1

Ilija T. Radakovi

BESMISLENA YU-RATOVANJA 1991-1995

I SADRAJ II ZATO PISATI O BESMISLENOM RATU RATOVIMA? III ZLOUPOTREBA JNA I ORUANIH SNAGA SFRJ:
- O emu se govori, ta se izostavlja i zaobilazi u knjizi V. Kadijevia Moje vienje raspada vojska bez drave - Spoljna ugroenost i njen uticaj na bezbjednost SFRJ - O Ustavu iz 1974, drutvenom sistemu i nacionalnom sukobljavanju - Sutina i smisao napada na koncepciju optenarodne odbrane - Dva ili pet perioda razvoja OS SFRJ - Od najave do ratova (1989-1992) - Informacija Politike uprave SSNO (1991)

IV RATOVI U SLOVENIJI, HRVATSKOJ I BiH, SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U RATOVIMA * RAT U SLOVENIJI (1991)
- Prve vijesti o ratu u Sloveniji - Rat u Sloveniji u knjizi Veljka Kadijevia - Koncepcija ONO, TO i odnosi JNA i Slovenije - Slovenaki generali pred rat i u ratu - Hrvatsko-slovenaki sporazum i proglas taba Vrhovne komande - ta o JNA i njenoj ulozi pie general Stane Potoar? - Naelnik kabineta Veljka Kadijevia general Vuk Obradovi o vojnoj akciji u Sloveniji - Zakljuna razmatranja o ratu u Sloveniji * RAT U HRVATSKOJ (1990-1995) - Stanje u Hrvatskoj 1990. - Politika SDP Hrvatske 1990. - Rezultati izbora (1990) - Najave krvavih zbivanja na obe strane - ta je prethodilo ratu? - Preko ivih i mrtvih - General V. Kadijevi poglavlje Rat u Hrvatskoj - Kratak pregled vojnih dejstava - Sa lica mjesta iz Like - Nekoliko pitanja i zakljuaka

* RAT RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991-1995)

- BiH pred rat u Sloveniji i Hrvatskoj - Podjela BiH

3 - BiH operativna osnovica za rat u Hrvatskoj i neposredne pripreme za rat u Bosni - Neuspio pu u Sarajevu - Pokuaj demokratskih snaga da sprijee rat - Operativne namjere i tok dejstava - Borbe u dolini Drine - Opsada Sarajeva - Ruenje Mostara - Otvaranje koridora - Borbe u Bosanskoj krajini - O prvoj fazi rata u BiH (1991-1993) - Partizanski generali sa narodom

* SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U RATOVIMA

- Rat krenuo od (sa) dva Kosova - Srbija i Crna Gora nezvanino u ratu - Podudarnost ili revitalizacija projekta Homogena Srbija - Srpska pravoslavna crkva na politikoj sceni - Otvoreno pismo Slobodanu Miloeviu - Crna Gora na hercegovako dubrovakom ratitu - Vukovar i Dubrovnik pobjede koje predstavljaju poraz - Put u bespue

V INTELIGENCIJA, KONFESIJE I PARAMILITANTNE SNAGE BOJOVNICI BESMISLENOG RATOVANJA

- Zakuvano u glavama kvazi-intelektualaca - Vjerska buenja ili vjerski ratovi - Paramilitantne snage

VI RAT KAO NAJGORI IZBOR ODGOVORNOST TABA VRHOVNE KOMANDE VII BILJEKE (1983-1995)
- Razgovor sa Petrom Graaninom (1983) - Osvrt na reorganizaciju OS (1984-1985) - Generali sa Lazarom Mojsovom (1986) - Pismo Peri imiu (1988) - Slovenaki penzionisani generali i SSNO (1988-1990) - O Kninskoj krajini i Tromei (1989-1991) - Akademiku Dr Jovanu Rakoviu (1991) - O odnosu prema SIV-u Ante Markovia (1989-1991) - Dva intervjua Petra Graanina (1991-1993) - Porast moi armijskog vrha

VIII VANIJI DOGAAJI I DATUMI OD 1981. do 1995. (izbor i komentari

autora)

IX VOJNI KO RAZMILJANJE O UNAPRED IZGUBLJENOM RATU RATOVIMA

- ta je trebalo, a ta nije trebalo da se ini? - Neke karakteristike besmislenog ratovanja - Katastrofalne posljedice - Imenujmo glavne aktere i linosti apsurdnih ratova

X NISMO UTALI
- Tri upozorenja Koe Popovia (1989) - Protiv sijaa zla (1990) - Za stranku demokratskih promjena (1990) - Zato je izvidan general, narodni heroj i akademik dr Gojko Nikoli? (1990) - Opinskim odborima SUBNOR-a Like (1990) - Povjerenje, mir, sloboda i demokratija nasuna su potreba apel 55 generala (1990) - Graanima i partizanima Like (1990) - Za mir i ljudski razgovor (1990) - Tri protesta antifaista (1991) - Dva jubileja bez prave proslave (1991-1996) - Odgovor tzv. Koordinacionom odboru (1991) - Povodom akcije za povratak etnikog vojvode M. ujia (1991) - Mir jedina alternativa (1991) - Poruka armiji za pedeseti roendan (1991) - U ime prozvanih (1991) - Poslije dogovora u enevi (1991) - Tito naa i svjetska linost (1992) - Apel za mir i zajedniki ivot naroda BiH (1992) - Dozvolite da se ne slaemo, g. generale (1993) - Na pedeset prvoj godinjici VI like proleterske divizije Nikola Tesla (1993) - In memoriam Milorad Mievi (1996)

XI O AUTORU I KNJIZI * BELEKA O AUTORU

- Summary - Iz recenzija - Skraenice

- RECENZIJA

____________________________________________________

Nacija je najvee zlo za naciju, jer je organizovana sebinost koja se nuno zatvara u nepodnoljivo drutvo. Nacionalizam kopa grob vlastitioj naciji.
(Indijski nobelovac Rabindranat Tagore)

Neija jednonacionalna istina, samim tim to je takva, ne moe biti istina. Ona suzbija razboritost slobodnih graana.
(General-pukovnik Koa Popovi)

Za mene je kljuno pitanje definisanje politike koja je dovela do ratova u Jugoslaviji i koja je, kao glavni instrument, imala zloine prema civilima, etnika ienja, logore, silovanja i ubijanja. Stvaranje etnike drave postavljeno je kao cilj, a etniki nacionalizam proizveo je ideologiju koja je u svemu drugom i u svemu drugaijem videla direktnu smetnju protiv koje je primenjivala silu. To je bila neka vrsta totalnog rata, ne samo vojnog nego i propagandnog, ideolokog, psiholokog i medijskog.
(Istoriar Latinka Perovi)

Na raskid sa svetom, na rat sa svetom (jer nije to bio rat sa Muslimanima i Hrvatima, nego rat sa svetom), ta je to drugo nego ludilo, i koja bi druga sila mogla taj rat da vodi, ako ne sila ludila?
(Knjievnik Radomir Konstatinovi)

Rat su u nekadanjoj dobroj zemlji poveli oni koji nisu mogli da ive zajedno.
(Knjievnik Radomir Kostantinovi)

Zato rat? Moe da se postavi i pitanje zato je rat izgubljen, ali oni ak i ne raunaju da su izgubili rat. Ja sam uvek mislio da priznanja poraza u jednom ratu ratovima koji je nepravian deluje jako spasonosno na psihu nacije.
(Arhitekta Bogdan Bogdanovi

II ZATO PISATI O BESMISLENOM RATU RATOVIMA?

Ima li smisla analizirati jedan besmisleni rat ratove? ta se mora rei o uzrocima i faktorima razbijanja SFRJ, o ulozi Vrhovne komande i njenog vojnog djela? ta rei o ulozi JNA? ta o stavovima generala Veljka Kadijevia (sekretara za narodnu odbranu i naelnika taba Vrhovne komande 1988 1992), izloenim u knjizi Moje vienje raspada vojska bez drave? (Politika, juni 1993). S obzirom da je ovaj dovreni (ili nedovreni) rat izazvao katastrofalne posljedice, pred tom tragedijom niko nema pravo da uti. Analiza rata kojim su razorene i SFRJ i JNA, potrebna je, u prvom redu radi mira, da bi se to prije uspostavio, realizovao i dugotrajno obezbjedio. Vie od etiri decenije (od 1941. do 1985) bio sam vojnik. Aktivnu slubu zavrio sam kao general-pukovnik, obavljajui razne vojne funkcije u Generaltabu i Saveznom sekretarijatu za narodnu odbranu i imam osjeaj da i ovaj rat mogu da sagledam, barem u globalu, razlikuju i uzroke od posljedica, spontano i stihijsko od unapred smiljenog, pripremanog i organizovanog. Poznajem mnoge vojne i civilne linosti aktere ratnih dogaaja i onih koji su im neposredno prethodili. Vjerujem da mogu da procjenjujem ta je bilo nuno, a ta se moglo izbjei, ta je sa vojnog, politikog, drutvenog stanovita racionalno i opravdano, a ta ne. Od 1988. javljao sam se kao supotpisnik ili potpisnik mnogih apela, poruka, zahtjeva ili sam javno istupao s ciljem da se zaustavi hod ka ratu. Bez obzira to je to esto djelovalo donkihotski, uvjek sam vjerovao da se ratnoj opciji mora suprotstavljati otvoreno. Tragedija koju smo doivjeli mora da skine sve tabue (a sve se vie i skidaju) da bi se dolo do potpune istine, do objektivnih analiza i objanjenja a tako i do suoavanja sa odgovornou svih njenih sada vidljivih i prepoznatljivih, ali i skrivenih aktera. Jer, niko nema pravo da bude zatien ni jednom preutanom injenicom, niti obzirom bilo koje vrste. Svoje stavove, pojedinano ili u manjoj ili veoj grupi istomiljenika saboraca iz NOB-a, od trenutka kada su upaljeni prvi fitilji nemira i na scenu stupili politika i praksa stvaranja kriznih arita, psiholokog rata za prekrajanje SFRJ, pa sve dok se to moglo initi predoavao sam (predoavali smo) u pojedinim beogradskim, zagrebakim i likim listovima. Izlagao sam ih na skupovima boraca VI like i XIX sjevernodalmatinske divizije, borake organizacije optine Savski venac, u Drutvu za istinu o NOB-u (1941 - 1945). Imam, dakle, moralno pravo da i sada analiziram posljedice bezumlja na koje smo ukazivali kada se zlo jo moglo izbjei ili bar uiniti neuporedivo manjim. A poto sam i danas uvjeren da se sunovrat, kako je jo 1989. godine nadolazeu jugoslovensku tragediju nazvao Koa Popovi mogao izbjei, osjeam i obavezu da to uvjerenje objasnim, jer je i sada mnogo onih koji istiu da je sve ba tako moralo da se desi, da se tragedija nije mogla mimoii. Jedni to ine da bi sebe opravdali, da bi i line odgovornosti podveli pod pojam objektivne nunosti, a mnogo vie je onih koji nisu svjesni svojih nacionalistikih zabluda i iluzija. Istina, bilo je potrebno da se SFRJ, pa i JNA, transformiu i reorganizuju, ali nije postojao ni jedan opravdan razlog za najbrutalniji rat ratove, za opti sunovrat. ak i da je bilo neizbjeno razdruiti se, jer razii se na istom geografskom prostoru ne moemo moglo je to da bude bez krvi, kako se i dogodilo u nekim dravama. Nije bio nuan raspad na tako krvav i tako tragian nain. Za to nema opravdanja.

7 U traginom vremenu, dio dravnog armijskog i politikog vrha i vrhova iz perioda 1988 1992. nije mogao da prevazie ranija optereenja kada se naao u prilici da donosi ili sprovodi sudbonosne odluke, ne mogavi da sagleda ni emu slui to odluivanje ni kakve e posljedice izazvati. Armijski vrh (Veljko Kadijevi i ostali) pomogli su, najblae reeno, da JNA izgubi svoja bitna obiljeja, doivi slom i nestane sa istorijske scene, jer je JNA, kao i SFRJ, poraena iznutra kada je poela da negira i naputa samu sebe, osnove na kojima je formirana, funkciju koja joj je davala i snagu i smisao, pa je tako politiki i moralno razoruana, postala lak plijen, u prvom redu, velikosrpske, a potom i drugih nacionalistikih politika. Svako ko poznaje dio kadrova u vojnom i civilnom vrhu (vrhovima) iz perioda 1988 1993. nije bio iznenaen objanjenjima izloenim u knjizi Veljka Kadijevia, njegovim esto subjektivnim, dogmatskim i jednostranim tumaenjima zbivanja u jugoslovenskom drutvu i oruanim snagama. Najveu odgovornost vojnog vrha i Veljka Kadijevia posebno predstavlja to to su prihvatili rat kao sredstvo vojnog rjeavanja jugoslovenske krize, pogotovo kad se ima u vidu da su oni bili najkompetentniji da ocjene ta se ratom moe (odnosno, ne moe) dobiti i kakve sve mogu biti posljedice ratne opcije. Samim tim to je procjena taba Vrhovne komande (VK) vodila ratu i poto tu nije bilo otpora ratnoj opciji, iako su je drugi nametali, vojni vrh je prihvatio i ponio dio odgovornosti za rat i sve njegove posljedice. Veljko Kadijevi je u toj knjizi pokuao da opravda sebe i svoj armijski vrh pred odgovornou za pokretanje i uee u oruanom obraunu na tlu Jugoslavije, za razbijanje SFRJ i JNA. Taj utisak provjerio sam i u razmjeni miljenja sa prijateljima, penzionisanim generalima i pukovnicima Bracom eriem, Ahmetom onlagiem, Rahmijom Kadeniem, Aleksandrom Krajaeviem, Veljkom Miladinoviem, Jovom Ninkoviem, Svetozarom Orom, Savom Popoviem, Stipom Sikavicom, Mirkom Tomiem i drugima. Tada je, krajem 1993, i dolo do ideje i saglasnosti da se pie o ovom ratu ratovima. I ovom prilikom im se zahvaljujem na sugestijama i doprinosu, bez kojih bi moja kazivanja bila nepotpuna. Prvu kritiku reakciju na Kadijeviev prikaz rata od strane vice-admirala Ivana Veselinovia (1993) pozdravio sam, ali istovremeno zakljuio da taj kurani i otvoreni istup treba da bude samo poetak. Smatrao sam da treba da mu se pridrui i neko iz starije ratne generacije, kao i neko iz generacije vojnih starjeina poslije Drugog svjetskog rata. Jer, ako se ne reaguje, ako se ova analiza rata, sa kojim se i prije njegovog poetka nismo saglaavali, ne iskoristi kao povod da se rat objektivno prikae i koliko je sada mogue objasni, ostae sramota na obrazu i stare i mlae generacije vojnih rukovodilaca, i moralna, i profesionalna. Istupi i upozorenja generala Koe Popovia i Gojka Nikolia na svoj nain su me podsticali, a suptilne analize Mirka Tepavca, dr Jovana Miria, Slobodana Inia i drugih, su mi pomogle da, uvaavajui njihova stanovita, pokuam da lake sagledam i vojnu stranu dogaaja. Uvjeren sam da najvei dio pripadnika JNA (od vojnika do generala), aktivnih i rezervnih, sve do njenog formalnog nestanka (27. aprila 1992) stvaranjem SRJ i VJ - smatraju da put kojim je prola JNA u jo nerazmrenom zapletu na tlu bive SFRJ nije morao da bude takav. Uvjeren sam da je JNA (da je armijski vrh to htio i elio) mogla izbjei udes da od znaajnog

8 faktora jedinstva jugoslovenske drave postane jedan od znaajnih faktora (ili sredstvo) njenog raspada. To sam zakljuio i iz razgovora koje sam vodio, u kratkim susretima, sa generalima i pukovnicima koji su penzionisani u toku ovog rata Mladenkom Maksimoviem, Ilijom Boriem, Vladanom ljiviem, Cirilom Zabretom, Danom Ajdukoviem, dr Nikolom Popoviem, Aleksandrom Spirkovskim i veim brojem neposrednih uesnika rata sa podruja Like (Simo, Mane, uro, Dane, Smiljan, Duan, Duja, Milan i Pajo), Sjeverne Dalmacije (Jovica, Veljko i Milan), Banije (Milan, Momilo i Mirko), Korduna (Milan i Stevo), Zapadne Slavonije (Gojko i Milan), Podunavlja (Ilija, Nenad i Sran), Bosanske Krajine (Ilija, Desimir i uro) i Dragan sa jednog prelaza na Drini. Moda Kadijevi i njegova knjiga sami po sebi i ne zasluuju toliku panju, ali injenica da je autor bio krunski uesnik i da su pitanja kojima se bavi prevazila i njegovu linost i djelo, danas i u budunosti, to e biti predmet politikih, vojnih, sociolokih, istorijskih, pa i psihopatolokih analiza. Da li je presudila istorijska neminovnost ili snage gluposti? Snage gluposti, nerazuma, nekompetentnosti i istorijskih zabluda. O svemu su u odreenom periodu (kao to inae biva u istoriji) odlu ivali ljudi i sve to se dogodilo dolazilo je iz njihovih glava. Da li su Slobodan Miloevi, Franjo Tu man, Alija Izetbegovi, Dobrica osi, Borisav Jovi, Stipe Mesi, Branko Kosti, Momir Bulatovi, Veljko Kadijevi i drugi svi na vlasti u odreenom periodu, jedine i jednako odgovorne linosti za nau tragediju? Da li su oni ideolozi ili uenici, da li su glavne arhitekte rata? Nesporno je da su bili na vlasti u tom periodu i da je njihova uloga glavna. Srbija je htjela Miloevia i osia i dobila ih je. Hrvatska Franju i dobila ga je. Kostia je delegirala Crna Gora. A Predsjednitvo SFRJ, armijski vrh, rukovodstvo Srbije i Hrvatske i neki drugi, htjeli su 1988. Veljka Kadijevia i dobili su ga. Ko je kome i koliko pomogao, drugo je pitanje. Znaajna je i postaje sve prepoznatljivija njihova uzajamnost mada sa razlikama. Prije ili kasnije, narodi e shvatiti (i sve vie shvataju) da je rat bio nepotreban, uzaludan, da se mora ivjeti zajedno, ali da punog mira nee biti dok ne izgore, dok se ne potroe i zaustave razorne energije, prije svega, srpske i hrvatske nacionalistike mitomanije, a one se jo dre. I, na kraju, dok se cio prostor ne demilitarizira, oslobodi oruja i orua kojega sada ima neto manje nego kad je poeo rat, a potom doe i do demokratizacije drutva, mir se nee potpuno ostvariti. Armijski vrh nije bio dorastao promjenama koje su se pojavile s razliitim intenzitetom po cjeloj SFRJ. Teko se prilagoavao novim odnosima. Mnoga upozorenja da je neophodno drugaije ponaanje dio ljudi iz armijskog vrha nije prihvatao, nego je ak samouvjereno i cinino uzvraao u stilu da se promjene u drutvu i ponaanje JNA pogreno razumiju i tumae. Istorija e nepristrasno ocijeniti ulogu svih onih koji su bili akteri odluujuih i traginih zbivanja. Njen sud bio je i bie najmjerodavnija ocjena. Da li JNA treba osuditi za rat ratove? Ne, ve politike, vojne, kulturne i konfesijske vrhove i ekstremiste, koji su JNA sa do tada neospornim ugledom vani i u zemlji, zloupotrebili. Vrhovna komanda i armijski vrh (VK) su krivi to se toj zloupotrebi nisu suprotstavili, to su prihvatili i podrali ekspanzionistike i hegemonistike namjere i u nekim fazama bili u

9 prvom redu njihovog ostvarivanja. Takva politika i njeni ciljevi bez neposredne podrke JNA, ne bi mogli napraviti taj stravini ceh koji su platili svi, a meu njima posebno Bonjaci Muslimani i Srbi van Srbije i Crne Gore. Neoprostiva greka armijskog vrha je to je dozvolio da JNA, kao zajednika snaga svih naroda i narodnosti, bude uvuena u rat. Ponavljam, mogla je ostati neutralna. Nije se trebalo i smjelo zaratiti nigdje ni u Sloveniji, ni u Hrvatskoj (bez obzira na narastajui secesionizam), ni u Bosni. Srbija i Crna Gora nisu smjele da uu u rat. I zato JNA (u narodu) predstavlja najvee razoarenje u cjeloj katastrofi. Teko je nai i jedan strategijski, krupan, realan razlog (bez obzira i na neke povode) koji bi uslovljavao da se izabere najgore rjeenje, da se besmislenim ratom ponite krupni strateki i nacionalni interesi i neprocjenjiva generacijska ostvarenja svih jugoslovenskih naroda. Tekst koji se nudi itaocu nije samo rasprava o sadraju knjige Veljka Kadijevia (knjiga je jedan od povoda), ve se iznose gledanja na neke dogaaje i pojave i prije ovog rata, razlike u miljenjima i stavovima armijskog vrha, razlike koje su se ispoljile u raspravama sa Veljkom Kadijeviem, Brankom Mamulom i Petrom Graaninom. U to vrijeme bio sam pomonik, odnosno zamjenik saveznog sekretara za narodnu odbranu, kada su na elu SSNO bili Nikola Ljubii, odnosno Branko Mamula, i kada je Petar Graanin bio naelnik Generaltaba, a Veljko Kadijevi pomonik saveznog sekretara. Sa njima sam saraivao do juna 1985. Najznaajnije razlike odnosile su se na obim, strukturu i organizaciju oruanih snaga SFRJ, JNA i TO, na sistem rukovoenja i komandovanja i neka druga pitanja ciljeva i politike razvoja oruanih snaga. Te razlike su poznate njima, a i veini tadanjih lanova Predsjednitva SFRJ, mnogim generalima u SSNO-u, Generaltabu, komandama armija i tabovima Teritorijalne odbrane republika - pokrajina. Svoje stavove iznosio sam na uim skupovima kolegija, Savjeta za narodnu odbranu, pismeno ih formulisao u osvrtima na razne analize i predloge Generaltaba i drugih sektora SSNO-a. O reorganizaciji oruanih snaga, koja se tada pripremala, ispoljile su se najvee razlike. O tome su me konsultovali (i posle penzionisanja) lanovi tadanjeg Predsjednitva SFRJ (Nikola Ljubii, Raif Dizdarevi, Veselin uranovi, Josip Vrhovec i Stane Dolanc), i to na njihovu inicijativu. Lazaru Mojsovu su, takoe, moja gledanja bila poznata i posebno izloena u Domu garde, na skupu aktivnih i djela penzionisanih generala. Svi su oni jedno vrijeme bili rezervisani, manje ili vie su sumnjali ili ak bili protiv predstojee reorganizacije oruanih snaga. Neki od njih su pojedine predloge kvalifikovali i kao reviziju koncepcije optenarodne odbrane, ali su reorganizaciju na kraju odobrili, i tu je njihova najvea odgovornost. Bio sam, dakle, protiv radikalne reorganizacije JNA, protiv ukidanja armija i divizija. Bio sam za manje i jevtinije oruane snage - JNA i TO. Bio sam za federaciju, ali sa veim kompetencijama republika i, naroito, opina. Bio sam kasnije, ako tako nije mogue, i za konfederaciju ili savez drava i za savez republikih SKJ. Za sve, samo ne za rat. Bio sam za to da poslije generala Ljubi ia i admirala Mamule, savezni sekretar za narodnu odbranu bude civil jugoslovenske orijentacije. Bilo je govora da to bude Vidoje arkovi (Crna Gora), Branko Mikuli (BiH), ili neki Slovenac ili Makedonac, jer do tada, na dunosti sekretara za narodnu odbranu nisu bili ljudi iz BiH, Makedonije, Slovenije i Crne Gore. Da je to uraeno, uvjeren sam da bi se stvari drugaije odvijale. Ni u snu nisam mislio da e doi vrijeme da se na naem jugoprostoru, uprkos krizama i napetostima, javi toliko neprijateljstava do stepena meusobnog unitavanja pred oima

10 domae i svjetske javnosti. Nisam vjerovao da e proraditi bure baruta. Nekada sam sa osjeajem bola sluao aluzije da smo Balkanci, ali sam se uvjerio da jesmo - previe osjetljivi, sa malo razuma, iskljuivi i nerealni. Nisam vjerovao da emo se toliko zatvarati u svoja dvorita i da emo ratom rjeavati aktuelne probleme. Dakle, osjeao sam potrebu da neto kaem o djelu vremena i prije ovog rata, a prvenstveno o ovom ratu ratovima, koji traju skoro kao i II svjetski rat i koji kako god se zavrili, to je ve sada potpuno jasno, zavrili su se potpunim porazom. Moja kazivanja (biljeenja) baziraju se teino na vojnom aspektu, proteu se uglavnom do kraja 1993. i samo su djelimino rekonstrukcija borbenih dejstava operacija, u bilo kojem od ovih ratova, jer za to ne postoje potpuniji objektivni uslovi. Nije mi bila pristupana dokumentacija ratujuih strana ako ona uopte postoji. Ako ne bude unitena ili unitavana, sigurno je da jo dugo nee biti dostupna, a posebno ne za objektivne kritike analitiare. Sve u svemu, knjigu sam bio duan da napiem, najvie zbog drugih i za druge, a i zbog sebe i najbliih lanova porodice. U inu njenog nastajanja, mnogo toga se preplitalo. Moje partizansko iskustvo proeto borbom da se konkretnim inom, i u najteim iskuenjima II svjetskog rata i poslije njega, promovie ideja bratstva i jedinstva i moje sapatnitvo u danima kada se sve to bjesomuno ruilo operacionalizacijom besmislene tvrdnje da se ne moe ivjeti zajedno, mada se uprkos svemu, zajedno ivjeti mora. Preplitala se moja privrenost Jugoslovenskoj narodnoj armiji sa osjeanjem povreenosti i srdbe to je ona kratkom pameu prepotentnih i ambicioznih politiara i vojskovoa zloupotrebljena, poniena, zbrisana, iako to nije zasluila. Preprela se i potreba da istovremeno postavim i pitanja na koja su drugi duni da odgovore, jer raspolau mnogim, jo skrivenim informacijama do kojih se i dalje samo posredno ili samo djelimino dolazi. Time sam elio da doprinesem da se bre doe i do onih odgovora koji se ne smiju odlagati ako se eli da se svi na ovim prostorima izvlaimo iz gliba, ako se eli da se otvore perspektive za mlade generacije, ne samo materijalne, ve i moralne, kulturne, politike. Jer, nema prave perspektive ako ostanu lai, prevare, obmane, iluzije, poluinformacije, ako se zlo inci kite oreolima heroja, ako narode vode politiki diletanti, a vojske neodgovorni sijai nasilja i razaranja. Svemu to se dogodilo treba dati pravo ime i prezime. Koji to ciljevi mogu da opravdaju stotine hiljada izgubljenih ivota, patnje bezbroj moralno i fiziki osakaenih ljudi, toliko razorenih domova i materijalnih dobara? Da li su milioni ojaenih, prognanih i izbjeglih ljudi, a posebno oni kojima sada lea okreu i voe koje su ih zvale u rat, manipuliui njihovim navodnim interesima a ostvarujui etnika ienja najbrutalnijim sredstvima taj uzvieni cilj koji opravdava rat ratove na jugoslovenskom prostoru? Odgovor je bio poznat mnogima i prije nego to se zapucalo, ali su sada duni da ga daju, i to bez ostatka, svi koji su taj rat ratove proizveli. To to su u meuvremenu orlovsku ud prekrili golubijim perjem nikoga nee zavarati, jer se toliko zlo ne moe ni zaboraviti, ni preutati, ni ostaviti nekanjenim. I, kao to je ve pomenuto, ukazala se i potreba da neposredno odgovorimo na knjigu Veljka Kadijevia i neminovnost da se tim povodom kae barem dio onoga to potpunije osvjetljava neobjanjive odluke koje su imale sudbonosno znaenje za jednu dravu i vojsku, za sve narode te drave i sve pripadnike te vojske. Zbog niza oteavajuih okolnosti izvorna graa nije mi bila dostupna, niti su moja istraivanja u vrijeme ratnog zanosa bila rado viena sve se to nije moglo dovesti do kraja, niti su svi aspekti u potpunosti sagledani. No, vano je da se

11 ostave pisani tragovi. Uostalom, ve sada, lake je objektivno predstavljati i zakljuivati, jer su se, dodue znatno poslije Kadijevia, pojavile i knjige takozvanih vrhovnih komandanata od 1989. do 1995. godine: J. Drnoveka, B. Jovia, S. Mesia, B. Kostia, D. osia i intervjui R. Dizdarevia, B. Bogievia, kojima ovom prilikom nisam stigao da se pozabavim. Uz zahvalnost koju dugujem velikom broju istomiljenika, koji su mi itavo vrijeme bili moralna podrka i pomo, duan sam da kaem da ovu knjigu, najavljenu izlaganjem Besmisleni rat na Okruglom stolu Stvaranje i razbijanje avnojevske Jugoslavije, u organizaciji Drutva za istinu o narodnooslobodilakoj borbi 1941-1945, odranom u Beogradu 5, 6. i 7. decembra 1995. godine smatram i zajednikim poduhvatom. Isticanje zajednitva, meutim, ne umanjuje, ve upravo ini veom, linu odgovornost za izloene stavove i ocjene.

Javnost je polagala nadu u Jugoslovensku armiju i raunala da e podjednako da titi interese svih naroda. Ali tako nisu mislili najodgovorniji inioci u vrhu, ni prve linosti u armiji. Oni su stali na stranu jedne nacije i jedne nacionalne politike. Sve nade u vojsku tada su bile iznevjerene. Da bi se stvar dovela do nivoa bizarnosti, vojska je uzela pod svoju komandu i opremala ratnim materijalom i oruane paravojne formacije najekstremnijih politikih organizacija u Srbiji i Crnoj Gori
(Akademik Branko Pavievi) _______

U zakulisnoj igri Beograda i Zagreba i velikoj zavjeri, iji su glavni scenaristi u vojnom vrhu i krnjoj Vrhovnoj komandi pod pokroviteljstvom Borisava Jovi a i Branka Kostia, tajni planovi su dugo skrivani od jedinica i starjeinskog kadra.
(General-pukovnik Stane Potoar)

12

III ZLOUPOTREBA JNA I ORUANIH SNAGA SFRJ: O EMU SE GOVORI, TA SE IZOSTAVLJA I ZAOBILAZI U KNJIZI VELJKA KADIJEVI A MOJE VIENJE RASPADA VOJSKA BEZ DRAVE
Iitavanjem knjige Moje vienje raspada, naelnika taba Vrhovne komande, lako se uoavaju njene slabosti. Autor zaobilazi razvoj dogaaja u Srbiji sa pokrajinama (Kosovom i Vojvodinom), Crnoj Gori i Makedoniji, kao da one ne uestvuju ili ih nema u procesu raspada SFRJ i JNA, iji su sastavni djelovi. A evidentno je da su Srbija i Crna Gora, a kasnije i SRJ, posredno i neposredno uestvovale u ratu. Iz Makedonije se povukla jedna operativno-strategijska grupacija koja je, manje ili vie, bila angaovana za potrebe ratita. Ratu u Bosni i Hercegovini, najstranijem od svih ratova na tlu SFRJ, ratu za razbijanje Jugoslavije u malom - centru naeg geostrategijskog prostora - autor posveuje svega etiri stranice knjige (od 144. do 148). Da li to ini zbog toga to je otiao u penziju neto prije nego to su se dogaaji u toj republici odvijali onako kako su se odvijali i rasplamsali u uasan rat u proljee 1992, ili je u pitanju umanjivanje ili skidanje sopstvene odgovornosti i za taj rat? Meutim, valja naglasiti da njegova knjiga izlazi iz tampe 1993, dakle, poslije etrnaest mjeseci velikih rtava i razaranja u BiH, poslije etnikih ienja, logora i programirane opte destrukcije u kojoj uestvuje i JNA. ak i da se nije nalazio na vojno-politikoj osmatranici, na kojoj je bio kao vojno-politiki strateg koji o sebi namee utisak da posjeduje sposobnosti da stvari sagledava daleko unapred, autor je, prije odlaska u penziju, raspolagao sa dovoljno elemenata za procjenu moguih zbivanja u BiH. Uostalom, Kadijevi to i priznaje, tvrdei da je mnoge dogaaje predvidio. Bilo je, zato, za oekivati (a da li se moglo oekivati?) da e autor vidjeti i opisati osnovne inioce dogaaja i faktore rata u BiH, ije se pripreme i agresija na taj dio SFRJ vode pod ifrom RAM, a prije svega, ulogu JNA. Gdje je tu barem dio odgovornosti aktuelne nacional-ovinistike politike reima u Srbiji i Hrvatskoj i veine opozicionih nacionalistikih stranaka u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni? Kako je u prvoj fazi dolo do tihe okupacije BiH, koja se izvodi kao manevar snaga u jesen 1991. i zimu 1991/92, to dovodi do otvorene agresije, koja simbolino poinje u Sarajevu februara (ili marta) 1992. U knjizi nema ni rjei o tehnologiji tog rata (koja se ispoljila dok Kadijevi priprema knjigu), a koja je proistekla iz nacional-ovinizma i osvajake prirode subjekata agresije i njenih nosilaca. ta je sa odlukom da se ostatak JNA povue iz Slovenije i Hrvatske u BiH (Kadijevi je tada bio naelnik taba Vrhovne komande) kada su Alija Izetbegosi, Radovan Karadi, Momilo Krajinik i Biljana Plavi, koji su tada dominirali u novoj vlasti BiH, veinu prihvatili kao prijateljske jedinice koje su se povukle iz zapadnog djela zemlje? Koliko je tu bilo ive sile, a naroito tehnike? Kadijevi je preskoio odgovornost Tumanove i Bobanove vlasti za bosansku tragediju. Nita o pogledima Tumana i Miloevia o podjeli BiH i njihovim davno ispoljenim politikim filozofijama svi Srbi u jednoj dravi i konaan istorijski sporazum meu Hrvatima i Srbima. Autoru je morala biti poznata ideja obojice lidera o podjeli BiH na tri drave, na kojoj je, izgleda, i izrastao VensOvenov plan za BiH (koji je odbijen). U knjizi se ne govori ni o srpsko-hrvatskoj agresiji na jednu federalnu jedinicu SFRJ a ni o ratu izmeu Hrvata i Muslimana od jula 92. do jula 93, za Mostar, u dolini Neretve i u centralnoj Bosni, kao sastavnom djelu obe strategije i

13 najveem uspjehu (privremenom) velikosrpskih i velikohrvatskih ambicija - u sutini, separatistikih. Stanju u JNA i oruanim snagama i ratovima na teritoriji SFRJ autor posveuje 65 strana, a 101 stranu drugim pitanjima. S obzirom na funkciju i vojno-strune kvalifikacije autora, ovaj odnos ne izgleda logian. Mogla se, naime, oekivati opirnija vojno-struna analiza. Periferno se govori o hegemonizmu, nacional-ovinizmu, razliito ispoljenom u svim sredinama, a iji su produkt paravojne snage - formacije. Govori se usput, samo na jednom mjestu, o ustaama i srpskim ustanicima u Hrvatskoj. Da li se konstatacija (na 157. stranici) ustaama i nekim iz SRJ gazda je isti, odnosi i na etnike i neoetnike? Ni slova nema o naredbi onovremenog polupredsjednitva SFRJ iz jula 1991. (objavljenog oktobra 1991), kojom je izjednaen status dobrovoljaca i vojnih lica. Javnost je obavjetena da je Kadijevi primao estitke povodom unapreenja u in generala armije od etnikog vojvode Vojislava eelja, Milana Babia (iz Knina) i Davida Rastovia (iz Donjeg Lapca) i da su pojedini generali dobili zlatne ogrlice od eljka Ranatovia - Arkana. Poznato je da se general ivota Pani srdano rukovao i slikao sa Vojislavom eeljem u toku rata. Nita o mitinzima, koji su predstavljali demonstraciju snage i populizma, potencijalnu i stvarnu armiju nadolazeih militantnih snaga i prethodnicu rata. U knjizi se pominje 14 inostranih linosti sa pozitivnom ili negativnom konotacijom, koje su na posredan ili neposredan nain bile u vezi sa dogaajima. Gorbaov, Cimerman, Iglberger, ejn, Gener, Van den Bruk, Jakovljev i Klinton na autora ostavljaju negativan utisak. Pozitivan utisak ostavljaju Vens, Karington, Gadafi, Kosiga, Golding i Jazov. Sa podru ja Jugoslavije, autor pominje 24 linosti (akteri u raznim fazama zbivanja i razbijanja SFRJ). Pozitivnu ocjenu dao je etvorici: Slobodanu Miloeviu, Borislavu Joviu, Petru Graaninu i, naravno, sebi. Titu odaje priznanja i ima zamjeranja. Ostali: Vladimir Bakari, Josip Vrhovec, Milka Planinc, Ante Markovi, Stipe Mesi, Budimir Lonar i Josip Marendi (iz Hrvatske), Edvard Kardelj, Janez Drnovek, Milan Kuan i ivko Pregl (iz Slovenije), Branko Mikuli, Alija Izetbegovi i Bogi Bogievi (iz Bosne) i Kiro Gligorov, Vasil Tupurkovski i Vlado Kambovski (iz Makedonije) nisu dobili prolaznu ocjenu. Od vojnih linosti govori samo o sebi i Graaninu, bivem naelniku Generaltaba kao ministru unutranjih poslova SFRJ. Kako se moe pisati o raspadu i transformisanju SFRJ i JNA, o Vrhovnoj komandi i njenom tabu, o vojnoj organizaciji, grupacijama oruanih snaga, o vojitima i ratitima, o uspjesima i porazima (vie o uspjesima), o transformiranju JNA u tri srpske vojske, a da nema ni rijei ni o jednoj vojnoj linosti? Nema ni jednog imena, poev od saradnika iz taba Vrhovne komande pa do potinjenih, koji u talasima bivaju penzionisani, prije Kadijevia, zajedno s njim i poslije njega. Ne pominje se ni jedan od vojnika Kadijevievih protivnika. Ni rjei o snagama unutranjih poslova koje su znatne, koje narastaju u ovom ratu i u njemu uestvuju igrajui i svoje posebne uloge. U ovom radu (tako autor naziva svoju knjigu), nailazimo na est fusnota koje su vie objanjenja nego navoenje izvora, literature ili dokumenata (strane 15, 17, 92, 102, 108. i 120). U knjizi su data pisma Cimermana (6. marta 1992), Karingtona (4. februara 1992), Sajrusa Vensa (14. februara 1992), Kadijeviu, uglavnom kurtoazna i dospjela poslije njegovog penzionisanja, kao i Kadijevievo pismo Vensu (17. februara 1992).

14

U knjizi nema ni jedne mape (a one se nikada nisu vie spominjale), karte specijalke, eme, strategijsko-operativnih i taktikih strelica na karti, nema ni podataka o gubicima (a ogromni su), nema ni jednog plana dejstva sa efektima, ni jednog originalnog dokumenta direktive i zapovijesti - ime se, obino, ilustruju ovakve strune' knjige, a takvih podataka, strelica i efekata, bila je puna domaa i strana tampa. Ne pominje se XIV kongres SKJ (20-23. januar 1990) i uloga 68 delegata JNA, koji predstavljaju 75.000 komunista. Gotovo nita o promociji SK PJ u centru Sava (19. novembar 1990), gdje uestvuju ministar odbrane i mnogi generali, da bi 8. oktobra 1991. godine potpisali naredbu kojom se najstroije zabranjuje svaki oblik politiko-partijskog i stranakog djelovanja u komandama, tabovima, jedinicama i ustanovama JNA (Narodna armija, 12. oktobar 1991). Bilo kako bilo, knjiga Veljka Kadijevia je dokaz, iz prve ruke, o ulozi bive JNA u ovom ratu - ratovima - o napadu na Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, o koncepciji te agresije i ciljevima vojno-politikog vrha. Knjiga ostavlja utisak pravdanja politike velikosrpskog hegemonizma i birokratskog centralizma, pa i sebe. Ovom knjigom pozicija autora postala je jo jasnija. Odigrao je svoju ulogu i u toj odigranoj ulozi se via nita ne moe promjeniti. Uprkos manjkavostima, knjiga naelnika taba Vrhovne komande podstie na razmiljanje i analize i zasluuje panju iz vie razloga. Dogaaji o kojima se u knjizi govori, sudbonosni i tragini, uzdrmali su ne samo jugoslovensko podruje, ve i Evropu, pa i itav svijet, a njihove posljedice u mnogim domenima jo su nesagledive. O njima govori linost koja je svijedok i, to je vanije, istaknuti uesnik tih dogaaja, koji ne samo da se u presudnim trenucima nalazio u epicentru zbivanja, ve se sa dosta razloga vjeruje da je mogao da te dogaaje usmjeri i drugim pravcima. Ova knjiga jeste i prvi pokuaj (kako sam autor kae) da se sagledaju i ocjene mjesto i uloga oruanih snaga Jugoslavije, posebno JNA, u procesima koji su doveli do raspada SFRJ i stvaranja SRJ. Zbog svega toga, ne izgleda logino (ili je logino) to je knjigu Veljka Kadijevia, od njenog izlaska, propratilo malo komentara, odnosno da je malobrojnost objavljenih reagovanja u neskladu sa interesovanjem koje je izazvala. Ako knjiga nije imala ozbiljnijeg odjeka, onda to govori i o kvalitetu knjige. Godinu i po dana je bilo potrebno autoru da sredi i sistematizuje razmiljanja o dogaajima u kojima je neposredno uestvovao, pri emu su mu svi relevantni dokumenti bili pri ruci, ili je bez veih tekoa mogao da ih pribavi, oslanjaju i se na irok krug saradnika i institucija koje su mu bile otvorene. Za razliku od autora, za sve druge analitiare, tekoe da se doe do informacija su neuporedivo vee, a neke su, u ovom trenutku, i nepremostive. O ovom ratu-ratovima, nema u javnosti presudnih dokumenata, ali postoji masa informacija, meu njima mnogo onih koje su u sutini imale za cilj propagandno djelovanje radi nametanja sopstvenog, po pravilu iskrivljenog i jednostranog, vienja rata, pa se u tim izvorima injenice prikrivaju ili falsifikuju. Mnogi potencijalni kvalifikovani kritiari ovog rata suoavaju se i sa preprekama zbog kojih javno izlaganje svog suda o knjizi i pitanjima koja ona pokree odlau za pogodnija vremena. Uprkos svemu tome, uzroci koji su doveli do raspadanja Jugoslavije i JNA, do rata, kao i sam taj rat i svi njegovi aspekti - moraju se analizirati. U tom smislu, knjiga Kadijevia dobar je

15 povod, ak i podsticaj, iako je ona u mnogo emu ostala nedoreena, protivrjena, sa mnogim namjernim ili nenamjernim prazninama. Od autora (i njegovih saradnika) mnogi su oekivali (i oekuju) dublju analizu, a posebno potpuniji odgovor i na ona pitanja za koja je on (i oni) najpozvaniji, a u nekim sluajevima i jedini pozvani, s obzirom na funkcije koje je (koje su) u datom trenutku obavljao (i obavljali), odluke koje je donosio ili morao da donosi, kao i na onaj dio odgovornosti koju ne moe i nema (nemaju) sa bilo kim drugim da djeli (djele). A da bi drugima dao mogunost ili da ga podre i njegove stavove prodube, ili da ga kritikuju, pa i ospore, kao analitiar kome je stalo do to potpunijeg i objektivnijeg sagledavanja i ocjenjivanja, morao bi da prihvati ak i metode publicistikog a ne samo naunog saoptavanja, argumentisanja i dokazivanja. U knjizi se, naime, vrlo malo navode izvori, ne objanjava se dovoljno sopstvena pozicija na osnovu koje se ulazi u osporavanje drugih, izbjegava se da se navede vrijeme za koje se vezuju pojedine ocjene, a krupne ocjene ne argumentuju se dovoljno ubjedljivim dokazima. U tom pogledu, dosta ga dopunjavaju knjige B. Jovia Posljednji dani SFRJ (1995) i J. Drnoveka Moja resnica(1996). Drugim rjeima, ambicija globalno-politikog analitiara ne moe se ostvarivati rutinskim propagandnim rijenikom, niti se, vojniki reeno, o neijem djelu i pogledu moe pouzdano raspravljati ako sam autor nije jasno utvrdio sopstvene orijentire, a pogotovu ako se u meuvremenu ustanovilo da su neki orijentiri za koje je vjerovao ili se vjerovalo da su stabilni - to prestali da budu. Pri oreivanju Kadijevieve stajne take i orijentira, pomou kojih se kretao, prvenstveno se mora sagledati kako on vidi Jugoslaviju, gdje uoava saveznike na meunarodnom planu, ta je - po njemu - uloga vojske u nastojanjima da se Jugoslavija sauva i kakav je njegov lini udio u tome. Ali se, istovremeno, ne mogu zaobii ni neki detalji koji bi mogli da budu i sasvim privatni, da se, u njegovom sluaju, nisu uzdigli do inicijatora odreenih krupnih odluka i opredjeljenja. Jedno od rijetkih mjesta gde se poziva na izvor i, istovremeno, odreuje vremenske okvire, jeste navoenje sopstvenih rijei (kao kooptiranog lana CK SKJ), sa 17. sjednice CK SKJ, da Jugoslavija moe biti samo federativna drava ili je nee biti. Uz naknadnu tvrdnju da se to pokazalo tanim. Na osnovu ovoga, moglo bi se zakljuiti da je Kadijevi, koji se predstavlja kao opredjeljeni federalista, smatrao da su ravnopravnost svih djelova zajednice, kao i zajedniki dogovor kako se kua gradi i odrava, bez nadreenosti i podredenosti - osnova na kojoj ta drava poiva i prema kojoj se moraju ravnati sve njene kljune institucije. Ovakvom rezonovanju u prilog idu i Kadijevieve rjei (strana 60): Slobodno, nesmetano i ravnopravno njegovanje i razvijanje onoga to je zajedniko, jugoslavensko, kao i onog ta je posebno, nacionalno, bez favorizovanja jednog na tetu drugoga. Takva politika se simbolizovala u paroli bratstvo, jedinstvo, ravnopravnost. Kao to je poznato, to je bila osnovna poluga pobjede u oslobodilakom ratu. Ispostavie se, meutim, da su Kadijeviev federalizam i ravnopravnost naroda bive Jugoslavije neto drugo. Budui da je istovremeno i veoma otar kritiar Ustava iz 1974, za koji je imao (ili nije imao) neka rjeenja koja je eventualno trebalo mjenjati u novonastalim okolnostima, bilo bi ne samo interesantno, nego i bitno za utvrivanje Kadijevieve pozicije da je detaljnije objasnio kakva je to konkretna ustavna rjeenja imao u vidu, koja bi ouvala ravnopravnost i povjerenje, ojaala efikasnost, ali i racionalnost savezne drave i u interesu efikasnosti, povjerenja, ali i razgranienja i

16 konkretizacije odgovornosti svih subjekata dravne zajednice, jasno definisala specifine interese i izvela iste raune. Bez toga, na krupne, moda i pogrene, zakljuke moe da navede njegova uzgredna konstatacija (strana 110), da je Jugoslavija ka svom raspadu vrtoglavo jurila ve preko dve i po decenije, stalno poveavajui tu brzinu, naroito u poslednjoj deceniji. Prostim odbijanjem tih 25 godina, dolazi se do 1966. godine, kao do nekog razvoa od koga kola idu nizbrdo. Nije li, moda, rjeenja da se izbjegne katastrofa sagledavao s one druge strane, prije 1966? Postavlja se pitanje: gdje je tu Kadijevi? Da li je on dobrovoljni saveznik, tavie, i jedan od kreatora politikog koncepta kojemu je sluio? Ili mu se samo morao (privremeno) pridruiti iz ovih ili onih razloga na koje je mogao (ili nije) da utie? A kakav je to koncept u koga je Kadijevi imao povjerenje, jasno se vidi iz njegovih rjei (na strani 106): Ja sam smatrao da se sa pozicija borbe za jedinstvo Jugoslavije moe uspjeno boriti i za jedinstvo Srbije i njezin stvarno ravnopravni poloaj sa ostalim jugoslavenskim republikama. Verovao sam da bi Miloevi sa politikim autoritetom koga je ve stvorio, sa sposobnostima koje je ve dokazao, osobito sa sposobnou da jednostavno reava sloene probleme koje je inae komplikovani jugoslovenski sistem neminovno proizvodio, sa podrkom svih koji su za Jugoslaviju, sa ovlaenjima koje je imao SIV ili ih je mogao jo izboriti, mogao napraviti preokret u daljem toku dogaaja i to najpre zaustaviti dalji proces destrukcije i razbijanja, a potom zaista pokrenuti i neophodne celovite reforme drutva i drave. Tu je savezni sekretar za odbranu jasan. Vjerovao je u autoritet i sposobnost S. Miloevia. Takvo opredjeljenje je njegova vlastita idejna, politika i vojna opcija. Analizi zbivanja na meunarodnom planu, a posebno njihovom uticaju na raspad Jugoslavije, autor posveuje skoro treinu knjige, te na taj nain skree panju na toboe dominantan uticaj tog faktora. Sugerie se zakljuak da se s nae strane sve tano predvialo i ocjenjivalo, ali ostaje nedoumica zato se ne govori i o odgovorima koji su morali da se trae u skladu sa tim ocjenama i predvianjima. Ako bi se i prihvatilo Kadijevievo tumaenje da je haos, kao posljedica ustavnih rjeenja iz 1974, dezorijentisao dravno-politiki vrh, ta je sa institucijom na ijem se elu on nalazio: kako je Armija usmjeravana i ta je zapravo htjela u tim izmjenjenim meunarodnim okolnostima? Ako je, na primjer, kako on tvrdi, bila oigledna namjera da se prva ozbiljna i sveobuhvatna kriza komunizma iskoristi za njegov potpuni i definitivni poraz, kako je procjenjivana mogunost da se komunizam od toga odbrani? S obzirom na to da se u knjizi govori o krupnim promaajima i sistema realsocijalizma i meudravnih odnosa zasnovanih na lagerskim principima kao i o neophodnosti reformi, bilo bi razumljivo da blie naznai za koje se zapravo reforme on zalae. Po njemu, Gorbaovljeva lutanja dovela su do raspada i sistema i SSSR-a kao drave, u svim bivim socijalistikim zemljama Evrope dolo je do klasine restauracije kapitalizma, i za sada je samo Kina uspjela da se odupre takvom istom pokuaju, te nastavlja reforme socijalizma. Po Kadijeviu ispada da nisu valjale ni nagovjetene reforme Ante Markovia u Jugoslaviji, ni ono to je pokuao Gorbaov, a ni ono to se u SSSR-u deava sa Jeljcinom. Pozitivna je samo Kina i neto u bivem SSSR-u to nije ni Jeljcin ni Gorbaov. Da li je u tom prostoru, izmeu Gorbaova i Jeljcina, sagledavao i traio podrku za JNA, na ijem se elu nalazio, kao i stimulans za reforme realsocijalizma, pa i za vraanje Jugoslavije na put sa koga je skrenula prije dvije i po decenije, ostaje nejasno. Ili, drugim rjeima, sa vojno-politike scene u bivem SSSR-u nestale su one snage na koje se raunalo. A ako je ve tako, jasno je da ne stoji ni teza o tanim i blagovremenim

17 procjenama o moguim saveznicima i njihovoj realnoj snazi. Samouvjerenost i ubjeenost da se dri prava karta u rukama, te da ne treba ni pomiljati a kamoli povlaiti drugu viestruko se osvetila. Kadijevi je u pravu kada tvrdi da je Jugoslavija i ranije, zapravo uvjek, bila pod snanim uticajem razli itih meunarodnih interesa, a esto i pod direktnim i snanim spoljnim pritiscima. U periodu poslije Drugog svjetskog rata, svojom politikom proizvodila je snane efekte na druge, ne dozvoljavajui da se nae u pasivnom poloaju. injeno je to na bazi realne procjene odnosa u svjetu koji su nekad za nju bili povoljniji, a nekad manje povoljni. Nikada, meutim, nije bila u poziciji da ostane usamljena, jer joj je saveznike stvarala njena principijelna politika. Zbog toga se, pri analizi meunarodnih okolnosti i njihovog uticaja na raspad SFRJ, do prave ocjene ne moe doi ako se sagledavaju samo interesi drugih, a zapostavi injenica da je i promjena politike i ponaanja na jugoslovenskom tlu uticala na druge da mjenjaju svoju politiku i ponaanje. Nisu samo meunarodni faktori uticali na faktiko stanje u Jugoslaviji, nego je i to stanje uticalo i utie na ponaanje meunarodnih faktora prema njoj.

Opasnost od spoljne agresije iskonstruisana je da bi se, pod maskom spasavanja Jugoslavije, zemlja prekomponovala u Srboslaviju.
(General-potpukovnik Svetozar Oro) _____________

SPOLJNA UGROENOST I NJEN UTICAJ NA BEZBJEDNOST JUGOSLAVIJE

1. Kada se ocjenjuje period hladnog rata i njegove reakcije na nau zemlju, imam u vidu i prilaz koji je bio prisutan u Generaltabu JNA, naroito u periodu 1975 - 1985. Pri ruci mi je jedna takva analiza, ali nemam pretenzija da rekonstruiem njene detalje. U njoj je naglaeno sljedee: Poslije pobjede antifaistike koalicije u Drugom svjetskom ratu, dolo je do niza oslobodilakih pokreta i ruenja kolonijalnih vlasti. U Evropi je poeo hladni rat, a vie lokalnih ratova van Evrope. Dva vojna bloka na nekim prostorima (van Evrope) provjeravaju sopstvenu i suparniku mo, odmjeravaju odnos snaga. Izmeu blokova nastaje pokret nesvrstanih kao protivtea blokovskoj podjeli. Iako pritisnute hladnoratovskom atmosferom, Evropa i Jugoslavija ive u miru i brzo se tehnoloki razvijaju, uz svojevrsne procese integracije. Kapitalistiki zapad je socijalistikom (komunistikom) istoku nametnuo skupu trku u naoruavanju. Zapad je odustao od agresivnog rata, shvativi da se silom, pa i atomskim orujem, ne mogu postii eljeni ciljevi. U hladnom ratu vojna sila dobija i drugi znaaj - pretnje, demonstracije ruilakih mogunosti i nastojanja da se svjetsko trite sve vie osvaja politizacijom trgovinskih odnosa i propagandom preko monih medija. Kapital, rukovoen logikom profita, favorizuje vojnu silu koja postaje najznaajniji faktor tehnolokog razvoja. U vojne poslove se ulae kapital, a znanje i tehnoloke inovacije se ugrauju u rakete, satelite i druge sisteme i za vojne i za civilne namjene, a najee se finansiraju preko vojnih budeta. To se deava na obe strane. Vojna sila, sljedei svoje potrebe, pomae razvoj nauke i tehnologije. Tako je bilo i u JNA, koja je u najduem periodu razvoja SFRJ bila znaajan nosilac tehnolokog progresa. Za to su izdvajana znatna sredstva, ali da li su uvjek bila dovoljna, drugo je pitanje.

18 Paralelno sa ovim, iao je i proces transformacije tzv. klasine vojne sile. Gomilanje atomskog oruja (na obe strane) dovelo je do saznanja da bi njegova upotreba imala za posljedicu obostranu, tanije, optu kataklizmu. Izgleda protivurjeno, ali je tano da je atomsko oruje samo sebe ograniilo i postalo (vremenom) faktor spreavanja globalnog rata. Iako su podruja pod atomskim kiobranom bila najvie krizna (Amerika, Zapadna Evropa i SSSR), ipak su se najvie razvijala i integrisala. Sve armije mijenjale su se i demokratizovale onoliko koliko su se mjenjale i demokratizovale drave i drutva. U socijalistikom drutvu, neki od tih procesa ili su neto drugaije. Dugo se govorilo o ugroenosti od komunizma, s jedne, i od kapitalizma, s druge strane, a u naem sluaju, o ugroenosti od oba bloka. Zbog toga smo morali imati i dvije varijante odbrane sa promjenljivim stepenom ugroenosti. To je kod nas, opravdano, dovelo do razvijanja koncepcije optenarodne odbrane i relativno jakih, posebno ratnih oruanih snaga. U trci naoruavanja, privrede socijalistikih zemalja bile su vie optereene. Ovakve procjene bile su stalno predmet rasprave u SSNO-u i JNA. Poznato mi je da su naelnici Generaltaba JNA Viktor Bubanj i Stane Potoar (bio sam njihov zamjenik), sumnjali da bi se dvije glavne koalicione sile iz antifaistikog rata mogle meusobno potui ratom u Evropi. To do sada i nisu uinile, ve, kako vidimo, po mnogim pitanjima zajedniki nastupaju. Tano je da je nestalo bipolarnosti (Kadijevi to oznaava kao raspad bipolarne strukture Evrope). Prelaz iz raspale bipolarnosti je vrlo teak i prolazi kroz mnoge krize, od kojih su neke i regionalne, zbog ega evropski integracioni procesi, koji po svemu sudei nemaju alternative, moraju obuzdavati jednostrane nacionalne orijentacije. Ko je pobjedio u dugom hladnom ratu? Da li je to Zapad? - kako mnogi misle, naroito na Zapadu! Da li je umjesto stare blokovske podjele koju je inila Zapadna i Istona vojna sila (a mi izmeu njih), izrasla nova granica - granica razli ite razvijenosti? - to je problem i Zapada. Razrjeavanje ovog stanja moe da dovede do unutranjih problema, bez obzira to je Zapad ostvario svoj strategijsko-politiki cilj (raspadom tzv. komunistikog ureenja), jer se nije oslobodio mnogih svojih problema, pri emu se Evropa naroito promjenila i izmjeala. Bipolarnost je relativno naglo nestala, pa se danas govori o Novoj Evropi i novom svjetskom poretku. Meutim, istovremeno se postavlja pitanje da li su kulturne, civilizacijske i socijalne osnove dovoljne za brzu demokratizaciju svijeta. injenica je da se nekadanje socijalistike drave vraaju trinoj privredi i ele da se pridrue Evropskoj uniji. Meutim, za taj novi model bie potrebno dosta vremena, tolerancije i kapitala. Neophodno je, izgleda, prihvatiti svojevrsne principe zajednike suverenosti (unije naroda) i prilagoditi tradicionalne poglede na dravnu suverenost novonastaloj stvarnosti. Nacionalna bezbjednost se postavlja drukije. Odbrambeno i politiko partnerstvo je na dnevnom redu. Evropski i svjetski mir se grade na saradnji meu narodima, regijama i na obezbjeenju manjinskih prava. I NATO je izgleda prisiljen da postepeno naputa svoju preivjelu politiku i vojnu ulogu. Sve ovo sam pomenuo da bismo postavili pitanje - da li su se osnovni elementi ovakvih procjena i razmiljanja imali dovoljno u vidu kod nas i u JNA, a naroito u periodu od 1985, ili ak neto ranije? Ili se saveznika trailo vie na jednoj strani i na taj nain poelo naputati neke principe optenarodne odbrane (naroito 1987, 1988, 1989. i kasnije) i to u vrijeme kada je stepen spoljne vojne ugroenosti SFRJ bio na najniem nivou poslije Drugog svjetskog rata. Ovim se ne tvrdi da su nestali uvjek prisutni interesi spoljnih faktora ali mnoge savjete koji bi doveli do drugaijeg i realnijeg ocjenjivanja stanja u svijetu i oko nas, tada neke

19 aktuelne politike i vojne linosti nisu prihvatale, ili su to inile vrlo teko, i meu njima su u tom pogledu postojale razlike (pa i u naem armijskom vrhu prije 1986. godine). Dakle, nikada nismo bili bez stranog mjeanja. Nekad je ono bilo manje, nekada vee, ali nikada u SFRJ stepen spoljne vojne ugroenosti nije bio tako nizak kao u posljednjih deset godina. U ovom (sadanjem) ratu, mjeanje razliitih spoljnih inilaca je oigledno. Ali, ovaj problem treba posmatrati i iz ugla opteg razvoja prilika u Evropi i svijetu, ne samo sa stanovita ranije ispoljenih interesa, ve i kao posljedicu injenice da je u najveoj mjeri i prvenstveno do mjeanja dolo pod pritiskom dogaaja unutar SFRJ. Bez stvarnih razloga, uplaili smo se Vatikana, Njemake i Amerike. Sva glavna pitanja su se mogla i morala rjeavati (i rjeavae se) unutar Jugoslavije i od toga bi zavisili stepen i oblici uplitanja tzv. stranog faktora. Uostalom, aktuelni politiari, civili i vojnici, pregovarali su sa stranim faktorima koje su, proglasivi ih prethodno glavnim krivcem, pozvali u pomo. U globalnoj politici i Zapad i Istok su prihvatili princip nemjeanja i nemjenjanja granica u Evropi (KEBS i Pariska povelja). Oni su to potovali dok u SFRJ nije poeo rat, a umjeali su se kada su bili pozvani, s tim to ni tada nisu napustili princip nepromjenljivosti republikih granica. 2. Pogledajmo detaljnije procjene te ugroenosti u knjizi Veljka Kadijevia (na stranama 34 36), gde stoji da je Vatikan imao i ima vrlo znaajnu ulogu u zbivanjima u Jugoslaviji i da je Vatikan radio intenzivno sa omladinom do 17 godina starosti, te da je obezbjedivao finansijska sredstva za naoruanje hrvatske vojske (gdje su podaci?). Poslije Vatikana, ocjenjuje se da su se kod Turske i Austrije pojavili stari imperijalni prohtjevi. A zato Austrija to nije iskoristila poslije naputanja Slovenije od strane JNA? Italija esto mjenja stav prema Jugoslaviji, kae Kadijevi, ali njene pretenzije na djelove jugoslovenske teritorije nemaju (zbog Njemake) nikakvih izgleda na uspjeh i da stavovi Italije do sada nisu bili ekstremni. A zato Italija ne koristi rat u Sloveniji i Hrvatskoj da ue u Istru i Slovenako primorje, ili barem u zonu B? Albanija ima neskriven cilj da djelove jugoslovenske teritorije pripoji sebi. Maarska igra dvolinu ulogu, a Rumunija je jedina koja stalno odrava korektne odnose. Bugarska se popravila, a ima promenljive stavove. Kako to da ni Maarska ni Bugarska ne ostvaruju svoje teritorijalne pretenzije u Makedoniji i Vojvodini, naroito poslije povlaenja Tree vojne oblasti iz Skoplja? Grka zasluuje posebnu panju ili Grka i Srbija su uvijek bile u saveznikim a nikada u neprijateljskim odnosima. (Mnogi od nas se sjeaju sukoba na grkoj granici, kada smo grke oruane snage kao djelove NATO-snaga poraavali i istjerivali sa teritorije Makedonije na mnogim tabnim i netabnim vjebama. To isto smo inili i prema NATO-snagama iz Austrije i Italije.) Nije se razmiljalo o posljedicama kidanja diplomatskih veza sa Zapadom i svijetom, o reagovanju Zapada na odnose unutar zemlje, odnose sa Kosovom, o ugledu eelja, Arkana i slinih u Evropi - Interpolu. Spoljni faktor nije bio glavni faktor razbijanja SFRJ. Taj faktor je, uglavnom, insistirao na jedinstvenoj Jugoslaviji, bez obzira to je njegovo djelovanje bilo nijansirano sa stanovita razliitih interesa. Djelovanje tog faktora je postepeno postajalo kompleksno i snanije, mada usporeno. Ali, vrsto stoji injenica da je unutranji faktor bio glavni i odluujui i da je kod nas bilo pameti i dogovora, svaku, dogovorom uspostavljenu Jugoslaviju, spoljni faktor bi bez zaziranja prihvatio i podrao. Negativnu ulogu meunarodnog faktora Kadijevi je preuveliao da bi prikrio razornu politiku domaih faktora.

