èëàí ñýðãèéëñýí
ó÷èð÷ áîëîõ áàéñàí àëäàãäëûí
õýìæýýã àðàâ íóãàëñàí õýìæýýíèé
òîðãóóëü òàâèíà.12
Ä¿ãíýëò
ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãûí ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
¿ç¿¿ëýõ ýåðýã íºëººíººñ ãàäíà
ñºðºã íºëººã õàðãàëçàí ¿çýõ ¸ñòîé.
Òóõàéëáàë, òîäîðõîé õ¿ðýý (õîëáîî)-
ãýýð õÿçãààðëàñàí ìîíîïîëè òîãòîîõ
áîëîìæòîé áà ýðõ ìýäýë, íºëººëºë
õóâààõ íºõöºë á¿ðääýã. Õýäèé
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ æóðàì,
ñòàíäàðò ãàðãàõ áîëîâ÷ ò¿¿íèéãýý
õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí õºø¿¿ðýãã¿é
áàéäàã. ̺í èéì áàéãóóëëàãàä
ãèø¿¿íýýð ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð
íýãääýã áîëîâ÷ õýí õýçýý÷ íýã èéì
áàéãóóëëàãààñ ãàð÷ ººð
áàéãóóëëàãàä îðîõ ýðõòýé áàéäàã.
Ýíý òîõèîëäîëä õÿíàëò,
çîõèöóóëàëòààñ ä¿ðâýæ ñóë, ¸ñ ç¿éí
õóâüä ÷ºëººòýéä îðîõ ìàãàäëàëòàé.
Ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü çèíäààðõàæ,
÷èãëýë çààæ õààëòòàé êëóá áîëîõ
áîëîìæòîé. Èéìä ìàíàé óëñûí
õóâüä äýâøèëòòýé óëñûí ïðàêòèêèéã
äàãàí ªºðèé㺺 çîõèöóóëàõ
áàéãóóëëàãûã õºãæ¿¿ëýõ
øààðëàãàòàé áîëîâ÷ äýýðõè ñóë
òàëûã íü òîîöîí õàíäàõ (òîîí
õÿçãààð òàâèõ, ã.ì.) íü çîõèìæòîé.
¯íýò öààñíû çàõ çýýë õºãæñºí
çàðèì óëñûí ïðàêòèêò øèíæèëãýý
õèéæ ëèñòèíãä ýçëýõ áàéð ñóóðèàð
íü òàòâàðûí õºíãºëºëòèéí ¿íäýñëýë
12
http://agitis.ru/strategiya/page14.html
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
áîëäîã òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõ
áîëîìæèéã ñóäëàõ øààðäëàãàòàé
áàéíà. Ýíý íü ¿íýò öààñíû çàõ
çýýëèéí ¿ð íºëººãººð ýäèéí çàñãèéã
õºãæ¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éëñèéí íýã
áîëîõ ëèñòèíãä áàòàëãààòàé áàéð
ñóóðü ýçëýõ, õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí
èòãýë, ñîíèðõîëûã íýìýãä¿¿ëæ áóé
êîìïàíèä ¿ç¿¿ëýõ óðàìøóóëëûí
òîãòîëöîî áîëíî.
Ãàäààä óëñûí ïðàêòèê, îëîí
óëñûí ñòàíäàðòûã áàðèìòëàí ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõîä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë:
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëèéí ýðõ
ç¿éí çîõèöóóëàëòûã èðãýíèé ýðõ ç¿éä
¿íäýñëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
- Õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí ýðõ, àøèã
ñîíèðõîëûã õàìãààëàõ, çàõ çýýë
äýýðõè õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã
õîðèãëîõ, ¿íýò öààñíû çàõ çýýë äýõ
ìýðãýæëèéí îðîëöîã÷ áàéãóóëëàãûí
õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ,
çàõèðãààíû áîëîí ýð¿¿ãèéí ýðõ
ç¿éí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä õºðºíãº
îðóóëàëòûí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ,
õºðºí㺠îðóóëàã÷äûí èòãýëèéã
íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ íºõºí
îëãîâðûí îëîí õóâèëáàð, õýëáýðèéã
íýìýãä¿¿ëýõ;
- Ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã
áîëîâñðîíã¿é áîëãîõ;
- Óäèðäëàãûí çîõèñòîé
õýëáýðèéã õºãæ¿¿ëýõ;
- Ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ òóñãàé çºâøººðëèéí
øààðäëàãûã øàëãàõ óëñûí õÿíàëòûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ìýðãýæëèéí
¿éë àæèëëàãààíä ºíäºð ìýðãýøèë,
õºðºíãèéí áàòàëãàà, øóäàðãà,
íýýëòòýé áàéõ ñòàíäàðòûí
àñóóäëààð òóñãàé çºâøººðëèéí
øààðäëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ;
- ¯íýò öààñíû çàõ çýýëä ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òýãø íºõöºë,
÷ºëººò ºðñºë人íèéã õºãæ¿¿ëýõ;
- Áèå äààñàí îëîí íèéòèéí
õÿíàëòûã òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ;
- Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã
¿íýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöóóëàõ
íºõöºë, îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ;
[¹2(29)
- Ìîíãîëûí ¿íýò öààñûã îëîí
óëñûí çàõ çýýëä ãàðãàõ íºõöºë,
îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ;
- Êîìïàíèéí óäèðäëàãà (ìàíàéä
”Êîìïàíèéí çàñàãëàë” ãýæ
òîìú¸îëñîí áàéãàà)-ûí îëîí óëñûí
ñòàíäàðòûã ¿íýò öààñíû çàõ çýýëä
îðîëöîõ êîìïàíèóäàä íýâòð¿¿ëýõ.
ÒÀÂ. ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÈÉÍ
ÑÓÐÒÀË×ÈËÃÀÀ ÁÀ ÈÐÃÝÄÈÉÍ
¯ÍÝÒ ÖÀÀÑÍÛ ÒÀËÀÀÐÕÈ ÝÐÕ
ǯÉÍ ÌÝÄËÝÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË
5.1. Ñóäàëãàà ÿâóóëñàí áàéäàë
Èðãýäèéí ¿íýò öààñíû òàëààðõè
ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéí áàéäàë, ýíý
òàëààð òýäýíä õ¿ð÷ áóé õóóëü
òîãòîîìæèéí ñóðòàë÷èëãààíû òºëºâ,
¿ð ºãººæèéã ñóäëàí òîãòîîõûí òóëä
íèéñëýë, îðîí íóòãèéí õýìæýýíä
èõýýõýí ºðãºí õ¿ðýýã õàìðóóëàí
ñóäàëëàà.
Èðãýäèéí ¿íýò öààñíû òàëààðõè
ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéí áàéäàë, õóóëü
òîãòîîìæèéí ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëæ
áóé áàéäàë, ¿ð ºãººæèéí òàëààð
èðãýäýýñ àâàõ ñàíàë àñóóëãàä
çîðèóëàí 13 àñóóëò á¿õèé ñàíàë
àñóóëãûí õóóäàñ áîëîâñðóóëæ, óã
àñóóëãûí õóóäñààð 1100 èðãýíýýñ
ñàíàë àñóóëãà àâ÷, ñàíàëûã
òºðºëæ¿¿ëýí àâ÷ ¿çñýí áîëíî.
Èðãýäèéí ¿íýò öààñíû òàëààðõè
ìýäýý, ìýäýýëýë ÿìàð ò¿âøèíä
áàéãàà, ò¿¿í÷ëýí ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ìýäýý, ìýäýýëýë îëæ
àâàõàä ó÷èð÷ áóé áýðõøýýë íü
èðãýäèéí íàñ, áîëîâñðîë áîëîí
íèéñëýë, õºäºº îðîí íóòàãò àìüäàð÷
áóé áàéäëààñ õàìààð÷ áóé ýñýõýä
ä¿ãíýëò õèéõ çîðèëãîîð ñàíàë
àñóóëãûí ñóäàëãààã íèéñëýë, õºäºº
îðîí íóòãààñ àäèë òîîãîîð àâñàí
áîëíî.
Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíû ¿ð
ä¿íãèéí ìàãàäëàëûã òàíäàõ,
ñóäàëãààíû áîäèòîé áàéäëûã õàíãàõ
çîðèëãîîð Äàðõàí-Óóë, Îðõîí,
Áóëãàí àéìãóóäàä áèå÷ëýí î÷èæ,
çîõèõ èðãýä, àëáàí òóøààëòíààñ
ÿðèëöëàãûí àðãààð ñóäàëãàà àâëàà.
Ñàíàë àñóóëãûí áîëîí
ÿðèëöëàãûí àðãààð õèéñýí
2010]
ñóäàëãààíä èðãýí, òºð çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí àëáàí õààã÷, ø¿¿ã÷,
ºì㺺ëºã÷ ãýõ ìýò÷èëýí äàâõàðäñàí
òîîãîîð 1208 õ¿í îðîëöîæ ñàíàë
ºã÷ýý.
̺í ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí
õýðãèéã óíøèæ ñóäàëæ áàéõ ÿâöàä
èðãýäèéí ¿íýò öààñíû òàëààðõè ýðõ
ç¿éí ìýäëýãèéí áàéäëûã ñóäàëæ
¿çñýí áîëíî.
5.2. Èðãýäèéí ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéí
áàéäàë
5.2.1. Õóâü÷ëàëûí öýíõýð áîëîí
ÿãààí òàñàëáàðûã õýðõýí
çàðöóóëñàí
Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíä
îðîëöîã÷äûí “õóâü÷ëàëûí öýíõýð
áîëîí ÿãààí òàñàëáàðûã õýðõýí
çàðöóóëñàí” áàéäëûã ñóäàëæ ¿çýõýä
ñóäàëãààíä õàðèóëò ºãñºí 1012
èðãýíèé 13.1% íü òóõàéí ¿åä
àæèëëàæ áàéñàí áàéãóóëëàãàäàà
õºðºí㺠îðóóëñàí, 43.7% íü ººðºº
çàðöóóëààã¿é áóþó ýöýã, ýõ íü
çàðöóóëñàí, 18.1% íü áóñäàä áýëýí
ìºí㺺ð õóäàëäñàí, 24.9% íü
òàñëáàðûã õýðõýí çàðöóóëñíàà
ìýäýõã¿é áàéíà ãýæ õàðèóëæýý.
Õàðèí àñóóëãàä õàðèóëñàí
îðîëîã÷äûã íàñíû àíãèëëààð íü àâ÷
¿çâýë 35-ààñ äîîø íàñíû èðãýäèéí
83.3% íü öýíõýð áîëîí ÿãààí
òàñàëáàðûã ººðºº çàðöóóëààã¿é,
ýñâýë õýðõýí çàðöóóëñíàà ìýäýõã¿é
ãýõ õàðèóëòûã ºã÷ýý. Õàðèí 36-ààñ
äýýø íàñíû èðãýäèéí 21.7% íü
öýíõýð áîëîí ÿãààí òàñàëáàðàà
àæèëëàæ áàéñàí áàéãóóëëàãàäàà
õºðºí㺠îðóóëæ, 27.7% íü áóñäàä
áýëýí ìºí㺺ð õóäàëäæýý.
Õàðèí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí
àìüäàð÷ áóé íóòàã äýâñãýðèéí
õàðúÿàëëààð àâ÷ ¿çýõýä íèéñëýë,
îðîí íóòàã ãýõ ¿ç¿¿ëýëòèéí õóâüä
òºäèéëºí ÿëãàà áàéãààã¿é áîëîâ÷
õºäºº îðîí íóòãèéí èðãýä
õóâü÷ëàëûí òàñàëáàðàà àæèëëàæ
áàéñàí áàéãóóëëàãàäàà õºðºíãº
îðóóëàõ çàìààð çàðöóóëñàí íü
íèéñëýëä àìüäàð÷ áóé èðãýäòýé
õàðüöóóëàõàä 46.1%-ààð èë¿¿,
òóõàéí ¿åä áýëýí ìºí㺺ð õóäàëäñàí
13
Õàâñðàëò çóðàã 3-ûã õàðíà óó.
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
íü 44.8%-ààð èë¿¿ áàéëàà. Ýíýõ¿¿
ä¿í íü õºäºº îðîí íóòãèéí èðãýä
õóâü÷ëàëûí òàñàëáàðûã õýðõýí
çàðöóóëàõ àðãàà ìýäýõã¿é áàéñíààñ
ãàäíà òýäíèéã àæèëëóóëæ áàéñàí
áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà áîëîîä
áóñàä ýòãýýä¿¿ä ýíý áàéäëûã òóéëûí
îâæèí àøèãëàæ, èðãýäèéí ¿íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä
îðîëöîõ ýðõèéã çºð÷èæ áàéñàí ãýõ
ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýæ áàéíà.
¯¿íýýñ õàðàõàä èðãýä ¿íýò öààñûã
õýðõýí çàðöóóëàõ àðãà çàìàà
ìýäýõã¿é, ýíý òàëààðõè ìýäýý,
ìýäýýëýë õîìñ áàéñíààñ õóâüöààã
õºðºí㺠îðóóëàëò õýëáýðýýð áóñäàä
ºãñºí áºãººä ¿¿íýýñ íîãäîë àøèã
àâààã¿é, ìºí õóâüöààã õýðõýí
çàðöóóëñíàà áóþó ÿàñíàà ìýäýõã¿é
áàéñàí þì. ªºðººð õýëáýë, ¿íýò
öààñíû òàëààðõè ìýäýý ìýäýýëýë
õîìñ áàéñàí íü õóâü÷ëàëûí
òàñàëáàðûí çàðöóóëàëòàä ñºð㺺ð
íºëººëæýý.
Õóâü÷ëàëûí öýíõýð, ÿãààí
òàñàëáàðûí çàðöóóëàëòûí òàëààðõè
ñàíàë àñóóëãûí ä¿íã ìàãàäëàõ
çîðèëãîîð èðãýäòýé áèå÷ëýí óóëçàæ
ÿðèëöàõàä:
• öýíõýð, ÿãààí òàñàëáàð ãàð äýýð
íü áàéõã¿é, áðîêåðèéí êîìïàíèä ë
áàéäàã áàéõ, ÿàñíûã ìýäýõã¿é áàéíà;
• õýçýý ÷ ÿìàð íýã íîãäîë àøèã
àâ÷ áàéãààã¿é, ¿¿íèéã ìýäýæ
õººöºë人 ÷ ¿ã¿é, àëü íýã
êîìïàíèéí õóâüöàà ýçýìøèã÷äèéí
õóðàëä ñóóæ ¿çýýã¿é, õóðàë áîëîõ
òóõàé õýí íýãýí ìýäýãäýæ áàéãààã¿é;
• öýíõýð, ÿãààí òàñàëáàð áàéãàà,
òýð îäîî õýðýãã¿é áîëñîí áèç äýý,
õóâü÷ëàëûí òàñàëáàðûã èðãýä
áèäýíä õóâààðèëæ áàéõ òýð ¿åýð ë
çàðæ áîðëóóëàõ ¸ñòîé áàéñàí òýãæ
÷àäààã¿é;
• çàðèì õóâüöààãàà ¿íýòýé
áîðëóóëæ, ¿íýä õ¿ðýõ ìàãàäëàëòàé
ãýæ ¿çýæ õýäýí øèðõýã õóâüöàà àâñàí
áàéñàí þì. Ò¿¿íèéãýý çàðàõ
ñàíààòàé î÷òîë îðîí íóòãèéí
áðîêåðèéí êîìïàíè íàäààñ
àñóóëã¿éãýýð áîðëóóë÷èõñàí áàéñàí,
òýãýýä òà çºâøººð÷, ãàðûí ¿ñýã
çóðñàí ó÷ðààñ ìàíàéõ àæëàà ë
õèéñýí ãýæ ìýëçýýä ºíãºðñºí.
35
Ò¿¿íýýñ õîéø õóâüöààã¿é áîëñîí ãýæ
áîäîîä òýð òóõàé ñîíèðõîõîî
áîëüñîí;
• ¯íýò öààñíû àðèëæàà ÿâàãääàã
ýñýõ òàëààð ìýäýõã¿é, àðèëæààíû
çàð õ¿ðãýãääýãã¿é, àðèëæàà õààíà
ÿâàãääàã íü ÷ òîäîðõîéã¿é ãýõ
ìýò÷èëýí ÿðüæ áàéëàà.
̺í ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíä
îðîëöñîí èðãýäèéí õóâü÷ëàëûí
öýíõýð áîëîí ÿãààí òàñëáàðààð
ººðòºº àøèãòàé õºðºí㺠îðóóëñàí
ýñýõèéã ñóäëàõàä 23.7% íü
õàðèóëààã¿é áóþó ìýäýõã¿é ãýñýí
áîë 17.8% íü òóõàéí ¿åäýý àøèãòàé
áàéñàí ãýæ, 3.9% íü îäîî õ¿ðòýë
íîãäîë àøèã àâ÷ áàéãàà òóë àøèãòàé
õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí ãýæ
õàðèóëæýý. Ãýòýë àñóóëãàä
õàðèóëàã÷äèéí 54.5% íü àøèãòàé
õºðºí㺠îðóóëàëò õèéãýýã¿é ãýæ
õàðèóëñíààñ 13 ¿çýõýä èðãýä
õóâü÷ëàëûí òàñàëáàðàà
àøèãòàéãààð çàðöóóëæ ÷àäààã¿é
áàéíà ãýõ ä¿ãíýëòýä õ¿ðëýý.
Èðãýäèéí õóâü÷ëàëûí
òàñàëáàðàà𠺺ðòºº àøèãòàé
õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí ãýõ ¿íýëãýý
òýäíèé íàñ, áîëîâñðîë, àìüäàð÷ áóé
íóòàã äýâñãýðèéí õàðúÿàëëààð
òºäèéëºí ÿëãààòàé áóñ áàéñàí
áîëîâ÷ îðîí íóòãèéí èðãýäèéí
õóâü÷ëàëûí òàñàëáàðàà𠺺ðòºº
àøèãòàé õºðºí㺠îðóóëñàí ãýõ
¿íýëãýý íèéñëýëèéí èðãýäèéí
¿íýëãýýíýýñ 59.2%-ààð, òóõàé ¿åäýý
àøèãòàé áàéñàí ãýõ ¿íýëãýý 70.4%-
ààð èë¿¿ áàéëàà. Ýíý íü îðîí
íóòãèéí èðãýä õóâü÷ëàëûí
òàñàëáàðààðàà íèéñëýëèéí
èðãýäýýñ àøèãòàé õºðºí㺠îðóóëàëò
õèéñýí ãýõ ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýñýí þì.
5.2.2. ¯íýò öààñ ãýæ þó âý?
Èðãýäèéí ¿íýò öààñíû òàëààðõè
îéëãîëò ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã
ñàíàë àñóóëãûí àðãààð ñóäàëæ
¿çýõýä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí
44.2% íü ýíýõ¿¿ àñóóëãàä
õàðèóëààã¿é, õàðèí 55.8% íü äîð
äóðäñàíààð õàðèóëæýý. Ñóäàëãààíä
îðîëöîã÷äûí:
• 40 íü áóþó 0.3% íü ¿íýò öààñûã
àðèëæààíû ç¿éë áóþó àøèãòàé ç¿éë
ãýæ;

36
• 114 íü áóþó 10.3% íü áóþó
ìºíãº, ºì÷ õºðºí㺠áóþó ºì÷
õºðºíãèéí íýã õýëáýð ãýæ;
• 22 íü áóþó 2% íü ýíãèéí ë öààñ
áóþó çàëèëàí ìýõëýõ àðãà ãýæ;
• 112 íü áóþó 10.1% íü õºðºíãèéí
áàòàëãàà ãýæ;
• 38 íü áóþó 3.4% íü Çàñãèéí
ãàçàð, àæ àõóéí íýãæ áîëîí ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãààñ ãàðãàäàã áè÷èã
ãýæ;
• 82 íü áóþó 7.4% íü õóâüöàà
ýçýìøèã÷èéí ýðõèéí ãýð÷èëãýý,
õóâüöàà ãýæ;
• 56 íü áóþó 5.09% íü íîîãäîë
àøèã àâàõ áèçíåñèéí íýã òºðºë ãýæ;
• 11 íü áóþó 1% íü áèåò áóñ
õºðºí㺠ãýæ îéëãîäîã áîë 138 íü
áóþó 12.5% íü ìýäýýëýë áàéõã¿éãýýñ
ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëæýý.14
Ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ ä¿íãýýñ
ä¿ãíýæ ¿çýõýä ñóäàëãààíä îðîëöñîí
èðãýäèéí 56.7% íü ¿íýò öààñíû
òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòã¿é áóþó
ìýäëýãã¿é /àñóóëãàä õàðèóëààã¿é
îðîëöîã÷èéã ¿íýò öààñíû òàëààð
òîäîðõîé îéëãîëòã¿é áàéíà ãýæ
¿çýõýä/, 12.1% íü ¿íýò öààñíû
òàëààð áóðóó îéëãîëòòîé áàéëàà.
5.2.3. Îäîî ýçýìøèæ áóé ¿íýò
öààñ
Èðãýäýýñ îäîî ÿìàð ¿íýò öààñ
ýçýìøèæ áàéãààã íü ñàíàë àñóóëãûí
àðãààð àñóóæ ñóäëàõàä ñóäàëãààíä
îðîëöîã÷äûí 35% íü õàðèóëààã¿é,
21.8% íü ÿìàð íýã ¿íýò öààñ
ýçýìøäýãã¿é ãýæ õàðèóëñàí áîë ¿íýò
öààñ ýçýìøäýã õýìýýí õàðèóëñàí
îðîëöîã÷èä äàðààõü íýð òºðëèéí
¿íýò öààñûã äîð äóðäñàí õóâèàð
ýçýìøäýã ãýæ õàðèóëñàí þì.
Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä
(äàâõàðäñàí òîîãîîð)-ûí:
• 14.8% íü õóâüöàà;
• 5.7% íü ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãààñ îëãîäîã ãýð÷èëãýý;
• 1.3% íü Çàñãèéí ãàçðûí áîíä;
• 2.4% íü ºðèéí áè÷èã;
• 0.4% íü âåêñåëü;
• 3.7% íü ÷åê;
• 0.2% íü îïöèîí;
• 3% íü áàíêíû ñåðòèïèêàò;
• 13.7% íü áóñàä òºðëèéí ¿íýò
öààñ ýçýìøäýã ãýæ õàðèóëæýý.
14
Õàâñðàëò çóðàã 5-ûã õàðíà óó.
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
¯íýò öààñ ýçýìøèæ áóé
îðîëöîã÷äûã íàñíû áàéäëààð
õàðüöóóëæ ¿çýõýä ¿íýò öààñíû
òºð뺺ñ øàëòãààëàí õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéëàà.
5.2.4. Èðãýäèéí õàìãèéí ñàéí
ìýäýõ ¿íýò öààñ
Ñóäàëãààíä îðîëöñîí èðãýäýýñ
ÿìàð ¿íýò öààñûã õàìãèéí ñàéí
ìýäýõèéã àñóóëãûí àðãààð ñóäëàõàä
äàâõàðäñàí òîîãîîð 53.1% íü
õóâüöààò êîìïàíèéí õóâüöààã,
25.6% íü Çàñãèéí ãàçðûí áîíäûã,
9.5% íü ºðèéí áè÷ãèéã, 6% íü
âåêñåëèéã, 26.1% íü ÷åêèéã, 4.2% íü
îïöèîíûã, 12.2% íü áàíêíû
ñåðòèôèêàòûã, 6.3% íü áóñàä ¿íýò
öààñûã ñàéí ìýäíý ãýæýý.
Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûã íàñíû
áàéäëààð õàðüöóóëæ ¿çýõýä 18-45
íàñíûõàí èë¿¿ îëîí òºðëèéí ¿íýò
öààñûã ìýääýã àæýý.
¯íýò öààñíû òàëààð èðãýä õýðõýí
îéëãîäîã òàëààð ÿðèëöàæ ¿çýõýä
¿íýò öààñûã öýíõýð, ÿãààí òàñàëáàð,
õóâüöàà ãýõýýñ ººðººð íýðëýæ
ìýäýõã¿é áàéëàà.
5.3. ¯íýò öààñíû õóóëü
òîãòîîìæèéí ñóðòàë÷èëãàà
5.3.1. ¯íýò öààñíû òàëààðõè
ìýäýý, ìýäýýëëèéã õààíààñ îëæ
àâäàã áîëîõ
Ñàíàë àñóóëãûí ñóäàëãààíä
îðîëöñîí èðãýäýýñ ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ìýäýý, ìýäýýëëèéã ÿìàð
ýõ ñóðâàëæààñ îëæ ìýääýãèéã
àñóóõàä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä
äàâõàðäñàí òîîãîîð äàðààõü
áàéäëààð õàðèóëò ºãñºí þì. ¯¿íä:
• ¯íýò öààñíû òàëààðõè ìýäýý,
ìýäýýëëèéã òåëèâèçýýð îëæ àâäàã
ãýæ 53.2% íü;
• Ñîíèí õýâëýëýýñ îëæ àâäàã ãýæ
23.9% íü;
• Õºðºíãèéí áèðæýýñ ãàðãàäàã
ñýòã¿¿ëýýñ îëæ àâäàã ãýæ 5.8% íü;
• Õóâü õ¿íýýñ ìýäýýëýë îëæ àâäàã
ãýæ 8.7% íü;
• Èíòåðíåòýýñ ìýäýýëýë àâäàã
ãýæ 13.9% íü õàðèóëñàí áàéíà.
Õàðèí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí
24.6% íü ¿íýò öààñíû òàëààðõè
ìýäýý, ìýäýýëýë îëæ àâ÷ ÷àääàãã¿é
[¹2(29)
ãýæ õàðèóëñàí áîë 3.4% íü àñóóëãàä
îãò õàðèóëààã¿é áàéíà.
5.3.2. ¯íýò öààñíû õóóëü
òîãòîîìæèéí ñóðòàë÷èëãàà
¯íýò öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëãàà îðîí íóòàãò ÿìàð
ò¿âøèíä áàéãàà òàëààð ñàíàë
àñóóëãûí ñóäàëãààíä îðîëöñîí
èðãýäýýñ àñóóõàä 2.4% íü
õàðèóëààã¿é áîë 80.3% íü ¿íýò
öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëãàà îðîí íóòàãò õàíãàëòã¿é,
14.8% íü äóíä çýðýã, 2.4% íü
õàíãàëòòàé ñàéí ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà.
Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí
ä¿ãíýñýíýýñ õàðàõàä îðîí íóòàãò
¿íýò öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëãàà ìàø õàíãàëòã¿é
áàéäàã íü õàðàãäàæ áàéëàà.
Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä ¿íýò
öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëãàà õàíãàëòã¿é áàéãàà
øàëòãààíûã òîãòîîõ çîðèëãî á¿õèé
àñóóëò òàâèõàä ñóäàëãààíä
îðîëöîã÷äûí:
• 45% íü ìýäýýëýë áàéõã¿é,
ñóðòàë÷èëãàà õàíãàëòã¿é ãýæ;
• 5.7% íü òºðèéí áîäëîãî
õàíãàëòã¿é ãýæ;
• 2.5% íü ¿íýò öààñ à÷
õîëáîãäîëã¿é òóë õýðýãëýý áàãà, çàõ
çýýë áàéõã¿é ãýæ;
• 6% íü ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà
áàéõã¿é, Õºðºíãèéí áèðæèéí ¿éë
àæèëëàãàà õàíãàëòã¿é ãýæ;
• 1.6% íü ¿íýò öààñíû ÷èãëýëýýð
ìýðãýøñýí áîëîâñîí õ¿÷íèé íººö
áàéõã¿é ãýæ;
• 0.8% íü õàðèóöëàãà áàéõã¿éãýýñ
ãýæ;
• 0.09% íü îðîí íóòãèéí õºãæèë,
èðãýäèéí óõàìñàð õàíãàëòã¿éãýýñ
ãýæ;
• 8.7% íü õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëãàà õàíãàëòã¿é áàéãàà
øàëòãààíûã ìýäýõã¿é ãýæ õàðèóëñàí
áîë ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 36.2%
íü ÿìàð íýã õàðèóëò ºãººã¿é áàéíà.
Èðãýäýýñ ÿðèëöëàãûí àðãààð
ñóäàëãàà àâàõàä èðãýä òºäèéã¿é
òºðèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòàí,
àëáàí õààã÷èä ÷ ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ìýäëýã, ìýäýýëýëã¿é, ¿íýò
öààñíû ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä
2010]
îðîëöäîãã¿é áîëîõ íü òîãòîîãäîæ
áàéëàà.
̺í îðîí íóòãèéí òºðèéí áîëîí
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä õóóëü
òîãòîîìæ ñóðòàë÷ëàõ àæèë õèéäýã ÷
èõýâ÷ëýí ãýìò õýðýã, çºð÷뺺ñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîí
íèéãìèéí õàëàìæèéí ÷èãëýëèéí
õóóëü òîãòîîìæèéí ñóðòàë÷èëãàà
õèéäýã, ¿íýò öààñíû õóóëü
òîãòîîìæèéã ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ
àæèë õèéäýãã¿é áàéíà.
պ人 îðîí íóòàãò áóþó Äàðõàí-
Óóë, Îðõîí àéìàã äàõü Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîîíû òºëººëºã÷èä
¿íýò öààñíû òàëààð ìýäýýëýë ºãºõ,
¿íýò öààñíû òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã
ñóðòàë÷ëàõ àæëûí õ¿ðýýíä îðîí
íóòãèéí òåëåâèçýýð ÿðèëöëàãà
íýâòð¿¿ëýã õèéõýýñ ãàäíà íýýëòòýé
õààëãàíû ºäºð çîõèîí áàéãóóëæ,
èðãýäýä ìýäýýëýë õ¿ðãýæýý. Ãýâ÷ òóñ
àéìãóóäûí èðãýäèéí ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ìýäëýã, ìýäýýëýë ìºí ë
õîìñ áàéëàà.
Ñàíàë àñóóëãûí àðãààð
ñóäàëãààã àâàõäàà ñóäàëãààíä
îðîëöîã÷èéí íàñ, áîëîâñðîëûí
áàéäëûã ¿ç¿¿ëýëò áîëãîí ä¿ãíýõýä
õóâü÷ëàëûí òàñàëáàðûã çàðöóóëñàí
áàéäàë, ¿íýò öààñíû òàëààðõè
ìýäëýã, ìýäýýëýë, ò¿¿íèéã îëæ àâ÷
áóé áàéäàë íàñíû àíãèëàë áîëîîä
áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð òºäèéëºí
ÿëãààòàé áàéñàíã¿é. ªºðººð õýëáýë,
èðãýä ìàññààðàà ¿íýò öààñíû
òàëààð ìýäëýã, ìýäýýëýë ìóóòàé,
¿íýò öààñíû òàëààðõè ìýäýýëýë
õîìñ, ñóðòàë÷èëãàà ìóó ãýõ ä¿ãíýëòýä
ñóäëàà÷äûã õ¿ðãýñýí þì.
5.4. Ä¿ãíýëò
Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä
õàìðàãäàãñäûí 68.6% íü
õóâü÷ëàëûí òàñàëáàðàà õýðõýí
çàðöóóëñíàà ìýäýõã¿é, ýñâýë çºâ
çàðöóóëààã¿é, 56.7% íü ¿íýò öààñíû
òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòã¿é áóþó
ìýäëýãã¿é, 12.1% íü ¿íýò öààñíû
òàëààð áóðóó îéëãîëòòîé, 45.2% íü
ë ¿íýò öààñ ýçýìøèæ áàéãàà,
äàâõàðäñàí òîîãîîð 53.1% íü
õóâüöààò êîìïàíèéí õóâüöààã, ¿ëäýõ
46.9% íü ¿íýò öààñíû áóñàä òºðëèéã
ìàø áàãà õóâèàð ìýääýã, 80.3% íü
¿íýò öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëãàà îðîí íóòàãò õàíãàëòã¿é
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
ãýæ ä¿ãíýñíýýñ õàðàõàä èðãýäèéí
¿íýò öààñíû òàëààðõè ýðõ ç¿éí
ìýäëýãèéí ò¿âøèí ìàø ìóó, ¿íýò
öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëãàà ìàø õàíãàëòã¿é áàéíà.
Èðãýä íàñ, áîëîâñðîëîîñ
õàìààðàõã¿éãýýð áóþó íèéò
ìàññààðàà ¿íýò öààñíû òàëààðõè
ìýäëýã, ìýäýýëýëã¿éãýýñ õóâüöàà
ýçýìøèã÷èéí õºðºí㺠¿õìýë áàéãàà,
¿¿íèé óëìààñ èðãýä õºðºíãèéí çàõ
çýýëä èòãýõ èòãýëã¿é, Ìîíãîë Óëñàä
õºðºíãèéí çàõ çýýë çîãñîíãè
áàéäàëòàé áàéíà.
Ñóäàëãààíû ÿâöàä èðãýäèéí ¿íýò
öààñíû òàëààðõè ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéã
ýåðýãýýð ¿íýëýí ñàéøààõ ç¿éë
àæèãëàãäñàíã¿é. Èéíõ¿¿ èðãýäèéí
¿íýò öààñíû òàëààðõè ýðõ ç¿éí
ìýäëýã õîìñ, ìóó áàéãàà íü ¿íýò
öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëãààòàé øóóä õîëáîîòîé òóë
¿íýò öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéã
èðãýäýä òàíèóëàí ñóðòàë÷èëàõ
àæëûã ñàéæðóóëæ, óëìààð èðãýäèéí
¿íýò öààñíû òàëààðõè ýðõ ç¿éí
ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ òîäîðõîé
àðãà õýìæýý àâàõ íü ç¿éòýé þì.
¯íýò öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
ñóðòàë÷èëàõ àæëûã ñàéæðóóëæ,
èðãýäèéí ¿íýò öààñíû òàëààðõè ýðõ
ç¿éí ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõèéí òóëä
äàðààõü àðãà õýìæýýã àâàõ
øààðäëàãàòàé. ¯¿íä:
1. ¯íýò öààñíû òàëààðõè ìýäýý,
ìýäýýëëèéã íèéòýä õ¿ðòýýëòýé
áºãººä ¿ð ºãººæòýé õýëáýðýýð ò¿ãýýõ
øààðäëàãàòàé. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ
õàðàõàä ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí
äèéëýíõ íü áóþó 53.2% íü ¿íýò
öààñíû òàëààðõè ìýäýý, ìýäýýëëèéã
òåëåâèçýýñ îëæ àâäàã áàéõ òóë
òåëåâèçýýð öóâðàë íýâòð¿¿ëýã
ÿâóóëàõ áîëîí ººð áóñàä õýëáýðýýð
¿íýò öààñíû òàëààðõè ìýäýý,
ìýäýýëýë íýâòð¿¿ëæ, õóóëü
òîãòîîìæèéã ñóðòàë÷èëàõ;
2. Õóóëü òîãòîîìæèéã
ñóðòàë÷èëàõ, èðãýäèéã ñî¸í
ãýãýýð¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé òºðèéí
áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààã èðãýäèéí ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ýðõ ç¿éí ìýäëýãèéã
äýýøë¿¿ëýõ, ¿íýò öààñíû õóóëü
òîãòîîìæèéã ñóðòàë÷èëàõàä
÷èãë¿¿ëýõ, óÿëäóóëàõ;
37
3. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí
äîòîîäûí ñóðòãàëòûí òºëºâëºãººíä
¿íýò öààñíû õóóëü òîãòîîìæèéí
òàëààð ñýäýâ îðóóëæ, ¿íýò öààñíû
òàëààðõè ìýäëýã îëãîæ, ìýäýýëýë
ºãºõ;
4. Á¿õ òºðëèéí õýâëýë,
ìýäýýëýëä ¿íýò öààñíû õóóëü
òîãòîîìæèéã ñóðòàë÷èëàõ, èðãýäýä
ýðõ ç¿éí ìýäëýã, ìýäýýëýë îëãîõ
çîðèëãî á¿õèé áóëàí, íýâòð¿¿ëýã áèé
áîëãîõ;
5. Õºðºíãèéí áèðæýýñ ¯íýò
öààñíû çàõ çýýëèéí òóõàé õóóëèéí
22 äóãààð ç¿éëèéí 22.3.4-ò çààñíû
äàãóó ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû
õ¿ðýýíä èðãýä, õàðèëöàã÷äûã
ìýäýýëëýýð õàíãàõààñ ãàäíà ¿íýò
öààñíû òàëààðõè ìýäëýã îëãîõ ÷èã
¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýýð çààæ,
Õºðºíãèéí áèðæ ýíýõ¿¿ ÷èã ¿¿ðãèéí
õ¿ðýýíä òîäîðõîé àæëûã òºëºâëºí
àæèëëàäàã òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ,
Õºðºíãèéí áèðæèéí ýíýõ¿¿ ¿éë
àæèëëàãààíä Ñàíõ¿¿ãèéí
çîõèöóóëàõ õîðîîíîîñ õÿíàëò òàâèõ
÷èã ¿¿ðãèéã õ¿ëýýëãýõ;
6. Õºðºíãèéí áèðæýýñ ¿íýò
öààñíû àðèëæàà ÿâóóëàõ æóðàì,
àðèëæàà ÿâàãäàõ öàã õóãàöàà, áèðæ
äýýð àðèëæèõààð çºâøººðºãäñºí
¿íýò öààñíû æàãñààëò, àðèëæààíû
¿ð ä¿í ãýõ ìýäýýëëèéã õýâëýë
ìýäýýëëèéí á¿õ õýðýãñëýýð øóóðõàé
ìýäýýëæ áàéõ òîãòîëöîîã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ;
7. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí áîëîí
Èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí
õºòºëáºðò ¿íýò öààñíû òàëààð
ìýäëýã îëãîõ õè÷ýýëèéã çîõèõ
òºëºâëºãººíèé äàãóó îðóóëàõààð
òóñãàõ;
8. Õºðºíãèéí áèðæèéí ¿éë
àæèëëàãààã èë¿¿ íýýëòòýé áîëãîæ,
èðãýäýä ÷èãë¿¿ëýõ;
9. Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ
õîðîîíä Õóâüöààò êîìïàíèàñ õóâü
íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë õèéæ áóé
áàéäàë, íîãäîë àøèã òàðààæ áóé
áàéäàë, õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí ýðõ
àøèã çºð÷èãäºæ áóé ýñýõýä õÿíàëò
òàâüæ, çîõèõ àðãà õýìæýý àâàõ á¿ðýí
ýðõ îëãîõ.

