Laaggeletterdheid

te lijf met games

Deskundigen gaan de discussie aan

Kun je door het spelen van games laaggeletterdheid tegengaan

onder jongeren? Deze vraag stond centraal in een onlangs
gehouden debat hierover. Volgens Liesbeth Mantel, producton-
derzoeker bij TU Delft Library, is het te vroeg voor conclusies.
Gedegen onderzoek heeft immers nog niet plaatsgevonden.

Door Liesbeth Mantel

Z Zo’n anderhalf miljoen mensen hebben in Nederland moeite met

lezen en schrijven. In een samenleving zoals de onze, die ook wel
een gemedialiseerde samenleving wordt genoemd, is dit lastig.
Schrijf of lees maar eens een e-mail of zoek maar eens informatie
op het internet op. Als je moeite hebt met lezen en schrijven lijkt
dit een onmogelijke taak.
Deze moeite met lezen en schrijven wordt ook laaggeletterdheid
genoemd. Omdat er een taboe rust op deze laaggeletterdheid doet
de overheid er alles aan om dit taboe te doorbreken; bijvoorbeeld
met het Van A tot Z betrokken: Aanvalsplan Laaggeletterdheid
2006-2010. In dit plan nam leesbevordering een grote plaats in, im-
mers voorkomen is beter dan genezen. De bibliotheek als centrum
voor ontwikkeling en educatie en natuurlijke samenwerkingspart-
ner voor het onderwijs, kreeg een belangrijke rol. Toen het plan
werd gelanceerd waren de Makkelijk Lezen Punten, plekken waar
jongeren en volwassenen door speciale inrichting en collectie ge-
stimuleerd worden om te gaan lezen, net ingericht. Ook had de
Stadsbibliotheek Haarlem in die tijd een concept ontwikkeld voor
vmbo-jongeren (tussen de dertien en achttien jaar) die moeite heb-
ben met lezen en dit 4you! genoemd.

