Agim Vinca

SHQIPTART MES MITIT DHE REALITETIT

Agim Vinca SHQIPTART MES MITIT DHE REALITETIT Shnime rreth historis, mendsis dhe politiks shqiptare (Botimi i dyt) Botimi i par: Shkupi, Shkup 1997 Copyright autori Kolona: Publicistik Recensent: Hydajet Hyseni, Arbr Xhaferi Design & Layout: ORBIS, Prizren Ky libr sht i formatit eBook. Botimet Filozofia Urbane

ISBN: 978-9951-641-56-2 Prishtin, 2013 www.filozofiaurbane.com www.librariaelektronike.com

FJALA E AUTORIT

(Parathnie e botimit elektronik t librit Shqiptart mes mitit dhe realitetit) Botimi i par i ktij libri pat dal ktu e gjashtmbdhjet vjet m par, n vitin tashm t largt 1997, te nj botues i vogl dhe i varfr shqiptar nga Shkupi, me emrin Shkupi, q e drejtonte nj ish-student imi. Ishim nn okupim, madje n luft, dhe botimi i nj libri, qoft edhe modest si vllim, nuk ishte pun e leht. Institucionet e Kosovs ishin vn nn masa t dhunshme ose edhe qen mbyllur fare. Kosova po kalonte nj faz t rnd t jets s saj institucionale, fazn e prpjekjeve pr mbijetes, q zgjati plot dhjet vjet (1989-1999). Shqipria, ndrkaq, shteti shqiptar, po kalonte edhe nj vit t mbrapsht n historin e tij, vitin 1997! Kishin dshtuar firmat piramidale dhe populli ishte uar n protesta e, m von, edhe n kryengritje pr t rrzuar ata q kishin lejuar grabitjen e pasuris s tyre. Aq m shum q askush nga pushtetart e kohs nuk e shihte t udhs t merrte qoft edhe nj grim prgjegjsie mbi vete, duke dhn, ashtu si ndodh n krejt botn e qytetruar n raste t tilla: dorheqje. Vendi dridhej, ay mbeti/ Nuk tundej nga kabineti, pat ironizuar nj miku im poet ato dit n Tiran, duke parafrazuar vargjet e poezis

s famshme t Nolit, Shpell e Dragobis, kushtuar Bajram Currit: Vendi dridhej, ay mbeti/ Se stronditej nga trmeti. N ato kushte, sponsorizimi, nocion q pat hyr n prdorim ndr ne pas vitit 1990, ishte pothuajse e vetmja mnyr e publikimit t librit shqip. Libri shqip, sidomos n Kosov, mund t shihte dritn e botimit vetm fal donatorve t ndryshm nga vendi a bota e jashtme: nga diaspora shqiptare n veanti. Prpjekjet e autorit, i cili asokohe punonte (vazhdonte t punonte) si Profesor n Universitetin e Prishtins, jasht objekteve shkollore, me pag minimale ose edhe pa t fare, pr t siguruar sponsor pr kt libr, nuk rezultuan t suksesshme. T themi, a propos, sidomos pr lexuesit e rinj, se autori i ktij libri, ndryshe nga shum koleg t tij, vazhdonte ti qndronte besnik Kosovs dhe institucionit ku punonte, Universitetit t Prishtins, edhe prkundr ofertave t pareshtura q vinin nga Maqedonia pr tu kthyer atje, madje edhe n poste t rndsishme shtetrore. Un kam ardhur n Kosov n kohn e mir; nuk mund tia kthej shpinn n kohn e keqe! - ishte prgjigjja e tij. M von, kur t zgjidhet shtja e Kosovs, shohim e bjm! - shtonte, duke i falnderuar njerzit q kishin marr mundimin t vinin nga Shkupi e Tetova n Prishtin nergut pr kt pun. Ndrkoh, shqiptart si Komb, po kalonin, si shum her t tjera gjat historis, pr t mos thn gjithmon, npr nj periudh q mund t karakterizohej me togfjalshin: mes mitit dhe realitetit. Mitit pr veten e tyre si komb trim, heroik etj. dhe realitetit t vrazhd t ndarjes me kufij t qenies s tyre dhe t dajakut t prditshm mbi ta nga pushtuesit dhe pushtetet.
4

N kto kushte lindi ky libr publicistik. Dhe jo rastsisht autori i vuri titullin: Shqiptart - mes mitit dhe realitetit. Por ja q po haste n vshtirsi pr botimin e tij, madje m shum sesa me librin tjetr publicistik, Populli i pandalur, t botuar pes vjet m par (1992). Kisha shpres se do t gjeja mirkuptim te bashkvendsit e mi mrgimtar, n muajt e vers, kur ata vijn pr pushim n vendlindje. Prita dy-tre muaj me dorshkrimin e gatshm pr botim dhe n pikun e vers e t sezonit turistik n Strug iu drejtova kryetarit t shoqats s bashkfshatarve t mi n Zvicr me krkesn pr financim, duke e njoftuar me prmbajtjen e librit dhe duke ia dhn, madje, dorshkrimin e printuar q ta shihte edhe vet. Pas pak ditsh mora prgjigje negative me arsyetimin qesharak: Nuk na e lejon Rregullorja! Veleshtart e mi t Zvicrs nuk e kishin n rregullore botimin e librave, financimin e tyre! E, kishin nj fond pr ndihm vendlindjes! Kshtu disi. Ndrkoh, biznesmen shqiptar n Maqedoni jepnin shuma t mdha pr projektin megaloman dhe, n thelb antishqiptar, t Tupurkovskit: nj seri librash me ilustrime pr kulturn antike maqedonase!. Po qe se dikush ndodhte q ti pyeste personat n fjal se prse vepronin kshtu, ata prgjigjeshin shkurt dhe thjesht: Ky do t jet kryetari i ardhshm i Maqedonis!. Nuk u doln parashikimet! U shkuan kot edhe parat! Ishte tepr zhgnjyes refuzimi nga buzdrinasit e mi, si i kisha quajtur n poezi, i nj libri shkencor publicistik q fliste pr shtjen kombtare, n nj koh kur ata bnin (dhe vazhdojn t bjn akoma)
5

shpenzime enorme pr dasma e zijafete, kurse disa syresh, shok t tyre, derdhnin dhjetra mijra marka gjermane n adres t Tupurkovskit dhe projektit t tij pr kulturn antike maqedonase!. Aq m shum q n librin tim kishte edhe nj sprov t gjer, nj studim, prkitazi me zgjidhjen e shtjes kombtare shqiptare. Lobi shqiptar n Amerik kishte ngritur iniciativn pr botimin e nj libri reprezentativ me shkrime t elits intelektuale shqiptare pr shtjen e pazgjidhur shqiptare n Ballkan, projekt ky t cilin e kishin mbshtetur materialisht dy biznesmen shqiptar n SHBA: Dino Asanaj dhe Bruno Selimaj. N kt libr: KOMBI. Rrugt e bashkimit kombtar, q doli nj vit pas n botim t Shtpis Botuese Onufri nga Tirana, qen marr mendimet e 25 intelektualve shqiptar, nga e gjith hapsira etnike shqiptare dhe nga diaspora, prkitazi me zgjidhjen e shtjes kombtare, n mesin e t cilve ishin edhe Alfred Moisiu, Aristidh Kolja, Fatos Arapi, Italo Kostante Fortino, Ismail Kadare, Kristo Frashri, Mahmut Bakalli, Mark Krasniqi, Mehmet Kraja, Pajazit Nushi, Rexhep Qosja, Sabri Godo, Sabri Hamiti, Servet Pllumbi, Shklzen Maliqi, Zekeria Cana e t tjer, prfshir edhe voglsin time. Meqense renditja e autorve ishte br sipas alfabetit, emri im: Agim Vinca, dilte i pari n kt list. Mirpo, as kjo su mjaftoi veleshtarve t mi t Zvicrs q ta zgjidhnin qesen pr ta mbshtetur materialisht, me nj shum fare modeste, botimin e librit Shqiptart mes mitit dhe realitetit! Nuk i lejonte Rregullorja famoze e Shoqats s tyre! Librin e botoi, me mundsit e veta modeste materiale e teknike, botuesi Shkupi nga Shkupi, por teknikisht dobt (madje, vende-vende, shum dobt, me shkronja gati t palexueshme e me faqe q kishin
6

ndrruar vend ose q prsriteshin dy her, aty-ktu) dhe me nj tirazh q nuk arriti t deprtonte n mbar hapsirn shqiptare, madje as n Kosov. Faqosjen ma bri falas Lirak elaj, i cili asokohe ishte djal i ri dhe merrej me kt pun (nj vit m von do t gjendej n radht e UKs); kopertinn piktori Salih Lutolli-Agi, ish-redaktor artistik i Redaksis s botimeve t Rilindjes, i cili gjat lufts iku n Perndim dhe nuk u kthye m n Kosov, kurse shpenzimet e shtypit i hoqi botuesi, ish-studenti im nga Shkupi, Azam Dauti, i cili kishte arritur t siguronte disi, me shum mundime, nj shtypshkronj me makineri t vjetruara pr t shtypur gazetn e tij t prjavshme Globi dhe librat q kishte filluar t botonte q nga viti 1995, kur startoi me shum sukses si botues, po me librin tim kritik Alternativa letrare shqiptare. Por, edhe i till far ishte, ky libr sht zhdukur kaher nga tregu dhe nga raftet e librarive. sht vshtir t gjendet ndonj kopje e tij jo vetm n bibliotekat tona publike, por edhe n ato private. Disa miq t mi, madje, ndodh q habiten kur dgjojn pr ekzistencn e tij. Dhe ja tani, pas plot 16 vjetsh, ky libr, po u jepet srish n dor lexuesve, tani n form digjitale, fal oferts gjeneroze t shtpis botuese elektronike FILOZOFIA URBANE dhe drejtuesit t saj, letrarit t suksesshm Albatros Rexhaj, autor i romanit-bestseler Bomb n Beograd dhe i disa veprave t tjera. Dhe ndryshe nga ndodhi hern e par, kur mbeti n suaza lokale dhe qarkulloi n nj rreth t kufizuar njerzish, tani, ky libr, fal mundsive t reja tekniko-teknologjike, do t mund t komunikoj me lexuesit shqiptar n t katr ant e globit, pa harruar as t huajt q interesohen pr problemet shqiptare, albanolog e t tjer.
7

Autori sht i vetdijshm se nj pjes e shkrimeve t ktij libri mbase e ka humbur aktualitetin, sepse ato flasin pr ngjarje e probleme t kohs kur jan shkruar, por m inkurajon fakti se pjesa drrmuese e tyre e ruajn tingllimin aktual, n nj sens m t fism: flasin pr probleme q n jetn shqiptare, politike dhe kulturore, vazhdojn t jen t pranishme edhe sot ashtu sikurse edhe para gati dy dekadash. Partit politike jan pothuajse po ato, por edhe nse kan ndryshuar emrat (dhe lidert), nuk kan ndryshuar sjelljen, konceptet dhe filozofin politike, q sht filozofi e manipulimit me masat dhe e prfitimit nga pushteti; institucionet tona, ende t pakonsoliduara sa duhet n pikpamje programore e kuadrore dhe me kritere t mangta e t paqndrueshme, ln shum pr t dshiruar; inteligjencia jon vazhdon t jet, si gjithmon, e heshtur, pasive dhe e friksuar prball zhvillimeve t kohs, kurse nj pjes jo e vogl e saj servile ndaj politiks s dits. Kjo sht edhe nj arsye m shum, prpos atyre q prmendm m lart, q autori i ktij libri, duke iu prgjigjur ftess s Filozofis urbane pr nj botim elektronik t tijin, u prcaktua pr kt libr. Lexim t kndshm! Prishtin, 7. 6. 2013 Agim Vinca

NJ MINUT GATITU!

Leximi i ktij libri duhet t filloj jo duke u ulur, si lexohen zakonisht librat, por duke u ngritur n kmb! Vendosa ta hap kt libr me Himnin Kombtar jo pse tekstet q prfshihen n t kan karakter festiv, prkundrazi, ato jan t intonuara kryesisht n mnyr kritike, por pr nj arsye tjetr. M ka rn t dgjoj shpeshher n manifestimet tona, veanrisht npr shkolla, por edhe gjetk, madje deri edhe n nivel t Akademis son t Shkencave dhe Arteve, t kndohet gabimisht teksti i Himnit Kombtar, vjershs Betimi mi flamur t Asdrenit. Kurdo q m sht dhn rasti ua kam br me dije kt organizatorve dhe ekzekutuesve, por m kot. Ato gabime, zakonisht t njjtat, jan prsritur edhe n raste t tjera. Gabimi m i rnd dhe m i shpesht gjat ekzekutimit t Himnit, n Kosov pothuajse rregullisht, bhet n vargun e tret, ku fjala atij (flamurit) zvendsohet gabimisht me fjaln atje (mendohet sigurisht n Vlor). Nj gabim tjetr po ashtu i rnd, q e cenon kuptimin, shfaqet jo rrall edhe n strofn e tret (q sht edhe strofa m e bukur), ku vargu i dyt i saj: Se Zoti vet e tha me goj/ Q kombe shuhen prmi dh ndodh t shkruhet dhe shqiptohet n trajtn e shquar: kombet, q sht nj nonsens logjik, sepse jo t gjitha kombet shuhen (zhduken), por disa kombe jan shuar gjat historis. Ndrkaq, gabime m t lehta shfaqen edhe n vende t tjera: Prej lufts, n vend

se: Prej lufte; me nj dshir dhe nj qllim, n vend se: me nj dshir e nj qllim etj.1 do t thot kjo dhe a flet mir pr ne si komb? Sigurisht q jo. Sepse, pjestart e nj kombi q nuk e zotrojn si duhet sakt e pa asnj gabim tekstin (dhe melodin) e himnit t tyre kombtar, nuk mund q quhen serioz. E ne shqiptart, mjerisht, dim t jemi t till, jo rrall edhe n rastet m solemne, kur shnohen prvjetort e shpalljes s Pavarsis s Shtetit Shqiptar, Shqipris. Po prse dhe si ka mundsi t ndodh kshtu? Teksti i himnit ton kombtar kndohet gabimisht n festat tona, madje edhe n Ditn e Flamurit, pr shkak se ai edhe sht botuar shum her gabimisht n t prkohshmet tona dhe, madje, edhe n botime t veanta. Mjafton t prmendim dytri raste karakteristike. N gazetn Bujku t Prishtins, e cila me emrin e vjetr Rilindja del edhe n Tiran e n Zvicr, n numrin solemn t dats 28 nntor 1992, me rastin e 80vjetorit t Shpalljes s Pavarsis s Shqipris, sht botuar nj variant jo i plot, i cunguar e me gabime i himnit, i cili pastaj duket se ka marr dhen.2 Lshimi i vitit 1992 u korrigjua katr vjet m von. Bujku i dt. 28 nntor 1996 e botoi tekstin e plot e autentik t himnit me nj shnim t shkurtr prcjells (timin), por gabimet vazhduan t prsriten edhe m tutje. Sepse, si thot populli: ka piqet, nuk hiqet (kollaj)!
1

Se sht kshtu mund t shihet fare leht po qe se krahasohet teksti autentik i Himnit me variantet e deformuara t tij, disa prej t cilave apostrofohen m posht. Pata reaguar me at rast, duke e ofruar, bashk me nj shnim t rastit, edhe tekstin autentik t himnit, por kryeredaktori i athershm i Bujkut nuk e pa t udhs ta botonte at. 10

Nj variant i gjymt dhe i deformuar i tekstit t himnit sht botuar, pos t tjerash, edhe n librin reprezentativ Trojet shqiptare n harta dhe stema, q merret kryesisht me shtje heraldike,3 sikundr edhe n librin Gjuha shqipe pr t huajt dhe shqiptart jasht Atdheut, q, si mund t shihet prej vet titullit, u dedikohet bashkatdhetarve tan n botn e jashtme dhe t huajve q interesohen pr gjuhn dhe kulturn shqiptare.4 Kt libr t prsiatjeve t mia pr fatin historik dhe gjendjen aktuale t popullit shqiptar; pr pozitn e tij t palakmueshme n fund t shekullit XX dhe n prag t mijvjearit t ri, po e hapi me tekstin e Himnit Kombtar Shqiptar n versionin e plot e autentik t tij, tok me dorshkrimin autograf t poetit, Asdrenit me shpres se do t ndikoj sadopak n shmangien e botimeve dhe ekzekutimeve t tij me gabime n t ardhmen. Ndaj simboleve kombtare, far sht Flamuri dhe Himni, nuk bn t sillemi me pakujdesi e paprgjegjsi, por duhet t sillemi me respekt t thell e pietet t veant, ashtu si meritojn. Ja prse ky libr duhet lexuar duke u ngritur n kmb dhe, madje, duke qndruar s paku nj minut gatitu!

3 4

Shyqri Nimani, Trojet shqiptare n harta dhe stema, Entit i Teksteve dhe i Mjeteve Msimore t Kosovs, Prishtin 1995, f. 99. Prof. Dr. Gjovalin Shkurtaj/ As. Prof. Dr. Enver Hysa, Gjuha shqipe pr t huajt dhe shqiptart jasht Atdheut, Shtpia botuese Toena, Tiran 1996, f. 274. 11

Asdreni (1872-1947) BETIMI MI FLAMUR Hymn patriotik Rreth flamurit t prbashkuar Me nj dshir e nj qllim, T gjith atij duk iu betuar T lidhim besn pr shptim. Prej lufte ve ay largohet Q sht lindur tradhtor, Kush sht burr nuk frikohet, Po vdes, po vdes si nj dshmor! N dor armt do ti mbajm T mprojm atdhen m do knt, T drejtat tona ne si ndajm; Ktu armiqt skan vnt. Se Zoti vet e tha me goj Q kombe shuhen prmi dhe, Po Shqipria do t rroj; Pr t, pr t luftojm ne! O flamur, flamur, shenj e shenjt, Te ty betohemi ktu, Pr Shqiprin atdhen e shtrenjt, Pr nder edhe lavdimn e tu.
12

Trim, burr quhet dhe nderohet Atdheut kush iu b theror; Pr jet ay do t kujtohet Mi dhet, mi dhet si nj shenjtor! (ndrra e lot, Bukuresht 1912)

13

14

I. ARTIKUJ, ESE, REAGIME

15

16

BASHKIMI I SHQIPTARVE N NJ SHTET - E VETMJA ZGJIDHJE E DREJT E SHTJES KOMBTARE SHQIPTARE

N VEND T HYRJES
Kt tekst po e shkruaj n nj koh t vshtir, shum t vshtir: n kohn kur Shqipria (ajo gjysm Shqiprie!), e prfshir nga trazirat e brendshme q shprthyen pas dshtimit t t ashtuquajturave skema piramidale, po rrezikohet seriozisht si shtet. T shkruash n nj koh t till, t rnd e tragjike, pr nj tem sublime, si sht ajo e bashkimit kombtar, sht nj pun e pamiradijshme, pr t mos thn edhe nj veprim paradoksal. Historia u tregua edhe nj her njerk pr Shqiprin dhe shqiptart. Natyrisht, jo pa fajin e tyre. Sikur nuk mjaftonte dhuna dhe terrori i egr serb n Kosov (bastisjet, burgosjet - bashk me torturat njerzore ndaj t burgosurve,rrahjet, plakitjet dhe keqtrajtimet e tjera t prditshme e, madje, edhe vrasjet gjithnj e m t shpeshta rrugve dhe fshatrave t saj); sikur nuk mjaftonte shkelja dhe mohimi sistematik i t drejtave kombtare dhe njerzore t shqiptarve n Maqedoni, ku histeria antishqiptare arrin gjer aty sa krkohet jo vetm ndalimi i gjuhs shqipe, por edhe vdekja e atyre q e flasin at; sikur nuk mjaftonin hallet e prditshme t shqiptarve q jetojn n trojet e tyre n Mal t Zi e n Kosovn Lin17

dore dhe amria tragjike tashm gati e harruar; sikur nuk mjaftonte eksodi masiv i ktyre viteve - ajo braktisje absurde e atdheut; sikur nuk mjaftonte mrgata e prar, e br pik e pes n t katr ant e bots; sikur nuk mjaftonin edhe sa e sa plag e halle t tjera, t vjetra e t reja, por duhej t ndodhte edhe kjo q ndodhi dhe po ndodh n vet Shqiprin; brenda kufijve shtetror t saj: t destabilizohej Shqipria deri n at mas sa t gjendej n prag t shprbrjes s saj t plot si shtet! Tetdhjet e pes vjet pas shpalljes s pavarsis (1912), mbi gjysm shekulli pas prfundimit t Lufts s Dyt Botrore (1945) dhe shtat vjet pas rnies s sistemit totalitar komunist (1990), data gjithsesi t rndsishme n historin shqiptare t ktij shekulli, n fund t shekullit q po shkon dhe n prag t mijvjearit t ri, bota shqiptare u trondit edhe nj her nga themelet. Ajo q ndodhi n mars t ktij viti (1997) ishte e tmerrshme. Si nj ndrr e keqe. Si dhe pse, tani pr tani, mbase, as q ka rndsi. Ka koh pr analiza t hollsishme politike, sociale, psikologjike etj. E rndsishme sht t shptohet Shqipria dhe, bashk me t, edhe mbar kombi shqiptar n Ballkan. Pasojat do t jen t rnda e afatgjata dhe ato do ti ndiej gjat Shqipria dhe populli shqiptar, q posa kishin dal nga nj diktatur e gjat dhe e rnd gjysmshekullore. Le t shpresojm se Shqipria do t dal sa m par nga kjo gjendje, q e karakterizon anarkia dhe kaosi si pasoj e mosfunksionimit t organeve shtetrore dhe se shqiptart, posarisht ata q u prijn atyre, politikant shqiptar, do t nxjerrin msim nga ky psim dramatik, duke e prvetsuar njher e prgjith-

18

mon msimin e madh historik se kush smson prej historis e prsrit at. Kriza q pllakosi Shqiprin nuk duhet t bhet kurrsesi shkak q shqiptart t shkurajohen e t dshprohen dhe t heqin dor prej krkesave dhe aspiratave t tyre pr liri, pavarsi e bashkim kombtar si e drejt natyrore dhe e patjetrsueshme e do populli t ndar.

HISTORIA E SHTJES SHQIPTARE (Nj retrospektiv e rrudhur)

Historia e plot e shtjes shqiptare sht dhn n veprn e akademik Rexhep Qosjes, shtja shqiptare - Historia dhe politika, t botuar n gjuhn shqipe n Prishtin n vitin 1994 dhe t prkthyer e botuar edhe n disa gjuh botrore (frngjisht, anglisht etj.), vepr kjo, e cila mund t shrbej si nj vade mecum i shtjes kombtare shqiptare dhe si nj lloj programi nacional, pr t cilin sht folur aq shum n kto vite. Si thuhet n kt vepr t rndsishme t publicistiks shqiptare, shtja shqiptare, me prmbajtjen q ka sot, fillon prej Kongresit t Berlinit (1878), prkatsisht Konferencs s Ambasadorve n Londr (1912-1913), kur rreth 55 pr qind e tokave etnike dhe historike n t cilat shqiptart ishin popullat e vetme a shumic drrmuese u jepen fqinjve ballkanik - Serbis, Malit t Zi dhe Greqis dhe kur rreth 60 pr qind e popullit shqiptar mbetet jasht kufijve t Shqipris q si shtet krijohet m 1912.1

Rexhep Qosja, shtja shqiptare - Historia dhe politika, Instituti Albanologjik, Prishtin 1994, f. 5.

19

Duke e sanksionuar pushtimin ushtarak t trojeve shqiptare nga ana e fqinjve ballkanik, duke ia njohur Greqis, Serbis dhe Malit t Zi t drejtn e pushtimit mbi territoret shqiptare, fuqit e mdha evropiane n Kongresin e Berlinit dhe sidomos n Konferencn e Londrs - i bn nj padrejtsi t madhe historike popullit t lasht e liridashs shqiptar. Ktu, te ky vendim i padrejt i fuqive t mdha, q i shkputi shtetit t ri e t brisht shqiptar m tepr se gjysmn e tokave t tij, disa prej t cilave (Kosova, Pollogu, amria etj.) ishin ndr tokat e tij m pjellore, zn fill t gjitha fatkeqsit e mpastajme t popullit shqiptar. Shqipria u b m 1912, por ajo nuk u b si duhet t bhej dhe si e ndrronin ideologt e saj, rilindsit shqiptar, brezi i fundit i t cilve ishte ende gjall - e plot. I dshpruar pr kt gjymtim tragjik t atdheut, nj lufttar dhe poet popullor, n vargjet e tij t shkruara n frymn e poezis popullore, ligjronte: N koh t pleqris,/ M ran halle t rnda, Pr shkak t Shqipris / Q su b si ma kish nda.2 Kto vargje t poetit autodidakt Sali Butka shprehin dhembjen dhe keqardhjen e nj brezi t tr atdhetarsh shqiptar pr coptimin q iu b tokave shqiptare, por edhe pr shkak se n krye t shtetit t ri shqiptar erdhn jo rrall njerz q m s paku kishin luftuar pr krijimin e tij. N veprn e tij t mirnjohur Shqipria ka qen, sht e do t bhet (1899), q konsiderohet me t drejt si manifest i Rilindjes Kombtare Shqiptare, duke folur pr trsin dhe kompaktsin
2 Ndjenja pr Atdhe, Prmban Vjersha Istorike prej Sali be Butks, Kor, Shtyps.& Librarja Kora, 1920.

20

territoriale t Shqipris, Samiu thoshte se Shqipria prbhej nga katr vilajete dhe shtrihej n 80 mij qilometra t katripta.3 Prej katr qendrave t vilajeteve shqiptare vetm njra (Shkodra) mbeti brenda kufijve t Shqipris pas vitit 1912, ndrsa tri t tjerat (Janina, Shkupi dhe Manastiri) mbetn nn Greqin dhe Serbin, t cilat u zgjeruan territorialisht n dm t Shqipris. Pr m keq, shqiptart e mbetur jasht atdheut, nga sundimi i egr shekullor otoman ran nn nj sundim tjetr edhe m t egr. Pr ta filloi nj periudh e gjat dhune e terrori shtetror, q kishte pr qllim dbimin e tyre nga trojet ku kishin jetuar me shekuj. Kalvari i vuajtjeve t shqiptarve nn juridiksionin serb (jugosllav) dhe grek, paraqet nj nga kapitujt m tragjik t historis son kombtare. Sipas Nolit, ajo q ndodhte n krahinat shqiptare t Kosovs dhe t amris n vitet 20 t ktij shekulli, por edhe m hert e m von, ishte nj tragjedi n tri akte: shpasurim, shprngulje, shfarosje.4 Vetm n saje t vitalitetit t tij t rrall, populli shqiptar i Kosovs dhe i viseve t tjera shqiptare t pushtuara nga ushtria serbo-malazeze gjat luftrave ballkanike, pushtim ky q u sanksionua nga fuqit e mdha evropiane n Konferencn e Londrs, arriti ta ruante substancn e vet fizike e, bashk me t, edhe gjuhn, traditn, kulturn dhe identitetin e vet kombtar. Q t mos zhduken dhe asimilohen shqiptart kndej kufirit, krahas qndress dhe vitalitetit t tyre, kan ndikuar edhe disa rrethana t tjera: t qent me prkatsi fetare kryesisht myslimane ka qen njfar ledhi kundr asimilimit sllav, pastaj ndrprerja e planeve pr shprnguljen e tyre n
3 4 Sami Frashri, Shqipria ka qen, sht e do t bhet?, Tiran 1962, f. 37. Kshtu shprehej Noli n nj artikull frngjisht t botuar n gazetn Cri des peuples t Gjenevs n vitin 1929. Cituar sipas Vepra 3. Publicistika (1925-1949), Tiran 1988, f. 144.

21

Turqi t parapar n elaboratin e ubrilloviqit n vitin 1938 dhe n marrveshjen e ashtuquajtur xhentlmene, t nnshkruar po at vit ndrmjet qeveris jugosllave e asaj turke, si rezultat i fillimit t Lufts s Dyt Botrore etj. Edhe pas Lufts s Dyt Botrore, pavarsisht nga parimet q u proklamuan dhe nga premtimet q u dhan, vazhdoi politika shoviniste e shkombtarizuese ndaj shqiptarve q mbetn srish nn sundimin jugosllav. Masakra e Tivarit dhe lufta e Drenics (1945), aksioni pr mbledhjen e armve i vitit 1956, shprngulja me presion e shqiptarve n Turqi n vitet 50-60 dhe n Evrop e Amerik m von, gjendja e jashtzakonshme pas vitit 1981, suprimimi me dhun i autonomis s Kosovs n vitin 1989 dhe riokupimi i saj nj vit m von (m 1990), pasoj e t cilit sht edhe gjendja e sotme, jan dshmi elokuente q flasin qart pr pozitn e vshtir t shqiptarve t mbetur nn Jugosllavi. Edhe m keq e psuan shqiptart e mbetur nn Greqin. Pavarsisht nga t gjitha kto, rezistenca e shqiptarve kundr shtypjes e diskriminimit dhe prpjekjet e tyre pr liri e pavarsi nuk pushuan as n koht m t vshtira, kurse ndrra e tyre pr bashkim me Shqiprin nuk u shua kurr. Bashkimi i Kosovs (i pjess drrmuese t saj) dhe i viseve t tjera shqiptare prreth kufirit me Shqiprin, u realizua prkohsisht gjat Lufts s Dyt Botrore nn patronatin e Italis dhe t Gjermanis nazifashiste, q doln si humbse nga lufta. N Konferencn Themeluese t Kshillit Antifashist N pr Kosovn dhe Rrafshin e Dukagjinit, q u mbajt m 31 dhjetor 1943 dhe 1 e 2 janar 1944 n fshatin Bujan t Malsis s Gjakovs, t njohur me emrin Konferenca e Bujanit, pr22

faqsuesit legjitim t popullit t Kosovs solln vendimin pr bashkimin e saj me Shqiprin. N rezolutn e miratuar me kt rast, t ciln e nnshkruan jo vetm delegatt shqiptar, por edhe ata serb e malazez, ndr t tjera, thuhej: Kosova e Rrafshi i Dukagjinit asht nji krahin e banueme me shumic nga populli shqiptar, i cili si gjithmon ashtu edhe sot dshiron me u bashkue me Shqipnin.5 Mirpo, ky vullnet u mohua nga pala jugosllave, aleate n luft me at shqiptare, e cila, nga ana e saj, sqe e aft e as e gatshme ta mbronte at dhe nuk u prfill nga aleatt e mdhenj: Shtetet e Bashkuara t Ameriks, Bashkimi Sovjetik dhe Britania e Madhe, t cilt bn ndarjen e re t bots n sfera t interesit, duke e ln Shqiprin n sfern e bots lindore. Pas Lufts s Dyt Botrore, Kosova iu aneksua srish, me dhun e imponim si gjithmon, Serbis, n mbledhjen e mbajtur n Prizren n vitin 1945 n kushtet e shtetrrethimit dhe t gjendjes s jashtzakonshme. Kshtu, Kosova jo vetm q nuk u lejua t bashkohej me Shqiprin, sipas vullnetit t shprehur n Konferencn e Bujanit, e nuk iu dha statusi i republiks e as i autonomis (deri n vitin 1974) n kuadr t ish-federats jugosllave, por ajo dhe viset e tjera shqiptare u coptuan edhe m keq, duke u ndar n tri-katr njsi federale. N pranver t vitit 1981, rinia e Kosovs, por edhe mbar populli i saj, n demonstratat paqsore t organizuara n Prishtin dhe n qendrat e tjera t saj, krkoi avancimin e statusit juridiko-kushtetues t Kosovs n shkall t Republiks. Kto demonstrata nga organet m t larta partiake dhe shtetrore t Jugosllavis s athershme u karakterizuan si kundrrevolucion. Pasoi nj val e gjer dhe e egr ter5 Akademia e Shkencave e RPS t Shqipris, Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiran 1985, f. 536.

23

rori politik, propagandistik e policor, q zgjati plot nnt vjet dhe q u kurorzua me ndryshimet kushtetuese dhe me heqjen e autonomis s Kosovs n vitin 1989. Shprbrja e Jugosllavis n fillim t viteve nntdhjet, s cils n njfar mnyre i priu kriza e Kosovs, krijoi shansin pr zgjidhjen e shtjes s Kosovs dhe t shtjes shqiptare n prgjithsi, mirpo, ky shans, pr shkak t politiks s zhvilluar, por edhe t disa rrethanave t tjera jo t favorshme (gjendja jo e mir e shtetit am, qndrimi prsri jo i drejt i faktorit ndrkombtar etj.), nuk u shfrytzua sa e si duhet. N kt koh u artikuluan pr her t par publikisht si krkesa gjithpopullore krkesat politike t shqiptarve n Kosov dhe n viset e tjera etnike dhe u shfaqn opsionet pr zgjidhjen e shtjes shqiptare. Filloi edhe organizimi politik i shqiptarve mbi bazn e pluralizmit politik, organizim ky q u b sipas ndarjeve ekzistuese administrativo-politike t shqiptarve n Kosov, n Maqedoni, n Mal t Zi dhe n tri komuna t Serbis jugore (Preshev, Bujanovc e Medvegj), t cilat prej Referendumit t vitit 1992 e kndej do ta quajn veten Kosov lindore. Hapsira ekzistenciale shqiptare gjat shekujve ka ardhur duke u rrudhur. Kjo rrudhje ka qen fatale sidomos n kto njqind vitet e fundit. Fundi i ktij shekulli i gjen shqiptart n nj gjendje aspak t lakmueshme: me nj shtet t dobt e t prar kombtar, t cilit n koh t fundit i jan lkundur seriozisht themelet (me gjasa reale q ta kaprcej krizn, po qe se klasa politike shqiptare sillet n pajtim me situatn e krijuar) dhe me gjysmn tjetr t kombit nn sundimin e huaj, n nj pozit tejet t vshtir politike, ekonomike, kulturore e shpirtrore
24

(dhe, sht m keq, me t ardhme t pasigurt), q me pak fjal do t dukej kshtu: Kosova e shpallur Republik, por e okupuar, e ekspozuar kontrollit t plot t okupatorit dhe represionit t prditshm policor t tij, q zgjat tash sa vjet; shqiptart n IRJ t Maqedonis, q prbjn s paku nj t tretn e popullsis s saj e q krkojn statusin e popullit shtetformues n kuadr t ksaj ish-republike jugosllave, e cila n kushtetut i trajton ata si nacionalitet (nj eufemizm pr termin pakic kombtare), ndrsa n jet i diskriminon n t gjitha planet dhe shqiptart n Mal t Zi e n Kosovn Lindore, q edhe pse marrin pjes n jetn politike t republikave t tyre, Serbis dhe Malit t Zi, psojn t njjtin fat sikurse vllezrit e tyre n Kosov e n Maqedoni. Ky sht, pak a shum, realiteti politik shqiptar sot - pasoj e drejtprdrejt e shtjes s pazgjidhur kombtare.

STRATEGJIA E ZGJIDHJES S SHTJES KOMBTARE SHQIPTARE (Teza dhe mendime)

Kur dhe si mund t arrihet bashkimi i shqiptarve? Ksaj pyetjeje askush smund ti jap nj prgjigje t plot e t sakt. Nuk ka rregulla t shkruara se si mund t bashkohet nj komb i ndar e as si t lirohet ai - pjesa e tij q ndodhet ende n robri - nga zgjedha e huaj. Prognozat e sotme, sado t urta e t matura q t jen, mund ti prgnjeshtroj fare leht koha dhe rrethanat e nesrme. Bashkimi kombtar, si e vetmja zgjidhje e drejt e shtjes s pazgjidhur shqiptare, sht nj proces i gjat e kompleks historik, q skryhet pr nj dit e as pr nj vit, q sbhet me dekret e as me ndonj akt tjetr administrativ, politik, diplomatik a ushtarak, por krkon nj
25

angazhim afatgjat e permanent t krejt potencialit politik e njerzor t nj populli dhe doemos pun, durim, dije, menuri, guxim, por edhe sakrifica t mdha. Si t arrihet kjo? Kjo sht nj shtje q duhet ti jap prgjigje inteligjencia shqiptare dhe sidomos ajo pjes e saj q konsiderohet truri i kombit. Nuk do mend se bashkimi i nj kombi dhe i trojeve t tij nuk mund t bhet kurr po qe se nuk mbahet gjall vet ideja e bashkimit, pra po qe se pr t nuk flitet, nuk shkruhet, nuk mendohet e diskutohet (punt e mdha nuk mund t kryhen pa rrahjen e gjer e t gjithanshme t mendimeve) dhe sidomos po qe se pr sendrtimin e saj nuk punohet seriozisht e n vazhdimsi. t bhet? Si t veprohet? Ja disa ide, mendime e sugjerime, q edhe pse mund t mos jen plotsisht t reja e t panjohura, paraqesin, megjithat, nj ndihmes modeste prkitazi me kt shtje. - Duhet t hartohet nj program strategjik afatgjat nga institucionet tona m t larta shkencore, si jan akademit dhe universitetet, n t cilin do t parashiheshin rrugt, kahet dhe mundsit e avancimit t shtjes son kombtare deri n zgjidhjen e saj t plot bashkimin e shqiptarve n nj shtet, q sht e vetmja zgjidhje e drejt dhe e prhershme e shtjes shqiptare. Ky program do t duhej t prfshinte aspektin ekonomik, politik, ushtarak, diplomatik, demografik, kulturor, arsimor, shkencor, informativ etj. dhe, pasi t diskutohej e miratohej n nj Kuvend Gjithkombtar, do t bhej platform e obligueshme pr t gjitha organet shtetrore e subjektet politike, partit,

26

shoqatat dhe organizatat e ndryshme, komunitetet fetare dhe institucionet shkencore, arsimore, kulturore, informative etj. - sht i nevojshm krijimi i nj Instituti t Studimeve Strategjike me seli n Tiran (pr nevojn e ekzistimit t nj instituti t till sht folur edhe m par) t prbr prej ekspertsh t fushave t ndryshme (politikolog, historian, sociolog, jurist, ekonomist, demograf, ish-diplomat, strateg ushtarak etj.), pra me kuadro serioze e me program ambicioz e jo surrogate institutesh t tilla t prbr nga nj apo edhe dy-tre individ anonim e pa ndonj reputacion shkencor, intelektual a politik, merit e vetme e t cilve sht dgjueshmria ndaj shefave, far ka pasur tendenca t sajohen edhe n Tiran edhe n Prishtin. I konceptuar si nj trup ekspertsh q merret me studimin e prhershm interdisiplinar t situats politike n vend dhe n bot dhe t shtjes kombtare n kt kontekst, ky Institut do t ishte njfar truri i politiks shtetrore e kombtare shqiptare dhe do ta ushqente at vazhdimisht me t dhna, ide e opsione, ashtu si veprohet n vendet me tradit t gjat shtetrore e diplomatike. - Duhet t forcohet lvizja gjithpopullore n Kosov dhe n viset e tjera shqiptare, e cila n fakt sht nj lvizje me karakter kombtar e demokratik. Si pohojn njohsit e mir t shtjes shqiptare, prmes lvizjes paqsore aktive - me an t protestave, grevave, demonstratave, t padgjueshmris qytetare dhe formave t tjera t rezistencs paqsore t njohura edhe me dokumentet ndrkombtare e jo me poli-

27

tikn pasive t pritjes dhe t deklarimeve shterpe verbale mund t arrihet deri te pavarsia dhe, krahas saj, edhe te bashkimi kombtar.6 - Lvizja politike shqiptare n Kosov, n Maqedoni dhe n viset e tjera shqiptare n ish-Jugosllavi, t shkputura me dhun prej trungut t vet, nuk sht lvizje separatiste e secesioniste, si e paraqesin propaganda serbe dhe ajo maqedonase, por nj lvizje e cila mund dhe duhet t quhet lvizje irredentiste. Subjektet politike shqiptare, nn trysnin e inercionit t djeshm apo pr arsye t tjera, ngurrojn ta prdorin kt fjal - fjaln irredentizm, ndrsa n hapsirn politike shqiptare, kndej e andej kufirit, nuk ekziston asnj parti politike me emr dhe program irredentist. E, irredentizmi, si del edhe nga shpjegimi q i bhet n Fjalorin e gjuhs shqipe, ssht tjetr pos: Lvizje q krkon t bashkohen me atdheun tokat e pushtuara nga nj shtet tjetr. Lvizja irredentiste n Itali, ku edhe ka lindur s pari, ka prfunduar me bashkimin e krahinave me popullsi italiane t pushtuara nga Austro-Hungaria me Italin. Kosova dhe viset tjera shqiptare n ish-Jugosllavi jan toka t pushtuara, prandaj aty duhet t ekzistoj nj lvizje e gjall irredentiste, e cila nuk do t shuhet derisa ato t (ri)bashkohen me shtetin am - Shqiprin. - Duhet t punohet sistematikisht n planin politik, diplomatik, propagandistik etj. q shqiptart n ish-Jugosllavi t trajtohen si popull (e jo si pakic kombtare) dhe tu njihet e drejta e vetvendosjes. Shqiptarve n ish-Jugosllavi, q jetojn n trojet e tyre etnike t shkputura padrejtsisht nga shteti am dhe q prbjn gjysmn e kombit shqiptar n Ballkan, u takon dhe duhet tu njihet e drejta e
6 M gjersisht lidhur me kt shtje shihni: Rexhep Qosja, Me lvizje gjithpopullore deri te pavarsia, n librin Strategjia e bashkimit shqiptar, Instituti Albanologjik, Prishtin 1992, f. 124-137.

28

patjetrsueshme e vetvendosjes s popujve. Ata jan i vetmi popull n Evrop q u mohohet kjo e drejt. Dhe kjo sht nj padrejtsi e madhe q u bhet atyre. Po t ishte prfillur e drejta e vetvendosjes dhe e deklarimit t lir pas Lufts s Dyt Botrore, shtja shqiptare dhe posarisht shtja e Kosovs do t ishte zgjidhur n prputhje me rezolutn e Konferencs s Bujanit, q paraqet nj dokument me rndsi t madhe historike. - Me shprbrjen e ish-Jugosllavis dhe krijimin e shteteve t reja prej ish-republikave t saj u krijua nj realitet i ri politik n Ballkan. Krijimi i Ish-Republiks Jugosllave t Maqedonis (IRJM) si shtet me kufij ndrkombtar (t njohur edhe nga ana e qeveris s Shqipris) e vshtirson zgjidhjen e shtjes shqiptare. Tani shtja shqiptare nuk sht m vetm shtje e dy subjekteve ndrkombtare, Shqipris dhe Jugosllavis, si ishte m par, por shtje e m shum subjekteve dhe faktorve. - Propagands shumvjeare antishqiptare t fqinjve dhe posarisht asaj serbe, q mbshtetet kryekput mbi mite, legjenda e gnjeshtra, i duhet kndrvn me forcn e argumenteve shkencore, duke afirmuar n mnyr t kulturuar t vrtetn pr Kosovn dhe shqiptart. Derisa t tjert, fqinjt tan, pr ti mbajtur t pushtuara viset shqiptare dhe pr ta arsyetuar gjenocidin e br ndaj banorve q dikur kan banuar ose ende banojn n to, i kan mbushur me libra raftet e bibliotekave botrore, ne - pr ti dal zot vetes son dhe s vrtets son - vetm rrall e tek e kemi br kt, kryesisht si individ, ndrsa n mnyr institucionale nuk e bjm as sot si duhet. - Duhet ti bhet me dije opinionit ndrkombtar dhe veanrisht qendrave t vendosjes se bashkimi i Kosovs dhe i viseve t tjera shqip29

tare me Shqiprin nuk do t thot krijim i kurrfar Shqiprie t madhe (nocion i shpikur nga armiqt e shqiptarve e t Shqipris, q, her-her, shqiptohet, mjerisht, edhe nga vet shqiptart), por korrigjim i nj padrejtsie t madhe historike. Si i till ky bashkim nuk i cenon interesat e askujt, por sht kusht pr jet normale t kombit shqiptar n Ballkan dhe, herdokur, hert a von, edhe pr paqen e qetsin n rajon. - Pavarsisht nga gjendja aspak e mir n t ciln ndodhet sot Shqipria si shtet dhe shqiptart si komb, nuk duhet hequr dor kurrsesi nga ideja e bashkimit kombtar, sado e largt q mund t duket ajo. Pavarsisht nga disponimi momental, qoft ai zhgnjim prej situats s sotme - nj nga m t rndat n historin kombtare - a dshprim pr shkak t disfatave t djeshme apo edhe nga droja se dikush - brenda e jasht - mund t na quaj romantik, jorealist, naiv e iluzionist, ne duhet ta propagandojm iden e bashkimit kombtar dhe t punojm pr t, sepse bashkimi kombtar paraqet idealin m t madh historik n jetn e popullit shqiptar.7 Mbajtja gjall e ktij ideali t pavdekshm sht detyr parsore jo vetm e krijuesve dhe intelektualve shqiptar, por edhe e politikanve dhe e shtetarve shqiptar t t gjitha kohve dhe t t gjitha ngjyrave. - Duhet t punohet gjithashtu n prgatitjen e vet popullit shqiptar pr bashkim e unitet kombtar. Si? Prmes integrimeve n planin kulturor, arsimor e shkencor. Bashkimit politik i ka paraprir gjithmon
7 Shkrimtari dhe publicisti Lumo Skendo (alias Midhat Frashri), n nj ese t tij sociopolitik dhe antropologjik me titull Plagt tona ( na mungon? duhet t kemi?), t shkruar n vitin 1924, nnvizon nevojn e idealizmit si nj domosdoshmri pr jetn, ekzistencn dhe prosperitetin e popujve. Nj popull nuk rron dot pa ideal, pa nj shtytk, pa nj qllim q e bn t ecnj, t punoj, t prpiqet dhe t prparoj - shkruan ai. Midhat Frashri (Lumo Skendo), Vepra, Rilindja, Prishtin 1996, f.211.

30

bashkimi shpirtror. Rol t veant n kt mes do t luante krijimi i hapsirs dhe i institucioneve kulturore mbarkombtare, sepse kultura, duke qen thelbi i shpirtit kombtar dhe i qytetrimit sht njkohsisht shprehsja m e mir e aspiratave pr liri e bashkim kombtar, por edhe nj instrument pr ta arritur kt bashkim.8 - Duhet t punohet pa kompleks e me guxim n planin politik dhe diplomatik n sensibilizimin e opinionit ndrkombtar - ballkanik, evropian e botror - me t vrtetn pr shqiptart dhe t drejtn e tyre pr t jetuar t lir e t barabart me popujt e tjer - si krkes imediate politike, por edhe me t drejtn e tyre pr t jetuar n nj shtet - si synim strategjik i shqiptarve t ndar. U prket politikanve dhe diplomatve shqiptar t bjn hapa konkret n kt drejtim. - Rolin kryesor n kt plan - n planin politik dhe diplomatik, duhet ta luaj shteti shqiptar, Shqipria, e cila me kushtetut duhet t prkufizohet si shtet gjysma e territorit t t cilit sht nn sovranitetin e huaj (kjo klauzol duhet t figuroj n preambuln e kushtetuts s Republiks s Shqipris), ndrsa n planin kulturor dhe shpirtror Shqipria dhe veanrisht kryeqyteti i saj, Tirana, duhet t bhet Piemont i shqiptarve dhe i shqiptarizmit. - Integrimi ekonomik, krahas atij kulturor, arsimor dhe shkencor, sht gjithashtu nj aspekt shum i rndsishm i integrimit kombtar, por pr kt shtje, q do nj elaborim t gjer shkencor nga ana e ekspertve prkats, nuk e ndiej veten kompetent t flas. Vetm po shtoj se bashkimi kombtar e ka, natyrisht, edhe mimin e vet ekonomik.9
8 9 Alfred Ui, Vshtrim futurologjik mbi t ardhmen e kulturs, n librin Shekulli 21, Gjonlekaj Publishing Company, New York 1996, f. 149. M ka rn t lexoj n shtyp se bashkimi i dy Koreve-Veriore dhe Jugore-sipas llogaris s nj ekonomisti t njohur do t kushtonte 460 miliard dollar.

31

- Lidhur me rrugt, mjetet dhe metodat e zgjidhjes s shtjes kombtare, duhet konsultuar, m n fund, edhe mendimin e ekspertve ushtarak, sepse, duke qen nj problem i madh politik, problemi shqiptar mund t bhet, hert a von, edhe problem ushtarak-strategjik. Po tjetr? Meqense hapsira pr organizim m t mir e m efikas n t mir t shtjes kombtare sht e gjer, kurse mundsit pr avancimin e saj t shumta, po japim edhe disa ide e propozime q i konsiderojm, pak a shum, praktike e t dobishme: - T harmonizohen pikpamjet e qndrimet lidhur me zgjidhjen e shtjes kombtare, natyrisht pas rrahjes s gjer e t gjithanshme t mendimeve dhe t bashkrenditen aksionet dhe veprimet q duhen br, duke u marr vesh edhe pr rendin dhe prparsin e tyre. - T punohet seriozisht pr krijimin e nj filozofie t re politike n nivel gjithkombtar, e cila do t ndryshonte cilsisht nga politika e deritashme e parezultate, si n Shqipri, ashtu edhe n Kosov. Duhet hequr dor nga marrja e teprt me t kaluarn dhe duhet orientuar vmendjen kah e ardhmja; duhet t krijohet bindja se asgj e re nuk mund t arrihet pa mund e sakrifica dhe se liria nuk falet as dhurohet, por vetm fitohet dhe se bota i prkrah t fortit dhe t organizuarit. - T riaktualizohet dhe t realizohet ideja pr mbajtjen e nj kuvendi mbarkombtar nga prfaqsues t elits intelektuale shqiptare dhe nga njerz me autoritet moral, n t cilin do t shqyrtoheshin rrugt, format dhe mjetet e lufts pr lirim dhe bashkim kombtar dhe t sillej nj dokument i cili do ti obligonte t gjitha subjektet politike dhe shtetrore shqiptare n mbar hapsirn kombtare, si edhe n Diaspor.
32

- T ndrpritet lufta e ashpr dhe e pakompromis pr pushtet midis partive politike shqiptare dhe liderve t tyre sipas logjiks makiaveliste: qllimi e arsyeton mjetin, e cila tash sa vjet i ngjan nj lufte t ftoht brendakombtare. Shqipria, si shprehet n nj rast intelektuali i njohur disident polak Adam Mihnik duke folur pr Polonin, nuk mund t prosperoj e as t inkuadrohet n organizmat ndrkombtar, prderisa t jet vend i skandaleve politike e ekonomike dhe i grindjeve t pareshtura midis pozits dhe opozits, ku njra gjysm tenton ta zhduk tjetrn. - T bhet prkthimi n gjuh t huaja (n gjuht m me ndikim n bot: anglisht, frngjisht, gjermanisht etj.) dhe distribuimi i veprave t rndsishme letrare, shkencore e publicistike, t cilat e prezentojn n mnyr t denj e autentike shpirtin e trazuar t shqiptarit, si edhe t vrtetn pr shqiptart si popull me fat tragjik historik. - N funksion t prhapjes s shpejt informacionit pr shqiptart si kusht pr njohjen dhe afirmimin e tyre n bot m duket interesante dhe e qlluar ideja e profesorit arbresh t Universitetit t Kosencs, Franesko Altimari, pr krijimin e rrjetit shqiptar t Internetit ose, si e quajti ai, t Arbrnetit.10 Pr avancimin e shtjes kombtare shqiptare drejt zgjidhjes s saj t plot e prfundimtare duhet tu kushtohet kujdes i duhur edhe tri shtjeve t rndsishme: shtjes s pajtimit kombtar, shtjes s fes dhe shtjes s diaspors.

10

Kt ide Altimari e shfaqi n nj seminar kushtuar bibliotekaris shqiptare mbajtur n Tiran m 4.12.1996. Ndrkoh, si informohemi nga njohs t ksaj veprimtarie, dika sht br n kt drejtim.

33

SHTJA E PAJTIMIT KOMBTAR.-Bashkimi kombtar nuk mund t bhet pa u br m par pajtimi kombtar, sepse njerzit e armiqsuar nuk mund t bashkohen. Pajtimi kombtar nuk nnkupton kthimin n kurrfar njmendjesie, monizmi a monolitizmi politik e ideologjik, si mund t jet keqkuptuar dhe keqinterpretuar her-her ideja e pajtimit kombtar dhe iniciativa pr mbajtjen e nj kuvendi me kt emr. Prkundrazi. Shqiptart do t vazhdojn t ken mendime t ndryshme pr shtje t ndryshme politike e t tjera, por ata duhet t merren vesh, t arrijn nj koncensus lidhur me shtjen kombtare dhe paqen sociale, n mnyr q t mund ti harmonizojn e bashkrendisin qndrimet dhe veprimet e tyre n mbrojtje t interesave kombtare dhe shtetrore. Pajtimi kombtar nnkupton ndrprerjen e armiqsive t vjetra dhe pengimin e armiqsive t reja, t cilat e dmtojn unitetin kombtar; i frenojn proceset demokratike dhe konsolidimin e shtetit ligjor e t shoqris moderne civile dhe e vonojn procesin historik t bashkimit kombtar. Nj pajtim t till kombtar - midis forcave antagoniste gjat Lufts s Dyt Botrore ose edhe m par (lufta qytetare n Spanj) - e kan br francezt, spanjollt, italiant, gjermant dhe po e bjn ose prpiqen ta bjn edhe kroatt e serbt. Lufta e Dyt Botrore - Lufta Antifashiste N n Shqipri - ishte n njfar dore edhe luft qytetare midis dy palve kundrshtare: ballistve dhe partizanve. Q t dyja palt mendonin se ishin n rrug t drejt, duke e akuzuar njra-tjetrn pr tradhti dhe secila pal i kishte (dhe i ka) argumentet e veta pr kt. Pas lufts komunistt shqiptar q erdhn n pushtet, pa institucionin e zgjedhjeve t lira, u solln keq
34

me kundrshtart e tyre politik, duke i burgosur, luftuar e, madje, edhe duke i likuiduar ata jo vetm politikisht, por edhe fizikisht, kurse historin e shkruan ashtu si deshn vet: shum her duke e falsifikuar. Nj veprim tjetr malinj i tyre qe edhe e ashtuquajtura luft e klasave, e cila i ashprsoi shum marrdhniet ndrnjerzore. Mirpo, pr t gjitha kto historia e ka thn dhe do ta thot fjaln e vet, duke i gjykuar ashtu si e meritojn. Urrejtja dhe hakmarrja nuk shpien askund tjetr, pos n revanshizm, prandaj pajtimi kombtar shtrohet si e vetmja alternativ pr mbylljen e ksaj armiqsie t vjetr. Pajtimi i gjaqeve n Kosov dhe n viset e tjera shqiptare kndej kufirit, i cili mori prmasa t nj lvizjeje me karakter jo vetm humanitar, por edhe kombtar, sht nj shembull pozitiv q sduhet nnmuar. Po t ishte mbajtur Kuvendi pr Pajtim e Bashkim Kombtar, prkatsisht Kuvendi Gjithkombtar, sipas iniciativs s nj grupi intelektualsh shqiptar nga e tr hapsira kombtare n vitin 1992 dhe po t ishin respektuar (po tu ishin prmbajtur forcat politike shqiptare dhe sidomos njerzit q jan n krye t tyre) parimeve dhe ideve t tij,11 nuk do t kishin ndodhur kto q ndodhn n Shqipri n vitin 1997, kurse shtja kombtare dhe posarisht shtja e Kosovs si prbrsi kryesor dhe m i rndsishm i saj, do t kishte lvizur pak m shum nga vendi. SHTJA E FES.-shtja e fes sht nj shtje me rndsi t veant pr unitetin shpirtror, moral, social dhe politik t kombit, t
11 T shihet: Rezoluta mbi bashkimin shqiptar, n librin Strategjia e bashkimit shqiptar, f. 216-220.

35

ciln njohsi i mir i mendsis shqiptare, At Anton Harapi, e quante ashtja ma delikate e jets shqiptare.12 Shqiptart jan popull numerikisht i vogl q u takon tri konfesioneve: atij mysliman, ortodoks dhe katolik. Edhe pse kjo rrethan nuk paraqet nj prparsi t tyre, si pretendohet ndonjher n mnyr naive, megjithat sht nj rrethan fatlume fakti q shqiptart nuk vuajn nga fanatizmi fetar, por i ka karakterizuar gjithmon toleranca fetare. Shqipria sht i vetmi vend n Evrop, ku nuk jan br asnjher luftra fetare - vrente Konica. Rilindsit shqiptar krijuan standarde t larta n kt plan, duke nnvizuar prkatsin kombtare si tipar dhe vler themelore t shqiptarve. Kombsia i bashkon shqiptart shum m shum sesa i ndan feja - thot nj udhprshkrues francez i shek. XIX q kishte kaluar npr kto vise.13 Poeti dhe veprimtari i shquar rilinds, Pashko Vasa, i porosiste shqiptart q t mos shikonin kisha e xhamia, sepse fe e tyre ishte, sipas tij, shqiptaria. Ky varg lapidar i ktij poeti, nuk duhet kuptuar, natyrisht, si nj thirrje pr ateizimin e shqiptarve, si mund t jet interpretuar ndonjher n periudhn e ateizimit t dhunshm t Shqipris (sidomos pas vitit 1967), por as me sloganin feja e shqiptarit sht zoti (!), si ka tendenca t interpretohet sot n mnyr po ashtu koniunkturale. Mesazhi i tij sht i qart pr t gjitha koht: shqiptari prmbi fen v kombin; prkatsia kombtare ka qen pr t kurdoher m e rndsishme sesa ajo fetare. Nga kryeqyteti i Perandoris osmane, ku jetoi dhe vdiq, Naim Frashri, sikurse edhe Rilindsit e tjer, krkonte q shrbimet fetare t bheshin shqip dhe
12 13 At Anton Harapi, Vler shpirtrore. Kontribut pr trajtimin mendor t shqiptarit, Hylli i Drits, Tiran 1994, f. 160. Cituar sipas: Faik Konica, Shqipria, Kopshti Shkmbor i Evrops Juglindore, Buzuku, Prishtin 1991, f. 82.

36

nga klerik me vetdije kombtare. Edhe pse i takonte fes myslimane t sektit bektashi, Naimi i kushtonte vjersh Krishtit, njsoj sikurse Abas Aliut dhe u drejtonte popujve t Ballkanit nj mesazh miqsie. Fan Noli, edhe vet klerik, thoshte se shqiptart jan popull pagan me tri fe, ndrsa kishn e konsideronte, si shprehej tekstualisht erdhe t edukimit patriotik t njerzve (posarisht t shqiptarve n Amerik). E drejta e fes dhe e besimit sht e drejt elementare njerzore e do individi (ashtu si sht, tekefundit, e drejt e tij edhe t qenit ateist), por realiteti trikonfesional i popullit shqiptar, mnyra si kryhen shrbimet fetare dhe kleri q i kryen ato, por edhe ndrfutja dhe ringjallja e shum konfesioneve e sekteve fetare n Shqipri n periudhn postkomuniste, krkojn q institucionet tona shtetrore, politike, shkencore e kulturore (dhe, doemos, edhe ato fetare vet) t merren m seriozisht me kt shtje. Nuk sht i panjohur fakti se kleri, krahas rolit pozitiv n edukimin moral, shpirtror, por edhe kombtar t njerzve (pothuajse t gjith shkrimtart shqiptar n mesjet, por edhe shum t tjer m von, kan qen klerik), ka luajtur jo rrall edhe rol negativ, integrues e antikombtar, veanrisht n ato raste kur ka qen i pangritur ose edhe n shrbim t interesave t huaja. Nuk sht i rastit insistimi grek pr ta mbajtur nn kontroll kishn ortodokse shqiptare, duke emruar klerik grek n vend t atyre shqiptar (veanrisht n hierarkin e lart kishtare), misioni i t cilve n t kaluarn ishte lufta e hapt kundr gjuhs shqipe dhe kulturs shqiptare, kurse sot shprehet n forma m t sofistikuara. Tendenca t ngjashme nuk prjashtohen edhe nga konfesionet e tjera dhe qendrat e tyre. Emrimi i peshkopit grek Janullatos n krye t Kishs Ortodokse Autoqefale Shqiptare n
37

vitin 1992, pra 80 e sa vjet pas shpalljes s autoqefalis s saj dhe vazhdimi i qndrimit n Shqipri dhe i mbajtjes s ktij posti me rndsi (e, madje, edhe trajtimi disi i veant i fortlumturis s tij), sht nj veprim i dmshm, q do ta gjykoj historia. Shmangia e fardo shfaqjeje t fundamentalizmit fetar dhe sidomos atij islamik, duhet t jet preokupim i prhershm i t gjitha forcave politike e intelektuale shqiptare, por edhe i vet klerit atdhetar, n nivel gjithkombtar. Ideja e njsis s shqiptarve dhe e bashkimit t tyre kombtar nuk mund t ohet prpara, t shpejtohet e t avancohet (bile mund t retardohet e t ec prapa) pa nj politik t urt e largpamse shtetrore e kombtare edhe n pun t fes. SHTJA E DIASPORS.-Me fjaln diaspor (nga greq.dia-ndarje dhe spora-far), e cila, duket ngaq sht fjal e huaj, nuk haset n Fjalorin e gjuhs shqipe, prfshihen pjestart e nj populli q jetojn jasht atdheut t shprndar n vende t ndryshme t bots. Rrjedhimisht, diaspora shqiptare prfshin shqiptart q jetojn jasht trojeve t tyre etnike, n botn e jashtme.14 Duke qen popull i ndar, m se gjysma e t cilit jeton jasht kufijve t shtetit am, n kushtet e robris dhe t shtypjes kombtare, shqiptart jan njkohsisht edhe nj popull mrgimtar i shprndar n t katr ant e bots. Ktu e ka zanafilln metafora gjaku i shprishur, q prdoret sidomos tek arbresht e Italis (n jet dhe n krijimtarin letrare), t cilt paraqesin nj nga kolonit m t njohura t diaspors shqiptare. Sipas disa t dhnave nj
14 N mas-mediat shqiptare t Tirans, sidomos n ato elektronike, si sht Radiotelevizioni Shqiptar, fjala diaspor prdoret her-her gabimisht edhe pr shqiptart q jetojn n trojet e tyre etnike n Kosov, Maqedoni etj.

38

e pesta e shqiptarve sot jeton n Diaspor.15 Shkaqet e ksaj shkaprderdhjeje kaq t madhe t tyre jan kryesisht t natyrs ekonomike dhe politike. Banor t nj vendi t lasht, por t varfr, t cilit i kan rn mbi krye shum t kqija gjat historis, shqiptart jan detyruar ta braktisin vazhdimisht vendin e tyre. Tri jan valt m t mdha t zhvendosjes s tyre nga trojet etnike dhe t krijimit t kolonive shqiptare npr bot: ikja n Itali, kryesisht e aristokracis shqiptare, pas vdekjes s Sknderbeut; shprngulja me dhun e disa qindra mijra shqiptarve n Turqi n vitet 50 dhe eksodi masiv i viteve 90, kryesisht i t rinjve, por edhe i shum familjeve shqiptare nga Kosova e Shqipria, kryesisht n Evropn Perndimore. Dy jan punktet kryesore t diaspors shqiptare n bot: ai i Evrops Perndimore dhe ai i Shteteve t Bashkuara t Ameriks. Diaspora shqiptare n Amerik dhe pjesrisht edhe n Evrop u prket dy periudhave kohore: para dhe pas Lufts s Dyt Botrore. N periudhn e paslufts n Shqipri, sikurse edhe n Kosov, mrgata shqiptare n Perndim nuk sht par me sy t mir. Prkundrazi, ajo sht par si nj rrezik permanent nga ana e regjimit komunist t Tirans, i cili i ka ndjekur sistematikisht kundrshtart e vet politik dhe ideologjik, ndrsa regjimi jugosllav i Beogradit me ekspoziturn e tij n Prishtin e gjetk i ka ndjekur hap pas hapi e me t gjitha mjetet, deri edhe me likuidim fizik, sidomos ata q kan punuar n dobi t shtjes kombtare dhe q jan prpjekur ta afrojn dhe organizojn mrgatn ton mbi kt baz. Kur nuk ka arritur ta prvetsoj me an t propagands perfide ose ta friksoj me masa t ndryshme represive, policia jugosllave ka ndrmarr edhe aksione konkrete kundr grupeve m prfaq15 Shekulli 21, New York 1996, f. 284.

39

suese dhe individve m t spikatur t lvizjes politike e kombtare shqiptare n Evrop. Diaspora shqiptare sht nj faktor i rndsishm i lvizjes kombtare shqiptare. Mu pr kt, organizimi i saj mbi baza partiake pas vitit 1990 ishte nj veprim i pamatur dhe i dmshm i partive tona politike. Organizimi i diaspors shqiptare mbi kt baz, sidomos n kushtet e pluralizmit politik, kur numri i partive politike sht i madh n seciln nga ngastrat e atdheut (Shqipri, Kosov, Maqedoni etj.), ka ndikuar negativisht n unitetin e saj, prkatsisht e ka prar shum at. Prandaj, shtrohet nevoja e rishikimit t ktij veprimi dhe, natyrisht, edhe e shuarjes s degve t partive politike n mrgim. Gjithnj e m shum ka zra, nga t gjitha ato forca t cilat interesat kombtare i ven prmbi ato partiake (e t tilla ka edhe n radht e vet partive politike), q e krkojn kt. Shqiptart q jetojn prkohsisht ose prgjithmon n botn e jashtme, duhet ti ruajn lidhjet me atdheun, me njerzit e tyre n vendlindje, me jetn, zakonet, gjuhn dhe kulturn e tyre. Ata duhet t organizohen mbi baza kulturore e kombtare e jo partiako-politike. Duhet t ekzistoj Bashksia e shqiptarve t mrguar si dhe shoqatat e tyre kulturore; duhet t rivitalizohen federatat gjithshqiptare t tipit t Vatrs, t ciln e drejtuan aq gjat dhe me aq sukses intelektual t shquar si Noli, Konica e t tjer. Nuk prjashtohet edhe ekzistenca e lobby-ve t ndryshm, t cilat veprojn n planin e sensibilizimit t opinionit publik dhe t qeverive t vendeve ku jetojn e veprojn me shtjen shqiptare. Pr t gjitha kto duhet t kujdesen, natyrisht, organet shtetrore, kshtu q pran qeveris s Republiks s Shqipris dhe t Kosovs duhet t ekzistojn edhe ministrit e emigracionit dhe t diaspors. Njerzit tan n botn e jashtme, qofshin puntor t prkohshm a
40

mrgimtar t prhershm, nuk jan kursyer pr atdheun. Ata e kan ndihmuar vazhdimisht e pa kursim at, sidomos materialisht. Po atdheu ka br pr ta? Pak ose aspak. Duhet t institucionalizohet urgjentisht mbledhja e ndihmave materiale t mrgimtarve tan dedikuar vendlindjes (n mnyr q t shmangen keqprdorimet e mundshme) dhe t punohet sistematikisht e me plan pr ruajtjen e identitetit kombtar t tyre (sidomos t t rinjve) nga rreziku i asimilimit. Fmijve t mrgimtarve tan duhet tu sigurohet shkollimi plotsues cilsor n gjuhn amtare, n mnyr q duke u lidhur me kulturn e origjins t shmanget ose t shtyhet sa m shum procesi i asimilimit. Duhet t mendohet edhe pr kthimin e shqiptarve t shprngulur n atdhe; pr investimin e kapitalit t bisnismenve shqiptar n viset shqiptare; pr shkollimin e fmijve t mrgimtarve tan n universitetet shqiptare, veanrisht n Tiran etj.16 Vetm kshtu diaspora shqiptare mund t bhet krah i fort i lvizjes son kombtare dhe faktor i rndsishm n avancimin e shtjes kombtare shqiptare drejt zgjidhjes s saj t plot e prfundimtare - bashkimit kombtar.

N VEND T PRFUNDIMIT
Bashkimi i shqiptarve n nj shtet sht e vetmja zgjidhje e drejt e shtjes kombtare shqiptare. Bashkimi i Kosovs dhe i viseve t tjera shqiptare ku ata jan popullat e vetme ose shumic me Shqiprin nuk sht kurrfar pretendimi shqiptaromadh, si trumbeton propaganda antishqiptare, por nj krkes e drejt dhe e natyrshme. Se sa
16 Nj tekst shum instruktiv prkitazi me fatin dhe pozitn e diaspors shqiptare, posarisht asaj t Ameriks, sht ai i prof. Peter Priftit n librin Shekulli 21, f. 71-74.

41

sht politikisht reale kjo krkes, domethn se a sht e realizueshme sot dhe a do t jet edhe nj koh t gjat, kjo sht shtje tjetr, por historikisht sht kshtu dhe assesi ndryshe. Populli shqiptar sht i vetmi popull n Evrop, m tepr se gjysma e t cilit jeton jasht kufijve t shtetit am, kurse gjysma e shkputur me dhun prej tij, q jeton n trojet e veta n Kosov, n Maqedoni, n Mal t Zi etj. - i vetmi popull n Ballkan q i mohohet e drejta e vetvendosjes. Pr t qen absurdi edhe m i madh, ktij populli i mohohen dhe i shkilen sistematikisht e n mnyr brutale edhe t drejtat elementare kombtare e njerzore, edhe sot, n fund t shek. t 20-t dhe n prag t shek. 21-t. Bashkimi i shqiptarve n nj shtet n kushtet e sotme t krizs politike, ekonomike, morale dhe sociale q ka prfshir Shqiprin dhe, n njfar mase, edhe mbar botn shqiptare, mund t duket dika e largt dhe iluzore; nj ndrr e paarritshme. Ka autor, edhe nga radht e intelektualve shqiptar, q e thon haptas kt, pothuajse me nj ndjenj vetknaqsie.17 Edhe n qoft se rrethanat e brendshme dhe t jashtme do ti detyrojn t pranojn prkohsisht nj zgjidhje t pjesshme t shtjes s tyre kombtare, shqiptart nuk duhet t pushojn s ndrruari dhe s punuari pr kt ideal t madh t historis s tyre. N shrbim t ktij projekti e ideali t madh kombtar e vlen t vihet i tr potenciali ekonomik, politik, shkencor e njerzor i Kombit Shqiptar n Ballkan dhe n Bot dhe t bhen sakrifica nga m t mdhat. Kjo sht pun q duhet ta bjn vet shqiptart, detyr e tyre, ndrsa bashksia ndr17 Publicisti Sh. Maliqi shkruan: Un mendoj se bashkimi n nj shtet sht iluzor dhe i paarritshm. N librin: Shekulli 21, f. 284.