20

Dakle, takvo je bilo okruenje prema ocjeni naelnika taba Vrhovne komande, pa se ponovo pitamo gdje je tu zapravo spoljna vojna ugroenost i zato te snage, od kojih su etiri lanice NATO pakta (Italija, Grka, Turska i na svoj nain Austrija) i Vatikan sa vajcarskom gardom, Bugari, Maari i Albanci, ne iskoristie ansu da uzmu dijelove teritorije i da realizuju svoje pretenzije u fazi unutranjeg razbijanja SFRJ i JNA. Meutim, ta se faktiki dogaa - Italiju pozivaju srpski nacionalisti u Istru i Slovenako primorje (Dobrica osi), a drugi joj nude Zadar i neke otoke (Milan Marti i drugi), a trei prihvataju sugestije Grka da se sadanja Makedonija naziva Biva jugoslovenska republika Makedonija. I zato i sada govorimo o ratnom okruenju krnje Jugoslavije (SRJ) koja ni sa jedne strane, ni u ovom raturatovima, nije bila i nije ni sada ugroena agresijom spolja, ve ratom na prostoru nekadanje SFR Jugoslavije, u kojem i Savezna Republika Jugoslavija (SRJ) uestvuje. Stranci (UNPROFOR) nisu doli silom nego i na na poziv, uz nau dozvolu i potpise Slobodana Miloevia, Franje Tumana i Veljka Kadijevia, poto su propala sva etanja i sastanci na kojima se oni i drugi nisu uspjeli dogovoriti. A IFOR i SFOR dolaze sa pet puta jaim snagama uz dozvolu i potpise S. Miloevia, F. Tu mana i A. Izetbegovia. 3. Godine 1991, kada se ve ratuje, ponuen je i Karingtonov plan. U pregovorima u kojima su uestvovali i predstavnici JNA, bilo je govora o Jugoslaviji kao novoj asocijaciji, imajui u vidu objektivne potrebe, interese i zahtjeve koji su stizali iz baze, a koji su trebali da omogue narodima iz svih republika da ive u skladu sa modernim uslovima razvoja. Karingtonov plan nije nudio raspad Jugoslavije. Nudio je konture nove (a najmanje krnje) Jugoslavije, a rjeenja je trebalo nai sporazumom i novim Ustavom. Predlozi sadrani u tom planu bili su u skladu sa obavezama SFRJ prema meunarodnim konvencijama za koje se SFRJ ne samo vatreno borila, ve puno i uinila, a posebno u oblasti razoruanja. Sve je to palo u vodu, pa su ak Karingtonovi prijedlozi okvalifikovani kao protivni meunarodnom pravu i Povelji UN, to, oigledno, nije tano, jer su njegovi prijedlozi zadovoljavali zahtjeve pojedinih djelova zemlje, predviali ak i nove autonomne regije u Hrvatskoj, podrazumjevali osnivanje i postojanje niza organa koji bi regulisali osnove zajednikog ivota. Oni koji su odbacili model iz Ustava 1974. godine, traili su da se prihvati model tzv. vrste federacije, to se pokazalo kao nerealno, jer je sam ivot zahtjevao nova rjeenja. to u Karingtonovom planu nije pomenuta JNA, moe se shvatiti i kao ustupak njoj, kao elja da se to pitanje ostavi otvoreno i da se JNA (i drugim faktorima) prui mogunost da se u daljnjim pregovorima utvrdi kakva e ona biti i u kojoj mjeri Armija treba da uestvuje u rjeavanju tih pitanja. Meutim, Jugoslavija se oktobra 1991. godine nala u situaciji u kojoj su, na mnogim mjestima, glavna mjerila civilizovanog ivota zaboravljena. Za to objektivnije procjenjivanje spoljnjeg faktora, nuno je imati u vidu jo jednu istinu - da nijedna inostrana sila nije izvrila agresiju, niti je za odbranu bilo kojeg djela zemlje od tako pretpostavljene spoljne ugroenosti i agresije upotrebljen i jedan vojnik JNA i TO. Dakle, kada se situacija razvila do besmislenosti, rat nije bilo mogue prekinuti bez uestvovanja meunarodnog faktora, u stvari, bez tree strane. Ni ratne rane svih u Jugoslaviji se, na alost, ne mogu rjeiti ni lijeiti bez uestvovanja tog faktora.

21

Ajmo stvoriti konfederaciju, inae emo propasti.

(Edvard Kardelj, 12. i 13. XI 1965.)

Kritikom Ustava iz 1974. i samoupravnog socijalizma, Kadijevi se deklarie kao zastupnik etatistikog centralizma i sa tog stanovita pokuava da objasni jugoslavensku krizu i faktore njenog katastrofalnog finala.
(Pukovnik Radoslav (Braco) eri)

O USTAVU IZ 1974, DRUTVENOM SISTEMU I NACIONALNOM SUKOBLJAVANJU

1. Kadijevi manipulie Ustavom SFRJ iz 1974. godine (str. 71-77), ali prije toga, obara se na Kardeljevsku koncepciju o vojsci, jer smatra da je njen dobar dio... uao u Ustav iz 1974. On to ini na sljedei nain: Teorijsku osnovu Kardeljeve koncepcije inila je kvazi-teorija o naoruanom narodu. Osnovna poruka te teorije u Kardeljevom izdanju bila je da samoupravnom socijalistikom drutvu ne odgovara tip vojske kao to je JNA, da je prevazien ostatak stajaih profesionalnih vojski, ostatak birokratskog centralistikog dravnog ureenja i da nju treba zamijeniti naoruanim narodom. Nita slino, meutim, ne moe se nai u Kardeljevim spisima. Autoru to ne smeta i on, jednostavno, hoe da mu vjerujemo na rje, i iz jedne konstrukcije mirno izvlai drugu, u vidu udnog zakljuka: Jedino to je bilo vano jeste da se razbije JNA iz istih onih razloga iz kojih je razbijena i federalna jugoslovenska drava (Kadijevi, str. 72.) Po logici da se iz jednog iskonstruisanog podatka mogu konstruisati sve novi i novi (prividno tani, ukoliko se prenebregne nezasnovanost polazne pozicije), Kadijevi dalje rea iskaze, meu kojima je najuoljivije njegovo odricanje od Kardeljevog koncepta naoruanog naroda i izjanjavanje za vojsku sposobnu da vodi kombinovani oblik oruane borbe, a to znai visoko profesionalno obuenu i uvjebanu, sa manjim profesionalnim dijelom aktivnih stareina i vojnika, ali i sa dobro obuenim i uvjebanim rezervnim sastavom Armije, koja e biti sposobna da vodi najmoderniji rat na frontu, ali i da efikasno moe voditi i partizanski rat u pozadini neprijatelja - (str. 72). Stvara se utisak da su ideja naoruanog naroda, optenarodne odbrane, podrutvljavanja odbrane (razliiti nazivi za istu sutinu) Kardeljeva izmiljotina i kvazi teorija. I italac ponovo treba da autoru vjeruje na rje. Slian sistem odbrane - kakav je bio jugoslovenski - imale su vedska i vajcarska. Mi smo koristili njihova, a oni naa iskustva. Principe nae koncepcije ONO koristile su i pojedine nesvrstane zemlje. Osvrui se na segmente koncepcije ONO, zacrtane u Ustavu SFRJ, Kadijevi pie: Na prvom mestu to je generalna teza o takozvanom podrutvljavanju odbrane, prema kojoj poslove odbrane treba da vode ne neka struna tijela, jo manje vojska, ve cijelo drutvo (str. 72). Pogledajmo ta o tome stvarno pie u Ustavu. Optenarodna odbrana u Socijalistikoj Federativnoj Republici Jugoslaviji je jedinstven sistem organizovanja, pripremanja i uea federacije, republika, autonomnih pokrajina, optina, organizacija udruenog rada, mesnih zajednica, samoupravnih interesnih zajednica i drugih samoupravnih organizacija i zajednica, drutveno-politikih i drugih drutvenih organizacija, radnih ljudi i graana u oruanoj borbi i svim drugim oblicima otpora i u vrenju

22 drugih zadataka od interesa za odbranu zemlje (Ustav SFRJ - Slubeni list - Beograd, str. 20). Federacija preko saveznih organa... ureuje osnove sistema narodne odbrane i stara se o njegovom sprovoenju... utvruje osnove planova i pripremnih mera za odbranu zemlje... (Ustav SFRJ, str. 117-119). Predsjednitvo SFRJ, u ostvarivanju optenarodne odbrane, utvruje osnove planova i pripremnih mera za odbranu zemlje, daje smernice za preduzimanje mera priprema i mobilisanje izvora i snaga zemlje za odbranu i za uskla ivanje planova i mera drutveno-politikih zajednica, organizacija i zajednica, utvruje postojanje neposredne ratne opasnosti, nareuje optu i deliminu mobilizaciju... Predsednitvo SFRJ utvruje plan upotrebe oruanih snaga Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije za sluaj rata i nareuje upotrebu oruanih snaga u miru... (Ustav SFRJ, str. 135). Dakle, tvrdnja da prema Ustavu, poslove odbrane treba da vodi cijelo drutvo proizvoljna je i logiki nakazna konstrukcija koja u dokumentu na koji se poziva nema potvrde. Odbrana je, kako smo vidjeli u Ustavu, jedinstven sistem sa jasno odreenim nadlenostima. To, meutim, ne smeta Kadijeviu i on iz jedne konstrukcije lako i logino izvlai drugu: U praksi to je znailo uvoenje samoupravne anarhije i u poslove odbrane u cjelini, pa i u isto vojno-strune poslove (Moje vienje raspada, str. 72). Sljedea misao koja, takoe, po autorovom shvatanju, proizlazi iz Ustava, bila bi: Stvaranje dviju ravnopravnih komponenti oruanih snaga - JNA i Teritorijalne odbrane - znailo je da se na najautoritativniji nain praktiki cijepa jedinstvo oruanih snaga. Teritorijalna odbrana postaje vojska republikih i pokrajinskih drava (str. 73). Ostaje nejasno kako se postojanjem dviju ravnopravnih komponenti u okviru jedinstvene cjeline moe ugroavati i cijepati ta cjelina. Ustav tu ne ostavlja nikakvu priliku za dvoumljenje. Oruane snage Socijalistike Federativne Republike JugosIavije tite nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu celovitost i ovim Ustavom utvreno drutveno ureenje Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije i ine jedinstvenu celinu i sastoje se od Jugoslovenske narodne armije, kao zajednike oruane sile svih naroda i narodnosti i svih radnih ljudi i graana, i od Teritorijalne odbrane, kao najireg oblika organizovanog oruanog optenarodnog otpora (Ustav SFRJ, str. 101). Poturajui, dakle, stav koji se na Ustavu ne zasniva, opet svojom logikom zakljuuje: Posle takve krupne strategijske pobede koncepta razbijanja oruanih snaga, razbijaima Jugoslavije je ostalo da svoje aktivnosti dalje skoncentriu na razbijanje same JNA, to oni vrlo organizovano, uporno i dosljedno ine (str. 73). Sledei krupan udar na jedinstvo oruanih snaga - nastavlja autor - Ustav iz 1974. uinio je u najvanijem elementu funkcionisanja vojske - komandovanju i rukovoenju. Dao je pravo republikama i pokrajinama da rukovode Teritorijalnom odbranom, a tabove teritorijalne odbrane stavio u dvojnu potinjenost - pretpostavljenim komandama oruanih snaga i rukovodstvima republika, pokrajina i optina (str. 73). Provjerimo, moda ovoga puta tako neto, ipak, postoji u Ustavu? Vrhovno rukovoenje i komandovanje oruanim snagama obezbeuje jedinstvo i nedeljivost oruane borbe (Ustav SFRJ, str. 20). Oruane snage SFRJ ine jedinstvenu celinu i sastoje se od Jugoslovenske narodne armije... i od Teritorijalne odbrane (str. 101). Predsednitivo SFRJ je najvii organ rukovoenja i komandovanja oruanim snagama SFRJ u ratu i miru (Ustav SFRJ, str. 135). Predsednik Republike je Vrhovni komandant oruanih snaga Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (Ustav SFRJ, str. 141), i Predsednik Republike, kao vrhovni komandant oruanih snaga Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije, rukovodi i komanduje oruanim snagama Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije i utvruje osnove planova i pripremnih mera

23 za odbranu zemlje; utvruje Plan upotrebe oruanih snaga Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije za sluaj rata i nareuje upotrebu oruanih snaga u miru... (Ustav SFRJ, str. 142). Kadijevi nas, dakle, jo jednom (neistinito) obavjetava i iz Ustava izvlai tumaenja koja tamo ne postoje. Raunajui da e neobavjeteni italac povjerovati u izvedenu obmanu, on ga iznova ubjeuje: Takvo rjeenje predstavlja izvanrednu podlogu za paralisanje komandovanja, pa i vie od toga. I to se rjeenje u praksi pokazalo kao dobro odabran potez u funkciji razbijanja i slabljenja u svakom pogledu i posebno kao vjet manevar za nacionalistiki orijentisane stareine u oruanim snagama.(str. 73). U knjizi ima, meutim, i jedan taan podatak, a to je - da je finansiranje JNA dato u nadlenost federacije, a finansiranje TO u nadlenost republika, pokrajina, optina i radnih organizacija. Ali, ta injenica liena je vanog podatka da u Ustavu postoje i sljedee odredbe: Kad je to neophodno radi spreavanja i otklanjanja veih poremeaja u privredi ili kad to zahtevaju interesi narodne odbrane ili druge vanredne potrebe zemlje, saveznim zakonom mogu se propisati granice u kojima drutveno-politike zajednice obrazuju rezervna drutvena sredstva: privremena zabrana raspolaganja delom drutvenih sredstava... od strane... drutveno-politikih zajednica; nain raspolaganja vikovima prihoda budeta drutvenopolitikih zajednica... (Ustav SFRJ, str. 279), ... sredstva za finansiranje narodne odbrane obezbeuju se u budetu federacije prema srednjoronom planu razvoja, izgradnje i opremanja Jugoslovenske narodne armije i srednjoronom planu zadataka organa federacije u oblasti narodne odbrane, utvrenih u skladu s drutvenim planom Jugoslavije... Za potrebe narodne odbrane... Skuptina SFRJ moe... samostalno utvrditi izvore sredstava, odnosno preuzeti i kreditne ili druge obaveze radi obezbeenja tih potreba, ako se te potrebe ne mogu obezbediti iz budeta federacije (Ustav SFRJ, str. 111-116, l. 267. i 279). Bez tog dodatka koji govori o presudnom uticaju federacije i kad je u pitanju finansiranje narodne odbrane, pomenuti podatak djeluje kao poluistina, a autoru se ta ne-cjela istina uinila pogodnom da iz nje izvede novu konstrukciju: Tako je u stvari utvrena materijalna pretpostavka nejedinstva OS... (Moje vienje raspada, str. 74). 2. Kadijevi dalje tvrdi da svakom normalnom ovjeku koji voli svoju zemlju i svoj narod, suoenom sa opasnou raspada zemlje putem graanskog rata, moraju ideoloka i politika uvjerenja biti u drugom planu (Moje vienje raspada str. 2. i 19.) Ova pretpostavka data je u kontekstu iz koga bi trebalo da proizlazi da je ona bila credo Kadijevia i vojnog vrha, od koga su polazili u svom opredjeljenju u jugoslovenskoj krizi i tragediji. Meutim, gotovo svakom stranicom knjige, autor to demantuje. Kritikom samoupravnog socijalizma on se deklarie kao zastupnik etatistikog centralizma i sa tog stanovita pokuava da objasni jugoslovensku krizu, faktore njenog katastrofalnog finala i svoje opredjeljenje u procesu razaranja zemlje. Na etrdesetak stranica teksta autor pokazuje ne samo da nije imao razumjevanje za demokratski razvoj socijalizma i reforme, ve da mu je ideoloki protivan (str. 53-68). Nevano je da li se radi o konverziji ideja ili o idejama koje su intimno sakrivane godinama pa su sada dobile ansu da se reafirmiu. Bitno je neto drugo, a to je da je njegova kritika traenja novih demokratskih puteva razvoja socijalizma u funkciji opravdavanja politike nacionalistikog populizma. Iz ugla njegovog vienja unutranjih faktora raspada, jedino se ta politika ocrtava kao mogui spasilac Jugoslavije. Samo za nju on nema ni rjei kritike. On joj se priklanja i preporuuje je (navedeno str. 106), a snagom funkcije nastoji da se ona ostvari bilo kao dominirajua

24 snaga SFRJ, bilo kao dominirajua snaga neke nove drave - makar ona bila i manja i drugaija. Teze - da se osnovni uzroci nestajanja SFRJ nalaze u protivrjenostima, u utopiji i nepravednostima njenog drutvenog bia, u antijugoslovenstvu i izdaji svih ostalih nacija osim srpske; u jugoslovenstvu kao velikoj greci i zavjeri protiv srpskog naroda, u tome da se Jugoslavija kao vjetaka tvorevina morala raspasti, pogotovo to je to bio strategijski cilj svjetske zavjere itd. - samo su paravan kojim se pokriva i iskrivljava sutina traginih zbivanja i zamagljuje politika glavnih krivaca. I ovog puta ponavljam - Jugoslavija se nije morala raspasti, a ako je do razlaza ili drugaijeg organizovanja samostalnih nacionalnih drava moralo doi, mogue je bilo to uiniti bez bratoubilakog rata, bez obzira na izraen stepen unutranje krize. Osnovna uloga oruanih snaga SFRJ, po Ustavu, bila je, kao to smo to konstatovali, zatita i odbrana dravnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta zemlje i zatita ustavnog poretka. Prvi zadatak OS SFRJ obavile su uspjeno. Kao efikasna odbrambena sila, bile su jedan od odluujuih faktora odvraanja u nekoliko kritinih situacija (Transka kriza, oruani pritisak IB zemalja, transka kriza povodom zone B, u vrijeme tzv. maarskih dogaaja i za vrijeme ehoslovake krize). JNA je bila znaajan, ali ne jedini faktor bezbjednosti zemlje i oslonac nesvrstane spoljne politike SFRJ. Zatita ustavnog poretka podrazumjevala je dvije obaveze. Prva: JNA i drugi elementi OS razvijali su se u skladu sa razvojem socijalistikog drutvenog sistema koji im je bio osnov i izvor odbrambenog motivacionog interesa i jedinstva. U skladu sa tim, izgraivala se koncepcija ONO i adekvatna joj vojna organizacija. Pretpostavka odbrambenog interesa bio je drutveni poloaj radnog ovjeka i graanina. U takvoj drutvenoj poziciji graanin ne bi mogao biti uskraen ni u emu, pa ni u nacionalnim potrebama i osjeanjima. Nacionalna prava obezbjeivana su njegovim socijalnim poloajem i inila ga ravnopravnim sa pripadnicima drugih naroda i narodnosti. Sljedstveno tome, neminovna je bila politika ravnopravnost socijalistikih narodnih republika. OS SFRJ i u organizacionom, i u kadrovskom pogledu morale su trajno polaziti od ovih principa kako bi dosljedne tekovinama NOB-a bile sigurna odbrana ravnopravnosti naroda i narodnosti i njihovih republika. Druga obaveza bila je da OS budu uvjek oslonac onih politikih snaga koje djeluju u skladu sa Ustavom i da im budu oslonac u borbi protiv njegovog naruavanja - ocjenjuje A. Krajaevi (Stvaranje i razaranje Jugoslavije, Zbornik, Beograd, 1996). Ustavi nisu vjeni, razvoj je traio njihove promjene. U odnosu na OS to je znailo da u tom sluaju one moraju biti oslonac onih jugoslovenskih politikih snaga koje bi bile nosilac legitimnog mjenjanja ili dograivanja Ustava. OS SFRJ ni jednim sastavnim djelom, pa i najvanijim (JNA), po Ustavu i drutveno-politikom poretku nisu mogle biti samostalni politiki subjekt ili arbitar. Za njih, a to znai u prvom redu za armijski vrh, kriterijumi su bili odreeni ustavnom ulogom OS. Tragina politika zbivanja pokazuju da vojni vrh nije bio dorastao svojoj ustavnoj obavezi. Prihvatajui postepeno, a onda sve bre, projekciju tree Jugoslavije po modelu politikih snaga koje su svoju platformu gradile na negaciji postojeeg Ustava, osnovnih tekovina NOB-a i demokratske socijalistike izgradnje, vojni vrh je - Kadijevieva knjiga to potvrduje - arbitrirao u njihovu korist i Armiju faktiki doveo u funkciju njihovog odluujueg instrumenta. Postojanje dezintegrativnih snaga u nekim djelovima SFRJ ovome nisu mogli i ne mogu biti opravdanje.

25 Tano je da je izgradnja socijalizma u SFRJ bila optereena objektivnim i subjektivnim tekoama, pa i promaajima. Istorijske hipoteke, velike ekonomske razlike, este nepovoljne meunarodne prilike, birokratizam, tekoe i problemi koji su izrastali u traenju vlastitih drutveno-razvojnih puteva, inili su razvoj neravnomjernim i oscilatornim, vodili nastajanju razliitih interesa i njihovim slabijim ili jaim sukobima. injenica je, meutim, da je on (u cjelini) bio na uzlaznoj liniji i da je Jugoslaviju od zaostale doveo u red srednje razvijenih zemalja. Takve razvojne probleme i tekoe, pa i razlike u gledanjima na dalji razvitak, utoliko prije je trebalo rjeavati putem meusobnog uvaavanja i dijaloga, u procesu unapreivanja i ostvarivanja politike i ekonomske demokratije. To se nije dogodilo, preovladale su snage njene negacije. Znaajna karakteristika drutveno-politikih kretanja u SFRJ bio je permanentan, nekad otvoreniji a nekad prikriveniji, sukob izmeu birokratizma i samoupravljanja. I pored borbe protiv birokratizma, birokratizam nije savladan, uspjevao je da se odri, pa i da ojaa. Po metodama i veoj demokratinosti, on se razlikovao od birokratizma u zemljama istonoevropskog lagera. To je bio rezultat uticaja samoupravnog socijalizma i nastojanja da se on ostvari. Kroz samoupravne drutvene odnose, ma koliko da su bili (u poetnoj fazi) optereeni lutanjima i grekama - a i pritiskom birokratsko-tehnokratske prakse, probijao se talas demokratskih zahtjeva neposrednih i irih interesa radnih ljudi i udruenog rada. Preplitanje samoupravnog i birokratskog ispoljavalo se u koncentraciji odluivanja u centrima politike moi i realnim interesima odredenih drutvenih struktura. Drutveni poloaj, ugled i mogunosti ostvarivanja linih materijalnih interesa, zavisili su od poloaja u hijerarhiji tih struktura. To je postalo mona interesna baza i korjen ilavosti birokratizma, pa je decentralizacija u federaciji i nie, iako je predstavljala udar po birokratizmu (iz navedenih razloga), ipak ostavljala mogunost da se on utvrdi (i to razliito) u republikama i pokrajinama. Centru je ostala arbitraa, razvojno-usmjeravaka, spoljno-politika i odbrambena funkcija. Radilo se o dva koncepta prevazilaenja pluralizma realnih drutvenih interesa u prelaznom periodu. Demokratski zahtjevi nisu imali alternativu. Da li je armijski vrh to mogao da shvati i intimno prihvati? Tehnokratska svijest je odnose u neposrednoj proizvodnji, odreene tehnologijom, vidjela i nudila kao model drutvenih odnosa. Otuda i osnova za spregu dogmatizma, autokratije, birokratije i tehnokratije. Moda u tom svjetlu treba traiti i razloge opredjeljenja armijskog vrha u jugoslovenskoj krizi. Samoupravni socijalizam je svojom vizijom ozbiljno nagrizao drutvene osnove birokratije. Samoupravljanje je trailo svoju univerzalnost na cjelom jugoslovenskom prostoru. Postavljajui interes i slobodu radnog ovjeka kao osnovni kriterijum, ono je zahtjevalo odreeni demokratizam u svim pravcima i na svim nivoima. Birokratizam se opirao i nastojao da razvojne tokove samoupravljanja uspori i zadri pod svojom kontrolom. Samoupravljanje je trebalo ideoloki zaustaviti, trebalo ga je potisnuti iz svijesti radnih ljudi i birokratizam demokratskog predznaka predstaviti kao sistemski izraz ostvarivanja njihovih interesa. 3. Bujanje nacionalizma na tlu Jugoslavije nije samo posljedica oivljavanja nekih priguenih nacionalistikih arita, ve i rezultat akcija i prakse nacionalnih birokratizama. Prekrivena mitovima tradicije i istorije, nacionalna ideologija bila je pogodno sredstvo za manipulisanje narodom. U vienacionalnoj zemlji (kakva je bila naa), nacionalizmi se meusobno podstiu, isklju ivi su i antagonistiki. Meutim, nacionalizam u najveoj naciji ili u dvije nacije ima najrazorniju mo. Nacionalistike ambicije u nekim vodeim politikim krugovima republika bivale su unekoliko suzbijene i usporene, a negdje su se i razbuktavale, posebno u najveoj naciji. Iako

26 je nacionalizam u Srbiji bio pod odreenom kritikom, ona nije u istom smislu zahvatala i vodee politike strukture. Otrica kritike bila je usmjerena na snage demokratskije opcije, a nacionalistike tenzije u vodeim politikim snagama manje-vie ostale su neuzdrmane. Utoliko lake se onda ostvarivala simbioza nacionalistikih ambicija sa socijalnim. Prihvatanje nacionalne ideologije neminovno je vodilo i usvajanju njenih politikih ciljeva, a to su bili ciljevi drutvenih snaga koje su i oformile nacionalnu ideologiju. O tome svjedoi slinost, pa i podudarnost, dananjeg programa ostvarivanja nacionalnih interesa srpskog naroda (ako se to moe nazvati programom) sa Moljevievim srpskim nacionalnim programom (iz 1941. godine). Radikalni kurs oznaila je tzv. istorijska sednica 1987. godine. Antibirokratska revolucija bila je, u stvari, birokratska kontrarevolucija, koja svoju platformu gradi na velikosrpskom hegemonizmu i etnocentrizmu. Pomenuti kurs ubrzo je pokazao svoje pravo lice. Napadaju se AVNOJ, bratstvo i jedinstvo, samoupravljanje, zakon o udruenom radu, a prije svega, Ustav SFRJ. Otvara se tzv. srpsko nacionalno pitanje, podstiu pokreti Srba u drugim republikama, trae se promjene u unutranjoj teritorijalnoj podjeli, eli se politika majorizacija u federaciji. Svim sredstvima se podjaruje nacionalistika histerija, potpiruje nacionalna mrnja, uvode se ekonomske sankcije prema drugim republikama, pripremaju se nacionalistiki pohodi na tzv. mitinge istine u drugim republikama. Legalizacija nacionalizma u Srbiji i njegovo podizanje na nivo dravotvorne ideoloke osnove unitarne drave (srpskog naroda) imalo je katastrofalne posljedice i za srpski narod i za druge narode. Za ulazak na politiku scenu Srbije otvorila su se vrata antisocijalistikim, nacionalistikim snagama iz zemlje i inostranstva. One postaju saveznik velikosrpskom birokratskom hegemonizmu u politici preureenja Jugoslavije. Njihovi ciljevi su identini. Cjena toga je rehabilitacija etnitva, monarhizma, negiranje onoga to je stvoreno poslije Drugog svijetskog rata, najbezobzirnije blaenje NOB-a, ruenje potvrenih drutvenopolitikih i moralnih vrijednosti, procvat korupcije, profiterstva i kriminala, grabe drutvene imovine, osiromaenje i - ono najgore - duhovno opustoenje i mrnja. Insistiranje na novoj treoj Jugoslaviji, koja bi se izgradila na supstituciji avnojevskih principa, nije moglo biti prihvatljivo ni jednom drugom konstitutivnom subjektu federacije. To je moralo biti jasno. Meutim, kako se, u sutini, radilo o sukobu sa velikosrpskom koncepcijom rekompozicije SFRJ, koja je imala i rezervnu varijantu velikosrpske secesije, rasprave ubrzo prevazilaze ustavno-pravne okvire i poprimaju karakter meunacionalnorepublikih sve dubljih razilaenja i otvorenih politikih sukoba. I sa time se moralo raunati. Ni druge republike nisu bile imune od vlastite birokratsko-nacionalistike infekcije. Ona je utoliko bre jaala ukoliko je nalazila opravdanje u sve arogantnijem hegemonistikom nastupu rukovodstva najvee nacije. Agresivni nastup velikosrpskog hegemonizma nacionalistike snage u drugim republikama iroko koriste za napade na vodee politike strukture u svojim republikama. Optuuju ih za nemo, neodlunost, kapitulanstvo pred velikosrpskim pritiskom i izdaju. Sa finansijskom i drugom pomo i djela emigracije i katolike crkve, one, isto tako vjerskom i nacionalnom mitomanijom, razvijaju kampanju reafirmacije svojih nacionalno-unitaristikih i separatistikih programa i ciljeva. Politike akcije srbijanskog rukovodstva su im u tom pogledu direktno ile na ruku: teze da disperzija srpskog elementa na najveem djelu jugoslovenskog prostora ini Srbe prirodnim integrativnim faktorom Jugoslavije; da su Srbi stvarali obe Jugoslavije i da su po toj istorijskoj ulozi i jedini njeni pravi branioci i vodea i najjugoslovenskija nacija, Pijemont drave i njena osnovna snaga, da treba da imaju daleko vidniju ulogu i prava u svim republikama kako bi se oslobodili ponienja kojima su bili izloeni u SFRJ; da srpska nacionalna svijest treba da postane neka protivtea drugim nacionalizmima koji nisu jugoslovenski i dravotvorni - na emu se, izmeu ostalog, gradila velikosrpska varijanta

27 rjeavanja jugoslovenske krize - nisu mogle da ostanu bez tekog negativnog odjeka u drugim republikama. One su prihvaene kao hegemonistika opasnost pod geslom o srboslaviji i to ne samo u redovima desnih, nacionalistikih i ovinistikih snaga. Iako to ne moe biti isprika za mnoge greke politikih rukovodstava drugih republika, glavni sponzor pobjede nacionalistikih snaga svih boja na viestranakim izborima u drugim republikama bio je objektivno velikosrpski hegemonizam. Jugoslavija je tako, prvo postepeno a onda konano, ula u vrzino kolo meunacionalnih sukoba, u kojima se jedan nacionalizam hranio drugim, a svi zajedno onim najveim i najmasovnijim. Nacionalne drave i nacionalni interes postaju jedini kriterijum politikog ivota. Tok zbivanja danas pokazuje da je vrijeme jo mogueg pravovremenog reagovanja bilo vrijeme Osme sjednice, a to je proputeno. Kadijevi ne objanjava kako je jedna politika, inaugurisana na toj sednici, puna sebe, nametljiva i odbojna prema svemu to se sa njom ne slae - posebno prema principima na kojima je do tada zasnivano zajednitvo zemlje i jedinstvo OS, mogla da postane zamjena za dotadanju politiku razvoja. 4. Krizni procesi u Jugoslaviji se nisu mogli deavati a da ne ostave traga i na oruane snage. Dogaanja su uznemiravala sastav JNA i izazivala nedoumice. Unutranja stabilnost bila je pretpostavka i faktor odbrambene sposobnosti zemlje. Bilo je oigledno da se one dovode u pitanje, a time i meunarodni poloaj zemlje. U uslovima razlaza u istonoevropskom lageru, ujedinjenja Njemake, sloma drutveno-politikih sistema u istono-evropskim zemljama, raspada i slabljenja SSSR-a, moralo je biti jasno da e se i u Jugoslaviji aktivirati inostrani strategijski interesi. U takvoj situaciji pokretati srpsko nacionalno pitanje, a time neizbjeno i druga nacionalna pitanja, bilo je porazno. Velikosrpski hegemonizam je srpske nacionalne pokrete u drugim republikama planski podsticao i svim sredstvima pomagao. Bez toga, njih ne bi ni bilo. elnici tih pokreta su to javno potvrivali i odavali zahvalnost matici. Ovi pokreti nastali su prije izbornih pobjeda nacionalista, to svjedoi da se nisu javili spontano i samo kao opravdana politika reakcija na dravno-sistemski antisrpski kurs, posebno u Hrvatskoj, do kojeg je dolo - poto su ekstremno nacionalistike snage preuzele vlast. tavie, nacionalistike snage su oformljenu politiku fizionomiju uzimale kao argumenat odbrane sopstvenog etnosa kroz inauguraciju nove ovinistike dravne politike, to se onda i na drugoj strani koristilo za nastajanja i namjene tih pokreta kao monog i odluujueg instrumenta velikosrpskog hegemonizma u mjenjanju politikog uredenja SFRJ. Nacionalne pokrete nije bilo mogue razviti na pitanjima socijalnog poloaja pripadnika srpskog naroda u drugim republikama, koji je, uglavnom, bio na nivou odgovaraju ih sredina, a vei ili manji meunacionalni problemi do kojih je dolazilo, mogli su se rjeavati politikim putem. Nastupilo se i sa pitanjima vjere kao sutine nacionalnog bia i sa podsjeanjima na vjersko-nacionalne genocide domaih faistikih - u prvom redu, ustako-kvislingkih organizacija u Drugom svjetskom ratu. To se onda poklapalo sa isto tako militantnom komponentom religije ekstremno nacionalistikih snaga u drugim republikama. Mrnja i elja za odmazdom, podignute su na nivo nacionalno-teistike vrline. U vrijeme kada su, s obzirom na zbivanja u svijetu, jedinstvo i zajednitvo bili - ne samo neophodni, ve i jedina ansa jugoslovenskim narodima, pa i srpskom, njegovo rukovodstvo je inilo sve da se unutranje stanje do kraja destabilizuje. Nevjerovatno je da armijski vrh u svojim procjenama to nije uoio. Po Kadijeviu, kljuni inilac razbijanja Jugoslavije bio je inostrani faktor, u iju slubu su se bili stavili svi nacionalizmi (sem srpskog) i antijugoslovenski zavjerenici. Apsurdnost te logike je i u tome to Kadijevi meu ruitelje

28 Jugoslavije svrstava i neke istorijske linosti, koje su, po njemu, stvarale i razvijale avnojevsku Jugoslaviju samo zato da bi je mogle razbiti. Prema velikom otkriu Kadijevia, onda presudnu funkciju preuzima psiholoki rat koji se iz inostranih centara vodi protiv SFRJ i Srbije, kao jedine jo preostale kohezione snage zemlje. On svjesno zaboravlja da taj psiholoki rat nije bio nita novo, da se sa veim ili manjim intenzitetom uvek vodio protiv SFRJ, pa ipak nije uspjevao. 5. ak i onda kada je dolo do faktikog ruenja drutveno-politikog sistema u SFRJ i slabljenja federacije, bilo je izlaza koji bi bili u interesu svih naroda. Izlaz se mogao nai u labavoj federaciji, u formuli 4 + 2, u konfederaciji, u savezu drava - u svakom, svima prihvatljivom obliku, koji bi odrao odreenu cjelinu zemlje. Odluujua prepreka da se Jugoslavija zadri u bilo kom od pomenutih oblika dravne cjeline bio je stav aktuelne vlasti i veine opozicije u Srbiji, koji su tvrdoglavo i bez pogovora traili da se prihvati njihov model nekakve nove federacije, u kojoj bi, u stvari, fiziki i teritorijalni majorizam posluio kao osnova hegemonije velikosrpske politike. To ne samo da nije moglo biti prihvatljivo za druge, ve je i dolijevalo ulje na vatru ekstremno nacionalistikog partikularizma i secesionizma kod drugih. Niz besplodnih sastanaka predsjednika republika, koji su putovali iz mjesta u mjesto, jasno je pokazivao da ta politika vodi zemlju razlazu. Ali, kakvom? Odbojnost srpskog rukovodstva prema svakom kompromisu nije dozvoljavala bilo kakvu alternativu. Ta odbojnost nosila je u sebi i neskrivene predznake spremnosti da se jedna ili druga varijacija sopstvenog vienja jedinstva federacije nametne i drugim sredstvima kojima se politika produavala silom. Pogreno procjenjujui meunarodni ambijent i strategijski momenat, srpsko rukovodstvo je zakljuilo da ima dovoljno mo i za ostvarivanje svoje politike. Zahvaljujui politikim puevima, raunalo je da je obezbjedilo dominantan uticaj u vrhu federacije. Nacionalistika histerija je pothranjivala iluziju o politikoj snazi u masama. Neadekvatna procjena kretanja i interesa u nekim republikama, vodila je zakljuku da e ozbiljniji politiki otpori biti djelom blokirani, djelom brzo ugueni; otpadanje pojedinih djelova se ak smatralo poeljnim otpori novoj federaciji bi bili manji i lake prebrodivi. 6. Velikosrpski hegemonizam je u svojim unutar jugoslovenskim obraunima raunao i sa JNA. Ona je bila organ federacije i imala bi da sljedi njene zahtjeve, zahtjeve Vrhovne komande, pa makar veina te komande bila i velikosrpski orijentisana; krnje Predsjednitvo je u tom smislu bilo veoma povoljna solucija. Samo po sebi, to jo ne bi moralo biti odluujue za Armiju, pogotovo to je njen poloaj u Vrhovnoj komandi bio jak i uticajan, to potvruje i Kadijevi u pojedinim djelovima svoje knjige. Kobno je, meutim, to je tu opciju, i pored izvjesnih kolebanja, prihvatio i vrh JNA. Za armijski vrh, po svemu sudei, hegemonistiki centralizam srpske politike poklapao se sa njegovim vienjem nekog modernijeg etatistikog centralizma kao modela za rjeavanje unutar jugoslovenskih suprotnosti i tu je, izgleda, bila odluujua spona. Ali, tu je onda i poetak konanog kraja JNA kao armije naroda i narodnosti Jugoslavije i okosnice optenarodne odbrane. Sve to se kasnije dogaalo: sukobi vojnog vrha sa nekim republikim rukovodstvima; nesporazumi i razmimoilaenja sa Saveznom vladom; razilaenja, pa i sukobi sa pojedinim djelovima TO i naini kojima su se oni pokuavali rjeavati; nacionalistike borbe za TO i cjepanja u TO; nedoumice, pukotine, pa i razlazi u samoj JNA; uspjesi i neuspjesi JNA u

29 tzv. razdvajanju meunacionalno sukobljenih strana; izdaje i izdaje; ovakva ili onakva upotreba efektiva JNA, iza kojih su ostali loi rezultati, samo su posljedica osnovnog idejnog i politikog opredjeljenja Kadijevia, tadanjeg vojnog vrha i njegovih politikih mentora.

Rasformiranje armija, uvo enje korpusa nije bila strateka i organizacijska potreba; to je napravljeno planski da bi se razbio raniji sistem u kojem je svaka republika, pored zajednike jugoslovenske, imala i svoju vojsku. Takvu reorganizaciju razumjeli smo kao potpunu reviziju sistema optenarodne odbrane.
(General-pukovnik Stane Potoar)

SUTINA I SMISAO NAPADA NA KONCEPCIJU OPTENARODNE ODBRANE 1. Koncepcija ONO i organizacija OS

U knjizi Moje vienje raspada, Kadijevi je kao inioce raspada SFRJ, oznaio koncepciju ONO i neadekvatnu organizaciju oruanih snaga. Po njemu, glavni razlog za takvu organizaciju i nepripremljenost OS SFRJ, a time i nesnalaenje u nastaloj kriznoj, odnosno ratnoj situaciji, lei u injenici da je izgradnja JNA i TO bila utemeljena na zahtjevima koncepcije optenarodne odbrane: Ogroman hendikep za efikasnu upotrebu oruanih snaga bio je u injenici da su se one cijeli poslijeratni period pripremale za rat po koncepciji optenarodne odbrane, koja je suta suprotnost uslovima i nainu upotrebe do koje je zaista dolo (Kadijevi, Moje vienje raspada, str. 95). Neodrivost ovih teza je oigledna, jer se za neprimjerenu upotrebu OS optuuje koncepcija ONO - iroka drutveno-politika i vojno-strategijska zamisao o pripremi drave i drutva za odbranu i voenje rata u strategijski najnepovoljnijim uslovima, tj. u sluaju agresije jednog od dva ili oba tada postojea vojna saveza (NATO ili VU), ili kako se to u zvaninim dokumentima oznaavalo, u sluaju tzv. agresije sa radikalnim ciljem. Cilj koji se ovom kritikom eli postii nije naelna teorijska rasprava, a jo manje je rije o analizi iskustava i saznanja poslednjeg rata, re je o neemu drugom. Da li je u pitanju providan pokuaj pravdanja nekih nerazumljivih i nedopustivih postupaka JNA (Slovenija, Vukovar, Dubrovnik) i pogrenih odluka vojnog vrha, ili je u pitanju strah od odgovornosti za posljedice koje su nastale raspadom oruanih snaga SFRJ i JNA? Iako e potpunije analize pokazati cjelinu ovog rata, ve u ovom asu se pouzdano moe potkrepiti nizom dokaza (a posebno saznanja steenih u praksi) da koncepcija odbrane (do 1986. i 1987), vojna organizacija drutva i organizacija OS nisu mogli biti bilo kakav oslonac, a jo manje razlog za ovakvu ulogu i upotrebu JNA (ranije zajednike oruane sile svih jugoslovenskih naroda) u posljednjem bezumnom ratu. Ili, drugim rjeima, strategijska upotreba JNA, zadaci koje je dobijala, i nekad odabirala i nain njihovog realizovanja, nisu bili diktirani zahtjevima i postavkama koncepcije odbrane, ve politikim i vojnim ciljevima i odlukama aktuelnog dravnog i vojnog rukovodstva i drugih politikih faktora, posebno Srbije i Crne Gore.

30

U dokazivanju tvrdnje po kojoj je koncepcija ONO bila inilac raspada drave i uzrok neadekvatne organizacije i nepripremljenosti OS autor koristi argumente koji su problematini. Jedan od takvih je i konstatacija (navedeno, str. 71), da se razvoj OS od polovine ezdesetih godina do raspada SFRJ, odvijao kroz sukob dvije dijametralno suprotne linije. Jedne, koju je, kako tvrdi Kadijevi, zastupala veina armijskih starjeina, a ija je sutina bila zalaganje za koncept jedinstvenih OS, i druge, koja je dolazila iz drutva, iji su nosioci bili Kardelj i Bakari i po kojoj je navodna Kardeljeva teorija o naoruanom narodu i milicijskom tipu organizacije OS bila osnova i najiri teorijski okvir takvog koncepta. Indikativna je i konstatacija da se Tito (kao ef drave, odnosno kao Vrhovni komandant OS) u svojim stavovima o izgradnji jugoslovenskih OS stalno kolebao izmeu te dvije koncepcije, da bi se kako je vrijeme odmicalo, sve vie priklanjao Kardeljevoj ideji ustrojstva OS i doktrini njihove upotrebe. Stav autora o dvije dijametralno suprotstavljene koncepcije u politici razvoja i izgradnje jugoslovenskih oruanih snaga vie se zasniva na preuveliavanju obima i znaaja odreenih razlika koje su se u razvoju OS pojavljivale, posebno u procesu teorijskog osmiljavanja i operacionalizacije u domenu vojne organizacije drutva i ustrojstva OS. Istina, u razliitim fazama bilo je i drukijih miljenja o ustrojstvu i razvoju OS. Meutim, u najvanijim zakonskim normativnim aktima (Ustav, Zakon o narodnoj odbrani, Strategija oruane borbe, Strategija ONO i DSZ i dr.) nema ni pomena o milicijskom tipu vojne organizacije, pa ni kad je u pitanju TO, odnosno tzv. prostorna struktura kao najiri oblik vojnog organizovanja. Naprotiv, u tim dokumentima oruane snage se definiu kao jedinstvena oruana sila, organizovana po savremenim principima i kriterijumima i u skladu sa zahtevima koncepcije i doktrine, potrebama i objektivnim mogunostima zemlje (Oruane snage SFRJ, glava IV, str. 11-156. Strategija 1983. godine.) Apsurdna je i tvrdnja o Titovom kolebanju i priklanjanju nekoj Kardeljevoj koncepciji razvoja jugoslovenskih OS, tim prije ako se zna da se kontinuirano zalagao za jedinstvene i moderno organizovane OS, a posebno za savremeno opremljenu JNA. U razgovoru sa delegacijom OS (u kojoj sam uestvovao), 21. decembra 1979, u Karaorevu, Tito je rekao: Nastavite rad na daljem usavravanju i jaanju nae Armije. Sredstva koja su za to potrebna na narod rado daje... Armija je jedna od garancija da niko nee smeti da posegne na nau slobodu i nezavisnost (Vojna dela, knjiga VI, str. 384, VIZ, Beograd, 1981.) Takva optuba Tita je jo udnija ako se ima u vidu da je Kadijevi, ne tako davno, podravao Titov koncept razvoja OS, ocjenjujui ga kao primjer stvaralake primjene Marksove teorije o naoruanom narodu na konkretne jugoslovenske uslove i potrebe. U lanku Marksizam i vojna organizacija za odbranu, polemiui sa nekim neadekvatnim interpretacijama Marksove teorije o naoruanom narodu i mogunosti njene primjene na jugoslovensku stvarnost, Kadijevi zastupa tezu da je jugoslovensko rjeenje, oivotvoreno u koncepciji ONO i na njoj zasnovanoj vojnoj organizaciji, najdoslednija stvaralaka primjena Marksove teorije, pri emu je Titov doprinos bio odluujui. Tito je oigledno pitanju izgradnje oruanih snaga prilazio stvaralaki i sluei se marksistikom metodom, rjeenja pronalazio u skladu sa postojeom praksom... Realizacija ideje o naoruanom narodu i u savremenim uslovima nije vezana za primjenu samo jednog vojnog sistema, bilo da se radi o milicijskom tipu vojne organizacije, ili regularnoj armiji... JNA i TO su dva osnovna oblika organizovanja radnih ljudi, naroda i narodnosti Jugoslavije za borbu. To su konkretni oblici, primjene Marksove ideje o naoruanom narodu na dananjem stepenu razvitka naeg socijalistikog drutva i u okviru postojeih meunarodnih odnosa - pie Kadijevi, i zakljuuje da je

31 osnovna linija razvoja cjeline OS ostala jo uvjek sauvana, zahvaljuju i, prije svega, Titu i njegovim uvjek jasnim stavovima o tom sudbonosnom pitanju nae odbrane (Vojno delo, 6/1983.) Zbog toga se (za mnoge), s razlogom namee pitanje otkud takva metamorfoza u odnosu na politiku koju je branio i podravao u duem vremenskom periodu (a da li je?). Da li se uzroci Kadijevieve metamorfoze mogu traiti i u kontekstu prepoznatljivih napada koji se vode protiv Tita i protiv svega to je na bilo koji nain vezano za Titovo ime, a naroito njegovu ulogu u NOB-u, u stvaranju Jugoslavije i njenih OS? Mora se rei da je u realizaciji politike razvoja oruanih snaga bilo razliitih prilaza, kolebanja i nedosljednosti (predimenzioniranost obadvije komponente OS, elemenata unificiranosti i paralelizma u razvoju JNA i TO, nekonzistentnosti u sistemu komandovanja i dr), ali da nikada nije bio doveden u pitanje koncept izgradnje jedinstvenih, savremeno organizovanih i opremljenih OS, u emu je Titova uloga bila odluujua. Kadijevi se obraunava i sa strategijskim rjeenjem o stvaranju dvije komponente (JNA i TO) u strukturi OS, tvrdei da je to rjeenje bilo direktan udar na njihovo jedinstvo, jer, kako kae, TO je sve vie postajala vojska republikih i pokrajinskih drava, a samim tim, i opasan presedan za jedinstvenu organizaciju i funkcionisanje oruanih snaga, to je on, dodue, i ranije tvrdio (intervju M. Lazanskom 1990), rekavi: TO, takva kakva je, stvorena krajem ezdesetih i poetkom sedamdesetih, objektivno je velika podvala (Narodna armija, Beograd, 6. decembar 1990). Ne ulazei u analizu razloga i ciljeva koji su odluujue uticali na prihvatanje dvokomponentne strukture jugoslovenskih oruanih snaga, niti principa na kojima se temeljila organizacija jedne i druge komponente, odnosno njihove uloge i naela upotrebe u eventualnom ratu, potrebno je istai da je odluka o dvokomponentnom ustrojstvu jugoslovenskih OS proizlazila iz koncepcije odbrane, tradicije, karaktera i naina voenja rata, koji bi se mogao eventualno voditi na jugoslovenskom ratitu, sa osloncem na demografske, ekonomske i druge mogunosti zemlje i na druge inioce jugoslovenske stvarnosti, zbog ega je bila i prihvaena kao optimalan odgovor na agresiju i ugroavanje bezbjednosti zemlje. Za prihvatanje takve strukture OS, znaajan uticaj imala su vrlo bogata iskustva i saznanja iz NOB-a 1941-1945, iskustva iz nekih drugih ratova (Kina, Vijetnam, Alir), kao i onih drava (vedska, vajcarska), koje su se u politici razvoja i strukturiranja svojih snaga orijentisale na slina rjeenja. Drugo je pitanje opravdanosti ili neopravdanosti kritike nekih tendencija da se TO po organizaciji, opremanju, nainu upotrebe i drugim karakteristikama izjednai sa JNA ili joj se maksimalno priblii (Srbija i BiH), kao i tendencija da jo vie postane elemenat republikih dravnosti (Slovenija, Makedonija i Crna Gora). Meutim, vie je nego oigledno da kritika dvokomponentne strukture, odnosno TO kao djela OS SFRJ, kod Kadijevia ima drugu konotaciju i predstavlja pokuaj da se u nekim objektivnim razvojnim i organizacijskim slabostima OS pronae opravdanje za njihovu neprimjerenu upotrebu u nastaloj kriznoj situaciji, za podrku unitaristikoj Jugoslaviji i ratu. Kritika koncepta dvokomponentne strukture OS zanimljiva je i kad se razmatra sa stanovita ranijih teorijskih gledanja i zalaganja Kadijevia u nekim lancima u kojima je podravao ba takvo rjeenje. U pomenutom lanku Marksizam i vojno organizovanje za odbranu, on pie: Bitni faktori, ako ne i jedini koji opredeljuju oblik organizacije oruanih snaga jesu karakter i osobito oblik oruane borbe. Koncepcija optenarodne odbrane je utvrdila da se mi pripremamo za sva tri oblika oruane borbe, kombinovani, frontalni i partizanski, s tim to kombinovani oblik, prema naoj doktrini, zauzima dominantno mesto. Primena

32 kombinovanog oblika oruane borbe pretpostavlja postojanje dveju komponenti oruanih snaga, jedne, namenjene za voenje dejstva preteno na frontu, i druge, osposobljene za voenje borbe u pozadini neprijateljevih snaga koje deluju na frontu, uz sposobnost prelaenja manjih ili veih delova jedne u drugu komponentu (Vojno delo, 6/1983). Uporeenjem onoga to je o dvokomponentnoj strukturi OS Kadijevi pisao ranije, sa onim to pie u svojoj knjizi, namee se pitanje koje je - od dva dijametralno suprotna stanovita - njegovo istinsko ubjeenje? Oblikovanje koncepcije, doktrine i strategije ONO, njeno ustavno i zakonsko uredenje i, konano, njeno ostvarivanje nije ilo bez tekoa, ak i sporenja izmeu konzervativnih, dogmatskih, klasinih miljenja i savremenih rezona u politikom i vojnom vrhu. Suprotnosti su premoavane prvenstveno Titovim autoritetom, no, i pored toga, ne sve i ne uvjek. (U ekoj krizi 1968. sekretar za narodnu odbranu Gonjak je morao napustiti poloaj sekretara NO SFRJ). Bilo je bitno i znaajno sauvati jedinstvo zemlje i jedinstvo armijskog - vojnog vrha. Nekada je preovlaivalo jedno, a nekad drugo miljenje, ali su due vremena bila snanija ona nedogmatska. I pored svega, u tako razliitim pogledima i konceptima skrivali su se i zameci ideja koje su, poslije Titove smrti, poele oivljavati i jaati, jer su u armijskom vrhu sve vie jaala dogmatska shvatanja (tim snagama je pripadao i Kadijevi), koja su dovela zemlju do krvavog zapleta upravo u vrijeme kada je armijski vrh ostao bez partizanskih kadrova i korienja njihovog neposrednog iskustva u Drugom svjetskom ratu i poslije njega. Osuda dvokomponentne strukture i oznaavanje tog koncepcijsko-doktrinarnog rjeenja kao faktora slabljenja njihovog jedinstva i funkcionalne osposobljenosti, problematina je i kad se posmatra sa stanovita nekih iskustava steenih u ratu - ratovima 1990-1995. Nezavisno od toga za koje je politike ciljeve koriena (kako je i zato dolazilo do tih ciljeva - pitanje je za posebnu raspravu), teritorijalna odbrana se pokazala kao efikasna, a posebno u sluajevima kada je imala podrku naroda. TO je bila okosnica za formiranje oruanih snaga ne samo u tzv. secesionistikim republikama (Slovenija, Hrvatska, Makedonija), i u BiH, gde je TO proglaena (aprila 1992) OS republike BiH, ve i u tzv. Republici Srpskoj, Republici Srpskoj Krajini. U nekim operacijama JNA u Hrvatskoj i BiH, TO je bila ne samo osnovni izvor popune njenih jedinica (koja je bila oteana poremeajem u mobilizacijskom i regrutnom sistemu), ve je u brojnim sluajevima sadejstvovala jedinicama JNA. Tvrdnja po kojoj je neadekvatna organizacija sistema rukovoenja i komandovanja bila dobro odabran potez u funkciji slabljenja OS i njihovog onesposobljavanja za uspjeno izvrenje svojih zadataka u novonastaloj kriznoj situaciji (Moje vienje.., str. 73) je neargumentovana, tim prije ako se zna da postojei sistem nije bio ni u organizacijskom ni u tehnikom pogledu prepreka i limitirajui faktor uspjenog komandovanja na bilo kom nivou vojne organizacije OS. Neki problemi, ako bi se tako mogli nazvati (dvojna nadlenost u komandovanju TO, neprecizno regulisana prava i nadlenosti odreenih dravnih organa, komiteti za ONO i DSZ, tehnike razlike u sredstvima veze u JNA i TO i dr), bili su jo prije ovog rata razreeni (ukinuti su komiteti ONO i DSZ, snage TO republika - operativno su potinjene komandama novoformiranih vojita), a neki su bili u procesu rjeavanja (unifikacija sredstava veze), tako da to nije bila prepreka funkcionisanju sistema rukovoenja i komandovanja. Kritici je izloeno i rjeenje o vojno-teritorijalnoj podjeli jugo-prostora, a naroito navodno podudaranje armijskih i republikih administrativnih granica, to je, kako kae Kadijevi na strani 76, imalo vrlo jasan cilj, tj. da se definitivno razbije JNA kao jedinstvena oruana sila

33 savezne drave i u njenim okvirima praktino stvore vojske republikih, odnosno pokrajinskih drava. Nekorektnost nije samo u tome to se jednom strategijskom i vojno-strunom rjeenju pripisuju neprimjerene politike kvalifikacije, ve i u tome to se netano interpretiraju i navode neke znaajne materijalne injenice. Poznato je (a Kadijevi to vrlo dobro zna), da se u traenju najcjelishodnijeg rjeenja za vojno-teritorijalnu podjelu jugoslovenskog prostora, odnosno pri odre ivanju armijskih granica, moralo polaziti od sloenog kriterijuma, pri emu su operativno-strategijski zahtjevi i potrebe bili odluuju i. Povrna analiza tzv. zona odgovornosti (armijskih granica) pokazuje da su se, pri njihovom utvrdivanju, pored operativno-strategijskih, morali uvaavati i drugi inioci (geografske karakteristike, politiko-administrativna podjela, ekonomski i demografski potencijali, tradicija i dr), to se vidi i po konkretnim rjeenjima koja su bila na snazi prije ukidanja armija. ak i kada bi bilo tano Kadijevievo miljenje da postojee armijske granice nisu bile najbolje utvrene, ne moe se prihvatiti tvrdnja da je to mogao biti razlog za nedovoljnu pripremljenost JNA i tekoe koje su se pojavile u procesu njenog angaovanja, tim prije ako se ima u vidu injenica da su armije (u njegovo vrijeme i na njegov predlog) bile ukinute prije poetka rata.

2. Kritika kadrovske politike

Apsolutna kritika kadrovske politike, a posebno pretjerane koncentracije stareina JNA u garnizonima svoje republike, sporna je zbog toga to su primjeri takve koncentracije bili karakteristiniji za raniji period (poetak osamdesetih), i zbog toga to je to bila jedna od mjera kojom se elilo poboljati materijalno stanje stareina koji su odlazili u penziju. Meutim, takva politika bila je u velikoj mjeri naputena (u Kadijevievo vrijeme), to se moglo vidjeti iz injenice da se poetkom rata 1992. veliki broj stareina JNA, porijeklom iz jedne, nalazio u garnizonima drugih republika. Nije tano da su komandanti armijskih oblasti i korpusa, koji su pokrivali teritoriju jedne republike, po pravilu bile stareine iz te republike, iako je ova pojava u ranijem periodu bila dosta karakteristina. To se vidi iz injenice da prije, a pogotovo neposredno pred izbijanje rata, nijedan komandant oblasti nije bio iz republike iju je teritoriju pokrivala njegova armija, ili su mnogi zamjenjeni zbog nepovjerenja. Posljednji komandant IX (ljubljanske) armije bio je Srbin, Svetozar Vinji, V (zagrebake) vojne oblasti ivota Avramovi, Srbin, a prije njega Konrad Kolek - Slovenac, VII (sarajevske) armije Hrvat, Ante Lukei (pre rasformiranja), odnosno Milutin Kukanjac, Srbin, nakon ponovnog formiranja. Komandant III (skopske) oblasti bio je ivota Avramovi. Komandant I (beogradske) oblasti bio je Makedonac Aleksandar Spirkovski, komandant vojno-pomorske oblasti Srbin Mile Kandi, a komandant Ratnog vazduhoplovstva i PVO Hrvat Zvonko Jurjevi. Zbog toga i nije bilo neoekivano to su neki od njih (u tekoj i komplikovanoj situaciji) ispoljili nesnalaljivost, nesposobnost ili bili izmanipulisani, pa su svi ranije, ili zajedno sa Kadijeviem, penzionisani 1992. godine. Dovodei u pitanje opravdanost politike da se pri postavljanju starjeina na dunosti komandanta armije - oblasti - moralo voditi rauna i o nacionalnoj i republikoj pripadnosti, autor, sluajno ili namjerno, prenebjegava injenicu da je SFRJ i multietnika zajednica, a JNA oruana sila svih jugoslovenskih naroda i narodnosti i da se to moralo imati u vidu kada su se rjeavali problemi i u sferi kadrovske politike. Drugim rjeima, da bi JNA bila istinska oruana sila svih naih naroda, morala se obezbjediti i odgovarajua nacionalna struktura starjeinskog sastava, posebno na najviim komandnim poloajima i funkcijama u Saveznom sekretarijatu i Generaltabu OS.