26 Digitale Bibliotheek dib nummer 1, 2009

911093 DIB.indd 26 09-03-2009 10:38:44

d

911093 DIB.indd 27 09-03-2009 10:38:45

 Dit concept is in de afgelopen jaren door veel bibliotheken
overgenomen. 4you! bestaat uit een aantrekkelijke collectie
en inrichting die − om de jongeren aan te spreken − vaak
wordt aangevuld met een Playstation of een Wii. Maar wor-
den deze gameconsoles nu alleen neergezet om jongeren
de bibliotheek in te krijgen met het idee: als zij er eenmaal
zijn pakken ze ook wel een boek? Of leren de jongeren door
het spelen van games beter lezen en begrijpen zij taal dan
ook beter? Met andere woorden: kun je door het spelen van
games laaggeletterdheid tegen gaan?
Nog geen onderzoek
Deze vraag stond centraal tijdens het debat Gamen als mid-
del tegen laaggeletterdheid onder jongeren dat op 20 januari
werd gehouden in Leiden. Probiblio, de organisator, wilde
ter afsluiting van een periode van twee jaar subsidie in het
kader van de laaggeletterdheidsbestrijding met een aantal
deskundigen uit de gamewereld, politiek, onderwijs en de bi-
bliotheek in een Rondom 10-setting onder leiding van Cees
Grimbergen de discussie aangaan. Ook de deelnemers in de
zaal werd gevraagd actief deel te nemen aan het debat.
Het lastige in de discussie, die niet heel erg van de grond
kwam omdat niemand in het panel en de zaal tegen gamen is,
is dat er in Nederland nog geen onderzoek is gedaan naar ga-
men in de strijd tegen laaggeletterdheid. Wel zijn er (interna-
tionale) voorbeelden te vinden van bibliotheken die jongeren
meer aanspreken en binnenhalen als zij game-evenementen
organiseren. En ook zijn er voorbeelden van hogere uitleen-
cijfers van boeken in relatie tot gameactiviteiten in de biblio-
theek. Maar het is nog veel te vroeg om te concluderen dat
games positief bijdragen in de strijd tegen laaggeletterdheid,
als dat ooit al het geval zal zijn.
Uiteraard is er een verschil tussen entertainment games en
serious games. De laatste groep kan speciaal worden ont-
wikkeld voor het beter lezen en het leren van taal. Zo heeft
Niels Zandbergen (deelnemer panel) in Afrika een game ont-
wikkeld die helpt bij het leren van taal. Maar er bestaan ook
games waardoor kinderen spelenderwijs een taal leren, zoals
bijvoorbeeld bij het spel Taaltreffers. Deze games vind je niet
terug op een 4you!-plein en dat is precies waar Anton Mole-
naar (raadslid Leefbaar Rotterdam en deelnemer panel) in au-
gustus 2008 vragen over stelde aan het college van B en W in
Rotterdam. Voor hem staat namelijk niet vast dat het concept
4you! daadwerkelijk meehelpt in de strijd tegen laaggeletterd-
heid en hij vraagt zich dan ook af of het geld dat specifiek
bedoeld is voor de strijd tegen laaggeletterdheid wel besteed
moet worden aan een 4you!-faciliteit in de bibliotheek.
Eigenlijk lopen er twee discussie door elkaar heen en dit was
tijdens het debat ook het geval. Aan de ene kant is er de vraag
of het 4you!-concept succesvol is in het binnenhalen van jon-
geren in de bibliotheek. Door het plaatsen van onder andere
een gameconsole speel je tenslotte meer in op de leefwereld
van jongeren. En aan de andere kant is er de vraag of het
4you!-concept helpt tegen laaggeletterdheid, dat in dit geval
juist niet wordt tegengegaan door de games maar door de
boeken en tijdschriften die bij 4you! te vinden zijn.
28 Digitale Bibliotheek dib nummer 1, 2009
911093 DIB.indd 28
In Rotterdam moet de evaluatie van 4you! nog plaatsvinden
maar in Haarlem zijn er wel al conclusies getrokken. Daar
zijn de uitleencijfers van de betreffende collectieonderdelen
gestegen sinds deze op de 4you!-plekken worden aangebo-
den. Ook is het aantal groepsbezoeken van vmbo-scholen ge-
stegen en wordt de bibliotheek door die scholen steeds meer
gezien als samenwerkingspartner op het gebied van lezen en
taal. In de preventie van laaggeletterdheid zou je dus kunnen
concluderen dat 4you! een succesformule is. Maar welke rol
games hier nu precies in spelen is onduidelijk en dat zal zo
blijven totdat hier gedegen onderzoek naar is gedaan.
‘Games motiveren
omdat jongeren
meer denken in
beelden’
Prof.dr. Adriaan van der Weel, hoogleraar in de moderne ge-
schiedenis van het boek en van de bedrijfseconomische en
technische ontwikkeling van de boekensector (deelnemer in
de zaal), vond de discussie zeer zinvol ook al was het dui-
delijk dat er niet meteen antwoorden op de vele prangende
vragen zouden komen.
In het gevecht tegen laaggeletterdheid is wat hem betreft veel
toegestaan, ook al wil dat niet zeggen dat alles effectief is.
Van der Weel is er echter niet van overtuigd dat gamen op
zich een goed instrument is. Wel denkt hij dat serieuze aan-
dacht voor gamen ervoor kan zorgen dat jongeren zichzelf
serieus genomen voelen, wat indirect betere mogelijkheden
biedt voor werkelijke verbetering van hun geletterdheid.
Hij is geen voorstander van het rechtstreeks inzetten van ga-
men en als het al wordt gedaan, is het belangrijk om een goed
onderscheid te maken tussen de mogelijke doelen die met
gaming bereikt kunnen worden, zoals bijvoorbeeld leeskilo-
meters maken tijdens het gamen. De veranderende definitie
van geletterdheid door de jaren heen heeft hierbij zijn belang-
stelling. In die zin zou hij het prachtig vinden als de tekstuele
geletterdheid en die van de visuele gamewereld dichter bij el-
kaar worden gebracht.