42

kombtare duhet tua njoh atyre kt t drejt t ligjshme. Do ta bj kt kur t bindet pr vullnetin, vendosmrin dhe gatishmrin e tyre pr ti uar punt gjer n fund, pavarsisht nga pengesat dhe sakrificat. Ideja e bashkimit kombtar sht nj ide e madhe dhe frymzuese. Si e till ajo ka hyr thell jo vetm n ndrgjegjen kombtare t popullit shqiptar, por edhe n krijimtarin e tij shpirtrore. Thuhet se poeti Lasgush Poradeci e kishte zakon t thoshte: Do t vij nj dit, kur do t vem n dasm e do t urojm: Mos e pifshim kt got, po t mos bashkohemi me Kosovn! Dhe do t vem n vdekje dhe do t ngushllojm: Mos e pifshim kt got n mos u bashkofshim me Kosovn! (...) Do t vij nj koh kur dollia do t filloj me kto fjal: Mos e pifshim kt got n mos u bashkofshim me Kosovn!18 Ather kur kto fjal t poetit - ky amanet sublim drejtuar brezave t sotm dhe t nesrm t shqiptarve - t bhen dolli n do dasm e gazmend familjar e, madje, edhe n fatkeqsi e vdekje - kudo ku buks i thon buk e ujit uj - ather do t bhet patjetr edhe Bashkimi Kombtar Shqiptar. Ashtu qoft! Tekst i shkruar pr projektin KOMBI, q pritet t dal n Nju-Jork (SHBA).

18

Petraq Kolevica, Lasgushi m ka thn... (Shnime nga bisedat me Lasgush Poradecin), Tiran 1992, f. 166.

43

SHQIPTART - MES MITIT DHE REALITETIT

Miti mbi shqiptart si popull luftarak, gjaknxeht, q sduron, q vret etj., sikur sht mistifikuar n koh t fundit. Shqiptari sht br gjakftoht (pr t mos thn edhe apatik), joluftarak, njeri q duron shum dhe q nuk provokohet leht (pr t mos thn aspak); njeri q matet shum e q mendon gjat para se t ndrmarr fardo hapi dhe q pret, pret, pret dhe, natyrisht, shpreson. Sepse, shpresa vdes e fundit! Miti mbi shqiptarin luftarak, gjaknxeht etj. jo vetm n planin kolektiv, por edhe n at individual, n kohn ton, pra, sht luhatur seriozisht, pr t mos thn se sht prmbysur krejtsisht. Dhe ky mistifikim sht br pikrisht n Kosov - n djepin e kryengritjeve shqiptare dhe t rezistencs s armatosur kundr pushtuesve turq, sllav etj. Dikush do t thot: shqiptart jan prcaktuar pr rezistenc paqsore, pr zgjidhjen e problemeve me mjete e metoda politike, paqsore e demokratike, si jan marrveshja e dialogu etj. Dhe ktu ska asgj t keqe. Prkundrazi. Ska gj m t mir se sa t zgjidhen problemet me marrveshje, pa gjakderdhje, pran tryezs s rrumbullakt, mirpo prvoja historike dhe kjo q po ndodh aktualisht n hapsirn e ish-Jugosllavis sikur na bjn skeptik pr kt dhe sikur na bindin gjithnj e m shum pr t kundrtn.

44

REZISTENC PAQSORE APO NNSHTRIM?

Nse jo m par, ather nga 5 korriku i vitit 1990, Kosova sht e okupuar krejtsisht nga Serbia. Shqiptart, q prbjn 90 pr qind t popullsis s saj, jan prjashtuar krejtsisht nga rrjedhat e jets; kan mbetur pa shkoll, pa buk dhe, natyrisht, edhe pa liri, t ciln, sht e vrteta, as q e kan njohur ndonjher plotsisht. Ata rrihen, torturohen, burgosen, vriten, fyhen, nnmohen, prbuzen, krcnohen; largohen nga vendet e puns; nxirren nga banesat; u mbyllen dyqanet, shkollat, spitalet; u merren t hollat n mes t rrugs nga ana e policis, pra plakiten n pik t dits; u bastisen shtpit; u vriten djemt n ushtrin e huaj apo edhe n rrug; u mbyllen shkollat, institucionet shkencore e kulturore, Universiteti, Akademia e Shkencave dhe e Arteve dhe - asgj. Ose, pothuajse asgj. Ata heshtin. Durojn. Presin dit m t mira. Shpresojn. Shqiptart luftarak, gjaknxeht, trima t artur, q, nga ana tjetr, ia shkrepin fqiut vetm pr nj sharje, pr nj shikim t shtrembr, pr nj refuzim t dors s vajzs etj. etj. Vetm n kto muajt e fundit, gjat ktij viti, kan ndodhur dhjetra vrasje t shmtuara, edhe pse n Kosov sht br pajtimi i gjaqeve dhe sht dhn besa, sht br betimi q t mos ngrihet dor kundr vllait. Sidomos tani q hasmi na sht ulur kmbkryq n vatr. Vetm para ndonj viti t gjith ne do ti konsideronim heretike (pr t mos thn edhe antikombtare) fjalt e Konics - konstatimin e tij pr karakterin e shqiptarit, pr mungesn e idealit n mesin e bashkkombsve t tij. Nj ndr karakteristikat fatkqija t shqiptarit, madje nj karakteristik e dukshme - sht mungesa e idealit mes tyre. N nj vend ku njerzit
45

vdesin aq leht pr kurrgjsend, nuk ka raste t vdekjes pr nj ideal a kauz a shtje.1 Mirpo sot, fjalt e Konics, sado q mund t mos na plqejn, tingllojn t vrteta e aktuale, kurse konstatimi i tij nuk mund t mos na duket i pranueshm. Dhe, e vrteta, qoft edhe e hidhur, sht m e mir sesa iluzioni e gnjeshtra!

DINJITETI I RRNUAR
Miti mbi shqiptarin (dhe shqiptaren) si njeri q v n plan t par nderin, krenarin dhe dinjitetin, po ashtu sikur sht mistifikuar n koh t fundit. Dhe ky mistifikim sht br kryesisht n Shqipri. Poeti Xhevahir Spahiu, n librin e tij m t ri me poezi, Koh e krisur, ka nj vjersh t shkurtr me titull Ulje mimesh, n t ciln thuhet: 30 lek nj kg. mish, nj buk e zez 4 lek. Po m lir? Nj kg. dinjitet.2

Sjelljet e pahijshme brenda dhe jasht: vjedhjet, plakitjet, huliganizmi, banditizmi, prostitucioni (flitet pr nj numr shum t madh femrash shqiptare q e ushtrojn zanatin m t vjetr n bot n Itali,
1 2

Faik Konica, Shqipria, kopsht shkmbor i Evrops Juglindore, Buzuku, Prishtin 1991, f. 91. Shqipruar nga A. Karjagdiu. Xhevahir Spahiu, Koh e krisur, Shtpia Botuese e Lidhjes s Shkrimtarve, Tiran 1991, f. 113. 46

n Greqi etj.) - flasin pr nj rnie t dukshme etiko-morale. E di se dikush do t thot se kto dukuri jan pasoj e krizs ekonomike, sociale dhe shpirtrore, kurse kriza pasoj e diktaturs dyzet e sa vjeare, mirpo shqiptari edhe n t kaluarn ka qen i varfr, skamnor, nevojtar, i uritur, i zhveshur - por e ka ruajtur nderin dhe krenarin. Shqipria sot ka marr n dor shkopin e lypsis; shqiptari sht br sinonim i atij q lyp, lakmon, mashtron - sht projektuar si jovler. N vend q t ishte e kundrta. Shtegtarja e njohur dhe mikja e madhe e shqiptarve, mis Edit Durham, e cila na ka obliguar shum si popull, n librin e saj Barra e Ballkanit rrfen se si gjat shtegtimit t saj npr Maqedoni n dekadn e par t ktij shekulli: e ndiqnin fshatart nat e dit, duke i krkuar ushqim dhe veshmbathje. Vendoseshin pran shtpis ku gjendej ajo dhe nuk largoheshin derisa merrnin dika. Madje edhe kur u thoshte se nuk ka gj me vete, nuk luanin nga vendi. Kur vajti n Shqipri, z. Durham priste ti ndodhte e njjta gj, por, pr habin e saj, kurrkush se luti pr asgj.3 Si shpjegohet kjo, pos me faktin se shqiptari, ndryshe nga fqinjt e tij, n kt rast maqedon, e ka prballuar me dinjitet edhe varfrin dhe nuk sht katandisur moralisht edhe kur ka psuar fatkeqsi t rnda, aq m par kur kt e thot nj vzhguese e huaj, e ardhur nga Anglia e largt, e jo ndonj autor shqiptar. Mos, vall, t gjitha kto kan qen vetm mit e jo edhe realitet? Mos, vall, puritanizmi yn moral ssht tjetr vese dika e shtirur,

Cituar sipas parathnies s Nolit pr librin e Konics Shqipria..., Fan S.Noli n 100-vjetorin e lindjes, Instituti Albanologjik, Prishtin 1984, f. 313. 47

nj mask? A thua ne shqiptart jemi msuar me prfytyrimin mitik e folklorik pr vetveten dhe vshtir shkoqemi prej tij? Realiteti, sado i hidhur q t jet, sht, megjithat, m i plqyer se miti, sepse atij nuk mund ti iket, por para tij nuk duhet ndenjur duarkryq; nuk duhet br sehir fatkeqsin e jo m ti japsh goditje atij q gjendet buz gremine. Shqiptart sot, prvese me krizn ekonomike e politike, ballafaqohen edhe me nj destruktivitet e autodestruktivitet t uditshm, q sht pasoj e ndrydhjes shumvjeare; e mllefit t akumuluar; e liberalizimit t shtypit; e heqjes s censurs; e mosdijes, por edhe e shum faktorve t tjer. Fakt sht se shum her nuk mund t vihet nj kufi i prer midis atij q rrnon nga mosdija dhe atij q kt e bn me qllim t keq e synime t errta. Frazeologjia patriotike e demokratike sot ka vrshuar fjalimet e veprimtarve politik, si n Kosov, ashtu edhe n Shqipri dhe shkrimet e shumta t njerzve t pens. Shtypi, gazetat e prditshme e javore, pos rolit pozitiv q kan luajtur n demokratizimin e jets; n vlersimin dhe rivlersimin e s kaluars; n montimin e burokracis dhe t diktaturs etj., shum her i kan kontribuar ksaj psikologjie t shkatrrimit dhe t vandalizmit. Shqipria e sotme i ngjan, ashtu si thoshte Dikensi pr Anglin e kohs s vet, nj shpendi t puplitur gati pr t shkuar n hell.... Atdheu i shqiptarve, i cili, n flamurin e tij, ndr m t bukurit n bot, ka pr simbol nj shpend - shqiponjn, ka ardhur n nj situat t till, t vshtir e tragjike - gati pr t shkuar n hell! Historia tregon se n situata t tilla kan qen, pr arsye t ndryshme, edhe shtete t mdha e me tradit t gjat si Anglia, Gjermania, Italia etj. Poeti m i madh i

48

Italis, Dante Aligeri, n nj ast dshprimi, i drejtohej vendit t tij me kto fjal: Orzez Itale, zoj provincash sje, por kupleraj!. Demokratizmi i jets, sikurse edhe n vendet e tjera t lindjes, edhe tek ne shqiptart dhe posarisht n Shqipri, u shoqrua me mjaft anomali e paradokse. Heqja e censurs bri q jo rrall t rrnohen kriteret - n arsim, n shkenc, n krijimtarin letrare e publicistike etj. N Kosov, deinstitucionalizimi kulturor shkaktoi rrnimin e sistemit t vlerave, anarkin e kritereve, shfaqje t kiit patriotik, matrapazllk me ndjenjat nacionale, menaxherizmin e smur, privatizimin e palejueshm etj. Kultura shqiptare n Kosov, sikurse edhe qenia jon kombtare n prgjithsi, sot sht m e rrezikuar se kurdoher m par.

KAMBANA BIE PR AT Q KA VESH

Procesi i serbizimit dhe i kolonizimit t Kosovs, q synon ndryshimin e strukturs etnike t krahins jugore serbe - nj nga objektivat kryesor t politiks hegjemoniste serbomadhe - po deprton n trupin e saj si metastazat e kancerit n trupin e t smurit. N Prishtin dhe n qytetet e tjera t Kosovs bie n sy kudo dekori serb dhe, madje, edhe ortodoks pravosllav. Kisha, prmendore e mbishkrime cirilike kudo. Dhe nuk m duken me vend pikpamjet e atyre q thon se Serbia nuk ka arritur t bj asgj n Kosov! Preferoj filozofin e skepticizmit produktiv (term i filozofit gjerman Ernst Bloh), q mobilizon, n vend t optimizmit naiv, joproduktiv e vetmashtrues, q v n gjum. Kambana, thon, bie pr at q ka vesh. Si ti vihet ledhi ktij procesi? Si t pengohet ai n kushtet e okupimit t Kosovs, kur shqiptart jan prjashtuar plotsisht nga sistemi
49

dhe kan marr n sy udht e bots? Eksodi, si quhet shprngulja e sotme, moderne, sht nj nga plagt tona m t mdha aktuale. Nse deri diku mund t arsyetohet shkuarja e prkohshme e t rinjve q kan dal n botn e jashtme pr tiu shmangur mobilizimit dhe shrbimit n armatn jugosllave apo edhe e familjeve ekonomikisht t rrezikuara q kan mbetur pa kurrfar t ardhurash (edhe pse solidariteti ka qen i madh dhe ndihmat nuk kan munguar), si mund t shpjegohet shprngulja e shum familjeve, sidomos nga fshati, q kan pron, toka, shtpi, mjete moderne teknike etj.; ose ikja e disa kuadrove q gjat viteve 70, n kohn kur Kosova e kishte autonomin, i kan gzuar t gjitha privilegjet e saj; me vite e dekada kan ndenjur n poste drejtorsh, shefash, kryetarsh, sekretarsh etj., kurse tani e braktisin at dhe shkojn n Evrop a n Amerik pikrisht n saje t lidhjeve q i kan krijuar n kohn kur kan qen n krye t atyre institucioneve e ndrmarrjeve, t cilat sot jan vn nn masa t dhunshme ose jan suprimuar?! Nj plag tjetr q e rrezikon sot, sikurse edhe n t kaluarn, qenien ton kombtare dhe e dobson lvizjen ton, prpjekjet tona pr lirim dhe bashkim kombtar - me gjith homogjenizimin e arritur sidomos n kt an t kufirit - sht edhe plaga e vjetr e ndasive dhe e prarjes. Populli yn nuk e ka, mjerisht, njsin e fes dhe t territorit, por e ka njsin e tradits, t kulturs, t historis dhe sidomos t gjuhs. Sabri Godo, i cili duket si shkrimtar dhe posarisht si autor romanesh historike, u tregua m i suksesshm sesa si politikan, n romanin e tij t madh epope Sknderbeu, prdor shprehjen: Populli i gjuhs shqipe. Nuk e di a mund t thuhet kshtu pr ndonj popull tjetr n bot. Ne si popull tash njzet e m shum vjet e kemi gjuhn
50

e njsuar letrare kombtare, e cila u ka penguar aq shum mu atyre qarqeve q prej shqiptarve kan dashur t krijojn dy popuj (Albanci dhe Shiptari), por n sken kan dal forca q krkojn rishikimin e vendimeve t Kongresit t Drejtshkrimit t mbajtur n Tiran n vitin 1972 dhe t Konsults Gjuhsore t Prishtins t vitit 1968, nn pretekstin se ato jan mbajtur n kohn e monizmit dhe se njsimi i gjuhs shqipe sht br kinse me direktiv nga lart! E keqja sht se ato forca po vijn duke u shtuar dhe duke u br gjithnj e m agresive. Thuase nuk kemi probleme t tjera, por duhet t merremi me nj problem t cilin tashm, tekefundit, mir a keq, e kemi zgjidhur! Shqiptart jan, si sht thn, popull i ndar. Shqiptart jan sot i vetmi popull i Evrops m tepr se gjysma e t cilit jeton jasht kufijve t shtetit am, Shqipris. Shqiptart jetojn n katr-pes shtete ballkanike, kurse me shprbrjen e Jugosllavis dhe krijimin e shteteve t reja prej ish-republikave t saj, ekziston rreziku q qenia e tyre t dekompozohet edhe m tutje. Nga ky aspekt fati yn ta kujton pak a shum fatin e kurdve. shtja shqiptare sht nj nga shtjet m komplekse kombtare ballkanike e evropiane dhe si e till ajo nuk mund t zgjidhet drejt dhe prfundimisht pa aplikimin e parimit t vetvendosjes s popujve. Zgjidhja e krizs jugosllave, e cila ka gjasa t shndrrohet n kriz ballkanike, nuk mund t bhet me formuln e paprekshmris s kufijve (asgj n bot nuk sht e pandryshueshme, prandaj as kufijt!), por me aplikimin e parimit etnik: territori u takon atyre q jetojn n t! Faktori ndrkombtar, n radh t par Evropa dhe Shtetet e Bashkuara t Ameriks, si pohojn edhe disa personalitete t huaja, do t

51

duhej t merren m seriozisht me shtjen shqiptare; do t duhej, pra, ta ndryshojn qndrimin e vet ndaj ksaj shtjeje. Mirpo, q t tjert ta ndryshojn qndrimin ndaj nesh, duhet t ndryshojm ne vet. Sa m shpejt aq m mir. Fjal hyrse n tribunn e Forumit t Intelektualve Shqiptar me tem Shqiptart sot. Jehona (Preshev), nr. 8-9, tetor-nntor 1992.

52

LOJ ME VULLNETIN E POPULLIT

(Edhe nj her pr shtjen shqiptare n Maqedoni)

KUFIJ T RINJ MESPRMES TROJEVE SHQIPTARE

Njohja e Maqedonis nga ana e BE-s, sigurisht jo me kt emr, pra jo me emrin q ka, por me emr t modifikuar, Ish-Republika Jugosllave e Maqedonis, pr shkak t vetos q ka vn Greqia, sht shtje ditsh (pritet q kjo t ndodh s shpejti n mbledhjen e Kshillit Evropian q do t mbahet n Edinburg). Pas Sllovenis, Kroacis dhe Bosnj-Hercegovins, Maqedonia sht republika e katrt e ish-federats jugosllave q do t njihet nga bashksia ndrkombtare si shtet sovran dhe i pavarur. sht e vrteta, me gjith vshtirsit e shumta ekonomike, politike, sociale etj., ajo tashm funksionon si shtet dhe ne shqiptart, po qe se dshirojm t lirohemi nga mentaliteti yn ngapak folklorik i nnmimit t kundrshtarve, duhet t bhemi t vetdijshm pr kt dhe ti qasemi si nj fakti real politik. Kufiri midis Maqedonis dhe Kosovs, prkatsisht midis Maqedonis dhe Serbis q e mban nn thundr Kosovn, te Hani i Elezit dhe n Glloboic, po funksionon pr mrekulli, ashtu sikurse edhe vendkalimi kufitar midis Shqipris dhe Maqedonis n Qafasan (kshtu shqiptohet maqedonisht toponimi shqip Qafthan afr Strugs), i cili n koh t fundit

53

po frekuentohet aq shum sa deri para ndonj viti do t dukej e pabesueshme.

MAQEDONIA ZVICRA E BALLKANIT

Maqedonia, e njohur tashm nga ish-republikat e pavarsuara jugosllave, nga dy shtete ballkanike (Turqia dhe Bullgaria) dhe nga nna Rusi (Jelcini e njohu at n aeroplan, n rrug pr n Sofje), por e zn ngusht n unazn e bllokads greko-serbe, me gjith strukturn e saj heterogjene etnike (t paverifikuar ende prfundimisht nga nj regjistrim i sakt dhe objektiv), ka gjasa q t njihet m n fund nga bashksia ndrkombtare, por shtja shqiptare n kuadr t saj (shtja e mbi 500 mij apo e rreth nj milion shqiptarve t mbetur brenda kufijve t saj), vazhdon t mbetet pezull - e pazgjidhur. Subjektet politike shqiptare n Maqedoni (partit politike, grupi i deputetve shqiptar n parlamentin e Maqedonis etj.) sikur e kan humbur rrugn n oborr t vet. Ata pothuajse e fashitn ose s paku e spostuan aktivitetin e tyre politik pikrisht n momentin kur ishte m se i nevojshm intensifikimi i tij: n intervalin e zgjatur kohor t pranim-mospranimit t Maqedonis, jo pr shkak t pozits s padefinuar t shqiptarve n t, por pr shkak t kontestimit t emrit t saj nga ana e fqinjes jugore dhe antares s Dymbdhjetshes evropiane, Greqis. Edhe pak bhet viti qyshse shqiptart n Maqedoni, t prir nga partit politike dhe subjektet e tjera t organizuara, mbajtn me sukses Referendumin pr Autonomin politiko-territoriale; pak koh m von doli n sken ideja e Republiks Autonome Ilirida (u prgatitn dhe u publikuan dokumentet e saj), por, pas ksaj, gjithka ngeli n
54

vend, u stopua, kurse nj pjes e forcave q vendosin pr kahet e aksionit politik shqiptar n Maqedoni doln, post festum, pra pas referendumit, me krkesn pr t qen element shtetformues. Tash sa koh (muaj t tr me radh) shqiptart n Maqedoni po rropaten midis ktyre dy opsioneve: autonomi politiko-territoriale apo popull shtetformues. Edhe njri, edhe tjetri opcion kan ithtart e vet dhe secila pal nxjerr argumentet dhe kundrargumentet e veta. Jan mbajtur edhe disa tryeza e tribuna pr kt shtje, por t gjitha ato kan qen me karakter pak a shum lokal. N plan m t gjer, gjithkombtar, nuk u rrah pothuajse fare ky problem. Prse? Prse nuk u zgjidh pr kaq koh kjo dilem; prse nuk u ndihmuan shqiptart n Maqedoni q ta zgjidhin at? Prse nuk u b nj analiz serioze politike nga faktort relevant politik n trekndshin: Tetov - Prishtin - Tiran pr kt problem? Prse Kshilli Koordinues i Partive Politike Shqiptare n ish-Jugosllavi nuk iu qas m seriozisht ktij problemi, pr t mos thn se nuk u mor fare me t? Prse asnjri nga intelektualt e spikatur shqiptar, askush nga ata q quhen individ me ndikim, nuk e pan t udhs t thon ndonj fjal publikisht prkitazi me kt dilem t vllezrve shqiptar n Maqedoni? Kush pandeh se pozita e shqiptarve n Maqedoni ka ndryshuar, mashtrohet. Mashtrohen edhe m shum ata q kujtojn se me koalicionin qeveritar dhe me pjesmarrjen n sistem (prmenden shpesh pes ministra dhe katr zv.ministra shqiptar q pritet t zgjidhen s shpejti), kjo shtje i sht afruar zgjidhjes. Rasti i Bit-Pazarit, masakra e policis maqedonase mbi njerzit e pafajshm e t pambrojtur, i hedh posht kto iluzione. Iluzionet e tilla, m n fund, i ushqejn ata q jan t interesuar pr shtyrjen e jo pr zgjidhjen e problemeve. Bisedat bilat55

erale shqiptaro-maqedonase me pranin e ndrmjetsve t jashtm (t Gert Arensit t strngarkuar me shtjen shqiptare) ngeln diku n fillim t rrugs. Pala maqedonase i quajti ato joobliguese, thjesht biseda e jo bisedime, negociata. Koncesionet e vogla n form t minutazhit t programit televiziv apo t ndonj paraleleje n shkoll t mesme, jan flluska sapuni. shtja shqiptare n Maqedoni do shtruar dhe do zgjidhur si problem i madh politik me karakter historik e jo si shtje e evidencs pedagogjike! Duhet thn shkoqur se Maqedonia po formohet si shtet duke prfshir brenda kufijve t saj territor shqiptar, kurse me sjelljet q manifeston ndaj banorve q jetojn me shekuj n at territor, pra ndaj shqiptarve etnik, nuk mund t quhet kurrsesi shtet demokratik! Shqiptart n Maqedoni, prandaj, ose duhet t ken autonomin e tyre t plot politiko-territoriale dhe kulturore ose duhet t gzojn statusin e popullit shtetformues n kuadr t saj. Politikant aktual maqedonas pothuajse pa prjashtim dhe intelektualt q merren me politik jan shum alergjik ndaj krkess s shqiptarve pr autonomi dhe ndaj ides s federalizimit a konfederalizimit t saj eventual n prgjithsi. Intelektualt maqedonas n fillim t shekullit (sidomos n kohn e luftrave ballkanike dhe pas tyre) angazhoheshin pr autonomin e Maqedonis nn protektoratin e fuqive t mdha. Atyre q predikonin se kjo krkes ishte e parealizueshme pr shkak t strukturs heterogjene etnike t popullsis s saj, ata u prgjigjeshin duke u nxjerr prpara shembullin e Zvicrs. Historia e Zvicrs (...) na mson e na shrben si duhet t zgjidhet problemi - shkruante Dimitrije upovski n revistn Makedonski gollos, q dilte n Peterburg n vitet 1913-

56

1914.1 Pra, modeli federativ e, madje, edhe konfederativ i rregullimit t Maqedonis si shtet sipas modelit t Zvicrs, Belgjiks etj. ka mbshtetje n mendimin politik t intelektualve dhe ideologve t lvizjes kombtare maqedonase, t cilt n kt pikpamje ishin m t avancuar dhe m t emancipuar sesa kolegt e tyre t sotm.

KUSHTETUTA E IMPONUAR - PRODHUESE E SITUATAVE T KRIZS

Megjithse disa forma t represionit q jan ushtruar ndaj shqiptarve n Maqedoni, sidomos n vitet 80 (fushata pr rrnimin e mureve, praktika specifike e emrtimit t vendbanimeve, restriksioni n zgjedhjen e emrave t fmijve etj.) tashm vetvetiu jan tejkaluar ose jan flakur prkohsisht a pjesrisht, gjendja e shqiptarve n Maqedoni n thelb nuk ka ndyshuar. Ata vazhdojn t jen t keqtrajtuar dhe t pabarabart njsoj si m par n krahasim me maqedonasit. Statusi i tyre politik dhe pozita juridiko-kushtetuese ka mbetur e pandryshuar. Zgjidhja e shtjes shqiptare me kushtetutn n fuqi t Maqedonis nuk e ka, si dihet, plqimin e shqiptarve, prandaj edhe nuk mund t quhet legjitime sa u prket atyre. Mirpo, pavarsisht nga kjo, diplomacia maqedonase, n prpjekjet e saj t ethshme pr njohje ndrkombtare, propagandon se shqiptart n Republikn e Maqedonis i gzojn t gjitha t drejtat (!), sipas normave ndrkombtare. Mund t thuhet se kjo propagand nuk sht e paefekt pr disa arsye. Nj, pr shkak se prfaqsuesit legjitim t shqiptarve (deputett shqiptar n Kuvendin e Maqedonis), me apo pa vetdije, mba1

Cituar sipas Shukri Rahimit, shtja shqiptare n revistn Makedonski gollos n vitet 1913-1914, n Jehona (Shkup) nr. 1, 1967, f. 10. 57

jtn nj qndrim ambivalent ndaj ksaj zgjidhjeje: nga njra an, me t drejt, votuan kundr Kushtetuts s Maqedonis, e cila jo vetm nuk i sanksionon dhe mbron si duhet t drejtat dhe interesat e tyre kombtare, por i shkel ato, kurse, nga ana tjetr, nuk hoqn dor nga pjesmarrja n parlament dhe n qeveri; zun ndonj post n organet republikane dhe morn pjes edhe n komisionet pr sjelljen e ligjeve, t cilat, kuptohet, dalin nga kushtetuta n fuqi. E dyta, pr shkak se subjektet politike shqiptare n Maqedoni dhe prfaqsuesit e tyre nuk i artikuluan qart dhe n mnyr konsekuente krkesat e shqiptarve t shprehura n mnyr plebishitare (nuk iu prmbajtn referendumit pr autonomi politiko-territoriale), por i ndrruan shpesh opsionet, luajtn me to, duke e vn kshtu n loj vullnetin e popullit. Dhe e treta, pr shkak t politiks tepr tolerante t shtetit shqiptar, Shqipris, ndaj Maqedonis dhe sjelljes pak a shum nonshalante t organeve t saj ndaj shtjes shqiptare n Maqedoni. Deklarata e paradokohshme e qeveris shqiptare pr njohjen e trsis territoriale t Maqedonis sht fryt i ksaj politike. thuhet n kt deklarat? Pr shkak se e konsideroj me pesh t veant pr shtjen n fjal, po e citoj n trsi, ashtu si e botoi (sipas ATSH-s), gazeta Bujku: Dje, qeveria e Republiks s Shqipris votoi nj deklarat n t ciln thuhet se si antare e Organizats s Kombeve t Bashkuara dhe e Konferencs s Sigurimit dhe t Bashkpunimit n Evrop, si shtet q njeh dhe ka nnshkruar aktet bilaterale dhe ndrkombtare q lidhen me shtje t ndryshme, duke prfshir edhe ato pr kufijt midis shteteve, e ka br m se nj her t qart se ajo nuk sht kurrsesi pr ndryshimin me dhun t kufijve midis shteteve sovrane. Qeveria demokratike e Repub58

liks s Shqipris n pritje t njohjes s Republiks s Maqedonis nga Komuniteti Ndrkombtar dhe e udhhequr nga parimet e fqinjsis s mir dhe nga dshira pr sigurimin e paqes dhe t stabilitetit, deklaron prsri n mnyr t prer dhe pa paragjykime se njeh kufijt ekzistues dhe trsin territoriale t Maqedonis. Ajo i konsideron kufijt e shtetit shqiptar me Republikn e Maqedonis t garantuar n prputhje me parimet e Organizats s Kombeve t Bashkuara dhe t Karts s Parisit. Qeveria shqiptare prshndet t gjitha vendet fqinje me Maqedonin q shprehin t njjtin qndrim ndaj ksaj shtjeje.2 Megjithse duhen marr parasysh rrethanat n t cilat sht lshuar dhe qllimet pr t cilat sht lshuar, kjo deklarat e qeveris shqiptare, shikuar n nj plan m t gjer, historik, sht hap i pamatur dhe i dmshm politik, q bie ndesh me interesat afatgjata kombtare, sepse me an t saj rikonfirmohet para bots coptimi dhe ricoptimi i tokave shqiptare. Pastaj, prse n kt deklarat, e cila u lshua disa dit pas rastit t Bit-Pazarit (ende pa u thar dheu mbi varret e t vrarve), nuk prmendet fare shtja e pazgjidhur shqiptare n Maqedoni, nuk figuron aspak dhe askund prania e elementit shqiptar n Maqedoni? Sikur t mos ekzistonte fare! Nga ana tjetr, jo vetm deklarata si akt, por edhe teksti i saj, irriton. Teksti i ksaj deklarate tingllon si t ishte shkruar n Shkup e jo n Tiran! M i mir nuk mund t dilte as nga kabineti i Gligorovit! Prse qeveria demokratike e Shqipris prgjrohet aq shum pr trsin territoriale t Maqedonis dhe prbetohet n mnyr t prer dhe pa paragjykime se njeh kufijt ekzistues?! Mir q i njeh, po prse n mnyr t prer e pa paragjykime? Prse ky stil, kur dihet se n diplomaci kan rndsi edhe nu2

Bujku, 12. XI. 1992, f. 1. 59

ancat? Pastaj, prse nuk prmendet askund n kt deklarat se kufiri i sotm midis Shqipris dhe Maqedonis (n t vrtet kufiri midis Shqipris dhe ish-Jugosllavis, sepse Maqedonia n at koh nuk ka ekzistuar) sht kufi i vitit 1913, kufi q e ka ndar arbitrarisht dhe, natyrisht, me dhun popullin shqiptar, ndarje kjo me t ciln ai nuk sht pajtuar kurr?

EDINBURGU - LONDR E RE
Parimi i mosndryshimit t kufijve (me dhun), q bashksia ndrkombtare ka proklamuar pr zgjidhjen e krizs jugosllave dhe q njihet si parim prgjithsisht n bot, nuk e prjashton mundsin e ndryshimit me marrveshje, pra n mnyr paqsore, t kufijve, e aq m pak shtrimin e shtjes s tyre. T konfirmosh njohjen e kufijve midis dy vendeve, nuk do t thot t mos prmendet fare historia e tyre. E vrteta historike nuk duhet dhe nuk mund t fshihet as pr hir t fqinjsis s mir, as pr hir t paqes e stabilitetit, e aq m pak pr shkak t imazhit demokratik t dikujt. Mirpo, qeveria e Shqipris n kt rast duket nuk i ka peshuar mir gjrat kur ka vendosur ta lshoj kt deklarat dhe sidomos kur e ka shkruar dhe votuar tekstin e saj. Duke u treguar kaq dorlir ndaj Maqedonis, qeveria e Shqipris ka mundur t krkoj prej saj q edhe ajo t jet m pak koprrace ndaj shqiptarve: n at mnyr q tua siguroj atyre t gjitha t drejtat dhe lirit kombtare dhe njerzore (madje edhe ta kushtzoj njohjen e saj si shtet me: njohjen e autonomis politiko-territoriale ose t statusit shtetformues t shqiptarve n Maqedoni), kurse prej bashksis ndrkombtare t krkoj q tua garantoj ato.

60

Ndryshe (m drejt) sht vepruar n rezolutn e paradoditshme t Kuvendit t Shqipris, e cila, edhe pse i kushtohet kryesisht Kosovs, nuk i l pas dore as shqiptart e Maqedonis, n t ciln, ndr t tjera, thuhet: Shqipria riafirmon botrisht se ajo nuk krkon ndryshimin e kufijve me dhun, por krkon respektimin e t drejtave t shqiptarve n Maqedoni, q prbjn 40 pr qind t popullsis, pr t qen subjekt shtetformues n shtetin Maqedon,3 sado q ktu prdoret gabimisht mbiemri maqedon n vend t emrit n gjinore e Maqedonis. N astin kur ky shkrim mund tu bjer n dor lexuesve, Maqedonia, me ndajshtimin Shkupi, e Vardarit, Veriore apo disi ndryshe, mund t jet njohur si shtet sovran dhe i pavarur nga vendet e Bashkimit Evropian. Pas BE-s at do ta njohin edhe SHBA-t. Rusia tashm e ka njohur. T tjert nuk peshojn shum n kandarin e diplomacis. Pasi m par u pajtua (u detyrua) pr kompromis rreth emrit, Maqedonia e pret me shpres samitin e Edinburgut. N Edinburg, Evropa plak, do tia jap vizn Maqedonis, duke e njohur at me kufijt e saj t sotm, pra edhe me nj pjes t territorit shqiptar brenda saj, t cilin ajo, sht e vrteta, e trashgon nga ish-Jugosllavia, prkatsisht nga Serbia, e cila i pushtoi me arm Kosovn dhe Maqedonin gjat Luftrave Ballkanike (1912-1913). Edinburgu, kryeqytet i Skocis (prsri nj qytet anglez), ka gjasa t bhet kshtu nj Londr e re pr shqiptart. Zri (Prishtin), 12. XII. 1992.

Bujku, 4. XII. 1992, f. 1. 61

POLITIK PAQSORE APO TRADHTI KOMBTARE?

Deklarat lidhur me njohjen e Ish-Republiks Jugosllave t Maqedonis nga ana e qeveris s Republiks s Shqipris 1. Njohja zyrtare e Ish-Republiks Jugosllave t Maqedonis si shtet sovran dhe i pavarur nga ana e qeveris s Republiks s Shqipris sht nj hap i ngutshm politik me pasoja t rnda pr fatin e popullit shqiptar q jeton n trojet e veta n Maqedonin e sotme dhe t popullit shqiptar n prgjithsi. 2. Njohja zyrtare e Ish-Republiks Jugosllave t Maqedonis nga ana e qeveris s Republiks s Shqipris, pavarsisht nga rrethanat q e kan shtyr dhe nga qllimet q ka pasur, cenon rnd interesat historike kombtare, sepse me kt akt t saj qeveria shqiptare konfirmon coptimin dhe ricoptimin e hapsirs etnike shqiptare n Ballkan dhe prligj vnien e kufijve t rinj midis shqiptarve. 3. Ish-Republika Jugosllave e Maqedonis po formohet si shtet, duke trashguar brenda kufijve t saj edhe nj pjes t territorit etnik shqiptar, t cilin Serbia e ka pushtuar me arm gjat Luftrave Ballkanike m 1912-1913. 4. Qeveria e Shqipris e ka njohur Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis me kufijt e saj ekzistues, edhe pse ata jan kufij administrativ t caktuar pas Lufts s Dyt Botrore, kur Maqedonia u konstituua si republik n kuadr t ish-federats ju62

gosllave. Ndrkaq, kufiri midis Shqipris dhe ish-Jugosllavis sht kufi i vitit 1913, kur, me vendimin e padrejt t Konferencs s Ambasadorve n Londr, m tepr se gjysma e kombit dhe territorit etnik shqiptar ngeli jasht kufijve t Shqipris. 5. N Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis jeton, si dihet, nj numr i madh shqiptarsh (ky numr sillet prej 400-500 mij, sipas pals maqedone, deri n 800 mij - nj milion, sipas pals shqiptare), t cilt gjat gjith periudhs s paslufts kan qen t diskriminuar n t gjitha sferat e jets, diskriminim ky q vazhdon edhe sot. 6. Qeveria e Republiks s Shqipris e ka njohur Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis me Kushtetutn e saj n fuqi, t miratuar me mbivotim n vitin 1991, pa votn e prfaqsuesve legjitim t popullit shqiptar n Maqedoni. (Subjektet politike shqiptare n Maqedoni, me nnshkrimet e 150 mij qytetarve, kan krkuar nga kryetari i saj ngritjen e procedurs pr ndryshimin e ksaj kushtetute, por as kjo krkes e tyre nuk sht prfillur). 7. Qeveria e Shqipris e ka njohur Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis, edhe pse ajo e mohon vullnetin politik t shqiptarve q jetojn n Maqedoni - krkesn e tyre pr t qen popull shtetformues ose pr t pasur autonomi politiko-territoriale, ashtu si jan deklaruar me Referendumin e 11-12 janarit 1992. 8. Qeveria e Republiks s Shqipris e ka njohur Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis edhe pse shqiptarve q jetojn n trojet e tyre n kt republik dhe q prbjn rreth 40 pr qind t popullsis s saj t prgjithshme, vazhdojn tu shkelen
63

brutalisht t drejtat e tyre elementare kombtare dhe njerzore, t garantuara edhe me aktet ndrkombtare, si jan: e drejta e shkollimit n gjuh amtare (n t gjitha nivelet), e drejta e prdorimit zyrtar t gjuhs shqipe n jetn publike dhe shum t tjera. 9. Qeveria e Republiks s Shqipris e njeh solemnisht Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis si shtet t pavarur dhe sovran, edhe pse organet kufitare t ksaj republike fqinje, sikurse edhe ato t Serbis (aleate e natyrshme e s cils sht), vetm n 5-6 muajt e fundit kan vrar 7 shtetas shqiptar (t Shqipris), ndrkoh q policia maqedonase, sikurse edhe ajo serbe, organizon ekspedita ndshkuese n fshatrat shqiptare, inskenon ekscese dhe vret shqiptar t pafajshm n Bit-Pazar t Shkupit dhe gjetiu. 10. Duke shprehur mospajtimin ton me kt akt t ngutshm e t dmshm t qeveris s Shqipris, pra me aktin e njohjes s Ish-Republiks Jugosllave t Maqedonis nga ana e saj - pa u zgjidhur m par shtja e shqiptarve q jetojn aty dhe pa kurrfar garancie ndrkombtare pr zgjidhjen e saj t drejt n t ardhmen - nuk mund t mos theksojm se kjo ka ndodhur edhe pr shkak t politiks s paqart, t pavendosur e jokonsekuente, por edhe karrieriste, t subjekteve politike shqiptare n Maqedoni, pr ka ata, natyrisht, mbajn barrn kryesore t prgjegjsis para popullit dhe historis. Prishtin, 30. IV. 1993
64

Prof. dr. Agim Vinca

Kjo deklarat u kumtua n konferencn pr shtyp t mbajtur m 4. V. 1993 n Prishtin. Teksti i saj u komentua nga Bujku dhe u botua i plot n gazetat Zri i Kosovs (Zvicr) dhe Kombi (Tiran), ndrsa gazeta Flaka e vllazrimit e Shkupit nuk e botoi.

65

KU DIGJEN FLAMUJT, KUPTIM KA POEZIA?!

N Strug, pr t 32-n her me radh, po mbahen Mbrmjet e Poezis. N Mbrmjet e Poezis n Strug, pr t dytn her radhazi (edhe vitin e kaluar n t njjtn koh), u prdhos flamuri kombtar shqiptar, i vetmi n mesin e shum flamujve t tjer t vn pr nder t pjesmarrsve q vijn nga vende t ndryshme t bots. Natn ndrmjet 25 e 26 gushtit, n qytetin e poezis, u dogj (nga nj dor e panjohur!) flamuri kombtar shqiptar. T nesrmen e hapjes solemne t festivalit, n ort e hershme t mngjesit, posht shtylls ku nj nat m par valonte flamuri kuq e zi, u gjend nj grusht hi! Djegia e flamurit kombtar shqiptar n qytetin e poezis, n Strug, jo larg nga hoteli ku jan vendosur poett mysafir, sht nj fyerje dhe provokim i rnd, para s gjithash, pr pjesmarrsit nga Republika e Shqipris n kt manifestim letrar ndrkombtar, pr nder t t cilve edhe sht vn ai, pra flamuri shqiptar, prdorimi i lir i t cilit n Maqedoni ende sht i ndaluar (nuk sht rregulluar si duhet, me ligj). Djegia e flamurit kombtar shqiptar do t duhej t ishte (dhe sht) nj fyerje dhe provokim i rnd edhe pr krijuesit letrar shqiptar nga Republika e Maqedonis, t cilt, sado n mnyr margjinale e prmuese, megjithat, marrin pjes n programin e ktij manifestimi letrar, n t cilin, pr her t par kt vit, nuk merr pjes asnj krijues nga Kosova! (Krijuesit nga Kosova nuk jan ftuar n Mbrmjet e Poezis n Strug, as
66

si shoqat, as si individ, pr shkak se organizatori e konsideron Kosovn pjes prbrse t Serbis, prkatsisht t RF t Jugosllavis!). Djegia e flamurit kombtar shqiptar do t duhej t ishte (dhe shpresojm se sht) nj shqetsim dhe fyerje edhe pr t gjith krijuesit e tjer letrar pjesmarrs n kt manifestim letrar ndrkombtar me renome, pr t gjith ata t cilt flamujt dhe simbolet e t tjerve i mojn dhe i nderojn njsoj sikur edhe t vetat! Djegia e flamurit kombtar shqiptar n Strug, m n fund, sht nj fyerje dhe provokim i rnd pr popullatn shqiptare t ksaj treve, q prbn m se gjysmn e popullsis s komuns s Strugs dhe pr mbar popullin shqiptar kudo q jeton! Aty ku digjen dhe ndalohen flamujt dhe simbolet kombtare, sikurse edhe gjuha dhe shkolla e atyre q u prkasin ato, aty digjen e ndalohen edhe librat, edhe idet, edhe njerzit. Aty ku digjen dhe ndalohen flamujt dhe simbolet kombtare (dhe pr kt organet prkatse t pushtetit, ndryshe tejet efikase, nuk ndrmarrin asgj, kurse nikoqirt nuk e shohin t udhs as t krkojn ndjes), sht demagogji t flassh pr ura miqsie midis popujve, kombeve e njerzve dhe pr trajtim t barabart t tyre pa dallim race, kombi e feje! Aty ku ndalohen dhe prdhosen flamujt dhe simbolet kombtare, aq m shum ato t atyre q i ke fqinj dhe me t cilt bashkjeton, aty e humb kuptimin e vet edhe vet poezia, kurse manifestimet letrare shndrrohen n parada e maskenbale, n t cilat as q ka kuptim t marrsh pjes! Tekst i shkruar si reagim i drejtprdrejt ndaj aktit barbar t djegies s flamurit shqiptar n kuadr t Mbrmjeve t Poezis n Strug. Botuar te Flaka e vllazrimit, 29 gusht 1993.
67

SHQIPTART - POPULLI M I DISKRIMINUAR I EVROPS

Ky sht shkaku kryesor i eksodit t tyre

Gjendja e rnd politike dhe ekonomike n Kosov dhe n viset e tjera ku jetojn shqiptart n ish-Jugosllavi (n IRJ t Maqedonis, n Mal t Zi dhe n Preshev, Bujanoc e Medvegj) paraqet motivin kryesor t shprnguljes s shqiptarve n Evrop - n shtetet e zhvilluara t Evrops Perndimore (veanrisht n Gjermani, n Zvicr, n Austri, n Suedi, n Danimark, n Norvegji etj.), por edhe m larg: n Amerik, n Australi, n Zelandn e Re etj. N mesin e atyre q braktisin vendlindjen mbizotrojn t rinjt, por nuk mungojn edhe familjet q pr t siguruar jetn dhe ekzistencn marrin rrugn e mrgimit. Procesi i shprnguljes s shqiptarve, i njohur si eksod i tyre, sht br edhe m masiv n vitet e fundit, pr shkak se edhe situata politike dhe ekonomike n vendin ku jetojn ata jo vetm q ska prmirsime, por ka ardhur duke u keqsuar. N regjionin e Kosovs, si dihet, prej vitit 1981 e kndej (dhe veanrisht nga viti 1989, kur ksaj krahine autonome q ishte element konstitutiv i ish-federats jugosllave iu mor me dhun autonomia), por edhe m par, mbretron nj gjendje e rnd dhune e terrori t prditshm policor, q shprehet me presion t vazhdueshm politik, ekonomik, psikologjik etj. Rrahjet, keqtrajtimet, bastisjet, plakitjet, largimet nga puna, arrestimet, plagosjet e, madje, edhe vrasjet - jan
68

br dukuri pothuajse e prditshme. Jeta e njerzve sht br e rnd dhe e pasigurt. Vetm brenda ktij viti n Kosov, ku jan stacionuar forca t mdha policore dhe ushtarake serbe (jugosllave), policia serbe ka vrar 13 njerz t pafajshm, n mesin e t cilve edhe gra e fmij, si sht rasti i voglushit 7-vjear Fidan Brestovci nga Prishtina dhe i gruas s re 23-vjeare Violet Dervishi nga Deani (nn e dy fmijve t mitur), q paraqesin dy nga rastet m t freskta dhe m tragjike t drams kosovare. Shifrat dhe faktet q do t sjellim m posht (vetm disa sosh) flasin vetvetiu pr gjendjen vrtet t rnd n t ciln ndodhet populli shqiptar n ish-Jugosllavi dhe veanrisht n Kosov, gj q, natyrisht, nxit largimin e tyre nga Atdheu. (Llogaritet se vetm n kto 2-3 apo 3-4 vitet e fundit nga Kosova jan larguar rreth 300-500 mij vet). Kshtu, pr shembull, mjafton t prmendim faktin se vetm n periudhn brenda viteve 1981-1990 shqiptart n ish-Jugosllavi u dnuan me rreth 25.000 vjet burg t akuzuar si nacionalist, separatist, irredentist, kundrrevolucionar, terrorist, fundamentalist etj., kurse, sipas pohimit t vet shefit t athershm t policis n Kosov, n polici, prej vitit 1981 e deri n at koh, u trajtuan n mnyra t ndryshme 584.373 vet, q do t thot do i dyti banor i moshs madhore. Po kaq masiv ka qen edhe largimi i shqiptarve nga puna. Kshtu, prej vitit 1990 e deri m sot jan przn nga vendet e tyre t puns 123.000 vet, n mesin e t cilve edhe ekspert t njohur t fushave t ndryshme, kshtu q tani n marrdhnie pune n sektorin shtetror kan ngelur gjithsej 38.600 shqiptar, pjesa drrmuese e t cilve i bjn punt m t rnda dhe m pak t paguara. N vendet udhheqse

69

jan vn kudo kuadrot serbe dhe malazeze, shum her edhe pa kualifikimet e duhura profesionale. Regjimi serb i Millosheviqit zbaton n Kosov nj terror t vrtet fizik dhe shpirtror. Prve vrasjeve t shumta t njerzve t pafajshm e paqdashs - viktimave fizike t terrorit shtetror, n Kosov aplikohet edhe i ashtuquajturi terror psikologjik, q ka pr qllim destabilizimin dhe rregullimin mental dhe shpirtror t njerzve. Sipas hulumtimeve t ekspertve vetm brenda viteve 1981-1989 jan botuar, emetuar dhe publikuar n shtypin, radion dhe televizionin serb t Beogradit rreth 800.000 artikuj, komente, fejtone, intervista, libra, reportazhe, filma etj., n t cilat satanizohen shqiptart. Me masa t shumta represive regjimi shovinist i Beogradit synon t ndrydh vullnetin politik t shqiptarve - lvizjen e tyre paqsore pr pavarsi dhe t bj pastrimin etnik t ktij territori t banuar gjithmon me shumic shqiptare. Eksodi i shqiptarve dhe veanrisht i t rinjve n Perndim (n botn e jashtme) ka edhe disa arsye pak a shum speciale. Fillimi i lufts n hapsirn e ish-Jugosllavis - s pari n Slloveni dhe pastaj n Kroaci dhe n Bosnj e Hercegovin - i dha impulse t reja shprnguljes s t rinjve shqiptar, sikurse edhe t nj numri t madh pjestarsh t popujve t tjer. Duke mos dashur t shrbejn n Armatn Jugosllave si mjet pr realizimin e synimeve hegjemoniste serbomdha, t rinjt shqiptar q gjendeshin n t ashtuquajturn APJ u detyruan t dezertojn (kur kishin mundsi), kurse nj numr i madh t rinjsh t tjer, t largohen nga vendi pr t mos shkuar n shrbimin ushtarak. Nj rrezik i till sht i pranishm edhe sot, prandaj t rinjt shqiptar q

70

mbushin 18 vjet n Kosov detyrohen ose t bjn nj jet gjysmilegale (pr t mos u rekrutuar) ose t shkojn n botn e jashtme. Frika nga lufta - nga prhapja e konfliktit t armatosur nga Veriu n Jug, n Kosov dhe n Maqedoni, sht po ashtu nj nga shkaqet q i shtyn njerzit t marrin botn n sy. Kjo rrethan ndikon te t gjith banort e hapsirs ballkanike, por n Kosov sht m e theksuar pr shkak se ekziston frika e arsyeshme nga ndonj masakr e rrufeshme e shtabit ushtarak serb ndaj popullsis s paarmatosur dhe t pambrojtur shqiptare gjithnj me qllim pastrimi etnik t territorit. Duke e mbajtur nn kontroll t rrept policor e ushtarak Kosovn e pasur me pasuri nntoksore e t tjera regjimi serb synon ta mbaj at edhe m tutje si koloni t vetn - t vetmen n Evrop. Nga sa u tha m lart mund t konkludohet se shkaqet e eksodit t shqiptarve n botn e jashtme jan kryesisht t natyrs ekonomike dhe politike. Mungesa e mjeteve elementare pr ekzistenc - skamja dhe varfria e shum familjeve, e kushtzuar nga situata dhe rrethanat politike, diskriminuese pr shqiptart, sht nj nga shkaqet q i detyron njerzit t braktisin vendlindjen dhe t bredhin npr bot duke krkuar streh. N Kosov ende ndiqen, gjykohen dhe dnohen njerzit pr shkak t mendimit t lir, t bindjeve politike dhe t veprimit legal politik. Aktualisht 63 persona jan n vuajtje t dnimit pr shkak t veprave t tilla t inkriminuara si vepra penale. (Dnimi drastik me 5 vjet burg i mr. Ukshin Hotit, profesor i Universitetit t Prishtins dhe kryetar i Partis s Unitetit Kombtar (UNIKOMB), tregon se do shqiptar dhe veanrisht intelektual sht kandidat potencial pr tu burgosur dhe

71

dnuar pr shkak t bindjeve t veta politike, edhe pse pr sendrtimin e tyre as nuk e prdor e as nuk e predikon dhunn). Edhe n Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis, ku, si dihet, jeton nj numr i madh shqiptarsh gjendja dhe pozita e tyre sht po ashtu tejet e palakmueshme. Ndonse, duke shpresuar se n kushtet e pluralizmit politik do t ndrpritej praktika e vjetr komuniste e shtypjes dhe nprkmbjes s tyre, shqiptart n IRJ t Maqedonis morn pjes n zgjedhje dhe u inkuadruan n sistem, gjendja e tyre jo vetm q nuk ndryshoi, por n disa aspekte edhe u keqsua. Shqiptart q jetojn n trojet e tyre etnike n kuadr t ksaj ish-republike jugosllave, tani shtet i pavarur me subjektivitet ndrkombtar, vazhdojn t jen t pabarabart dhe t diskriminuar n t gjitha fushat e jets: para s gjithash n punsim (numri i shqiptarve t punsuar n sektorin shtetror sht jashtzakonisht i vogl n krahasim me prqindjen e tyre), pastaj n arsim, n shkenc, n kultur, n informim, n prdorimin publik t gjuhs amtare, n prdorimin e simboleve kombtare etj.etj. Edhe n Maqedoni dhjet shqiptar u dnuan me 65 vjet burg n saje t nj procesi t montuar politik dhe jan n vuajtje t dnimit, mirpo numri i shqiptarve t burgosur pr motive apo, thn m drejt, pretekste t tilla a t ngjashme sht shum m i madh, ashtu si jan t shumta edhe shkaqet q i detyrojn ata q t marrin botn n sy. Shqiptart n Kosov dhe ish-Jugosllavi, q prbjn gjysmn e kombit shqiptar n Ballkan, nuk mund t komunikojn lirisht me pjesn tjetr t kombit. Pr t shkuar n shtetin am - Republikn e Shqipris ata jan t detyruar t krkojn viz dalse(!) nga organet e policis serbe. Vetm n dy vitet e fundit shqiptarve u jan marr
72

rreth dhjet mij pasaporta pr shkak t shkuarjes pa leje n Shqipri, kurse bartsit e tyre jan ndshkuar me dnime t rnda me t holla, me burg dhe me marrje t pasaports deri n tre vjet (nj fat t till e ka prjetuar edhe autori i ktyre radhve). N dokumentet e OKB-s ekskomunikimi i pjess s ndar t popujve me amn e vet cilsohet si gjenocid kulturor! Dhe sht e uditshme se si kjo organizat ia heq sanksionet n kultur regjimit q zhvillon gjenocid kulturor (dhe jo vetm kulturor) ndaj nj populli t tr?! Mbyllja me dhun e institucioneve kulturore, arsimore, shkencore, shndetsore, informative etj. n Kosov ka shkaktuar jo vetm ndrprerjen e puns normale n to dhe t zhvillimit normal t tyre, por edhe shkaprderdhjen e kuadrove dhe shprnguljen e mjaft prej tyre n botn e jashtme. Shkaqet e shprnguljes s shqiptarve, sikurse edhe t popujve t tjer t robruar, jan t shumta dhe jo rrall edhe t paparashikueshme. Rrethanat e krijuara n Kosov dhe n prgjithsi n ish-Jugosllavi prodhojn pr do dit shkaqe t reja. Dhe mund t prodhojn edhe t tjera n t ardhmen. Natyrisht, po qe se problemi i Kosovs dhe i shqiptarve n ish-Jugosllavi nuk vihet n rend t dits dhe nuk zgjidhet n mnyr adekuate. N qoft se ky problem zgjidhet n mnyr t drejt, ashtu si sht vullneti politik i popullit t shtypur shqiptar dhe si krkojn parimet e drejtsis, t demokracis dhe t humanizmit, jam i bindur se pjesa drrmuese e shqiptarve q qndrojn aktualisht n Evrop (andaj edhe n Gjermani), qoft si puntor t prkohshm, qoft si refugjat politik, do t ktheheshin n vendlindjet e tyre, t cilat i kan braktisur pa dshir dhe me t cilat i kan t forta lidhjet shpirtrore.
73

Tekst i kumtuar n Tribunn publike kushtuar pozits s popujve t shtypur dhe shkaqeve t eksodit t tyre, q u mbajt n kuadr t manifestimit Vielvlker-Forum (Forumi i Popujve) n Hamburg t Gjermanis prej 7-9 tetor 1994. Rilindja (Tiran), 26. X. 1994.

74

VULLNETI I NDRYDHUR ME DHUN

(Shqiptart dhe e drejta e vetvendosjes)

Lideri i ri nacionalbolshevik, si e quajn politikanin e ri serb Ivica Daiq (gj q ai e pohon edhe vet me mburrje), n ditarin e tij t botuar n gazetn Borba t dt. 27-28 shkurt 1993, krkon me t drejt konsekuenc n jet dhe n politik. Mirpo, n tekstin jo edhe aq t gjat t ditarit t tij, lexuesi has nj varg inkonsekuencash frapante, prej t cilave me kt rast po i veojm dy: 1. Duke folur pr qndrimin e disa njerzve t opozits ndaj interesave kombtare dhe shtetrore, natyrisht serbe, Daiqi shkruan: ... t gjith ata q shpeshher thon se nuk e din se cilat jan sot interesat kombtare dhe shtetrore serbe krkojn alibi pr mosrespektimin e ktyre interesave nga ana e tyre, sepse ky interes sht i njjt tash dy shekuj - realizimi i s drejts s popullit serb pr vetvendosje, e cila vetm atij n Ballkan i mohohet. Duke shkruar kshtu, lideri i ri nacionalbolshevik serb, Ivica Daiq, tregon mosnjohjen e vet t thell ose injorimin me qllim t realitetit politik n Ballkan, prkatsisht t fakteve historike n kto hapsira. Nse n Ballkan (e, madje, edhe n Evrop) ka nj komb, t cilit i sht br padrejtsi e till historike q m tepr se gjysma e tij t jetoj jasht kufijve t shtetit am dhe t cilit kaq gjat dhe me aq fana75

tizm (nga ana e fqinjve dhe e fuqive t mdha) i mohohet e drejta e vetvendosjes - kta jan shqiptart. Si dihet, pas Kongresit t Berlinit t vitit 1878 dhe sidomos pas Konferencs s Londrs t mbajtur n vitin 1913, m tepr se gjysma e territoreve t banuara me shqiptar (ku ata prbjn shumicn drrmuese t popullats dhe ku jetojn me shekuj) mbetn jasht kufijve shtetror t shtetit shqiptar, Shqipris. Mu pr kt mund t thuhet se jo serbt, por shqiptart (duke prjashtuar, ndoshta, maqedonasit, identiteti etnik i t cilve sht i kontestueshm), jan i vetmi popull n Ballkan q jeton i ndar n disa shtete ballkanike dhe t cilit tash nj shekull i mohohet, natyrisht me dhun, e drejta q t vendos vet pr fatin e vet dhe t jetoj i lir e i bashkuar n nj shtet. Shqiptart n Kosov, n Maqedoni, n Mal t Zi dhe n viset e tjera shqiptare n ish-Jugosllavi, prfshir edhe Preshevn, Bujanocin dhe Medvegjn, jan popull autokton q jeton n nj territor kompakt n vazhdimsi gjeografike me shtetin am, ndrsa Shqipria sht i vetmi shtet n bot q prgjat tr kufirit t saj toksor kufizohet me popullin e vet, domethn me shqiptar. Prse popullit shqiptar n Kosov (dhe n viset e tjera shqiptare n ish-Jugosllavi) i mohohet e drejta e ligjshme e vetvendosjes? Prse vullneti i tij politik q t jet i lir e i pavarur, domethn i barabart me popujt e tjer dhe t jetoj n paqe me ta, shuhet me dhun dhe terror t papar? Dhe tr kt e bn shteti dhe regjimi, n krye t t cilit gjendet partia, lidert e s cils flasin pareshtur pr drejtsi dhe parimsi. Prse zoti Daiq nuk tenton t jet sadopak i drejt dhe parimor edhe ndaj t tjerve?

76

2. Duke folur pr rrezikimin e serbve n ish-Maqedoni, si thot ai, mbrojtsi i flakt i interesave kombtare, natyrisht serbe, zotria e tij - shoku Daiq, ndr t tjera, thot: Kur bashksia ndrkombtare krkonte me ultimatum q Serbia tua njihte statusin special pakicave kombtare, t cilat n Serbi prbjn gjithsej disa dhjetra mijra, prse Serbia nuk paska t drejt q t kujdeset pr t drejtat dhe identitetin e serbve n Maqedonin e dikurshme. sht me t vrtet fantastike se si deputeti i Kuvendit t Serbis dhe portparoli i partis n pushtet, q e mban tash sa koh, me dorn e fort, por edhe me legjitimitet pushtetin n kt vend, Ivica Daiq, e zbret numrin e pakicave kombtare n Serbi n gjithsej disa dhjetra mijra (!), kur dihet se mbi 40 pr qind t popullats s saj e prbjn pjestart e popujve joserb! sht e qart se ktu nuk bhet fjal m thjesht pr jokonsekuenc, por pr nj gnjeshtr me bisht e falsifikim flagrant. Nse n Serbi paska, si thot autori i ditarit t Borbs, gjithsej disa dhjetra mijra pjestar t pakicave kombtare, ather shtrohet pyetja: ku jan shqiptart? A i konsideron edhe ata pakic kombtare apo nuk i bn hesap fare? Mos vall politikani i ri serb, Ivica Daiq, sht politikani i par serb, q ua njeh shqiptarve statusin e kombit? Nuk e besoj. Sepse, partia s cils i takon ai dhe politika q prfaqson ajo (sikurse edhe politika e politikant serb n prgjithsi, me ndonj prjashtim shum t rrall) mendojn dhe veprojn ndryshe. Mirpo, edhe po qe se supozojm pr nj ast se z. Daiq, rastsisht, nuk i konsideron shqiptart pakic kombtare, por popull, komb, gj q do t ishte (dhe sht) plotsisht e drejt dhe e natyrshme, prsri shtrohet
77

nj pyetje tjetr e pashmangshme: po ku na qenkan ather hungarezt, rumunt, myslimant, kroatt, romt, vlleht, rusint, sllovakt, turqit, bullgart, maqedonasit, t ashtuquajturit jugosllav etj. etj.? Athua t gjith ata s bashku (e disa prej tyre edhe ve e ve) nuk bjn m shum se gjithsej disa dhjetra mijra njerz? Knd e mashtron kshtu publikisht portparoli i PSS-s dhe prse? Apo, ndoshta, ai mendon se kur sht fjala pr interesat kombtare dhe shtetrore, natyrisht serbe, lejohet gjithka. Madje edhe rrenat. Tako treba! Kjo sht rruga! E vetmja rrug. Rrug tjetr ska!1 Borba (Beograd), mars 1993; Kombi (Tiran), 2 prill 1993.

Fjalt: Tako treba, q n shqip do t mund t prktheheshin: Kjo sht rruga (e drejt), ishin slogan i Partis Socialiste t Serbis n zgjedhjet e vitit 1992. Duke e ironizuar kt slogan, organi i partis s Vuk Drashkoviqit, menjher pas zgjedhjeve, pat sajuar kt epigram: Nema mleka/ nema hleba/ Jedi govna/ Tako treba!. Prkthimi i lir shqip: Qumsht ska/ Ska as buk/ Kjo sht rruga:/ Hani mut!. 78

NOCIONI SHQIPRI E MADHE - PJELL E PROPAGANDS ANTISHQIPTARE

1. Nocioni Shqipri e madhe sht pjell e propagands serbo-maqedono-malaziase (dhe asaj greke). Mu pr kt, prdorimi i tij nga cilido politikan a veprimtar tjetr shqiptar sht gabim i rnd, pr t mos thn edhe i pafalshm. Se populli shqiptar sht popull i ndar, m tepr se gjysma e territorit etnik t t cilit ka mbetur jasht kufijve shtetror t shtetit shqiptar, kt e di gjithkush. Prandaj mund t flitet vetm pr Shqipri etnike e kurrsesi jo pr Shqipri t madhe, si propagandojn armiqt shekullor t Shqipris dhe t popullit shqiptar. 2. Sa i prket shtjes s kufijve, mendojm gjithashtu se nuk sht kurrfar mkati e as tabuje prmendja dhe shtruarja e ksaj shtjeje, aq m par n kt kontekst historik kur po ndryshon harta gjeopolitike e Ballkanit dhe e Evrops. Na jan t njohura dokumentet e OKB-s dhe t KSBE-s, si edhe parimet e marrveshjes, aktit final t Helsinkit, por nuk duhet t harrojm kurrsesi se numri i shteteve t reja n Evrop sht shtuar dukshm n vitet e fundit, prandaj pohimi se ne nuk kemi krkuar, nuk krkojm e as nuk do t krkojm ndryshimin e kufijve, pa e shtuar, madje, me kt rast, as fjaln me dhun, nuk na duket i drejt dhe, sikurse pohimi i par, bie ndesh me interesat afatgjata kombtare dhe me iden themelore t Lvizjes son Kombtare, pa t ciln as q ka kuptim ajo: bashkimin kombtar.
79

3. shtja e Kosovs dhe e shqiptarve n ish-Jugosllavi nuk mund t shtrohet kurrsesi vetm si shtje e t drejtave njerzore, edhe pse shkelja e tyre n Kosov, por edhe n Maqedoni e n Mal t Zi, sht e papresedenc, por si shtje e madhe politike me premisa historike, etnike, juridike, politike, kulturore etj. Zgjidhja e shtjes s Kosovs dhe e shtjes shqiptare n ish-Jugosllavi nuk mund t reduktohet n sigurimin e t drejtave njerzore e kombtare aty ku jan e as t zbritet n nivel t pakics kombtare. Shqiptart n Kosov dhe n ish-Jugosllavi krkojn t jen t lir e sovran dhe t vendosin vet pr fatin e vet e jo t mbeten nn sovranitetin e t tjerve, t shtypen e t shfarosen pa mshir prej pushtuesve serb dhe shovinistve t tjer t Ballkanit. Tekefundit, parlamenti i Republiks s Shqipris e ka njohur Republikn e Kosovs dhe kjo e obligon do subjekt politik e shtetror shqiptar q ti prmbahet ktij vendimi. Nga ana tjetr, Kshilli Koordinues i Partive Politike Shqiptare n ish-Jugosllavi, n tri opcionet e paraqitura n Konferencn Paqsore pr ish-Jugosllavin n Hag, si opcion t tret - n rast ndryshimi t kufijve t jashtm t Jugosllavis s athershme pat shtruar krkesn pr bashkim me Shqiprin, prandaj nuk mund t thuhet se ideja e Shqipris m madhe, n t vrtet ideja e bashkimit t Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare n ish-Jugosllavi me Shqiprin, nuk prkrahet nga asnj forc serioze politike n Shqipri dhe m gjer. 4. sht i njohur dhe evident fakti se asnj subjekt serioz politik dhe asnj individ me ndikim n Kosov e m gjer nuk ka predikuar e as nuk predikon terrorizmin si form dhe mjet pr zgjidhjen e
80

shtjes shqiptare. Me kt argument pushteti okupues serb i arsyeton para bots vrasjet e inskenuara t djemve t rinj e t pafajshm aneknd Kosovs, sikurse edhe gjykimet drakonike t sa e sa t tjerve. Prandaj, vet prdorimi i ktij termi n kontekstin e ksaj polemike sht nj imputim jokorrekt, plotikisht i dmshm dhe moralisht i palejueshm. T tilla i konsiderojm edhe akuzat koniunkturale ideologjike dhe spekulimet e tjera t ngjashme, sidomos kur ato u mvishen njerzve q me punn dhe veprn e tyre e kan dshmuar t kundrtn. 5. Konsiderojm se diversiteti i mendimeve, prkatsisht pikpamjet e ndryshme prkitazi me zgjidhjen e shtjes son kombtare jan t natyrshme dhe normale. T till e konsiderojm edhe kt polemik, prandaj do t donim q ajo t mos marr karakter fushate, etiketimesh e eliminimesh dhe n at mnyr t shpjer uj n mulli t atyre q i gzohen prarjes shqiptare. Prishtin, 25. I. 1993 Tekst i shkruar si kumtes e Forumit t Intelektualve Shqiptar lidhur me letrn e hapur t akademik Rexhep Qosjes drejtuar presidentit t Shqipris, dr. Sali Berishs dhe reagimet e komentet q pasuan pas saj. U botua te Bujku (Prishtin) dhe Kombi (Tiran), 5. II. 1993.

81

OAZ E PAQES APO MOLL E ERIDS?