38
Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã
õàìãààëàõ èðãýíèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Äîêòîðàíò Ø.Ñ¿õáààòàð
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ñóáúåêò òóñ á¿ð
èðãýíèé ýðõ ç¿éí àðãà õýðýãñëýýð
ººðèéí íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë
õýðãèéí íýð õ¿íäýý õàìãààëóóëàõ
ýðõòýé. Õàðèí ýíýõ¿¿ ýðõèéã çºð÷ñºí
ýòãýýä ººðèéí áóðóóòàé ¿éëäëèéí
óëìààñ ó÷èðñàí ¿ð äàãàâàðûã
õàðèóöàæ Èðãýíèé õóóëüä çààñíààð
ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ
çàð÷èì ºíºº ìàíàé óëñàä ¿éë÷èëæ
áàéíà.
Íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë
õýðãèéí íýð õ¿íäèéã õàìãààëàõ ýðõ
íü õóâèéí ýä õºðºíãèéí áóñ ýðõýä
õàìààðíà. Õóâèéí ýä õºðºíãèéí áèø
õàðèëöààíû ºâºðìºö îíöëîã íü
ìàòåðèàëëàã áóñ áàÿëãèéí óã ÷àíàð,
þóíû ºìíº òýäãýýðèéí æàì ¸ñíû
ãàðàë ¿¿ñýëä îðøäîã. ¯íýõýýð íýð
òºð, àëäàð õ¿íä, íýð õ¿íä, àëäàð íýð,
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä ãýñýí
îéðîëöîî îëîí óõàãäàõóóí íü õ¿íòýé
ÿìàãò ñàëøã¿é õàìò áàéæ èðñýí
áºãººä òýäãýýðèéã ýçýìøèõ, àøèãëàõ,
çàõèðàí çàðöóóëàõ áîëîìæã¿é þì.
ßìàð íýã ¿éëäýë õèéõ çàìààð
òýäãýýðèéã ººð÷ëºõ ýñâýë òàñëàí
çîãñîîõ àðãàã¿é. Èéìýýñ òýäãýýðèéã
1
Ê.Á.ßðîøåíêî. “Ãðàæäàíñêî-ïðàâîâàÿ çàùèòà ÷åñòè è äîñòîèíñòâà” Ì.1989. ñòð 73.
2
À.Ë.Àíèñèìîâ. “×åñòü, äîñòîèíñòâî è äåëîâàÿ ðåïóòàöèÿ: Ãðàæäàíñêî-ïðàâàâàÿ çàøèòà”. Ì., 1994 ã. ñòð 34.
3
Â.À.Òàðõîâ. “Îòâåòñòâåííîñòü ïî ñîâåòñêîìó ãðàæäàíñêîìó ïðàâó. Ñàðàòîâ 1973 ã. ñòð 382.
4
À.Á.Áåëÿâñêèé, Ï.À.Ïðèäâîðîâ. “Îõðàíà ÷åñòè è äîñòîèíñòâà ëè÷íîñòè â ÑÑÑД. Ì., 1971 ã. ñòð 32.
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
çîõèöóóëàõ íü óòãàã¿é õýðýã ãýæ ¿çýõ
÷ ÿâäàë áèé. Ãýâ÷ ºíººã õ¿ðòýë
èðãýíèé ýðõ ç¿éí øèíæëýõ óõààíä
èðãýíèé ýðõ ç¿é õóâèéí ýä õºðºíãèéí
áèø õàðèëöààã çîõèöóóëàõ óó, ýñâýë
õàìãààëàõ óó ãýäýã òàëààð ìàðãààí
õýëýëö¿¿ëýã ÿâñààð èðñýí. Íýã õýñýã
ýðäýìòýä ìàòåðèàëëàã áóñ ¿íýò
ç¿éëñýýñ ¿¿ññýí õóâèéí ýä õºðºíãèéí
áèø õàðèëöààã èðãýíèé ýðõ
çîõèöóóëäàãã¿é, çºâõºí õàìãààëäàã
ãýæ ¿çäýã. ͺ㺺 õýñýã íü
õàìãààëààä çîãñîõã¿é çîõèöóóëäàã
õýìýýí ìàðãàäàã. Îðîñûí ýðäýìòýí
ñóäëàà÷ Ê.Á.ßðîøåíêî
çîõèöóóëàëòûã “Ãîë òºëºâ ýðõèéí
õàìãààëàëò íü ¿éëäëèéã ¿éëäýõèéã
(¿éëäëýýñ ò¿äãýëçýõ) àëáàäàõ
áàéäëààð èëýðõèéëýãääýã ó÷ðààñ
õ¿íèé çàí ¿éëä íºëººëºõ ÿâäàë,
¿¿ãýýðýý òýð íü çîõèöóóëàëòûí
õóâèëáàðóóäûí íýã ìºí ãýäãèéã
õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé ” ãýæ 1
“Ãðàæäàíñêî-ïðàâîâàÿ çàùèòà
÷åñòè è äîñòîèíñòâà” íîìäîî áè÷ñýí
áàéíà.
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä íýð òºð,
àëäàð õ¿íä íü çºð÷èã人ã¿é
áàéäëààðàà áîë èðãýíèé ýðõ ç¿éí
íºëººëëèéí îáúåêò áîëîõã¿é.
Ãýõäýý òýäãýýðèéã èðãýíèé õóóëü
òîãòîîìæîîð õàìãààëàõ õàðèëöààã
çîõèöóóëàõã¿éãýýð ýäãýýð
ìàòåðèàëàã áóñ ¿íýò ç¿éëñèéã
õàìãààëàõàä èðãýíèé ýðõ ç¿éí àðãà
õýðýãñëèéã õýðýãëýõ áîëîìæã¿é þì.
Ò¿¿íèé õàìò èéì õàðèëöààã
õàìãààëàõ íü çàðèì òàëààð
óëàìæëàëò áóñ øèíæòýé áàéäàã.
Íýð òºð, àëäàð õ¿íä õºíäºãäºõ
õ¿ðòýë èðãýíèé ýðõ ýäãýýð
ìàòåðèàëàã áóñ ¿íýò ç¿éëñèéã
“òýäãýýðèéã çºð÷èõã¿é áàéõûã á¿õ
íèéòèéí ¿¿ðýã áîëãîõ çàìààð“ 2
õàìãààëäàã ãýæ “×åñòü, äîñòîèíñòâî
è äåëîâàÿ ðåïóòàöèÿ: Ãðàæäàíñêî-
ïðàâàâàÿ çàøèòà” á¿òýýëäýý
ñóäëàà÷ ýðäýìòýí À.Ë.Àíèñèìîâ
áè÷ñýí áàéíà.
[¹2(29)
Èéíõ¿¿ ýäãýýð ìàòåðèàëàã áóñ
¿íýò ç¿éëñýä õàëäñàí òýð öàãààñ
èðãýíèé ýðõèéí õýì õýìæýýí¿¿ä
òîäîðõîé õýì õýìæýýí¿¿äèéã òîãòîîõ
çàìààð çîõèöóóëàëòûã õèéäýã.
Ìàòåðèàëëàã áóñ ¿íýò ç¿éëñèéí
õàìãààëàëòûí èéì ºâºðìºö øèíæ
íü õóâèéí ýä õºðºíãèéí áèø
ýðõ¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ îíöëîãòîé
õîëáîîòîé íü èëýðõèé áàéíà. Ýíý
îíöëîã íü “õóóëü òîãòîîã÷ ýðõ
ìýäýëòýí ìàòåðèàëëàã áóñ ¿íýò
ç¿éëñèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õýð õýìæýýã
òîäîðõîéëäîãã¿éã, õàðèí ¿¿ðýã
õ¿ëýýñýí ýòãýýä èðãýíèé õóâèéí
õýðýãò îðîëöîõ õèë õÿçãààðûã
òîãòîîäîã…õýðýâ õèë õÿçãààð
çºð÷èãäâºë èðãýíèé ýðõèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýä îðøèíî”
ãýñýí äýýðõè À.Ë.Àíèñèìîâûí
ñàíàëòàé íýã áàéíà.
Ìºí “Íýð òºð, àëäàð õ¿íä ìýòèéí
ìàòåðèàëëàã áóñ ¿íýò ç¿éëñèéí
ñóáúåêòèâ ýðõ ãýæ áàéõã¿éã ñàíàõ
õýðýãòýé. Òýäãýýðèéã îðøèí áàéõàä
ýðõèéí õýì õýìæýý ìºí ¿¿, ò¿¿íèé
ÿìàð ñàëáàðò õàìààðàãäàõ âý ãýäýã
íü íºëººëºõã¿é” 3 ãýæ ñóäëàà÷
ýðäýìòýí Â.À.Òàðõîâ
“Îòâåòñòâåííîñòü ïî ñîâåòñêîìó
ãðàæäàíñêîìó ïðàâó” á¿òýýëäýý
òýìäýãëýæýý.
¯¿íèé õàìò îëîí ñóäëàà÷ íýð
òºð, àëäàð õ¿íäèéí ýðõèéã ñóáúåêòèâ
ýðõýä õàìààðóóëæ áàéíà. Ñóäëàà÷
ýðäýìòýí À.Á.Áåëÿâñêèé,
Ï.À.Ïðèäâîðîâ íàð çàðèì ¿ë
çîõèöëûã èëð¿¿ëñýí ÷ “Õýäèéãýýð
îáúåêòèâ òàëààñ íü òîäîðõîéëæ
áîëîõã¿é ÷ íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéí
ýðõ íü ñóáåêòèâ ýðõ¿¿äèéí íýã
òºðºë” 4 ãýæ “Îõðàíà ÷åñòè è
äîñòîèíñòâà ëè÷íîñòè â ÑÑÑД
á¿òýýëäýý òýìäýãëýñýí áàéíà.
Íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéí
ñóáúåêòèâ ýðõèéã ¿ã¿éñãýõ íü “íýð
òºð, àëäàð õ¿íäèéí ÿìàð íýã
ò¿ãýýìýë ýðõ” áàéäàãã¿é ãýñýí ¿ã áèø.
Ýíý ýðõ íü á¿õ íèéòèéí ýðõ, á¿ð

òîäðóóëáàë, þóíû ºìíº õ¿íèé àëäàð
õ¿íäýä õàëäàõã¿é áàéõ íü á¿õ
íèéòèéí ¿¿ðýã, ìºí õ¿íèé áîäèò
¿íýëãýý íýð òºðèéã õàìãààëàõ ¿íäýñ
íü áîëæ áàéäàã íèéãìèéí àøèã
ñîíèðõëûã ºðãºí óòãààð íü õýëæ
áàéíà.
Ã.Â.Ìàëüöåâ õ¿íèé íýð òºð,
àëäàð õ¿íäèéã èðãýíèé ýðõ ç¿éãýýð
õàìãààëàõ àñóóäàëä ä¿í øèíæèëãýý
õèéãýýä ”òóõàéí ¿íýò ç¿éëñèéã
ø¿¿õýýð õàìãààëàõ íü ÿìàð íýã
îíöãîé ñóáåêòèâ ýðõèéã áóñ õóóëü
¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã õàìãààëàõ
àðãà õýðýãñýë áîëíî. Íýð òºð, àëäàð
õ¿íäèéã õàìãààëàõ ñóáåêòèâ ýðõèéí
îíöëîã çºâõºí ãàíö õóâü õ¿íèé àøèã
ñîíèðõëûã èëýðõèéëæ áóé àëèâàà
áóñàä ñóáúåêòèâ ýðõýýñ ÿëãààòàé íü
ò¿¿íä õóâü õ¿íèé àìüäðàëûí àìèí
÷óõàë àøèã ñîíèðõëóóäûí íàðèéí
íèéëìýë ñèñòåì òóñãàëàà îëñîí
áàéäàãò îðøèíî” 5 õýìýýí
“Ñîöèàëüíàÿ ñïðàâåäëèâîñòü è
ïðàâî” á¿òýýëäýý áè÷æýý.
Èéíõ¿¿ íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã
õàìãààëàõ ñóáåêòèâ ýðõèéí ãîë
îíöëîã íü ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûã
îíöîëñîí áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã
õýðýãëýõ áîëîëöîî ìàòåðèàëëàã áóñ
¿íýò ç¿éëñýä õàëäñàí ¿åýñ ãàð÷ èðäýã
áàéíà. Øóóä õàëäàæ õºíäºõ õ¿ðòýë
òºðººñ áèå õ¿íèéã á¿õ òàëààð
õàìãààëàõ ýëåìåíò áîëñîí äýýð
äóðäñàí åðºíõèé ýðõèéí çàð÷èì
¿éë÷èëíý.
Èéìýýñ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷èã
¿¿ðýã íü òóõàéí õàðèëöààã
çîõèöóóëæ, òîäîðõîé îáúåêòûã
õàìãààëàõààð õÿçãààðëàëàãäñàí
áàéäàã.
Ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò ãýäýãò ýðõ
ç¿éí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàãäñàí
íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí
ýðõ, ¿¿ðãèéã áîëîí ýäãýýð ýðõèéã
çºð÷èõ òîõèîëäîëä õ¿ëýýõ
õàðèóöëàãûí ñàíêöèéã òîãòîîõûã
îéëãîíî. Ýðõ ç¿éí õàìãààëàëòûí íýã
îíöëîã íü çºð÷èãäñºí ýðõ ç¿éí
õàðèëöààã òºðèéí, çàðèì
òîõèîëäîëä íèéòèéí íºëººëëèéí
àðãà õýìæýýãýýð ýðõ çºð÷èãäºõèéí
ºìíºõ áàéäàëä áóöààí òîãòîîõ
çîðèëãîîð øóóä õýðýãëýõ ÿâäàë þì.
“Ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò”, “ýðõ ç¿éã
õàìãààëàõ” ãýñýí îéëãîëòóóä
5
Ã.Â.Ìàëüöåâ. “Ñîöèàëüíàÿ ñïðàâåäëèâîñòü è ïðàâî”. Ì., 1977 ã .ñòð 167.
6
Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë. Ìîíãîëûí òºð,ýðõ ç¿é ñýòã¿¿ë. ÓÁ., 1997 îí. ¹4.1 äýõ òàë.
Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
õàðèëöàí õîëáîî á¿õèé áîëîâ÷ áèå
äààñàí, àäèë áèø ýðõ ç¿éí øàëãàâàð
áà ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí
îéëãîëòûí íèéëáýðò áàãòàíà.
ßìàð ÷ ìýäýýëýë, õýðýâ òýð íü
òàðõìàë áîë íýð òºð ãóòààñàí, áîäèò
áàéäàëä íèéöýõã¿é ìýäýýëýë
áîëäîã. Ñóáúåêòûí ÿìàð íýã
òîäîðõîé ñºðºã òàë þìóó øèíæèéã
çààñàí àãóóëãàòàé çºâõºí òèéì
òàðõñàí ìýäýýí¿¿ä íü ñºðºã ìóó ¿ð
ä¿íä õ¿ðãýäýã.
Ýíý á¿õ íýð òºð, àëäàð õ¿íä,
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã õàìãààëàõ
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýëåìåíò¿¿ä íü
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí 21
ä¿ãýýð ç¿éëèéã õýðýãëýõ îíîë,
ïðàêòèêèéí íýí ÷óõàë à÷
õîëáîãäîëòîé õàìãààëàëòûí
íºõöºë¿¿ä ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
Ìàíàé Óëñûí èðãýíèé õóóëü
òîãòîîìæèä ýíý òàëûí çîõèöóóëàëò
õýðõýí òóññàíûã ñóäàëæ ¿çâýë 1994
îíû Èðãýíèé õóóëüä ”Èðãýí, õóóëèéí
ýòãýýä ººðèéí íýð òºð, àëäàð õ¿íä,
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäýý ãóòààãäñàí
ãýæ ¿çâýë óã ìýäýýã íÿöààëãàõ,
èéíõ¿¿ ãóòààãäñàíààñ ó÷èðñàí ãýì
õîðûã... àðèëãóóëàõûã... øààðäàõ
ýðõòýé” ãýæ çààæýý. Ýë çààëòûí à÷
õîëáîãäëûã Àêàäåìè÷ Ñ.Íàðàíãýðýë
“Òóñ óëñàä àíõ óäàà íýð òºð, àëäàð
õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã
ãóòààñíûã ìºíãºí õýëáýðýýð àðèëãàõ
áîëñîí þì” 6 õýìýýí Ìîíãîëûí
òºð,ýðõ ç¿é ñýòã¿¿ëä 1997 îíä
áè÷ñýí ºã¿¿ëýëäýý îíöëîí
òýìäýãëýñýí áàéíà.
”Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð
òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð
õ¿íäèéã ãóòààñàí ìýäýý òàðààñàí
ýòãýýä ò¿¿íèéõýý ¿íýí çºâèéã íîòîëæ
÷àäàõã¿é áîë ó÷èðñàí ãýì õîðûã
àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé”-ã Èðãýíèé õóóëèéí
7 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò
çààæýý. Òèéìýýñ þóíû ºìíº íýð
òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð
õ¿íäèéã ãóòààñàí ìýäýý òàðààñàí
ãýäãèéã íîòëîõ øààðäëàãàòàé
áîëñîí áàéíà.
“Ìýäýý òàðààñàí ãýäýãò óã ìýäýýã
õýâëýëä õýâë¿¿ëýõ, ðàäèî-
òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëãýýð
äàìæóóëàõ, àæèë õýðãèéí
òîäîðõîéëîëòîä òóñãàõ, îëîí
íèéòèéí ºìíº õàíäàæ ¿ã õýëýõäýý
39
ìýäýãäýõ, õóóëèéí ýòãýýäýä õàíäàæ
ãàðãàñàí ìýäýãäýëä òóñãàõ, ýñõ¿ë
ÿìàð íýãýí ººð õýëáýð, ò¿¿í÷ëýí
àìààð íýã áóþó õýä õýäýí ýòãýýäýä
ìýäýýëñíèéã îéëãîõîîð çààæýý.
Òîäîðõîé ýòãýýäýä õîëáîãäîëòîé
ìýäýýã óã ýòãýýäýä áóþó õ¿ì¿¿ñèéí
îðîëöîîã¿éãýýð çºâõºí ººðò íü
õýëæ ÿðüñíûã ìýäýýëýë òàðààñàí
ãýñýí îéëãîëòîä õàìðóóëæ ¿çýõã¿é
þì. Òàðààñàí ìýäýýã íýð òºð,
àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð
õ¿íäèéã “ãóòààæ” áóé ìýäýý ãýæ
íîòëîí òîäîðõîéëîõ íü çàéëøã¿é
÷óõàë, ýíý çîðèëãîîð îáúåêòèâ
øàëãóóðûã óäèðäëàãà áîëãîõ íü
ç¿éòýé áàéíà.
Íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë
õýðãèéí íýð õ¿íäèéã ãóòààñàí ãýäýãò
òóõàéí èðãýíèéã äàãàæ ìºðäºæ áóé
õóóëü òîãòîîìæ áóþó ¸ñ ñóðòàõóóíû
õýì õýìæýýã çºð÷ñºí ãýæ áàòàëñíûã,
áîäèò áàéäàëä íèéöýýã¿é ìýäýý íü
ò¿¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã
óíàãàñíûã îéëãîíî.
Íýð, òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë
õýðãèéí íýð õ¿íäèéã õàìãààëàõàä
ýäãýýðèéã ãóòààñàí ìýäýý íü áîäèò
áàéäàëä íèéöýýã¿é áàéõ ãýñýí ãýì
áóðóóã òîãòîîõ ¿íäýñëýëèéã
áàðèìòàëäàã. Ýíý íü óã ìýäýýã
òàðààñàí ýòãýýä ìýäýý íü ¿íýí çºâ
(áîäèò áàéäàëä íèéöýæ) ãýäãèéã
íîòëîõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã þì. Õýðýâ ýíý
áàéäëûã íîòîëñîí òîõèîëäîëä ø¿¿õ
ýä õºðºíãèéí áóñ ãýì õîðûã àðèëãàõ
ýðõ ç¿éí ¿íäýñëýëã¿é áîëíî.
Ìîíãîë Óëñûí 1994 îíû
Èðãýíèé õóóëèéí øèíý÷èëñýí
íàéðóóëãààð õýâëýë ìýäýýëëèéí
õýðýãñëýýð íýð òºð, àëäàð õ¿íä,
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã ãóòààñàí
ìýäýý òàðààñíûã íÿöààõ áîëîí
àëáàí ¸ñíû áàðèìò áè÷èãò
òóñãàãäñàí ìýäýýã íÿöààõàä
áàðèìòëàõ òóñãàé æóðìûã õóóëèàð
òîãòîîãîîã¿é îðõèãäóóëæýý. Ýíý
áàéäëûã 1999 îíû 6 äóãààð ñàðûí
17-íû ºäºð Èðãýíèé õóóëüä
îðóóëñàí íýìýëòýýð çàñàæ ìºí
ç¿éëèéí ãóðàâäóãààð õýñýãò “Èðãýí,
õóóëèéí ýòãýýäèéí íýð òºð, àëäàð
õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã
ãóòààñíààñ ...ó÷èðñàí ãýì õîðûí
õýìæýý, àðèëãàõ àðãûã ýíý õóóëüä
çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìûí äàãóó
ø¿¿õ òîäîðõîéëîíî” õýìýýí
õóóëü÷èëñàí áàéíà.
40
̺í 1994 îíû Ìîíãîë Óëñûí
Èðãýíèé õóóëèéí 392 äóãààð ç¿éëä
“Ýä õºðºíãèéí áóñ ãýì õîðûã
àðèëãàõ” àðãà çàìûã äàðààõ
áàéäëààð õóóëü÷èëæýý. ”Áóñäûí íýð
òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð
õ¿íäèéã ãóòààñàí ìýäýý òàðààñàí
ýòãýýä ò¿¿íèéãýý áîäèò áàéäàëä
íèéöýæ áàéãààã íîòîëæ ÷àäàõã¿é
áîë ýä õºðºíãèéí õîõèðîë
àðèëãàñíûã ¿ë õàðãàëçàí ýä
õºðºíãèéí áóñ ãýì õîðûã ìºíãºí
áóþó áóñàä õýëáýðýýð àðèëãàõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí áàéíà.
Èðãýíèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã
ãóòààãààã¿é áîëîâ÷ èðãýíèé ýðõ
áîëîí õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã
òîäîðõîé õýìæýýãýýð õºíäñºí áóþó
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäýä ñºðºã
íºëºº ¿ç¿¿ëñýí ìýäýý òàðààõ
òîõèîëäîë àìüäðàë äýýð öººíã¿é
ãàð÷ áàéíà. Ýíý íü èõýâ÷ëýí àæèë
õýðãèéí ø¿¿ìæëýëòýé õîëáîãäñîí
áàéäàã. Èéì òîõèîëäîëä óã èðãýí
õàðèó òàéëáàðûã ìýäýýã òàðààñàí
ìýäýýëëèéí àðãà õýðýãñëýýð
ãàðãóóëàõ ýðõ áîëíî. Ýíä çàðèì
ñàíààã îíöîëæ ¿çýõ íü ç¿éòýé
áàéíà.Òóõàéëáàë:
1.Èðãýíèé íýðèéã õóóëü áóñààð
àøèãëàõ íü òóõàéí èðãýíèé ººðèéí
íýðýýð îëæ àâñàí ýðõ, ¿¿ðãýý
õýðýãæ¿¿ëýõýä ñºðºã ¿ð äàãàâðûã
áèé áîëãîäîã òºäèéã¿é òóõàéí
èðãýíèé ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõëûã çºð÷èæ áóé ýðõ ç¿éí
ýñðýã ¿éëäýë þì. Èðãýíèé íýðèéã
õóóëü áóñààð àøèãëàæ áóé ¿éëäýë íü
ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð èëýð÷ áîëäîã.
Òóõàéëáàë, áóñäûí íýðèéã àøèãëàí
èðãýíèé ýðõ îëæ àâàõ, áóñäûí
íýðýýð õýâëýë, ìýäýýëëèéí
õýðýãñëýýð ìýäýý, ìýäýýëýë õèéõ,
èíãýñíýýðýý íýðèéã àøèãëàñàí
òºäèéã¿é ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí íýð
òºð, àëäàð õ¿íäèéã ãóòààõ, áóñäûí
íýðèéã àøèãëàí àøèã õîíæîî îëîõ,
îëîí íèéòèéã òººðºãäºëä îðóóëàõ ãýõ
ìýòèéã îéëãîíî.
Èéìýýñ èðãýíèé íýðèéã õóóëü
áóñààð àøèãëàõûã õóóëèàð
õîðèãëîñîí áàéíà. Õàðèí òóõàéí
ýòãýýäèéí çºâøººð뺺ð áóþó õóóëüä
çààñàí ¿íäýñëýë æóðìûí äàãóó
èðãýíèé íýðèéã àøèãëàæ áîëíî.
2.Èðãýíèé íýð òºð, àëäàð õ¿íä,
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã ãóòààñàí
ãýäýãò áîäèò áàéäàëä íèéöýõã¿é, ººð õàðãàëçàí ¿çýæ ººð õýëáýð
õýí íýãýí “ÕÓÓËÜ
ýòãýýäýä ÄÝÝÄËÝÕ
ìýäýýëñýí¨Ñ”õýðýãñëýýð íÿöààëò õèéõ ¿¿ðãèéã ýðõ [¹2(29)
áàéõûã îéëãîíî. Õàðèí òèéì ìýäýý, çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýíý.
ìýäýýëëèéã èðãýíä ººðò íü 3.Çàðèì ìýäýý, ìýäýýëýë íü
ìýäýýëñíèéã ãóòààñàí ìýäýý áîäèò áàéäàëä íèéöñýí, ¿íýí ìýäýý
òàðààñàí ãýæ ¿çýõã¿é. Óã ìýäýý, áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ õóâü õ¿íèé íóóöàä
ìýäýýëýë íü õýâëýë ìýäýýëëèéí õàìààðàõ ìýäýý áàéæ áîëíî. Õóâü
õýðýãñýë, ýëåêòðîí øóóäàíãààð, õ¿íèé íóóöûã õóóëèàð õàìãààëäàã.
õóðàë öóãëààí äýýð òºäèéã¿é òóõàéí Èéíõ¿¿ õóóëèàð õàìãààëñàí íóóöàä
èðãýíèé àæèë áàéäëûí õàìààðàõ ìýäýýã òóõàéí èðãýíèé
òîäîðõîéëîëò, ºðãºäºë, àëáàí ººðèéíõ íü çºâøººðºëã¿é íèéòýä
òîîòîîð áóþó àìàà𠺺ð ýòãýýäýä òàðààñàí áîë èðãýí ººðò ó÷èðñàí
õ¿ðãýãäñýí áàéõûã îéëãîíî. ãýì õîðîî àðèëãóóëàõààð øààðäàõ
ªºð íýã ë ýòãýýäýä óã ìýäýý ýðõ ýäýëíý.
ìýäýýëýë õ¿ðãýãäñýí áàéõàä íýð òºð, 4.Èðãýíèé ººðèéíõ íü
àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð çºâøººðºëã¿éãýýð ÿìàðâàà íýãýí
õ¿íäèéã ãóòààñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé. õýëáýðýýð ä¿ðñëýí ò¿¿íèéãýý íèéòýä
Æèøýý: Èðãýí Äîðæ Ñ¿õáààòàð òàðààñíààñ òóõàéí èðãýíä ãýì õîð
ä¿¿ðãèéí íýãýí àëáàí ãàçàðò àæèëä ó÷èð÷ áîëíî. Èéíõ¿¿ ä¿ðñëýõäýý
îðîõîîð áîëæýý. Ãýòýë òóõàéí àëáàí ä¿ðñëýã÷ íü òóõàéí èðãýíèé íýð òºð,
ãàçðûí äàðãà Äîðæèéí ºìíº àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð
àæèëëàæ áàéñàí ãàçðààñ ò¿¿íèé õ¿íäèéã ãóòààõ çîðèëãî àãóóëààã¿é ÷
àæèë áàéäëûí òîäîðõîéëîëòûã ãýñýí óã õ¿íèé õóâüä íýð òºð, àëäàð
èð¿¿ëýõèéã õ¿ñ÷ýý. Äîðæèéí õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã
àæèëëàæ áàéñàí ãàçðûí õ¿íèé ãóòààãäñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé.
íººöèéí ìåíåæåð íü Öýöãýý 5.Èðãýíèé íýð òºð, àëäàð õ¿íä íü
Äîðæèéã ººð ãàçàð àæèëëàõ õ¿ñýëò òóõàéí õ¿íýýñ ñàëøã¿é àìèí õóâèéí
ãàðãàñàíä äóðã¿éöýæ ò¿¿íèé àæèë ýðõ õýäèé ÷ óã õ¿íèéã íàñàí
áàéäëûí òîäîðõîéëîëòîä óäàà ýöýñëýñíèé äàðàà ÷ íýð òºð, àëäàð
äàðàà àæëààñ õîöîðäîã, ºãñºí ¿¿ðýã õ¿íä íü ò¿¿íèé òºðºë òºðºãñäèéí
äààëãàâðûã áèåë¿¿ëäýãã¿é ãýõ÷èëýí õóâüä ¿íýò áàÿëàã íü áàéäàã. Íàñ
áè÷æýý. ¯¿íýýñ áîëîîä Äîðæèéã áàðñàí ýòãýýäèéí íýð, íýð òºð,
òóõàéí àëáàí ãàçàð àæèëä àâàõààñ àëäàð õ¿íäèéã ãóòààñàí ìýäýý
òàòãàëçñàí áàéíà. Äîðæèéí àæèë òàðààñíààð ºâëºã÷èéã íü ñýòãýë
áàéäëûí òîäîðõîéëîëòîä äóðüäñàí ñàíààíû äàðàìòàä îðóóëàõ, îþóí
ìýäýýëýë íü áîäèò áàéäàëä ñàíààíû ãýì õîð ó÷èð÷ áîëíî. Õóâü
íèéöýýã¿é õóäàë ìýäýýëýë áàéñàí õ¿í ººðèéíõºº íýð, íýð òºð, àëäàð
áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä Äîðæ õ¿íäèéã õàìãààëóóëàõ ýðõòýé
ººðèéí íýð òºð, àæèë õýðãèéí íýð òºäèéã¿é íàñ áàðñíû äàðàà ò¿¿íèé
õ¿íäèéã ãóòààñàí ãýæ ¿çýæ ø¿¿õýä õóóëü ¸ñíû ºâëºã÷èä íü äýýðõ ýðõèéã
õàíäàõ ýðõòýé þì. õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõîîð Èðãýíèé
Äýýðõ æèøýý íü Äîðæèéí õóóëüä çîõèöóóëñàí íü øèíýëýã
òàëààðõ õóäàë ìýäýýëëèéã çºâõºí çààëò þì. Íàñ áàðàã÷èéí íýð, íýð
íýã ýòãýýäýä øóóä õ¿ðãýõ çàìààð òºð, àëäàð õ¿íäèéã ãóòààñíààñ ýäèéí
òàðààãäñàí ãýæ ¿çíý. Õàðèí èéì áóñ ãýì õîð ó÷èðñàí õýìýýí äóðûí
ìýäýýëëèéã îëîí íèéòèéí ñóáúåêò ø¿¿õýä õàíäàõ áóñ õóóëü
ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð (ðàäèî, ¸ñíû ºâëºã÷èä íü ýíý ýðõèéã
òåëåâèç, òîãòìîë õýâëýë ãýõ ìýò) õýðýãæ¿¿ëýõýýð õÿçãààðëàëò
òàðààñàí áàéæ áîëíî. Èéì ìýäýý òîãòîîñîí áàéíà.
ìýäýýëëèéã ìºí íýã óäààãèéí Ò¿¿í÷ëýí èðãýíèé øèíý õóóëüä
ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð, ýñõ¿ë àì ýäèéí áóñ ãýì õîð ó÷èðñàí ãýæ ¿çâýë
äàìæèí òàðààñàí áàéæ áîëíî. Èéì ºâëºã÷èä óã ãýì õîðûã ãàãöõ¿¿ ýäèéí
òîõèîëäîëä óã ìýäýýã òàðààñàí áóñ õýëáýðýýð áóþó óã ìýäýýã
õýëáýð, õýðýãñëèéã àøèãëàí íÿöààëò íÿöààëãàõ ýðõèéã ë õóóëü÷èëæ ºã÷ýý.
õèéõ áîëîìæã¿é þì.
Èéìýýñ íýð òºð, àëäàð õ¿íä,
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íä íü ãóòààãäñàí
èðãýíèé õ¿ñýëòýýð ø¿¿õ, ìýäýý
òàðñàí õ¿ðýý, õýëáýð çýðãèéã
2010] Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
41

Ýäèéí áóñ õîõèðëûã ìºí㺺ð íºõºí òºëºõ àñóóäàë

Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí

Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí Ä.Òàìèð
 “ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ” [¹2(29)
42
2010] Èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæ
43

Îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé ç¿éëñ, àþóëòàé ¿éë

àæèëëàãààíààñ ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã àðèëãàõ,
ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí
Èðãýí, ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí Á.Íàðàíöàöðàë
Àðâàíåñä¿ãýýð ä¿ãýýð ç¿éëèéí 1-ä
“Òºðººñ õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
õàíãàõóéö ýäèéí çàñàã, íèéãýì, õóóëü
ç¿éí áîëîí áóñàä áàòàëãààã
á¿ðä¿¿ëýõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
çºð÷èõòýé òýìöýõ, õºíäºãäñºí ýðõèéã
ñýðãýýí ýäë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã èðãýíèéõýý
ºìíº õàðèóöíà” ãýæ òóñ òóñ çààñàí
íü èðãýí ººðò ó÷èðñàí ãýì õîðûã
àðèëãóóëàõ ¯íäñýí õóóëèéí áàòàëãàà
áèëýý.
Äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä
¿éëäâýðæèëòèéí ýð÷èìòýé õºãæèë,
òåõíèê òåõíîëîãèéí äýâøèë íü øèíý
òºðëèéí ýíåðãè, õèìè, áèîëîãèéí
õîðò áîäèñ, ýëåìåíò¿¿ä, îëîí
òºðëèéí ººðºº ÿâàã÷ ìàøèí
ìåõíàíèçì, òåõíèê õýðýãñëèéí
àøèãëàëòûí ÿâöàä îð÷èí òîéðîíä
àþóë á¿õèé óðä ºìíº íü áàéãààã¿é
øèíý ç¿éëñèéã ¿¿ñãýæ óëìààð áóñäàä
Õ¿ñíýãò-1
òîõèîëäîëä õîõèðîã÷èéí ýðõèéã
õóóëü ç¿éí ¿¿äíýýñ õýðõýí
õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã ÿìàð
àðãààð ñýðãýýí òîãòîîõ çýðýã
àñóóäëààð òºðººñ ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòûã õèéäýã ÷ òýðõ¿¿
çîõèöóóëàëò íü ãýì õîðûã àðèëãàõ
åðºíõèé çîõèöóóëàëòààð
çîõèöóóëàãääàã áàéíà. Ýíýõ¿¿
àñóóäëûã ñóäëàõûí òóëä ýí òýðã¿¿íä
“ãýì õîð, õîõèðîë” ãýñýí
îéëãîëòóóäûã àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé þì.
ªíººäºð ìàíàé óëñûí ïðàêòèê
ó÷ðóóëñàí õîõèðîë èéì ç¿éë, ãýì
õîðä èéì ç¿éë îðíî ãýñýí òàéëáàð
õàðààõàí ãàðààã¿é áàéíà. Èéìä
äýýðõ îéëãîëòûã ¿ã ç¿éí áîëîí ýðõ
ç¿éí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàí ÿëãààòàé
îéëãîëò óó, íýã îéëãîëò óó ãýäãèéã íýã
ìºð îéëãîí õýðýãëýõ øààðäëàãàòàé
áàéíà. (Õ¿ñíýãò -1)

Îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé ¹ Ìîíãîë õýëýíä Îðîñ õýëýíä Àíãëè õýëýíä

ç¿éëñ, àþóëòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ 1. Ãýì Âðåä Delict
ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã àðèëãàõ, ò¿¿íèé Ёñ ç¿éãýýñ àíãèä õîð, õºíººë, ýðõ ç¿éí çºð÷èë, çºð÷èë,
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë õèéñýí ¿éë ÿâäàë, õîõèðîë; ãýì áóðóó
Ãýðýýíèé áóñ ¿¿ðãèéí, ººðººð ò¿¿íèé ¿ð íºëºº
õýëáýë ãýì õîð ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ñýõ
2. Õîð Óщåðá Tort
¿¿ðãèéí íýã òºðºë íü Îð÷èí
ãýì, õºíººë, õîõèðîë, ãàðç èðãýíèé ýðõ ç¿éí çºð÷èë,
òîéðîíäîî àþóëòàé ç¿éëñýýñ
ó÷ðóóëñàí ãýì õîð ò¿¿íèéã àðèëãàõ àþóë, çîâëîí ãýì áóðóó
õàðèóöëàãà áºãººä ýíý íü èðãýíèé
ýðõ ç¿éí îáüåêòèéí îíöëîãîîñ 3. Õîõèðîë Óáûòêè Damage
õàìààðàí ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö àëäàë, àëäàãäàë, ýäèéí áóþó ìºíãºí ãýì õîð, ãýìòýë, ãàðç,
çîõèöóóëàëòòàé. Ìîíãîë Óëñûí 1 2
õºíººë, ñ¿éòãýë ¿íýëãýýã íýðëýíý õîõèðîë, àëäàíãè,
¯íäñýí õóóëèéí Àðâàíçóðãàäóãààð
àëäàãäàë,, àëäàãäëûí
äóãààð ç¿éëèéí 14-ò ”Ìîíãîë Óëñûí 3
õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí íºõºí îëãîâîð
ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí ãýæ
¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ãýì õîð ó÷ðóóëàõ ýðñäýë íýìýãäýõ Ìîíãîë õýëýíä ãýì õîð, õîõèðîë
ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ, áóñäûí õóóëü õàíäëàãàòàé áàéãàà þì. ãýñýí íýð òîìü¸îã èõýíõ õóóëü áîëîí
áóñààð ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí Îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé íîì çîõèîë, ø¿¿õèéí ïðàêòèêò
òºë¿¿ëýõ ýðõòýé”, ìºí ç¿éëýýñ ãýì õîð ó÷ðóóëñàí õàìòàä íü õýðýãëýäýã. Tort ãýäýã íü

1
Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåì. Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýí. Ìîíãîë õýëíèé äýëãýðýíã¿é òàéëáàð òîëü. ÓÁ., 2008 îí. 580 äàõü òàë.
2
À.Ë.Ñóõàðåâà, Â.Å. Êðèòñêèõ. Áîëüøîé Þðèäè÷åñêèé ñëîâàðü. 2002ã., ïîä ðåä.
3
S.Narangerel. English-Mongolian jurisprudence dictionary. 2005 îí.

44
Àíãëè ãàðàëòàé ¿ã áºãººä ïðàêòèêò
äèéëýíõäýý delict ãýæ ÿðüäàã. Ýíý íü
áóñäûí àìü íàñ, áèå ìàõáîäèä, ýä
õºðºíãºä ãýì õîð ó÷ðóóëàõàä
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ çàð÷ìûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã
áàéíà.
Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñûí õóâüä
õóóëü ç¿éí ¿ã õýëëýã áîëîí ø¿¿õ,
àðáèòðûí ïðàêòèêò âðåä, óùåðá,
óáûòêè ãýñýí îéëãîëòóóä çýðýã
õýðýãëýãäýæ áàéíà. Âðåä, óùåðá
ãýñýí ¿ãí¿¿äèéã èæèë óòãààð àâ÷
¿çýæ áîëíî. Õàðèí âðåä, óáûòêè
ãýñýí ¿ãí¿¿ä èæèë áóñ óòãàòàé
áàéäàã.4
Âðåä-èë¿¿ ºðãºí óòãààð
õýðýãëýãääýã áºãººä ýäèéí (ýäèéí
çàñãèéí) øèíæòýé ÿðèãääàã.
Ãýì õîðûã õóóëü, àëáàí ¸ñíû
áàðèìò áè÷ã¿¿ä, íîì çîõèîëóóäàä
ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëñîí áàéäàã.
Òóõàéëáàë:
1. Äîêòîð Ñ.Íàðàíãýðýë “Ãýì
õîð” ãýæ èðãýíèé ýðõ ç¿éä ñóáüåêòèâ
ýðõ áóþó áàÿëãèéã áàãàñãàõ, óñòãàõûã
õýëíý. Õóóëü ç¿éí íîì çîõèîë
ø¿¿õèéí ïðàêòèêò õîõèðîë ãýñýí íýð
òîìü¸îã õýðýãëýäýã. Ãýì õîð áóþó
õîõèðîë ãýñýí 2 ¿ã íü õîîðîíäîî ÿã
íèéöäýãã¿é. Ãýì õîð íü íýëýýä
ºðãºí õ¿ðýýòýé óõàãäàõóóí áºãººä ýä
õºðºíãèéí áà ýä õºðºíãèéí áóñ ãýæ
õóâààãäàíà. Ýä õºðºíãèéí ãýì õîð
ãýäýãò ¿íýëãýýíèé õýëáýð á¿õèé ýðõ
ç¿éí çºð÷ëèéí ìàòåðèàëëàã (ýäèéí
çàñãèéí) ¿ð äàãàâðûã îéëãîíî. Ýä
õºðºíãèéí ãýì õîðûí ìàòåðèàëëàã
¿íýëãýýã õîõèðîë ãýæ íýðëýíý. Ýä
õºðºíãèéí áóñ áóþó ¸ñ ñóðòàõóóíû
ãýì õîð ãýæ áóñàä ýòãýýäèéí õóóëü áóñ
¿éëäëèéí óëìààñ ó÷èðñàí çàí
ñóðòàõóóíû áà áèå ìàõáîäèéí
ç¿äã¿¿ð øàíàëàë” 5 ãýæ
òîäîðõîéëñîí áàéäàã;
2. Ýä õºðºíãº, óñòãàñàí,
ãýìòýýñýí, èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäýä
ãýìòýë ó÷ðóóëñíààñ ýì÷èëãýýíèé
çàðäàë ãàðñàí öàëèí äóòóó àâñàí,
4
À. Ë. Ñóõàðåâà, Â.Å. Êðèòñêèõ. Áîëüøîé Þðèäè÷åñêèé ñëîâàðü. 2002ã., ïîä ðåä 771
5
Ñ.Íàðàíãýðýë. Ýðõ ç¿éí ýõ òîëü áè÷èã. ÓÁ; 2007 îí. 138 äàõ òàë.
6
Ò.̺íõæàðãàë. Èðãýíèé ýðõ ç¿é /òóñãàé àíãè/. ÓÁ õîò., 1997 îí. 48 äàõü òàë.
7
Ä.Íàðàí÷èìýã. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñýí àñóóäàë. ÓÁ., 1999 îí. 89 äýõ òàë.
8
À.Ï.Ñåðãååâà, Þ.Ê.Òîëñòîãî. “Ãðàæäàíñêîå ïðàâî”. Òîì 3., 2004. Ïîä ðåä 40
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí
íýð õ¿íäèéã ãóòààñíààñ îëîõ ¸ñòîé
áàéñàí îðëîãî àëäàãäñàí, çàðëàãà
ãàðñàí, áèåèéí áîëîí ñýòãýë
ñàíààíû øàíàëàë çýðãèéã ãýì õîð6
ãýíý ãýæ òîäîðõîéëñîí.
3. Ãýì õîðûã ìàòåðèàëëàã áîëîí
ìàòåðèàëëàã áóñ ãýæ àíãèëàí àâ÷
¿çäýã áºãººä ìàòåðèàëëàã ãýäýãò
àëäàãäàë, îëîõ ¸ñòîé áàéñàí
îðëîãî, çàðäëûã õàðèí ìàòåðèàëëàã
áóñ ãýäýãò àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäèéã
õîõèðîîñîí, íýð òºð àëäàð õ¿íä,
àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã ãóòààñàí
çýðýã ¿íý ºðò㺺ð
èëýðõèéëýãääýãã¿é, õîõèðîã÷èéã
ñàíàà ñýòãýëèéí äàðàìòàíä
îðóóëñàí ¿ð äàãàâðûã îéëãîíî. Ýíý
õîõèðîã÷èéí àìèí õóâèéí áîëîí ýä
õºðºíãèéí ýðõèéã ÿìàð íýãýí
áàéäëààð çºð÷ñºí ÿâäëààð
èëýðäýã7 ãýæ àâ÷ ¿çæýý.
¯¿íýýñ ¿çâýë ãýì õîð íü àãóóëãûí
õóâüä èë¿¿ ºðãºí óòãà, àãóóëãàòàé
áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ãýì õîð íü
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæòàé
õîëáîîòîé îéëãîëò áºãººä õàðèí
“õîõèðîë” ãýäýã íü èðãýíèé õóóëèàð
îëãîñîí ýðõèéã õÿçãààðëàñíûã
îéëãîíî. “Àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèëò íü
øèíý òºðëèéí ýíåðãè àøèãëàõ
(ýëåêòðîí, àòîìûí ã.ì), àæ
¿éëäâýðèéí “õîðòîé” ñàëáàðóóäûí
(õèìèéí, ìåòàëëóðãèéí ã.ì)
ýð÷èìòýé ºñºëò, á¿õ òºðëèéí
òýýâðèéí õýðýãñëèéí (ÿëàíãóÿà
àâòîìàøèí áîëîí àãààðûí õºëºã)
õºãæèë, ºðãºí õ¿ðýýíèé
ìåõàíèêæóóëàëò çýðýã óðä ºìíº
áàéãààã¿é õîð óðøèã á¿õèé õ¿÷èí
ç¿éëñèéã ¿¿ñãýæ, äýëãýð¿¿ëñíèé
óëìààñ îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé
¿éë àæèëëàãàà áîëîí àþóëòàé
ç¿éëñýýñ ãýì õîð ó÷ðóóëàõ ÿâäàë
ýëáýã áîëñîí. Îð÷èí òîéðîíäîî
àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà, àþóëòàé
ç¿éë ãýäýã íü õî¸ð ººð õàðèëöààã
èëýðõèéëæ áàéãàà áºãººä õàðèí
äýýðõýýñ ¿¿äýëòýé ãýì õîðûí
õàðèóöëàãûí àñóóäàë íü èæèë þì.
[¹2(29)
Îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé ç¿éë
ãýäýã íü: òºðºë á¿ðèéí àâòî
ìåõàíèêæñàí òýýâðèéí õýðýñýë,
øàòàõóóí ò¿ãýýõ ãàçàð, ºíäºð
õ¿÷äýëèéí öàõèëãààí øóãàì, òýñýð÷
äýëáýðýõ, õ¿÷òýé ¿éë÷ëýõ áîëîí
ò¿ðãýí øàòàìõàé, èäýìõèé áóþó õîðò
áîäèñ, îðñîí áóóð, çóóäàã íîõîé çýðýã
îð÷èí òîéðîíäîî àþóë ó÷ðóóëæ
áîëîõ áºãººä õ¿íèé á¿ðýí õÿíàëòàíä
áàéõ áîëîìæã¿é îáúåêò, àìüòíûã
îéëãîíî ãýæ Óëñûí Äýýä ø¿¿õèéí
1997 îíû 473 äóãààð òîãòîîëä
òàéëáàðëàæýý. Ýíýõ¿¿ òîãòîîë íü
ºíººäðèéí áàéäëààð íýëýýä
õîöðîãäñîí áºãººä îð÷èí òîéðîíäîî
àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà áîëîí
àþóëòàé ç¿éëèéã íýã á¿ð÷ëýí òîî÷èõ
áóñ åðºíõèéä òàéëáàðëàâàë
çîõèëòîé áàéíà.
ÎÕÓ-ûí ýðäýìòýí Î.À.Êðàñàâ÷èê
îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé ¿éë
àæèëëàãàà, àþóëòàé ç¿éëèéã ºðãºí
õ¿ðýýíä íýãäìýë øàëãóóðààð
àíãèëàë õèéæ íèéòýä èë òîä òàâüñàí
áàéíà.8 ¯¿íä :
1. Ôèçèêèéí–á¿õ òºðëèéí
ìåõíàíèêæñàí òýýâðèéí õýðýãñýë,
öàõèëãààí, äóëààíû ñòàíö, øàòàõóóí
ò¿ãýýõ ãàçàð, ºíäºð õ¿÷äýëèéí
öàõèëãààí øóãàì;
2. Õèìèéí-õ¿÷òýé ¿éë÷ëýõ ò¿ðãýí
øàòàìõàé èäýìõèé áóþó õîðò áîäèñ;
3. Ôèêèê õèìèéí–òºðºë á¿ðèéí
öàöðàã èäýâõèò áîäèñ;
4. Áèîëîãèéí–á¿õ òºðëèéí
àìüòàí, ìèêðîáèîëîãèéí ýä, ýñ.
Çàðèì ýðäýìòýí îð÷èí
òîéðîíäîî àþóëòàé ç¿éëä îð÷èí
òîéðîíäîî àþóëòàé ¿éë àæèëëàãààã
îðóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çäýã áàéíà.
Îð÷èí òîéðîíäîî àóþëòàé ¿éë
àæèëëàãàà áîëîí îð÷èí òîéðîíäîî
àþóëòàé ç¿éëýýñ ó÷ðóóëñàí ãýì
õîðûí õàðèóöëàãûí òàëààð èðãýíèé
áîëîí ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíû õ¿ðýýí äýõ õàðüöóóëàëò
(Õ¿ñíýãò -2)
Èðãýíèé ýðõ ç¿é áîë çºâõºí
õîõèðñîí ýðõèéã ñýðãýýõ, ó÷èðñàí
 45