34 Koliko taj momenat moe biti znaajan, pokazuju npr. dogaanja u ranijoj VII armiji koja je ukinuta i ponovo formirana, kao II sarajevska armija. U razgovoru koji je Kadijevi vodio sa rukovodstvom BiH (koncem 1991), kao sporno nametalo se pitanje nacionalne strukture starjeinskog sastava na komandnim poloajima (komanda armije i komande korpusa), jer je upravo takav sastav dovodio do nepovjerenja i podozrivosti kod aktuelnog dravnog i politikog rukovodstva BiH. Komandant armije (sada ve druge) bio je general Milutin Kukanjac, Srbin (doao iz Skoplja), naelnik taba general Dobrain Praevi, Crnogorac (prije toga u Zagrebu), komandant 17. tuzlanskog korpusa general Savo Jankovi, Crnogorac, 4. sarajevskog general Vojislav urevac, Crnogorac, a komandant 5. banjalukog korpusa Srbin, Nikola Uzelac. Poslije povlaenja JNA iz Slovenije i Hrvatske na teritoriju BiH, komandanti novih korpusa bili su iz drugih republika (Perii i Vukovi iz Srbije, Nikovi iz Crne Gore), tvrdi general J. Ninkovi. Dakle, niko iz BiH. Ali i ovo je bilo planirano. U lanku Armija mora ouvati svoj narodni i jugoslovenski karakter (Vojno delo, 3/88), Kadijevi pie: Armija mora ouvati i dalje razvijati svoj narodni i jugoslovenski karakter. Samo tako ona moe biti ono to je uvek bila - zajednika oruana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije. Da bi se ta dva svojstva sauvala i dalje razvijala, neophodni su koordinirani napori ne samo njenog sastava, nego i svih progresivnih snaga naega drutva... Vaspitanje u duhu jugoslovenskog socijalistikog patriotizma, bratstvo, jedinstvo, ravnopravnost, borba protiv nacionalizma svih vrsta - bitni su zadaci koji su u funkciji daljeg razvoja pomenutih istorijskih svojstava JNA. Ako je zalaganje za ouvanje i razvijanje pomenutih svojstava JNA bilo iskreno, onda je teko razumjeti da se nekoliko godina kasnije tako obraunava sa onom politikom i praktinim rjeenjima koji su obezbjeivali ostvarenje takve ideje. Zbog toga nestvarno zvui euforina Kadijevieva konstatacija da su od bive JNA stvorene tri vojske - vojska SRJ, vojska Republike Srpske i vojska Republike Srpske Krajine, to potpuno odudara od zalaganja da JNA mora biti zajednika oruana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije. Poslije kritike koncepcije ONO i nekih (po njemu) neprimjerenih rjeenja u organizaciji, sistemu rukovoenja i komandovanja, kadrovskoj politici i finansiranju, naelnik taba Vrhovne komande elaborira mjere koje je preduzelo najvie vojno rukovodstvo, a kojima je, kako kae, trebalo ublaiti negativno razarajue dejstvo koncepta oruanih snaga sadranog u Ustavu iz 1974. Ne ulazei u ocjenu korektnosti orijentacije vojnog vrha koji nastoji da se u donoenju i provoenju planiranih mjera zaobiu i izigraju vaee ustavne i druge zakonske odredbe, odnosno, kako to, ne bez ironije, kae Kadijevi, da se odgovarajuim strunim rjeenjima doskoi i maksimalno neutraliu ona rjeenja koja su proizlazila iz postojeeg ustavnog koncepta. Treba rei da su te mjere vojnog vrha (sa malim izuzecima), posmatrane sa politikog i vojno-strunog aspekta, bile ishitrene, kontroverzne i kontraproduktivne, pogotovo u tako sloenoj unutranjoj politikoj situaciji. Ukidanje armija i divizija kao i formiranje vojita (AO) sa korpusima i druge promjene koje su iz toga proizlazile - nije provjeravano i u praksi nije do kraja ni provedeno. Meutim, te mjere su nametnute i izazvale su od poetka otre reakcije u relevantnim armijskim krugovima i u nekim republikama. Ni jedna od mjera iz ovog kompleksa nije ocjenjivana kao racionalna, a pogotovo primjerena aktuelnoj situaciji u drutvu i OS. Sutina brojnih i otrih primjedaba i zamjerki takvom rjeenju svodila se na ocjenu da takvo rjeenje oigledno nije bilo diktirano nekim operativnostrategijskim potrebama i razlozima, ve, prvenstveno, odreenim politikim planovima i ciljevima. Trebalo je, po svemu sudei, da njihovo provoenje maksimalno suzi, ako ne i onemogu i uticaj republikih dravnih i politikih rukovodstava na politiku razvoja OS SFRJ,

35 koncept organizovanja, pripremanja i upotrebe, pa i kad je u pitanju TO kao njihova znaajna komponenta i integralni deo, u odnosu na koju su, po Ustavu i drugim propisima, republike imale znaajne ingerencije. I povran osvrt na kompleks ovih mjera upuuje na zakljuak da upravo zbog toga to su bile diktirane prvenstveno nekim politikim ciljevima (militantni hegemonizam) i potrebama, te mjere, u vojno-strunom smislu, nisu mogle biti optimalne i racionalne.

3. Reorganizacija OS
Nova vojno-teritorijalna podjela (formiranja etiri vojita izvrena 1988/89), imala je ozbiljnih manjkavosti kad su u pitanju veli ina, granice i druge karakteristike novoformiranih vojita. To se najbolje vidi na primjeru tzv. centralnog ili sjevernog vojita (sjedite u Beogradu), koje je obuhvatalo najvei dio teritorije Srbije, gotovo cjelokupnu teritoriju BiH i dio teritorije Hrvatske. Ako se ovo posmatra sa operativno-strategijskog (kao prioritetnog) stanovita, zaista je teko pronai racionalne razloge za njegovo prihvatanje, pogotovo ako se imaju u vidu ranija rjeenja koja se odnose na ureenje teritorije, komandovanje, saradnju sa organima vlasti i dr. Ukidanje armija kao najviih operativno-strategijskih grupacija kopnene vojske je bilo problematino i neracionalno rjeenje, ne samo zbog nekih tradicionalnih i istorijskih razloga (armije su postojale u srpskoj vojsci, u vojsci Kraljevine Jugoslavije, u NOV i POJ i u JNA u poslijeratnom periodu), ve i zato to su armije, s obzirom na sastav i jainu, strategijski raspored na jugoslovenskom prostoru, karakter i pripremljenost teritorije koju su pokrivale i druge faktore, bile za jugoslovenske uslove racionalnije i cjelishodnije organizacijsko i operativno-strategijsko rjeenje. (Armije se ukidaju 1988/89, a formiraju se 1991. godine, kada je Kadijevi na elu OS i JNA.) Odluka o prepotinjavanju tabova TO republika novoformiranim komandama AO vojitima, a tabova zona TO komandama korpusa je jedan segment globalnog rjeenja reorganizacije komandovanja na operativno-strategijskom nivou, ime se iskljuuju republika i pokrajinska rukovodstva iz politike razvoja, pripreme i materijalno-tehnikog obezbeenja OS. Dakle, u pitanju su, prije svega, razlozi politike prirode, a ne neke urgentne operativno-strategijske potrebe. To se vidi iz injenice da je problem objedinjavanja snaga na odredenom vojitu, njihova upotreba i komandovanje ve bio na korektan nain razrjeen (Strategija oruane borbe 1983, str. 149) i otuda nije bilo potrebe da se takva odluka donese. Rasformiranje i reorganizacija TO Kosova, kao jedna od znaajnih mjera koju je donijelo najvie dravno i vojno rukovodstvo, mora se cjeniti u kontekstu politike koja se vodila i koja se jo vodi prema toj pokrajini, odnosno u povezanosti sa drugim mjerama i postupcima koji proizlaze iz takve politike, a ne samo kao neko primarno vojno-struno rjeenje. ak uz pretpostavku da se TO Kosova, u jednoj nepovoljnoj situaciji mogla koristiti i za meunacionalne obraune, nain na koji je ova odluka provedena, a pogotovo obrazloenje koje daje Kadijevi, s pravom izazivaju sumnju u opravdanost njenog ukidanja. Koliko su te sumnje i nedoumice bile opravdane, vidi se iz obrazloenja odluke (navedeno str. 78), gdje se kae: .. da je posle rasformiranja postojee TO Kosova otpoelo stvaranje mnogo manje TO Kosova od jugoslovenski orijentisanih ljudi, ime je i sam na jasan nain ukazao na pravi smisao i cilj njenog donoenja. Kadijeviu ne smeta TO kao oblik vojne organizacije (koju prethodno napada i osporava), pod uslovom da je sainjavaju pripadnici jugoslovenski (unitaristiki - I. R.) orijentisanih naroda i da se njena funkcija i djelovanje uklapaju u jedan, ve smiljen koncept tzv. transformacije postojeih OS i njihove maksimalne politike instrumentalizacije.

36 To potvruje i odluka o oduzimanju oruja od TO (maja 1990) i na drugim podrujima Jugoslavije. Naime, ako su za donoenje ovakve odluke i postojali neki razlozi (zaotravanje meunacionalnih i meurepublikih odnosa, formiranje stranakih i drugih paravojnih formacija, disperzija i nedovoljna obczbedenost TO), njeno provoenje moralo je izazvati ozbiljnu sumnju u njen pravi smisao i cilj, i to ne samo kod republikih rukovodstava i tabova TO, ve i kod veine objektivnih i nepristrasnih ljudi, ukljuujui i najvei broj stareina JNA. Veljko Kadijevi (navedeno str. 78) ocjenjuje da je oduzimanje oruja teritorijalnoj odbrani jedna od najznaajnijih mera paralisanja pogubnog ustavnog koncepta. Zato se ovom najznaajnijom merom autor nije vie pozabavio? Kada bi se problem razoruanja TO dublje analizirao, moralo bi se konstatovati da oruje nije oduzeto teritorijalnoj odbrani Srbije i Crne Gore, da je ta odluka najvie pogodila Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, da se nije uspjelo oduzeti oruje 1/3 teritorijalne odbrane Slovenije i mnogim jedinicama teritorijalne odbrane Zapadne Hercegovine, a da je teritorijalna odbrana Srbije i Crne Gore, poslije uea mnogih jedinica u ratu, preko Drine, Dunava i Prevlake, rasformirana stvaranjem Vojske Jugoslavije. U provoenju ove mjere dravnog i vojnog rukovodstva, dolo je do jedne ne samo indikativne, ve i zabrinjavajue pojave, odnosno do razliitog odnosa prema jedinicama TO u republikama, pa i primjene etnikog kao osnovnog kriterijuma u njenoj realizaciji. Praksa je pokazala da se oruje oduzimalo samo od nesrpskih jedinica TO (Kosovo, Slovenija, Hrvatska, BiH), to je izazvalo proteste, ozbiljan otpor, pa i oruano suprotstavljanje. Poznato je da su neke jedinice TO u Hrvatskoj i BiH, preteno srpskog sastava, dobijale u toku provoenja ove mjere i dodatne koli ine naoruanja, kao i to da je velika koli ina oruja i vojne opreme podjeljena i onim graanima srpske nacionalnosti koji ak i nisu bili vojni obveznici. Rezultati takve politike su poznati. To oruje, zajedno sa onim to je JNA planski ostavljala prilikom povlaenja iz nekih republika, posluilo je ne samo za stvaranje vojske novoformiranih tzv. srpskih drava (RS i RSK), ve i brojnih paravojnih formacija. Analiza nekih mjera koje je preduzeo vojni vrh, vjerovatno uz saglasnost dravnog rukovodstva, ili njegovog djela, a kojima je, kako kae Veljko Kadijevi, trebalo ublaiti negativno razarajue dejstvo koncepta oruanih snaga sadranog u Ustavu iz 1974, pokazuje, pored ostalog, da ni one mjere koje su u datoj situaciji izgledale opravdane (kontrola nad naoruanjem TO), zbog nedosljednosti i pokuaja politikog manipulisanja nisu dale oekivane rezultate. tavie, bilo je oigledno da u napetoj situaciji, kakva je na prostoru Jugoslavije bila u vrijeme njihovog donoenja i provoenja, one nisu mogle biti svrsishodne i produktivne. Naprotiv, moe se tvrditi da je njihovo donoenje i provoenje dovelo do veeg zaotravanja odnosa izmeu saveznog dravnog vrha i republikih rukovodstava, a posebno izmeu tih rukovodstava i JNA, to bi se moglo oznaiti kao poetak eskaliranja krize, pa i oruanih sukoba koji su se ubrzo razbuktali. Zauuje (ali, ne previe) nekritian odnos koji Kadijevi ima prema sopstvenoj ulozi i doprinosu politici razvoja OS, pa i usvajanju onih rjeenja koja u knjizi kritikuje i osporava, odriui pri tom svaku linu i funkcionalnu odgovornost. To se eksplicitno pokazuje u sljedeem stavu: U vreme kada se odluivalo o temeljnim postavkama koncepta, odnosno izmeu 1965. i 1974. godine, nisam bio na dunostima sa kojih se moglo znaajnije uticati na odluke toga nivoa, pa prema tome, mogu biti manje pristrasan u zakljuivanjima (navedeno str. 81). Nekorektnost ove ograde nije samo u tome to je Kadijevi i do 1974. obavljao znaajne dunosti, ve u prvom redu, zbog toga to ne pominje period (od 1974. do 1992),

37 kada je obavljao visoke vojne dunosti, ukljuuju i i dunost saveznog sekretara za narodnu odbranu, sa kojih je mogao i odluujue uticati na globalnu politiku i konkretna rjeenja. Od 1968. pa do 1988. Kadijevi je bio naelnik odelenja u I upravi G, naelnik IV (nastavne) uprave G, pomonik naelnika G za KOV, pomonik saveznog sekretara za vojnoprivredni sektor i zamjenik saveznog sekretara za narodnu odbranu. Po prirodi tih funkcija i nadlenosti, on se bavio (ili se morao baviti) ne samo pitanjima vojne politike, doktrine, organizacije OS, obuke i opremanja JNA, TO i dr, ve je morao i direktnije uestvovati u donoenju i provoenju (barem veine) najvanijih odluka i rjeenja. Treba li uopte isticati ta je u politikoj, dravnoj i vojnoj hijerarhiji predstavljala funkcija saveznog sekretara za narodnu odbranu, koju je obavljao od 1988. do 1992. godine? Dovoljno je rei da su njegove (zakonski utvrene) nadlenosti u domenu vojne politike, odbrambenih priprema drutva, organizacije i opremanja OS bile velike, a u nekim aspektima i neograniene, to mu je omoguavalo ne samo da bitno, ve i presudno utie na globalnu politiku i konkretna rjeenja. Zbog toga je (u najmanju ruku) udno da neko ko je obavljao istaknute tabne i na kraju komandne funkcije u periodu kada se razraivala i usvajala koncepcija ONO, moe tu isti koncepciju optuivati, skidajui sa sebe bilo kakvu odgovornost. Kadijevi je, dakle, bio u prilici da ukae na eventualne neutemeljenosti koncepcije, doktrine i ratne vetine, kao i na nedostatke u praktinim rjeenjima koja sada kritikuje, odnosno da iznese vlastite poglede i predloge. iroj armijskoj javnosti, pa i djelu ljudi (ne svima) koji su sa njim saradivali, nije poznato da se suprotstavljao koncepciji ONO i na njoj zasnovanoj politici razvoja OS, koju sada kritikuje. Naprotiv, iz onoga to je objavljivao u raznim publikacijama, a posebno u strunim asopisima, moe se zaklju iti suprotno. Od vie lanaka objavljenih u Vojnom delu, polovina je posveena problemima teorijske razrade kocepcije ONO, doktrine i ratne vjetine i nekim pitanjima organizacije OS. Da pomenemo samo neke: O metodu materijalistike dijalektike u vojnoj teoriji (Vojno delo, 2/56), Uloga ratnih iskustava u izgradnji teorije ratne vetine (Vojno delo, 11/58), Optenarodni oblik rata, borbeni moral armije i naroda - meusobni uticaj i zavisnost (Vojno delo, 1-2/61), O nekim osnovnim pitanjima nae strategije i doktrine oruane borbe (Vojno delo, 3/72), Tito tvorac nae savremene koncepcije optenarodne odbrane (Vojno delo, 6/80), Marksizam i vojna organizacija za odbranu (Vojno delo, 6/83), Branko Mamula je bitno doprineo ouvanju kontinuiteta Titove koncepcije odbrane (Vojno delo, 6/89) i dr. Iz navedenih naslova i stavova koje zastupa u tretiranju pojedinih pitanja, proizlazi zakljuak da se autor trudio da neke postavke ONO potvrdi i objasni. Zbog toga se neki itaoci njegove knjige s pravom pitaju otkud takav i tako radikalan zaokret u njegovim pogledima na isti problem? Namee se i pitanje ta su, zapravo, njegovi pravi stavovi i opredjeljenja, oni raniji ili sadanji i da li je samo u pitanju pokuaj prilagoavanja, odbacivanja line, politike i svake druge odgovornosti za sunovrat jugoslovenskog drutva.

4. TO kao podvala i vojska bez drave

Ranije je bilo govora o tome da u knjizi Moje vienje raspada i nekim ranijim intervjuima, Veljko Kadijevi Teritorijalnu odbranu naziva podvalom, pa ak u tome vidi i djelo neprijatelja. Da li je Kadijevi, savezni sekretar za NO, ovjek obnove nekih stanovita o klasinoj vojsci? ta o toj njegovoj definiciji, o podvali misle njegovi prethodnici, savezni sekretari za narodnu odbranu Nikola Ljubii i Branko Mamula, ta naelnici Generaltaba Stane Potoar, Branko Mamula, Petar Graanin, Zorko anadi, Stevan Mirkovi i Blagoje Adi? ta o tome misle komandanti armija, vojita i komandanti republikih tabova Teritorijalne odbrane? Dakle, ta o tome misle ljudi sa kojima je saraivao i gradio tu komponentu oruanih snaga? ta o tome misle lanovi Predsjednitva SFRJ, kojima je bio

38 potinjen, a ta predsjednici republika sa kojima je saradivao, a koji su manje-vie svi doprinjeli da Veljko Kadijevi postane po inu i poloaju to to je postao? Najzad, ta o tome misle njegovi ondanji pomonici - generali i doktori nauka Mio ui, Simeon Buni, Ramiz Abduli, Sveto Popovi, Aleksandar Stamatovi i Nikola ubra? Pravo je pitanje zato Kadijevi sada smatra da je ta koncepcija podvala. Da li se (izmeu ostalog) on za takav stav opredjelio i iz pragmatinih razloga, kada su na izborima u Sloveniji i Hrvatskoj i, djelom, u BiH, pobjedile snage koje su (objektivno) bile protivnici politikog vrha Srbije, i dole u priliku da, na osnovu politike pozicije koju su zadobile, kontroliu cjelu (u Sloveniji), ili vei dio snaga svojih TO (u Hrvatskoj i Bosni)? Veljko Kadijevi naglaeno govori o ulozi i uincima taba Vrhovne komande (VK) kao nosioca procjene. Tako, na primjer (navedeno str. 35. i 36), pie i to da je VK (1989) pune dvije godine (od 1987) ukazivao da se velikom brzinom pribliava vreme kada e upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji dominantno preuzeti strani faktori. Ako je tako zaista bilo, postavlja se pitanje: kako je VK tada (u toj funkciji) djelovao i ta je VK (iji je savezni sekretar admiral Branko Mamula, Veljko Kadijevi, njegov zamjenik, a Stevan Mirkovi naelnik Generaltaba) poduzeo? Da li tada, ili u martu 1991. sazrijeva ideja o tabu Vrhovne komande kao surogatu vrhovnog komandovanja, kada je armijski vrh zakljuio da Predsjednitvo SFRJ (Jovi, Zelenovi, Mesi, Buin, Drnovek i Bogievi) ne mogu funkcionisati kao Vrhovna komanda Oruanih snaga? Kada i po ijoj odluci ili sugestiji Kadijevi sebe stavlja u centar zbivanja? O tome ko ini tab VK i kakav je sutinski odnos izmeu Vrhovne komande i VK Kadijevi nije dao precizniji odgovor. Veljko Kadijevi pie o JNA kao vojsci bez drave. A kako je i zato tako dugo ostao i napredovao u takvoj vojsci? Kako je u toj vojsci od 1974. godine, kada je po njemu JNA postala vojska bez drave, do 1992. godine (to znai za 18 godina) bivao unapreivan u najvie inove? I, na kraju, kako je uestvovao i komandovao snagama za odbranu od razbijanja SFRJ, koje, kako on kae, nije ni bilo? Po njemu SFRJ i JNA razaraju nepremostive krize ve 30 godina! ak od 1962. godine! A sam raspad SFRJ i JNA traje 18 godina. Zato se prihvata da vodi vojsku bez drave? I zato, barem on i dio armijskog rukovodstva, nisu podnijeli ostavku maja 1991. godine, kada Predsjednitvo SFRJ, zajedno sa predsjednicima republika, nije prihvatilo njegov stav o meanju meunarodnih institucija u unutranje stvari nae zemlje i kada kakva-takva Vrhovna komanda, tj. Predsjednitvo drave nije prihvatilo njegove predloge i konkretne mere?

5. Vojita - umjesto armija

Na strani 77, Kadijevi govori o formiranju tri vojita umjesto est armija kopnene vojske i o tome kako se organizacija JNA poklapala sa administrativnim granicama republika - to nije tano. Prva i Druga armija (beogradska i nika), osim nekoliko garnizona na jugu Srbije, pokrivale su teritoriju Srbije sa Kosovom i Vojvodinom. Titogradski korpus teritoriju Crne Gore. Trea armija (Skopje), pored Makedonije, dri i dio june Srbije. Peta armija (Zagreb) pokriva dio Slovenije (pravac Trst-Rijeka). Sedma armija (Sarajevo), pored Bosne, dio hrvatske (istonu Slavoniju do linije Naice-Slavonski Brod - vinkovaku depresiju). Deveta armija (Ljubljana) je na teritoriji Slovenije. Vojno-pomorska oblast pokrivala je cjelu akvatoriju i deo kopnene teritorije etiri republike. RV i PVO (to je bilo logino), locirane su na cjeloj teritoriji. Na teritoriji Hrvatske preklapale su se zagrebaka armija i jo tri operativno-strategijske organizacije - grupacije.

39 JNA je do 1988/89. u svom sastavu imala armije i vojno-pomorsku oblast koje su (skoro sve) nosile tradiciju ratnih armija. (Slovenija je 1968. godine dobila ljubljansku - Devetu armiju sa tradicijom Devetog slovenakog korpusa). Komande armija su rukovodile divizijama i brigadama sa tradicijama iz NOB-a. Novom organizacijom ukinute su armije i veina divizija, a vojita rukovode novouvedenim korpusima. Oekivalo se da Kadijevi obrazloi reorganizaciju komandovanja i ustrojstva operativno-strategijskih grupacija i Teritorijalne odbrane. O kojoj reorganizaciji se radi? Od est armija stvaraju se etiri vojita i to: Tzv. sjeverno ili centralno vojite spaja Prvu (Beograd) i Sedmu armiju (Sarajevo) i njihove snage se stavljaju pod komandu vojita sa sjeditem u Beogradu. Zapadna granica vojita je Naice, Slavonski Brod, Sava-Una i bosansko-hrvatska granica od Bosanskog Grahova do Crne Gore. Prema tome, Prva armijska oblast ili vojite dri najvei dio Srbije, cjelu BiH i istonu Slavoniju. Korpusi Sedme armije iz Banja Luke, Tuzle, Sarajeva idu pod Beograd. Koliko je to imalo veze sa novom organizacijom Jugoslavije - u najmanju ruku je indikativno? Tzv. sjeverozapadno vojite (Zagreb) spaja Devetu (Ljubljana) i Petu armiju (Zagreb). Ukidanjem ljubljanske armije (i Kraljevina Jugoslavija je u Sloveniji imala svoju - Sedmu armiju), Deveta armija transformisana je u dva korpusa pod komandom Zagreba. Tzv. jugoistono vojite (Skopje) ukida Drugu (Ni) i Treu armiju (Skopje) i pokriva prostor Makedonije, dio june Srbije, Kosovo i Crnu Goru. Tzv. jadransko-pomorsko, kao etvrto i specifino vojite (Split), ine efektivi Ratne mornarice, pri emu je Kninski korpus bio najjaa snaga kopnene vojske ovog vojita. Veljko Kadijevi ocjenjuje da su toj reorganizaciji najvie otpora pruale Slovenija (koja ide pod Zagreb) i Bosna i Hercegovina (koja ide pod Beograd), a velike prigovore iskazali su Kosovo i Crna Gora, koji su potinjeni Skoplju. Otpori su bili jo vei i zbog stavljanja tabova Teritorijalne odbrane republika i pokrajina i zonskih tabova (ne samo u operativnom pogledu) pod komande vojita i korpusa. Nosioci otpora (naroito u Sloveniji i Bosni) su reorganizaciju JNA smatrali revizijom koncepcije optenarodne odbrane u oblasti komandovanja i organizacije jedinica. Reagovanja na ovu reorganizaciju JNA bila su opravdana, jer su mnogi smatrali (ukljuujui i veliki broj generala) da ona u sutini razbija jedinstvo oruanih snaga i destabilizuje odnose izmeu saveznog centra i republika. Pri tome, treba imati u vidu da je odluka o transformaciji Teritorijalne odbrane Kosova donesena ranije i to zbog toga, kako tvrdi Kadijevi, to je bila sastavljena od separatistikih snaga, pa je njeno novo komponovanje primjenjeno u korist jugoslovenski orijentisanih ljudi. U kojoj mjeri je ova i ovakva reorganizacija OS usklaena sa ponaanjima JNA u godinama 1988-89. i dalje? - pitanje je koje trai analizu i odgovor, ali injenica je da se ta reorganizacija izvodi pred rat (a svaka reorganizacija je stanovit period i dezorganizacija) i da se novi sistem komandovanja sruio za 2-3 godine i doveo, mada ne samo on, do razbijanja JNA, tj. zajednikih oruanih snaga Jugoslavije. Nestale su u ratu sve komande vojita i sve se svelo na Vojsku SRJ sa tri srpske armije (Prva u Beogradu, Druga u Podgorici i Trea u Niu), a od formacija teritorijalnih odbrana nastale su vojske u Bosni i Hercegovini (tri), u Hrvatskoj (dvije vojske), u Sloveniji i Makedoniji (po jedna). Teritorijalne odbrane Srbije i Crne Gore su oficijelno rasformirane 1994. godine.

40 Razloge za neprimjerenu upotrebu i ukupno ponaanje JNA i njen raspad ne treba traiti u koncepciji, doktrini ili organizaciji, ve u pogrenoj politici najvieg dravnog i armijskog vrha i nekih republikih rukovodstava posljednjih godina, iji je sastavni dio bila i zloupotreba JNA, kojoj je dodjeljena uloga koja za nju nikada nije bila predviena.

Rukovodstvo JNA se jula 1988. po inje vezivati za velikosrpsku nacionalistiku politiku i u odsudnom trenutku jugoslovenske drame ono je stalo na stranu srpskog nacionalizma u bezumnom bratoubilakom ratu
(Kontra-admiral Vidoje arkovi)

DVA ILI PET PERIODA RAZVOJA OS SFRJ

Piui o razvoju oruanih snaga (str. 68. i dalje), Kadijevi korektno govori o ratnom periodu (1941-1945), bez obzira na to to ne spominje partizane, zaboravlja pun naziv naeg rata (isputaju i atribut narodni), izbjegava da kae da smo NOR dobili preko nacionalnih partizanskih snaga predvoenih glavnim tabovima, koje su istovremeno bile i zajednike jugoslovenske oruane snage. Mirnodopski (posljeratni) period djeli na dva djela 1945-1960. i 1960. i dalje. Meutim, u kojoj mjeri je ova periodizacija subjektivan i neutemeljen prilaz prilagoen njegovim vienjima ostaje da se vidi i uporedi sa napisanom periodizacijom. etvorogodinji ratni razvoj (1941-1945) je period stvaranja i razvitka narodnooslobodilake vojske i partizanskih odreda, sa Vrhovnim tabom i glavnim tabovima republika, kao i njihove transformacije u JA pred kraj rata. To je ujedno i vreme organizovanja Vrhovnog taba u toku oslobodilake antifaistike borbe na bazi zajednikih opejugoslovenskih i specifinih rjeenja. Ovaj period je nauno i struno obraen u hiljadama tomova i radova, a istorijske institucije raspolau svim to se moglo sauvati i obraditi o pobjednosnoj borbi svih naroda Jugoslavije. Prema tome, mi smo, u stvari, narodnooslobodilaki rat dobili preko nacionalnih armija koje su istovremeno bile i zajednike - jugoslovenske. etrdesetogodinji poslijeratni (mirnodopski) period (obraen u ediciji od 24 obimne monografije) je uslovljen razvojem SFRJ od dravnog organizovanja s ideolokim usmjeravanjem, do podrutvljavanja odbrane, U ediciji se razvoj oruanih snaga SFRJ djeli na tri perioda (Monografija I, str. 12, 13. i 14). Prvi period (1945. do 1958) - obiljeava slavljenje pobjede, zatim analiza rezultata, pregrupacija jedinica, demobilizacija i poetak mirnodopskog organizacijskog i doktrinarnog procesa. Javila se i odreena opasnost sa Zapada (erilove pretnje, povlaenje iz Trsta, dela Istre i Koruke, Andersonove jedinice u Italiji). Organizacija JNA je bivala sve vie centralizovana, posebno u oblasti komandovanja i po mnogo emu su se kopirala iskustva Crvene armije (uglavnom bez pravog opravdanja) - sve do 1948. Tada je zaprijetila nova opasnost sa Istoka, uslovljena otporom Staljinovoj hegemoniji, i ona je uslovila promjene u oruanim snagama i vraanje na sopstvena iskustva iz Narodnooslobodilake borbe. Oruane snage su postepeno prestajale da budu jedini nosilac funkcija odbrane, ali su ostale njen najvaniji dio. Drugi period (1958-1969) - predstavljao je normativno, doktrinarno i organizaciono ureenje odbrane i oruanih snaga. Na bazi Ustava iz 1963. odbrana zemlje nije vie bila

41 samo dunost, ve i pravo stvaraoca i realizatora odbrambene politike, da bi 1968. u osnovi bio oblikovan koncept optenarodne odbrane, pa su se oruane snage Jugoslavije sastojale od JNA i Teritorijalne odbrane. Federalnu armiju je organizovala i finansirala federacija, a Teritorijalnu odbranu, kao drugu komponentu oruanih snaga, optine, pokrajine i republike meusobno usklaenim planovima razvoja i upotrebe. Trei period (1969-1985) - predstavlja nastavak dogradnje optenarodne odbrane, posebno Teritorijalne odbrane i provjeru cjelokupnog sistema sa proirenjem na ONO i drutvenu samozatitu. Ustav iz 1974. detaljnje je definisao prava i obaveze odbrambenih subjekata. Sve je to praeno i raspravama, promjenama, pa i razliitim gledanjima. Ovaj period prate pisane rasprave i struni elaborati, odnosno planovi, a posebno je znaajna studija Strategija oruane borbe 1976 i njena dopuna iz 1983. Za ratni i tri posljeratna perioda razvoja, NOV i POJ i JNA nemaju ega da se stide. U inile su sve za narode Jugoslavije, oslobodile su zemlju, odvratile su agresiju s obe strane i obezbjedile miran etrdesetpetogodinji razvoj zemlje. Period od 1986. do formalnog nestanka JNA, aprila 1992, nije jo obraen. Predstoji njegova istorijska analiza u kojoj nee moi da se izbjegnu ocjene o najveoj centralizaciji odbrane i najveoj posljeratnoj reorganizaciji oruanih snaga (protiv ega su bili mnogi i u Armiji, i u republikama). Reorganizacija je izvedena neposredno pred ovaj rat i nije bila zavrena. Nee moi da se izbjegnu ocjene o tome da je JNA postepeno poela (pred ovaj rat i tokom njega) da prolazi kroz svojevrstan negativan preobraaj. Od zatitnice nezavisnosti i suvereniteta Jugoslavije, vie od 45 godina, iako joj se danas s mnogih strana to osporava, kada je postala VJ, ona je jednostrano branila interese jednog ili dva naroda i time prestala da bude jugoslovenska i narodna. Tano je da su Jugoslavija i JNA bile u tekoj situaciji. Napravljena je sudbonosna greka kada se JNA od branitelja Jugoslavije i svih njenih naroda preobratila u zatitnicu samo jednog etnosa i jedne nove drave. I, opet, pitanje: zar je za stvaranje tzv. tree Jugoslavije, to jest SRJ i vojske te drave, trebalo proliti toliko krvi? Naravno da nije. Da su prije ovog rata srpsko i crnogorsko politiko rukovodstvo, pa i armijski vrh odmah krenuli (a ne poslije izgubljenog rata) ka stvaranju ovakve drave, uz priznanje drugih drava - nekadanjih republika koje su postojale i bile meunarodno priznate u svojim ranijim granicama, rat i sve to se dogodilo bilo je mogue izbjei. Poetak raspada Jugoslavije neki (pa i Kadijevi) pomjeraju vremenski unazad. Tano je da je postojala od ranije tzv. jugoslovenska kriza. Ali se SFRJ i JNA nisu raspale. Zbog slabosti u SK Jugoslavije na scenu su postepeno stupali nacionalisti, antikomunisti, kako oni iz redova SK, tako i iz redova ekstremne desnice. Pogodovala im je tzv. antibirokratska revolucija, s tezama o ugroenosti nacije, koja je poela neobuzdano da rui zajednitvo jugoslovenskih naroda i stvara nove meunacionalne odnose po mjeri interesa istorijskog naroda. Tako su jedni, uglavnom militantni nacionalisti, zagovarali centralistiku, unitarnu dravu, okrivljujui Ustav iz 1974, koji je, navodno, dao previe prava republikama i pokrajinama, dok su drugi bili za konfederaciju, tj. savez drava uz prethodno meurepubliko razdruivanje. Dakle, umjesto borbe za demokratizaciju jugoslovenskog drutva, poela je bitka za prevlast nacionalista. Prvi su nastupili srpski nacional-ovinisti sa neobjavljenim Memorandumom SANU, koji je postao podloga za populistiko-nacionalistiku politiku aktuelne vlasti i veine opozicije. Psiholoke pripreme za to poele su ranije. Vojni vrh tada nije polemisao sa tvorcima Memoranduma, mada je dao do znanja (koliko je meni poznato), da se s tim ne slae. O

42 Osmoj sednici CK SKS vojni vrh je samo razmiljao, dvoumei se da li da reaguje ili ne, ali do toga nije dolo. Takva politika u Srbiji tjerala je vodu na mlin svih drugih nacionalizama. Politiku velike Srbije slijedile su politika velike Hrvatske i politike drugih nacija, usmjerene ka samostalnim dravama. JNA se due vrijeme drala Jugoslavije, ali, kada je sve krenulo nizbrdo, u vojnom vrhu se 1988. procjenjuje da su Srbija i Slobodan Miloevi jedini branitelji SFRJ. Da li je armijski vrh tada vidio (ili nije) da je to politika nacionalnog hegemonizma vodee nacije? U izbornim kampanjama (1990) i poslije njih, stvari su se zaotravale, a ulje na vatru doliveno je odlukom SSNO (maja 1990) o razoruanju Teritorijalne odbrane nekih republika. Poslije viestranakih izbora, JNA je imala sve manje kontakta sa republikama, naroito sa onima u kojima je pobjedila opozicija, i to ju je dalje orijentisalo ka Srbiji. I kadrovskom strukturom postajala je sve blia srpskoj strani. Opozicione stranke nisu ni htjele da pridobiju JNA (ve su je iskoristile) i radile su na stvaranju sopstvenih oruanih snaga - paravojnih formacija. U takvim okolnostima JNA se nije snala. Ona nije ustrajala na razoruanju paravojnih snaga kao glavnoj opasnosti za meunacionalne oruane sukobe, a sve to se deavalo u uslovima narastajueg haosa kada niko ne potuje Ustav, pravni poredak, a jo manje meusobne onovremene dogovore. Izlaz je bio u promjeni principa zajednikog ivota, ali ne nasiljem i ratom, nego koncenzusom naroda i narodnosti. JNA, kao jugoslovenska oruana sila, nestaje poslije povlaenja iz Slovenije, mijenja svoje ime, simbole, doktrinu, strategiju, politiko usmjerenje i zadatke. Ukratko, to je sada druga vojska i od njenih ostataka stvorene su Vojska Krajine u Hrvatskoj, srpska vojska u BiH i Vojska Jugoslavije. Sve tri zajedno, i ni jedna posebno, nemaju nita zajedniko sa bivom JNA. Stalno se postavlja pitanje da li se JNA mogla drugaije ponaati? Odgovor je potvrdan. JNA se morala drati politike zatite demokratskog razvoja, privrednog i politikog preobraaja Jugoslavije i, posebno, zatite ravnopravnosti njenih naroda! Tvrdnjom da je do rata moralo doi, da je rat nametnut spolja i od secesionista - opravdavaju se krivci za rat. Tano je da je Jugoslavija bila u izuzetno tekoj situaciji, ali u najmanju ruku, JNA je mogla smanjiti rtve. Armijski vrh je napravio sudbonosnu greku, jer se JNA od branitelja Jugoslavije i svih njenih naroda preobratila u zatitnicu samo jednog naroda i jedne drave.

Kompromis se nije mogao postii jer je ve otprije postojao plan da se silom rjei jugoslovenska kriza. Odluka o ratu ve je bila donijeta. Cijela pria o vojnom udaru kojim bi se stavila taka na avnojevsku Jugoslaviju bila je koordinirana u trouglu Miloevi-Jovi -Kadijevi .
(lan Predsjednitva SFRJ Bogi Bogievi)

OD NAJAVE DO RATOVA (1989-1992)

Ako se u vezi sa raspadom SFRJ i JNA apostrofiraju neki vremenski intervali iz ugla vojnostrune analitike, onda su to godine od 1989. do 1992. - od najave do rata-ratova.

43 1. Godina 1989. istorijski je znaajna (ak presudna) za itavu jednu epohu. To je godina raspada jednopartijske drave i vrhunac nacionalistike euforije, naroito u Srbiji i Hrvatskoj. U Srbiji se deavaju Slobodan Miloevi i antibirokratska revolucija (privlanog li imena). Tu su svojevrsne aneksije pokrajina. Uveden je viepartijski sistem, poela bitka za veliku Srbiju. Zaela se balvan revolucija. Sve policije, posebno one u Srbiji i Hrvatskoj, uskoile su u velike uloge. Miting u Beogradu (28. februara 1989.) bio je najvei i najruilakiji od svih mitinga tzv. antibirokratske revolucije. Dan ranije, kninskim mitingom poinje tzv. ustanak Srba, uz prethodno veliko angaovanje brojnih intelektualaca iz Srbije (tzv. kulturni desant), koji obezbjeuje paravojna grupa iz Vojvodine. Osniva se i HDZ u Drutvu knjievnika Hrvatske, to je, po Tumanu, poetak preporoda - Hrvatske. U Beogradu je Slobodan Miloevi, u Kninu Milan Babi i Jovan Rakovi, uz svestranu pomo lanova SANU, posebno Matije Bekovia, Antonija Isakovia, Dobrice osia i drugih, poput Brane Crnevia... U Zagrebu je Franjo Tu man. Tada je jasno zacrtan tok buduih dogaaja. Beogradski studenti (upotrebljeni kao sredstvo manipulacije) organizuju protestne zborove, njih oko 5.000 ide ka Skuptini SFRJ. Kolonu predvode Slobodan Unkovi (Hercegovac) i Petar kundri (iz Slavonije). Prvi je rektor Univerziteta (a kasnije predsjednik Skuptine Srbije), a drugi je predsjednik Univerzitetske konferencije SKJ (a kasnije generalni sekretar SPS-a). Ujutru im se prikljuuju radnici iz Rakovice. Istog dana se dri sjednica Predsjednitva SFRJ o tome kako smiriti ovaj miting i donosi se odluka da im se obrati Raif Dizdarevi, predsjednik Predsjednitva SFRJ. U isto vrijeme oko 2.000 radnika TVIK-a idu pred zgradu Kniske opine. Oko podne, pred Skuptinom SFRJ pojavljuje se Dragan Tomi, predsjednik Gradskog odbora Socijalistikog saveza Beograda (a danas predsjednik Skuptine Srbije), koji trai preispitivanje odgovornosti Stipe uvara i tefana Koroeca, elnika CK SKJ. Raif Dizdarevi trai Stipu uvara da idu zajedno na miting, i oko 14,00 asova obraa se masi pred Narodnom skuptinom, ali biva ispraen povicima; Nita nisi rekao. U isto vrijeme u Klubu knjievnika Hrvatske, Franjo Tuman govori o osnivanju Inicijativnog odbora HDZ-a. U 22,30 asova Slobodan Miloevi poruuje - da e svi krivci za stanje na Kosovu biti kanjeni i uhapeni. Sutradan, uhapen je Azem Vlasi, omladinski pa zatim partijski funkcioner sa Kosova. U pono istoga dana Franjo Tu man slavi poetak preporoda Hrvatske. Tuman i Miloevi objektivno postaju prieljkivani partneri. Neki kau da je u Beogradu, ispred Skuptine SFRJ, umrla avnojevska Jugoslavija. U svakom sluaju, tada su u jo vladajuoj partiji postojala dva gledanja o Jugoslaviji koja su uveliko uzdrmala njene temelje. Jugoslavija se poinje opredjeljivati za i protiv Slobodana Miloevia, a i Slobodan Miloevi za i protiv drugih. To je raspad po nacionalnoj crti srpsko-albanskoj i srpsko-hrvatskoj. Slovenci 27. februara 1989. iz Cankarjevog doma (Ljubljana) poruuju da se u Starom trgu na Kosovu brani avnojevska Jugoslavija, a miting u Beogradu optuuje ove snage za razbijanje zajednike drave. Jugoslavija se posvaala oko Kosova, to je bio samo povod, ali ne i glavni uzrok. Javlja se admiral Petar imi i u ime SKJ u JNA napada Slovence, a u stvari, interpretira stavove rukovodstva JNA, solidariui se sa Slobodanom Miloeviem. Slobodan Miloevi, osokoljen istupanjem JNA, saoptava da ne treba poputati pritiscima albanskih demonstranata. Godinu 1989. obiljeava rasprava o zategnutim odnosima Srbije i Slovenije i Slovenije i JNA. U pitanju su dogmatsko-centralistika politika Srba i razbijaka antisrpska politika Slovenaca. To je godina napora i razgovora da se stanje popravi i ne dozvoli promjena Ustava

44 Slovenije i V. Kadijevi istie da nee ni pod koju cjenu to dozvoliti. To je godina vanrednih mjera na Kosovu. Godina priprema za promjenu Ustava SFRJ, akcija protiv A. Markovia i poruka S. Miloevia pre e Srbija sruiti njega nego on Srbiju. Te godine Petar Graanin kao sekretar za unutranje poslove SFRJ kae Borisavu Joviu: Pita se Veljko kako moe Drnovek da mu bude vrhovni komandant. U Kuparima, vojnom odmaralitu kod Dubrovnika, od 1. do 12. avgusta zajedno se odmaraju S. Miloevi, V. Kadijevi, B. Jovi i B. Trifunovi, a prema izjavi B. Jovia: Veljko ima iste stavove kao Srbija, to nas jako zbliava s Armijom (B. Jovi, navedeno str. 45). Oktobra 1989. savezni sekretar za narodnu odbranu predlae da je neophodno pojaati planove odbrane i izraditi Plan kontraobavetajnog obezbeenja na razotkrivanju neprijateljskog delovanja u Sloveniji. To je godina otrih polarizacija na sjednicama Predsjednitva SFRJ o meunacionalnim odnosima. Odnos je 4:4; na jednoj strani su Srbija i Crna Gora i dve pokrajine, a na drugoj Slovenija, Hrvatska, BiH i Makedonija. Naelnik taba Vrhovne komande dobiva in generala armije. Stipe uvar je bio protiv i smatra da prvo treba unaprediti Kou Popovia i Peku Dapevia. Tu je Proglas SSRN Srbije o prekidu ekonomskih odnosa sa Slovenijom i bez Jovievog znanja. Od maja 1989. do maja 1990 predsjedavajui u SFRJ je J. Drnovek - teka godina, ali bez rata. 2. Godina 1990. oznaava nastavak napada na komunjare, barikade, poetak borbe u Hrvatskoj i prve rtve. Godina izbora u svim republikama. Tu su i poetni elementi ekonomskog rata (prisvajanje primarne emisije i blokada roba iz Slovenije). Poinju pripreme da se na 14. kongresu SKJ (20. januar 1990) odigra glavna bitka; da Slovenci ostanu sami, a Armija prihvata da nosi barjak. Mi emo ih podrati, da ne budemo na elu, jer bi djelovalo odbojno za Hrvate i Makedonce (B. Jovi, navedeno str. 88). Na 14. kongresu delegati JNA su utei podrali S. Miloevia. Sa 14. kongresom prestaje da funkcionie SKJ, glavna poluga SFRJ. Tu su demonstracije na Kosovu (13. februar 1990), ijim povodom S. Miloevi izjavljuje: Bie rata, boga mi. U prisustvu Kadijevia je jo odreeniji: Pred graanskim ratom smo i moramo ga spreiti. Na pitanje Stipe uvara da li e Vojska pucati, njegov zemljak Kadijevi iz Imotskog odgovara: Hoe. Odrani su tajni razgovori (26. april 1990) izmeu V. Kadijevica i B. Jovia. Kadijevi smatra da nigdje ne moe da iznese to eli, a Jovi ocjenjuje da Kadijevi eli pomalo da prebacuje odgovornost na drugoga. Kadijevi tom prilikom predlae da JNA treba da Teritorijalnu odbranu maksimalno stavi pod svoju kontrolu, posebno u Sloveniji i Hrvatskoj, da bi 17. maja pala odluka o njenom razoruavanju. Kadijevi je razoaran odlukom rukovodstva Srbije da 8. juna 1990. formira Socijalistiku partiju i to smatra definitivnim raspadom Jugoslavije. 27. juna, B. Jovi u prisustvu P. Graanina saoptava da bi ih (Sloveniju i Hrvatsku) najradije isterao silom iz Jugoslavije, jednostavnim presjecanjem granice i proglaavanjem da su se svojim odlukama sami doveli u tu situaciju, ali ne znam ta da radim sa Srbima u Hrvatskoj (B. Jovi, Poslednji dani SFRJ, str. 160). Dan kasnije, 28. juna 1990. (na Vidovdan), S. Miloevi se saglaava sa idejom o izbacivanju Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije, rekavi da e i bez njih Jugoslavija imati 17

45 miliona stanovnika, to treba da znai da e Jugoslaviju initi BiH, Srbija, Crna Gora i Makedonija. Tu je vjeba Romanija, u kojoj opozicione snage u Sloveniji i Hrvatskoj igraju ulogu neprijatelja. Avgusta 1990. na krstarenju oko Mljeta nalazi se isto drutvo kao i prethodne godine (Kadijevi, Miloevi, Trifunovi, Jovi). Za njih je A. Markovi neprihvatljiv, direktan eksponent SAD, igra najprljaviju izdajniku igru, a po Kadijeviu je ak i kurvin sin (kakve niske i primitivne diskvalifikacije). Pobuna Srba u Hrvatskoj zapoela je 17. avgusta 1990. U Kninu je proglaeno ratno stanje. Kadijevi predlae: Mora se biti spreman i na upotrebu Vojske u Sloveniji ve u septembru 1990, a u Hrvatskoj u oktobru. Jovi se udi novim prilazima goruim problemima i novoj taktici Kadijevia. 11. septembra radi se etnika karta (uestvuje i D. osi) srpskog prostora u BiH i Hrvatskoj, od ibenika, preko Like, Bosanske Krajine, pored Save do Bjeljine (Srbi u veini) i to je budui prostor Srbije. U centru Bosne su Muslimani. Oktobra 1990. V. Kadijevi daje B. Joviu ideju da treba maknuti samo 100 ljudi i sve e biti u redu (B. Jovi, navedeno str. 201), a JNA sprema takve planove. Istog mjeseca se donosi pegeljev plan odbrane Hrvatske (u dogovoru sa Slovencima), s ocjenom da bi napad na Sloveniju i Hrvatsku bio prevelik zalogaj i da je JNA nemona. 22. novembra dogovorena je razrada vojnih planova (Jovi, Kadijevi, Brovet i Adi). Godina 1990. je godina u kojoj se ne postavlja pitanje da se sauva Jugoslavija, nego kako da se izbjegne rat. Te godine na izborima su pala sva stara rukovodstva osim u Srbiji i Crnoj Gori. Slovenija je samostalna, Srbija bez pokrajina, Srbi u Hrvatskoj i BiH su uz Srbiju i to postaje najvei dogaaj i glavno pitanje. Albanski separatisti su uutali i bez ustanka. Od maja 1990. do maja 1991. B. Jovi je predsjedavajui Predsjednitva SFRJ. Te godine, poelo se pucati i ratovati u Hrvatskoj. 3. Godina 1991. je prokleta godina, godina ratova u Sloveniji i Hrvatskoj. Pomenino jo neke glavne dogaaje - prvenstveno one koji su znaajni sa vojnog aspekta. U januaru 1991. dolazi do upada Srbije u monetarni sistem Jugoslavije i naredbe Predsjednitva SFRJ da se rasformiraju paravojne snage (to je trebalo uiniti ranije jer su mnoge od ovih snaga formirane od 1987. do 1991. - I. R.), koja se ne realizuje. Milicija Krajine (Knin) odvaja se od SUP-a Hrvatske to predstavlja jedan od poetaka ireg sukoba. Dolazi do raskola izmeu nacionalistikih stranaka u BiH. Tumanova HDZ stvara svoje paravojne formacije. U februaru 1991. manja grupa ena Beograda trai ostavku Mesia i Markovia. Grupa od 150 milicajaca Hrvatske upada na Plitvice (Lika). Tu JNA sprovodi novi razmjetaj jedinica u zapadnim djelovima zemlje i izdaje poznatu informaciju Politike uprave. TV Beograd prikazuje film o M. pegelju, kojeg V. Kadijevi i B. Adi najprije pokazuju B. Joviu. U martu iste godine, intervenie general D. Praevi (naelnik taba V vojne oblasti iz Zagreba) u Pakracu (Zapadna Slavonija) po nalogu Borisava Jovia. Ovo je akcija (fitilj) na desnom krilu u tzv. dubini. Tenkovi na ulicama Beograda 9. marta. Ostavka Borisava Jovia, jer Predsjednitvo nije prihvatilo predloge taba Vrhovne komande o mjerama borbene gotovosti. Srbija 25. marta saoptava da ne priznaje ni jednu odluku Predsjednitva SFRJ. Tuman i Miloevi izjavljuju poslije sastanka u Karadorevu da e reiti probleme za dva

46 mjeseca. Formiran je srpski nacionalni savjet - Matija Bekovi, Dobrica osi, Jovan Rakovi, Mihajlo Markovi, Dragoljub Miunovi i Slobodan Rakiti. Na Plitvicama se pojavljuje Vojislav eelj, to pali novu varnicu - poetak ireg sukoba u centru (Lika). U aprilu 1991. se donosi odluka o prisajedinjenju Krajine Srbiji. Knin i Kijevo su novo arite ireg sukoba na levom krilu. JNA ide u Istonu Slavoniju. Oruje kod Gorada za Knin. B. Kosti lan Predsjednitva SFRJ i izjava Borisava Jovia o graanskom ratu. Maj 1991. obiljeavaju Borovo Selo i novi predznak za iri sukob - na granici Srbije i Hrvatske, blokada kasarni JNA u Osijeku i Gospiu. Raspad Predsjednitva SFRJ, promocija hrvatske vojske i protest u Sloveniji zbog vojne vjebe Bedem 91. U junu 1991. su sukobi u Glini u centru (Banija). Istog mjeseca, dolazi do rata u Sloveniji sa 65 mrtvih i preko 330 ranjenih, a 18. jula 1991. je odluka o premjetanju JNA iz Slovenije. To je godina mapa S. Miloevia i B. Jovia (5. juli 1991) i dve varijante mapa V. Kadijevia (11. juli 1991.) - poslije rata u Sloveniji (Nova Borba, 21. mart 1996). U Istonoj Slavoniji je ve poginulo oko 90 ljudi. Mirovni mitinzi u Sarajevu. Oruje u Baru. U avgustu 1991. dolazi do aktiviranja Kostajnice, Dvora na Uni (granica Hrvatske sa Bosnom) i Dalja (Slavonija). U septembru dolazi do blokade i napada na garnizone JNA u Hrvatskoj, napada na Konavlje i Dubrovnik. Nestaju Titovi gradovi - Uice, Kosovska Mitrovica i Vrbas. Borbe u Okuanima u Zapadnoj Slavoniji. Vojni pu u Moskvi. Ruenje i zauzimanje Vukovara - 18. novembra 1991. godine. Za sve ovo okrivljen je davno nestali Trei Rajh, a rat u Jugoslaviji, po izjavama Marka Njegovanovia i Vojislava eelja u Skuptini Srbije, proglaava se oslobodilakim. Rekapitulacijom poetnih oruanih sukoba 1990. i 1991. dolazi se do sljedeeg - prve rtve su pale oko Obrovca, Benkovca i Kijeva kod Knina (Sjeverna Dalmacija), Plitvica (Lika), Pakraca (Zapadna Slavonija), Gline (Banija) - sve na tzv. prednjem kraju, koji se skoro poklapa sa linijom Virovitica-Karlovac-Karlobag (Moljevieva i eeljeva crta). A potom dolaze Borovo Selo-Mirkovci-Kostajnica ili na liniji Dunav (granica izmeu Srbije i Hrvatske) i oko Une (granica izmeu Hrvatske i Bosne). Juna 1990. vode se poetne borbe u Hrvatskoj, a juna 1991. rat u Sloveniji. Do tada ni jedan Srbin u Sloveniji i Hrvatskoj nije bio ubijen (od strane Slovenaca i Hrvata) i oigledno da se nije radilo o samoorganizovanju i novom genocidu, ve o opciji prodora na zapadne djelove zemlje s ciljem iskljuenja Slovenije i stvaranja velike Srbije ili vie srpskih zemalja. Drugu polovinu 1991. oznaava veliki rat u Hrvatskoj. Ide se na isturenu liniju ViroviticaKarlovac-Karlobag i uzimanje Slavonije do linije Osijek-Vinkovci. Predsjedavajui Predsjednitva SFRJ od maja 1991. je Stipe Mesi. Primirje u Sloveniji i ratovi u Hrvatskoj i BiH. 4. Od proljea 1992. i formalno nema SFRJ i vodi se najvei od svih ratova rat u Bosni i Hercegovini. Pretvaranje JNA u Vojsku Jugoslavije dogodilo se 27. aprila 1992. godine. Najtea godina ratovi u Hrvatskoj i BiH.

47 - Januara 1992. je sklopljen Sarajevski sporazum oko prekida neprijateljstava (privremen) izmeu predstavnika JNA i Hrvatske vojske, u situaciji kada je etvrtina teritorije Hrvatske pod kontrolom JNA i Srba. estog januara 1992. dolazi do povlaenja V. Kadijevia sa dunosti u SSNO, s objanjenjem u jednoj reenici presudilo je moje zdravstveno stanje. Dakle, povlaenje poslije poraza u Sloveniji i nepostignutih ciljeva u Hrvatskoj. Sa naelnikom taba Vrhovne komande, od januara do maja 1992. penzionisano je po raznim osnovama vie desetina generala. Oktobra 1992. godine srpska milicija je na silu uzela federalni Sekretarijat za unutranje poslove. To je uradio Pavle Bulatovi, koji kasnije postaje ministar odbrane. Krajem godine, poslije susreta osia i Tumana, JNA se povukla od Dubrovnika i sa otoka koje je do tada drala. UNPROFOR je u Hrvatskoj i na Prevlaci. Ratovi u Bosni se sve vie razbuktavaju. Od aprila 1992. do juna 1993. predsjednik SRJ je Dobrica osi i prvi civil ministar odbrane je uveeni Milan Pani. 5. U periodu 1989-1992. godine armijski vrh je vodio i partijsku politiku, suprotstavljaju i se uvoenju viestranakog pluralizma, jer u sadanjoj etapi drutvenog razvitka neprihvatljiv je bilo koji oblik institucionalizacije politikog pluralizma (VPI, br. 1, str. 25, Beograd, 1990). Polazei od ocjene da pored svetske antisocijalistike zavere, ipak postoje realni izgledi za ouvanje zemlje kao federativne i socijalistike zajednice (Borba, 31. januara 1991), rukovodei generali JNA postaju glavni faktor konstituisanja Saveza komunista pokreta za Jugoslaviju (SK PJ). U vojnom vrhu uslijedila je serija normativnih preimenovanja organizacijskih struktura JNA i njenih ustanova, odnosno njihovog prilagoavanja situaciji u zemlji: Politika uprava preimenovana je u Upravu za moral, a Zakon o ONO i Pravilo slube u JNA su zamjenjeni drugim, osloboenim ideolokih premisa, moralno vaspitanje je usmjereno ka patriotizmu i nacionalnoj svesti, vojnicima je dozvoljena posjeta bogomoljama u odreeno vrijeme itd. Uporedo sa ovim nebitnim mjerama i u procesu reorganizacije OS, vrh JNA je jugoslovensku krizu doekao kao nerjeiv problem - ne nalazei odgovor da li Jugoslaviju valja braniti svim sredstvima i da li je upotrebom sile mogue istu sauvati i hoe li politika odbrane zajednike drave imati podrku od znaajnih unutranjih i meunarodnih faktora. Da ironija bude vea, vojni vrh nije imao razraen ni jedan elemenat za tu akciju (varijante), pa su konfuzija i rezignacija dominirale ne samo u VK, ve i u niim komandama i tabovima. U istom periodu (1989-1992), u javnosti se kao parola istie odbrana Jugoslavije, ali postaje sve jasnije da se ne moe prikriti stvarni cilj - stvaranje vee srpske drave. Sve se odvija prema sljedeoj dinamici: Jugoslavija bez Slovenije, jer emo lake bez njih sa Hrvatima (21. mart 1990); BiH nee moi da opstane kao drava, a bitka oko teritorija teko je zamisliva (26. mart 1990);

48 dvadesetsedmog juna 1990. ve se govori da se iz Jugoslavije Slovenci i Hrvati isteraju silom. Godine 1989. i 1990. su godine razmiljanja i pripreme za upotrebu vojske, oduzimanje oruja od TO Slovenije, Hrvatske i dijela Bosne i poetka vojnih akcija u Hrvatskoj. Godine 1990. i 1991. mape crtaju svi - najprije neki intelektualci, pa politiari, pa tek na kraju generali. Prva mapa je delo Dobrice osia (11. septembra 1990), prema kojoj je budui prostor Srbije do ibenika, obuhvata dio Like, Bosanske krajine, pa Savom do Bjeljine. Mapa je izraena mjesec dana poslije ustanka u Kninskoj krajini. Druga mapa je Miloevieva i Jovieva (5. jula 1991), po kojoj granice velike Srbije idu linijom KarlovacPlitvice (zapad) - Baranja-Osijek-Vinkovci (istok) - Neretva (jug). Mapa je nacrtana poslije rata u Sloveniji. Treu mapu (u dvije varijante) crta V. Kadijevi (11. jula 1991.) - est dana poslije Miloevieve i Jovieve mape. Prva varijanta - Srbija, Crna Gora, BiH, Srbi van Srbije i eventualno Makedonija su jedna dravna zajednica, a po drugoj varijanti - Srbija, Crna Gora, Srbi van Srbije i eventualno jo poneto - takoe jedna drava (B. Jovi, Poslednji dani SFRJ). Da li ova etiri crtaa Srbije (Dobrica, Sloba, Bora i Veljko) - tri iz Srbije i jedan preko Drine, uviaju da su pravili raun bez krmara - crtajui nerealne mape? 1991. dolazi do upotrebe JNA oko Pakraca, Kijeva (Knin), Plitvica, na ulicama Beograda i u ratovima u Sloveniji i Hrvatskoj. I pored konstatacije B. Jovia (5. aprila 1991.) preli smo Rubikon i izjave D. osia (26. jula 1991.) nisam vie siguran da znam pravi put u spokojniju budunost svog naroda, ide se dalje glavom u zid - u ratove. Godinu dana kasnije (8. jula 1992), D. osi kao predsjednik SRJ zahtjeva: Miloevi mora da se ukloni. I na tu temu dr Olivera Milosavljevi, doktor istorijskih nauka, daje svoju analizu knjige B. Jovia Poslednji dani SFRJ, pod naslovom Sloba, Veljko i ja (Borba, 20-21. marta 1996), zakljuuje: Oni drugi, koji 1989. i 1990. pamte kao godine masovne histerije, a 1991/1992. kao godine smrti i srama, itaju i (knjigu B. J.) pro i e jo jedanput kroz uas slepila, ravnodunosti i umiljene veli ine, i na kraju: Ako se poslednji predsednik, Hrvat (S. Mesi), pohvalio da je sruio Jugoslaviju, ako je pretposlednji, Srbin (B. Jovi), to inio pre izbora na tu funkciju (26. marta 1990), moe se slobodno postaviti za mnoge bogohulno pitanje: Da li je Slovenac (J. Drnovek) bio poslednji predsednik koji je stvarno eleo da sauva Jugoslaviju? 6. Mnogo puta se i na vie mesta govorilo i pisalo o puevima, o vojnim i dravnim udarima, o smislu tih udara. Klasinih udara nije ni bilo ili ih nije bilo mogue zamisliti, a kamoli sve izvesti. U bivoj SFRJ, koja se sastojala od devet centara moi (jedan savezni, est republikih i dva manja pokrajinska), teko je bilo organizovati klasian opti vojni udar. Bez obzira na to to su jugoslovenske republike (po Ustavu iz 1974, a i od ranije) bile drave s ogranienim suverenitetom, one su, ipak, bile drave. Izvesti tzv. opti vojni udar u takvoj situaciji znailo bi istovremeno ugasiti sedam, odnosno devet centara moi. O takvim, ili slinim potezima. u procesu razbijanja SFRJ, mnogo se pekulisalo i pisalo u mnogim publikacijama. Jula 1991. Kadijevi je izjavio da se u JNA razmiljalo o dravnom udaru i daleke 1962. ali to nije objanjavao.