Kryeqyteti i Bullgaris, Sofja, kto dit qe mikpritse e presidentve t dy shteteve fqinje: Maqedonis dhe Shqipris. S pari, kryetari i Ish-Republiks Jugosllave t Maqedonis, Kiro Gligorovi, shkoi pr vizit zyrtare n Bullgari, e fill pas tij edhe kryetari i Shqipris, Sali Berisha. N Sofje Gligorovi foli maqedonisht, pa prkthyes. Gojkqijt thon: maqedonishtja sht dialekt i bullgarishtes! Nuk e di a sht e vrtet kjo, por e di se kur pata shkuar pr her t par n Bullgari, me maqedonishten time t msuar n shkoll t mesme (n gjimnazin Braqa Miladinovci n Strug, ku m tepr se gjysmn e lndve i kishim n kt gjuh), komunikoja pa kurrfar vshtirsish: n rrug, n shitore, n restorant... As Gligorovi nuk pati probleme t mdha komunikimi n Sofje, sado q sharra i hasi n gozhd te formulimi lidhur me gjuhn maqedonase, t ciln pala bullgare nuk sht e gatshme ta pranoj. Ai u takua me homologun e vet, kryetarin Zhelo Zhelev dhe foli para deputetve n parlamentin e Bullgaris, ku solli prshndetjet e t gjith qytetarve t Maqedonis dhe dshirn pr bashkpunim n baz t marrveshjeve t dy shteteve sovrane e t barabarta. Dikush (prsri ndonj nga ata q n zhargonin e prditshm i quajm gojkqij) mund t thot: mos vall ekzistojn dy shtete bullgare n Ballkan? Bullgaria qe shteti i par q e njohu Maqedonin si shtet t pavarur e sovran, vese me nj klauzol: territorin e jo popullin! (Shkenca
82

dhe politika bullgare, dekada me radh, prejse ekziston Maqedonia si shtet, e mohojn ekzistencn e kombit maqedonas dhe t gjuhs maqedonase). Bullgart din bjn! N Bullgari, kto dit, menjher pas Gligorovit, shkoi pr vizit zyrtare edhe presidenti i Shqipris, Sali Berisha. Edhe Berisha, njsoj si kolegu (dhe miku) i tij nga Shkupi, u takua me homologun e vet bullgar, Zhelevin dhe u nderua me nj paraqitje para parlamentarve bullgar. N parlamentin bullgar presidenti shqiptar deklaroi se Shqipria e ka njohur Maqedonin pr hir t stabilitetit n rajon. Po n takimin me dyer t mbyllura? Aty, pos pr marrdhniet dhe bashkpunimin bilateral, sht folur me siguri edhe pr gjendjen n rajon, pr luftn e paqen n Ballkan dhe, n kt kontekst, edhe pr shtjen e Kosovs dhe, natyrisht, edhe t vet Maqedonis. Shqipria qe vendi i katrt n bot (pas Bullgaris, Turqis dhe Rusis), q e njohu Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis si shtet t pavarur e sovran. N qoft se tri t parat kishin arsyet e veta q ta bnin kt (Bullgaria, si tham, e njeh Maqedonin si territor, por jo maqedonasit si komb; Turqia u ngut ta bj kt pr inat t Greqis, kurse Rusia pr shkak se e konsideron shtet sllav), akti i qeveris shqiptare pr njohjen e Maqedonis n kufijt e saj ekzistues dhe me kushtetutn n fuqi, n t ciln shqiptart trajtohen si nacionalitet (lexo: pakic kombtare) dhe pothuajse pa kurrfar kushtesh, do t mund t konsiderohej jo vetm hap i ngutshm, por edhe i dmshm pr interesat afatgjate kombtare. Ka q thon se ky akt, i krkuar gjithsesi edhe nga aleatt perndimor, n radh t par ata amerikan, shkon n favor t interesave strategjike t Shqipris si shtet dhe t shqiptarve si komb.
83

Shqiptart (s)din bjn! Dhe ja, tani, nj vit pas njohjes s Maqedonis nga t dy fqinjt e saj t interesuar drejtprsdrejti pr t, trekndshi: Tiran-Shkup-Sofje ka filluar t funksionoj. Pr her t par n kt itinerar nuk hyjn as Beogradi, as Athina. Analistt thon se Shqipria, Bullgaria, Maqedonia (dhe Kosova) i takojn sfers amerikane t interesit; se stacionimi i ushtarve amerikan n Maqedoni dhe trheqja e vrejtjes Serbis pr mosprhapjen e konfliktit n Jug (n Kosov) jan tregues t qart t ktij interesimi; se me krijimin e Maqedonis synohet krijimi i nj tampon zone mes Greqis e Serbis, n njrn an dhe Shqipris e Bullgaris, n ann tjetr; se po punohet pr krijimin e nj Via Egnatia t re prej Durrsit e deri n Stamboll etj. Mirpo, ekziston gjithashtu nj opinion mjaft i prhapur se Maqedonia si shtet sht nj krijes artificiale, q smund t ket jet t gjat, si pr shkak t strukturs heterogjene etnike, ashtu edhe pr shkak t synimeve t fqinjve t saj... Togfjalshi krijes artificiale prdorej dikur pr ish-Jugosllavin. Dhe, sado q ky cilsim nj koh t gjat (veanrisht n kohn e art t Titos) dukej disi paradoksal, erdhi koha q ai u b realitet: krijesa shtatanike e Versajt u shprb! A mund t ndodh kshtu nesr edhe me Maqedonin? Pse jo. Kjo gj do t varet nga organizimi i saj i brendshm, por edhe nga rrethanat dhe faktori i jashtm. Pr Maqedonin ekzistojn dy alternativa: ose t konstituohet si shtet demokratik multinacional, prkatsisht binacional, ku shqiptart dhe maqedonasit (por edhe t tjert) do t ishin plotsisht t barabart, ashtu si jan, ta zm, gjermant dhe francezt (por edhe italiant dhe retoromant) n Zvicr ose francezt dhe flamant n Belgjik ose t
84

bhet pre e fqinjve t saj. Maqedonia, pra, mund t ekzistoj si shtet vetm po qe se i pranon shqiptart si shtetformues - mbi baza federale a konfederale, sipas modelit t Zvicrs, t Belgjiks a t ndonj shteti tjetr me fizionomi t ngjashme. Sepse, shqiptart n Maqedoni nuk jan ardhacak e as qiraxhinj, por banor autokton, q jetojn me shekuj n trojet e veta q kan vazhdimsi gjeografike dhe historike me shtetin am dhe q padrejtsisht e pa dshirn e tyre kan mbetur jasht kufijve t tij pas vitit 19l3. Gjat qndrimit t Gligorovit n Sofje gazetart bullgar dhe t tjer u interesuan posarisht se a ekziston mundsia q Maqedonia ti bashkngjitet ndonjrs nga ish-republikat jugosllave ose ndonj shteti tjetr, gj q ai e mohoi kategorikisht, duke apostrofuar Referendumin dhe Kushtetutn. E rrethuar nga Serbia, Greqia, Bullgaria dhe Shqipria (katr shtete gjithsesi m t forta se ajo), Maqedonia, e quajtur aktualisht oaz e paqes mund t bhet fare leht qysh nesr moll e Erids, ashtu si ka qen edhe n t kaluarn. N hapsirn e Maqedonis ekzistojn tradicionalisht forca politike probullgare dhe forca politike proserbe, t cilat, secila n mnyrn e vet, jan antishqiptare. (Shkupi zyrtar gjithnj nj sy e ka pasur nga Sofja, tjetrin nga Beogradi, kurse Tirana ka qen pr shovinistt maqedonas - hal n sy). N qoft se n nj t ardhme t largt apo t afrt, Maqedonia, nn ndikimin e ktyre forcave, vendos ti bashkngjitet ndonjrs nga ish-republikat jugosllave, d. m. th. Serbis (emisart e Milosheviqit e thon haptas nj gj t till) ose ndonj shteti tjetr, d. m. th. Bullgaris (forcat ekstremiste VMRO-iste e propagojn pothuajse haptas kt gj), ather duhet t bjn shqiptart?

85

N qoft se nj dit, Maqedonia, pavarsisht nga dshirat, do t vihej, megjithat, n nj situat t till, ather banorve t saj do t duhej tu mundsohej deklarimi i lir plebishitar (nn kontrollin ndrkombtar) pr t vendosur vet pr fatin e tyre, me rast shqiptart do t deklaroheshin pa dyshim pr bashkim me Shqiprin, kurse maqedonasit, posarisht ata t pjess lindore - me Bullgarin. Territori i sotm i Maqedonis (e emri Maqedoni sht nocion gjeografik e jo etnik) sht i banuar kryesisht nga maqedonasit sllav dhe nga shqiptart etnik, prandaj problemi i Maqedonis sht, para s gjithash, shtje shqiptaro-bullgare. Samiti i Sofjes zgjon doemos edhe asociacione t tilla. Shqiptart, pavarsisht nga floskulat propagandistike dhe nga aferat e kurdisura, nuk jan ata q e rrezikojn apo destabilizojn Maqedonin, as nga brenda e as nga jasht. Mirpo, kjo sdo t thot se ata duhet t pajtohen me statusin e pakics dhe t knaqen me lmoshn q u japin her pas here autoritetet e Shkupit, e aq m pak me kombinatorikn eventuale q mund t sillet n kokat e liderve dhe q mund t dal n sken nesr kur n krye t Maqedonis mund t vijn forca t tjera politike, m radikale, t cilsdo provinienc q t jen. Pr kt duhet t vetdijsohen para s gjithash vet shqiptart e Maqedonis, q paraqesin nj faktor gjithsesi t rndsishm jo vetm demografik, por edhe politik, ekonomik, kulturor etj. Ndrkaq, politika dhe diplomacia shqiptare, sikundr edhe shkenca dhe publicistika, duhet ta artikulojn qart dhe pa kompleks kt qndrim. Edhe n Tiran, edhe n Shkup, edhe n Sofje. Kudo. Zri i Kosovs (Zvicr), dhjetor 1994.
86

MAS E RE E GJRAVE APO MASHTRIM I RI?

(Regjistrimi i jashtzakonshm i popullsis n IRJ t Maqedonis) Sa shqiptar ka n Maqedoni? Sipas statistiks zyrtare (regjistrimi i vitit 1981) n RS t Maqedonis, si quhej ather, jetonin 377.726 banor t kombsis shqiptare ose 19.8 pr qind t popullsis s prgjithshme, ndrsa sipas regjistrimit t vitit 1991, t cilin shqiptart e Maqedonis, sikurse edhe vllezrit e tyre kosovar, e bojkotuan me t drejt, n Maqedoni jetojn (sipas llogaris s Entit Republikan t Statistiks) 427.313 shqiptar ose 21.01 pr qind t popullsis s prgjithshme! Shqiptart n Maqedoni kan arsye t dyshojn n vrtetsin e t dhnave zyrtare prkitazi me numrin e tyre, sepse tendenca e minimizimit (edhe numerik) t tyre ka qen e pranishme gjat gjith periudhs s paslufts, ashtu si ka qen dhe sht e pranishme tendenca e margjinalizimit politik, kulturor, shkencor, arsimor etj. t faktorit shqiptar n Maqedoni n prgjithsi. Partit politike shqiptare dhe subjektet e tjera, prkatsisht prfaqsuesit e tyre, kan pohuar vazhdimisht gjat ktyre viteve dhe vazhdojn t pohojn se shqiptart n Maqedoni prbjn rreth 40 pr qind t popullsis s prgjithshme t ksaj ish-republike jugosllave, prandaj ata nuk mund t trajtohen si pakic kombtare, por duhet t trajtohen si popull shtetformues. Ka zra q thon se n Maqedoni ka m
87

shum shqiptar sesa maqedonas dhe se ata (pra, shqiptart) prbjn popullatn numr nj t ksaj treve etnikisht heterogjene, madje dgjohet shpesh thnia se Shkupi sht qyteti me m s shumti shqiptar n bot! shtja e strukturs kombtare t IRJM-s sht br tashm jo vetm shtje e brendshme e saj, por edhe problem ndrkombtar. Mu pr kt, do t mund t thuhej se ekzistenca dhe organizimi i mtejshm i Maqedonis si shtet do t varen, prve t tjerash, edhe prej rezultateve t ktij regjistrimi. Parlamenti i Maqedonis miratoi kto dit (me shumic votash) Ligjin pr regjistrimin e popullsis, t banesave, t amvisrive dhe t ekonomive bujqsore dhe caktoi kohn e mbajtjes s ktij regjistrimi - prej 21 qershor deri m 5 korrik 1994. Shpenzimet e regjistrimit do ti heq Kshilli i Evrops, organ ky, i cili, si thuhet, do ti drgoj ekspertt e vet n Maqedoni pr t mbikqyrur procesin e regjistrimit. N Sobranien e Maqedonis, por edhe n opinionin maqedonas n prgjithsi, hasi n rezistenc t fort krkesa q formulart e regjistrimit t shtypen, pos n gjuhn zyrtare maqedonase, edhe n gjuht e nacionaliteteve. Kjo krkes, megjithat, kaloi, por n at mnyr q shqipja u barazua jo me maqedonishten (si do t duhej), por me turqishten, vllahishten, serbishten dhe gjuhn rome! Ndrkaq, krkesa q nj kopje e formularve t mbetet n familje u hoq krejtsisht nga rendi i dits me arsyetimin e ekspertve evropian se dika e till nuk praktikohet askund. Regjistrimi i popullsis n Maqedoni, si vlersohet, nuk sht vetm nj veprim statistikor, por edhe nj akt me karakter politik, me pesh t veant pr t gjith banort
88

e saj dhe veanrisht pr shqiptart, statusi juridiko-kushtetues i t cilve do t varet edhe prej rezultateve t tij. Mu pr kt ky regjistrim shtron disa shtje dhe dilema t pashmangshme e akute. Ekziston rreziku q shqiptart n Maqedoni edhe pas ktij regjistrimi t dalin - ti nxjerrin aq sa i kan nxjerr n regjistrimet e mparshme: 20-22 pr qind, jo pse ata vrtet jan aq, por pr shkak se pengesat formale pr tu br objekt i regjistrimit jan t shumta, kurse rreziku i manipulimit me t dhnat sht ende i pranishm. S pari, organet shtetrore n IRJM u nxjerrin pengesa t shumta shqiptarve pr marrjen e shtetsis s Maqedonis dhe pr nxjerrjen e dokumenteve personale t domosdoshme pr regjistrim. Ata q shtjen e shtetsis nuk e kan rregulluar m par tani duhet t paguajn 500 dollar amerikan pr person, kshtu q nj familje 4-5 antarshe duhet ti ndaj pr kt qllim 2000-2500 dollar. S dyti, numri i shqiptarve q prkohsisht jetojn dhe punojn n botn e jashtme sht tejet i madh. Si do t veprohet me ta: a do t detyrohen t vijn n vendlindje pr tu regjistruar (gj q sht e pamundur ta bjn t gjith); t dhnat pr ta do t mund ti japin antart e tjer t familjes apo do t mbeten pa u prfshir n regjistrim? S treti, far do t jet struktura e antarve t komisioneve q do ta bjn regjistrimin n terren dhe sidomos struktura e ekipeve (komisioneve) q do ta bjn prpunimin e t dhnave, kur dihet se n Entin Statistikor t Maqedonis nuk punon pothuajse asnj shqiptar?! Si merret vesh nga shtypi, Grupi i deputetve shqiptar n Kuvendin e Maqedonis, i cili, duke qen n koalicion qeveritar, ia dha vizn Ligjit pr regjistrim, insiston q shqiptart t prfaqsohen n mnyr adekuate n komisionet pr regjistrim n t gjitha nivelet, si
89

edhe n instancat e prpunimit t t dhnave, por pak ka gjasa q t prmbushen kto krkesa, aq m par kur t kihet parasysh fakti se numri i ekspertve na kjo lmi n mesin e shqiptarve n Maqedoni sht tejet i kufizuar, pr t mos thn se t tillt mungojn krejtsisht. Deklarimi i lir i prkatsis kombtare (dhe konfesionale) t qytetarit sht, si dihet, e drejt e tij e patjetrsueshme. Mirpo, ajo varet edhe prej shkalls s vetdijes kombtare, prej klims shoqroro-politike dhe prej nj varg rrethanash t tjera q nuk jan pa ndikim n prcaktimin kombtar (dhe konfesional) t individit. do regjistrim i popullsis n mjediset etnikisht t prziera, e aq m par n mozaikun e larmishm nacional, konfesional dhe kulturor t Maqedonis, nxjerr n siprfaqe edhe disa probleme specifike t natyrs socio-politike. Kshtu, pr shembull, shtrohet pyetja: do t bhet me t ashtuquajturit torbesh, q n Maqedoni nuk jan pak? Si do t deklarohen ata dhe a do tu mundsohet atyre deklarimi plotsisht i lir i prkatsis kombtare? Shkenctart dhe intelektualt maqedonas ngulin kmb se torbesht (popullat e konfesionit mysliman, q si gjuh prdor kryesisht maqedonishten, por mnyrn e jetess dhe mentalitetin i ka m t afrta me shqiptart) jan maqedonas t fes islame. N regjistrimet e mparshme n Maqedoni, ndryshe nga njsit e tjera t ish-federats jugosllave, nuk ekzistonte rubrika mysliman pr prkatsi kombtare, pra mohohej ekzistenca e kombit mysliman n kt republik. Si pata theksuar edhe n polemikn e para dy-tre viteve me nj intelektual t njohur maqedonas, t zhvilluar n t prjavshem Puls t Shkupit, torbeshve nuk duhet tu imponohet sintagma maqedonas mysliman, por tu mundsohet q t deklarohen lirisht
90

ashtu si e ndiejn veten: mysliman, turq, shqiptar ose maqedonas. (N nj bised t rastit q pata para do kohe me disa t njohur t fshatit Llabunisht t komuns s Strugs - n mesin e tyre kishte edhe intelektual - msova se n regjistrimin e ardhshm, nse do t jet vrtet i lir dhe objektiv, s paku 60-70 pr qind t banorve t ktij fshati t madh do t deklarohen shqiptar, sepse ashtu e ndiejn veten). Nga ana tjetr, nuk jan t pakta familjet shqiptare, veanrisht n disa qytete t Maqedonis Perndimore (n Tetov, Gostivar, Ohr, Resnje, Strug, Krov etj.), q, pr shkak t vetdijes s ult kombtare, por edhe si pasoj e presionit politik, qoft edhe t trthort (puna, banesa etj.), n regjistrimet e mparshme jan deklaruar si turq, edhe pse origjina e tyre jo e largt sht nga fshatrat e pastra shqiptare. N qoft se n regjistrimet e mparshme dhe vemas n vitin 1981 (n kulmin e euforis antishqiptare), ata nga frika jan deklaruar turq (!), tani, besojm, nuk ka arsye t veprojn asisoj dhe kjo gj atyre duhet tu bhet me dije dhe tu shpjegohet me kujdes e durim. Regjistrimi i jashtzakonshm i popullsis n Maqedoni sht nj ngjarje e rndsishme pr t gjith banort e saj dhe veanrisht pr shqiptart, numri i t cilve sht ende kontestues - edhe pse shkalla dhe vllimi i t drejtave dhe lirive kombtare dhe njerzore t nj kolektiviteti nuk do t duhej t vareshin ekskluzivisht nga numri i tyre, sepse njerzit, tekefundit, nuk jan numra! sht e njohur gjithashtu se regjistrimi i popullsis s nj vendi paraqet nj operacion kompleks, suksesi, prkatsisht rezultati i t cilit varet n radh t par prej atij q i ka n dor mekanizmat e pushtetit. E, mekanizmat e pushtetit n Maqedoni jan, si dihet, n duart e maqedonasve. Shqiptart (dhe t

91

tjert) jan t prfaqsuar vetm simbolikisht (e jo prpjestimisht, si do t duhej) n kto organe. far bjn subjektet politike shqiptare n Maqedoni lidhur me regjistrimin? Ato, me ndonj prjashtim, n vend q t merren me problemet, merren me vetveten. N vend q t ulen dhe ta analizojn seriozisht Ligjin pr regjistrim dhe rrethanat e krijuara pas aprovimit t tij dhe t marrin masa e vendime relevante lidhur me kt shtje kaq t rndsishme, duke e shtruar edhe vet problemin e pjesmarrjes n regjistrim, dy rrymat e PPD-s dhe veanrisht rryma e deputetve dhe e ministrave, merren me satanizimin e pals tjetr. Sikur kan harruar se ky regjistrim, pr t cilin investon edhe bashksia ndrkombtare, do t jet valid, kurse dyzetprqindshi i tyre, me t cilin kan dal vite me radh para bots - mund t dal fluid! N Maqedoni ende nuk jan krijuar kushtet pr nj regjistrim t sakt e objektiv t popullsis. Organet e pushtetit vazhdojn ti shprfillin krkesat e shqiptarve ose ti mbivotojn ato, kurse grupeve t ekspertve evropian tua prezentojn rrejshm situatn dhe tua ofrojn (pr t mos thn edhe imponojn) variantin e tyre t s vrtets. Nuk prjashtohet mundsia, prandaj, q regjistrimi i ri i popullsis n Maqedoni, edhe pse nn patronatin ndrkombtar, t jet jo mas e sakt e gjrave, por mashtrim i ri. E, kur sht fjala pr shqiptart, edhe nj zhgnjim i ri! Sa shqiptar ka n Maqedoni? Sa maqedonas (sllav)? Dhe sa t tjer? Athua regjistrimi i ardhshm i popullsis s ksaj republike ish-jugosllave do tu jap prgjigje t sakt ktyre pyetjeve? Flaka e vllazrimit (Shkup), 28 maj 1994.
92

DIALOGU I REFUZUAR

(Prse Lubisha Georgievski nuk e mbajti fjaln?)

- Rreth nj polemike t paprfunduar me njrin nga pretendentt pr postin e Presidentit t Maqedonis Me Lubisha Georgievskin, kandidatin e VMRO-DPMNE-s pr kryetar t Republiks s Maqedonis, kam polemizuar publikisht, prmes shtypit, para dy-tre vitesh. Tema: shtja shqiptare n Maqedoni - gjendja dhe pozita e shqiptarve n kt ish-republik jugosllave, si quhet ende zyrtarisht shteti i ri dhe i brisht n krye t t cilit pretendon t vij zoti Georgievski. Si dhe pse u zhvillua kjo polemik dhe si mori fund ajo? Lubisha Georgievski, regjisor i njohur i teatrit (dikur moti, n vitet shtatdhjet, ai pat vn n sken, n Teatrin Popullor t Prishtins, dramn Sfinga e gjall t R. Qosjes), botoi n vitin 1991 librin me titull Politikata idnina na Makedonija (Ardhmria politike e Maqedonis), nj kapitull t t cilit ia kushtonte shtjes shqiptare n Maqedoni. Intelektualt maqedonas n prgjithsi jan treguar tejet t pandieshm ndaj trajtimit t keq t shqiptarve n Maqedoni (jo vetm n vitet 80, por edhe m par e m von), kurse nuk kan munguar edhe t tillt (shkrimtar, profesor universiteti, gazetar etj.), t cilt jo vetm q nuk jan distancuar prej politiks diskriminuese ndaj shqiptarve, por edhe vet jan paraqitur prej pozitash thellsisht albanofobe. M pat
93

br pshtypje, prandaj, fakti q nj intelektual maqedonas, si sht Lubisha Georgievski, nj kapitull t tr t librit t tij mbi ardhmrin politike t Maqedonis ia kushtonte shtjes shqiptare n Maqedoni, gj q tregon se ai e konsideronte at (tre vjet m par e, shpresojm, edhe sot) nj shtje serioze, pa zgjidhjen e drejt t s cils nuk mund t flitet pr konstituimin dhe ekzistimin e Maqedonis si shtet i pavarur e demokratik, e aq m pak pr stabilitetin dhe prosperitetin e saj ekonomik, politik etj. Kjo gj m pat nxitur q librin e Georgievskit Ardhmria politike e Maqedonis, pr t cilin m par pata lexuar vetm nj informat t trthort n shtyp, ta bleja dhe ta lexoja q n rastin e par. E lexova, natyrisht, n trsi, por me vmendje e interesim t veant kapitullin Albanskoto prashanje vo Makedonija (shtja shqiptare n Maqedoni). Duke qen libr i shkruar n fazn e par t proceseve pluraliste n kto hapsira dhe nga nj autor q, si thot vet, problemeve politike u qaset si intelektual, libri i Lubisha Georgievskit dallohej pak a shum nga diskursi i deriathershm propagandistik, krejtsisht negativ, pr shqiptart, sado q as autori i tij nuk kishte arritur tu shptonte disa paragjykimeve t vjetra pr ta dhe t lirohej nga t menduarit skematik, bardh e zi, pr problemin shqiptar n Maqedoni dhe pr shtjen shqiptare n prgjithsi.1 Q n fillim t kapitullit n fjal Georgievski konstatonte me t drejt se shtja shqiptare n Maqedoni jo vetm q ekziston si shtje q ka rrnjt e veta t thella gjeografike, historike, etnike, politike etj., por edhe si nj problem konkret politik q krkon zgjidhje praktike, natyrisht t drejt e demokratike. Si rrug pr zgjidhjen e ksaj shtjeje ai
1 I shkruar n kohn kur Maqedonia ende nuk ishte shpallur shtet i pavarur, kurse njohja e saj ndrkombtare dukej gj e largt, libri i Georgievskit i shikonte problemet nga perspektiva e asaj kohe.

94

preferon dhe rekomandon rrugn paqsore e jo dhunn e represionin, n njrn an apo luftn qytetare, n ann tjetr, prandaj krkon dialog me shqiptart (Georgievski prdor fjaln pregovori, q do t thot bisedime, negociata dhe flet pr nj marrveshje historike me shqiptart), gj q, sipas tij, nnkupton nxjerrjen n tryezn e bisedimeve t fakteve reale politike nga ana e prfaqsuesve t t dy palve, kurse kjo e dyta presupozon elaborimin paraprak teorik dhe shkencor t ksaj shtjeje, pra t shtjes shqiptare dhe t marrdhnieve shqiptaro-maqedonase nga intelektualt e t dy popujve. Duke u nisur nga ky qndrim dhe kjo krkes e drejt e autorit, por edhe duke mos u pajtuar me shum pikpamje dhe qndrime t tij - si sht para s gjithash trajtimi i shqiptarve n Maqedoni dhe prgjithsisht n ish-Jugosllavi si pakic kombtare - shkrova nj artikull t gjat me titull Shqiptart n Maqedoni dhe ardhmria e tyre politike, t cilin e botoi revista Fjala e Prishtins n dhjetor t vitit 1991, e pastaj e prfshiva edhe n librin tim me shkrime polemike dhe publicistike Populli i pandalur (Zri, Prishtin 1992, f. 262-274). Nuk dua ta prflas me kt rast kt shkrim timin, sepse t interesuarit at mund ta lexojn a rilexojn, por dshiroj t theksoj dika tjetr, ta bj publik nj fakt real prkitazi me kt polemik. Nuk do ta bja kt po qe se zoti Georgievski nuk do t ishte kandiduar pr kryetar t Republiks s Maqedonis n zgjedhjet e ardhshme dhe po qe se nuk do t ishte kandidati, megjithat, m serioz pas kryetarit aktual dhe rivalit t tij nr.1, Gligorovit. Me qllim q me mendimin tim pr librin Ardhmria politike e Maqedonis t Lubisha Georgievskit, por edhe me opinionin e nj intelektuali shqiptar pr shtjen shqiptare n Maqedoni, t njoftohej
95

edhe autori i librit n fjal e edhe t interesuarit e tjer joshqipfols, e pash t udhs ta prktheja maqedonisht n trsi punimin tim dhe tia drgoja pr botim ndonj gazete a reviste maqedonase. E shtypa n makin me shum mundime (natyrisht me alfabetin cirilik) dhe ia drgova t prjavshmes Puls n Shkup. Nga teksti im prej 15 faqesh Pulsi botoi (m 9. I. 1992) gjithsej 2-3 apo 3-4 faqe nn titullin e Redaksis Albancite se obespraveni (Shqiptart jan t privuar t drejtash) dhe me nj shnim n krye (dhe n fund t tekstit), ku thuhej: Revista Fjala e Prishtins botoi nga pena e profesorit dr. Agim Vinca nj shkrim q polemizon me librin Ardhmria politike e Maqedonis t Lubisha Georgievskit, m saktsisht me pikpamjet e tij pr shtjen shqiptare n Republikn e Maqedonis. Nga ky tekst m i gjat po veojm disa pikpamje t z. Vinca pr gjendjen e shqiptarve n Maqedoni. Ndrkaq, n fund t tekstit thuhej: Lidhur me kt tekst, me t cilin sht njoftuar edhe L. Georgievski, presim prgjigje. At Georgievski e paralajmroi pr numrin e ardhshm t Pulsit. Dhe vrtet n numrin vijues t ksaj t prjavshmeje, n krye t javs (Puls, 16. I. 1992), doli prgjigjja e Lubisha Georgievskit me titull Novokomponirani glavatari (Prkthimi fjal pr fjal: Prijsit e rikompozuar, n kuptimin rishtar), n t ciln ai, m tepr sesa me shtjen e ngritur pr diskutim - pozitn e shqiptarve n Maqedoni, merrej me fizionomin dhe sjelljen politike t liderve t rikompozuar partiak, vemas t atyre t PPD-s dhe t PDP-s, t cilt, sipas tij, dashkan tia ven fitilin Maqedonis dhe ta shndrrojn at kinse n aren luftrash e gjakderdhjesh, ashtu si dikur Balli Kombtar! Sikurse edhe teksti im, edhe ai i Georgievskit, q ishte dyfish m i gjat, shoqrohej me nj shnim t Redaksis, ku thuhej (po e citoj tekstu96

alisht n origjinal): Pottiknat od tekstot na d-r Agim Vinca, vo koj toj polemizira so stavovite od knigata Politickata idnina na Makedonija, avtorot Lubisha Georgievski upati odgovor do spisanieto Fjala. Od obemniot tekst go donesuvame ovoj karakteristien fragment - dhe n prkthim: I nxitur nga teksti i dr. Agim Vincs, n t cilin ai polemizon me pikpamjet e librit Ardhmria politike e Maqedonis, autori Lubisha Georgievski i drgoi prgjigje revists Fjala. Nga teksti i gjer i tij po e sjellim kt fragment karakteristik. Nuk iu prgjigja repliks s Georgievskit n Puls, sepse prisja variantin e plot t tekstit t tij, t gjer, i cili i ishte drguar revists Fjala. Prita nj jav, dy, tri... Pastaj nj muaj, dy, tre... U interesova disa her rresht n redaksin e Fjals, por m kot. Kaloi edhe nj vit. U bn dy, gati tre vjet... Teksti i gjer i L. Georgievskit drguar revists Fjala serdhi q serdhi dot. Si t ishte Shkupi n Mars e jo aty tek sht! (Shqip ksaj i thon: Prit me muaj e prit me vjet, pushka e Lils spo krset). Pr variantin e shkurtr - fragmentin karakteristik t Pulsit - dikur u b von. Kshtu q polemika ime me Lubisha Georgievskin, q ishte nj shans pr nj dialog t gjer, t hapur e konstruktiv mes dy intelektualve t prkatsis kombtare shqiptare dhe maqedonase (edhe pse pr L. G. thuhet se sht vllah me origjin!), mbeti disi n gjysm t udhs, prkatsisht e pakrye(r) dhe e paprfunduar. Si u b q teksti i gjer (obemniot tekst) i L. Georgievskit nuk arriti kurr n Prishtin? Ndoshta ai as q u shkrua ndonjher, por oponenti im, tani kandidat pr kryetar shteti (apo redaksia e Pulsit?) prdori nj blof, nj truk, nj dredhi. Kushedi.2
2

N pranver t vitit 1997, kur studentt maqedonas n Shkup protestonin kundr gjuhs dhe arsimit shqip, duke marr si shkas aprovimin e Ligjit pr 97

Sidoqoft, nj gj sht evidente: Lubisha Georgievski nuk e mbajti fjaln, premtimin e dhn. Lubisha Georgievski i hngri fjalt! (Adhurues i shprehjeve latine, t cilat i prdor shpesh n librin e vet, regjisori i rikompozuar n politikan, L. G., sikur e ka harruar thnien e mome: Scripta manent!...). Pr nj njeri q pretendon t bhet kryetar shteti, qoft edhe i nj shteti si sht Maqedonia e Lupos dhe e Lubishs (dhe jo vetm e tyre), t ciln ata e imagjinojn pa shqiptart dhe t tjert,1 kjo ssht shenj e mir. Athua kshtu do t veproj edhe me ato q premton tani n mitingjet parazgjedhore butaforike q po mban npr Maqedoni? Apo e tr kjo ssht tjetr vese nj blof i ri?! Flaka e vllazrimit (Shkup), 1 tetor 1994.

Fakultetin Pedagogjik, Lubisha Georgievski, edhe vet profesor, doli publikisht, prmes shtypit, me propozimin pr nj dialog t mundshm midis intelektualve maqedonas e shqiptar, duke apostrofuar me emr e mbiemr disa intelektual shqiptar: A. Aliun, Xh. Gegn, K. Mehmetin, I. Rusin dhe A. Xhaferin. sht pr tu prshndetur kjo ide e z. Georgievski, por habit fakti se prse ky intelektual i njohur maqedonas refuzoi dialogun e ofruar para disa vitesh nga nj intelektual shqiptar, kurse krkon dialog me disa t tjer. Mos vall pikpamjet e t parit iu dukn radikale apo pr ndonj arsye tjetr?! Fushatn e tij parazgjedhore pr kryetar republike (tetor 1994) Georgievski e zhvilloi nn sloganin Maqedonia - maqedonasve!, ka do t thot se Maqedonin shumkombshe, me struktur heterogjene etnike e fetare, ku maqedonasit nuk jan aspak m shum se t tjert, ai e ndrron si shtet unik nacional, barts t sovranitetit t t cilit jan vetm ata - maqedonasit sllav! Hapsira q ndan kt filozofi politike nga parulla Smrt na shiptarite! (Vdekje shqiptarve!) nuk sht aspak e gjer. 98

VADEMEKUM I SHTJES KOMBTARE SHQIPTARE

Rexhep Qosja: shtja shqiptare - Historia dhe politika, Instituti Abanologjik, Prishtin 1994. Ky sht libri i pest me kt tematik i akademik Rexhep Qosjes i botuar n kto 5-6 vitet e fundit. M par, m 1990, kur librat e ktill ishin vrtet gj e rrall, ai botoi s pari librin Fati i pambrojtur (kroatisht: Nezasticena sudbina) dhe pastaj, po at vit, librin Populli i ndaluar, q kishin pothuajse t njjtin brum (botimi shqip, pos shkrimeve t mparshme, kishte edhe 10-15 shkrime t reja, q kishin lindur ndrkoh); pak m von gazeta e studentve Bota e re, e shuar si sa e sa institucione t tjera tonat, ia botoi broshurn me intervista me titull Mbi shtjen shqiptare (1991); ktu e dy vjet m par doli, i atakuar nga policia serbe dhe i bllokuar pothuajse me heshtje t plot nga ana jon, libri Strategjia e bashkimit shqiptar (1992) dhe ja, tani, kemi n duar librin q mund t konsiderohet kuror dhe sintez e ksaj pune kaq t pasionuar e kaq kmbngulse, titulli dhe nntitulli i t cilit: shtja shqiptare - Historia dhe politika sht els i brendis s tij. Rexhep Qosja, kritik letrar dhe historian i spikatur i letrsis, prozator dhe dramaturg i veant, eseist dhe polemist i shklqyer, n vitet e fundit, pr shkak t rrethanave t krijuara, hoqi dor pothuajse krejtsisht nga vokacioni i tij jetsor: studimi dhe krijimi i letrsis, pr tiu prveshur, si zakonisht me tr qenien, nj pune tjetr: publicistiks
99

dhe politiks. (N t vrtet, n rastin e tij, sikurse eddhe te disa intelektual tan t tjer, m shum sesa me politik kemi t bjm me veprimtari kombtare). Nn ndikimin e rrethanave politike t krijuara n Kosov dhe m gjer, kritiku dhe historiani i letrsis, Rexhep Qosja, hoqi dor nga projekti i tij i madh jetsor: Historia e letrsis shqipe, tre vllime t t cilit kushtuar letrsis shqipe t Romantizmit, jan stoli e bibliotekave tona, pr tiu kushtuar nj projekti tjetr po aq t madh dhe edhe m t rndsishm: hartimit t historis s shtjes shqiptare dhe krkimit t rrugve pr zgjidhjen e saj. N qoft se libri Populli i ndaluar ishte nj protest pr fushatn e egr dhe padrejtsit e shumta q i ishin br popullit shqiptar: pr shpifjet, akuzat, sulmet dhe dhunn ndaj tij - veanrisht pas vitit 1981 - n ish-Jugosllavin e Lidhjes s Komunistve dhe nj akuz kundr kreatorve t ksaj politike, ndrsa libri Strategjia e bashkimit shqiptar nj projekt pothuajse i shprfillur dhe i pavrejtur pr iden e madhe t bashkimit dhe t pajtimit kombtar t shqiptarve, ashtu sikurse edhe vet ideja pr mbajtjen e Kuvendit pr Pajtim dhe Bashkim Kombtar, q, mjerisht, u keqkuptua dhe nuk u sendrtua, pr shkak se nuk e prkrahn, pr t mos thn se e penguan, forcat q aktualisht jan n krye t politiks shqiptare andej dhe kndej kufirit, libri m i ri i Rexhep Qosjes shtja shqiptare - Historia dhe politika, i prmban t dyja kto: ai sht akuz pr krimin politik q kan br Fuqit e Mdha evropiane dhe fqinjt ballkanik ndaj popullit shqiptar, duke e ndar dhe coptuar padrejtsisht dhe tragjikisht at dhe territorin e tij (n Kongresin e Berlinit m 1878 dhe n Konferencn e Ambasadorve n Londr m 1912/13) dhe skic, projekt pr shmangien e ktij krimi:

100

ribashkimin e popullit t ndar shqiptar dhe t trojeve t tij etnike si e vetmja rrug e drejt dhe e vrtet pr zgjidhjen e shtjes shqiptare. Ndoshta dikujt mund ti duket iluzor ky projekt, ashtu si mund ti duket i harxhuar edhe autori i tij. Dikush mund ta konsideroj at Don Kishot, pra ndrrimtar n politik - njeri q nuk i merr sa duhet parasysh kushtet dhe rrethanat reale, prkatsisht gjendjen aktuale ekonomike, politike, sociale dhe shpirtrore t shqiptarve, pastaj raportet e forcave etj. Mirpo, Rexhep Qosja sht shkenctar, sht shkrimtar, krijues dhe intelektual: njeri q nuk bn politik pragmatike partiake dhe aq m pak kompromis me bindjet, pikpamjet dhe parimet e veta politike, shkencore dhe morale. Qndrimi i tij ndaj shtjes kombtare shqiptare sht qndrim konsekuent dhe parimor, q, si i till, prcaktohet para s gjithash nga e vrteta shkencore e historike e jo nga trillet e politiks ditore, prandaj sht e kuptueshme q me t nuk pajtohen ata q bindjet dhe pikpamjet e tyre politike i ndrrojn m shpesh se kostumet dhe kravatat. Libri i akademik Rexhep Qosjes shtja shqiptare - Historia dhe politika sht nj La vrit sur lAlbanie et les Albanais (E vrteta pr Shqiprin dhe shqiptart) sot dhe nj Shqipria ka qen, sht dhe do t bhet? e kohs son - njqind e sa vjet pas pararendsve t tij t mdhenj, prej t cilve ka msuar shum, kurse autori i tij na i kujton ideologt e mdhenj t shtjes kombtare dhe mjeshtrit maestral t publicistiks shqiptare, far kan qen dhe jan: Pashko Vasa e Sami Frashri, Fan Noli e Faik Konica e t tjer. Me kta dy t fundit at e afron sidomos qndrimi kritik ndaj proceseve jetsore e historike dhe stili i rrept, her-her, emotiv e sarkastik.

101

Libri i akademik Rexhep Qosjes shtja shqiptare - Historia dhe politika sht: e vrteta pr Shqiprin dhe shqiptart ose, thn m drejt: e vrteta pr Kosovn dhe shqiptart, dje dhe sot dhe, madje, e vrteta e plot - e shqiptuar me z t plot, t qart, t kulluar; me argumentim t fort logjik e shkencor dhe me eleganc t rrall gjuhsore e stilistike; model i ligjrats moderne akademike. N dhjet kapituj e mbi treqind faqe tekst, sa ka gjithsej ky libr, autori rrfen se ka ndodhur, si ka ndodhur dhe pse ka ndodhur kjo q ka ndodhur me shqiptart n t kaluarn, duke i kapur, prshkruar dhe shpjeguar t gjitha aktet dhe dimensionet e drams tragjike t quajtur: Coptimi i trojeve shqiptare! Mund t thuhet, andaj, se ky libr sht nj prkujtes a promemorie historike, q u drejtohet njkohsisht t huajve dhe shqiptarve, miqve dhe armiqve t tyre dhe sidomos atyre q sot vendosin pr fatin e bots dhe veanrisht t Ballkanit (atyre q e rikrijojn hartn e tij): krijuesve t t ashtuquajturit Rend i Ri Botror. Mirpo, libri shtja shqiptare - Historia dhe politika nuk merret vetm me t kaluarn, por edhe me t tashmen (dhe t ardhmen) e shqiptarve; autori i tij rrfen gjithashtu se duhet t bjn shqiptart sot: si dhe me far argumentesh, mjetesh dhe metodash duhet ta mbrojn shtjen kombtare dhe si t punojn pr zgjidhjen e saj t drejt n t ardhmen. E, zgjidhje t drejt t shtjes shqiptare Rexhep Qosja e konsideron bashkimin e trojeve t coptuara dhe t kombit t ndar shqiptar n nj shtet t vetm e t prbashkt kombtar, gj q ka qen dhe mbetet ndrr e t gjith brezave t shqiptarve. Mbajtja gjall e ktij ideali t madh kombtar - e ktij ylli t pashuar polar n qiellin e nacionalizmit dhe t patriotizmit shqiptar - sot, n kt koh shpresash dhe zhgnjimesh; sot kur shqiptart ballafaqohen me rrezikun
102

e mbetjes edhe m tutje komb i ndar e, madje, edhe t coptimit t mtejshm t tyre dhe t vazhdimit t robris s gjysms s kombit sht pa dyshim nj nga porosit e mdha t ktij libri. Pr t gjitha kto mund t thuhet se libri shtja shqiptare - Historia dhe politika sht nj udhrrfyes i shtjes kombtare shqiptare dhe nj pik e pashmangshme referimi pr t gjith ata q do t merren me t n t ardhmen. Fjal hyrse n promovimin e librit shtja shqiptare - Historia dhe politika t R. Qosjes: n Gjilan m 7. 9. 1994 dhe n Nju-Jork m 23. 11. 1994. Botuar n disa gazeta shqipe (Bujku, 24. 9. 1994, Flaka, Illyria etj.).

103

ESEJA POLITIKE DHE VETDIJA KRITIKE

Bajram Kosumi: Koncept pr subpolitikn. Zgjimi, Ferizaj 1995.

Bajram Kosumi (1960), ish-i burgosur i ndrgjegjes dhe veprimtar aktual politik, poet dhe publicist, del para lexuesve me librin e vet t par t titulluar n mnyr ngapak provokative Koncept pr subpolitikn. Nuk sht e rastit q B. Kosumi, nj njeri me talent letrar, del para lexuesve me nj libr me karakter politik. Duke qen njri nga protagonistt e lvizjes studentore t vitit 1981, synim kryesor i s cils ishte avancimi i statusit politik t Kosovs, Kosumi konfirmon edhe nj her prkushtimin e tij ndaj idealeve djaloshare pr Kosovn e lir e t pavarur, prkatsisht pr Kosovn Republik, krkes kjo pr t ciln ai dhe shum bashkmoshatar t tij, i kaluan vitet m t mira t rinis npr burgjet e ish-Jugosllavis. Libri Koncept pr subpolitikn sht para s gjithash nj dshmi e kulturs dhe e pjekuris politike t autorit - njrit nga ata q prbnin brthamn e Lvizjes s 81-shit - i cili, duke u ndenjur besnik synimeve t hershme t saj, ka ditur t evoluoj n hap me kohn. N kt libr jan prfshir nj numr i konsiderueshm shkrimesh q kan formn e artikullit, t eses ose t intervists, kuptohet me karakter politik, t shkruara n periudhn ndrmjet viteve 1991-1995, pjesa drrmuese e t cilave jan botuar m par n faqet e shtypit dhe
104

t periodikut ton. Ndonse n pikpamje t prmbajtjeve q sjell, si shumica e librave t ktij lloji tek ne, edhe ky libr (formalisht i ndar n katr pjes) sht pak a shum heterogjen, n pikpamje t problemeve q ngre, t shtjeve q trajton, t qndrimeve q mban dhe t zgjidhjeve q ofron autori i tij, ai paraqitet mjaft homogjen. Nj nga tezat e para dhe kryesore q artikulohet n shkrimet e ktij libri sht krkesa pr krijimin e hapsirs s prbashkt politike shqiptare si parakusht pr krijimin e politiks globale shqiptare. Kombi shqiptar n Ballkan duhet t funksionoj si nj trup i vetm dhe t reagoj si i till kudo dhe kurdo q mbrohen (ose cenohen) interesat e tij kombtare, sepse, si konstaton me t drejt autori i ktij libri, ndryshe sht kur prapa nj krkese qndron n mnyr aktive mbar nj komb, e ndryshe kur prapa ksaj krkese qndron nj pjes e ktij kombi. Mirpo, q t arrihet kjo duhet t ekzistoj, krahas platforms s prbashkt politike, edhe nj koncensus i plot i forcave politike dhe nj bashkrenditje m e mir e puns s qendrave t vendosjes n mbar hapsirn shqiptare, qofshin ato n Kosov, n Maqedoni, n Preshev, n Ulqin apo edhe brenda vet shtetit shqiptar, ndrsa Tirana duhet ta luaj rolin e qendrs s politiks gjithkombtare. Nj tez tjetr e drejt e autorit t ktij libri, q del si krkes e zshme e shkrimeve t tij, sht krkesa pr t br nj kaprcim cilsor n mendimin dhe sidomos n veprimin politik shqiptar, me theks t veant te jeta politike n Kosov. Duke mbajtur qndrim kritik ndaj prvojs s deritashme t organizimit ton politik, autori i ktij libri, krkon kalimin prej nj politike stihike n nj politik t programuar; prej nj filozofie politike pasive n krijimin e nj filozofie aktive politike, por edhe kalimin nga nj politik e thrmuar kom105

btare n nj politik unike kombtare; nga feudet politike n institucione t prbashkta; nga fryma diletante e mediokre n nj frym profesioniste, prkatsisht nga vullneti i mir (voluntarizmi) n profesionalizm; nga nj strategji e paprcaktuar mir e stihike n nj strategji t prpunuar mir; nga politika abstrakte n politik pragmatiste; nga nj diplomaci e gjymt e individuale n nj diplomaci institucionale; nga paraproganda n propagand; nga informimi pasiv e siprfaqsor n informim modern aktiv; nga fryma klaniste n politik publike.... Nga partit politike dhe udhheqsit e tyre ai krkon q t vihen n peshojn e prgjegjsis, duke nnvizuar faktin se ato dhe ata, pra partit politike shqiptare dhe lidert e tyre, jan prgjegjs jo vetm para antarsis s vet, por edhe m gjer: para shtat milion shqiptarve n Ballkan. Mirpo, politika aktuale shqiptare n prgjithsi dhe veanrisht ajo q zhvillohet n Kosov dhe n trojet e tjera t pushtuara shqiptare, si shprehet autori, sht larg prej ktyre standardeve. Dhe kjo ndodh jo vetm pr shkak se ajo vepron n kushte e rrethana specifike - n kushtet e okupimit dhe t represionit t prditshm, por edhe pr shkak se n politik jan futur, krahas njerzve t aft e me prgjegjsi, edhe shum karrierist, mediokr e matrapaz... Kosumi krkon kreativitet prej njerzve q merren me politik; krkon q ata jo vetm ta konstatojn gjendjen, por t prpiqen ta ndryshojn at. Kshtu, pr shembull, n situatn konkrete n Kosov ai krkon q partit politike t organizojn veprimtari t tilla politike, me t cilat do ta trhiqnin vmendjen e organeve t pushtetit e n kt mnyr do tia lehtsonin sadopak barrn qytetarit t zakonshm.

106

Edhe vet i angazhuar politikisht B. Kosumi sht i paknaqur me organizimin politik shqiptar t ktyre 4-5 viteve. Edhe pse kt paknaqsi ai nuk e shpreh me indinjat e zemrim, por me maturi, ajo del qart nga fryma e prgjithshme e librit t tij. N Kosov dhe n viset e tjera t pushtuara shqiptare, sipas tij, zhvillohet nj politik q do t mund t karakterizohej me nocionin subpolitik. Katr vjet me radh n Lvizje nuk krijohet politika, por subpolitika; vepron stihia dhe improvizimi, mungesa e kreacionit dhe shterpsia, strategjia e pritjes dhe mefshtsia etj., shkruan autori i ktij libri. Pr t dal nga kjo gjendje amullie ai jep mjaft ide e propozime; krkon krijimin e nj cilsie t re brenda Lvizjes shqiptare, fton pr arritjen e koncensusit t t gjitha forcave politike rreth interesit kombtar shqiptar sot, krkon kndelljen e kombit t lasht shqiptar pr ti dal n krye procesit historik t lirimit dhe t konsolidimit t tij si komb etj. Gjithnj n funksion t ksaj kndelljeje ai merret me shfaqjen e disa dukurive shqetsuese n jetn politike, shoqrore, kulturore, shpirtrore dhe psikologjike t shqiptarve, si jan: identifikimi i demokracis me antikomunizmin, zvendsimi i ideologjis s vjetr komuniste me ideologjin e re antikomuniste, krijimi i nj mentaliteti vetprbuzs, mania e prodhimit t prhershm t armiqve dhe tradhtarve, tendenca absurde e rrnimit t vlerave t krijuara n t kaluarn etj. Libri i Bajram Kosumit Koncept pr subpolitikn nuk pretendon t jet analiz e plot e trsore e politiks shqiptare n prgjithsi dhe as e asaj kosovare n veanti n kto vite, por nj vshtrim pak a shum i veant e origjinal - konceptual i saj. N shkrimet e ktij libri ngrihen probleme, diskutohen shtje, analizohen dukuri e fenomene, propozo107

hen ide e sugjerohen zgjidhje, krkohen rrug e forma t reja veprimi. N kt mnyr ai bn q lexuesi i tij, ashtu si thuhet n parathnien e shkurtr me t ciln hapet libri, t dal nga polisi i vet politik dhe t shoh qytete, rrug, njerz e fytyra t tjera, ide e koncepte t reja, duke u vetdijsuar kshtu pr pamjaftueshmrin e feudit t vet politik. Librin Koncept pr subpolitikn e prshkon nj koncept unik. Ky sht qndrimi kritik ndaj politiks stihike e inerte, t pastudiuar e joinstitucionale, pr shumka edhe sektare, prkatsisht ndaj parapolitiks a subpolitiks son, e cila nuk mund t ket rezultate dhe insistimi pr krijimin e nj politike t re shqiptare n tr hapsirn kombtare. sht me interes t theksohet fakti se Kosumi angazhohet sinqerisht pr integrim politik, duke qen edhe vet n krye t nj partie politike, gj q flet pr pozicionin e drejt moral dhe politik t autorit t ktij libri. Shkrimet publicistike t Bajram Kosumit i karakterizon thellsia e mendimit dhe qartsia e shprehjes. Dikush ka thn se kto t dyja jan simotra t talentit. Shikuar nga aspekti gjuhsor e stilistik, ai i prmbahet parimit t ekonomizimit dhe t koncizitetit. Edhe shkrimet pak m t gjata e m analitike, si jan eset: Armiku i Popullit, E vrteta dhe slogani, Margjinalizimi i informats etj., q jan njkohsisht edhe shkrimet m t mira t ktij libri, nuk vuajn nga retorizmi, verbalizmi dhe proliksiteti. Ato i cilson qartsia e mendimit, sistemi i fort i argumentimit, terminologjia e sakt dhe qndrimi konsekuent. Aty-ktu n publicistikn e tij politike qet krye delli i poetit. Si e till ajo lexohet leht e me nj frym. Pr t gjitha kto mund t thuhet se libri i Bajram Kosumit do ti ket lexuesit e vet. Shkrimet e tij publicistike do t zgjojn me siguri interesimin e lexuesve edhe n
108

kt koh t politizimit t prgjithshm kur ata jan ngopur, pr t mos thn se edhe jan irituar pak a shum nga literatura e ktij lloji. Fjal hyrse n promovimin e librit Koncept pr subpolitikn t B. Kosumit mbajtur n Prishtin m 17. I. 1996. Botuar te Zri i Kosovs, 15 shkurt 1996.

109

MENDIME Q SVJETROHEN

Rreth nj aforizmi t Naimit mbi kombet dhe vleftn e tyre N mesin e msimeve t shumta q na ka ln bardi yn kombtar, Naim Frashri, nj thnie m ka br prshtypje t veant. N sprovn e tij filozofiko-etike me titull Msime, t botuar n Bukuresht n vitin 1894, Naimi ndr t tjera shpreh edhe kt mendim: Nj komp vleft ti vr vethes, at i vn edhe t huajt. N situatn n t ciln ndodhet sot kombi yn - situat kjo q do t mund t karakterizohej me togfjalshin: udhkryq historik - kjo thnie e thjesht n dukje ka kuptim dhe rezonanc t veant. Do t duhej ta lexojm shpesh kt mendim aforistik t poetit dhe msuesit ton kombtar, Naimit, n t cilin sintetizohet nj e vrtet e madhe e jets s popujve: e vrteta se at mim q nj popull ia v vetvetes, at ia ven edhe t tjert. Do t duhej ta lexojn shpesh kt mendim t Naimit dhe t reflektojn gjat pr t sidomos njerzit q jan prgjegjs pr fatet e kombit, t cilt, nga ana tjetr, duhet t bhen t ndrgjegjshm se: Mi mathi gjith kombit sht shrbtori tyre, si thot Naimi n nj sentenc tjetr t ksaj natyre. Do t duhej ta lexojm shpesh kt porosi t Naimit; ta lexojm dhe t thellohemi n kuptimin e saj, gjersa ta prvetsojm plotsisht at: Nj komp vleft ti vr vethes, at i vn edhe t huajt.

110

Naimi kt mendim e ka shqiptuar njqind e sa vjet m par, por ai nuk e ka humbur aspak aktualitetin. Krkesat e tilla, ku krkohet mbrojta e kombit prej zhvleftsimit, jan, mbase, m aktuale se kurdoher m par. T themi se fjala vleft (e kombit) te Naimi ka afrsisht at kuptim q n diskursin ton aktual politik nnkupton fjala rejting. Cili sht rejtingu yn si popull e si komb sot n bot? Kemi apo skemi arsye t jemi t knaqur me t? Prgjigjja n kt rast do t ishte, mjerisht, mohuese, kurse shkaqet, natyrisht, t djeshme dhe t sotme. Populli shqiptar sht i vetmi popull n Evrop, m tepr se gjysma e t cilit jeton jasht kufijve t shtetit am, kurse gjysma e shkputur me dhun prej tij, q jeton n trojet e veta n Kosov, n Maqedoni, n Mal t Zi etj. - i vetmi popull n Ballkan q i mohohet e drejta e vetvendosjes. Pr t qen absurdi edhe m i madh, ktij populli i mohohen dhe i shkelen edhe t drejtat elementare kombtare e njerzore, si jan: e drejta e shkollimit n gjuh amtare, e drejta e prdorimit publik t gjuhs amtare e shum t tjera. Kjo do t thot se populli shqiptar ballafaqohet sot, n fund t shekullit XX, me po ato probleme me t cilat sht ndeshur pak a shum edhe n kohn e Naimit. Edhe n kohn kur jetonte Naimi, Shqipria ishte e robruar - rnkonte nn zgjedhn e robris turke dhe luftonte pr t dal soje, por territori i saj ishte kompakt, qoft edhe n suazat e Perandoris Osmane. Sipas t dhnave q jep Samiu te kryevepra e tij Shqipria ka qen, sht e do t bhet?, e botuar n kaprcyell t dy shekujve, n vitin 1899, Shqipria prbhej prej katr vilajeteve me rreth 80 mij km. katror. (Samiu prdor shprehjen qilometra t katripta).

111

Hapsira ekzistenciale shqiptare ka ardhur duke u rrudhur vazhdimisht gjat shekujve. Kjo rrudhje ka qen tragjike sidomos n njqind vitet e fundit - prej Kongresit t Berlinit e kndej. Konferenca e Ambasadorve t Fuqive t Mdha evropiane, q u mbajt n Londr n vitin 1912/13, bri krimin m t madh ndaj popullit shqiptar: ndarjen e tij tragjike! Dy luftrat botrore q u zhvilluan n kt shekull nuk solln asgj t re n jetn e popullit shqiptar - ai mbeti edhe m tutje popull i ndar dhe pjesrisht edhe i robruar - kurse mbarimi i S Dyts, luft kjo n t ciln populli shqiptar mori pjes aktive n ann e koalicionit antifashist, i solli atij edhe nj fatkeqsi t re: zhvendosjen e Shqipris n sfern e bots lindore. Shpresat q lindn pr zgjidhjen e drejt t shtjes shqiptare - (ri) bashkimin e Kosovs dhe t viseve t tjera shqiptare n ish-Jugosllavi me Shqiprin - pas rnies s murit t Berlinit dhe pas prmbysjes s sistemit totalitar komunist, u fundosn gradualisht n vitet q pasuan, pavarsisht nga himnet q mund ti thuren demokracis sot, ashtu si i thureshin socializmit dje. Shansi i krijuar me shprbrjen e ish-Jugosllavis nuk u shfrytzua nga ne. Prse? Ngaq nuk ditm apo ngaq nuk mundm, kjo do t shihet m von. Tani pr tani nj gj dihet me siguri: hapsira etnike shqiptare n kto vite u coptua e ricoptua edhe m tej; brenda saj u vun kufij t rinj, jo pa fajin ton e, pr m keq, madje, edhe me bekimin ton! Historia, thuhet, sht msuese e jets, por shqiptart, sikurse, deri diku, edhe ballkanasit e tjer, nuk e kan msuar si duhet at. Ata, prkatsisht ne, me sjelljen ton politike kemi dshmuar se nuk i kemi zotruar si duhet ligjet e historis, e as logjikn e politiks, q shprehet n fjalt e Samiut se N kombrit ska miqsi dhe se Kombet jan si
112

pishqit, q han njri tjatrin. Mjer kush sht i dobt, sikurse edhe n fjalt e mikes s madhe t shqiptarve mis Edit Durham se: N Gadishullin Ballkanik, si kudo - si thot ajo - mbijeton m i afti n luftn pr ekzistenc. Dhe pas ksaj retrospektive t vogl historike, me premisa t nj blic-analize t gjendjes s sotme, na bien n mend prsri fjalt e urta t poetit dhe msuesit ton kombtar, Naimit largpams e vizionar: Nj komp vleft ti vr vethes, at i vn edhe t huajt. N kt tekst t shkurtr aforistik, sikurse edhe n tekstet e tjera t ngjashme t Naimit, q i hasim te proza filozofike Msime, sintetizohen thellsia dhe qartsia e mendimit filozofik me dendsin dhe bukurin e shprehjes gjuhsore. M ka br prshtypje ky mendim i Naimit, sikurse edhe shum mendime t tjera t tij pr kombin, atdheun, gjuhn, fen, moralin, njeriun etj., edhe pr shkak se m sht dukur instruktiv pr ta shpjeguar shkakun mbase kryesor t rnies son morale n kt faz kalimtare t historis kombtare - mungesn e respektit ndaj vetes! Mos vall i kemi vn mim vrtet t ult vetes si komb? Dhe, mos vall mimin q na e kan vn t tjert, duke na shprblyer her me mosprfillje, her me prbuzje e her me lmosh, e kemi diktuar me sjelljet tona? N vend se ti mbrojm e afirmojm atdheun, kombin, gjuhn shqipe dhe vlerat e tjera kombtare ne shum her i fyejm e i denigrojm ato! N vend se ta mbrojm, kultivojm e zhvillojm kulturn kombtare ne jo rrall e sulmojm, e mohojm dhe e rrnojm at! Po ta kishim dgjuar zrin e Naimit dhe tu ishim prmbajtur kshillave t tij t urta pr mirsi, urtsi e vllazri, ne do ta kishim br pa113

jtimin kombtar dhe energjit tona do ti harxhonim n frontin e lufts politike pr zgjidhjen e shtjes son kombtare e jo n qrim hesapesh me njri-tjetrin. Po ta kishim dgjuar zrin shekullor t poetit lidhur me mrgimn q shkreton mmdhen, nuk do ta kishim prsritur gabimin e vjetr q ta braktisnim aq masivisht atdheun, si ndodhi n eksodin shqiptar t viteve nntdhjet. Konteksti i sotm shoqror, politik, kulturor, moral dhe shpirtror shqiptar, nxit lexime t reja, her-her edhe t zbatuara, t veprs s klasikve tan. Shkrimtari dhe filozofi francez me origjin rumune, Emil Sioran, krijuesi i togfjalshit Demiurgu i lig (le Mauvais Demiurge), q sht edhe titull i nj vepre t tij, i paknaqur me realitetin e vendit t tij t lindjes, Rumanis, n nj rast ka thn: Mjerimi i realitetit rumun sht evident. Rumunt jan shum t pafat. Rumania sht vendi m i prbuzur n Evrop. Duke u ndrlidhur me fjalt e Sioranit sarkastik, q e konsideronte veten apatrid, intelektualt e sotm shqiptar, t liruar nga barra e msuesit t pagabueshm e misionar dhe t zhgnjyer nga realiteti shqiptar, do t mund ta shtronim pyetjen: A jan shqiptart popull i pafat? A sht Shqipria vendi m i prbuzur n Evrop?. Naimi yn, natyrisht, nuk do t fliste kurr kshtu. Pr nj krijues t devotshm e idealist si ai, q dashurin dhe detyrn ndaj atdheut e ka kult, kurse njeriun e identifikon me perndin, vet ideja e nj gjykimi t till do t ishte herezi. Naimi ishte, ashtu si e kishte edhe emrin (fjala naim do t thot i but), krijues dhe njeri shpirtbut e fjalbut. Ai i drejtohet auditorit - e auditor i tij ishte nj komb i tr - me mirsi e
114

prkdheli e jo duke e ironizuar e fshikulluar at, si do t veprojn m von Konica e Noli. Moralizimi dhe hipokoristika prbjn nj tipar dallues t stilit t tij romantik e iluminist njkohsisht. Naimi dshiron ti edukoj e ti ndrioj shqiptart, duke i msuar me durim e jo duke i qortuar me zemrim. Mirpo, n thesarin e pasur t veprs s tij, hasen edhe fjal e mendime me nntekst kritik. I till sht proverbi q morm n shqyrtim. N fjalt e poetit se do komb ka at vler q i v vetes ka nj msim t madh moral e filozofik, q shprehet n formn e nj qortimi t prkor, por kategorik, jo vetm pr bashkkohsit e poetit, por edhe pr ne pasardhsit e tyre. N 150-vjetorin e lindjes, Naim Frashri vazhdon t ligjroj shqip dhe tu kumtoj shqiptarve disa nga esencat e jets s tyre kombtare dhe t jets njerzore n prgjithsi. Koha (Prishtin), 19. 6. 1996.

115

NJERI ME UN T FORT

Me njeriun q na ka tubuar sonte ktu (sikurse edhe mbrm dhe n nett q do t vijn), Mr. Ukshin Hotin, nuk kam pasur raporte t afrta miqsore, por e kam muar gjithmon pr qndrimin e tij dinjitoz e konsekuent n jet dhe n krijimtari. Them edhe n krijimtari, sepse Ukshini sht publicist, eseist, politolog... sht hera e tret q Ukshin Hoti bie n burg (hern e par pat rn pas vitit 1981), kurse ndeshjet e tij me policin serbe kan qen edhe m t shpeshta. Prse? Pr shkak se policia serbe dhe pushteti t cilit i shrben ajo e din fare mir se cilt jan kundrshtart e tyre t vrtet n mesin e shqiptarve; se kush e rrezikon sundimin e tyre n Kosov dhe kush bn sikur e lufton at. Miku dhe kolegu yn, Ukshin Hoti, tash sa muaj ndodhet n burg. S shpejti pritet gjykimi dhe ndoshta (me siguri) edhe dnimi i tij dhe ne jemi mbledhur sonte ktu, n kt sall,1 ku ka shum m pak njerz se do t duhej t kishte, t protestojm kundr ktij gjykimi absurd e t krkojm lirimin e martirit. Po prej kujt? Prej gjyqit serb, q sht instrument n duart e okupatorit. Kshtu e kemi ne. Ndodh q kujtohemi pr njerzit tan kur ikin, kur bien n burg, kur largohen (jo rrall as n raste t tilla!), ndrsa kur i kemi pran i rrethojm me heshtje e i injorojm, i fyejm e i nnmojm, n mos edhe i linojm krejtsisht...
1 Tubimet protestuese pr lirimin e Ukshin Hotit mbaheshin n lokalet e Shoqats s Shkrimtarve t Kosovs, n barrakn e famshme pran stadiumit futbollistik t Prishtins, q ishte edhe seli e Lidhjes Demokratike t Kosovs.

116

Edhe pse nuk kam pasur kontakte t shpeshta me t, Ukshini m sht dukur viteve t fundit, kurdo q e kam par e takuar, disi i vetmuar, i izoluar, i braktisur, i harruar dhe ngapak i frustruar. Ukshin Hoti sht nga ata njerz q i stolisin karakteri i fort e i qndrueshm, krenaria dhe kryelartsia. Ai sht njeri q ka Unin e vet. Me U t madhe. E kjo nuk sht pak. E vlen t jesh i till n jet, edhe pse nuk sht e leht. Kushton shtrenjt! Intelektual me vizion e koncepte t qarta dhe me prkushtim t lart ndaj kombit, shtetit, politiks, demokracis, n shkrimet dhe paraqitjet e tij, veanrisht n revistn Demokracia Autentike (DeA), ai u angazhua me t drejt, si e thoshte edhe titulli i saj, pr nj demokraci autentike; pr nj demokraci n kushtet shqiptare, ashtu si u angazhua edhe pr nj politik unike e me strategji t qart kombtare. Pr intelektualt dhe veprimtart si Ukshin Hoti ekziston patria (d. m. th. atdheu) pastaj partia; ekziston kombi pastaj demokracia. Sepse, demokracia pa kombin sht si lulja n trupin e t vdekurit. Tekst i lexuar n mbrmjen e dyt protestuese pr lirimin e Ukshin Hotit, mbajtur n Prishtin m 24. 9. 1994.