Õ¿ñíýãò-2

ä/ä Èðãýíèé õóóëèéí çààëò Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí çààëò

1. 499 ä¿ãýýð ç¿éë. “Òýýâðèéí õýðýãñëèéí 215 äóãààð ç¿éë. Òýýâðèéí õýðýãñëèéí
àøèãëàëòààñ ¿¿ññýí ãýì õîðûã àðèëãàõ” õºäºë㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûí áîëîí
499.1.Çîð÷èã÷ áîëîí à÷àà òýýâýðëýõ àøèãëàëòûí æóðàì çºð÷èõ
çîðèóëàëò á¿õèé òýýâðèéí õýðýãñëèéã 215.1.Æîëîî÷ õºäºë㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûí
àøèãëàõ ÿâöàä áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºíèé óëìààñ
ìýíäýä õîõèðîë ó÷èðñàí áóþó ýä þìñ íü áóñäûí áèå ìàõáîäèä õ¿íäýâòýð ãýìòýë, ýñõ¿ë
ýâäýð÷, óñòàæ, ãýìòñýí áîë òóõàéí òýýâðèéí ¿ëýìæ õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí áîë
õýðýãñëèéã ýçýìøèã÷ ó÷èðñàí ãýì õîðûã òýýâðèéí õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõèéã õî¸ð æèë
íºõºí òºëºõ ¿¿ðýãòýé. õ¿ðòýë õóãàöààãààð õàñàõ áóþó õàñàõã¿éãýýð
õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã òàâààñ
499.2.Àãààðûíõààñ áóñàä òýýâðèéí òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé
õýðýãñëèéã àøèãëàõ ÿâöàä ãýíýòèéí áóþó òºãðºãººð òîðãîõ, ýñõ¿ë íýãýýñ ãóðâàí ñàð
äàâàãäàøã¿é õ¿÷íèé øèíæòýé îíöãîé õ¿ðòýë õóãàöààãààð áàðèâ÷ëàõ ÿë øèéòãýíý.
íºõöºë áàéäàë ¿¿ññýíýýñ ãýì õîð ó÷èðñàí 215.2.Ýíý õýðãèéã ñîãòóóãààð ¿éëäñýí, áóñäûí
áîë ýíý õóóëèéí 499.1-ä çààñàí ¿¿ðýã áèå ìàõáîäèä õ¿íä ãýìòýë, ýñõ¿ë èõ
¿¿ñýõã¿é. õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷èðñàí áîë òýýâðèéí
õýðýãñýë æîëîîäîõ ýðõèéã ãóðâàí æèë õ¿ðòýë
499.3.Õýí íýã ýòãýýä ºì÷ëºã÷ áóþó õóãàöààãààð õàñ÷ õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä
ýçýìøèã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð òýýâðèéí õýìæýýã òàâèí íýãýýñ íýã çóóí òàâü äàõèí
õýðýãñëèéã àøèãëàñíààñ áóñäàä õîõèðîë íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð
ó÷èðñàí áîë ãýì õîðûã òóõàéí ýòãýýä òîðãîõ, ãóðâààñ äýýø çóðãààí ñàð õ¿ðòýë
õàðèóöàõ áîëîâ÷ ººðèéí áóðóóãààñ õóãàöààãààð áàðèâ÷ëàõ, ýñõ¿ë ãóðâàí æèë
òýýâðèéí õýðýãñëèéã àøèãëàõ áîëîìæ õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë øèéòãýíý.
îëãîñîí ºì÷ëºã÷ áóþó ýçýìøèã÷
õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºãäºõã¿é. 215.3.Ýíý õýðãèéí óëìààñ áóñäûí àìü íàñ
 “ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ” [¹2(29)
46

Äýýðõè çîõèöóóëàëòààñ õàðàõàä àëü àëü íü òýýâðèéí õýðýãñýë àøèãëàëòûí ÿâöàä áóñäàä ó÷èðñàí
ãýì õîðûã àðèëãàõ òàëààð åðºíõèé çîõèöóóëàëò áºãººä îíîãäóóëàõ õàðèóöëàãà áóþó ñàíêöààðàà
ÿëãààòàé. Èðãýíèé ýðõ ç¿éä ãýì õîðûí õàðèóöëàãà íü ìàòåðèàëëàã á¿ðýëäýõ¿¿íòýé, õóâü õ¿íèé
õàðèóöëàãàòàé õîëáîîòîé ¿¿ñäýã áîë ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éä òîãòîîñîí àêòûã çºð÷ñºíèé óëìààñ ¿¿ññýí
ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ¿éëäýãääýã áàéíà. Õàðèí ãýì áóðóóòàé ýòãýýä áîëîí òóõàéí òýýâðèéí
õýðýãñëèéí ýçýìøèã÷ áóþó ºì÷ëºã÷ íü àëü ÷ òîõèîëäîëä çààâàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.
2. 500 äóãààð ç¿éë. Áàðèëãà áàéãóóëàìæ 183 äóãààð ç¿éë. Àþóëã¿é àæèëëàãààíû
áàðèõ, àøèãëàõ ÿâöàä ó÷èðñàí ãýì õîðûã æóðàì çºð÷èõ
õàðèóöàõ 183.1.Óóë, óóðõàé, áàðèëãà, ò¿¿í÷ëýí òýñýð÷
500.1.Çîõèõ ¸ñîîð àð÷èëæ õàìãààëààã¿é, äýëáýðýõ àþóë ãàð÷ áîëçîøã¿é ¿éëäâýð áóñàä
ãýìòýë ñîãîãòîé áàéñíààñ áóñàä òîõèîëäîëä àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä àþóëã¿é
áàéøèí áàðèëãà á¿òýí áóþó õýñýã÷ëýí íóðñíû àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷ñºíèé óëìààñ õ¿íèé
óëìààñ ó÷èðñàí ãýì õîðûã òóõàéí áàðèëãûã àìü íàñ õîõèðñîí, áóñàä õ¿íä õîð óðøèã
ºì÷ëºã÷ áóþó ýçýìøèã÷ õàðèóöíà ó÷èðñàí áîë òîäîðõîé àëáàí òóøààë ýðõëýõ,
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã ãóðâàí æèë
500.2.Ãýíýòèéí áóþó äàâàãäàøã¿é õ¿÷íèé õ¿ðòýë õóãàöààãààð õàñàõ áóþó õàñàõã¿éãýýð
øèíæòýé îíöãîé íºõöºë áàéäëûí óëìààñ, õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã òàâèí
ýñõ¿ë õîõèðîã÷èéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû íýãýýñ õî¸ð çóóí òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé
óëìààñ áàéøèíãààñ ÿìàð íýã ç¿éë óíàñàí, òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, ýñõ¿ë
õàÿãäñàí áóþó àñãàðñíû óëìààñ ãýì õîð òàâàí æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ ÿë
ó÷èðñàí áîë òóõàéí áàéøèí áàðèëãûã ºì÷ëºã÷ øèéòãýíý.
áóþó ýçýìøèã÷ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é.
Èðãýíèé õóóëüä áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ, àøèãëàõ ÿâöàä ¿¿ññýí ãýì õîðûã àðèëãàõ òàëààð çààñàí
áîë Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ò¿¿íèéã óóë óóðõàé, áàðèëãà, òýñýð÷ äýëáýðýõ àþóë ãàð÷ áîëçîøã¿é ¿éëäâýð
áóñàä àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí àþóëã¿é àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷ñºíººñ áóñäàä ãýì õîð
ó÷ðóóëñàí áîë õîõèðëûã àðèëãàõ òàëààð çààñàí áàéíà.
3. 502 äóãààð ç¿éë. Îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 183 äóãààð ç¿éë, 185 äóãààð
¿éë àæèëëàãàà áîëîí îð÷èí òîéðîíäîî ç¿éë. Ãàëò çýâñýã, áàéëäààíû ãàëò õýðýãñýë,
àþóëòàé áóñàä ç¿éëýýñ ó÷èðñàí ãýì õîðûã òýñýð÷ äýëáýðýõ áîäèñ õóóëü áóñààð õèéæ
õàðèóöàõ áýëòãýõ, õàäãàëàõ, àâ÷ ÿâàõ, áîðëóóëàõ,
502.1.Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí õèéö, çîõèîí ¿éëäâýðëýõ, 189 ä¿ãýýð ç¿éë. Ãàëûí àþóëã¿é
áàéãóóëàëòûã äóð ìýäýí ººð÷èëñºí, ýñõ¿ë áàéäëûí õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èõ, 190 ä¿ãýýð
ò¿¿íä áàéðëóóëñàí áóþó äàìæóóëàí îðóóëñàí ç¿éë. Òýñýð÷ äýëáýðýõ áîëîí öàöðàã èäýâõò
ýð÷èì õ¿÷, ãàëûí áîëîí òýñðýõ àþóëòàé, õîðòîé áîäèñûã á¿ðòãýõ, õàäãàëàõ, àøèãëàõ, òýýâýðëýõ,
áîäèñûí óëìààñ áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, èëãýýõ æóðàì çºð÷èõ, 200 äóãààð ç¿éë. Õ¿÷òýé
ýä õºðºíãºä ãýì õîð ó÷èðñàí áîë óã ãýì õîðûã ¿éë÷ëýõ áîëîí õîðò áîäèñûã õóóëü áóñààð
òóõàéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ýòãýýä, áýëòãýõ, îëæ àâàõ, õàäãàëàõ, òýýâýðëýõ, èëãýýõ,
ýñõ¿ë àþóëòàé ç¿éëèéã ºì÷ëºã÷ áóþó ýçýìøèã÷ áîðëóóëàõ, 206 äóãààð ç¿éë. Õèìèéí ãàðàëòàé
õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé. õîðò áîäèñ, ¿éëäâýðëýëèéí õîã õàÿãäàë
öýâýðëýõ, òýýâýðëýõ, áóëøëàõ æóðàì çºð÷èõ
502.2.Îíöãîé àþóë ó÷ðóóëæ áîëîõ áàðèëãà ãýìò õýðã¿¿ä.
 47

áàéãóóëàìæ, ýä õºðºíãèéã ºì÷ëºã÷ áóþó

ýçýìøèã÷ íü ãýì áóðóóòàé áàéñàí ýñýõýýñ ¿ë
õàìààðàí ýíý õóóëèéí 502.1-ä çààñàí ãýì
õîðûã õàðèóöíà.

502.3.ªì÷ëºã÷èéí ýçýìøèëä áàéãàà áàðèëãà

áàéãóóëàìæ äîòîð áóþó ò¿¿íèé ýäëýí ãàçðûí
õèë õÿçãààðûí äîòîð áóñäàä ãýì õîð ó÷èðñàí
áîëîâ÷ ò¿¿íä ºì÷ëºã÷ áóðóóã¿é áîë òýðýýð
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é.
Èðãýíèé õóóëüä áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí äóð ìýäýí ººð÷èëñºí, ýñõ¿ë ò¿¿íä áàéðëóóëñàí áóþó
äàìæóóëàí îðóóëñàí ýð÷èì õ¿÷, ãàëûí áîëîí òýñðýõ àþóëòàé, õîðòîé áîäèñûí óëìààñ áóñäûí àìü
íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãºä ãýì õîð ó÷èðñàí áîë ãýæ çààñíûã Ýð¿¿ãèéí õóóëüä íýëýýä òîäîðõîé
íýã á¿ð÷ëýí çàäàðãàà õèéæ ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çààñàí áàéíà.

4. 501 ä¿ãýýð ç¿éë. Àìüòíû ó÷ðóóëñàí ãýì 201 ä¿ãýýð ç¿éë. Îð÷èíäîî àþóë ó÷ðóóëæ
õîðûã õàðèóöàõ áîëîõ àìüòíûã çîõèõ õàìãààëàëòã¿é
501.1.Àìüòíû ¿éëäëýýñ õ¿íèé àìü íàñ, áàéëãàõ
õîõèðëûã àðèëãóóëàõ çîðèëãîòîé îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé áóñàä Àðâàíçóðãàäóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü
ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èðñàí ãýì õîðûã òóõàéí 201.1.Îð÷èíäîî àþóë ó÷ðóóëæ áîëîõ àìüòíûã
áàéäàã áîë ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é íü ãýìò ç¿éëèéí òàëààð Ýð¿¿ãèéí õóóëüä õýñýãò ýð¿¿ë, àþóëã¿é îð÷èíä
àìüòíûãõýðýã
ºì÷ëºã÷ áóþó
¿éëäñýí ýçýìøèã÷
ãýì áóðóóòàéõàðèóöíà.
ýòãýýäèéã çîõèõ õàìãààëàëòã¿é
íýëýýä áàéëãàñíû óëìààñ
íàðèéí çîõèöóóëàëòóóäûã õ¿íèé
àìüäðàõ, îð÷íû áîõèðäîë,
øèéòãýõ çîðèëãîòîé áàéäãààðàà õóóëü÷èëæ
áèå ìàõáîäèéãÿëûã õºíãºí
ÿëãàìæòàé áàéãàëèéí òýíöýë àëäàãäàõààñ
áóþó õ¿íäýâòýð
ÿëãààòàé.
501.2.Ãýðèéí Îð÷èíàìüòàí,
òýæýýâýð òîéðîíäîî
ýñõ¿ë îíîãäóóëàõàä õýðýãëýäýã áàéíà. õàìãààëóóëàõ ýðõòýé, 14 äýõ õýñýãò
ãýìòýýñýí áîë õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä
àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà áîëîí
ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ç¿éë áîëäîã Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí “Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí
õýìæýýã òàâààñ òàâü äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé
áóñàä àìüòíû ¿éëäëýýñ áóñäàä ãýì õîð
òýíöýõ õýìæýýíèé òºãðºãººð òîðãîõ, ýñõ¿ë
ó÷èðñàí íü òóõàéí àìüòíûã ºì÷ëºã÷ áóþó
íýãýýñ ãóðâàí ñàð õ¿ðòýë õóãàöààãààð
ýçýìøèã÷èéí ñàíààòàé áóþó èëò
áàðèâ÷ëàõ ÿë øèéòãýíý.

48
ãýðýýíä çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü
çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý
õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä ãîìäîë
ãàðãàõ, áóñäûí õóóëü áóñààð
ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëýõ...ýðõ, ýðõ ÷ºëººã
áàòàëãààòàé ýäëýõ” ýðõèéã
õóóëü÷èëñàí. Ãýòýë ºíººäºð ¯íäñýí
õóóëüä çààñàí ýäãýýð ýðõýý
áàòàëãààòàé ýäýëæ ÷àäàæ áàéíà óó?
ãýâýë ìàø èõ ýðãýëçýýòýé áàéñààð
áàéíà. ̺í Èðãýíèé õóóëèéí 502
äóãààð ç¿éëèéí 502.1 äýõ õýñýã:
Áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí õèéö,
çîõèîí áàéãóóëàëòûã äóð ìýäýí
ººð÷èëñºí, ýñõ¿ë ò¿¿íä áàéðëóóëñàí
áóþó äàìæóóëàí îðóóëñàí ýð÷èì
õ¿÷, ãàëûí áîëîí òýñðýõ àþóëòàé,
õîðòîé áîäèñûí óëìààñ áóñäûí àìü
íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãºä ãýì õîð
ó÷èðñàí áîë óã ãýì õîðûã òóõàéí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ýòãýýä,
ýñõ¿ë àþóëòàé ç¿éëèéã ºì÷ëºã÷ áóþó
ýçýìøèã÷ õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé
ãýñýí çîõèöóóëàëò áàðàã õýðýãæèõã¿é
áàéíà. Ó÷èð íü îðîí ñóóöíû
áàðèëãûí íýãä¿ãýýð äàâõàðûã äóð
ìýäýí ººð÷èëæ çîðèóëàëòûí
áóñààð àøèãëàæ ýõýëñíýýñ ýð¿¿ë
àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõýý
ýäýëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ð÷ áàéãàà íºõöºë
áàéäëóóä íýëýýäã¿é áàéíà.
Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí 1997 îíû
11 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íû ºäðèéí 241
ä¿ãýýð çàõèðàìæòàé õîëáîîòîé.
Ýíýõ¿¿ çàõèðàìæààð “Îðîí ñóóöíû
áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí õèéö
çîðèóëàëòûã ººð÷èëæ, ¿éëäâýðëýë,
àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ çºâøººðºë
îëãîõîä ìºðäºõ æóðàì”-ûã áàòàëñàí
þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íãä ºíººäºð 1-40
ìÿíãàò, 50 ìÿíãàò ãýõ ìýò õîòûí
òºâèéí îðîí ñóóöíû íýã äàâõðóóä òýð
÷èãýýðýý ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð áîëæ
õóâèðñàí. Óã íü Ìîíãîë Óëñûí
Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí (2001
îíû 07 äóãààð ñàðûí 02-íû ºäðèéí
äóãààð 333 òîîò çàõèðàìæ) 1950,
1960-ààä îíû ¿åä áàðèãäñàí îðîí
ñóóöíû áàðèëãóóäûã çîðèóëàëòûí
áóñààð àøèãëàõã¿é áàéõ òóõàé
øèéäâýð áàéäàã. Õàðèí äýýðõ îíîîñ
õîéø áàðèãäñàí áàðèëãóóäûã ë
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ çºâøººðëèéã
9
www.irgen.mn/index.php?option=com
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
¿íäýñëýí àøèãëóóëàõ ýðõ îëãîæ
áàéõûã Õîòûí åðºíõèé ìåíåæåðò
äààëãàñàí áàéäàã ÷ çàõèðàìæ
ãàðñíû äàðàà áàéäëûã øàëãàõàä
çºâøººðë¿¿ä íü 1950-1960 îíû ¿åä
áàðèãäñàí áàðèëãóóäûí íýãä¿ãýýð
äàâõàðûã äóð ìýäýí ººð÷ëºõ
øèéäâýð áîëîí õóâèðñàí áàéæýý.9
Èíãýæ áàðèëãûã äóð ìýäýí ººð÷èëæ
äààöûí õàíà òààç íýâò öºìëºí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààãààñ áîëæ
áàðèëãà íóðàõàä õ¿ðâýë ò¿¿íèé äýýä
äàâõðûí îðøèí ñóóã÷èä, îéð îð÷ìûí
çàì áóñàä áàðèëãà áàéãóóëàìæèä
íºëººëæ îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé
íºõöºë áàéäàë áèé áîëãîñíîîñ
áóñäàä èõýýõýí õýìæýýíèé õîõèðîë
ó÷ðàõ íü òîäîðõîé. Ýíý ìýò
çºð÷ë¿¿ä îëîí áàéãàà íü íýã òàëààñ
èðãýä ýíý òàëààðõ õóóëèéí
çîõèöóóëàëòûã ìýääýãã¿é, íºãºº
òàëààñ óã õóóëèéí çîõèöóóëàëò
õýðýãæèæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýæ ¿çýæ
áîëîõîîð áàéíà. Ýíýõ¿¿ àñóóäàëòàé
õîëáîîòîé äóðüäâàë: Èðãýä äóð
ìýäýí îðîí ñóóöíûõàà õàíûã íóðààí
¿ñ÷èí, õîîëíû ãàçàð, ýìèéí ñàí,
õóäàëäààíû öýã áîëãîí õóâèðãàæ
áàéãàà íü ººðñäèéíõºº àìü íàñàíä
àþóë ó÷ðóóëæ áóé õýðýã þì. ÁÇÄ-èéí
6 äóãààð õîðîîíû íóòàã äýâñãýðò
áàéðëàõ 60 àéëûí îðîí ñóóö áóþó
ÕÀÀ-í ÿàìíû àæèë÷äûí áàéðíû íýã
äàâõðûí äààöûí õàíûã íóðààí 16
¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð àæèëëàæ
áàéíà. Îðîí ñóóö ðóóãàà äîòîãøîî
îðäîã 12 õààëãà øèíýýð ãàðãàñàí
íü äààöûí õàíûí áàò áºõ ÷àíàðûã
àëäàãäóóëñàí ãýñýí ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëò ãàð÷ýý. Ýíý íü
Èðãýíèé õóóëèéí 500, 502 äóãààð
ç¿éë¿¿äèéã çºð÷èæ îð÷èí
òîéðîíäîî àþóëòàé íºõöºë áàéäëûã
áèé áîëãîæ áàéíà. Ýíý ìýò àñóóäàë
èõ ãàðäàã ÷ îð÷èí òîéðîíäîî
àþóëòàé ç¿éëñ, àþóëòàé ¿éë
àæèëëàãààíààñ áóñäàä ãýì õîð
ó÷ðóóëñàí òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã
ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëñýí ïðàêòèê
öººí áàéíà. Ø¿¿õèéí ñòàòèñòèêûã
2006-2008 îíû õîîðîíäîõ 6
ä¿¿ðãèéí èðãýíèé õýðãèéí ø¿¿õèéí
øèéäâýðèéã ñóäëàõàä Èðãýíèé
õóóëèéí 499 ä¿ãýýð ç¿éë (Òýýâðèéí
[¹2(29)
õýðýãñëèéí àøèãëàëòààñ ¿¿ññýí ãýì
õîðûã àðèëãàõ) àñóóäëààð 2006 îíä
9 óäàà áóþó íèéò øèéäâýðëýñýí
õýðãèéí 0.18%, 2007 îíä 5 óäàà áóþó
íèéò øèéäâýðëýñýí õýðãèéí 0.15%,
2008 îíä 6 óäàà áóþó íèéò
øèéäâýðëýñýí õýðãèéí 0.10%-èéã
ýçýëæ áàéíà.
Èðãýíèé õóóëèéí 500 äóãààð ç¿éë
áóþó (Áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ,
àøèãëàõ ÿâöàä ¿¿ññýí ãýì õîðûã
àðèëãàõ) àñóóäëààð ø¿¿õýýð
øèéäâýðëýãäñýí ïðàêòèê äýýðõ îíä
áàéõã¿é. Èðãýíèé õóóëèéí 501 ä¿ãýýð
ç¿éë áóþó Àìüòíû ó÷ðóóëñàí ãýì
õîðûí àñóóäëààð 2006 îíä Õàí-Óóë
ä¿¿ðãèéí ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí
íýã óäààãèéí õýðýã áàéíà. Äýýðõè á¿õ
áàéäàëä ä¿ãíýëò õèéõýä îð÷èí
òîéðîíäîî àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà
áîëîí îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé
ç¿éëýýñ ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûí
àñóóäàë íü ïðàêòèêò îëîí
òîõèîëääîã ãýäãèéã õ¿í á¿ð ìýäýõ
áîëîâ÷ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, ýä
õºðºíãºä ãýì õîð ó÷èðñàí áîë òýðõ¿¿
àñóóäëûã èðãýä õóóëèéí ýòãýýä¿¿ä
õîîðîíäîî çîõèöîæ ó÷ðóóëñàí ãýì
õîðûã àðèëãàäàã ïðàêòèê òîãòñîí
áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Îð÷èí
òîéðîíäîî àþóëòàé ¿éë àæèëëàãàà
áîëîí îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé
ç¿éëýýñ áóñäàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûí
õàðèóöëàãûí õàðèóöàã÷ áàéæ áîëîõ
ñóáüåêò íü çàðèì òîõèîëäîëä àæ
àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ òóñãàé
çºâøººðºë îëãîñîí òºðèéí
çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí àëáàí
òóøààëòàí áàéäàã. Ó÷èð íü
çºâøººðºë îëãîõ ¸ñã¿é ãàçàð
áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðüñàí, ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëñíààñ ¿¿äýëòýé ãýì
õîð ó÷ðàõ ÿâäàë èõ áàéíà. ̺í
îð÷èí òîéðîíäîî àþóëòàé ¿éë
àæèëëàãàà áîëîí îð÷èí òîéðîíäîî
àþóëòàé ç¿éëýýñ áóñäàä ãýì õîð
õàìãèéí èõ ó÷ðóóëæ áàéãàà íü àæ
àõóéí íýãæ¿¿ä áàéäàã. Ãýòýë
ºíººäðèéí áàéäëààð òýäãýýðèéí
¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ, òîðãóóëü
õ¿ëýýëãýõýýñ õýòðýõã¿é áàéãàà íü
õóóëèéí çîõèöóóëàëò áîäèò áàéäàëä
íèéöýõã¿é ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéãààã
õàðóóëæ áàéíà.
2010] Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é áà õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
49

ÕÁÍÃÓ-ûí çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ¯íäñýí õóóëèéí

áîëîí ýíãèéí õóóëèéí ýðõ ç¿éí ¿íäñ¿¿ä (II õýñýã)
ÌÓÈÑ-èéí ÕÇÑ-èéí Òºð,
çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí
áàãø, õóóëü ç¿éí äîêòîð
Ã.Áàíçðàã÷
Óã ñýòã¿¿ëèéí [¹3(22) 2008]-ä
ãàðñàí ýõíèé õýñãýýð Ãåðìàíû
çàõèðãààíû ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
õºãæëèéí àñóóäëûã òîéìëîí
ºã¿¿ëñýí áîë ýíýõ¿¿ õýñãýýð ÕÁÍÃÓ-
ûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí Çàõèðãààíû
ø¿¿õèéí òóõàé õóóëèàð (ÇØòÕ)
çîõèöóóëàãäñàí çàõèðãààíû ýðõ
ç¿éí õàìãààëàëòûí çîðèëãî, ¿íäñýí
çàð÷ìóóäûã òàéëáàðëàí, òýäãýýðèéã
ººðèéí óëñûí ýðõ ç¿éí
çîõèöóóëàëòòàé õàðüöóóëàí,
õîîðîíäûí òºñººòýé áîëîí
ÿëãààòàé òàëóóäûã ãàðãàõûã çîðèëîî.
Òîäðóóëáàë, çàõèðãààíû ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí çîðèëãî, ÷èã ¿¿ðýã, ýðõ ç¿éí
õàìãààëàëòûí õýëáýð¿¿ä,
çàõèðãààíû ø¿¿õèéí òîãòîëöîî
çýðãèéã àâ÷ ¿çëýý.
1945 îíîîñ õîéø Ãåðìàíû ýðõ
ç¿éí øèíæëýõ óõààí íü ýðõ ç¿éí
ïîçèòèâèçìûí õ¿ðýýíä ãàðñàí
àëäààã çàñàõ çîðèëãîîð òºðºëõèéí
ýðõ, õ¿íèé ¿íäñýí ýðõýä òóëãóóðëàñàí
ìàòåðèàëëàã ýðõ ç¿éò òºðèéí òóõàé
îéëãîëòûã õºãæ¿¿ëýõýä àíõààðëàà
õàíäóóëæ ýõýëñýí. Ó÷èð íü “òºðèéí
¿éë àæèëëàãàà õóóëèàð
çîõèöóóëàãäñàí áàéõ ¸ñòîé” ãýñýí
çàð÷èì íü ýðõ ç¿éí áàòàëãààã
òîäîðõîé õýìæýýãýýð õàíãàæ áóé
áîëîâ÷ ýíý íü ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é
¿éëäýë, ¿éë àæèëëàãàà õóóëèéí
õýëáýðýýð õýðýãæèõã¿é ãýñýí
áàòàëãàà áîëæ ÷àäàõã¿é þì áàéíà
ãýäãèéã ¿íäýñòíèé ñîöèàëèñòóóäûí
õóóëèàð äàìæóóëàí ¿íäýñòýí ÿñòàíã
¿é îëíîîð íü óñòãàñàí àéìøèãò ¿éë
ÿâäàë õàðóóëñàí áèëýý. Èéìýýñ ýíý
¿åýñ ¯íäñýí õóóëüò ¸ñ, ýðõ ç¿éò
òºðèéí òóõàé îéëãîëò çýðýã íü
1
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õèéí øèéäâýð 24, 33, 49 õîéø, 45, 297, 334.
2
Stern, Klaus, VerwaltungsprozessualeProbleme in der oeffentlich-rechtlichenArbeit, 8. Aufl., ìºð.16; Sommermann, Karl-Peter,
Die Deutsche Verwaltungsgerichtsbarkeit, õ.11; Wuertenberger, Thomas, Verwaltungsprozessrecht, ìºð. 86 ãì.
3
Stern, ìºð.20, 21; Wuertenberger, ìºð.22; Hufen,Friedhelrm, Verwaltungsprozessrecht, 6.Aufl., 1 ç¿éë, ìºð.22,ãì.
(ººðººð õýëáýë íèéòèéí ýðõ ç¿é íü)
øèíý ÷èã õàíäëàãààð õºãæèæ
ýõýëæýý.
Îð÷èí ¿åèéí çàõèðãààíû
ø¿¿õèéí à÷ õîëáîãäëûã
òîäîðõîéëîõûí òóëä ¯íäñýí õóóëèàñ
ýõëýõ øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü ¯íäñýí
õóóëüä òóíõàãëàñàí õ¿íèé ¿íäñýí
ýðõ¿¿ä áîëîí ¿íäñýí õóóëèéí
çàð÷ìóóä íü çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
¿éë àæèëëàãààíû äýýä õýìæ¿¿ð
áóþó õÿçãààð íü áîëäîã þì. Ò¿¿íýýñ
ãàäíà çàõèðãààíû ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
áàéãóóëàëò íü ¯íäñýí õóóëèàð
òîäîðõîéëîãäîõ áºãººä óã õóóëèéí
áîäèò õ¿÷èí ÷àäàë íü çàõèðãààíû
ø¿¿õ ýðõ ìýäýë ¿ð íºëººòýé áàéõàä
îëîí òàëààð íºëººëäºã áàéíà.
¯íäñýí õóóëü äàõü ¿íäñýí ýðõ¿¿ä
áîëîí ò¿¿íòýé òºñººòýé ýðõ¿¿äýýñ
(¯Õ §1.3) ãàäíà ýðõ ç¿éò òºðèéí
çàð÷èì (¯Õ §§20, 28, 19.4),
çàõèðãààíû ø¿¿õèéí áàéãóóëàë (¯Õ
§§92, 96.1), ø¿¿ã÷èéí õàðààò áóñ
áàéäàë (§§ 97, 101.1 ºã.2),
ïðîöåññûí íèéòëýã çàð÷ìóóäûã
(§§97, 101.1, 103.1) çîõèöóóëñàí
ç¿éë çààëòóóä íü çàõèðãààíû ø¿¿õ
ýðõ ìýäëèéã òîäîðõîéëîõ ¿íäñýí
àñïåêòóóä þì.
1. ¯íäñýí ýðõ¿¿ä áîëîí ò¿¿íòýé
àäèëòãàõ ýðõ¿¿ä
à. Ôîðìàëü ¿íäñýí ýðõ
¯íäñýí õóóëèéí 19 ç¿éëèéí 4 äýõ
õýñýãò “Õýðýâ õýí íýãíèé ýðõ íü
íèéòèéí çàñàãëàëûí ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ çºð÷èãäâºë,
ò¿¿íä ø¿¿õèéí çàì íýýëòòýé” õýìýýí
çààñàí áàéäàã. Óã çààëòààð íèéòèéí
çàñàãëàëûí ýñðýã õ¿íèé ýðõèéí
õàìãààëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæèéã ¿íäñýí õóóëèéí ò¿âøèíä
íýýæ, áàòàëãààæóóëæ ºã÷ áóéãààðàà
îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ýíý
íü çàõèðãààíû ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
õóâüä õàìãèéí ÷óõàë ýðõ ç¿éí ¿íäýñ
íü þì. Ýíä çààñàí “íèéòèéí
çàñàãëàë” õýìýýõ îéëãîëòîä ãàãöõ¿¿
ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéã îéëãîíî. 1
¯íäñýí õóóëèéí 19 ç¿éëèéí 4 äýõ
õýñýã íü èðãýíä çºâõºí ýðõ ç¿éí
õàìãààëàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæèéã íýýãýýä çîãñîõã¿é óã
õàìãààëàëò íü (ººðººð õýëáýë
çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ¿éë àæèëëàãàà
íü) ¿ð ä¿íòýé áàéõ óòãûã äàâõàð
àãóóëäàã.2 Ýðõ ç¿éí õàìãààëàëò ¿ð
ä¿íòýé áàéõ ãýäýã íü çàõèðãààíû
ø¿¿õýýñ çàõèðãààíû ¿éë
àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí áîëîí áîäèò
áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí, õóãàöàà
àëäàëã¿é õÿíàõûã õýëíý õýìýýí
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õýýñ
òàéëáàðëàñàí áàéäàã.
á. Ìàòåðèëëàã ¿íäñýí ýðõ¿¿ä
¯íäñýí õóóëèéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí
3 äàõü õýñýãò “Äàðààõ ¿íäñýí ýðõ¿¿ä
íü õóóëü òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ
ìýäëèéí õóâüä øóóä õýðýãëýãäýõ ýðõ
þì” õýìýýí çààñàí áàéäàã. Ýíäýýñ
õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ¿¿ä íü ãàãöõ¿¿
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õýýð áóñ õàðèí
çàõèðãààíû ø¿¿õýýð äàâõàð
õàìãààëàãääàã áîëîõ íü õàðàãäàæ
áàéíà. Ó÷èð íü ýäãýýð ýðõ¿¿ä íü
çàõèðãààíû ºäºð òóòìûí ¿éë
àæèëëàãààíä áàéíãà ºðòºãäºæ
áàéäàã áºãººä òýäãýýðèéí õýðýãæèëò
íü çàõèðãààíû óðüä÷èëàí
øèéäâýðëýõ àæèëëàãàà áîëîí
ø¿¿õèéí ïðîöåññîîð õÿíàãäàæ,
õàìãààëàãäàæ áàéäàã. Èéìä ¯íäñýí
õóóëèéí ýõíèé á¿ëýãò çààñàí õ¿íèé
¿íäñýí ýðõ¿¿ä íü çàõèðãààíû
ø¿¿õèéí õóâüä (ìºí áóñàä ø¿¿õèéí
õóâüä ÷ ÿëãààã¿é) øóóä õýðýãëýãäýõ
ýðõ áóþó õýì õýìæýý áîëîõ áºãººä
ýíý óòãààðàà çàõèðãààíû ø¿¿õ íü
õ¿íèé ¿íäñýí ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ
÷óõàë ¿å øàò þì.3

50
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õýýñ “¿íäñýí
ýðõýýñ ººðººñ íü ò¿¿íèé
õýðýãæèëòèéã øààðäàõ áîëîìæ áóþó
øààðäàõ ýðõ (ñóáüåêòèâ ýðõ) óðãàí
ãàð÷ áàéäàã” ãýæ ¿çñýí áàéíà.
ªºðººð õýëáýë ¿íäñýí ýðõ íü ººðºº
ñóáüåêòèâ ýðõ áîëäîã. Èéìä èðãýí
¿íäñýí ýðõýý ø¿¿õýýð
õàìãààëóóëàõûí òóëä ¯íäñýí õóóëüä
çààñàí ìàòåðèàëëàã ýðõ¿¿äèéã øóóä
èø ¿íäýñëýë áîëãîõ óó, ýñõ¿ë 19
ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4-ò çààñàí ôîðìàë
ýðõýýð äàìæóóëàí øààðäàõ óó ãýñýí
àñóóäàë ¿¿ñäýã. ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õ
¿¿íä õàðèóëàõäàà: “ýíýõ¿¿ õî¸ð
áîëîìæèéí àëü àëèíûã íü àøèãëàæ
áîëíî” ãýñýí áàéíà. Ãýõäýý ñ¿¿ëèéí
¿åä ¯íäñýí õóóëèéí 19 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 4-èéã äàíãààð íü õýðýãëýõ
áàéäàë ò¿ãýýìýë áàéíà.
â. Ïðîöåññûí ýðõ¿¿ä
¯íäñýí õóóëèéí 101 ä¿ãýýð ç¿éë
áóþó õóóëü ¸ñíû ø¿¿ã÷, 103 äóãààð
ç¿éëèéí 1 äýõ õýñýã áóþó ø¿¿õýä
ñîíñãîõ çàð÷ìóóä íü ¿íäñýí ýðõòýé
òºñòýé ýðõýä õàìààðàõ áºãººä ýíý
çàõèðãààíû ø¿¿õýä ÷ ìºí
õàìààðàëòàé þì. ¯íäñýí õóóëèéí
101 ä¿ãýýð ç¿éëä õ¿í á¿ð õóóëü ¸ñíû
ø¿¿ã÷ýýð ø¿¿ëã¿¿ëýõ òóõàé áîëîí
õóóëèàñ ãàäóóð ø¿¿õ áàéãóóëæ
áîëîõã¿é òóõàé çààñàí áàéäàã.
ªºðººð õýëáýë ø¿¿õ áîëîí ø¿¿ã÷èéã
õóóëèàð àëü áîëîõ òîäîðõîé çààñàí
áàéõ ¸ñòîé ãýñýí çàð÷èì þì. Óã
çàð÷èì íü ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íèéã
õóóëüä çààñíààñ áóñàä ¿íäýñëýëýýð
ñîëèõ, ººð÷ëºõã¿é áàéõ, ¿¿ãýýðýý
ø¿¿õèéí øèéäâýð äýõ òºðèéí
íºëººëëèéã õÿçãààðëàõ, óëìààð
ø¿¿õ ýðõ ìýäýë äýõ îëîí íèéòèéí
èòãýëèéã õàìãààëàõ, ø¿¿õèéí òºâèéã
ñàõèñàí, áîäèòîé, øóäàðãà øèéäâýð
ãàðãàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä
÷èãëýãäýæ áóé þì.4
¯íäñýí õóóëèéí 103 äóãààð
ç¿éëèéí 1-èéí äàãóó “õ¿í á¿ð ø¿¿õýä
ººðèé㺺 ìýä¿¿ëýõ ýðõòýé” áàéäàã.
Ýíýõ¿¿ ýðõ íü ø¿¿õèéí ïðîöåññûí
4
Sommermann, x.24, Stern, ìºð.24, Wuertenberger, ìºð.87, 88
5
Stern, ìºð.25; Wuertenberger, ìºð.89;
6
Stern, ìºð.23, 24.
7
Baehr, Otto, Der Rechtsstaat, x.192-îîñ õàðíà óó.
8
Jarass/Pieroth, GG-Kommentar, 20 ç¿éë,ìºð. 1-ýýñ õîéø
9
Creifelds, x.1209, Jarass/Pieroth, GG-Kommentar, 20 ç¿éë,ìºð. 112-îîñ õîéø
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
á¿õèé ë ¿å øàòàíä õàìààðàëòàé þì.
§103.1-ò çààñàí ýðõ íü õ¿íèé
ýðõýìñýã îðøèõóéã õàìãààëàõ
¿¿äíýýñ õ¿í á¿ðò ø¿¿õèéí ºìíº
õýðãèéí áîäèò áîëîí ýðõ ç¿éí
áàéäëûí òàëààð íîòîëãîî ãàðãàõ
áîëîìæèéã îëãîäîã. ͺ㺺 òàëààñ
ø¿¿õ ýíý çàð÷ìûí äàãóó ººðèéí
øèéäâýðèéí ¿íäýñëýëýý õýðãèéí
îðîëöîã÷äîä òàíèëöóóëàõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýõ áºãººä èíãýñíýýð ãýíýòèéí
øèéäâýð ãàðãàõ íºõöºëèéã õààäàã
áàéíà.5
Õýðýâ äýýðõ õî¸ð ýðõ íü
çºð÷èãäâºë èðãýí áóñàä
(ìàòåðèàëëàã) ¿íäñýí ýðõèéíõýý
íýãýí àäèë çºð÷èãäñºí ýðõýý
õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä õàíäàõ
ýðõòýé áàéäàã.6
2. Ýðõ ç¿éò òºðèéí ¿íäñ¿¿ä
Otto Bàåhr7 -í ýðõ ç¿éò òºðèéí
òàëààðõ ¿çýë áàðèìòëàë íü ¯íäñýí
õóóëèéí §20.2, 3, §28.1-ò èëýðëýý
îëñîí áàéäàã. §20.2-ò “Òºðèéí á¿õ
ýðõ ìýäýë àðä ò¿ìíýýñ ¿¿äýëòýé.
Ýíýõ¿¿ ýðõ ìýäýë íü àðä ò¿ìíèé
ñàíàë õóðààëãà, ñîíãóóëèéí ¿íäñýí
äýýð áàéãóóëàãäñàí õóóëü òîãòîîõ
áàéãóóëëàãà, ã¿éöýòãýõ çàñàãëàë,
ø¿¿õ ýðõ ìýäëýýð õýðýãæèíý” õýìýýí
çààñàí áàéäàã. Èéíõ¿¿ ø¿¿õ ýðõ
ìýäýë íü ýðõ ç¿éò òºðèéí íýã
óðüä÷èëñàí íºõöºë áîëîí õ¿ëýýí
çºâøººðºãäñºí áàéíà. §20.3-èéí
äàãóó “Õóóëü òîãòîîõ ýðõ ìýäýë íü
¯íäñýí õóóëüò ¸ñûã, ã¿éöýòãýõ
çàñàãëàë áîëîí ø¿¿õ ýðõ ìýäýë íü
õóóëü, ýðõ ç¿éã áàðèìòàëíà” ãýæ
çààæýý. ¯¿ãýýð “õóóëü äýýäëýõ” áîëîí
“õóóëüä ¿íäýñëýõ” ãýñýí ýðõ ç¿éò
òºðèéí çàð÷èì áàòàëãààæñàí
áàéíà.
¯íäñýí õóóëèéí 92, 95 äóãààð
ç¿éëèéí äàãóó “Ø¿¿õ ýðõ ìýäýë íü
¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õýýñ ãàäíà
åðäèéí, çàõèðãààíû, ñàíõ¿¿ãèéí,
õºäºëìºðèéí, íèéãìèéí ãýñýí òàâàí
òºðëèéí òºðºëæñºí ø¿¿õýýñ
á¿ðäýíý”. Èéíõ¿¿ çàõèðãààíû ø¿¿õ
[¹2(29)
íü ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí íýã áèå äààñàí
ñàëàà ìº÷èð íü áîëîõ áºãººä ò¿¿íä
áóñàä ø¿¿õýä õàìààðàëòàé ¿íäñýí
õóóëèéí çàð÷ìóóä ìºí àäèë
õàìààðíà.
Ø¿¿õèéí áîëîí ø¿¿ã÷èéí õàðààò
áóñ áàéäëûí áàòàëãàà íü ø¿¿õ ýðõ
ìýäýë, ò¿¿íèé äîòîð çàõèðãààíû
ø¿¿õèéí õóâüä ¯íäñýí õóóëèéí íýãýí
÷óõàë ¿íäýñ þì. Õàðààò áóñ
ø¿¿õã¿éãýýð, ººðººð õýëáýë õàðààò
áóñ çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
õÿíàëòã¿éãýýð ýðõ ç¿éò òºðèéí
¿íäñýí çàð÷ìóóä íü õýðýãæèõ
áîëîìæã¿é þì. Èéìýýñ ¯íäñýí
õóóëèéí 92, 97 äóãààð ç¿éëýýð ø¿¿õ
ýðõ ìýäýë íü çºâõºí ø¿¿ã÷äýýð
äàìæèí õýðýãæèõ áºãººä òýä çºâõºí
õóóëüä çàõèðàãäàõ òóõàé çààñàí
áàéäàã. Ø¿¿ã÷äèéí àëáàíû áîëîí
õóâèéí õàðààò áóñ áàéäëûã ¯íäñýí
õóóëèéí 97 äóãààð ç¿éëýýð, òýäíèé
îíöãîé ñòàòóñûã 98 äóãààð ç¿éëýýð
õàìãààëñàí áàéäàã.
3. Àðä÷èëñàí, ñîöèàë õîëáîîíû
óëñûí çàð÷èì
¯íäñýí õóóëèéí §20.1-èéí äàãóó
“ÕÁÍÃÓ íü àðä÷èëñàí, ñîöèàë,
õîëáîîíû óëñ” þì. §20.2-ò
àðä÷èëàëûí çàð÷ìûã òîäîðõîé
çààñàí. Çàõèðãààíû ø¿¿õ íü
çàõèðãààíààñ àðä÷èëñàí õóóëèóäûã
äàãàæ ìºðäºõèéã øààðääàã,
ò¿¿í÷ëýí àðä÷èëàëûí íýã çàð÷èì
áîëîõ öººíõèéí ýðõèéã
áàòàëãààæóóëæ áàéäãààðàà
àðä÷èëñàí ¸ñíû çàð÷ìûã çîõèõ
õýìæýýíä õýðýãæ¿¿ëäýã ãýæ ¿çäýã.8
Ñîöèàë òºð ãýäýã íü õóóëü
òîãòîîõ, ã¿éöýòãýõ, ø¿¿õ ýðõ ìýäëèéí
õ¿ðýýíä íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñûã àëü
áîëîõ ºðãºí õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëäýã
òºðèéã õýëíý. Èíãýõäýý õ¿ì¿¿ñèéí
àìüäðàëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ,
òýäíèé õîîðîíäûí ýðñ ÿëãààã
àðèëãàõàä ¿éë àæèëëàãààãàà
÷èãë¿¿ëýõ þì.9 Çàõèðãààíû ø¿¿õ íü
íèéòèéí çàõèðãààíû çºâõºí õ¿íèé
ýðõýä õàëäñàí ¿éë àæèëëàãààã