49 Ipak, dozvolimo i razmiljanja o tome da se u SFRJ dogodilo vie udara, od kojih su neki bili uspjeni. Prvi uspjean udar bio je partijski udar u Jugoslaviji i dravi Srbiji, izveden na uvenoj 8. sednici CK Srbije. Pitanje je da li su ovom udaru pruali podrku neki bivi i tadanji vojni funkcioneri - otvoreno ili preutno? Bilo je i jednih i drugih. Po mnogim analitiarima sljedila su dva udara, kada su se - kombinacijom upotrebe antibirokratskog talasa i policije protivustavno ugasile male republike Kosovo i Vojvodina. To nije ilo naglo, a pasivnim ponaanjem skoro svih drugih republika, JNA i jugoslovenskog vrha, olakan je posao izvriocima ovog poteza, u kome je bilo i rtava. Udar u Crnoj Gori izveden je po principu ruimo vladu danas u Novom Sadu, a sutra u Titogradu. I tu je bilo krvi i tue. Paralelno sa ovim potezima tekao je i ve zapoeti proces razbijanja CK SKJ i Predsjednitva SFRJ metodom osvajanja iznutra. Svuda se u to vrijeme govorilo i pisalo o poetku raspada avnojevske Jugoslavije. Ostale republike nisu doivjele udare (u drugoj polovini 1989. godine) antibirokratskog tipa zbog vie spoljnih i drugih faktora, prvenstveno zbog pada Berlinskog zida, zbog izbora i samoodbrambenih poteza u tim republikama. Poto je shvatila da se avnojevska Jugoslavija poinje raspadati, Slovenija je donijela odluku da se razdrui od SFRJ i uspjeva da se izvue iz dravnog udara po recepturi onih koji su ve izvedeni. Poslije toga, ako ne i ranije, kreatori udara poeli su se pripremati na osvajanje silom nekih drava ili djelova drava SFRJ. Bilans navedenih udara je - od devet centara moi bila su osvojena etiri - dva velika (Srbija i Crna Gora) i dva mala (Vojvodina i Kosovo). Ostalo ih je jo pet. Da li je Makedonija ostavljena za kraj i da li se raunalo da e Bosna i Hercegovina da padne apatom? Na redu su bile republike Hrvatska i Slovenija. istim vojnim udarom moe se smatrati i razoruanje republikih teritorijalnih odbrana (izvedeno svuda osim u Srbiji i Crnoj Gori). JNA, kao okosnica i dio oruanih snaga SFRJ, razoruava drugu ravnopravnu komponentu? Da li se to moe nazvati i pripremom za otvorenu vojnu akciju na dvije republike? Svakako da moe. Poslije duih priprema, dolazi (avgusta 1990.) do prvih balvana oko Knina, to predstavlja novi (iri od lokalnog) ist vojni udar, izveden serijom lokalnih prepada i udara (u obliku ustanka) protiv nove hrvatske vlasti. Koliko su sa ovim povezane Srbija i Crna Gora? Pokazalo se da su umijeane. Ovaj nain ruenja Hrvatske (tada lanice SFRJ) je specifian i predstavlja kombinaciju tzv. treeg srpskog ustanka, srpskog separatizma u Hrvatskoj iznutra i napadom spolja, to se jedno vrijeme prikrivalo i negiralo. Pogrena - ubitana Tumanova politika prema Srbima i protiv demokratije u Hrvatskoj i Bosni, ovome je znaajno doprinijela. U Predsjednitvu SFRJ pokuaj saveznog dravnog udara preti sve vrijeme Jovievog predsjednikovanja, a posehno 25. januara i poetkom marta 1991. Ta nastojanja se ele provesti kroz ovlaenja koja se daju nelegalnom tabu Vrhovne komande da uvede vanredno stanje, to polovino uspjeva. Armija djelimino izlazi iz kasarni i neke njene akcije su esto ispod kontrole ustavne vlasti (kninsko Kosovo Polje, Plitvice, Pakrac i Borovo Selo). Borisav Jovi u treem pokuaju (15. maja 1991.) uspjeva da ugasi svoja ustavna ovlaenja kao efa drave. Sve prenosi na tab Vrhovne komande, koji od tada mjesec i po dana, praktino,

50 vlada Jugoslavijom - dravom bez efa. Mesievo ustolienje obavljeno je tek kada se ovaj dravni udar formalno uvruje dolaskom Sejde Bajramovia, Jugoslava Kostia iz Vojvodine i pristankom Hrvatske. tab Vrhovne komande samostalno, i uz svojevrsno uee SIV-a, izvodi vojni napad na Sloveniju sa viestrukim ciljevima. Sve to vrijeme u centru panje je najvaniji dogaaj - tzv. kninizacija Hrvatske, koja traje i raste, te postaje sve jasnije da je to dio ostvarivanja vojne akcije na Hrvatsku. Poslije Deklaracije o suverenitetu Srba u Hrvatskoj (Glina), moe se govoriti i o agresiji na Hrvatsku iz Srbije i Crne Gore, i o agresiji JNA (koja vie i nije JNA), uz uee pripadnika srpske, crnogorske i vojvoanske TO, dobrovoljaca iz Srbije i Crne Gore i lokalnih snaga Srba u Hrvatskoj. Za analizu je i angaovanje novog SK-PJ u ovom ratu u krajinama, o emu Kadijevi nije napisao ni jednu re, a jedan je od organizatora SK-PJ. Svi pomenuti udari su specifini, formalno nisu objavljeni, a obino se i ne objavljuju. Rat u Bosni i Hercegovini 1992. godine ini jo direktniju kombinovanu srpsko-crnogorsku i hrvatsku agresiju za razbijanje BiH. U svemu ovome uestvuje JNA. Koje je to koordinaciono tjelo rukovodilo svim ovim udarima i ratovima, ko je sve ovo planirao, sinhronizovao i rukovodio? Koje su to linosti koje ne mogu biti zaobiene a nisu samo u Armiji i nisu samo aktivni vojnici? Svojevrsnim udarom smjenjeni su kasnije i predsjednik SRJ i vrhovni komandant Dobrica osi i predsjednik Vlade i ministar odbrane Milan Pani. Smjenjen sam dravnim udarom koji je preko Parlamenta izvrio S. Miloevi, izjavio je predsjednik SRJ 2. juna 1993. godine (Borba, 3. juna 1993).

Generali bive JNA upotrebom Armije za ciljeve srpskog reima traumatizovali su, fiziki i psiholoki, sve nesrpske narode druge Jugoslavije.
(Pukovnik Miroslav Hadi)

INFORMACIJA POLITI KE UPRAVE SSNO (1991)*)

*) Delo i Vjesnik od 31. januara 1991. Tekst se navodi u cjelini, jer je to za sad, jedan od rijetkih objavljenih dokumenata direktiva, neposredno pred rat u Sloveniji. (Str. pov. br. 701). U ovoj Informaciji ukazujemo na vanije karakteristike najnovijih zbivanja u svetu i naoj zemlji i na teine zadatke JNA u 1991. godini, posebno na one koji neposredno predstoje. Osnovni zakljuak iz sadanje procene situacije jeste da je zavrena jedna faza razvoja i jugoslovenskog drutva i odnosa u meunarodnoj zajednici. Kraj devedesetih oznauje poetak jedne nove faze koja e se bitnije razlikovati od prethodne. Naravno, tu se ne misli na neke krute podele, nego na bitnu kvalitetu i sadraj onoga to se dogaalo, to je sada i to je na pomolu. Nema dileme, meunarodnu scenu karakteriziraju mnogi procesi i pojave, od kojih e neke gotovo sigurno imati znatan, pa i bitan uticaj na zbivanja u naoj zemlji.

51 Iako budui razvoj situacije u SSSR-u nije mogue pouzdano predvidjeti, u ovom trenutku se pouzdano moe rei da je usporen proces dezintegracije te velike zemlje. Sovjeti su se poeli pribirati i uviati da put kojim su krenuli ne vodi uspjehu reforme, ve u propast. Reafirmiraju se i narastaju snage koje su za ouvanje savezne drave i njezinih institucija. Ovih dana poduzimaju se odlune mjere da bi se zaustavile separatistike tendencije u pojedinim delovima zemlje. ine to na nain koji je ponegdje vrlo problematian, uz velike otpore u zemlji i pritiske iz vana. Angairana je i sovjetska armija. Takav razvoj situacije u SSSR-u, bez obzira na to u to e se izroditi, sputava slobodu akcije Zapada i domet njegovih utjecaja na svjetska zbivanja. Ni u Jugoslaviji socijalizam nije dokrajen i baen na koljena. Jugoslavija je, dodue uz visoku cijenu, odolela prvom udaru i valu antikomunistike histerije. Zadrani su realni izgledi za ouvanje zemlje kao federativne i socijalistike zajednice. Dogaaji u Perzijskom zaljevu nisu tekli prema poetnim procjenama i oekivanjima SAD i Zapada. Amerika je na izvorima jeftine energije gradila svoju cjelokupnu civilizaciju. To je bitan razlog njihovog dolaska u Perzijski zaljev i otpoinjanja rata. U vrijeme slanja ove informacije, rat poprima velike razmjere s nesagledivim posljedicama i potpunom neizvjesnosti u pogledu njegova daljnjeg toka. U pojedinim, dojueranjim, tzv. socijalistikim zemljama Istone Evrope, situacija se u toj mjeri komplicirala da, objektivno, izmie kontroli onih koji su je izvana usmjeravali. U realizaciji svojega osnovnog strategijskog opredeljenja - ruenje ideje komunizma i socijalistike opcije - scenaristi sa Zapada su ostvarili znaajne rezultate, ali ne i krajnji cilj. Ruenje komunizma nije im uspjelo, ni u jednoj zemlji u kojoj je revolucija bila autohtona. Zbog toga su stratezi antisocijalistikog pohoda prisiljeni na pregrupiranje snaga i traenje novih pravaca i modaliteta napada. U odnosu na svojega glavnog suparnika, Sovjetski Savez verovatno e nastaviti sa podrkom dezintegrativnim tendencijama. Dat e stanovitu ekonomsku pomo, prvenstveno zbog straha od problema koji bi nastali u sluaju kolapsa ili raspada tako velike zemlje, na nain koji bi mogao izazvati svetsku katastrofu. Inae, injenica da se jedan narod ija je zemlja bila do juer velesila i imala ulogu giganta u meunarodnim odnosima, danas suoava s tolikom bijedom i nematinom, govore same za sebe. U pogledu nae zemlje, na Zapadu su shvatili da ideja jugoslovenstva i opredeljenje za socijalizam imaju mnogo dublje korene nego su procenjivali, te da ruenje socijalizma u Jugoslaviji nije isto kao u nekim drugim zemljama. Zato se moe oekivati da e donekle promeniti metodu delovanja i krenuti u jo snaniji napad. Za njih bi vrlo vano bilo da u Jugoslaviji postignu potpun uspeh. Naeli bi jednu zemlju gde je pobedila autohtona revolucija. Daljnje aktivnosti e se verovatno izraziti na dvije fronte i s dva osnovna cilja. U prvom e se nastojati sruiti komuniste koji su se odrali na vlasti bilo u pojedinim republikama ili na razini federacije. Tako e se pokuati oteati provedbe ekonomskih reformi ili e se utjecati na to da nain njihove provedbe izazove socijalne nemire, pa onda, po istom receptu kao u Bugarskoj, u Rumunjskoj, aktualiziraju stalno ponavljanje izbora, sve dok njihovi tienici ne preuzmu vlast. Druga fronta je razbijanje Jugoslavije, praeno optuivanjem komunista. Takva opredeljenja potvruju vie izraenih aktivnosti. O tome govori i poznato saopenje CIA-e da e se Jugoslavija raspasti za osamnaest mjeseci. Poznato je s kakvim ciljem se daju takva saopenja i da ona uvjek imaju jasnu funkciju. To se odnosi i na izjavu State Departmenta od 25. prosinca 1990. godine, koja sadri prijetnju da e se SAD snano suprotstaviti svakoj upotrebi sile ili pritiscima kojima bi se zaustavili

52 demokratski procesi ili uspostavilo nedemokratsko jedinstvo Jugoslavije. Bit te poruke je sasvim jasna - sruiti socijalizam u Jugoslaviji, ak i po cjenu njezina razbijanja. Istodobno, poruka je upozorenje i armiji da ne spreava taj proces. Zauzimanje nekih krugova Zapada za demokraciju je prozirna demagogija, jer je za njih demokracija samo ono to odgovara njihovim ciljevima i interesima. Pod demokracijom u naim prilikama podrazumevaju, u prvom redu, ono to je antisocijalistiko. Glavna aktivnost prema Jugoslaviji i dalje e biti usmjerena preko Maarske, jer je ona, na vie naina, ve upletena u igru prema Jugoslaviji. Protekla godina (1990), bila je za nau zemlju uistinu dramatina. Antijugoslovenstvo i antisocijalizam bili su u punom zamahu. Sve je izgledalo bez perspektive. Ova e godina (1991) biti tea, ali za razliku od prethodne, sada je perspektiva vidljiva. Vidljivi su izlazi do kojih treba doi. To e, u prvom redu, zavisiti od angairanja snaga drutva u rjeavanju triju najvanijih zadataka. Prvo - potrebno je osigurati dosljednu provedbu programa privredne reforme na nain koji e spreiti privredni kolaps i takve socijalne potrese koji bi mogli izazvati nepredvidiva i nekontrolisana ponaanja. U tom smislu, moraju se pronai i sigurna i stabilna rjeenja finansiranja federacije, posebno JNA. To je nuno u initi i stoga to postoji koncept ruenja federacije i na taj nain da se njezinim organima oduzmu sredstva i potpuno onemogui njihov rad. To se ne moe dopustiti. Nastavak reforme podrazumeva mijenjanje svega to nije bilo dobro. To treba initi postupno a ne lomovima. Drugo - mora se osigurati funkcioniranje federalne drave kao pretpostavke za dogovor o buduem uredenju Jugoslavije. Ako bi se i dalje primenjivala politika svrenog ina, zaista bi bilo teko izbei krvoprolie, a to se nipoto ne smije dogoditi. Svaki predlog za budue reenje treba razmatrati na miran i racionalan nain. Uvjet za to je potovanje pravnog poretka zemlje. Samo u okviru njega mogue je traiti rjeenja za budunost Jugoslavije. U traenju tih rjeenja svi mogu iznositi svoje argumente, ali na normalan, demokratski i civiliziran nain. U raspravi o budunosti Jugoslavije treba sudjelovati i stalni sastav Armije i kao institucija i kao graani ove zemlje. Kad je o tome rije, sva naa iskustva govore da Jugoslavija moe postojati jedino kao drava. Ako nije drava, nije Jugoslavija, onda je neto drugo. Ono to neki nude u Jugoslaviji kao konfederaciju, to faktiki nije drava, niti moe biti. Drava moe biti ili unitarna ili federalna. Unitarna drava nema nikakve anse u Jugoslaviji i nee biti prihvaena, jer je pala na povjesnom ispitu. Jugoslavija moe biti samo federalna zajednica s nekim izvornim pravima i funkcijama federacije. Moe se i treba raspraviti o vrsti i opsegu tih prava. Pri tom bi bilo dobro uvaavati reenja koja imaju mnoge savezne drave federalnog tipa. Tree - treba uiniti sve da Savez komunista - pokret za Jugoslaviju u idu ih pet-est mjeseci postane glavna politika snaga na jugoslovenskom prostoru i stoer okupljanja svih lijevo orijentisanih politikih partija, stranaka, udruenja i organizacija. To je u ovom asu jedina jugoslovenska politika snaga. Bilo bi izuzetno dobro da na politikoj sceni ima vie partija jugoslovenske orijentacije. Pripadnici Armije imaju svoje obaveze na sva tri glavna zadatka. U rjeavanju prvog zadatka mi emo sudjelovati u njegovu totalitetu, a posebno u onom dijelu koji se na nas neposredno

53 odnosi. U rjeavanju drugog i treeg zadatka oekuju nas mnoge konkretne obaveze. To su naa dva glavna zadatka, pri emu je trei moda i najvaniji. Na osnovni zadatak mora biti stvaranje pretpostavki za funkcionisanje federalne drave. To najprije znai likvidirati proboje koji su izvreni u podruju jedinstva oruanih snaga; realizirati zadatke razoruanja i likvidirati paravojne organizacije u Jugoslaviji. Realiziranjem tog zadatka stvaraju se osnovni uvjeti za miran rasplet krize i demokratski preobraaj jugoslovenskog drutva. Istodobno, time se nanosi snaan poraz nacionalistikoseparatistikoj politici i praksi i ohrabruju snage koje se zauzimaju za ouvanje i razvoj Jugoslavije na socijalistikim osnovama. Donoenjem Naredbe Predsjednitva SFRJ izvrenje tog zadatka poelo je povoljno, posebno sa stajalita afirmacije drutvenog ugleda JNA. Javnost se na najkonkretniji nain time upoznaje s naim vrstim opredeljenjima da se ostvari ono to je utvreno. Prihvaenim rijeenjem potvrena je i naa opredjeljenost da djelujemo strogo u skladu s Ustavom i zakonima, onako kako je u datim uvjetima politiki najprihvatljivije. Ako se Naredba ne provede onako kako glasi, tada e stupiti na scenu pravosudni i drugi organi sa svim konsekvencama koje nuno prate njihovo djelovanje. Nadleni organi raspolau nepobitnim dokazima o potpuno nezakonitom nainu formiranja i naoruavanja paravojnih oruanih sastava i njihovom pripremanju za izvoenje diverzantsko-teroristikih i drugih nasilnih akcija. Ako se Naredba Predsjednitva SFRJ ne izvri, te e porazne injenice biti javno objelodanjene u okviru postupka protiv poinitelja tih tekih krivinih dela. Svatko na koga se Naredba odnosi treba imati u vidu da e nelegalni oruani sastavi biti rasformirani i razoruani, bilo na nain i u roku koji su utvreni Naredbom ili primjenom sankcija propisanih Zakonom. Sada posebno treba paziti na osiguranje visokog stupnja borbene spremnosti jedinica i funkcionalnosti i sigurnosti sistema rukovoenja i komandovanja. Osobito je vano osigurati maksimaini stupanj sigurnosti u jedinicama, jer su oni koji gube glavu, spremni na oajnike korake, kao oruane nasrtaje na kasarne, skladita i druge vojne objekte, na izvoenje klasinih diverzantsko-teroristikih akcija, na organiziranje atentata, likvidaciju lanova obitelji i drugo. U prethodnoj informaciji upozoreno je na injenice koje govore o sasvim konkretnim pripremama za takve aktivnosti. Zbog toga, osiguranje ljudi, objekata, jedinica nikad nije bilo vanije nego sada. Do kraja e se osigurati provedba stavova o TO Slovenije i upuivanju regruta na odsluenje vojnog roka. Te dvije obaveze do sada nisu bile u prvom planu, jer su glavni napori bili usredotoeni na razoruavanje paravojnih organizacija. U vezi s regrutima, odmah e biti poduzete neke mjere iz nae nadlenosti. Dio regruta iz Hrvatske i Slovenije, rasporeen u Petoj vojnoj oblasti, bit e prebaen u druge vojne oblasti i u Ratno vazduhoplovstvo i u Protivvazdunu odbranu. Utvrdit e se odgovornost za samovoljno mijenjanje planova upuivanja regruta, dobivenih od Generaltaba i poduzimati mjere koje e osigurati efikasniju provedbu toga zadatka. Ve je pokrenut postupak za promjenu zakona kojima se predvia ponovno vraanje tih poslova u nadlenost JNA na cijelom prostoru SFRJ. Poznato je da se nalazimo u vrlo tekoj finansijskoj situaciji. Zato moramo krajnje paljivo i vrlo racionalno postupati u troenju novanih sredstava. Naredbu u vezi s prioritetom plaanja treba shvatiti najozbiljnije i najdoslednije je provoditi. U SIV-u je razgovarano o toj temi i

54 dolo se do nekih rjeenja. Do kraja ovog mjeseca morat e se pronai rjeenja za stabilno finansiranje JNA. Svi pripadnici Armije, posebno starjeine moraju shvatiti da se u narednom vremenu treba krajnje uporno boriti za integritet i jedinstvo armijskog kadra. To je pretpostavka izvrenja ustavne uloge Armije, ali i pretpostavka da se sve promjene u drutvu ostvare na miran i demokratski nain. Armija mora ostati vrsta i ustrajati u izvravanju svojih obaveza. Vrlo je vano da se ljudi navikavaju i razmiljaju kako da se u hodu prilagoavaju novim uvjetima i situacijama. Ponegde se ak i u krupnim pitanjima radi rutinski, kao da se u poslednje dvije godine nita u drutvu nije dogodilo i promjenilo. U odgojnom radu treba razvijati sposobnost i naviku razmiljanja o svakom konkretnom zadatku i o tome kako da se postupi u novim uvjetima - kada ne postoje uvijek propisane metode. U naim Pravilima nije sve regulirano, a mnogo je i onoga to se mora mijenjati. To e se raditi planski i postupno. Osim rjeavanja tih krupnih zadataka, ni za trenutak se ne smije zanemariti tekui ivot i obaveze jedinica i ustanova. Briga o ljudima, obuci, redu i disciplini mora biti stalna preokupacija. To je garancija uspjeha Armije u izvravanju svojih obaveza i u ovim sloenim i tekim vremenima. Usporedo se svi moramo zalagati u konstituiranju i osposobljavanju Saveza komunista pokreta za Jugoslaviju. Postojanje jedne takve partije socijalistike orijentacije, uvjet je opstanka federalne Jugoslavije i pretpostavka jedinstva i integriteta nae Armije. Otuda i toliko znaenje zadatka o kome je re. Na ideji jugoslovenstva, nacionalne ravnopravnosti, bratstva i jedinstva, slobode i socijalne pravde, Partija je ostvarila pobjedu u ratu 1941-1945. S tom idejom Savez komunista - pokret za Jugoslaviju pobjedie i sada. Armija moe osigurati uvjete za miran rasplet krize, ali ne moe rijeiti pitanje Jugoslavije. To moe postii samo jaka politika organizacija, iji program prihvataju i podravaju najiri slojevi stanovnitva. Znaju to dobro svi oni koji rade protiv nae zemlje. Zato su se i okomili na Savez komunista - pokret za Jugoslaviju. Htjeli bi ga i zabraniti, bojei se njegove narastajue snage i utjecaja u drutvu. Ako je komunizam mrtav, kao to kau, zato se plae te organizacije? Ljudima treba strpljivo objanjavati smisao i znaenje postojanja Saveza komunista - pokreta za Jugoslaviju. Pri tome, nikoga ne treba prisiljavati da postane njegov lan. To mora biti stav koji proizlazi iz osobnog opredeljenja i uvjerenja. U pitanju je i najneposredniji, egzistencijalni interes ljudi. Vrlo je vano sprijeiti uvlaenje pete kolone u redove Saveza komunista-pokreta za Jugoslaviju. U SK-PJ trebaju biti i ljudi koji drugaije misle. Oni su uvjek dobro doli. Ali ne smije se dopustiti ponavljanje greaka kakvih je bilo u djelovanju SKJ, kojega je razbila peta kolona. Onima koji hoe da ga iznutra razbiju - nema mjesta u ovoj organizaciji. Najvanije je da se Partija okrene mladima. Ne samo zato to je omladina iznijela rat i revoluciju i to predstavlja budunost svakog drutva, ve i zato to su osnovne ideje Saveza komunista - pokreta za Jugoslaviju bliske mladim ljudima. Patriotizam i socijalistika ideja imaju najvre uporite upravo u mladoj generaciji, Politika uprava Saveznog sekretarijata za narodnu odbranu

55

itajui Informaciju (februara 1991), zabiljeio sam:

Zato se vojni vrh (odnosno, Komitet SK za JNA) nije vie angaovao da sprei raspad SKJ na XIV kongresu, pa ne bi imao potrebu da formira novi SKJ? Da li je ova Informacija dio (prilog) neke vojne Direktive? Da li je i ovo neki oblik dravnog (vojnog) udara i kuda vodi ovakvo (politiko) uplitanje Armije? Sjetio sam se razgovora sa Brankom Mamulom kada je grupi penzionisanih generala predoavao mogunost formiranja nove partije i kada smo mu drugarski skrenuli posebnu panju na realnost ideja koje je iznosio i povezanost toga sa Socijalistikom partijom Srbije i Srbijom. Branko nam je tada rekao da je tu naen graninik. A neto kasnije, zabiljeio sam sljedee: Informacija Politike uprave SSNO je vojni dokumenat (direktiva ili okrunica), saoptena starjeinskom sastavu JNA 24/25. januara 1991. U Informaciji su u stvari stavovi vojnog rukovodstva JNA dati pod potpisom Politike uprave. Pri njenoj analizi treba imati u vidu da je izala u vrijeme kada su ve pali socijalistiki reimi u istono-evropskim zemljama, ukljuuju i i SSSR; poto su odrani viestranaki izbori u svim republikama SFRJ i poznati njihovi rezultati; da izlazi neposredno poslije osnivake konferencije Saveza komunista - pokreta za Jugoslaviju (21. decembra 1990), iji je glavni organizator tadanje rukovodstvo JNA; da je pisana dok su postojali i kako-tako funkcionisali glavni ustavni organi Federacije (Predsjednitvo, Skuptina, Vlada), u vrijeme kada je JNA trebalo da realizuje Naredbu Predsjednitva SFRJ o razoruanju paravojnih formacija, a izala je dan prije prikazivanja filma SSNO o dogaajima u Hrvatskoj. U pogledu osnovnih stavova rukovodstva JNA u odnosu na krizu u Jugoslaviji i ulogu JNA u njenom razreavanju, iz Informacije je vidljivo: Osnovna teza u Informaciji o sutini i uzrocima krize u SFRJ je ista kao ona koju V. Kadijevi obrazlae u svom Vienju..., to jest, da nju izaziva strani faktor (Zapad, a pre svega SAD), sa ciljem ruenja komunizma u Jugoslaviji. O drutvenim reformama govori se uopteno, pa se kae da njima ... treba menjati sve to nije bilo dobro. Kae se da ... treba osigurati dosljedno sprovoenje privredne reforme..., ali na nain koji e spreiti privredni kolaps i socijalne potrese.... Pri tome se posebno naglaava da se ... moraju pronai i sigurna i stabilna reenja za finansiranje federacije, posebno JNA. O kljunom pitanju mogueg preureenja jugoslovenske zajednice, koje je tada dominiralo u sporu meu republikim rukovodstvima, vojni vrh SFRJ je kategorian: Jugoslavija moe biti samo federalna zajednica s nekim izvornim pravima i funkcijama federacije. Iz ovog stava jasno je za raun kojih republika i rukovodstava e se angaovati JNA u kasnijem oruanom razrjeavanju jugoslovenske krize.

56 U skladu sa osnovnom tezom da je glavni uzrok krize u SFRJ djelovanje stranog taktora sa ciljem ruenja komunizma, u Informaciji dominira stav da je prevashodni zadatak JNA da brani postojei drutveni sistem, a ne dravu. Takvo opredjeljenje vojnog vrha SFRJ zasniva se na konstatacijama: da ... opredeljenje za socijalizam u Jugoslaviji ima mnogo dublje korene nego su (na Zapadu) procenjivali, te da ruenje socijalizma u Jugoslaviji nije isto kao u nekim drugim zemljama; da ni u Jugoslaviji socijalizam nije dokrajen i baen na koljena. A zatim: Zadrani su realni izgledi za ouvanje zemlje kao federativne i socijalistike zajednice; da ruenje socijalizma nije (Zapadu) uspelo ni u jednoj zemlji u kojoj je revolucija bila autohtona. (Oigledno se misli na Kinu, Vijetnam, Kubu, S. Koreju.) da je u SSSR usporen proces dezintegracije, ... da su se sovjeti poeli pribirati i uviati da put kojim su krenuli ne vodi uspehu reforme, ve u propast. Takav razvoj situacije u SSSR, bez obzira u ta e se izroditi (!), sputava slobodu akcije Zapada i domet njegovih uticaja na svetska zbivanja. U Informaciji se meu tri najvanija zadatka navodi i ovaj: Treba uiniti sve da Savez komunista - pokret za Jugoslaviju u iduih pet-est meseci postane glavna politika snaga na jugoslovenskom prostoru i stoer okupljanja svih levo orijentisanih politikih partija, stranaka, udruenja i organizacija. Naknadno se kae da je od tri navedena zadatka - ovaj najvaniji. Upu ivanje ove Informacije, trenutak u kome je to uinjeno i stavovi u njoj, pokazuju da je rukovodstvo JNA imalo pretenzije da nastupa kao poseban politiki faktor (sedma republika) i arbitar u razrjeavanju jugoslovenske krize. Informacija se nigdje ne poziva na stavove rukovodstva drave - Predsjednitva, Skuptine, Vlade ili bilo kog kompetentnog ustavnog organa SFRJ, a u njoj se izriito kae: U raspravi o budunosti Jugoslavije treba da sudjeluje i stalni sastav Armije i kao institucija i kao graani ove zemlje. Dogaaji koji su usljedili samo nekoliko mjeseci nakon ove Informacije pokazali su sa kakvim ciljevima, sredstvima i posljedicama je JNA arbitrirala u jugoslovenskoj krizi. Dokument Politike uprave nedvosmisleno govori o ambicijama vojnog vrha, da zadri ulogu politikog faktora u politikom ivotu Jugoslavije i u suprotnosti je sa nekim izjavama o depolitizaciji JNA. Predsjednitva Republike Slovenije i Hrvatske su zahtjevala da Predsjednitvo SFRJ zauzme stav o Informaciji i obavijesti javnost. Kasniji dogaaji pokazali su, takoe, da je najvei dio procjena rukovodstva JNA, datih u Informaciji, bio neutemeljen, pogrean i promaen. Naravno, i odluke koje su donoene na bazi takvih procjena morale su biti pogrene, a i za sudbinu same JNA pogubne.

57

Apsurdno je to je ba Srbija, u kojoj itava treina stanovnika nisu Srbi, koja je bila i ostala najizrazitija multietnika drava na Balkanu i u Evropi, svoje pitanje postavila kao zahtev za teritorijalnim okupljanjem svih Srba u jednoj dravi. Velikosrpska ideja zato, kao i svaka nacionalna ideja, podrazumevala je agresiju, preseljenja i etnika ienja. Na alost, taj tuni i runi primer sledili su kasnije i drugi.
(Mirko Tepavac)

IV - RATOVI U SLOVENIJI, HRVATSKOJ I BiH, SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U RATOVIMA RAT U SLOVENIJI BEDEM ILI OPKOP (juni juli 1991) Ne ugroavamo nikoga. Zbog toga nije potrebno slati avione nad nae gradove i tenkove na nae ulice. Silu pokazuje onaj kome fale argumenti i trezveno rasuivanje
(Predsjednik Slovenije Milan Kuan)

Neemo se sloiti sa onima da bi Jugoslavija na kraju XX stoljea postala mrana oaza politikog despotizma i privredne nesposobnosti.
(14.04.1989. - Janez Drnovek)

PRVE VIJESTI O RATU U SLOVENIJI

Prvu vijest o poetnim sukobima dobio sam od sestre Duanke (koja decenijama ivi u Sloveniji), a dan-dva prije toga zemljak, funkcioner SUP-a Srbije, mi je rekao: Pala je odluka da JNA i SUP idu na Sloveniju. A 1. jula 1991. bivi naelnik Titovog kabineta, ambasador Marko Vrhunec, ratni komesar ljubljanske brigade, pored ostalog, pie mi: Armija je tenkovima iz Karlovca i Varadina poela prodirati magistralama da bi navodno osigurala granice. Na putu su bile stavljene blokade sa vozilima, koje je armija poela sklanjati i dolo je do pukaranja sa slovenakom TO. Poto nisu mogli tenkovima, nastupila je avijacija da to bombarduje. Bombardovan je aerodrom Brnik, gde je civilnim avionima nainjena ogromna teta. Iza nae kue u Levstikovoj bio je od TO oboren helikopter koji je nadletao zgradu Predsjednitva i Skuptine. Ubijen je pilot Slovenac kapetan i njegov saputnik Srbin. Sada su objavili podatke da je do sada bilo 40 mrtvih, preteno civila, 97 ranjenih, preteno vojnika. Iz JNA je prebjeglo 782 oficira i vojnika, a 1.277 je zarobljeno. Vrhunec nastavlja: Svi se ovde pitamo ta se to dogaa, da li je to bilo potrebno za ouvanje Jugoslavije, koju je poela razbijati Srbija sa Kosovom. Kako je mogue da Narodna armija upotrebljava tenkove protiv svog naroda i napada iz vazduha, a da prije toga niko ovdje nije digao oruje. Tano je da je proces razdruivanja, koji tee po celoj Jugoslaviji, u Sloveniji uao u konkretnu fazu novim aktima o samostalnosti. Ali, za to ne treba pucati i bombardovati. Ko je to naredio? Bilo kakve opasnosti iz vana ne postoje i smena je pretpostavka za posredovanje armije. Markovi je kazao na televiziji da on nije naredio i da je zaprepaten ta je vidio.

58 Vrhunec zatim pie: U Sloveniji su se u pogledu Jugoslavije iskristalisale dvije linije - jedna desno nacionalistika je za otcepljenje (to je i program DEMOS-a), a druga naa, Kuanova, bila je da napravimo iste raune, da se razdruimo u samostalne drave i napravimo nov sporazum o zajednici jugoslovenskih drava sa jasno odreenim zajednikim poslovima. Jasno, poslije ovakve brutalne intervencije Armije, naravno, prvi dobivaju a drugi gube, kao to je bilo i prije dve godine kada se od strane SKJ na 14. kongresu nastupilo protiv Slovenije i udarilo po Kuanu, predstavniku levih i progresivnih i projugoslovenskih snaga, pa su se u Sloveniji mogli grupisati njezini protivnici ak i na pitanju Partije. Sada je tu istu greku napravila Armija i dala argumente u ruke desnici. I na kraju, Vrhunec zakljuuje: Za mene je glavni krivac nemilosrdna i agresivna Miloevieva politika hegemonije i unitarizma.

Slovenci, previe se igrate, sada emo vam pokazati.

(General Veljko Kadijevi)

RAT U SLOVENIJI U KNJIZI VELJKA KADIJEVI A

O oruanom sukobu (ratu) u Sloveniji u knjizi Moje vienje raspada postoji vie konstatacija, koje su, same po sebi, tane. Meutim, u navedenom kontekstu i u meusobnoj relaciji, bez drugih znaajnih injenica, one su u najmanju ruku problematine. Zato se namee zakljuak da autor ili nije poznavao pravo stanje u Sloveniji, ili je bio jednostrano informisan, a postoji mogunost da pravo stanje nije ni htio da prikae. Kad pie o Oruanom napadu Slovenije na JNA..., postavlja se niz pitanja, na koja treba jasnije odgovoriti. Poznato je da je na teritoriji Slovenije JNA bila od kraja 1990. do njene oruane intervencije, neprekidno u manjem ili viem stepenu borbene gotovosti. Stanovnitvo Slovenije se u to vrijeme na plebiscitu sa 98% opredjelilo za samostalnost. Jedinice JNA su na dan proglaenja samostalnosti demonstrirale silu i zastraivanje, a zatim intervenisale prema granici i aerodromu Brnik. Ko je onda koga napao? Teko je dokazati ko je opalio prvi metak, a to je u krajnjoj liniji irelevantno. U nastavku slijedi druga tvrdnja - teza, da je oruani napad Slovenije na JNA predstavljao slijed dogaaja ukupnog stanja u Jugoslaviji i posebno u Sloveniji, pioniru i nosiocu razbijanja Jugoslavije!? Koliko je ova hipoteza odriva? Slovenija je, istina, urila iz Jugoslavije zato to je vidjela da se, zahvaljujui politici Beograda, kojoj se armijski vrh priklonio i podredio, zajednika drava ve ozbiljno rasula i da e doi do upotrebe sile. Uprkos verbalnom zalaganju za Jugoslaviju, takva politika koja je instrumentalizirala nacionalizam najbrojnije nacije (stanje na Kosovu, Memorandum SANU. 8. sjednica CK SK Srbije, mitinzi, antibirokratska revolucija, proslave 600. godinjice Kosovskog boja na Gazimestanu i u Kninu, promjena Ustava Srbije i ukidanje autonomnih pokrajina, XIV kongres i dr), kod drugih naroda razbuktala je nacionalizam i dala krila nacionalistikim i separatistikim snagama koje su na prvim viestranakim izborima dole na vlast. Zato armijski vrh nije htio da potuje volju naroda i prihvati te vlasti kao legitimne? Zato su tada vueni potez za potezom, koji su sve vie i vie zaotravali situaciju?

59 General Kadijevi je bio duan da odgovori na pitanje: ko je njemu, VK (i drugima) dao pravo da se postavljaju jednostrano, kada je JNA po svome karakteru, temeljnom opredjeljenju i sastavu, od svog zaetka uvijek bila oruana sila svih naroda koji su ivjeli u Jugoslaviji. Godinama se armijski sastav vaspitavao tako da armija nikada nije bila protiv naroda, kao i da njeni pripadnici ne treba da izvravaju nareenja kojima bi se inio ratni zlo in! A kada se jedinice JNA upotrebe u oruanoj inervenciji protiv jednog od svojih naroda - JNA gubi svoj narodni karakter. Zapravo, u tom trenutku izgubila je jedan svoj narod ili, bolje reeno, iznevjerila je najprije slovenaki (jo prije albanski), a zatim jedan za drugim i ostale narode, da bi na kraju iznevjerila i srpski! Ustavom, zakonima i doktrinarnim dokumentima, jedinice JNA su se mogle upotrebiti samo po nareenju Vrhovnog komandanta! A zna se ko je bio Vrhovni komandant, svidjelo se to nekome ili ne! Legalitet VK kao nekakvog aktera i maglovito pokrivanje odlukama Savezne skuptine (bez slovenakih delegata) i SIV-a su providni. Stalno isticanje kako JNA nije imala svoju dravu, ukazuje da je armijski vrh de facto lebdio u vazduhu, pa nije onda ni udno to je objeruke prihvatio prvu ponudu koja je bila po njegovom ukusu, to jest, dravu kakvu mu je nudio S. Miloevi. Indikativno je da autor neprestano govori o razbijanju Jugoslavije, a ne i o njenom preoblikovanju u savremenu demokratsku i civilizacijsku zajednicu - bilo nekakvu novu federaciju, bilo konfederaciju ili savez drava, to su nudili i Slovenci. Da se armijski vrh opredelio za drugu opciju, to bi bilo normalno u odnosu na karakter i tradicije JNA, a ne za to da se prenaglaavanjem i konstruisanjem spoljnjeg i unutranjeg neprijatelja, armijski sastav priprema za neki rat iji su ciljevi nejasni i zamagljeni, vjerujem da ne bi dolo do tragedije. Dakle, armijski vrh se opredjelio (kakvog li apsurda), da utie na drutvena kretanja i diktira kakvu dravu hoe, da bi drava bila po ukusu vojske, a ne obrnuto, da vojsku prilagodi potrebama drutva. Takvo opredjeljenje armijskog rukovodstva je u sutini generiralo ona shvatanja koja su u primjeni sile vidjela izlaz. to autor navodi da je Slovenija glavni krivac ze razbijanje Jugoslavije - samo je maska da bi se prikrio pravi razlog. Konstatuje se da su jedinice JNA, iako sa relativno malim snagama oko 1.900 ljudi - za 48 asova od 137 objekata na granici zauzele 133 i time praktino izvrile zadatak. Treba, meutim, odgovoriti i na pitanja - a to je onda bilo? Da li su to bile jedine snage JNA, i koliko je tu tenkova, topova i aviona? Da li je zadatak stvarno izvren time to se dolo do tih objekata kada se zna da su te jedinice bile odsjeene, esto bez sigurne veze, bez snabdjevanja, dezorijentisane i potpuno demotivisane, a poznato je ta se poslije dogodilo? Problematina je i teza da se JNA u Sloveniji nala u nemoguoj situaciji, da su se prema njoj svi u Sloveniji odnosili kao prema okupatorskoj vojsci... i sve to se iz te teze dalje izvodi. A zato je to bilo tako? ta je drugo trebalo da oekuje armijsko rukovodstvo kada je jedinice armije pripremalo za oruanu intervenciju i upotrebom sile iznevjerilo i one Slovence koji su sve do tada vjerovali da je JNA jo uvjek OS i slovenakog naroda? Da li je trebalo, privoliti Slovence da silom zavole armiju? Arogantnost VK se vidi i u tome to je naopako procjenila volju Slovenije za otporom vojnoj intervenciji. U toj samouvjerenosti se ilo dotle da je zavladalo uvjerenje da e se Slovenci uplaiti sile. Tvrdnja da je u armiji ve ranije otpoeo proces meu starjeinama da svi koji se ne slau sa politikom koju sljedi JNA - iz nacionalnih ili drugih razloga - mogu i treba da je napuste, jeste

60 tipina poluistina. Istina je da su ljudi, koji su htjeli iz armije, to mogli postii jedino ekscesno i s velikim stresom. U toj situaciji je bilo najtee to su takve smatrali nacionalistima i izdajnicima. Oni Slovenci koji su vjerovali rukovodstvu armije ili u njoj ostajali zbog vjernosti svome pozivu, bili su kasnije izigrani i prevareni. Gurnuti su protiv svoga naroda. isti je cinizam kad autor kae da je VK bio iznenaen ponaanjem veeg broja slovenakih starjeina (dodao bih i ne samo slovenakih), koji su se okrenuli protiv JNA i Jugoslavije, a ne kae protiv kakve JNA i protiv kakve i ije Jugoslavije? Prema ljudima svih nacionalnosti postupalo se po maniru: iskoristi ovjeka dok ti treba i dok ti vjerno slui, a onda ga odbaci! A dosegli su moralno dno i zlo u tom prljavom ratu. Teza da je mobilizacija jedinica JNA bila ometana veoma sinhronizovano i usmjeravano iz jednoga centra, te da je to bio glavni limitirajui faktor realizacije svih zamisli i planova upotrebe JNA, samo potvruje ono to je reeno na poetku: armijsko rukovodstvo je slabo poznavalo i cjenilo situaciju, a jo gore je ako to nije htjelo vidjeti. No, bilo kako bilo, na osnovu nepotpunih ili pogrenih podataka, ili, jo gore, onih koji se ele, po staroj i nebrojeno puta provjerenoj vojnikoj logici - procjene su uplje a odluke pogrene. Dakle, odluka da se ide na upotrebu sile i to ofanzivom jedinica iz tri korpusa sa teritorije Hrvatske, raunajui sa snagama koje su bile prije na papiru no faktike - odluka je raspada i haosa. U poglavlju Oruani sukob u Sloveniji, ima jo tvrdnji i teza koje se mogu dokazima oboriti. Istina je da sve napisano i kako je napisano ima neki logiki smisao i tok, ali je nevolja u tome lo je taj tok od samog poetka generalno usmjeren u pogrenom pravcu. Ostaje da se do kraja deifruje koje su i kakve bile stvarne namjere u ratu u Sloveniji, bez obzira to je Kadijevi otkrio te ciljeve sa tri varijante:Prva, vojniki poraziti i napustiti Sloveniju, druga, bez dovoenja kopnenih snaga upotrebom svih raspoloivih snaga Ratnog vazduhoplovstva nanjeti gubitke infrastrukturi Slovenije i tako je prisiliti na potivanje odluka saveznih institucija i trea (koja je prihvaena) postii ciljeve upotrebom politikih sredstava i pretnjom upotrebe vojne sile, uz stvarnu upotrebu koju treba dozirati u skladu sa ponaanjem slovenake strane. Uzevi u obzir ovo, pitam se, ko postavlja ovakve strategijske ciljeve i to u varijantama -od totalnog rata koji trai visoku cijenu, do povlaenja. Ovakve avanturistike ciljeve, niko i sa manje vojnike pameti ne bi postavio. Da li je u ovim varijantama bilo i prikrivenih ciljeva? Da li se ovaj rat moe, uslovno, nazvati simulirani rat. Vrlo je vjerovatno da se ratom u Sloveniji elelo Hrvatsku uvui u rat ranije, stvoriti uslove za pritisak na BiH radi stvaranja Velike Srbije sa tri srpske drave i tri srpske vojske. To je Kadijevi u svojoj knjizi i potvrdio kada je napisao: JNA predstavlja osnovu iz koje su formirane tri srpske vojske. To je uinjeno u skladu sa datim unutranjim i meunarodnim okolnostima vrlo organizovano. Najkrae reeno, JNA je u Sloveniji (a i poslije), zloupotrebljena da bi postigla ciljeve za koje nije bila namjenjena - nije bila organizacijski za to sposobna, niti pripremljena i jo manje motivisana! Zato je postala rtva svoga rukovodstva - i tako detonator okrutnog i krvavog sopstvenog raspada i raspada drave koju nije imala! Dakle, stvar nije u taktici, niti u operatici, ve u pogrenoj strategiji, g. Kadijeviu.

61

Sva politika i sve odluke nale su se u rukama ljudi koji su u nepravo vreme bili na nepravim mjestima - u vrhu drave i u vrhu oruanih snaga. O sudbonosnim stvarima za dravu i njenu vojsku odluivali su nadmeni, samouvjereni, mentalno nedorasli i politiki ogranieni ljudi, koji su zaetnici zloinake politike i tragedije u ratu kojeg su izazvali.
(General-pukovnik Ivan Dolniar)

KONCEPCIJA ONO, TO I ODNOSI JNA I SLOVENIJE

Poslije sovjetskog posjedanja ehoslovake 1968. godine poela je radikalnija revizija jugoslovenske odbrambene doktrine i u tom sklopu je izgraena teritorijalna odbrana. Tada se ustanovilo da se odbrana nezavisnosti i cjelovitosti Jugoslavije ne moe zasnivati samo na JNA. Tadanji sekretar za narodnu odbranu, Ivan Gonjak je tvrdio da ne treba vriti promjene u doktrini odbrane. Tito se odluio za doktrinu svenarodnog otpora (u najirem smislu) i za proirenje uloge i funkcije Teritorijalne odbrane u republikama i pokrajinama. U armijskom vrhu je bilo dilema i manji broj rukovodeih ljudi se tada teko sloio sa ustanovljenjem Teritorijalne odbrane. (U to vrijeme sam, od 1968. do 1970. godine, bio pomonik komandanta 9. /nove/ armije u Ljubljani.) Na elu Teritorijalne odbrane Slovenije su tada bili general Bojan Polak, komandant i Albert Jakopi-Kajtimir, politiki komesar Glavnog taba. Sjeam se nekih uobiajenih polemika sa SSNO-om i tabom 9. armije oko koncepcije i kasnije oko nabavke oruja za TO. Posebno je bilo rasprava, naroito kasnije, oko narodne zatite kao sastavnog dela ireg koncepta. Poznata mi je znaajna uloga Franca Popita oko toga svega. Teritorijalna odbrana Slovenije je od 1968. postepeno postajala najbolje organizovana republika teritorijalna odbrana i sa puno originalnih rjeenja. Poslije Titove smrti, zapoele su u vojnom vrhu mnoge polemike i akcije za neke promjene u koncepciji narodne odbrane, posebno kada je na elo SSNO-a doao admiral Branko Mamula. Meutim, najvie promjena se dogodilo kada je Mamulu zamjenio Kadijevi. U sutini, Mamula, Kadijevi, Graanin i anadi su se zauzimali za centralizovanje odbrambene doktrine i za reorganizaciju odbrambenih snaga. Po toj novoj koncepciji, Slovenija je ostala bez 9. armije i sve oruane snage na njenoj teritoriji bile su potinjene novoj komandi sjeverozapadnog vojita sa sjeditem u Zagrebu. Predstavnici Slovenije su se tome opirali, ocjenjuju i predstojee promjene kao napad na jednakopravnost i samostalnost republika, kao reviziju postojee odbrambene koncepcije i kao podreivanje teritorijalne odbrane armijskom vrhu. Tadanji predsjedavajui Predsjednitva SFRJ, Lazar Mojsov je od Slovenaca traio da se sloe sa uvoenjem komandi vojita, a armijski vrh je, to se tie odbrambenih pitanja, poeo da igra glavnu ulogu i Predsjednitvo SFRJ je malo-pomalo prestajalo da bude pravi i potpuni komandant oruanih snaga Jugoslavije. Slovenija je u tom procesu ostala bez 9. armije, formirana su dva korpusa - ljubljanski i mariborski i potinjeni Zagrebu.

62 Bilo je jo sporova sa armijskim vrhom, ali sve sporove se lako prevazilazilo, dok nije poela rasprava oko reorganizacije oruanih snaga. Od tada se sporovi uveavaju i oko sluenja vojnog roka, oko demokratizacije odnosa u armiji, oko opremanja armije. I pored svega toga, TO Slovenije je bila najorganizovanija i najefikasnija organizacija. Dobro je saraivala sa JNA sve do dolaska generala Ivana Hoevara za njenog komandanta 1988. godine. Miljenja sam da je bilo nelogino da jedan vrsan general avijacije doe na taj poloaj. Analiza JNA (na vojnom savetu) iz aprila 1988, u kojoj stoji da je dolo do kontrarevolucije i da se vodi specijalni rat protiv SFRJ, izaziva nove sukobe. I vjerovatno zbog ovakve procjene (greke) dolazi do drugih pogrenih poteza. Kasnije je dolo do sukoba sa JNA i zbog poznatog politikog procesa pred vojnim sudom 1988. protiv etvorice (Jana, Bortnar, Tasi i Zavrl, svi civili sem zastavnika Bortnara). Slovenaki vrh je traio da se prekine suenje, da se optueni brane sa slobode. Meutim, armijski vrh i vojno pravosue su ostali uporni, pa se suenje pretvorilo u bespotreban veliki politiki proces. Okrivljeni su osueni i sve je to trajalo do jeseni 1989. Armijski vrh je bio tvrd oko suenja etvorici, a na tom pitanju je raslo i podsticano neraspoloenje protiv federacije i JNA. Posmatrao sam demonstracije pred Komandom 9. armije i sugerirao generalu Svetorazu Vinjiu, komandantu 9. armije, da Bortnara sudi Armija jer je vojno lice, a trojicu mulaca da daju Ertlu - ministru unutranjih poslova Slovenije. Rekao sam Vinjiu: Napraviete od njih nacionalne junake. Slegao je ramenima, rekavi: To je stvar onih gore. Tu je i sukob sa velikosrpskim nacionalizmom. Miting u Beogradu naglaeno je napao Sloveniju (Mihailo vabi). Poznate su parole na tom mitingu koje su se odnosile na Slovence, kao: Smole i Orlandi, separatisti su s vama; Hafneru, uvaj svoj prst; Vrhovec, Vlasi i Smole - sva tri dole; Neemo konfederaciju; Amerika ima jednog vie Stanovnika. Sukob sa Slovencima je nastao i oko trajka 1.300 radnika u Trepi (februara 1989) i to zbog izraene solidarnosti Ljubljane sa rudarima, zbog odlaska slovenake milicije sa Kosova i mitinga solidarnosti sa kosovskim Albancima, odranom u Cankarjevom domu (27. februara 1989), gdje je usvojena zajednika izjava: Protiv uvoenja vanrednog stanja, za mir i suivot na Kosovu. Mitinzi po Srbiji isticali su parole da je slovenako rukovodstvo zabilo no u lea Srbiji i da je slovenako rukovodstvo saveznik albanske iredente, koja hoe da srui Srbiju i Jugoslaviju. Pokuaj smirivanja nastale tenzije vlakom bratstva i jedinstva i valcerima Joe Smolea i Radmile Anelkovi nije uspio. Odbor Srba i Crnogoraca Bour (Kosovo) se pripremao za miting istine u Ljubljani. Slovenci su upozoravali na posljedice mitinga koji je planiran za 1. decembar 1989. (dan ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca - 1918). Ocjenili su da je to planirano sa ciljem da se takvim mitingom pokua ostvariti ono to se uspjelo slinim pohodom na Novi Sad. Ako miting tamo uspije, nee biti problema da se na povratku neto slino priredi u Karlovcu ili Jasenovcu. Slovenci su ocjenili da se mitingom ele stvoriti uslovi za uvoenje vanrednog stanja u Sloveniji i dravni udar armije. Takoe su uoavali namjere da se nastavak obrauna

63 sa Hrvatskom zapone u Sloveniji. Taj miting je proizveo novu napetost i Slovenci poinju da pripremaju miliciju i TO. Tih dana Janez Drnovek, predsjednik Predsjednitva SFRJ, je izjavio: Ako bi se slovenaki narod odluio da srui svoje vostvo, to e uiniti sam. Ne trebaju mu mitingai iz Srbije ili bilo otkud, da bi to uradili umjesto njega. Usljedila je nova nepromiljena akcija - poziv srpskim preduzeima da prekinu poslovne veze sa Slovenijom i objavljivanje ekonomske blokade Slovenije, izvedeno preko Socijalistikog saveza Srbije. U sutini, bio je to ekonomski rat, s ciljem da se i privrednim sankcijama pritisne Slovenija da kapitulira ili da ode. Poslije izbora u Sloveniji 1990, armijske reakcije su bile da su izbori nelegalni, a razoruanje TO (17. maja 1990) stvara novi konflikt koji znaajno kvari odnose i poveava otpor Slovenaca. Milicija i dio TO nisu razoruani i TO postaje koordinirajui organ akcija za otpor. Proglaena je, 25. juna 1991, apsolutna suverenost, a u Ustavu Slovenije je predvieno da JNA napusti Sloveniju za 3 godine od osamostaljenja, tj. do 25. juna 1994. Meutim, 26. juna 1991. godine, ujutru, tenkovi su na ulicama i nekim cestama Slovenije. uje se Slovenci, vi se previe igrate, sada emo vam pokazati. Zato je dolo do petnaestodnevnog rata u Sloveniji? U igri su bili svi mogui koncepti, od konfederacije do vie varijanti federacije. Srbi su za federaciju i trae da JNA (igra sa JNA - I. R.) brani granice u Hrvatskoj i veem djelu BiH. Savezna vlada Ante Markovia je izdala nalog (Predsjednitvo SFRJ nije funkcionisalo - blokirano zbog Mesievog izbora) da JNA intervenie u Sloveniji. A. Markovi je precjenio ulogu meunarodnog faktora, koji je istina bio za Jugoslaviju, ali i za priznanje Slovenije i Hrvatske. Reakcija slovenake TO i milicije, koje su bile dobro organizovane bila je odluna, posebno u blokadi jedinica JNA i kontroli prostora. Slovenija je dobila i medijski rat protiv JNA. Jedinice JNA u Sloveniji bile su nacionalno izmjeane i pred pitanjem zato se boriti sa jednim od jugoslovenskih naroda. Ove jedinice nisu bile motivirane, pa su se pripadnici drugih naroda predavali i izbjegavali zadatke. Raunica da e se pripadnici JNA - nesrpske narodnosti, boriti za srpske ciljeve - bila je pogrena i to je uljuljkivalo armijski vrh. Sve je to dovelo do sloma za deset dana.

Osuujemo svaku upotrebu sile pri rjeavanju odnosa u Sloveniji i Jugoslaviji. (Iz poruke slovenakih generala) SLOVENA KI GENERALI PRED RAT I U RATU
1. Slovenaki penzionisani generali su se prije rata (28. maja 1991) oglasili Porukom slovenakoj i jugoslovenskoj javnosti: Slovenaki generali, lanovi Saveza boraca, zabrinuti i krajnje nezadovoljni zbog sve opasnijih razmirica i nespremnosti za razumne sporazume meu politikim rukovodstvima jugoslovenskih republika i pokrajina i nemo i saveznih organa pri reavanju nagomilanih problema i posebno zbog sporova oko uloge i ponaanja JNA, u kojoj smo zajedniki i dugo godina predano radili, poruujemo javnosti da odluno osuujemo neodgovorna ponaanja

64 odgovornih ljudi, koji nas vode u sve dublju privrednu, politiku, kulturnu i nacionalnu provaliju. Posebno smo zabrinuti za poloaj i budunost Slovenije. Uvjek smo bili odani sinovi slovenakog naroda, to smo posebno dokazali u narodnooslobodilakoj borbi, kada je veina slovenakog naroda bila svjesna svog nacionalnog identiteta i s orujem se suprotstavila svojim unitivaima i dostojanstveno stupila u redove demokratskih snaga Evrope i sveta. Danas podravamo demokratske promjene, uvaavamo parlamentarni sistem i trinu privredu, u ubjeenju da je to put koji nas moe dovesti u bogatiji ivot. Podupiremo sve one koji se trude da Slovenija postane demokratska, parlamentarna i socijalna republika, koja se temelji na suverenosti i vlasti naroda. elimo da Slovenija to prije dobije moderan, demokratski ustav, koji omoguava svestran privredni, politiki, kulturni i drutveni razvoj i utre put u postindustrijsko drutvo. Takva Slovenija neka bude otvorena prema svim narodima na prostoru dananje Jugoslavije i prema evropskoj zajednici i do svih tokova svjetskog kulturnog i privrednog razvoja. Ne elimo nazadnjako, polufeudalno, klerikalno i zatvoreno drutvo, kakvo nam neki nude, jer bi to bio najkrai put ka samounitenju slovenakog naroda. Osuujemo svaku upotrebu sile pri rjeavanju odnosa u Sloveniji i Jugoslaviji. JNA treba da obavlja Ustavom i zakonomima odreene osnovne zadae i da jaa demokratske promjene, a ne da titi preivjele odnose. Osuujemo sve postupke, kako JNA, tako i civilnih vlasti, koji lako mogu dovesti do konflikta sa katastrofalnim posljedicama Ne elimo da bilo ko u Sloveniji ili Jugoslaviji umre zbog nepromiljenog ponaanja jedne ili druge strane. Mjesto i uloga JNA na podruju Slovenije, odnosno budue oruane sile, treba da se to prije uredi s novim ustavom Slovenije i odgovarajuim aktom (ustavom, sporazumom) na nivou ureenja buduih odnosa meu jugoslovenskim republikama. To treba da se ureuje na osnovu osmiljenog strunog i politikog razmatranja, koje bi obezbjedilo efikasnu odbranu Slovenije i Jugoslavije, odnosno takvoga kakav e na tom prostoru nastati. Pretnje da e JNA okupirati Sloveniju ili da e Teritorijalna odbrana s orujem istjerati JNA je kao igra djece sa ibicama: nepromiljeno ponaanje sa unitavajuim posljedicama. To ne dozvolimo. Miljenja smo: da se sve nesaglasnosti i sporovi lako mogu reiti razumnim i strpljivim razgovorima i dogovorima, utemeljenim analizama i predvianjima. Usijane glave nisu nikad bile dobar savjetnik. Ne sluajmo krajnosti i prenapetosti, jer nas one vode u sve dublje sporove i neizbjean konflikt i propast. Upotrebimo znanje domaih i inostranih strunjaka i ponaajmo se po njihovim savjetima. Smirimo duhove i ponimo reavati gorue privredne i egzistencijalne probleme ljudi, koji ne ele - po savjetu sitih vukova - pasti travu, ve uivati plodove svoga rada. U Ljubljani, 28. maja 1991. Delo i Dnevnik, 29. maja 1991. i TV-15, 6. juna 1991.