117

INDIFERENCA DHE VDEKJA E SHPIRTIT

Gjyqi serb i Qarkut n Prizren ia shqiptoi kto dit dnimin me 5 vjet burg magjistr Ukshin Hotit, profesor i Universitetit t Prishtins, veprimtar i dalluar, ish-i burgosur politik dhe kryetar i Partis s Unitetit Kombtar (UNIKOMB). Dnimi drakonik i Ukshin Hotit, pas nj procesi t inskenuar e t improvizuar, t br shpejt e shpejt dhe pothuajse pa kurrfar argumentimi qoft edhe formal, tregon se masat represive t pushtetit serb ndaj shqiptarve dhe veanrisht ndaj intelektualve shqiptar jo vetm q nuk kan t ndalur, por mund t intensifikohen edhe m shum. Dnimi absurd i mr. Ukshin Hotit pr kinse cenim t trsis territoriale - sipas neneve 116 dhe 138 t Ligjit penal t RFJ-s - sht nj akt q flet qart se tash e mbas do shqiptar q angazhohet pr pavarsin e Kosovs dhe pr bashkimin kombtar t popullit t ndar shqiptar (e kshtu mendojn t gjith shqiptart, me prjashtim t shpirtrave t shitur) mund t gjendet n bank t zez dhe, natyrisht, edhe prapa grilave. Dnimi i Ukshin Hotit dhe t burgosurve t tjer politik shqiptar tregon edhe nj her se pushteti okupues serb synon t ndjek pa mshir - edhe pas heqjes formale t t ashtu-quajturit delikt verbal - bindjet politike e mendimin e lir dhe ta ndrydh me dhun vullnetin politik t shqiptarve.
118

Dnimi politik i Ukshin Hotit sht, prandaj, ose, thn m drejt, do t duhej t jet nj kamban alarmi pr t gjith ne: pr partit politike, shoqatat e intelektualve, individt me ndikim dhe mbar popullin - q t mos rrim duarkryq prpara dhuns dhe terrorit t okupatorit, por t ulemi dhe t merremi vesh pr strategjin e mtejshme t lvizjes son kombtare dhe format e rezistencs ndaj dhuns. Dnimi i ktill i nj intelektuali shqiptar si sht Ukshin Hoti, do t duhej t jet (t ishte) nj kamban alarmi pr t gjith shqiptart kudo q jan - jo vetm n Kosov, por edhe n viset e tjera shqiptare n ish-Jugosllavi, sikurse edhe n Shqipri dhe n diaspor. Dnimi i Ukshin Hotit, i cili m n fund edhe sht pritur, duhet t jet nj sinjal i kuq pr lvizjen ton lirimtare dhe pr forcat patriotike shqiptare kudo q jan. sht koha e fundit q ndaj akteve t tilla t ndjekjes dhe t persekutimit, sikurse edhe ndaj krimeve t shmtuara, si jan vrasja e fmijs 7-vjear Fidan Brestovci, e gruas s re 23-vjeare Violet Dervishi, nn e dy fmijve t mitur etj., t reagojm si komb, duke i aktivizuar t gjitha mekanizmat. Besoj se shpreh edhe mendimin Tuaj nse them se mbrmje t ktilla protestuese pr Ukshin Hotin dhe t prndjekurit e tjer, si edhe pr viktimat e shumta t pushtuesit serb, do t duhej t mbahen jo vetm n Prishtin, por edhe n Shkup, n Tiran, n Gjenev, n Bruksel, n Nju-Jork etj. dhe se ato nuk do t duhej t mbeten n rrethe t mbyllura, por tu ofrohen forumeve prkatse ndrkombtare. Kam marr pjes n shumicn e mbrmjeve protestuese kushtuar Ukshin Hotit. Sonte sht e teta me radh. Prse n kto mbrmje marrin pjes pothuajse t njjtit njerz? Prse n to nuk marrin pjes shum
119

veprimtar politik (kryetar e funksionar t tjer t partive tona t shumta), intelektual, profesor universiteti, akademik, shkrimtar, gazetar etj. Promovimet e librave, shum her edhe t pseudovlerave, por edhe kafenet, jan shum m t vizituara sesa kto mbrmje. Indiferenca - thuhej dikur (n sistemin monist) - sht kundrrevolucion. Un do t thosha se indiferenca sht (ka qen gjithmon) antihumanizm, kurse n rastin ton, n situatn ton, edhe antikombtarizm. Nj indiferenc e till, pasoj e amullis politike, t ciln Zhan-Pol Sartri i ditur, busulla morale e Francs, e quante vdekje e shpirtit, vret m shum sesa dhuna e pushtuesit. Fjala e hapjes n mbrmjen e tet t protests kundr burgosjes dhe dnimit t Ukshin Hotit, mbajtur n Prishtin m 30. 9. 1994

120

EPOPEJA E PRITJES

Situata n t ciln jetojm sot ne shqiptart sht situat tipike e pritjes. Kosova e ktyre viteve i ngjan nj teatri tragjikomik, ndrsa banort e saj ti kujtojn personazhet e Beketit, t cilt, n nj fush t shkret, pran nj druri gjysm t that, presin t vij dikush - nj njeri abstrakt me emrin Godo (apo, ndoshta, vet Zoti) - q ti shptoj nga vuajtjet dhe mrzia; nga absurdi dhe kotsia. T gjith ne, kush m shum e kush m pak, jemi dofar Vladimirsh e Estragonsh provincial q sbjn tjetr pos presin e drdllisin; drdllisin e presin. ka? Lirin, pavarsin, bashkimin, vetvendosjen... dhe, natyrisht, edhe demokracin, q jan pa dyshim fjalt m t shpeshta jo vetm t diskursit ton politik, por edhe t jets son t prditshme. Pritja dhe durimi yn tashm jan br proverbiale. Tash gjasht vjet presim (dhe lutemi) q t pushoj dhuna e pushtuesit, por ajo jo vetm q spushon, por shkallzon. T 160 mij puntort shqiptar t dbuar nga vendet e tyre t puns, presin q t kthehen n fabrika, n kantiere, n miniera, n spitale, n zyra, n radio, n televizion..., por ky kthim, i cili ather sht menduar se do t ndodhte pas dy-tre javsh apo dy-tre muajsh, po zgjat tash gjasht vjet. Mbetm duke pritur (dhe shpresuar) q t mblidhet parlamenti i Kosovs; mbetm duke pritur (dhe shpresuar) q t kthehemi n objektet shkollore; mbetm duke pritur (dhe ndrruar) q t na njoh bashksia ndrkombtare; mbetm duke pritur q t filloj, m n fund, dialogu famoz... Mbetm

121

duke pritur q t ndodh mrekullia. Mbetm duke pritur Godon ton. Por, m kot. Kuvendi i Kosovs nuk u mblodh as katr vjet pas zgjedhjeve t lira e demokratike t 24 majit; nxnsit dhe studentt tan dhe ne msimdhnsit e tyre po e prfundojn edhe vitin e pest akademik npr shtpit-shkolla - relikte mesjetare n fund t shekullit XX; represioni i prditshm i policis serbe me diapazon t gjer (rrahje, keqtrajtime, plakitje, bastisje, burgosje, plagosje, vrasje etj.) kurrsesi t pushoj, kurse dialogu famoz e i shumpritur kurrsesi t filloj. Godoja yn, sikurse edhe ai i shkrimtarit t njohur t absurdit, kurrsesi t vij. Ne shqiptart jemi n pritje t gjat tash gjasht vjet: n pritje t liris, t pavarsis, t Republiks. Tani jemi, m shum se kurdoher m par, n pritje t Dialogut. Kuptohet, me Beogradin dhe, natyrisht, n prani t pals s tret. Dy presidentt shqiptar, heronj t doditshm t programit satelitor t TVSH-s, takohen n Tiran dhe bien dakord q t filloj dialogu mes Prishtins dhe Beogradit! (Deklaratave t tilla dhe t tjera t ngjashme lidhur me hapsirn demokratike, mosndryshimin e kufijve, zgjidhjen e pranueshme pr t dyja palt etj., ua mbajn ison nj mori partish satelite e servilsh politik kndej e andej kufirit!). Prsrisim do dit si papagaj (prej nivelit m t lart e deri n instancat m t ulta) fjalt: Dialog! Dialog! Dhe si njohs t pakontestueshm t situats e t politiks, t cilat mtojm ti njohim me themel, shtojm plot vetbesim - pavarsisht nga fakti se prognozat tona t deritashme kan qen plotsisht t deplasuara - se ky dialog duhet t filloj patjetr gjat ktij viti, d. m. th. gjat vitit, sipas profetve tan (para)politik, vendimtar, 1996! Mirpo, harrojm ta shtrojm pyetjen - pr logjikn normale t domosdoshme - se kemi br
122

ne q ta detyrojm Serbin t ulet rreth tryezs s bisedimeve si me nj partner pr t cilin do t kishte nse jo frik e respekt bashk, ather qoft edhe nj fije konsiderate? Prgjigjja sht deprimuese: Asgj. Ose - pothuajse asgj. Kemi br hapa politik q nuk sht dashur ti bjm dhe nuk i kemi br do t tjer q sht dashur ti bjm. Politika jon n kto vite t okupimit klasik t Kosovs ka qen politik jo vetm pasive e apatike, por edhe sektare e stihike, ndrsa sjellja jon politike n kto kushte - sjellje plotsisht atipike. Nuk e di a do t ishte sjell ndonj popull tjetr n bot, e aq m pak n Evrop, kshtu si jemi sjell dhe si po sillemi ne. Para syve tan po bhet serbizimi i Kosovs dhe ne sndrmarrim asgj. Rrim duarkryq dhe sodisim. Jo rastsisht sintagma: Shqiptari me duar n xhepa, u b kto dit edhe titull i nj shfaqjeje teatrore. Na nxjerrin me dhun nga institucionet tona themelore t kulturs kombtare dhe ne sjemi n gjendje t organizojm qoft edhe nj protest publike. Digjen librat shqip n Pallatin e Shtypit dhe ne ve q si ngrohim duart n zjarrin e tyre. Hyn n grev urie Adem Demai me shok pr t mbrojtur sadopak dinjitetin e fjals shqipe, kurse qarqe t caktuara e komentojn kt protest t tij si prpjekje pr ta rrnuar autoritetin e dikujt tjetr!, ndrsa kryeredaktori i Bujkut me suitn e tij pi raki me meze n kafenet e Prishtins! Shfaq gatishmrin t aktivizohet, pas 5-6 vjet pritjeje, n jetn politike simboli i rezistencs son kombtare, kurse prfaqsuesit legjitim t popullit (!) i nxjerrin prpara si paravan gogolin e procedurs! Shtrohet pyetja: kush jan kta? Cilat forca? Jan po ata q m 1991-1992 penguan iden e formimit t nj organi t prbashkt e obligativ - t nj Kshilli Kombtar pr gjith shqiptart n ish-Jugosllavi dhe bllokuan Kuvendin pr Pajtim dhe Bashkim Kombtar, duke u sjell si lirimtar
123

dhe duke luajtur rol prej mentori ndaj shtjes son kombtare; ata q e ndezn luftn politike brendashqiptare, zjarr ky q i fryn vazhdimisht n vitet q pasuan, aq sa sot forcat kryesore politike n Shqipri e, n mas t madhe, edhe n Kosov, n Maqedoni, n Mal t Zi e n Preshev, harxhojn energji shum m t mdha n luft verbale me njra-tjetrn sesa me armiqt shekullor t kombit ton, shovinistt serb dhe grek, por edhe ata maqedonas, q synojn t na mbajn n darn e bllokads ballkanike; t ndar e t coptuar; t prar e t organizuar. Homogjenizimi yn i viteve 1990-1991 tashm i takon t kaluars. Ndjenja e dshprimit dhe e apatis, q erdhi pas euforis, por edhe sindromi yn tradicional i prarjes po e bjn t vetn. Morali dhe energjit tona kombtare kan rn dukshm. Nuk sht n mod me qen patriot - rezonon vashza 14 vjeare, nxnse e klass VIII n nj shkoll fillore t Prishtins, nga piedestali i s cils u hoq, n pik t dits, busti dhe emri i nj atdhetari t shquar shqiptar dhe u vu, n vend t tij, busti dhe emri i nj prosvetiteli serb. Filozofia politike e durimit, e gjakftohtsis dhe e mosprovokimit, q proklamohej nga partia jon m e madhe dhe zdhnsit e saj si nj menuri e madhe politike dhe si njfar kushti pr realizimin e synimeve tona, sikur u b me koh nj natyr e dyt e njerzve tan. Dhe pr kt nuk mund t fajsohet populli (sepse populli sht i njjt, po ai i 81-shit, i 89-s apo i 90-s), por ata q jan n krye t tij. Q tehu revolucionar dhe shpirti liridashs i mass dhe sidomos i rinis son sht topitur deri n kt mas, kjo sht pasoj e nj vije t caktuar politike.1 Vite me radh,
1

N Kosov, n kto vite, si pasoj e amullis politike, ka ndodhur ajo q Sartri e quante, n nj kontekst tjetr, vdekje e shpirtit. N nj ese t tij me kt titull 124

n do prvjetor t demonstratave, shtypi yn i rrgjuar e i dirigjuar, transmetonte porosit e prijsve drejtuar popullit pr t mos rn n grackn e provokimeve, derisa nj dit u bm kolektivisht dhe individualisht pothuajse t paprovokueshm. Natyrisht, ndaj t huajve dhe pushtuesve, por kurrsesi jo edhe ndaj njri-tjetrit. Dhe, n qoft se n fillim kjo strategji mund t thuhet se ishte frytdhnse, sepse e ndreqte imazhin e shqiptarit t egr para bots s qytetruar, me kalimin e kohs kjo form e rezistencs u b kontraproduktive; u b bumerang. Gjendja n t ciln ndodhen sot shqiptart n Kosov dhe m gjer n ish-Jugosllavi (pjesrisht edhe n Shqipri), sht e rnd, tejet e rnd, ndrsa e ardhmja e tyre tejet e paqart dhe e pasigurt. Kt mund ta konstatoj do njeri i rndomt, pa qen nevoja t jet veprimtar politik. E, megjithat, kreu politik i Kosovs vazhdon avazin e vjetr: flet pr suksese e rezultate, duke nxjerr si argument kryesor ndrkombtarizimin e shtjes s Kosovs, prkatsisht futjen e saj n agjendat e diplomacis evropiane, si edhe organizimin ton t brendshm politik dhe shtetror, si thuhet, t cilin e mon bota. Mirpo, ndrkombtarizimi i shtjes s Kosovs, mjerisht, nuk shkon m larg se t drejtat njerzore e autonomia (e jo edhe pavarsia e synuar dhe e shpallur prej nesh), ndrsa organizimi yn i brendshm: politik, arsimor, kulturor, shndetsor etj. sht tejet i dobt e joefikas dhe alon n shum pikpamje. Ka shum uzurpime, keqprdorime (edhe mate(Vdekja e shpirtit), t shkruar n vitet e Lufts s Dyt Botrore, m tepr sesa eprsia ushtarake gjermane dhe nj grusht kuislingsh francez t vn n ann e tyre, Sartrin e shqetsonte dika tjetr edhe m e tmerrshme - fakti q n syt e francezit t tij ai shihte: gjakftohtsin, pajtimin me humbjen dhe mungesn tragjike t vullnetit pr liri, fenomen ky q shkrimtari dhe filozofi i famshm, e kishte quajtur vdekja e shpirtit. 125

riale!), luft pr pushtet, grindje, intriga, nepotizm, korrupsion e sa e sa plag t tjera, t cilat vijn duke u mahisur e jo duke u shruar, ndrkoh q pushtuesi vepron lirisht dhe e v n jet hap pas hapi programin e vet gjenocidal. Po qe se shprehemi n mnyr pak a shum paradoksale, prmes nj oksimoroni q ssht pjell e fantazis sime poetike, por e realitetit ton tragjik, ne kemi shnuar n kto vite zenitin e rnies. E, megjithat, bjm gjum t rehatshm, ndrgjegjen e kemi t qet, nuk e njohim fare ndjenjn e prgjegjsis dhe ndodh, madje, q edhe i thurim himne politiks son t urt e paqsore q po jep rezultate kolosale! Dikush mund t thot, natyrisht, se t gjith e dim, e ndiejm, e shohim se kshtu nuk bn, mirpo ja, kaq jan mundsit tona, kurse, nga ana tjetr, mund t shtoj me t drejt ky oponent, askush ose pothuajse askush nuk po tregon se ka dhe si m tutje? Dihet se kusht i domosdoshm pr shrimin e smundjes sht diagnoza e sakt e saj. Pastaj vjen terapia, q sht shum her nj proces i gjat dhe i mundimshm. Receta a formula t gatshme pr dalje nga kriza, kuptohet, nuk ka dhe kjo, tekefundit, nuk sht pun e nj apo e disa individve, q kan qndrim kritik ndaj kursit politik t LDK-s. N koh t fundit, pas Dejtonit, jan shfaqur disa ide dhe jan marr disa iniciativa, t cilat kan pr qllim ta lkundin sadopak detin e vdekur t realitetit politik kosovar, por m kot. Pa sukses. Kshillimi i PPK-s dshtoi, sepse u injorua mu nga ata q e quajn veten prfaqsues legjitim t popullit dhe q kan marr prsipr ta sendrtojn vullnetin politik t tij, q do t thot hi m pak se jetsimi i Republiks s Kosovs. Ditve t fundit na ka rn t lexojm n shtyp apele publike drejtuar krerve t jets politike dhe publike t Kosovs, n t cilat ftohen
126

ata, duke u apostrofuar (disa prej tyre) edhe me emr e mbiemr, q tia shtrijn dorn e pajtimit njri-tjetrit dhe t ulen rreth tryezs s prbashkt, n mnyr q, ashtu, bashkrisht, ti shqyrtojn mundsit, ti analizojn rrethanat, ta vlersojn situatn dhe ti gjejn format e mundshme pr hapa t mtejm t politiks son, sepse sht e ditur se asnj njeri, asnj individ, asnj kok e vetme, sado e menur q t jet, asnj grup, shoqat, forum apo parti, sado e madhe t jet n numr, nuk mund t na nxjerr si e vetme, nga kjo gjendje kaq e mjer, kaq fatale, kaq e pashpres, kaq poshtruese dhe kaq tragjike n t ciln gjendemi.2 Ky sht nj z i thjesht, i sinqert, konstruktiv e qllimmir, por gjithsesi edhe dramatik, q vjen nga posht; nga terreni; nga populli. Zra t till, ka pasur edhe m par dhe do t ket gjithnj e m shum n t ardhmen. Le t shpresojm se nuk do t bien n vesh t shurdhr. Tekst i lexuar si kumtes n tribunn e Forumit t Intelektualve Shqiptar me tem Fenomeni i pritjes dhe politika jon. Koha (Prishtin), 10 prill 1996. Ky tekst sht ribotuar edhe te Zri i Popullit (Tiran), 11 prill 1996.

Kol M. Berisha, Ftes pr pajtim. Bujku, 19. 3. 1996, f. 5.

127

PSE HESHT NN TEREZA?

Nobelistja shqiptare Gonxhe Bojaxhiu, alias Nn Tereza, as ksaj here nuk u b e gjall. Pasi se tha asnj fjal pr dhunn dhe terrorin shumvjear serb n Kosov (e as q e pa t udhs ti bnte nj vizit asaj, ndrkoh q pothuajse nuk la vend n bot pa vizituar!), ajo prsri po hesht. Edhe pas gjith ktyre trazirave; edhe pas gjith ktyre vrasjeve, plagosjeve e shkatrrimeve; edhe pas gjith ksaj drame tragjike q po ndodh n Shqipri, nuk po dgjohet zri i saj. Pse hesht Nn Tereza? Pse si drejtohet me dy fjal popullit nga gjiri i t cilit ka dal, pra popullit shqiptar, duke krkuar prej tij paqe e mirkuptim; gjakftohtsi e durim dhe, natyrisht, edhe mshir e prdllim, si i ka hije asaj? Pse si drejtohet me dy fjal bashksis ndrkombtare, duke krkuar prej saj q tia zgjas dorn Shqipris, q ta ndihmoj at moralisht dhe materialisht n kto or t liga pr t? Aq m par kur dihet se far peshe dhe ndikimi ka fjala e saj n bot, vemas n at pjes t saj e cila sot vendos pr fatin e popujve dhe t njerzimit! Nn e nderuar! Ne dim pr moshn tnde t shtyr, pr gjendjen tnde shndetsore, por athua nuk ke aq fuqi sa ti shqiptosh dy fjal! E kemi pritur kt edhe n raste t tjera prej teje. E kemi pritur ather kur na i helmuan fmijt (besoj se ke dgjuar pr helmimin e fmijve n Kosov!); e kemi pritur ather kur na i mbylln shkollat; kur na
128

i rrahn dhe burgosn msuesit e profesort; kur na i przun nga klinikat e spitalet mjekt dhe motrat (edhe motrat e nderit!), kur na vran e na shan e slan gj pa na thn e pa na br; e kemi pritur edhe n shum raste t tjera, por m kot. Ti sfole q sfole! Poett tan t kan kushtuar shum vjersha; kompozitort tan kan kompozuar sa e sa kng pr ty; piktort ta kan vizatuar portretin, duke t vn edhe pran t madhit Sknderbe; pr ty jan botuar sa e sa libra - biografi e monografi; me ty mburret do shqiptar, i madh e i vogl; pothuajse nuk ka manifestim tonin, n t cilin nuk ta prmendim emrin, e Ti asnj fjal pr ne! Fmijt tan kndojn kng e recitojn vjersha pr ty n shkoll e n shtpi (besoj t kesh dgjuar pr shtpit-shkolla n Kosov), e ti asnj fjal pr ta. Nuk e dim a i di t gjitha kto; a arrin zri yn gjer tek vesht e tu atje n Kalkut, por ne kemi pritur dhe presim di prej teje - nj fjal tnden; nj lutje tnden; nj prdllim pr ne! Sepse, do fjal jotja ka pesh e rndsi t madhe dhe si e till do t ishte n mos tjetr nj ngushllim pr ne dhe nj mesazh pr botn, kurse do gjest yti, qoft edhe m i vogl, do t kishte, n mos tjetr, nj kuptim simbolik. sht koha e fundit q ti, oj Nn e dashur, oj Nn e dhembshur e t varfrve dhe e t vuajturve t tr bots, t thuash nj fjal edhe pr ne vllezrit dhe motrat e tua t nj gjaku. Populli shqiptar e pret kt prej teje, nnat shqiptare e presin kt prej teje. Shqipria, atdheu i t parve t tu dhe yti, po digjet, po vritet, po prishet! e ti, Nna jon, q e ke varrin e nns dhe t motrs n Tiran dhe q shpresojm q edhe vet do t prehesh prgjithmon aty, pr ta shndrruar varrin tnd n vend pelegrinazhi, po hesht. Spo
129

flet. Shqipria, atdheu yt dhe yni, po prjeton dit t vshtira si rrall ndonjher n historin e saj. Nuk e bre kt pr Kosovn, q kishte dhe ka aq nevoj pr nj personalitet si je Ti q n do koh i ilen dyert e Shtpis s Bardh dhe q e pret me respekt kryetari i fuqis m t madhe t bots, SHBA-ve, tek je shpallur qytetare nderi, ashtu sikurse edhe n Kosovn ton t robruar. Bje kt pr Shqiprin. O sot, o kurr! Sepse, sht n rrezik, sepse aty rrezikohet jo vetm jeta e njerzve, e njerzve t dshpruar e t egrsuar q rastsisht jan edhe shqiptar, por edhe vlerat m kryesore njerzore (dhe kristiane): dashuria, humanizmi, ndjesa, mshira, falja, prdllimi. Ty t takon kjo gj. Ssht politik. E ke pr borxh ta bsh si humaniste q je dhe si shqiptare. Papa i Roms, q ssht shqiptar, por polak, n nj nga meshat e s diels n sheshin Shn Pjetri n Rom, u lut pr Shqiprin! Shum personalitete jo vetm politike, drgojn mesazhe paqeje e ofrojn ndihm gjithfare, kurse Ti, Nobelistja jon, laureatja e vetme shqiptare e mimit m t lart n bot (pr paqe), asgj. Prse a thua? E kemi vshtir (me gjith dshirn e mir) ta kuptojm kt heshtje tnden maratonike, e edhe m vshtir ta arsyetojm at! sht koha e fundit q t dgjohet zri yt, oj Nn e dhembshur. At z, at kumt, gazetat shqiptare, si n Tiran, ashtu edhe n Prishtin e n Shkup (n qytetin tnd t lindjes, ku kto dit, a propos, krkohet vdekja e shqiptarve!), do ta jepnin n faqet e tyre t para, kurse mediumet elektronike shqiptare, kudo q ekzistojn ato dhe sidomos Radio-televizioni Shqiptar (nj nga mkatart m t mdhenj pr kto q po ngjajn sot n Shqipri!), do ta jepnin me siguri n ball t emi-

130

sioneve t tyre, duke e prsritur edhe 24 or n dit, si nj lutje, si nj urat, si nj ila pr plag! Ti q i je kushtuar misionit t shenjt t ndihms pr t varfrit e t smurt e bots, Ti q ua ke kushtuar jetn hallexhinjve e t braktisurve, Ti q t njeh e t nderon mbar bota, bj dika edhe pr popullin tnd, pr kt popull q t lindi e t rriti e t nxorri n drit e q t do e t nderon aq shum, sepse ai ka nevoj pr ty. Shqipria e prgjakur, q sot m shum se kurr ka nevoj pr ndihm, pret di prej teje. N mos tjetr, nj fjal a nj bekim, q del sot nga goja e zemra e do shqiptari: Zoti e shptoft Shqiprin! Bujku (Prishtin), 15 mars 1997; Flaka e vllazrimit (Shkup), 18 mars 1997.

131

EDHE NJ VIT I MBRAPSHT N HISTORIN SHQIPTARE

Mbi ngjarjet n Shqipri - shkaqet dhe pasojat e tyre - dhe mbi krizn shqiptare n prgjithsi Rrmuj e shkuar rrmujs, o perndi... Shteti shqiptar qe br lmsh. Dhe as q dihej kishte a skishte shtet. I. Kadare: Viti i mbrapsht Ngjarjet tragjike t marsit 97 tronditn jo vetm Shqiprin si shtet (at gjysmShqipri edhe ashtu t cunguar), por edhe mbar kombin shqiptar n Ballkan dhe kudo tjetr n bot. E si t mos e trondisnin? Sikur nuk mjaftonte dhuna dhe terrori i prditshm serb n Kosov; sikur nuk mjaftonte histeria antishqiptare n Maqedoni e n Mal t Zi; sikur nuk mjaftonte diaspora e prar dhe amria tashm e harruar; sikur ishin pak tr ato plag e halle kombtare, t djeshme dhe t sotme, por duhej t ndodhte edhe kjo q ndodhi n vet Shqiprin. Mund t tinglloj pak fatalist ky konstatim, por duket se ne na ndodh pothuajse gjithmon varianti m i keq n histori. ndodhi n t vrtet n Shqipri n shkurt-mars t vitit 1997? Revolt e prgjithshme me elemente t anarkis; kryengritje e armatosur; revolucion (i vonuar) demokratik; pu ushtarak apo di tjetr? Ngjarjet n Shqipri jan nj fenomen disi i veant, origjinal, q vshtir mund t futen n kallpin e ndonjrit nga togfjalshat e msiprm. Nj
132

gj sht e sigurt: Shqipria n mars t vitit 1997 u gjend papritmas n prag t nj lufte qytetare me prmasa e pasoja t paparashikueshme, mbi baz t konfliktit real politik dhe t konfliktit t shpifur krahinor - q u shmang fal urtsis dhe instinktit natyror t popullit shqiptar, i cili nuk e glltiti karremin q ia ofronin forca t ndryshme t paprgjegjshme politike, t yshtura mbase edhe nga interesa t huaja agjenturore. N kulmin e ngjarjeve tragjike t marsit edhe klasa politike shqiptare sikur manifestoi pr nj ast nj shenj pjekurie dhe emancipimi politik, duke u ulur n tryezn e bisedimeve nga e cila doli nj marrveshje - marrveshja, si u quajt, pr pajtim kombtar, t ciln e nnshkruan m 9 mars n Tiran prfaqsuesit e 10 partive politike shqiptare, q prfaqsojn forcat kryesore politike n Shqipri dhe duke formuar qeverin e prbashkt t quajtur qeveria e pajtimit kombtar. Ky ishte nj akt q ngjalli shpresa pr shptim dhe q realisht, pak a shum, ndihmoi q t shmanget m e keqja. * Si shkas pr kto trazira, protesta e demonstrata, q gradualisht shkallzuan n kryengritje t armatosur me elemente t anarkis, shrbyen t ashtuquajturat skema piramidale - banka private mashtruese me kamata fantastike t lejuara dhe t stimuluara nga shteti, n t cilat patn derdhur kursimet e tyre rreth 70 pr qind e shtetasve t Shqipris. Kur kto banka bankrotuan, kursimtart e mashtruar doln n rrug me parulln: Duam parat tona!. Qeveria solli ligjin me t cilin ndalohej veprimtaria e mtejshme e ktyre piramidave, por nuk bri asnj hap tjetr n drejtim t konfirmimit t prgjegjsis s vet pr veprimin e lir disavjear t tyre. Nuk e pa t udhs t jepte dorheqje as ministri i financave se jo m dikush tjetr. N t njjtn koh, si pr ti irrit133

uar njerzit e dshpruar, presidenti Berisha, i njohur pr prirjet e tij populiste, filloi serin e takimeve t tij me popullin, nj maskenbal i llojit t vet, i prsritur disa her n kta vjet, n t cilat mbizotronin sloganet: Fronti i kuq, Asnj kompromis me ekstremin e majt, ish-komunistt, enveristt e t tjera t ngjashme, ndrsa pyetjes s pashmangshme se mendonte presidenti lidhur me krkesn e opozits pr zgjedhje t parakohshme, ai i prgjigjej shkurt dhe sigurt: Mirupafshim n vitin dy mij!. TVSH (satelitor), n ato dy or program t varfr, t censuruar, q, n munges t TVP-s s okupuar, glltitet si hallva n Kosov, u bnte jehon t madhe ktyre takimeve (n Tiran, Elbasan, Shkodr etj.), ndrsa injoronte pothuajse krejtsisht protestat e qytetarve n Vlor, n Sarand, n Gjirokastr e gjetiu, ashtu si injoronte paturpsisht grevn e uris t studentve vlonjat dhe krkesat e tyre. /N konferenca shtypi presidenti Berisha mburrej se Shqipria pasksh br bum ekonomik, si thoshte ai, gj q si pasksh shkuar pr dore asnj vendi tjetr t Lindjes! Se pr bum ishte fjala u pa pa kaluar shum koh, kur n Shqipri shprtheu revolta e fuqishme e fajdeve, e cila, n saje t bumeve tani t vrteta e jo t shpifura, rrmbeu jetn e mijra njerzve dhe shkatrroi sa e sa institucione shtetrore, objekte ekonomike e t tjera t ngjashme anemban Shqipris/. * N mesin e intelektualve shqiptar n Kosov mbizotron mendimi se pr ngjarjet n Shqipri nuk duhet dhn gjykime t ngutshme e t nxituara. Ky sht nj qndrim parimisht i drejt, por i njanshm dhe i kufizuar. Pr ngjarjet n Shqipri nuk duhen dhn gjykime t nxituara, por pr kto ngjarje, sikurse edhe pr do gj tjetr q ndodh n hapsirn shqiptare, nuk sht mir t jepen as gjykime t vonuara, sepse,
134

si thot nj fjal e urt popullore, trimria pas lufts dhe menuria pas kuvendit nuk i hyjn askujt n pun. Distanca e vogl kohore dhe informacioni i pakt a i pamjaftueshm nuk duhet t jen arsye q inteligjencia shqiptare t prononcohet a posteriori pr kto ngjarje, qoft edhe me rrezikun q vlersimet e tyre t mos jen sa duhet t sakta e t qndrueshme, sepse t keqes duhet ti dilet para. E keqja q ka trokitur n dyert e Shqipris, q e ka zanafilln te zgjedhjet jo t rregullta (tejet t parregullta) t vitit t kaluar (1996), por edhe te shum shkaqe t tjera, t reja dhe t vjetra, nuk premton komoditetin dhe qetsin e dshiruar (por edhe t shprdoruar) akademike. Shqipria sht n rrezik. Ajo duhet t shptohet. E q t shptohet asaj duhet ti ndihmohet. Edhe me ide e mendime nse jo gjithmon t thella e t qlluara, ather s paku t sinqerta e qllimmira. * ngjau n t vrtet n Shqipri? Si u zhvilluan ngjarjet q e solln at n prag t shprbrjes si shtet - tetdhjet e pes vjet pas themelimit m 1912 dhe shtatdhjet e sa vjet pas Kongresit t Lushnjs t vitit 1920, kur fillon periudha e konsolidimit t shtetit shqiptar? Revolta filloi n fund t janarit dhe n fillim t shkurtit pas prhapjes s zrave pr bankrotimin e disa firmave rentiere, n t cilat qytetart shqiptar kishin deponuar t hollat e tyre me kamat q arrinte deri n 30 pr qind (duke shitur shum her edhe at pak pasuri t patundshme: tokn, apartamentin, shtpin etj.), gj q ishte br nj form shum e prhapur dhe e preferuar e sigurimit t mirqenies (pa mund e djers) e, madje, edhe t nj jete her-her luksoze n kushtet e Shqipris s varfr e t prapambetur. Pas rnies s sistemit socialist t tipit marksist-leninist, q e ndalonte pronn private deri n at mas sa qe krijuar
135

edhe kooperativa e lustraxhinjve, njerzit n Shqipri i prfshiu ankthi i kamjes dhe i pasurimit. Pra, gjithka filloi pr shkak t lekve dhe t fajdeve, si do t thuhej me zhargonin popullor. Revolta shprtheu s pari n Lushnj e n disa qytete t tjera t Jugut e pastaj u shtri pothuajse n tr vendin. I dshpruar nga humbja e mashtrimi populli u ngrit n kmb. Sheshet e qyteteve u mbushn me burra e gra, pleq e t rinj, djem e vajza, q krkonin kthimin e parave, por edhe dorheqjen e qeveris (n fillim) dhe t presidentit (m von), duke i konsideruar ata prgjegjs direkt pr at q kishte ndodhur. Kishe prshtypjen se turma e armatosur, q i shtiu n dor pa shum vshtirsi depot e ushtris dhe nj sasi t madhe armsh e municioni, shum her sdinte bnte dhe kundr kujt ishte (njerzit, m shpesh se n njri-tjetrin, shtinin n ajr), kurse grupe keqbrsish e kriminelsh, duke marr shkas nga kaosi dhe anarkia e krijuar, vjedhin, plakisin, vrasin e plagosin njerz t pafajshm. Ishte kjo nj dram tragjike, nj katrahur e vrtet, q mori jetn e qindra e mijra njerzve, q plagosi e gjymtoi sa e sa t tjer, q dogji e shkatrroi t mirat materiale dhe pasurin shtetrore. Hallemadhja Shqipri, e tkurrur nga rrebeshet e pareshtura gjat shekujve dhe e sfilitur nga diktatura dyzet e sa vjeare e regjimit totalitar t paslufts, prjetoi edhe nj vit t mbrapsht n historin e saj. * Populli shqiptar sot prjeton nj kriz t thell politike, ekonomike, morale dhe shpirtrore. N kt kriz ai ka rn, pos t tjerash, edhe pr shkak se atij i ka munguar dhe i mungon nj udhheqje e aft e largpamse, me program e strategji t qart ekonomike, sociale dhe politike e me prkushtim t lart ndaj shtjes s atdheut, nj klas politike q

136

prmbi interesat vetjake v interesat shtetrore dhe kombtare; thjesht pr shkak se atij i kan munguar dhe i mungojn lidert e vrtet. Poeti Fatos Arapi n librin e tij me shkrime publicistike shtja shqiptare dhe kriza ballkanike (1996) ndr t tjera thot: Shqiptart t gjith bjn histori, t gjith ngren prej vetvetes mitin... partiaku e npunsi, gazetari e deputeti, ministri dhe studiuesi, jan t gjall, por jetojn fare lehtsisht edhe prtej varrit.1 do shqiptar pandeh se sht i aft dhe i denj t jet ai prori i kopes arbrore.2 Kurse n fakt ndodh: ne kemi njerz q shkrbejn lidert, por nuk kemi lider t vrtet. * Politika q u zhvillua kto vite (pas vitit 1992) n Shqipri ishte politik e tendosjes brendakombtare; politik e konfliktit dhe e konfrontimit e jo e pajtimit, mirkuptimit dhe bashkpunimit. Kreator i ksaj politike qe presidenti Sali Berisha, i cili gjat tr kohs u soll si kryetar partie e jo si kryetar shteti. Pasoj e ksaj politike globale qe edhe politika e gabueshme e kuadrove n t gjitha nivelet, e cila qe nj politik tipike partiake. Kriter kryesor, n mos edhe i vetm, n zgjedhjen e kuadrove n vende udhheqse ishte lojaliteti ndaj partis n pushtet dhe shefit t saj e t shtetit dhe jo aftsia profesionale, prkushtimi ndaj shtjes kombtare dhe ndershmria morale, veti kto, q, sht e vrteta, n kushtet e Shqipris, por edhe t ish-vendeve t tjera t lindjes, rrall mund t gjenden bashk. Nj politik e till kadrovike, tipike partiake, u ndoq jo vetm n organet shtetrore, por edhe n institucionet kulturore, arsimore, shkencore etj. (npr institutet shkencore, n uni1 2

Fatos Arapi, shtja shqiptare dhe kriza ballkanike, Euro-Rilindja Tiran 1996, f. 179. Po aty, f. 180. 137

versitete, n Akademin e Shkencave etj.). Ka disa shembuj unik n kt plan, q mund t quhen nj specialitet shqiptar. Kshtu, vetm n Shqipri njeriu mund t jet sekretar shkencor i Akademis s Shkencave pa qen antar i saj dhe t zgjidhet dekan fakulteti pa punuar kurr n universitet dhe pa pasur kurrfar titulli shkencor. * Ngjarjet n Shqipri nuk i shkaktoi vetm dshtimi i skemave piramidore, sado q ky ishte motivi fillestar, por edhe shumka tjetr: mungesa e shtetit ligjor, korrupsioni (q kishte prfshir do qeliz t shtetit), mosfunksionimi normal i institucioneve demokratike dhe i organeve shtetrore, arbitrariteti i regjimit dhe lufta e pakompromis pr pushtet, gjykatat e politizuara dhe administrata joefikase (po ashtu tejet e korruptuar), SHIK-u partiak dhe policia provinciale, q nuk kishin hequr dor nga metodat e Sigurimit t dikurshm dhe q ndiqnin e keqtrajtonin jo rrall njerzit e pafajshm, kurse e bnin veshin t shurdhr e syrin t verbr karshi keqbrsve t shumt shum her t veshur me pushtet, si edhe nj varg shkaqesh e faktorsh t tjer ekonomik, politik, shoqror etj. Se rol luajtn n nxitjen dhe orientimin e ktyre ngjarjeve shrbimet e huaja informative, sidomos ato t fqinjve grek dhe serb, tradicionalisht t interesuar pr nj Shqipri t dobt e jostabile, pastaj diplomacia evro-amerikane me llobby-et e saj, por edhe mafia e fuqishme ndrkombtare, n radh t par ajo italiane, mbetet t shihet n t ardhmen. * Terrori verbal i ka paraprir gjithmon terrorit fizik.

138

Kur n ver t vitit 1992 n nj nga gazetat e shumta t Tirans lexova titullin e theksuar me germa t mdha: KADAREJA I JUGUT PRMON EPOSIN E VERIUT, parandjeva se do t ndodhte dika e keqe. Shkrimet shpifse e denigruese, qofshin edhe absurde e qesharake, nuk mund t sjellin dika t mir. Prkundrazi. Ato ndjellin kob. E veova kt titull nga moria e titujve dhe e teksteve me prmbajtje e porosi t ngjashme, sepse mu duk paradigmatik pr t nnvizuar nj fakt, prkatsisht dy: daljen n sken t forcave integruese n jetn kombtare dhe legalizimin e rrens n jetn publike. Kadareja i Jugut prmon eposin e Veriut! Se a ka logjik kjo dhe a sht e mundur q Kadareja ta bj nj gaf t till, ska rndsi. E rndsishme sht q t lansohet gnjeshtra dhe teza e caktuar; t djallzohet shkrimtari i madh, por edhe krahina nga vjen ai; t ngjallet dyshimi dhe urrejtja mes Veriut dhe Jugut. Pr ideologt e urrejtjes dhe t prarjes, q mund t jen drejtues gazetash, por edhe drejtues institucionesh e dikasteresh, kjo ka rndsi. Edhe pse e vrteta sht krejt e kundrt me at q thuhet: Kadareja jo vetm q se ka prmuar eposin e Veriut, eposin shqiptar, por prkundrazi e ka vlersuar shum lart at, duke ia kushtuar edhe nj libr t veant,3 shtypi i frymzuar nga ideologjia krahinore dhe revanshiste shkruan tjetr pr tjetr. E disponuar armiqsisht ndaj autorit t Pashallqeve t mdha dhe Prillit t thyer, shkrimtarit Ismail Kadare, por edhe ndaj krahins nga e cila vjen ai, gazeta n fjal e keqprdor lirin e fjals, duke i br vend rrens dhe propagands. Kjo metod e plasimit t s vrtets u b praktik e prditshme e shtypit shqiptar. Pr vite me radh. Pas mbylljes gati gjysmshekullore t informatave dhe daljes disadekadshe t gazetave dyfletshe t mbushura me fjalime
3

Ismail Kadare, Autobiografia e popullit n vargje, Tiran 1980. 139

e porosi t rndsishme t shefit t partis e t shtetit dhe me lajme standarde pr sukseset e mdha t socializmit dhe marshin e pandalur t revolucionit, befas u hap kutia e Pandors dhe doln soje t larat e t palarat e dynjas. Klima politike e krijuar n vend, plotsisht jotolerante dhe luftarake, e nxiti dhe stimuloi kt fenomen edhe n sfern e jets kulturore dhe shpirtrore, duke rrnuar standardet e larta t krijuara qysh n kohn e Rilindjes dhe duke e ndotur mjedisin me helmin e propagands, t urrejtjes dhe t gnjeshtrs. * Po prse Kadareja i Jugut; do t thot kjo? Kadareja ka lindur n Gjirokastr, d. m. th. n jug t Shqipris, por, si shkrimtar ai i takon krejt kombit - edhe jugut, edhe mesit, edhe veriut; edhe Shqipris, edhe Kosovs, edhe diaspors. Krijues q i ka kaluar kaher jo vetm kufijt lokal e krahinor, por edhe ata kombtar e gjuhsor, ai i takon, madje, mbar kulturs evropiane dhe botrore; i takon njerzimit. * Televizioni shqiptar, si televizion shtetror (e vetmja studio televizive n Shqipri), i cili nga viti 1994 startoi me programin dyorsh satelitor, ishte dhe sht tejet i kontrolluar, i censuruar dhe i instrumentalizuar nga ana e regjimit, por edhe tejet joprofesional. N emisionet e tij jo vetm q nuk frymon jeta politike n Shqipri dhe n pjesn tjetr t hapsirs shqiptare (heronj t prditshm t ekranit t tij jan dy presidentt shqiptar, Berisha e Rugova dhe bashkpuntort e tyre t dgjueshm, kurse kundrshtart eventual, qofshin individ a subjekte politike, u prjashtuan krejtsisht nga ekrani), por n t u ngulshua e u

140

varfrua deri n strkeqje edhe jeta shpirtrore shqiptare: kultura, arti, letrsia etj. * sht e kuptueshme q ngjarjet n Shqipri u prjetuan rnd nga shqiptart n Kosov, n Maqedoni dhe n viset e tjera shqiptare n ish-Jugosllavi e, natyrisht, edhe n botn e jashtme. Kudo ku ka shqiptar. E si t mos prjetoheshin? do destabilizim i Shqipris e dmton, pos at vet si shtet, edhe shtjen kombtare. Kjo sdo mend. Mirpo, katandisja e Shqipris deri n at shkall sa t mos jet n gjendje t qeveriset vet, por t krkoj ndihm nga jasht, e dmton rnd, pr t mos thn se e dezavuon krejtsisht, iden e krijimit t nj shteti t dyt shqiptar n Ballkan - t Republiks s Kosovs.4 T mos flasim pastaj pr largimin e vmendjes nga shtja e Kosovs dhe e shqiptarve n Maqedoni edhe ashtu t margjinalizuar pr shkak t politiks inerte q sht zhvilluar n Prishtin dhe n Tetov. Mu pr kt, reagimet ndaj ktyre ngjarjeve kan qen nga m t ndryshmet. Ato jan komentuar dhe vazhdojn t komentohen n mnyra t ndryshme, shum her kontraverse, varsisht nga informacioni dhe nga bindjet politike q kan njerzit. * Ngjarjet n Shqipri e prmbysn ose ia luhatn themelet nj pushteti autarkik t quajtur diktatur presidenciale (e detyruan qeverin t jap dorheqje, kurse presidentin t ulet n nj tryez me opozitn dhe
4

N nj takim ndrkombtar mbi Kosovn t mbajtur n Vjen, intelektuali serb D. Miqunoviq, filozof me formim, citoi nj politikan amerikan (pa ia prmendur emrin as funksionin), i cili, sipas tij, pasksh thn: Shqiptart nuk jan populli m i madh n Evrop q t ken dy shtete, kurse edhe me at q kan kemi mjaft probleme.- Sipas gazets Nasha borba, 2. 7. 1997, f. 4. 141

t pranojn shpalljen e zgjedhjeve t parakohshme, duke ndrprer kshtu procesin e uzurpimit t mtejshm t pushtetit politik e ekonomik n duart e nj njeriu dhe t nj klani politik etj.) dhe kjo sht ana e tyre pozitive, revolucionare. Por, ngjarjet n Shqipri i solln shum dme Shqipris si n planin e brendshm ashtu edhe n at t jashtm, politik e diplomatik dhe e dmtuan potencialin e saj edhe ashtu t dobt ekonomik, por edhe fondin kulturor, artistik etj. n at mas sa pr revolucionaritetin e tyre do t vlente ajo thnia e mome popullore: nuk e vlen barra qiran! A ishte e domosdoshme t goditej e t prgjakej kshtu Shqipria? Nuk ka dyshim se barra e prgjegjsis - jo vetm pr shkatrrimin dhe tjetrsimin e pasuris shtetrore, por edhe pr privimin e jetrave t pafajshme e t pakompensueshme njerzore - bie n radh t par mbi udhheqjen e dobt politike e shtetrore, e cila sht fajtor kryesor pr at q ndodhi n Shqipri, mirpo nuk mund t shfajsohet as turma e paprmbajtur, e cila, e gatshme ose edhe e nxitur dhe e dirigjuar pr vandalizm dhe veprime t tjera kriminale, nuk arriti ti frenonte aspak pasionet e veta shkatrruese. * Ngjarjet n Shqipri e dmtuan shum, pr t mos thn se e rrnuan krejtsisht prestigjin e Shqipris dhe imazhin e shqiptarve n bot. Pr kt kan meritn e tyre edhe mediat evropiane e botrore, veanrisht ato elektronike, t cilat u kujdesn q t zgjidhnin e t transmetonin pamje sa m pikante nga kaosi shqiptar n mnyr q te shikuesit t krijohej prshtypja se kemi t bjm me nj popull t paqytetruar e primitiv, t etshm pr sherr e shkatrrime, q jeton diku n shkrettirat e Afriks a n grxhet e Ameriks latine e jo me nj nga popujt m t lasht e m t kulturuar, por edhe m tolerant t kontinentit, q prkun142

det n nj nga djepat e kulturs dhe t qytetrimit t lasht evropian si sht Gadishulli Ballkanik. * T shptohet Shqipria dhe shqiptart! Nga se? Nga kaosi, shfarosja, katastrofa. Le t shpresojm se situata e krijuar (t dhnat flasin pr nj revolt t prgjithshme me elemente t kryengritjes s armatosur, n t ciln jan przier edhe grupe keqbrsish e kriminelsh), nuk do t shkallzoj m tej dhe, madje, t kaprcehet brenda nj kohe sa m t shkurtr me sa m pak pasoja e viktima. Mirpo, q t ndodh kjo duhet durim, toleranc e urtsi nga t dyja palt e konfrontuara: edhe nga partia n pushtet, Partia Demokratike dhe sidomos nr. 1 i saj e i shtetit, presidenti Berisha, q bn mos pr t mbetur n pushtet, edhe nga opozita n krye me Partin Socialiste - q t dyja prgjegjse pr gjendjen e krijuar dhe pr fatin e atdheut - e cila, nga ana e saj, bn mos pr ta marr pushtetin (posarisht pas vjedhjes dhe keqtrajtimit q iu b n zgjedhjet e parregullta t vitit t kaluar), e edhe nga pala e tret - turma e hakrruar, e prirur apo e yshtur pr t prishur e shkatrruar vendin e vet edhe ashtu t varfr. Nuk jemi popull aq i madh pr t br eksperimente me vetveten e aq m pak pr tu shfarosur me njri-tjetrin. Nuk sht thn m kot: ska tirani m t keqe sesa anarkia. * Protestat morn prmasa t mdha dhe kahje gjithnj e m t pakontrolluar. Nuk ndihmoi as shpallja e gjendjes s jashtzakonshme, t ciln pothuajse askush se respektoi. Ndrkaq, rizgjedhja e presidentit t republiks nj dit pas shpalljes s shtetrrethimit sht nga ato ngjarje

143

q mbeten kujtim i keq n memorien e popullit dhe precedent n analet e historis. * Atdheu n rrezik! Shqipria buz gremins! Gjendja e saj nuk ka qen kaq kaotike as n kohn e Haxhi Qamilit. Shteti, njerzit m prgjegjs t t cilit flisnin pr suksese q si kishte arritur asnj vend tjetr i Evrops lindore, ra pr 24 or - si t ishte kull prej letre! Ushtria shqiptare u shpartallua pa e sulmuar asnj armik i jashtm; ministri i mbrojtjes, somnabulisti Safet Zhulali, mori arratin; pushoi s funksionuari policia dhe administrata shtetrore; burgjet u hapn dhe kriminelt doln n liri. Populli u armatos gjer n dhmb. N t katr ant vinin lajme pr viktimat. Numri i t vrarve (sipas t dhnave t publikuara) arrin n disa qindra, kurse t plagosurit jan me mijra.5 Shqipria u b aren aktesh tragjike e absurde. Nuk sht e zonja ta qetsoj vet situatn, por krkon ndihmn e jashtme ushtarake. Nuk mund ta ushtroj sovranitetin mbi territorin e vet. E t tjera. E t tjera. Na zihet pr t madhe - ne, nj grupi intelektualsh - q krkuam dorheqjen e Sali Berishs. Vetm q sna linojn demokratt dhe atdhetart! E, far duhet t ndodh tjetr q njeriu i par i nj shteti t vihet para prgjegjsis politike dhe morale?! N botn e qytetruar burrat e shtetit japin dorheqje edhe pr arsye shum m t vogla e m banale. Po ne jemi shqiptar dhe shqiptart jan duket armiqt m t mdhenj t vetvetes. Koha po i jep t drejt Konics, q i thoshte gjrat cum grano salis.

Numri i viktimave n Shqipri - prej fillimit t trazirave (shkurt 97) e deri n ditn e zgjedhjeve (29 qershor) - arrin n rreth dy mij njerz t vrar dhe disa mijra t plagosur. N mesin e tyre ka edhe shum fmij. Pr dmet materiale as mos t flasim. Ato jan tejet t mdha. 144

* Ngjarjet n Shqipri e riaktualizuan tezn e vjetr shoviniste se shqiptart nuk jan t aft t qeverisen vet dhe e dmtuan n mas t madhe iden e krijimit t shtetit t dyt shqiptar n Ballkan - Republiks s Kosovs, pr t ciln populli i saj sht deklaruar me Referendum. Mirpo, kto trazira dhe gjendja e krijuar pas tyre nuk mund t shrbejn si alibi pr pasivitetin, mospunn dhe paaftsin ton n drejtim t jetsimit t ktij vullneti. Suksesi apo mossuksesi i kursit politik t Kosovs varet sigurisht edhe nga gjendja n shtetin am dhe qndrimi e angazhimi i kreut t tij ndaj shtjes kombtare, por ai i detyrohet n radh t par cilsis apo dobsis s lvizjes son. * Kush i fryn sherrit Jug-Veri dhe kush mbjell prarje e mosbesim mbi baza krahinore e konfesionale? Kush prhap disponim antiKosov n Shqipri dhe disponim antiShqipri n Kosov e n Maqedoni? Kush dhe prse i shpall vlleh, grek, sllav etj. shqiptart ortodoks, pavarsisht nga fakti q nga radht e tyre, sikurse edhe nga radht e shqiptarve t prkatsive t tjera fetare, mund t dalin bastard e atdhemohues? Nga na doli kjo teori kaq shkencore e origjinale e trajtimit ose, thn m drejt, e tjetrsimit absurd t shqiptarve? A ssht ky nj veprim i dmshm e antikombtar, q on uj n mulli t armiqve t Shqipris si shtet dhe t shqiptarve si komb. Edhe pohimi se Jugu sht ngritur kundr Shqipris, se krkon shkputje dhe se ua ka hapur dyert grekve sht keqdashs e tendencioz dhe si i till i paqndrueshm. sht pjell e propagands intensive t politiks s tendosjes kombtare dhe t ideologjis prarse krahinore.
145

Shqipria sht vend i vogl pr tu ndar n Jug e Veri, n Kosov e Shqipri, e n ngastra t tjera t ngjashme, si veprojn me lehtsi t padurueshme disa kalemxhinj t kompjuterizuar. Ndarjet mbi baz krahinore, fetare, dialektore e t tjera t ngjashme, jan kaprcyer te shqiptart qysh n kohn e Jeronim de Rads, t Naim Frashrit e t Pashko Vass. Kush dshiron t na kthej prapa e t na bj ta prsrisim edhe nj her historin, msimet e s cils duket nuk i kemi zotruar mir? Kush dhe pse, m n fund, e n emr t far idealesh kombtare e njerzore e konteston sot vargun lapidar e udhrrfyes: Feja e shqiptarit asht shqiptaria. Dhe jo vetm feja, do t shtonim me kt rast, por edhe - partia. * N Kosov mendohet gabimisht se n Jug nuk ndihet sa duhet problemi i Kosovs (nj tez vrtet skematike dhe e paqndrueshme) dhe se atje, prgjithsisht n Shqipri mendohet kinse Kosova sht fshat a qytet e gjepura t tjera t ngjashme. N Kosov gjykohen me paragjykim forcat dhe fenomenet politike n Shqipri, kryesisht n formn bardh e zi. Si e para, ashtu edhe e dyta, jan pasoj e mosinformimit dhe e manipulimit t mass prmes propagands jo vetm t mas-mediumeve, por edhe t kuloareve. Mirpo, pr udi, harrohet se intelektual t mdhenj shqiptar si L. Poradeci, S. Luarasi, M. Kuteli, E. abej etj., q t gjith nga Jugu (Pogradec, Kor, Kolonj, Gjirokastr etj.), kan qen tejet t sensibilizuar me shtjen kombtare e Kosovn dhe kan shkruar pr t deri n fund t jets me dashuri, pasion e pietet t rrall.
146

Poezit m t bukura pr Kosovn n kohn ton i kan shkruar poett nga Jugu: I. Kadare, D. Agolli (n librin m t ri t ktij poeti Vjen njeriu i uditshm hasen njzet poezi q kan pr tem Kosovn), F. Arapi, Xh. Spahiu, B. Londo, V. Zhiti etj., ashtu si kan knduar me invencion e ndjenj t holl pr Kosovn dhe dramn e saj edhe poett A. Spahiu e H. Aliaj nga Kuksi e Tropoja. Poeti vlonjat Hiqmet Meaj, n nj poezi t tij q ka n themel gurin si simbol t qndress dhe ekzistencs, por edhe si dshmi e kulturs materiale dhe shpirtrore n shekuj, shkruan: Gur te ti krkoj biografin e fisit tim... Pak te fytyra e Deas, pak te shpella e Vels, pak te muret e Krujs, pak te Gryka e Kaanikut. Gur-arm, gur-shtpi, gur-libr, gur-prjetsi...6 Gryka e Kaanikut sht pr poetin nga qyteti rebel po aq e afrt dhe e dashur sa edhe shpella e Vels, fytyra e Deas dhe muret e Kru6

Struktura e zhvillimit t poezis shqipe (1945-1980), Rilindja, Prishtin 1985, f. 315. 147

js, q, t gjitha s bashku, krijojn portretin fizik dhe shpirtror t Atdheut. Ato q fliten posht e lart pr jugort antikosovar sjan tjetr pos brokulla ose pallavra (si t doni). Populli shqiptar nuk sht aq budalla sa ti shitet dushku pr gogla. * Nj element i kontestueshm e, mbase, edhe komprometues i protestave t Vlors dhe t qyteteve t tjera n jug t Shqipris sht ngritja e tre gishtrinjve nga ana e demonstruesve. Pamjet e filmuara q transmetonte televizioni shqiptar, por edhe studiot e huaja televizive, n t cilat shiheshin njerz q protestonin duke ngritur prpjet tre gishtrinj, nuk mund t mos zgjonin indinjat te shqiptart n Kosov dhe n viset e tjera shqiptare kndej kufirit (e, sigurisht, n mas t konsiderueshme, edhe brenda vet Shqipris), t cilt kt ritual e kan par sa e sa her n rrugt e qyteteve t Serbis sa her q hegjemonistve serb u rrezikohet Kosova nga shqiptart. Shpjegimet q i jan br ktij gjesti nga prfaqsues t opozits dhe t inteligjencies shqiptare: si simbol i bashkimit t s majts, s djathts dhe qendrs (N. Ceka), pra si simbol politik ose si simbol i trinis s shenjt (Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjt), pra si simbol fetar, biblik (R. Qosja), ndonse n mesin e ngritsve t tre gishtrinjve, pjesa drrmuese e t cilve e kan br kt gjest pa e ditur domethnien dhe origjinn e tij t mirfillt, ka pasur, me siguri, n prkim me strukturn konfesionale t popullsis, jo vetm t krishter, por edhe mysliman, nuk m duken t bindshme. Kjo sdo t thot, natyrisht, se qndron versioni zyrtar i inkriminimit politik t ktij gjesti duke e vn at n lidhje agjenturore me Beogradin dhe Athinn.
148

Prgjigjja, mbase, sado e zakonshme q t duket, duhet krkuar gjetk. Tre gishtrinjt erdhn n Vlor thjesht si rezultat i ndikimit t televizionit. (Televizioni shqiptar informoi gjersisht dhe, madje, me simpati pr protestat disamuajshe antiqeveritare t studentve dhe t opozits serbe n Beograd, t udhhequra nga koalicioni Bashkrisht n krye me Vuk Drashkoviqin teatral), kshtu q shikuesit e tij t deridjeshm, t cilt tani ishin ngritur edhe vet kundr vjedhjes s parave dhe t votave, por edhe kundr korrupsionit dhe manipulimit me vullnetin e popullit nga ana e shtetit, kishin mjaft arsye q s paku n ndonj element t identifikoheshin me heronjt e spektaklit t Beogradit t soditur prmes ekranit. Kishin arsye q ti imitonin ata apo dikend tjetr, duke i identifikuar par excellence me opozitn q lufton kudr pushtetit autoritar. Aq m par kur qytetart shqiptar, t zhveshur nga parat dhe iluzionet, ishin neveritur tashm nga riti shumvjear i ngritjes s dy gishtrinjve nga prfaqsuesit e pushtetit dhe ithtart e tyre e, madje, edhe nga vet kryetari i shtetit, zgjodhn tre n vend t dy gishtrinjve, pra si dika q do t dallohej patjetr nga simboli i partis n pushtet, q do ti rrinte kontra atij. Rebelt e Vlors dhe t qyteteve t tjera t Shqipris, me gjas mendonin se kshtu i bnin sfid autoritetit t pushtetit dhe nuk synonin t shprehnin kurrfar nostalgjie pr Beogradin, pr komunizmin, pr diktaturn a Enverin. Nse pas saj nuk qndronte opozita shqiptare, e cila e prkrahte, por nuk i printe (s paku jo publikisht), ather mund t thuhet se lvizja e marsit nuk pati udhheqje - nuk nxorri n sken prijsit e saj (ata q i prijn nj lvizjeje duhet t mendojn edhe pr simbolet dhe ikonografin e saj deri n imtsi) - si ndodhi, fjala vjen, n Revolu149

cionin e Qershorit t vitit 1924 - por ishte nj lvizje masive spontane e stihike. Sidoqoft, lvizja e quajtur edhe revolucion (i vonuar) demokratik, simbol i s cils u b qyteti i Flamurit dhe i Pavarsis - Vlora, do t ishte m e pastr dhe m e pranueshme sikur pjesmarrsit e saj t kufizoheshin nga shfrytzimi i simboleve t huaja dhe doemos edhe nga aktet barbare t dhuns e t shkatrrimit, t cilat edhe pse kan mundur t jen t provokuara nga SHIK-u dhe mekanizmat e tjer t shtetit, megjithat nuk mund t arsyetohen. * Diplomati i njohur britanik, sr Rexhinald Hibert, ish-oficer i shrbimit sekret anglez gjat Lufts s Dyt Botrore n Shqipri, autor i librit t mirnjohur Fitorja e hidhur, t prkthyer edhe n gjuhn shqipe, ia trheq vmendjen bashksis ndrkombtare, duke krkuar prej saj q t merret m seriozisht me popullin shqiptar. Populli shqiptar - thekson ai - pret nga Perndimi q interesat e tij kombtare t merren m seriozisht nga qendrat e mdha t vendosjes. Dhe vazhdon: Aspiratat e shqiptarve t Kosovs e t Maqedonis duhet t zn vend shum m t madh n politikn evro-amerikane, n mnyr q shqiptart ta ndiejn veten si t tjert e jo si t grabiturit e Ballkanit.1 Fjal e paraqitur n form tezash n tribunn publike t Forumit t Intelektualve Shqiptar t mbajtur n Gjilan m 11. VI. 1997.

Shihni: Etnogjeneza e krizs - ndarja e padrejt e popullit. Bujku, 9. 6. 1997, f. 4. 150

A KA DISPONIM ANTISHQIPRI N KOSOV?

Nj koh t gjat u fol e u shkrua pr t ashtuquajturin disponim antikosovar n Shqipri. U shfaqn mendime t ndryshme, her-her t kundrta, pr kt fenomen t uditshm e absurd, tejet t dmshm e negativ. Diskutimi pr kt shtje sigurisht ska marr fund. Mirpo, m duket se ka ardhur koha t flitet edhe pr nj fenomen tjetr, t ngjashm me t parin: pr disponimin antiShqipri dhe posarisht antiJug n Kosov e Maqedoni, q u shfaq pas ngjarjeve t marsit t ktij viti, si shkas i t cilave shrbeu rnia e t ashtuquajturave skema piramidale, n t cilat humbn parat e tyre nj pjes e madhe e shtetasve t Shqipris. Kujtoj se shfaqja e njfar ftohjeje n relacionin: Kosov - Shqipri, q bie n sy n koh t fundit, nuk ka nevoj t predimensionohet e t dramatizohet, por as t fshihet e t nnmohet. 1. N mbrmjen e 11 marsit, n valn e ngjarjeve tragjike n Shqipri, n Tetov, n organizim t PPDSH-s, u mbajt nj manifestim i rastit n prkujtim t demonstratave t vitit 1981. Salla e madhe e Shtpis s Kulturs ishte pothuajse prlot me njerz. ndodhi? Prmendja e emrit t Vlors n vargjet e recitalit q ishte prgatitur me at rast u prit me murmurim nga ana e publikut. Nuk e di a do t ishte reaguar m keq po t ishin prmendur emrat Valev ose Veles! E ndjeva veten keq n at moment, shum keq. Ja, bn propaganda! (n radh t par e TVSH-s), por edhe disa njerz me veprime t pamatura (ktu nuk e kam fjaln pr spektatort e Tetovs, por pr aktort e skenave makabre t Vlors, q sduhen njjtsuar kurrsesi me popullin e saj).
151

Gjat tr kohs nj ish-i burgosur politik, njeri q n rini e ka provuar Goli-Otokun, tentonte t ma jepte nj vjersh t dobt, po kundr Vlors, q ato dit ishte botuar duket n Flak dhe q ai e kishte kopjuar me dor n nj flet t bardh. Njeriu q e tundte si hajmali kt trakt n vargje nuk mund t thuhet se nuk sht patriot. Prkundrazi. Nuk mund t thuhet se ata q ishin n sall nuk jan njerz q e duan Shqiprin. Prkundrazi. Por ata jan viktima t propagands; t asaj propagande q Vlorn dhe prgjithsisht Jugun e Shqipris dshiron ta paraqes si kancer n trup t kombit. Nuk ishin t vetdijshm se n kt mnyr i fyenin dshmort e 81-shit dhe t gjith ata q ran pr idealin e madh t liris dhe t bashkimit kombtar. 2. Nj revist kosovare, e cila tash sa koh sht shndrruar n nj paavure politikisht e moralisht perverse, e profesionalisht nn do nivel, n nj nga numrat e saj t fundit, prpos shkrimeve t tjera interesante, sjell mendimet e nj grupi t rinjsh lidhur me ngjarjet n Shqipri. N nj si anket t improvizuar, q z dy faqe t saj, kjo revist, kinse prmes gojs s t rinjve kosovar, vjell helm e vrer kundr rebelve t Jugut. Se nuk jan shqiptar ata n Jug e kemi ditur, po q jan t mendur e kuptuam tani! - thot njri, Ismeti. Nj pjes e popullats s Jugut sht me prejardhje greke e vllahe - ia pret tjetri, Armendi. Dhasht zoti q gjysma t vriten e gjysma t shkojn n Greqi - flet me bujari, njfar Bujari. Po ka faj Berisha q nuk i shkeli qysh ditn e par - ankohet njri, ndrsa tjetri krcnohet: Le ti falen zotit q momentalisht jemi t ndar, se nuk do tu binte ndr mend t vrasin e shkatrrojn e as q do t shtiteshin grekt atje n Jug. Kshtu blegron njri nga t anketuarit, Blerimi. far trimi! far Mic Sokoli! Po pse vall kjo sort trimash lejon t shtiten kaq
152

lirisht serbt ktu n Kosov? Dhe jo vetm t shtiten, por edhe t na i bjn t nntdhjet e nntat?! Mos vall ngaq n mes ton paska tradhtar e lavire si Godo e Kadare, q as shqip nuk din mir t flasin dhe q smeritojn t jetojn askund tjetr pos n kafaz! Xhevahir t till, q nxisin urrejtje e prarje t papar ndaj gjysms s kombit, vshtir t gjenden edhe n shtypin serb! Po ja q ato i gjen me bollk n nj revist me emr kombtar e me prmbajtje atdhetare, q del shqip midis Prishtins dhe q n nj tirazh relativisht t lart lanson mendime si ato q cituam m lart! Nuk sht vshtir t konstatohet se ato nuk jan mendime t t rinjve kosovar, por t (disa) antarve t redaksis s Kosovares. (Si pr nga stili, ashtu edhe pr nga mnyra e rezonimit, ato jan t nj dore). Do tia kishin lakmi edhe Duga, NIN-i e Intervju-i, rolin e t cilave kjo revist ka filluar ta luaj kaher edhe n nj plan tjetr: duke i sulmuar, prgojuar e etiketuar pr do numr disa intelektual shqiptar q vazhdimisht kan qen n shnjestr t shtypit serb e maqedonas si nacionalist e separatist e duke mos i trazuar asnjher disa t tjer, q jan antipod t tyre n do pikpamje. Prse vepron kshtu nj pjes e shtypit ton dhe konkretisht revista Kosovarja? (Gjynah q e mban kt emr!). Sepse sht hyzmeqare e klaneve politike dhe duke qen e till duhet t shkruaj ashtu si i diktojn padront e saj. Prpiqem ta kuptoj hallin e nj pjese t shtypit ton, q duke u nisur nga pozitat e tifozllkut t smur partiak, u bie n qaf disa individve, pavarsisht nga meritat q mund t ken ata, por nuk mund ta kuptoj kurrsesi q kt ta bjn ndaj gjysms s kombit, duke nxitur prarje e mosdurim mbi baza krahinore, politike, dialektore, fetare etj. Kjo sht vrtet e patolerueshme.
153

3. M ran n dor dy numrat e par t gazets s re me emrin Gazeta shqiptare. I lexova dhe - u dshprova. Ve q su betova t mos e prek m me dor. Prse? Shum nga shkrimet e botuara n faqet e saj, me prmbajtjen dhe porosin e tyre nuk e prmbushin kriterin q t quhen shqiptare, n mos jan e kundrta e ksaj fjale. N shkrimet e disa gazetave tona mungon prgjegjsia minimale ndaj fjals s shkruar, q ssht rezultat i shfrytzimit t liris s fjals, por pasoj e keqprdorimit t saj. N tekstet e disa kolumnistve tan, fyhen personalitete t historis kombtare, individ t jets politike, kulturore e shkencore (t gjall e t vdekur); deformohen emrat e tyre etj., aq sa mund t thuhet se n ndonj rast kemi t bjm me nj skizofreni t vrtet. I fryhet pa pra sherrit Jug-Veri dhe nxitet disponimi negativ ndaj Jugut, duke u paraqitur, n mnyr krejtsisht t rrejshme e skematike, Veriu atdhetar, kurse Jugu tradhtar; Veriu demokrat, ndrsa Jugu bolshevik, komunist, enverist, progrek, prosllav, vllah, jevg etj. Pse ndodh kshtu? Prse nj pjes e shtypit ton, q, si dihet, del n Kosovn e okupuar, boton shkrime ku nxiten ndjenja e disponime negative jo vetm politike, por edhe me karakter krahinor, konfesional, dialektor etj., ndasi kto t cilat shqiptart, s paku intelektualt, i kan tejkaluar qysh n kohn e Rilindjes Kombtare. Prse lshojn kso shkrimesh redaktort e (disa) gazetave tona? E bjn kt pr arsye komerciale apo vrtet mendojn se kshtu i shrbejn shtjes kombtare dhe demokracis. Nuk besoj t jen aq naiv. Shqiptart, pavarsisht se ku jetojn, jan nj komb, q kan nj gjuh, nj kultur, nj tradit e nj histori dhe, pak a shum, edhe nj mentalitet. Kan t njjtat vese e virtyte. Ndarja e gjat dhe t jetu154

arit n kushte t ndryshme shoqrore, ekonomike e politike kan sjell disa dallime e shprehi t ndryshme dhe kan krijuar disa keqkuptime midis tyre. Kjo ska nevoj t fshihet, por as t zmadhohet. Polarizimet politike, q, mjerisht, jan shum t forta n Shqipri, sikurse, pak a shum, edhe n Kosov e gjetk, nuk kan baz krahinore, fetare a dialektore. Ato jan thjesht shprehje e bindjeve politike dhe e lufts pr pushtet e supremaci. U ngrit pa nevoj dhe n mnyr jo t drejt (pas vitit 1990) edhe shtja e gjuhs s njsuar letrare, q sht pa dyshim nj nga t arriturat m t mdha t kulturs shqiptare dhe nj nga faktort m t fort integrues t kombit t ndar shqiptar n Ballkan, nj pjes e konsiderueshme e t cilit jeton e shprndar npr bot. Dhe, n fund: a ekziston vrtet rreziku i konfliktit Jug-Veri dhe nse nuk ekziston, gj q, fatbardhsisht, e konfirmoi zhvillimi i ngjarjeve n Shqipri, ather, shtrohet pyetja: prse disa forca t caktuara politike dhe mediume t ndryshme informative, brenda dhe jasht, vazhdojn ti fryjn ktij sherri? Nj shkrim t tij mbi ngjarjet e fundit n Shqipri, publicisti Shaban Sinani e mbyll me kt epilog: far do t bsh ti nse do t ket me t vrtet nj konflikt midis veriut dhe jugut?, m pyeti n nj nga kto dit miku im, gazetari dhe kolegu Naim Zoto. Nuk do t ket asnj konflikt t till,- iu prgjigja. - do dallim midis veriut dhe jugut, do dallim me vler etnike, sht kaprcyer qysh n periudhn e Rilindjes e m hert. Megjithat, ka nj provokim t ktij konflikti. Un dua nj prgjigje: far do t bsh ti po t ket luft midis veriut dhe jugut?
155

Mua m dhemb njsoj Shqipria, sido q jam nga veriu. Kjo pyetje m ngjan si provokim djallzor q u bhet fmijve: k do m shum, mamin apo babin?! Un gazetar jam dhe ma do puna t provokoj. Pra ku do t jesh ti?. Nse e do me do kusht nj prgjigje, ather, duke br nj supozim q nuk besoj t ngjas ndonjher, po t them se n nj situat t till un do t jem n ann e jugut. Kurse un po e mendoja veten n ann e veriut.... E sheh pra se nuk do t ket luft? Ne t dy to t jemi prball njri-tjetrit. Ti me vllezrit e mi n krah dhe un me vllezrit e tu. T themi se autori i ktij shkrimi, Shaban Sinani, i cili kt problem - problemin e konfliktit Jug-Veri - e sheh nga pozita e shqiptarit q jeton brenda n Shqipri e jo jasht saj, sht nga Veriu, ndrsa miku i tij, Naim Zoto nga Jugu. do koment tjetr m duket i panevojshm. Zri (Prishtin), 24 maj 1997.