Durven leren
Margreet van den Berg (adviseur/projectleider op het gebied
van onderwijs en ICT en paneldeelnemer) vindt dat games op
verschillende manieren een rol kunnen spelen in de bestrij-
ding van laaggeletterdheid onder jongeren. Door het aanbie-
den van games lok je jongeren naar de bibliotheek. Door ze
09-03-2009 10:38:45
 vervolgens te laten gamen bied je ze de mogelijkheid om te
laten zien wat zij kunnen waarmee je het zelfvertrouwen van
de jongeren vergroot. Zelfvertrouwen is een voorwaarde om
te durven leren. Uiteraard moet je daarna zorgen voor een
goede follow-up: jongeren stimuleren in hun ambities en ze
redenen geven om te willen schrijven en lezen.
Ook daarin kunnen games een rol spelen, vindt Van den
Berg. Om een spel te kiezen kun je een tijdschrift over games
lezen, om een spel te spelen wil je graag de handleiding le-
zen (on- of offline). Om te overleggen en afspraken te maken
is het handig om fora te bezoeken. Lezen kan ook aan de
orde komen door het spelen van games. Immers in de meeste
games zit een duidelijke verhaallijn, net als in een boek.
Of je leert lezen door te gamen? Dat is volgens Van den Berg
op dit moment nog heel beperkt. Er zijn nog maar weinig
specifieke games op dit gebied op de markt en Van den
Berg verwacht niet dat hier op korte termijn verandering in
komt.
Wel ziet zij mogelijkheden in het bouwen van games door
jongeren. Om samen een game te maken moet je jezelf im-
mers bepaalde dingen eigen maken (onder andere door te
lezen), maar het brengt je ook in een situatie waarbij je leert
van andere jongeren. Het samen spelen van games, maar ook
het samen maken van games werkt nivellerend, vindt Van
den Berg. “Vmbo’ers spelen met vwo’ers, en ouderen spelen
met jongeren en door samen te werken leer je op een heel na-
tuurlijke manier van elkaar. Laaggeletterde jongeren komen
vaak uit een milieu waarin weinig waarde wordt gehecht aan
kennis en waarin werken een noodzakelijk kwaad is en niet
iets waar je plezier aan kunt beleven. De ambities zijn daar-
om vaak laag en gaan soms niet verder dan ‘veel geld ver-
dienen’.  Door samen games te spelen en te bouwen komen
jongeren in contact met anderen die wel ambities hebben om
dingen te leren, om dingen te weten, om plezier te hebben in
dingen creëren, in werken, enzovoort”. Van den Berg denkt
dat dat een belangrijke meerwaarde kan zijn van het aanbod
van games in de bibliotheek.
Meervoudige geletterdheid
Joris Steenbakkers (deelnemer in de zaal) studeerde in 2007
af aan de Radboud Universiteit Nijmegen met de scriptie
Jongeren weer naar de bieb: games het ei van Columbus?: een
onderzoek naar de informeel- en formeeleducatieve waarde
van games. Van deze afstudeerscriptie verschijnt in opdracht
van de Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB) binnenkort
een kortere, meer toegankelijke versie met een extra hoofd-
stuk over gamebibliotheken met praktijkvoorbeelden.
Tijdens het debat legde Steenbakkers de nadruk op de ver-
schillende soorten geletterdheid die veel meer omvatten
dan de traditionele schriftelijke geletterdheid. Tegenwoor-
dig spreekt men van meervoudige geletterdheid. Met andere
woorden, een (ideale) combinatie van traditionele schriftelij-
ke geletterdheid (lezen en schrijven), visuele geletterdheid en
de digitale geletterdheid, waarbij de laatste het goed kunnen
omgaan met digitale media (pc’s, games, internet, web 2.0,
mobiele telefoons, etcetera) omvat.
911093 DIB.indd 29
Games dragen volgens Steenbakkers sterk bij aan alle vor-
men van geletterdheid maar vooral aan de visuele en digitale
geletterdheid. Dit komt omdat games letterlijk inspelen op
de leefwereld van jongeren en gebruikmaken van de combi-
natie van tekst, beeld en interactiviteit. Dus als wij geletterd-
heid ruimer definiëren, namelijk als meervoudig geletterd,
dan blijken jongeren helemaal niet zo laaggeletterd als vaak
wordt gedacht, concludeert Steenbakkers. Jongeren zijn sterk
in denkbeelden en allerlei ICT-vaardigheden, simpelweg om-
dat zij zijn opgegroeid met multimedia. Dit in tegenstelling
tot volwassenen die vooral met printmedia zijn opgegroeid.
Steenbakkers vindt het een uitdaging om via visuele en digi-
tale geletterdheid jongeren ook meer schriftelijk geletterd te
maken.
Hij blijft overigens nog steeds een voorstander van het lezen
van boeken, maar vraagt zich wel af waarom de keuzemoge-
lijkheid wordt beperkt als het ook op een andere manier kan.
Immers, jongeren denken meer in beelden en het spelen van
games motiveert daarom meer dan hen direct te dwingen tot
het consumeren van enkel letters. dib
Literatuurverwijzingen en links naar websites zijn te vinden in de
digitale versie van Digitale Bibliotheek: www.digbib.nl
bib
Digitale Bibliotheek
Onmisbaar voor de informatie- en bibliotheekprofessional.
Nieuws en discussie over web 2.0, gaming, auteursrecht, re-
censies, trends, publiekscommunicatie, onderlinge dialogen,
en nog veel meer. U vindt het in Digitale Bibliotheek, het eerste
Nederlandse vakblad dat exclusief gaat over de digitale biblio-
theek.
Abonnee?
Een digitaal abonnement kost 49 euro per jaar, voor 89 euro
ontvangt u ook de gedrukte uitgave.
Abonneer u via www.digbib.nl
U krijgt dan tevens 20 procent korting op alle Essentials-
congressen, -masterclasses en -workshops.
Digitale Bibliotheek dib nummer 1, 2009 29
09-03-2009 10:38:46