65 Slovenaki penzionisani generali nekadanji borci i stareine JNA 2. Sljedeeg dana, poznati slovenaki generali ponovo se oglaavaju. General-pukovnik Stane Potoar: alosno je to to se dogaa. Armija e morati prestati. Gradio sam tu armiju ceo ivot, a sada tako.... General-pukovnik Ivan Dolniar: To to sada izjavljuje armijski vrh je zavaravanje javnosti. Njihov cilj nije zauzimanje graninih prelaza, nego su se odluili na radikalnije poteze, tj. za zauzimanje taaka u unutranjosti Slovenije. Potezi armije me nisu iznenadili, oekivao sam konflikt, ali da e doi do takvih dimenzija, nisam raunao. General-potpukovnik Bojan Polak: Armija je ila dalje nego to sam oekivao. Za ovo to se dogaa u Sloveniji odgovoran je, prije svega armijski vrh. Predviam napad na Ljubljanu. JNA je otila daleko. General-pukovnik Branko Jerki: Svi penzionisani slovenaki generali smo jedinstveni u ocjeni da poteze armije niko ne odobrava. Ni jedna armija, koja nastupa protiv sopstvenog naroda, ne moe i nee nikada pobjediti. Slaem se sa predsjednikom Kuanom da e rat u Sloveniji ubrzati njeno povlaenje iz Slovenije (Delo, 23. juna 1991). 3. estog dana rata pojavila se izjava penzionisanih generala - nekadanjih boraca i stareina JNA povodom agresije na Republiku Sloveniju (Delo, 5. jula 1991) u kojoj se istie: Danas smo se na razgovoru o vojnoj situaciji u Republici Sloveniji sastali sa predsjednikom Predsjednitva Republike Slovenije Milanom Kuanom. Kao bivi borci i generali JNA objavljujemo sljedee: Odluno osuujemo poduhvat JNA u Sloveniji kao nelegalan, politiki i moralno neopravdan i neprihvatljiv in. JNA je nastala i razvijala se kao oruana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije za odbranu njene nezavisnosti i teritorijalne cjelovitosti pred spoljnim opasnostima, nikako ne za ograniavanje slobode, suverenosti i jednakopravnosti naroda i narodnosti Jugoslavije. U ovom sluaju je bila iskoritena protiv slobodno izraene i legitimne volje slovenakog naroda. Takva zloupotreba armije, koju smo zajedno stvarali i u nju ugradili sve svoje ivotne snage i sposobnosti nas je duboko uvredila. Pozivamo sve pripadnike JNA, posebno njeno najvie rukovodstvo, da potuju nove prilike i svojom aktivnou doprinesu demokratskoj preobrazbi naeg zajednitva i tako prestanu s nasilnim ograniavanjem tih procesa. Ljubljana, 4. jula 1991. U razgovoru su uestvovali generali: Stane Potoar, Ivan Dolniar, Franc Tavar, Rudolf Hribernik, August Vrtar, Branko Jerki, Pavle uc, Edvard Pavi, Miha Petri i Mirko Mitri. Uesnici razgovora pozivaju i druge generale i starjeine da se pridrue izjavi.

66 Ovoj izjavi pridruili su se (8. jula 1991) generali: Ambroi Lado, Berce Joe, Butara Miha, Cetinjski Andrej, Cvelbar Viktor, rnugelj Franc, Gabrovec Alojz, Gorki Duan, Hren Alojz, Jaki Joe, Jakin Rado, Kajin Alojz, Kocijan Lado, Kodri Rudi, Obolt Joe, Peterca Miroslav, Poglajen Franc, Polak Bojan, Sekirnik Janko, eme Joe, krk Gracijan, vara Duan, Zorc Milovan i okalj Alojz. 4. Interesantna su kazivanja generala Cirila Zabreta, Augusta Vrtara, Konrada Koleka i Ivana Hoevara. Cirila Zabreta (najvie vremena slubovao u beogradskoj armiji, oenjen Srpkinjom doktorkom iz Beograda) je ovaj rat zatekao u Komandi zagrebake oblasti. On (1991) pie: Ostao sam u toj Armiji, iako ve otpisani general, zato to sam osjeao odgovornost sve do oruane intervencije u Sloveniji. Tada sam pozvao generala Kadijevia i zahtjevao da me odmah primi i da se prekine sa intervencijom Armije u Sloveniji. Preko svog efa kabineta mi je poruio da nema vremena da me primi i poruio da slovenakom rukovodstvu prenesem pretnju - da e Slovenija biti poravnata sa zemljom ako ne prestane sa borbom protiv JNA. General-pukovnik August Vrtar (penzionisan kao pomonik saveznog sekretara za NO za nauni rad) je prilikom penzionisanja 1987. o razgovoru sa Kadijeviem o nesporazumima sa Slovenijom, napisao: Kad bude imao mogunosti razgovarati sa vodeim ljudima iz Slovenije, reci im da smo u istom taboru. Jednako kao oni elimo privredni i politiki preobraaj, prije svega, trinu privredu i iste raune. Ne znam da li to Slovenci vide ili nee da vide? Politika Miloevia nema veze sa tim to mi hoemo. Slovenci nas dre u klinu i tako objektivno slabe svoju borbu za demokratizaciju i nau poziciju protiv Miloevia. To je tragian nesporazum. Vrtar nastavlja: To je govorio ovjek, koji se kasnije sasvim priklonio Miloeviu i njegovoj politici. Zato je tako korjenito promjenio svoja stanovita. vjerovatno samo on zna (Borec, 1992, str. 221) General Konrad Kolek - komandant 5. armijske oblasti (koja pokriva Hrvatsku i Sloveniju), od septembra 1989. do jula 1991, u jednom intervjuu 1991. izjavljuje da je to oruani sukob izmeu JNA i TO i slovenake milicije. Nije vjerovao da e do rata doi i kae da je u kontaktu sa Kuanom dolo do obostrane elje da se stvar smiri, zbog ega sam iz Beograda bio kritikovan, da je 27. juna 1991. obavijestio Peterlea da e uzeti granine prelaze i da e svaki otpor biti slomljen (telegram slovenakoj vladi), da je dokumenat o intervenciji u Sloveniji izraen u Generaltabu JNA i da mu je nareeno da ga potpie i potpisao ga je. Kolek govori da je u Generaltabu i 5. armijskoj oblasti bilo ljudi koji su eljeli sukob. U liberalni deo iz Komande 5. armijske oblasti spadaju (po Koleku) generali Kolek, Tominc, Zabret i pukovnici Stipeti i Predojevi. Pristae tzv. tvrde linije bili su generali Praevi, Raeta i Milievi. Neposredno pred rat, u Komandi 5. oblasti boravili su generali Mile Ruinovski, naelnik 1. uprave Generaltaba i Jevrem Coki. Naelnik Generaltaba Blagoje Adi je sa ekipom treeg dana rata u Komandi AO, a od 30. juna naredbe su ile direktno na Komande korpusa zbog nepovjerenja prema djelu Komande 5. armijske oblasti. Prvog jula 1991. general Kolek je smenjen, a zamjenio ga general ivota Avramovi. General Ciril Zabret u intervjuu (Delo, 2. februara 1992.) izjavljuje da je 27. juna 1991. podnio ostavku generalu Koleku u prisustvu generala Praevia, Raete, Milievia, Ruinovskog i pukovnika Keleevia i Predojevia i traio da operacije treba obustaviti. Zatraio je to isto od generala Avramovia, ali je traio i razgovor sa Kadijeviem. Avramovi mu nije dao vezu. Obavio je razgovor sa Kadijevievim efom kabineta, Vukom

67 Obradoviem, a ovaj mu je saoptio da slovenakom rukovodstvu prenese sljedee: Da Armija nije poela, da slovenako rukovodstvo ne potuje savezne zakone; da teritorijalci ubijaju i da e Slovenija biti sravnjena sa zemljom. Po izjavi Zabreta, Kolek je odbio nareenje o bombardovanju Ljubljane i drugih objekata. General-pukovnik avijacije Ivan Hoevar (komandant TO Slovenije od 1988. do 1990) je dao dvije karakteristine izjave: da je 1990. dobio ukaz vojnog vrha JNA o razoruavanju TO ili premjetanju djela oruja TO u kasarne JNA. Zbog toga je razrjeen dunosti od strane predsjednika Slovenije. Slovenija je septembra 1990. Ustavom preuzela komandu nad TO i imenovala novog komandanta. Specijalci JNA su 4. oktobra 1990. godine uli u tab TO. Preuzimanje zgrade Glavnog taba TO Slovenije je bilo formalno jer nisu pali drugi tabovi i sistem odbrane. General Ivan Hoevar je dvije godine kasnije izjavio: Ukaz o razoruanju TO nisam potpisao. Ukaz je doao sa najvieg mjesta - od Predsjednitva SFRJ i bio sam duan ispuniti ga... Kuan mi je ponudio da potpiem izjavu o tome da se lino ne slaem sa Naredbom Predsjednitva SFRJ. Jasno, nisam potpisao izjavu. Rekao sam da tekoe s Predsjednitvom SFRJ ne mogu rjeavati preko mojih lea... Bio sam general koji se u nepravom asu naao na nepravom mjestu. Na ponovno upozorenje, kad smo poeli realizovati Naredbu, preuzeo sam linu odgovornost za odluku da to oruje titi TO i poslao nareenje svim tabovima da se osigura oruje od TO, jer je dolo do nesporazuma oko izvravanja Naredbe Predsjednitva SFRJ. I Kuan je poslao identinu naredbu. Istim ukazom Kuana, razreen sam dunosti. Razreen je dunosti i general Obolt Drago, naelnik taba TO, nakon ega sam traio razreenje dunosti i penzionisanje. Predsjednitvo SFRJ je odgovorilo negativno i zahtjevalo da i dalje ostanem komandant TO Slovenije. Bilo mi je jasno da sam se naao meu dva mlinska kamena u ulozi rtvenog jagnjeta (Mladina, 26. januara 1993). U istom intervjuu, Hoevar je izjavio: Dana 8. maja 1990. sam dobio ukaz, a 14. maja 1990. odleteo sa Cerklja u Beograd i do septembra 1992. bio sam zamjenik naelnika Generaltaba za RV i PVO..., a operacijama je rukovodio Kadijevi, a iz RV i PVO Jurjevi.

HRVATSKO SLOVENA KI SPORAZUM I PROGLAS TABA VRHOVNE KOMANDE

1. Interesantan je taj sporazum koji glasi: Predsjednitva su se dogovorila da e u sluaju oruane intervencije protiv zakonitih organa vlasti i dravljana obje republike, Republike Slovenije i Republike Hrvatske, poduzeti mjere: Proglasiti potpunu samostalnost dviju republika, te opozvati svoje predstavnike iz organa Federacije; Prekinuti svako finansiranje Federacije; Obavijestiti Vijee sigurnosti Organizacije ujedinjenih naroda i zahtjevati intervenciju mirovnih snaga; Pozvati dravljane obiju republika (starjeine, civilne osobe u slubi JNA i vojnike) da napuste JNA;

68 Zaplijeniti svu imovinu Federacije na svojim teritorijama; Prekinuti svako snabdijevanje komandi, jedinica i ustanova JNA; Upotrijebiti sva zakonita sredstva, ukljuujui tabove, komande, jedinice i ustanove Teritorijalne odbrane i organe za unutranje poslove, te pozvati dravljane obiju republika na zatitu i odbranu demokratskog uredenja i suverenosti. Upotreba tih snaga i sredstava je dogovorena i usklaena i podrazumjeva meusobnu pomo; Nadleni pravosudni organi u republikama pokrenut e sudski postupak zbog ratnih zloina protiv svih pripadnika Armije, koji e sudjelovati u nasilnim akcijama protiv organa vlasti i dravljana republika Slovenije i Hrvatske (Globus, specijalno izdanje, Zagreb, 11. veljae 1991.) Dokument su 20. sijenja 1991. potpisali ministri Martin pegelj, Josip Boljkovac, Janez Jana i Igor Bavar. Uprkos ovom ugovoru, Hrvati juna i jula nisu bili spremni da uu u rat i nijednim potezom nisu pomogli Sloveniji imali su rat kod kue. 2. Na novonastale dramatine dogaaje u vidu proglasa odgovorio je general Marko Negovanovi, lan taba Vrhovne komande, tada pomonik za politiki rad u SSNO. Evo proglasa u cjelini: Graani Jugoslavije, Obraam vam se kao lan taba Vrhovne komande Oruanih snaga SFRJ, koji se ovih dana nalazi u stalnom zasedanju. Situacija u zemlji je dramatina. Preti raspad Jugoslavije. Vode se estoki meunarodni sukobi, a na pomolu su i novi. Na poetku smo graanskog rata. Jugoslovenska narodna armija ve godinama ukazuje na neminovnosti takvog razvoja dogaaja ako se ne stane na put politici svrenog ina i jednostranog razgraivanja jugoslovenske drave, bezakonju i anarhiji. inili smo i inimo sve to je u naoj moi da se obezbede uslovi za miran, demokratski i legalan rasplet jugoslovenske krize. Na alost, umesto toga, pribeglo se i primeni sile radi ostvarenja jednostranih odluka kojima se razbijaju teritorijalna celokupnost i suverenitet Jugoslavije. Protiv jedinica Jugoslovenske narodne armije, koje su na teritoriji Republike Slovenije izvravale svoje ustavne obaveze u obezbedivanju granice i teritorijalne celokupnosti zemlje, vodi se rat. To se ini na prljav, surov i podmukao nain. Dogovoreni prekid vatre se ne potuje. Dok se jedinice JNA uzdravaju od primene sile kojom raspolau, otvarajui vatru samo u samoodbrani i krajnjoj nudi, nastavljaju se, uz svakovrsne prevare, ak i najviih rukovodilaca Republike Stovenije, bezoni napadi na jedinice, vojne objekte, pripadnike Armije i lanove njihovih porodica.

69 Istovremeno se na teritoriji Republike Hrvatske privodi kraju opta mobilizacija svih oruanih sastava. Veeras je tab Vrhovne komande oruanih snaga uputio poslednji zahtev predsedniku i Vladi Republike Slovenije, ijim ispunjenjem se otvara mogunost za prekid oruanih sukoba. Ako rukovodstvo Republike Slovenije ne ispuni postavljene zahteve, ija je sutina u obezbeivanju bezuslovnog prekida vatre i stvaranju normalnih uslova za ivot i rad Armije, tab Vrhovne komande naredie preduzimanje mera u skladu sa situacijom u zemlji, ukljuujui maksimalno podizanje borbene gotovosti i potrebne mobilizacijske radnje i odlune vojne mere. tab Vrhovne komande poziva sve graane i patriotske snage da se suprotstave guranju zemlje i naih naroda u svekoliku katastrofu. Kasniji dogaaji su pokazali da ni ova pretnja nije spreila svekoliku katastrofu.

Za jugoslavensku dravu armijski vrh snosi veliku odgovornost, mada je glavni krivac srpsko vostvo sa S. Miloevi em, i F.Tu man zbog odnosa prema Srbima u Hrvatskoj.
(General-pukovnik Stane Potoar)

TA O JNA I NJENOJ ULOZI PIE GENERAL-PUKOVNIK STANE POTO AR*) *)Naelnik Generaltaba JNA od 1972-1979.
Iz knjige Zvestoba (Vjernost, Ljubljana, 1994) izabrao sam nekoliko ocjena o JNA, o uzrocima njenog raspada, sporovima JNA sa Slovenijom, o ratu u Sloveniji, ocjenjujui da je to to je napisao potena i iskrena ispovijest. Potoar u svojoj Vjernosti ne politizira i ne filozofira. Jugoslaviji i JNA bio je vjeran do tada dok je vjerovao da jedna i druga ive u skladu sa zajednikim dogovorima i zakonima. Potoar je u prvom redu vojnik. Bio je kaplar u Kraljevoj gardi 1940. i 1941. Partizan, od komesara ete do komandanta 9. korpusa 1941. do 1945, komandant 23. srpske divizije, komandant odreda u zoni B, komandant makedonske divizije u Kumanovu, naelnik taba skopskog podruja, komandant mariborskog podruja, pomonik i komandant VII armije u Sarajevu, komandant IX armije u Ljubljani, da bi bogatu vojniku karijeru zavrio kao naelnik Generaltaba od 1972. do 1979. U Beogradu je radio, ukljuuju i vojno kolovanje, preko devet godina. Ocjenjujui rat u Sloveniji, on pie (Zvestoba, str. 183): To nije bio pravi rat. Da je JNA djelovala kako je mogla, ishod konflikta bio bi drugaiji. Ocjenjuje da slovenake odbrambene snage tada nisu bile dovoljno sposobne da se odupru frontalnom napadu. Zahvalan je svima onima koji su na strani JNA sabotirali njeno pravo borbeno djelovanje. Ocjenjuje da je svako kod ljudstva JNA brzo opazio potpuno razoarenje i pad morala. U slovenakoj Teritorijalnoj odbrani bilo je obratno, branila je svoju zemlju i nezavisnost, na to je psiholoki bila pripremljena. JNA je potcjenjivala nau odlunost i nisu raunali da emo se suprotstaviti. Tu je iznenaenje i demoralizacija.

70

O nacionalnim armijama i paravojnim formacijama Potoar pie (str. 186): U republikim rukovodstvima se nije razmiljalo o uvoenju nacionalne armije i paravojnih formacija. Teritorijalna odbrana se razvijala u sastavu odbrambenog sistema Jugoslavije. O odnosu Ljubiia, Mamule i Kadijevia prema Teritorijalnoj odbrani biljei: Kod Ljubiia je bilo nekakve ljubomore u vezi sa uspjenim razvojem Teritorijalne odbrane, a dolaskom Mamule i Kadijevia je armijski vrh poeo raditi na smanjivanju samostalnosti Teritorijalne odbrane. Pokuaj neutralizacije Teritorijalne odbrane, posebno kod oduzimanja oruja je bio prikriven reorganizacijom same JNA. U cjelini, reorganizacija JNA je snano smanjila uticaj TO. Rasformiranje armija, uvoenje korpusa nije bilo strateka ni organizacijska potreba. To je napravljeno planski da bi razbili raniji sistem u kojem je svaka republika imala nekakvu svoju vojsku. Slovenaki generali su bili odluno protiv reorganizacije. O tome su raspravljali sa Kadijeviem. Razumjeli smo je kao potpunu reviziju sistema optenarodne odbrane. Slovenako rukovodstvo i Popit, kao lan Predsjednitva Slovenije, se tome neposredno opirao. O odgovornosti Mamule, Kadijevia i Adia, Potoar pie: Najmanje, to je sigurno, je osuda naroda. Te su osude gore od osuda pred sudom, kada te odbaci vlastiti narod. Mamula, Kadijevi i Adi su bili obini zagrienici. Po svemu sudei, postavljali su se iznad Predsjednitva drave (Potoar, str. 196) O tri strategije oruane borbe Potoar konstatuje: U prvom izdanju (1976) uloga oruanih snaga opredjeljena je samo za sluaj spoljne agresije, a po mojem odlasku (1983), izalo je drugo izdanje strategije - u kojoj je JNA opredeljena za borbu protiv spoljnjeg napadaa, a Teritorijalna odbrana alternativno i za odravanje javnog reda i mira, po ukazu dravnog Predsjednitva. U treem izdanju (1987), u cjelom poglavlju JNA i oruane snage u cjelini opredeljuju se za upotrebu i u kriznim situacijama, to znai u unutranjem ivotu zemlje. Potoar na kraju izvodi zakljuak: Tu evoluciju uloge oruanih snaga su izveli oni kojima je smetala Teritorijalna odbrana i koncept optenarodne odbrane, pa su to eljeli u cjelini podrediti samom armijskom vrhu (Potoar, str. 198) U nastavku svojih kazivanja, Potoar se vraa na mali-veliki rat u Sloveniji, i sa nekoliko sljedeih konstatacija: JNA nije bila vojniki poraena, nego je doivela moralni rastroj i nacionalno raslojavanje. Strateki je doslovce iznenaena. Teritorijalna odbrana se branila i to joj je davalo moralnu snagu, JNA je napadala neto na ta nije imala pravo, a niti je bila struno i politiki pripremljena. Neki kadrovi u JNA su djelovali defanzivno. Za Kadijevievu knjigu Potoar kae: Iz knjige se vidi da je JNA imala u planu zauzimanje Slovenije. Kuan i Drnovek su odigrali neprocjenjivu ulogu, jer su trezno ocjenili poloaj, uspjeno umirili armijski vrh da nije realizovao pakleni plan. Teritorijalnoj odbrani i miliciji Slovenije odaje puno priznanje za odluan otpor. JNA je iz Slovenije odlazila tri mjeseca (od 26. juna do 26. oktobra 1991) i otila je sporazumno, planski i pod meunarodnom kontrolom (Potoar, str. 200) Na kraju svog kazivanja, Potoar je jo napisao: Najvanije je da se konflikt s JNA za Sloveniju zavrio bez teih rtava i posljedica. I jo jedan za Potoara vaan podatak: Tito je bio da 25% regruta slui u republikama, Ljubii je to smanjio na 15%, Mamula na 9%, a Kadijevi je htio na 0%.

71 U armijski vrh su se posljednjih nekoliko godina popeli novi, ambiciozni, nezreli i premalo osposobljeni ljudi. Armijski vrh nije shvatao promjene u dravi, a morali su se prilagoavati. Da su ili tim putem, mogli su lako spreiti jugoslovensku dramu i zato armijski vrh snosi za sadanje stanje veliku odgovornost, mada je glavni krivac srpsko vo stvo sa Slobodanom Miloeviem na elu, a Franjo Tu man ima veliki dio odgovornosti, jer nije smio tako postupati sa Srbima u Hrvatskoj. Potoar kae: Na sva naa upozorenja JNA je odgovarala cinino i da promjene naopako razumijemo. Besramnost Kadijevia se otkrila u aljenju to JNA nije bombardovala Sloveniju i bacila je na koljena. Kad je saznao da je Kadijevi predvien za ministra odbrane, kae: Izrazio sam rezervu, jer on nije imao karakterne osobine za to mjesto. To isto miljenje sam imao i o B. Mamuli.

NAELNIK KABINETA VELJKA KADIJEVI A GENERAL DR VUK OBRADOVI O VOJNOJ AKCIJI JNA U SLOVENIJI (Danas, juna 1997 ekskluzivno)
Predloio sam da se uputi sledee pismo Predsednitvu SFRJ, Predsedniku Saveznog izvrnog vea, Predsedniku Predsednitva Republike Slovenije, Predsedniku vlade Republike Slovenije: tab Vrhovne komande oruanih snaga SFRJ saznao je preko sredstava javnog informisanja da je rukovodstvo Republike Slovenije odbacilo zahtev taba od 29. juna 1991. godine, iji je osnovni smisao bio u obezbeivanju bezuslovnog prekida vatre i stvaranju elementarnih uslova za ivot i rad jedinica Jugoslovenske narodne armije na teritoriji Republike Slovenije. Razmatrajui nastalu situaciju i mogue posledice tog krajnje nerazumnog ina, tab Vrhovne komande je odluio: 1. Da jedinice Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdune odbrane odmah izvre masovni avioudar po ciljevima na teritoriji Republike Slovenije koji imaju vojni karakter, s osnovnim ciljem da se umanje mogunosti daljih beskrupuloznih i podmuklih napada na jedinice Jugoslovenske narodne armije. 2. Da se, ukoliko se i posle toga nastavi sa napadima na jedinice Jugoslovenske narodne armije, izvri masovni avio-udar po vitalnim institucijama Republike Slovenije, ukljuujui i objekte koje koristi rukovodstvo Republike Slovenije. 3. Da se, ukoliko se i posle toga ne prihvate zahtevi taba Vrhovne komande od 29. juna 1991. godine, u odreenim vremenskim intervalima nastavi sa avio-udarima po vojnim i drugim ciljevima od posebnog znaaja za Republiku Sloveniju. 4. Da se pripreme i na podruje Republike Slovenije upute pojaanja kopnenih snaga radi pruanja pomo i blokiranim i ugroenim jedinicama Jugoslovenske narodne armije. tab Vrhovne komande oruanih snaga predoava rukovodstvu Republike Slovenije da e na svaki eventualni in odmazde prema zarobljenim i drugim pripadnicima Jugoslovenske narodne armije uzvratiti rigoroznim vojnim i drugim merama slinog karaktera. O ovome e tab Vrhovne komande oruanih snaga obavestiti i domau i stranu javnost s uverenjem da e se predviene mere shvatiti kao in iji je iskljuivi cilj da se zatite ugroeni ivoti ljudi i

72 vinovnici besomunih napada na JNA primoraju na prekid vatre na kome insistira ne samo jugoslovenska ve i evropska i svetska javnost. Naelnik taba Vrhovne komande oruanih snaga SFRJ Savezni sekretar za narodnu odbranu General armije Veljko Kadijevi

Moj gornji predlog nije prihvaen ali je 2. jula 1991. godine Armija preduzela odlunu akciju u Sloveniji. Prema svim informacijama kojima smo raspolagali, slovenako rukovodstvo je, prvi put suoeno s odlunim dejstvom JNA, bilo na putu da prihvati kapitulaciju. Trebalo je samo nastaviti jo sat-dva sa efikasnim udarima. Oekujui taj uveliko nagoveteni trenutak (pojedinci u slovenakom rukovodstvu su govorili: ta e nam samostalnost Slovenije ako nam Ljubljana bude poruena), svi u Kabinetu saveznog sekretara za narodnu odbranu bili smo na nogama. U kancelariji Kadijevievog sekretara i autanta naao se i penzionisani general Perica Vueti. Sav ozaren, prosto je poskakivao i molio: Samo nastavite, nastavite, ne verujte njihovim obeanjima i molbama! Mene je upravo tada iz Zagreba pozvao general Ciril Zabret, ondanji zamenik komandanta Pete vojne oblasti generala Konrada Koleka. Sav uspanien i bitno povienim tonom, prosto urliui, traio je da se odmah prestane sa avioudarima. Neprekidno je ponavljao: ta to radite, jeste li ludi? A na moje pitanje: Zato Slovenci tako postupaju prema pripadnicima JNA i zato nas napadaju?, odgovorio je da su oni spremni da odmah prestanu sa napadima. Bio je to muan razgovor dvojice dotadanjih kolega ije su razlike u gledanjima na dogaaje tog dana nedvosmisleno ukazivale i na neizleivo produbljivanje raskola u tadanjem armijskom kadru. Na alost, general Kadijevi je podlegao pritiscima amerikog ambasadora Vorena Zimermana, predsednika Saveznog izvrnog vea Ante Markovia i drugih koji su toga dana sa njim razgovarali. Prihvatio je ponueno primirje i tako dozvolio da Armija jo jednom bude prevarena. U nastavku, objavljujem izjavu koju je general Adi dao 2. jula 1991. godine i u ijoj sam pripremi neposredno uestvovao. inim to jer je izjava izraavala stanovite najveeg dela oficirskog kadra koje je, na nesreu, bilo iznevereno: Graani Jugoslavije, asni ljudi i patrioti, obraam vam se u ovim izuzetno tekim i dramatinim trenucima za nau zemlju sa namerom da prenesem nekoliko ocena i poruka taba Vrhovne komande. Svima je poznato na kakav su zadatak jedinice JNA krenule pre nekoliko dana u Sloveniji. U skladu sa Ustavom i odlukama najviih organa vlasti ove zemlje, poli smo da uspostavimo, politikom svrenog ina i jednostranim postupcima, narueni reim na granici Jugoslavije. Tako ogranieni cilj i zadatak, i pored mnogobrojnih prepreka i otpora, izvrili smo za neto vie od 24 sata. Odmah nakon toga javno smo saoptili da prekidamo pokrete. To je rukovodstvo Slovenije iskoristilo, prekrilo dogovoreni prekid vatre i sa 36.000 naoruanih ljudi krenulo u sveopte, besomune i najprljavije napade na sve to je nosilo uniformu i oznake JNA i to ima bilo kakve veze sa njom. Niko u Armiji nije mogao da shvati da se sukobljava sa onima koji Jugoslaviju i Jugoslovensku narodnu armiju mrze iz dna due. Decenijama vaspitavani u duhu jugoslovenstva, nismo mogli da poverujemo da se toliko zla i mrnje moe skupiti na jednom mestu i ispoljiti u takvim oblicima. Podmukli su i bezobzirni. Postupaju na najbrutalniji nain. Ne tede nikoga, pa ak ni maloletnu decu, ene i svoje dojueranje susede.

73 Rukovodstvo Slovenije sluilo se i slui najgnusnijim trikovima i prevarama. Istovremeno su nam savezne vlasti pravile stalne smetnje traei da se pregovara dok oni svim sredstvima napadaju. Bilo je izdaje u naim redovima, najvie meu Slovencima. I to ne male izdaje. Pojedinci su predavali ak i cele jedinice. Prieljkivali su ponavljanje 1941. godine. Pale su i mnoge rtve. tab Vrhovne komande i svi pripadnici Armije duboko ale za svojim poginulim drugovima i dele bol njihovih najbliih. Snano nas peku rane naih saboraca. Nosim i lino tragino iskustvo o tome ta znai gubitak najmilijih. Na alost, nama je nametnut rat za odbranu zemlje. Prema tome, mi smo rat morali prihvatiti, jer alternativa predaja i izdaja za nas ne postoji. Poto svaki rat trai rtve, one su i u ovom neizbene. Trudiemo se da rat na koji smo primorani traje to krae. Teko smo ovo podneli, ali smo se oporavili i prilagodili. Nestale su mnoge iluzije. Izvrili smo nune kadrovske promene i okrepili svoje snage. Na nove napade danas smo uzvratili estoko. inimo sve za zatitu ivota i dostojanstvo pripadnika JNA. Primoraemo protivnika da potuje prekid vatre i prestane sa arogantnim nastupanjem. Nai emo i one koji se sada skrivaju u svojim jazbinama. Podvalama i mrnjom se ne pobeuje. Ostvariemo kontrolu i stvari dovesti do kraja. Uskoro e se javnosti obratiti i naelnik taba Vrhovne komande general - armije Veljko Kadijevi. Koncept pisma iz 1991, objavljen est godina kasnije, dokument je koji svjedoi o tadanjim namjerama Veljka Kadijevia, upravo u duhu njegove pretnje: Slovenci, previe se igrate, sada emo vam pokazati! Logian je, naime, zakljuak da naelnik Kadijevievog kabineta general Vuk Obradovi poznaje te namjere te da, u skladu s njima a najvjerovatnije i po direktnom nalogu, pie koncept ovog pisma. Posao mu je utoliko laki to i sam razmilja u okvirima efove zamisli i opredjeljenja a to potvruje izraavaju i aljenje to jo sat-dva nije nastavljeno sa efikasnim udarima. Tee je povjerovati da je Obradovi koncept pisao po svom nahoenju, odnosno da je rije o njegovoj samostalnoj inicijativi. Stvar je suvie ozbiljna da se, podrazumjevajui pravila vojnike subordinacije, tako neto predlae bez prethodnog nareenja ili saglasnosti vieg po inu i funkciji. ak ako se imaju u vidu i kasnije objavljena zapaanja nekih uesnika u tadanjim aktivnostima taba Vrhovne komande da se Vuk Obradovi nije ponaao samo kao potinjeni ve i kao zastupnik stavova nekih spoljnih autoriteta. Nezavisno od toga, teko je, meutim, povjerovati Obradovievoj tvrdnji da je general Kadijevi podlegao pritiscima amerikog ambasadora Vorena Zimermana, predsednika Saveznog izvrnog vea Ante Markovia i drugih koji su toga dana s njim razgovarali. Da je njih uvaavao, ne bi se ni upustio u ratnu avanturu kojom je faktiki razbijena SFRJ. Presudilo je prvenstveno priklanjanje Miloevievom (i Jovievom) stavu da Sloveniju treba isklju iti i tako suziti front kako bi se pitanje Jugoslavije razrjeavalo na nivou srpskohrvatskih razgraniavanja, razraunavanja i pogodbi njihovih vrhovnika na raun treih. U prilog ovoj pretpostavci idu i Kadijevieve rijei: Neka Slovenija ide, ali Hrvatska i BiH ne mogu i to JNA nee dozvoliti. Kada ih je izgovorio, ve je bio otpisao Sloveniju, a u pogledu Hrvatske i BiH ispoljio je svoju poznatu samouvjerenost bez realnog pokria. Sve ove raunice, razumije se, bile su apsolutno pogrene i u odnosu na dravu, i u odnosu na JNA. Kao to bez bilo koje svoje federalne jedinice SFRJ vie nije bila SFRJ, tako je i JNA prestala da bude JNA im se, voljom svog vrha, opredjelila samo za jedan narod, jednu saveznu jedinicu (Srbija i Crna Gora su tada bile dva oka u istoj glavi), jednog nacionalnog politikog lidera; odbacivanjem jednog od ravnopravnih dijelova federacije, to je prestala da bude armija spremna i sposobna da brani interese do tada zajednike drave.

74

Ratom u Sloveniji propale su sve teorije da JNA brani granicu i ustavno ureenje SFRJ ZAKLJUNA RAZMATRANJA O RATU U SLOVENIJI
Iz analize dogaaja i rata u Sloveniji, moglo bi se izvui vie zakljuaka: Mada su prve oruane borbe poele u Hrvatskoj (srpsko-hrvatskim sporom i balvan revolucijom) 1990. direktnije vojno angaovanje JNA i sukob dvije strane (JNA i TO) poinje u Sloveniji juna 1991. i to neposredno poslije slovenake deklaracije o nezavisnosti. U ratnom sukobu na jednoj strani su se nale motomehanizovane jedinice JNA iz Hrvatske, jedinice JNA locirane u Sloveniji, avijacija JNA i snage SUP-a i carine iz federacije, a na drugoj strani, snage TO Slovenije, milicija Slovenije i unutranji otpor Slovenaca koji su bili u jedinicama JNA. Bilo je pokuaja i mjera meunarodnih snaga i domaih akcija, koje su imale za cilj da ne doe do rata, ali oni nisu uspjeli. Teko je doi do podataka o pripremama za rat u Sloveniji. Rekonstrukcijom nekih dogaaja moglo bi se zakljuiti da se maja 1990. godine JNA sprema da sprei procese razdruivanja i da je ofanzivno usmjerena. Sa vojno-strunog aspekta izgleda da je prvi cilj JNA bio dosti i liniju Maribor, Celje, Vrhnika, Seana, a drugi cilj je bio desant na Trojane, Ljubljansku dolinu i Postojnska vrata, koji e omogu iti uvoenje drugog eelona i desante na granice. Za realizaciju ovih ciljeva, JNA angauje snage iz Hrvatske. Na pravcu Varadin-Maribor djelove 32. varadinskog korpusa, na pravcu Zagreb-Novo Mesto i Karlovac-Metljika djelove 10. zagrebakog korpusa, a na pravcu Gorski Kotar-Koevje i Rijeka i Ilirska Bistrica-Seana djelove 13. rijekog korpusa. Prema nekim izvorima, bile su predviene i snage Vojno-pomorskog sektora Pula ka Kopru, II eelon i rezerva (dva bataljona vazdunodesantne peadije) i snage avijacije za podrku kopnenim jedinicama i za bombardovanje Nanosa, Krvavca, Boa, Kuma, atea i Dravograda (TV i radio sistemi). Pored snaga iz V vojne oblasti angaovano je jo 461 milicioner iz brigade saveznog SUP-a i 272 savezna carinika, tj. ukupno 2.722 ljudi. Angaovano je oko 15% potencijala RV i PVO iz 5. VAK-a. (Ove podatke biljei pukovnik dr Vaso Predojevi, tada u Komandi 5. VO). JNA je prela hrvatsko-slovenaku granicu, htjela je da uspostavi kontrolu granice prema Austriji i Italiji, da odsjee Sloveniju, da uzme aerodrome i uspostavi status kvo. TO Slovenije je planirala da zajedno sa milicijom ostane na granici, blokira puteve prema graninim prelazima i gradovima, da sprei nadirue kolone, blokira jedinice JNA u garnizonima u unutranjosti Slovenije, a potom, da u ovoj fazi povede pregovore da JNA napusti teritoriju Slovenije. Vie je faktora koji su uticali da G promjeni odluku, a prvi je poraz koji su doivjeli. Kada JNA nije uspjelo da realizuje svoj cilj, onda su se nametnule dvije mogunosti - pregovori i spasavanje jedinica ili produetak sukoba, rtvujui jedinice u garnizonima prije dolaska pojaanja. U stvari, dolo je do strategijske paralize u armijskom vrhu kada Generaltab JNA mjenja svoje inicijalne ciljeve i zadovoljava se s onim to se da sauvati. Izgleda da je

75 Generaltab bio iznenaen otporom i nainom otpora, a bio je ubjeen da e zatvaranjem granice i demonstracijom vojne sile mo i pokoriti Sloveniju. Ovako planirana i realizovana operacija je, sa stanovita tehnologije izvoenja, velika improvizacija, a neuspjeh se kasnije opravdavao uzdravanjem od upotrebe teke tehnike, pomanjkanjem logistike podrke i drugim pokuajima opravdavanja sopstvenih greaka. Jedinice JNA orijentisane prema Kozini nosile su naziv Savezna Federalna Republika Jugoslavija ime je zamjenjen naziv Socijalistika (general ad u listu Nacional 19.3.1998). Politiki, ovaj desetodnevni rat je nastavak tvrdog insistiranja da se Slovenija istjera iz Jugoslavije, raunajui i na to da e Slovenci to iskoristiti za razdruivanje. Armijski vrh ili njegov dio rtvuje i dio jedinica JNA iz Hrvatske za taj cilj, za kompromitovanje SIV-a, za obaranje Kuana i nove vlade, za stvaranje povoljnijih uslova za nastavak rata u Hrvatskoj i Bosni. Ratom u Sloveniji JNA se potukla sa TO, milicijom i naoruanim graanima Slovenije, koji su u koncepciji optenarodne odbrane i drutvene samozatite bili saveznici i dio oruanih snaga SFRJ. Kakva tragedija, kakvo infantilno ponaanje dela armijskog vrha! Po mnogim informacijama, JNA se kolebala oko napada na Sloveniju. Bila je u vlastitom procjepu. Logika vojnog vrha se izgleda svodila na to sa Slovenijom konflikt (mali rat). U redu je ako se to dobro zavri i rjei brzom akcijom, ali se rat irih razmjera ne isplati, jer Slovenija u cjeloj strategiji prestaje da bude prvi cilj JNA, ve su to Hrvatska i Bosna, tj. krajevi sa mjeanim stanovnitvom. I im je pruen otpor, pala je odluka o povlaenju. Upad u Sloveniju predstavlja povredu hrvatsko-slovenake granice, a povlaenje JNA iz Slovenije je de facto promjena spoljnih granica SFRJ, a kada je do takvih povreda granice dolo, onda su i sve druge granice nazvane administrativnim i postale nesigurne. I dok su snage JNA i cjela operacija improvizovane, TO Slovenije i milicija, mada manje po obimu, nisu bile zanemarljive. Struktura, raspored i volja za otporom bili su takvi da brza pobjeda napadaa, za 7-8 dana, nije bila realno mogua. im je JNA napala, postala je cilj sama sebi i sa veoma ranjivom infrastrukturom. Nije mogla realizovati ciljeve, a bojala se, opravdano, i partizanskog rata, do ega bi dolo i da je napala sa veim snagama i pokrila vei deo Slovenije. Meunarodni faktor i sada i u drugoj prilici, bio bi na strani Slovenije. Jedinice JNA koje su dolazile iz Hrvatske i one u Sloveniji, bile su vienacionalne i kao takve su se po unutranjoj logici morale raspasti u prvim konfliktima, to se i dogodilo. JNA naputaju Slovenci, a onda i drugi i tako ona gubi jugoslovenski karakter. Ratom u Sloveniji propale su sve teorije da JNA brani granice i ustavno ureenje SFRJ. Ovim ratom Predsjednitvo SFRJ, kao Vrhovna komanda, SIV kao vlada, i SSNO kao tab Vrhovne komande su izgubili stvarni i svaki smisao. Poslije avanturistikog pohoda armijskom vrhu izgleda da je postalo jasno da je Predsjednitvo SFRJ paralizovano, da reafirmacija SK PJ nije mogua, da mobilizacija ne uspjeva, da ne mogu zavesti sami vanredno stanje, jer to nije htjelo ni srpsko ni crnogorsko rukovodstvo, pa se zbog svega toga odluio na povlaenje, a JNA po inje da igra novu izmjenjenu ulogu, to e pokazati rat u Hrvatskoj i BiH. Napad na austrijske konjuare i lakeje i alpske Hrvate je propao, ali je okirao veinu javnosti u Jugoslaviji i veliki broj vojnika i starjeina JNA, pogotovo kad su

76 vidjeli da nisu napadnuti iz Austrije i Italije, kako je nekima reeno. okirana je i meunarodna javnost. U desetodnevnom ratu, prema izvjetaju Crvenog krsta Slovenije, ivote je izgubilo 65 ljudi - od toga 37 pripadnika JNA, 12 pripadnika TO i milicije, 6 civila i 10 stranaca. Ranjenih je bilo 330 - 146 iz JNA, 116 iz TO i 28 iz milicije. Zarobljenih je bilo 3.230 pripadnika JNA i Savezne policije. Ovo su do sada jedini prebrojani i javno objavljeni gubici u cjelom besmislenom ratu-ratovima. JNA u Sloveniji formalno nije bila okupatorska, ali je poetni plan bio paklen. To se vidi iz Kadijevieve knjige, a najvei bezobrazluk se otkriva u alosti to JNA nije tukla Sloveniju i spustila je na koljena. Armijski vrh nije vodio rauna o nekoliko znaajnih injenica - o nacionalnoj samosvijesti homogenog stanovnitva, o odlunosti veine politikih stranaka kada je u pitanju nacionalni i strategijski cilj, o injenici da Slovenija nije imala konflikata sa etiri susjeda (Italija, Austrija, Maarska i Hrvatska) i da je poslije razoruanja veeg dela TO Slovenije poelo obrazovanje novih jedinica TO na bazi prostorne strukture TO, o sauvanoj i dobro organizovanoj miliciji, u kojoj je ak oko desetak procenata bilo neslovenaca. Za predstojei oruani sukob bilo je pripremljeno preko 15.000 pripadnika TO, preko 8.000 milicije, a u rezervi preko 20.000 iz TO, 2.000 iz milicije i 5.000 lovaca. Nije se vodilo rauna o tome da je moralna pripremljenost JNA bila slabija od moralne pripremljenosti slovenake TO i milicije. Poraz u Sloveniji jo vie je zaotrio svakodnevne sukobe nepomirljivih politikih struktura, nastalih poslije izbornih pobjeda DEMOS-a, HDZ-a, SDA-e i SPS. JNA je, svojim isklju ivim opredjeljenjem za makar krnji federalizam i monolitni centralizam, odbacila pacifikatorsku i posredniku ulogu, pa je preuzela na sebe jo neposredniju kontraproduktivnu ulogu, postavi bezrezervni nosilac militantnog velikosrpskog unitarizma. Upravo zbog toga, tab Vrhovne komande se ne miri sa surovim vojnim, politikim i strategijskim porazom, pa e i dalje ostati vjeran odbrani tekovina AVNOJ-a, oko kojih ne moe biti pogaanja (Dokumenta za 9. konferenciju organizacije SKJ u JNA). Zato e ista komanda donijeti odluku o povlaenju snaga iz Slovenije i izvriti pregrupisavanje trupa u Hrvatskoj i BiH na srpske teritorije (Miroslav Hadi, nd). Zato se i gdje se povukla JNA iz Slovenije? Za to ima vie razloga. Nije oekivala takav otpor i razvoj dogaaja, velik broj vojnika i starjeina se predao, a nemiri u Hrvatskoj i Bosni su se poveavali, pa se tako irio front njenog angaovanja. I Kadijevi pie o tome da za sve to nema ljudi - ive sile. Djelovi - osnovne snage JNA, povuene su: tab i pritapske jedinice 14. korpusa u Doboj, djelovi 1. tenkovske brigade i PVO brigade u Banja Luku, djelovi planinske brigade u Pljevlja, motorizovana brigada iz Postojne u Derventu i Doboj, tab 31. korpusa u Tuzlu, PT brigada iz Ptuja u Erdut, motorizovana brigada iz Maribora u Valjevo. Povlaenje je protumaeno kao premjetaj i taktiki potez, kako bi se dobilo na vremenu i smanjili gubici. Povlaenje je poelo poslije Brionske deklaracije (7. jula 1991), a zavreno je 15. oktobra 1991. iz Kopra. U Bosni su i nestala oba korpusa - (14 i 31). Odlazak JNA iz Slovenije sa manje rtava i posebno iz Makedonije (kasnije), pokazuje da je bilo mogue i nevojniko rjeavanje problema, ak i ako ima konflikata.

77 Do ovog rata Slovenija je zastupala konfederalnu ideju, a poslije, separacija uz mir postaje dominirajua ne samo u Sloveniji, ve i u Hrvatskoj. Dakle, 1990. godina je bila godina u kojoj je nastupio momenat da se Jugoslavija brzo reorganizuje u organizaciju suverenih republika. Srbija je odbila taj predlog, a SAD i EZ su pogreile to to nisu vre podrale. Prije ovog rata, slovenaki interes nije bio da JNA ode iz Slovenije. Prvi interes je bio suverena i samostalna drava u okviru konfederalne Jugoslavije. Slovenija je bila potcjenjena od aktuelne jugoslovenske vojne i dravne srpske politike. Oekivali su da e Slovenci pristati na svako rjeenje. Potcjenili su Kuana i Stanovnika, Drnoveka i druge tadanje lidere, uprkos njihovoj fleksibilnosti i smislu za saradnju. Poetne pregovore za prekid borbi iz Federacije vode A. Markovi i generali Stane Brovet i Mio ui. Nema nikog iz Predsjednitva SFRJ, ni V. Kadijevia ni B. Adia. Poto ne ide sve po planu, 29. juna Kadijevi trai kapitulaciju, a 30. juna A. Markovi izjavljuje da nema uticaja na Kadijevia i Graanina i priznaje da je JNA dobila formalno pokrie za rat u Sloveniji. Meunarodni pritisak na obe strane je jak i 7. jula 1991. Mesi, Jovi, Markovi, Lonar i Kosti, a iz VK samo Brovet, s jedne strane, a Kuan, Rupel, Buar i Peterle, s druge strane, potpisuju Brionski sporazum. Od meunarodnog faktora tu je Van den Bruk. Sporazum je verificirala Skuptina Slovenije. Slovenija se relativno dugo psiholoki pripremala za razlaz. Poto je vidjela i ocjenila ta se sprema, i sa tog stanovita, bila je u najpovoljnijem poloaju. Ali, Jugoslavija se nije raspala samo zbog Slovenije i pored razlika i suprotnosti. Jugoslaviju, ak, nije razorio ni pad sistema. Jugoslaviju su razruili revanistiki nacionalizmi, od kojih su srpski i hrvatski bili najagresivniji. U politikom smislu, demontaa SFRJ poinje onog asa kad je reeno da svi Srbi treba da ive u jednoj dravi. injenica je da je za razreavanje jugoslavenske krize nuena konfederacija, najpre od Slovenije i Makedonije, pa i od Hrvata. To je odbio Slobodan Miloevi, govorei ak da je ta ponuda lana. Da su Srbi to prihvatili, ne bi dolo do rata ratova. Da nije bilo Tu manovog projekta - najprije ignorisanja Srba u Hrvatskoj - izbacivanja iz Ustava, teorije o manjini itd, moda bi katastrofa bila izbjegnuta ili bar smanjena. Zato e Srbi i dalje optuivati Sloveniju i Hrvatsku zbog tzv. secesije, tvrdei da su one uzrok ratu. A Slovenci su postavljali pitanje zato poetna agresija JNA a faktiki agresija srpske vojske nije odmah shvaena kao prava agresija. Poslije toga, osuuju se i Muslimani za raspad SFRJ. Po svemu sudei, Miloevi je raunao da e, ostane li Bosna u Jugoslaviji, ostati i Makedonija, a u toj varijanti Hrvatska bi bila stavljena pred svren in. Kada je propala ta kombinacija (raunica), sav bijes stutio se na Bosnu. Zar je onda mogue pronai i rije opravdanja za usvojenu iroku matricu specijalnog rata, usmjerenu prema kolektivnom unutranjem neprijatelju - bivim bratskim narodima? Plansko i uporno negativno oslikavanje prolosti i budunosti Slovenaca, Hrvata i Muslimana, sa kojima je srpski narod imao uglavnom negativna, najee tragina iskustva (Politika, 13. decembra 1991), artikulisalo je, s jedne, medijski rasprostranjeno miljenje o satanskim (Slovenci, Hrvati, Muslimani i Albanci), i sa druge strane, o nebeskim narodima (Srbima i Crnogorcima). Na udaru satanizacije i obezvreivanja i prolosti i sadanjosti naroda

78 nesrpske koalicije, nale su se sve njihove vrijednosti, posebno narodnooslobodilaki rat i odluke AVNOJ-a. Slovenija je u ovom ratu djelovala organizovano, a njena TO i milicija su djelovale vjeto. Slovenaki informativni rat je pobjedio, tenkovi JNA su bili bez dovoljne zatite, a blokirani garnizoni u Sloveniji se nisu koristili ili su bili tako blokirani da ne mogu biti koriteni. U Sloveniji se esto traio odgovor na pitanje zato je JNA 1991. godine ruila barikade u Sloveniji, a to nije inila sa barikadama oko Knina godinu dana ranije. Veina graana Slovenije, ukljuuju i i preko 100.000 neslovenaca koji u njoj ive, radovala se konanom raspletu, a isto tako, to je doivljeno kao bolan rastanak federalne vojske i TO Slovenije, koje su dobro saradivale skoro 50 godina i inile dve komponente oruanih snaga SFRJ. To to se vladalo vazdunim prostorom i morem nije nita znailo za takav poduhvat. Ni za ovaj rat, a ni za druge ratove, operativna osnovica nije bila sreena (sukobi u Hrvatskoj, priprema Hrvata protiv JNA, nespremnost naroda da ratuju jedni protiv drugih itd). Bila je to bruka za vojskovoe, pa onda i JNA, sa vojnog stanovita, zato to je rat u Sloveniji voen na principu blickrige, to je voen u krivo vrijeme, na krivom mjestu i na krivi nain. JNA nije dobila udarac samo od TO Slovenije, ve i od srpskih majki u zagrebakom Domu JNA, gdje je general . Avramovi izloen psovkama i otrim zahtjevima da im vrati djecu. Da li se htjelo zavoenje vojne uprave? Pitanje trai odgovor! Napad na Sloveniju je vie doprineo njenom osamostaljenju i meunarodnom priznanju, nego to je Slovenija to, u prvo vrijeme, i traila. Neuspjeh je logina posljedica takvog ratovanja, a traenje uzroka u nacionalno nepouzdanim kadrovima je tanak argument. Stavovi XI kongresa SK Slovenije - (nije prihvatljiva zamisao o Jugoslaviji kao proirenoj Srbiji, nunost politikog pluralizma, zato nas optuuju za kontrarevoluciju?, Evropa zdaj, protiv nametanja vanrednog stanja i logike antibirokratske revolucije, ideja demokratskog socijalizma itd.) nisu uzimani u obzir. Nije se imala u vidu ni injenica da je Slovenija istorijski, objektivno, bila vie okrenuta ka Zapadu, ali i da je puno uinila za stvaranje Kraljevine Jugoslavije i naroito Socijalistike Federativne Jugoslavije od 1941. do 1991. Pojava nekih novih politikih lidera desne orijentacije (Punik, Buar, Jana i drugi) i rezultati prvih izbora u Sloveniji 1990. - DEMOS-ova privremena minimalna pobjeda za slovenaki parlament - nije ozbiljno shvaena. ta vie, novopojavljeni lideri su manje napadani od ranijih - lijeve orijentacije (Kuana, Drnoveka, Ribiia, Stanovnika i dr). Dogaaji su pokazali da Slovenija nije ono to iskazuju njeni lideri, naroito ne oni poput Punika, Jane, Peterlea i njima slinih. Ni Hrvatska nije ono to govore Tu man, Vukojevi, eks i dr. Kao to ni Srbija nije S. Miloevi, V. Drakovi, eelj i slini. Ni Bosna nije Izetbegovi, Karadi. Boban... Nepriznavanje ili zakanjeno priznavanje nekih drutvenih realnosti dovelo je JNA, ne uvjek njenom grekom, u poloaj da se koleba, stoji na mjestu i da se armijski vrh, u odreenoj situaciji, osloni na pogrenu stranu. Svjedok sam da je u Sloveniji NOR 1941-1945. i danas potovan, da se njeguju, potuju i slave tradicije najsvjetlije stranice slovenake istorije uope i posebno sa vojnog aspekta kada su u antifaistikom ratu stvoreni, u vrlo tekim uslovima, NOV i PO Slovenije pod glavnim tabom, korpusima, divizijama i brigadama, ija se ratna obiljeja sreu i dananjih dana na prostorima diljem republike Slovenije.

79 Slovenaki komunisti su cjenili da se progres i njihova vodea uloga moraju temeljiti na osvajanju novih vrijednosti, to je dobro, a moda su prenaglaeno polazili od svojih, slovenakih uslova. Polazili su od toga da je Slovenija razvijenija od drugih dijelova zemlje i da se na toj injenici kod njih razvilo trojako javno miljenje o poziciji Slovenije u Jugoslaviji. Po jednim, Slovenija bi najbolje materijalno prolazila ako bi bila samostalna drava; po drugima, ako ne bi uspjela izboriti dravnu samostalnost da bi onda bilo poeljno da Slovenija bude konfederalna drava, jer joj i to obezbeuje visok stepen samostalnosti, i po treim, da je za Sloveniju najbolje da bude u jugoslovenskoj federaciji, ali da federacija bude moderno ureena, po mjeri najrazvijenije Slovenije. Ovaj trei stav slovenakih komunista e u procesu odbrane od velikosrpskog hegemonizma evoluirati u zalaganje za konfederaciju, ime se elelo da se pored ekonomskih prednosti, dobije i ustavno-zatitna funkcija od bilo kog i bilo ijeg hegemonizma. Zato armijski vrh JNA nije uzimao u obzir bar jedno od tri javna miljenja o poziciji Slovenije u Jugoslaviji? JNA nije smjela da sa Slovenijom zarati ak ni u sluaju da su Slovenci prihvatili secesiju pod geslom: Neemo s Jugoslavijom. Rat koji su odabrali Srbija i JNA odluio je, jednostavno reeno, da je za Slovence Jugoslavija ostala istorijska prolost. Zato je JNA negirala plebiscitnu volju Slovenaca? Zato su zaboravili ulogu Slovenije u narodnooslobodilakom ratu 1941-1945? Zato su zaboravili da je istog dana kada je Hitler posjetio Maribor, osnovana Osvobodilna fronta (28. aprila 1941)? Da li rat u Sloveniji treba nazvati velikim ili malim, nije vano, ali se zna da je bio besmislen, i po redu - druga drama u raspadu SFRJ. JNA je precjenila vlastite mogunosti, zbog pogrene procjene nisu oekivali otpor, a to znai potcjenili su narod. Tada se armijski vrh istrgao ispod kakve-takve civilne kontrole Predsjednitva, SIV-a i Skuptine. To je izrazit primjer vojnike prepotencije koja se nije pokazala samo ovdje. Slovenci su pregovarali sa SSNO-om 28. juna 1991. (Kuan i Brovet), prije dolaska Evropske pregovarake trojke u Zagreb, a Bavar i Jana razgovarali su sa Andrijom Raetom o tehnikoj realizaciji primirja. Stipe Mesi, novi predsjedavajui SFRJ, zahtjeva vraanje jedinica JNA u kasarne i nareuje istragu o odgovornosti vojnog vrha. General Raeta izjavljuje da priznaje Mesia kao vrhovnog komandanta oruanih snaga. U isto vrijeme, Franjo Tuman smjenjuje Martina pegelja i 3. jula 1991. imenuje Dodana za ministra vojske. Na pitanje: Zato Hrvati nisu zaustavljali kolone koje su ile u Sloveniju?, Dodan odgovara: Pa mi ve godinu dana ratujemo s etnicima, a Tu man se ograduje izjavom da on nita ne moe, bez obzira na hrvatsko-slovenaki sporazum o odbrani. ta se dogodilo sa organizacijom oruanih snaga, sa tradicijom jedinica iz NOB-a i kakvu sudbinu su doivjeli sjeverozapadno vojite i korpusi? Reorganizacijom JNA do 1990. godine rasformirana je komanda 9. armije u Ljubljani, koja je nosila tradicije 9. slovenakog korpusa. Ukinute su divizije, meu kojima i 14. proleterska divizija Boris Kidri. Formirana su dva korpusa, 14. u Ljubljani i 31. u Mariboru, i stavljeni pod komandu Zagreba. U toj reorganizaciji nisu zadrane ni numeracije 7. i 9. slovenakog korpusa iz NOR-a. Komandanti korpusa (etvorica) su po nacionalnosti Srbi. Ostaci 14. i 31. korpusa, poslije rata u Sloveniji, Brionskim dogovorom povueni su u Bosnu, istonu Slavoniju i Srbiju, gdje su vrlo brzo i definitivno nestali. U Sloveniji je ostala TO Slovenije, kasnije preimenovana u Slovenaku vojsku.

80 Pripisivanje krivice Sloveniji za rat ratove u Jugoslaviji je, najblae reeno, neosnovano. Rat u Sloveniji je predstavljao sveopti otpor slovenake odlunosti i jedinstva borake organizacije, spretnu kombinaciju oruanog otpora, politike volje, pregovaranja i meunarodnog pritiska, primjer otpora jedne male zemlje koja je odluila da brani svoju samostalnost. Tu je primjenjena koncepcija ONO, koju su dobro poznavali i zastupali slovenaki generali i politiari, pa zbog svega toga i sklopljenog primirja na Brionima tu nije dolo do rata kakav je nastavljen poslije Slovenije. ________________________

Neka Slovenija ide, ali Hrvatska i BiH ne moe i to JNA nee dozvoliti. Ako bi se to dogodilo, nas generale bi trebalo objesiti, jer nam nije uspjelo to spreiti.
(General Veljko Kadijevi, januara 1991.)

Klju opstanka ili unitenja druge Jugoslavije nalazio se u Hrvatskoj. To je i Miloevi znao. Slovenija u njegovim planovima nije bila geostrateki interesantna, ali je zato bila nuna u homogenizaciji srpskog javnog mnjenja. Da bi destabilizovao Hrvatsku, Miloevi je morao da posvaa Srbe i Hrvate u Hrvatskoj i tako ih zajedno ubaci u ve napisani scenario.
(Publicista Predrag Tasi)

RAT U HRVATSKOJ (1990 1995) Vojnu intervenciju (rat) Srbije i JNA sve do Kupe smatram zaista samoubistvom Srbije i JNA
(General-pukovnik akademik dr Gojko Nikoli)

Nacionalizam je svojevrsna religija, to je jajace iz kojeg se izlegu ratovi.

Francuski knjievnik Gi de Mopasan

STANJE U HRVATSKOJ 1990. GODINE

Hrvatskoj je, suprotno istorijskom interesu i stepenu civilizacijske integracije u jugoslovensku zajednicu, nametnuto da traga za svojim interesom i mjestom - bilo u Jugoslaviji (federalnoj ili konfederalnoj), ili van nje (u samostalnoj dravi). Hrvatska je, sa oba svoja naroda, dovedena u vrlo teko stanje. Ponovo je dolo do snanih meunacionalnih tenzija. Najuoljiviji rezultati toga stanja bili su potiskivanje lijevih snaga vlasti u dravi i veini opina i dolazak na politiku scenu velikohrvatskog nacionalizma sa dr Franjom Tu manom na elu, odnosno velikosrpske ekspoziture sa Srpskom demokratskom strankom (SDS) i dr Jovanom Rakoviem na elu. Ono to im je obema zajedniko jesu antikomunizam, nacionalna isklju ivost i tenja da osvoje apsolutnu vlast u svom nacionu, a i ire. Porastom nacionalizma i revanistikog antikomunizma, kriza se sve vie zaotravala. To je dovelo do potiskivanja sa politike scene lijevih snaga, jer SKJ nije nalazio odgovore za razreavanje sve izraenije krize.