156

DEMONSTRATAT E 81-SHIT - FAQE E RE E HISTORIS SON

Sot mbushen gjashtmbdhjte vjet nga dita kur n Prishtin, n nj mbrmje n dukje t qet, shprthyen demonstratat e studentve shqiptar (n mesin e tyre kishte student nga t gjitha viset shqiptare), n t cilat, krahas krkesave pr prmirsimin e kushteve t jets, t ushqimit dhe vendosjes, u dgjuan edhe krkesat pr ndryshimin e statusit politik t Kosovs dhe t pozits s shqiptarve n Jugosllavin e athershme. 11 marsi i vitit 1981 mund t konsiderohet si nj parathnie e t gjitha atyre q do t ndodhin m von - nga 81-shi e deri m sot - n Kosov dhe m gjer. E brenda ktyre viteve kan ndodhur shum gjra; jan zhvilluar shum ngjarje e procese; jan prmbysur shum mite e fetishe; sht krijuar nj prvoj dhe nj vetdije e re historike. Shikuar nga ky aspekt mund t thuhet se demonstratat e 81-shit shnojn nj faz t re n jetn e shqiptarve n ish-Jugosllavi: fazn e lufts s tyre legale pr lirimin kombtar. Krkesat q n at koh shqiptoheshin nga nj numr i kufizuar njerzish, do t bheshin, disa vjet m von dhe sidomos n fund t dhjetvjetshit, krkesa gjithpopullore. Kjo sht arsyeja q ne i kujtojm kto ngjarje edhe pas kaq vitesh. Dhe jo vetm n Kosov, por edhe n viset e tjera shqiptare. Viti 1981 e hapi nj problem q konsiderohej prkohsisht i mbyllur, q ishte heshtur me dhun dhe me demagogji: shtjen e pazgjidhur shqiptare.
157

Dhe e hapi at duke ia dhn peshn dhe prmasat q vrtet i ka: jo vetm shqiptare, por edhe ballkanike dhe evropiane. Shqiptart n Maqedoni e kan dshmuar tash sa vjet prkushtimin e tyre ndaj Kosovs (me prkrahjen e tyre t parezerv morale, materiale etj.) dhe n kt mnyr edhe prkushtimin e tyre ndaj shtjes shqiptare n prgjithsi, nj prbrs i rndsishm i s cils sht edhe shtja shqiptare n Maqedoni. Ngjarjet e vitit 1981, pavarsisht nga vlersimet her-her kontradiktore q mund t dgjohen aty-ktu pr to, kishin karakter kombtar. Edhe me prmbajtjen, edhe me krkesat e tyre. Ktu nuk ka dilem. Krkesa e tyre kryesore prmblidhej n fjalt: Kosova Republik. E kjo n at koh nuk ishte pak. Pr mendimin tim ato prmbanin n vete edhe nj apel drejtuar inteligjencies shqiptare, profesorve t universitetit dhe intelektualve t tjer shqiptar - nga ana e rinis studentore - q t dilnin nga guaca e kabinetit dhe nga mentaliteti i vrapimit pas t mirave materiale dhe t mendonin m seriozisht pr interesat e prgjithshme dhe pr shtjen e pazgjidhur kombtare. Demonstratat e vitit 1981 e prishn idiln e famshme t Jugosllavis s Titos dhe t sistemit socialist vetqeveriss jugosllav. Me sjelljen brutale ndaj demostruesve - Jugosllavia e athershme, q ishte e prkdhelura e bashksis ndrkombtare, e tregoi fytyrn e vet t vrtet. Bota pr kt do t bindet plotsisht shum vjet m von. Ku kemi qen dhe ku jemi? Kemi pasur ecje, por edhe ngecje, tha Hydajeti (Hyseni). Kemi pasur m tepr ngecje sesa ecje, do t thosha un. Dhe, pr kt nuk mund t fajsohet populli, sado q edhe ai ka pjesn e vet t fajit, por ata q jan n krye t tij. sht krijuar nj vetdije e re: vetdija se shtja shqiptare sht e pazgjidhur dhe se pa
158

zgjidhjen e saj nuk mund t keq paqe n Ballkan. Sot t gjith shqiptart jan br t vetdijshm pr kt. Mirpo, ksaj vetdijeje duhet ti shtohet edhe nj cilsi e re: gatishmria pr pun vetmohuese e sakrifica sublime. shtja kombtare sht e t gjithve dhe asaj mund ti shrbehet n mnyra t ndryshme. Kur ti bjm bashk menurin, trimrin dhe pasurin ton; kur t jemi t gatshm t mos i kursejm ato dhe, po qe nevoja, edhe ti sakrifikojm pr t mirn e atdheut, ather do ti kemi punt m mir. Asgj e madhe nuk arrihet leht; pa vetmohim e sakrifica. Lirin nuk ta fal askush! Nuk thuhet m kot se qllimin e arrin vetm ai q e synon. Dhe, natyrisht, edhe ai q nuk heq dor prej tij, pavarsisht nga pengesat q mund ti dalin n rrug e sipr. Fjal prshndetse n manifestimin kushtuar demonstratave t 81-shit me rastin e 16-vjetorit t tyre, mbajtur m 11 mars 1997 n Tetov.

159

GOSTIVARI - GUR PROVE I POLITIKS SHQIPTARE N MAQEDONI DHE NDAJ MAQEDONIS

Kriza shqiptaro-maqedonase rreth flamurit kombtar shqiptar, q kulmoi me ndrhyrjen brutale t policis maqedonase n Gostivar, tregon se sa largpamse ka qen politika shqiptare lidhur me Maqedonin. Dhe kur themi politika shqiptare kemi parasysh jo vetm politikn q bjn shqiptart n Maqedoni, por edhe politikn shqiptare n prgjithsi. Ndrhyrja kaq brutale e policis maqedonase n Gostivar, e cila lirisht mund t quhet masakr, ka si qllim kryesor friksimin e shqiptarve n mnyr q ata t heqin dor nga krkesat e tyre t drejta e t ligjshme dhe t mos ken guxim t protestojn kurdo q u shkelen dhe cenohen ato. Kam frik se nj efekt i till pak a shum edhe sht arritur, si n popull, ashtu edhe tek aktivistt politik, ndonse nuk prjashtohet mundsia t ndodh edhe e kundrta: t krijohet nj vetdije e re dhe nj gatishmri m e madhe pr mbrojtjen e vlerave dhe t dinjitetit kombtar n mas, ndrsa tek veprimtart politik nj prvoj m e madhe politike dhe nj cilsi m e lart e t menduarit dhe t vepruarit politik. Me goditjen n Gostivar, sikurse edhe me aksionet e tjera t ngjashme m par (n Ladorisht, n Bit-Pazar, n Reic t Vogl etj.), autoritetet e Shkupit synojn t arrijn edhe disa efekte t tjera: ti paraqesin shqiptart si element destabilizues n Maqedoni e n Ballkan, kurse partit
160

e tyre dhe veanrisht PDSH-n ti akuzojn si ekstreme e radikale (n planin ndrkombtar) dhe ta largojn vmendjen e opinionit nga kriza sociale n prag t shprthimit (n planin e brendshm). Ndrkaq, partia n pushtet, partnerja e koalicionit qeveritar t PPD-s shqiptare, Lidhja Social-Demokrate e Maqedonis, me kt akt synon ti tregoj elektoratit t vet se sht e pakompromis kur sht fjala pr ruajtjen e integritetit dhe t sovranitetit shtetror t Maqedonis, n mnyr q ta prgatis kshtu (n kurriz t shqiptarve) terrenin pr zgjedhjet e ardhshme. A ishte gand goditja n Gostivar, si deklarojn lidert e partive politike shqiptare n Maqedoni? Sulmi n Tetov e Gostivar e befasoi PDSH-n, e cila gjendej ende nn prshtypjen e kndshme t Kongresit t sapoprfunduar t Bashkimit e, pr udi, edhe PPD-n n koalicion, drejtuesit e s cils deklaruan se ministrat e saj nuk paskshin ditur gj pr at q prgatitej t ndodhte n kto dy qytete natn ndrmjet 8 e 9 korrikut dhe sidomos n t dytin n pasditen e 9 korrikut, duke e quajtur at thik pas shpine. Q sht thik ska dyshim, por q na qenka edhe pas shpine, me kt nuk mund t jemi plotsisht dakord. Sepse, si sht e mundur q asnjri nga pes ministrat shqiptar q ulen n kolltuqet e kabinetit t Crvenkovskit nuk paska ditur as kuptuar (nuk paskan qen t informuar) se po prgatitet nj aksion policor me skenar t studiuar deri n hollsi e me prmasa t mdha (n aksionin pr heqjen e flamurit shqiptar n Tetov e Gostivar morn pjes disa mijra pjestar t njsiteve t policis speciale maqedonase t armatosur gjer n dhmb dhe t pajisur edhe me autoblinda, helikopter etj.)? Dhe si sht e mundur q edhe pas ksaj ata t vazhdojn t rrin n t njjtit kolltuk si t mos kishte ndodhur asgj? A jan ata edhe ministra shqiptar apo vetm ministra t Maqedonis, si pat deklaruar nj paraardhs i tyre pas rastit
161

t Bit-Pazarit n dhjetor t vitit 1992 dhe a jan ata ministra fare, d. m. th. njerz q kan njfar pushteti dhe dofar kompetencash e, natyrisht, edhe prgjegjsi adekuate pr kt pushtet apo jan marioneta? Aq m par kur kolegu i tyre i punve t brendshme, okrevski, sikurse edhe kryeministri Crvenkovski, e vlersuan pozitivisht intervenimin policor n Tetov e Gostivar dhe i prgzuan vartsit e tyre pr kryerjen me sukses t tij. Nuk sht hera e par q policia maqedonase prdor dhunn ndaj shqiptarve, duke vrar e plagosur njerz t pafajshm. Nuk sht hera e par q policia (dhe ushtria) maqedonase vrasin shqiptar: shqiptar - shtetas t Maqedonis dhe shqiptar - shtetas t Shqipris. E ka br kt shum her gjat ktyre viteve dhe ka rrezik ta bj edhe n t ardhmen, prandaj ndrhyrja n Gostivar nuk do t duhej t ishte befasi pr asknd e aq m pak pr politikant shqiptar n Maqedoni. Befasi paraqet, ndrkaq, shkalla e dhuns dhe e brutalitetit. Ajo nuk ishte ndrhyrje e njerzve me uniform q mbrojn rendin e zbatojn ligjin, por e njerzve me uniform q shfryjn mllefin e urrejtjen; nj mllef e urrejtje patologjike ndaj njerzve t prkatsis tjetr etnike. Kur i sheh njeriu skenat e dhuns n Gostivar t emetuara n televizionin shqiptar (q paraqesin vetm nj pjes t asaj q ka ndodhur n t vrtet) nuk mund t mos i shkoj mendja asociativisht se emri i ktij qyteti t Pollogut jo rastsisht prkon me at t nj qyteti tjetr dikur shqiptar - Tivarit. N materialet e filmuara shihen polic t armatosur gjer n dhmb q godasin me shkelma e pendrek njerzit e shtrir pr tok. Ekzekutort e ktij krimi nuk e kan dgjuar me siguri mendimin e urt t nj lufttari e mendimtari t Ballkanit, Mark Milanit, se ta mbrosh veten prej t tjerve

162

sht trimri, kurse ti mbrosh t tjert prej vetes - burrri, por padront e tyre me siguri po. Ajo q ndodhi m 9 korrik n Gostivar sht nga ato ngjarje q nguliten n kujtesn e njerzve dhe e rndojn at brez pas brezi. Aq m shum q kjo dhun e ushtruar ndaj qytetarve shqiptar lidhet drejtprsdrejti me dhunn e ushtruar paraprakisht ndaj simbolit kombtar t tyre - flamurit shqiptar, i cili u hoq me dhun, nn pretekstin e zbatimit t ligjit t posaaprovuar, nga ndrtesat e kuvendeve komunale t Tetovs e Gostivarit e pastaj edhe t komunave t tjera t Maqedonis ku pushtetin e kan shqiptart. E kt pushtet ata nuk e kan marr n mal prmes gryks s pushks, por e kan fituar legalisht me mekanizmin e vots s lir. Situata e krijuar n Maqedoni n relacionin Shkup-Tetov/ Gostivar dhe komunat e tjera, prkatsisht qeveria-pushteti lokal sht nj precedent n shoqrit demokratike. Kemi t bjm n kt rast me dhunim flagrant e me konsekuenca t gjera t pushtetit lokal nga ana e pushtetit qendror. Kshtu, pos q u hoq flamuri dhe u vran e masakruan njerzit q kishin dal t protestojn n mnyr t qet kundr heqjes s tij, u arrestuan dhe burgosn njerzit m prgjegjs t pushtetit lokal, prefekti dhe kryetari i Kshillit t Gostivarit, zotrinjt Rufi Osmani (i cili akuzohet pr tri vepra penale) e Refik Dauti, kurse ndaj homologve t tyre m t urt t Tetovs u mjaftuan me ngritjen e aktakuzs. Dhe sht pr tu habitur fakti se e gjith kjo dhun e terror i egr policor, e gjith kjo ploj tragjike si pasoj e s cils u vran tre, u plagosn me dhjetra, u burgosn me qindra, u keqtrajtuan, plakitn e kidnapuan sa e sa t tjer, kaloi pothuajse n heshtje, pa reagime adekuate nga bashksia ndrkombtare dhe opinioni demokratik botror. Mbretroi nj heshtje mortore karshi ktij akti barbar t qeveris s Maqedonis, e cila gzon
163

duket, si pohojn analistt politik, statusin e shtetit t prkdhelur n Ballkan. Mediat elektronike: Euro-news, CNN, RAI, TV 5 etj. nuk e pan t udhs t japin asnj centimetr film e pothuajse asnj fjal pr at q ndodhi n Gostivar dhe n qytetet e tjera t Maqedonis Perndimore. Ngjarjet n Tetov e Gostivar nuk jan pasoj e makinacioneve n qeverin e Maqedonis, si thuhet n mnyr t pasakt apo qllimisht n ndonj kumtes partiake, por rezultat i politiks sistematike antishqiptare t ksaj qeverie. Albanofobia sht tipar konstant i politiks zyrtare t qeveris maqedonase e jo shprehje e makinacioneve t rastit. Nga ana tjetr, edhe pse aksioni special i policis maqedonase n Tetov e Gostivar pasoi pas vizits s kryeministrit Crvenkovski n Beograd dhe takimit t tij me Millosheviqin (gj q mund t jet edhe rastsi), megjithat mendoj se nuk shpjegohet drejt problemi dhe nuk i bhet shrbim i mir shtjes po qe se sjelljet dhe veprimet e qeveris s Shkupit, veanrisht n takime e biseda me diplomatt e huaj, interpetohen si rezultat i ndikimit t Beogradit. Krert e Beogradit dhe t Shkupit n takimet midis tyre bisedojn sigurisht edhe pr shqiptart dhe merren vesh pr kurs t fort e mbajtje nn kontroll t tyre si n Kosov ashtu edhe n Maqedoni (pr ka, natyrisht, gjejn gjuh t prbashkt e pajtueshmri t plot), por ti lihet faji edhe pr at q ndodh n Maqedoni vllait t madh do t thot ta spostosh pak a shum problemin dhe ta lirosh nga prgjegjsia vllain e vogl. Subjekti politik shqiptar n Maqedoni, sikurse edhe faktort e tjer politik shqiptar (n t tri qendrat e vendosjes - Tiran, Prishtin, Tetov), kan br gabime t rnda taktike e hapa t pamatur politik n raport me Maqedonin. Veanrisht n kohn kur ajo nuk kishte ende

164

subjektivitet ndrkombtar. Gjendja e sotme e shqiptarve n IRJ t Maqedonis sht, n mas t madhe, pasoj e ksaj politike t gabuar. Shqiptart e Maqedonis jan prcaktuar pr zgjidhjen e shtjeve me dialog e n mnyr institucionale, por ata do t detyrohen t prdorin hert a von padgjueshmrin qytetare dhe format e tjera t lufts lirimtare nse forma e par nuk jep fryte. Shqiptart n Maqedoni i pret nj luft e gjat dhe e aspak e leht jo thjesht pr shtje t veanta si gjuha, shkolla, flamuri etj., por pr zgjidhjen e pozits juridiko-kushtetuese dhe t statusit politik t tyre si popull autokton q jeton n trojet e veta shekullore n Maqedonin e sotme. Ngjarjet e korrikut do t duhej ti zhveshin shqiptart (nj pjes jo t vogl syresh) nga iluzionet eventuale q mund t ken pr Maqedonin si shtet demokratik dhe atdhe i shqiptarve dhe nga ideja gati e tabuizuar se ata duhet ta njohin patjetr integritetin territorial t saj, ta ruajn stabilitetin e saj dhe ti qndrojn lojal me do kusht, pavarsisht nga fakti se si i trajton ajo ata dhe me far e shprblen besnikrin dhe lojalitetin e tyre. N Gostivar ndodhi dita D (D-Day). Shqiptart n Maqedoni, prandaj, ka gjasa q tash e tutje ta ndajn kohn n para dhe pas Gostivarit. Gostivari si metafor e fatit t qenies shqiptare n Maqedoni dhe simbol i mbrojtjes s vlerave dhe identitetit kombtar do t jet (duhet t jet) gur prove i politiks shqiptare n Maqedoni dhe ndaj Maqedonis n prgjithsi. Koha Ditore (Prishtin), 5-6 gusht 1997.

165

166

II. INTERVISTA

167

168

INTELEKTUAL SHT AI Q MERRET ME PROBLEMET E KOHS S VET

- Profesor, Ju keni ardhur edhe her t tjera n Shqipri. Cili sht qllimi i vizits suaj t tanishme? - N Shqipri kam qen tri her n vitet 70 (ather n kuadr t bashkpunimit midis Universitetit t Prishtins dhe Universitetit t Tirans) dhe, pas nj pauze t gjat prej 13 vjetsh - pas ndrprerjes s njanshme t bashkpunimit nga ana e pals jugosllave pas vitit 1981 - vij tani pr her t tret brenda nj periudhe prej 3-4 apo 4-5 muajsh. N fillim t shtatorit t vitit t kaluar erdha n Shqipri, si thash, pas 13 vjetsh, thjesht pr vizit; dy muaj m von, n nntor, mora pjes me kumtes n Konferencn Shkencore Gjuha letrare kombtare shqipe dhe bota shqiptare sot, q u mbajt me rastin e 20-vjetorit t Kongresit t Drejtshkrimit dhe tani, bashk me kolegt e mi antar t kryesis s Forumit t Intelektualve Shqiptar me seli n Prishtin, erdha pr t marr pjes n kuvendin themelues t Bashkimit t Intelektualve Shqiptar (asociacion mbarkombtar i intelektualve shqiptar, i prbr nga Forumi i Intelektualve t Pavarur t Shqipris, nga Forumi i Intelektualve Shqiptar t Kosovs dhe nga Unioni i Intelegjencies Shqiptare n Maqedoni), kuvend ky q u mbajt n Tiran m 30 janar t ktij viti. Njkohsisht, gjat qndrimit disaditsh n Shqipri, pos takimeve t shumta q pata me miq, koleg dhe t njohur t tjer, si edhe vizitave dhe kontakteve me individ e institucione t ndryshme, mora pjes dhe mbajta nj fjal t rastit edhe n mbrmjen kushtuar
169

shkrimtarit disident shqiptar, Kasm Trebeshins, t ciln e organizoi dekanati i Fakultetit Histori-Filologji t Universitetit t Tirans.

INTELEKTUALI, POLITIKA, PAVARSIA

- Nuk e dim far mendimi keni Ju, por ktu n Shqiprin e lir, si thoni ju, sikur po manipulohet me termin intelektual t pavarur. Deri aty arrihet sa n krye t Forumit t Prbashkt t Intelektualve t pavarur vihen antar kryesie t njrs apo tjetrs parti, apo ata q kan vendosur kanditaturn pr deputet t X partie. - Intelektuali, nse sht intelektual i vrtet, sht gjithmon i pavarur: n gjykimet dhe n veprimet e tij. Mirpo, para se t themi kadoqoft pr kategorin e intelektualve t pavarur n Shqipri, pr ka insistoni Ju, duhet ti prgjigjemi, qoft edhe shkarazi, pyetjes se sht intelektuali n prgjithsi. Sipas prkufizimit t disa teoricienve t njohur t kohs son, intelektual nuk sht njeriu q merret me shtje t profesionit t vet (mjeku, juristi, shkrimtari, filozofi etj.), por njeriu q merret me problemet e kohs s vet. Dhe q ktyre problemeve u qaset me dije, kultur, guxim dhe ndershmri morale e profesionale. Edgar Moreni, njri ndr intelektualt m t shquar evropian sot, si ilustrim pr kt prkufizim e merr shembullin e Emil Zols, i cili, thot ai, ishte shkrimtar i njohur - themelues i nj rryme letrare, natyralizimit - edhe para vitit 1898, por intelektual u b vetm pasi shkroi pamfletin e njohur Jaccuse (Akuzoj), n t cilin u vu n mbrojtje t nj njeriu t pafajshm (kapitenit me origjin ifute, Drajfus) dhe t nj shtje t drejt (iu kundrvu antisemitizmit t kohs), duke u konfrontuar edhe me mbretin e Francs s athershme.
170

Intelektualt e vrtet, sikurse edhe krijuesit e vrtet, i ka karakterizuar gjithmon qndrimi kritik ndaj realitetit dhe mospajtimi me gjendjen ekzistuese dhe t vrtetn e momentit, n emr t nj t ardhmeje m t mir dhe t nj t vrtete m t gjer, prandaj afishimi me do kusht i pavarsis intelektuale sht nj akt i panevojshm. - Dakord. Por pyetja sht konkrete: ajo ka t bj me Forumin e prbashkt t Intelektualve Shqiptar dhe njerzit q qndrojn n krye t tij... - Sa i prket Forumit t prbashkt, prkatsisht Bashkimit t posaformuar t Intelektualve Shqiptar, ai sht, sipas Programit dhe Statutit, asociacion jashtpartiak, q, ndryshe nga partit politike, nuk lufton pr pushtet, por pr shtjen kombtare (dy shtyllat kryesore t programit t tij jan: avancimi i shtjes s pazgjidhur kombtare shqiptare dhe i proceseve demokratike n botn shqiptare), prandaj nuk m duket tragjik fakti q n radht e tij (madje edhe n krye) mund t ket edhe antar apo ish-antar t ndonj partie; kandidat apo ish-kandidat pr deputet t njrs apo tjetrs parti etj. Mjafton q ata, n radht e Forumit (sidomos tash e tutje) t veprojn n prkim me prcaktimet programore dhe normat statutore t tij si asociacion i bashkimit t lir t intelektualve shqiptar e kurrsesi jo nn ndikimin e X partie apo force tjetr politike. - Kto dit, si mund ta keni konstatuar edhe vet, n organet e shtypit ka replika dhe kundrreplika ndaj prof. dr. Rexhep Qoses. A ka ndonj shkak pr kto dhe a sht gjetur momenti pr ti br ato? - Jo vetm q e kemi konstatuar, por edhe jemi (un dhe kolegt e mi) nn prshtypjen e drejtprdrejt t ktyre replikave dhe kundr171

replikave. Shkak apo, thn m drejt, shkas pr kt, u b letra e hapur e intelektualit t shquar kosovar, akademikut Rexhep Qosja, drejtuar presidentit t Shqipris, zotit Sali Berisha, pr shkak t paraqitjes s tij, thn n mnyr eufemike, jofatlume n selin e Paktit NATO n Bruksel. Nuk dua t gjykoj pr kt polemik (s paku jo n kt rast), jehona e s cils ndihet shum m tepr n Shqipri sesa n Kosov (ndoshta pr shkak t numrit t madh t gazetave q dalin ktu), por nuk mund t mos e them se fushata q u zhvillua ndaj R. Qoses n nj pjes t shtypit shqiptar nuk i bn nder askujt. Ne q krkojm dialog edhe me armiqt tan duhet t msohemi q t polemizojm me argumente e n mnyr racionale me njri-tjetrin e jo me fyerje, etiketime e diskualifikime nga m t ultat, q tekefundit jan recidive t sistemit t kaluar, t rn nga skena e historis, ideologt e t cilit kundrshtart e vet politik i shpallnin tradhtar, renegat, antikombtar etj. Sidoqoft, pr hir t situats n t ciln ndodhemi ne si komb, kjo polemik ka mundur, mbase, t evitohet ose, s paku, t zhvillohet ndryshe, n mnyr m dashamirse nga t dy palt. - Viti 1993 mund t na e zgjidh apo t na e shtoj tragjedin kombtare? far mendoni se mund t na jap Bashksia Evropiane dhe Bota pas prishjes s ish-Jugosllavis? - Mendoj se zgjidhja e shtjes son t ndrlikuar kombtare, t krijuar para 80 e m shum vitesh (kam parasysh Konferencn e Londrs, Kongresin e Berlinit etj.), nuk sht shtje muajsh e vitesh, por dekadash e shekujsh. Megjithat, do t mund t thuhej se ajo ka hyr tashm n fazn e saj prfundimtare, prandaj edhe n momentet e saj m t vshtira. Viti q shkoi, pra viti 1992, qe vit i shpresave tona t mdha, t nxitura nga premtimet spektakulare pr Evropn pa kufij. Viti 1992
172

si i till pat hyr jo vetm n diskursin ton politik, por edhe n vargjet e poetve tan. M kujtohet se si n kohn e euforis son - aty nga viti 1990 (koha e pajtimit t gjaqeve dhe e tubimeve gjithpopullore), disa intelektual entuziast kosovar deklaronin me vetbesim se m 1992 do t zgjidhej shtja e Kosovs. Mirpo, 92-shi erdhi e shkoi dhe problemi i Kosovs dhe i shqiptarve n ish-Jugosllavi jo vetm q su zgjidh, por u ndrlikua edhe m tej. Ja prse nuk dua t flas me vite e afate, e as t jap prognoza pa mbules.

DY GABIME STRATEGJIKE T POLITIKS SHQIPTARE

- A i kemi shtruar drejt opcionet e zgjidhjes s shtjes shqiptare para Bashksis Evropiane? A ka gj pr t rregulluar e shtuar n to? Nse po, rrug duhet ndjekur? - Mendoj se nuk kemi vepruar drejt q shtjen shqiptare n ish-Jugosllavi e kemi shtruar para bots n mnyr t parcializuar: si shtje t Kosovs, si shtje t shqiptarve n Maqedoni, si shtje e shqiptarve n Mal t Zi dhe si shtje t shqiptarve n Serbin Jugore, prkatsisht n Kosovn Lindore, q prfshin komunat Preshev, Bujanoc, Medvegj, e jo si nj trsi t pandar, far sht n t vrtet. Shqiptart q jetojn n trojet e veta n ish-Jugosllavi prbjn gjysmn e kombit shqiptar n Ballkan. Ata jetojn n nj territor kompakt, q ka vazhdimsi gjeografike me shtetin am, Shqiprin, prej s cils jan ndar me dhun (ndarje kjo me t ciln ata nuk jan pajtuar kurr), prandaj sht e kuptueshme q ata aspirojn t bashkohen me atdheun e vet. Shprbrja e ish-Jugosllavis sht dashur ta korrigjonte kt padrejtsi historike q u sht br shqiptarve n t kaluarn. Kjo do t
173

thot se opcioni yn kryesor apo i vetm sht dashur t jet: bashkimi kombtar. Mirpo, meqense bashksia ndrkombtare (s paku tash pr tash) nuk e lejon ndryshimin e kufijve (me dhun), sht dashur dhe duhet t insistohet m shum tek e drejta pr vetvendosje si e drejt e ligjshme dhe e patjetrsueshme e popujve. - Ju keni br mjaft studime pr problemin shqiptar n trsi e veanrisht pr problemin e shqiptarve n Maqedoni. far krkojn dhe far duhet t krkojn shqiptart n trojet e tyre nn Maqedoni? Si e shihni Ju perspektivn e zgjidhjes s shtjes s shqiptarve atje? - shtja shqiptare n Maqedoni, pra shtja e rreth 800 mij a nj milion shqiptarve q jetojn n trojet e tyre n Maqedonin e sotme, sht nj prbrs i rndsishm i shtjes shqiptare n prgjithsi. Pr zgjidhjen e saj, prandaj, sikurse edhe pr shtjen e Kosovs dhe t viseve t tjera shqiptare kndej kufirit, duhet t angazhohen t gjitha forcat politike, morale dhe intelektuale n nivel gjithkombtar. Subjektet politike shqiptare n Maqedoni apo nn Maqedoni, si thoni Ju me t drejt (partit politike, grupi i deputetve shqiptar n Kuvendin e Maqedonis etj.), kan br prpjekje t vazhdueshme pr prmirsimin e pozits tejet t vshtir t shqiptarve n kt republik t ish-federats jugosllave dhe pr zgjidhjen e drejt t shtjes s tyre, por kan br edhe disa gabime fillestare e t palejueshme. S pari, subjektet politike shqiptare n Maqedoni nj koh t gjat dilnin para opinionit ndrkombtar, por edhe prball pals maqedonase, me krkesn efemere pr barazi, pa e konkretizuar at. S dyti, ata u vonuan me referendumin pr autonomin politiko-territoriale, q sht dashur ta mbajn m hert se u mbajt (m 11 e 12 janar
174

1992) dhe s treti (e ky sht gabimi m i rnd i tyre) - ata hoqn dor (objektivisht nse jo deklarativisht) prej krkess pr autonomi politiko-territoriale, t ciln e patn krkuar me referendum dhe doln, post festum, me krkesn tashm t harxhuar pr t qen element shtetformues. Ndrrimi i shpesht i opcioneve e dmtoi politikn shqiptare n Maqedoni dhe e devalvoi autoritetin e kreatorve t saj (nse ka t till), sepse heqja dor prej referendumit nuk ka si t quhet ndryshe pos loj me vullnetin e popullit. (Pr kt kam shkruar gjersisht edhe n librin Populli i pandalur-1992).

EDHE PREJ KUNDRSHTARVE MUND T MSOJM SI LUFTOHET PR INTERESAT KOMBTARE

- Besoj se prmes organeve t shtypit dhe RTSH-s jeni njohur me deklaratat e Presidentit dhe t qeveritarve tan lidhur me zgjidhjen e shtjes shqiptare. Veojm deklaratat pr njohjen e Maqedonis, pr mosndryshimin e kufijve, pr autonomin maksimale etj. Mendimi Juaj? - Po, po, jam njohur me kto deklarata dhe t tjera t ngjashme. Ndaj ndonjrs edhe kam reaguar. Ndoshta pak ashpr. E si t mos reagosh? Shihni bn Greqia pr shkak t emrit Maqedoni, i cili mbulon edhe nj pjes t territorit t saj! Bullgaria e pranon Maqedonin si shtet (sepse i konvenon), por jo edhe kombin maqedon, t cilin nuk e njeh (sepse nuk i konvenon), pra e mohon!

175

Shihni se bn Serbia pr nj grusht serbsh q jetojn n Maqedoni, e besa edhe Maqedonia pr nj grusht shulesh q jetojn n Shqipri! Kurse Shqipria, qeveria e saj, lshon deklarat t veant (pa e detyruar askush), n t ciln thuhet se e njeh n mnyr t prer dhe pa paragjykime trsin territoriale t Maqedonis; n t ciln nuk prmendet fare elementi shqiptar n Maqedoni dhe pozita e tij e disfavorshme; n t ciln nuk thuhet askund se kufiri midis Shqipris dhe Maqedonis sht kufi i 13-s dhe se Maqedonia po formohet si shtet, duke prfshir brenda kufijve t saj edhe territor t huaj - territor shqiptar. Etj. etj. Dhe pastaj themi se bjm politik kombtare!

PR NJ POLITIK UNIKE SHQIPTARE

- Forcat politike shqiptare ktej dhe andej kufirit kan organizuar deri tani 2 tryeza t rrumbullakta pr Nj politik unike kombtare. Si Ju duket kjo nism? A kemi nevoj pr nj program politik kombtar? Nse po, kush dhe si duhet ta hartoj at? - Iniciativa pr Nj politik unike kombtare sht pa dyshim e qlluar dhe si e till ajo duhet prshndetur dhe prkrahur. Nuk do mend se kemi nevoj pr nj program politik kombtar, t cilin do t duhej ta hartonin, me marrveshje dhe forca t prbashkta, t gjitha forcat relevante politike e shtetrore, por edhe intelektuale e shkencore shqiptare n t dy ant e kufirit. - Ju njohim si nj ndr figurat e shquara t letrave shqipe sot, veanrisht n lmin kombtar. Mund t na thoni se cilat nga veprat tuaja kan gjetur dritn e botimit? far keni tani n dor?
176

- Falemnderit pr fjalt e mira! Pr t par se far kam botuar mjafton tu hidhet nj sy shnimeve bibliografike n fund t librit tim tash pr tash t fundit Populli i pandalur. Kam ndr duar shum dorshkrime, t cilat presin t finalizohen dhe, pse jo, edhe t publikohen. - Po dika pr jetn tuaj private? - Jam fmija i tet i prindrve t mi t ndjer: babait-Nexhatit (bujk) dhe nns-Nadires (amvis), q m kan rritur e shkolluar me shum mundime. Atyre, natyrisht, dhe sidomos Nns, u detyroj m shum se gjithkujt tjetr n bot. Jam baba i tre fmijve: Drilonit, Shptimit dhe Doruntins (djemt gjimnazist, vajza filloriste) dhe bashkshort (aspak i leht) i nns s tyre, Fluturs - ekonomiste e papun (e prjashtuar nga masat e dhunshme). Ligjroj letrsin bashkkohore n nj shtpi private n Prishtin, prandaj shfrytzoj rastin ta falnderoj familjen bujare q me aq zemrgjersi pret dhe prcjell studentt dhe profesorin e tyre. - A Ju ka rn n dor gazeta Kombi? mesazh u jepni lexuesve? - Deri m tani vetm disa numra. Me aq sa kam lexuar kam prshtypjen se gazeta Kombi, ashtu si e krkon edhe emri q e mban, lufton me prkushtim pr shtjen kombtare, duke e shikuar at n dritn e s vrtets dhe t perspektivs historike e jo t pragmatizmit politik. Ky sht edhe mesazhi q do tua jepja lexuesve. Kombi (Tiran), 26 shkurt 1993. Intervistoi: Arbr Kastrioti.

177

NJOHJA E MAQEDONIS - DSHTIM I DIPLOMACIS SHQIPTARE

JEMI A SJEMI SUBJEKT HISTORIK

- Jemi duke e jetuar nj koh mes qartsis dhe paqartsis politike. ka duhet br q shtja shqiptare t shtrohet vetm n plan t qart. Cili sht mendimi juaj? - Paqartsia dhe pasiguria e kohs n t ciln jetojm nuk varet vetm prej nesh, por edhe prej rrethanave ndrkombtare q jan tejet t ndrlikuara dhe komplekse. Nj poet yni pat thn para disa vitesh: Koha jon sguxon t kohosh pa ne.... Sdo mend se ky varg sintetizon poetikisht krkesn pr t qen subjekt e jo objekt i historis. Natyrisht, n planin kolektiv e jo individual. shtja shqiptare n Ballkan, q sht shtja m e rnd dhe m komplekse kombtare n Evrop, duhet t shtrohet n mnyr t qart dhe t prer: si shtje e nj populli (kombi) t ndar m dysh, gjysma e t cilit sht e okupuar dhe e coptuar prej shteteve fqinje. Si i till, pra si popull i ndar, i pushtuar dhe i coptuar, populli shqiptar aspiron lirin dhe bashkimin kombtar mbi bazn e s drejts, s vrtets dhe t humanizmit. - Atdheu i ndar po na pran edhe neve, sepse po kemi aq shum krkesa pr zgjidhjen e shtjes kombtare e aq pak qllim t vetm se si duhet t arrihet kjo. Cila duhet t jet ajo krkes q do ta bashkonte atdheun e ndar dhe shqiptart e prar?
178

- Vet fakti q ndarja dhe coptimi i atdheut, pra i Shqipris (n kuptimin etnik e jo politik t fjals), ka sjell edhe opcione t shumta, kryesisht t pjesshme e fragmentare, pr zgjidhjen e shtjes shqiptare, tregon se krkesa e vetme historikisht e drejt pr zgjidhjen e ksaj shtjeje sht bashkimi i trojeve etnike shqiptare n nj shtet t vetm shqiptar n Ballkan. E drejta pr tu bashkuar ajo q sht e ndar me dhun sht e drejt e natyrshme dhe e patjetrsueshme. - Deri tani shtja shqiptare asnjher nuk u shtrua n nj plan global n konferencat ndrkombtare e paqsore q po mbahen pr ish-Jugosllavin, por u shtrua si shtje e shqiptarve n Kosov, n Maqedoni, n Mal t Zi?... - shtja shqiptare nuk sht trajtuar drejt, si shtje e vetme dhe globale n konferencat e deritanishme ndrkombtare, pr shkak se ne nuk e kemi shtruar drejt at, pra si shtje t vetme dhe unike, por i jemi qasur, si thash edhe m par, n mnyr t pjesshme e fragmentare: si shtje e Kosovs (n radh t par), por edhe si shtje e shqiptarve n Maqedoni, n Mal t Zi dhe n tri komunat e Kosovs Lindore: Preshev, Bujanoc dhe Medvegj. T gjitha partit tona politike jan formuar dhe kan vepruar mbi kt baz, madje jo vetm n fillim kur ende ekzistonte Jugosllavia, por edhe m von, pas shprbrjes s saj. Tashm sht e qart se shtja shqiptare n ish-Jugosllavi sht dashur t shtrohet si trsi dhe prej bashksis ndrkombtare t krkohej zgjidhje e saj trsore. - Shtete t reja kombtare u krijuan n Ballkan dhe prsri n dm t shqiptarve. Republika e fundit e njohur ndrkombtarisht, Maqedonia, u njoh n kufijt administrativ t vn dhunshm pas Lufts s Dyt Botrore. At, pos OKB-s, e njohn edhe
179

vet shqiptart, madje ata ishin t part q ia uruan pranimin Gligorovit.

EVROPA SSHT M AJO E PARA NJZET VITEVE

- Harta gjeopolitike e Ballkanit, sikurse edhe ajo e Evrops, ka ndryshuar dhe po ndryshon vazhdimisht n kto vitet e fundit. Harta politike e Evrops s sotme, pra t vitit 1993, nuk sht ajo e Evrops s Helsinkit, asaj t vitit 1975. N hapsirn e ish-Bashkimit Sovjetik dhe t ish-Jugosllavis jan krijuar shtete t reja, t pavarura e sovrane, t njohura edhe nga bashksia ndrkombtare. Rrnimi i murit t Berlinit dhe bashkimi i dy Gjermanive shnoi fillimin e ktij procesi dhe theu parimin e famshm t Helsinkit mbi mosndryshimin e kufijve. Ish-republikat jugosllave t Sllovenis, Kroacis, Maqedonis dhe Bosnj e Hercegovins u pavarsuan, duke paguar, sidomos kjo e fundit, hara t rnd pr kt. Ndryshe nga sllavt e jugut, dy popuj t tjer sllav, por edhe evropian, ekt dhe sllovakt, me marrveshje, prej shtetit t tyre t prbashkt me emrin ekosllovaki, formuan dy shtete: ekin dhe Sllovakin. Po me ne shqiptart ndodh? Hapsira jon kompakte, n vend q t bashkohet e integrohet, po ndahet, coptohet e integrohet edhe m keq se m par. Kjo sht tragjike. Dhe pr t qen e keqja edhe m e madhe ky coptim e integrim po bhet ndonjher edhe me plqimin ton. Konstituimi i Maqedonis si shtet i pavarur e sovran; pranimi i saj n OKB dhe sidomos njohja e saj nga ana e qeveris s Shqipris me kufijt ekzistues dhe pa zgjidhjen e shtjes shqiptare n kuadr t saj - sht nj nga treguesit m drastik t politiks son t paqart, t

180

flashkt dhe t pakoordinuar, pr t mos thn edhe dika tjetr m t rnd, gj q nuk do t na falin brezat e ardhshm.

KUR POLITIKA MERR PREMISA FANTASTIKE

- far do t na thoshit m konkretisht lidhur me kt? - Po ja, pr shembull, n delegacionin treantarsh t Republiks s Maqedonis, udhton pr n Nju-Jork, s bashku me Gligorovin, edhe nj deputet shqiptar (ish-koordinatori i grupit parlamentar shqiptar t PPD-s dhe PDP-s), Eshref Aliu, i cili i duhet diplomacis maqedonase (n kt rast vet Gligorovit t rryer e dinak) pr ti treguar bots se ata, maqedonasit dhe shqiptart, jan bashk (!), pra si instrument pr realizimin e qllimeve t tyre politike; prfaqsuesi i Shqipris n OKB jo vetm q se ngre zrin q ti informoj kolegt e vet pr pozitn diskriminuese t shqiptarve n kt ish-republik jugosllave, por edhe voton dhe i aplaudon pranimit t Maqedonis n OKB! Menjher pas ksaj, kryesia e PPD-s, partis m t madhe shqiptare n Maqedoni, ia uron pranimin kryetarit t saj me telegram (prej prmbajtjes s t cilit distancohet publikisht nj antar i ksaj kryesie), kurse pa kaluar as nj jav e plot qeveria e Shqipris lshon nj deklarat me t ciln e njeh solemnisht Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis - pothuajse pa kurrfar kushtesh dhe pa asnj garanci ndrkombtare pr zgjidhjen e shtjes shqiptare - kurse konsulli i Shqipris n Shkup merr vesh pr njohjen e shtetit n t cilin konsullon nga ana e shtetit t cilin e prfaqson - prej mjeteve t informimit! Partit politike shqiptare n Kosov, n Maqedoni dhe m gjer - madje edhe ato q mbahen si nacionaliste - heshtin lidhur me kt akt ose e thon kalimthi ndonj fjal gati t pangjyr.
181

- Ju personalisht dolt n konferenc shtypi me nj deklarat prkitazi me njohjen e Maqedonis nga ana e Shqipris. far mund t na thoni lidhur me kt? - Teksti i ksaj deklarate sht dashur t dal si reagim i FISH-it. Qem marr vesh n kryesi q un, si specialist pr shtjen shqiptare n Maqedoni, ta shkruaja kt tekst dhe ta paraqisja n mbledhje, gj q edhe e bra. Mirpo, disa antar t kryesis, n mesin e t cilve dy ishin m t zshm, nuk u pajtuan me prmbajtjen e tij, me arsyetim se sht tejet i ashpr dhe se ne nuk mund ti kundrvihemi qeveris shqiptare. Meqense argumentet nuk ndihmonin, vendosa t dal me kt tekst si deklarat individuale. E bra kt para s gjithash si gjest moral i nj krijuesi dhe intelektuali. Dhe, meqense Bujku vetm e ka prfolur shkurtimisht, kurse Flaka e vllazrimit nuk e botoi (edhe pse ia pata drguar pr botim) do tju lutesha q gazeta juaj ta botoj t plot tekstin e saj. - Mirpo, a nuk do t ishte m mir q Ju personalisht, apo s bashku me t tjer, ta bnit kt m par, si preventiv (t themi kshtu) e jo tani? - E kam br. N nj tekst timin t shkruar ktu e nj vit m par, n kohn kur filloi intensifikimi i kontakteve zyrtare midis Shqipris dhe Maqedonis, duke parandier at q mund t ndodhte m von, pra kt q ndodhi tani, kam theksuar se Shqipria duhet ta kushtzoj njohjen e Maqedonis si shtet t pavarur me njohjen e autonomis politiko-territoriale t shqiptarve n Maqedoni (si shprehje plebishitare e vullnetit politik t tyre), prkatsisht t statusit t tyre si popull shtetformues, si edhe me njohjen e Republiks s Kosovs nga ana e saj.... (Populli i pandalur, Zri, Prishtin 1992, f. 306). Ose m posht:
182

Edhe pse ndeshet me probleme t mdha dhe t shumta ekonomike, sociale etj., Shqipria nuk duhet t sjell kurrsesi vendime q shkojn n dm t interesave kombtare. E, njohja e Maqedonis nga ana e saj pa zgjidhjen e drejt t shtjes shqiptare (me ka kuptojm respektimin e vullnetit politik t popullit shqiptar n Maqedoni) do t ishte nj akt i till i dmshm, pr t mos thn edhe dika tjetr, m t rnd. (Po aty). Jam kujdesur q libri Populli i pandalur, n t cilin sht prfshir ky tekst (e sht botuar edhe gjetiu), tu bjer n dor autoriteteve shqiptare dhe personalisht presidentit Berisha, t cilit n kt kontekst edhe i prmendet emri.

HEQJA DOR NGA REFERENDUMI DHE HYRJA N KOALICION - GABIM FATAL I SUBJEKTIT POLITIK SHQIPTAR N MAQEDONI
- Ju, pak dit m par, n nj tribun publike, that se partit politike shqiptare n Maqedoni dshtuan n kt periudh, prve t tjerash edhe pr shkak se n mesin e tyre deprtoi elementi gligorovian (sipas Bujkut t dt. 14. V. 1993). Si deprtoi ky element dhe n ka e mbshtetni kt konstatim? - Tash po shihet qart (e edhe m par ska qen vshtir t konstatohet kjo gj) se partit politike shqiptare n Maqedoni: PPD-ja dhe PDP-ja, nuk e peshuan mir aktin e hyrjes n koalicion qeveritar me Lidhjen Socialdemokrate (ish-LK-n e Maqedonis) dhe se nga ky koalicion prfituan disa karrierist shqiptar, q pothuajse kurr skan zbritur nga kolltuku dhe prfitoi sidomos diplomacia maqedonase, e cila fitoi legjitimitet para bots pr ta heshtur dhe minimizuar
183

problemin e shqiptarve n Maqedoni - sepse prfaqsuesit politik t tyre kaluan nga opozita n pozit. E dyta, politiks kadrovike shqiptare n Maqedoni (nse ekziston ajo) mund ti bhen vrejtje serioze. N listat e njerzve t zgjedhur n vende udhheqse, pra n mesin e atyre q i prfaqsojn sot shqiptart n Maqedoni, jan gjendur edhe njerz q kurr si kan mbrojtur e jo m t ken sakrifikuar di pr interesat kombtare. Rasti m drastik sht, ndoshta, ai i nnkryetarit t qeveris s Maqedonis, Beqir Zhuta, i cili pr t tretn her gjendet n kt post. - Jeni i vetmi intelektual shqiptar q keni shkruar pr problemin e Ilirids, pr t cilin populli u deklarua me referendum. Ku treti ajo? - Populli shqiptar n Maqedoni, me Referendumin e 11-12 janarit 1992, u deklarua pr Autonomi politiko-territoriale. (Emri Ilirida doli m von, n dokumentet e komisioneve t Kuvendit pr Autonomi Politiko-Territoriale, q nuk e jetsuan dot). Referendumi qe nj hap i drejt, i guximshm dhe i suksesshm, q i shqetsoi shum krert e politiks tradicionalisht antishqiptare maqedonase. Referendumi pr autonomi politiko-territoriale (ide kjo q sishte e re e as e panjohur) i mobilizoi dhe i entuziazmoi shqiptart n Maqedoni, u mirprit nga pjesa tjetr e kombit dhe pati jehon ndrkombtare. Mirpo, pas Referendumit dhe sidomos pas paralajmrimeve pr shpalljen e autonomis, gj q, si thash, i shqetsoi shum organet e pushtetit maqedon, disa individ nga radht e shqiptarve, n mesin e t cilve kishte lider partiak, deputet dhe ndonj publicist, doln, post festum, me opcionin e t qenit element shtetformues. N skenn politike shqiptare n Maqedoni, kjo krkes, sado q pas aprovimit t njanshm,
184

me mbivotim, t Kushtetuts n fakt njnacionale t Maqedonis, mund t konsiderohej e tejkaluar, shkaktoi huti dhe konfuzion. Procesi i filluar rreth autonomis u ndrpre. Ndrkoh, njohja ndrkombtare e Maqedonis shtyhej pr shkak t vetos s Greqis lidhur me emrin e saj. Kt ndrkoh, q zgjati m se nj vit, nuk e shfrytzuan si duhet as subjektet politike shqiptare n Maqedoni, e as diplomacia shqiptare n prgjithsi. Prkundrazi t dy palt, me apo pa vetdije, bn edhe gabime fillestare (hyrja n koalicion e partive shqiptare; heqja dor prej autonomis dhe rezultateve t referendumit; anatemimi i Ilirids nga ana e vet shqiptarve; qndrimi tejet tolerant i Shqipris ndaj Maqedonis dhe defansiva e diplomacis shqiptare etj.), t cilat pala maqedonase diti ti shfrytzoj pr realizimin e qllimeve t veta. Deri m tani partit politike shqiptare n Maqedoni nuk realizuan pothuajse asgj nga programi i tyre politik pr tu br plotsisht t barabart me maqedonasit, prkatsisht element shtetformues n kuadr t Republiks s Maqedonis, ndrsa Ilirida (n t vrtet autonomia) humbi si - Atlantida. - Profesor, kemi nj numr t madh intelektualsh, qoft n Kosov, qoft n Maqedoni, po nuk po dgjohet zri i tyre. sht faji tek ata apo te kushtet n t cilat jemi q intelegjencien e bn kshtu t pazshme? - Intelegjencia jon n prgjithsi nuk ka qen n nivel t krkesave q ka shtruar kjo koh dramatike para saj. Si pjesa m e arsimuar dhe m e vetdijsuar e kombit, ajo sht dashur t bj m shum pr shtjen kombtare dhe sidomos pr afirmimin e saj n bot. Dhe kjo shpjegohet me mentalitetin e saj ngapak anadollak, n njrn an dhe bolshevik, n tjetrn, por edhe me prirjen e intelektualve dhe t njerzve tan n prg185

jithsi pr tu harxhuar n biseda shterpe verbale e jo n pun konkrete e t finalizuara q mbeten. Mirpo, nuk kan munguar edhe intelektualt q n kto vite kan sakrifikuar krijimtarin e tyre - kan hequr dor kryesisht apo krejtsisht prej asaj q e kan vokacion shpirtror dhe profesion jetsor - dhe jan marr me pun t tjera, q kan konsideruar se koha dhe situata e krijuar i krkon prej tyre: kan dhn intervista e deklarata; kan marr pjes n tribuna e tryeza t rrumbullakta; kan shkruar letra e memorandume, kumtesa e referate e, madje, edhe libra t tr pr shtjen kombtare. Por, sa jan prfillur ata prej qendrave t vendosjes dhe mekanizmave t tjer, sht tjetr gj. - Ktu n Prishtin Forumi i Intelektualve po i mban tryezat e veta, mirpo ato shpesher jan vn n thumb t kritiks. Ku qndrojn arsyet? - Forumi i Intelektualve Shqiptar ka organizuar nj sr tribunash me temn e prbashkt Shqiptart sot, n t cilat sht dgjuar mendimi kritik prkitazi me at q ndodh n jetn ton politike dhe shoqrore sot. Mu pr kt ky asociacion dhe kto tribuna jan gjendur, si thoni Ju, n thumb t kritiks. Sepse ne, edhe kur e shpallim veten kampion t demokracis, nuk na plqen mendimi kritik. Jemi shum alergjik ndaj tij. - Po shtypi? - Pr shkak t dhuns dhe terrorit t vazhdueshm q ushtron okupatori mbi institucionet tona shtypi yn sht sot m i reduktuar dhe m i rrgjuar se kurdoher m par. Pushteti serb synon q shqiptart ti lr n terr informativ dhe n kt mnyr t bj t doj me ta. Mirpo, si pasoj e mendsis son t trashguar moniste dhe e lufts pr pushtet
186

e supremaci, shtypi yn sot (dhe ktu kam parasysh para s gjithash gazetn Bujku dhe dy simotrat e tij Fjala dhe Shkndija) sht tepr i njanshm, partiak, jokritik, euforik, madje, edhe i censuruar! - Na e trhiqni nj paralele n mes Kosovs dhe shqiptarve n Maqedoni. Si e shihni Ju gjendjen momentale? - Dallimet jan t mdha, por edhe t vogla: shqiptart n Maqedoni e njohin Maqedonin si shtet t vetin, por ajo vazhdon ti trajtoj ata si qytetar t rendit t dyt dhe tua jap me kste demokracin dhe t drejtat kombtare e njerzore, ndrsa n Kosov zhvillohet nj luft pr jet a vdekje midis popullit shqiptar q dshiron t shkputet njher e prgjithmon prej kthetrave t Serbis dhe pushtetit policor e militarist t Serbis etniko-bolshevike, q tenton ta mbaj Kosovn edhe m tutje si koloni t vetn dhe ta rikolonizoj at. - Po far zgjidhjeje shihni Ju pr popullin shqiptar, qoft n Kosov, Maqedoni apo n Mal t Zi. Si t dilet nga kjo gjendje dhe si e shini Ju zgjidhjen globale t shtjes shqiptare? - Rruga drejt liris dhe pavarsis sht e gjat dhe e vshtir. Ajo nuk sht vrapim sprint, por maraton, t ciln mund ta prballojn vetm ata q jan t gatshm pr sakrifica e privacione t mdha. E forcat e tilla nuk i kan munguar kurr popullit shqiptar gjat historis. Shpresojm se nuk do ti mungojn as sot e nesr. Msuesi dshmor Petro Nini Luarasi, i cili prkushtimin e tij ndaj atdheut dhe gjuhs shqipe e ka paguar me jetn e vet, na ka ln kt porosi: Edhe nntdhjet e nnt her po t biem, ne duhet t ngrihemi prsri!. - Profesor, keni biseduar edhe me shqiptart n diaspor. ka u keni thn atyre dhe si e moni punn q bjn ata pr ta
187

ndihmuar realisht shtjen kombtare? - Shqiptarve n diaspor, sikurse edhe kudo tjetr, jam prpjekur tua them gjithmon t vrtetn. Kontributin e tyre pr shtjen kombtare e moj si shum t madh e t rndsishm.

THIKA DHE PLAGA PROVERBIALE

- Ka edhe dika q Ju kishit dashur ta thoni, po un nuk Ju pyeta? - Pikrisht sot (17 maj 93) kur mi ofruat pyetjet pr kt intervist, mora nj material nga SHBA, drguar nga njfar Partie Republikane Shqyptare dhe nnshkruar nga njfar Luan A. Isufi. Ka dy-tre vjet q kjo far partie dhe ky far Isufi na drgojn (mua dhe disa intelektualve t tjer n Prishtin) kso far materialesh. thuhet n to? Aq shum helm e urrejtje ka aty sa njeriun thjesht e z frika. Ja, pr shembull, ky i fundit sht nj trakt: Thirrje popullit shqiptar pr - luft, ku, ndr t tjera, thuhet: far t jen Tosk n Gegni, t vriten si qej n vend!. Merrni me mend! sht e tmerrshme t mendosh se ka shqiptar n bot q mund t mendojn kshtu (qoft edhe nj i vetm) e jo m t tentojn t bjn edhe bashkmendimtar, si pretendon autori i ktij pamfleti a pisfleti apo ata q fshihen pas tij. Kurr si kam dashur njerzit q vetm flasin e gj spunojn, q llafet i kan t vetmen pasuri, por gjithmon i kam urryer ata q me punn e tyre rrnojn at q kan ndrtuar t tjert. T part jan sharlatan t mrzitshm, por jo edhe aq t rrezikshm, kurse t dytt - jan kolera apo kanceri i kombit. Kur shoh se ndodh sot her-her me ne dhe te ne shqiptart, se si sillemi ndaj njri-tjetrit dhe ndaj vetvetes, m kujtohet nj varg i Bodlerit,
188

t cilin po e citoj sipas kujtess: Je suis la plaie et je suis le couteau..., q n shqip do t mund ta prkthenim: Un jam plaga dhe thika vet.... Intervist e botuar n gazetn Zri i Kosovs (Zvicr), qershor 1993 dhe n librin Spektr shqiptar (Prmbledhje intervistash). Prgatitur nga Ibish Neziri dhe Emrush Xhemajli. Zri i Kosovs, pa vend botimi, 1994.

189

PRPJEKJE PR T MBIJETUAR

Pozita e krijuesit dhe e kulturs nn okupim

- Cila sht pozita e krijuesit letrar n Kosov? - T thuash se pozita e krijuesit letrar n Kosov sot, sikurse edhe gjendja e popullit t cilit i takon ai, sht e vshtir, sht pak. Ajo sht m shum se e vshtir - dramatike. Gjendja e rnd politike dhe ekonomike, q sundon tash sa koh n Kosov, rndon posarisht n kurriz t krijuesve dhe t intelektualve. Krijuesi letrar shqiptar n Kosov sot, sikurse edhe m par, nuk mund ti kushtohet plotsisht puns s vet krijuese, e aq m pak t jetoj prej saj. Koha n t ciln jetojm sht, si thoshte Brehti n vitet e shkallzimit t fashizmit n Gjermani, koh e keqe pr lirikn, por edhe pr krijimtarin n prgjithsi. institucionalizimi i jets n Kosov, si pasoj e okupimit, e ka rnduar shum pozitn e krijuesit n Kosov. Krijuesi shqiptar n kt hapsir sot nuk ka as radio, as televizion, as bibliotek, as arkiv, as revista t specializuara letrare e kulturore, as shtpi t mirfillt botuese, as manifestime t denja letrare (manifestimet tona letrare jan t mjera!); asgj. N munges t institucioneve, t sistemit t vlerave e t standardeve t tjera kulturore lulzojn format m t prudshme t shundit dhe t pseudovlerave n kultur e n krijimtari dhe produktet e tjera t subkulturs. E keqja sht se edhe n pjesn tjetr t hapsirs kulturore shqiptare, gjendja nuk sht shum m e mir. - Cilat jan preokupimet e krijuesit letrar nn okupim?
190

- Preokupim kryesor i krijuesit letrar nn okupim, sikurse edhe i tr kolektivitetit t cilit i takon ai, sht dalja prej gjendjes s okupimit, pra lirimi. Pr ta arritur kt krijuesi lufton me armt e veta: me an t fjals, t veprs, t imagjinats..., por edhe me gjeste e veprime t tjera t natyrs krijuese dhe intelektuale. Krijuesi sht tradicionalisht barometr i vetdijes kombtare, politike dhe morale (natyrisht edhe estetike) t nj kohe dhe t nj mjedisi. Nuk sht e rastit, prandaj, q nj pjes e madhe e krijuesve letrar n Kosov dhe m gjer sot merren (krahas krijimtaris apo edhe duke e sakrifikuar pjesrisht a krejtsisht at) me publicistik, me politik dhe me veprimtari t tjera pragmatike, sepse konsiderojn se kt e krkon prej tyre momenti historik. - Sa sht duke ndikuar politika e dits n ristrukturimin e letrsis shqipe? - Krijuesit letrar shqiptar n periudhn postkomuniste kan arritur nj fitore t rndsishme e, ndoshta, edhe t vetme: daljen nga kthetrat e dogms dhe heqjen e censurs. Krijuesi letrar n Shqipri e, deri diku, edhe n Kosov e gjetiu, sot ka mundsi ti zgjedh lirisht temat q do ti trajtoj n veprat e veta; ta zgjedh lirisht metodn krijuese dhe mjetet shprehse me an t t cilave do ti shpreh preokupimet e veta krijuese. Kjo sht, krahasuar me t kaluarn, nj situat e re dhe nj shans e re. Mirpo, kjo nuk sht vetvetiu garanc pr krijimtari t suksesshme e cilsore. Pr tu arritur kjo duhen plotsuar edhe shum kushte t tjera, kryesisht t natyrs individuale krijuese, sado q edhe rrethanat politike, ekonomike, sociale, shoqrore, kulturore etj. nuk jan pa ndikim n procesin krijues. Krijuesit shqiptar t ksaj kohe duhet t nxjerrin msim nga prvoja e hidhur e s kaluars dhe t mos e ven artin e tyre n shrbim t poli191

tiks ditore. Sepse, nse sht hequr censura ideologjike (ngaq nj lloj tjetr i censurs ekziston ende!), nuk sht shmangur krejtsisht rreziku i instrumentalizimit t krijuesve dhe intelektualve nga oligarkit pushtetore pr qllime t politiks ditore. - ka e karakterizon vitin q po shkon n kulturn kosovare: sht br, ka mundur t bhet dhe duhet br n t ardhmen? - Kulturn shqiptare n Kosov gjat vitit q po lm pas e karakterizon prpjekja pr t mbijetuar edhe n kushtet e okupimit. Kjo sht karakteristika e par dhe kryesore e kulturs shqiptare n Kosov gjat 4-5 viteve t fundit, q jan ndr vitet m t rnda n historin e saj. Pas mbylljes me dhun t institucioneve tona kulturore dhe dbimit t krijuesve prej tyre, zhvillimi yn kulturor i sht ln spontanitetit, gjindshmris individuale, grupeve t interesit, improvizimeve e, madje, edhe anarkis. N kultur, sikurse edhe n lmenjt e tjer t jets (e, madje, n mas t konsiderueshme, edhe n politik!), ne vazhdojm t sillemi si t jetonim n kushte normale. Logjika bizare e ekonomis s tregut ka deprtuar edhe n kultur: kush ka para mund t botoj libr, t nxjerr gazet a revist (jo vetm politike e kulturore, por edhe pornografike!), t incizoj kaset me kng e humor etj. dhe ti distribuoj ato si dhe ku t mundet. N fushn e letrsis, gjat vitit q shkoi, vazhdoi mania e filluar qysh m par e botimit pa kriter t librave dhe e promovimit me do kusht t asaj q publikohet, sikundr edhe moda e gjithfar konkurseve dhe shprblimeve qesharake, qofshin ato edhe t Shoqats s Shkrimtarve. Kshtu ne ia bjm qejfin vetes odave, kafeneve, n lokalet e partive dhe n faqet e Bujkut! Kjo sjellje ka shkaktuar deprtimin e shundit, t pseudovlerave dhe t shfaqjeve kuazikulturore n kultur, n
192

arte, n shkenc dhe n publicistik, ndonse nuk mungojn as veprat, gjestet e prpjekjet serioze n kto fusha, q jan gjithsesi t denja pr respekt. t bhet n t ardhmen? Si t veprohet m tutje? Receta t gatshme nuk ka. Kjo varet n radh t par prej situats, prej zhvillimit t mtejshm t ngjarjeve, por edhe prej kujdesit, puns dhe angazhimit ton. Prej nivelit t vetdijes dhe t prgjegjsis son. Kultura jon, m n fund, do ta ket at fat q do ta ket edhe Kosova dhe populli shqiptar n prgjithsi, pr ka tani pr tani nuk kemi shum arsye q t jemi optimist. Prgjigje ankets s gazetave Zri i Kosovs (Zvicr) dhe Bota e re (Prishtin), 31. XII. 1994.

193

LETRSIA JON KA QEN DHE MBETET LETRSI E REZISTENCS

- Pas rnies s komunizmit dhe botkuptimit t frymzuar nga ai, sa duket e liruar letrsia jon nga kufizimet e ksaj ideologjie? - Indoktrinimi i letrsis shqipe dhe i shkrimtarve shqiptar me ideologjin komuniste, t themi kshtu, ka qen relativisht i gjat dhe intensiv, prandaj nuk mund t pritet q edhe procesi i lirimit prej saj t jet shum i leht dhe i shpejt. Gjenerata q e ka formuar botkuptimin e saj nn ndikimin e nj filozofie t caktuar, s cils edhe i ka besuar sinqerisht, nuk mund ta ndryshoj at brenda nats dhe as q sht e natyrshme ta bj kt, natyrisht nse nuk sht fjala pr konvertim t rrejshm e koniunktural. Pr mendimin tim sht fatlume rrethana q letrsia e shqipe e paslufts, sidomos nga vitet 60 e kndej, e ka pasur shum t fort komponentn kombtare (pavarsisht nga ajo q mund t dgjohet e t lexohet sot pr kinse karakterin thjesht internacional t saj), prandaj nuk e ka shum t vshtir q tu adaptohet rrethanave t reja dhe horizontit t ri t pritjes t krijuar n hapsirn shqiptare pas prmbysjes s komunizmit, krkess q t merret me hulumtimin e thelbit etnik t qenies son, si ka thn m se gjysm shekulli m par shkrimtari dhe studiuesi Ernest Koliqi. - Letrsia jon n planin ideotematik sht nj letrsi e rezistencs. A mund t lr ky angazhim i saj pasoja n planin artis194

tik? Pra, duke iu imponuar shkrimtarit tematika, a varfrohet gama e preokupimeve t saj? - Letrsia jon ka qen, sht dhe do t jet letrsi e rezistencs prderisa kt ta diktojn kushtet dhe rrethanat historike, pra prderisa shqiptart si popull ti zgjidhin problemet e tyre elementare kombtare dhe ekzistenciale: prderisa ta fitojn lirin e pavarsin dhe ta sigurojn jetn, ekzistencn dhe mirqenien e tyre materiale dhe shpirtrore. Shqiptart, mjerisht, jan ende t rrezikuar si popull; sht ende i rrezikuar identiteti i tyre kombtar e njerzor dhe qenia e tyre fizike e shpirtrore. Mirpo, kjo sdo t thot kurrsesi se ata duhet ta shndrrojn artin dhe kulturn e tyre n propagand kombtare e aq m pak politike. Shqiptart edhe n t kaluarn kan jetuar n kushte t vshtira ekonomike, politike, sociale e kulturore, por shkrimtart shqiptar kan krijuar vlera kulmore n t gjitha format e krijimtaris letrare. Un e kuptoj shqetsimin tuaj pr rrezikun e varfrimit a t rrgjimit tematik, ideor, prmbajtsor, artistik e, mbase, edhe gjuhsor dhe stilistik t letrsis son pr shkak t insistimit t vazhdueshm n nj pik t caktuar, por nuk jam i prirur ta shoh kt dukuri ekskluzivisht si pasoj t angazhimit tematik t saj, por edhe si rrjedhim t angazhimit t pamjaftueshm n procesin krijues.

KRITERI SUPREM I VLERS

- Gjat kohs q lam pas, shtpia botuese pothuajse e vetme Rilindja nuk arrinte dot ti botonte t gjitha librat, qofshin ata edhe me vlera. Ndrkaq, tash botohet do gj. Kriter sht paraja. Si mund t eliminohet nj dukuri e till?

195

- Deinstitucionalizimi i jets n Kosov, mbyllja me dhun e institucioneve tona nga ana e pushtuesit, i ka shkaktuar dme t pallogaritshme zhvillimit ton kulturor, shkencor dhe arsimor. Situata e krijuar pas vitit 1990-1991 ne na gjeti t paprgatitur dhe t paorganizuar pr ta prballuar si duhet at. Si pasoj e ksaj gjendjeje para dy-tre vitesh qe ndrprer pothuajse krejtsisht veprimtaria botuese n Kosov (e gjithashtu edhe n Shqipri, pr arsye t tjera) ose, m sakt, pat rn dukshm numri i veprave letrare t botuara. Ndrkaq, n kto dy vitet e fundit ndeshemi me nj fenomen tjetr: kam prshtypjen se malli i shtamps, pra i botimit, sht br m i theksuar se kurdoher m par te ne shqiptart. Botohen shum libra q nuk i plotsojn kriteret minimale jo vetm estetike, por as edhe gjuhsore (jo rrall edhe t paredaktuar, t parecensuar e t palekturuar!), botime kto q letrsin dhe kulturn ton e kthejn n nj faz q ajo kaher e kishte kaluar. Nuk e di prse n kt koh aspak poetike, q logjikisht do t duhej t prodhonte lufttar, ktu tek ne shumkush ia ka msyr t bhet poet?! Dhe jo vetm poet, por edhe kompozitor, kngtar, aktor, humorist, botues e kamos tjetr. t bhet? T jemi para s gjithash m krkues dhe m prgjegjs ndaj vetes, e pastaj edhe ndaj t tjerve. Duhet t funksionoj m mir institucioni i recensuesit, i redaktorit, i botuesit dhe mekanizmat e tjer t verifikimit t vlerave e jo t formalizohen, t privatizohen e t komercializohen ato. Botuesit (qofshin t librave apo t revistave, t gazetave etj.), por edhe subjektet e tjera q merren me botime dhe veprimtari t tjera kulturore, nuk duhet t harrojn se kan prgjegjsi morale pr at q bjn e jo ta shohin vetm interesin material.