õÿíààä çîãñîõã¿é, òýäýíä ¿ç¿¿ëýõ
¸ñòîé ¿éë÷èëãýý õóóëü ¸ñíû äàãóó
ÿâàãäñàí ýñýõèéã ìºí õÿíàäàãààðàà
áîëîìæ, ýðñäýë, ýä áàÿëàã,
à÷ààëëûí øóäàðãà õóâààðèëàëòûã
áàòàëãààæóóëäàã ãýæ áîëíî. ¯¿ãýýð
õóâü õ¿íèé íèéãìèéí íààä çàõûí
õýðýãöýý øààðäëàãà õàíãàãäàõ,
ò¿¿í÷ëýí õóâèéí ýðõ ÷ºëººíèé õ¿ðýý
áàòàëãààæèõ þì. Ó÷èð íü õóâü õ¿íèé
ýðõ ÷ºëººíèé õ¿ðýý íü òºðººñ
¿ç¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíýýñ èõ
õýìæýýãýýð øàëòãààëäàã.
Ãåðìàí óëñ íü õîëáîîíû óëñ òóë
(çàõèðãààíû) ø¿¿õèéí òîãòîëöîî íü
ò¿¿íä çîõèöñîí áàéäàã. Ýíý íü
¯íäñýí õóóëèéí 92 äóãààð ç¿éëýýð
çîõèöóóëàãäñàí áàéíà.
4. Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí çîðèëãî,
÷èã ¿¿ðýã
à. Ñóáüåêòèâ ýðõèéí õàìãààëàëò
¯íäñýí õóóëèéí §.4 ä¿ãýýð ç¿éë
íü çàõèðãààíû ø¿¿õèéí çîðèëãûã
òîäîðõîéëäîã. Óã ç¿éëèéí äàãóó
íèéòèéí çàñàãëàëûí ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ ýðõ íü
çºð÷èãäñºí õýí á¿ð ø¿¿õýä õàíäàí
ýðõýý õàìãààëóóëàõ ýðõòýé áàéäàã.
Ýíä çààñàí “ýðõ” õýìýýõ îéëãîëò íü
íýã òàëààñ áîäèò õýì õýìæýý áóþó
îáüåêòèâ ýðõ, íºãºº òàëààñ òýðõ¿¿
îáüåêòèâ õýì õýìæýýíýýñ øóóä,
ýñõ¿ë øóóä áóñààð ¿¿ñýõ õóâü õ¿íèé
ñóáüåêòèâ ýðõèéã äàâõàð àãóóëíà.
Ñóáüåêòèâ ýðõ ãýäýã íü ýðõ á¿õèé
ýòãýýä íü ¿¿ðýã á¿õèé ýòãýýäýýñ
òîäîðõîé ç¿éë õèéõèéã, ýñõ¿ë
òýâ÷èõèéã øààðäàõ áîëîìæ áóþó
á¿ðýí ýðõ þì. 10 Èéìä òîäîðõîé
ìàðãààíûã çàõèðãààíû ø¿¿õýýð
øèéäâýðë¿¿ëýõ óðüä÷èëñàí íºõöºë
íü íýõýìæëýã÷èéí ñóáüåêòèâ ýðõ íü
çºð÷èãäñºí áîëîõûã áàòëàõ ÿâäàë
þì. Ýíý óòãààðàà ºíººãèéí
çàõèðãààíû ø¿¿õèéí òýðã¿¿í
çîðèëãî íü îáüåêòèâ ýðõèéí
õýðýãæèëòèéã õàìãààëàõàä áóñ õàðèí
íèéòèéí çàñàãëàëûí ¿éë
àæèëëàãààíààñ èðãýíèé ñóáüåêòèâ
10
Bachof, Otto, Die VerwaltungsgerichtlicheKlage auf VornahmeeinerAmtshandlung, x. 62-63.
11
Sommermann, x.14-16.
12
Creifelds, x. 1288
13
Schenke, in: FS fuer Jong Hyun Seok, x. 115-116, Sommermann, x. 15-16.
14
Hufen, 1 ç¿éë,ìºð.123.
15
Stelkens, Verwaltungsgerichtsbarkeit in der Krise, in: DVBl, 1995, x. 1105, 1110.
ýðõèéã íü õàìãààëàõàä ÷èãëýãäýíý.
Èéìýýñ èðãýí áóñäûí ýðõýä
õàìààðàëòàé, ººðººð õýëáýë
ººðººñ íü ººð õýí íýãíèé ýðõ
çºð÷èãäñºí òóõàé íýõýìæëýëèéã
(Popularklage) çàõèðãààíû ø¿¿õýä
ãàðãàõ áîëîìæã¿é þì.11 Õýäèéãýýð
¿¿íèéã çàðèì õóóëü÷ ñóäëàà÷èä
(Werner Wiese, Axel Goerlitz)
ø¿¿ìæèëäýã áîëîâ÷ óã çàð÷èì íü
íýãýíò òîãòñîí áàéíà.
Ãåðìàíû õóóëü÷ Niese-èéí
¿çñýíýýð “õýðýâ çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
çîðèëãî íü çàõèðãààíû ¿éë
àæèëëàãààíû îáüåêòèâ ýðõèéí
õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýõ
þì áîë çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ
õóóëü çºð÷èí ãàðãàñàí àêò,
øèéäâýð¿¿ä íü çºâõºí ø¿¿õèéí
øèéäâýðýýð ë çàñàãäàõ áîëîìæòîé
áîëíî. Ýíý áàéäàë íü çàõèðãàà, ø¿¿õ
õî¸ðûí õàðèëöàà ¿íäñýýð íü
ººð÷ëºãäºõºä õ¿ðãýíý, ººðººð
õýëáýë çàõèðãààíû ø¿¿õ íü äýýä
øàòíû çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà
áîëæ õóâèðàõ þì. Èíãýñíýýð
çàõèðãààíû ø¿¿õèéí çîðèëãî íü õóâü
ýòãýýäèéí ñóáüåêòèâ ýðõèéã
õàìãààëàõàä áóñ, õàðèí çàõèðãààã
õóóëü ¸ñûã ñàõèóëàõàä ÷èãëýãäýõ
áîëíî” ãýæýý.
Äýýð äóðüäñàí ñóáüåêòèâ ýðõèéí
îéëãîëòîîñ “íèéòèéí ýðõ ç¿éí
ñóáüåêòèâ ýðõ”-èéí òóõàé îéëãîëòûã
òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýíý íü òºð þìóó
íèéòèéí ýðõ ç¿éí áóñàä ýòãýýäýýñ
íèéòèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé
¿íäñýí äýýð òîäîðõîé ¿éë
àæèëëàãàà õýðýãæ¿¿ëýõèéã, ýñõ¿ë
çîãñîîõûã øààðäàõ õóâü ýòãýýäèéí
á¿ðýí ýðõ áóþó ò¿¿íä îëãîãäñîí
øààðäàõ áîëîìæ þì.12 Èéìýýñ óã
ýðõýä çºâõºí ¯íäñýí õóóëüä çààñàí
¿íäñýí ýðõ¿¿ä õàìààðààä çîãñîõã¿é
áóñàä á¿õèé ë íèéòèéí ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýýãýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí
áóþó îëãîãäñîí ñóáüåêòèâ ýðõ¿¿ä
õàìààðàõ þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà
íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáüåêòèâ ýðõýä
õóóëèàð õàìãààëàãäàí õ¿ëýýí
51
çºâøººðºãäñºí õóâèéí àøèã
ñîíèðõëóóä õàìààð÷ áîëíî.
Íèéòèéí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý íü
èõýíõäýý ãàãöõ¿¿ íèéòèéí àøèã
ñîíèðõëûã õàìãààëñàí áàéäàã÷
çàðèì òîõèîëäîëä õóâèéí àøèã
ñîíèðõëûã (ñóáüåêòèâ ýðõèéã)
äàâõàð õàìãààëæ áîëíî. Ýíý
òîõèîëäîëä õóóëü òîãòîîã÷èéí õ¿ñýë
çîðèã íü òóõàéí õýì õýìæýýãýýð
íèéòëýã àøèã ñîíèðõëîîñ ãàäíà õóâü
ýòãýýäèéí õóâèéí àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõûã çîðüñîí áîëîõ íü
èëýðõèé áàéõ ¸ñòîé. Ãýõäýý çºâõºí
íèéòèéí àøèã ñîíèðõëûã
õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí õýì
õýìæýýíýýñ íèéòèéí ýðõ ç¿éí
ñóáüåêòèâ ýðõ ¿¿ñýõã¿é.13
á. Îáüåêòèâ ýðõèéí õàìãààëàëò
Õýäèéãýýð ¯íäñýí õóóëèéí § 19.4
íü çºâõºí ñóáüåêòèâ ýðõèéí
õàìãààëàëòûí òóõàé áîëîâ÷ óã çààëò
áîëîí ìºí õóóëèéí § 20.3-ò çààñàí
õóóëü, ýðõ ç¿éã äàãàæ ìºðäºõ òóõàé
ýðõ ç¿éò òºðèéí çàð÷ìûí
õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî íü
ñóáüåêòèâ áîëîí îáüåêòèâ ýðõèéí
õîîðîíäûí õîëáîîã õàðóóëæ áóé
þì.14 Ò¿¿í÷ëýí ¯íäñýí õóóëèéí §
19.4-äýõ çàð÷èì íü çºâõºí çàõèðãàà
ººðºº ººðèé㺺 õÿíàõ çàð÷ìûã áóñ
õàðèí ø¿¿õ çàõèðãààã õÿíàæ áàéõààð
çààñàí íü çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ¿éë
àæèëëàãààíû äàðààãèéí çîðèëãî
íü îáüåêòèâ ýðõèéí õàìãààëàëò
áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. ªºðººð
õýëáýë çàõèðãààíû ø¿¿õ íü
çàõèðãààíààñ õóóëèéã äàãàæ
ìºðäºõèéã øààðäñàíààð áóþó
àëáàäñàíààð çàõèðãààíû ¿éë
àæèëëàãàà õóóëü ¸ñíû áàéõ
çàð÷ìûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ þì15
(¯Õ-èéí § 20.3). Ãýõäýý óã õÿíàëò íü
èõýíõäýý õóâü ýòãýýäèéí
íýõýìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð ¿¿ñíý.
Òîäðóóëáàë, çàõèðãàà íü àêò ãàðãàõ,
áóñàä ¿éë àæèëëàãàà
õýðýãæ¿¿ëýõäýý õóóëèéã ¿íäýñëýñýí,
áóñàä õóóëèéã äýýäýëñýí ýñýõèéã
ø¿¿õýýñ øàëãàñíààð çàõèðãààíû
 “ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
52
õóóëü ¸ñíû çàð÷ìûí õýðýãæèëòèéã Ìóæ óëñóóäûí ò¿âøèíä àíõàí áîëîí
õàíãóóëíà. ªºðººð õýëáýë, ñóáüåêòèâ äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ¿¿ä,
ýðõèéí õàìãààëàëòààð äàìæóóëàí õîëáîîíû ò¿âøèíä äýýä øàòíû áóþó
îáüåêòèâ ýðõèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ áàéíà.
õàíãàíà ãýñýí ¿ã þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà Çàõèðãààíû åðäèéí ø¿¿õýýñ ãàäíà
çàõèðãààíû ø¿¿õ íü ýíýõ¿¿ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí íèéãìèéí ãýñýí
íýõýìæëýëýýð ¿¿ñýõ “äàìæìàë” çàõèðãààíû òºðºëæñºí ø¿¿õ¿¿ä ìºí
õÿíàëòààñ ãàäíà öýâýð õýì ººð ººðèéí òîãòîëöîîòîéãîîð ¿éë
õýìæýýíèé õÿíàëòûã ìºí àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã.
õýðýãæ¿¿ëäýã. Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
òóõàé õóóëèéí (ÇØòÕ-èéí) § 47.2-èéí 6. Çàõèðãààíû ø¿¿õýýñ
äàãóó èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä íü ýðõ õýðýãæ¿¿ëýõ ýðõèéí õàìãààëàëòûí
ç¿éí õýì õýìæýý ýñâýë ò¿¿íèé õýëáýð¿¿ä (ïðîöåññûí õýëáýð¿¿ä)
õýðýãæèëòèéí óëìààñ ýðõ íü Çàõèðãààíû ø¿¿õ íü ãóðâàí
çºð÷èãäñºí ýñâýë çºð÷èãäºæ áîëîõ òºðëèéí ýðõèéí õàìãààëàëòûã
òóõàéãàà íîòîëæ ÷àäâàë, ìºí õýðýãæ¿¿ëäýã. ¯¿íä: íýõýìæëýëèéí
ò¿¿í÷ëýí òºðèéí áàéãóóëëàãà íü ýðõ õýëáýð, óðüä÷èëñàí ýðõèéí
ç¿éí õýì õýìæýý ãàðñíààñ õîéø õî¸ð õàìãààëàëò, õýì õýìæýýíèé õÿíàëò
æèëèéí äîòîð òóõàéí õýì õýìæýýã õàìààðíà. Ñ¿¿ëèéí õî¸ð àæèëëàãàà
õÿíóóëàõààð ºðãºäºë ãàðãàæ íü ºðãºäëèéí ¿íäñýí äýýð ÿâàãääàã.
áîëîõîîð çààñàí áàéíà. ¯¿íýýñ à. Íýõýìæëýëèéí õýëáýð
¿çýõýä ñóáüåêòèâ ýðõ çààâàë Íýõýìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð ¿¿ñýõ
çºð÷èãäñºí áàéõûã áàòëàõ ýðõèéí õàìãààëàëòûí õýëáýð íü
øààðäëàãàã¿éãýýð (ãýõäýý çºâõºí çàõèðãààíû ø¿¿õèéí ¿íäñýí ¿éë
òºðèéí áàéãóóëëàãà áóñàä íèéòèéí àæèëëàãàà þì. Ýíý íü çàõèðãààíû
ýðõ ç¿éí ýòãýýäèéí õóâüä) õýì ø¿¿õýýñ èðãýä, õóóëèéí ýòãýýäèéí
õýìæýýíèé õÿíàëò õýðýãæ¿¿ëýõ íýõýìæëýëèéí ¿íäñýí äýýð
áîëîìæòîé áàéãàà íü ýíýõ¿¿ çàõèðãààíû ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõàä
çîðèëòûã óëàì òîäîòãîæ áàéãàà ÷èãëýãääýã. Íýõýìæëýëèéí
þì.16 òºðë¿¿äýä äàðàìò ó÷ðóóëñàí
Ýíý óòãààðàà çàõèðãààíû ø¿¿õ çàõèðãààíû àêòûã õ¿÷èíã¿é
íü èðãýíèé ýðõýý õàíãóóëàõ èòãýëèéã áîëãóóëàõàä ÷èãëýãäñýí “õ¿÷èíã¿é
õàìãààëàõààñ ãàäíà çàõèðãààíû áîëãîõ íýõýìæëýë”
èòãýëèéã ìºí õàìãààëäàã ãýæ ¿çýõ (Anfechtungsklage), òàòãàëçñàí,
¿íäýñëýëòýé. Èéìýýñ çàõèðãààíû ýñõ¿ë ãàðãààã¿é çàõèðãààíû àêòûã
ø¿¿õ íýã òàëààñ ººðèéí ñóáüåêòèâ ãàðãóóëàõàä ÷èãëýãäñýí “äààëãàõ
ýðõèéí áàòàëãààã õàíãóóëàõûã õ¿ññýí íýõýìæëýë” (Verpflichtungsklage),
íýõýìæëýã÷èéí áóþó èðãýíèé, íºãºº çàõèðãààíû àêòààñ áóñàä ¿éë
òàëààñ îáüåêòèâ ýðõ íü õ¿÷èíòýé àæèëëàãààíä ÷èãëýãäñýí “áîëèóëàõ
áîëîõûã òîãòîîëãîõûã ýðìýëçýæ áóé íýõýìæëýë” (Unterlassungsklage)
õàðèóöàã÷èéí áóþó çàõèðãààíû íýõýìæëýë, ìºí òîãòîîõ íýõýìæëýë”
èòãýë, õóóëü ¸ñíû ýðõ àøãèéã àäèë (Feststellungsklage)17 “áîëîí áóñàä
õàìãààëàõ ¸ñòîé. “òîäîðõîéëîõ íýõýìæëýë”
(Gestaltungsklage)-èéí òºðë¿¿ä
5. Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí çîõèîí õàìààðíà.
áàéãóóëàëò, òîãòîëöîî á. Óðüä÷èëñàí õàìãààëàëò
ÇØòÕ-èéí 2 äóãààð ç¿éëýýð ¯íäñýí õóóëèéí 19.4 ç¿éë íü
çàõèðãààíû ø¿¿õ íü ãóðâàí øàòòàé. ø¿¿õýýñ õýðýã ìàðãààíûã äóóñàõààñ
16
Ule, Verwaltung und Verwaltungsgerichtsbarkeit, x. 49-ººñ õîéø õàðíà óó.
17
Òîãòîîõ íýõýìæëýë íü äîòðîî îëîí òºðºëòýé. ¯¿íä: íèéòèéíýðõç¿éíõàðèëöààáàéãààýñýõèéã(allgemeineFeststellungsklage),
çàõèðãààíûàêòèëòõóóëüáóñáîëîõûã (Klage auf Feststellung der NichtigkeiteinesVerwaltungsaktes), ã¿éöýòãýãäñýí áóþó õýðýãæýýä
äóóññàí çàõèðãààíû àêò õóóëü áóñ áàéñíûã (Fortsetzungsfeststellungsklage),èðýýä¿éä áèé áîëîõ ýðõ ç¿éí õàðèëöààí íü õóóëü
áóñ áîëîõûã óðüä÷èëàí òîãòîîõ (vorbeugendeFeststellungsklage), ò¿¿í÷ëýí íýõýìæëýëèéã øèéäâýðëýõ ÿâöàä ýðõ ç¿éí õàðèëöàà
íü ìàðãààíòàé áºãººä ýíý íü ø¿¿õèéí øèéäâýðò íºëººëºõ¿éö áîë ÿâöàä íü òîãîîõ íýõýìæëýë (Zwischenfeststellungsklage)
ãýñýí òºðë¿¿äòýé.
18
Schenke, in FS: fuer Hyun Seok, x.137-140; Sommermann, x.60.
19
Õýì õýìæýýíèé àêò ãýäýãò ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí áàéãóóëëàãààñ õóóëü òîãòîîã÷èéí õóóëèàð øèëæ¿¿ëñýí òóñãàé ýðõèéí
[¹2(29)
ºìíº, õîõèðîë ó÷ðàõààñ óðüäàæ
ýðõèéí õàìãààëàëòûã àëü áîëîõ ¿ð
ä¿íòýé ¿ç¿¿ëýõèéã øààðääàã.
Òèéìýýñ ÷ Ãåðìàíû ÇØòÕ íü
íýõýìæëýëèéí õýëáýðýýñ ãàäíà
ºðãºäëèéí ¿íäñýí äýýð ¿¿ñýõ
óðüä÷èëñàí õàìãààëàëòûí
õýëáýðèéã õóóëü÷èëñàí áàéäàã.
Òîäîðõîé íýã ìàðãààíû òàëààð
íýõýìæëýë ãàðãàñíààñ õîéø ò¿¿íèéã
ø¿¿õýýð øèéäâýðëýõ õ¿ðòýëõ
õóãàöààíä çàõèðãààíû àêòûã
ã¿éöýòãýñíýýð þìóó òîäîðõîé ¿éë
àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëýõã¿é
áàéñíààð íýõýìæëýã÷ ýòãýýäýä èõ
õýìæýýíèé õîõèðîë ó÷ðàõ
áîëîìæòîé. Òýãâýë ýíýõ¿¿ öàã
õóãàöààíû àëäàãäëûã íºõºõ
çîðèëãîîð ¿íäñýí àæèëëàãààíû
ºìíº, ººðººð õýëáýë íýõýìæëýë
ãàðãàõààñ ºìíº õîëáîãäîõ ýòãýýäýä
áóþó íýõýìæëýã÷èä óðüä÷èëñàí
áàéäëààð ýðõèéí õàìãààëàëò
¿ç¿¿ëýõ áîëîìæ áàéäàã. Òîäðóóëáàë
ýðõèéí óðüä÷èëñàí õàìãààëàëò íü
äàðàìò ó÷ðóóëñàí çàõèðãààíû àêòûã
øóóä õýðýãæ¿¿ëýõèéí ýñðýã, ýñâýë
äààëãàõ áîëîí òîãòîîëãîõ
íýõýìæëýëèéí òºðºëòýé õîëáîãäîí
¿¿ññýí áóñàä ìàðãààíûã óðüä÷èëàí
çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãääýã. Ãýõäýý
ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí õàìãààëàëò íü
ýöñèéí øèéäâýð áîëîõã¿é, ãàãöõ¿¿
òóõàéí ìàðãààíûã ¿íäñýí
àæèëëàãààãààð øèéäâýðëýãäýõ
õ¿ðòýë ò¿¿íèé status quo-ã õàäãàëàõ
àðãà þì.18
â. Õýì õýìæýýíèé àêòûí õÿíàëò
Çàõèðãààíû ø¿¿õýýñ õýðýãæ¿¿ëýõ
äàðààãèéí ýðõèéí õàìãààëàëòûí
õýëáýð íü õýì õýìæýýíèé àêòûí
õÿíàëò þì. Òîäðóóëáàë çàõèðãààíû
ø¿¿õýýñ ã¿éöýòãýõ ýðõ ìýäëèéí
áàéãóóëëàãààñ òîãòîîñîí õýì
õýìæýýíèé àêò íü 19 äýýä õ¿÷èí
÷àäàë á¿õèé õýì õýìæýý áóþó
õóóëüòàé íèéöýæ áóé ýñýõèéã øàëãàõ
àæèëëàãàà þì. Ãýõäýý óã
 53
Õ¿ñíýãò-1

ÕÁÍÃÓ Ìîíãîë Óëñ

¯íäñýí õóóëèéí ò¿âøèíä:

1. ¯íäñýí õóóëèéí 19 äóãýýð ç¿éëèéí 4 äýõ 1. ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 14
õýñýã–íèéòèéí çàñàãëàëûí óëìààñ õýñýã–ýðõèéí õàìãààëàëòûí òàëààðõ
çºð÷èãäñºí ýðõèéí õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí åðºíõèé çîõèöóóëàëò–çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
áàòàëãàà-çàõèðãààíû ø¿¿õèéí òóñãàé õóâüä øóóä áóñ çîõèöóóëàëò.
çîõèöóóëàëò; 2. ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëä çààñàí
2. ¯íäñýí õóóëèéí 1 ç¿ãýýð ç¿éëèéí 3 äàõü ¿íäñýí ýðõ¿¿ä íü òºðèéí ãóðâàí ýðõ
õýñýã–òºðèéí ãóðâàí ýðõ ìýäëèéí õóâüä ìýäëèéí õóâüä áóþó çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
¿íäñýí ýðõ íü øóóä ýðõèéí õ¿÷èíòýé áàéõ– õóâüä øóóä õýðýãëýãäýõ ýðõ áîëîõ òóõàé
èéìýýñ ¿íäñýí ýðõ¿¿ä íü çàõèðãààíû çààëò áàéõã¿é.
ø¿¿õèéí õóâüä íýã áîë øóóä õýðýãëýãäýõ 3. Ýðõ ç¿éò òºðèéí ¿íäýñëýë¿¿ä íü îëîí ç¿éëä
ýðõ ýñâýë øààðäàõ ýðõ áîëíî; øóóä áóñ áàéäëààð çîõèöóóëàãäñàí.
3. ¯íäñýí õóóëèéí 20 äóãààð ç¿éëèéí 2, 3 äàõü Òóõàéëáàë ¯Õ-èéí 1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 2 äàõü
õýñã¿¿ä íü ýðõ ç¿éò òºðèéí
àæèëëàãààã çºâõºí ìóæ óëñûí ø¿¿õòàëààðõ øóóä¿åä òóõàéí õýìõýñýã, 3 äóãààð
õýìæýý íü ç¿éëèéí
ºðãºäºë 1 äýõ õýñýã ãì.
ø¿¿õèéí òàëààð øóóä äóðüäààã¿é
çîõèöóóëàëò; 4. Çàõèðãààíû ø¿¿õ Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí
ë õýðýãæ¿¿ëäýã. ÇØòÕ-èéí 47 äóãààð ãàðãàã÷ ýòãýýäèéí ñóáüåêòèâ ýðõèéã áîëîâ÷ “íèéòèéí çàñàãëàë”-ûí
4. Çàõèðãààíû ø¿¿õèéí òîãòîëöîî íü òîãòîëöîîíä õàìààðàõ, òºðºëæñºí øèíæòýé
ç¿éëä óëñûí
õîëáîîíû õýì õýìæýýíèé
õýëáýðò òîõèðñîí,àêòûí áèå çºð÷ñºí ýñýõèéã,
(¯Õ-èéíõàðèí åðºíõèé
48 äóãààð ç¿éë). (õóóëü áóñ) ¿éë àæèëëàãààíààñ
åðºíõèé
äààñàí (¯Õ-èéí áîëîí òóñãàé
95 äóãààð õÿíàëòûí
ç¿éë). õÿíàëòûí ¿åä õîëáîãäîõ õýì õýìæýý õ¿íèé ýðõèéã ø¿¿õèéí æóðìààð
Çàõèðãààíû òºðëèéã õàìòàä
Ø¿¿õèéí òóõàé íü çîõèöóóëñàí
õóóëüä: íü äýýä õ¿÷èí ÷àäàëòàé
Çàõèðãààíû õóóëèéí
õýðýã õÿíàí õýì
øèéäâýðëýõ õàìãààëàõ çàìûã íýýæ áóéãààðàà
òóõàé õóóëüä:
áàéíà. ªºðººð õýëáýë, òóõàéí õýì õýìæýýòýé íèéöýæ áóé ýñýõèéã çàõèðãààíû ø¿¿õèéí õóâüä ÷óõàë à÷
1. Çàõèðãààíû
õýìæýý õ¿÷èí ø¿¿õèéí çîðèëãîýñýõèéã
òºãºëäºð íü: 1. 20Çàõèðãààíû
øàëãàõ þì. (Õ¿ñíýãò -1)ø¿¿õèéí çîðèëãî íü:
õîëáîãäîëòîé, ýðõ ç¿éò òºðèéã
- Ñóáüåêòèâçºâõºí
ýðõèéí õàìãààëàëò (ÇØòÕ-èéí
òîäîðõîé íýã òîõèîëäëûí 40 - Ñóáüåêòèâ ýðõèéí
Äýýðõ ÿëãààã ¿íäýñëýí ìàíàé õàìãààëàëò (ÇÕÕØòÕ-èéí
áàòàëãààæóóëñàí 1 çîõèöóóëàëò þì.
ä¿ãýýð ç¿éë); ä¿ãýýð ç¿éë);
õóâüä õàìãààëàëò
- Îáüåêòèâ ýðõèéí õàìààòàé áàéõààð,
(ÇØòÕ-èéíýñâýë
47 äóãààðóëñûí çàõèðãààíû
2. Ïðîöåññûí ïðîöåññûí
òºðºë: ýðõ Ó÷èð íü “íèéòèéí çàñàãëàë”-ä
ç¿éë); òîäîðõîé íýã òîõèîëäëîîñ ñàëãàí ç¿éí õóâüä öààøèä àíõààðàõ ã¿éöýòãýõ ýðõàêò,
- íýõýìæëýëýýð ¿¿ñýõ àæèëëàãàà (çàõèðãààíû ìýäýë áóþó çàõèðãààã
åðºíõèéäòºðºë:
2. Ïðîöåññûí íü íèéòëýã áàéäëààð àñóóäëóóäûã õºíäºå.
õýì õýìæýýíèé îéëãîõ 3.1.4);
àêòûí õÿíàëò. ÇÕÕØòÕ-èéí áºãººä çàõèðãààíû ¿éë
- íýõýìæëýëýýð ¿¿ñýõ àæèëëàãàà;
õÿíàõûã õýëíý. Èéìýýñ õýì - ÕÁÍÃÓ-ûí
1. çàõèðãààíû àêòûí
¯íäñýí áèåëýëòèéã
õóóëèéí 19 ò¿äãýëç¿¿ëýõ õ¿íèé ýðõèéã
àæèëëàãààíààñ
- ºðãºä뺺ðõýìæýýíèé
¿¿ñýõ óðüä÷èëñàí ýðõèéí
àêòûí òóñãàé õàìãààëàëò
õÿíàëòûí (ÇÕÕØòÕ-èéí
ç¿éëèéí 45, 46 äóãààð
4 íü õýäèéãýýð ç¿éë); õàìãààëàõ íü çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
çàõèðãààíû
(ÇØòÕ-èéí 80.5 äóãààð ç¿éë); 3. Íýõýìæëýëèéí òºðë¿¿ä íü íýõýìæëýëèéí
- ºðãºä뺺𠿿ñýõ õýì õýìæýýíèé àêòûí õÿíàëò øààðäëàãà áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí
(ÇØòÕ-èéí 47 äóãààð
¿íäñýí ç¿éë).
äýýð ãàðãàñàí, íèéòèéí ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ¿¿ññýí àãóóëãààð
íèéòëýã òîäîõîéëîãäîíî:
òîõèîëäîëûã çîõèöóóëñàí, òºñººòýé òîõèîëäîëä äàõèí
3. Íýõýìæëýëèéí
äàâòàí õýðýãëýãäýõ, òºðë¿¿äèéã òîäîðõîé
ãàäàãø ÷èãëýñýí - õ¿÷èíã¿é
øèéäâýðèéã áîëãîõãì.)
(ä¿ðýì, æóðàì íýõýìæëýë
õýëíý. (ÇÕÕØòÕ-ûí 32.5.1
ñèñòåì÷ëýëòýé
20
Redeker/v.çîõèöóóëñàí: ä¿ãýýð
Oertzen, 47 ç¿éë, ìºð.1; Eyermann, 47 ç¿éë);
ç¿éë, ìºð.5; Kopp/Schenke, 47 ç¿éë, ìºð.1-ýýñ õîéø
- õ¿÷èíã¿é áîëãîõ íýõýìæëýë (ÇØòÕ-èéí 42 äóãààð - äààëãàõ íýõýìæëýë (ÇÕÕØòÕ-èéí 32.5.4 ä¿ãýýð
ç¿éë); ç¿éë);
- äààëãàõ íýõýìæëýë (ÇØòÕ-èéí 42 äóãààð ç¿éë); - èëò õóóëü áóñ àêòûã òîãòîîõ íýõýìæëýë;
- òîãòîîõ íýõýìæëýë (ÇØòÕ-èéí 43.1 ä¿ãýýð ç¿éë); - õîõèðëûã òîãòîîõ íýõýìæëýë (ÇÕÕØòÕ-èéí 32.5.3
- áîëèóëàõ íýõýìæëýë (ÇØòÕ-èéí 43.2 äóãààð ç¿éë); äóãààð ç¿éë).

54
¿íäñýí çîðèëãî áèëýý. Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð
ç¿éëèéí 14-ò ¿¿íòýé òºñººòýé
åðºíõèé çààëò áàéäàã. Óã ç¿éëèéí
äàãóó “Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ... Ìîíãîë
Óëñûí õóóëü, îëîí óëñûí ãýðýýíä
çààñàí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü çºð÷èãäñºí
ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý õàìãààëóóëàõààð
ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ...ýðõòýé.” ãýæ
çààæýý. Óã çààëòûã çàðèì ýðäýìòýí
çºâõºí ýð¿¿, èðãýíèé ïðîöåññûí
ýðõýä õàìààðàëòàé ãýæ ¿çäýã
áîëîâ÷ 21 ýíý íü çàõèðãààíû
ïðîöåññûí ýðõýä (çàõèðãààíû
ø¿¿õýä) ÷ ìºí õàìààðàëòàé ãýæ ¿çýõ
¿íäýñëýëòýé. Ó÷èð íü: íýãä¿ãýýðò,
“ýðõ” õýìýýõ îéëãîëòîä õóâèéí
áîëîîä íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáüåêòèâ
áîëîîä îáüåêòèâ ýðõ àëü àëü
õàìààðàõ áîëîìæòîé; õî¸ðäóãààðò,
ø¿¿õ ýðõ ìýäýëä çàõèðãààíû ø¿¿õ
õàìààðàõ íü îéëãîìæòîé þì. Èéìä
¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí
14-èéã äýëãýð¿¿ëáýë: “Ìîíãîë Óëñûí
èðãýí... Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, îëîí
óëñûí ãýðýýíä çààñàí (íèéòèéí ýðõ
ç¿éí ñóáüåêòèâ) ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü
çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë óóë ýðõýý
õàìãààëóóëàõààð (çàõèðãààíû)
ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé” õýìýýí
òàéëáàðëàæ áîëîõ þì. Èéíõ¿¿
òàéëáàðëàõûí ó÷èð õîëáîãäîë íü
íèéòèéí çàñàãëàëàëààñ õ¿íèé
ýðõèéã õàìãààëàõàä îíöãîé à÷
õîëáîãäîë ºãºõºä îðøèíî.
2. ÕÁÍÃÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 1
ä¿ãýýð ç¿éëèéí 3 äàõü õýñýãò òºðèéí
ãóðâàí ýðõ ìýäëèéí õóâüä ¿íäñýí ýðõ
íü øóóä õýðýãëýãäýõ õýì õýìæýý
áàéõààð çààñàí áàéäàã. Èéìýýñ
¯íäñýí õóóëüä òóíõàãëàñàí ¿íäñýí
ýðõ¿¿ä íü çàõèðãààíû ø¿¿õèéí õóâüä
íýã áîë øóóä õýðýãëýãäýõ ýðõ, ýñâýë
øààðäàõ ýðõ (íèéòèéí ýðõ ç¿éí
ñóáüåêòèâ ýðõ) áîëíî. Ýíý óòãààðàà
¯íäñýí õóóëèéí 1.3 äóãààð ç¿éë íü
¿íäñýí ýðõèéã “àìüäðóóëäàã”
çîõèöóóëàëò ãýæ õýëæ áîëíî. Õàðèí
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16
äóãààð ç¿éëä çààñàí ¿íäñýí ýðõ¿¿ä
íü òºðèéí ãóðâàí ýðõ ìýäëèéí õóâüä
øóóä õýðýãëýãäýõ ýðõ áîëîõ òóõàé
çîõèöóóëàëò áàéõã¿é, òóíõàãëàëûí
21
Ðåä. Ã.Ñîâä, ¯íäñýí õóóëèéí òàéëáàð.
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
øèíæòýé ãýæ õýëæ áîëíî. Èéìä
¯íäñýí õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí
õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº íü
òºðèéí ãóðâàí ýðõ ìýäëèéí õóâüä
çààâàë ìºðäºõ õýì õýìæýý, èðãýíèé
õóâüä ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ
øààðäàõ ýðõ (íèéòèéí ýðõ ç¿éí
ñóáüåêòèâ ýðõ)-èéí õýìæýýíä îéëãîõ
òàëààð ¯íäñýí õóóëèéí öýöýýñ
òàéëáàðëàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó.
3. Ãåðìàíû çàõèðãààíû ø¿¿õèéí
òýðã¿¿í çîðèëãî íü ñóáüåêòèâ ýðõèéí
õàìãààëàëò, óäààõ çîðèëãî íü
îáüåêòèâ ýðõèéí õàìãààëàëò
áàéäàã. Õàðèí Ìîíãîë Óëñûí
çàõèðãààíû ø¿¿õèéí õóâüä ¿íäñýí
çîðèëãî íü ñóáüåêòèâ ýðõèéí
õàìãààëàëò ãýæ õýëæ áîëíî.
4. Ãåðìàíû ø¿¿õýä áèå äààñàí
ãóðâàí òºðëèéí ïðîöåññûí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâàãääàã áîë Ìîíãîë
Óëñûí ø¿¿õèéí õóâüä ¿íäñýí íýã
(íýõýìæëýëýýð ¿¿ñýõ àæèëëàãàà),
òóñëàõ øèíæòýé íýã (çàõèðãààíû
àêòûí áèåëýëòèéã ò¿äãýëç¿¿ëýõ)
òºðëèéí ïðîöåññûí àæèëëàãàà
ÿâàãääàã ãýæ áîëíî. Õýì õýìæýýíèé
àêòûí õÿíàëòûí õóâüä õî¸ð óëñûí
çîõèöóóëàëò õîîðîíäîî ÿëãààòàé
áàéíà. Ãåðìàíû õóóëèàð õýì
õýìæýýíèé àêòûí õÿíàëò íü
ºðãºä뺺𠿿ñýõ ïðîöåññûí áèå
äààñàí òºðºë, ñóáüåêòèâ áîëîí
îáüåêòèâ ýðõèéí õàìãààëàëòûã àëü
àëèíûã íü áàãòààäàã. Õàðèí ìàíàé
óëñûí õóâüä ÇÕÕØòÕ-èéí 3.1.4
ä¿ãýýð ç¿éëýýð çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí õýì õýìæýý òîãòîîñîí
øèéäâýð (òîãòîîë, ä¿ðýì, æóðàì)-èéã
çàõèðãààíû àêòàä õàìðóóëäàã.
Èéìýýñ çàõèðãààíû ø¿¿õ íü õýì
õýìæýýíèé àêòàä íýõýìæëýëèéí
¿íäñýí äýýð õÿíàëò òàâèõ ýðõòýé þì.
Çàõèðãààíû ø¿¿õýýñ òàâèõ ýíýõ¿¿
õÿíàëò íü íýã òàëààñ íýõýìæëýëýýð
¿¿ñýõ áºãººä íýõýìæëýã÷ ýòãýýäèéí
íèéòèéí ýðõ ç¿éí ñóáüåêòèâ ýðõ íü
çààâàë çºð÷èãäñºí áóþó õºíäºãäñºí
áàéõûã øààðääàã (íýõýìæëýã÷ ýðõ íü
çºð÷èãäºæ áóéãàà íîòëîõ ¸ñòîé)
çýðýã øèíæýýðýý èíöèäåíò
õÿíàëòûí øèíæèéã àãóóëäàã, íºãºº
òàëààñ õýì õýìæýýíèé àêò íü
[¹2(29)
ø¿¿õèéí õÿíàëòûí øóóä îáüåêò íü
áîëäîã (ººðººð õýëáýë ø¿¿õ ÿìàð
íýãýí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõèéí
òóëä, òóõàéëáàë çàõèðãààíû àêò
õóóëü áóñ ýñýõèéã òîãòîîõûí òóëä
ýõëýýä õýì õýìæýýíèé àêòûã
õÿíàäàãã¿é), ø¿¿õýýñ ãàðàõ
øèéäâýðèéí ¿ð íºëºº íü íèéòýä
õàìààðàëòàé (ººðººð õýëáýë
îðîëöîã÷äîîð õÿçãààðëàãääàã¿é)
áàéäãààðàà ïðèíöèïàëü õÿíàëòûí
øèíæèéã äàâõàð àãóóëæ áàéäàã
ºâºðìºö îíöëîãòîé. Öààøèä ìàíàé
óëñûí çàõèðãààíû ø¿¿õ íü
çîðèëãîäîî á¿ðýí õ¿ðýõèéí òóëä
ïðîöåññûí õýëáýðýý íýìýõ òàëààð
ñóäëàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó.
5. Íýõýìæëýëèéí òºðëèéí õóâüä
Ãåðìàíû õóóëèàð èë¿¿ äýëãýðýíã¿é
áóþó òóñ á¿ðò íü çîõèöóóëñàí áîë
ìàíàé õóóëèàð íýõýìæëýëèéí
øààðäëàãûí òºðºë áàéäëààð ÿâöóó
õ¿ðýýíä çîõèöóóëñàí áàéíà.
Òóõàéëáàë ìàíàéä çàõèðãààíû
áóñàä ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãëýãäñýí
(çàõèðãààíû àêòààñ áóñàä)
“áîëèóëàõ íýõýìæëýë”,
“òîäîðõîéëîõ íýõýìæëýë” áîëîí
“òîãòîîõ íýõýìæëýë”-èéí çàðèì
òºðë¿¿ä çîõèöóóëàãäààã¿é. Öààøèä
ýäãýýð òºðëèéí íýõýìæëýëèéã íýìýõ
òàëààð ñóäëàõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó.
Ó÷èð íü çàõèðãààíû ø¿¿õèéí õÿíàëò
íü çºâõºí çàõèðãààíû àêòààð
õÿçãààðëàãäàõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé
þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà çàõèðãààíû
ãýðýýíä òîõèðñîí íýõýìæëýëèéí
òºðëèéã áèé áîëãîõ íü ç¿éòýé. Ó÷èð
íü çàõèðãààíû ãýðýý íü çàõèðãààíû
àêò ÷ áèø, ýðõ ç¿éí õýì õýìæýý ÷ áèø,
áîäèò àêò ÷ áèø ó÷ðààñ õóóëüä
çààñàí íýõýìæëýëèéí òºðë¿¿ä íü
òîõèðîìæã¿é þì. Ãýõäýý çàõèðãààíû
ãýðýýíèé õàìòûí òîõèðîëöîîíû
øèíæèéã õàðãàëçàí çàõèðãààíû
ø¿¿õýýð øàëãàãäàõ áîëîìæòîé
áîëîí áîëîìæã¿é íºõöºë¿¿äèéã
íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëàõ
øààðäëàãàòàé. ¯¿íä òààð÷ áîëîõ
íýõýìæëýë íü çàõèðãààíû ãýðýý
õóóëü ¸ñíû ýñýõèéã “òîãòîîõ
íýõýìæëýë”-èéí íýã òºðºë áàéæ
áîëîõ þì.
 Îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õàðüöóóëñàí ýðõ ç¿é
55