81 Na jugoslovenskoj politikoj sceni, 1987/88. pojavila su se tri koncepta u okviru Saveza komunista Jugoslavije. Prvi je bio jugoslovenski (po mjeri svih), drugi srbijanski (po mjeri najbrojnije nacije) i trei slovenaki (po mjeri najrazvijenije nacije). Na prvoj konferenciji SKJ 1987. delegati su usvojili program za izlazak iz krize u skladu sa zahtjevima vremena. Meutim, njegova realizacija u CK SKJ naila je na pritiske osporavanja, u prvom redu od protagonista srbijanskog koncepta. Tim pritiscima nije pruan dovoljan otpor od strane veine u SKJ, kao da se raunalo da e vrijeme urazumiti one koji se bore za nacionalne koncepte. Sukobi su jo vie uzdrmali zemlju, a naroito SK Jugoslavije, koji je prelazio u defanzivu. U poremeenim meunacionalnim odnosima i u uslovima sveukupne krize (ekonomske, politike, dravne i upravne) zapoela je reforma Ante Markovia, predsjednika Saveznog izvrnog vijea. Njegov program je poeo da ostvaruje dobre rezultate, a uspjehom na privrednom polju ostvaren je i politiki presti, koji je pobudio nadu u prosperitet. Ovim programom, zajedniki jugoslovenski interes i ideja nacionalne uzajamnosti ponovo su poeli preuzimati inicijativu, koja e, vjerovalo se, bez obzira to joj se odupiru separatistiki nacionalizmi i antikomunistiki revanizam, ipak pobijediti. Srbijansko - osmaki koncept (nazvan po osmoj sjednici CK SKS - imao je tri cilja: prvi je bio - urediti Jugoslaviju po sopstvenoj lidersko-hegemonistikoj mjeri; drugi, ako se prvi ne ostvari - stvoriti veliku ili proirenu Srbiju, i trei, ako se ni jedan od prva dva ne ostvare urediti Srbiju u postojeim ili proirenim okvirima na centralistikoj osnovi. Oslonac i podrka nisu traeni u pozitivnom nasljeu, ve u srpskom militantnom nacionalizmu, pravoslavnoj crkvi, nacionalnoj mitologiji i inteligenciji velikosrpske orijentacije. U politiko-akcionu realizaciju tog koncepta krenulo se homogenizacijom, podsticanjem nezadovoljstva zbog nepovoljno reenog ustavnog poloaja Srbije i terora albanskih nacionalista nad Srbima i Crnogorcima na Kosovu, uz pozive: Srbi na okup! Bilo je lako zapaliti mase u smislu: Oslobodimo se vazalstva, Krenimo u boj za povratak dostojanstva Srbije, jer su je svi poniavali i svi se protiv nje udruivali, naroito antisrpska koalicija. Na toj platformi nali su se i vodei komunisti i antikomunisti, dobronamjerni (i zavedeni), kao i revanistiki raspoloeni ljudi, poev od etnika, do ibeovaca i disidenata. Za spas Srbije nastupalo se i pod petokrakom i pod ocilima, i sa krstom, i sa slikama Njegoa, Vuka, starog i novog Voda, sa kokardama na ajkaama i ubarama. U takvom drutvu, za Tita i partizane bilo je sve manje mjesta, jer se na njih, direktno ili indirektno, upiralo prstom kao na krivce koji su Srbe doveli u poniavajui poloaj, radi ega treba sve urazumiti - i one u CK SKJ, i one preko Dunava sve do Triglava. U tom saoptavanju istine o Kosovu i Srbiji trebalo je da im poslue, kao produena ruka i ugroeni Srbi u zapadnim krajevima preko dijela boraca odseljenih i koncentrisanih, prije svega, u Beogradu i Vojvodini. Krenulo se na promjenu odnosa snaga u SKJ. S jedne strane, diskreditovani su oni politiari koji su se suprotstavljali plimi antibirokratske revolucije (nacionalistika homogenizacija kroz dogaanja naroda i mitinge) a, s druge, insistiralo se na vanrednom kongresu radi pretvaranja SKJ u ideoloku batinu, pomou koje e se ureivati SKJ i Jugoslavija. Rezultati tih agresivnih pohoda su poznati: dobijene su Vojvodina i Crna Gora, Kosovo je postalo jo tea rak-rana, oduprla se Makedonija, poljuljana je Bosna i Hercegovina, Hrvatska je, u velikoj mjeri, podijeljena na Hrvate i Srbe sa elnicima desne orijentacije, Slovenija, desna i lijeva, zaokupila se sobom i izolacijom, a ne vie konfederacijom. Doivjela je krah i sama svrha sazivanja 14. vanrednog kongresa SKJ, pa su Kongres i SKJ dovedeni do raspada, dok se inicijatori sazivanja Kongresa nastoje spasiti presvlaenjem u Socijalistiku partiju

82 Srbije. Atake antibirokratske revolucije protiv lijevih snaga u Sloveniji i Hrvatskoj, iskoristile su desne snage i preuzele vlast, i pored jake opozicije, pa stoga mogu biti zahvalni vostvu i efektima antibirokratske revolucije. Antibirokratska revolucija je uzdrmala i gurnula Jugoslaviju u ponor. Ali ne samo nju, ve i samu sebe. itav poduhvat pretvorio se u svoju suprotnost, pa se od bitke za Jugoslaviju dolo u poloaj da se spasava Srbija. U okviru ovakvog razvoja dogaaja, Hrvatska ima svoje specifinosti. Prije izbora 1990. godine, Savez komunista Hrvatske bio je pod pritiskom SK Srbije, preko javnih medija i srpskog nacionalizma u Hrvatskoj i van nje, s ciljem da SKH prihvati zahtjeve antibirokratske revolucije. SKH tome nije dao adekvatan otpor iz dva razloga: prvo, komunisti iz srpske sredine bili su blokirani srpskom privrenou i nisu pruali energian otpor ili su bili pasivni prema pritiscima iz Beograda, zato to ih se odmah proglaavalo izdajnicima srpskog naroda, i drugo, komunisti iz hrvatske sredine nisu smjeli pozvati na otpor hrvatski narod, jer bi se to, htjeli ne htjeli, preobratilo u nacionalistiku hemogenizaciju oba entiteta, lo bi vodilo u cjepanje SKH na hrvatsku i srpsku grupaciju. Tako je izgubljena inicijativa koju su zatim preuzele desne snage i pretvorile je od funkcije otpora u borbu za vlast. HDZ je pod vidom odbrane ugroenih hrvatskih interesa na parolu Srbi na okup, odgovorila sa hrvatska strojnica na hrvatsko rame, a SDS nastupa pod geslom odbrane ugroenih srpskih interesa u Hrvatskoj. Napad na SKH, homogenizacija oko HDZ i homogenizacija djela Srba oko SDS ili su na tetu ljevice u Hrvatskoj. SKH je zaao u proces sopstvenog prestrojavanja, da bi se izborio za odreene pozicije u nastupajuoj viestranakoj demokratizaciji Hrvatske, jer je ocijenio da je to bolje (i po cjenu gubitka vlasti), nego da to ini pod pritiskom i pod inicijativom desnih snaga. Da li je to bila najbolja odluka SKH - SKP? Mislim da nije bil konzervativna; inicirali su i davali ton viestranakim demokratskim procesima. Da to nijesu uinili, ti procesi bi, ipak, bili otvoreni, ali pod pritiskom, to bi za SKH bio dvostruk gubitak - izgubio bi legat nosioca demokratskih procesa, dobio bi peat konzervativizma i ubjedljivije izgubio vlast. Kad se ocjenjuju izborni rezultati iz 1990. ne moe se rei da je SKH izgubio, a HDZ dobio povjerenje birakog tijela. Realnije je rei (iako je HDZ dobio trenutanu vlast u Hrvatskoj), da SKH i druge ljeve snage nisu izgubile Hrvatsku, niti su HDZ i druge desne snage dobile Hrvatsku, jer je jedna treina birakog tijela ostala po strani i motrila na rasplet odnosa snaga. Na tetu komunista, najnegativniju ulogu imala je velikosrpska aktivnost u Hrvatskoj, jer je odvajala Srbe od SKH, ime je eljela da SKH pretvori u jednonacionalnu partiju i time slomi hrvatsko-srpsko zajednitvo, koje je jedino bilo i bie u stanju da slomi hrvatske i srpske snage desnice. Zbog toga se 1990. cijenilo da je u SKH - SDP najvanije sauvati i ojaati jedinstvo izmeu Hrvata i Srba (da ih se ne podijeli) i ono krilo u SKH koje se oslobaa prevazienog i tei novim vrijednostima. Poslije izbora bilo je jasno da e HDZ teiti da uvrsti svoju vlast i politiki presti da e kadrovski pokriti najvanije punktove vlasti i drutvenog uticaja. Neki su mislili da e joj biti najtee da suzbiju ekstremiste u svojim redovima (eks i dr), koji ele etniki istu Hrvatsku, ali ne samo pomou ustakih metoda istrebljivanja, ve stvaranjem klime line nesigurnosti za

83 sve nepoeljne, tako da oni sami ponu odlaziti - doktrinom tihog progona ili kosovizacije Hrvatske na civilizacijski nain. Neki su smatrali da e Tuman teiti da se oslobodi proustakog krila, ako ga ono ne preduhitri. HDZ je imala dosta i drugih problema, ali ih SKH - SDP ne moe (u punoj mjeri) koristiti, jer je optereen svojim problemima (unutranje frakcije, osipanje lanstva i poljuljano povjerenje kod dijela birakog tijela, naroito u nekim krajevima Hrvatske). Cijenilo se da u SKH (SDP) djeluju tri frakcije: Prva je prosrpska (sa Borislavom Mikeliem na elu) i podrana spolja. Ona tei da oko sebe i srpskih komunista okupi srpski narod u Hrvatskoj. Zbog toga se distancirala od Raanove reformske struje, a u borbi za pridobijanje Srba nala se u defanzivi u odnosu na SDS sa Rakoviem na elu. Moram rei da politikim ponaanjem Borislava Mikelia nisam bio iznenaen kad je formirao Socijalistiku partiju Hrvatske, ali sam bio iznenaen kada je kasnije otiao u Knin za predsjednika vlade. U svojim prvim potezima bio je podran od djela armijskog vrha. Druga frakcija je po sastavu i hrvatska i srpska, a djeluje u pozadini. Zna se da je na njenom elu Mika piljak i da on vue glavne poteze, ukljuujui i kolaboriranje sa srpskom frakcijom i opozicijom, ali i sa Tumanom. Nijesam iznenaen takvim ponaanjem piljaka i slinih. Treu, ili glavnu cjelinu (to nije frakcija) ine reformske snage SKH - SDP. Raan i njegovi istomiljenici ispoljavali su izvjesne rezerve prema dijelu borake mase Hrvatske koja ivi van republike, posebno u Beogradu i Vojvodini, jer se znatan dio iskazivao prema Hrvatskoj kao produena ruka velikosrpske politike. Cjenilo se da ne moe biti stabilne Hrvatske ni sa jednom strankom desne orijentacije, jer HDZ suava prava Srba, a SDS Hrvata. Izlaz je za Hrvatsku uvijek bio u stranci (partiji), tj. ljevici koja okuplja kao svoje - i Srbe i Hrvate i druge, jer samo takva politika snaga moe potisnuti svaku desnu opoziciju, kao to ih je uspjeno potisnula u ratu (ustae i etnike).

POLITIKA SDP (STRANKE DEMOKRATSKIH PROMJENA) HRVATSKE 1990. GODINE

U proglasu Stavovi i prijedlozi SDPH za razrjeenje politike krize definisana je politika SDP: S dubokom zabrinutou konstatiramo da napori SDP-a i drugih politikih snaga da se demokratski i miroljubivo rijei jugoslavenska dravna kriza ne daju rezultate. Kao i stihija doveli su nas na rub graanskog rata. To je, prije svega, rezultat one agresivne politike koja preureuje Jugoslaviju prema velikosrpskim interesima. Na djelu je ostvarivanje velikosrpske parole da svi Srbi treba da ive u jednoj dravi. Takva nedemokratska politika ne ugroava samo druge narode i republike, ve i sam srpski narod: izolira ga i svaa sa drugim narodima. Osuujemo pokuaj otcjepljenja tzv. SAO Krajine od Hrvatske. Nasilno prekrajanje unutranjih granica, kao i podravanje tog ina od srbijanskog rukovodstva su napad na

84 Hrvatsku i gotovo poetak graanskog rata u Jugoslaviji. Time je istovremeno zadan i teak udarac mogunosti da se pregovorima razrjeava jugoslavenska kriza. U ovom tekom trenutku u kojem je ugroena opstojnost i teritorijalna cjelovitost Republike Hrvatske, obraamo se svim graanima Hrvatske, Hrvatima, Srbima i pripadnicima drugih naroda i narodnosti, da vrsto ustanu u odbranu svoje domovine i da se suprotstave svakom pokuaju njezina razbijanja ma od koga dolazila. Republika Hrvatska je drava svih njezinih graana i ugroavanje njezinog opstanka i integriteta znai ujedno i ugroavanje interesa svakog njezina graanina. Traimo od svih graana Republike Hrvatske da budu na visini povijesnog trenutka, da pokau trezvenost i mirotvorstvo, te da se uzrdre od svake primjene nasilja u rjeavanju meusobnih sporova i razmirica. Neprijatelji Republike Hrvatske ba raunaju na nae meusobne svae i krvoprolie kao izgovor da nametnu svoju vlast. Posebno se obraamo dijelu srpskog naroda u Hrvatskoj, kojega velikosrpska hegemonistika politika eli koristiti kao svoj instrument. Hrvatska je i vaa domovina, vaa kua i nemojte nikom dozvoliti da je rui. Ako se u svemu ne slaete s nainom kako se tom kuom upravlja, postoji mirni demokratski put da se ta uprava pobolja ili promjeni. Nita se ne postie pobunom i ruenjem, jer nam valja i dalje ivjeti zajedno. Oni koji vas sada potiu na ruenje vlastite kue, brzo e vam okrenuti lea i ostaviti vas da ivotarite na razvalinama. Pozivamo Predsjednitvo SFRJ, kao poglavara drave, da onemogui nasilno prekrajanje unutranjih granica i ugroavanje teritorijalnog integriteta Republike Hrvatske. Traimo da osudi otcjepljenje tzv. SAO Krajine kao protuustavni i nasilni in kojim se udara na temelje dravnog ureenja Hrvatske i Jugoslavije. Samo takvom odlukom, savezno e Predsjednitvo ponovo zadobiti povjerenje graana Hrvatske i izvriti svoju ustavnu dunost. Traimo da se nastavi s pregovorima za mirno i demokratsko razrjeavanje jugoslavenske dravne krize, to podrazumijeva: sporazumno donoenje odluka meu suverenim republikama i posredniku ulogu saveznih tijela; priznavanje pune ravnopravnosti svih sudionika dogovaranja, te potivanje postojeih unutranjih granica - da se odredbe Helsinke deklaracije primjene i na granice jugoslavenskih republika; uzdravanje od svih postupaka koji oteavaju sporazum (blokada, ekonomskih sankcija, nasilnog otcjepljenja, prijetnji i sl.); isklju ivanje vojnog faktora kao politikog subjekta dogovaranja, kao arbitra u politikim sporovima i kao oslonca nasilne promjene unutranjih granica; onemoguavanje dogovora u ime naroda, a mimo javnosti, te osobito dogovora na tetu drugih republika ili naroda, ili na raun SIV-a, ija je uloga u ovom prelaznom razdoblju nezamjenjiva; formuliranje prijedloga bez ultimativnih zahtjeva o izgledu budue zajednice;

85 postizavanje sporazuma korak po korak, jer se konfrontacijom globalnih koncepcija sporazm ne moe postii; ratifikacija svakog konkretnog sporazuma u republikim parlamentima. Od Skuptine SFRJ zahtijevamo da omogui Saveznom izvrnom vijeu obavljanje njegovih ustavnih dunosti u voenju ekonomske politike zemlje, kako bi se sprijeilo daljnje ekonomsko nazadovanje i prijetei kolaps privrednog sistema. U Hrvatskoj je potrebno ujediniti sve snage u odbrani slobode, demokratizacije, teritorijalne cjelovitosti i suverenosti Hrvatske. Ulazimo u razdoblje u kojem nijedna stranka, koliko god imala veliku podrku naroda, ne moe sama snositi odgovornost za odluke koje se moraju donijeti. Stoga se obraamo Saboru i predsjedniku Republike Hrvatske s prijedlogom da formiraju vladu koja bi, svojim sastavom i politikom, mogla zadobiti povjerenje to veeg broja graana Hrvatske, te koja bi to uspjenije promicala dugorone nacionalne interese hrvatskog naroda, te srpskog i drugih naroda u Hrvatskoj. Predlaemo predsjedniku Republike da na istim naelima formira Predsjedniko vijee. Traimo od hrvatske vlasti da se maksimalno uzdri od primjene sile i represije u rjeavanju meunacionalnih sukoba u Republici. Zahtijevamo od vrhovnitva Hrvatske da nastavi sa svojim sudjelovanjem u pregovorima za zakljuivanje novog povijesnog dogovora o buduoj jugoslavenskoj zajednici (Vjesnik, 1990.) Gornjim stavovima - 55 penzionisanih generala iz Like i Dalmacije dalo je podrku (Vidi poglavlje Nismo utali)

Zna to, s tim Francekom Tu manom ne bi uao ni u isti tramvaj, a kamoli u istu stranku.
(General Ivan ibl)

REZULTATI IZBORA 1990.

U Saboru od 348 poslanika su: 156 iz HDZ, 115 poslanika ljevice i 77 koalicije. Najvie poslanikih mjesta dobila je ljevica u Veu udruenog rada, gde su brojno najjai, i predsjednik toga vijea je poslanik SKH. SKH je pobjedio u 38, ostala opozicija u jo 6 opina, tj. opozicija je pobjedila u 44 od 115 opina. U Saboru je tada bilo 48 Srba poslanika (43 na listi SKH i 5 iz SDS). Ljevica je pobjedila u 13 opina u Istri, Rijeci (sa Hrvatskim primorjem i Gorskim Kotarom), u osam opina na Kordunu, Baniji, Lici, u 8 opina Osijekog regiona, nekim opinama u brdskom dijelu Slavonije, u 10 opina Dalmacije (Makarsko i Neretvljansko primorje, otoci Korula, Vis, Lastovo), 50 odsto u Splitu. U Zagrebu - u opini Trnje. A kasnije (1994), opozicija je pobijedila u Zagrebu.

86 Prema zvaninom izvjetaju Republike izborne komisije, sumarno, u oba kruga i za sva tri vijea, kandidati HDZ (Tuman) dobili su 4.791.000 glasova, a kandidati Saveza komunista i socijalista 4.232.000 glasova. Meutim, izborni sistem je dao prednost HDZ, a po broju glasova odnos snaga nije u velikoj prednosti za HDZ. to se tie 1.200.000 graana, koji nisu izali na izbore, pitanje je iji su to glasovi. Od 336 odbornika i poslanika iz Like, od optine do Sabora, SKH - SDP dobila je 126 odbornika ili 43 odsto; SDS 79 odbornika ili 24 odsto; nezavisni kandidati 64 ili 19 odsto i HDZ 60 odbornika ili 17 odsto. Koalicija je dobila 5 odbornikih mjesta. To znai da je po broju odbornikih mjesta HDZ u Lici na etvrtom mjestu, a ako se uzme da meu nezavisnim kandidatimaa ima vie od 70 odsto onih koji su uz SKH SDP, onda je, to se broja odbornika tie, SKH pobjedio. Od 9 poslanika iz Like u Saboru, etvorica su iz SKH, dvojica iz SDS, dvojica iz HSS i jedan iz HDZ. Najvei broj poslanika SKH ima u vijeima udruenog rada. U opinama Korenica i Otoac pobjedio je SKH, u D. Lapcu i Graacu SDS i u Gospiu HDZ, sa sljedeim odnosom: Donji Lapac 32 - 31 poslanik za SDS; Graac 35 - 30 poslanika za ljevicu, ali je kao stranka pobjedio SDS; Otoac - SKH i nezavisni kandidati 53 odsto za drutveno-politiko vijee, 60 odsto za Vijee mijesnih zajednica, a SKH i nezavisni kandidati dobili su preko 75 odsto za Vijee udruenug rada. Kao najvei izborni poraz ocjenjuje se pobjeda SDS u bivoj opini Srb i u bivoj op ini Graac. Poslanici u Saboru Hrvatske i Like su (pet Srba i etiri Hrvata), i to: Simo Raji (etiri opine), kandiat SKHSDP u Drutveno-politikom vijeu; Branka Kupreanin - SKH-SDP (dvije opine) u Vijeu udruenog rada; Anelko Kruievi (Otoac), SKH-SDP, istovremeno poslanik u Saveznoj skuptini; Duan Ergarac (Donji Lapac), SDS; Miroslav Petri (Gospi), HSS; Jure onje (Gospi), HSS; Ratko Liina (Graac), SDS; Draen Bobinac (Otoac), HDZ, i Stevo Kalember (Titova Korenica), SKH-SDP. Poznajem Rajia, Kruievia i Kalembera kao estite ljude. Sa Rajiem sam se vrlo esto viao i razgovarao - u Lici i Zagrebu. Osjeam potrebu da o Simi Rajiu, tada potpredsedniku Hrvatskog sabora sa liste SKH-SDP (to je bilo namijenjeno SDS), kaem: dobio je povjerenje u etiri opine. I Srbi i Hrvati su mu dali povjerenje. Simo Raji je bio za Jugoslaviju na demokratskim osnovama, za ravnopravnost Srba u Hrvatskoj, za autonomiju Srba u Hrvatskoj, ali i za graanski suverenitet Hrvatske, protiv nametnute kroatizacije, za evropski tip regionalizma; bio je protiv avanturistike politike Jovana Rakovia, SDS i tutorisanja Knina drugim opinama, a njegov posljednji istup u Saboru i ostavka, pokazali su da je pravi ovjek (Liki vjesnik, br.9, od 15. maja 1990) Poslije izbora, Sabor je donio odluku da se pristupi raspravi o promjeni Ustava. Radilo se o korekcijama Ustava sa glavnim prijedlozima: da se SR Hrvatska zove Republika Hrvatska; da se uzme hrvatski povjesni - ahovnica grb od 25 crvenih i bijelih polja; da se skloni crvena zvjezda sa zastave, da se slubena upotreba irilice regulie zakonom, a da latinica ostane jedina u slubenoj upotrebi. Stavovi Saveza komunista Hrvatske - SDP o ovim pitanjima izneeni su na sjednicama Sabora kroz nastupe Raana i 30 poslanika. Njihovi stavovi su bili: nijedna stranka ne moe istupati u ime naroda, pa ni HDZ ni SDS; ne podrava se uklanjanje petokrake zvjezde iz grba i zastave, jer zvijezda je, u prvom redu, u naim i svjetskim razmjerama simbol slobode i borbe protiv faizma, pod tim znakom su prisajedinjeni Istra i hrvatski krajevi matici zemlji. Mora se u Ustavu garantirati i pravo na slubenu upotrebu irilice, protiv su formiranja srpskih i hrvatskih pokrajina u Hrvatskoj. Takoe, protiv su jednostranakog diktata koji se manifestira poslije izbora. U Ustavu mora da ostane postojea formulacija da je Hrvatska drava hrvatskog, srpskog i ostalih naroda i narodnosti.

87 Na istom zasjedanju, pet poslanika SDS-a je uzelo uea u raspravi. Oni su izjavili da SDS ne treba ubrajati u lijevi blok, jer je to samostalna stranka. Dio delegata SDS-a saglasio se sa stavovima Kluba zastupnika lijevog bloka, upozoravajui da e se, ako se Srbima ne priznaju sva prava, srpski narod u Hrvatskoj morati ponaati u posebnim prilikama (Zelenbaba iz Knina); da su protiv konfederativnog sistema (Ergarac iz Lapca); da se srpski narod u Hrvatskoj nee pomiriti sa tretmanom nacionalne manjine (Tanjga iz Knina).

Nova hrvatska vlast Srbe u Hrvatskoj brutalno je politiki desubjektivizirala, a srpska politika ih jo brutalnije gurnula u rat protiv Hrvatske.
(Dr Jovo Miri)

NAJAVE KRVAVIH ZBIVANJA NA OBJE STRANE

U kanadskom listu Glob end meil, krajem 1996, pod naslovom Balkanski podlaci, Markus Gi dao je jezgrovitu ocjenu o pozadini krvavih zbivanja na podruju nekadanje Jugoslavije. Istiui da su se Slobodan Miloevi i Franjo Tu man na tajnom sastanku u martu 1991. prvi put dogovarali o komadanju Jugoslavije, ili, tanije reeno, o podjeli Bosne, ovaj kanadski novinar (kako je citirano u Naoj borbi od 4. i 5. januara 1997), istie da su za jugoslovenske ratove, koji su usljedili nakon toga, uobiajeno okrivljivane prastara mrnja i neizbjena erupcija vjekovima starog rivalstva Srba, Hrvata i Muslimana. U stvari, zakljuak je Markusa Gija, ratovi su bili direktan rezultat planiranja ova dva ovjeka. Jer, iako su esto bili na suprotnim stranama u ratu, njihovi ciljevi su komplementarni. Miloevi, koji je od komuniste postao nacionalista sa ubjeenjem, elio je, istie dalje Markus Gi, da oblikuje veliku Srbiju za Srbe; Tu man, nacionalni fanatik, elio je veliku Hrvatsku za sve Hrvate. Obojica su vjerovali da Bosna i Hercegovina nema pravo na nezavisnost i da treba da je podjele meu sobom. Otuda rat, po Gijovom uvjerenju, nije izbio zato to su Jugosloveni iznenada postali krvoedni, ve to se Miloevi i Tu man nisu sloili gdje bi trebalo da budu granice velike Srbije i velike Hrvatske. I jedan i drugi do postavljenih ciljeva mogli su stii samo rasturanjem Jugoslavije kao zajednice koja se zasnivala na ravnopravnosti konstitutivnih naroda. Prema tome, samo im je retorika bila dijametralno razliita. Tu man je otvoreno iao na razbijanje Jugoslavije putem separatizma, da bi doao do izdvojene hrvatske drave, dok je Miloevi faktiki razbijao Jugoslaviju, zagovarajui njeno ouvanje nametanjem koncepta koji nije bio prihvatljiv za veinu njenih federalnih jedinica i naroda, da bi se na kraju kao katastrofa sruio na glavu naroda u ije je ime zastupan. Ako se do sada najava rata, s pravom, vie pripisivala Miloeviu i njegovom poznatom vidovdanskom govoru na Gazimestanu, juna 1989. godine, neto kasnije, meutim, izbija na vidjelo da mu Tuman osporava i ovaj prioritet i da su i u nagovjetaju krvavog raspleta balkanski podlaci, kako ih naziva pomenuti Kanaanin, i u tom pogledu ravnopravni. ovjek koji je kao diplomata dosta vremena proveo na Balkanu, sadanji direktor Instituta za prouavanje spoljne politike World Affairs iz San Franciska, Dejvid Fier govorei na promociji knjige Poreklo katastrofe, iji je autor bivi ambasador SAD u SFRJ Voren Cimerman, rekao je, izmeu ostalog: Sjeam se konferencije diplomatskog kora u Nemakoj 1989. godine, na kojoj je bio prisutan i budu i hrvatski predsjednik Franjo Tu man i koji je

88 tom prilikom istakao da kad on bude - ne ako bude postao predsednik Hrvatske - da e tlo u Krajini postati crveno od srpske krvi lstom prilikom, Cimerman je (vidjeti: Jasmina Boji, Nacionalisti se kuvaju u sopstvenom sosu, Naa borba, 4. i 5. januar 1997), naglasio da se jedna od pogrenih teorija jugoslovenske katastrofe zasniva na tvrdnjama da su narodi u bivoj Jugoslaviji ivjeli vjekovima u meusobnim etnikim sukobima i mrnji i da se tu ne moe nita promjeniti. Po Vorenu Cimermanu, glavni razlog raspada vezan je za svjesnu akciju ekstremnih nacionalista. A za bliskost sa ekstremnim nacionalizmima, strani komentatori u vezi sa zbivanjima na kraju 1996. godine, direktno optuuju i kler svih glavnih vjeroispovijesti na jugoslovenskom tlu. Pariski Figaro tako konstatuje da zakasnelo svrstavanje uz demokratski pokret na beogradskim ulicama nije, ipak, navelo Crkvu da se odrekne svog nacionalistikog kreda, dok briselski Soar smatra da je Srpska pravoslavna crkva oduvjek bila vatreni branilac pan-srpskog nacionalizma i metoda kojima je on (Miloevi) pokuavao da po svaku cenu uspostavi svoju dominaciju u bivoj Jugoslaviji... a ne (branilac) ljudskih prava, naroito ne ako su ti ljudi bili muslimani ili katolici, Bonjaci ili Hrvati. Novinar Pol Matil u komentaru Jevanelje i nacionalizam, takoe podsjea da se Srpska pravoslavna crkva prvi put jasno distancirala od Slobodana Miloevia kada je avgusta 1994. prekinuo veze sa bosanskim Srbima, a ne kada je, dvije godine ranije, slao preko Drine paravojne snage odgovorne za etniko ienje i ratne zloine. Pol Matil rijei otre kritike upuuje, meutim, i drugim crkvama. Po njemu ni jedna se nije istakla u odbrani demokratije i ljudskih prava: Pojedini apeli Srpske pravoslavne crkve su doprinosili da rat u Bosni povremeno poprima karakter krstakog pohoda... Hrvatska katolika hijerarhija, koja je tokom Drugog svetskog rata podrala stvaranje nacistike drave u Zagrebu, nije nikada, nakon raspada jugoslovenske federacije, kritikovala zloine hrvatskih nacionalista, a poglavari Muslimanske verske zajednice su preuzeli na sebe ciljeve i akcije Izetbegovieve partije bonjakog nacionalizma. Sa Tumanom, koji jo 1989. obeava krv, i s katolikom crkvom tradicionalno boleivom prema hrvatskom nacionalizumu, ve za izborne potrebe HDZ-a formulisana je politika koja je, pored antikomunizma i antijugoslovenstva, u borbi za vlast od samog poetka igrala i na antisrpsku kartu. Bez obzira to joj je Miloevi (kao i ona njemu, uostalom) davao alibi i podsticaje, takva politika je u temelju bila loa i za srpski, ali i za hrvatski narod, a kako kae prof. dr Jovan Miri, u logici je loe politike da postaje sve gora: Bivati sve gorom - to je nain njenog opstojanja. Loa se politika ne da popraviti, poboljati. Jedini nain njezina popravljanja jest njezino ruenje. Dogaaji su, na alost, potvrdili stavove ovog poznatog zagrebakog sociologa, koji je i prije masovnog egzodusa Srba iz Hrvatske u avgustu 1995. godine, analizirao elemente i posljedice te politike. Njegove teze, izloene u feljtonu Hrvatska demokracija i srpsko pitanje (Novosti, Zagreb, 7. do 19. lipnja 1994), posebno objanjavaju one uzroke i podsticaje rata u Hrvatskoj, koji su tu i nastali, te ih treba navesti, kako bi se, uz ve pomenute uzroke i podsticaje sadrane u Miloevievoj odbrani Jugoslavije, ukazalo na sva bitna izvorita traginih zbivanja i rata u Hrvatskoj. Da je bilo mudrosti, smatra dr Miri, a s njim su u tom pogledu saglasni i mnogi srpski i hrvatski intelektualci, hrvatska politika i nova hrvatska vlast bi nastojale da, pri konstituisanju hrvatske drave, imaju uz sebe i Srbe iz Hrvatske, kao dio njene prolosti i sadanjosti, kao

89 dio njene kulture i ukupnog bia. Taj ispit nije, meutim, poloen na tom najznaajnijem i najdelikatnijem pitanju. Umjesto da Srbe u Hrvatskoj bez rezerve i u svemu tretira kao svoje graane, a srpsko pitanje kao politiko pitanje svoje dravotvorne konstitucije i svoje demokratske opstojnosti, da ih smatra za svoje politiko dobro, ta politika ih je tretirala kao nuno zlo i uinila sve da ih ne samo konfrontira protiv sebe, nego da ih preda na milost i nemilost majstorima politikih manipulacija, to e nanjeti mnogo zla i hrvatskom i srpskom narodu. Nova hrvatska vlast, istie dr Miri, Srbe u Hrvatskoj brutalno je politiki desubjektivirala, a srpska politika ih jo brutalnije gurnula u rat protiv Hrvatske. Jer, oni nisu znali politiki da odgovore na hrvatsku politiku dekonstitucionalizacije, politike desubjektivizacije i diskriminacije. Odgovorili su - pobunom, nasiljem i terorom, pa na taj nain i sami uinili legitimnom represivnost nove hrvatske vlasti. Te pobune u takvom oruanom obliku najvjerovatnije ne bi bilo da srpska manjina u Hrvatskoj nije imala iza lea starijeg brata, ali je sasvim sigurno da u Srbima u Hrvatskoj ni Srbija (Miloevi, eelj, Drakovi, ni Armija) ne bi imali uporite da su oni u Hrvatskoj imali demokratsku vlast i dravu koju bi osjeali svojom. Ta antisrpska politika u Hrvatskoj mogla je privremeno da bude produktivna sa stanovita isfrustriranih politiara, ali ne i sposobnih dravnika, koji gledaju dalje od trenutnih interesa. to vrijeme odmie, ta politika se neminovno sve vie ispoljava i kao antihrvatska, ako se pod trajnim i sutinskim interesima hrvatskog naroda podrazumjevaju demokratija i ljudska prava kao tekovine moderne civilizacije i kao znak pripadnosti savremenoj meunarodnoj zajednici i progresivnom ovjeanstvu. Jo 1867. godine, navedeno je u Izjavi hrvatskog sabora: Sabor Trojedne kraljevine izjavljuje sveano da Trojedna kraljevina priznaje narod srpski, koji u njemu stanuje, kao narod s hrvatskim narodom istovijetan i ravnopravan. Od tada, pa do 1990, Srbi su u itavoj novoj povijesti hrvatske dravnosti bili, uz Hrvate, posebno isticani kao konstitucionalno-politiki inilac. Zato sasvim netano, a krajnje licemjerno, zvu i tvrdnja u izvorinim osnovama Ustava Republike Hrvatske da se uvaavaju povijesne injenice. Jer, 31. svibnja (maja) 1990. Srbi su jednostavno pristupnim govorom voe HDZ-a i predsjednika Republike Hrvatske izbrisani iz hrvatske prolosti i sadanjosti, istie dr Jovan Miri, i dodaje: Ne samo da je nova hrvatska vlast ukinula srpski narod u Hrvatskoj kao konstitutivni element hrvatske dravnosti, nego je Srbe kao graane diskriminirala, a kao dravljane razdravila, dijelei ili uskraujui domovnice (dravljanstvo) kao indulgencije. Srbi u Hrvatskoj su, dakle, imali ne jedan, ve vie razloga za osjeanje opte ugroenosti. Javna i pretea rehabilitacija ustake NDH zapoela je ve prvom konvencijom HDZ-a, a posebno izjavom Franje Tu mana: NDH nije bila samo faistika tvorevina, nego i izraz stoljetne tenje hrvatskog naroda za samostalnom dravom. To su uinila jo uvjerljivijim uestala pojavljivanja bivih ustaa u medijima (Crljen, Korsky, Peninik, Marica Paveli), koji ne samo da nisu krili svoja opredjeljenja, nego su o mnogim dogaajima bezono lagali. Sve je bilo propraeno bezbrojnim konkretnim oblicima pretnji i ucjena, diskriminacije, nasilja i terora, to je viestruko ugroavalo sve aspekte ivota Srba, pa i sam ivot. Utoliko je gore to hrvatska drava ne goni i ne kanjava poinitelje nasilja, terora, oiglednih krivinih djela, te tako i sama preuzima odgovornost za zloine. Oko deset hiljada srpskih kua minirano je na podruju to ga kontrolira hrvatska vlast, a nema ni istrage, ni poinitelja zlo ina, izjavio je, na primjer, 30. septembra 1993. godine na tribini Zagrebakog sveuilita

90 ameriki ambasador u Hrvatskoj, Piter Galbrajt (Novi list, 1. oktobra 1990). U mjesto pretnje srpskom narodu, pretvorio se i hrvatski Sabor, a toj su atmosferi uveliko doprinosili i zvanini mediji. Zato dr Jovan Miri, sa pravom, zakljuuje: Tamo gdje je nasilje ozakonjeno ili gdje se selektivno, ciljano primjenjuje, tamo je na djelu dravni terorizam. Za prosudbu dravnog terorizma nije bitno tko faktiki terorizam vri, nego kako se drava spram toga odnosi. Ako su na djelu prijetnje, ucjene, protjerivanje s posla, promjena nacionalnosti i religijske pripadnosti, miniranje kua, automobila i gospodarskih objekata, a drava ne poduzima nita, ili samo fingira da neto ini, onda se sigurno radi o teroru drave. Uz to ide i oznaavanje uzrono-posljedine veze: Nije, u pravilu, teror i totalitarizam drave posljedica nego uzrok pobune i grupnog terorizma. Kada se sve sabere i oduzme, nisu male zasluge aktuelne hrvatske politike u stvaranju najveeg jaza u istoriji izmeu Srba i Hrvata, u pretvaranju Srba u protivnike i neprijatelje ne samo te politike, nego i drave kojom je ta politika voena. Bez pretenzija da se umanje pogubni efekti isto tako loe politike Tu manovog pandana u Srbiji, to, ipak, znai da oruanu pobunu Srba u Hrvatskoj nisu izazvali samo izvanjski manipulatori, ve je ova pobuna izazvana i subjektivnim osjeanjem ugroenosti velikog broja Srba u Hrvatskoj, kako tvrdi Darko Beki (Vjesnik, 23. srpnja 1991). Spoljni manipulatori su to osjeanje ugroenosti iskoristili i zloupotrebili, ba kao to je i Tu man njih koristio da svoje vuje lice zagre koom jagnjeta uvjek kada su drugi, Miloevi prije svega, bez ustruavanja preuzimali svoje razorne uloge. Vukovi i bojovnici su ispred sebe isturali i rtvovali svoje narode poto, kako istie dr Jovan Miri, ne proizvode ratovi totalilarne sisteme, nego totalitarni sistemi proizvode ratove i neprijatelje, nedemokratski totalitarni sistemi ive od neprijatelja, pa ih stoga moraju stalno proizvoditi; ako to nisu idovi, masoni, separatisti, Srbi, buruji, onda e biti izdajnici, petokolonai, truli liberali, komunjare.... Pri tome, svojom logikom rat moe staviti ljude i narode u neprijateljske relacije, moe stvoriti neprijatelje postrojavajui ljude jedne protiv drugih. Ali svaki rat se i okona. Uvijek ostaju ljudi i njihovi meusobni odnosi. Samim tim, i poslije besmislenog rata ostaju pitanja koja se ratom i ne mogu razrjeiti, jer su stvar dogovora i sporazumjevanja, jer se ni dobijenim ratovima ne mogu savladati narodi ni ukinuti nasuna potreba za demokratijom i elementarnim ljudskim slobodama. Prije ili kasnije, a bolje to prije, sii e sa politike scene ekstremisti i nerazumnici sa svih strana i svih stranaka: Ostaju ljudi i narodi kojima je ivjeti zajedno... A polo se katastrofalna politika ne moe poboljali, ve samo ukinuti, odnosno korjenito izmjeniti, svialo se to nekome ili ne, predstoji vraanje na raskre od koga se stranputicom rata krenulo pravo u ambis, da bi se dalje ilo boljim putem kojim se, da je bilo razuma, dijaloga-kompromisa, moglo krenuti i bez plaanja krvave cestarine-putarine.

91

Specijalni rat obino prethodi oruanoj agresiji i njen je sastavni dio. TA JE PRETHODILO PRAVOM RATU?
Koliko sam bio u mogunosti, pratio sam odnose Srbije i Hrvatske i srpsko-hrvatski rat i na tom primjeru sam pokuao sagledati metode specijalnog rata, koji je bio prethodnica oruanim sukobima. U strunoj, posebno vojnoj literaturi, specijalni rat se definie kao primjena niza planiranih i usklaenih politikih, ekonomskih, psiholoko-propagandnih i vojnih mera i postupaka prema nekoj zemlji, radi njene destabilizacije, uz mogunost ruenja postojeeg drutvenog sistema i dovoenja drave u odnos zavisnosti ili potinjenosti. Specijalni rat obino prethodi oruanoj agresiji i njen je sastavni deo. Iako su odnosi Beograda i Zagreba bili zategnuti i u vrijeme vlasti SK, kada je dravnu upravu preuzela HDZ, razmirice i sukobi narastali su iz dana u dan. Ipak, u poetku nisam vjerovao da e se oni pretvoriti u rat. Nadao sam se da stari problemi u odnosima (a takvih problema ima i izmeu drugih drava) nee dovesti do najgoreg. Ali, relativno brzo, promjenio sam miljenje ustolienjem Miloevia i kasnije Tu mana. Dolaskom na vlast ovog prvog, osjetilo se da se radi na ostvarenju ideje o velikoj Srbiji, a kasnije, kod ovog drugog o ideji o velikoj Hrvatskoj. Najprije su angaovani pojedini akademici i vei broj intelektualaca koji su te teorije razraivali. Onda se metodama antibirokratske revolucije i mitinzima (dogodio se narod) angauju narodne mase. Proces se nastavlja uklanjanjem politikih neistomiljenika. Da li su u nekom posebnom tabu, ili pri tabu, radili strunjaci (meu njima i vojnici, penzionisani ili aktivni) za specijalno ratovanje i subverzije i planirali ono to e se kasnije deavati na Kosovu, u Sloveniji i Hrvatskoj? Postepeno sam se sve vie uvjeravao da su takvi bili angaovani i to vrlo profesionalno. Poznate teze o ugroenosti Srba u Hrvatskoj koriene su s ciljem da se obnove meunacionalne zategnutosti, optue komunistiki lideri iz Hrvatske to se ne suprotstavljaju slovenakom separatizmu i to su i oni, u Hrvatskoj, separatisti. Poslije 8. sjednice napadaju se i tadanji rukovodei Srbi iz Hrvatske (Milutin Balti i Duan Dragosavac), ali i Hrvati, posebno Josip Vrhovec, Jure Bili, Ante Markovi, Budimir Lonar i drugi. Uestali su i napisi po novinama o ustakim zloinima u Drugom svjetskom ratu; optuuju se Raan i drugi i, na kraju, Tito koji je izmislio avnojevsku Jugoslaviju. Silaskom SK Hrvatske sa politike scene izgledalo je da je okonana ta prva faza specijalnog rata protiv SKH i hrvatske republike. Dolaskom Tu mana na vlast stvar se nastavlja i intenzivira. U beogradskoj tampi se pie o dogovorima Raanove SDP i Tu manove HDZ, istie se zahtjev za autonomijom Srba u Hrvatskoj, a SDP Hrvatske se (pored Slovenije) optuuje za razbijanje SKJ i Jugoslavije. Maja 1990. dolazi do prvog veeg incindenta u Benkovcu (sluaj Miroslava Mlinara, aktiviste SDS), koji se masovno koristi u medijima, s ciljem da se produbljavaju nacionalne mrnje i izaziva nasilje, pod parolom vraaju se ustae. Poznat je ponovni napad na Raana kad je posjetio neke like organizacije SDP-a u kojima je partijsko lanstvo bilo u veini srpske nacionalnosti. Poznate su i etnje srpskih akademika, nekih publicista i penzionisanih oficira, koji sve glasnije postavljaju pitanje unutranjih granica u Jugoslaviji. U ovoj fazi bio sam u Lici i razgovarao sa Nikolom Petroviem, Manom Kovaeviem, Nadom Ili, Milanom Buljom, Nikicom Iveziem, Pajom Zduniem, rukovodiocima u graakoj optini. Razgovarao sam sa Nikolom Lapovim, Simom Rajiem i

92 kasnije, sa Vojom Lukiem (SDS), sa uiteljima i drugima na Otriu i Zrmanji, sa borcima NOR-a i mla im ljudima. Bio sam u Srbu, Kaldrmi, Joanu, Udbini, Plo i i Lovincu. Primjetio sam uticaje iz Beograda i Zagreba, s tim to su bili aktivniji ovi iz Beograda. Na licu mjesta uo sam neemo ahovnicu (kao da je do tada nije bilo) i druge parole, koje su vie dolazile sa strane nego od ljudi u Graacu, Korenici i D. Lapcu. Osjetio sam i uticaje nekih ratnih drugova koji su se poeli presvlaiti i igrati nacionalistiku ulogu. Iao sam u Plou da vidim ustae i nisam ih naao, u Lovincu takoe, iao sam u Gubavevo polje da vidim transportere, ali ih 1990. nisam naao. U Gubavevom polju sreo sam mladi par Francuza, razapeli ator kraj spaeka. Proao sam preko Prijeboja a nisam vidio hrvatske padobrance. uo sam za politiku aktivnost nekih Srba sa strane, Srba iz inostranstva, posebno za nekog Brkljaa iz Australije, koji je razruio spomen-plou NOB-a na malovanskoj eljeznikoj stanici (posveenu etvorici poginulih Srba 29. jula 1941, iz 9. gerilskog odreda). 17. avgust 1990. je datum kada je poela balvan revolucija. Tih dana Borisav Jovi odreuje strategiju treba spreiti graanski rat. Je li to nova faza specijalnog rata, koji se poklapa sa pripremom za srpski referendum? Tih dana itam u beogradskim novinama: Sprema se napad na Knin, Vojna hunta u Hrvatskoj, Specijalci protiv Srba. Od avgusta 1990. do maja 1991. ima oruanih sukoba... i dosta rtava na obje strane. Da li je to znak poetka nove faze specijalnog rata izazivanje sukoba sa teroristikim akcijama uz prve ekonomske mjere za slabljenje Slovenije i Hrvatske? Bilo je mnogo sluajeva podmetanja eksploziva u stambenim prostorima, na prugama, ugostiteljskim objektima cestama, kioscima i spomenicima NOR-a. Najvie ovakvih sluajeva je bilo u kninskoj, a potom u gospikoj, obrovakoj i graakoj opini, pa i u Trogiru. Znai, terorizam je poeo 1990. kao logian nastavak propagandno-psiholokog rata. JNA se u Hrvatskoj sprema na izlazak iz garnizona, druga strana e pokuati da to sprijei. U toj fazi je prikazan i film o pegelju, koji (ne ulazei u to kako je stvoren, ta je istina a ta je montaa) ostavlja dojam (i ne samo dojam) da se Hrvatska sprema za napad na JNA, pa je nuna njena odbrana. Objavljena je i tajna informacija SSNO-a koja daje ideolokopolitiko obrazloenje za armijsku intervenciju. Franjo Tu man upozorava Antu Markovia o dokumentu kojim se najavljuje hapenje u Virovitici, hapenja Josipa Manolia, Josipa Boljkovca, Stipe Mesia i drugih. U spisku za hapenje, interesantno, nema Franje Tumana, Stipe Dodana, Vice Vukojevia, Vladimira eksa i drugih najekstremnijih hrvatskih nacionalista. Februara i marta 1991. veina beogradskih novina prepuna je optubi protiv hrvatske vlasti (posebno protiv pegelja) za ustatvo, za pripremanje oruane pobune, za pokuaj likvidacije Srba itd. Da li se i kroz to stvara klima koja bi trebalo da poslui kao povod za vojnu intervenciju? Martieva reorganizovana milicija uzima glavnu rije i izaziva seriju sukoba kako bi pokrenuli JNA, odnosno dobili pokrie za intervenciju, to u ovoj fazi nije dalo eljene rezultate u tom dijelu Krajine.Teite terorizma se prebacuje u Baranju i istonu Slavoniju, s ciljem da se srpski dio stanovnitva tog regiona uvue u zlo - u oruani sukob. Taj region se granii sa Srbijom, strateki je pogodniji, lake mogu dolaziti razni emisari i pripadnici ve formiranih paravojnih snaga. Upadi su esti, brzo se postavljaju barikade, sve se vie puca i brzo se izvlai. Kada je ovo podruje aktivirano, onda i podruje Knina dobiva novi znaaj i odatle se kree i van granica SAO Krajine. Odluka da se uzmu Plitvice sraunata je i to se ini zbog ubjeenja da e Hrvatska ozbiljnije reagirati. I kada su Martievci

93 protjerani, dolazi JNA i komanda 5. oblasti sa . Avramoviem se premjeta u rejon poligona Slunj da sprei meunacionalne sukobe. Produbljivanje sukoba se vie nije moglo izbjei. Ko je izazvao sve ove sukobe? Detaljna analiza bi vjerovatno potvrdila da su najvei dio sukoba izazvali i izreirali srpski ekstremisti i da se veina incidenata dogodila u graninim rejonima zamiljene granice budue drave. A hrvatski ekstremisti su ih pratili i izazivali incidente. Politiki pritisci i razni udari, kao komponenta specijalnog rata, realizuju se preko djela Predsjednitva SFRJ, koji sa djelom armijskog vrha manipulie i sa Predsjednitvom SFRJ i sa JNA. Dakle, sve je ovo trajalo mjesecima; specijalni rat bio je uporan i razvio se s obje strane. Rat je zapoeo za vrijeme komunista i nastavljen za vrijeme vlasti HDZ-a, s ciljem da se ta nova vlast lijepe naesrui pomou specijalnog rata i subverzija, a ako to ne da eljene rezultate, da se to pokua ostvariti pravim ratom, do koga je, na alost, dolo. JNA je nastojala da utie na rezultate izbora u Sloveniji i Hrvatskoj. Avgusta 1990. ona je direktno angaovana u spreavanju leta helikoptera MUP-a Hrvatske ka Kninu zbog pobune opinske milicije. Pobuna u Kninu, objektivno pod zatitom JNA, proirila se na cijelu sjevernu Dalmaciju. Dogaaji u Pakracu i Plitvicama su pokazali da je JNA, ak i kada se radilo o namjerama da sprijei meunacionalne sukobe, znaila podrku pobunjenicima. JNA nije titila narod od krajinske milicije, niti sprijeila etnike dobrovoljce koji su dolazili sa strane ili su se poeli formirati tamo na tromei. JNA je bila posmatra sukoba u Borovu Selu. Sve je to kod hrvatskog stanovnitva i djela Srba izazvalo okretanje protiv takve politike i pasivnosti JNA. Preko pokuaja da JNA politiki arbitrira u Sloveniji i u cjeloj Jugoslaviji, otvara se velik broj kriznih arita koje ak ni fiziki nije mogla drati pod kontrolom. Dakle, uplitanje (intervencija) JNA od Kosova do Slovenije nije proizvjela smanjivanje ve produbljivanje krize. Dio armijskog vrha iz ovih dogaaja nije umio, ili nije htio, da izvue zakljuak kuda sve to vodi. JNA se u propagandi slubene Srbije predstavljala kao sredstvo zatite naroda, ali praksa je pokazala da, kad se i gdjegod se uplela JNA, i pored toga to je nekad i negdje bilo dobrih namjera, stvari su se razvijale jo gore. Dio armijskog vrha je posljednjih godina baratao pojmom intervencija silom u zatiti mira. Nije se razmiljalo o tome da sve intervencije silom u vienacionalnoj dravi imaju negativne posljedice: u ime ije naredbe i ideologije bi vienacionalna armija izvravala naredbe o represiji prema bilo kojem narodu u Jugoslaviji? Zar se nije razmiljalo o tome da intervencije orujem mogu okrenuti to oruje protiv nosilaca i naredbodavaca takvih intervencija? A to se upravo dogodilo.

Takozvana balvan revolucija oznaila je po etak otrog suprotstavljanja srpskog i hrvatskog ratobornog nacionalizma.
Pukovnik dr Duan Plena

PREKO IVIH I MRTVIH

Poslije preuzimanja vlasti, politike stranke (HDZ, HSP) proglaavaju srpsko civilno puanstvo gmazom idiosinkrazije (Dalibor Brozovi, potpredsjednik HDZ), zakrljalo u vizantijskoj umalosti (dr Slavko Letica, savjetnik Franje Tu mana) iji eventualni prodor u Evropu treba zadrati na katoliko-civilizacijskom hrvatskom bedemu.

94

Tako je hrvatsko vrhovnitvo na samom startu proglasilo Srbe drugorazrednim graanima, pa je izbacivanjem iz Ustava, kako kae profesor dr Jovan Miri, sprovedeno apolitiko desubjektiviranje srpskog naroda (Novi list, 19. juna 1994). Od 25. maja do 15. decembra 1990, preko 30.000 Srba ostalo je bez posla a njihove porodice bez elementarnih uslova za ivot. Kadrovsko ienje prate policijski informativni razgovori, odnosno odreeni krivini postupci nad vie hiljada graana srpske narodnosti. Formirani su sigurnosni logori u Ninu , Pagu i Brinju. Srpske nacionalistike voe, svjesne da izborna pobjeda HDZ i inauguracija Tu manovog poretka nisu bile mogue bez njihove ovinistike konflagracije (mitinzi na Petrovoj gori, na dalmatinskom Kosovu, Ravnim kotarima, proklamacija Kninskog teksta o RSK 1989. itd), doekali su ih sa izrazitim zadovoljstvom, iskazanim i u izjavi SDS-a da srpski narod podrava i podupire politiku dr Franje Tumana o stvaranju neovisne domovine Hrvatske, pod uslovom da i Srbi Krajine imaju, takoer, pravo na potpunu nacionalnu samostalnost.... Tako su militantni nacionalisti obe strane oglasili svoje strategijske planove koje je mogue ostvariti gaenjem preko mrtvih i ivih. U isto vrijeme, bila je to javno izreena saglasnost o ruenju i razaranju Jugoslavije svim dozvoljenim sredstvima. I nemiri su plamtjeli Hrvatskom. Na vijest o pokretu Tumanovih specijalaca prema Kninu, sa zadatkom da razoruaju prekobrojne milicionare srpske narodnosti i kninsku stanicu javne sigurnosti bezuvjetno potine ibenskoj policijskoj upravi (Slobodna Dalmacija, 20. kolovoza 1990), Skuptina opine Knin (pod vlau SDS) odgovorila je djelominom mobilizacijom rezervnog milicijskog sastava i podizanjem barikada. U takozvani kninski incident uklju ila se i JNA, spreivi upotrebu helikopterskih policijskih snaga MUP Hrvatske u likvidaciji balvan revolucije. Meutim, tzv. balvan revolucija oznaila je poetak otrog meusobnog suprotstavljanja srpskog i hrvatskog ratobornog nacionalizma. Nemiri, praeni oruanim sukobima, zahvatili su sjevernu Dalmaciju, Liku, Kordun, Baniju, Slavoniju, Baranju i dijelove zapadnog Srijema. MUP Hrvatske je bezuspjeno pokuavao da uspostavi narueni red i mir. Upad specijalaca u Baranju i njihov pokuaj da upotrebom sile razoruaju jugo-srpske pobunjenike i povrate autoritet uzdrmanog poretka vlasti, srpski nacionalisti su proglasili za Bartolomejsku no potomaka jasenovakih rtava (Slobodna Dalmacija, 2. oktobra 1990). Panika je zavladala srpskim stanovnitvom Petrinje, koje je potrailo zatitu (oko 2.000 lica) u kasarni JNA Narodni heroj Vasilj Gaea. Pobunila su se mnoga sela srpskog stanovnitva u Dalmaciji, koja su se nala pod opsadom redarstvenika (Pavasovii, Bratikovci, Otii). Kninska milicija je reagovala tako to je objavila da MUP Hrvatske, njegove ovlaene organe i podrune jedinice ne smatra nadlenim za unutranje poslove Kninske krajine, tako to je 10 stanica javne sigurnosti prikljuila SAO Krajini, a prometnice koje povezuju Dalmaciju sa Hrvatskom stavila pod svoju kontrolu, i to je u Titovoj Korenici stacionirala (14. februara 1991) 150 milicionara (Borba, 16. februara 1991). Tako su upotreba sile i nasilja, kao vid meusobne komunikacije, postali metodom odmjeravanja snaga i ponaanja saveznih (JNA), republikih i regionalnih nosilaca moi. Mrnja i defetizam postali su sastavni dio meusobnih odnosa, pogubni za oba entiteta, kao i oruane arke, pljake, ikaniranja, obmane i lai. Grupe reinkarniranih ustaa i etnika razornim udarcima svakodnevno su ruili mir i irom otvarali vrata uasima rata (Nedjelja,

95 februara 1991). Koncem februara 1991. Srpsko nacionalno vijee i Izvrni odbor donijeli su rezoluciju o razdruenju SAO Krajine od Republike Hrvatske. U rezoluciji je naglaeno da SAO Krajina ostaje u Jugoslaviji, odnosno u zajednikoj dravi sa Republikom Srbijom i Crnom Gorom. Srpska demokratska stranka je objavila saopenje da sva slubena i neslubena lica u Republici Hrvatskoj, nenajavljena i u nevrijeme, ne dolaze pred vrata srpskog domainstva, jer u nastaloj uznemirenosti i nepovjerenju, Srbi mogu pribjei samoodbrani (Borba, 3. januara 1992). I dravno rukovodstvo Hrvatske je uporno u svojoj strategiji secesionizma. Najprije preutno odbacuje naredbu Predsjednitva SFRJ (9. januara 1991.) da se u roku od deset dana rasformiraju svi neregularni oruani sastavi, a na prijetnje SSNO o intervenciji JNA na svakom mestu gde su ugroeni mir i ivoti pripadnika JNA, odgovara pojaanom nabavkom naoruanja u inostranstvu, blokadama kasarni JNA u Varadinu, Bjelovaru, Osijeku, Karlovcu, Zadru, ibeniku, Splitu itd. Prema tome, rat se nije mogao vie obuzdati, jer nema vie nikakve sumnje da je Tuman veinu Srba u Hrvatskoj okrenuo protiv sebe. Istovremeno, velik broj Hrvata, podlegao je uvjerenju da su Srbi u Hrvatskoj paranoini pobunjenici koje treba urazumiti, ili im - ako druga sredstva ne pomau - irom otvoriti vrata za seobu preko Drine (sarajevsko Osloboenje, 4. marta 1991). Oruani sukob (1. marta 1991) u Pakracu, kada su redarstvenici MUP-a Hrvatske zauzeli centar grada sa Opinskom skuptinom, a jedinice JNA ih svojom intervencijom natjerale na povlaenje (Novosti, 4. marta 1991), primile su razliito obe strane, srpska kao objavu rata srpskom narodu i poetak novog genocida (dr Jovan Rakovi), a Hrvatska kao dio boljeviko-unitaristikog i velikosrpsko-hegemonistikog scenarija protiv demokratske vlasti u Hrvatskoj (dr Franjo Tuman). Provokacije i demonstracije oruane sile prenijele su se preko Plakog na Plitvice, gdje su (31. marta 1991) u oruanom sukobu hrvatskih redarstvenika i Srba, poginula dvojica, a ranjena dvadesetorica na obe strane i gdje je zarobljen budui predsjednik Republike Srpske Krajine G. Hadi. Sutradan, na Plitvice stiu tenkovi JNA sa zadatkom da obezbede prekid vatre. Meutim, JNA se nije drala neutralno, ona je omoguila SAO Krajini da organizuje mar mira 2. maja 1991. i Nacionalni park Plitvice proglasi integralnim dijelom suverene Republike Srpske Krajine. Sastanak jugoslovenske estorice na Brdu kod Kranja, aprila 1991, donio je i saglasnost da se na referendumu po republikama, do kraja maja donese odluka o budunosti Jugoslavije. Meutim, dogovor na Brdu kod Kranja bio je korak u prazno. Zato e se na graninom podruju Srbije i Hrvatske sastati (15. aprila 1991) Tu man i Miloevi na tajnom razgovoru, koji e, prema dananjim saznanjima i istorijskim injenicama, imati sudbonosni znaaj za budunost Jugoslavije, zahvaene poetim ratom i sigurnim raspadom drave kao zajednice njenih naroda. Nekoliko dana kasnije, odnosno 18. aprila 1991, ponovo je odran samit estorice u Ohridu. Potvren je dogovor na Brdu kod Kranja, sa izriitom napomenom da se do kraja maja raspie referendum o budunosti Jugoslavije. Od aprila do juna 1991. dolo je do velikih nemira u Kninskoj krajini i zapadnoj Slavoniji. U Kninskoj krajini plamte eksplozije, naprije u ugostiteljskim objektima iji su vlasnici Hrvati, a zatim dolazi do estih maltretiranja stanovnika hrvatske narodnosti. Hrvati odgovaraju istom mjerom u Plakom, gdje su demolirane trgovake i ugostiteljske radnje - vlasnitvo Srba. Nemirima stanovnitva obuhvaen je i osjeki kotar, a gradonaelnik ovog grada saopava da je od aprila do jula 1991. poginulo 90 ljudi. Diverzije i sabotae na svim saobraajnim komunikacijama koje povezuju jug i istok Hrvatske dovode do potpunog prekida prometa sa Dalmacijom i

96 istonom Hrvatskom (Vjesnik, 4. avgusta 1991). Borbe se vode u slavonskim selima (Dalj - 2. avgusta) i zapadnom Sremu (Mirkovci, 22. jula 1991). U ovim sukobima je poginulo 12 osoba. Upad pripadnika MUP-a Republike Hrvatske u Borovo Selo (2. maja 1991) donio je drugi znaajniji oruani sukob, plaen sa 17 mrtvih policajaca i 20 civila (Vjesnik, 3. svibnja 1991). Sahrana poginulih redarstvenika pretvorena je u ratni zov na osvetu. U Splitu, 6. maja, su demonstracije pred komandom Vojno-pomorske oblasti, u kojima uestvuje oko 40.000 graana. Demonstranti su napali i vojne objekte, pa je tom prilikom ubijen vojnik Sao Geovski, a fotografija davljenja jednog vojnika obila je cijeli svijet. Vukovar i Borovo zahvaeni su estokom vatrom nepoznatih napadaa (Politika, 7. maja 1991). Hrvatska se sve intenzivnije sprema na odbranu svog nacionalnog integriteta. Smotrom Zbora narodne garde (ZNG) na stadionu u zagrebakoj Kranjevievoj ulici (28. maja 1991), a pred 10.000 posmatraa, promovisana je Hrvatska vojska. Dva dana kasnije (30. maja 1991), Franjo Tuman na sveanoj sjednici Sabora izjavljuje: Savez suverenih jugoslovenskih drava ili razdruenje i potpuno osamostaljenje Hrvatske (Veernji list, 31. maja 1991). Borbe se vode u Kostajnici 7. avgusta. Svijestan da su diverzije, ikaniranja, djelomini oruani sukobi i prepadi, nezaobilazan uvod u rat irokih razmjera, Milan Marti obeava da e stii oruje i vojna pomo iz Srbije i uz sadejstvo sa JNA vri napade na redarstvene stanice u Kijevu i Obrovcu. U Graacu je minirana zgrada Srednjokolskog centra, a kninska milicija je u hrvatskim selima Potkonje i Vrpolje. Hrvatska televizija (7. oktobra) saopava da su pogoeni Banski dvori, rezidencija predsjednika Tumana, a Sabor Hrvatske donosi odluku o suverenosti i samostalnosti drave i o raskidu dravno-pravnih odnosa sa dosadanjom SFRJ (Vjesnik, 9. oktobra 1991). Aktivnost pobunjenika i ubaenih grupa, JNA je na mnogo mjesta mirno posmatrala. Mogla je barem sprijeiti Plitvice, Borovo Selo i Kijevo, sprijeiti dolazak paravojnih jedinica preko Dunava. Mogla je sprijeiti prekid eljeznikog saobraaja izmeu Zagreba i Splita. Meunarodni forumi, a prije svega Evropska zajednica, ulau velike napore da se besmisleni rat u Jugoslaviji obuzda. Dana 17. aprila 1991, zamrznut je prijem Jugoslavije u OECD, kao poslijednja opomena da se obuzda rat. Sredinom maja, delegacija efova diplomatije EZ posjeuje Zagreb i Beograd, prua i otvorenu podrku snagama dijaloga u Jugoslaviji. Uzalud. Ve 4. avgusta odbaen je prijedlog da ministarska trojka EZ nadzire razvoj dogaaja u Hrvatskoj. Pa, ipak, predstavnik EZ Van den Bruk je 10. oktobra 1991. saoptio da je postignut dogovor o povlaenju JNA iz Hrvatske. To je otvorilo vrata lordu Karingtonu i Sajrusu Vensu, specijalnim izaslanicima generalnog sekretara UN, da vode zajedniku akciju iznalaenja mirnog rjeenja za jugoslovenski sukob.