196

POETI LIND, DIJETARI BHET

- Jeni edhe poet, ku puqen e ku ndahen kritiku e poeti? - Marr n prgjithsi poetin dhe kritikun i afron dashuria ndaj artit letrar dhe prkushtimi ndaj fjals s shkruar, ndrsa i ndan, thn kushtimisht, mnyra se si e bjn at: poeti reagon n mnyr kryesisht emotive e intuitive, kurse kritiku gjykon n mnyr racionale, konceptuale. Nuk thuhet m kot se poeti lind, ndrsa dijetari bhet. Sa m prket mua kur kam filluar t shkruaj poezi as q m ka shkuar mendja se nj dit do t merrem edhe me kritik letrare. Tek un kritika ka ardhur m von dhe ajo lidhet, pos t tjerash, edhe me profesionin tim si msimdhns i letrsis. Shpeshher shtrohet pyetja: kush mund t flas m mir pr letrsin: kritikt e pastr q vokacion t vetm e kan kritikn apo ata q edhe vet e krijojn at, pra kritikt-krijues, t themi kshtu. Ka mendime t ndryshme lidhur me kt shtje, por mbizotrojn ato q shkojn n favor t tezs s dyt. Poeti i njohur amerikan Edgar Allan Po n nj ese shum t njohur t tij q quhet Filozofia e kompozicionit e ka shpjeguar n mnyr fenomenale procesin e krijimit t poezis s tij t mirnjohur Korbi e, rrjedhimisht, edhe strukturn e saj gjuhsore e stilistike, pra poetikn e saj. Pr Bodlerin dhe Eliotin her-her thuhet se nuk dihet a jan m t mdhenj si poet apo si eseist. Q t deprtojn thell n botn e poezis, n fshehtsit e shumta t saj, atyre u ka ndihmuar, natyrisht, edhe prvoja e tyre vetjake krijuese. - Poezia Juaj prjetohet ngroht nga lexuesi pikrisht nga fuqia emocionale e saj. Ndrkaq, sot jo rrall shkruhet nj poezi e ftoht. Si shpjegohet kjo dukuri?
197

- Nj krijues tjetr i kalibrit t atyre q prmendm m sipr, poeti (dhe kritiku) frng Pol Valeri e prkufizon poezin lirike si bij t ligjshme t pasthirrms. Le lyrisme est le dveloppement dune interjection (Lirizmi sht zhvillim i nj pasthirrme) - thot ai, gj q do t thot se ndjenja, emocioni, prjetimi dhe frymzimi jan n njfar dore tharmi i poezis. Te poett e mdhenj gjithmon kan bashkjetuar ndjenja dhe mendimi, pasioni dhe krkimi, figura dhe mesazhi, gjuha dhe qllimi... Nuk m takon mua t flas pr poezin time, sado q, natyrisht, m vjen mir nse ajo plqehet nga lexuesit, por mund t them se nuk ka poezi t ngroht dhe poezi t ftoht, por ka poezi dhe jopoezi, ashtu si ka poet dhe versifikator. Secila koh i ka pasur t dy palt, por n kohn ton sikur jan shtuar t dytt, ndoshta ngaq mundsit pr tu fshehur nn mantelin e modernizmit jan m t mdha. - Viteve t fundit vrehet nj rnie n planin artistik n poezin ton, bile edhe te penat m t mira. Cilat jan shkaqet? - Ky konstatim vlen, mbase, pr poezin q shkruhet aktualisht n Kosov, ku, si pasoj e dhuns s pushtuesit, ka nj rnie t prgjithshme t standardit t arritur m par, por jo edhe n tr hapsirn shqiptare. Q t fitohet kjo prshtypje ndikon edhe numri i madh i veprave t dobta e mesatare q jan botuar n kto vitet e fundit (pr shkaqet folm m par), si edhe nj lloj abstenimi nga jeta letrare i disa autorve serioz, t cilt, n kt koh t sponsorve dhe t sorosve, nuk arrijn t gjejn mundsi dhe mjete pr botimin e veprave t veta, e ka edhe t till q n pamundsi q tu adaptohen kushteve t reja, apo edhe pr shkak t zhgnjimeve q kan psuar, kan heshtur prkohsisht ose, mbase, edhe prgjithmon. Mirpo, fatbardhsisht, ka edhe
198

vepra e autor q e shnojn poetikisht n mnyr autentike kohn ton dhe e avancojn nivelin e shprehjes poetike, si jan, fjala vjen, veprat: Pelegrini i vonuar e Dritro Agollit, Gjaku q kndon e Din Mehmetit, Lirik me shi e Azem Shkrelit, Hedh nj kafk te kmbt tuaja e poetit t persekutuar Visar Zhiti, Buzqeshja n kafaz e Ali Podrimjes, Ferrparajsa e Xhevahir Spahiut, Fusha e plagosur e Mustaf Xhemailit e t tjera. Vlen t prmendet pr t mir gjithashtu edhe dalja n sken e disa autorve t rinj e t talentuar, sidomos n Shqipri, ku ka nj shprthim t vrtet t energjive krijuese (sht pr tu prshndetur dhe inkurajuar posarisht paraqitja e disa krijueseve t talentuara), por edhe n Kosov, n Maqedoni e n diaspor. - N veprn Tuaj studimore ju karakterizon nj objektivitet dhe aftsi pr ti shoshitur ant artistike t veprave. Sot disa recensent glorifikojn vlera mesatare, pr t mos thn edhe t dyshimta. Ngrihen n piedestal poet minor. prgjegjsi duhet t ket kritiku me rastin e shqyrtimit t veprs letrare? - Njerzit q merren me kritik letrare duhet ti karakterizoj dija dhe prgatitja e gjer teoriko-letrare, por edhe shija e formuar estetike. Mirpo, njerzit q merren me kritikn letrare dhe studimin e letrsis duhet ti stolis edhe virtyti i ndershmris morale dhe ndjenja e drejtsis letrare. Detyra e atij q dshiron t gjykoj n mnyr t ndershme e objektive, por edhe t argumentuar, pr vlerat letrare sht, pra, tejet e vshtir, prandaj edhe kritikt e mir jan t rrall. N kushtet n t cilat zhvillohet sot letrsia shqipe - n kushtet e institucionalizimit dhe t rrnimit t sistemit t vlerave - kritika dhe historia e letrsis jan disiplinat q kan psuar m s shumti, pr shkak se ekzistenca dhe zhvillimi i tyre varen drejtprsdrejti nga ekzistenca
199

dhe funksionimi i institucioneve shkencore, arsimore e kulturore, si jan: universitetet, akademit e shkencave, bibliotekat, arkivat etj. Glorifikimi i vlerave mesatare apo edhe t dyshimta nga disa recensent tan, si thoni Ju, apo edhe heshtja ndaj veprave e autorve serioz (e jo rrall edhe sulmet ndaj tyre), do t shtoja un, jan pasoj e rrethanave t msiprme sociokulturore, por edhe e ekzistencs dhe e veprimit destruktiv t klaneve t ndryshme n hapsirn ton edhe ashtu t rrudhur kulturore.

SHMANGIA E CENSURS DHE E TABUVE

- Cilat jan veorit qensore ideoartistike t poezis shqipe t viteve 90, n krahasim me at t viteve 70-80? - Pr t dhn nj prgjigje m t plot lidhur me kt pyetje do t duhej lexuar dhe konsultuar tr prodhimin letrar t ktyre viteve n gjuhn shqipe, gj q nuk sht aspak e leht, pr t mos thn se sht e pamundur, sepse hapsira kulturore shqiptare, edhe pas heqjes s barriers ideologjike, vazhdon t jet e integruar dhe nuk funksionon si hapsir e prbashkt. Mirpo, edhe n saje t informacionit q kemi, mund t themi se poezia shqipe e dekads s fundit t ktij shekulli, pra e viteve 90, sht nj poezi e liruar prej kthetrave t censurs famkeqe dhe tabuve tematike, prej dogms ideologjike dhe utopis sociale (por jo edhe nga mitologjia dhe ideologjia kombtare) dhe e hapur ndaj t gjitha rrymave, shkollave, ndikimeve dhe prvojave letrare. - Pr t satn her ndodhemi n momentin ky n udhkryq historik. Cili sht roli i shkrimtarit n zgjidhjen e shtjes kombtare?
200

- Shkrimtari e afirmon kombin e vet dhe vlerat e tij, prandaj edhe e ndihmon m s shumti dhe m s miri at, prmes veprs s vet letrare. Mirpo, meqense ne shqiptart jemi popull q nuk e kemi zgjidhur ende shtjen ton kombtare, shkrimtari shqiptar ka obligim moral ta ndihmoj at dhe t angazhohet pr zgjidhjen e saj edhe n forma t tjera. - Universiteti yn po i jeton astet m t vshtira prej themelimit, duke qen n shnjestr t politiks shoviniste. Si po arrihet q edhe n kto rrethana ai t mbijetoj? - Me mund, prpjekje e sakrifica t shumta. - Zoti Profesor, Ju lutemi na tregoni jeni duke punuar kohve t fundit. Libri Juaj i ardhshm do t jet poezi apo dika tjetr? - Mund tJu them se lexoj mjaft. Letrsi shqipe dhe t huaj, por edhe literatur tjetr, historike, dokumentare etj. Ka autor dhe vepra q i lexoj dhe rilexoj pothuajse vazhdimisht. Shkruaj ngapak poezi, kritik, por edhe publicistik. Gjat ktij viti shpresoj ti realizoj disa plane t mia krijuese q po i shtyj tash sa koh. sht fjala pr nj libr me poezi dhe pr nj tjetr me kritik e studime letrare. Kam edhe plane dhe ide t tjera, por tani pr tani kaq. Gazeta letrare (Gjakov), janar 1995. Intervistuan: Pal Ndrecaj dhe Valentin Gjuraj.

201

REGJIMI I BEOGRADIT MANIPULON ME NDJENJAT E POPULLIT T VET

- Profesor Vinca, si pedagog n Universitetin e Prishtins, qysh prej kohsh jeni vzhgues i zhvillimeve n Kosov. A kishit menduar para dhjet-pesmbdhjet viteve q gjendja do t zhvillohej si u zhvillua? Zhvillimet gjat pesmbdhjet viteve t fundit, a ju kan habitur apo i kishit parashikuar si t pashmangshme? - sht vshtir q njeriu, pavarsisht nga profesioni q ka dhe nga aftsit q posedon, ta parashoh t ardhmen. Aq m par n rrethanat ballkanike, ku gjrat zhvillohen shum her n mnyr t paparapar dhe t papritur. Mirpo, nj gj mund t them se e kam ditur me siguri. E kam ditur se shtja e pazgjidhur e Kosovs, prkatsisht shtja e pazgjidhur shqiptare n ish-Jugosllavi, n njrn an, dhe politika hegjemoniste serbe n Ballkan, n ann tjetr, do t prodhonin herdokur ngjarje dhe situata dramatike. Ngjarjet dhe situatat e ktilla, bile edhe shum m dramatike, nuk prjashtohen as n t ardhmen. Pr t njjtat arsye.

DELJA SHQIPTARE DHE UJKU SERB

- N vitet shtatdhjet, shqiptart dhe serbt arritn t jetojn me njri-tjetrin n mnyr relativisht paqsore, t harmonishme. Tani pr tani ata jan t zn n nj konflikt t ashpr me njritjetrin. Sipas Jush, cilt jan faktort kryesor q e solln keqsimin e situats?
202

- Marrdhniet midis serbve dhe shqiptarve kurr nuk kan qen paqsore, e aq m pak t harmonishme. N vitet 70, kur ju keni ardhur n vizit n Kosov, ato kan qen mbase n siprfaqe t qeta e harmonike, por n brendi kan vluar si vullkani i cili mund t shprthej n do ast. Kshtu edhe ndodhi. Kur n pranver t vitit 1981, rinia shqiptare, n demonstratat paqsore t organizuara n Prishtin dhe n qendrat e tjera t Kosovs, krkoi avancimin e statusit t saj politik nga Krahin Autonome n Republik, Serbt, t cilt edhe n kuadr t Jugosllavis s Titos, kishin pjesn e luanit n parti, n polici dhe n ushtri, thuase mezi kishin pritur rastin q ti mbushnin mend shqiptart kryengrits e mosmirnjohs. Krert serb t politiks s Beogradit nuk ishin pajtuar kurr as me at shkall t barazis dhe t zhvillimit q shqiptarve u ishte br e mundur me Kushtetutn e vitit 1974, ndrsa serbt dhe malazezt e Kosovs, q do t shrbejn si instrument n duart e t parve, humbjen e privilegjeve e prjetonin si pabarazi dhe diskriminim t tyre nga ana e shqiptarve. Dhe, pr ta ndryshuar gjendjen n favor t tyre, ata ndrmorn nj fushat t gjer e t egr propagandistike dhe politike kundr Kosovs dhe shqiptarve, duke vn n prdorim t gjitha mjetet dhe mekanizmat q kishin n dor: Lidhjen e Komunistve dhe organizatat e tjera shoqroro-politike, mjetet e informimit, gjyqet, burgjet, tanket, policin, ushtrin etj. Ja, kjo sht pak a shum e vrteta prkitazi me marrdhniet shqiptaro-serbe n vitet shtatdhjet-tetdhjet, por edhe m par dhe m von, dje dhe sot. Po qe se do t dshironim q kto marrdhnie ti paraqisnim n mnyr pak a shum figurative, ather pr kt do t na hynin n pun vargjet e poetit t njohur amerikan Karl Sandberg (Carl
203

Sandburg), autorit t poems Populli, po, i cili thot: The sheep and the olf are not agreed upon a definition of the ord liberty. (Delja dhe ujku nuk jan pajtuar n prcaktimin e fjals liri). Kushdo q e njeh sadopak historin e ktyre dy popujve dhe t marrdhnieve midis tyre e ka t qart se kush sht ujku e kush delja n kt rast.

SHQIPTART NUK DIN T URREJN

- Pas aq shum rivaliteti dhe urrejtjeje, a mendoni se shqiptart dhe serbt n Kosov mund t jetojn prap n paqe dhe harmoni me njri-tjetrin, apo duhet t ndahen dhe secili popull t marr rrugn e tij? - Q shqiptart dhe serbt ti japin fund njher e prgjithmon rivalitetit dhe armiqsis, duhet, ashtu si thot edhe intelektuali i mirnjohur serb, me renome ndrkombtare, Bogdan Bogdanoviq (T shihet intervista e tij n Zri, Prishtin, 6. 4. 1991, f. 6-7), t ndahen si miq dhe t jetojn si fqinj t mir. Kjo ndarje, q nnkupton patjetr pavarsin e Kosovs, pra shkputjen e saj prej Serbis dhe Jugosllavis, sht nj conditio sine qua non pr zhvillimin normal material dhe shpirtror t ktyre dy popujve n Ballkan, por edhe pr paqen dhe sigurin n rajon. sht mir q kt ndarje ta kuptojn si nj domosdoshmri historike jo vetm serbt e molepsur me mitomanin mesjetare, por edhe faktori ndrkombtar. - Pr serbt, shqiptart e Kosovs jan nj popull krejtsisht i huaj. Pr shqiptart, n ann e tyre, serbt nuk mund t jen aq t huaj. do shqiptar me shkoll n Kosov flet mir serbisht dhe sht rritur n afrsin e kulturs serbe. Ju personalisht, a kuptoni far po ndodh n trut e serbve?
204

- Shikuar realisht serbt pr shqiptart jan (do t duhej t jen) edhe m t huaj se jan shqiptart pr ta. Prse? Pr shkak se gjuha shqipe dhe kultura shqiptare, q sht, si dihet, gjuh dhe kultur e nj populli t veant, jasht familjeve t mdha t popujve t Evrops, nuk kan asgj t prbashkt me gjuhn dhe kulturn e popujve sllav t Jugut, si jan serbt etj. Q intelektualt shqiptar e, madje, n mas t madhe, edhe t pashkolluarit n Kosov e flasin serbishten, kurse shqiptart n Maqedoni edhe maqedonishten, ndrkoh q bashkqytetart e tyre serb dhe maqedonas nuk shfaqin interesim pr shqipen, kjo flet: nj, pr pozitn e tyre t nnshtruar, koloniale dhe, e dyta, edhe pr faktin se ata, pra shqiptart, nuk i urrejn gjuht dhe kulturat e t tjerve. Mirpo, pr at q ndodh sot n Kosov, pr dhunn dhe terrorin e prditshm e sistematik q ushtrohet ndaj shqiptarve; ndaj gjuhs, arsimit, kulturs, shkencs etj., me nj fjal ndaj qenies dhe identitetit t tyre kombtar, ne intelektualt shqiptar nuk e fajsojm popullin serb n prgjithsi, por politikn aktuale t regjimit shovinist t Beogradit, i cili, pr qllimet e veta hegjemoniste e edhe karrieriste, manipulon edhe me ndjenjat e popullit t vet.

MAQEDONIA - SHTET BINACIONAL

- N krahasim me situatn n Kosov, marrdhniet midis shqiptarve dhe maqedonasve n Ish-Republikn Jugosllave t Maqedonis, nga jeni Ju, duket se jan mjaft paqsore, gati t harmonishme. E, megjithat, shqiptart n Maqedonin perndimore jan t diskriminuar n mnyr t hapur dhe sistematike nga fqinjt e tyre maqedonas. Ku qndron ndryshimi n marrdhniet midis serbve dhe shqiptarve dhe marrdhnieve midis ma205

qedonasve dhe shqiptarve? - Marrdhniet midis shqiptarve dhe maqedonasve n IRJ t Maqedonis duken (mund t jen) paqsore e t harmonishme vetm n aparenc, ndrsa n esenc ato nuk jan t tilla. Prse? Prgjigjen n kt pyetje e jep, pjesrisht, pjesa e dyt e pyetjes Suaj: shqiptart q jetojn n trojet e tyre n IRJ t Maqedonis jan t diskriminuar n mnyr t hapur e sistematike n t gjitha fushat e jets. Ky diskriminim, q, n kohn e fushats s trbuar antishqiptare, n vitet 80, mori prmasa groteske (shqiptarve u ndalohej, fjala vjen, ti pagzonin fmijt e tyre me emrat q dshironin ata si, p. sh., Ilir, Teuta etj., kurse, nga ana tjetr, detyroheshin q emrat e qyteteve n t cilat ata jetojn me shekuj, ti shqiptonin, edhe kur flisnin e shkruanin n gjuhn e tyre amtare, n trajtn sllave: t thoshin Skopje n vend t Shkup, Debar n vend t Dibr etj.), vazhdon edhe sot, pes vjet pas aplikimit t sistemit shumpartiak, por jo edhe demokratik. Ekspertt thon se ky diskriminim n disa aspekte edhe sht thelluar! E, megjithat, n planin e marrdhnieve shqiptaro-serbe (n Kosov) dhe shqiptaro-maqedonase (n Maqedoni) ka nj dallim. Ky dallim ka t bj, n fakt, m shum me pozicionin politik t palve n konflikt, sesa me marrdhniet midis tyre. Shqiptart n IRJ t Maqedonis jan n sistem (marrin pjes n zgjedhje, n parlament e, madje, edhe n qeveri). Mirpo, nga ky kooperim, ata deri m sot nuk kan pasur kurrfar dobie, sepse krkesat e deputetve shqiptar n parlamentin e Maqedonis, vazhdimisht injorohen dhe mbivotohen. Ndrkaq, populli i Kosovs e ka shpallur shtetin e vet t pavarur, Republikn e Kosovs dhe prpiqet n mnyr paqsore pr jetsimin e ksaj pavarsie. - A jeni optimist pr t ardhmen e marrdhnieve midis shqip206

tarve dhe maqedonasve? A doni q Maqedonia t mbijetoj si republik e pavarur apo preferoni nj ndarje? Sipas mendimit tuaj, cila do t ishte zgjidhja praktike m e mir pr banort e ktij vendi? - Dshirat e individit mund t jen t ndryshme, por n politik ato duhet tu nshtrohen fakteve reale politike. Nganjher mendoj se Maqedonia si shtet sht nj krijes artificiale, nj eksperiment i amerikanve etj., mirpo ajo h pr h sht nj realitet faktik politik. Pr mendimin tim Maqedonia me kushtetut duhet t konstituohet si shtet binacional i dy popujve kryesor t saj: maqedonasve dhe shqiptarve dhe i t tjerve q jetojn n t. Vetm si e till ajo mund t jetoj dhe t prosperoj si shtet. Posarisht nse dshiron t jet shtet demokratik, si pretendon. Ndryshe ajo do t zhbhet ashtu si u zhb nna e saj e quajtur Jugosllavi. A jam optimist pr t ardhmen e marrdhnieve midis shqiptarve dhe maqedonasve? Kt nuk e di. Tani pr tani jam i dshpruar me zhvillimin e ngjarjeve n dm t shqiptarve. - far pretendimesh apo shpresash kan shqiptart e Kosovs dhe t Maqedonis ndaj Shqipris? A e ndiejn vetveten t prkrahur nga Shqipria apo t tradhtuar? - Shqiptart e Kosovs, t Maqedonis dhe t viseve t tjera shqiptare t shkputura padrejtsisht prej saj (shqiptart e Malit t Zi, t Kosovs Lindore - Preshev, Bujanovc, Medvegj, por edhe t amris) shohin te Shqipria mbshtetsen kryesore t krkesave t tyre pr liri e pavarsi dhe pr bashkim kombtar dhe mbrojtsen kryesore t t drejtave dhe lirive t tyre kombtare dhe njerzore. Me nj fjal, shqiptart e trojeve etnike shqiptare n Ballkan e konsidero207

jn Shqiprin Piemontin e shqiptarve dhe t shqiptarizmit. Kshtu e kan konsideruar dhe do ta konsiderojn prderisa ta realizojn aspiratn e tyre shekullore, at t bashkimit kombtar, q sht krkes e ligjshme dhe e drejt natyrore e do populli t ndar. A mundet Shqipria ta luaj aktualisht kt rol dhe a do t mund ta luaj at objektivisht edhe nj koh t gjat, kjo sht shtje tjetr. Nj, pse ajo ka trashguar shum probleme nga e kaluara dhe, e dyta, sepse edhe politika e saj e sotme mbshtetet m tepr n interesat shtetrore sesa n ato kombtare. - N far mase, komuniteti ndrkombtar (bie fjala Unioni Evropian dhe Shtetet e Bashkuara) e kupton situatn n Kosov? A jeni i knaqur apo i zhgnjyer nga qndrimi i bots s jashtme? - Komuniteti ndrkombtar (Unioni Evropian, Shtetet e Bashkuara t Ameriks, Pakti i Atlantikut Verior-NATO etj.), i preokupuar n radh t par me shtjen e Bosnjs dhe me problemet e tjera t krijuara me shprbrjen e ish-Jugosllavis etj., sikur e ka harruar Kosovn dhe shqiptart. Ksaj harrese i kan kontribuar n mas t madhe edhe vet shqiptart, prkatsisht subjektet politike t tyre (kam parasysh n radh t par dy partit m t mdha politike t shqiptarve n Kosov dhe n Maqedoni - Lidhjen Demokratike t Kosovs-LDK dhe Partin pr Prosperitet Demokratik-PPD), t cilat, me strategjin e tyre t pritjes dhe t durimit t pafund dhe sidomos me mefshtsin e veprimit t tyre politik, e vun n gjum lvizjen politike shqiptare t viteve 80 dhe me kt edhe interesimin e bots pr Kosovn dhe shqiptart. Deklaratat e delegacioneve t jashtme q vijn her pas here n Prishtin pr nj zgjidhje t shtjes s Kosovs n kuadr t Serbis, prkatsisht t Jugosllavis s cunguar t (vet)quajtur RF e Jugosllavis, flasin pr nj qasje jo t drejt ndaj shtjes s Kosovs, e cila nuk sht (nuk mund t jet) shtje e brendshme e Serbis, si agjiton ajo, por nj problem kardinal i rajonit. Pikpamjet e ktil208

la t shtyjn t mendosh pr koncesione ndaj Serbis dhe politiks s saj agresive; pr munges mirkuptimi e, mbase, edhe respekti ndaj politiks paqsore (gandiste) t Lidhjes Demokratike t Kosovs dhe liderit t saj, Ibrahim Rugovs etj. Dhuna dhe represioni policor serb n Kosov nuk pushon; nuk pushojn gjykimet e inskenuara masive; vazhdon kolonizimi i saj me kolon serb t Krains etj., kurse opinioni ndrkombtar pothuajse hesht ose e gjykon tek-tuk verbalisht at. Nga ana tjetr, IRJ e Maqedonis, e cila po ashtu i shkel sistematikisht t drejtat kombtare dhe njerzore t shqiptarve, q prbjn s paku nj t tretn e popullsis s saj, pranohet pa kurrfar kushtesh n organizma t till ndrkombtar, si jan: Kshilli i Evrops-KE, Organizata e Sigurimit dhe e Bashkpunimit Evropian-OSBE etj. Pr t gjitha kto jam i zhgnjyer nga qndrimi i faktorit ndrkombtar ndaj Kosovs dhe shqiptarve. S paku tani pr tani.

PR MIQSI DUHEN DY PAL

- Ju lindt dhe u rritt n Strug t Maqedonis dhe banuat pr nj koh mjaft t gjat n Kosov. Kur ishit i ri, a kishit miq t ngusht maqedonas ose serb? Dhe a keni tani miq maqedonas ose serb? N rast se jo, ather pse? - Pr miqsi, sikurse edhe pr grindje, duhen dy pal. Sa m prket mua, fmijrin dhe djalrin i kam kaluar n nj mjedis etnikisht t pastr. N rrugn time jetsore m von, te kolegt e mi serb ose maqedonas, me t cilt m ka rastisur t jem bashk, nuk kam hasur, me ndonj prjashtim t rrall, gatishmri pr marrdhnie t thella e t sinqerta miqsore, kryesisht pr shkak t paragjykimeve q kan ata pr shqiptart. Kur n vitin 1991, pas vendosjes s masave t dhunshme n Universitetin e Prishtins, filloi largimi i msimdhnsve shqiptar nga procesi msimor, askush nga kolegt tan serb dhe malazez nuk u ngrit ta mbronte ndonjrin nga miqt e vet shqiptar!
209

- Po t kishit mundsin t vendosnit vet pr fatin e Kosovs, far zgjidhjeje, far statusi do t vendosnit Ju? - Pr mua - e kjo sht bindje imja e thell q n rinin e hershme zgjidhja e vetme e drejt dhe prfundimtare e shtjes shqiptare n Ballkan sht bashkimi i Kosovs dhe i viseve t tjera shqiptare n t cilat ata jan popullat e vetme apo shumic - t shkputura padrejtsisht si pasoj e pushtimeve me dhun nga shtetet fqinje dhe e sanksionimit t atyre pushtimeve nga Fuqit e Mdha n Kongresin e Berlinit m 1878 dhe n Konferencn e Londrs m 1912/13 - me Shqiprin. Si e qysh? Mbi bazn e deklarimit t lir e t paimponuar t popullats prmes nj plebishiti ndrkombtar e jo me dhun. - Pavarsisht nga dshirat dhe nga shpresat Tuaja pr t ardhmen e Kosovs dhe t Maqedonis, si e parashikoni vazhdimsin e situats politike reale aty pr vitet q do t vijn? - Parashoh nj luft t gjat politike, diplomatike dhe propagandistike shqiptaro-serbe dhe shqiptaro-maqedonase (me prfundim t favorshm, hert a von, n t mir t shqiptarve, sepse n ann e tyre sht e drejta dhe e vrteta), e cila nuk do t doja t shndrrohet kurrsesi n luft t armatosur, sado q as kjo e fundit nuk prjashtohet. Prishtin, 15. X. 1995 Intervist e botuar n librin KOSOVO: IN THE HEART OF THE POWDER KEG (KOSOVA: N ZEMR T FUIS S BARUTIT), Columbia University Press, New-York 1997. Intervistoi: Dr. Robert Elsie.

210

INTELEKTUALI NUK BN T BJER N POZITA POPULISTE

RRYMA ZYRTARE DHE IDET ALTERNATIVE

- Profesor Vinca, koh m par doli nga shtypi libri Juaj m i ri me ese e studime Alternativa letrare shqiptare. Na thoni shkurtimisht cilat jan motivet q Ju shtyn ta shkruani kt libr dhe problemet kryesore q ngreni n t? - Ashtu si kam theksuar edhe n nj rast tjetr (n promovimin e ktij libri) Alternativa letrare shqiptare sht shkruar me qllim q ti jepet prgjigje nj pyetjeje pr mendimin tim shum t rndsishme dhe me pesh t madhe jo vetm historiko-letrare, por edhe politike: a ekzistojn n letrsin shqipe t pas Lufts s Dyt Botrore rrymat dhe idet alternative letrare, q jan alternativ e rryms zyrtare t realizmit socialist? Prgjigjja sht, natyrisht, pozitive: po, ekzistojn. Dhe sht e till fal qndrimit t drejt, talentit t fuqishm dhe shikimit largpams t nj varg shkrimtarsh dhe intelektualsh, t cilt, kush m shum e kush m pak, kush m hert e kush m von, kush n mnyr m t hapur e m t drejtprdrejt e kush n form m t fsheht e t trthort, iu kundrvun praktiks s diktatit ideologjik, politik, teorik dhe estetik npr t ciln kaluan shqiptart pr gati gjysm shekulli. Boshtin kryesor t ktij libri, si mund t shihet prej vet titullit t tij, e prbn problemi i rrymave dhe i ideve alternative letrare n
211

letrsin shqipe t paslufts, mirpo n t jan trajtuar edhe shtje t tjera me rndsi pr historin e letrsis dhe t kulturs shqiptare, si jan: letrsia dhe gjuha letrare; letrsia dhe novatorizmi; letrsia dhe politika, prkatsisht letrsia dhe demokracia, pastaj letrsia dhe Evropa; letrsia dhe disidenca letrare etj. - Cilt jan, sipas Jush, prfaqsuesit kryesor t asaj q Ju quani alternativ letrare shqiptare? - Duke shkruar pr librin Alternativa letrare shqiptare, n nj nga shkrimet jo t pakta q jan botuar deri tani pr t, nj kritik letrar (S. Syla) flet pr katr punkte t alternativs letrare shqiptare. (Kt titull ka edhe recensioni i tij i botuar n Bujku dhe Rilindja). Kto katr punkte jan shkrimtart idet e t cilve analizohen n kapitullin e par t librit, kurse tekstet e tyre prezentohen n kapitullin e katrt t tij: Lame Kodra, i cili qysh n vitet 40 krkonte nj kultur shqiptare mbi baza liberale e pluraliste; Kasm Trebeshina, i cili, n vitet 50, i kundrvihet absolutizmit n jetn kulturore dhe politike t vendit dhe sidomos diktatit n letrsi; Ismail Kadareja - krijuesi m i rndsishm shqiptar i paslufts, vepra e t cilit paraqet mbase korpusin m t rndsishm letrar t gjuhs shqipe dhe Rexhep Qosja - studiues dhe intelektual q artikulon vetdijen mbi modernitetin dhe mbi nevojn e krijimit t nj kulture t gjedhes kritike. - Kta autor, prezentohen me tekstet e tyre n kapitullin e katrt t librit Tuaj, n Shtojc. prfaqsojn ato? - Kto tekste dhe kta autor nuk jan zgjedhur rastsisht. Tekstet e tyre paraqesin ekzemplar t mendimit alternativ dhe t avancuar kritik-letrar n letrsin shqipe t paslufts.

212

VETDIJA KOMBTARE DHE INTEGRALIZMI JUGOSLLAV

- Ka mendime, q mund t dgjohen aty-ktu, se n kt zgjedhje sht dashur t gjej vend edhe ndonj tekst tjetr, si sht, fjala vjen, teksti n form programi i nj grupi letrarsh Vox clamantis in deserto i botuar te Rilindja n vitin 1971, sepse n t nnvizohet nevoja e kundrvnies realizmit socialist... - Letrsia shqipe n Kosov dhe n viset e tjera shqiptare n ish-Jugosllavi (me prjashtim t fazs fillestare t saj) nuk sht krijuar nn firmn e as n frymn e metods doktrinore t realizmit socialist, prandaj as q ka pasur nevoj t mbrohet posarisht prej teoris dhe praktiks s saj dogmatike. Ajo nj koh t gjat ka qen e rrezikuar m tepr nga tendenca e jugosllavizimit, t themi kshtu, sesa nga rreziku i infektimit me virusin e realizmit socialist t shtetit am. Konktaktet me kt an kan qen shum m t dendura dhe m intensive sesa me at an. E, teksti i nj grupi letrarsh nga Prishtina me titull Vox clamantis in deserto (Zri i t vetmuarit n shkrettir), nnshkruesit e t cilit n kuloaret letrare nisn t quhen voksist, sht shkruar nga pozitat e integralizmit jugosllav (n t citohet edhe ndonj kritik serb i njohur pr albanofobin e tij si P. Xhaxhiq etj.), ndrsa un, n librin tim, afirmoj ato prirje e tendenca q shpien kah integrimi kulturor, letrar dhe gjuhsor mbarkombtar shqiptar, si edhe kah integrimi i letrsis dhe i kulturs shqiptare me at evropiane. Pastaj, shtrohet pyetja, prse ky tekst u shkrua dhe u botua pikrisht n kohn kur n Kosov filluan t botohen dhe t lexohen me t madhe veprat e Kadares dhe t disa shkrimtarve t tjer bashkkohor shqiptar si Dritro Agolli e Jakov Xoxa? Prgjigjja sht e thjesht:
213

pr shkak se prball tyre, prkatsisht prball veprave si Gjenerali..., Lumi i vdekur etj., ndonjri nga prijsit shpirtror dhe idhujt e pashpallur t voksistve e ndiente veten t vogl.

GJUHA LETRARE DHE TENDENCAT INTEGRUESE

- Ndr shkrimet m t spikatura t librit Tuaj sht edhe ai q bn fjal pr problemin e gjuhs letrare shqipe. Prse e keni par t udhs q Ju, si letrar, t merreni edhe me problemin e gjuhs letrare shqipe? - Teksti Gjuha e sotme letrare shqipe dhe konteksti socio-kulturor shqiptar sht paraqitur si kumtes n Konferencn shkencore Gjuha letrare kombtare dhe bota shqiptare sot, q u mbajt n Tiran n nntor t vitit 1992, me rastin e 20-vjetorit t Kongresit t Drejtshkrimit (1972). Ende e ruaj t freskt n kujtes pritjen e ngroht q iu b nga t pranishmit (n salln e mbushur prplot t Muzeut Historik Kombtar) ksaj kumtese, t ciln pa kurrfar ndryshimesh e kam inkuadruar n libr. Prse? Dy jan arsyet kryesore. E para, sepse problemet e letrsis s nj kohe dhe t nj populli nuk mund t shihen kurrsesi shkoqur nga problemi i gjuhs n t ciln shkruhet ajo dhe, e dyta, pr shkak se problemi i gjuhs son t njsuar letrare u (ri)aktualizua, duke u ngritur keq dhe pa nevoj, me nj tendenc t zshme pr kthim n t vjetrn, pas prmbysjeve politike t vitit 1990. Prball nj tendence t ktill t dmshme e retrograde nuk mund t qndroj indiferent asnj krijues e intelektual q e di se rol integrues luan gjuha n jetn e nj populli, aq m par t nj populli t ndar, si sht populli yn shqiptar, t cilin, autori i romanit-epope Sknderbeu, shkrimtari
214

i njohur, Sabri Godo, e quan nj nj rast populli i gjuhs shqipe. Kundrshtarve (apo edhe dyshuesve) t gjuhs son t prbashkt letrare kombtare, do tua rikujtoja edhe nj her vetm tri fakte, kujtoj t pakundrshtueshme: 1. t gjitha gjuht n bot kan t folme e dialekte, por t gjith popujt e qytetruar kan vetm nj gjuh letrare; 2. tezn e ekzistimit paralel t dy gjuhve letrare shqipe e kan nxitur dhe prkrahur gjithmon armiqt e Shqipris dhe t shqiptarve dhe 3. gjuha e njsuar letrare (standarde) sht kusht i domosdoshm pr zhvillimin normal historik, kulturor, arsimor, shkencor dhe shpirtror t nj populli. Pra sht nj e keqe e domosdoshme. Ndrkaq, sa u prket shkrimtarve q mjet shprehs kan fjaln, si kam theksuar qart edhe n libr, ata kan t drejt (askush atyre nuk mund tua mohoj kt t drejt) q gjuhn ta prdorin n mnyr t lir e t pakufizuar, varsisht nga konceptet dhe krkesat e tyre estetike. - Mirpo, ithtart e gegrishtes letrare, n krye me prof. A. Pipn, thon se njsimi i gjuhs letrare shqipe mbi bazn e toskrishtes u b n periudhn e sistemit monist diktatorial n Shqipri, me direktiv nga lart. - Edhe sikur t ishte ashtu, sado q nuk sht (nuk mund t jet), sepse njsimi i nj gjuhe sht proces historik e jo akt administrativ politik, kjo sht nj shtje tashm e zgjidhur. Krijimi i Nj Gjuhe Letrare sht mbase e vetmja shtje q shqiptart e kan zgjidhur n nivel gjithkombtar. Mir a keq, ska rndsi, sado q vet arritjet n prvetsimin e norms letrare n trajtn e folur dhe t shkruar flasin n favor t gjuhs s njsuar letrare. Andaj, intelektualt shqiptar kan ku ti harxhojn energjit e tyre nse duan t punojn pr t mirn e

215

kombit. Pr mua si krijues dhe intelektual, por edhe si shqiptar, ktu ska dilem. - N kohn ton, jo vetm n Shqipri dhe tek shqiptart n prgjithsi, por edhe n ish-vendet e tjera t Lindjes, vrehet nj trend i politizimit t jets letrare, kulturore dhe intelektuale. Si e shihni ju kt proces? - Intelektuali q jeton n nj koh kaq dramatike, si sht koha jon, nuk mund t jet indiferent ndaj rrjedhave dhe proceseve shoqrore e politike, pa rn n pozita t themi hermafrodite. Kur n vitin 1934, Tomas Mani - shkrimtari m i madh gjerman i shekulit XX - kritikoi hapur regjimet q aplikojn metodat e mashtrimit dhe t marrzis s pakufishme, atyre q ia zun pr t madhe se po largohej nga etika e tij profesionale prej shkrimtari, autori i Bregut magjik iu prgjigj: mbrojtsit e pakompromis t artit t pastr jan njerz t mjer, sepse ka situata kur lufta politike sht m e rndsishme dhe m dinjitoze se tr poezia botrore. Natyrisht, nj gj duhet t jet e qart: intelektuali edhe kur angazhohet n proceset shoqrore dhe politike nuk guxon t bjer n pozita populiste (aq m pak konformiste), t bhet pjes e Turms dhe t dehet nga opiumi i optimizmit ose ti prshtatet klims, por duhet t mendoj e t veproj si intelektual, pra si mendje subtile dhe kritike.

KRIZA DHE EROZIONI I VLERAVE

- N nj rast keni shkruar: Si shpjegohet fakti q n kt koh aspak poetike, n kt koh pushtimi e poshtrimi, q logjikisht do t duhej t prodhonte lufttar, tek ne shumkush ia ka msyr t bhet shkrimtar?!, duke i br kshtu nj diagnostifikim t
216

sakt ktij fenomeni paradoksal t kohs son. ka do ti shtonit me kt rast ktij konstatimi, q, sht e vrteta, se kemi hasur te askush tjetr? - Konstatimit t msiprm skam ti shtoj (e as ti heq gj) as tani. Vazhdon t m mundoj dilema se nga na polli kjo dukuri abnormale; a sht ajo pasoj e mods, e snobizmit, e humbjes s ndjenjs s realitetit, pra e dezorientimit t plot n koh dhe n hapsir apo e ndonj defekti gjenetik t qenies son. E lidhur ngusht me kt sht edhe dukuria e botimeve t shumta, q jo rrall nuk i plotsojn jo vetm kriteret elementare letrare e estetike, por, madje, as ato gjuhsore e teknike. Ka nj rishfaqje flagrante t amatorizmit n botime dhe n veprimtarit tona kulturore, nivel ky q kultura jon e kishte kaprcyer kaher. - N shkrimet Tuaja t kohve t fundit Ju keni ngritur edhe nj problem tjetr tejet akut - at t kiit. Aktualisht ndr ne kt fjal e prdorin shum njerz, por pak ia din kuptimin. Na thoni, prandaj, po mundt, shkurtimisht: sht kii? - Fjala ki vjen nga anglishtja sketch, q do t thot skic dhe shnon nj objekt a prodhim t pashije e pseudoartistik. Shikuar etimologjikisht fjala ki ka kuptimin e mallit t keq. Ndrkaq, n vshtrim historik ky nocion prdorej deri von pr t karakterizuar krijimet e pavler, prkatsisht nus-prodhimet n lmin e arteve figurative. N fushn e letrsis at e futi n prdorim i pari shkrimtari austriak Herman Broh n studimet e tij t botuara n periudhn ndrmjet viteve 1933-1950. N shkencn gjermane t letrsis fjala ki ka kuptimin e letrsis triviale t t gjitha llojeve. Nj koh t gjat letrsi e till sht konsideruar romani sentimental i dashuris, n strukturn e t cilit sundojn
217

subjektet melodramatike, intrigat, rastsit, t papriturat dhe efektet e tjera t ngjashme, funksion primar i t cilave sht cytja e ndjenjave, prkatsisht sentimenteve t lexuesve. Si i till kii jo vetm q manifeston mungesn e shijes, por edhe prirjen pr largim nga realiteti, aq sa mund t thuhet lirisht se kii afrohet me gnjeshtrn - sht nj gnjeshtr sui generis. - Po cilat jan veorit e ktij fenomeni n letrsin dhe kulturn shqiptare? - Shija triviale, populizmi, retorizmi, folklorizmi, patosi nacional etj. jan disa nga tiparet e produkteve t strkequra subkulturore, t cilat n mnyr pak a shum t pasakt e t prgjithsuar mbulohen me nocionin ki apo shund. - duhet br q t shmangen shfaqjet e ktilla? - Q t shmangen shfaqjet e ktilla, gjithsesi t dmshme, kierike dhe akulturuese, s paku n fushn e botimeve me karakter letrar, duhet t funksionojn si duhet t gjith mekanizmat q vendosin pr fatin e librit: botuesi, redaktort, recensentt, lektori etj. Punn e tyre duhet ta karakterizoj serioziteti, profesionalizmi dhe prgjegjsia e jo logjika komerciale, improvizimi, diletantizmi dhe paprgjegjsia. - Aktualisht n hapsirn ton kulturore, pos q botohen shum libra, veanrisht n poezi, bhen gjithashtu edhe shum promovime t ktyre librave. Mirpo, pothuajse askush se shtron pyetjen e pashmangshme: sa lexohen ato? - Libra, sidomos me poezi, botohen pothuajse do dit (tani kjo gj sht n mod) dhe promovohen po ashtu pothuajse pr do dit (promovimomania jon ka marr prmasa groteske), mirpo, me t drejt Ju shtroni pyetjen: sa shiten dhe sa lexohen ato? Pak, shum pak ose
218

edhe aspak. Shumica e autorve, n mesin e t cilve edhe autor me nj duzin librash t botuar, pothuajse krejt tirazhin e librave t tyre e shprndajn falas, dor m dor. Libri sot te ne lexohet pak, shum pak dhe kjo sht pr mua nj dukuri shqetsuese. Dikur kishim lexues mjaft e shkrimtar pak, kurse tani ndodh e kundrta. - A kemi kritere n kultur - n kt kontekst edhe n pun t botimeve e t promovimeve - dhe, nse kemi, far jan ato? - shtja e krijimit t sistemit t vlerave dhe e respektimit t dofar kritereve n jetn ton letrare e kulturore (dhe jo vetm n t), sht nj nga dobsit tona m t mdha. Po marr nj shembull, pr t cilin le t gjykojn vet lexuesit. Pothuajse nuk ka libr t botuar n kto dy-tre vitet e fundit ndr ne q si sht br far promovimi (pr disa sish, madje, jan br edhe nga dy-tre e m shum promovime!), kurse nj botimi t rrall e reprezentativ, si sht Antologjia e poezis moderne shqiptare e dr.Robert Elsie-t An elusive eagle soars (Shqiponja ngjitet kah qielli) (1993), q sht botim i UNESKO-s dhe q e afirmon letrsin dhe kulturn shqiptare n bot, nuk iu b kurrfar promovimi as n Tiran, as n Prishtin, as n Shkup, Tetov a gjetiu. Askund. Kan kaluar m se dy vjet qyshse ka dal ky libr kaq i rndsishm pr afirmimin e letrsis shqipe n bot, kurse bota shqiptare hesht! Askush skujtohet ta kujtoj dhe ta nderoj at dhe autorin e tij! Prse nuk e pa t udhs ta bnte kt Shoqata e Shkrimtarve t Kosovs, e cila autorin e ka antar nderi t saj? Prse su kujtua ta bnte kt s paku vern e kaluar kur autori ishte n vizit n Prishtin, me rast e vizitoi edhe Shoqatn dhe u takua me njerzit q aktualisht jan n krye t saj? Prse nuk u shfrytzua as ky rast?
219

Prgjigjja sht e qart: pr shkak se n kt Antologji nuk kan hyr vjershat e atyre q aktualisht jan n krye t SHSHK-s dhe t bashkvuajtsve t tyre t kafeneve t Prishtins! Ja, e till sht vetdija dhe sjellja jon kulturore! T tilla jan kriteret tona. Kritere u thnin! - Njiheni si krijues e intelektual q ka qndrim kritik ndaj rrjedhave dhe proceseve aktuale, politike, kulturore etj. A hasni n vshtirsi e keqkuptime pr shkak t ktij qndrimi Tuaj t paluhatur intelektual? - Pr mua sht skandaloze q njeriu i par i nj institucioni ton t rndsishm arsimor-shkencor, i cili sht ende n zanafill dhe si i till ballafaqohet me probleme nga m t ndryshmet (fjala sht pr Universitetin e Tetovs, ende n zanafill), deklaron publikisht, prmes shtypit: Puna na shkon shum mir, mund t them edhe shklqyeshm... Pr mrekulli punt i kemi!.1 Un jam kundr ksaj gjuhe, kundr ksaj logjike dhe kundr ktij mentaliteti, sepse ksaj gjuhe - tipike superlative, ksaj logjike - naive dhe ktij mentaliteti - primitiv, ne ia kemi par sherrin. Dje dhe sot. Pr shkak t qndrimit tim jokonformist si njeri, krijues dhe intelektual jam ndeshur dje me diferencimin ideopolitik, me fushatat e organizuara nga UDB-ja dhe Komiteti dhe, pr pasoj, edhe me largimin tim nga Fakulteti, ndrsa sot kur t urtit, t dgjueshmit e, madje, edhe diferencuesit e djeshm jan br lider e patriot t mdhenj, ndodh t ndeshem prsri me sulme t ngjashme, q i v n lvizje smira e injoranca, t cilat mjete t vetme lufte kan shpifjen

Flaka, 21. X. 1995, f. 7. 220

dhe intrign. Ky mllef shprthen ndonjher edhe n formn e letrave anonime, q pr udi ndodh t gjejn vend edhe n faqet e shtypit! - Dhe, n fund, po e mbyllim kt bised afrsisht ashtu si e filluam. M 29 qershor t ktij viti, n Shkup, n salln e madhe t Teatrit t kombsive, u b promovimi i librit Tuaj Alternativa letrare shqiptare. T pranishmit than se nuk mbahet mend q n nj promovim libri t ken marr pjes kaq shum njerz. Ishte kjo nj ngjarje e vrtet kulturore, n t ciln ishte e pranishme e tr elita kulturore shqiptare n Maqedoni... Si e prjetuat kt? - Pjesmarrja e nj numri aq t madh njerzish n promovimin e librit tim, si edhe reagimet prgjithsisht pozitive lidhur me t, jan pr mua nj satisfaksion moral pr punn q bj dhe, natyrisht, edhe nj obligim pr punn time t mtejshme. Kshtu i prjetoj edhe fjalt q u than n at mbrmje, por edhe n shkrimet e botuara m von - pr kt libr dhe pr punn time krijuese n prgjithsi - n mesin e t tjerve edhe nga ana e dy personaliteteve t mdha jo vetm kulturore t kohs son, Adem Demai dhe Rexhep Qosja. Brezi 9 (Tetov), nr. 10, 1995; Drita (Tiran), 24 dhjetor 1995. Intervistoi: Enver Neziri.

221

LIRIN NUK TA FAL ASKUSH, AJO FITOHET ME SAKRIFICA

- Pas shthurjes s madhe, popujt e tjer avancuan pozitn e tyre politike. ndodhi e ndodh me ne shqiptart, veanrisht me kt krahun e shqipes kndej kufiri, si do t thoshte poeti. A bm dhe a bjm hapa t duhur? Gte do t thoshte: Kush nuk shkon para, shkon mbrapa!. - Para vitit 1991, domethn para shthurjes s madhe, si thoni Ju, n mjedisin ton ekzistonte nj opinion se shprbrja e Jugosllavis do t sillte vetvetiu edhe zgjidhjen e shtjes shqiptare. Kishte njerz n at koh q pohonin me goj plot: vetm le t prishet Jugosllavia se pastaj leht ia bjm! Dhe ja q e smura e Ballkanit, e quajtur RSFJ, u zhb: prej saj u krijuan shtete t reja nacionale, si: Sllovenia, Kroacia, Bosnj e Hercegovina dhe Maqedonia (dy prej t cilave pas nj lufte t prgjakshme); Serbia dhe Mali i Zi krijuan federatn e re, me pretendimin q ta trashgojn at t mparshmen, ndrsa ne shqiptart jo vetm q nuk arritm ta avancojm deri m sot pozitn ton politike, por degraduam edhe m keq; u ndam e u prndam me kufij t rinj midis hapsirs etnike shqiptare, madje, pr fat t keq, jo edhe pa fajin ton. Nuk mund t thuhet se nuk kemi br asgj n kto vite pas rnies s sistemit totalitar t diktaturs njpartiake dhe pas shprbrjes s miniperandoris ballkanike me emrin Jugosllavi e Titot, mirpo hapat e br nuk i kemi hedhur me koh e n mnyr vendimtare, kurse proceset e filluara nuk i kemi shpn gjer n fund. Jemi mbshtetur pak
222

si shum t faktorin e jashtm, ndrkombtar, i cili, edhe pse faktor tejet i rndsishm, nuk sht megjithat, duket, faktor vendimtar. Sikur e kemi harruar maksimn e vjetr se lirin nuk ta fal askush dhe se ajo mund t fitohet vetm me prpjekje, mund e sakrifica t mdha.

NUK ARRITM TA SHFRYTZOJM TR POTENCIALIN TON

- Thuhet se n pyetje fshihet prgjigjja. E shtruat para katr-pes vitesh nj si pyetje sugjestive: si politik kombtare e lvizje lirimtare a i kemi organizuar e mobilizuar t gjitha energjit dhe potencialet tona? - Pyetjes s msiprme iu prgjigja pjesrisht edhe m par: nuk i kemi organizuar dhe mobilizuar t gjitha energjit dhe potencialet tona kombtare. Nuk i kemi angazhuar t gjitha kapacitetet tona ekonomike, politike, intelektuale, njerzore. Nuk i kemi vn n veprim t gjitha forcat shpirtrore e mendore q kemi n dispozicion. Prse? Pr shkak se edhe nj her dshmuam se jemi popull individualist, q nuk funksionon si e sa duhet si trsi dhe se n momente vendimtare historike nuk arrijm t gjejm gjithmon gjuh t prbashkt e as forma dhe mjete efikase pr rezistenc t organizuar e kolektive; pr t vepruar si sistem. Nga ana tjetr, forcat politike shqiptare jo vetm n Shqiprin shtetrore, por edhe kndej kufirit, t dehura nga lufta pr pushtet, ndoqn politikn e rritjes s tensionit dhe t polarizimit t rrept midis tyre e jo t shtendosjes e t bashkpunimit pr hir t interesave kombtare.

223

PRAPA KRKESAV T NJ PJESE T KOMBIT DUHET T QNDROJ I TR KOMBI

- Pozita e shqiptarve n Maqedoni sht reduktuar e degraduar dukshm: u jan kufizuar t drejtat individuale e kolektive nacionale e njerzore dhe tashm merren e trajtohen si pakic kombtare me t gjitha reperkusionet e definimit t till. opinion keni pr pozitn e tashme dhe cila sht rruga e perspektiva e shqiptarve n Maqedoni? - Pozita aktuale e shqiptarve n IRJ t Maqedonis sht nj tregues i sakt i politiks s pjesshme, fragmentare e jo mbarkombtare shqiptare. Pozita aktuale e shqiptarve n Maqedoni, q prbjn s paku nj t tretn e popullats s ksaj ish-republike jugosllave, por q jan degraduar me Kushtetut, pra n mnyr institucionale, n pozitn e minoritetit, q me eufemizm quhet nacionalitet - sht nj tregues i politiks s pakoordinuar e stihike t subjekteve politike shqiptare. Njohja e Maqedonis si shtet n kufijt e saj ekzistues nga ana e qeveris shqiptare pa kurrfar kushtesh dhe hyrja n koalicion qeveritar e PPD-s n kohn kur Maqedonia ende nuk ishte njohur si shtet, me ka shqiptart n Maqedoni i amortizuan krkesat e veta dhe i dhan legjitimitet ndrkombtar shtetit t ri n formim e sipr - jan hapa fatal e t pafalshm t partive politike dhe subjekteve t tjera shqiptare. Historia herdokur do ti gjykoj rnd ata q i kan br; pavarsisht nga qllimet q kan pasur dhe efektet q kan synuar. Edhe pas njohjes s Maqedonis si shtet dhe pranimit t saj n organizmat ndrkombtar, shqiptart nuk duhet ti pushojn prpjekjet e tyre pr t fituar statusin e popullit shtetformues; ata duhet ti tregojn bots se Maqedonia nuk mund t ekzistoj si shtet (e aq m pak t quhet shtet
224

demokratik) po qe se nuk i trajton shqiptart, individualisht dhe kolektivisht, si pjestar t barabart t saj! Natyrisht, n kto prpjekje ata, shqiptart n Maqedoni, pra, nuk duhet t mbesin t vetmuar, sepse prapa krkess s nj pjese t kombit duhet t qndroj i tr kombi shqiptar n Ballkan. E till duhet t jet politika (dhe jo vetm politika) shqiptare. - pozit duhet t mbaj e mision ka intelektuali n raport me prditshmrin, n thirrjet e kohs, karshi politiks si fat i prbashkt? - Intelektuali nuk mund t jet indiferent ndaj thirrjeve t kohs dhe provokimeve t prditshmris, q i dikton politika (prkatsisht historia), si fat i prbashkt. Aq m pak mund t jet i till intelektuali i nj populli t ndar, gjysma e t cilit jeton nn sovranitete t huaja, pra sht i robruar, si sht populli shqiptar. Detyr e domosdoshme e intelektualit, mision i tij, sht t vihet pa frik e hezitim n mbrojtje t liris, t s drejts dhe s vrtets. Mnyrat se si e bn ai kt mund t jen t ndryshme, qoft prmes angazhimit praktik n jetn politike, qoft prmes puns s tij krijuese e intelektuale. - N mas letrsia jon ka krijuar fizionomi e identitet? far jan rrjedhat, tendencat, proceset, kahet dhe veorit e saj? Sa korrespondon ajo me kohn, sa shpreh substancn, shpirtin, t themi at esencn shqiptare? - Letrsin ton, veanrisht kt krah t saj, q krijohet n Kosov dhe n viset e tjera t robruara shqiptare, e karakterizon prpjekja e vazhdueshme pr ta gjetur dhe ruajtur identitetin e vet kombtar e njerzor dhe gjakimi pas liris kombtare si ideal suprem i saj. Ky prcaktim dhe angazhim i saj e formson n mas t madhe edhe fizion225

omin ideoestetike t ksaj letrsie. Shikuar nga ky aspekt mund t thuhet se letrsia shqipe, sidomos poezia, shpreh n mas t madhe at q do t mund ta quanim esenc shqiptare, pra shpirtin dhe aspiratat liridashse t popullit; frymn dhe fizionomin e tij kombtare t prcaktuar nga rrethanat historike dhe konstitucioni i tij i brendshm shpirtror. Ndrkaq, kahet dhe tendencat aktuale t letrsis shqipe jan t shumta e t larmishme; ajo synon ti ngjaj nj mozaiku t gjall stilesh, shijesh e angazhimesh estetike.

LETRSIA E NJ KOMBI SHT E TILL FAR SHT EDHE HISTORIA E TIJ

- N relacion jan drama jon kombtare e letrsia? N mas sht i qndrueshm, i justifikueshm ai mendimi i Juvenalit se vargun e lind revolta? - Ekziston nj mendim se letrsia e nj kombi sht e till far sht historia e tij. Meqense historia e popullit shqiptar me gjith luftrat dhe prpjekjet e tij gjat shekujve ka qen n thelb tragjike, edhe letrsia dhe kultura shqiptare e ka t theksuar dimensionin e saj tragjik. Letrsia jon sht m tepr letrsi e dhembjeve t jets sesa e gzimeve t saj. Ajo e njeh m shum ndjenjn e protests, t revolts dhe t rezistencs sesa t gzimit, t knaqsis dhe t harmonis. Mu pr kt n poezin shqipe - veanrisht t ktij krahu - sht pothuajse deficitare lirika e dashuris. Ka aq shum vargje me gjak, varre e eshtra e pothuajse fare pak me puthje, takime e dashuri. Edhe letrat q shkruhen e drgohen n vargjet e poetve ose n faqet e veprave n proz t prozatorve tan jan letra q nisen e adresohen nga vendlindja n mrgim ose e kundrta.
226

- e karakterizon at krah letrsie shqiptare q ndaras, por e pandar n nj gjeografi specifike zhvillohet n diaspor?

SINDROMI I NDARJES DHE I RRNJOSJES

- Letrsia shqipe sot krijohet n disa punkte kryesore: n Shqipri; n Kosov dhe viset e tjera shqiptare prreth saj; tek arbresht e Italis, si dhe n diasporn e gjer shqiptare t shprndar npr bot, kryesisht n Perndim. Letrsin shqipe t diaspors, e cila n t kaluarn (gati gjysm shekulli) sht krijuar pothuajse e shkputur prej trungut t vet, e prshkon trsisht sindromi i ndarjes, i rrnjosjes dhe i mrgimit. Notat e mallit dhe t nostalgjis pr atdheun e ngjyrosin at emocionalisht. Mirpo, letrsia shqipe e diaspors ka edhe autor q kan krijuar vepra vlerash dhe dimensionesh universale, q flasin pr jetn dhe filozofin e saj n prgjithsi. - A e bjn n masn e duhur letrsia, kultura e mediat punn e prbashkt n integrimin shpirtror gjithkombtar? N shkall ato ushtrojn funksionin e misionin historik e aktual rezistues e lirimtar? - Gjuha, letrsia dhe kultura e prbjn veantin e nj kombi dhe si t tilla luajn nj rol me rndsi n integrimin dhe kohezionin shpirtror t tij. Mjafton t themi se t gjith shqiptart sot, kudo q jan, shkruajn e flasin (natyrisht n jetn publike) nj gjuh letrare - gjuhn letrare t njsuar shqipe - q sht nj nga faktort m t rndsishm t integrimit mbarkombtar, prandaj tingllojn aq absurde dhe retrograde tendencat e shfaqura aty-ktu n koh t fundit pr rishikim t bazave t gjuhs letrare shqipe. Populli shqiptar sht popull territorialisht i ndar; popull q u prket disa besimeve; q ka trashguar nga e kaluara
227

edhe partikularizma t tjer (krahinor, dialektor etj.), prandaj roli i gjuhs, i letrsis dhe i kulturs n ruajtjen dhe forcimin e kohezionit t tij shpirtror sht i madh dhe i pazvendsueshm. Kshtu qndron puna sa i prket aspektit t prgjithshm t ksaj shtjeje; pra aspektit teorik t integrimit shpirtror si proces, t themi kshtu. Mirpo, shikuar n planin praktik integrimi yn kulturor dhe shpirtror edhe n kto vite t heqjes s barrierave ideologjike alon n shum pikpamje. Dhe kjo ngecje sht sa pasoj e disa rrethanave rnduese, gjenerator i t cilave sht Muri shqiptar i Berlinit, po aq edhe i dobsive institucionale e individuale q na kan prcjell dje dhe sot. - Sikur kemi rregullim vlerash e anarki kriteresh, ndaj edhe produksion titujsh nnmesatar e promovime t doditshme. Andre Zhidi dikur kishte thn: Me ndjenja t mira mund t bhet letrsi e dobt. E karikojm paksa: mos kemi tash m shum shkrimtar se lexues, n stilin Shtat autor krkojn lexuesin!?

PARABOLA E PIRANDELOS - MOTO E KOHS

- sht nj gjendje vrtet shqetsuese, gati alarmante: vrshimi i pseudovlerave n letrsi, n muzik, n estrad, n botime etj. institucionalizmi i jets, heqja e censurs, logjika komerciale e ekonomis s tregut etj., kan shkaktuar botimin e mjaft librave pa vler, t shund-kasetave etj. Dikush mund t thot: n do koh kan ekzistuar, krahas vlerave, edhe pseudovlerat. Dakord. Me kalimin e kohs vlerat e vrteta mbeten, t rremet bien. Dakord prsri. Mirpo, nj her pr nj her ato i bjn dm t madh mjedisit ton kulturor; e kontaminojn at dhe e prishin shijen e lexuesve, t cilt, t ballafaquar me prodhimin e madh t vlerave sikur e humbin interesimin pr to, aq
228

sa sot kemi nj fenomen t prudshm: m i madh sht numri i atyre q shkruajn e botojn sesa i atyre q lexojn. Parabola e Pirandelos ka gjasa t bhet moto e kohs. - Sa e mban hapin kritika me letrsin - sa i heton e i veon vlerat. Volteri do t thoshte: asgj ssht m leht pr t shkruar letrsi t dobt sesa t shkruash kritik t dobt!? - Prej t gjitha zhanreve t krijimtaris letrare kritika letrare sht m s shumti e lidhur me institucionet: arkivat, bibliotekat, katedrat etj. Mu pr kt, kritika letrare sot ka nj rnie t dukshme dhe nuk arrin ta ndjek e vlersoj si duhet krijimtarin aktuale letrare. N kushte t tjera, m t volitshme, kritika jon letrare do ta merrte shpejt veten dhe do t ecte n hap me kohn. Le t shpresojm se do t ndodh kshtu n t ardhmen! Top Kultura (Zvicr), qershor 1996. Intervistoi: Smajl Smaka.

229

KRITIKA DHE KRIZA

- Zoti profesor, jeni laureat i mimit Pjetr Bogdani t Shoqats s Shkrimtarve t Kosovs pr librin Alternativa letrare shqiptare. do t thot pr Ju ky mim? - Edhe pse koha n t ciln jetojm dhe krijojm ne shkrimtart shqiptar n Kosov nuk sht aspak e prshtatshme pr shprblime letrare, mund t them, megjithat, se dhnia e mimit letrar Pjetr Bogdani, m ka gzuar pr dy arsye. E para, pse ky mim, q konsiderohet mimi m i lart letrar n Kosov, mban emrin e njrit nga etrit e krijimtaris shpirtrore dhe mendore n kt trev, t shkrimtarit Pjetr Bogdani, vepra e t cilit rrezaton edhe sot vlera dhe ide prmasash t gjera dhe, e dyta, sepse ky mim i jepet nj vepre t zhanrit t kritiks letrare, e cila tek ne, duke qen edhe m par deficitare, vitet e fundit ka psuar nj rnie t dukshme. Prse? Pr shkak se fati i kritiks letrare sht i lidhur ngusht me fatin e institucioneve shkencore e kulturore, si jan: bibliotekat, arkivat, katedrat, tribunat, revistat etj. Ekzistimi dhe funksionimi pak a shum normal i institucioneve t tilla sht kusht pr lulzimin e kritiks letrare si aktivitet shkencor e kreativ.

SISTEMI TOTALITAR DHE MENDIMI OPOZITAR

- Po, mund t na thoni lidhur me konceptin dhe prmbajtjen e librit Tuaj?
230

- Libri Alternativa letrare shqiptare sht shkruar me qllim q ti jepet prgjigje nj pyetjeje pr mendimin tim me rndsi kapitale pr letrsin shqipe t krijuar pas Lufts s Dyt Botrore: a ekzistojn n letrsin shqipe t paslufts rryma dhe ide letrare, t cilat, duke iu kundrvn rryms zyrtare t realizmit socialist, shfaqen si alternativ e saj? Prgjigjja ime lidhur me kt shtje sht, natyrisht, pozitive. Dhe sht e till n saje t fakteve konkrete letrare (dhe jo vetm letrare) q bhen objekt trajtimi n kt libr, disa prej t cilave i ofrohen pr her t par lexuesit, edhe pse n kt tem ka ka t punohet, t hulumtohet e t afirmohet edhe n t ardhmen ... Sepse, nuk sht pa rndsi pr kulturn ton fakti q edhe n kushtet e sistemit totalitar nuk u shua mendimi opozitar. Ky mendim mbeti gjall fal talentit, guximit, zgjuarsis dhe, madje, edhe kryenesis s atyre krijuesve e intelektualve, t cilt pr hir t liris s mendimit dhe t idealeve demokratike e kombtare flijuan jo vetm karriern e tyre letrare, por ndonjher edhe jetn. - N kt libr vrehet nj qasje e re e studimeve t ktij lloji, jo vetm nga autort e tjer, por edhe nga librat Tuaj t mparshm. ka e kushtzoi nj gj t till? - M shum sesa qasja fenomenit letrar dhe kontekstit n t cilin zhvillohet ai, e re n kt libr sht problematika q trajtohet n t. N t flitet pr vepra, autor dhe probleme, pr t cilat m prpara (d. m. th. para prmbysjes politike q ndodhi n vitin 1990 dhe ndryshimeve q u bn n kt koh dhe m von) ka qen e pamundur t shkruhej - jo vetm pse ka munguar informacioni i duhur, gj q ssht pa rndsi pr studimet e ktij lloji, por edhe pr shkak se shkrimet pr shkrimtart e ndaluar t tradits, far kan qen, fjala vjen, Fishta, Konica
231

etj., ose pr shkrimtart dhe intelektualt e ndjekur e t persekutuar n periudhn e paslufts, qoft pr shkak t veprs s tyre heretike, gj q ka ndodhur m rrall ose pr arsye t bindjeve politike, q sht dukuri m e shpesht, far kan qen, ta zm, L. Kodra, pastaj K. Trebeshina ose, m von, V. Zhiti e shum t tjer (po prmendim vetm emrat mbase m prfaqsues t tre brezave t shkrimtarve t anatemuar shqiptar), n Shqipri dhe A. Demai, J. Grvalla e t tjer, n Kosov, nuk kan mundur t publikohen (edhe sikur t shkruheshin) as n Tiran e as n Prishtin. T mos harrojm se emri i Adem Demait, fjala vjen, nuk ka mundur t prmendet publikisht, d. m. th. n shtyp, n radio, n televizion etj. (pos n kontekst negativ) gati 30 vjet, pra gjat tr kohs s qndrimit t tij n burg, kurse romani i tij i njohur, Gjarpijt e gjakut, sht lexuar fshehtas si t ishte literatur klandestine (edhe pse dikur ishte botuar, n edicionin e Jets s re, n mnyr legale!), ndrsa nj poeti subtil lirik, apolitik si poet, far ishte Jusuf Grvalla, pas largimit t tij nga Kosova pr shkaqe politike, para dhe pas vdekjes s tij tragjike, i hiqeshin edhe titujt e prmbledhjeve nga bibliografia e ndonj botimi qoft edhe monografik t poezis shqipe! E ka njerz q mendojn se te ne, n fushn e letrave, ka pasur liri t plot krijuese! Si t mos kishte ekzistuar kurr sistemi famkeq i censurs dhe i autocensurs?! Ndrkaq, sa i prket ktij libri n raport me librat e mi t mparshm - ktu kam parasysh librin Struktura e zhvillimit t poezis shqipe (1945-1980) dhe librin Ort e poezis - mendoj se midis tyre nuk ka dallime t mdha teoriko-metodologjike e as konceptuale, prandaj ata duhen par si vazhdim dhe plotsim i njri-tjetrit m shum sesa si far kthese radikale a mohim eventual. Un si autor, sado q mendimi
232

im n kt rast mund t jet subjektiv, jam i prirur q kta tre libra, t botuar (jo)rastsisht n nj distanc kohore prej pes vitesh secili, ti shoh si nj trilogji t llojit t vet.

FATI I KRITIKS LETRARE SHT I LIDHUR NGUSHT ME FATIN E INSTITUCIONEVE KULTURORE

- Kto vitet e fundit, kritika jon letrare, sikur pati pushuar s vepruari. Cilat jan shkaqet e nj amullie t till? A mos i mungonte kritiks son lnda e par, apo...? - Lnd t par, domethn libra t botuar, kritika jon nuk ka pasur pothuajse asnjher kaq me shumic sa n koh t fundit. Mirpo, se e far cilsie sht kjo lnd, kjo sht shtje tjetr. sht e vrtet se kritika jon letrare, si vreni edhe Ju, kto vitet e fundit sikur ka pushuar s vepruari. Prse? Pr shkak se n kto vite kan pushuar s vepruari ose kan rn n amulli edhe shum veprimtari t tjera t ngjashme me kritikn letrare. Si pasoj e okupimit t egr serb, por edhe e dobsive tona organizative, ne kemi shnuar n kto vite rnie n t gjitha fushat. Amullia e kritiks letrare sht vetm nj nga treguesit e shumt t ksaj gjendjeje. - Viti 95 duhej t ishte vit i ringjalljes s kritiks son, mirpo shkrimet e atij karakteri, rrall i kalonin kufijt e recensioneve. ka mendoni pr nj kritik t till t kultivuar dhe cilat mund t jen rezultatet e saj? - Pr fat t keq ne na mungon jo vetm kritika analitike, por edhe ajo recensioniste. Recensioni i mir, i sakt, konciz, objektiv etj., i shkruar me dije, aftsi e profesionalizm, si shkruhet rndom recen233

sioni n Perndim (pr shembull, n gazetn Le Monde t Parisit), ne na ka munguar gjithmon, sepse me kt pun jan marr zakonisht gazetart e rubriks s kulturs t Rilindjes, t cilt kt pun e kan kryer, sikurse kolegt e tyre q kan prcjell, ta zm, arsimin ose sindikatn, domethn si npunsi letrare. Konstatimi im ktu e 15-16 vjet m par se punn e kritikut n t prditshmen ton e kan ushtruar njerz q nuk e kan pasur as prvojn, as prgatitjen e as prkushtimin e duhur pr kt pun, e pat hidhruar njrin nga ata q sot me siguri ka harruar se sht marr ndonjher me kritik letrare. Mirpo, sot (ka vite) gjendja sht keqsuar akoma m shum. Kritika e dits pothuajse ka vdekur jo pse mungon lnda e par (pavarsisht nga cilsia e saj), por pse jan suspenduar institucionet q e nxisin, e kultivojn dhe e stimulojn at dhe q i prgatisin njerzit q merren me t. N kushte t tjera, m t volitshme, t cilat nj dit shpresojm ti kemi, kritika jon, e cila nuk sht pa rezultate, do ta merrte veten shpejt dhe do t shnonte rezultate t reja q priten prej saj.