Õóóëü áóñààð ÿë øèéòã¿¿ëñýí, áàðèâ÷ëàãäñàí,

ñààòóóëàãäñàí èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ
òàëààðõ Ïîëüøèéí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé
õ¿ðýýëýíãèéí Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é,
êðèìèíîëîãèéí ñóäàëãààíû
ñåêòîðûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòàí Ö.Áàòòóÿà
Õóóëü áóñààð ÿë øèéòã¿¿ëñýí,
áàðèâ÷ëàãäñàí, ñààòóóëàãäñàí
õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ
èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã Òºðººñ
àðèëãàõ òóõàé àñóóäëûã Ïîëüøèéí
õóóëü òîãòîîã÷èä Ýð¿¿ãèéí õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü
(ÝÕÕØÕ), Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóëü
(ÈÝÇÕ) áîëîí áóñàä õóóëèàð
çîõèöóóëàõààð çààæ ºãñºí áèëýý.
Ïîëüø óëñûí 1928 îíû
Ýð¿¿ãèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëüä õóóëü áóñààð ÿë
øèéòã¿¿ëñýí òîõèîëäîëä òºðèéí
ñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý ãýæ çààñàí
áîë 1956 îíä òóñ óëñàä óëñ òºðèéí
¿éìýýí, õºäºë㺺í ãàðñàíòàé
õîëáîãäóóëàí 1958 îíû 11 ä¿ãýýð
ñàðûí 15-íä Ýð¿¿ãèéí õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéíà 1 . Óã
íýìýëò, ººð÷ëºëòººð “Õóóëü çºð÷ñºí
àæèëëàãààíû óëìààñ õîõèðñîí
èðãýíä Òºðèéí ñàíãààñ õîõèðëûã
íºõºí îëãîõ òóõàé” íýìæ òóñãàñàí
áàéíà. 1989 îíä òóñ óëñûí óëñ
òºðèéí òîãòîëöîî ººð÷ëºãäºæ,
ðåôîðì áèé áîëñíîîð 1969 îíû
Ýð¿¿ãèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëüä 2 íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëñàí ÷ “Õóóëü áóñààð
áàðèâ÷ëàãäñàíû óëìààñ èðãýíä
ó÷èðñàí õîõèðëûã Òºðèéí ñàíãààñ
íºõºí òºëíº” ãýõ çîõèöóóëàëò
ººð÷ëºã人ã¿é áàéíà.
Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû
óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí íºõºí
òºëáºðèéí òóõàé àñóóäëûã
çîõèöóóëàõäàà 1991 îíû 2 äóãààð
ñàðûí 23-íû ºäðèéí “Óëñ òºðèéí
õýðýãò õýëìýãäýã÷äèéã öàãààòãàõ,
òýäýíä íºõºí îëãîâîð îëãîõ òóõàé
õóóëü”3-èéã ¿íäýñëýë áîëãîæ áàéñàí
áà ýíýõ¿¿ õóóëüä óëñ òºðèéí õýðýãò
õýëìýãäýã÷äèéí áèå ìàõáîäü áîëîí
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã Òºðèéí
ñàíãààñ íºõºí îëãîõ òóõàé òîäîðõîé
çààæ ºãñºí.
Ïîëüø Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 58
äóãààð á¿ëýãò “Èðãýíèéã õóóëü
áóñààð ÿë øèéòãýñýí, áàðèâ÷èëñàí,
öàãäàí õîðüñîí õóóëü çºð÷ñºí ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷èðñàí
õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òóõàé”
çîõèöóóëñàí áºãººä ìºí õóóëèéí 552
äóãààð ç¿éëä “... óëìààñ ººðò
ó÷èðñàí ýä õºðºíãèéí áîëîí ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðëîî Òºðèéí ñàíãààñ
íºõºí òºë¿¿ëíý” ãýæ, ìºí “Çàéëøã¿é
õóóëü áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí
õîðèãäñîí áîë ýäèéí áîëîí ýäèéí
áóñ õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëíý”
õýìýýí çààñàí áîëîâ÷ õîõèðëûí
õýìæýý áîëîí õîõèðëûí íºõºí
òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîõ òàëààð
òîäîðõîé çîõèöóóëààã¿é áàéíà.
Ïîëüø Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ
“Õóóëèéí õàðèóöëàãàä ¿íäýñëýëã¿é
òàòàãäñàí, öàãäàí õîðèãäñîí,
õèëñ ÿë øèéòã¿¿ëñýí, ýäýëñýí
õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûã íºõºí òºëºõ òºëáºðèéí
õýìæýý (õèëñýýð õîðèãäñîí õîíîã
òóòàìä íîãäîõ)-ã òîãòîîõîä
äàðààõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã
áàðèìòàëíà” ãýæ òàéëáàðëàæýý 4.
¯¿íä:
1. Õîõèðîë íü íºõºí òºë¿¿ëýõ
áýëãýäëèéí øèíæòýé áóñ ýäèéí
çàñãèéí õóâüä ìýäðýãäýõ¿éö áàéõ;
2. ͺõºí òºëáºð íü íèéãìèéí
òóõàéí öàã ¿åèéí ºì÷èéí
õàðèëöààíä íèéöñýí áîäèò
õýìæýýíä òóëãóóðëàñàí áàéõ;
3. ͺõºí òºëáºðèéí õýìæýý íü
õýò èõ, õýò áàãà áàéæ áîëîõã¿é;
4. ͺõºí òºëáºðèéí õýìæýýã
òîãòîîõäîî òóõàéí íºõöºë áàéäëûã

1
Ustawa o odpowiedzialnosci panstwa za szkody wyrzadzone przez funkcjonariuszy panstwowych (Dz.U nr.54, poz. 243)
Òºðèéí àëáàí õààã÷äûí õóóëü áóñ àæèëàãààíû óëìààñ ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã òºð õàðèóöàõ òóõàé õóóëü (“Õóóëü òîãòîîìæèéí
ìýäýýëýë” ñýòã¿¿ëèéí äóãààð 54)
2
Ustawa z 29 maja 1969r. o zmianie niektorych przepisow prawa karnego, prawa o wykroczeniach oraz innych ustaw (Dz.U
nr.34, poz.180)
Ýð¿¿ãèéí õóóëü, çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä õóóëèóäàä îðóóëàõ íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí òóõàé 1969
îíû 5 äóãààð ñàðûí 29-íèé ºäðèéí õóóëü.
3
Dz.U nr.34, poz.149. W.Daszkiewicz, Problem rehabilitacji i odszkodowan za bezprawne represje karne, PiP, 1990, nr.2, s.16 I
n.
Â.Äàøêåâè. Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààí äàõü õóóëü áóñ àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðîë àðèëãàõ
áîëîí íºõºí ñýðãýýõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé àñóóäàë. “Ïðîêóðîð áîëîí õóóëü ¸ñ” ñýòã¿¿ëèéí 1990/2, 2 äàõü òàë.
4
http://www.lublin.sa.gov.pl/26/213/

56
öîãöîîð íü àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.
Òóõàéëáàë, ñýòãýë ñàíààíû çîâèóð,
øàíàëàëûí õýìæýý, øàíàëàëûí
¿ðãýëæèëñýí õóãàöàà, õýâèéí
áàéäëàà àëäñàí øèíæ òºëºâ ãýõ
çýðýã.
Èéíõ¿¿ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí
äàãóó Èðãýíèé ø¿¿õ òóõàéí àñóóäëûã
õÿíàí øèéäâýðëýäýã áàéíà. Ãýâ÷
õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëýý õàíãàëòòàé
çààæ ºãäºãã¿éãýýñ øàëòãààëàí ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðîëûí íºõºí
òºëáºðèéí øèéäâýðëýëò õàíãàëòã¿é
áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä Ïîëüø Óëñàä ýíý
òºðëèéí èðãýíèé íýõýìæëýëèéí
àñóóäàë ýð÷èìòýé ºñ÷ áàéãààòàé
õîëáîãäóóëàí ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðîë íºõºí àðèëãóóëàõ
íýõýìæëýë èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºã÷
áàéíà.
Ïîëüø Óëñûí õóóëüä äàðààõü
¿íäýñëýëýý𠺺ðò ó÷èðñàí õîõèðëîî
íºõºí òºë¿¿ëýõýýð çààæ ºãñºí
áàéíà.¯¿íä:
1. Ãýìò õýðýã ¿éëäýæ, ø¿¿õèéí
øèéäâýðýýð ÿë íîãäóóëñàí áºãººä
òóõàéí ÿëûã õîæèì õ¿÷èíã¿é
áîëãîñîí áóþó õýðãèéã öàãààòãàñàí,
ìºí ÿëûã õºíãºí ÿëààð ñîëüñîí
áºãººä òèéíõ¿¿ ýäëýõ ¸ñã¿é áàéñàí
ÿëûã á¿õýëä íü áóþó õýñýã÷ëýí
ýäýëñýíèé óëìààñ ººðò ó÷èðñàí ýä
õºðºíãèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûã Òºðèéí ñàíãààñ íºõºí
òºë¿¿ëýõ ýðõòýé. (ÝÕÕØÕ-èéí 552.1);
2. Òýðõ¿¿ ìýäýãäýýã¿é áàéñàí
¿éë áàðèìò òóõàéí ¿åäýý èëðýýã¿é
íü á¿õýëäýý áóþó çàðèì òàëààð óã
õ¿íèé áóðóóãààñ áîëñîí ãýäýã íü
áàòëàãäààã¿é áîë òèéíõ¿¿ õîðèõ ÿë
øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýä õîõèðëîî íºõºí
òºë¿¿ëýõýýð òóñãàñàí. (ÝÕÕØÕ
552.2)
3. Àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý
îíîãäóóëñàí òîõèîëäîëä õîõèðëîî
íºõºí òºë¿¿ëíý. (ÝÕÕØÕ-èéí 552.3);
Òóñ óëñûí ÝÕÕØÕ-èéí
çîõèöóóëàëòààñ õàðàõàä, òóõàéí
õîõèðîã÷ ýäëýõ ¸ñã¿é áàéñàí ÿëûã
5
Postanowienie skladu siedmiu sedziow SN (V KRN 411/86), OSPiKA, nr.4 z czesciowo krytyczna glosa M.Mozgawy I L.
Nowikowskiego. 7ø¿¿ã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ø¿¿õ õóðëààñ ãàðñàí øèéäâýð äýýî Ì.Ìîçãàâ áîëîí Ë.Íîâèêîâñêèéí õýëñýí
ø¿¿ìæ.
6
Uchwala SN z 15 czerwca 1985 r. (KZP 14/85) OSPiKA 1986, nr.2, poz.32. 1985 îíû 6 äóãààð ñàðûí 15-íû ºäðèéí Äýýä
ø¿¿õèéí òîãòîîë.
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
áóõýëä íü áóþó õýñýã÷ëýí ýäýëñýí
òîõèîëäîëä õîõèðëîî íºõºí
òºë¿¿ëýõ ýðõòýé. Èíãýõäýý
“ìàòåðèàëëàã” áîëîí “ìàòåðèàëëàã
áóñ” õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõýýð
çààñàí áàéíà. Ìàòåðèàëëàã
õîõèðëûã äàðààõü õýëáýðýýð
îéëãîíî, ¯¿íä: Damnum emergens
áóþó õîõèðëûí óëìààñ ¿¿ññýí ãàðç
õîõèðîë, lucrum cessans áóþó
õîõèðîë àìñààã¿é òîõèîëäîëä îëæ
áîëîõ áàéñàí àøèã îðëîãî. Ò¿¿í÷ëýí
áèå, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëñàí
ãýìòëýýñ ¿¿ññýí áèå ìàõáîäèéí
õîõèðîë áàéæ áîëíî. Ýíý
òîõèîëäîëä, õîõèðëûí íºõºí
òºëáºðò ãýìòëèéí óëìààñ ¿¿ññýí á¿õ
òºðëèéí çàðäàë áàãòàíà.
Òóõàéëáàë, ýì÷èëãýýíèé çàðäàë,
ìºí ýì÷èëãýý õèéëãýõ õóãàöààíä
àëäàãäñàí àæëûí õºëñ çýðýã
áàãòàíà. Õàðèí “ìàòåðèàëëàã áóñ
õîõèðîë”-ä þóíû ò¿ð¿¿íä õóóëü
áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí áîëîí
öàãäàí õîðèãäñîíû óëìààñ ó÷èðñàí
(ïñèõè÷åñêèå ñòðàäàíèå) ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðîë îðíî. Õóóëü
áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí
õîðèãäñîí áîëîí ÿë ýäëýõ ÿâöàä õóâü
õ¿íèéõýý õóâüä äîðäñîí ìýò
ìýäðýìæ òºðºõ, íýð òºðºº àëäàõ,
ìºí áèå ìàõáîäèéí õóâüä øàíàëàõ
(ôèçè÷åñêèå ñòðàäàíèå) çýðýã
õýëáýðýýð èëýð÷ áîëíî.
Õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òóõàé
íýõýìæëýë ãàðãàõ ¿éë ÿâö íü õóóëü
áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí
õîðèãäñîí áîëîí ÿë ýäýëñýí
àæèëëàãààíû ¿ðãýëæèëñýí ïðîöåññ
ìýòýýð òàéëáàðëàæ áîëîõã¿é. Ó÷èð
íü ýíýõ¿¿ ïðîöåäóð íü èðãýíèé
æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààãààð íýõýìæëýë ãàðãàí
øèéäâýðë¿¿ëíý.
Èõýýõýí ÷óõàë áºãººä
ìàðãààíòàé àñóóäëûí íýã áîë ÿàõ
àðãàã¿é õóóëü áóñààð öàãäàí õîðèõ,
áàðèâ÷ëàõ çýðýã ¿éë ÿâöûã ä¿ãíýõ
àñóóäàë áèëýý. Ïîëüø óëñûí Äýýä
ø¿¿õèéí òàéëáàðò, “..ø¿¿õýýñ õóóëü
[¹2(29)
áóñààð, ¿íäýñëýëã¿éãýýð
áàðèâ÷èëàõ, öàãäàí õîðèõ òóõàé
ä¿ãíýëòèéã õèéõäýý òóõàéí õóóëü áóñ
áàéöààí øèéòãýõ àðãà õýìæýýã àâàõ
òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ ìº÷ººñ ýõëýí
ýíý àðãà õýìæýýã õýðýãñýõã¿é
áîëãîñîí òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ
õ¿ðòýë àñóóäëûã öîãöîîð íü,
áîäèòîé àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé”
ãýñýí áàéíà.5 Èëò õóóëü áóñ áàéöààí
øèéòãýõ àðãà õýìæýý ãýäýã íü ýíýõ¿¿
àæèëëàãààã ÿâóóëæ áóé ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãààñ òóõàéí õýðãèéã
ÿâóóëàõàä õàíãàëòòàé õóóëü ç¿éí
¿íäýñëýë áàéõã¿éã ìýäñýí õýðíýý òóñ
àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýã àâàõ òóõàé
øèéäâýðýý õýâýýð ¿ëäýýñýí
òîõèîëäëûã õýëíý õýìýýí Äýýä ø¿¿õ
òàéëáàðëàæýý. 6 Ïîëüø óëñûí
ñóäëàà÷äûí äóíä ýíýõ¿¿ àñóóäàë
ìàðãààíòàé áàéäàã áºãººä õóóëü
òîãòîîìæèä ÷ á¿ðýí ä¿¿ðýí
çîõèöóóëàãäààã¿é ¿ëäñýí áàéíà.
Õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõýýð
íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõ á¿õèé
ýòãýýäèéí õóâüä òóñ óëñûí ÝÕÕØÕ-
èéí äàãóó õóóëü áóñààð ÿë
øèéòã¿¿ëñýí, öàãäàí õîðèãäñîí,
áàðèâ÷ëàãäñàí èðãýíèéã õýëíý.
(ÝÕÕØÕ-èéí 552). Ýíý íü ø¿¿õèéí
ýöñèéí øèéäâýðýýð ÿë øèéòã¿¿ëñýí
ýòãýýä áóþó “ÿëëàãäàã÷”-èéã õýëíý.
Òóõàéí ÿë øèéòã¿¿ëñýí õîõèðîã÷ íàñ
áàðñàí òîõèîëäîëä çºâõºí
ìàòåðèàëëàã õîõèðîë íü ºâ
çàëãàìæëàã÷èä îëãîãäîíî.
Õîõèðîë íºõºí àðèëãóóëàõ òóõàé
ºðãºä뺺 ãàðãàõ õóãàöààíû õóâüä
õóóëü áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí
õîðèãäñîí íü íîòëîãäîæ õýðãèéã
õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí òóõàé ø¿¿õèéí
òîãòîîë ãàðñàíààñ õîéø 1 æèëèéí
äîòîð ãàðãàõ ýðõòýé áºãººä èíãýõäýý,
öàãäàí õîðèãäñîí òîõèîëäîëä,
ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñàí ºäðººñ
ýõëýí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà
òîîëîãäîæ ýõëýíý. Áàðèâ÷ëàãäñàí
òîõèîëäîëä ñóëëàãäñàí ºäðººñ
ýõëýí ýðõýý ñýðãýýëãýõ õººí õýëýëöýõ
õóãàöàà òîîëîãäîæ ýõëýõýýð çààæ

ºãäºã. (ÝÕÕØÕ -èéí 555)
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóëèéí 445.2-
ò ìºí õóóëü áóñààð ýðõ ÷ºëººã íü
õÿçãààðëàõ õóóëü áóñ àæèëëàãààíû
óëìààñ ¿¿ñýõ õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëýõýýð çààñàí. Ïîëüø óëñûí
Äýýä ø¿¿õýýñ õóóëü áóñààð õîðèõ
ãýäýãò òóõàéí èðãýíèé õ¿ñýë çîðèãèéã
¿ë õàðãàëçàí ñýòãýöèéí ýìíýëýãò
õýâò¿¿ëýõ íü õóóëü áóñ àæèëëàãàà
ìºí áºãººä ò¿¿íèé óëìààñ ¿¿ññýí
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé” ãýæ
çààæ ºãñºí7. ̺í ò¿¿í÷ëýí ñýòãýöèéí
ýìíýëýãò õýâòýæ áàéãàà ºâ÷òíèé
áèåèéí áàéäàë ñàéæðààã¿é áàéõàä
ýìíýëãýýñ ãàðãàõ ÿâäëûã ìºí àäèë
àâ÷ ¿çíý ãýæýý. Õîõèðëûí õýìæýýã
òîãòîîõäîî, ÿìàð õóãàöààíä, ÿìàð
øàëòãààíû óëìààñ õîðèãäîõ áîëñîí
çýðãèéã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.
Æèøýý: Ïîëüø Óëñûí íýãýí
èðãýí õóóëü áóñààð ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ
ãàçàð 6 öàãèéí òóðø öàãäàí
õîðèãäñîí áàéíà. Òóñ èðãýí Ïîëüø
Óëñûí ø¿¿õýä õàíäñàí áîëîâ÷
ºðãºäëèéã íü áóöààñàí. Õàðèí
Øòðàñáóðãèéí Õ¿íèé ýðõèéí Ø¿¿õýä
600.000 àì. äîëëàðûí õýìæýýíèé
íýõýìæëýë ãàðãàõàä òóñ ø¿¿õýýñ
2.000 àì. äîëëàðûí õîõèðîë
ãàðãóóëàõààð øèéäâýðëýñýí áàéíà.
ªºð íýãýí æèøýýíä, Ðîìûí Ïàï
Æîí Ïîë II Ïîëüø óëñàä àéë÷ëàõ
¿åýð, òóñ óëñûí èðãýí áàÿðûí
æàãñààëä îðîëöîæ áàéõàä íü
öàãäààãèéíõàí ÿìàð ÷ ó÷èð
øàëòãààíã¿éãýýð 2 öàãèéí òóðø
áàðèâ÷èëæ ñààòóóëñàí áàéíà. Ýíý
íü òóñ óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð
õàìãààëàãäñàí õàëäàøã¿é, ÷ºëººòýé
áàéõ ýðõèéã íü íîöòîé çºð÷ñºí ãýæ
¿çýýä ø¿¿õýä õàíäñàí áàéõ
æèøýýòýé.
Ä¿ãíýëò
Ïîëüø Óëñàä áóñäûí õóóëü áóñ
àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä
ó÷èðñàí ìàòåðèàëëàã áîëîí ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðëûã íºõºí òºëºõ
àñóóäëûã ø¿¿õèéí õàðüÿàëàëä
øèëæ¿¿ëñýí áºãººä ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òóõàé íºõºí
òºëáºðèéí õýìæýý òîãòîîõ
7
Judgment of 15.11.1979, /1981/ OSPiKA, 26.
8
European tort law, 2007, Helmut Koziol, Barbara C.Steininger /eds./ , p. 176
9
SN of 24.6.1965, /1966/ OSPiKA, 92
íàðèéâ÷èëñàí àðãà÷ëàë áàéõã¿é
áîëîâ÷, ò¿¿íèé øàëãóóð
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ
íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çäýã áàéíà.
Òóõàéëáàë, áèå ìàõáîäèéí áîëîí
ñýòãýë ñàíààíû øàíàëàëûí ò¿âøèí
áîëîí ò¿¿íèé ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà
(¯¿íä, ýì÷ë¿¿ëñýí áàéäàë, íºõºí
ñýðãýýõ ýì÷èëãýý, ìýñ çàñàë
õèéëãýñýí ýñýõ çýðýã ýì÷èëãýýíèé
ÿâö), ýð¿¿äýí ø¿¿ëòèéí õýëáýðèéí
íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ¿¿ññýí óðò
õóãàöààíû øàíàëàë, çîâèóð (àëèâàà
áèå ìàõáîäü, ñýòãýë ñàíààíû
÷àäâàð, ÷àäàìæàà àëäàõ, áèå
ìàõáîäèä ººð÷ëºëò ãàðàõ, öºõðºõ,
ãàíñðàõ, ãóòðàëä îðîõ)-ààñ ãàäíà
øóóä áóñààð íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ
áîëîõ èðýýä¿éä ãàðãàõ àìæèëò,
á¿òýýë áóóðàõ, ìºí íàñíû îíöëîã,
ñýòãýë ñàíààíû òààøààë ºãºõ àæèë,
ñïîðò, õ¿ñýë ñîíèðõëûí äàãóó á¿òýýë
òóóðâèõ, ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õýäòýé áîëîõ
çýðýã ÷àäâàð, ÷àäàìæàà àëäàõ,
àÿëàë æóóë÷ëàëä ÿâàõ, ñïîðò áîëîí
óðëàãèéí àðãà õýìæýýíä îðîëöîõ,
íàéç íºõºäòýéãýý çóãààöàõ çýðýã
íèéãìèéí èäýâõè, îðîëöîî,
àìüäðàëûí õýìíýë àëäàãäàõ ã.ì.8
òóõàéí õîõèðîã÷èéí õîõèðîëä
íºëººëæ áîëîõóéö àìüäðàëûí á¿õ
õ¿ðýýã õàìðóóëàí àâ÷ ¿çäýã áàéíà.
Õóóëü áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí,
öàãäàí õîðèãäñîí, ÿë øèéòã¿¿ëñýíèé
óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûí
íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã äýýðõ
øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õ¿ðýýíä àâ÷
¿çýõäýý, õýðãèéã òóñ á¿ðò íü àâ÷
øèéäâýðëýäýã áàéíà. Ó÷èð íü õ¿í
á¿ðèéí ñýòãýë ñàíààíû áàéäàë,
àëèâàà áýðõøýýë ñààäûã äàâàí
òóóëàõ ÷àäâàð íü òóõàéí õ¿íèé
îíöëîãîîñ øàëòãààëàí õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéäàãòàé õîëáîîòîéãîîð
õýðýã òóñ á¿ð äýý𠺺𠺺ð ºíö㺺ñ
õàðàõûã øààðääàã áàéíà.
Ýäãýýð îíöëîãîîñ ãàäíà òóõàéí
õîõèðîëûí õýìæýýã òîãòîîõäîî ýíý
õýìæýý íü áýëãý òýìäãèéí ÷àíàðòàé
áóñ, ãýõäýý õîõèðëûí õýìæýýòýé
õàðüöóóëàõàä õýò ºíäºð áèø,
¿íäýñëýëèéã òîäîðõîé ãàðãàæ ºãñºí,
57
íèéãìèéí àìüäðàëûí áàòàëãààæèõ
äóíäàæ ò¿âøèíä íèéöýõ¿éö áàéâàë
çîõèñòîé”9 ãýñýí Ïîëüø Óëñûí Äýýä
ø¿¿õèéí øèéäâýð îíîâ÷òîé áàéíà.
Ò¿¿íýýñ ãàäíà òóõàéí íýõýìæëýã÷
áîëîí õàðèóöàã÷ õî¸ðûí
àìüæèðãààíû áàòàëãààò ò¿âøèí,
öàëèí õºëñíèé îðëîãî çýðãèéã
õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çäýã íü òóõàéí
àñóóäëûã áîäèòîé øèéäâýðëýõ
¿íäýñëýë áîëæ áàéíà.
Ïîëüø Óëñ íü èðãýíèé,
àðä÷èëñàí íýýëòòýé íèéãìèéã
öîãöëîí áàéãóóëñíûõàà õóâüä
ººðèéí óëñûí èðãýíèé õàëäàøã¿é,
÷ºëººòýé áàéõ ýðõèéã òºðèéí ç¿ãýýñ
èõýýõýí äýýã¿¿ð àâ÷ ¿çäýã áàéíà. Ýíý
íü íýã òàëààñàà òóõàéí õîõèðîã÷èéí
ñýòãýë ç¿é, ñýòãýöýä íºëººëñºí
õ¿÷èí ç¿éëèéã íàðèéí øàëãóóðààð
àâ÷ ¿çýõäýý íèéãìèéí øóäðàãà ¸ñíû
çàð÷èì, àìüæèðãààíû áàòàëãààò
ò¿âøèí áîëîí ýäèéí çàñãèéí íºõöºë
áàéäàëòàé íü óÿëäóóëàí áîäèòîé
õýìæýýã òîãòîîæ ºãºõèéã ýðìýëçäýã.
ͺ㺺 òàëààñàà òóõàéí óëñûí
òºðèéí òºñâèéí áîäèò áàéäàëä ìºí
òóëãóóðëàäàã õýìýýí ä¿ãíýëò õèéæ
áîëîõîîð áàéíà.
Èéìýýñ Ïîëüø Óëñûí õóóëü
áóñààð ÿë øèéòã¿¿ëñýí,
áàðèâ÷ëàãäñàí, ñààòóóëàãäñàí
õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ
èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí
òºëºõ òºëáºðèéí õýìæýý òîãòîîõ
àðãà÷ëàëèéí äýýðõè õóâèëáàðûã
öààøèä èë¿¿ ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàí
¿çýæ, ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä
òóñãàõ áîëîìæèò õóâèëáàðûã
áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé þì.
Ïîëüø Óëñ 2005 îíä Åâðîïûí
õîëáîîíä ãèø¿¿í óëñ áîëîí
íýãäýõýýñ ºìíº ìàíàé óëñòàé àäèë
ïîñò-êîìóíèñò óëñûí òîãòîëöîîíä
òóëãóóðëàí ñîöèàëèñò ýðõ ç¿éí ÷èã
áàðèìæààòàéãààð õóóëü
òîãòîîìæîî áîëîâñðóóëàí ãàðãàäàã
áàéâ. Òóñ óëñ íü Åâðîïûí õîëáîîíä
ýëñýí îðñîí öàãààñ ýõëýí Åâðîïûí
õóóëü òîãòîîìæèéí ñòàíäàðòûã
äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàí
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà óëñóóäûí íýã

58
áèëýý. Èéìýýñ öààøèä Åâðîïûí
Õîëáîîíä íýãäýí îðñîí ïîñò-
êîìóíèñò óëñóóäûí õóóëü
òîãòîîìæèéí õºãæèëò áîëîí ñàéí
òóðøëàãûã ñóäëàõ õýðýãòýé.
Õóóëü áóñààð ÿë øèéòã¿¿ëñýí,
áàðèâ÷ëàãäñàí, ñààòóóëàãäñàí õóóëü
áóñ àæèëëàãààíû óëìààñ èðãýíä
ó÷èðñàí õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òóõàé
Ïîëüø Óëñûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò
Õóóëü áóñààð ÿë øèéòã¿¿ëñýí,
áàðèâ÷ëàãäñàí, ñààòóóëàãäñàí
õóóëü çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ
èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûã Òºðººñ
àðèëãàõ òóõàé àñóóäëûã Ïîëüøèéí
õóóëü òîãòîîã÷èä Ýð¿¿ãèéí õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü
(ÝÕÕØÕ), Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóëü
(ÈÝÇÕ) áîëîí áóñàä õóóëèàð
çîõèöóóëàõààð çààæ ºãñºí áèëýý.
Ïîëüø óëñûí 1928 îíû
Ýð¿¿ãèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëüä õóóëü áóñààð ÿë
øèéòã¿¿ëñýí òîõèîëäîëä òºðèéí
ñàí õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý ãýæ çààñàí
áîë 1956 îíä òóñ óëñàä óëñ òºðèéí
¿éìýýí, õºäºë㺺í ãàðñàíòàé
õîëáîãäóóëàí 1958 îíû 11 ä¿ãýýð
ñàðûí 15-íä Ýð¿¿ãèéí õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëñàí áàéíà 10 . Óã
íýìýëò, ººð÷ëºëòººð “Õóóëü
çºð÷ñºí àæèëëàãààíû óëìààñ
õîõèðñîí èðãýíä Òºðèéí ñàíãààñ
õîõèðëûã íºõºí îëãîõ òóõàé” íýìæ
òóñãàñàí áàéíà. 1989 îíä òóñ óëñûí
óëñ òºðèéí òîãòîëöîî ººð÷ëºãäºæ,
ðåôîðì áèé áîëñíîîð 1969 îíû
Ýð¿¿ãèéí õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëüä 11 íýìýëò, ººð÷ëºëò
îðóóëñàí ÷ “Õóóëü áóñààð
áàðèâ÷ëàãäñàíû óëìààñ èðãýíä
ó÷èðñàí õîõèðëûã Òºðèéí ñàíãààñ
íºõºí òºëíº” ãýõ çîõèöóóëàëò
ººð÷ëºã人ã¿é áàéíà.
Õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû
óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûí íºõºí
òºëáºðèéí òóõàé àñóóäëûã
çîõèöóóëàõäàà 1991 îíû 2 äóãààð
ñàðûí 23-íû ºäðèéí “Óëñ òºðèéí
õýðýãò õýëìýãäýã÷äèéã öàãààòãàõ,
òýäýíä íºõºí îëãîâîð îëãîõ òóõàé
õóóëü” 12 -èéã ¿íäýñëýë áîëãîæ
áàéñàí áà ýíýõ¿¿ õóóëüä óëñ òºðèéí
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
õýðýãò õýëìýãäýã÷äèéí áèå ìàõáîäü
áîëîí ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã
Òºðèéí ñàíãààñ íºõºí îëãîõ òóõàé
òîäîðõîé çààæ ºãñºí.
Ïîëüø Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õýðýã
õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèéí 58
äóãààð á¿ëýãò “Èðãýíèéã õóóëü
áóñààð ÿë øèéòãýñýí, áàðèâ÷èëñàí,
öàãäàí õîðüñîí õóóëü çºð÷ñºí ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ ó÷èðñàí
õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òóõàé”
çîõèöóóëñàí áºãººä ìºí õóóëèéí 552
äóãààð ç¿éëä “... óëìààñ ººðò ó÷èðñàí
ýä õºðºíãèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëîî Òºðèéí ñàíãààñ íºõºí
òºë¿¿ëíý” ãýæ, ìºí “Çàéëøã¿é õóóëü
áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí
õîðèãäñîí áîë ýäèéí áîëîí ýäèéí
áóñ õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëíý”
õýìýýí çààñàí áîëîâ÷ õîõèðëûí
õýìæýý áîëîí õîõèðëûí íºõºí
òºëáºðèéí õýìæýýã òîãòîîõ òàëààð
òîäîðõîé çîõèöóóëààã¿é áàéíà.
Ïîëüø Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ
“Õóóëèéí õàðèóöëàãàä ¿íäýñëýëã¿é
òàòàãäñàí, öàãäàí õîðèãäñîí,
õèëñ ÿë øèéòã¿¿ëñýí, ýäýëñýí
õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûã íºõºí òºëºõ òºëáºðèéí
õýìæýý (õèëñýýð õîðèãäñîí õîíîã
òóòàìä íîãäîõ)-ã òîãòîîõîä
äàðààõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã
áàðèìòàëíà” ãýæ òàéëáàðëàæýý13.
¯¿íä:
5.
Õîõèðîë íü íºõºí òºë¿¿ëýõ
áýëãýäëèéí øèíæòýé áóñ ýäèéí
çàñãèéí õóâüä ìýäðýãäýõ¿éö áàéõ;
6.
ͺõºí òºëáºð íü íèéãìèéí òóõàéí
öàã ¿åèéí ºì÷èéí õàðèëöààíä
íèéöñýí áîäèò õýìæýýíä
òóëãóóðëàñàí áàéõ;
7.
ͺõºí òºëáºðèéí õýìæýý íü õýò èõ,
õýò áàãà áàéæ áîëîõã¿é;
8.
ͺõºí òºëáºðèéí õýìæýýã
òîãòîîõäîî òóõàéí íºõöºë áàéäëûã
öîãöîîð íü àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.
Òóõàéëáàë, ñýòãýë ñàíààíû çîâèóð,
øàíàëàëûí õýìæýý, øàíàëàëûí
¿ðãýëæèëñýí õóãàöàà, õýâèéí
áàéäëàà àëäñàí øèíæ òºëºâ ãýõ
çýðýã.
Èéíõ¿¿ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûí
[¹2(29)
äàãóó Èðãýíèé ø¿¿õ òóõàéí àñóóäëûã
õÿíàí øèéäâýðëýäýã áàéíà. Ãýâ÷
õóóëü ç¿éí ¿íäýñëýëýý õàíãàëòòàé
çààæ ºãäºãã¿éãýýñ øàëòãààëàí ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðîëûí íºõºí
òºëáºðèéí øèéäâýðëýëò õàíãàëòã¿é
áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä Ïîëüø óëñàä ýíý
òºðëèéí èðãýíèé íýõýìæëýëèéí
àñóóäàë ýð÷èìòýé ºñ÷ áàéãààòàé
õîëáîãäóóëàí ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðîë íºõºí àðèëãóóëàõ
íýõýìæëýë èõýýõýí à÷ õîëáîãäîë ºã÷
áàéíà.
Ïîëüø óëñûí õóóëüä äàðààõü
¿íäýñëýëýý𠺺ðò ó÷èðñàí õîõèðëîî
íºõºí òºë¿¿ëýõýýð çààæ ºãñºí
áàéíà.¯¿íä:
4. Ãýìò õýðýã ¿éëäýæ, ø¿¿õèéí
øèéäâýðýýð ÿë íîãäóóëñàí áºãººä
òóõàéí ÿëûã õîæèì õ¿÷èíã¿é
áîëãîñîí áóþó õýðãèéã öàãààòãàñàí,
ìºí ÿëûã õºíãºí ÿëààð ñîëüñîí
áºãººä òèéíõ¿¿ ýäëýõ ¸ñã¿é áàéñàí
ÿëûã á¿õýëä íü áóþó õýñýã÷ëýí
ýäýëñýíèé óëìààñ ººðò ó÷èðñàí ýä
õºðºíãèéí áîëîí ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûã Òºðèéí ñàíãààñ íºõºí
òºë¿¿ëýõ ýðõòýé. (ÝÕÕØÕ-èéí 552.1);
5. Òýðõ¿¿ ìýäýãäýýã¿é áàéñàí
¿éë áàðèìò òóõàéí ¿åäýý èëðýýã¿é
íü á¿õýëäýý áóþó çàðèì òàëààð óã
õ¿íèé áóðóóãààñ áîëñîí ãýäýã íü
áàòëàãäààã¿é áîë òèéíõ¿¿ õîðèõ ÿë
øèéòã¿¿ëñýí ýòãýýä õîõèðëîî íºõºí
òºë¿¿ëýõýýð òóñãàñàí. (ÝÕÕØÕ
552.2)
6. Àëáàäëàãûí àðãà õýìæýý
îíîãäóóëñàí òîõèîëäîëä õîõèðëîî
íºõºí òºë¿¿ëíý. (ÝÕÕØÕ-èéí 552.3);
Òóñ óëñûí ÝÕÕØÕ-èéí
çîõèöóóëàëòààñ õàðàõàä, òóõàéí
õîõèðîã÷ ýäëýõ ¸ñã¿é áàéñàí ÿëûã
áóõýëä íü áóþó õýñýã÷ëýí ýäýëñýí
òîõèîëäîëä õîõèðëîî íºõºí
òºë¿¿ëýõ ýðõòýé. Èíãýõäýý
“ìàòåðèàëëàã” áîëîí “ìàòåðèàëëàã
áóñ” õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõýýð
çààñàí áàéíà. Ìàòåðèàëëàã
õîõèðëûã äàðààõü õýëáýðýýð
îéëãîíî, ¯¿íä: Damnum emergens
áóþó õîõèðëûí óëìààñ ¿¿ññýí ãàðç
õîõèðîë, lucrum cessans áóþó
õîõèðîë àìñààã¿é òîõèîëäîëä îëæ
áîëîõ áàéñàí àøèã îðëîãî. Ò¿¿í÷ëýí
áèå, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëñàí

ãýìòëýýñ ¿¿ññýí áèå ìàõáîäèéí
õîõèðîë áàéæ áîëíî. Ýíý
òîõèîëäîëä, õîõèðëûí íºõºí
òºëáºðò ãýìòëèéí óëìààñ ¿¿ññýí á¿õ
òºðëèéí çàðäàë áàãòàíà.
Òóõàéëáàë, ýì÷èëãýýíèé çàðäàë,
ìºí ýì÷èëãýý õèéëãýõ õóãàöààíä
àëäàãäñàí àæëûí õºëñ çýðýã
áàãòàíà. Õàðèí “ìàòåðèàëëàã áóñ
õîõèðîë”-ä þóíû ò¿ð¿¿íä õóóëü
áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí áîëîí
öàãäàí õîðèãäñîíû óëìààñ ó÷èðñàí
(ïñèõè÷åñêèå ñòðàäàíèå) ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðîë îðíî. Õóóëü
áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí
õîðèãäñîí áîëîí ÿë ýäëýõ ÿâöàä õóâü
õ¿íèéõýý õóâüä äîðäñîí ìýò
ìýäðýìæ òºðºõ, íýð òºðºº àëäàõ,
ìºí áèå ìàõáîäèéí õóâüä øàíàëàõ
(ôèçè÷åñêèå ñòðàäàíèå) çýðýã
õýëáýðýýð èëýð÷ áîëíî.
Õîõèðëûã àðèëãóóëàõ òóõàé
íýõýìæëýë ãàðãàõ ¿éë ÿâö íü õóóëü
áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí
õîðèãäñîí áîëîí ÿë ýäýëñýí
àæèëëàãààíû ¿ðãýëæèëñýí ïðîöåññ
ìýòýýð òàéëáàðëàæ áîëîõã¿é. Ó÷èð
íü ýíýõ¿¿ ïðîöåäóð íü èðãýíèé
æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
àæèëëàãààãààð íýõýìæëýë ãàðãàí
øèéäâýðë¿¿ëíý.
Èõýýõýí ÷óõàë áºãººä
ìàðãààíòàé àñóóäëûí íýã áîë ÿàõ
àðãàã¿é õóóëü áóñààð öàãäàí õîðèõ,
áàðèâ÷ëàõ çýðýã ¿éë ÿâöûã ä¿ãíýõ
àñóóäàë áèëýý. Ïîëüø óëñûí Äýýä
ø¿¿õèéí òàéëáàðò, “..ø¿¿õýýñ õóóëü
áóñààð, ¿íäýñëýëã¿éãýýð
áàðèâ÷èëàõ, öàãäàí õîðèõ òóõàé
ä¿ãíýëòèéã õèéõäýý òóõàéí õóóëü áóñ
áàéöààí øèéòãýõ àðãà õýìæýýã àâàõ
òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ ìº÷ººñ ýõëýí
ýíý àðãà õýìæýýã õýðýãñýõã¿é
áîëãîñîí òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ
õ¿ðòýë àñóóäëûã öîãöîîð íü,
áîäèòîé àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé”
ãýñýí áàéíà.14 Èëò õóóëü áóñ áàéöààí
øèéòãýõ àðãà õýìæýý ãýäýã íü ýíýõ¿¿
àæèëëàãààã ÿâóóëæ áóé ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãààñ òóõàéí õýðãèéã
ÿâóóëàõàä õàíãàëòòàé õóóëü ç¿éí
¿íäýñëýë áàéõã¿éã ìýäñýí õýðíýý òóñ
àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýã àâàõ òóõàé
øèéäâýðýý õýâýýð ¿ëäýýñýí
òîõèîëäëûã õýëíý õýìýýí Äýýä ø¿¿õ
òàéëáàðëàæýý. 15 Ïîëüø óëñûí
ñóäëàà÷äûí äóíä ýíýõ¿¿ àñóóäàë
ìàðãààíòàé áàéäàã áºãººä õóóëü
òîãòîîìæèä ÷ á¿ðýí ä¿¿ðýí
çîõèöóóëàãäààã¿é ¿ëäñýí áàéíà.
Õîõèðîë íºõºí òºë¿¿ëýõýýð
íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõ á¿õèé
ýòãýýäèéí õóâüä òóñ óëñûí ÝÕÕØÕ-
èéí äàãóó õóóëü áóñààð ÿë
øèéòã¿¿ëñýí, öàãäàí õîðèãäñîí,
áàðèâ÷ëàãäñàí èðãýíèéã õýëíý.
(ÝÕÕØÕ-èéí 552). Ýíý íü ø¿¿õèéí
ýöñèéí øèéäâýðýýð ÿë øèéòã¿¿ëñýí
ýòãýýä áóþó “ÿëëàãäàã÷”-èéã õýëíý.
Òóõàéí ÿë øèéòã¿¿ëñýí õîõèðîã÷ íàñ
áàðñàí òîõèîëäîëä çºâõºí
ìàòåðèàëëàã õîõèðîë íü ºâ
çàëãàìæëàã÷èä îëãîãäîíî.
Õîõèðîë íºõºí àðèëãóóëàõ òóõàé
ºðãºä뺺 ãàðãàõ õóãàöààíû õóâüä
õóóëü áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí, öàãäàí
õîðèãäñîí íü íîòëîãäîæ õýðãèéã
õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí òóõàé ø¿¿õèéí
òîãòîîë ãàðñàíààñ õîéø 1 æèëèéí
äîòîð ãàðãàõ ýðõòýé áºãººä èíãýõäýý,
öàãäàí õîðèãäñîí òîõèîëäîëä,
ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñàí ºäðººñ
ýõëýí õººí õýëýëöýõ õóãàöàà
òîîëîãäîæ ýõëýíý. Áàðèâ÷ëàãäñàí
òîõèîëäîëä ñóëëàãäñàí ºäðººñ
ýõëýí ýðõýý ñýðãýýëãýõ õººí õýëýëöýõ
õóãàöàà òîîëîãäîæ ýõëýõýýð çààæ
ºãäºã. (ÝÕÕØÕ -èéí 555)
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õóóëèéí 445.2-
ò ìºí õóóëü áóñààð ýðõ ÷ºëººã íü
õÿçãààðëàõ õóóëü áóñ àæèëëàãààíû
óëìààñ ¿¿ñýõ õîõèðëûã íºõºí
òºë¿¿ëýõýýð çààñàí. Ïîëüø óëñûí
Äýýä ø¿¿õýýñ õóóëü áóñààð õîðèõ
ãýäýãò òóõàéí èðãýíèé õ¿ñýë çîðèãèéã
¿ë õàðãàëçàí ñýòãýöèéí ýìíýëýãò
õýâò¿¿ëýõ íü õóóëü áóñ àæèëëàãàà
ìºí áºãººä ò¿¿íèé óëìààñ ¿¿ññýí
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé” ãýæ
çààæ ºãñºí 16 áóñ àæèëëàãàà ìºí
áºãººä ò¿¿íèé óëìààñ ¿¿ññýí
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé¿éí
õóóëèéí±°,X•Œ1ðãýíèé õ¿ñýë
çîðèãèéã ¿ë õàðãàëçàí ñýòãýöèéí
ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ íü õóóëü áóñ
àæèëëàãàà ìºí áºãººÐ!Autoà1Lþ2!
ì 6 • < 1¬ì6•<1¬¿ñýë çîðèãèéã ¿ë
õàðãàëçàí ñýòãýöèéí ýìíýëýãò
õýâò¿¿ëýõ áóñ àæèëëàãàà ìºí áºãººä
ò¿¿íèé óëìààñ ¿¿ññýí õîõèðëûã
íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé¿éí
õóóëèéí±°,X•Œ1ðãýíèé õ¿ñýë
59
çîðèãèéã ¿ë õàðãàëçàí ñýòãýöèéí
ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ íü õóóëü áóñ
àæèëëàãàà ìºí áºãººÐ!Autoà1Lþ2!
ì6• ¬ B@•
ì,X•Œ1ðãýíèé õ¿ñýë çîðèãèéã ¿ë
õàðãàëçàí ñýòãýöèéí ýìíýëýãò
õýâò¿¿ëýõ íü õóóëü áóñ àæèëëàãàà
ìºí áºãººÐ!Autoà1Lþ2! B@¬öèéí
ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ íü õóóëü áóñ
àæèëëàãàà ìºí áºãººÐ!Autoà1Lþ2!
B@ì 6 • < 1
B¬Autoà1Lþ2! B@•Autoà1Lþ2!
B@ B ì6•<1Lþ2!
B@¬q•<1Lþ2! B Lþ2!
ì6 B@•Lþ2! Lþ2!
”1”1$$dÿÿQþÿÿÿÿXþ{þÿÿÿÿ
AäIþÎPU•—“þ•Q¿ñýë çîðèãèéã ¿ë
õàðãàëçàí ñýòãýöèéí ýìíýëýãò
õýâò¿¿ëýõ áóñ àæèëëàãàà ìºí
áºãººä ò¿¿íèé óëìààñ ¿¿ññýí
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ ýðõòýé¿éí
õóóëèéí±°,X•Œ1ðãýíèé õ¿ñýë
çîðèãèéã ¿ë õàðãàëçàí ñýòãýöèéí
ýìíýëýãò õýâò¿¿ëýõ íü õóóëü áóñ
àæèëëàãàà ìºí áºãººÐ!Autoà1Lþ2!
oà1Lþ2!
AäIþã0j•)l“þÿÿÿÿ‘• •à¬qAutoà1Lþ2!
B@•ì6,X•Œ1ðãýíèé õ¿ñýë
çîðèãèéã ¿ë õàðãàëç•AAutoà1Lþ2!
B@•õýâò¿¿ëýõ °1Lþ2!
B@èëëàãàà ìºí áºãººÐ!Autoà1Lþ2!
B@¬q òóõàéí õîõèðîã÷èéí õîõèðîëä
íºëººëæ áîëîõóéö àìüäðàëûí á¿õ
õ¿ðýýã õàìðóóëàí àâ÷ ¿çäýã áàéíà.
Õóóëü áóñààð áàðèâ÷ëàãäñàí,
öàãäàí õîðèãäñîí, ÿë øèéòã¿¿ëñýíèé
óëìààñ èðãýíä ó÷èðñàí õîõèðëûí
íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã äýýðõ
øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õ¿ðýýíä àâ÷
¿çýõäýý, õýðãèéã òóñ á¿ðò íü àâ÷
øèéäâýðëýäýã áàéíà. Ó÷èð íü õ¿í
á¿ðèéí ñýòãýë ñàíààíû áàéäàë,
àëèâàà áýðõøýýë ñààäûã äàâàí
òóóëàõ ÷àäâàð íü òóõàéí õ¿íèé
îíöëîãîîñ øàëòãààëàí õàðèëöàí
àäèëã¿é áàéäàãòàé õîëáîîòîéãîîð
õýðýã òóñ á¿ð äýý𠺺𠺺ð ºíö㺺ñ
õàðàõûã øààðääàã áàéíà.
Ýäãýýð îíöëîãîîñ ãàäíà òóõàéí
õîõèðîëûí õýìæýýã òîãòîîõäîî ýíý
õýìæýý íü áýëãý òýìäãèéí ÷àíàðòàé
áóñ, ãýõäýý õîõèðëûí õýìæýýòýé
õàðüöóóëàõàä õýò ºíäºð áèø,
¿íäýñëýëèéã òîäîðõîé ãàðãàæ ºãñºí,
íèéãìèéí àìüäðàëûí áàòàëãààæèõ
äóíäàæ ò¿âøèíä íèéöýõ¿éö áàéâàë
 “ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ” [¹2(29)
60
61