Biva vojska, u kojoj sam bio vojnik i general, napala je moju Hrvatsku.
General-pukovnik Bruno Vuleti

GLAVLJE RAT U HRVATSKOJ

Ve pri letiminom itanju tog poglavlja od 19 strana (od 125 do 144) uoljivo je slijedee:

97 Sporna je tvrdnja: U pokuajima ostvarenja toga dijela cilja, stavljanja u bezuslovnu pokornost srpskog naroda u Hrvatskoj - hrvatska vlast se sluila svim poznatim ustakim metodama iz vremena faistike NDH. Iako je vlast HDZ, sa Tu manom na elu, stupila na politiku scenu veoma arogantno, iako je u tom nastupu pokazivala i neke znake koji su asocirali na ustatvo i koji su mogli da izazovu strah meu Srbima - to tada nisu bili argumenti na osnovu kojih bi se mogao izvesti zakljuak kakav nam je Kadijevi ponudio. Ostavljam po strani kasnije dogaaje, u centru posmatranja su oni dogaaji u Hrvatskoj (1990-1991), kojima se bavi Kadijevieva knjiga. Ve 1990. godine, a naroito 1991, u Hrvatskoj je na djelu realizacija projekta Slobodana Miloevia - odvajanje iz Hrvatske onih krajeva u kojima su Srbi inili ne samo apsolutnu, nego i relativnu veinu. O tome svjedoi niz dogaaja meu kojima se istie stvaranje tzv. srpskih autonomnih oblasti. Spski populistiki pokret pobunjivao je i Srbe u Hrvatskoj onim tempom kojim je tekla antibirokratska revolucija u Srbiji i Crnoj Gori; naroito poslije ve pomenutih proslava 600. godinjice Kosovskog boja i sline proslave u Kninskoj krajini 1989. Kao simbol srpskog suvereniteta, na kninskoj tvravi je 3. januara 1991. istaknuta srpska zastava, kada je donet i Ustav, tj. Statut SAO Krajine. Jedan od elnika SAO Krajine, Jovan Opai (2. februara 1991) poruuje da se na srpskim etnikim teritorijama moe stvarati samo srpska drava. Hrvatska vlast, nakon svog ustolienja, objektivno nije bila u poziciji da se slui ustakim metodama iz vremena faistike NDH, kako zbog unutranjih faktora i vlastite nestabilnosti, tako i zbog spoljnih faktora, jer ta vlast jo nije bila meunarodno priznata. Tuman, u to vrijeme, (koliko iskreno?) nudio je Srbima u Hrvatskoj kulturnu autonomiju, za kojom e zaaliti mnogi Srbi i Hrvati iz Hrvatske i izvan nje, tek kada se iza propagandne mainerije otkrije teka prevara srpskog naroda u Hrvatskoj i kada se ustanove dimenzije tragedije toga naroda. Prema tome, ne moe se govoriti ni o kakvoj Tumanovoj strategiji i taktici u ostvarivanju toga cilja, kada, rekosmo, Kadijevi ne navodi ni jedan argument kojim bi potvrdio da je takav cilj, u to vrijeme, javno publikovan. Ako je to, meutim, Kadijeviu bilo dostupno, trebalo je da navede izvor i time preduhitri svaku eventualnu sumnju. Dakle, pitanje je da li je Tuman tokom 1990. i sve tamo do ljeta 1991. pomiljao da ue u samoubilaki rat protiv JNA? Otuda teko moe biti govora o nekakvom grupisanju oruanih formacija Hrvatske oko Srpske krajine 1990. i poetkom 1991, o emu pie Kadijevi. O igledno je da je tadanji savezni sekretar za narodnu odbranu izazivao zabunu: legalno i legitimno nastojanje vrha hrvatske vlasti - da uvede i lokalnu upravu u duhu rezultata viestranakih izbora u Hrvatskoj, kao i kontrolu u stanicama MUP-a - on je preinaio i prekvalifikovao u agresiju na srpski narod u Hrvatskoj. Za diskusiju je i tvrdnja da je Hrvatska sredinom ljeta 1991. mogla imati armiju od 300 hiljada vojnika i starjeina. Te oruane snage nisu imale jasnu fizionomiju sve do kraja one faze rata kada je i JNA ukljuena u rat protiv Hrvatske. U poetku su to bile jedinice vladajue partije (Zbor narodne garde - ZNG) i deo jedinica MUP-a, koje su prvi put predstavljene javnosti 28. maja 1991. na stadionu NK Zagreb. Istina, u isto vrijeme poela je da se formira i Narodna zatita.

98 Sve do jeseni 1991. Hrvatska nije bila u stanju da sprovede optu mobilizaciju na valjan nain. Iako je poetkom avgusta 1991. Vlada Republike Hrvatske najavila da e uskoro formirati vrhovno zapovjednitvo oruanih snaga, ta je vrhovna komanda poela da funkcionie negdje u septembru 1991, to znai da nije bilo efikasnog komandovanja i po principima stroge subordinacije. Hrvatska vojska je organizovana, uglavnom, u taktike jedinice koje u prvo vrijeme djeluju manje-vie samostalno. Po mjesnim zajednicama, optinama i regijama bili su formirani tzv. krizni tabovi, koji su patili od nesnalaenja i nedovoljne sposobnosti, jer su se formirali po principu politike pripadnosti. Hrvatska vojska bila je, u ljeto 1991. relativno slabo naoruana. Prvo, zato to je oruje najveim djelom bilo oduzeto jedinicama TO i smjeteno u skladitima JNA (to Kadijevi esto istie kao jedan od velikih uspjeha); drugo, to je oruje kasnije nabavljano na razne naine i raznim kanalima, najveim djelom ilegalno (afere pegelj i Kika). Slabosti na strani hrvatske vojske objektivno su ile na ruku JNA i ostalim formacijama koje su joj se nale kao saveznici. Jedino to je hrvatska vojska u to vrijeme bila vie motivisana nego protivnik, ona je, dakle, imala premo u borbenom moralu, o emu Kadijevi ne govori. Apsurdna je tvrdnja da je JNA zatitila srpski narod u Hrvatskoj u prvoj fazi rata i da mu je pomogla da se vojniki, pa i politiki pripremi za dogaaje koji e slijediti, kako tvrdi Kadijevi (n.d. str. 128). Naprotiv, tzv. tab VK ovakvom pomoi gurnuo je srpski narod u totalnu propast i tako pomogao Tu manu, to su vrlo jasno pokazali kasniji dogaaji. V. Kadijevi govori o drugoj, tj. odluujuoj fazi rata, upotrebljavajui terminologiju koja je u funkciji njegovog vienja, odnosno u funkciji opravdavanja njegovih promaaja. Tako, na primjer, on se slui sintagmom agresija Hrvatske u prvoj fazi, to je, sa stanovita objektivnog posmatranja problema, netano. Pri tom, istie se vlastita taktika - da se hrvatska strana isprovocira, pa da se onda odgovori estoko. U stvari, Kadijevi i njegov tab, ne ulazei u moralnu dimenziju toga ina (koja je takoe porazna) - ratovali su veoma amaterski. Sva nagaanja oko strategije za napad na Hrvatsku otkriva V. Kadijevi na str. 135. svoje knjige: Strategijski zadatak izvesti u dvije faze. U prvoj, preteno protivudarima taktikog znaaja na vie pravaca dok se Hrvatska jae ne ukljui (napad na kasarne), uz pojaano organizovanje i pripremu srpskih pobunjenika, a u drugoj, jedinstvenom strategijskom napadnom operacijom poraziti hrvatsku vojsku. Zamisao manevra snaga: Potpuno blokirati Hrvatsku iz vazduha i mora. Pravce napada glavnih snaga direktnije vezati za oslobaanje srpskih krajeva u Hrvatskoj i garnizona JNA u dubini hrvatske teritorije. U tom cilju ispresjecati Hrvatsku na pravcima Gradika-Virovitica, Biha-Karlovac-Zagreb, Knin-Zadar i Mostar-Split (znai, sve do slovenake granice). Najjaom grupacijom oklopno-mehanizovanih snaga zauzeti istonu Slavoniju, a zatim nastaviti dejstvo na zapad, spojiti se sa snagama u zapadnoj Slavoniji i produiti prema Zagrebu. Istovremeno, jakim snagama iz Herceg-Novog i Trebinja blokirati Dubrovnik, s kopna izbiti u dolinu Neretve i na taj nain sadejstvovati snagama koje nastupaju sa pravca Mostar-Split.

99

Nakon dostizanja odreenih objekata, osigurati i drati granicu Srpske krajine u Hrvatskoj, izvu i preostale djelove JNA iz Slovenije i poslije toga pomoi JNA iz Hrvatske. Za pripremu i dovoenje snaga na planirane pravce upotrebe potrebno je 10-15 dana! Da li je ovaj plan ostvaren? Po Kadijevievom miljenju - glavni zadaci modifikovanog plana su ostvareni - to je uglavnom tano. etvrtina Hrvatske, gdje je srpsko stanovnitvo u veini je osloboeno, stvorena je vojska Krajine, koju je JNA opremila naoruanjem i ratnom tehnikom, JNA je povukla svoje glavne efektive iz Slovenije i Hrvatske i razmjestila ih prema buduim zadacima - najvie u BiH. Meutim, Kadijeviev strategijski cilj poraziti Hrvatsku vojsku i izbiti na slovenaku granicu nije ostvaren ni u jednoj fazi. Strategija hrvatske strane se sastojala u tome to je ekala, jaala svoje OS, dobijala na vremenu, raunala na raspad JNA po nacionalnoj osnovi, nije napala kasarne JNA onda kada je Kadijevi raunao. I ovu fazu rata dobila je hrvatska strategija. Za analizu je Kadijeviev zakljuak o tome da je Hrvatska prihvatila Vensov plan zbog toga to je izgubila rat. Kadijevi je interesantan i na 129. strani svoje knjige, kada pie: Raznim povodima, Tu man je u nekoliko navrata rekao kako su od njega traili i predlagali mu da napadne JNA za cijenu oruanog sukoba u Sloveniji i kako je on to odbio. Ja nisam ni jednom te njegove izjave komentirao, ali sam smatrao i onda i sada, da bi za nas bilo bolje da nas je tada napao nego kasnije, jer je bilo oigledno da do sukoba mora doi, a vrijeme vie radi protiv nas nego za nas, kao i da mi, iz razloga koje sam detaljnije izloio u povodu obrazloenja osnovne zamisli upotrebe JNA u ovoj fazi sukoba, moramo saekati napad. Dogaaji su potvrdili da u ovako pripremljenu ali naivnu zamku Hrvatska nije upala, ve je i to iskoristila da se spremi za druge faze rata. V. Kadijevi zapravo i pie onako kako je radio. A sve to je inio pod Miloevievim patronatom i u njegovu korist - bilo je lano, pa stoga i nije moglo drugaije da zavri nego optim krahom. Laan cilj rata u Hrvatskoj raa lanu ideju o upotrebi jedinica, naopaku taktiku i komandovanje. JNA je imala neuporedivo preimustvo u ratnoj tehnici, apsolutnu prevlast u vazduhu i na moru, ali ta preimustva u lanoj konstelaciji opte ideje mogla su da urode samo - lanim plodovima, kao to se i dogodilo. O grupisanju snaga JNA u drugoj fazi rata u Hrvatskoj, o ideji manevra, o operativnim pravcima i sl. (str. 135), jedva da se moe voditi bilo kakva rasprava. Sve to je o tome u knjizi reeno (kao i drugo to se odnosi na rat u Hrvatskoj) - pada pred katastrofalnim rezultatima rata u Hrvatskoj, u reiji JNA - dobrovoljci - paravojne formacije iz Srbije i Crne Gore - naoruani narod Krajine. Sve pada; naroito pred ruenjima Konavlja, Vukovara, Osijeka, Karlovca, Gospia, Zadra, i mnogo drugih naselja i, iznad svega - pred Vukovarom, koji ne samo da e ostati kao svjedoanstvo zla i spomenik ljudskim patnjama,

100 nego istovremeno i kao spomenik vojnom neznanju zloupotrebljenih elitnih sastava i njihovih komandanata, elementarnih stvari taktike i operatike.

A kada se ve u prvim oruanim sukobima u Hrvatskoj JNA otvoreno stavila na jednu (srpsku) stranu, a pogotovo kasnije kada je svoje ljudske, materijalnotehnike i druge potencijale stavila na raspolaganje za formiranje vojske RSK i RS, bilo je oigledno da JNA odlazi sa istorijske scene!
(General-potpukovnik Jovo Ninkovi)

KRATAK PREGLED VOJNIH DEJSTAVA

Stvaranje hrvatske vojske poinje maja 1990. godine, poslije razoruanja Teritorijalne odbrane SR Hrvatske, i to najprije u okviru SUP-a (MUP-a), u vrijeme i kada se u Hrvatskoj stvorilo uvjerenje da se JNA stavila u slubu jedne (srpske) strane, da JNA ne predstavlja siguran tampon izmeu hrvatskih snaga i pobunjenih Srba i poslije rasiavanja od milicionera srpske narodnosti.*) *) U ratnoj miliciji bilo je od 1989. do1991. godine 19 odsto Srba, a u mirnodopskoj vie od toga. U gospikoj upravi 65 odsto, sisakoj 33 odsto, rijekoj 26 odsto, u Zagrebu i ibeniku 24 odsto, u Osijeku 23 odsto i u Zadru 22 odsto. Ispod 20 odsto u Bjelovaru, Karlovcu, Puli i Slavonskom Brodu. Za posebnu je analizu ta se dogodilo sa ovim brojem vojnikamilicionara Srba, od kojih su mnogi bili i na komandirskim i drugim dunostima u SUP-u. Veina je postepeno nestala iz MUP-a Hrvatske bilo da je otputena iz slube, prela u Miliciju Krajine, MUP Srbije ili penzionisana. Jezgro ZNG ini 1.700 policajaca (400 u Zagrebu, 300 u Lici i Kordunu, 300 u istonoj Slavoniji i 300 za antiteroristike jedinice). Najprije su stvorene etiri brigade Zbora narodne garde (ZNG), dvije u Zagrebu, po jedna u Osijeku i Splitu. Smotra je izvrena 28. maja 1991. i to se smatra danom formiranja HOS, to je uzeto i kao Dan dravnosti Republike Hrvatske. Na elu komande ZNG su generali Martin pegelj (bivi komandant 5. VO i komandant RTO) i Imre Agoti. Ilegalno se formiraju i paravojne snage, koje oficijelno egzistiraju do jeseni 1991. Franjo Tu man 21. septembra 1991. smjenjuje pegelja i formira Glavni stoer hrvatske vojske sa generalom Antonom Tusom (bivim komandantom RV i PVO) na elu. Hrvatska vojska je tada organizirana u est operativnih zona: Zagreb, Bjelovar, Osijek, Karlovac, Rijeka i Split i dva pomorska sektora - Zadar i Dubrovnik. Ocjenjuje se da je do septembra 1991. HV narasla na 24 brigade i ostale jedinice, a u pripremi je bilo formiranje jo nekoliko brigada. Sa ovim snagama i jedinicama unutranjih poslova, ocjenjuje se da je (krajem 1991) zaustavljena JNA na frontu od preko hiljadu kilometara - od Dunava do Dubrovnika. Bilo je i informacija da je prvo primirje (2. januara 1992.) hrvatska vojska doekala sa preko 200.000 ljudi i 40.000 iz snaga MUP-a.

101 -Ako bi pokuali srpsko-hrvatski, odnosno hrvatsko-srpski rat na teritoriji Hrvatske djeliti na operacije ili periode, mogu i su razliiti prilazi i kriteriji. Prvi period, koji traje od 1990. do ljeta 1991. obiljeavaju ustanak Srba i barikade, obostrane akcije oko barikada i uspostave policijske vlasti jedne i druge strane na i oko pobunjenog podru ja. To je period formiranja hrvatske vojske i milicije Krajine. Drugi perid (kada je ve uzdrmana JNA na zapadnom djelu zemlje, kada se povukla iz Slovemje) poinje septembra 1991. kad JNA i pobunjeni Srbi preduzimaju operacije u Hrvatskoj, a hrvatska strana blokira kasarne i zauzima skladita. Prvo razoruanje je u Slavonskoj Poegi, Slavonskom Brodu, akovu, Vinkovcima, Naicama i Delnicama. - JNA je napala istonu Slavoniju, Vukovar, Baranju, Osijek, dejstvuje se u Baniji, napada na Gospi, a napadi slijede prema ibeniku, Zadru i Dubrovniku. U ovoj fazi, hrvatska strana nastoji da onemogui razvoj 5 vojne oblasti, Ratne mornarice i 5. korpusa RV PVO. Od septembra do decembra 1991. srpska strana je zauzela Baranju i Podunavlje i izbila na liniju Osijek-upanja, Petrinja-Plaki-Gospi-Masleniki most, sve do ispred Karlovca, Gospia, Zadra, ibenika, Sinja i Dubrovnika. Hrvatska strana je razbila varadinski a neutralisala zagrebaki i rijeki korpus i manje djelove RM i RV i PVO, vratila dio naoruanja TO i dobila relativno dosta tenkova i artiljerije, prvenstveno iz varadinskog korpusa. Sprijeen je prodor ka Zagrebu i uvrena odbrana na Kupi. U ovoj fazi, obe strane imale su dosta gubitaka, posebno jedinice Novosadskog korpusa i gardijske divizije. Koncem 1991. srpska strana uvruje pozicije u djelu zapadne Slavonije, a hrvatska strana vraa gornji dio zapadne Slavonije i obezbjeuje podravsku vezu sa istonom Slavonijom. Izgleda da je sarajevsko primirje (2. januara 1992.) prekinulo akciju ienja zapadne Slavonije do Save. Posmatrano sa strane i prema oskudnim intormacijama, JNA je, zbog nemogunosti da mobilie nove regrute i zbog pretrpljenih poraza, pristala na soluciju da dri to je postignuto i da prihvati dolazak meunarodnih mirovnih snaga, to je odgovaralo i hrvatskoj strani. U novinama se pominju mnoga imena, meni poznatih pripadnika JNA. Na jednoj strani su generali ivota Avramovi, Andrija Raeta, Zvonko Jurjevi, Nikola Kandi, Dobrain Praevi, Mladen Brati, Andrija Biorevi, ivota Pani, Nikola Uzelac, Ratko Mladi, Milan Vukovi, Pavle Strugar i piro Nikovi. Na drugoj strani generali i pukovnici Martin pegelj, Anton Tus, Sveto Letica, Janko Bobetko, oba Stipetia, Imre Agoti, Feldi, Domazet, Pecoti, Tonkovi i Gorinek. (Poznavao sam sve osim Vukovia i Mladia.) Nikada nisam pomislio i sada mi, do kraja, nije sasvim jasno da su se meusobno potukli, jer veina od njih nije bila ekstremno nacionalistiki orijentisana, mada je meu pomenutima bilo pojedinaca na obe strane koji i ranije nisu raistili sa nacionalnim pitanjem. Kod Vukovara i Dubrovnika je vojnostrategijski i politiki izgubljen rat. Nastupalo se prepotentno. Da li se mjesec dana borilo za Vukovar radi prestia? Zato se odustalo od planova prema Zagrebu, Ploama i Splitu? Da li se to dogodilo zbog poraza kod Vukovara i zaustavljanja na Neretvi ili iz drugih razloga? Na to pitanje mogu odgovoriti oni koji su tu ratovali po planovima Sablja, No i Paunov skok, s jedne strane, i oni sa drugim planovima, sa druge strane.

102 Poslije potpisivanja primirja, rat je prenet u BiH, jer se dva rata (uz raniji u Sloveniji), istodobno ne mogu voditi. Pod zatitu UN 1991-1992. stavljaju se sljedea podruja u Hrvatskoj: Istona Slavonija (Beli Manastir, istono od Osijeka, Vukovar, Vinkovci - krajnji istok), koje ini 49% Hrvata, 30,4% Srba i 20,5% ostalih (Hrvati i ostali u veini). To je prostor od 2.153 m2. Zapadna Slavonija (Grubino Polje, Daruvar, Pakrac, Nova Gradika - zapadni dio, Novska - istoni dio), koje ini 43,3% Hrvata, 35,4% Srba i 21,3 ostalih (Srbi su u veini u Pakracu). To je prostor od 2.112 m2. Krajina (Kostajnica, Petrinja, Dvor na Uni, Glina, Vrgin Most, Vojni, Slunj, TitovaKorenica, Donji Lapac, Graac, Obrovac, Benkovac i Knin), koje ini 66,7% Srba, 28% Hrvata i 5,3% ostalih. Srbi su u veini u Dvoru na Uni (85%), Glini (60%), Vrgin Mostu (70%), Vojniu (91%), Korenici (76%), Donjem Lapcu (97,5%), Graacu (82%), Obrovcu (66%), Benkovcu (57%) i Kninu (88%). Hrvati su u veini u op inama Petrinja (56%) i Slunj (72%). To je prostor od 8.262 m2. Ukupno u sve tri UNPA zone Srbi ine 48,2%, Hrvati 38,2%, a 13,6% su ostali. Prostorno, to je 12.554 m2. Vojska Srpske Krajine formirana je od JNA, krajike milicije i paravojnih snaga. JNA se povukla u Bosnu. Relativno primirje u Hrvatskoj traje do ljeta 1992, a tada poinju parcijalne ofanzive i operacije za vraanje june Dalmacije (rejon Dubrovnika)*) i pomo hrvatskim snagama u Hercegovini i Posavini. Ova operacija se zavrila odbacivanjem snaga sa Neretve, deblokadom Dubrovnika i sporazumom na fregati Avenger (24. septembra 1992), koji su potpisali general Pavle Strugar, komandant 2. armije, koju ine Podgoriki, Uiki i Hercegovaki korpus, i general Zbora narodne garde Janko Bobetko, komandant tzv. junog vojita. *) Hrvatska tampa ove operacije biljei kao agalj (borbe za Neretvu, Mostar i Stolac) i Tigar (borbe za deblokadu Dubrovnika). U toj situaciji bilo je evidentno da su viemjesene borbe u Slavoniji i istonoj Hercegovini i Vens-Ovenov plan (3. januara 1992), iskoriene od hrvatske strane za predah i dobitak na vremenu. Januara 1993. poinje operacija - vraanje Maslenikog mosta i zadarskog aerodroma, uz dosta gubitaka s obje strane. Ova operacija je za hrvatsku stranu bila od strategijskog znaaja zbog spajanja sjeverne Hrvatske sa Dalmacijom. Operacija Medak ili Medaki dep (septembra 1993), mada manja po obimu, znaila je deblokadu i totalno unitenje nekoliko srpskih sela i to je bila druga tragedija Srba iz okoline Gospia. Te tri operacije su za hrvatsku stranu znaile stvaranje povoljnih uslova za budue akcije, a medaka akcija je bila dio tzv. strategije spaljene zemlje. Ove i sljedee vojne

103 akcije od strane Hrvatske vojske, meunarodni faktori (UNPROFOR) nisu mogli ili nisu htjeli sprijeiti. Prostor Krajine u toj fazi brane 7. i 15. korpus. Maestral 1994 i Ljeto 94 su borbe za Livanjsko polje, Grahovo, Glamo i Dinaru. Operacija je strategijskog znaaja, jer su Krajina i Knin ostavljeni na cjedilu, iskompromitovana je odbrana Krajine i stvoreni preduslovi za Oluju. Gdje su Dinarski korpus i Karadieve snage na tom prostoru? Vie su bjeali nego to su se borili. Operacija Bljesak, snimana TV kamerama, poela je 1. maja 1995. ienjem zapadne Slavonije, a zavrena je vrlo brzo egzodusom i istjerivanjem Srba preko Save u BiH, deblokadom djela autoputa Zagreb-Beograd i razbijanjem 18. srpskog korpusa. U ovoj operaciji prvi put se predao vei broj vojnika (oko 1.000) 18. srpskog korpusa. Operacija Oluja (4. avgusta 1995), je cjelovita operacija strategijskog znaaja, sa glavninom hrvatske vojske i policije, koordinirana sa prethodnim operacijama Maestral i akcijama 5. korpusa armije BiH. Trajala je 84 sata, a izvedena je sa 30 pravaca. Prema novinskim informacijama, plan Oluja se sastojao iz etiri dijela. Oluja 1 je napad na Baniju, koju brani 39. korpus vojske RSK, i spajanje sa 5. muslimanskim korpusom. Ovaj dio Oluje zavren je izvlaenjem glavnine 39. korpusa. Sa hrvatske strane operaciju izvode snage Zagrebakog zbornog podruja. Oluja 2 je napad na Kordun, koji izvode snage Karlovakog zbornog podruja. Kordun brani 21. srpski korpus, koji biva okruen i koji se glavninom, poslije pregovora, predao sa generalom Bun iem na elu. Oluja 3 je napad na Liku, koju brani 15. liki korpus. Napad vodi Gospiko zborno podruje. Operacija je zavrena ienjem Like, spajanjem hrvatskih snaga sa 5. korpusom armije BiH i povlaenjem 15. korpusa preko Lapca i Srba u Bosansku krajinu. Oluja 4 je napad na sjevernu Dalmaciju i Knin, kojeg je branio 7. (kninski) korpus. Tu je i sjedite Generaltaba vojske Republike SK. Operaciju sa hrvatske strane izvodi Splitsko zborno podruje. Posle 47 mjeseci, nestala je Srpska Krajina, njena vojska i vojska Fikreta Abdia. Oluja je bila genocid nad srpskim narodom. Dogaaji su pokazali da Vojska Jugoslavije i Vojska Republike Srpske nisu pruile obeavanu pomo vojsci Kninske krajine. - Poslije Oluje, izvedena je operacija Una - borbe u Bosanskoj krajini (Drvar, Petrovac i Prijedor). Jo nije razjanjeno, iako se o tome u tampi raspravljalo i na srpskoj i na hrvatskoj strani, zato su hrvatske snage ile preko Une, odnosno - zato to podruje Srbi nisu upornije i uspjenije branili... Oluja je zavrila operacijom Una i to tamo (Drvar, Glamo, Livno) odakle je krenuo hrvatski kralj Tomislav. I nije sluajno da se tuda planira cesta Zagreb-Dubrovnik. Tu man hoe da se tu vrati. On se poslije Oluje hvali da je uspio otcjepiti hrvatsku dravu. To je uinio kada su Miloevi i JNA gurnuli Hrvatsku iz Jugoslavije. Kome on pripisuje zasluge za hrvatsku samostalnost? On je osloboditelj zemlje koja je manje slobodna nego to je bila. On je sprovoditelj etnikog ienja. Da, za vrijeme njegove vlasti je prognano vie Srba nego pod NDH. Jedni to ocjenjuju kao uspjeh, a drugi kao osudu. U pravu su ovi drugi.

104 Svaka od pomenutih operacija ima svoje krakteristike. Do Bljeska i Oluje sve sam mogao da pratim samo na osnovu novinskih informacija i pretpostavki, te mogu da izvlaim samo opte zakljuke bez konkretnije analize, to i nije svrha mog biljeenja.

Poelo je 10. januara 1991. upadom naoruanih Srba u nacionalni park Plitvice. SA LICA MJESTA IZ LIKE
Iz pisma prijatelja iz Korenice - aprila 1991: Poelo je 10. januara 1991, kada je grupa naoruanih, meu njima i dosta nepoznatih sa strane, upala u zgradu Nacionalnog parka na Plitvicama i orujem prisilila direktora Nikolu Lapova na ostavku, koji je i lan Predsjednilva SK Hrvatske. Dana 16. januara 1991. Lapov je sa preko 85% dobio povjerenje. U martu 1991. je miting istine pred Domom 6. divizije, sa zahtjevom da se Nacionalni park pripoji SAO Krajini. Dana 26. marta 1991. promjenjena Skuptina opine Titova Korenica donosi odluku o pripajanju SAO Krajini. Zagreb ponitava tu odluku, a 28. marta dolazi MUP Hrvatske. U sukobu su dva mrtva i oko 20 ranjenih. Prvog aprila dolaze tenkovi JNA od Slunja i spreavaju sukobe. MUP obrazuje svoju milicijsku stanicu. Dana 13. aprila je neviena pljaka, to Plitvice nikad nisu doivjele. Da li JNA uva Plitvice? Poslije tih sukoba, neki predstavnik JNA izjavljuje: Mi smo tu u ulozi mirotvorca, a ne da se bavimo umskim kradljivcima i krivolovcima. Na kraju pisma, prijatelj rezimira: Razoaran sam. Prvog aprila 1991. na sjednici Odbora Skuptine grada Beograda za optenarodnu odbranu i drutvenu samozatitu, usvojeni su, pored ostalog, sljedei stavovi: Graani Beograda smatraju da je ovo poslednja opomena svim organima u federaciji i republikama da se preduzmu mere kako bi se izbegli bratoubilatvo i graanski rat. Do mirnog reenja mogue je doi optenarodnim referendumom u Jugoslaviji, na kome e se svi narodi ravnopravno i dobrovoljno izjasniti u kakvoj dravi ele da ive. Rezultati referenduma treba da predstavljaju osnov za izradu dokumenta o ustrojstvu Jugoslavije. Oekuje se od nadlenih organa da sa podruja Plitvikih jezera i Titove Korenice povuku sve policijske snage, koje su na ovo podruje dole sa strane. Upuuje se poziv privrednim organizacijama, drutvenim ustanovama i drugim beogradskim institucijama da organizovano unapreuju saradnju i pomo srpskom narodu u Krajini. Organi Skuptine grada e koordinirati sa republikim organima, preduzeti potrebne mere da se obezbedi potpuna informisanost o dogaajima u Krajini, ostvaruje saradnja i pomo srpskom narodu sa podruja Krajine. Time e doprineti i poseta delegacije Beograda ovim krajevima. Delegacija Beograda nije dola na Plitvice. Aktivni oficir - Lianin (iz 5. armijske oblasti) sredinom 1991. izjavljuje: Neki kapetan Dragan je na Udbini s orujem. Niko ga ne dira. General Avramovi, koji je doao iz Skoplja, otiao je i okruio se policijskim bataljonom na poligonu Slunj. General Praevi, naelnik taba, je glavni planer i u tu svrhu je doao iz Novosadskog korpusa i njegova je akcija, po odobrenju B. Jovia, u Pakracu. General Raeta je spremao Srbe i davao im je oruje.

105 Poznajem Mladia, Torbicu i Periia - nacionalisti su. Nacionalista je i Coki, kojeg je zamjenio Trifunovi, koji nije nacionalista. Mar mira na Plitvice (2. maja 1991) je u organizaciji SDS-a iz Knina. Od Korenice do Prijeboja ide se vozilima, a odatle pjeke do Jezerca, gdje je tribina. Prvi govori zubar dr M. Babi, koji zahtjeva da Nacionalni park ostane deo krajinske drave i da se povue posada MUP-a Hrvatske. Zamjera JNA da je inertna i spora i zahtjeva da protjera hrvatsku vojsku preko Koranskog mosta. Drugi govori drugi zubar, dr B. Boani, predsjednik opinske skuptine i trai da se dragulj Krajine pripoji srpskoj zemlji. Trei je prof. P. tikovac (iz Srba), koji poziva JNA da topovske cjevi okrene na neprijatelje Jugoslavije. etvrti je penzionisani potpukovnik Jovo Korenica (moda je to Korica), koji govori o neophodnosti sloge. Peti govori dr V. eelj, koji je doao iz Beograda i izjavio da e Skuptina Srbije morati da prihvati odluku srpskog naroda da se Krajina prisajedini Srbiji... Vi ste na najisturenijoj fronti odbrane srpstva. Uveravam vas da nikada neete biti usamljeni, vama osim SDS-a druge partije nisu potrebne... Obeavam vam da neete biti ni izdati ni prodati. Nemamo nita protiv da ustaki poglavnik F. Tu man formira novu Hrvatsku, ali samo zapadno od linije Karlovac-Ogulin-Virovitica. Dakle, od pet govornika samo je jedan iz Like. Poslije nekoliko kilometara pjeaenja dio ljudi doao je kod Spomendoma VI divizije, gdje su naili na kordon transportera JNA. Tu su dr M. Babi, dr V. eelj, dr B. Boani i Lj. olaja. Aprila i maja 1991. su ponovo i paralelno planule Kninska krajina i zapadna Slavonija. U Kninskoj krajini su eksplozije u kafiima Hrvata, miting na kojem Milan Marti obeava da e stii oruje iz Srbije, Hrvati demoliraju srpske kafie, sukobi u Plakom, miniranje pruge, protest radi formiranja hrvatske milicijske stanice u Kijevu. Marti najavljuje intervenciju JNA u Kijevu, Obrovcu i Bukovici. U Slavoniji je tua u Borovu Selu, razoruanje patrole MUP-a zbog hapenja G. Hadia, vojni transporteri u Vinkovcima, u Lipiku eksplozija i pucnjava izmeu Dalja i Borova Sela. Trai se intervencija JNA u Vukovaru, a meustranako vjee narodne odbrane Hrvatske trai da se osnivaju dobrovoljaki odredi. Na drugoj strani je srpska sloga zatite, razgovori da se stanje smiri, Boljkovac i Degoricija su u Vukovaru. Traju sukobi oko Dalja i drugdje., pie Lianin iz Zagreba. Sve ovo to se dogodilo 1990. kada je poeo oruani ustanak i u proljee 1991. znailo je da se ne moe oekivati dobro i da ni jedna strana nije dorasla sporazumu. Jedni gree, jer diu ustanak, a drugi, jer otro i policijski ele da rijee pitanje Srba u Hrvatskoj, a obe strane su izabrale silu. To to se dogodilo u Kninu 1990. i to to se dogodilo u Borovu Selu 1991, jasno je pokazalo da smo na ivici provalije, koja se ne moe izbjei. Borovo Selo je izabrano vjerovatno zato jer je blizu Srbije. Umjesto razgovora na djelu je nasilje, smiljeno stvaranje haosa i politika izvanrednog stanja. Sastanak republikih lidera u Splitu 1991. jo jasnije pokazuje ciljeve. Tu je S. Miloevi dao izjavu: Gospodin Babi je predsednik naroda i graana koji tamo ive i on, siguran sam, izraava njihove interese i njihovu volju. Slobodan Miloevi ne odstupa od svoje politike priznanja SAO Krajine i Babia. Septembra 1991. sin ratnog druga pie: Milicija Krajine i drugi (ima i vojske i grupa sa strane) uzimaju Ljubovo i Liki Osik. ujemo da se od Graaca ide ka Gospiu. Izgleda da iz

106 Radua sve ide. Napadnut je i Otoac topovima. Pria se da su u Gospiu Hrvati formirali ete dobrovoljaca (Brkljai, imi, Tomljenovi i jedan pop). Minobacaima je gaan Perui. Artiljerija je gaala Gospi 30-31. avgusta, a poslije toga je usljedio napad na JNA (iznutra) u Gospiu. Napad na Gospi je iao iz pravca Metka. Zarobljen je general Kostevski (ili Krstevski), avioni su tukli Gospi. Tu je, pria se, izgubio glavu i neki voa etnika iz Beograda - Gika. Gospika kasarna je zauzeta od Hrvata sredinom septembra, a napad od Bilaja odbaen je. Prijatelj iz Korenice januara 1992. pria: Na Plitvicama je sve demolirano i opljakano, a najouvaniji je hotel u kome je bio MUP Hrvatske, u kojem su veina milicionari iz Istre, a meu njima je bilo i nekoliko Srba. Mi Koreniani smo naoruavani od TO, JNA, SDS i SK PJ. Najvie oruja smo dobili iz eljave (garnizon nedaleko od Bihaa). Oruja ima dosta, pojedinci imaju ak i po tri komada. Na Poljanak i dalje prema Saborskom ilo se ovako - PA mitraljez plai i puca preko sela, dva aviona lete iznad, dolazi nekoliko tenkova sa poligona Slunj i ide se dalje. Tu su kapetan Pavlovi i major Fia (tako ih zovu). Ispaljeno je preko 900 zrna. Poslije su doli divizion iz Gnjilana i brigada iz Zrenjanina i mi iz TO Korenica. Na Poljanku je (13.11.1991) ubijeno 15-17 civila - Hrvata. Ostali su izbjegli, kako ujemo, u Crikvenicu. Od Likog Petrovog Sela prema Vagancu, Dreniku i Slunju ila je neka brigada iz Bosne i stigli su do Veljuna. Poslije ova dva ienja, ili smo na smjene prema Dabru, Zalunici i Ramljanima. eelj, Boani, olaja i jo neki upalili su sve. Strah nas je od vlasti iz Knina. Govori se o srpskoj dravi preko Bosne do Beograda. - Prijatelj iz Udbine, aprila 1992, u Beogradu pria o Lici: Privredna i moralna katastrofa utanje, ubijeno je 25 Srba (koji su bili protiv Knina) poslije dolaska UNPROFOR-a, oko 300 ranjenih i oko 100 mrtvih Koreniana i Udbinjana. Opina Korenica je proirena i dobila Saborski, Drenik, Vrhovine i Liki Osik. Podlapaa je jedina svijetla taka - nije spaljena. Opina se smanjila za oko 1.400 ljudi. Strah nas je od milicije i etnika. Nikada Hrvati nisu prvi zapucali. ume na periferiji Plitvikih jezera se tamane a graa se odvozi. Ljuti smo na Kninjane. Hadi je bez uticaja, a Marti je hrabar. U Drvaru je uasno stanje, otuda su dolazili i ratovali u Lici. Izbor Mesia (ujem da su njegovi porijeklom Liani) je nerazumljiv potez, jer se Jugoslavija ve poela raspadati. Pria se da je Mesi htio izbjei teke sukobe i odbraniti Hrvatsku od onoga to joj se dogodilo. Srbi su pristali da ga biraju jer su ocjenili da je nemoan i rekli neka se pod njim raspada i zato su pristali da doe poslije B. Jovia.

Srbija je oistila Hrvatsku od Srba. Sama Hrvatska, ako je i elela, to ne bi smela ni mogla da uini da Srbija nije podigla Srbe protiv njihove hrvatske domovine... Hrvatska ne moe jedina odgovarati za taj greh Srbije, ali moe i mora ispraviti vlastite grehe prema Srbima.
(Mirko Tepavac)

NEKOLIKO PITANJA I ZAKLJU AKA

Da li je mirnim putem bilo mogue rjeiti aktuelna pitanja? Na ovo pitanje, odgovor je potvrdan. Status Srba u Hrvatskoj mogao se rjeiti maksimalnom garancijom prava Srba. Tumanova vlast nije smjela, i ne moe ni u budunosti, negirati prava Srba, a Srbi nisu smjeli da negiraju suverenost Hrvatske. Tu man i Rakovi (HDZ i SDS) su zajedniki ruili

107 demokratske snage u Hrvatskoj, pa poto se nisu usaglasili na vrijeme, rasli su ekstremizmi na obe strane i onda su se problemi poeli rjeavati silom. Prenoenjem rata u BiH, bez obzira na trenutni prekid u Hrvatskoj, sve se vie oteavao opti poloaj Srba u Hrvatskoj. Ekstremni Srbi u Hrvatskoj nisu ili samo na to da odbrane krajeve sa veinskim srpskim ivljem, ve su ofanzivom, i uz pomo JNA u jednoj fazi rata, htJeli da uzmu to vie teritorija. U rat sa svim snagama ilo se onda kada su se Srbija i JNA uvjerile da samo ustankom Srba, kao oblikom rata, ne mogu razbiti Hrvatsku. Vojna strategija srpske strane, u prvoj fazi rata, bila je da se ustankom i stvaranjem srpske drave u Hrvatskoj, prvenstveno uz pomo JNA, zauzmu Baranja i dio istone Slavonije - taj najbogatiji dio zemlje i stavi pod kontrolu cio tok Dunava i da se izbije na Neretvu. Uporedo se vrilo i etniko ienje i ruenje, to je predstavljalo osnovu strategije i taj cilj je, posmatrano sa srpske strane, ispunjen. Hrvatska strana je pokuala to da odbrani i zaustavila je rat, ne na Dunavu, nego na liniji ispred Osijeka, Vinkovaca i upanje i na Neretvi. Srpska strana nije uspjela presjei Hrvatsku na liniji Okuani-Pakrac-Virovitica. Srpska strana, podrana od JNA, uspjela je izbiti, najgrublje reeno, na donji tok Kupe, ali bez Sunje, Siska, Karlovca, Ogulina i do Gospia i tu liniju hrvatska strana je poela da uvruje. Crnogorsko-srpska strana sa JNA, uzela je Konavlje i dola do Dubrovnika; bila je nadmona, a hrvatska strana se povlaila. Krajem novembra 1991. cilj JNA i paramilitarnih snaga je i dalje linija Virovitica-KarlovacKarlobag, zauzeti Osijek, Sisak (preko Kutine), Karlovac, Zadar-Dubrovnik. Za takav cilj je postavljen odgovarajui raspored snaga, ali nije realizovan. Karakteristika ove faze rata 1990. i 1991. su ofanziva JNA i djela Srba iz Hrvatske i defanziva hrvatske vojske, sa zauzimanjem garnizona JNA. Stvoren je irok front, koji je, s obzirom na odnos snaga, strategijski bio mnogo nepovoljniji za srpsku stranu, pogotovu kada je, bez veeg prisustva jedinica JNA, srpska strana praktino obrazovala samo jednu liniju odbrane, sa malom dubinom i pauinastim rasporedom. Takav strategijski poloaj nije bio jednostavan ni za hrvatsku stranu. Decembra 1991. penzionisani general moje generacije kae: Dobijen je rat za Srbiju od Timoka do Kupe. Rat je opravdan, mada osvajaki. Na pitanje ta ja mislim - rekao sam: Da li je dostignut stategijski cilj i da li je rat zavren. Brzo emo se uvjeriti da e rat u Hrvatskoj biti izgubljen. Od samog poetka bilo je jasno da se Krajina i njena vojska (najprije operativne zone, pa korpusi) ne moe odrati, jer je bila neprirodno stvorena, nejaka i teritorijalno rastegnuta, izuzev u istonoj Slavoniji, koja je direktno naslonjena na Srbiju. Od 1991. do 1995. Srbi u Krajini postepeno su zaboravljani i preputani sami sebi, to je poveavalo demoralizaciju tamonjeg stanovnitva. Pokazale su se nesposobnost i nevoljnost trupa Ujedinjenih nacija da ostvare zatitu. Porazno su djelovali ignorancija Beograda i Pala, koji su izmanipulisali Srbe u Hrvatskoj, i strah od rata u Srbiji. Sve je to na kraju omoguilo Oluju (avgusta 1995), koja predstavlja laku vojniku pobjedu HV-a, poraz Vojske Krajine, ali i najvei politiki poraz Srba i poraz Hrvatske. Bilo je to potpuno etniko ienje, koje je obavila Hrvatska uz pomo ekstremnih Srba. Zajedno su tako zadovoljili elju F. Tu mana, koji je egzodus velikoduno pomagao, a pri tom licemjerno pozivao Srbe da ostanu. Prestonica Krajine (Knin) je prva pala, i to ne samo

108 zbog tako postavljenog cilja hrvatske strane. Oko 11.000 m2 vraeno je u sastav Hrvatske drave. Krajina je gotovo ostala bez Srba, a od onoga to je ostalo, mnogo je poubijano. Broj ubijenih poslije Oluje izgleda da je priblian broju poginulih u borbi. Rat u Hrvatskoj, uprkos svemu to se dogodilo, nije bio sukob srpskog i hrvatskog naroda. HDZ i SDS su bile i ostale nacionalistike stranke, a SDS je kao takva i nestala. Bilo im je zajedniko to to ele da srue komuniste, a nacionalistiki nastup bio je karakteristian za obe strane. Retorika SDS i Rakovia ila je od kulturne na politiku autonomiju, zajednicu est opina, do formiranja dravotvornog nacionalnog vjea. Dogaaji su se brzo odvijali: prvo, HDZ spreava referendum Srba koji je pravno neupotrebljiv, zatim SDS organizuje otimanje oruja i formira naoruane grupe, a Hrvatska organizira zapljenu oruja rezervne milicije i kupuje oruje vani. Svaka akcija i postupak s jedne strane izazivao je reakciju na drugoj i koristio se kao povod za pojaanu propagandu i irenje straha. Najjednostavnije reeno, za ovo su krive voe HDZ-a i SDS-a i njihovi sufleri. Kada se ispucala sva municija srbovanjem i hrvatovanjem, dolazi do nasilne homogenizacije svi Srbi u jednoj dravi i hrvatski suverenitet na cjelokupnoj teritoriji. Raste strah, to razbuktava mrnju jednih prema drugima. Poinje terorizam - teroristi i provokatori angauju se na obe strane. Da li su svi Hrvati neprijatelji Srba i svi Srbi neprijatelji Hrvata? Nisu. Oko pobune djela Srba u Hrvatskoj nema dvojbe. Tvorci i oevi pobune su van Knina i Srba u Hrvatskoj. Mnogi se spore oko datuma poetka pobune. Jedni smatraju da je sve poelo 17. avgusta 1990. barikadama oko Knina, drugi da je to maj 1990. kada je bio tzv. Sabor Srba u Srbu, trei piu da je to 24. mart 1990. - miting na Petrovoj gori, (gdje glavna zvjezda, penzionisani general Duan Peki, ostavlja utisak da eli da diriguje iz taba pobune). Neki misle da je to prvi miting u Kninu februara 1990, pobuna TVIK-a i Kistanjska Zora, a neki opet smatraju da je to 4. juli 1989. kod Lazarice na Kosovu Polju. Rat poinje kada se ozbiljnije puca (a to se dogodilo 1990), i ne poinje odmah, ve uz krae ili due pripreme. Dakle, nesporno je da je raspad SFRJ u Hrvatskoj poeo ratom u Kninskoj krajini po velikosrpskom konceptu. Odatle se proirio na nacionalno izmjeana podruja i sve drugo, pa i kasnije stvorena osovina Beograd-Knin-Pale, predstavlja samo njegov nastavak. Tumanov reim je tvrdom nacionalistikom linijom i isprovocirao i stvorio uslove za pobunu Srba u djelovima Hrvatske. Ustavni poredak Hrvatske je bio ugroen na najgrublji populistiki nain. Razrada generalne ideje, njeno prizemljenje na konkretno tlo i realizacija, povjereni su krajinskom ideologu, dr Jovanu Rakoviu, koji e povezati Knin i zvanini Beograd. Za politiku i vojnu operativu naeni su ljudi odgovarajueg profila i odreene faze su povjerene Milanu Babiu. Goranu Hadiu, Milanu Martiu, Miletu Mrkiu i drugima, pri emu se, u veini sluajeva, bez obzira koliko oni pokuavali da se nametnu i da djeluju kao nezavisne voe, na njih raunalo na ogranien rok i to uz uslov apsolutne poslunosti. Logikom jedne nerazumne politike, svi su se oni, prije ili kasnije, nali u makazama prvobitnih i u novonastalim okolnostima isforsiranih direktiva, to ih je inilo nepodobnim, budu i da im je rok upotrebe brzo isticao. JNA je, pravei planove da uhapsi generala pegelja, snimila i film o njemu januara 1991. Tano je da je pegelj pravio planove, naoruavao i uvozio oruje, da mu je Tu man dao povjerenje, da je formirao ZNG kao embrion hrvatske vojske. Ali je tano i to da je taj isti i

109 takav pegelj relativno brzo zamjenjen. JNA je pomogla njegovu smjenu. Poslije pegelja dolazi dr Stipe Dodan, koji je zbog nacionalovinizma bio u zatvoru est godina i 1971. postao hrvatski muenik. Tuman ga imenuje za ministra odbrane u vrijeme rata u Sloveniji, ime je najavio ta eli da radi. Njegove parole u predizbornoj kampanji 1990. obeavaju hrvatsku lisnicu u hrvatskom depu, hrvatsku strojnicu na hrvatskom ramenu i Hrvatsku do Zemuna. Skupljao je novac po Americi, Kanadi, Njemakoj i kupovao oruje. Dakle, Dodan je u ljeto 1991. ministar na elu odbrane Hrvatske. Dodan i njegovi saradnici opravdali su povjerenje vie nego pegelj i Boljkovac. Strategija JNA u tzv. ratu niske intenzivnosti propala je zbog tenje da srui novostvorene vlasti, a homogenizirala je Hrvatsku. Rat dobija karakter osvajakeog rata za teritorije, a za Hrvatsku postaje odbrambeni i narodni - domovinski. Tim ratom JNA je uvrstila Tumana i postala nepoeljna. Hrvatska politika je napravila dosta greaka, a najvee je poinila zato to nije bila u stanju da predvidi agresivne strategije i to je potcjenjivala znaaj srpskog pitanja u Hrvatskoj. Mirovni plan Z-4 iz septembra 1994. (Zagreb + Amerika + Rusija + Evropska unija + Ujedinjene nacije - preko ambasadora), ili Nacrt sporazuma o Krajini, Slavoniji, junoj Baranji i zapadnom Sremu predviao je autonomiju za 11 opina oko Knina i Gline sa dosta elemenata dravnosti u okviru Republike Hrvatske. Predviao je i demilitarizaciju Krajine u roku od tri do pet godina, ali sa svojom policijom, prema etnikom sastavu stanovnitva iz 1991. godine. Na istoku (Slavonija, zapadna i istona) predviao je lokalnu samoupravu pod hrvatskom upravom. Tu bi upravljale snage Ujedinjenih nacija do pet godina, uz demilitarizaciju tog podru ja za tri mjeseca. Kod rukovodstva Krajine plan je naiao na odbojnost, ak su odbili da prime i kopiju tog plana, a Slobodan Miloevi je odbio da primi tvorce plana Z-4 rjeima da nee da intervenie u dijalogu Knina i Zagreba, jer nije kljuni elemenat u pregovorima. Tadanji predsjednik Krajine Milan Marti je izjavio: Republika Srpska Krajina nije ni razmatrala plan Z-4, niti je meni poznato ta sve sadri... RSK se nee vratiti u Hrvatsku. Imamo snaga da sve ovo privedemo kraju i da se suprotstavimo i jaem neprijatelju nego to je Tumanova Hrvatska, da bismo jednog dana ivjeli u zajednikoj dravi svih Srba. Ovu izjavu je dao kada je bio u drutvu sa Radovanom Karadiem. Kasnije su plan Z-4 odbili: Borislav Mikeli, Udruenje Srba iz Hrvatske u Beogradu, Mihajlo Markovi u ime SPS-a, Vojislav eelj, Vojislav Kotunica, Patrijarh Pavle i Zoran in i u neto blaoj formi. Plan Z-4 podrali su i izjavili da ga treba prihvatiti: Graanski savez Srbije i Srpski pokret obnove, izjavama arka Koraa i Vojislava Vukevia. Ovakav odnos prema planu Z-4 iskoristio je Franjo Tu man i 1. maja 1995. zauzeo zapadnu Slavoniju, a kasnije iao i dalje. Plan Z-4 nije bio antisrpski plan i, da je bilo pameti, trebalo ga je prihvatiti, jer bi mirno reenje zasnovano na njemu donjelo daleko manje bolne posljedice za Srbe u Hrvatskoj. Kakva je bila sudbina 5. zagrebake armijske oblasti i Vojno-pomorske oblasti u Splitu? Operativni dio komande 5. armijske oblasti, pod generalom Avramoviem, seli se iz Zagreba na poligon Slunj, odatle na Kozaru, a potom se dio te komande uklapa u komandu 2. armije u Sarajevu. Za naelnika taba te armije postavljen je general Dobrain Praevi, a za pomonika za politiki rad ranije zarobljeni general Milan Aksentijevi. Slinu sudbinu doivljava 5. vazduhoplovni korpus koji se seli iz Zagreba u Biha, a potom u Bosnu. Djelovi 32, 10. i 13. korpusa uestvuju u ratu u Sloveniji, povlae se u Hrvatsku, a potom djelovi 13.

110 korpusa u istonu Hercegovinu; 32. korpus biva blokiran i zarobljen, a 10. je nestao negde na Kordunu i Baniji. Organizacija Vojno-pomorske oblasti se takoer rasula. Postepeno su nestajali vojnopomorski sektori Pula i ibenik i Kninski korpus. Taj korpus koji je kasnije sluio kao osnova za formiranje Vojske Krajine, samostalno djeluje u ratu u Hrvatskoj i Bosni, ali i on konano nestaje. Nestaju i svi kasnije formirani operativni zonski tabovi i, na kraju, 7. sjevernodalmatinski, 15. liki, 18. zapadno-slavonski, 21. kordunaki, i 39. banijski korpus i 11. baranjsko-sremski korpus Vojske Krajine sa komandantom Milanom Martiem i naelnikom G generalom Miletom Mrkiem. Ako se prihvati sentenca da nam je istorija uiteljica, za traginu sudbinu Srba i Krajine nije teko pronai primjere u prolosti. Svetozar Pribievi, koji je jedno vrijeme bio sa Paievim radikalima i srpskom dinastijom, kada je pao u nemilost kralja Aleksandra, rekao je: Bili smo ludi i nismo slutili kuda idemo! Voa hrvatske opozicije Stjepan Radi je razumio kraljeve metode i zato je ubijen 1928. Pribievi se 1925. raziao sa kraljem, a 1927. odbio unitarizam, da bi 1929. bio konfiniran u Brus (Srbija). Masarik je intervenisao i Pribievi je iz Brusa stigao u Prag. Sreo se sa Ivanom Metroviem, Preihovim Vorancom i Miroslavom Krleom. Nikola Pai je osudio Svetozara Pribievia zbog unitarizma i Stjepana Radia za zalaganje za samostalnost Hrvatske u okviru Jugoslavije. Svetozar Pribievi je u knjizi Dictature du Roi Alexandre 1933. osudio diktaturu. U pomenutoj knjizi, pored ostalog, rekao je: Pomagao sam im stvarati veliku Srbiju, a oni su me odbacili. Ponaaju se kao Mrnjavevii u srpskoj narodnoj pjesmi - gradili su grad na Bojani; to to su po danu napravili (vila im je to) po noi poruila. To da u temelje zidaju ljudske glave ne pomae im. O metodama srpskih ideologa i politiara iz Beograda mogu, ako hoe, da govore Srbi iz Hrvatske, koji su sa njima saraivali: Milan Marti, Milan Babi, Borislav Mikeli, Mile Mrki, Goran Hadi, Duan Peki i drugi. Svi su oni iskorieni, pa zatim konfinirani, bez anse da odu u Prag, sa mogunou da se nau u Hagu. Niko od njih ni po emu nije pribievievskog kova; moda je Tu man pojavom dr Rakovia slutio mogunost da jo jednom moe da se dogodi Pribievi, ali to se, sticajem okolnosti, nije ostvarilo. Isto tako, niz ratobornih hrvatskih nacionalista, ni malo dostojnih Stjepana Radia, meu kojima su Franjo Tu man, Vice Vukojevi, Dalibor Brozovi, Gojko uak, ime Dodan, Vladimir eks, Merep, Mate Boban i drugi, ukljuuju i i neke vojskovoe, zasluuju da se u Hagu pridrue generalu Blakiu, koga su moda tamo i poslali da sami tamo ne bi ili, ali teko da e ova rtva biti dovoljna. Najprije, 1991/92. Hrvatsku, odnosno Republiku Srpsku krajinu je napustila JNA, a kasnije su pobjegle i paravojne snage dr eelja, Arkana i drugih - najvatreniji zagovornici Velike Srbije, i ostavili na cjedilu Martievu i Mrkievu vojsku, koja je nestala 1995. godine, kada je hrvatska vojska poela oslobaati taj dio Hrvatske. Franjo Tu man je dvolian, a to su i ekstremni Srbi. Nestali su Srbi iz Hrvatske (a zna se da je meu njima mali broj etnika, kao to je i mali broj Hrvata ustaa). Nestae i F. Tuman, ne samo zbog Oluje, nego i zbog oduzimanja imena Trgu rtava faizma u Zagrebu, zbog poistovjeivanja Srba sa SDS, zbog svog djela odgovornosti za rat, zbog dogovora oko podjele Bosne i Krajine, zbog dovoenja ustaa na znaajna mjesta u Hrvatskoj,

111 zbog Merepa i slinih, zbog masakra Srba kod Gospia i drugdje. Nestae zbog svog cinizma prije Oluje, kada je tvrdio da srpskom stanovnitvu garantuje sva prava. Da li su djelovi Like, Korduna, sjeverne Dalmacije i Banije rtvovani nagodbom bezobzirnih politiara za komad Podunavlja i uski pojas Podrinja? Politiari i vojnici iz tzv. Srpske Krajine su nestali i snose dio odgovornosti. Izgon i samoizgon Srba iz Hrvatske je gori od svih seoba i egzodusa Srba u istoriji. Sudbina tih krajeva, koji su sada mrtvi, jeste i bie dugo zasebna tema. Pitanje Srba u Hrvatskoj ostaje i dalje jedno od najvanijih pitanja Hrvatske. Zato su se digli, zato su podnjeli velike rtve, zato su istjerani ili napustili Hrvatsku, zato je to jedan od najveih gubitaka ovog rata? Ostalo je jo od 150 do 180.000 Srba (3% od ranijih 12%), malo se, do sada, vratilo, a koliko e se jo vratiti? Sukob Srba i Hrvata 1990-1995. je najtei meunacionalni sukob u istoriji, neuporedivo tei nego onaj iz II svjetskog rata. U Oluji su nestale dvije paradrave - RSK i Republika Zapadna Bosna, koju je Fikret Abdi proglasio u vrijeme srpskih ofanziva. To je radikalno promjenilo geostrategijski izgled Hrvatske i BiH. SRJ i Srbija za poraz krive RSK, jer nije prihvatila plan Z-4, a onda Karadia, koji nije pomagao RSK i nije pristao na podjelu 51:49%. Druga strana, RSK i RS optuuju Srbiju i SRJ to nisu poslale pomo. Srbi iz Hrvatske s pravom optuuju i Miloevia i Karadia. Razbijenoj vojsci RSK je reeno da e se reorganizovati u Bosanskoj krajini. Od toga nije ostalo nita - ona se jednostavno raspala i pretvorila u izbjeglice. Slab otpor te vojske i povlaenje su u prvom redu posljedica strategijske odluke da se ona povue. Olujom je zatvoren krug - najprije su Srbi progonili (1990-1992) Hrvate, a onda Hrvati Srbe 1995. Taj dio Hrvatske ostaje kao spomenik suludom projektu etnikog ienja. Dalja dejstva Hrvatske vojske i vojske u BiH 1995. zaustavljena su Dejtonskim sporazumom, a da toga nije bilo, poraz bi bio jo vei. Za Tu mana se esto govori da je Titov general, mada je dobro poznato da je to davno prestao da bude, da je po Titovom nalogu poslat na raspored Vladimiru Bakariu, da je u Titovo vrijeme bio osu ivan. A kada je doao na vlast, samo je potvrdio da je upravo estoki protivnik osnovnih postavki Titove koncepcije i njegovog djela. Ruei ono to je Tito stvarao, Tuman i aktuelna hrvatska vlast ive u pogrenom uvjerenju da je lijepa naa ojaala, a ona je oslabila. Grei Tu man kad smatra da je Hrvatska jaa bez Srba, grei kad sam sebe uvjerava, pokuavajui i druge da uvjeri, kako su iz Hrvatske pobjegli ili otjerani etnici. Na ovaj ili onaj nain, Hrvatsku je napustio najvei dio Srba, partizana i njihovih potomaka, ba onih koji su se u Drugom svjetskom ratu borili, a poslije njega zalagali za jaku Hrvatsku i predstavljali most za integracije na irim prostorima, prirodno i istorijski upuenim na zajednitvo. Jer, sada ispranjeni srpski krajevi u Hrvatskoj (Liko Kamensko, Petrova Gora, amarica, Bukovica, Papuk...) bili su centar antifaistike borbe, koja je i Hrvatskoj i hrvatskom narodu znaajno pomogla da opere obraz od ustatva kojem se Tuman danas klanja. Teko je zato povjerovati da e on ikada obii opustoene partizanske krajeve Hrvatske i kleknuti na stara i nova groblja Srba i Hrvata, kao to je to uinio Brant. Njemu su od moralnog ina znaajnije zastave, crveni tepisi, arene uniforme i medalje. Samo poslije Oluje odjednom je podjelio 168.487 odlikovanja. Vie medalja zakaio je i sam sebi. Svoja nova odlija, meutim, ne bi

112 trebalo da mjea sa onim starim, partizanskim, bio bi to pravi sarkazam a ne samo paradiranje karikature od linosti i morala, koju on zapravo predstavlja. U petogodinjem ratu (1990-1995) u Hrvatskoj, stotine hiljada ljudi primorani su da napuste svoje kue. U Lici je takvih bilo s obje strane. Najprije su 1990. i 1991. otili Hrvati iz Riica, Lovinca, Podlapae, oko Plitvica do Plakog i deo Srba iz okoline Gospia i Otoca. A kasnije, 1995. godine, gotovo svi Srbi iz Plakog, preko Dabra, kara, Likog Osika, Divosela, Metka, sa tzv. prve proklete linije crte do izvornih djelova Zrmanje, Butunice, Krke, Cetine, Une, Drenovae i Likog Petrovog Sela. Posljedice su vie nego strane i stalno natjeruju na razmiljanje o uzrocima i likvidaciji posljedica. Uzroci ovako dramatinog egzila su u strategiji etnikog ienja s obe strane. Totalno je naruena etnika slika nae Like. Zaokupljeni smo pitanjem o povratku izbjeglica, tog uslova svih uslova da Hrvatska bude pravna i prava drava a ona to sada nije. Lika bez Srba nije Lika. Ratne rane nisu zacijeljene. Vjerujem u neke promjene i povratak barem 50% jednih i drugih. Koliko budunost Like i Srba zavisi od njih samih, koliko od vlasti u Hrvatskoj, a koliko od meunarodne zajednice? Od sva tri faktora, a prvenstveno od prva dva (samih Srba i Hrvata), jer su oni i tim redom krivi i odgovorni za takav svoj poloaj, koji nikad nije bio tei, bez obzira to su hrvatsko-srpski unutranji sukobi u Hrvatskoj imali izvorite spolja. Povratak Srba i Hrvata i pomirenje su nuni sa stanovita obostranih interesa.