LIRIMI NGA UTOPIA DHE ILUZIONET

- Cili sht vlersimi Juaj pr letrsin m t re t krijuar te ne? - Megjithse nuk e kam shum t qart se kuptoni Ju me letrsin m t re (letrsin e viteve t fundit apo at t krijuesve t brezit t ri?) dhe me at te ne (n Kosov apo n tr hapsirn shqiptare?), megjithat do t mundohem ti prgjigjem ksaj pyetjeje. Jam i prirur q letrsin shqipe ta shoh n trsin e saj, pavarsisht se ku krijohet ajo, e jo n mnyr parciale, sepse kshtu e kam par gjithmon, madje edhe ather kur kjo gj nuk shihej me sy t mir. Shija dhe stili mbi234

zotrues letrar i kohs son sht n prputhje me ndjenjn e epoks, me botn shpirtrore t njeriut t ktij fundshekulli. Letrsin q krijohet sot n gjuhn shqipe, sikurse edhe shoqrin shqiptare, e karakterizon pluralizmi i stileve, i prirjeve, i temave, i motiveve, i formave dhe i mjeteve shprehse, pra nj diversitet i plot, ndrsa n planin e realizimit artistik, ajo ka, si do letrsi tjetr, disnivele. Poetika e fin de sicle-it shqiptar vshtir se mund t prkufizohet me pak fjal. E, megjithat..., poezin q krijohet sot n shqip e prshkon lirimi nga iluzionet dhe utopia sociale, si dhe nga tabut dhe kufizimet ideologjike, morale e estetike, por jo edhe nga sindromi i historis kombtare, pra vetdija kryesisht e desakralizuar - n planin e ndjeshmris, ndrsa ironia, grotesku, paradoksi, humori (i zi), reliktet kulturore, mitologjia, citatologjia etj., n planin e mjeteve shprehse, tipare kto q e afrojn at me tendencn mbizotruese estetike aktuale n bot, e cila mbulohet me termin q sht n mod - postmodernizm. - Koht e fundit jeni dshmitar t nj deprtimi gati agresiv t vlerave t dyshimta letrare, si n Kosov ashtu edhe n Shqipri e Maqedoni. Sa funksionon letrsia e krijuar n t dy ant e kufirit si letrsi e nj kombi t vetm? - Pr kt shtje kam folur mjaft edhe n ndonj intervist tjetr, por kam shkruar edhe ndonj shkrim t veant, apostafat pr kt problem. Kulturs son, vemas ksaj kndej kufirit, i kanoset nj rrezik real: deprtimi i pseudovlerave, i shundit, i kiit dhe i nusprodukteve t tjera t prudnuara letrare, muzikore etj. Kjo dukuri po merr atyktu prmasa t gjera e shqetsuese. Botime pa kriter n form librash me poezi, proz, letrsi pr fmij, publicistik etj., dalin pothuajse do dit dhe shprndahen falas, dora-doras, kafeneve e manifestimeve
235

letrare (promovimomania ka marr prmasa groteske!) ose, edhe m keq, u imponohen nxnsve npr shkolla! N mnyr t egr. Kaseta gjithfarshe me kng t oroditura e humor bajat; gazeta e revista pa fizionomi; nj qndrim barbar ndaj gjuhs shqipe. Botues t shpifur e amator, q skan kultur elementare letrare e grafike; redaktor q sillen si detraktor (frngj. dtracteur - vlermohues); recensent q nnshkruajn gjithka (pr hatr apo pr para?!). N sken ka dal nj lloj piraterie e menaxherizmi provincial, q ka rrezik ti rrnoj vlerat e verifikuara dhe ta prish shijen e lexuesve dhe t konsumuesve t tjer t vlerave artistike. t bhet? Duhen krijuar mekanizma q ta frenojn kt vrshim. Sa ssht von. - N tubimet, seminaret dhe sesionet e ndryshme letrare t organizuara n Kosov e Shqipri, po bhen prpjekje pr nj integrim kulturor ndrshqiptar. A mendoni se jan reale dhe sa mund t jen t qndrueshme integrimet e tilla? - Integrimi kulturor e shpirtror, sikurse edhe ai politik, ekonomik etj., sht nj krkes dhe nevoj e prhershme e kombit t ndar shqiptar. Projektet, idet dhe iniciativat pr nj integrim t till kan ekzistuar edhe m par, kur m shum e kur m pak, mirpo n kto vite jan krijuar disa parakushte dhe jan br prpjekje pr nj pun m t frytshme n kt drejtim. Kur them se jan krijuar kushtet kam parasysh n radh t par heqjen e barriers ideologjike, q m prpara shfaqej si penges kryesore n marrdhniet kulturore n relacionin Kosov-Shqipri. Mirpo, pavarsisht nga kjo rrethan, mund t thuhet se edhe tani, n kohn e demokracis, sht br pak n planin e integrimit kulturor gjithkombtar jo vetm pr shkak t pengesave t reja q jan shfaqur: gjendja e jashtzakonshme n Kosov; vnia e
236

kufijve t rinj brenda hapsirs etnike shqiptare; dhembjet e lindjes t tranzicionit shqiptar, por edhe pr shkaqe t natyrs subjektive. Integrimi kulturor shqiptar nuk mund t bhet me njerz q kan vizione t ngushta, lokaliste e konservatore dhe q prmes manifestimeve t tilla tentojn ti knaqin ambiciet dhe interesat e ngushta klanore, familjare a personale dhe ti shrojm komplekset dhe frustrimet e tyre vetjake; nga prfitues t situats, prars e karrierist. E jo pak t till jan gjendur n krye t institucioneve tona. Bota sot (Zvicr), 12 mars 1996. Intervistoi: Rrahman Paarizi.

237

DUHET TA KRIJOJM KULTIN E GJUHS

N qoft se pr gjuht e tjera pastrtia e gjuhs sht nj shtje e rndsishme, pr gjuhn shqipe ajo sht nj shtje jetike. Marko la Piana, gjuhtar arbresh

GJUHA LETRARE DHE DILEMAT ARTIFICIALE

- Cili ka qen dhe cili sht koncepti i inteligjencies shqiptare n Kosov pr gjuhn letrare dhe kulturn gjuhsore. Ekzistojn opinione t njjta apo t ndryshme rreth vendosjes prfundimtare t gjuhs? - Tek intelegjencia shqiptare n Kosov dhe n viset e tjera shqiptare n ish-Jugosllavi nuk ka dilema lidhur me problemin e gjuhs letrare shqipe. Intelektualt shqiptar n Kosov, n Maqedoni dhe n viset e tjera shqiptare matan kufirit (me ndonj prjashtim t rrall, shum t rrall), konsiderojn se shtja e gjuhs letrare shqipe sht nj problem i zgjidhur, kurse zhurma q bjn disa qarqe t caktuara rreth saj sht artificiale. Ideja e ribrjes s gjuhs s njsuar letrare pr ne shqiptart e Shqipris s jashtme, sikurse edhe pr t gjith shqiptart, kudo q jan, sht e huaj, kurse dilema: nj a dy gjuh letrare shqipe - e papranueshme dhe antikombtare. Shkurt, problemi i gjuhs letrare shqipe sht prfundimisht i zgjidhur dhe ne skemi nevoj t harxhojm energji duke u marr me nj problem t zgjidhur.

238

Ndrkaq, sa i prket problemit t kulturs s gjuhs, t kujdesit ndaj saj, t zbatimit t norms, t ruajtjes s pastrtis s gjuhs shqipe dhe t pasurimit t mtejshm t saj etj., ky sht nj problem real. Dhe pr kt ka shqetsim. Gjuha shqipe sht e rrezikuar nga kontakti i prditshm me gjuht e tjera (ktu kam parasysh n radh t par serbishten - n Kosov dhe maqedonishten - n Maqedoni) nn trysnin e administrats s shteteve sunduese; nga pakujdesia jon ndaj saj; nga prpjekjet e pamjaftueshme pr ta folur dhe shkruar drejt e bukur at. E kshtu me radh. - Koht e fundit ringjallen polemika t ndezura nga disa intelektual shqiptar brenda dhe jasht pr problemin e gjuhs. Inteligjencia kosovare far qndrimi mban ndaj ktij debati? - Ksaj pyetjeje iu prgjigja pjesrisht m lart. T ashtuquajturat polemika pr problemin e gjuhs letrare, q nxiten kryesisht nga jasht, intelegjencia kosovare i shikon si t panevojshme. Natyrisht se diskutime mund t bhen, sepse tani kan rn tabut dhe jan (ri)hapur shum shtje, por t krkosh ti hyhet prej fillimi ktij problemi do t thot t bsh pun sizifi. Mirpo, Sizifin, kt hero fatkeq, i cili, sipas mitologjis, e rrokulliste gurin kodrs prpjet dhe kur arrinte n maj t saj detyrohej t kthehej srish nga fillimi, e dnuan perndit, kurse ne sikur duam ta dnojm vetveten. - Dihet se kan ekzistuar teza t shumta rreth problemit t gjuhs n Kosov gjat dyzet e sa viteve, pavarsisht nga prpjekjet e serbosllavve pr rrnjosjen e gjuhs shqipe. Aktualisht prap vrehen tendenca t tilla, madje me intensitet t shtuar. mund t na thoni lidhur me kt?

239

- Kundrshtart m t mdhenj t gjuhs s njsuar letrare shqipe kan qen dhe jan armiqt e shqiptarve dhe t identitetit kombtar t tyre - shovinistt serbomalazez dhe ata maqedonas. Krert e politiks jugosllave, q ka qen nj politik thellsisht antishqiptare, gjat gjith periudhs s paslufts jan prpjekur ta prhapin tezn e diferencimit t shqiptarve q jetojn n Shqipri (brenda kufijve politik t shtetit shqiptar) dhe shqiptarve t mbetur n Jugosllavin e athershme, duke i quajtur t part Albanci, ndrsa t dytt Shiptari. Qllimi i tyre ishte krijimi i dy kombeve shqiptare dhe i dy gjuhve letrare shqipe. Mirpo, shqiptart nuk e glltitn kt karrem. Gjuha dhe kombsia pr ta ishin t shenjta.

KONGRESI I DREJTSHKRIMIT SHT I PAREVOKUESHM

- Pr shqiptart e Kosovs sht vendimtar Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972 apo duhet prsri nj rikthim pr problemin e shqipes letrare? - Un nuk mund t flas n emr t dy milion shqiptarve t Kosovs apo t tre milion shqiptarve n ish-Jugosllavi, sepse nuk kam kompetenca dhe autorizime t tilla, por e di mir se n Kongresin e Drejtshkrimit, t mbajtur n nntor t vitit 1972 n Tiran, patn marr pjes prfaqsuesit e intelegjencies shqiptare n ish-Jugosllavi (gjuhtar, shkrimtar dhe intelektual t njohur) dhe i kan nnshkruar vendimet e tij, prandaj ky kongres konsiderohet si plotsisht meritor dhe i parevokueshm. T prkujtojm gjithashtu se n prill t vitit 1968 n Prishtin qe mbajtur Konsulta Gjuhsore e Prishtins - nj tubim i gjer i intelek240

tualve shqiptar - n t ciln u mor vendimi historik pr prqafimin e gjuhs s njsuar letrare shqipe, sipas parimit: nj komb - nj gjuh letrare. N at koh kam qen student i Fakultetit Filozofik n Prishtin dhe mbaj mend mir se n astin kur u komunikua ky vendim njerzit n sall prqafoheshin dhe derdhnin lot gzimi. - Po n Konferencn shkencore, q u mbajt n 20-vjetorin e Kongresit t Drejtshkrimit (n nntor t vitit 1992), far qndrimi mbajtn intelektualt kosovar dhe pse? - Qndrimi i gjuhtarve shqiptar nga Kosova e Maqedonia - dhe jo vetm i gjuhtarve, por edhe i intelektualve t tjer - ishte si gjithmon i qart dhe i prer: tendencat e rishikimit t bazave t gjuhs letrare shqipe jan t dmshme dhe t papranueshme. Prse? Ja prse: T gjitha gjuht n bot kan t folme e dialekte, por t gjith popujt e qytetruar t bots kan vetm nj gjuh letrare. Gjuha letrare sht shprehje e zhvillimit historik dhe e nivelit kulturor e qytetrues t nj populli. Ajo sht gjuh e shkolls, e shtypit, e radios, e televizionit, e administrats, e shkencs, e artit, e letrsis etj. Sa i prket ksaj t fundit, pra letrsis dihet se shkrimtart mbajn qndrim krijues e jo mekanik ndaj gjuhs letrare (ndryshe nga gjuhtart, q jan, her-her, dogmatik), prandaj atyre edhe u lejohet largimi nga norma kur kjo gj bhet pr efekte m t mdha semantike dhe estetike. Gjuha e normuar letrare dhe gjuha e letrsis kan dallime dhe kto jan gjra q tashm dihen pothuajse nga t gjith. Pikpamjet e mia pr gjuhn e njsuar letrare shqipe dhe raportin e saj me letrsin etj., un i kam shprehur n tekstin Gjuha e sotme letrare shqipe dhe konteksti social-kulturor shqiptar, t paraqitur si kumtes n Konferencn e

241

92-shit e t botuar m von n librin Alternativa letrare shqiptare dhe ktij teksti skam as ti heq as ti shtoj gj.

PASTRTIA E GJUHS NUK SHT TRILL PURISTSH, POR SHTJE ME RNDSI JETIKE
- Cili sht roli i shtypit dhe i masmedias shqiptare n tr hapsirn ton kulturore e informative n ruajtjen, zhvillimin dhe pasurimin e gjuhs letrare shqipe? Sa i prmbahen mjetet tona t informimit Drejtshkrimit t gjuhs shqipe dhe normave t tij? - Shtypi dhe mediumet e tjera t informimit publik kan nj rol t madh pr ruajtjen dhe kultivimin e gjuhs letrare shqipe n t gjitha rrafshet - prej atij leksikor e frazeologjik deri tek ai sintaksor e stilistik. Gazetat dhe radiotelevizioni deprtojn n do shtpi, n do familje dhe si t tilla ushtrojn ndikim t madh - edhe gjuhsor - te lexuesit, dgjuesit dhe shikuesit. Mu pr kt ato duhet ti kushtojn kujdes t madh jo vetm vrtetsis dhe saktsis s informats, por edhe gjuhs me t ciln kumtohet ajo. Mirpo, ndodh? Mjetet tona t informimit, prkatsisht njerzit q punojn n to, n vend q t sillen me respekt e prgjegjsi t lart ndaj gjuhs, tregohen tepr moskokars ndaj saj. Gjuha e shtypit ton, n t dy ant e kufirit, sht e dobt, e varfr dhe me lshime e shtrembrime t shumta drejtshkrimore, gramatikore, leksikore etj. Prdorimi i fjalve t huaja, sidomos i anglicizmave dhe italianizmave, me e pa nevoj, sht br mod. Pr shembull: bord, staf, departament, dikaster, eveniment, mocion, emergjenc, flesh (lajme), luk (pamje), verdikt, maltretim, abuzim, neglizhim, anonim, impenjim, penetrim etj. N RTSH prdoret shpesh dhe, madje, n kontekst t gabueshm, edhe sllavizmi trojk n vend t fjals s bukur shqipe
242

treshe. (Thuhet, fjala vjen: trojka evropiane n vend se: treshja evropiane etj.). Kto jan fjal, t cilat, si thoshte gjuhtari i njohur, prof. A. Xhuvani n studimin Pr pastrtin e gjuhs shqipe, duhen kapur me mash e duhen qitur jasht. (Dihet pun me vler kan br rilindsit shqiptar, por edhe vazhduesit e tyre t mvonshm, n kt plan). Faqet e shumics s gazetave, n mos t gjithave, jan prplot gabime jo vetm n brendi t tekstit, por edhe n tituj, kurse disa sosh i japin t drejt vetes q ta reduktojn alfabetin e gjuhs shqipe pr nj a m shum shkronja (shkruajn, fjala vjen, e n vend t , c pr etj.). Si sht e mundur kjo? Si sht e mundur q gazeta e partis n pushtet, Rilindja Demokratike, t mos e prdor fare germn (jo vetm t madhen, por as t vogln)? Ku sht par kjo? Gjuha e shtypit - dhe jo vetm ajo - sht e mbushur me kalke e konstrukte t huaja, andej nga ne kryesisht nga serbishtja, kurse ktu n Shqipri kryesisht nga italishtja, aq sa her-her nuk kapet as mendimi. (Kur jemi ktu nuk mund t mos shtrojm edhe nj pyetje q ssht pa lidhje me temn pr t ciln bisedojm: prse fmijt shqiptar recitojn vjersha italisht n emisionet pr fmij t televizionit shqiptar; pr mod e snobizm apo pr shkak t mentalitetit ksenoman e kolonial t prindrve t tyre?). Gjuha e shtypit dhe e masmedias shqiptare n prgjithsi n koh t fundit sht br shqetsuese. Ajo nuk i prmbush as kriteret elementare t t qenit korrekte. Pr t shprehurit bukur, rrjedhshm, pastr, sakt etj., as mos t flasim. Kjo krkes tashm sht braktisur edhe n mjaft libra q botohen si vepra letrare. - Dhe n fund me far mesazhi e porosie do tu drejtoheshit lexuesve tan?

243

- Ne shqiptart duhet ta krijojm kultin e gjuhs. Gjuha shqipe sht nj nga pasurit m t mdha t kombit, n mos m e madhja. Ajo luan nj rol t madh integrues dhe emancipues n jetn ton kombtare. Kur t sillemi ndaj gjuhs son me prgjegjsi e prkushtim t duhur, ashtu si e meriton ajo, ather ndoshta edhe punt do ti kemi m mir. Republika (Tiran), 7 prill 1996. Bisedoi: Naser Pajaziti.

244

SHKRIMTARI FLET ME ARDHMRIN

BURGU - EPISOD I PARNDSISHM KARSHI DRAMS SON KOMBTARE

- Zoti profesor, prania Juaj pr disa dhjetvjetsha me radh n letrsin shqipe dshmon pr nj prvoj t gjat jo vetm si studiues dhe krijues, por edhe si msimdhns e ligjrues i letrsis. Gjat ksaj periudhe relativisht t gjat mund t thuhet se keni prjetuar peripeci dhe vshtirsi t natyrave t ndryshme, edhe t natyrs politike, veanrisht n dhjetvjetshin e fundit. Pas t gjitha atyre trysnive, her m t vogla e her m t mdha, m n fund e prjetuat edhe burgun. do t thot pr nj krijues, studiues, profesor e intelektual t vuaj burgun? - Drama ime e vogl e kohve t fundit (15 dit burg n Burgun e Qarkut n Prishtin, prej t cilave 10 dit e 10 net n vetmi t plot), por edhe peripecit jo t pakta t ktyre 10-15 viteve t fundit (diferencimi shumvjear ideopolitik pas vitit 1981; krcnimet dhe dnimet e vazhdueshme politike dhe policore; trysnia, sharjet, ndalimet, fushatat, linet etj., q kulmuan me largimin tim nga fakulteti m 1991 dhe me burgosjen time m 1 korrik t ktij viti me pretekst se para dy-tri vitesh kam shkuar n Shqipri pa t ashtuquajturn viz dalse), paraqesin nj detaj t vogl dhe, mbase, t parndsishm t drams son t madhe kolektive - t tragjedis s nj populli t ndar e t robruar, si sht populli shqiptar q jeton n trojet e veta n hap245

sirn e ish-Jugosllavis. Jam plotsisht i vetdijshm pr kt dhe nuk dshiroj q prej ktij ndshkimi absurd t pushtetit t instaluar serb n Kosov t krijoj far kapitali politik, sepse nuk kam nevoj pr kt. do njeri, e aq m par do intelektual q nuk pajtohet me dhunn, terrorin dhe ligjet n fuqi t pushtuesit, sht kandidat potencial pr n shtpin e nntoks q quhet burg. Krijuesit dhe intelektualt shqiptar n Kosov, n Maqedoni etj., jan pjes prbrse e popullit t vet dhe avangard e tij, prandaj ata nuk mund t ken fat tjetr nga ai i popullit t cilit i takojn. - Si duket burgu sht br nj gj fatale pr shqiptart. Si e shpjegoni kt? - N nj poezi timen me titull Idrizova t botuar koh m par te Jehona kam thn se burgu famkeq i Idrizovs, q n vargje shrben si metafor pr burgun n prgjithsi, sht br pr shqiptart shtpi e dyt pr m se 50 vjet, por edhe se ajo, pra Idrizova famkeqe, vazhdon t flas shqip edhe sot, pas prmbysjes s sistemit komunist. Shpjegimi sht i thjesht: pr ata q skan liri e spajtohen me robrin, burgu sht vendi m i sigurt. N botn e qytetruar e demokratike burgu sht institucion ku strehohen keqbrsit e kriminelt, ndrsa n shoqrit totalitare e johumane, far jan shumica e shteteve t Ballkanit, punt shkojn ndryshe. Sot n Evrop askund m nuk ka t burgosur politik ose njerz q n burg futen me pretekste t tjera, prapa t cilave fshihet hakmarrja politike. Mirpo, po qe se kt shtje duam ta shikojm n nj plan pak a shum m universal, mjafton ti kujtojm fjalt e Tolstojit t madh se kur dhuna e padrejtsia bhen sistem shtetror, vendi i njerzve t ndershm sht burgu. - Meq puna Juaj lidhet kryesisht me letrsin, ather t kalo246

jm te disa shtje q kan t bjn me t. N kt rrafsh si m e ndjeshme shfaqet shtja e integrimit t letrsis son, e cila, si dihet, krijohet n nj hapsir t coptuar. Sado q sot flitet e shkruhet me t madhe se i kemi rrnuar muret e barrierat, prsri i hasim togfjalshat letrsi kosovare, shkrimtar kosovar; letrsi ame, autor am; letrsi arbreshe, krijues arbresh, madje n disa qarqe kohve t fundit ka filluar t prdoret edhe emrtimi sipas qytetit a lokalitetit si, pr shembull, letrsi shkodrane, shkrimtar shkodran etj. Cili sht mendimi Juaj lidhur me kt? - Lidhur me kt shtje kam folur shum her n intervista e tekste t tjera, prandaj nuk prjashtohet mundsia q ti prsris t njjtat mendime, duke u br, mbase, i mrzitshm. Pr mua si krijues letrar shqiptar dhe si studiues i letrsis shqipe ndarjet mbi baza krahinore, regjionale, dialektore, konfensionale etj., jan jo vetm anakronike, por edhe antikombtare. Ndoshta kjo fjala e dyt tingllon pak si e rnd, por un nuk e di si mund t quhen ndryshe tendencat e shfaqura n kto vitet e fundit (ato, n form tjetr, kryesisht pr shkaqe ideologjike, kan ekzistuar edhe m par) q pr letrsin shqipe t flitet sipas ndarjeve administrativo-politike e territoriale, q, si pr inat, arrijn gjer te mhallat e kasabave tona, kurse pr dy dialektet e gjuhs shqipe - gegrishten e toskrishten - si pr dy gjuh t ndryshme, duke shkuar aq larg sa t prdoren publikisht, madje nga njerz t lauruar me tituj e mime nga organet m t larta shtetrore si pr gjuhn gegnishte dhe gjuhn toskrishte. Nj kokkrisur nga Amerika, q prezentohej si kryetar i nj partie shqyptare, krkonte para dy-tre vitesh prmes materialesh t distribuara posht e prpjet me post a forma t tjera
247

q toskt si rrac joillyriane t vriten kudo si qej! Merreni me mend se deri ku ka arritur urrejtja dhe paroksizmi yn provincial, dialektor ose politik. Mezi pritm q ti heqim qafe barrierat ideologjike q na i pat imponuar sistemi totalitar komunist andej e kndej kufirit, kurse tani ne vet, pa na detyruar askush, pos instinkteve tona shkatrruese revanshiste, shpikim teza e teori q skan jo vetm kurrfar baze shkencore, por as logjike. Kto tendenca, mjerisht t pranishme brenda e jasht Shqipris (sidomos te nj pjes e diaspors) e dmtojn procesin historikisht t pandalshm t integrimit ton kombtar kulturor e shpirtror e, madje, edhe territorial.

INSTRUMENTALIZIMI I MENDIMIT KRITIK E MBYT AT

- Meqense gjat periudhs kumuniste ideologjia dhe politika kan ushtruar ndikim t dukshm, mund t thuhet se letrsia nuk sht studiuar gjithmon me kritere shkencore. Tani shtrohet shtja e ristudimit t saj. Kshtu flitet pr hartimin e nj historie t re t letrsis shqipe, por kemi prshtypjen se kjo gj bhet m tepr nga pozita euforike sesa me kritere reale. A mund t na thoni dika lidhur me kt? - sht e vrtet se n periudhn pas Lufts s Dyt Botrore - n kushtet e sistemit monist - mendimi kritik dhe estetik shqiptar, ku m shum e ku m pak, u politizua dhe instrumentalizua, mirpo pr hir t s vrtets duhet thn se n kt periudh nuk munguan as rezultatet n fushn e studimeve albanologjike si n Tiran, ashtu edhe n Prishtin e gjetiu. U krijuan kuadro dhe institucione t specializuara shkencore pr studimin e gjuhs, t letrsis dhe t kulturs kom248

btare n prgjithsi. Madje sa i prket mendimit kritik t ktij krahu t letrsis shqipe mbizotroi vetdija se letrsia nuk sht form e ideologjis dhe as superstruktur e thjesht shoqrore, por art i fjals q ka ligjsorit e veta specifike t krijimit dhe t funksionimit estetik. Pati edhe autor q solln pikpamje dhe prvoj t reja n studimin e letrsis. Mirpo, n kushtet e censurs ideologjike dhe t diktatit njpartiak, kan ekzistuar edhe kufizime t ndryshme q e kan cenuar si krijimtarin e mirfillt letrare, ashtu edhe kritikn dhe shkencn e letrsis. Ka pasur periudha, vepra dhe autor q jan favorizuar pr arsye ideologjike, por edhe vepra, autor e formacione stilistike q jan ln n harres ose edhe jan injoruar krejtsisht pr arsye jashtletrare. Shembulli i Fishts, i Konics, i Lumo Skendos, Ernest Koliqit etj., jan tashm tejet t njohur. Po ashtu edhe i disa rrymave dhe formacioneve si simbolizmi, ekspresionizmi, futurizmi etj., elemente t t cilave hasen n krijimtarin e Nolit, t Asdrenit, t Lasgushit, t Migjenit, t Petro Markos etj. Shum autor dhe vepra t letrsis bashkkohore shqipe po ashtu qen ekskomunikuar pjesrisht ose krejtsisht pr shkak t biografis s shkrimtarve. S kndejmi, nevoja e rishikimit dhe e rivlersimit t procesit historiko-letrar t letrsis shqipe shtrohet si nj domosdoshmri e kohs. Si periudh m komplekse dhe m problematike n kt aspekt shfaqet letrsia e shekullit XX dhe posarisht ajo e paslufts. - Gjat puns Suaj, si del nga librat q keni botuar deri tani, veanrisht Struktura e zhvillimit t poezis s sotme shqipe (1945-1985), Ort e poezis etj., shihet qart se vmendje t veant i keni kushtuar poezis, duke u marr gjersisht me t dhe duke e trajtuar n rrafshin gjithprfshirs. A mendoni se i
249

keni br trajtim t drejt asaj t paktn n rrafshin estetik? - Vlersimin pr punn time mund dhe duhet ta japin t tjert, kuptohet njerzit kompetent, shum prej t cilve edhe e kan br at, sepse mendimi im lidhur me to sht pothuajse i parndsishm. Mirpo, mund t them me knaqsi se veprat q i prmendt, si Struktura..., ashtu edhe Ort..., edhe pse jan shkruar dhe botuar para vitit 1990, u rezistojn kritereve t kohs dhe vazhdojn t lexohen e t citohen njsoj si n kohn kur jan botuar. Si autor i tyre mund t them se n to jan br prpjekje q letrsia dhe posarisht poezia e sotme shqipe t trajtohen n mnyr integrale e objektive dhe me kriteret e kritiks bashkkohore, e cila v n plan t par tekstin letrar me vlerat e tij gjuhsore, stilistike etj., duke e shikuar at n kontekstin historik, kulturor dhe shpirtror n t cilin shfaqet dhe funksionon ai.

POEZI SHKRUAJN SHUM NJERZ, POR POET BHEN PAK

- Jemi dshmitar t faktit se sot shkruhet dhe botohet shum poezi, me nj ritm e tempo gati marramendse. N kt kaos kriteresh na kujtohet mendimi i Lotreamonit se poezi do t shkruajn t gjith e jo vetm disa persona. do t thot kjo? A sht e mundur t gjith t krijojn poezi? - S pari mendimi i poetit frng Lotreamon (Isidore Ducase Lotramont) se poezi do t shkruajn t gjith e jo vetm disa njerz t zgjedhur (interpretim i lir apo parafrazim?) duhet t shihet n kontekstin n t cilin sht shqiptuar dhe, natyrisht, n origjinal e jo n prkthim, gj q n kushtet n t cilat u prgjigjem pyetjeve t ksaj interviste (n kushtet e pushimit n vendlindje) nuk jam n gjendje
250

ta bj, - e, sa m kujtohet, mendimi i Lotreamonit, i njohur si poet i protests kundr institucioneve t konservuara dhe shijes s standardizuar, ka theks qesndiss e ironik - ndrsa konstatimi Juaj se sot te ne shkruhet e botohet shum poezi (dhe jo vetm poezi, por edhe libra t tjer) sht i drejt dhe i sakt. Pse ndodh kshtu un nuk mund ta them me siguri, s paku jo ktu dhe tani, sepse kjo gj do t krkonte sondazhe dhe analiza t gjithanshme, mirpo sikur vjen duke mu prforcuar bindja se ky vrapim marramends pr tu br poet etj. edhe nga njerz q nuk kan fare predispozita pr kt profesion, sht nj trend i prkohshm, q, me kalimin e kohs, do t vij duke rn gradualisht. Prse? Sepse, poezia sht, megjithat, art elitor, aristokratik, q krkon talent t lindur, shije t holl, sens pr fjaln dhe efektet e saj muzikore e semantike; temperament, frymzim, pun kmbngulse me vargun, ritmin, fjaln etj. Poezi shkruajn, m n fund, shum njerz, kudo n bot, por poet bhen shum pak; poet q mbeten, qoft edhe me disa poezi. Jo m kot poeti yn i shquar lirik, Lasgush Poradeci, mbase i vetmi poet absolut shqiptar (n kuptimin parnasist, malarmean t fjals), e kishte zakon t thoshte se edhe poett m t mir nuk arrijn t krijojn m shum se dhjet-pesmbdhjet poezi t mira, t paarritshme. - N librin Tuaj m t ri Alternativa letrare shqiptare u keni dhn prgjigje disa shtjeve t ndjeshme t letrsis son, si sht problemi i disidencs etj. N nj mnyr mund t thuhet se ky libr ka ndikuar q tu ndalet hovi spekulimeve dhe glorifikimeve, mistifikimeve e shtrembrimeve q i bhen letrsis son, veanrisht asaj t paslufts, por edhe t tradits. Por me siguri kan mbetur pa prgjigje edhe shum shtje t tjera. Ju, me
251

siguri keni menduar gjersisht pr to. A mund t na thoni cilat shtje t tjera t ndjeshme kan mbetur pa prgjigje? - Libri Alternativa letrare shqiptare, si e thot edhe vet titulli dhe si e konstatoni edhe Ju, sht shkruar me qllim q tu jepet prgjigje disa shtjeve t ndjeshme e specifike t letrsis shqipe t paslufts, si sht problemi i rrymave dhe i ideve alternative letrare n raport me rrymn zyrtare t realizmit socialist dhe n kt kontekst edhe i disidencs letrare, pastaj problemi i raportit t letrsis me politikn; shtja e censurs dhe e autocensurs; tema t tij jan edhe: letrsia dhe Evropa; letrsia dhe demokracia; letrsia e burgjeve - vlerat dhe mistifikimet etj. Ky libr, pos q synon tu jap prgjigje ktyre pyetjeve dhe ti rehabilitoj shkrimtart e mohuar prej diktaturs komuniste dhe kritiks zyrtare zhdanoviste, tenton tu kundrvihet spekulimeve dhe mistifikimeve t shumta q bhen n emr t persekutimit e t disidencs, duke treguar se tekefundit ato nuk luajn kurrfar roli n vlern estetike t veprs dhe se vetm ajo e prcakton vendin e akcilit shkrimtar n hierarkin e vlerave t letrsis kombtare... Meqense botuesi m pat caktuar nj afat pr dorzimin e dorshkrimit nuk arrita ti prfundoj portretet e disa shkrimtarve q me jetn dhe veprn e tyre dramatike meritonin t gjenin vend n t, si jan, fjala vjen, Musine Kokalari, Adem Demai, Bilal Xhaferi e ndonj tjetr. E, sa u prket pyetjeve q kan mbetur pa prgjigje n kt vepr m duhet t mendoj ende.

252

BOTA SHQIPTARE DUHET T NDRTOHET SIPAS VIZIONIT T KRIJUESVE T SAJ T MDHENJ

- N astet e ndrlikuara t historis, si jan edhe kto q po i jetojm, shkrimtart gjithnj kan qen udhrrfyes t popullit t vet. Bie fjala rilindsit ishin ata q i zgjuan shqiptart nga gjumi mesjetar dhe i pajisn me vetdije kombtare, gj q u kurorzua me lirimin nga Perandoria Osmane. Natyrisht, ndikimi i shkrimtarve nuk ka ndryshuar as sot e ksaj dite. Mjafton t kujtojm Kadaren, vepra e t cilit sht br ushqim dhe udhrrfim shpirtror pr do shqiptar. N nivel qndron, sipas Jush, ky ndikim te shkrimtart e tjer? - Kam prshtypjen se te popujt e vegjl e me fat tragjik historik, si sht edhe populli yn, mbimohet roli i shkrimtarit dhe i letrsis n jetn e kombit. Romantiku anglez Persi Bish Shelli thoshte se poett jan ligjdhnsit e papranueshm t bots. Poett e sotm, t zhveshur nga aureola romantike e profetit dhe e misionarit, mendojn se poezia nuk mund ta ndryshoj botn dhe se atdhe i vrtet i saj sht gjuha n t ciln shkruhet ajo. E vrteta ndoshta qndron midis ktyre dy skajeve: dakord, poett nuk mund ta ndryshojn botn, por ata q jan t obliguar ta bjn kt duhet ti ken parasysh ndrrat dhe vizionet e poetve. Bota shqiptare sot (dhe nesr) mund t ndrtohet sipas vizionit q ofrojn n veprat e tyre shkrimtart dhe intelektualt e mdhenj t kombit si jan Ismail Kadareja, Rexhep Qosja e shum t tjer. - Meq sot do gj lidhet me politikn, na lejoni tJu shtrojm nj pyetje q ka t bj me letrsin dhe politikn. Mbase, si thot, prsri, Kadareja, shkrimtari kur shkruan edhe pr lulet dhe fluturat, edhe ather sht i przier n politik. mendim keni
253

Ju pr raportin: shkrimtari dhe politika? - shtja e raportit midis shkrimtarit dhe politiks mund t shihet n dy plane: n rrafshin e angazhimit praktik t shkrimtarit n jetn politike t vendit t vet (Dante, Hygoi etj.) dhe n rrafshin e vendit q z politika si dimension i jets n veprn e tij letrare (n roman, n poezi, n dram etj.). Nuk do mend se shkrimtari, veanrisht n koh t trazuara e dramatike pr fatin e kombit q i takon, nuk mund t jet indiferent ndaj ngjarjeve dhe proceseve politike t kohs, pra nuk mund t jet politikisht hermafrodit. Por ai nuk duhet t sillet n mnyr inferiore ndaj politiks s dits; ti bj lajka oligarkis politike dhe t bhet poltron i saj. Qndrimi i tij ndaj rrjedhave politike n jet dhe n vepr duhet t jet kritik dhe largpams. Shkrimtari flet me ardhmrin. Flaka e vllazrimit (Shkup), 27-28. VII. 1996. Intervistoi: Ahmet Selmani.

254

III. FLET NGA DITARI

255

256

KOHA SHT E MASKARENJVE, PO ATDHEU I SHQIPTARVE!

E enjte, 6 janar 1994 Hym n Vitin e Ri: n vitin 1994. Shekulli po i afrohet fundit. Jemi n prag t vitit dy mij. N prag t mileniumit t tret. Futurologt parashohin ndryshime n hartn politike t Ballkanit dhe, n kt kuadr: bashkimin e Kosovs me Shqiprin apo krijimin e Shqipris s madhe, si thon ata. Fjala e tyre n vesh t zotit, i thon nj fjale. N orn 11, n Institutin Albanologjik, mbledhja e kryesis s FISH-it. Bisedojm pr planin e puns pr kt vit. Propozoj q t mbajm nj tribun shkencore pr Konferencn e Bujanit me rastin e 50-vjetorit. Bujani sht nj nga ngjarjet m t mdha t historis son m t re. Merremi vesh q tribuna t mbahet t enjten e ardhshme po n kt koh. Referues kryesor: dr. Tahir Abdyli, historian. Pas mbledhjes, duke shkuar pr nj kafe te Koha, ku rndom rrin krijuesit dhe intelektualt, m sillen n mend fragmente nga Rezoluta historike e Bujanit: Kosova e Rrafshi i Dukagjinit asht nji krahin e banueme me shumic nga populli shqiptar, i cili si gjithmon ashtu edhe sot dshiron me u bashkue me Shqipnin. N mbrmje, deri n ort e vona t nats, dgjohen krismat e bashkqytetarve tan serbo-malazez q festojn Bozhiqin.

257

E premte, 7 janar Qlloi q kjo e premte apo e xhuma, si i thoshin prindrit e mi t ndjer, t ishte pr mua disi dit e t vdekurve. Paradite, me kolegt e Degs dhe t Fakultetit, shkojm pr ngushllime te familja e prof. dr. Shefqet Pllans, i cili vdiq papritmas kto dit n moshn 65-vjeare. N mbrmje, me dr. Zekeria Cann, prof. Hasan Mekulin, dr. Ymer Jakn, prof. Isak Shemn etj., marrim pjes n nj ceremoni t rastit n fshatin Trpez t Vitis. Familja Murtezi prkujton Saqip Murtezin, t vrar 49 vjet m par, bashk me 32 t tjer (n masakrn e njohur t Gjilanit), nga ata q e quanin veten lirimtar. Tregojn se kur u vra Saqipi (kushri i nacionalistit t njohur t ksaj ane, Hysen Trpezs) ishte fmij, 16-vjear. Megjithat, ata, t vetquajturit lirimtar, nuk e kursyen. M bn prshtypje fakti q ai, si ai dshmori i nj vjershe t D. Agollit, nuk ka ln fotografi pas vetes. Nj piktor nga Ferizaj ia ka br portretin sipas fotografis s t vllait dhe sipas prshkrimit t t afrmve. Sm hiqet sysh portreti i Saqip Murtezit varur n odn e kushririt t tij, Demushit. Syt e ktij martiri 16-vjear, t pushkatuar 49 vjet m par dhe pikrisht m 5 janar 1945, sikur pyesin: po ndodh me ne? do t bhet me Kosovn? E shtun, 8 janar N lajmet e ors 11,30 pr bashkatdhetart dgjoj: Viti 1994 do t jet vit i paqes n Ballkan... Nga konferenca e djeshme pr shtyp e LDK-s.

258

E, n Kosov, eksodi vazhdon. Vazhdon hemorragjia. Sheshi prball Pallatit t Shtypit, prkatsisht Panorams, ku tash Bujku dhe Zri paguajn qira (n shtpi t vet), sht prplot njerz. Kryesisht t rinj... Vetm sot, deri n orn dymbdhjet, u nisn 12 autobus. Pr Gjermani, pr eki... Spastrimi etnik mund t bhet edhe n mnyr t qet. Pa luft. M dhemb koka. Prpiqem t mendoj pr dika tjetr. Im bir, Driloni ndjek nj kurs pr kompjuter, q e financon Fondacioni Soros, ndrsa ime bij, Doruntina (nxnse e klass s gjasht), m thot: Babi, deri n vitin dy mij, kush sdo t dij ta prdor kompjuterin, do t jet analfabet!.... (Un shkruaj ende me dor e me makin). Timka ka shkuar pr pushime n Strug. Kthej n Comtrade, n Kurriz. Drejtori i firms, ing. Enver Doko, m flet gati dy or pr misterin e quajtur computer dhe pr mundsit e tij t pakufizuara... Natyrisht, edhe pr mimet. Vazhdon dhembja e kres. E diel, 9 janar Edhe pse qysh prej largimit masiv nga puna shqiptarve n Kosov pothuajse t gjitha ditt u jan br t diela, e diela, megjithat, e ka fytyrn e vet t veant. sht disi e qet, e heshtur dhe - melankolike. Mu pr kt e diela m duket e prshtatshme pr poezin. Kam n dor dorshkrimin me poezi t zgjedhura t poetit Agim Spahiu: Njeriu mbi Pikllim. (Botuesi, Buzuku, ka krkuar q t jap mendim pr t, pra t jem recensent).

259

N momentin kur duhej t hynte n shtyp ky libr, erdhi lajmi i kobshm: vdiq poeti Agim Spahiu. Nj vdekje aksidentale, n rrethana pak a shum misterioze. Pr mua q adashin tim poet e kam njohur edhe si njeri (ndonse e kam takuar vetm nj her n jet) ky qe nj lajm trondits, nj mandat e vrtet. Poeti i talentuar nga Kuksi, Agim Spahiu, nuk arriti ta shihte kt botim q e priste me aq mall, ashtu si nuk arriti ta shihte asnjher n jet as Kosovn, t ciln pothuajse e ka lajmotiv t poezis s vet. Botimi i nj libri me poezi n Kosov - i shkruante ai mikut t tij, Sh. Dibranit (q jeton e punon n Zvicr) - ka qen dhe mbetet ndrra ime. Kjo ndrr nuk arriti t bhet realitet n t gjall t poetit, i cili, i dehur, i sinqert dhe ngapak naiv (si t gjith poett) kndonte: Kam shum pun pr t br dhe skam nge t vdes!.... E hn, 10 janar M pyesin njerzit: po ndodh n Prosperitet? U prgjigjem: se di as vet! Nuk e kam t qart. E di q Maqedonia u b shtet: u pranua n OKB dhe u njoh nga Bashkimi Evropian (e po ashtu edhe nga qeveria shqiptare), kurse pozita e shqiptarve q jetojn n t jo vetm q su prmirsua, por n disa aspekte edhe u keqsua. E di se n Kushtetutn e Maqedonis shqiptart figurojn si nacionalitet (lexo: pakic kombtare). E di se PPD-ja, partia m masive e shqiptarve n Maqedoni, organizoi Referendumin pr Autonomi Politiko-Territorriale, por hoq dor
260

prej tij, kurse krkesa pr t qen shtetformues nuk dha deri m sot kurrfar rezultatesh. E di se PPD-ja hyri n koalicion me ish-komunistt maqedonas mu n kohn kur ky koalicion i duhej diplomacis maqedonase si argument pr njohje ndrkombtare. E di se n postet e ministrave, t zvendsministrave e n funksione t tjera, nga radht e shqiptarve jan zgjedhur kryesisht njerz politikisht t komprometuar, q kurr skan ar kokn pr shtjen kombtare. E di se n Bit-Pazar (e gjetiu) vriteshin shqiptar, kurse disa antar t kryesis s Prosperitetit hanin darka e vallzonin me grat n restorantet e Shkupit a t Tetovs. E di se jan humbur anta me pare npr aeroporte dhe se jan harxhuar miliona marka pr blerjen e armve, q prfunduan n duart e policis maqedonase dhe shkaktuan burgosjen (e edhe vdekjen) e njerzve t pafajshm... (E ashtuquajtura afer e armve shtron shum dilema e pikpyetje, prapa t cilave fshihen lojra e inskenime perfide politike e policore!). E di se ambasadori gjerman n Gjenev, z. Gert Arens ka thn se nuk e di se krkojn shqiptart n Maqedoni! E di se n PPD veprojn dy rryma, q e pandehin veten secila legale e legjitime, por edhe se ato nuk dallojn shum pr nga strategjia politike. T gjitha kto i di, por ka edhe shum t tjera q nuk i di. Me siguri. Dhe ndodh q srish m pyesin njerzit (ashtu si e pyes edhe un veten): kjo q ndodh n Prosperitet sht prpjekje pr nj politik m kombtare apo luft pr pushtet?
261

I lexoj intervistat dhe deklaratat e t dy palve: ka ska n to! Vlojn nga akuzat, shantazhet, intrigat. Nga diletantizmi dhe servilizmi politik. Dgjoj pr ecejaket e grupeve dhe t individve npr Maqedoni e jasht saj dhe sidomos t ministrave e deputetve, q i kan n dispozicion edhe Mercedest zyrtar... Dgjoj, shoh, lexoj dhe m vjen t klthas: ka shum injorant, matrapaz e pehlivan n skenn politike shqiptare. sht koh e tyre kjo duket dhe ata din ta shfrytzojn si duhet! E, megjithat, megjithat: Koha sht e maskarenjve, po Atdheu i shqiptarve! - thot poeti i hakrruar. E mart, 11 janar N Prishtin e marta sht dit tregu. E n treg t Prishtins ka gjithka! N koh t fundit shitblerja nuk bhet m me dinar, por me deviza, kryesisht me marka (1 kg. moll - 1 DM, 10 DM - 50 kokrra vez e kshtu me radh). Dinari, ndjes past, vdiq! N prag t Vitit t Ri. Nuk mundi ta prballonte smundjen e tij kronike: hiperinflacionin. Me vozhdin Karagjorgje dhe sivllezrit e tij nuk mund t blesh, me nder, as letr toaleti apo kartabythje, si do t thoshte Jakov Xoxa. (Kt fjal e kam hasur te Juga e bardh). N afrsi t tregut, ku shkoj rrall e me prtim, ndodhet shtpia ku tash sa koh nj her n jav takohemi gjysmilegalisht un dhe studentt e mi. do t premte, n orn 12, kuvendojm pr artin dhe letrsin n odn e miqve t zotit Ahmet, n rrugn Vllazrim-bashkim nr. 70. E, n ndrtesat e fakulteteve, q ruhen nga engjjt e kaltr, shullhen gjer e gjat vllezrit tan t deridjeshm. far ironie! O tempora, o mores!
262

E mrkur, 12 janar 1994 Gjat gjith ktyre ditve, prejse e mbaj kt ditar pr lexuesit e Flaks, kam pasur nj breng: a do t arrij tia drgoj me koh tekstin gazets dhe si? Me kto vshtirsi komunikimi q jan krijuar, veanrisht n koh t fundit, mes Kosovs dhe Maqedonis, kjo ssht pun e leht. N rrugn Prishtin-Shkup ka koh q ka zn prit nj kuedr, sa e re, aq edhe e vjetr, q i thon: kufi. Tagri i saj (i tij) sht i rnd: pritje t gjata, pasaporta t pastra (pa vuln Qafasan!) dhe, tash s fundi, edhe 10 DM pr person. Kaucion! Edhe m keq: rindarje e tokave shqiptare, integrim i mtejshm kombtar! Megjithat, ky ditar, q paraqet vetm nj pjes t asaj q prjeton njeriu gjat nj jave, brenda shtat ditsh e netsh, duhet tu shkoj patjetr lexuesve. Dhe do tu shkoj! Fjala, sikurse fantazia, nuk njeh kufij. Ditar javor. Botuar n gazetn Flaka e vllazrimit m 14 janar 1994.

263

NE JEMI NJ!

DOBRO DOJDOVTE VO TIRANA!

Ditt e fundit t janarit qndrova n Shqipri, ku mora pjes n veprimtarit q u organizuan n 60-vjetorin e lindjes s Kadares n Gjirokastr dhe n Tiran. Nga Shkupi n Tiran dhe anasjelltas udhtova me aeroplan; me aeroplanin e kompanis Avioimpex. Pjesa drrmuese e udhtarve: njerz familjar, student, biznesmen, intelektual etj., kuptohet shqiptar; aty-ktu edhe ndonj tregtar a diplomat i huaj. Stjuardesa, q kryen punn e zakonshme t spikeres n kso rastesh, flet vetm maqedonisht dhe anglisht. Mu duk e pazakonshme, pr t mos thn edhe absurde kjo gj q n fillim, s paku n kt relacion, ku udhtoja pr her t par n vij ajrore. Mirpo, befasia u b edhe m e madhe kur aeroplani ateroi n aeroportin e Rinasit dhe stjuardesa na u drejtua me fjalt: Dobro dojdovte vo Tirana! Merreni me mend: shqiptari i shkret, i ksaj ane (nga Kosova e Maqedonia), i cili, n vendin ku jeton, n do hap ndeshet me murin e gjuhs zyrtare dhe detyrohet t komunikoj ekskluzivisht (me goj e me shkrim) serbisht a maqedonisht, niset t shkoj n vendin am; e paguan biletn sa sbn n ndonj agjenci kombtare me emr kumbues (Drini, Shqiponja etj.); i hip aeroplanit n aeroportin e Shkupit pasi kalon njqind pengesa pr t arritur deri aty dhe kur arrin n Rinas, n aeroportin e kryeqytetit t vet, i prgjruar pr t dgjuar nj fjal shqip, pritet me fjalt: Dobro dojdovte vo Tirana!. (Mir se
264

vini n Tiran!). Ai sht msuar ti dgjoj tr jetn: dobrodojdet n Shkup (prkatsisht Skopje), n Ohr (prkatsisht Ohrid) etj., por se edhe n Tiran do t pritet me kto fjal, kjo si ka shkuar kurr ndrmend. Athua aviokompania q nga kto udhtime nxjerr fitime t majme, nuk paska mundsi t gjej nj stjuardes (a stjuard) shqiptare, q udhtart shqiptar n Rinas ti prshndes me dy fjal shqip?! Dhe a thua stjuardesa maqedonase (a fardoqoft) nuk paska mundsi ti msoj dhe ti shqiptoj dy fjal shqipe - nj prshndetje t thjesht?! Kush ka faj pr kt? Sdo mend fajin e ka pala shqiptare, e cila, ndryshe nga partnert e saj afarist, san kokn pr kto imtsira, nse mund t quhet imtsi qndrimi ndaj gjuhs amtare, prkatsisht mosprdorimi i gjuhs shqipe n territorin shqiptar! Dobro dojdovte vo Tirana!. Ska gj m fantastike sesa realiteti, do t thoshte Dostojevski. Apo ndoshta ky detaj flet m s miri pr pozitn aktuale t Shqipris dhe t Shqiptarve n Ballkan?!

N VENDLINDJEN E SHKRIMTARIT
N Gjirokastr arritm, pas nj rruge t gjat 5-6 orshe, n mbrmje. Binte shi si n poemat e Kadares. Udhtova me Gj. Zhejin e D. Dilaverin, me makinn e Akademis s Arteve, ku prof. Gjergji tani sht emruar rektor. Qndruam para Hotelit, n qendr t qytetit. Hotel-Turizmi, si i thon ende (ktu kam fjetur para 20 e sa vitesh), tani i privatizuar, ka vetm dy dhoma t lira. Njra me dy shtretr, tjetra me nj. Pa banjo, pa ngrohje. Nuk ka as telefon. As fqinjt e tij pak m sipr, dy hotele m t vogla q u ngjajn bujtinave, skan tele265

fon. Shkojm n post, npr shi. sht gati e shkret. Dy-tre klient dhe dy puntor, nj femr dhe nj mashkull. Marr n telefon shefen e departamentit t letrsis, znj. Republika ulli. Lajmroj ardhjen. N pauz midis dy telefonatave, npunsja kureshtare e posts m pyet si pa t keq: Kosovar?. Shqiptar! - ia kthej me t njjtin ton. Kthehemi n hotel. Ulemi n restorant t ham dark. Kamerierja q na shrben thot: Palo koh! (Koh e keqe!). Ndrsa po hanim me dy kolegt, Gjergjin e Dilaverin dhe shoferin (nj djal i heshtur nga Lini i Pogradecit), arrijn rektori i Universitetit, z. Ilir Bozgo dhe sekretari, q ktu i thon kancelar. Pas darks, zbresim posht (n t dal t qytetit) n nj kompleks turistik q quhet ADI PETROL. Aty sht br rezervimi pr mua si mysafir, kurse tiranasit vendosen tek Turizmi, tani pron e njfar Galipi. Kompleksi turistik Adi Petrol, i ndrtuar rishtas, sht i mrekullueshm. Me pomp benzine, parking, supermarket, me restorant shum t gjer posht e dhoma fjetjeje sipr. Si t ishe n Zvicr. Korridoret t stolisura me piktura me motive kombtare. Dhomat t pajisura me televizor, me ngrohje qendrore, me uj t ftoht e t nxeht n do koh... Kur ndalen dritat, aktivizohet agregati. Shrbimi dhe gjithka tjetr sht n nivel. Ka male nga hoteli atje lart. Duket se aty qndrojn kryesisht biznesmen (tregtar grek e shqiptar), politikan (fytyra t njohura nga ekrani) etj. Nikoqirt na thon se Gjirokastra po zbret posht. Qyteti i vjetr po braktiset. Dm. T nesrmen, para se t fillonte Sesioni shkencor kushtuar veprs s Kadares, me poetin dhe pedagogun e ri Gzim Basha dhe kolegun e tij Roland Zisi, shkojm pr vizit te shtpia e lindjes e shkrimtarit. Nj pjes t rrugs e bjm me makin (gjer te gjimnazi Asim Zeneli),

266

pastaj zbresim rrugicave me kalldrm. M kujtohen vargjet e vjershs s hershme Poezia, t shkruar n vitin 1959, larg atdheut, diku n Jalt: Poezi, Udhn gjer tek un si e gjete Mamaja ime shqipen mir se di Letrat si Aragoni i shkruan pa pik dhe presje. Babai u end n rini n t tjera dete; Po ti erdhe Duke ecur npr kalldrmin e qytetit tim t gurt, t qet Trokite drojtur n shtpin trekatshe Nr. 16. Shtpia, ku 60 vjet m par ka lindur shkrimtari yn i madh, sht vrtet trekatshe dhe mban ende n der nr. 16. Asgj tjetr. Asnj shenj. Asnj pllak. Shtpia e vjetr familjare e Kadarenjve, ende su sht kthyer pronarve t saj t vrtet. Aty, ende banojn dy familje gjirokastrite, prej t cilave njra minoritare. Pasi e soditm gjat nga jasht, hym brenda n hajat si n ndonj llagm. Kur, befas, si t dilte nga kapitujt e Kroniks..., nj plak e mome q flet si pr vete: - krkoni? Harvallin e Kadares?! Shoqruesit m shpjegojn se harvalli do t thot grmadh. ti themi plaks? At krkojm - harvallin. Krkojm fmijrin (dhe djalrin) e shkrimtarit. Dhe tonn. Krkojm kohn q skthehet m. Parajsn e humbur.

267

DY KOLOS T BOTS SHQIPTARE

Sesioni shkencor kushtuar veprs s Kadares fillon, sipas programit, n orn 10. Mbahet n lokalet e Universitetit Eqrem abej, q sht edhe organizator i tij. Sesionin e hap, si sht e udhs, rektori Bozgo. Pastaj, kryesuesja, ia jep fjaln zotit Zheji, i cili lexon nj tekst t shkurtr n form prshndetjeje. I treti, jo sipas radhs, por n shenj respekti, vij un. Kumtesn (Koncepti poetik i Kadares) e kam pak t gjat, kurse publiku (kryesisht student) nuk m duket edhe aq i disiplinuar. E shoh t udhs, prandaj, q para se ta filloj leximin t bj nj hyrje t shkurtr, e cila sht njkohsisht edhe nj lloj prshndetjeje. Un kam br rrug t gjat pr t ardhur ktu, - them - prandaj do t m falni nse e zgjas pak.... Pastaj prmendi emrat e abejt dhe t Kadares si dy kolos t kulturs shqiptare, q t dy nga qyteti i Gjirokastrs; respektin e madh pr veprn e tyre n Kosov dhe n viset e tjera shqiptare kndej kufirit. Kto fjal, ashtu sikurse edhe kumtesa, t ciln e lexova, megjithat, duke br aty-ktu ndonj shkurtim t vogl a prfolje, u pritn me duartrokitje. Pasojn edhe kumtesat e tjera, pothuajse secila m e mir se tjetra: Universi letrar i Kadares n rrjedhat e letrsis shqipe (Roland Zisi), Tipologjia e romaneve t Kadares (Dilaver Dilaveri), Evoluimi i mjeteve dhe i teknikave shprehse n poezin e Kadares (Muharrem Jakupi), Kadareja pr fmij (Tasim Gjokutaj), Poetika e romaneve t Kadares nga Klara Kodra (n munges t autores lexohet nga kryesuesja e Sesionit), Shkrimtari dhe studiuesi prmes eseistiks nga Republika ulli (e cila edhe e kryeson Sesionin), Dukuria e hipertekstit n krijimtarin e Kadares nga Gzim Basha etj. Befason pr t mir niveli i lart teorik i kumtesave t studiuesve t rinj. Nga kolegt nga Tirana, n Sesionin e Gji268

rokastrs mori pjes edhe studiuesi i njohur, dr. Jorgo Bulo. Ardhja e Kadares n prozn shqipe - titullohet kumtesa e tij. Titull gjithsesi i gjetur e inventiv, kuptohet n analogji me esen e njohur t Kadares: Ardhja e Migjenit n letrsin shqipe. Interesant sht gjithashtu edhe paralelizmi q trheq ky autor midis s res q i solli Migjeni letrsis shqipe n vitet 30 dhe Kadareja, n prmasa edhe m t gjera dhe sidomos romanit shqiptar, nga vitet 60 e kndej. N parathnien e librit Eqrem abej - Nj jet kushtuar shkencs (1990) t profesor Shaban Demirajt, t shkruar nga I. Kadare, ndr t tjera, thuhet: Kam patur fatin ta njoh e ta takoj shum her Eqrem abejn. M shum se i njjti qytet ku kishim lindur, na bashkonte mbar gjuha shqipe, ajo q flitej nga jugu n veri, e prtej kufijve e prtej detit e oqeanit Atlantik.... N Gjirokastr, n vendlindjen e prbashkt t ktyre dy gjenive t gjuhs, t letrsis shqipe e t shkencs shqiptare, kt fundjanar t vitit 1996, na bashkoi vepra e madhe e Kadares, e cila lexohet e mohet kudo ku flitet gjuha shqipe: n Jug e n Veri; n Kosov e n Shqipri, por edhe prtej kufijve gjuhsor t shqipes - prtej deteve e oqeaneve.

ORHANI NGA LLOJANI DHE KOSTA NGA JANINA

N Gjirokastr, n lokalet e Universitetit, takoj edhe katr student shqiptar nga Maqedonia q studiojn ktu n deg t ndryshme: kimi, biologji, anglisht etj. Dy jan nga Kumanova, njri nga Kalishta e Strugs, kurse i katrti m duket nga Tetova. Pedagogt e tyre flasin mir pr ta e posarisht pr njrin prej tyre q quhet Orhan. Orhani, nj zeshkan simpatik q sna u nda gjat tr kohs, sht nga Llojani
269

i Kumanovs. sht interesant ta dgjosh djaloshin nga Llojani se si e flet gjuhn letrare si t ishte gjirokastrit i lindur. sht ramazan dhe prej Orhanit msoj se ata - studentt nga Maqedonia - agjrojn. Ndikimi n formim sht duket m i ngadalshm sesa ndikimi n t folur... Ditn q do t mbahej Sesioni, n holin e Universitetit E. abej, m del prpara nj fytyr disi e njohur. E shoh, m sheh dhe, pas nj hezitimi t shkurtr, t dy prnjher e identifikojm njri-tjetrin. sht Kosta (Mizis) nga Janina, q aty nga fundi i viteve shtatdhjet pat qndruar dy vjet n Prishtin pr specializim. Tani jep letrsi greke ktu, n degn e greqishtes. M pyet pr I. Goin, E. Mehmetin, Sh. Pllann etj. Nuk di q ka vdekur ky i fundit. Shihet q i ka ndrprer kontaktet me Kosovn. Kur ishte n Prishtin Kosta thoshte se sht arvanitas. Tani nuk e di. Nga ky mbaj mend dy vargje t nj knge t bukur lirike arvanitase. Nuk m jan shlyer nga kujtesa tash 15 vjet. Do ti vete prapa djalit, Si i vete era malit... sht zri i nj nne q prgjrohet pr t birin e larguar. Ku? N kurbet, n ushtri, n mrgim. E, mbase, edhe m keq: n varr. sht nj klithm q del nga nj shpirt i plagosur, por i vendosur ti vete prapa t birit, ashtu si era malit! Letrsia gojore, si e thot edhe abej, n Ballkan sht trualli ku mbshtetet letrsia e shkruar. Nga gjiri i saj jan mkuar edhe Kadareja, edhe Kazanzaqi e shum t tjer.

270

KADAREJA, PRSRI
N Tiran, duke pir kafe n Klubin e Lidhjes, gazetari (dhe poeti i ri) i Drits, R. Erebara, m pyet: - Cila poezi e Kadares ju plqen m s shumti? Pa menduar shum i prgjigjem: Mall. (sht nga vjershat e Kadares q e di prmendsh dhe q m plqen ta them shpesh). - E kan zgjedhur, - m thot Rudi, i cili, si kuptoj m von, m pasksh anketuar pr gazetn. Sjell npr mend morin e vjershave t preferuara t Kadares - nga ato t hershmet e deri te kto t vonat. Opcioni im i dyt sht: Ikja e Moisi Golemit - njra nga vjershat e hershme, por edhe m t mira, antologjike, t Kadares, q e hasim edhe te vllimi Shekulli im - 1961, edhe te Motive me diell - 1968, e edhe te libri me poezi t zgjedhura Poezi (Tiran 1979), duket n versionin prfundimtar, q mbyllet me zbrthimin semantik t emrit t personazhit, Gjeneral Moisi Golemit, n Gjeneral Moj-Zi. T dieln (pikrisht m datn 28 janar) del numri special i Drits kushtuar komplet Kadares. N t, krahas shkrimeve t tjera, edhe dy faqe me poezi t jubilantit, t zgjedhura nga kolegt e tij shkrimtar. Nj dit m par, t shtunn n mbrmje (m 27 janar), me B. London, Z. eln e Gj. Shkurtajn (J. Vrioni mungoi pr arsye shndetsore), marr pjes n nj emision t drejtprdrejt t TVSH-s pr Kadaren (gjithnj n shenj t jubileut), q zgjat plot nj or. Nuk m takon mua t flas pr emisionin (as q e kam par), por pata rastin ta shoh dhe t bindem edhe nj her se sa i madh sht ndikimi i televizionit si medium. As libri, as revista, as gazeta nuk arrin aty ku arrin televizioni, sidomos ai satelitor. Jan me dhjetra njerzit q m kan
271

prgzuar pr kt emision, t njohur e t panjohur, edhe n Tiran, edhe n Prishtin. Nga tr ajo mori prshndetjesh e urimesh lidhur me kt emision po veoj nj detaj. Ditn e fundit t qndrimit n Tiran, n mngjes, hyj n nj librari (pran Pallatit t Kulturs) pr ta bler shtypin. Aty po, gazeta sa t duash e turlifare, por edhe njerz jo pak brenda e jasht. Njri nga t pranishmit, kuptohet i panjohur, pasi m ndjek me shikim, m drejtohet me kto fjal: - Urime, profesor! T kemi ndjekur me vmndje! Kosovart e mnur i duam!. - T falemnderit - i them. Por, duhet t na doni t gjithve; t menur e t pamenur; t mir e t kqinj, se - skeni ku na oni! As ju ne e as ne ju!.... Sepse, Ne jemi Nj! Drita (Tiran), 7 prill 1996 dhe Brezi 9 (Tetov) nr. 12, 20 prill 1996 nn titullin: Binte shi si n poemat e Kadares.

272

BURGU. NJ EPISOD

(Dhjet dit e dhjet net n vetmi pr shkak t vizits n Shqipri)

Jam i vetdijshm, lexues t nderuar, se drama ime e vogl pr t ciln flet ky rrfim (15 dit burg t kaluara n Burgun e Qarkut n Prishtin, prej t cilave 10 dit e 10 net n vetmi), sht vetm nj grimcz e drams son t madhe kolektive, por po e shnoj si nj dshmi t represionit serb n Kosov dhe, mbase, edhe si nj prvoj q mund ti hyj n pun ndokujt.

TROKITJA E (PA)PRITUR N DER

M arrestuan m 1 korrik n mngjes, rreth ors 7.30. Isha ende n gjum, sepse, si zakonisht, kisha ndenjur von edhe nj nat m par, kur im bir, Driloni, i friksuar hyri n dhomn e fjetjes dhe m tha vetm nj fjal: Policia! Brofa nga shtrati, vesha shpejt e shpejt nj kmish e nj pal pantallona dhe dola te dera. Dy njerzit me uniform, t till far n kto vite jan shfaqur disa her n dyert e shtpis sime, qndronin aty n gjendje gatishmrie. - Ju jeni A. V.? - Po, un jam. - Ju keni nj dnim me burg prej 15 ditsh, a e dini? Prse nuk jeni paraqitur? (Ftesn pr ta vuajtur dnimin e kisha marr kaher). - Po, e di. Por, delikti pr t cilin jam dnuar un tashm nuk ekziston. Ligji pr t ashtuquajturn viz dalse sht suprimuar zyrtarisht, me vendimin e qeveris s Jugosllavis - u them. - Ne nuk
273

e dim at. At pun e di gjyqi. Ne zbatojm urdhrat. Duhet t vini me ne! - ma kthyen ata. I vetdijshm se m n fund po ndodhte ajo q e prisja me ankth (jo vetm un, por e tr familja) tash sa koh, sm mbetej tjetr pos t bhesha gati: Mir, po vij, ja sa t vishem... Lre dern el! - m urdhroi njri nga ata me ton pak m t lart. E afrova dern bukur fort, por nuk e mbylla krejt, natyrisht. Pas pak, pasi u vesha dhe i lash dy-tri porosi sime shoqeje, Fluturs, n shpejtsi, i shoqruar nga t dy polict, zbrita shkallt dhe u gjenda n rrug. M hipn n makin dhe m morn me vete. Revolet e tyre m preknin n ije si t donin t ma kujtonin se ku gjendesha dhe pr ku isha nisur. S pari m drguan n ndrtesn e ish-konviktit t shkollave t mesme n lagjen e Muhaxherve (t shndrruar n stacion milicie pas vitit 1981), m futn n nj zyr n katin e dyt dhe, pasi e pin kafen e mngjesit, m hipn prsri n makin dhe morn rrugn n drejtim t lagjes Dardania, ku gjendet selia e Gjykats pr Kundravajtje, e cila ma kishte shqiptuar dnimin me burg pr shkak t shkuarjes n Shqipri pa t ashtuquajturn viz dalse. (Disa muaj m par, m 8 nntor 1993, n vendkalimin kufitar n Han t Elezit, policia serbe ma kishte konfiskuar pasaportn pr shkak t vuls Qafasan n t). N ndrtesn e Gjyqit m lan t pres n korridor pran njrs prej zyrave, asaj q quhet zyra e prmbarimit dhe, pasi rregulluan duket shtjen e dokumentacionit, prsri m hipn n veturn e kaltr me vija t bardha, e cila tani au rrugs kryesore drejt stacionit tim t tret (dhe t fundit) pr at dit dhe disa t tjera m pas: burgut. Burgu i Qarkut n Prishtin ndodhet n kuadr t ndrtess famkeqe t SPB-s, n afrsi t ish-Banks s Lubjans, njrs nga ndrtesat m impozante t Prishtins, jo larg kompleksit t quajtur Qafa, q n kto dy-tre vitet
274

e fundit sht br jo vetm vendtakim, por edhe nj qendr e vrtet e krijuesve dhe intelektualve t kryeqendrs s Kosovs, t ciln vet ata e quajn me shaka Aleja e Shptimtarve t Kombit. Rrugs nga Gjyqi deri n Burg, njri nga polict (me gjas ishte mysliman nga t Sanxhakut), m thot: - Thon se keni qen agresiv n gjyq! - Agresiv? Jo. Aspak. Ndoshta do t mund t thuhej se kam qen dinjitoz! Asgj m shum.

KAM NJQIND ARSYE Q T SHKOJ N SHQIPRI!