62
Áýëãèéí ìºëæëºã, õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí õ¿¿õäèéã
õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí îð÷èí
Õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýíãèéí
Ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é, êðèìèíîëîãèéí
ñóäàëãààíû ñåêòîðûí ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèëòàí,
äîêòîðàíò Ã.Îþóíáîëä
Ìîíãîë Óëñàä ãàð÷ áàéãàà
íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí ýñðýã
¿éëäýãäýõ ãýìò õýðãèéí ñýäýëò, àðãà
íü óëàì á¿ð õàðãèñ õýðöãèé áîëæ,
õ¿¿õýä áýëãèéí ìºëæëºã,
õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºæ, ãýìò õýðãèéí
óëìààñ ñýòãýë ñàíàà, áèå ìàõáîäü,
ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë õ¿ëýýñýýð
áàéíà. Ïðàêòèêò ãýìò õýðãèéí
óëìààñ òýð òóñìàà áýëãèéí
õ¿÷èðõèéëýë, ìºëæëºãèéí óëìààñ
õîõèðñîí õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõ õóóëü ç¿éí áîëîìæ
áàéñààð áàéòàë ò¿¿íèéã
àíçààðàõã¿é îðõèãäóóëæ, ãýìò
ýòãýýä¿¿äýä ÿë çàâøèõ áîëîìæ
îëãîí, õóóëèàð õîðèãëîîã¿é áóñàä
àðãà õýìæýýã àâàõã¿é áàéíà. Ýíýõ¿¿
ºã¿¿ëëýýðýý áèä ãýìò õýðãèéí
óëìààñ õîõèðñîí õ¿¿õäèéí ýðõèéã
õàìãààëàõ ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæóóäàä
ä¿í øèíæèëãýý õèéí, òýäãýýðèéã
õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàð÷ áàéãàà õ¿íäðýë
áýðõøýýëèéã ãàðãàí èðæ, òîäîðõîé
øèéäë¿¿äèéã ñàíàë áîëãîõ þì.
Áýëãèéí ìºëæëºãèéí
òîäîðõîéëîëò, îéëãîëò
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
Îëîí Óëñûí õýì õýìæýý
ÎÓÕÁ-ûí Õ¿¿õäèéí
õºäºëìºðèéí òýâ÷èøã¿é
õýëáýð¿¿äèéí òóõàé êîíâåíöè íü
ò¿¿íèéã ñî¸ðõîí áàòàëæ áóé ãèø¿¿í
îðíóóäààñ õ¿¿õäèéã áèåý ¿íýëýõ ¿éë
àæèëëàãàà, ñàäàð ñàìóóíû
ñóðòàë÷èëãàà áîëîí ñàäàð ñàìóóíû
¿ç¿¿ëáýðò àøèãëàõ, ýëñ¿¿ëýí àâàõ
ýñâýë ¿¿íèéã ñàíàë áîëãîõûã (Çààëò
3 (á)) õîðèãëîõ áîëîí àðèëãàõ ¿ð
ä¿íòýé àðãà õýìæýýí¿¿äèéã íýí
äàðóé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã
øààðäæýý.
ÎÓÕÁ-ûí 182-ð êîíâåíöèéí 3
äóãààð ç¿éë:
• ñýðãèéëýõýä ÷èãëýñýí ¿íäýñíèé,
Áîîë÷ëîëûí á¿õ õýëáýð¿¿ä áîëîí
õ¿¿õäèéã õóäàëäàõ, äàìæóóëàí
õóäàëäàõ, ºðèéí òºëººñ, õàìæëàãûí
àëáàò áîëãîõ, õ¿÷ýýð áóþó àëáàäàí
õºäºëìºðë¿¿ëýõ, ò¿¿íèé äîòîð
çýâñýãò ìºðãºë人íä àøèãëàõûí
òóëä õ¿¿õäèéã õ¿÷ýýð áóþó àëáàäàí
ýëñ¿¿ëýõ çýðýã áîîë÷ëîëòîé òºñòýé
¿éë àæèëëàãààíóóä;
•
Õ¿¿õäèéã áèåý ¿íýëýõ ¿éë
àæèëëàãàà, ñàäàð ñàìóóí
ñóðòàë÷èëãàà áîëîí ñàäàð ñàìóóíû
¿ç¿¿ëáýðò àøèãëàõ, ýëñ¿¿ëýí àâàõ
ýñâýë ¿¿íèéã ñàíàë áîëãîõ;
•
̺í ÷àíàð, ýñâýë õºäºëìºðèéí
íºõöºëººðºº õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíä,
àþóëã¿é áàéäàë, ¸ñ ñóðòàõóóíä ñºðºã
íºëºº ¿ç¿¿ëýõ¿éö àæèë.
̺ëæëºãèéí ýäãýýð òóõàéëñàí
òîäîðõîéëîëòóóä íü óã êîíâåíöèéã
õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñàëáàðò
õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ¿éë
àæèëëàãààã äýìæèõ õàìãèéí
õ¿÷èðõýã õýðýãñýë áîëæ áàéãàà þì.
Õ¿¿õäèéí ýðõèéí òóõàé ͯÁ-ûí
Êîíâåíö
Ýíýõ¿¿ îëîí òàëò àðãà õýðýãñýë íü
îðîëöîã÷ óëñóóäààñ õ¿¿õýä íü ýäèéí
çàñãèéí ìºëæëºãººñ õàìãààëóóëàõ
[¹2(29)
áîëîí ò¿¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä õîõèðîë
ó÷ðóóëàõ áóþó áîëîâñðîë îëîõîä íü
ñààä áîëîõ, ýñâýë ò¿¿íèé ýð¿¿ë ìýíä,
áèå áÿëäàð, îþóí óõààí, ¸ñ
ñóðòàõóóíû áîëîí íèéãìèéí õºãæèëä
íü õîð óðøèã ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é
ÿìàðâàà íýãýí àæèë ýðõëýõýýñ
ñýðãèéë¿¿ëýõ ýðõòýéã õ¿ëýýí
çºâøººðºõ (1) ìºí õ¿¿õäèéã
áýëýãñèéí õóóëü áóñ àëèâàà
àæèëëàãààíä ÿòãàæ þìóó àëáàäàæ
òàòàí îðîëöóóëàõ ÿâäàë áîëîí
õ¿¿õäèéã ìºëæëºãèéí çîðèëãîîð
áèåý õóäàëäàõ, ñàäàð ñàìóóíû ç¿éë,
ñàäàð ñàìóóí ÿâäëûã ä¿ðñýëñýí
ìàòåðèàë áîëîí áýëýãñèéí õóóëü áóñ
áóñàä õýðýãò àøèãëàõààñ óðüä÷èëàí
õî¸ð òàëûí, îëîí òàëûí á¿õèé ë
òîõèðîõ àðãà õýìæýýã àâàõûã (2)
øààðääàã áàéíà.
Õ¿¿õýä õóäàëäàõ, áèåèéã íü
¿íýëýõ áîëîí õ¿¿õäèéã ñàäàð
ñàìóóíä àøèãëàõ òóõàé Õ¿¿õäèéí
ýðõèéí êîíâåíöèä îðóóëñàí íýìýëò
ïðîòîêîë
Ýíýõ¿¿ ïðîòîêîë íü îðîëöîã÷
óëñóóäûã àðèëæààíû áýëãèéí
ìºëæëºãò ºðòºõ ìàãàäëàë èõòýé
õ¿¿õä¿¿äèéã õàìãààëàõàä îíöãîé
àíõààðàë õàíäóóëæ, õîõèðîã÷-
àâðàãäàãñäàä çîõèõ ¸ñíû á¿õ
òóñëàìæ, ¿¿íèé äîòîð òýäíèéã
íèéãýìä á¿ðýí òàòàí îðóóëàõ áîëîí
áèå ìàõáîäèéí õèéãýýä ñýòãýë ç¿éí
õóâüä á¿ðýí íºõºí ñýðãýñíèéã
áàòàëãààæóóëàõ á¿õ áîëîìæèò àðãà
õýìæýýã àâàõûã øààðääàã.
¯íäýñòýí äàìíàñàí çîõèîí
áàéãóóëàëòòàé ãýìò õýðãèéí ýñðýã
ͯÁ-ûí Êîíâåíö-ûí íýìýëò áîëîõ
“õ¿í, ÿëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿ä áîëîí
õ¿¿õýä õóäàëäààëàõààñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, òàñëàí çîãñîîõ áà ÿë
øèéòãýõ òóõàé” 2000 îíû
Ïðîòîêîëûí Ç äóãààð ç¿éëèéí “à”
õýñýãò õ¿í õóäàëäààëàõ ãýæ “áóñäûã
ìºëæèõ çîðèëãîîð õ¿÷ õýðýãëýõ áóþó
õ¿÷ õýðýãëýõýýð çàíàëõèéëýõ, ýñõ¿ë
2010]
õ¿÷èðõèéëëèéí áóñàä õýëáýðèéã
àøèãëàõ, õóëãàéëàõ, çàëèëàõ, õóóðàí
ìýõëýõ, ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí
àøèãëàõ áóþó ýìçýã áàéäëûã íü
äàëèìäóóëàõ, ýñõ¿ë ººð ýòãýýäèéã
õÿíàëòàíäàà áàéëãàæ áàéãàà
ýòãýýäèéí çºâøººðëèéã àâàõûí òóëä
òºëáºð õèéõ, àøèã îëãîí õàõóóëüäàõ
çàìààð õ¿íèéã ýëñ¿¿ëýõ, 纺õ,
òýýâýðëýõ, äàìæóóëàõ, íóóõ áóþó
õ¿ëýýí àâàõ”-ûã îéëãîíî ãýæýý.
“Sexual exploitation” áóþó
“áýëãèéí ìºëæëºã” õýìýýõ îéëãîëò
íü íààä çàõ íü áóñäûí áèåèéã
¿íýë¿¿ëýõ áóþó áýëãèéí
õàðèëöààíä îðóóëàí ìºëæèõ áóñàä
õýëáýðèéã õýëíý ãýñíýýñ ¿çâýë
õ¿÷èðõèéëëèéí øèíæòýé àëèâàà
¿éëäýë õàìààðàõààðã¿é áàéíà.
Õàðèí ¿¿íèéã “rape” áóþó “õ¿÷èíäýõ”
ãýñýí óòãààð òóñàä íü îéëãîæ
õýðýãëýæ áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà
“abuse” õýìýýõ îéëãîëòûã íü
“äîðîìæëîí õàðüöàõ” õýìýýí
îéëãîæ áîëîõîîð áàéãàà áºãººä
èõýâ÷ëýí íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õ¿ì¿¿ñèéí ¿éëäýãääýã ãýìò õýðýãò
õýðýãëýãääýã íýð òîìú¸î þì.
ÎÓÕÁ-ààñ àðèëæààíû øèíæòýé
õ¿¿õäèéí áýëãèéí ìºëæëºãèéã
õ¿¿õýä áîëîí ºñâºð íàñíûõíû
ýðõèéã íîöòîé çºð÷èæ áàéãàà ÿâäàë
áºãººä áîîëûí áîëîí àëáàäàí
õºäºëìºðòýé àäèë ýäèéí çàñãèéí
ìºëæëºãèéí õýëáýð áà ýíý íü îõèä,
õºâã¿¿ä áîëîí ºñâºð íàñíûõíûã
ñåêñèéí àðèëæààíä àøèãëàäàã
õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ãýýñ ¿éëäýæ áóé ãýìò
õýðýã õýìýýí ¿çäýã.
Àðèëæààíû øèíæòýé õ¿¿õäèéí
áýëãèéí ìºëæëºãò:
• õýðýãò òîîöîãäîæ áàéãàà íü òîä
Ãóäàìæèíä áîëîí ÿíõíû ãàçàð,
äèñêî êëóá, ìàññàæ, áààð, çî÷èä
áóóäàë, çîîãèéí ãàçàð ãýõ ìýò ãàçàð
îõèä õºâã¿¿äèéã áýëãèéí ¿éë
àæèëëàãààíä (òîãòñîí õýëëýãýýð áîë
õ¿¿õäèéã áèåý ¿íýëýõ ÿâäàëä)
ìºíãºí áîëîí ìºíãºí áóñ
óðàìøóóëàë õýëáýðýýð àøèãëàõ,
óðóó òàòàõ;
• “áèåý ¿íýëýõýä òàòàí îðîëöóóëñàí”
Áýëãèéí àðèëæààíû çîðèëãîîð
Êðèìèíîëîãè
îõèä, õºâã¿¿ä áîëîí ºñâºð
íàñíûõíûã õóäàëäààëàõ;
• îðóóëàõûã õýëíý”. ãýýä Ýð¿¿ãèéí
Ñåêñ æóóë÷ëàëä õ¿¿õäèéã òàòàí
îðîëöóóëàõ;
• îðóóëñàí” ãýäãèéã äýýðõòýé íýãýí
Õ¿¿õäèéã ïîðíîãðàôôä òàòàí
îðîëöóóëàõ;
•
Õ¿¿õäèéã ñåêñ ¿ç¿¿ëáýðò àøèãëàõ
(îëîí íèéòèéí áîëîí õóâèéí) çýðãèéã
áàãòààäàã (Child sexual abuse).
¯¿íèé íýã àäèëààð Ñòîêãîëüìûí
òóíõàãò àðèëæààíû øèíæòýé
õ¿¿õäèéí áýëãèéí ìºëæëºãèéã
“àëáàäàí õºäºëìºð áîëîí
áîîë÷ëîëûí îð÷èí ¿åèéí õýëáýð
áîëæ ºðãºæñºí õ¿¿õäèéí ýñðýã
àëáàäëàãà, õ¿÷èðõèéëëèéí õýëáýð
þì” ãýæ òîäîðõîéëæýý.
Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí õýì
õýìæýý:
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð
õ¿¿õäèéí áèåèéã áóñäàä òºëáºðòýé
¿íýë¿¿ëæ ìºëæèõ íü “õºíãºí” ãýìò
õýðýãò òîîöîãäîæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü,
òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä ñóäëàí ¿çâýë
õ¿¿õäèéí ýñðýã ¿éëäýãäýæ áóé
àðèëæààíû øèíæòýé áýëãèéí
ìºëæëºãèéã ¿íäñýíäýý Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 115 äóãààð ç¿éëèéí 115.1.
“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã áèåý
¿íýëýõýä òàòàí îðîëöóóëàõ” ãýñýí
ç¿éë, çààëòààð çîõèöóóëæ áàéíà.
Ýíäýýñ ¿çâýë õ¿¿õäèéí áèåèéã
¿íýë¿¿ëñýí ýòãýýä íàñàíä õ¿ðñýí
õ¿íèé áèåèéã ¿íýë¿¿ëñíýýñ õºíãºí
ÿë øèéòãýãäýõýýð õóóëü÷èëñàí áà
õ¿¿õäèéí áèåèéã áóñäàä òºëáºðòýé
¿íýë¿¿ëæ ìºëæèõ íü “õºíãºí” ãýìò
õàðàãäàíà. Ýíý íü õ¿¿õäèéí ýðõèéã
õýò äîðä ¿çñýíýýñ ãàäíà Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí “ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä
¿éëäñýí ãýìò õýðýãò íü òîõèðñîí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ” çàð÷èìòàé
íèéöýõã¿é áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ: “124
ä¿ãýýð ç¿éëèéí 124.1-ä çààñàí
ãýæ øóíàõàé áîëîí õóâèéí áóñàä
63
ñýäýëòýýð õîõèðîã÷èéã áóñàäòàé
áýëãèéí õàðüöààíä òºëáºðòýé
õóóëèéí 115 äóãààð ç¿éëèéí 115.1-ä
çààñàí “áèåý ¿íýëýõýä òàòàí
àäèëààð îéëãîæ, õýðýãëýíý” ãýæ
òàéëáàðëàæýý.
“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é áèåý ¿íýëýã÷”
ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é áºãººä
íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã áýëãèéí
õàðüöààíä òºëáºðòýé îðóóëñàí
òîõèîëäîë á¿ðèéí öààíà õ¿¿õýä õýí
íýãýí ýòãýýäèéí ýðõøýýëä áàéäàã
øèíæèéã õóóëü òîãòîîã÷
îðõèãäóóëñíààñ ãýìò ýòãýýä¿¿äýä ÿë
çàâøèõ, ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã
ººãø¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæýý.
Õóóëü òîãòîîã÷ ÿìàð øààðäëàãûí
óëìààñ íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã
áýëãèéí õàðüöààíä òºëáºðòýé
îðóóëæ ìºëæèõ ¿éëäëèéã “áèåý
¿íýëýõýä òàòàí îðîëöóóëàõ” ãýæ ¿çýõ
áîëñîí, ÿàãààä õºíãºí ãýìò õýðýãò
òîîöñîí, ÿìàð øàëòãààíû óëìààñ
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 115 äóãààð ç¿éëä
çààñàí ãýìò õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé
øèíæ áîëãîí àâ÷ ¿çñýí íü
òîäîðõîéã¿é áàéíà. Õàðèí Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 113 äóãààð ç¿éë áóþó “Õ¿í
õóäàëäààëàõ” ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé õ¿íäð¿¿ëýõ
á¿ðýëäýõ¿¿íä øóóä õàìààð÷ áàéíà.
Èéìä õóóëèéí äýýðõ õýì õýìæýýã
ººð÷èëæ Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 113
äóãààð ç¿éëèéí õ¿íäð¿¿ëýõ
á¿ðýëäýõ¿¿í áîëãîí ç¿éë÷ëýõ íü
çîõèìæòîé ãýæ ¿çëýý.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä ãýð÷, õîõèðîã÷
õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ çîõèöóóëàëò
áàéõã¿é áàéíà: Íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õîõèðîã÷èéí õóâüä Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí 269 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí 2-ò “íàñàíä õ¿ðýýã¿é ãýð÷,
õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã ñîíñîõäîî
ò¿¿íèé ýöýã ýõ, õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷,
ò¿¿í÷ëýí ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èéã
îðîëöóóëæ áîëîõ, òýäãýýð íü ø¿¿õ
õóðàëäààíä äàðãàëàã÷èéí
çºâøººðºëòýéãýýð ãýð÷èä àñóóëò
òàâüæ áîëíî”, ìºí ç¿éëèéí 3-ò

64
“õýðãèéí áîäèò ¿íýíèéã òîãòîîõîä à÷
õîëáîãäîëòîé áîë ø¿¿õèéí òîãòîîë,
ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð ø¿¿ãäýã÷èéã
õóðàëäààíû òàíõèìààñ ãàðãàñíû
äàðàà íàñàíä õ¿ðýýã¿é ãýð÷,
õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã ñîíñîæ,
óëìààð ò¿¿íèéã òàíõèìä îðæ èðñíèé
äàðàà ãýð÷, õîõèðîã÷èéí ìýä¿¿ëãèéã
òàíèëöóóëæ, ò¿¿íä ãýð÷, õîõèðîã÷èä
àñóóëò òàâèõ áîëîìæ îëãîíî”, ìºí
ç¿éëèéí 4-ò “íàñàíä õ¿ðýýã¿é ãýð÷,
õîõèðîã÷èéã öààøèä áàéëãàõ
øààðäëàãàã¿é áîë ò¿¿íèé
ìýä¿¿ëãèéã ñîíññîíû äàðàà ø¿¿õ
õóðàëäààíû òàíõèìààñ ãàðãàíà” ãýæ
òóñ òóñ çààñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí
áàéöààí øèéòãýõ õóóëèéí “Íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õîõèðîã÷èéã áàéöààõ” 148
äóãààð ç¿éëèéí 1-ä íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õîõèðîã÷èéã ýíý õóóëèéí 145 äóãààð
ç¿éëä çààñàí æóðìûí äàãóó áóþó
íàñàíä õ¿ðýýã¿é ãýð÷èéã
áàéöààõäàà ò¿¿íèé ýöýã, ýõ, õóóëü
¸ñíû òºëººëºã÷, ýñõ¿ë òºðºë,
ñàäàíãèéí õ¿í, ò¿¿í÷ëýí ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èéã îðîëöóóëàõ áºãººä
òýäýíä ýðõ, ¿¿ðãèéã íü òàéëáàðëàí
ºã÷, ýíý òóõàé òýìäýãëýëä òóñãàæ
áàéõààð çààñàí áàéíà.
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
õóóëèéí 42 äóãààð ç¿éëä “õîõèðîã÷”
ãýäãèéã òîäîðõîéëîõäîî “ãýìò
õýðãèéí óëìààñ íýð òºð, àëäàð õ¿íä,
ñàíàà ñýòãýë, áèå ýðõòýí, ýä
õºðºíãèéí òàëààð õîõèðîë õ¿ëýýñýí
ýòãýýäèéã õîõèðîã÷ ãýíý” ãýñýí
áîëîâ÷ “õîõèðîã÷ õ¿¿õýä” ãýæ
òóñãàéëàí çààãààã¿é áàéíà.
̺í õîõèðîã÷èéí ýðõèéã
ºì㺺ëºã÷ àâàõ, íîòëîõ áàðèìòûã
øàëãóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõ, ãýìò
õýðãèéí óëìààñ ººðò ó÷èðñàí
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ, 42.3.10-ä
öàãààòãàõ áîëîí øèéòãýõ òîãòîîëûí
õóâèéã àâàõ, ò¿¿íä äàâæ çààëäàõ
áîëîí õÿíàëòûí øàòíû æóðìààð
ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé áîëîõûã
çààñàí áàéíà.
Õàðèí õîõèðîã÷ õ¿¿õýä áèå
ìàõáîäü, ñýòãýë ñàíààíû õóâüä
á¿ðìºñºí ýäãýðýõ, íèéãýìøèõýä
õýðýãöýýòýé çîõèõ òóñëàìæèéã àâàõ
òóõàé áîëîí ýð¿¿ãèéí áàéöààí
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
øèéòãýõ àæèëëàãààíû ÿâöàä ãýð÷,
õîõèðîã÷ õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ òàëààð
òóñãàéëñàí çààëò áàéõã¿é áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí õýìæýýíä
õ¿¿õäèéã áýëãèéí ìºëæëºãò àøèãëàõ
ãýìò
õýðýã ¿éëäýãäýæ áàéãàà íºõöºë
áàéäàë
Áýëãèéí ìºëæëºãò ºðòñºí
õ¿¿õäèéã õàìãààëàõ õóóëü, ýðõ ç¿éí
îð÷èíä çàðèì äýâøèë ¿çýãäýæ
áàéãàà áîëîâ÷ ýíý òºðëèéí ãýìò
õýðýã íóóãäìàë áàéäãààñ øàëòãààëæ
õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäààð
øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà íü öººí
áàéíà. Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä
Óëààíáààòàð õîò áîëîí õèëèéí
áîîìòûí õîò, ñóóðèíãóóäàä õ¿¿õäèéí
áýëãèéí ìºëæëºã íýìýãäýæ, îðîí
íóòàãò ¿éëäýãäýæ áàéãàà ãýìò õýðýã
èëðýõã¿é áàéíà.
Áýëãèéí ìºëæëºãò ºðòñºí
îõèäûí íýëýýä íü ãýð á¿ë äýõ
õ¿÷èðõèéëýë, çºð÷èë人íèé óëìààñ
îðîí ãýðýýñýý äàéæñàí õ¿¿õä¿¿ä
áàéäàã. 2008 îíû ÕݯÊ-èéí
òàéëàíãààñ ¿çýõýä îëîí æèë òýíýìýë
àìüäàðëààð àéë, õàëàìæèéí òºâ
äàìæèí àìüäàðäàã, õºäºº îðîí
íóòãààñ íèéñëýëä í¿¿æ ñóóðüøñàí,
ÿäóó ºðõèéí ñóðãóóëü çàâñàðäñàí, ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòäºã, çàõ
äýýð õºäºëìºð ýðõýëäýã, ýöýã ýõ íü
ñàëñàí, õîéä ýöýãòýé ãýð á¿ëèéí
îõèäóóä áýëãèéí ìºëæëºãò èë¿¿
èõýýð ºðòºæ áàéíà.
Õ¿¿õäèéã áýëãèéí ìºëæëºãò
àøèãëàã÷äûí èõýíõ íü çàõ äýýð
õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã÷èä,
ãóäàìæèíä àìüäðàã÷èä, ¿å òýíãèéí
õºâã¿¿ä, àðõèíä äîíòîã÷èä áàéãàà íü
ñýòãýë ò¿ãøýýæ áàéíà. ªñâºð íàñíû
îõèäûí äóíä áóñäûãàà áýëãèéí
ìºëæëºãò çóó÷ëàõ, óðóó òàòàõ ÿâäàë
öººíã¿é áàéãàà òºäèéã¿é ãýìò õýðýã
¿éëäñýí ýòãýýäèéã èëð¿¿ëýõ, òàñëàí
çîãñîîõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
òàëààð ÿâóóëæ áóé òºðèéí áîäëîãî,
¿éë àæèëëàãàà õàíãàëòã¿é áàéíà.
Ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéí
¿éëäýãäýæ áóé õýëáýðèéã ¿çýõýä:
• õýðãèéí èëð¿¿ëýëò áàãà áàéäàã
Áýëãèéí ìºëæëºãò ºðò¿¿ëýõ;
[¹2(29)
•
Õ¿÷èíäýõ;
•
Ñàäàð ñàìóóíä óðóó òàòàõ;
•
Áýëãèéí äóð õ¿ñëýý ¸ñ áóñààð õàíãàõ;
•
16 íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íòýé õóðüöàë
¿éëäýõ;
•
Õ¿í õóäàëäààëàõ çýðýã õýëáýðòýé
áàéíà.
ÖÅÃ-ûí Ìýäýýëýë ä¿í
øèíæèëãýýíèé òºâººñ ãàðãàñàí
ñ¿¿ëèéí 4 æèëèéí ñòàòèñòèê
¿ç¿¿ëýëòèéã ¿çâýë :
2006 îíä Õ¿¿õýä, ãýð á¿ë, íèéãìèéí
¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã õýðýã 2005 îíîîñ
10 õóâèàð áóóðñàí áàéíà.
2007 îíä Õ¿¿õýä, ãýð á¿ë,
íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã õýðýã
ºìíºõ îíûõîîñ 12.0 õóâèàð áóóðñàí
áàéíà. Ãýìò õýðãèéí óëìààñ 19931
èðãýí õîõèðñîíû 5.8 õóâü íü íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õ¿í áàéíà.
2008 îíä Õ¿¿õýä, ãýð á¿ë,
íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã õýðýã
á¿ðòãýãäñýí íèéò ãýìò õýðãèéí 2.1
õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí òóñãàé àíãèéí á¿ëýãëýëýýð
àâ÷ ¿çâýë: õ¿¿õýä, ãýð á¿ë, íèéãìèéí
¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã õýðýã 10.9 õóâèàð
ºñ÷ýý.
•
2009 îíä Õ¿¿õýä ãýð á¿ë, íèéãìèéí
¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã ãýìò õýðýã 375
ãàð÷ á¿ðòãýãäýí, óðä îíûõîîñ 12
õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Ãýìò õýðãèéí
óëìààñ 19545 õ¿í õîõèðñíû 5.3 õóâü
íü õ¿¿õýä áàéíà.
¯¿íýýñ ¿çýõýä õ¿¿õýä ãýð á¿ë,
íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã ãýìò
õýðýã òîãòìîë ãàð÷ á¿ðòãýãääýã
áîëîâ÷ ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýã
áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéãàà ýåðýã
¿ç¿¿ëýëò áàéíà. Ãîë íü èëýðñýí íýã
õýðãèéí öààíà èëðýýã¿é õýäýí õýðýã
áàéãàà íü òîäîðõîéã¿é áàéäàã.
ßëàíãóÿà íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õ¿ì¿¿ñèéí ýñðýã ¿éëääýã ãýìò
ãýäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é þì.
Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 17 äóãààð á¿ëãèéí

õýðýãæèëò òààðóó áàéíà. ̺ðäºí
áàéöààã÷èäòàé õèéñýí á¿ëãèéí
ÿðèëöëàãûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä
ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýã öººí òîîòîé
ãàð÷ á¿ðòãýãääýã, èõýâ÷ëýí íóóö äàëä
áàéäàëä áàéäàã áàéíà.
Õóóëèéí õýðýãæèëò äóòìàã
øàëòãààíûã ñóäëàí ¿çýõýä õóóëèéí
áàéãóóëëàãàä ýíý òºðëèéí ãýìò
õýðãèéí ìýäýýëýë èðäýãã¿é,
èõýâ÷ëýí ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýíä
¿éëäýãääýã, ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷
áîëñîí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí
ºìíººñ ºðãºäºë ãîìäîë ãàðãàõ
ñóáüåêò áàéäàãã¿é àæ . Èéìýýñ
ãàãöõ¿¿ ãýìò õýðãèéí òîîí ¿ç¿¿ëýëò
áóñ áóñàä ýõ ñóðâàëæèä ä¿í
øèíæèëãýý õèéñíèé ¿íäñýí äýýð ýíý
òºðëèéí ãýìò õýðãèéí íºõöºë
áàéäàë, øàëòãààí, óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ àðãà çàìûã áîëîâñðóóëæ
õîõèðîã÷èä ýýëòýé ºì㺺ëëèéí
õóâèëáàð, òàêòèêèéã áîëîâñðóóëàõ
íü çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé áàéíà ãýæ
¿çýâ.
Ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí
áàéäàë: Ìîíãîë Óëñàä 2002-2009
îíä ø¿¿õýýð øèéäâýðëýãäñýí,
õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí ÝÕ-èéí 113
äóãààð ç¿éë, 124 ç¿éëä çààñàí
ýð¿¿ãèéí õàâòàñò õýðãèéí
ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ÝÕ-èéí 113
äóãààð ç¿éë, ÝÕ-èéí 124 ä¿ãýýð
ç¿éëèéã íýã ìºð îéëãîí õýðýãëýõ
òàëààð îíîë-àðãà ç¿éí çºâëºìæ
ãàðãàõ, óðüä øèéäýãäñýí ýð¿¿ãèéí
õýðýãò ä¿í øèíæèëãýý õèéñíèé
¿íäñýí äýýð õóóëèéí áàéãóóëëàãûí
àæèëòíóóäàä ñóðãàëò ÿâóóëàõ
øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ
áàéíà. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 124 ä¿ãýýð
ç¿éëèéí “....Õ¿÷ õýðýãëýõ áóþó õ¿÷
õýðýãëýõýýð çàíàëõèéëýõ, õóóð÷
ìýõëýõ çàìààð áèåý ¿íýëýõýä òàòàí
îðîëöóóëñàí.. “ ãýäýã õýñãèéí
àãóóëãûã ººð÷ëºõ õýðýãòýé áàéíà.
ªºðººð õýëáýë ýíý íü ÝÕ-èéí òóõàéí
çààëòûã íýã ìºð õýðýãæ¿¿ëýõýä
òîìú¸îëëûí õóâüä ýðãýëçýý,
ìàðãààí ¿¿ñãýõ íýã õ¿÷èí ç¿éë áîëæ
áàéãàà þì.
2002-2008 îíä õ¿í õóäàëäààëàõ
ãýìò õýðýã áîëîí áèåý ¿íýëýõýä
áóñäûã òàòàí îðîëöóóëàõ, áèåý
¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð
õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýíý
òàâàí æèëä ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 113
äóãààð ç¿éëýýð 4 õýðýãò 4 õ¿í ÿë
øèéòã¿¿ëñýí áîë 124 ä¿ãýýð ç¿éëýýð
32 õýðýãò 53 õ¿í ÿë øèéòã¿¿ëñýí
áàéíà. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 113 äóãààð
ç¿éëýýð 2006 îíä-1 õýðýãò 1 õ¿í,
2007 îíä-1 õýðýãò 1 õ¿í, õàðèí 2008
îíä-2 õýðýãò 2 õ¿í, 2009 îí ãàðñààð
4 õýðýãò 7 õ¿í, 2009 îíû 12 ñàðûí
áàéäëààð 1 õýðýã (5 õîëáîãäîã÷òîé)
ø¿¿õýýð ýöýñëýí øèéäâýðëýãäýýã¿é
áàéíà. Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 124 ä¿ãýýð
ç¿éëýýð 2005 îíä-2 õýðýãò 5 õ¿í,
2006 îíä-2 õýðýãò 1 õ¿í, 2007 îíä–8
õýðýã 8 õ¿í ÿë øèéòã¿¿ëñýí áîë 2008
îíä 20 õýðýãò-39 õ¿í ÿë øèéòã¿¿ëæýý
. ä¿ãýýð ç¿éë “Áèåý ¿íýëýõýä òàòàí
Ãýòýë ÖÅÃ-ûí ÌÄØÒ-èéí ìýäýýãýýð
2007 îíä õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðýã
îãò á¿ðòãýãäýýã¿é áîë 2008 îíä 9
õýðýã á¿ðòãýãäæýý. Áèåý ¿íýëýõýä
áóñäûã òàòàí îðîëöóóëàõ, áèåý
¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ãýìò
õýðýã 2007 îíä îãò á¿ðòãýãäýýã¿é áîë
2008 îíä 27 ãýìò õýðýã á¿ðòãýãäñýí
áàéíà.
Ñòàòèñòèê ¿ç¿¿ëýëò:
Ñóäàëãààíààñ õàðàõàä 124
ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí ãýìò õýðýãò ÿë
øèéòã¿¿ëýã÷äèéí 65 õóâü íü
ýìýãòýé÷¿¿ä, íèéò ÿë øèéòã¿¿ëñýí 37
ÿëòíû íàñíû áàéäëûã ñóäëàõàä 19-
30 íàñíû 9, 31-35 íàñíû 18, 36–ààñ
äýýø íàñòàé õ¿í 18 áàéíà.
Áîëîâñðîëûí õóâüä äýýä
ìýðãýæèëòýé 8, òóñãàé äóíä 4, á¿ðýí
äóíä 16, ñóóðü áîëîâñðîëòîé 7, áàãà
áîëîâñðîëòîé 2 áàéíà. Íèéò àæèë
ñóðãóóëüã¿é õ¿í 19, ãàäààäûí èðãýí
3 õ¿í áàéíà.
Íèéñëýëèéí öàãäààãèéí ãàçðûí
îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ õýëòñýýñ
ãàðãàñàí ìýäýýãýýð õýðýã á¿ðòãýëò,
ìºðäºí áàéöààëòûí øàòàíä áóþó
íýãäñýí àðãà õýìæýýãýýð áèåý
¿íýëäýã íü òîãòîîãäñîí, õ¿¿õäèéí
áàéöààã÷èéí õÿíàëòàíä áàéäàã
íàñàíä õ¿ðýýã¿é îõèäûí òîî 2005
îíä 93, 2006 îíä 156, 2007 îíû
ýõíèé 9 ñàðûí áàéäààð 127 ãýæ
ãàðñàí áàéíà. Ýð¿¿ãèéí öàãäààãèéí
ãàçðààñ ãàðãàñàí ìýäýýãýýð óëñûí
65
õýìæýýíä áèåý ¿íýëñýí ãýñýí
¿íäýñëýëýýð çàõèðãààíû àðãà
õýìæýý àâàãäñàí íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õ¿¿õä¿¿ä 2005 îíä 380, 2006 îíä
412, 2007 îíä 426 (äàâõàðäñàí
òîîãîîð) áîëæ ºññºí áàéíà.
Ø¿¿õèéí ïðàêòèêò: Ýð¿¿ãèéí
õóóëèéí 124 ä¿ãýýð ç¿éë, áèåý
¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí îðîëöóóëàõ,
áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí áàéãóóëàõ
ãýìò õýðãèéã ¿íäñýíä íü çºâ
ç¿éë÷èëæ áàéãàà áîëîâ÷ íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã õ¿÷ õýðýãëýí àâ÷
ÿâæ, çîäîæ õ¿÷ýýð áèåèéã íü
¿íýë¿¿ëñýí ¿éëäëèéã õ¿í
õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãýýð
ç¿éë÷ëýõã¿é, Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 124
îðóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí
áàéãóóëàõ” ãýñýí õºíãºí ç¿éëýýð
ç¿éë÷èëæ, íîöòîé ãýìò õýðýãòíèéã
ÿë çàâøóóëæ áàéãàà áóðóó õàíäëàãà
áàéãààã òàñëàí çîãñîîõ
øààðäëàãàòàé þì. ¯¿íä áèåý ¿íýëæ
áàéãàà ýòãýýäèéí õ¿ñýë çîðèã,
¿éëäýëäýý õàíäàõ õàðüöààã áóðóó
èëýðõèéëñýí ìýò ñàíàãääàã. Õ¿÷
õýðýãëýõ áóþó õ¿÷ õýðýãëýõýýð
çàíàëõèéëýõ, õóóð÷ ìýõëýõ àðãà
õýëáýð íü ººðºº õ¿í õóäàëäàõ ãýìò
õýðýã ¿éëäýãäýõ íýã õýëáýð ãýæ ¿çâýë
çîõèíî.
2009 îíä Óëñûí äýýä ø¿¿õýýñ
Õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí
òàëààð àëáàí ¸ñíû òàéëáàð ãàð÷,
òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóäààñ òîäîðõîé
äàâòàìæòàé ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà
ÿâóóëñíààð äýýðõ ãýìò õýðãèéí
øèéäâýðëýëò õàðüöàíãóé
ñàéæèð÷ýý. Õýäèé òèéì ÷ çàðèì
ãýìò ýòãýýäýä çàõèðãààíû àðãà
õýìæýý àâàõ, òîðãîõ òºäèé㺺ð ÿë
çàâøóóëæ, ººãø¿¿ëæ áàéãàà íü
õóóëü òîãòîîìæèéí äàâõàðäàëòàé
õîëáîîòîéãîîñ ãàäíà õóóëèéí
áàéãóóëëàãûí ñàíàà÷ëàãà á¿õèé
¿éë àæèëëàãàà äóòñàíòàé
õîëáîîòîé áàéíà.
ßëàíãóÿà “Õ¿¿õýä ãýð á¿ë íèéãìèéí
¸ñ ñóðòàõóóíû ýñðýã ãýìò õýðýã”
¿éëäýãäñýí øàëòãààí, íºõöºëèéã
òîãòîîõäîî “áàéíãà äóðäàãääàã”
íèéòëýã íºõöºë áàéäàë áîëîõ

66
àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë, íèéãìèéí
áàéäàë ãýõ ìýò “òîäîðõîé áóñ” õ¿÷èí
ç¿éëèéã äóðäàõààñ òàòãàëçñàí
áîäëîãî áàðüæ àæèëëàõ õýðýãòýéã
ñóäàëãààíû îëîí ä¿ãíýëò, ñàíàë
õàðóóëæ áàéíà.
ÁÝËÃÈÉÍ ÌªËÆ˪Ã,
Õ¯×ÈÐÕÈÉËÝËÒÝÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ
ÊÅÉÑÒ
ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ
Õ¿¿õäèéí ýñðýã áýëãèéí
õ¿÷èðõèéëýë, ìºëæëºãèéí 20 õýðãèéã
ñîíãîí àâ÷, òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõ
ÿâöàä ãàð÷ áàéãàà áýðõøýýë, õóóëèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ïðàêòèêò àíàëèç
õèéæ ¿çýõýä äàðààõü íºõöºë áàéäàë
òîãòîîãäîæ áàéíà.
Òîãòìîë áýëãèéí ìºëæëºãò
ºðò¿¿ëñýí ¿éëäýë íü õ¿í
õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæèéã àãóóëñàí
áàéñàí ÷ õ¿÷èðõèéëñýí ýòãýýäèéã
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé
õóóëèàð òîðãîñîí áàéíà.
Ñîíãîãäñîí êåéñ¿¿äèéí íýã íü
òîãòìîë áýëãèéí ìºëæëºãò
ºðò¿¿ëñýí, õ¿í õóäàëäààëàõ ãýìò
õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæèéã
àãóóëñàí áàéñàí ÷ õîõèðîã÷èéã
õóäëàà ÿðüæ áàéíà õýìýýí áóðóóòãàí
“áèåý ¿íýëýã÷”, “ººðºº áóðóóòàé”
ãýñýí í¿äýýð õàðæ, õ¿÷èðõèéëñýí
ýòãýýäèéã òîðãîîä ºíãºðººæýý.
Êåéñ øèéäýãäýýã¿é ÿâäàëä
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí àíõàí
øàòíû íýãæ, õîðîîíä àæèëëàæ
áàéãàà õýñãèéí áàéöààã÷ íàðò ýíý
òºðëèéí ãýìò õýðãèéã øèéäâýðëýõ,
øàëãàõ ýðìýëçýë áàãà, àëáà õààã÷ààñ
òîäîðõîé óð ÷àäâàð øààðääàã ó÷èð
øàëãàõààñ çàéëñõèéæ, àæëàà
õÿëáàð÷ëàõûí òóëä Çàõèðãààíû
õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèéã õýðýãëýñýí
íü íºëººëæýý.
Õîõèðîã÷èéí áîëîí ò¿¿íèé àð
ãýðèéí ç¿ãýýñ ñýæèãòýí ýòãýýä¿¿äèéí
íºëººíä îðæ õóâèàðàà òîõèðîëöîí,
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä
øàëãóóëàõã¿é, “ãîìäîëã¿é” õýìýýí
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
òóõàéí àñóóäëûã ººðñ人 äóð ìýäýí
øèéäâýðëýäýã ÿâäàë áàéñààð
áàéíà.
Õýðýã á¿ðòãýëò, ìºðäºí
áàéöààëòûí øàòàíä òóëãàð÷ áàéãàà
àñóóäëóóä: Óðàã òºðëèéí õ¿÷èíãèéí
ãýìò õýðýã õîæóó èëýðäãýýñ
øàëòãààëæ, ìºðäºí áàéöààëòûí
øàòàíä íîòëîõîä õ¿íäðýë áýðõøýýë
¿¿ñäýã, ìºðäºí áàéöààã÷ààñ
òîäîðõîé óð ÷àäâàð øààðäàãääàã íü
àæèãëàãäàâ. ªºðººð õýëáýë, çºâõºí
ìýä¿¿ëãýí íîòëîõ áàðèìò áóþó
õîõèðîã÷, ãýð÷èéí ìýä¿¿ëýãò
òóëãóóðëàí õýðãèéã øèéäâýðëýäýãòýé
õîëáîîòîéãîîð õîõèðîã÷èä
õºíäëºí㺺ñ íºëººëºõ îðîëäëîãî èõ
ãàðäàã, ¿¿íýýñ øàëòãààëæ íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õîõèðîã÷ àéæ çàëõàõ,
óëìààð ìýä¿¿ëãýýñýý áóöàõ, ìºðäºí
áàéöààëòûí øàòàíä õýðãèéí
øèéäâýðëýëò óäààøðàõ çýðýã
áàéäàë ãàð÷ áàéëàà.
Òóõàéëñàí êåéñýýñ ¿çýõýä
õîëáîãäîã÷èéí òàëûí ýã÷, ä¿¿ íàð íü
ìýä¿¿ëãýý ººð÷èëæ ºãºõèéã
øààðäàõ, øàí õàðàìæ àìëàõ,
çàíàëõèéëýõ, õóóð÷ ìýõëýõ ¿éëäëèéã
áàéíãà ãàðãàæ áàéñàí íîöòîé
áàðèìòóóä èëýðñýí. ¯¿íèé ãîë
øàëòãààí íü õ¿÷èðõèéëýã÷ íü
õîõèðîã÷òîé îéðûí õàìààòàí, ñàäàí
òºðºë, òàíèë òàëûí õîëáîîòîé,
õîõèðîã÷ ÿìàð íýã áàéäëààð
õ¿÷èðõèéëýã÷èéí ýðõøýýëä áàéäãààñ
øóóä øàëòãààëæ áàéíà.
Áîëçîîíû õ¿÷èíãèéí ãýìò
õýðãèéí õóâüä õîõèðîã÷èéã áóðóóòãàõ
õàíäëàãà, õîõèðîã÷ áîëçîîíä
î÷ñîíîîðîî áýëãèéí õàðüöààíä
îðîõûã “çºâøººðñºí” ãýñýí îéëãîëò
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí
àæèëòíóóäûí äóíä áàéñààð áàéíà.
“Óðàã òºðëèéí õ¿÷èí”, “áîëçîîíû
õ¿÷èí”, “òîõèîëäëûí áóþó ãóäàìæíû
õ¿÷èí” õýìýýí òºðºëæ¿¿ëýí ñîíãîí
àâñàí êåéñ¿¿äèéí òàëààð õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷ ø¿¿ã÷,
ïðîêóðîð íàð ¿çýõäýý: “Õ¿÷èíãèéí
ãýìò õýðýã áîë õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðýã.
Äýýð äóðäñàíààð õ¿÷èíäýõ ãýìò
õýðãèéã àíãèëæ áàéãàà íü õóóëü ç¿éí
[¹2(29)
ÿìàðâàà íýãýí ¿ð äàãàâàð ¿¿ñãýõã¿é
þì. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéã
õ¿÷èíäñýí ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèéã Ýð¿¿ãèéí õóóëüä
òóñãàéëàí çààæ ºãñºí ó÷èð “áýëãèéí
ìºëæëºã” ãýñýí îéëãîëòîíä
õàìààðàõã¿é, õàðèí óäààí õóãàöààíû
òóðøèä õ¿÷èíäýæ, áýëãèéí
õ¿÷èðõèéëýëä ºðò¿¿ëæ áàéñàí
òîõèîëäîëä ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí
îíîëûí îéëãîëòîîð “¿ðãýëæèëñýí
¿éëäýëòýé õ¿÷èíäýõ ãýìò õýðýã” ãýæ
¿çäýã. Õóóëü òîãòîîã÷îîñ ãýìò õýðýã
ãýæ òóñãàéëàí òîãòîîñîí îéëãîëòûã
õóóëèàñ ãàäóóð òîìú¸îëæ,
èëýðõèéëæ áîëîõã¿é” ãýæ áàéëàà.
PS: Ãàäààäûí Óëñ îðíóóäûí
ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿é áîëîí,
êðèìèíîëîãèéí ñàëáàðûí ÷èã
õàíäëàãûã ñóäëàí ¿çýõýä äýýðõ
îéëãîëòûã òºðºëæ¿¿ëýí àâ÷ ¿çñýí
áàéíà. ¯¿íèéã òîäîðõîé äóðüäâàë
“marital rape” áóþó “ãýðëýëòýí äýõ
õ¿÷èí” õýìýýõ îéëãîëòîä ãýð á¿ë,
õàìààòàí ñàäíû õ¿ðýýíä ãàðäàã
õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðãèéã ÿëãàí
íýðëýäýã áºãººä ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ðòýë
ÿëãàìæòàé áàéíà. Õàðèí “date rape”
õýìýýõ îéëãîëòûã ìºí òóñãàéëàí
ÿëãàí òºðºëæ¿¿ëñýí áàéõ áºãººä
¿¿íèéã “áîëçîîíû õ¿÷èí” õýìýýí
ä¿éö¿¿ëýí îéëãîæ áîëîõ þì. Äýýð
äóðäñàí “õ¿÷èíäýõ” ãýìò õýðãèéã
åðºíõèéä íü “statutory rape” ãýæ
íýðøèæ çàíøæýý.
Õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðýãò ºðòñºí
õîõèðîã÷èä, òýð òóñìàà íàñàíä
õ¿ðýýã¿é õîõèðîã÷ íü ñýòãýë ç¿éí
õóâüä àéäàñ, öî÷ðîë, ñòðåññò õ¿÷òýé
îðäãîîñ øàëòãààëàí õ¿÷èíä¿¿ëñíýý
áóñäààñ íóóñàí íü õýðãèéí
øèéäâýðëýëòýíä íºëººëæ íîòëîõîä
õ¿íäðýë, áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéñàí.
Õýðãèéã øàëãàõ ÿâöàä õîõèðîã÷
æèðýìñýí áîëñîí áîëîí áýëãèéí
çàìûí õàëäâàðò ºâ÷èí òóññàí
àñóóäëûã íîòëîõîä õóãàöàà àëäàæ,
ýíý íü õîõèðîã÷èéí àìü íàñàíä
àþóëòàé íºõöºë áàéäàë áèé áîëãîõ,
áèå ìàõáîäü, ñýòãýë ñàíàà, ýð¿¿ë
ìýíäèéí õóâüä äàõèí õîõèðîõîä
õ¿ðãýæ áàéëàà.

Çàðèì õîõèðîã÷èéí àíõíû
ìýä¿¿ëýã, òàéëáàðò “ãîìäîëòîé,
õîõèðîë íýõýìæèëíý” ãýñýí áàéäàã
áîëîâ÷ ÿâààíäàà “õîõèðîëã¿é,
íýõýìæëýõ ç¿éëã¿é, ãîìäîëã¿é, ø¿¿õ
õóðàëä ñóóõã¿é” ãýõ÷ëýí ìýä¿¿ëýã
ººð÷ëºãäñºí íü àíõààðàë òàòàæ
áàéëàà. Ýíý á¿õíèé àðä õîõèðîã÷èä
áîäèò àþóë çàíàë, äàëàéëãàí
ñ¿ðä¿¿ëýã áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð
ó÷èð õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷èä íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õ¿ì¿¿ñèéí ýñðýã ¿éëäýãäýæ áàéãàà
áýëãèéí ìºëæëºã, õ¿÷èðõèéëýë
áîëîí ò¿¿íòýé àäèë òºñòýé ãýìò
õýðãèéã øàëãàí øèéäâýðëýõäýý
äýýðõ íºõöºë áàéäëûã àíõààð÷
“õýâøìýë àðãà áàðèë”-ààñ àíãèæèð÷,
øèíý òóðøëàãûã íýâòð¿¿ëýõ
õýëáýðýýð àæèëëàõ øààðäëàãàòàé
áàéíà.
̺ðäºí áàéöààëòûí øàòàíä
õîõèðîã÷äîîñ ìýä¿¿ëýã àâàõ òóñãàé
ºðºº áàéõã¿éãýýñ õîõèðîã÷èéí
àíõààðàë ñàðíèõ ÿâäàë èõ ãàð÷
áàéñàí òºäèéã¿é çàðèì ä¿¿ðýãò
õîõèðîã÷èéã áàéöààõ çîðèóëàëòààð
òóñãàéëàí òîõèæóóëñàí ºðºº íü
õ¿¿õäèéí áàéöààã÷ ýñâýë ººð àëáàí
õààã÷èéí òàñàëãàà áîëîí
àøèãëàãäàæ áàéëàà.
̺ðäºí áàéöààëòûí øàòàíä
õýðã¿¿äèéã øàëãàí øèéäâýðëýæ
áàéãàà äóíäàæ õóãàöàà 5 ñàð áàéãàà
íü õîõèðîã÷èéí õóâüä óðò õóãàöàà þì.
Ýðýãòýé õ¿¿õäèéã “ýìýëñýí” áóþó
õ¿÷èðõèéëñýí êåéñèéã òóõàéëàí
ñóäëàõàä àñóóäëûã øàëãàõ ÿâöäàà
áàðèìòæóóëæ ÷àäààã¿éãýýñ ãýìò
ýòãýýäýä ÿë çàâøóóëæýý. Ýíý õýðãèéã
“áýëãèéí äóð õ¿ñëýý ¸ñ áóñààð
õàíãàõ”-ààð ç¿éë÷ëýí ýð¿¿ãèéí õýðýã
¿¿ñãýæ øàëãàñàí áîëîâ÷ õýðýãñýõã¿é
áîëãîí øèéäâýðëýñýí áàéíà.
Õîõèðîã÷ áèå ìàõáîäèéí ãýìòýë
àâñíààñ ãàäíà õýò îëîí õ¿í ýíý òóõàé
ìýäñýíýýñ øàëòãààëàí ñýòãýë
ñàíààíû äàâõàð õîõèðîë àì÷ýý.
“Males as Rape”-“ýðèéã ýìëýõ”
áóþó “ýð õ¿íèéã õ¿÷èíäýõ” ãýìò õýðýã
ãýñýí îéëãîëò íü ãàäààäûí çàðèì
îðîíä “õ¿÷èíäýõ” ãýìò õýðýã ãýñýí
îéëãîëòîä áàãòäàã. Ãýòýë ìàíàé
óëñàä “áýëãèéí äóð õ¿ñëýý ¸ñ áóñààð
õàíãàõ” ãýìò õýðýã õýìýýí
òîäîðõîéëæ ãàãöõ¿¿ ýðýãòýé õ¿í
ýìýãòýé õ¿íä õ¿÷ õýðýãëýí õóðüöàë
¿éëäñýí òîõèîëäîëä ë õ¿÷èíäýõ ãýìò
õýðýã õýìýýí ¿çýæ áàéãàà íü
õîöðîãäñîí õàíäëàãà þì.
Ø¿¿õèéí øàò
Ø¿¿õ õóðëûí òýìäýãëýë, ìºðäºí
áàéöààëòûí ÿâöàä áýõæ¿¿ëýí àâñàí
ìýä¿¿ëã¿¿äòýé òàíèëöàõàä õýðýã
á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,
ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ íàðûí ç¿ãýýñ
õîõèðîã÷èéã “õºíãºí ÿâäàëòàé”
õýìýýí áóðóóòãàõ õàíäëàãûã ãàðãàñàí
áà “×è ººðºº äóðòàéäàà î÷èæ
õ¿÷èíä¿¿ëýýä áàéñàí þì áèø ¿¿?”
ãýæ àñóóñàí áàéäàã. Ýíý íü
õîõèðîã÷èéí õóóëèéí áàéãóóëëàãàä
èòãýõ èòãýëèéã àëäàãäóóëàõàä
õ¿ðãýæýý.
Ø¿¿õ õóðàëäààíû ¿åä õîõèðîã÷
ñýòãýë ñàíààíû õÿìðàëòàé áàéñààð
àòàë õîõèðîã÷èéã òóñãààðëàõ àðãà
õýìæýý àâààã¿é, õ¿÷èðõèéëýã÷ýýñ
øóóä õàìààðàëòàé áàéäëûã àíõààð÷
¿çýýã¿éãýýñ õîõèðîã÷ àéäàñò àâòàæ,
áàéæ ñóóõ ãàçðàà îëîõã¿é ãýõ çýðãýýð
ñàíäàð÷ ñýòãýë ç¿éí ñºðºã áàéäëóóä
ãàð÷ áàéæýý.
̺í òîäîðõîé êåéñò áýëãèéí
ìºëæëºãò ºðòºæ ñýòãýë ñàíàà, áèå
ìàõáîäèéí õóâüä õîõèðîë õ¿ëýýñýí
ÿìàð íýã äàðàìò øàõàëò, ººðèé㺺
õàìãààëàõ ÷àäâàðã¿é áàéäëûí
óëìààñ ººðºº ãýìò õýðýã ¿éëäñýí
áàéæ áîëîõûã àíõààð÷ ¿çýýã¿é ÿë
íîãäóóëñàí íü ãýìò õýðýã ¿éëäýõýä
õ¿ðãýñýí øàëòãààí íºõöºëèéã
áîäèòîé òîãòîîæ, ýíýõ¿¿ íºõöºë
áàéäëûã õàðãàëçàæ øèéäâýðëýæ
áàéõ øààðäëàãàòàé ãýñýí ä¿ãíýëòýä
õ¿ðãýâ.
Ñàéí òóðøëàãà íü ýð¿¿ãèéí
ø¿¿õýýñ õîõèðîã÷èä ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ òàëààð
øèéäâýð ãàðãóóëæ ÷àäñàí ÿâäàë
áàéëàà. Áàãà íàñíû õî¸ð õîõèðîã÷èä
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðîë õ¿ëýýñýí
ãýæ ¿çýæ áîëîõ íîòëîõ áàðèìòûã
á¿ðä¿¿ëýí, ø¿¿õýä èòã¿¿ëæ
67
÷àäñàíààð òóñ á¿ð 2 ñàÿ òºãðºã
ãàðãóóëæ îëãîõîîð ø¿¿õèéí øèéòãýõ
òîãòîîëîîð øèéäâýðë¿¿ëæýý.
Òóëãàð÷ áàéñàí áýðõøýýë,
àíõààðàõ àñóóäëóóä:
Íýã. Õóóëèéã õýðýãëýõ ÿâöàä ãàð÷
áóé áýðõøýýë
Õ¿¿õäèéã áýëãèéí ìºëæëºãò
àøèãëàñàí ¿éëäýëä õàðèóöëàãà
îíîãäóóëàõ çàðèì õýì õýìæýý
Ýð¿¿ãèéí õóóëü, áóñàä õóóëüä
äàâõàðäàí çîõèöóóëàãäñàí íü ãýìò
ýòãýýäýä ÿë çàâøèõ ãýìò ¿éëäëýý
äàõèí äàâòàõ áîëîìæèéã îëãîæ
áàéíà. ¯¿íä:
1.
Ñàäàð ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ
òóõàé õóóëü
“Ñàäàð ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ
òóõàé” õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éë 3.1.2-ò
“ñàäàð ñàìóóí ÿâäàë” ãýæ áèåý
¿íýëæ ÿâàëäàõ, ò¿¿íä áóñäûã óðóó
òàòàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí
áàéãóóëàõ, çóó÷ëàõ, ò¿¿í÷ëýí ñàäàð
ñàìóóíûã ñóðòàë÷ëàõûã” ãýæ
òîäîðõîéëñîí íü Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
123 äóãààð ç¿éë äýõ Ñàäàð ñàìóóíûã
ñóðòàë÷ëàõ, 124 ä¿ãýýð ç¿éë äýõ
Áèåý ¿íýëýõýä áóñäûã òàòàí
îðîëöóóëàõ, áèåý ¿íýëýõèéã çîõèîí
áàéãóóëàõ ãýìò õýðãèéí øèíæèéã
àãóóëñàí áîëîâ÷ ýð¿¿ãèéí áóñ
çàõèðãààíû õàðèóöëàãà íîãäóóëæ
áîëîõîîð áàéíà. Òóõàéëáàë:
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèé áèåèéã
õ¿÷ýýð ¿íýë¿¿ëæ, áýëãèéí ìºëæëºãò
ºðò¿¿ëñýí ¿éëäë¿¿ä íü ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é, ãýìò
õýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íã¿é, íèéãýìä
àþóëã¿é ¿éëäýë áèø. Ãýòýë
öàãäààãèéí àæèëòíóóä Ñàäàð
ñàìóóí ÿâäàëòàé òýìöýõ òóõàé õóóëü,
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé
õóóëèéí äýýðõ äàâõàðäëûã àøèãëàí
“Ñàäàð ñàìóóíä óðóó òàòàõ”, “Ñàäàð
ñàìóóíûã ñóðòàë÷ëàõ” ãýñýí ç¿éëýýð
ãýìò ýòãýýä¿¿äýä çàõèðãààíû
øèéòãýë õ¿ëýýëãýí ÿë çàâøóóëæ
áàéíà. ̺í íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õîõèðîã÷äûã “áèåý ¿íýëñýí” õýìýýí

68
áóðóóòãàæ òîðãîõ øèéòãýë
õ¿ëýýëãýñýí áàéíà.
2.
Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé
õóóëü
Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé
õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí íü ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áîë ãýì
áóðóóòàé ýòãýýäýä ñóì, ä¿¿ðãèéí
Çàñàã äàðãûí øèéäâýðýýð äîð
äóðäñàí çàõèðãààíû øèéòãýë
íîãäóóëíà:
1) õ¿¿õäèéã ñýòãýë ñàíààíû
áîëîí áèå ìàõáîäèéí äàðàìòàä
áàéëãàñàí, õàâ÷èí øàõàæ õ¿÷
õýðýãëýñýí èðãýí, àëáàí òóøààëòíûã
40000-50000 òºãðºãººð òîðãîõ áóþó
30 õ¿ðòýë õîíîãîîð áàðèâ÷ëàõ;
5) õ¿¿õäýýð ãóéëãà ãóéëãàñàí
èðãýí, ýð¿¿ë ìýíäýä íü õàðøëàõ
àæèë õºäºëìºð õèéëãýñýí àëáàí
òóøààëòíûã 10000-20000 òºãðºãººð
òîðãîõ;
6) ººðèéíõ íü áîëîí ýöýã, ýõ,
àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí
äýìæèã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð
õ¿¿õäèéã ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíä
àøèãëàñàí, áóñàä õýëáýðýýð õóóëü
áóñààð íýðèéã íü áàðüæ, àøèã îëîõ
ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä íü àþóë
ó÷ðóóëàõ òîãëîîì, íààäàìä
îðîëöóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí
èðãýí, àëáàí òóøààëòíû îëñîí àøèã,
îðëîãûã õóðààæ, 30000-60000
òºãðºãººð òîðãîõ;
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð
ãýìò õýðýãò òîîöîõ ¿éëäýëä ýíý
õóóëèàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ
áîëîìæòîé áàéãàà íü õóóëèéí
äàâõàðäàë ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð
áàéíà.
Ýäãýýð çààëò õàðèóöëàãûí ¿ð
íºëººã áàãàñãàõ, çàðèì òîõèîëäîëä
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãààñ çàéëñõèéõ,
ÿë çàâøèõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéãàà
þì. Íýãýíò Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð
õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãûí òàëààð
äóðäàæ áàéãàà ó÷ðààñ çàõèðãààíû
õàðèóöëàãûí òóõàé äàâõàðäóóëàí àâ÷
¿çýõ íü èë¿¿ö þì.
Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé
õóóëèéã çºð÷ñºí ýòãýýäýä
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
çàõèðãààíû àðãà õýìæýý àâñàí ñóì,
ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà áàéõã¿é áàéíà.
3.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ
òóõàé õóóëü
Óã õóóëèéí 6 äóãààð ç¿éë çààñàí
áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë íü ýíý õóóëèàð
áóñ òóõàéí ¿éëäëèéíõýý îáüåêòèâ
øèíæýýñ õàìààð÷ Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
òóñãàé àíãèä çààñàí áèå äààñàí ãýìò
õýðýã áîëíî. Æèøýý íü, Õ¿¿õäèéã
áýëãèéí ìºæëºãò îðóóëæ ò¿¿íýýñ
àøèã îðëîãî îëñîí áîë 113 äóãààð
ç¿éë áóþó “Õ¿í õóäàëäààëàõ” áîëîí
“Àðâàí çóðãààí íàñàíä õ¿ðýýã¿é
õ¿íòýé õóðüöàë ¿éëäýõ”, “ Áýëãèéí
äóð õ¿ñëýý ¸ñ áóñààð õàíãàõ”,
“Õ¿÷èíäýõ” ãýìò õýðã¿¿äèéí àëü
òîõèðîõ ç¿éë, õýñãýýð õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ ¿éëäýë þì.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿éëäýãäýæ áàéãàà
“õ¿÷èíäýõ” ãýìò õýðãèéí øèíæèéã
àâààä ¿çýõýä ãýð á¿ë, óðàã òºðëèéí
õ¿ðýýíä íóóãäìàë, óæãèðñàí
øèíæòýé áàéíà.
Õàðèí áýëãèéí ýðõ ÷ºëººòýé íü
õîëáîîã¿é áîëîâ÷ õ¿¿õäèéã ÿìàð íýã
áàéäëààð àøèã îëîõ õýðýãñýë
áîëãîñîí, õ¿íä íºõöºëä áàéëãàñàí,
àëáàäàí õºäºëìºð ýðõë¿¿ëæ àøèã
îëñîí, äàâóó áàéäàë áèé áîëãîñîí,
ºð òºëáºðò ò¿ð õóãàöààãààð
øèëæ¿¿ëñýí çýðýã ¿éëäýë õèéñýí,
ò¿¿íèé óëìààñ ÿìàð íýã ãýì õîð
ó÷èðñàí áîë ìºí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
“Àñðàí õàìãààëàõ ¿¿ðãýý óðâóóëàõ”,
“Õ¿¿õäèéã àëáàäàí áîëîí õ¿÷ýýð
õºäºëìºðë¿¿ëýõ” ãýìò õýðãèéí
øèíæèéã àãóóëæ áàéäàã.
Äýýðõ õýëáýð íü ãýìò õýðãèéí
øèíæèéã øóóä àãóóëæ áàéäàã ó÷èð
“Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ
òóõàé” õóóëèàð áóñ Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð
òàéëáàðëàæ õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýäýã
áàéõ íü çîõèìæòîé þì.
Ýðõ ç¿éí àëèâàà çºð÷ëèéí
õàðèóöëàãà òóéëûí òîäîðõîé áàéõ
¸ñòîé. Ãýòýë óã õóóëèéí 19.1.-ò “Ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé
õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí ýòãýýäýä
[¹2(29)
ò¿¿íèé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿éí
íèéãìèéí àþóëûí øèíæ ÷àíàð,
çºð÷ëèéí áàéäàë, ó÷ðóóëñàí
õîõèðëûí õýìæýýã õàðãàëçàí õóóëü
òîãòîîìæèä çààñàí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýíý” ãýñýí íü èø òàòñàí,
õàðèóöëàãà òîîöñîí, àëãàñóóëàí èø
òàòñàí õýì õýìæýýíèé àëü íü áîëîõ
íü ìýäýãäýõã¿é õýò “Ẻðºíõèé”
áàéãàà þì.
Õýäèéãýýð “Ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé”
õóóëèéí çàðèì ç¿éë çààëòûã
òàéëáàðëàñàí ÓÄØ-èéí 2006 îíû
10 äóãààð ñàðûí 30-íèé ºäðèéí 47
äóãààð òîãòîîë áàéäàã áîëîâ÷
õàðèóöëàãûí òàëààð òàéëáàðëààã¿é
þì. Ãýòýë ÃÁÕÒÕ-èéí 5.1.6-ä "ýðõ
õÿçãààðëàõ àðãà õýìæýý" ãýæ
õîõèðîã÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã
õàìãààëàõàä ÷èãëýñýí õ¿÷èðõèéëýë
¿éëäýã÷èä õ¿ëýýëãýõ àëáàäëàãà
õýìýýí çààæýý. Ïðàêòèêò ýíý àðãà
õýìæýýã áóðóó àðãà çàìààð àâ÷
áàéíà. ªºðººð õýëáýë, öàãäààãèéí
áàéãóóëëëàãà ýíý ýðõèéã áèå äààæ
õýðýãæ¿¿ëäýãã¿é, çºâõºí ø¿¿õýä
õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõòýé áàéäàã. Ýíý íü
áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí
õ¿¿õäèéã õ¿÷èðõèéëýã÷ýýñ ÿàðàëòàé
òóñãààðëàõ õîéøëóóëøã¿é àðãà
õýìæýý àâàõ áîëîìæã¿é áàéäàëä
õ¿ðãýæ áàéíà. Ø¿¿õýä ýíý ýðõ
õÿçãààðëàõ õ¿ñýëò ãàðãàæ
øèéäâýðë¿¿ëòýë èõýýõýí õóãàöàà
øààðäàãääàã, ¿¿íýýñ áîëæ õîõèðîã÷
äàõèí áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòºõ
ýðñäýëä îðæ áîëîõ þì.
Õî¸ð. Ïðàêòèêò òóëãàð÷ áóé
áýðõøýýë
Õóóëèéí áàéãóóëëàãûí
àæèëòíóóäûí õîõèðîã÷èéã áóðóóòãàí
¿çýõ õàíäëàãà: Õîõèðîã÷äûí çàðèì
õýñýã íü áèåý ¿íýëäýã áîëîâ÷ ýíý íü
ãýìò õýðýãò ºðòºõ õàìãèéí ãîë
ýðñäýëò õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéñàí
ãýäãèéã äóðüäàõ íü ç¿éòýé. Òóõàéí
òîõèîëäîëä õîõèðîã÷èéí õ¿ñýë
çîðèãèéí ýñðýã õ¿÷ýýð áèåèéã íü
¿íýë¿¿ëæ, áýëãèéí ìºëæëºãò
àøèãëàæ áàéñíûã ñóäëàà÷èéí ç¿ãýýñ
îëæ õàðàõûã õè÷ýýëýý. “Õºíãºí
ÿâäàëòàé” õýìýýí äóðüäàãäñàí,

õýðýãñýõã¿é áîëãîí øèéäâýðëýãäñýí
õýðãèéí õîõèðîã÷ íàðûí ìýä¿¿ëýã íü
ñóäëàà÷èéã “ýíý ºíö㺺ñ” õàðàõàä
õ¿ðãýëýý.
Ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã
¿íýëýõ, õýìæèõ àðãà÷ëàë áàéõã¿é
áàéíà: Áýëãèéí ìºëæëºãò ºðòñºí
õ¿¿õäýä ýäèéí ãýõýýñýý èë¿¿ ýäèéí
áóñ ãýì õîð ó÷èðäàã. ªºðººð õýëáýë,
ñýòãýë ñàíààíû õ¿÷òýé öî÷ðîëä
îðîõ, àìèà õîðëîõ, õîðëîõûã
îðîëäîõ çýðýã ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðëûã õ¿ëýýæ áàéäàã. Ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ
ïðàêòèê àðãà÷ëàë, ø¿¿õèéí
õýâø¿¿ëýëò áàéõã¿é çýðýã íü
õîõèðîã÷èéã õàìãààëàõàä òóëãàð÷
áóé õàìãèéí “õ¿íäðýëòýé” àñóóäàë
þì. ¯¿ãýýðýý ýíý ãýìò õýðãèéí
íèéãìèéí õîð óðøèã
òîäîðõîéëîãäîæ áàéäàã. Ãýòýë
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã
òîäîðõîéëîõ, õýìæèõ, ¿íýëýõ
àðãà÷ëàë áàéõã¿é áàéíà.
Õîõèðîã÷ õàìãààëëûí
çîõèöóóëàëò äóòìàã: Òºñëèéí áàãèéí
àæèëëàñàí õýðã¿¿ä äîòîð
õîõèðîã÷èéí ýðñäýë á¿õèé
áàéäàëòàé õîëáîîòîéãîîð
¿éëäýãäñýí õýðã¿¿ä íýëýýäã¿é
áàéëàà. Õîõèðîã÷èéí “ýðñäýë á¿õèé
áàéäàë” ãýäýãò õàìààòàí ñàäíû
äýìæëýã, òóñëàëöàà áàéõã¿é, òàíèë
íºõäèéí õîëáîî íàéäâàðã¿é, õýò
èòãýìòãèé (íàéçäàà èòãýñíýýñ ãýìò
õýðãèéí õîõèðîã÷ áîëîõ), ò¿¿í÷ëýí
ýöýã ýõèéí õàéð, õàëàìæ äóòàãäàõ,
ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ
îðîí ãýðýýñýý äàéæñàí, õàðàà
õÿíàëòã¿é, ãóäàìæíû òýíýìýë
àìüäðàë çýðýã õîõèðîã÷äûí
“ýðñäýë” á¿õèé øèíæèéã îðóóëëàà.
Æèøýý íü, 2 êåéñò õîõèðîã÷ îõèíû
áèåý õàìãààëàõ ÷àäâàðã¿é, àð
ãýðèéíõ íü ýìçýã áàéäëûã
äàëèìäóóëàí õ¿÷èíäýæ, óëìààð
õ¿÷ýýð áèåèéã íü ¿íýë¿¿ëñýí áàéíà.
įÃÍÝËÒ, ÑÀÍÀË, ǪÂ˪ÌÆ
¯éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ºãºõ
ä¿ãíýëò
• ýñýõýýñ õàìààðàõã¿éãýýð ãýìò õýðýã
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿¿õäèéã áýëãèéí
ìºëæëºãò ºðò¿¿ëñýí, õ¿í
õóäàëäààëàõ ãýìò õýðãèéí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé øèíæèéã àãóóëñàí
íîöòîé ¿éëäýëä õîõèðîã÷èéã ººðèéã
íü “áèåý ¿íýëýã÷” ãýæ áóðóóòãàí, ãýì
áóðóóòàé ýòãýýäèéã Çàõèðãààíû
õàðèóöëàãûí òóõàé õóóëèàð òîðãîîä
ºíãºðººõ ÿâäàë ãàðñààð áàéíà.
• Çàõèðãààíû çºð÷ëèéã ãýìò õýðýãòýé
“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã áèåý
¿íýëýõýä òàòàí îðîëöóóëàõ” ãýìò
õýðýã ãýñýí õàëõàâ÷èéí öààíà
õ¿¿õäèéã áóñäàä õóäàëäàõ,
äàìæóóëàí õóäàëäàõ ãýìò õýðýã
íóóãäàæ áàéäãèéã àíõààðàõ
øààðäëàãàòàé áàéíà.
• îéëãîëòûí òàéëáàð á¿ðõýã áàéãàà íü
Áýëãèéí ìºëæëºãò ºðòñºí
õîõèðîã÷äûí õóâüä ººðñäèéíõ íü
àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäàõ, íýð òºð
ãóòààãäàõ, áóðóóòãàãäàõ ýðñäýëòýé ãýæ
¿çäýã (õóóëèéí áàéãóóëëàãàä ¿ë èòãýõ
áàéäàë) íü òýäíèéã õóóëèéí
áàéãóóëëàãàä õàíäàõààñ òàòãàëçàõàä
õ¿ðãýæ áàéíà.
• õ¿ðýýã¿é
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû øàò äàìæëàãà óäààí,
õîõèðîã÷ ãîìäîëòîé ãýñýí
òîõèîëäîëä õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëæ
÷àäàõ ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé ó÷ðààñ
õîõèðîã÷ õîõèðëûí ìºí㺠ãýæ õýäýí
òºãðºã àâààä ãîìäëîîñîî áóöàõàä
õ¿ðäýã áàéíà.
• ̺ðäºí áàéöààëò, ø¿¿õèéí øàòàíä
ÝÁØÕ-èéí 25 äóãààð ç¿éëä çºâõºí
õºíãºí ãýìò õýðãèéã õóóëüä çààñàí
¿íäýñëýëýýð õýðýãñýõã¿é áîëãîäîã
áºãººä áóñàä òºðëèéí ãýìò õýðãèéí
õóâüä õýðýãñýõã¿é áîëãîõ áîëîìæã¿é
þì. Ãýòýë áýëãèéí ìºëæëºãò ºðòñºí
õ¿¿õäèéí õýðãèéã øàëãàæ,
øèéäâýðëýõ ÿâöàä “õîõèðîã÷èéí àð
ãýðèéíõýíòýé íü ýâëýðñýí” ãýñýí
¿íäýñëýëýýð õýðãèéã õýðýãñýõã¿é
áîëãîñîí íü õóóëü çºð÷ñºí ¿éëäýë
ãàð÷ýý.
• ¿íýëýëò” ãýñýí îéëãîëò áàéõ
Îëîí Óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíä
18 íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèéã “õ¿¿õýä”
ãýæ ¿çäýã áºãººä õ¿¿õýäòýé áýëãèéí
õàðüöààíä îðîõ íü õ¿÷ õýðýãëýñýí,
õýðýãëýýã¿é, õ¿¿õýä çºâøººðñºí
ìºí. Ãýòýë ìàíàé Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð
69
16 íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íòýé áýëãèéí
õàðüöààíä îðñîí òîõèîëäîëä ë
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð
çààñàí íü 16-18 íàñíû õ¿íòýé õ¿÷
õýðýãëýýã¿é… ë áîë áýëãèéí
õàðüöààíä îðæ áîëîõûã
çºâøººðñºí çîõèöóóëàëò áîëæýý.
•
èæèë áàéäëààð õóóëü÷èëæ, õýì
õýìæýýíèé äàâõàðäàë ¿¿ñãýæ
áàéãàà íü ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýãòýé
òýìöýõýä áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà.
Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí òàéëáàðààñ
¿çýõýä “ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõýýðã¿é áîë” ãýñýí
õóóëü õýðýãëýæ, õýðýã ìàðãààíûã
øèéäâýðëýõýä ñºð㺺ð íºëººëæ
áàéíà.
•
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä
“Íàñàíä õ¿ðýýã¿é ãýð÷, õîõèðîã÷èéã
áàéöààõ” òàëààð òóñãàéëñàí á¿ëýã
îäîîãîîð áàéõã¿é, çºâõºí íàñàíä
ãýð÷ õîõèðîã÷èéí
ìýä¿¿ëãèéã ø¿¿õ àæèëëàãààíû ¿åä
ñîíñîõ òàëààð ë çààæýý . Õàðèí 145
äóãààð ç¿éëä çààñàí Íàñàíä
õ¿ðýýã¿é ãýð÷èéã áàéöààõ
çîõèöóóëàëò íü “õîõèðîã÷
õàìãààëàë”-ûí ¿éë àæèëëàãààòàé
òºäèéëýí õàìààðàëòàé áèø áàéíà.
•
õîõèðîã÷èéã õºíäëºíãèéí
íºëººë뺺ñ õàìãààëàõ õóóëèéí àðãà
õýðýãñýë áàéõã¿é, ìºðäºí áàéöààã÷,
ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷ íàðûí àæèë ä¿ãíýõ
¿ç¿¿ëýëòýä íü îðäîãã¿é ó÷èð òýä èéì
àñóóäàëä “õóóëèàð õ¿ëýýñýí ¿¿ðýãò
àæèë áèø” ãýæ õ¿íèéðõñýí áàéäëààð
õàíäàæ áàéíà.
Ñàíàë, çºâëºìæ
•
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèé õóâüä “áèåý
áîëîìæã¿é. Ýíý íü áýëãèéí
õ¿÷èðõèéëëèéí ¿ð äàãàâàð ó÷èð èéì
òîõèîëäîë á¿ðèéã íàðèéâ÷ëàí
ñóäàëæ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð
øàëòãààí, íºõöºëèéã òîãòîîæ,
öààíà íü áàéãàà ãýìò ýòãýýä¿¿äýä
ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà çààâàë òîîöîæ
áàéõûí òóëä õóóëü÷äûí äóíä òîãòñîí
 “ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ” [¹2(29)
70
íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèé áèåý
¿íýëýëòèéã “õ¿ëýýí çºâøººðºõ” Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéí õ¿ðýýíä Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëèéã ¿íäýñëýë
õàíäëàãûã ººð÷ëºõ ñóðãàëòóóäûã áýëãèéí ìºëæëºãò ºðòñºí õîõèðîã÷ áîëãîí äàðààõ õóóëèéã ñîíãîí àâñàí
ÿâóóëàõ; õ¿¿õäèéí ýðõèéã Ìîíãîë Óëñûí .
Ýð¿¿ãèéí õóóëèàñ áóñàä õóóëèàð
• õàìãààëàõ õóóëü ç¿éí áîëîìæèéí 1.
Öààøèä “õ¿÷èíäýõ” ãýìò õýðãèéí òàëààð àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëü (1998
îéëãîëòûã ºðãºæ¿¿ëæ, òºðºëæ¿¿ëýõ; îíû 5 äóãààð ñàðûí 7-íû ºäºð)
• Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16
Ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èä ó÷èðñàí äóãààð ç¿éëèéí 11-ò “óëñ òºð, ýäèéí 35 äóãààð ç¿éë. Ýõ, õ¿¿õäèéí
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã õýìæèõ, çàñàã, íèéãýì ñî¸ëûí àìüäðàë, ãýð ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ áàòàëãàà
òîîöîõ, íºõºí òºë¿¿ëýõ àðãà÷ëàë á¿ëèéí õàðèëöààíä ýðýãòýé, ýìýãòýé
áîëîâñðóóëæ, ìºðä¿¿ëýõ; òýãø ýðõòýé. Ãýðëýëò íü õóóëèàð 35.1. Ìîíãîë Óëñàä ýõ, õ¿¿õäèéí
• òîãòîîñîí íàñàíä õ¿ðñýí ýðýãòýé, ýð¿¿ë ìýíä òºðèéí áàéíãûí
Ýð¿¿ãèéí õóóëü, Ñàäàð ñàìóóí ýìýãòýé õî¸ðûí òýãø ýðõ, ñàéí äóðûí àíõààðàë, èâýýëä áàéíà.
ÿâäëûã õîðèãëîõ òóõàé õóóëü, õàðèëöààíä ¿íäýñëýíý. Ãýð á¿ë, ýõ 35.2. “Òºðèéí ºì÷èéí ýð¿¿ë
Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí òóõàé íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã ìýíäèéí áàéãóóëëàãààñ ýõ, õ¿¿õäýä
õóóëü, Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òºð õàìãààëíà;” ãýæ çààñàí íü ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí ìýðãýæëèéí
òýìöýõ òóõàé õóóëèóäûí äàâõàðäëûã õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ñóóðü òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºðèéã
àðèëãàõ; çîõèöóóëàëò þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òºð õàðèóöíà.”
• õ¿¿õäèéí àñóóäëûã àëèâàà ñàëáàð 26 äóãààð ç¿éëèéí 26.1.2 äàõü
Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí ýðõ ç¿éä òóñãàéëàí àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. çààëò “ãýíýòèéí ºâ÷èí, îñîë,
122 äóãààð ç¿éë (16 íàñàíä õ¿ðýýã¿é ãýìòëýýñ àìü íàñàíä íü àþóë
õ¿íòýé õóðüöàë ¿éëäýõ)-èéã íýãäýí Ìîíãîë Óëñàä õ¿÷èí òºãºëäºð ó÷èðñàí èðãýí, àìàðæèõ ãýæ áàéãàà
îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèä ¿éë÷èëæ áàéãàà àëèâàà õóóëüä ýõýä ýíý õóóëèéí 25.1.Ç-ò çààñíààñ
íèéö¿¿ëýí “Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íòýé “áýëãèéí ìºëæëºã” ãýæ øóóä çààñàí, áóñàä òîõèîëäîëä ýìíýëãèéí
õóðüöàë ¿éëäýõ” áîëãîí ººð÷ëºõ; òàéëáàðëàñàí íýð òîìú¸î òóñëàìæèéã ÿìàð ÷ íºõöºëä
• áàéäàãã¿é áºãººä îäîîãîîð ýíý ¿ç¿¿ëýõ;”
Òîäîðõîé ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé îéëãîëòûã “ õ¿íä íºõöºëä áàéãàà
¿íäñýí äýýð íàñàíä õ¿ðýýã¿é ãýð÷, õ¿¿õýä” ãýñýí õóóëü ç¿éí îéëãîëòòîé
õîõèðîã÷èéã áàéöààõ òóõàé àäèëòãàí õýðýãëýæ áàéíà. Õýäèéãýýð ïðàêòèêò çàðèì íýã
òóñãàéëñàí á¿ëýã Ýð¿¿ãèéí áàéöààí õ¿íäðýë, áýðõøýýëòýé òóëãàð÷
øèéòãýõ õóóëüä íýìæ îðóóëàõ; Áýëãèéí ìºëæëºãò ºðòºæ áàéäàã ÷ õîõèðîã÷ õ¿¿õäèéã ýð¿¿ë
• õîõèðñîí õ¿¿õäèéí “ýðõ, õóóëü ¸ñíû ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä õîëáîõäîî
Õîõèðîã÷, ãýð÷èéí àþóëã¿é áàéäëûí àøèã ñîíèðõîë” -ûã õàìãààëàõäàà õóóëèéí ýíý çîõèöóóëàëòûã àëü
õàìãààëëûí àñóóäëûã ÝÁØ õóóëüä äàðààõ õ¿÷èí ç¿éëèéã çàéëøã¿é àâ÷ áîëîõ àøèãëàõ îðîëäëîãî õèéõ íü
òóñãàæ ºãºõ. Õîõèðîã÷, ãýð÷èéã ¿çýõ øààðäëàãàòàé: ç¿éòýé.
õàìãààëàõ íü ÝÁØ àæèëëàãààã
õýðýãæ¿¿ëýã÷ (õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí 1. 2.Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ
áàéöààã÷, ïðîêóðîð ø¿¿ã÷)-äèéí ýð¿¿ë ìýíä (áèå ìàõáîäü, ñýòãýë òóõàé õóóëü (1996 îíû 5 äóãààð
¿¿ðýã áàéõààð õóóëü÷èëæ ºãºõ; ñàíàà); ñàðûí 7-íû ºäºð)
• 2.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ áîëîâñðîë (ñóóðü áîëîâñðîë 15 äóãààð ç¿éë. Îíöãîé áà õ¿íä
òóõàé õóóëüä çààñàí “óóëçàõûã ò¿ð ýçýìøèõ õàðèëöààãààð äàìæóóëæ íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ
õóãàöààãààð õÿçãààðëàõ” àðãà õýðýãöýýòýé åðºíõèé ìýäëýãèéã îëæ íèéãìèéí
õýìæýýã öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà àâäàã); õàëàìæ, òóñëàìæ
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ 3. 2. Á¿òýí ºí÷èí, òàõèð äóòóó, íýí
àæèëëàãààíû ÿâöàä áèå äààí ãýð á¿ëèéí áîëîí àìüäðàõ îð÷èí ÿäóó, õàðàà õÿíàëòã¿é, ñàäàð ñàìóóí,
õýðýãæ¿¿ëäýã áàéõ çîõèöóóëàëò áèé (ãýðèéí á¿ë íü íèéãìèéí õàìãèéí õ¿÷èðõèéëýë, äîðîìæëîëûí óëìààñ
áîëãîõ. àíõäàã÷ íýãæ, õ¿íèé õàìãèéí ñýòãýë ñàíààíû áîëîí áèå
÷ºëººòýé áàéõ îð÷èí); ìàõáîäèéí õîõèðîë õ¿ëýýñýí, ýð¿¿ë
Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë, ìºëæëºãò 4. ìýíä, àìü íàñàíä íü àþóë ó÷ðóóëàõ
ºðòñºí õ¿¿õäèéí çºð÷èãäñºí ýðõèéã áóñàä (ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ õºäºëìºð ýðõýëæ áóé õ¿¿õäèéã õ¿íä
ñýðãýýõ, õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ õîõèðëûã òîîöîí ãýì áóðóóòàé íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä ãýæ ¿çíý.
òàëààðõ õóóëèéí ç¿éë, çààëòóóäûã ýòãýýäýýð íºõºí òºë¿¿ëýõ, Õóóëü òîãòîîìæèä ººðººð çààãààã¿é
õýðýãëýõ áîëîìæ “íèéãýìø¿¿ëýõ” ãýõ ìýò).