M kujtohet fare mir ai gjykim. Mbaj mend do detaj. E di se m patn ln t pres dy or e gjysm n korridor dhe se m patn thirrur t fundit, pak para mbarimit t orarit t puns. Pyetjes s gjykatsit (seancn e kryesonte kryetari i Gjykats Komunale pr Kundravajtje, Zoran Ristiq) se a kisha qen n Shqipri dhe prse, un iu prgjigja me po, duke shtuar aty pr aty se kisha shum arsye q t shkoja n Shqipri. M kujtohet se gjat seancs, q zgjati gjithsej nja dhjet minuta (t tjert qndronin pothuajse nga nj or brenda), gjykatsi dhe daktilografistja dy-tri her patn shkmbyer shikime me njritjetrin. Duket se un isha pr ta nj klient pak a shum jo i zakonshm. Sepse, derisa t tjert e mohonin se kishin qen ose i fshihnin arsyet e vrteta t shkuarjes n Shqipri, duke thn, pr shembull, se kishin kaluar transit pr Itali, se kishin qen n free-shop pr t bler cigare, se kishin prcjell dik n kufi dhe se ashtu e kishin fituar vuln fatale n pasaport etj., un nuk bra prpjekje pr kurrfar fshehjeje a arsyetimi t ksaj natyre. Prkundrazi, bra t kundrtn. Kam njqind arsye q t shkoj n Shqipri! - i thash gjyqtarit serb. Ndrhyrjes s tij
275

pak ironike q ti prmendja s paku disa nga ato, iu prgjigja ksisoj: S pari, atje kam njerzit e mi, farefis dhe kushrinj. E, njerzit, si dihet, lindin e vdesin; kur lindin duhet shkuar pr urime; kur vdesin pr ngushllime. Kam qen pr ngushllim te vajza e halls, s cils i pat vdekur burri. S dyti, n Tiran kam miq, madje shum sish, disa prej t cilve i kam takuar me kt rast dhe, e treta, kryesorja: un jam profesor i letrsis n universitet dhe mua m intereson botohet edhe n Beograd, edhe n Tiran, edhe n Paris... M kujtohet gjithashtu se pata shtuar vetm edhe nj fjali: Un n Tiran mund ta blej Kafkn dhe Kamyn n do qoshe! Me kt doja ti tregoja gjykatsit serb se Tirana e sotme nuk sht ajo e djeshmja, se ajo sht sot qytet i hapur, ku prkthehen e botohen shkrimtart m n z modern evropian, emrat e dy prej t cilve i kisha prmendur jo rastsisht. T gjitha kto i pata thn pikrisht kshtu. Pothuajse pik pr pik, kuptohet serbisht. - Prse nuk e keni krkuar vizn jugosllave? - m pat pyetur gjyqtari. - Sa i prket vizs dalse, shtova un, at e kam krkuar dy her (pr informim t lexuesit po shtoj n parantez: hern e par, bashk me shum koleg t tjer, n tetor t vitit 1990, kur qem ftuar nga Akademia e Shkencave e Shqipris pr t marr pjes n nj kolokuium shkencor me rastin e 90-vjetorit t vdekjes s Naimit dhe hern e dyt, n qershor t vitit 1991, kur pata marr nj ftes individuale nga Lidhja e Shkrimtarve), por nuk m sht dhn. - Kshtu q hern e tret vendose t shkosh pa viz dalse? - Pikrisht kshtu. Ky qe dialogu q u zhvillua at dit, n seancn e mbajtur m 14. 4. 1994, midis meje, qytetarit A. V., t paditur pr kundravajtje dhe gjykatsit Zoran Ristiq, emri i t cilit serbisht (rastsi!), do t thot mu at q edhe emri im: Agim!
276

Pas nj muaji m erdhi vendimi: tre vjet marrje e pasaports dhe 30 dit burg! Ky ishte maksimumi q parashihnin dispozitat e ligjit n fuqi t pushtuesit pr kt lloj delikti.

RRUGS KALONIN VAJZA T BUKURA

T gjitha kto mu rikthyen n kujtes at mngjes korriku, aty n makinn e policis, n ato pak minuta sa zgjat rruga me makin n relacionin: Gjyqi pr Kundravajtje - Burgu i Qarkut. Tani kishte kaluar ora tet, por vapa ende nuk e kishte shtrir pushtetin e vet t plot. Ishte e hn, dita e par e javs dhe e muajit. Rrugs kishte shum njerz, q shkonin n drejtime t ndryshme, sikush n pun t vet. Binin n sy sidomos femrat e reja dhe t bukura, t veshura holl, t cilat ia shtonin bukurin qytetit at mngjes korriku, ndrsa shoqruesit e mi, t prjargur nga lakmia, m shpinin aty ku skisha qen ndonjher tjetr n jet - n burg. Dhe ja tani dyert e hekurta e t rnda ngjyrgri, me nj tabel sipr, n t ciln shkruan: OKRUZHNI ZATVOR PRISHTINA/ Burgu i qarkut Prishtin. (Mbishkrimi sht, sdo mend, vetm n serbisht, me shkronja cirilike, pr tu treguar shqiptarve rebel q hyjn aty, q n fillim, se ku jetojn, n shtet!) Dy miqt e vjetr m dorzojn; dy t tjer m marrin n dorzim. Hapet nj port tjetr e hekurt dhe sakaq gjendem n nj kthin gjysm t errt. Pastaj, hapet edhe nj der tjetr dhe m fusin n korridorin pran, tani prapa grilave. Mi marrin shnimet, gjeneraliet. Emri, mbiemri, vendlindja, datlindja, shkollimi, gjendja familjare etj. M pyesin a pi duhan, alkool, drog... Pastaj m fusin n nj zyr dhe m zhveshin nga t gjitha atributet njerzore. Ma heqin rripin e pantallonave, orn e dors, notesin e tele277

fonave, stilolapsin, t hollat (50 din., q mi huazoi nj djalosh n korridoret e ndrtess s Gjyqit dhe 20 DM, q m kishin qlluar rastsisht n xhep) dhe ca cikrrime t tjera. M japin nj revers. Pastaj, npr nj korridor t errt, n form gjysmharku, me mure t trasha e tavan t lart, m ojn n dhomn nr. 6 (e para n t majt), q quhet dhoma e pranimit. N prag t saj i nnshtrohem edhe nj kontrolli t rrept nga ana e nj gardiani trupgjat e t vrazhd. I dshpruar q sgjeti asgj n xhepat e mi t zbrazt, gardiani avdall nis t m mbaj ligjrat: Znash kuqni red? (E di rendin shtpiak?). E ke aty brenda. Lexoje! Hapi syt! Nuk guxon t shtrihesh! Nuk guxon t flesh! Nuk guxon t ulesh n dysheme! Nuk guxon t flassh me z t lart! T kndosh jo se jo! (Moj hapsane, t raft zjarri!... - mu kujtua vargu i nj knge, t ciln e di q nga fmijria). Kur hapet dera duhet t ngrihesh menjher n kmb e t marrsh qndrim: gatitu! Ktu nuk je n fakultet! Merr vesh? Zbathi kpuct! Ashtu! - grvallet pa pushim avdalli dhe, pasi e hap dern e WC-s prball, e mbyll bataren e tij duke e ngritur zrin pr nj oktav: Ovako ima da bude isto!/ T jet e pastr kshtu si sht!

KTU NUK JE N FAKULTET!

Dgjohet rrapllima e ders s rnd, tringllima e elsave t metalt dhe hapat e gardianit q largohet korridorit t gjat. Ai ik, un mbetem aty, brenda. N dhom ska njeri, pos meje. Nis ta studioj ambientin e ri. Katr shtretr, dy nga dy n kat; nj bank n vend t tavolins; katr karrige t thjeshta druri si ato npr shkollat tona fillore; dy tasa uji t plastiks; nj tabel shahu, nj kaset dhe nj korp

278

mbeturinash pran ders. Kto jan orendit e shtpis sime t re, ku do ti kaloj 15 ditt e ardhshme. Nj cop her qndroj n kmb, pastaj ulem n njrn nga karriget. Nuk kalojn as 10-15 minuta kur n dritarezn e ders s hekurt, q n zhargonin e burgut quhet shpijunk, shfaqet koka e gardianit trupgjat. Pasi krkon me z t lart si gjithnj q ta respektoj rendin shtpiak, q do t thot t ngrihem n kmb, t marr qndrim gatitu dhe ti v duart prapa, e hap dern dhe m urdhron: ec para! N fund t korridorit gjendet nj kthin e vogl, me nj lavabo e nj pasqyr n t, n t ciln qndron n kmb nj njeri me bluz t bardh: berberi. Berberi, nj djalosh simpatik njzet e kusur vje, i burgosur si un, sillet ndaj meje me respekt. Duket se m njeh. Marr vesh se sht prishtinas dhe se quhet Adnan. - Prof., duhet me ti heq flokt! - m thot me keqardhje. - Po mjekrn? - Edhe mjekrn. Patjetr? Patjetr. Kisha dgjuar se t dnuarve me dnime t shkurtra (pr kundrvajtje) rndom nuk ua qethin flokt, por pr mua duket nuk vlen ky rregull. - Bje punn tnde - i them. Ai e bn punn e vet ngadal dhe me kujdes. S pari mi heq flokt me makin, pastaj mjekrn me brisk. E shoh veten n pasqyr (e vetmja her q jam kqyrur n pasqyr pr ato 15 dit). Dukesha tjetr njeri. Disi m plak dhe m i ri njkohsisht. Gardiani trupgjat, q gjat tr kohs na kishte qndruar gati mbi krye, m kthen prsri n dhom. Varur n mur, n nj si qese najloni, gjendet Rendi shtpiak dhe lista e avoketrve t Prishtins me adresat dhe numrat e telefonit. Kjo sht e vetmja literatur, e cila mund t lexohet ktu. Me t parn duhet t njihet patjetr dhe menjher i burgosuri, kurse me t dytn sipas dshirs. I lexoj dhe rilexoj disa her radhazi, edhe njrn, edhe tjetrn. Skam bj tjetr. Pastaj nxjerr
279

tabeln e shahut, i radhis figurat nj nga nj pa u ngutur aspak dhe nis t luaj shah me vetveten. Nj her nga vendi loz me figurat e bardha, pastaj ohem n kmb dhe i luaj t zezat. Nuk kam luajtur shah qe njzet vjet, qysh kur kam qen ushtar, por nuk e kam harruar. Pak pa e prfunduar lojn (shanset pr fitore ishin n ann e t bardhit), u el dera dhe, t shohsh, n dhom ma solln cimerin tim t par. Ishte nj djal nga Ferizaj, tridhjet e sa vjear, por q dukej shumshum m i ri. E kishin dnuar tre muaj pr shkak t nj revoleje. Pr ato dit sa qndrova n burg msova se kategoria e armmbajtsve pa leje (pr do dit policia serbe mbledh arm, burgos e rreh njerz anemban Kosovs, sidomos fshatrave) ishte kategoria m e shpesht e t dnuarve pr kundravajtje. (T dytt vinin ata q kishin prer dru n pyll). Ksaj kategorie i takonte edhe cimeri im. E kishin rrahur me rastin e bastisjes, dy vjet m par dhe frigohej shum. Sa her q te shpijunka shfaqej surrati i ndonjrit nga gardiant, e kjo ndodhte bukur shpesh, ai ngrihej vrik n kmb dhe prezentohej me emr e mbiemr, por duke e vn mbiemrin gjithnj prpara emrit n trajtn me ja e jo me u (fjala vjen, Alija e jo Aliu), ndrsa kur na nxirrnin n shtitje n pistn e ngusht e t rrumbullakt t burgut, t shtruar me beton, q soditej vazhdimisht nga polici q qndronte lart n kabin, cimeri im gjat tr kohs i mbante duart t lidhura prapa pa i zgjidhur asnj sekond, kurse shikimin pingul n tok. U mundova disa her ta bindi q t sillej e t ecte normalisht, sepse sfitonte gj nga nj nnshtrim i till, por m kot. Ai vazhdonte me t vetn. Bile ma zinte pr t madhe mua q isha pak a shum i pakujdeshm. Her-her nuk e fshihte knaqsin q ai, njeri q kishte kryer vetm nj shkoll t mesme a,

280

mbase, vetm filloren, ma kalonte me zgjuarsi mua q isha doktor profesor e sdi se ka tjetr. Kushedi. Mbase kishte t drejt.

DHOMA NR. 6 DHE CIMERT E MI

T nesrmen ia behu edhe banori i tret, nj burr relativisht i moshuar, pesdhjet e kusur vje, por q dukej shum m i vjetr, msues me profesion (jepte lndn e gjeografis n nj shkoll fillore afr Prishtins), i cili, si me veshjen, ashtu edhe me sjelljen dhe mnyrn e komunikimit, t linte prshtypjen se ishte nj katundar i thjesht e jo intelektual. Sidoqoft, msuesi, sa arrita ta njoh pr ato dy-tri dit, ishte nj njeri i ndershm e krenar, nga ata q e kan unin e vet. (Nuk fliste asnj fjal serbisht. Nuk dinte a nuk donte, nuk e di. Ndoshta q t dyja). E kishin dnuar tre muaj, pr shkak se, si thoshte, e kishte zn shumari duke prer dru n pyll dhe se kishte ardhur vet q ta vuante dnimin gjat muajve t vers, n mnyr q kur ta kryente dnimin t kthehej prsri n pun, n shkoll. Ditn e tret, erdhi edhe i katrti - nj i ri serb nga Fush-Kosova, i zi si magjup, i cili ishte rrahur me nj moshatarin e vet duke luajtur futboll. Ferizajasi, q prezentohej si pronar i nj servisi t bella tekniks, si thoshte vet dhe lvdohej se i takonte nj familjeje t pasur, u afrua shpejt me t. Fliste nj serbishte qesharake, por kjo si pengonte aspak q t shtrohej n bised me t (shum m tepr sesa me mua dhe me msuesin). Flisnin me or t tra me njri-tjetrin, herher edhe me pshprima vesh m vesh, si t ishin shok intim q njiheshin kushedi kur. Edhe pse qndrimi i personelit t burgut ndaj Goranit (kshtu quhej ardhsi) ishte shum m i but sesa ndaj ne t tjerve, rioshi nga Fush-Kosova, student dhe futbollist, si thoshte vet,
281

mrzitej shum dhe ferizajasi, q mbahej si njohs i rrall i tekniks s bardh (riparues shporetash, frigorifersh e, mbase, edhe shpirtrash!), bnte mos q tia hiqte sadopak mrzin. Ishte shmbllim tipik i njeriut-rob, i cili nderon gjithk q flet gjuhn e pushtuesit dhe t pushtetit. Kndej mburrej q kishte ra n burg pr arm, kndej bhej servil e qesharak. Nj karikatur e vrtet. Kur kuptoi se prse ishte dnuar me burg bashkvuajtsi i tij i urt, kosovopolsi tha si pa t keq se alja (babai) i tij kishte n shtpi tre revole me leje. Ndrkaq, un dhe msuesi nga Mramori, me mbiemrin Gashi, luanim shah, loj pas loje gjersa lodheshim dhe flisnim rrall. Kuptoheshim edhe pa folur. Kur t dal prej ktu, shok profesor, m thoshte shpesh, du me ardh te ti me pi nji bardak aj. Mir se t vish, ia ktheja un dhe i tregoja se n vend e kam banesn. Kaloi dita e par, e dyta, e treta. Kurr sm jan dukur m t gjata ditt: nj motmot, si thoshte ime m, ndjes past. Zgjoheshim n orn gjasht t mngjesit, rregullonim shtretrit shpejt e shpejt dhe lanim syt; n orn shtat ishte mngjesi (nj tas aj i vrugt, nj erek buk dhe nj vez e zier ose nj cop suxhuk), pastaj shtitja dhe pastrimi i korridorit dhe i pists (mua dhe msuesin, si m t moshuar, na kursenin ngapak nga kjo), pasonin lojrat e shahut, t ndrprera nga kontrollet e herpashershme t gardianve; n orn nj dreka - grosh ose patate pa mish dhe nj gjysm kokrre qep n vend t sallats; shtitja e dyt n pist, q zgjaste, aq sa e para, rreth gjysm ore, por tani nn diellin e nxeht t korrikut (ato dit bnte vap e madhe); pasditja ishte tejet e gjat dhe e mrzitshme, aq sa t hidhej t dilje t punoje dika, kadoqoft; darka n orn shtat - zakonisht nj sup a makarona t pashije. Ushqimi ishte me nj fjal tejet i keq e jokalorik.
282

Vetm sa pr t mbajtur shpirtin gjall. E prisnim me padurim orn dhjet t mbrmjes, kur fikej drita dhe binim t flenim. Pr t burgosurit (e jo vetm pr ata), gjumi sht shptim, sepse vetm n gjum njeriu sht plotsisht i lir e i pakufizuar, jo vetm n burg, por edhe jasht tij. Po kushtet higjienike? Pr fat, n dhom kishim nevojtore dhe uj, por nuk kishim asnj rrisk sapun. Krkess sime q nga depoziti im t m blihej nj sapun, nj past dhe nj furr dhmbsh (si i paprvoj q isha, kisha ardhur n burg krejtsisht i paprgatitur), njri nga gardiant (mu duk si zri i atij avdallit, sepse nuk isha n gjendje tia shihja fytyrn) iu prgjigj shkurt: Mos dshiron zotrote edhe parfum? t bja? Hoqa dor nga kjo krkes, edhe pse plot pes dit nuk kisha prekur sapun me dor e as nuk i kisha lar dhmbt. Sa i prket shtypit, edhe pse edhe at e kisha krkuar prdit, aq sa isha br i mrzitshm, gjat tr atyre ditve q qndrova n Prishtin, sikurse edhe m von, nuk pash gazet me sy, as shqip, as serbisht. Pr libra as mos t flasim. T premten (m 5 korrik) n mbarim t orarit t puns erdh urdhri q un dhe ferizajasi t shprnguleshim n Lipjan. Ashtu edhe u b. Udhtuam me mikrobusin e burgut. Rrugs nuk pash asknd t njohur. Kishte kaluar ora tre dhe bnte shum vap. Burgu i Lipjanit, q dikur ka qen shtpi prmirsuese pr t mitur, shtrihet n nj siprfaqe t madhe toke t rrafsht si tepsi. Kur arritm ne nuk shihej xhanxhin njeri (t burgosurit ishin n pun fushe), pos policit kujdestar n kabinn n hyrje, t burgosurve q punonin n kuzhin dhe nj tipi q kryente detyrn e magazinierit. M dhan nj pal tesha pune (setre e pantallona doku t kaltr) dhe m vendosn n pavijonin nr. 2. Mendova se shptova nga vetmia, torturat dhe mrzia dhe se ditt
283

q m kishin mbetur do t kalonin shpejt, sepse nuk e dija se do t ndodhte e kundrta. N mbrmje, kur u kthyen nga puna t burgosurit m rrethuan. Edhe pse pas heqjes s flokve dhe mjekrs kisha ndryshuar shum shumica e tyre m njohn. Filluan t m pyesin n e njihja filanin e fistekun dhe t m qerasin me cigare. Kishte nga Llapi, nga Drenica, nga Lipjani, Ferizaj etj. Njri tha se ishte nga nj katund aty pran dhe se shtpia e tij shihej me sy nga oborri i burgut. Tash profesori na bn muhabet, na i shkruan lutjet.... M than se n njrin nga pavijonet kishte edhe telefon, prdorimi i t cilit lejohej nja nj or n mbrmje; m dhan nj zheton dhe fola me familjen. U thash se jam mir me shndet, se m kan sjell n Lipjan. Pyeta si shkojn fmijt me msime dhe a jan mrzitur pr mua. M than se ishin mrzitur shum, por edhe se ishin krenar pr shkak se burgosja ime kishte br jehon t madhe n opinion; se kishte pasur shum reagime dhe se mu at dit ishte mbajtur nj or protestuese n lokalet e Shoqats s Shkrimtarve. Driloni kishte marr dhjet n provim nga lnda e Fiziks, kurse Shptimi e kishte dhn provimin pranues n Juridik. Doruntina po, si gjithnj, e hareshme: babi, je br hero i programit satelitor! E ndieja veten t lehtsuar. Kujtoja se kisha shptuar nga m e keqja, por isha mashtruar. At nat nuk m zuri gjumi deri von.

N QELI
Vetm nj nat fjeta me t burgosurit e tjer. T nesrmen m izoluan. Si e qysh? - mund t pyes dikush. Nuk e di. Gjetn nj shkas; shpikn nj pretekst. M akuzuan se kisha folur me telefon nga zyra e drejtorit! Vet caktimi im n vendin e puns: mirmbajtja e hig284

jiens n ndrtesn e shkolls dhe t drejtoris, kishte qen duket nj kurth. Edhe pse ishte e shtun, me procedur t shpejt e solln vendimin pr izolimin tim n qeli n kohzgjatje prej 10 ditsh, aq sa m kishin mbetur deri n fund. Ishin t kota protestat dhe reagimi im, n mos po bnin efekt t kundrt. Kishin vendosur t m izolonin nga t burgosurit e tjer si t rrezikshm pr rrethin dhe pik. N kso rastesh, kuptohet, shfletohen dosjet. Aktivizohen ato... E un pr ta nuk isha i panjohur. E kisha mbushur kupn q m 1989, kur i kisha shptuar pr nj fije izolimit. Krkova t takohesha me drejtorin e burgut, por ai, n vend q t vinte vet, mi drgoi n vizit tre gardian t akrdisur. Vrragt e ksaj vizite, fizike dhe shpirtrore, jam prpjekur ti shpreh n vjershn dyvargshe Duart t ciklit Vargje nga qelia, t botuar (kuptohet pas daljes nga burgu) n Bujku t Prishtins dhe, pak m von, edhe te Drita e Tirans (8. 9. 96), n margjina t s cils miku im, poeti Ali Podrimja, kishte shnuar fjaln: Brilante. Ishte nata e par e qndrimit tim n qeli, qndrim ky q tani po merrte nj dimension t ri: at t dhuns fizike, krahas asaj psikike. Krkova prsri t takohesha me drejtorin, por m kot. Krkova edhe t nesrmen dhe t pasnesrmen, prsri kot. Doja ti bja vetm nj pyetje: a isha un i dnuar pr kundravajtje apo i burgosur politik? M than se kishte shkuar n udhtim zyrtar n Beograd dhe se do t vinte t premten. T premten po ashtu prita kot. Upravniku i Burgut t Qarkut n Prishtin, Lubomir imburoviq (ish-udbash) serdhi dot kurr tek un, sepse ai ishte kreatori i tr ksaj llakrdie! T premten qndrimi ndaj meje u ashprsua. Gardiant vinin m shpesh dhe tinzisht t m vizitonin. Kako je, profesore? Shta ima novo, profesore? (H, profesor, si je? kemi t re?) - m provokonin vazhdimisht nga shpijunka. Her285

her hynin edhe brenda n qeli, shikonin rreth e rrotull, kontrollonin WC-n, gjuanin ndonj fjal dhe largoheshin. Jo rrall duke knduar. Isha n hall sidomos prej njrit, q i kishte syt si Danjolli i Sherks. N fillim u soll mir, shtirej sikur i vinte keq, por shpejt e tregoi fytyrn e vet t vrtet. Krkonte shkas q t prdorte dhunn ndaj meje, prandaj duhej t tregohesha tepr i kujdesshm (sidomos n ndrrimin e tij), q t mos ia ofroja kt knaqsi. Kishte edhe ndonj q sillej pak m mir. Isha i vetdijshm se nuk m kishin sjell ktu pr t m prkdhelur. N fillim e pata vshtir, por shpejt mu desh t pajtohem me faktin se deri n fund do t m duhej t qndroja ktu - i mbyllur n qeli dhe nn nj regjim t rrept e special - si t isha ndonj kriminel i rrall. Duhej t bhesha i fort e i qndrueshm dhe t duroja deri n fund, sepse skisha rrug tjetr. Sillja ndr mend ata q kan vuajtur - dhe vuajn ende - bashkkombsit e mi, t burgosurit e djeshm (dhe t sotm) politik shqiptar npr kazamatet serbe dhe jugosllave. Me vite e dekada. Kujtoja Adem Demain me shok. Kujtoja studentt e mi t 81-shit, q e kaluan rinin npr burgje. Kujtoja Ukshin Hotin dhe peripetit e tij t shumta me pushtetin, n njrn an dhe me njerzit tan, n ann tjetr. Kujtoja Dubravn, Idrizovn, Nishin, Pozharevcin, Stara Gradishkn, Goli Otokun e sa e sa kazamate t tjera t tmerrshme, ku vllezrit e mi q sishin pajtuar me dhunn dhe terrorin e pushtuesve sllav, kishin br miliona vjet burg t rnd politik, prej t cilave me mijra npr qelit e errta, n vetmi t plot. Nse me asgj tjetr, ky popull i ka dshmuar bots, prmes bijve t vet t burgosur e t persekutuar si askund tjetr, se nuk sht pajtuar as do t pajtohet kurr me ndarjen e padrejt q i sht br atij nga fuqit
286

e mdha evropiane dhe me trajtimin e egr q u sht br e vazhdon tu bhet shqiptarve t mbetur nn sundimin e egr t shteteve fqinje. Kisha koh t mendoja pr gjithka. Hapsira e ngusht e qelis, aq sa ta ngushton jetn dhe veprimin, po aq ta nxit fantazin dhe mendimin. Rrall her n jet kam pasur nj vrshim idesh dhe nj koncentrim mendor si ato dit. Sa keq q skisha mundsi t shkruaja!

POEZIA MU B SHPTIMTARE
Bja prpjekje q ta ruaja kondicionin fizik duke e pastruar qelin nga disa her n dit me nj majic (kanotiere) q e hoqa nga trupi dhe duke br ngapak fiskultur (mnyr kjo me t ciln e shkurtoja sadopak edhe kohn q slvizte nga vendi), ndrsa kondicionin mendor prpiqesha ta ruaja me nj metod speciale: duke br fiskultur letraro-artistike. Poezia mu b shptimtare si Visar Zhitit. N vetmi, n qeli, mes katr mureve dhe tri pal dyerve t hekurta, aplikova receptin e Visarit. Pas hutis fillestare dhe friks nga minjt, q m pushtoi natn e par, kur, n errsir, dgjoja nj brejtje posht krevatit, e cila ma mrgoi gjumin (t nesrmen pash se nuk ishin minj, po nj ift pllumbash q kishin br erdhe me fije kashte n dritare t qelis), e ftova n ndihm arsenalin e vargjeve q dija prmendsh q nga Budi, Bogdani e Variboba e gjer te Naimi, Fishta, De Rada, Serembe, Noli, Asdreni, Mjeda, Lasgushi, Migjeni, Kadareja, Agolli dhe poett e tjer bashkkohor. Recitoja, n origjinal, edhe vargje nga poett francez si Preveri, Apolineri, Vrleni e t tjer. Fal kujtess sime t fort dhe dashuris s madhe pr poezin gjithmon kam ditur shum vargje prmendsh, n ka ka ndikuar sigurisht edhe puna ime me student si ligjrues i poezis. Kujtoja n heshtje, e ndonjher recitoja edhe me z,
287

pjes nga Bagti e Bujqsia, nga Kngt e Milosaos, nga Lahuta, poezit m t mira t Nolit, t Migjenit e t Lasgushit, Urn Mirabo t Apolinerit, Barbarn e Preverit, shum poezi t poetve bashkkohor, si edhe disa nga vjershat e mia t hershme, kur, papritmas, ditn e dyt a t tret, lindn edhe vargjet e para. N fillim i shkrova katr vargjet e vjershs Apoteoz ujit, lindja e t cilave m gzoi pa mas, pastaj edhe t tjerat varg. Skisha as letr, as laps, asgj. E, megjithat, arrita t krijoja, ashtu me mend, nj cikl prej 15 poezish t shkurtra miniaturale, tepr t shtrenjta pr mua, nga ato q Xhevahir Spahiu n librin e tij Koh e krisur i quan shkurtima. Ato dit, pak para se t m merrnin n burg, e kisha lexuar rishtas romanin Krastakraus t Bilal Xhaferit, nj nga romanet m t mira me tem historike t letrsis shqipe. Eh, Bilal Xhaferri, talent dhe fat! M ishin ngulitur n kujtes vargjet e nj knge t bukur q citon Bilali n romanin e tij, q sm hiqeshin asnj ast nga mendja: Mos kosit kosits te sheshet e Ujmirs ku mbijn fije trifilesh dhe lulkuqe plag.

I prsrisja shpesh kto vargje, bashk me at vargun lapidar q u prin ktyre: Mos kosit kosits mbi varrin tim t humbur. Kur, pr udi, nj mbasdite u dgjua vringllima e koss q kosiste n oborrin e mbjell me bar t burgut. Tingujt ritmik t koss dhe frymmarrja e rregullt e kostarit deprtonin qart n qelin time dhe un aty pr

288

aty bra adaptimin e ksaj knge, duke krijuar kshtu nj palimpsest poetik: Mos kosit kosits n burg t Lipjanit ku mbijn fije bari dhe ndrra llahtar. Mos kosit kosits mbi varrin tim t gjall!

Nuk ka burg q e nx njerin - thot poeti spanjoll Migel Ernandes (1910-1942). Ky sht nj varg i tij. Nuk ka burg q e nx njerin ligjron shpirti i poetit, njrit nga m t mdhenjt e shekullit, i cili (paradoks!) vdiq n qeli n moshn 32 vje.

KALOI EDHE KJO SI DO GJ TJETR. NA PRET NESR?

Krcnimet dhe provokimet e gardianve vazhdonin si m par, por problemin kryesor e kisha, megjithat, me kohn. Si ta plaksh ditn e gjat t vers vetm i mbyllur n nj hapsir aq t ngusht. Pa gazet, pa libr, pa radio, pa televizion, pa shok, pa laps, pa letr, pa asgj... Pa e kaluar asnjher pragun e ders. I mbyllur si n varr. E i gjall. Vetm me veten dhe kujtimet. Me t dashurit e tu q i do m shum se kurr. Me poett e tu q t bjn shoqri dit e nat. Dhe me engjjt q mezi presin t t zn n flagranc: mos je shtrir, mos je zhveshur,

289

mos ke fjetur, mos... Sepse, ky nuk sht hotel, as plazh! - ma kujtonte shpesh Danjolli i Sherks. Po afrohej edhe dita kur skadonte afati i dnimit tim prej 15 ditsh. Para se t m merrnin as vet muk kisha menduar se do ta vuaja deri n fund kt dnim absurd! E kisha br un? faj? Kisha shkuar n Shqipri pa viz dalse! Kisha shkelur murin e Berlinit, q ndan shqiptart kndej e andej kufirit. Shum t tjer i kishin dnuar me t holla pr kt delikt, dija edhe t till q as ua kishin marr fare pasaportat (Policia i di punt e veta!), kurse mua - me burg! Nuk ndihmuan as ankesat e shumta t avokatit, z. Destan Rukiqi, t cilin e falnderoj publikisht pr shrbimet e bra. Tentimet e tij pr t m vizituar n burg, sikurse edhe t antarve t familjes sime, kishin qen t kota. Gjat tr kohs, sa qndrova n fllad, un nuk pash fytyra t tjera, pos atyre t policve dhe t kuzhinierve q ma sillnin ushqimin. Drejtoria e burgut jo vetm q mi ndaloi kontaktet me njerzit dhe me botn, por nuk e pa t udhs t m falte qoft edhe nj minut. Prkundrazi. Edhe pse sipas ligjit duhej t lirohesha n mngjes, kur edhe isha arrestuar, mezi m lshuan pasdite, duke m mbajtur shtat or m shum. M n fund, m 16 korrik, n orn tre e pesmbdhjet minuta dal nga oborri i mallkuar dhe drejtohem kah vetura e parkuar pak m tutje, ku m prisnin im nip, Arbeni dhe dy djemt e mi, Driloni dhe Shptimi. Duhet t kem qen tejet i zbeht dhe i raskapitur, sepse e hetova q ata m shikonin me habi dhe disi me frik. Rruga nga kabina e deri tek vetura, mu duk e gjat, shum e gjat. Nj shekull. Hapat i kisha t rnd plumb. Ecja ngadal rrafshit t gjer t Kosovs dhe mendoja:
290

Kaloi edhe kjo. Si do gj tjetr. Kaloi, por... na pret nesr? i pret fmijt tan?! P. s.- Kto shnime i kam pasur gati n kok qysh ato dit kur vuaja dnimin n Burgun e Qarkut n Prishtin dhe sidomos gjat qndrimit n qeli n Lipjan. I nxora n letr - m von - jo pr t treguar vuajtjet e mia, sepse ato sjan asgj karshi vuajtjeve t sa e sa martirve t vrtet dhe t tr popullit tim t robruar, por pr tu liruar nga nj barr. Ishte njlloj shtatznie prej s cils duhej t lirohesha patjetr. (Gusht-shtator 1996) Ky tekst botohet pr her t par.

291

N VEND T PASTHNIES: NJ INTERVIST E KOHVE T FUNDIT

N BALLKAN SECILI PANDEH SE IA KA HEDHUR TJETRIT! - Prshndetje Profesor dhe urime 65-vjetori i lindjes! Keni botuar dhjetra libra, secili m n z se tjetri dhe m i veant se tjetri. Keni publikuar qindra opinione pr fenomene t ndryshme letrare, kulturore, arsimore, gjuhsore, politike e shoqrore. Skeni heshtur kurr pr kurrfar padrejtsie, q i sht br shtetit e as kombit. Sbesoj se do t heshtni as tash e tutje. Por, kaher krijuesve u sht br kjo pyetje, Pse shkruani?, por edhe jan dhn shpjegime t ndryshme nga ta. Pse shkruan profesor Agim Vinca?

T SHKRUARIT SHT NJ LLOJ TERAPIE

- Kjo sht pyetja m e zakonshme, por edhe m e vshtira q mund ti bhet nj krijuesi. Prse shkruaj? Shkruaj, sepse nuk di mnyr tjetr m t mir pr ta realizuar veten; shkruaj, sepse nprmjet shkrimit dshiroj t komunikoj me njerzit, t njohur e t panjohur, t afrt e t largt, ktu e gjetiu, sot dhe nesr. Shkruaj, sepse dshiroj t l gjurm n koh, duke shpalosur veten, duke gjykuar pr kohn dhe njerzit dhe duke afirmuar t mirn e goditur t keqen; shkruaj, sepse t shkruarit sht, pse jo, nj lloj terapie, e cila, nse nuk i shron plotsisht, s paku i zbut, dhembjet q i shkaktojn njeriut vetmia dhe melankolia.
292

Shkruaj, sepse e dashuroj gjuhn n t ciln shkruaj, gjuhn shqipe dhe dua ta provoj veten duke u br, si thot nj poet i brezit tim (m duket Xh. Spahiu), rob dhe zot i saj; shkruaj, m n fund, sepse dshiroj ta sfidoj vdekjen, aq sa sht e mundur kjo gj nga ne njerzit, q fizikisht jemi t prkohshm n kt bot. - N 65-vjetorin e lindjes suaj, Redaksia e revists Fjal e val Ju kushtoi nj numr tematik, i cili ka dal si libr nn titullin Krijuesi i pandalur. M 15 janar, ditn e fundit t semestrit dimror t vitit akademik 2012/2013, n Fakultetin e Filologjis u prurua ky botim, kurse Ju, me at rast, u nderuat me mirnjohje pr kontributin e jashtzakonshm dhn zhvillimit dhe prparimit t Universitetit t Prishtins. far do t veonit n kt 65-vjetor? sht vshtir t plakesh duke shkruar letrsi e duke e studiuar at? - Revista Fjal e val sht pothuajse e vetmja revist letrare, q del rregullisht n Kosov. Koh m par, kjo revist shnoi 10-vjetorin e daljes s saj, gj q do t thot se ajo tashm ka krijuar nj tradit. Redaksia e revists e ka par t udhs q nj numr t saj tia kushtoj veprimtaris sime, si thuhet n Fjaln e Redaksis, me t ciln hapet ky numr i revists, me rastin e 65-vjetorit t lindjes, 40-vjetorit t fillimit t puns n Universitet (1972-2012) dhe 40-vjetorit t botimit t librit tim t par (Feniksi, 1972), pr ka un shfrytzoj rastin ti falnderoj publikisht. Ky botim tashm ka dal nga shtypi dhe gjendet n duart e lexuesve. N t jan prfshir shkrime t przgjedhura pr krijimtarin time letrare e shkencore, disa poezi t miat n fillim (dy prej t cilave kushtuar Mitrovics), nj tuf poezish-kushtime pr mua

293

t disa poetve t shquar shqiptar e t tjer dhe nj kronologji e jets dhe e veprimtaris sime. Kjo sht, pak a shum, prmbajtja e numrit tematik t revists Fjal e val, t 23-tit me radh, kushtuar Prof. A. Vincs, n 65-vjetorin e lindjes. Ndrkaq, Universiteti i Prishtins, n kuadr t 100-vjetorit t Pavarsis s Shqipris, ka nderuar me mirnjohje nj numr t konsiderueshm profesorsh t ktij Universiteti, n mesin e t cilve edhe mua. Meqense n manifestimin e organizuar me at rast u tha se profesorve t gjall mirnjohjet do tu dorzohen npr njsit akademike, u shfrytzua rasti q mua t m dorzohej n takimin e para do ditve n Fakultetin e Filologjis, gj q e bn bashkrisht dekani i Fakultetit dhe zvendsrektori pr msim i Universitetit. - N fjaln tuaj t mbajtur n promovimin e revists Fjal e val, n t vrtet t librit Krijuesi i pandalur, Ju evokuat kujtime nga jeta juaj studentore dhe iu drejtuat me nj porosi t pranishmve n sall, n mesin e t cilve kishte edhe mjaft student... - Fjala q mbajta un n mbyllje t ktij takimi, si m plqen ta quaj, titullohet: Mos u dshproni nse rrzoheni; dshprohuni nse nuk ringriheni!. Duke evokuar episodin e provimit t par n jet, n Fakultet, un desha tu transmetoj studentve t mi, atyre n radh t par, por edhe t pranishmve t tjer n sall, t rinj e pleq, nj mesazh t qart dhe dashamirs. Jeta ka rnie e ngritje, suksese e dshtime. Puna sht t mos thyhemi, t mos dshprohemi, t mos dorzohemi. Konsideroj se ky mesazh ka konotacione m t gjera sesa jeta studentore dhe suksesi a mossuksesi n provime; ai na prket t gjithve si individ dhe si pjestar t nj kombi e shoqrie.
294

- Koh m par u mbajtn zgjedhjet e antarve t rinj n Akademin e Shkencave dhe t Arteve t Kosovs. Emri Juaj, pr udi, prsri nuk figuron n listn e t pranuarve! Prse nuk po ju pranojn n Akademi, Profesor: pr shkak t xhelozis, friks s qndrimit tuaj t drejtprdrejt: e bardha e bardh, e zeza e zez, apo ka ndonj arsye tjetr, politike?

AKADEMIA E SHKENCAVE DHE ARTEVE E KOSOVS NUK E MERITON EMRIN Q KA

- Secila ve e ve dhe q t tria bashk: xhelozia; frika nga qndrimi i drejtprdrejt e jokonformist, n t vrtet nga integriteti moral e intelektual, por edhe mkatet e natyrs politike, intelektuale dhe shkencore n prgjithsi. Pjesa drrmuese e antarve t Akademis s Shkencave dhe Arteve t Kosovs nuk kan vepr t prfillshme shkencore ose edhe letrare e artistike; shumica syresh jan intelektualisht t tredhur, t shurdhr e memec (jo rastsisht organet serbe n ndrtesn e vjetr t ASHAKut vendosn Shoqatn e Shurdhmemecve!), pa dije e guxim intelektual dhe pa kredibilitet moral dhe, e treta, n ASHAK mbizotrojn njerzit q n periudhn e autonomis kan qen jo vetm antar t devotshm t Lidhjes s Komunistve, por edhe plotsisht luajal ndaj sistemit jugosllav; njerz q shnonin me konferenca shkencore e botime t posame prvjetort e shokut Tito, kurse pas vitit 1990 u shndrruan n antar jo vetm t devotshm, por edhe fanatik t Lidhjes Demokratike t Kosovs. Duke mbshtetur pa rezerv, individualisht dhe kolektivisht, politikn e urt e paqsore presidenciale, akademt tan kundrshtonin do form t rezistencs aktive ndaj ok295

upatorit, prfshir edhe rezistencn e armatosur t UK-s, t ciln ata dhe idhulli i tyre e quanin dor e zgjatur e shrbimeve sekrete serbe, kurse kryengritjen e armatosur aventur q kishte pr qllim ta digjte Kosovn dhe tia lehtsonte kshtu punn pushtuesit pr ta shndrruar at, sipas tyre, n tok t shkret. Si njeri, krijues e intelektual kam qen pothuajse prej fillimi kundrshtar i politiks s ashtuquajtur paqsore, t ciln disa e quanin, madje, edhe gandiste, q n fakt ishte politik e friks dhe e nnshtrimit dhe prkrahs i rezistencs aktive, padgjueshmris qytetare ndaj organeve t pushtuesit n fillim dhe kryengritjes s armatosur pr lirim, m von, si e vetmja rrug q duhet t ndjek nj popull q e ka seriozisht luftn e vet pr liri e pavarsi. Kjo sht nj prgjigje, e pjesshme, pyetjes suaj. Konsideroj se n mnyr pak m t plot i jam prgjigjur ksaj pyetjeje n intervistat dhe paraqitjet e mia n media lidhur me shtjen ASHAK, kurse n mnyr shum m t plot shpresoj ti prgjigjem n nj t ardhme jo shum t largt. - Kush mund bhet sot antar i Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs? - Kushdo q e ka mir me kryetarin e saj aktual, nj gjeograf, q merret me tabela e statistik demo(no)grafike; me dy ish-kryetart e saj gjuhtar, relativisht t zot si studiues, por tejet meskin, cinik e mizantrop si njerz; me kryesin e ksaj, ta quaj shoqate t shndrruar n shtpi private; kushdo q u bn lajka dhe u vardiset atyre; q nuk ka mkate politike dhe, mundsisht, as formim t mirfillt shkencor e intelektual; q sht i urt, simpatik, titist, rugovist, ldk-lddist, mundsisht antar i ndonjrs prej partive-bisht (preferohet t qenit
296

funksionar, fjala vjen, nnkryetar i ish-partis fshatare t asfaltit!), preshevar a gjakovar, lokalist e provincialist (edhe n qndrimin ndaj gjuhs standarde shqipe!); q di t tregoj anekdota e di t sillet me gjentilenc e t qesh vesh m vesh para eprorve t vet, pavarsisht q nuk sht n gjendje t shkruaj as nj faqe tekst pa gabime drejtshkrimore e t tjera; q nuk sht n gjendje t mbaj nj ligjrat a fjal pr t qen n Prishtin se jo m gjetk, se pr vepra e projekte shkencore serioze as q mund t flitet. Zgjedhjet e antarve t rinj n Akademin ton t shkencave prej viteve 90 e kndej jan manipuluar seciln her, por pas zgjedhjeve t fundit, t vitit 2012, n t ciln udhheqja agile e ASHAK-ut, e realizoi, si asnjher m par, qind pr qind planin e vet katrvjear, duke pranuar 19 antar t rinj prnjher, me ndonj prjashtim, secili m beter se tjetri, ka ardhur koha q Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs t quhet e ashtuquajtura Akademi e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs, sepse nuk sht m e till! - Pasi jeni antar i Kshillit t Librit n MKRS deshm t dim se a jeni i knaqur me veprat konkurruese t autorve dhe shtpive botuese q jua sjellin aty pr ta marr miratimin tuaj? - Jo, aspak. Ose fare pak. Prurjet jan tejet modeste. Her-her edhe joserioze. Kjo gjendje flet pr krizn npr t ciln kalon kultura jon, e mjedisit ton, kosovar, ku edhe njerzve me tituj m t lart shkencor u mungon shum her kultura elementare e shkrimit, dija dhe prkushtimi krijues. - Profesor, pr punn, dijen, librat dhe kriteret n fakultet ju nderojn kolegt dhe studentt, me shkrime promovuese rreth jush, kush tjetr jo. Edhe sa koh do t jeni ligjrues n Fakultetin
297

e Filologjis dhe ku do t shkoni m pas?

UNIVERSITETI DHE POLITIKA E KUADROVE

- Me 65 dilet n pension. Sipas ligjit. Por ka nj qndrim q profesort, pr munges t pensionit (pensionet ekzistuese sjan vese ndihma sociale!), t angazhohen deri n moshn 70 vje. Pastaj, kush si; kah syt kmbt!... Nse do t jem gjall e shndosh do ti prkushtohem finalizimit t veprs sime shkencore dhe letrare, prfshir edhe ditart dhe kujtimet. - far masash duhet t marrin Rektorati dhe Ministria e Arsimit pr profesort q mbajn nga dy e tri pun, pr ata q ligjrojn n UP dhe n kolegje private? - Mendoj se kjo shtje duhet t zgjidhet nj her e mir, konform ligjit, pa br asnj lshim. Por problemi i mbajtjes s dy a tre vendeve t puns dhe i angazhimeve t shumta n Kosov sht dukuri shum e prhapur, q i kalon caqet e Universitetit t Prishtins dhe t sistemit arsimor n prgjithsi. Uzurpimi i posteve, i vendeve t puns, marrja prsipr e angazhimeve nga m t ndryshmet, t qenit antar bordesh e kshillash, gjithnj kundruall nj page t caktuar, sht dukuri e prgjithshme n Kosov. N Kosov ka shum njerz t papun (edhe me kualifikime t larta shkollore e me grada shkencore), ka shum t varfr, madje edhe t rrezikuar nga uria, ka pensionist q, edhe pas dyzet vjet pune e kontributi, nuk mund ta sigurojn ekzistencn e vet minimale dhe ka njerz q sia din skajin pasuris. N kt grup hyjn n radh t par njerzit e politiks (ata q i kan n dor penjt e shtetit dhe tendert e famshm), por edhe n mesin e intelektualve ka jo pak profiter. Ka edhe njerz q qndrojn me dekada n krye t in298

stitucioneve, madje edhe pa konkurs, duke iu prshtatur si kameleon secils parti q vjen n pushtet dhe duke i mitosur me lajka e dhurata ata q vendosin pr postet e tyre, ministrat prkats dhe shefat e tyre. - Kaluam kshtu, spontanisht, te problemet shoqrore dhe politike. far sht politika e kuadrove n Kosov? A bazohet ajo mbi meritokracin apo mbi luajalitetin partiak, nepotizmin dhe servilizmin? - M vjen keq ta them, por Kosova nuk do t prosperoj derisa nuk do t ket nj politik m t drejt t kuadrove, q bazohet mbi kriterin e aftsis profesionale dhe t ndershmris morale e jo mbi prkatsin partiake dhe lidhjet familjare e kritere t tjera t ngjashme. Ende mbahet mend deklarata qesharake e nj ministri t njrs nga qeverit e kohs s LDK-s, i cili vrejtjes se kishte punsuar n dikasterin e tij dhjetra t afrm t vet, iu prgjigj me fjalt: N Kosov t gjith jan: nip e daj!. Fjala daj u prmend edhe n bisedat telefonike t njerzve prgjegjs t partis e cila e udhheq sot Kosovn, t cilat iu bn t njohura koh m par opinionit, aq sa mund t thuhet lirisht se tashm sht br metafor e nepotizmit ton proverbial. Kundr nepotizmit duhet luftuar, njsoj sikurse kundr korrupsionit, shkeljes s ligjit, uzurpimit t prons publike, keqprdorimit t pushtetit dhe keqprdorimeve t tjera, t t gjitha llojeve, q kan vrshuar Kosovn ton t dashur e martire, si e quanim dikur. Politika e kuadrove e qeveris aktuale dhe e partis kryesore t koalicionit qeveritar, PDK-s, l shum pr t dshiruar edhe n nj plan tjetr. Edhe pse duket si paradoks, PDK-ja, uditrisht, m shum se mbshtetsit e saj, t dikurshm apo edhe t tanishm, i mbshtet, shum her, kundrshtart e saj, real a potencial, duke i shprblyer
299

me poste, privilegje e shprblime! M tha nj dit nj mik, mbshtets i UK-s q n ort e para dhe i krahut t lufts pas 99-s, si me shaka: Ata m shum kujdesen pr armiqt sesa pr miqt!. Do t prpiqem ta konkretizoj, pak a shum, kt q thash m lart.

KUSH VDES E KUSH NGORDH N KOSOV!

Lexova koh m par n nj nga t prditshmet tona fjalin e mposhtme: N Kosov vdesin vetm blett, kuajt dhe antart e LDKs. T gjith t tjert ngordhin. U skandalizova dhe su besoja syve duke e lexuar kt fjali idioteske, q prsritej dy her brenda nj teksti t shkurtr, t shkruar nga nj kolumnist, i cili bnte sikur i kundrvihej asaj, por, ja q gjente rastin ta plasonte n shtyp. Askush nuk ka reaguar deri m sot, as me goj e as me shkrim, ndaj ksaj thnieje morbide, q, po t ishte shqiptuar diku tjetr, do t ishin ngritur n kmb i madh e i vogl. ...vetm blett, kuajt dhe antart e LDK-s vdesin; t gjith t tjert ngordhin! O Zot, deri ku arrin fanatizmi politik! Po grat lehona, po nnat plaka, po pleqt mjekrbardh, po fmijt e foshnjat e pafajshme; po njerzit zemrbardh t ksaj toke, q nuk i takojn e as nuk i kan takuar ndonjher ndonj partie politike... Kot. T gjith ngordhin, si qent, nse nuk jan antar t LDK-s! E tmerrshme ta mendosh! Jo ta botosh! Dhe, papritmas, po ato dit, autori i kolumnes n t ciln haset fjalia e msiprme, zgjidhet antar i nj bordi t rndsishm si prfaqsues i njrs nga ministrit tona m t rndsishme, MASHT-it! Kurse vitin e kaluar, po nga kjo ministri, u zgjodh shkenctar i vitit nj profesor, i cili, n vitin 1991, kur u aplikuan masat e dhunshme n Universitetin e Prishtins, i pranoi ato

300

dhe vazhdoi t ligjronte n Fakultet, serbisht, deri n vitin 1993, kur u largua nga Kosova, pr t mos u kthyer kurr m. - N 100-vjetorin e pavarsis s shtetit shqiptar me mirnjohje e motivacione t ndryshme u nderuan shum figura n qytete t ndryshme t Shqipris. Ju, edhe pse prgatitt Muzn e Mmdheut, u harruat. Pse? - Presidenti i Shqipris, Bujar Nishani, me rastin e 100-vjetorit t shpalljes s Pavarsis, n nj ceremoni t organizuar n selin e Presidencs, t ciln un e ndoqa prmes ekranit, nderoi me Medaljen e Mirnjohjes t gjith autort q kontribuan me botime letrare dhe artistike n shnimin e ktij jubileu t rndsishm. Nuk e di si dhe kush ka vendosur pr kt shtje (kush e ka br przgjedhjen e laureatve), por me t gjitha kriteret n kt list sht dashur t ishte edhe Muza e Mmdheut dhe un si autor i saj. Un jam msuar t anashkalohem nga mimet dhe dekoratat, por ksaj radhe vrtet e ndjeva veten t fyer, ashtu sikundr edhe kur lexova emrat e atyre q ishin shpallur Qytetar Nderi t Vlors nga kryetari i Bashkis s ktij qyteti historik, po me rastin e 100-vjetorit, n mesin e t cilve ishin edhe nj poet kosovar, i cili me vargjet e tij t botuara n vitin 1997 kishte fyer Vlorn dhe vlonjatt, si dhe dy kryetar komunash periferike t Kosovs. - far keni ndrmend t shkruani pas gjith asaj bibliografis suaj dhe pr far mendoni se opinioni do tju mbaj mend dhe do tju prmend? - Nuk e di. Nuk jam i sigurt. Askush nuk mund ta dij plotsisht nj gj t till, madje as krijuesit e mdhenj. Besoj se disa poezi t miat
301

do t lexohen, mbahen mend e citohen edhe pas njqind vjetsh. A jan pes, dhjet a pesmbdhtjet nuk e di, por e di se ktu hyjn ato poezi q kan kuptim e muzikalitet, q tingllojn shqip dhe q msohen leht prmendsh. Studimi im monografik Struktura e zhvillimit t poezis shqipe (1945-1980) besoj se do t jet pik referimi sa her q do t flitet pr poezin bashkkohore shqipe si pjes shum e rndsishme e letrsis dhe kulturs shqiptare. Edhe disa shkrime t tjera kritike, ese, vshtrime e studime pr letrsin shqipe shpresoj ta mbijetojn autorin e tyre. Ndoshta polemikat, ndoshta shkrimet publicistike a dika tjetr q pritet t lind, sepse krijuesit gjithmon mendojn se veprn e tyre m t mir do ta shkruajn m von. - Jeni shpirt polemik. Pakz Nol, pakz Konic. Keni polemizuar me shum shkrimtar, gazetar, publicist e intelektual maqedonas, serb e t tjer (her-her edhe shqiptar) n mbrojtje t interesave kombtare dhe t parimeve tuaja morale e krijuese. Keni botuar shum shkrime polemike t ksaj natyre n shtyp, si dhe tre libra publicistik... A ju ka marr shum koh e energji kjo pun dhe a ju ka ndar nga puna krijuese?

KAM POLEMIZUAR EDHE ME DAIQIN

- Sigurisht q po. Madje jo pak. E kam filluar kt pun, i shtyr nga rrethanat, por edhe nga natyra dhe karakteri im njerzor, q nuk pajtohet me t brit sehir, n vitin 1986, pr ta vazhduar prgjat viteve 80 e 90, por edhe m von, madje edhe n ditt e sotme. Kam polemizuar me gazetar, shkrimtar, publicist, intelektual e politikan serb e maqedonas, madje dhe me kryeministra, kandidat pr president, ministra, deputet e t tjer. Kam polemizuar edhe me Daiqin, n vi302

tin 1993, kur ishte zdhns i Millosheviqit. Jemi hngr pr shtjen e Vetvendosjes (jo si organizat politike, sepse nuk ekzistonte n at koh, por si koncept politik). N nj shkrim t botuar n gazetn Borba t Beogradit, m 27-28 shkurt 1993, kryeministri i sotm serb, ather zdhns i Partis n pushtet, SPS, pohonte se populli serb qenksh i vetmi popull n Ballkan, q i mohohet e drejta e vetvendosjes. N reagimin tim me titull Shqiptart dhe e drejta e vetvendosjes ose vullneti i ndrydhur me dhun, ia kujtoja Daiqit se nse n Ballkan ka ndonj popull, t cilit i sht mohuar dhe vazhdon ti mohohet kjo e drejt, pra e drejta e vetvendosjes - kta jan shqiptart. Dhe sht pikrisht regjimi serb, shtoja n vazhdim, q shtyp me dhun vullnetin politik t shqiptarve t Kosovs, t drejtn e tyre pr tu deklaruar lirisht, me referendum, nse dshirojn t jetojn nn Serbin, t ken shtetin e tyre t pavarur apo t bashkohen me shtetin am, Shqiprin, duke nnvizuar se po tu bhej i mundur deklarimi i lir do t fitonte pa dyshim opsioni i tret, ithtar i t cilit jam edhe vet. N replikn e tij ndaj reagimit tim, Daiqi pat thn, sa m kujtohet, se Serbia sht shtet demokratik, sepse nj shtetas i saj ka guximin t deklarohet pr bashkim me Shqiprin dhe nuk pson asgj, pra nuk burgoset pr shkak t mendimit t tij. - Dhe sht po ky Daiq q tani, n njrn an, zhvillon negociata me kryeministrin ton Thai n Bruksel, kurse, n an tjetr, heq demonstrativisht lapidarin e dshmorve n Preshev. Komenti Juaj? - Po, po. Ai sht. Dhe jo vetm ai. Daiqt bjn punn e vet, ashtu si mendojn se u prgjigjet m s miri atyre, kurse ne do t duhej ta
303

bjm punn ton ashtu si na konvenon ne. Dhe kur them ne kam parasysh kastn politike shqiptare dhe institucionet tona shtetrore, Tirann zyrtare, pastaj Prishtinn dhe, gjithsesi, edhe lidert politik t lugins s Preshevs. Lojn e matjes s pulsit dhe t hidhepritjeve disaditshe ndrmjet palve n konflikt, e kapitalizoi pala serbe, kurse ne na rrofshin fjalt e mdha! sht e vrtet se faktori politik i Preshevs dhe qytetart e saj nuk bn as m t vogln prpjekje pr ta mbrojtur lapidarin (ideatort e ngritjes s tij sht dashur ta mendonin edhe kt situat!), por heqja e ktij lapidari, n pik t dits, me forca t mdha policore, sht fyerje pr t gjith shqiptart, kudo q jan. Akti vandal i heqjes s lapidarit t dshmorve t UPMB-s nga qeveria serbe e kryesuar nga Ivica Daiqi, tregon se ujku qimen e ndrron, por hujin jo!

DIALOGU ME SERBIN DHE DILEMAT RRETH TIJ

- Po mendim keni pr bisedimet q po zhvillohen n Bruksel ndrmjet kryeministrit t Republiks s Kosovs dhe atij t Serbis? Cili sht shikimi Juaj i ktyre negociatave? - Pala shqiptare ka lshuar pe edhe n Rambuje, edhe n Vjen, duke e br kompromisin e madh, kapital, sidomos kur e ka pranuar pakon e Ahtisarit, me komunat e pastra serbe, me decentralizimin etnik, me eksterritorialitetin e kishave dhe manastireve, me serbishten si gjuh zyrtare n tr territorin e Kosovs (dhe n Prekazin e Adem Jasharit!), me vendet e rezervuara n parlament pr pakicat, veanrisht serbt, me marrjen e vendimeve me dy t tretat e prfaqsuesve t minoriteteve, me multietnicitetin e shpifur etj. Kurse pala serbe nuk ka lvizur fare nga pozicionet e veta. Nuk e ka pranuar Marrveshjen e Rambujes, nuk e
304

ka pranuar pakon e Ahtisarit, nuk e njeh pavarsin e Kosovs, t ciln e konsideron pjes t vetn me Kushtetut; nuk e prfill, madje, as emrin e saj legal, Kosov, por e quan Kosov e Metohi; harton platforma me t cilat krkon autonomin e serbve n Krahinn Autonome t Kosov e Metohis, q sht nj absurd sui generis; e konsideron t pazgjidhur statusin e Kosovs; nuk ka krkuar falje pr krimet e lufts, vazhdon ti mbshtes strukturat paralele n Veri, pengon njohjen ndrkombtare t Republiks s Kosovs dhe bn, pr do dit, obstruksione nga m t ndryshmet n dm t Kosovs dhe shqiptarve. E, megjithat, Kosova ka hyr n bisedime me Serbin. Sepse kt e krkojn miqt tan, BEja dhe SHBA- t; e krkon Brukseli dhe Uashingtoni. Ky sht arsyetimi, pr t mos thn refreni. N fillim, n t ashtuquajturat bisedime teknike, kurse tani n bisedimet me karakter politik t nivelit m t lart. - Si e shihni epilogun e ktyre bisedimeve? - Uroj q ta kem gabim, por me skeps dhe frik. Shikoni: ska bisedime politike pa kompromis. E ka thn Migjeni gjenial, ndonse vetm njzet e sa vjear, shtatdhjet e sa vjet m par, te proza Novel mbi kriz (1935): O kompromis, fmij bastard i t gjitha mbledhjeve!. Ndrkaq, shefja e diplomacis evropiane, baronesha Eshton, q sht ndrmjetsuese e ktyre bisedimeve, pat deklaruar q n fillim se palt duhet t prgatiten pr vendime t vshtira. Vini re: palt (jo vetm njra, por q t dyja)! Kshtu thot gruaja, e cila prfaqson organizmin n t cilin synon t antarsohet Serbia fal ktyre bisedimeve, Bashkimin Evropian, ndrkoh q statusin e kandidatit tashm e ka fituar (pas bisedimeve teknike t Edits dhe Borkos). Serbia, edhe pse shkaktare e luftrave n ish-Jugosllavi, e krimeve dhe gjenocidit, po prkdhelet nga bashksia ndrkombtare. Nuk pati asnj reagim nga Brukseli ndaj platforms s
305

saj provokative, e cila su l gj mangut dokumenteve t kohs s Millosheviqit pr zgjidhjen e shtjes s Kosovs, n mos edhe i tejkalon ato. (Po sikur shqiptart t kishin dal me nj platform t ngjashme, nj Zot e di si do t ishte pritur?!). E shihni far jan reagimet pr varrezat serbe, dmtimi i t cilave, megjithse i br n afekt dhe nga njerz t paprgjegjshm, sht nj akt vrtet i turpshm e i papranueshm, kurse pr heqjen e lapidarit, mjerisht, edhe n deklaratn e Stejt-Departamentit thuhej se ka ndodhur diku n Serbi e jo n nj qytet ku gati qind pr qind e popullats sht shqiptare! N lidhje me bisedimet, edhe dika. Ne jetojm n Ballkan dhe n Ballkan palt q tregtojn (lexo: negociojn) kurr se tregojn q n fillim mimin real, n mnyr q, gjat pazarit, t arrijn diku n mes me iden se secili ia ka hedhur tjetrit! - Kemi ln pa ju pyetur pr shum gjra, t cilat do t mbushnin qindra faqe t librit, por, pr fund, far mesazhi keni pr dashamirt e librit, pr fansat tuaj n Facebook, letrart e studiuesit e rinj dhe t vjetr? - Para s gjithash pr fansat n Facebook, si thoni Ju, kam jo porosi, por nj sqarim dhe falnderim. Sqarimi sht ky: un kam nj faqe n Facebook, t ciln nuk e kam hapur vet e as nuk e administroj un, por dikush tjetr. Ky sht ish-studenti im nga Tetova, botuesi, gazetari dhe veprimtari i palodhshm, Enver Neziri. Enveri i plason rregullisht shkrimet dhe intervistat e mia n Facebook, pr ka e falnderoj przemrsisht. Por un shfrytzoj rastin ti falnderoj me kt rast t gjith fansat e mi, t gjith ata q i plqejn shkrimet dhe paraqitjet e mia publike, q i komentojn ato, q bjn vlersime e shprehin adhurim e simpati pr punn dhe krijimtarin time, madje edhe ata
306

q nuk pajtohen me mendimin tim e mund t m bjn vrejtje, por duke e ruajtur nivelin dhe sensin e komunikimit publik. Falnderoj gjithashtu autorin e portretit q shfaqet n ekran posa ta hapsh faqen, t punuar me aq prkushtim. sht dashur ta bj kt m hert, por, si ju thash, nuk merrem me facebook-un, nj pr munges t kohs dhe, e dyta, pr shkak se un i takoj brezit q sht rritur me makin shkrimi dhe mjafton q kam arritur ta prvetsoj t shkruarit n kompjuter dhe komunikimin me post elektronike, alias email. Botuar te gazeta Epoka e re (Prishtin), n dy vazhdime, m 27 dhe 28 janar 2013. Intervistoi: Mal Qorraj

307

SHNIM

N kt libr sht prfshir nj przgjedhje e shkrimeve publicistike t autorit t botuara n periudhn pas botimit t librit Populli i pandalur (1992). Shkrimet e prfshira n kt libr (artikuj, ese, intervista, reagime etj.) jan botuar e ribotuar m par n shtypin shqiptar n Kosov, n Maqedoni, n Shqipri e n Diaspor (ndonj edhe jasht, n gjuh t tjera), me prjashtim t dy-tre shkrimeve q botohen pr her t par. Prishtin, qershor 1997 A. V.

308

SHNIME BIOGRAFIKE

Agim Vinca (Velesht, 22 maj 1947), poet, kritik letrar, historian i letrsis, publicist, polemist, antologjist, profesor n Fakultetin e Filologjis t Universitetit t Prishtins, ka botuar kto vepra: Feniksi (poezi, 1972), Bregu i mallit (poezi, 1975), N vend t biografis (poezi, 1977), Aspekte t kritiks son (studim, 1977), Qasje (kritik, 1980), Buzdrinas (poezi, 1981), Struktura e zhvillimit t poezis shqipe (1945-1980) (monografi historiko-letrare, 1985), Iz savremene albanske poezije u Jugoslaviji (antologji, Sarajev, 1985), Arna dhe ndrra (poezi, 1987), Ort e poezis (kritik letrare, 1990), Populli i pandalur (publicistik, 1992), Alternativa letrare shqiptare (kritik letrare, 1995), Koh e keqe pr lirikn (poezi, 1997), Shqiptart mes mitit dhe realitetit (publicistik, 1997), Dri (poezi, przgjedhje, Tiran, 1999), Sonet i vetmuar (poezi, 2001), Kurs i teorive letrare. Prej antiks deri te postmodernizmi (studim teoriko-letrar, 2002), Panteoni i ideve letrare (studim teoriko-letrar, 2003), Fije t pakputura (sprova letrare dhe kulturore, 2004), Knga e hapur (antologji e komentuar, 2005), Psalmet e rrnjs (poezi, 2007), Letr Zotit (poezi t zgjedhura, 2008), (Po)etika e fjals (kritik, ese, studime, 2010), Arti i reagimit (publicistik, 2011), Muza e Mmdheut (antologji e poezis atdhetare shqipe, botuar me rastin e 100-vjetorit t Pavarsis s Shqipris, 2012), Teori letrare (botim i dyt i plotsuar, 2012) etj. N Zvicr (Bazel) sht botuar libri me poezi t zgjedhura n dy gjuh,shqip-gjermanisht: Zogj t plagosur (Verwundete Vgel); n Bukuresht libri me poezi t zgjedhura Urn e gjall (Urn vie), n
309

prkthim rumanisht t Kopi Kyykut dhe me parathnie t poeteshs rumune Iolanda Malamen; n anglisht (n Shkup) libri me poezi t zgjedhura The World Revolves Around the South (Bota sillet rreth jugut), pjes e projektit t financuar nga Ministria e Kulturs e Republiks s Maqedonis, n kuadr t t cilit jan prfshir edhe disa autor shqiptar. sht prfshir pothuajse n t gjitha antologjit e poezis shqipe, t botuara n Shqipri, n Kosov dhe n botn e jashtme, ndr t cilat vlen t prmenden: An elusive eagle soars (Shqiponja ngjitet kah qielli) e albanologut t njohur Robert Elsie (1993), e financuar nga UNESCO-ja; Antologie de la posie albanaise (Antologji e poezis shqipe prej fillimeve e deri m sot) e prgatitur dhe e prkthyer frngjisht nga Alexandre Zotos, profesor n Universitetin e Saint-tienne-it (Franc) (1998); Misterul rugciunilor. O antologie a poeziei albaneze de azi (Lutjet e mistershme, Antologji e poezis s sotme shqipe) e Marin Dobreskut (2012) etj. Me rastin e 65-vjetorit t lindjes revista Fjal e val, q del n Mitrovic, ia kushtoi nj numr tematik t saj, i cili doli n formn e librit nn titullin Krijuesi i pandalur. Ka marr pjes n tribuna e konferenca shkencore n Prishtin, Shkup, Tiran, Stamboll, Rom, Paris, Nju-Jork, Berlin etj. Agim Vinca merret edhe me prkthime letrare.

310

PRMBAJTJA

Fjala e autorit.................................................................................................3 Nj minut gatitu!.........................................................................................9 I. ARTIKUJ, ESE, REAGIME Bashkimi i shqiptarve n nj shtet - e vetmja zgjidhje e drejt e shtjes kombtare shqiptare....................................................................17 Shqiptart - mes mitit dhe realitetit.........................................................44 Loj me vullnetin e popullit......................................................................53 Politik paqsore apo tradhti kombtare?...............................................62 Ku digjen flamujt, kuptim ka poezia?!.................................................66 Shqiptart - populli m i diskriminuar i Evrops...................................68 Vullneti i ndrydhur me dhun..................................................................75 Nocioni Shqipri e madhe - pjell e propagands antishqiptare......79 Oaz e paqes apo moll e Erids?....................................................82 Mas e re e gjrave apo mashtrim i ri?.....................................................87 Dialogu i refuzuar .....................................................................................93 Vademekum i shtjes kombtare shqiptare...........................................99 Eseja politike dhe vetdija kritike......................................................... 104 Mendime q svjetrohen......................................................................... 110 Njeri me Un t fort........................................................................... 116 Indiferenca dhe vdekja e shpirtit ......................................................... 118 Epopeja e pritjes....................................................................................... 121 Pse hesht Nn Tereza?........................................................................... 128 Edhe nj vit i mbrapsht n historin shqiptare ................................. 132 A ka disponim antishqipri n Kosov?............................................... 151 Demonstratat e 81-shit - faqe e re e historis son ........................... 157 Gostivari - gur prove i politiks shqiptare n Maqedoni dhe ndaj Maqedonis.............................................................................................. 160
311

II. INTERVISTA Intelektual sht ai q merret me problemet e kohs s vet............... 169 Njohja e maqedonis - dshtim i diplomacis shqiptare.................... 178 Prpjekje pr t mbijetuar ..................................................................... 190 Letrsia jon ka qen dhe mbetet letrsi e rezistencs........................ 194 Regjimi i Beogradit manipulon me ndjenjat e popullit t vet........... 202 Intelektuali nuk bn t bjer n pozita populiste ............................... 211 Lirin nuk ta fal askush, ajo fitohet me sakrifica................................. 222 Kritika dhe kriza...................................................................................... 230 Duhet ta krijojm kultin e gjuhs.......................................................... 238 Shkrimtari flet me ardhmrin.............................................................. 245 III. FLET NGA DITARI Koha sht e maskarenjve, po atdheu i shqiptarve! ...................... 257 Ne jemi nj!.............................................................................................. 264 Burgu. Nj episod.................................................................................... 273 N vend t pasthnies: nj intervist e kohve t fundit N Ballkan secili pandeh se ia ka hedhur tjetrit! .................................. 292 Shnim...................................................................................................... 308 Shnime biografike.................................................................................. 309

312

ISBN 978-9951-641-56-2

9 789951 641562