áîë õ¿íä íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õäýä
äàðààõü õàëàìæ, õºíãºëºëò,
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý:
1) áîëîâñðîë, ìýðãýæèë
ýçýìøèõýä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ;
2) ýð¿¿ë ìýíäèéã íü íºõºí
ñýðãýýõ, ñóâèëàõ, òàõèð äóòóó õ¿¿õäýä
õèéìýë ýðõòýí áîëîí áóñàä
õýðýãñëèéã ¿íý òºëáºðã¿é îëãîõ;
3) õ¿íä íºõöºëä áàéãàà
õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëñýí ãýð á¿ëä òºðººñ
òýòãýìæ îëãî;.
4)õ¿¿õäèéã àñðàí õàìãààëàõ
áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëæ,
õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä
õàìðóóëàõ;
5) õ¿¿õäèéã ñàéí äóðûí ¿íäñýí
äýýð àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýð á¿ëä
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ.
Ãýð îðíîîñîî äàéæñàí õ¿¿õäýä
ñóðãóóëèéí îð÷èí íèéãýìøèæ, çºâ
ìýäýýëýë îëæ àâàõ àíõäàã÷ íºõöºë
áîëäîã ó÷èð õîõèðîã÷ õ¿¿õäýä
áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýã çààâàë
¿ç¿¿ëäýã áàéõ íü ÷óõàë.
”Áîëîâñðîëûí òóõàé” õóóëèéí 32
äóãààð ç¿éëä çààñíààð áàã, õîðîîíû
Çàñàã äàðãûí á¿ðýí ýðõýä “ñóóðü
áîëîâñðîë ýçýìøýýã¿é èðãýíä
íºõºí ýçýìø¿¿ëýõ àæèë çîõèîí
áàéãóóëàõ” ¿éë àæèëëàãàà
õàìààðäàã ó÷èð ýíý çîõèöóóëàëòòàé
óÿëäóóëàí, õàìòðàí àæèëëàõ
çàð÷èìä ñóóðèëñàí ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýõ íü ¿ð ä¿íòýé áàéõ þì.
Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóõàé
õóóëü (2005 îíû 12 äóãààð ñàðûí
1-íèé ºäºð)
19 ä¿ãýýð ç¿éë. Íèéãìèéí
õàëàìæèéí íºõöºëò ìºíãºí
òýòãýìæèéí òºðºë
19.1.Íèéãìèéí õàëàìæèéí
íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ äàðààõü
òºðºëòýé áàéíà:
19.1.6. Ãýð á¿ëèéí òóõàé
õóóëèéí 25.5-ä çààñàí áîëîí
õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ñýòãýë
ñàíààíû áîëîí áèå ìàõáîäèéí
õîõèðîë õ¿ëýýæ, õàìãààëàëò
øààðäëàãàòàé áîëñîí õ¿¿õäèéã ãýð
á¿ëäýý àâ÷ àñðàìæèëæ áàéãàà
èðãýíä îëãîõ òýòãýìæ;
191 ä¿ãýýð ç¿éë. Íèéãìèéí
õàëàìæèéí íºõöºëò ìºíãºí òýòãýìæ
àâàõ ýðõ
191.1.2.Ãýð á¿ëèéí òóõàé
õóóëèéí 25.5-ä çààñàí áîëîí
õ¿÷èðõèéëëèéí óëìààñ ñýòãýë
ñàíààíû áîëîí áèå ìàõáîäèéí
õîõèðîë õ¿ëýýæ õàìãààëàëò
øààðäëàãàòàé áîëñîí õ¿¿õäèéã Ãýð
á¿ëèéí òóõàé õóóëèéí 74 ä¿ãýýð
ç¿éëä çààñíû äàãóó ãýð á¿ëäýý àâ÷
àñðàìæèëæ áàéãàà;
Óã õóóëüä çààñàí íºõöºëò ìºíãºí
òýòãýìæ îëãîõ æóðìûã Çàñãèéí ãàçàð
òîãòîîäîã áºãººä îäîî õ¿÷èí
òºãºëäºð ìºðäºãäºæ áàéãàà æóðìûã
2008 îíû 162 äóãààð òîãòîîëîîð (2
äóãààð õàâñðàëò) áàòàëñàí áàéíà.
Èíãýõäýý õ¿íä íºõöºëä áàéãàà
õ¿¿õäèéã ãýð á¿ëäýý àñàð÷ áàéãàà ãýð
á¿ëèéí òýòãýìæ àâàõ ýðõ íü “Àñðàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ãýðýý”-ã ¿íäýñëýí áèé
áîëäîã áà èðãýíèé ãàðãàñàí
õ¿ñýëòèéã “Ñóì, õîðîîíû
Àìüæèðãààã äýìæèõ çºâëºë”
øèéäâýðëýäýã áàéíà.
26 äóãààð ç¿éë. Îëîí íèéòèéí
îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæèéí
¿éë÷èëãýýíèé
òºðºë, õàìðàõ õ¿ðýý
26.1.Íèéãìèéí õàëàìæèéí
äýìæëýã òóñëàëöàà øààðäëàãàòàé
ºðõ, èðãýíä ¿ç¿¿ëýõ îëîí íèéòèéí
îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæèéí
¿éë÷èëãýý äàðààõü òºðºëòýé áàéíà:
26.1.3.ñýðãýýí çàñàõ
¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ;
26.1.4.ò¿ð áàéðëóóëàí
àñðàìæëàõ;
26.2.Ýíý õóóëèéí 26.1-ä çààñàí
¿éë÷èëãýýíä äîð äóðäñàí èðãýí,
ºðõèéã õàìðóóëíà:
26.2.3.õ¿íä íºõöºëä áàéãàà
õ¿¿õýä;
26.2.4.õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí
èðãýí;
Ýíý ç¿éë, çààëòààð
õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí èðãýí, õ¿íä
íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä îëîí íèéòèéí
îðîëöîîíä ò¿øèãëýñýí õàëàìæ,
¿éë÷èëãýýã àâàõ ýðõòýé þì.
71
Ãýð á¿ëèéí òóõàé õóóëü (1999
îíû 6 äóãààð ñàðûí 11-íèé ºäºð)
25.5.Á¿òýí ºí÷èí, ýöýã, ýõ íü
õî¸óëàà ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é ãýæ
òîîöîãäñîí áîëîí ýöýã, ýõ áàéõ ýðõýý
õÿçãààðëóóëñàí, õàñóóëñàí, óäààí
õóãàöààãààð ýìíýëýãò ýì÷ë¿¿ëæ
áàéãàà, õîðèõ ãàçàðò ÿë ýäýëæ
áàéãàà çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ
øàëòãààíààð õ¿¿õäýý áèå÷ëýí
òýæýýí òýòãýõ, àñðàí õàëàìæëàõ
áîëîëöîîã¿é, ýñõ¿ë òýæýýí òýòãýõýýñ
çàéëñõèéñýí õ¿íèé õ¿¿õäèéí ýðõ,
àøèã ñîíèðõëûã ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã
äàðãà õàìãààëíà.
Ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòààñ õàðàõàä
õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
ñóáúåêò íü àíõàí øàòíû íýãæèéí
Çàñàã äàðãà áàéíà. Ýíý ñóáúåêò íü
ñóóðü áîëîâñðîë îëãîõ, ìýðãýæëèéí
ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ, áè÷èã
áàðèìòæóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã
çîõèîí áàéãóóëàõ àðãààð õ¿¿õäèéí
ýðõ àøãèéã õàìãààëäàã.
Èðãýíèé õóóëü (2002 îíû 1
ä¿ãýýð ñàðûí 10-íû ºäºð)
497 äóãààð ç¿éë. Ãýì õîð
ó÷ðóóëñíààñ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ
¿íäýñëýë
497.1.Áóñäûí ýðõ, àìü íàñ, ýð¿¿ë
ìýíä, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë
õýðãèéí íýð õ¿íä, ýä õºðºíãºä õóóëü
áóñààð ñàíààòàé áóþó áîëãîîìæã¿é
¿éëäýë (ýñ ¿éëäýõ¿é)-ãýýð ãýì õîð
ó÷ðóóëñàí ýòãýýä óã ãýì õîðûã
õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé.
Õîõèðîã÷èéã õàìãààëàõ, ò¿¿íä
ó÷èðñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ
áîëîìæèéí íýã íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí
õàìãààëàëò þì. Ýð¿¿ãèéí õýðýã äýõ
èðãýíèé íýõýìæëýëýýñ ãàäíà
õîõèðîã÷ èðãýíèé æóðìààð áèå
äààñàí íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõ íü
íýýëòòýé áàéäàãò óã áîëîìæèéí ãîë
à÷ õîëáîãäîë îðøäîã. Òóõàéí ãýìò
õýðãèéí óëìààñ õîõèðñîí õ¿¿õäèéí
ñýòãýë ñàíààíû õîõèðëûã ìºíãºí
õýëáýðýýð áàðàãäóóëàõ, ººðººð

72
õýëáýë ñýòãýë ñàíààíû õóâüä ãýìò
õýðýã ¿éëäýãäýõýýñ ºìíºõ áàéäàëä
îðóóëàõàä øààðäëàãàòàé ñýòãýöèéí
ýìãýã çàñëûí ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºð,
õºäºëìºð ýðõýëäýã áàéñàí áîë
àæèëã¿é áàéñàí õóãàöààíû òºëáºð,
áîëîâñðîë ýçýìøèõýä øààðäàãäàõ
çàðäàë ãýõ ìýò ç¿éëèéã ýíä äóðäàæ
áîëíî. Ýäãýýð õîõèðëûã ¿íýëýí
òîãòîîõîä çàðèì òàëààð õýö¿¿,
ìàðãààíòàé áîëîâ÷ õóóëü÷äûí õóâüä
èíãýæ õýâøèõ íü áýëãèéí ìºëæëºãò
ºðòñºí õ¿¿õäèéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëàõàä òîìîîõîí äýâøèë
ãàðàõ “ýõëýë” áîëîõ þì.
Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýëä ºðòñºí
õîõèðîã÷ íü õóâü õ¿íèé íóóö áîëîõ
íýð òºð, áýëãèéí àìüäðàëòàé
õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã àãóóëñàí
íýõýìæëýë ãàðãàõàä ñýòãýë ç¿éí õ¿íä
äàðàìò àìñäàã. Èéì ó÷ðààñ ýíý
òºðëèéí ãýìò õýðýãò ýäèéí áîëîí
ýäèéí áóñ ãýì õîðûã ¿íýëýõ, íºõºí
òºë¿¿ëýõýýð òºëººëºí íýõýìæëýë
ãàðãàõ, ò¿¿íèéã õàíãàñàí øèéäâýð
ãàðãóóëæ õýâø¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.
Èðãýíèé õóóëü (2002 îí)
Óã õóóëèéí Ãóðàâäóãààð äýä
á¿ëãýýð ãýð á¿ëèéí õºðºíãèéí
õàðèëöààã çîõèöóóëäàã áºãººä
õ¿¿õýä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íä
òîîöîãääîã. Ýíý ¿¿äíýýñ õîõèðîã÷
õ¿¿õýä ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿íèé õóâààðüò
õºðºíãèéí õóâüä øààðäàõ ýðõ
ýäýëíý. Èðãýíèé ýðõ ç¿éä èðãýíèé
á¿ðýí ÷àäàìæ 18 íàñíààñ ýõýëíý.
̺í ÷àäàìæã¿é ýòãýýäèéí íýðèéí
ºìíººñ ò¿¿íèé àñðàí õàìãààëàã÷
íýõýìæëýë ãàðãàõ ýðõòýé áàéäàã.
Ýäãýýðèéã òîîöîí ¿çýæ õîõèðîã÷èä
íîãäîõ õýñãèéã íýõýìæëýõ íü
õîõèðîã÷ õàìãààëëûí áàñ íýã
õóâèëáàð áàéæ áîëîõ þì. Õîõèðîã÷
õ¿¿õýä 18 íàñ õ¿ð÷ áèå äààí
àìüäðàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Ýíý
¿åä ¿¿ññýí ñàíõ¿¿ãèéí çàðèì íýã
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áàñ íýã õóóëü
ç¿éí áîëîìæ þì.
PS: Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ýäãýýð
áîëîìæ íü õîõèðîã÷èéã õàìãààëàõ
àðãà õýðýãë¿¿ð áîëîõîîñ ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãûã õºíãºð¿¿ëýõ íºõöºë
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
áîëîõã¿é ãýäèéã äóðäàõ íü ç¿éòýé
áîëîâ óó.
Ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýëòýé
òýìöýõ òóõàé (2004 îíû 05 äóãààð
ñàðûí 13-íû ºäºð)
6 äóãààð ç¿éë. Ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëëèéí õýëáýð
6.1. Ýíý õóóëüä çààñàí ãýð
á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëýë íü áèå
ìàõáîäûí, ñýòãýë ñàíààíû,
áýëãèéí, ýäèéí çàñãèéí õýëáýðòýé
áàéæ áîëíî.
Õóóëèéí ýíýõ¿¿ çààëòàä ãýð á¿ëä
¿éëäýãääýã õ¿÷èðõèéëëèéí
õýëáýðèéã òîî÷èõ çàìààð
òîäîðõîéëæýý. Õýðýâ õîõèðîã÷
õ¿¿õýä ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí
óëìààñ îðîí ãýðýýñýý äàéæñàí,
ýöýã, ýõòýéãýý õàìò àìüäðàõ íü
ò¿¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä
õîõèðîëòîé áîë Ãýð á¿ëèéí
õ¿÷èðõèéëýëòýé òýìöýõ òóõàé
õóóëèéí äàãóó ò¿¿íèéã ýñðýã
õ¿÷èðõèéëýë ¿éëäñýí ãýð á¿ëèéí
ãèø¿¿äýä “ýðõ õÿçãààðëàõ àðãà
õýìæýý” àâàõóóëàõ áîëîìæòîé þì.
Áýëãèéí ìºëæëºã,
õ¿÷èðõèéëëèéí ãýìò õýðãèéí
íîòëîãäâîë çîõèõ áàéäëóóä, ò¿¿íèé
õýìæýý õÿçãààð
Ãýìò õýðýã á¿ðèéí îíöëîãîîñ
øàëòãààëàí õýðýã òóñ á¿ðèéí
íîòëîãäâîë çîõèõ áàéäëóóäûí á¿ðýí
æàãñààëòûã õóóëü÷ëàõ áîëîìæã¿é,
ººðººð õýëáýë íîòîëãîîíû ç¿éëèéã
õóóëüä òîäîðõîéëæ áîëäîã áîë
õýìæýý õÿçãààðûã òîãòîîæ
áîëäîãã¿é.
Ãýìò õýðãèéí íîòîëãîîíû
õÿçãààð ãýäýã íü ãýìò õýðãèéí
íîòîëãîî ÿâàãäàõ öàð õ¿ðýýã
èëýðõèéëäýã áîë íîòîëãîîíû
õýìæýý ãýäýã íü òóõàéí àñóóäëûã
õàíãàëòòàé íîòëîõûí òóëä õýäèé
õýðèéí áàðèìò ñýëò, ìýäýýëýë
öóãëóóëáàë çîõèõ ¸ñòîéã èëýðõèéëæ
áàéãàà ¿ç¿¿ëýëò þì.
ªì㺺ëºã÷ íü ýð¿¿ãèéí õýðýãò
îðîëöîõ ÿâöäàà íîòëîõ áàðèìòûã
[¹2(29)
öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ àæèëëàãààíä
èäýâõòýé õýëáýðýýð îðîëöîæ áîëîõ
õýä õýäýí àðãà áàéäàã. Ýíý íü
“õóóëèàð õîðèãëîîã¿é áóñàä àðãà”
ãýñýí îéëãîëòîíä îðäîã áºãººä
õ¿íèé íýð òºð, àëäàð õ¿íäýä
õàðøèëñàí õóóëü áóñààð îëæ àâñàí
øèíæã¿é áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã îíöãîé
àíõààðâàë çîõèíî. ¯¿íä:
1.
Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàõààñ
ºìíº õîõèðîã÷ ººðºº ¿éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãàä õ¿ðãýãäýæ
èðñýí ¿åä àíõíû ìýäýýëýë, áîäèò
íºõöºë áàéäëûã íèéãìèéí àæèëòàí,
ñýòãýë ç¿é÷ íàðûí îðîëöîîòîéãîîð
áýõæ¿¿ëæ àâàõ. Èíãýõäýý ä¿ðñ
áè÷ëýãèéí áîëîí ãýðýë çóðãèéí
àïïàðàò àøèãëàæ áîëíî. ¯éë÷èëãýý
¿ç¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãûí ãîë àëäàà
áîë “àíõíû ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí
áàðèìò íîòëîõ áàðèìò áîëîõã¿é
áàéõ” ãýñýí õàíäëàãààð
áàðèìòæóóëàëòûã äóòóó õèéäýã ÿâäàë
þì.
ªì㺺ëºã÷ººñ õýðãèéí òàëààð
ºðãºäºë ãîìäîë ãàðãàí
øèéäâýðë¿¿ëýõ ÿâöäàà äýýðõ
áàðèìòûã íîòëîõ áàðèìûí
õýìæýýíä öóãëóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ òóõàé
õ¿ñýëò ãàðãàí øèéäâýðë¿¿ëæ õýâøèõ
õýðýãòýé. Ýíý íü áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû æóðàìä õàðøëàõã¿é
áºãººä áýõæ¿¿ëæ àâàõäàà ººðñ人
òýìäýãëýë ¿éëäýõ, ýñâýë õóðààí àâàõ
çàìààð íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä
áýõæ¿¿ëæ áîëíî ;
2.
Òîäîðõîéëîëò àâàõ: ªì㺺ëëèéí
òóõàé õóóëüä çààñíààð ºì㺺ëºã÷
áóñàä áàéãóóëëàãààñ òîäîðõîéëîëò
ãàðãóóëàí àâàõ ýðõòýé áàéäàã.
Ýíýõ¿¿ ãàðãàñàí òîäîðõîéëîëò õýðýã
øèéäâýðëýõýä à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ
¿çýæ áàéâàë õýðýãò õàâñàðãàõ,
áýõæ¿¿ëæ àâàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã ìºí
ë áè÷ãýýð ãàðãàæ õýâøèõ õýðýãòýé
áºãººä ýíý íü íîòëîõ áàðèìòûí à÷
õîëáîãäëûã íýìýãä¿¿ëäýã.
Òóõàéëáàë, õîõèðîã÷ ìýñ çàñàë
õèéëãýñýí, ñýòãýë çàñëûí ¿éë÷èëãýý
àâñàí ýñâýë õ¿÷èíä¿¿ëñíýýñ
øàëòãààëàí æèðýìñýëæ, óðàã
õºíä¿¿ëýõ ã.ì àìü íàñàíä àþóëòàé

ýì÷èëãýý õèéëãýñýí ¿åä ºâ÷òºíèé
ò¿¿õèéí õóóëáàðûã ãàðãóóëàí àâàõ,
ýìíýëãýýñ íü ºâ÷íèé øèíæ òýìäýã,
áóñàä áàéäëûí òàëààð
òîäîðõîéëîëòûã ãàðãóóëàí àâ÷
ìºðäºí áàéöààã÷ààð òýìäýãëýë
¿éëä¿¿ëýí õýðýãò õàâñàðãàõ ãýõ ìýò
õýëáýðòýé áàéæ áîëíî;
3.
Ãýð÷, ìýðãýæèëòíèé õóâèàð ñýòãýë
ç¿é÷, íèéãìèéí àæèëòíûã áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ:
Õ¿¿õäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñýí
íèéãìèéí àæèëòàí, ñýòãýë ç¿é÷ íü
ìºðäºí áàéöààã÷èä õ¿¿õäýä
ó÷èðñàí òîäîðõîé áýðõøýýëèéã
òîäðóóëàõ, õýðýãò à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
áàðèìòûã áýõæ¿¿ëýõýä òóñëàëöàà
¿ç¿¿ëýõ íü õýðãèéí øèéäâýðëýëòýä
øóóä íºëººëäºã. Íýí ÿëàíãóÿà êåéñ
øèéäâýðëýëòèéí ÿâöàä èéì
áàéäëààð áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà
ÿâäàë íü èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé íü
ìýäðýãäýæ áàéñàí þì.
Íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ ¿åä
àíõààðàõ àñóóäëóóä:
ªì㺺ëºã÷ íü ÝÁØÕ-ä çààñíààð
íîòëîõ áàðèìòûã öóãëóóëàõ ýðõ
á¿õèé ýòãýýä áèø òóë ¿¿ðýãò àæëàà
ã¿éöýòãýõ ÿâöàä îëæ ìýäñýí
ìýäýýëýë, áàðèìò ñýëòýý
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä ãàðãàí ºã÷
áàéãàà òýð õýëáýðýýð õàíäàõ íü ¿ð
ä¿íòýé. Äîîðõè ç¿éëñèéã àíõààðàõ
øààðäëàãàòàé:
• ºãñºí áîëîâ÷ ¿¿íä ýðõ ç¿éí òóñëàìæ,
Áîëñîí ¿éë áàðèìò, ôàêòûã ¿íýí
çºâ, á¿ðýí òîäîðõîé òóñãàõ;
• øèéäâýðëýãäýõ õ¿ðòýëõ õóãàöààã
Íîòëîõ áàðèìò áîëîõóéö ç¿éëñèéã
¿ðýãäýõ, ãýìòýõ, ñîëèãäîõ, óðàãäàõ
ãýìòýõ çýðýã áàéäàë ãàðãóóëàõã¿éí
òóëä ãýðýë çóðãààð áýõæ¿¿ëýõ,
ëàöäàõ, øèíæ òýìäýã, îíöëîã
ç¿éëèéã òýìäýãëýæ àâàõ, õóâèëæ àâ÷
áîëîõîîð áîë õóâèëæ àâàõ ãýõ ìýò
äàðàà íü ãîìäîë, õ¿ñýëò ãàðãàí
øèéäâýðë¿¿ëýõ áàðèìòòàé áàéõ;
• ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà íü
Õýðýãò öààøèä à÷ õîëáîãäîëòîé
áàðèìò ñýëò, ìýäýýëëèéã øàëãàõ
áîëîëöîîã áèé áîëãîõ
øààðäëàãóóäûã áàðèìòàëâàë
çîõèíî. Èíãýõäýý íîòëîõ ÷àäâàðàà
àëäàæ áîëçîøã¿é íºõöºë áàéäëûí
òàëààð àíõààðàõ õýðýãòýé;
• ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí ýðõ àøãèéã
Õóâèéí íóóöëàëûã õàìãààëàõ:
Òºñëèéí áàãèéí ãèø¿¿äýýñ õýðãèéã
øèéäâýðëýõ ÿâöàä ãàð÷ áàéñàí
õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé àñóóäàë òóõàéí
õîõèðîã÷èéí õóâèéí íóóöëàë á¿õèé
áàðèìòûã çàäðóóëàõ ÿâäàë áàéëàà.
Íýí ÿëàíãóÿà áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíä ãýð÷, ñýæèãòíèé õóâèàð
áàéöààãäàæ áàéãàà ýòãýýä
õîõèðîã÷èéí “õóâèéí íóóöëàëûã
çàäðóóëíà” õýìýýí àéëãàæ
ñ¿ðä¿¿ëñýí áàðèìò íýã áóñ óäàà ãàð÷
áàéñàí áºãººä ýäãýýð òîõèîëäîë
òóõàé á¿ðò íü ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýý
àâ÷ õýâø¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.
Òóõàéëáàë, ãýìò õýðãèéí õîõèðîã÷èéí
õóâèéí íóóöëàëòàé õîëáîîòîé
àñóóäàë íü ìºðäºí áàéöààëòûí íýã
õýñýãò õàìààðäàã ó÷èð “áàéöààí
øèéòãýõ àæèëëàãààíû æóðàì
çºð÷ñºí” õýìýýí òóõàéí ìºðäºí
áàéöààõ àëáàíû äàðãà áîëîí
ø¿¿ã÷èä õ¿ñýëò ãàðãàí
øèéäâýðë¿¿ëæ áîëíî.
Ýäãýýð ç¿éë íü õóóëü
òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä àâ÷
õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé àðãà
õýìæýýí¿¿ä þì
Õýäèéãýýð Õ¿¿õäèéí ýðõèéã
õàìãààëàõ òóõàé õóóëüä õ¿¿õäýä
¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã çààæ
¿éë÷èëãýýã ìºí îðóóëàõ íü ç¿éòýé
áîëîâ óó.
Ïðàêòèê çºâëºìæ¿¿ä:
Ñóäëàãäñàí êåéñ¿¿äýýñ ¿çýõýä
ýíý òºðëèéí ãýìò õýðãèéã ºì㺺ëºõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä àíõààðàõ
øààðäëàãàòàé ç¿éëñ íýëýýäã¿é
àæèãëàãäàæ áàéñàí áà ýíýõ¿¿ ¿éë
àæèëëàãààíû îíîâ÷òîé çàãâàðûã
òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýæ ¿çýâ.
Õ¿ñýëò ãàðãàõ: ªì㺺ëëèéí òóõàé
õóóëü áîëîí ÝÁØÕ-èàð ºì㺺ëºã÷èä
73
îëãîñîí àøèãëàæ áîëîõ ¿éë
àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí õýëáýð,
áîëîìæ íü õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõ þì.
Õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõ íü ººðèéí
õàìãààëàõ , ãýìò õýðýã ¿éëäýãäñýí
íºõöºë áàéäàë, øàëòãààí, ò¿¿íèé
óëìààñ ó÷èðñàí õîõèðëûã áîäèòîé
òîãòîîõ òàëààð áàéæ áîëíî.
Ãýìò ýòãýýäýýñ ñýòãýë ñàíààíû
õîõèðîë íýõýìæëýí ãàðãóóëàõ:
Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä ºì㺺ëºã÷èéí
ãàðãàæ áîëîõ ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé áàðèìò áè÷èã íü “õ¿ñýëò” þì.
̺í ýð¿¿ãèéí õýðýã äýõ èðãýíèé
íýõýìæëýë áàéæ áîëíî. ÝÁØÕ-èéí
41 ä¿ãýýð ç¿éëä ºì㺺ëºã÷èéí ýðõ
¿¿ðãèéã çààñàí áºãººä
øààðäëàãàòàé íîòëîõ áàðèìòûã
öóãëóóëàõ òàëààð õ¿ñýëò ãàðãàæ
áîëäîã.
Ñýòãýöèéí ãýì ñóäëàà÷-
øèíæýý÷ýýð õîõèðîã÷èéí ñýòãýë
ñàíààíû õîõèðëûí çýðãèéã
òîãòîîëãîæ , ò¿¿íèéã ýì÷ëýõ
õóãàöààíä ãàðàõ çàðäëûã òîîöîí
íîòëîõ áàðèìòûí õýìæýýíä
á¿ðä¿¿ëæ èðãýíèé íýõýìæëýëä
õàâñàðãàõ áîëîìæòîé þì.
ͺ㺺 òàëààñ ãýì áóðóóòàé
ýòãýýäýýñ èðãýíèé æóðìààð
ãàðãóóëàõ ìºíãºíèé õàìãèéí äîîä
õýìæýýã àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ
äîîä ò¿âøèíãèéí õýìæýýòýé
õîëáîîòîé àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì.
ªºðººð õýëáýë, ãýìò õýðýã
¿éëäýãäñýíýýñ ýõëýí ýöýñëýí
òóõàéí îðîí íóòàãò òîãòîîñîí
àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ
ò¿âøèíãèéí ìºíãºí õýëáýðò
ä¿éö¿¿ëýí (øèëæ¿¿ëýí)
íýõýìæèëíý ãýñýí ¿ã þì. Ó÷èð íü
àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøèí
íü òóõàéí õ¿í àæèë ýðõýëäýãã¿é,
îðëîãîã¿é áàéñàí ÷ àìüäðàõûí òóëä
çàéëøã¿é øààðäàãäàõ ç¿éëèéí
ìºíãºí èëýðõèéëýë þì.
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õîõèðîã÷èéã
áàéöààõ, ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ

74
òîäîðõîé àæèëëàãààíä
îðîëöóóëàõàä áè÷ëýã õèéëãýõ,
ò¿¿í÷ëýí òóõàéí õýðýãò õÿíàëò òàâüæ
áàéãàà ïðîêóðîðûã áàéëöóóëàõ íü
èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé þì. Èíãýñíýýð
õýðãèéí øèéäâýðëýëòýä øóóä
íºëººëäºã ñàéí òàëòàé.
Õ¿¿õäèéí áýëãèéí ìºëæëºãòýé
õîëáîîòîé õýðã¿¿äèéí ãàðàëò,
øèéäâýðëýëòèéí áàéäëààñ
øàëòãààëàí ÒÁÁ-óóä ñýòãýë ç¿é÷,
íèéãìèéí àæèëòàí, ºì㺺ëºã÷äèéí
æàãñààëòûã ãàðãàæ öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãàä õ¿ðã¿¿ëáýë ãýìò õýðýã
èëð¿¿ëýõ, õîéøëóóëøã¿é àæèëëàãààã
õàìòðàí ÿâóóëàõ áîëîìæòîé.
ÒÒÁ-ä àæèëëàæ áóé, õóóëü÷
ºì㺺ëºã÷èä íü íèéãìèéí àæèëòàí,
ñýòãýë ç¿é÷èäòýé õàìòðàí àæèëëàõ:
Ýíý òºðëèéí ãýìò õýðýã íü èõýâ÷ëýí
øºíèéí öàãààð ¿éëäýãääýã ó÷ðààñ
öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà äýýð ñóðãàí
õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ îëääîãã¿é áàéíà. Ýíý
íü ÝÁØÀ-íû ÿâöàä õîõèðîã÷èéí
àíõíû ìýä¿¿ëãèéí ¿ð íºëººã
áóóðóóëàõ, óëìààð íîòîëãîîíû øèíæ
÷àíàðàà àëäàõàä õ¿ðäýã.
̺í òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä íü
ýðõ àøãèéã õàìãààëæ áóé
õîõèðîã÷äîî áàéöààí øèéòãýõ
àæèëëàãààíû ÿâöàä ìýä¿¿ëýã
ºã¿¿ëýõäýý öàãäààãèéí
áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ
¿íäñýí äýýð ìºðäºí áàéöààã÷èéã
õîõèðîã÷ áàéãàà ãàçàð (áîëîìæòîé
òîõèîëäîëä ýíãèéí õóâöàñòàé)
õ¿ðýëöýí èð¿¿ëæ àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ, ººðñ人 áàéëöàõ òàë äýýð
ñàíàà÷ëàãàòàé àæèëëàõ õýðýãòýé
áàéíà. Ýíý íü íîòëîõ áàðèìòûã ø¿¿õ
¿íýëýõýä ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé
áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é.
Ä¿ãíýëò
Òºðèéí ÷èã ¿¿ðãèéã ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð ã¿éöýòãýõýýñ áóñàä
òîõèîëäîëä õ¿¿õäèéí ýðõèéã
õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà òºðèéí
áóñ áàéãóóëëàãóóä íü ñàéí äóðûí
ñàíõ¿¿æèëòýýð, àøãèéí òºëºº áóñ
áàéäëààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã
“ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ”
ó÷èð ýäèéí çàñãèéí õóâüä òýð á¿ð
ñàéíã¿é áàéõ íü áèé. Íèéãìèéí
õàëàìæèéí õóóëüä çààñàí íºõöºëò
ìºíãºí òýòãýìæèéã õ¿÷èðõèéëýëä
ºðòñºí õ¿¿õäýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ
áàéãàà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà àâàõ
ýðõòýé áàéõààð õóóëèéí çîõèöóóëàëò
áèé áîëãîõ íü ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä
á¿ðýí áèø ÷ òîäîðõîé õýìæýýãýýð
äýìæëýã áîëîõ þì.
ͺ㺺 òàëààñ áýëãèéí ìºëæëºãò
ºðòñºí õ¿¿õäèéã àëü íýã ãýð á¿ëä
øóóä ºãºõ áîëîìæ áàãà, ººðººð
õýëáýë, õîõèðîã÷ õ¿¿õäèéã àëü íýã ãýð
á¿ëä øèëæ¿¿ëýõ, àñðàí õàìãààëàã÷,
õàðãàëçàí äýìæèã÷ òîãòîîõ,
¿ð÷ë¿¿ëýõ àñóóäàë íü ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãà áîëîí ø¿¿õèéí øèéäâýð
ãàðãàõ çýðýã òîäîðõîé àæèëëàãàà
õèéãäñýíèé ¿íäñýí äýýð
øèéäâýðëýãääýã òóë öàã õóãàöààíû
õóâüä õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã ¿¿ñãýæ
áàéíà.
Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé
õóóëüä çààñàí “õ¿íä íºõöºëä áàéãàà
õ¿¿õýä” ãýäãèéã ÿìàð ñóáüåêò
òîäîðõîéëîõûã çààæ ºãººã¿é,
õóóëèéã ñóðòàë÷ëàõ àæèë ìóó áàéãàà
çýðãýýñ òóõàéí õ¿¿õäýä çàéëøã¿é
¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýã
àâàõàä õ¿íäðýëòýé áàéíà.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí
äýâòýðã¿é, õàÿãèéí øèëæèëò
õºäºë㺺í õèéëãýýã¿é “õ¿íä”
íºõöºëä áàéãàà õ¿¿õýä ýìíýëãèéí
¿éë÷èëãýý àâàõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é
áàéíà.
Ñàíàë, çºâëºìæ
• •
Íèéãìèéí õàëàìæèéí òóõàé õóóëèéí
19 ä¿ãýýð ç¿éëä çààñàí Íèéãìèéí
õàëàìæèéí íºõöºëò ìºíãºí
òýòãýìæèéí ºíººãèéí íºõöºë
áàéäàëä òîõèðóóëàí õ¿¿õäèéí ýðõèéã
õàìãààëæ áóé òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãà ìºí àäèë àâàõ ýðõòýé
áàéõàà𠺺ð÷ëºí íàéðóóëàõ;
• •
Õ¿¿õäèéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé
õóóëèéí õ¿íä íºõöºëä áàéãàà
õ¿¿õäýä ¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ,
¿éë÷èëãýýíèé òºðºëä ýðõ ç¿éí
[¹2(29)
òóñëàëöàà, ºì㺺ëëèéí ¿éë÷èëãýýã
îðóóëàõ;
•
Õ¿¿õäèéã áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë,
ìºëæëºãººñ õàìãààëàõ, óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ, õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðãèéã
îëîí íèéòýä æèãø¿¿ëýõ àæèëëàãàà
õèéëãýæ, òýäíèé îéëãîëò, ìýäëýãèéã
íýìýãä¿¿ëýõ, îëîí íèéòýä ÷èãëýñýí
ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã
òàñðàëòã¿é õèéõ;
•
Õ¿¿õäèéã áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë,
ìºëæëºãººñ õàìãààëàõ, óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ ÷èãëýëä òºðèéí áîëîí
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí
àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ;
•
Ìîíãîë Óëñûí Äýýä ø¿¿õýýñ
õ¿÷èíãèéí ãýìò õýðãèéí òàëààð øèíý
òàéëáàð ãàðãóóëàõàä íºëººëºë
õèéæ àæèëëàõ;
•
Õ¿¿õäèéí õýðãèéã õÿëáàðøóóëñàí
æóðìààð øèéäâýðëýõ õóóëèéí
ìåõàíèçì áèé áîëãîõ;
•
ÕÇÄÕ ÿàìàíä Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí
øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë äýýð
àæèëëàæ áàéãàà àæëûí
õýñãèéíõýíòýé óóëçàëò çîõèîí
áàéãóóëæ, õîõèðîã÷ õàìãààëëûí
àñóóäàë áîëîí õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ ñàíàëàà
òîìü¸îëæ ºãºõ;
•
Ìýðãýæèëòí¿¿ä, õóóëü÷äàä
ñèñòåìòýé ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëæ,
òýäíèé õàíäëàãà, ìýäëýãèéã
ñàéæðóóëàõ òàë äýýð íºëººëºí
àæèëëàõ;
Õîëáîãäîõ áóñàä õóóëüä îðóóëàõ
íýìýëò, ººð÷ëºëòèéí ñàíàë
áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîõ;
•
Áýëãèéí õ¿÷èðõèéëýë, ìºëæëºãèéí
õýðýãò ìºðäºí áàéöààã÷äûã
ìýðãýø¿¿ëýõ, ìýðãýøñýí ìºðäºí
áàéöààã÷ àæèëëóóëàõ;
ÝÁØÕóóëüä õîõèðîã÷èéã
õàìãààëàõàä îíöãîé àíõààðàõ,
óóëçàõ,
2010] Êðèìèíîëîãè
75

Õ¯Í ÕÓÄÀËÄÀÀËÀÕ ÃÝÌÒ ÕÝÐÃÈÉÍ

ÝЯ¯ÃÈÉÍ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÇÎÕÈÖÓÓËÀËÒÛÍ
ÀÑÓÓÄÀË

Öàãäààãèéí àêàäåìèéí òºð,

çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí òýíõèìèéí
áàãø, ìàãèñòð, öàãäààãèéí
äýñëýã÷ Ñ.Ãàíòóëãà
 “ÕÓÓËÜ ÄÝÝÄËÝÕ ¨Ñ” [¹2(29)
76 ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÀËÁÀÍÛ 100 ÆÈËÈÉÍ ÎÉÄ

د¯Õ ÒÀÑËÀÕ ÕÝÐÃÈÉà Á¯ÃÄ ÇÀÕÈÐÀÍ

ØÈÉÒÃÝÃ× ßÀÌÍÛ ÀÍÕÍÛ ÑÀÉÄ ÍÀÌÑÐÀÉ
¯íäýñíèé òºâ àðõèâûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí Ò.Áèëýãñàéõàí

ÒªÐÈÉÍ ÀËÁÀÍ ÕÀÀÃ×ÈÉÍ ¯ÉË

ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÄ ÁÝËÝÃ ÁÓÞÓ
¯ÉË×Èýòãýýä;
3. Òóõàéí òºðèéí àëáàí
õààã÷èéí àæèëëàæ áàéãàà
áàéãóóëëàãûí çîõèöóóëæ áàéäàã
¿éë àæèëëàãààã ýðõýëäýã ýòãýýä;
4. Òóãýñýí îéëãîëòîä
õàìààðóóëäàãã¿éáàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí áýëãèéí áîëîí
¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéíëîí õóâèéí
äîòíî íºõºðëºëèéí õàðèëöààíä
¿íäýñëýæ áàéâàë áýëýã àâàõûã
çºâøººðäºã þì áàéíà.Ýíä òóõàéí
òºðèéí àëáàí õààã÷ áîëîí áýëýã
ºãºã÷ ýòãýýäèéí õóâèéí
õàðèëöààíû ò¿¿õ, áýëãèéã çºâõºí
ººðò íü ºãñºí ¿¿, ýñâýë ãýð á¿ë,
áóñàä ãèø¿¿ä, íàéç íºõäºä ºãñºí
¿¿ ãýäãèéã õàðãàëçäàã. ̺í òºðèéí
àëáàí õààã÷ íü àëáàí ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýñýí, ýñâýë ã¿éöýòãýýã¿éòýé
íü ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é, çºâõºí
íèéãýìä ãàâüÿà áàéãóóëñàíòàé íü
õîëáîãäóóëàí ºã÷ áóé 200
äîëëàðààñ èë¿¿ã¿é áýëýí ìºíãº,
¿íýò öààñíààñ áóñàä áýëýã, øàãíàë
àâàõ, ò¿¿í÷ëýí èéì øàãíàë
ãàðäóóëàõ ¿åýð òºðèéí àëáàí
õààã÷, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõýí þì
èäýæ, çóãààöàæ áîëîõûã õóóëèàð
çºâøººðäºã.
Òýõäýý ýíýõ¿¿ øàãíàëûã àâ÷ áîëîõ
ýñýõèéã òóõàéí áàéãóóëëàãûí ¸ñ
ç¿éí õýì õýìæýýíä õÿíàëò òàâüäàã
àëáàí òóøààëòàí áè÷ãýýð
çºâøººðñºí áàéõ
øààðäëàãàòàé.Èéì øàãíàë íü
Íîáåëèéí øàãíàë, Èõ ñóðãóóëèéí
õ¿íäýò ºðãºìæëºë çýðýã áîëíî.
Òºðèéí àëáàí õààã÷èä õóóëèàð
õîðèãëîñîí áýëýã ºãñºí
òîõèîëäîëä äàðààõü àðãà
õýìæýýíèé àëü íýãèéã àâíà. ¯¿íä:
áýëãèéã íü ýðã¿¿ëæ ºãºõ, çàõ
çýýëèéí õàíøààð ¿íèéã íü òºëººä
ººðòºº àâàõ, òºðèéí áàéãóóëëàãàä
á¿ðòã¿¿ëæ òóøààõ, ýðã¿¿ëæ ºãºõ
áîëîìæã¿é, ÿëàíãóÿà ò¿ðãýí
ìóóäàõ áàðààã óäèðäàõ àëáàí
òóøààëòàí, ýñâýë òóõàéí
áàéãóóëëàãûí ¸ñ ç¿éí õýì
õýìæýýíèé õýðýãæèëòýä õÿíàëò
òàâèõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé àëáàí
õààã÷èéí õÿíàëò äîð óñòãàõ áóþó
áóÿíû ÿìàð íýã áàéãóóëëàãàä ºãºõ
çýðãýýð çîõèöóóëäàã áàéíà.
ÀÍÓ-ä õóóëèàð òºðèéí àëáàí
õààã÷èä õîðèãëîñîí áýëãèéã õî¸ð