Nee li Velika Srbija sruiti sumnjivu ravnoteu izmeu Srba, Hrvata i Muslimana u BiH.
(Sociolog Veljko Rus)

Dvije su bitne karakteristike svih ratova - osvajanje teritorija i primjena najteih oblika nasilja, u sutini genocida
(Pukovnik Ahmed onlagi)

RAT RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991 1995) Sve smo mogli mi Ali, i tada i danas, smatram da bi pravovremena intervencija rezultirala boljim reenjem nego to je Dejton i ne bi dolo do tragedije do koje je dolo.
(Riard Holbruk)

Srpski i hrvatski nacionalistiki lideri mogu, istina, pokuati da dou do kompromisa ali, uglavnom, na raun treih. Ne iskljuujem mogu nost da Bosna plati ceh!
(General-pukovnik Koa Popovi)

BIH PRED RAT U SLOVENIJI I HRVATSKOJ

Poslije izbora, novembra 1990, nacionalne stranke u BiH bile su vie preokupirane konstituisanjem tropartijske vlasti nego problemima koje je nametala jugoslovenska kriza. Raspodjelile su elne republike funkcije i resorne poloaje u vladi, odnosno njenim institucijama. Sporili su se oko funkcije Bogia Bogievia, lana Predsjednitva SFRJ, jer je Karadi nastojao da ona pripadne nekom iz SDS, to nije prihvaeno.

113

Ljudi, koji su u veini vjerovali obeanjima nacionalnih stranaka, osjetivi se prevarenim, pokrenuli su u poetku 1991. talas trajkova, ali je taj socijalni bunt priguen meustranakim sukobima. Politikom scenom poelo je da preovladava (tro)nacionalno jednoumlje, proeto mitovima i obojeno klerikalnim sadrajima sve tri konfesije koje se pojavljuju kao politiki faktori. Takvo stanje ispoljilo se i u funkcionisanju Skuptine. Iako su na izborima ukupno osvojile samo 44% glasova, nacionalne stranke su pretendovale na to da predstavljaju volju svojih naroda. Napustile su graansku opciju, koja je bila dio izbornih obeanja. Njihovi poslanici su se pojavljivali kao predstavnici Srba, Muslimana ili Hrvata. Poto ni jedna stranka u Skuptini nije imala apsolutnu veinu, zbog oprenih globalnih ciljeva nisu pristajale na kompromise, a istovremeno su bile protiv preglasavanja u Skuptini, koja je imala multietniki i viestranaki sastav. Shvativi da u takvoj Skuptini nee moi imati podrku za svoju politiku, protiv parlamentarnog (veinskog) odluivanja prva se pobunila Srpska demokratska stranka (SDS). Blokirala je rad Skuptine i negirala legitimnost odluka koje nisu odgovarale njenim ciljevima i politici (ija je sutina bila da svi Srbi moraju da ive u jednoj dravi). Socioloka istraivanja su pokazivala da se veina stanovnitva BiH opirala eskalaciji nacionalistikih raskola. Ali, kako su mediji iz Beograda i Zagreba dominirali BiH prostorom i indukovali sve vie onoga to je bilo negativno i ovinizmom natopljeno u srpsko-hrvatskim odnosima, koji su bili vorite jugoslovenske krize i sudbonosni za BiH, situacija se poela mjenjati u negativnom smislu. Iako iroka javnost jo nije shvatala opasnosti koje je po nju nosila opcija o podjeli BiH, u vrhovima sve tri nacionalne stranke ona je postajala osnova njihove politike. U SDS i HDZ BiH ta politika se poela provoditi u ostvarivanju dva povezana zadatka: ilegalnog formiranja paravojnih formacija i politikom teritorijalizovanja pretenzija na dijelove BiH. U te sukobe se uklju ivala i SDA i to na takav nain to se prikazivala neutralnom, mada je u praksi naginjala na stranu HDZ. Poelo je rastakanje BiH i opta paraliza njenih institucija, a nacionalizam je poeo da gospodari ivotom. Sredinom 1991. Predsjednitvo i Vlada BiH su bili nemoni da se odupru procesima koji su paralisali i najosjetljivije poluge vlasti. O tome govori izjava ministra unutranjih poslova (Delimustafia), koji je na sjednici Vlade (8. juna) izjavio da je republiki MUP totalno blokiran stranakim i nacionalnim podjelama, te da uveliko lii na libanonsku policiju. Okrivio je Izetbegovia, Karadia i Kljujia, da su povezani sa (kriminalnim) podzemljem. Bosna i Hecegovina je bila dezorganizovana, sistem vlasti paralisan, meunacionalni sukobi u porastu, a privreda u kolapsu. Nacionalne stranke su imale razliit odnos prema BiH kao multietnikoj zajednici. SDS je imala negativan stav. Jaka struja u HDZ (tzv. hercegovako krilo) imala je slian odnos, dok su se drugi dijelovi te stranke kolebali izmeu te i bosanske opcije, koja je bila za jedinstvenu BiH. SDA je teila da se BiH sauva i osigura njen ravnopravni poloaj s drugim jugoslovenskim republikama. Gledajui ire regionalne prostore, nijedna od nacionalnih grupa u BiH u njima nije imala apsolutnu veinu.

114 Tako, na primjer, u Hercegovini od oko 456.000 stanovnika, 47,8% su Hrvati, 26,3% Bonjaci (Muslimani), 20,4% Srbi, a 4% su Jugosloveni. Imajui u vidu te injenice, HDZ je mogunost da zagospodari Hercegovinom vidjela u povezivanju zapadne Hercegovine i okolnih optina u kojima je hrvatsko stanovnitvo veinsko. Od 755.895 graana hrvatske nacionalnosti u BiH, u optinama koje ine zapadnu Hercegovinu bilo ih je 138.819 (18,3%)*), a kada se njima prikljue Hrvati iz Livna, Prozora, Mostara, Stoca i Neuma, onda na tom prostoru hrvatski etnos dobija veinu (od 63,3%), to je omoguavalo toj stranci da osigura dominaciju na veem dijelu Hercegovine, tj. stvaranje - tzv. Hrvatske zajednice Herceg-Bosna i njeno povezivanje sa Hrvatskom. *) Statistiki podaci su iz popisa stanovnitva marta 1991. Regionalno i republiko rukovodstvo SDS je na stanovitu da se granica izmeu srpskih i hrvatskih teritorija u Hercegovini uspostavi na Neretvi. Od oko 93.000 Srba, istono od Neretve ivjelo je oko 85.000. SDS je oivjela ideju o tzv. staroj Hercegovini i nastojala da se u nju ukljue Kalinovik, Foa, Gorade, ajnie i Rudo. Tako uobliena oblast imala bi 182.607 stanovnika, od toga 101.104 (55,3%) Srba. Ovim povezivanjem eliminisala bi se bonjaka veina (od 55,4%) u gornjem Podrinju i ostvarile teritorijalne veze sa Romanijom i Glasincem, gdje je srpsko stanovnitvo bilo veinsko. U 29 krajikih i srednjebosanskih optina ivjelo je 1.263.482 stanovnika, od toga 126.794 (10,0%) graana hrvatske, 473.378 (37,4%) bonjake i 566.269 (44,9%) srpske nacionalnosti, a 59.553 (4,7%) Jugoslovena. Imaju i u vidu takvu meunacionalnu situaciju, krajiko i republiko rukovodstvo SDS rjeilo je da postojeu stvarnost izmjeni, regionalno da povee (u srpsku autonomnu oblast) oko 20 optina u kojima je ostvarena politika dominacija, da stvara uslove za integraciju najveeg djela Bosanske krajine sa onim podrujima Hrvatske gdje su Srbi veinsko stanovnitvo, i da prikljui srpskim prostorima i ue srpske cjeline i pojedina naselja iz optina gdje Srbi nisu veinsko stanovnitvo. To djeljenje i spajanje vrilo se bezobzirno i trajalo je do kraja rata. U istonoj Bosni, bonjako stanovnitvo je ostalo u veini (iznad 50,1%). Imaju i u vidu tu injenicu, rukovodstvo SDS je regionalizaciju u toj oblasti vrilo na uim podrujima, objedinjavanjem dvije ili tri optine. Na toj osnovi od proljea 1991. poelo je stvaranje tri srpske autonomne oblasti: romanijske, semberijsko-majevike i biranske. Izmeu Sarajeva i Vlasenice srpsko stanovnitvo je veinsko u optinama Sokolac i Han Pijesak. Da bi se od njih stvorila srpska autonomna oblast (SAO), u maju 1991. izdvojena je iz Sarajeva - paljanska optina i prikljuena SAO Romanija koja je tada imala 37.489 stanovnika, od toga 25.149 (67,0%) Srba, 11.386 (30,0%) Bonjaka i 799 (2,1%) ostalih. U SAO Semberije i Majevice ukljuene su optine (Bijeljina, Lopare i Ugljevik) sa 154.837 stanovnika, od toga 89.940 (58,0%) Srba, 52.941 (34,4%) Bonjaka, 1.861 (1,2%) Hrvata, 5.090 (3,3%) Jugoslovena i 5.007 (3,2%) ostalih. Reorganizacija, koju su vrila rukovodstva SDS I HDZ, obuhvatila je 50 od 109 optina u BiH. U njima je vreno i paravojno organizovanje. Rukovodstva tih stranaka nisu krila da se sve to radi da bi se ti regioni BiH ukljuili u Srbiju i Crnu Goru, odnosno Hrvatsku, kada se za to stvore uslovi. U junu 1991. je Tomislav ipovac, lan Glavnog odbora SDS izjavio: Za nas BiH kao suverena, samostalna, posebno antisrpska dravna tvorevina u kojoj bi Srbi bili manjina, ne

115 dolazi u obzir. Mi smo za federalnu, jedinstvenu BiH u Federativnoj Jugoslaviji. Svaki drugi model za nas je neprihvatljiv. Izmeu Srba u BiH i drugih dijelova jedinstvenog srpskog naroda ne moe biti dravnih granica i nee ih biti. U sluaju ruenja Jugoslavije i stvaranja nezavisne bosanske drave mimo nae volje, dola bi u pitanje cjelovitost Bosne. Bosanska krajina, koja obuhvata vie od dvadeset optina, pripojila bi se SAO Krajini i, preko Slavonije, vezala se sa Srbijom. Istona Hercegovina sa romanijskom regijom ila bi sa Crnom Gorom. Uspostavljene bi bile i druge regije, tj. kantoni, kao to su dobojski, semberijski, ozrenski... Ali smatram da (bi) te podjele, posebno u naznaenim granicama, bilo nemogue izvesti mirnim putem. Nastavljajui te zloslutne misli, ipovac se upitao: Kako, na primjer, podjeliti Sarajevo, i odgovorio: Ono je dobrim dijelom u romanijskoj regiji. Ukoliko, pak, doe do podjele putem graanskog rata, te granice bi bile iracionalne. Ne bi vailo samo etniko pravilo, postavilo bi se i istorijsko, a posebno pravo jaeg! Ali pozivanje na takvu vrstu rjeenja moe pasti na um samo ljudima van pameti. Srpski narod je, ponavljam, prije svega za BiH u dananjim granicama u Federativnoj Jugoslaviji (D. ii, NIN, br. 228, jun 1991.) U vrijeme kada su nacionalistiki sukobi narasli, a vostva nacionalnih stranaka ostala ukopana iza suprotstavljenih ciljeva, u raspravama oko poloaja BiH i njenog preureenja po nacionalnoj osnovi, voa SDS, R. Karadi je zaprijetio ratom u kome e Muslimani vjerovatno nestati sa lica zemlje (M. Tomi, Nedjelja, 20. oktobar 1991.) I u tim okolnostima su SDA i HDZ ostale na zahtjevu da BiH mora imati ravnopravan poloaj sa Srbijom i Hrvatskom i da mora biti suverena i nezavisna. Konferencija u Hagu je insistirala da se BiH izjasni o svojoj sudbini. Politikoj javnosti bilo je jasno da Muslimani ne mogu prihvatiti cjepanje BiH, Srbi dozvoliti da ih treina ivi van matice u dvije drave (BiH i Hrvatska), a Hrvati, naroito oni iz Bosne, da ih vei dio ostane van Hrvatske. Analizirajui te dileme, komentator je zabiljeio: Pa tako svaka hladna analiza nuno dolazi do avnojevskih principa kao zasad jedino mogue polazne take za zajedniko rjeenje. Nita bolje, naprosto nije pronaeno (T. Loza, Nedjelja, 20. oktobar 1991.) Tih dana je u Skuptini BiH izglasana opcija za nezavisnost i suverenost BiH. Na proglaavanje BiH za nezavisnu i suverenu dravu, rukovodstvo SDS je reagovalo povlaenjem poslanika iz Skuptine (prije glasanja o nezavisnosti), organizovanjem referenduma o opstanku srpskog naroda u Jugoslaviji (novembar 1991) i predlogom vostvima SDA i HDZ da te stranke ponu pregovore kako bi se kriza rjeila politikim sredstvima i izbjegao graanski rat, i obrazovanjem Skuptine srpskog naroda BiH od poslanika SDS koji su napustili Skuptinu BiH. Predloge za pregovore SDA je uslovila time da se ne moe pregovarati o tome da su Muslimani narod i da je BiH suverena ni gram vie ni gram manje od Srbije i Hrvatske. HDZ je poziv za razgovor shvatila kao ultimatum, pa je njen bosanski lider Stjepan Kljuji, traio da SDS ispuni dva uslova: da se njeni poslanici vrate u republiki parlament i da se distancira od vojnog odlu ivanja (E. tikovac, Vreme, 16. decembar 1991). Na te zahtjeve SDS je odgovorila Rezolucijom novoformirane Skuptine o formiranju Republike srpskog naroda BiH (9. januara 1992).

116

To je uveni tzv. plan RAM. Cilj je bio da se BiH oisti od muslimanskog naroda i da se podjeli linijom bive podjele rimskog carstva.
(Knjievnik Vladimir Srebrov)

PODJELA BIH
Rat u BiH se mora posmatrati povezano s ratom u Hrvatskoj. Ratne ciljeve, i u ovom sluaju, odredile su one snage koje su razbile jugoslovensku dravu, a poetak see u vrijeme prije raspada SFRJ i otvaranja jugoslovenske krize, koja se zaotrila poslije izbora u Sloveniji i Hrvatskoj 1990, kada se aktueliziralo pitanje preureenja jugoslovenske dravne zajednice po dvije opcije: federalna ili konfederalna. Prije slovenakog zahtjeva za razdruivanjem, vladajua oligarhija u Srbiji je odustala od cjelovitosti jugoslovenske drave. Te politike snage su ocjenile da ne mogu ostvariti dominaciju nad SFRJ, posebno nad Slovenijom i Hrvatskom, pa su se opredjelile da dopuste izlazak Slovenije iz SFRJ i da stvore srpsku dravu, ije e se zapadne granice protezati linijom Virovitica-Karlovac-Karlobag. Ekspanzija na zapad nije bila cilj samo nacionalistikih srpskih stranaka, nego je kao nacionalni program i vladaju ih i opozicionih snaga pretoena u operativne planove JNA, o kojima pie Veljko Kadijevi u knjizi Moje vienje raspada (str. 125-136). iroki sloj vladajuih i opozicionih pobornika nacionalne drave u kojoj e ivjeti svi Srbi, bio je svijestan da se ona moe ostvariti samo ratom. Ljudi iz tih krugova, ranije, a posebno u proljee 1991, govorili su u odajama Patrijarije, ponavljajui procjene memoranduma akademika, da rat za Veliku Srbiju nee odnijeti vie od 70 hiljada srpskih ivota (Dragan Veselinov, Borba, 20-21. avgust 1993) U okviru tog ratnog cilja, podrazumjevalo se uklju ivanje (uramljivanje po planu RAM) Bosne i Hercegovine u novu srpsku dravu, koja bi teritorijalno liila na onu iz programa etnikog pokreta iz 1941, koju je pokuao da ostvari u Drugom svjetskom ratu (Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, tom XIV/l, dok. br. 6 i br. 34). Nacionalistiko vostvo Hrvatske (na vlasti od aprila 1990), imalo je u vidu ne samo samostalnu hrvatsku dravu, izdvojenu iz SFRJ, nego i aspiracije prema Bosni i Hercegovini. Ono je kao minimum trailo da Hrvatska dobije ono to je sporazumom Cvetkovi-Maek 1939. dobila Banovina Hrvatska, u koju je ukljueno trinaest bosansko-hercegovakih srezova (Dragan i i, NIN, 28. juna 1991). Glavni razbijai SFRJ pokuali su da te oprene ciljeve pomire. Na sastanku predsjednika Srbije Slobodana Miloevia i predsjednika Hrvatske Franje Tu mana, 25. marta i u aprilu 1991. u Karaorevu i Belju, koliko je do sada poznato, glavne teme razgovora bile su podjela Bosne izmeu Srbije i Hrvatske i obaranje Ante Markovia sa ela SIV-a. Od proljea 1991. do danas, u tampi je objavljeno vie nagaanja o tome ta se dogodilo u Karaordevu i Belju. Prvi nagovjetaj o tome da je dogovarano o podjeli BiH dao je Tu man u londonskom Tajmsu, kada je izjavio da bi, radi rjeavanja jugoslovenske krize, najbolje bilo podijeliti tu jugoslovensku republiku. Poznato je, meutim, da je ta izjava - im je naila na negativne reakcije u javnosti - pripisana jednom od njegovih savjetnika. lanke i komentare, ak i mape o podjeli BiH donijeli su juna 1991. zagrebaki listovi Globus i Danas.

117 Sa dogovorom u Karaorevu i Belju bila je upoznata i nova vladajua vrhuka u Sarajevu. Njeni srpski i hrvatski eksponenti stajali su iza mentora iz Beograda i Zagreba, a oni iz muslimanskih redova su se opirali tim namjerama. Povodom te srpsko-hrvatske nagodbe, Alija Izetbegovi je izjavio: ... Hrvatska i srpska strana su se u svojim iskljuivostima toliko zaplele da se izlaz skoro ne vidi. Ipak, klju rata ili mira dri Miloevi, i dalje: ... Uostalom, nama je nuena nekakva muslimanska drava i mi smo to odbili. Na pitanje novinara (Dragice Puonji): Ko Vam je nudio?, Izetbegovi je odgovorio: Bili su to djelioci Bosne i Hercegovine, a djelioci su - zna se - Miloevi i Tuman. Mi smo tada jasno i nedvosmisleno odgovorili: hoemo graansku republiku BiH, jer, da se razumijemo, to je jedino realno i mogue (Borba, 16. avgusta 1991) O razgovorima u Karaorevu oglaavao se i dr Duan Bilandi, zvanini savjetnik Tumana i uesnik u radu grupe eksperata, nadlene da ponudi rjeenje srpsko-hrvatskog spora (Osloboenje, 22. septembar 1991). U zagrebakom Slobodnom tjedniku (septembra 1991), pod naslovom S Miloeviem sam dogovarao o podjeli Bosne, Bilandi je naveo i sljedee: Srbija je hrvatskoj strani otvoreno rekla da cijela BiH, osim zapadne Hercegovine, mora pripasti Srbiji. Na pitanje ta je sa rezultatima Drugog svjetskog rata, koji je stvorio sve republike, pa i BiH, Srbi su rekli da oni ni pod kojim uvjetima ne priznaju pravo graanima BiH da oni mogu imati svoju dravu. Reeno je i sljedee:ak kada bi Jugoslavija ostala kao federacija, mi Srbi ne priznajemo avnojevske granice. Hrvatska strana, iznenaena rigidnim memorandumskim stavovima srpske delegacije, prekida razgovor... U nastavku teksta se govori da je hrvatska strana u te pregovore ula sa eljom da se izbjegne rat zbog BiH i da se postigne neki sporazum koji bi i Srbiji i Hrvatskoj omogu io da mirnim putem ostvare svoje nacionalne drave.... Dobar poznavalac jugoslovenskih prilika, dr Bogdan Deni, na pitanje novinara: Verujete li u ono to tvrdi Ivan Zvonimir iak, da postoji sporazum Tumana i Miloevia o podjeli Bosne?, odgovorio je: Taj dogovor postoji, ali nije formalizovan ni u kakvim dokumentima. To je jedan od razloga zbog ega on ne tima bolje nego to tima. timovao bi i bolje da su se konkretnije dogovorili. Tu man je mnogo manje vet politiar od Miloevia i on ne uje ono to ne eli da uje... (Dragan Biseni, Borba, 9. jul 1993). Tumanovi saradnici, Stipe Mesi i Josip Manoli, oglasili su se (kada su se razili sa Tumanom), o dogovaranju u Karaorevu. Mesi je izjavio da je on predloio Borisavu Joviu da se odri razgovor izmeu njega i Tu mana, na jednoj, i Jovia i Miloevia, na drugoj strani, kako bi se izbjegao rat. Miloevi je prihvatio tu inicijativu, pa se sastao sam sa Tumanom u Karaorevu. Mesi tvrdi da ne zna ta su se dogovarali, ali se vidjelo kako su se procesi odvijali i kako je rat eskalirao (Paripovi, Borba, 14-15. maj 1994). U pismu Tumanu (16. aprila 1994), Manoli je odreen i kae: od poetka ste ili na podjelu Bosne i Hercegovine sa Srbijom. Nalijepili ste se na Miloeviev lijepak u Karaorevu i na tome do kraja nastojali... (Politika, Beograd, 20. april 1994). Dogovor o djeljenju BiH naao se i u izvjetaju Helsinkog odbora za ljudska prava. U njemu se kae: Postoje podaci da je deoba po principu 70:30 odsto u korist Srbije dogovorena na Belju i u Karaorevu, pre otpoinjanja oruanih sukoba, uz jasno izraenu viziju srpskih strunjaka da na toj teritoriji vie nee biti Muslimana (Naa borba, 4. april 1995) Iako su dogovori o podjeli Bosne poeli u Karaorevu, uz obezbeenje i druge usluge vojne ustanove, general Kadijevi o njima nije rekao ni jednu rije. On je glavne protagoniste razbijanja Jugoslavije (svijesno) ostavio u tami. Ta zaboravnost ili omaka nije bila

118 posljedica neznanja i neobavijetenosti, nego promiljen in prikrivanja glavnih aktera jugoslovenske tragedije. Ima osnova da se vjeruje da je srpska strana odustala od daljeg dogovaranja poslije razgovora u Belju, jer je prihvatila opciju da dopusti izlazak Slovenije iz SFRJ, a da vojno porazi novu vlast u Hrvatskoj i uspostavi nove granice na pomenutoj liniji Virovitica-Karlovac-Karlobag. Ve tada je u srpskom establimentu, u onom kako oko vladaju ih struktura, tako i u onom koji je pripadao opoziciji (izuzimaju i uski krug demokratski orijentisanih pojedinaca i grupa), dogovorno ili preutno prihvaen konsenzus o srpskim nacionalnim ciljevima i o ratu kao sredstvu da se oni ostvare. Ratom u Hrvatskoj dio projekta o Velikoj Srbiji privremeno je ostvaren do kraja 1991. Prihvatanjem Vensovog plana, reim u Srbiji stvorio je pretpostavke da realizuje maksimalistike ciljeve. Meutim, priznavanjem Hrvatske i Slovenije (januara 1992), ta izvjesnost je dovedena u pitanje. Cijenei novu realnost i teei da uvrsti svoje pozicije preko Drine, vladajui krugovi u Srbiji rijeili su da obnove pregovore o podjeli BiH. Ima osnova da se tvrdi da je inicijativa potekla sa hrvatske strane. Uoi Nove 1992. Tu man je izjavio da srpske nacionalne pretenzije treba zadovoljiti podjelom BiH, pa e i pritisak za proirenje Velike Srbije na hrvatsku teritoriju biti oslabljen (R. Arseni, Politika, 10. januar 1992). To je bio signal za nova dogovaranja. U Zagrebu su se sastali dr Nikola Koljevi i Franjo Boras (SDS i HDZ iz BiH) sa Tu manom i saradnicima. Prema onom to je procurilo u javnost, saglasili su se da nestane turska imperijalna tvorevina i da se, kako je izjavio Tu man, u BiH osnujenekoliko srpskih, nekoliko hrvatskih i vie od jednog, ali nikako manje od dva, kantona za svojeglave i neposlune Muslimane... (Tihomir Loza, Nedelja, Sarajevo, 26. januar 1992). Sudei po stavovima koje su zauzimale delegacije SDS i HDZ BiH, moe se zakljuiti da je naelan dogovor postignut, a poto nisu usaglaena teritorijalna pitanja, obje strane su se zbog toga sastajale u Gracu (Austrija). Poslije uspostavljanja primirja u Hrvatskoj, Evropa je, pratei aktivnost glavnih protagonista rata, zapazila i u javnost pustila informaciju o poluasovnoj zajednikoj etnji Miloevia i Tumana (9. februara 1992), u parku briselske palate Egmon (poslije IX sjednice Karingtonove konferencije o Jugoslaviji), vezujui to askanje za nastavak dogovora o podjeli Bosne, koji su poeli u Karaorevu (M. Klarin, Borba, 8. april 1992). Februara 1992. u Gracu su se (tajno)sastali Josip Manoli i Radovan Karai. Taj susret je zabiljeen u javnosti (Vreme, Beograd, 9. mart 1992. i Nedjelja, 15. mart 1992). Zapadne diplomate su dole do mape podjele BiH, nacrtane u Gracu, to je podstaklo njihovu odluku da ubrzaju priznavanje BiH, vjerujui da e time sprijeiti njenu podjelu i rat (Milena Drai, intervju s Horstom Grabertom, Borba, 20-21. mart 1993). Izgleda da se pregovarai nisu dogovorili oko nekih regiona u dolini Save (tzv. koridor) i Kupreke visoravni, pa je oko tih podruja dolo do oruanih sudara snaga Republike Hrvatske i Hrvatskog vijee odbrane (HVO), na jednoj, i jedinica JNA, na drugoj strani. Poeli su 20. marta, kada je, u stvari, i poeo rat u Bosni i Hercegovini. Slijedei susret oko podjele Bosne imao je Karadi u Gracu (5. maja 1992), sa Matom Bobanom (Borba, 6. i 15. maja 1992). Tada su regulisana neka tekua pitanja (razgranienje u Hercegovini i uspostavljanje primirja) i stvarane su osnove za kasnije koordinirano djelovanje SDS i HDZ na diobi BiH.

119

U Jugoslaviji Narodna armija je u toku itave 1991. godine radila na ruenju Republike BiH uz oslonac na srpski narod i Srpsku demokratsku stranku za BiH.(Pukovnik dr Mehmedalija Boji) BOSNA I HERCEGOVINA - OPERATIVNA OSNOVICA ZA RAT U HRVATSKOJ I NEPOSREDNE PRIPREME ZA RAT
Procesi u BiH u mnogom su zavisili od raspleta jugoslovenske krize, ali i od znaaja koji je svaka od sukobljenih strana davala bosansko-hercegovakom prostoru u operativnim planovima. To se moe zakljuiti i iz onoga to je saoptio i V. Kadijevi. On pie: Glavne ideje iz osnovne zamisli na kojim su razraeni planovi upotrebe JNA na cijelom jugoslovenskom prostoru su bile: poraziti hrvatsku vojsku potpuno, ako situacija dozvoli, obavezno u mjeri koja e omoguiti izvrenje postavljenih ciljeva; ostvariti puno sadejstvo sa srpskim ustanicima u Srpskoj Krajini; omoguiti dovrenje izvlaenja preostalih dijelova iz Slovenije; posebno voditi rauna da e uloga srpskog naroda u BiH biti kljuna za budunost srpskog naroda u cjelini. Tome prilagoditi lociranje snaga JNA (V. Kadijevi, n.d. str. 134). Pribliavanjem rata u Sloveniji i nastavka rata u Hrvatskoj, intenzivirao se SDS u Bosanskoj krajini i istonoj Hercegovini, jer su ti prostori dobijali sve vei znaaj za projektovane operacije JNA u Slavoniji, ka Zagrebu, Splitu i Dubrovniku. Dolo je do jo tjenjeg povezivanja komandi JNA i rukovodstava SDS u BiH. Jedna od znaajnijih akcija bio je upad milicijskih i drugih formacija iz Knina u Titov Drvar, kao i smotra pred funkcionerima SDS i narodom (28. juna 1991). Time se (opet na Vidovdan) manifestovalo povezivanje Kninske i Bosanske krajine u vrijeme kada je poinjao rat u Sloveniji U istoj funkciji je bila i promocija akademika dr J. Rakovia za predsjednika banjalukog Srpskog demokratskog saveza Otadbinski front i vidovdanska skuptina u Bosanskom Grahovu, na kojoj je usvojena Deklaracija o ujedinjenju Kninske i Bosanske krajine. Tim aktima, uz saglasnost Beograda, eljelo se politiki povezati te prostore, koji su bili vana operativna osnovica za rat u Hrvatskoj, i prisiliti SDA da se opredjeli za opciju tzv. krnje Jugoslavije, koja je tih dana plasirana u javnost. Pojavila se i tzv. beogradska inicijativa o istorijskom sporazumu Srba i Muslimana, a splasnula je tek kada su se SDA, HDZ BiH i veina opozicionih stranaka, opredjelile za suverenu i nezavisnu BiH. Ratna histerija je zahvatila cio jugoslovenski prostor. U Srbiji i Crnoj Gori je (poetkom jula 1991) izvedena djelimina mobilizacija. Desniarske opozicione stranke (SRS, SPO, SNO) ubrzano su formirale paravojne formacije, same ili u saradnji sa JNA i SUP-om Srbije (SRS je tada od JNA dobila vie od 30.000 automata). Isto su inile i vladajue partije u Srbiji i Crnoj Gori, prikriveno ili preko paravojnih organizacija. Djelovi tih formacija su krenuli preko BiH na ratita u Hrvatskoj ili su se zadrali u nekim krajevima BiH. Ratne pripreme zahvatile su vei dio BiH. U istonoj Hercegovini su (srpske) paravojne formacije preuzele kontrolu saobraaja, a uz podrku organa unutranjih poslova pod kontrolom SDS. Isto su inile (hrvatske) paravojne jedinice u zapadnoj Hercegovini. S obe strane Neretve preduzeta je mobilizacija. Poetkom jula dolazi do djelimine mobilizacije i u Bosanskoj krajini.

120 Predsjednitvo BiH (muslimanski i hrvatski dio), imalo je rezervisan ili negativan stav prema vojnim pripremama i upotrebi JNA sa teritorije BiH u ratu u Hrvatskoj. Trailo se da se odgodi slanje regruta u JNA. Oko toga su se zaotravali odnosi izmeu nacionalistikih stranaka, naroito izmeu SDS i HDZ. U BiH se javio snaan otpor njihovoj ratnoj politici (antiratni miting u Sarajevu, upad graana u Skuptinu u toku zasjedanja i pohodi velikih grupa graana iz Sarajeva, Zenice, Jajca, Doboja, Brkog i drugih mjesta u Beograd.) Armijski vrh je u antiratnim akcijama vidio prepreke koje su mu kvarile operativne zamisli, jer nepopunjene jedinice nije mogao upotrebiti u skladu sa planovima. Zato se obruio na proteste roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifista itd. irom Jugoslavije, ukazuju i da takvih akcija nije bilo u Hrvatskoj protiv hrvatske vojske, iako je ona izvrila optu mobilizacju (V Kadijevi, str 136). Od jula 1991. irili su se ratni sukobi u Hrvatskoj, gdje je srpsko stanovnitvo bilo veinsko. Oni su se prenosili i na bosanske pogranine krajeve u dolini Une (Bosanski Novi i Bosanska Kostajnica). Umnoavali su se i incidenti (Vlasenica, Tesli, Modria, Gradaac, Velika Kladua i dr) izmeu JNA i milicije i lokalnih organa vlasti. Grupisanje JNA za operativne poduhvate iz BiH na pravcima Bosanska Gradika-Virovitica, Biha-Karlovac-Zagreb, Mostar-Split i iz Herceg Novog i Trebinja ka Dubrovniku i dolini Neretve, izazivali su usijavanje meunacionalnih i meuljudskih odnosa u BiH, ali i u Srbiji i Crnoj Gori. Za planirane operacije bilo je nuno dovesti nove jedinice JNA ili postojee popuniti rezervistima iz Srbije i Crne Gore ili iz krajeva BiH, gdje ih se moglo mobilisati i motivisati za rat u Hrvatskoj. U takvim okolnostima, Predsjednitvo BiH zauzelo je antiratni stav i oduprlo se mobilizaciji i upuivanju regruta iz drugih republika u jedinice JNA na teritoriji BiH, s im se nisu saglasili Nikola Koljevi i Biljana Plavi. Isticano je da BiH, sa 32.000 milicionara i 100.000 rezervista i TO, moe obezbjediti mir na svojoj teritoriji. Generaltab JNA se nije obazirao na stav Predsjednitva BiH, ve je rjeio da se jedinice JNA u BiH popune dijelom rezervista iz Srbije i Crne Gore, koje su u BiH poele pristizati od sredine septembra 1991. Dio tih rezervista je bio agresivan i izazivao incidente, a slino su se ponaali pojedinci iz jedinica Uikog i Titogradskog (Podgorikog) korpusa, koji su (u septembru 1991) izbili u istonu Hercegovinu. To je nailo na osudu dela javnosti. Mirovnjaci iz Titograda ocjenili su da slanje crnogorskih rezervista van Crne Gore i nedolino ponaanje u Hercegovini znai uvlaenje ove republike u graanski rat i da je time crnogorski reim od ratnohukakog postao i stvarno ratni... (Borba, 25. septembra 1991). Ratom u Hrvatskoj, pogranini krajevi BiH se susreu s prvim talasom izbjeglica: u dolini Une stanovnici srpskih naselja sklanjaju se u susjedne bosanske krajeve; ispred jedinica JNA u istonoj Hercegovini u izbjeglitvo kreu mjetani iz muslimanskih i hrvatskih sela ka Mostaru, Splitu i Dubrovniku. Poetkom oktobra, jedinice Titogradskog korpusa poruile su selo Ravno. U isto vrijeme, ispred paravojnih formacija HVO poinje egzodus srpskog stanovnitva iz Mostara i apljine ka istonoj Hercegovini. U Bosanskoj krajini, ratni problemi rjeavaju se - sa stanovita potreba JNA i politikih snaga kojima ona slui - uspjenije nego i u jednom kraju BiH. Dvanaestog septembra je opta mobilizacija, na koju se srpsko stanovnitvo odaziva. Peti korpus JNA (Banja Luka) izrasta u najsnaniju operativnu jedinicu i u jesen 1991. postie zapaene rezultate u Zapadnoj Slavoniji.

121

U tom periodu rata u Hrvatskoj, u BiH vlada haos na svim nivoima. Vlada se ne slua, milicija se ustee da razorua pripadnike paravojnih formacija, koji sve vie postaju paralelni uvari reda. Septembra 1991. republiki MUP saoptava da je Republika puna oruja, koje je podjeljeno po nacionalnoj osnovi, navodei mjesta lokacije srpskih i muslimanskih paravojnih odreda i istiui kako hrvatske paravojne jedinice stiu iskustva na ratitima u Hrvatskoj i blokiraju saobraajnice oko Travnika da bi sprijeili odvoenje naoruanja iz tamonjih fabrika u jedinice JNA. Ta konfuzna situacija, u vrijeme kada operacije u Hrvatskoj, ukljuivi i one oko Dubrovnika, sve do ua Neretve, zapinju i nailaze na otpor hrvatskih snaga, prisilila je Generaltab JNA da, zbog nedostatka snaga, odustane od prodora iz Mostara prema Splitu. Radi svih ovih problema, u Sarajevu je (15. oktobra 1991), odran sastanak izmeu Predsjednitva i Vlade BiH (B. Plavi, N. Koljevi i drugi). S bosanske strane izraavano je uvjeravanje da se nita nee uraditi protiv JNA, a Kadijevi je obeao da e sve uiniti da se ratni sukobi ne prenesu na BiH. U saoptenju s tog sastanka navedeno je da e JNA obezbjediti meunacionalni mir u BiH i razoruati paravojne formacije. Kadijevi je taj sastanak i njegove rezultate preutio u svojoj knjizi. etniki vojvoda V. eelj, doao je novembra 1991. u Trebinje da izvri smotru jedinica JNA. Taj prividno marginalni sluaj pokazivao je koliko je odmakla saradnja vladajueg reima u Srbiji i armijskog vrha sa jednom pronacistikom strankom. Poto je bilo izvjesno da Republika srpskog naroda BiH (kasnije Republika Srpska) nee moi da se mirnim putem izdvoji iz BiH, srpski (i armijski) politiki vrh je raunao sa vojnom opcijom. Ona se zasnivala na superiornom poloaju JNA, posebno na BiH prostoru, u odnosu na mogue protivnike, to jest, oruane snage i paravojne formacije Hrvatske, kao i na one snage TO, milicijske jedinice i paravojne sastave u BiH, koje u vrijeme poetka ratnih operacija mogu biti pod kontrolom politikih snaga koje e se suprotstaviti izdvajanju srpskog dijela iz BiH. Ranije je pomenuto da je vojni vrh predviao kljunu ulogu srpskog naroda u BiH za budunost srpskog naroda i odgovaraju i raspored snaga JNA radi osiguranja te uloge. Poslije poraza i naputanja Slovenije i djela Hrvatske, Generaltab JNA je zakljuio da u BiH treba imati jake snage radi svake sigurnosti i radi podrke snagama u Srpskoj Krajini. Krajem 1991. odlueno je da se snage na teritoriji BiH, zapadne Slavonije, Baranje, Korduna, Like i Kninske krajine objedine pod komandom novoformirane 2. armije, za ijeg je komandanta postavljen general Milutin Kukanjac. U to vrijeme, ve je bila rasformirana komanda 5. vojne oblasti (Zagreb), a iz Slovenije i Hrvatske stigli su djelovi 13. korpusa (iz Rijeke) u Hercegovinu, 10. zagrebakog korpusa - u Biha i 14. ljubljanskog u Zenicu i Doboj. Operativno podruje 9. kninskog korpusa je proireno na june djelove Bosanske krajine do linije Bosansko Grahovo-Livno-Kupres. Iz Hrvatske je prebaziran 5. korpus RV i PVO u Biha i Banja Luku. Tako se januara 1992. na teritoriji BiH prikupilo osam korpusa JNA (sarajevski, tuzlanski, banjaluki, bihaki, hercegovaki, uiki, titogradski i 5. korpus RV i PVO). Iz rata u Hrvatskoj JNA je izala pod tekom moralnom hipotekom zbog saradnje s paravojnim formacijama s etnikim obiljejima, razraunavanja s civilima, unitavanja naselja (Vukovar, Dubrovnik, Konavle i dr), istorijskih spomenika, bogomolja i drugih objekata. Pod uticajem HDZ-a, a vie zbog nedjela koje su poinile pojedine njene jedinice na prostorima Hrvatske, zbog razaranja i svojatanja Dubrovnika kao prestonice srpske

122 Hercegovine i Crne Gore i ponaanja u Hercegovini, veina Hrvata u BiH doivljavala je JNA kao okupatorsku vojsku (S. Cerovi, Vreme, 9. decembra 1991). U demokratskoj javnosti vladao je, takoe, nelagodan osjeaj zbog nedolinog ponaanja pojedinih jedinica JNA. Zaokret je nastao svrstavanjem vrha JNA iza politike i ciljeva populistikog reima u Srbiji. To je od JNA udaljavalo i mnoge komuniste koji su bili u redovima SDP BiH, reformiste i druge demokratske stranke BiH, ali je, takoe, odvajalo komandne strukture JNA od onih koji se nisu svrstavali iza SDS BiH. U armijskim jedinicama se tada jo uvijek nalazio veliki broj starjeina vezanih za Savez komunista Pokret za Jugoslaviju - kojima je bio blii SDS i, posebno, reim u Srbiji, od lijevih demokratskih snaga u BiH. Sve je to uticalo da se u JNA otvori proces diferencijacije po nacionalnoj osnovi. Iz njenih redova su se osipali starjeine i vojnici hrvatske i muslimanske nacionalnosti, jer je ve bilo jasno da se JNA nacionalno odredila i stavila u slubu samo jedne politike stranke i zastupa njene interese, a rasporeena je na one teritorije koje je ve od ranije kao srpske odredio R. Karadi (N. Sara, Nedjelja, 1. marta 1992). Pored JNA, u BiH je postojala i druga, vana strategijska komponenta vojne moi: snani kapaciteti vojne industrije i infrastrukture za rat, a snage koje su gospodarile tim potencijalima imale su veliku prednost. U Novom Travniku nalazila se fabrika (evropskih mogunosti) za proizvodnju artiljerijskog naoruanja, u Vogoi (kod Sarajeva), Goradu, Konjicu i Bugojnu - preduzea za proizvodnju municije i minsko-eksplozivnih sredstava; u Vitezu - proizvodnja eksploziva, u Sarajevu - fabrike za proizvodnju sklopova za tenkove, transportere, optike i druge instrumente; u Mostaru - fabrika kolskih i borbenih aviona i helikoptera. U Banja Luci - fabrika za izradu elektronskih ureaja i instrumenata. U Hadi ima (kod Sarajeva), Travniku i Banja Luci bili su remontni zavodi za odravanje i opravku raznih vrsta borbenih sredstava, a u Rajlovcu (kod Sarajeva) - Zavod za potrebe RV i PVO. Iako su u 1991. iz nekih od tih fabrika u Srbiju i Crnu Goru izmjetene vitalne instalacije, postrojenja i tehnika dokumentacija, u BiH su ostali snani vojnoindustrijski potencijali. Otuda e dranje ili preotimanje Gorada, Konjica, Viteza, Bugojna, Novog Travnika ili Vogoe, najee imati cilj da se ostvari kontrola nad proizvodnjom vojnih fabrika. JNA je u BiH izgradila komandnu infrastrukturu, sposobnu da djeluje i u uslovima nuklearnog rata. Na podruju Sarajeva je postojalo komandno mjesto za operativnostrategijsko komandovanje, a oko Han Pijeska (ispod planine epe) komandno mjesto za strategijsko-operativnu komandu. U Fo i i Konjicu podignuti su pod zemljom objekti za rad vojnih ili saveznih institucija. U rejonu Bjelanice izgraen je centar veze velikih mogunosti, povezan sa manjim centrima i TV relejima i repetitorima. Izgraena je mrea aerodroma sa radarskim i drugim instalacijama - aerodromi kod Bihaa (sa podzemnim hangarima), Tuzle, Mostara i Banja Luke i aerodrom za civilno vazduhoplovstvo kod Sarajeva. Za oruanu borbu bile su od znaaja velike ratne rezerve opreme na tlu BiH. Poseban vojni inilac u BiH bile su paravojne formacije pod kontrolom tri nacionalne stranke, odnosno njihovih mentora iz Srbije i Hrvatske. Te neregularne jedinice imale su, zbog specifinog karaktera rata, vei znaaj i ulogu nego to je bila njihova snaga. Njihova namjena je bila da podstiu, poinju, rasplamsavaju oruane sukobe i da izvravaju prljave zadatke (masakri stanovnitva, druge vrste nasilja i etniko ienje regiona od stanovnitva protivnikih strana). Na muslimanskoj strani, njihov zadatak je bio da budu jezgro otpora i da slue za organizovanje Armije Republike BiH. Neke od muslimanskih paravojnih jedinica takoe su vrile nasilja. O organizaciji, brojnosti i naoruanju paravojnih jedinica, koje su

123 formirane u BiH, ili su pristigle iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske, nedostaju potpuniji podaci, jer su formirane prikriveno, najee u saradnji sa policijskim organima i komandama JNA, Hrvatske vojske ili organa bezbjednosti, koji su bili u slubi nacionalnih stranaka. Koncem 1991. u BiH je legalizovana trgovina orujem, koje je doturano mnogim kanalima i iz raznih izvora: iz skladita JNA, preko ratnog plijena sukobljenih strana u Hrvatskoj, iz Srbije, Crne Gore i inostranstva. Javno se govorilo i pisalo o tome da se naoruanje paravojnih formacija vri po stranakoj osnovi. Pristalice SDS su oruje i opremu dobijali od JNA, iz Srbije i Crne Gore. Oruje za oruane snage HDZ stizalo je iz inostranstva i od jedinica hrvatske vojske. Privrenici SDA, oruje su dobijali iz islamskih zemalja preko Turske i Sandaka. U 1991. je milicija u Sarajevu (na Bistriku) etiri puta otkrivala rakete u civilnim kamionima (umjesto banana), koje su iz Bara (Crna Gora) stizale u BiH! Poznavaoci trgovine orujem tvrde da glavni akteri, koji su po pravilu ostajali u sjeni, nisu imali nikakvih nacionalnih predrasuda. Oni iz muslimanske sredine, prodavali su oruje i srpskim i hrvatskim paravojnim formacijama. Srpski patrioti su naoruavali muslimansku Patriotsku ligu i Paragine hosovce. U okviru neposrednih ratnih priprema - fortifikacijske radove su izvodile jedinice JNA i paravojne formacije HVO i HOS-a i u zapadnoj Hercegovini i u srednjoj Bosni. Najvie podozrenja izazvalo je utvrivanje topografskih taaka oko Sarajeva, posebno ureivanje vatrenih poloaja za artiljeriju i raketne sisteme oko Crepoljskog i Bukovika. General urevac, komandant sarajevskog korpusa, je tvrdio da su ti radovi u funkciji potreba protivvazdune odbrane. Ali, to nije moglo obmanuti ni domau, a jo manje evropsku javnost. Dogaaji koji e usljediti od aprila 1992. pa nadalje, razotkrili su i ovu vojnu tajnu.

U martu 1992. godine, mjesec dana pre srpskog napada, ekstremna srpska partija Radovana Karadi a, SDS, pokuala je da izvede pu u Sarajevu.
(Mark Tompson)

NEUSPIO PU U SARAJEVU
Uporedo sa vojnim pripremama besmislenog rata, sve strane su intenzivirale politike pripreme za ratni sukob. U to se umjeala i meunarodna zajednica, pokuavajui da ga sprijei kompromisom. U decembru 1991. je Predsjednitvo BiH podnijelo Evropskoj zajednici (EZ) zahtjev da i BiH prizna kao nezavisnu i suverenu dravu. Tim povodom je Alija Izetbegovi izjavio: Morali smo izabrati izmeu tog da budemo nezavisna drava ili da postanemo dio neke velike Srbije, a 31. decembra rekao je da BiH daje prednost nekom obliku labave konfederacije kao rjeenju za Jugoslaviju (Ratni zloini u BiH, Centar za mir, nenasilje i ljudska prava, Zagreb, rujan 1993). U beogradskim opozicionim krugovima tada su postojale snage za koje je bilo prihvatljivo konfederalno preureenje. S tom idejom je, 11. januara 1992, doao u Sarajevo i Vuk Drakovi i predloio Radovanu Karadiu da potpie ugovor, po kome bi Srbija, Crna Gora, Makedonija i Bosna i Hercegovina obrazovale konfederaciju junobalkanskih drava, u kojoj e svaka lanica biti suverena, ali e i konfederacija, takoe, biti suverena: Karadi je taj predlog odbio, jer, po miljenju Drakovia, ti su ljudi bili reili da pone rat po svaku cenu, jer je to veliki rec zla iz Beograda zahtevao i plan je ve ranije bio sklopljen (Srpska re, Beograd, 10. maj 1993).

124 Rukovodstvo Republike Srpske i njegovi pokrovitelji u Beogradu vie nisu bili spremni ni na kakav kompromis. Dr Jovan Rakovi je, na YUTEL-u i u sarajevskom Osloboenju izaao sa stavom da Srbi u BiH nemaju ega da se boje u eventualno nezavisnoj Bosni i da ak imaju interes da podravaju nezavisnost BiH (T. Loza, Nedjelja, 26. januar 1992). U Bosanskoj krajini pojavile su se kritike postupaka R. Karadia, a dr N. Koljevi je tih dana iskoio iz monolitnog srpskog stroja, nazvavi proglaenje Republike Srpske neustavnim potezom. To je bio izraz kratkotrajnog kolebanja. Rukovodstvo SDS je nastavilo akcije na dezintegraciji BiH, a Beograd je, blokadom na isporuke hrane i prekidom platnog prometa pojaavao pritisak na BiH sa ciljem da ista ostane u tzv. krnjoj Jugoslaviji. U rastakanju BiH, SDS je glavne napore prenijela na dezintegraciju Sarajeva, kao administrativnog i politikog centra Republike, koji je imao deset opina, od kojih etiri prigradske (Pale, Trnovo, Hadi i i Ilija). U Sarajevu je ivjelo, prema popisu stanovnitva marta 1991. godine, 525.980 stanovnika (6,6% Hrvata, 49,3% Muslimana, 29,9% Srba, 10,7% Jugoslovena i 3,5% ostalih). Proces razbijanja ove multietnike zajednice poeo je pobjedom nacionalnih stranaka na izborima. Prvi korak uinjen je (maja 1991), kada je Skuptina opine Pale odluila da se otcjepi od grada i priklju i tzv. SAO Romanija, a 3. januara 1992. i optina Ilida (10,3% Hrvati, 42,2% Muslimani, 37,2% Srbi, 7,6% Jugosloveni i 1,9% ostali). Kasnije je to uinila i opina Ilija (6,8% Hrvata, 42,2% Muslimana, 45,1% Srba, 4,6% Jugoslovena i 1,3% ostalih). Odbornici SDS izglasali su izlazak tih opina iz dotadanjih drutveno-politikih zajednica i prikljuenje SAO Romaniji. Razbijanje BiH po nacionalnim kriterijima se pravdalo i ekonomskim motivima. U sarajevskom sluaju, meutim, nisu se krili pravi, politiki ciljevi. Njih je, u jednom napisu (Naa borba, 24. mart 1995), o susretu sa R. Karadiem i dr N. Koljeviem, tim jezivim parom, profesorom engleske knjievnosti i psihijatrom, sljedeim rijeima opisao V. Zimerman: Karadi je razgovor poeo tiradom kritika na raun Evropljana... i alopojkama na to to su SAD tako slijepe, pa naputaju tradicionalne saveznike Srbe. Onda je... krenuo da pravda sve to radi. Morate da razumijete Srbe - rekao je Zimermanu. Oni su vekovima bili rtve izdaje. Danas oni ne mogu da ive s drugim narodima.Karadi je izjavio da e prestonica Srpske Republike biti Sarajevo, koje e biti podjeljeno na muslimanski, srpski i hrvatski dio, pa ni jedna etnika grupa nee morati da ivi ili radi zajedno sa drugima. Takvu su sudbinu namjenili Sarajevu protagonisti velikosrpskog projekta u buduoj jugoslovenskoj dravi. Meutim, dok su bile u toku pripreme da se definitivno dovri - milom ili silom - podjela BiH izmeu upravljaa u Beogradu i Zagrebu, problemi su se javili zbog bosanske HDZ, ali i zbog stava meunarodne zajednice prema podjeli BiH. Dio rukovodstva HDZ oko Stjepana Kljujia, bio je protiv podjele BiH. Tu manu i istomiljenicima iz proustakog krila HDZ BiH smetala je bosanska struja u stranci, naroito kada se zaloila za referendum o nezavisnosti BiH. Zbog toga e Kljuji biti zaobien u razgovorima sa SDS (u Zagrebu) februara 1992. U HDZ BiH pobjedila je manjina, vezana uz Tu mana i snage koje su radile na podjeli BiH. Na zahtjev Predsjednitva BiH o priznavanju BiH za nezavisnu i suverenu dravu, meunarodna Badinterova arbitrana komisija dala je pozitivni odgovor ukoliko graani Republike na referendumu potvrde takvo opredjeljenje. Stav arbitrane komisije su podrale SAD, Francuska, Velika Britanija, Njemaka, Italija, Turska i nekoliko drugih zemalja. Prihvatajui meunarodnu podrku, Skuptina BiH je (bez poslanika SDS-a) donijela odluku da se na referendumu izvri izjanjavanje o nezavisnosti i suverenitetu BiH. Protiv su bili SDS (i njeni mentori iz Beograda) i vrhovnitvo HDZ, u Zagrebu i Grudama (stvarno sjedite

125 BiH HDZ), jer su i jedni i drugi bili svjesni da e se veina graana BiH izjasniti protiv velikosrpskog i velikohrvatskog projekta. Oko referendumskog izjanjavanja je izbio sukob u HDZ BiH. Zagreb i njegovi tienici u BiH su pokuali da u tekst ukljue i nacionalistiki obojena pitanja i da mu na taj nain izmjene smisao i svrhu. Meutim, pod pritiskom katolike crkve i demokratskih snaga iz hrvatskog nacionalnog korpusa, taj je manevar propao. SDS je bojkotovala referendum, jer nije bila spremna da se sukobi sa voljom svoje birake baze pod meunarodnom kontrolom, zbog koje su mogunosti manipulisanja bile ograniene. Na referendumu (29. februara i 1. marta 1992), glasalo je 63,44% graana, od kojih su 99,4% podrali opredjeljenje za suverenu i nezavisnu BiH. SDS nije priznala referendum. Da bi obesnaili rezultate referenduma i proveli svoje ciljeve, vrh Srbije i njihova ekspozitura na Palama rjeili su da BiH, prije nego to dobije meunarodno priznanje na osnovu rezultata referenduma, stave pod svoju kontrolu na taj nain to e puem oboriti Predsjednitvo i Vladu BiH. Do sada su se pojavila u javnosti tri strana izvora s komentarima o tom puu. Dr Paulo Shoupa pie: Nije jasno kakvu je ulogu Karadi igrao u dogaajima u martu 1992. koji su doveli do izbijanja i irenja graanskog rata. Nema sumnje, pokuaj udara u Sarajevu bio je njegovo maslo... Taj autor konstatuje: Paradoksalno je da se JNA pokazala kao ozbiljna prepreka za ostvarenje plana koji su Miloevi i Karadi smislili da bi sruili Vladu u Sarajevu, poetkom marta 1992. U lanku Zarobljeni um, Tompson tvrdi: ... U martu 1992, mesec dana pre srpskog napada, ekstremno srpska partija R. Karadia, SDS, pokuala je da izvede pu u Sarajevu... (Naa borba, februar 1995). Kasnije, V. Zimerman u feljtonu (Partneri u zloinu), svjedoi da su Miloevi i Karadi pokuali 2. marta 1992. da izvre pu u Sarajevu (Naa borba, 13. marta 1995). Na drugi dan referenduma (1. marta), na Baariji, ubijen je jedan svat (barjaktar) i ranjen pravoslavni svetenik. Izvrioci su, iako poznati, ostali van dohvata pravde. Poslije tog ubistva, ... grad se u kratkom roku ispraznio, da bi potom, po sarajevskim ulicama, kako e rei Velibor Ostoji, iz rukovodstva SDS, spontano nikle barikade, prvo srpske, a potom i muslimanske. Prvi rafali su poeli zasjecati no..., a u Skuptini BiH se za to vrijeme odravao koktel. U toku noi mobilizirali su se svi koji su na ovaj ili onaj nain doli do naoruanja... Paralelno sa ovim aktivnostima u Sarajevu, irom BiH, takoe, spontano, postavljene su barikade, a u Bosanskom Brodu stvar su malo ubrzali, pa se uskoro otvorio pravi rat, sa nekoliko rtava... R. Karadi se neoekivano javio iz Beograda. Rekao je da je mnogo greaka uinjeno, a da su naroito grijeili EZ i A. Izetbegovi. Sada ljudi ive pod pritiskom i mislim da ne moemo izbjei meuetniki i religiozni rat... (Zehrudin Isakovi, Vreme, 9. mart 1992). Komandant 2. armije, general Milutin Kukanjac, tim povodom je izjavio: ... Poznati referendum u reiji A. Izetbegovia, zavren je 1. marta 1992. On je izazvao spontane reakcije Srba, koji su iz straha od napada Muslimana u noi 1. i 2. marta podigli barikade na ulicama Sarajeva. Meutim, naa komanda je uspjela da sprijei oruani sukob... (M. Miovi, Borba, 23. novembar 1993). Drugog marta SDS i SDA demonstracijama su odmjeravale snagu u blokiranom gradu. U taj sukob umjeali su se graani, spontano ili organizovano, koji su pokuali da rasture neke barikade. Meutim, doekani su vatrom, od koje su ranjena etiri lica. To je zaustavilo demonstrante, ali graani su iz zapadnog Sarajeva krenuli ka centru. Poput bujice, kolona se uveavala. Tkala se sarajevska pliana revolucija. Kada je savladana najvea prepreka na Pofaliima, put je bio otvoren prema centru grada, pa tako i za uspjeh akcije. Te noi se tiho

126 aputalo da Predsjednitvo, Vlada i ostali organi vlasti moraju pasti. Ipak, neko je ljude te noi neprimjetno i bezglasno poveo, prvo pored zgrade Skuptine, pa potom i Predsjednitva, ostavljaju i tako za neka druga vremena da se uradi ono to se ba te noi moda moralo uraditi (Vreme, 9. mart 1992) Dva glavna rivala, sarajevske dogaaje su objasnila sa svojih pozicija. Vostvo SDA - koje se, ishodom referenduma osjealo ojaanim - podizanje barikada je povezalo sa izjanjavanjem za nezavisnu BiH, a ubistvo na Baariji je osudilo i ocjenilo kao provokaciju. Portparol te stranke, Irfan Ajanovi, izjavio je: ... Mi smo ljubavlju, slogom, zajednitvom pobjedili silu. Mladost Sarajlija je to dokazala kada je vie od deset hiljada Sarajlija sruilo barikade. To je sruilo barikade a ne dogovor koji je postignut u Predsjednitvu BiH. Na kraju krajeva, bilo je mnogo nacionalno izmjeanih barikada... U Dobrinji, Vogoi, ujem i na Kozjoj upriji. Tamo su i Srbi, i Muslimani, i Hrvati bili na barikadama da Sarajevo uvaju od etnika V. eelja... Mi smo zadovoljni ponaanjem Armije (Vreme, 9. mart 1992.) Rukovodstvo SDS bilo je nezadovoljno ishodom pua. U glasilu Javnost iznijeta je hronologija dogaaja. U pretposlednjem pasusu stoji: 19,30 h. Naredba ljudima sa svih gradskih barikada da se mirno povuku. Do vienja, bezimeni heroji, srpska brao, junaci. Dovienja u sljedeem ratu! Bie toga, znamo mi njih, ali neka znaju i oni nas! (Nedjelja, 15. mart 1992)

Narodi BiH, ujedinite se protiv rata, nemojte pucati!

(Komitet nacionalnog spasa)

POKUAJ DEMOKRATSKIH SNAGA DA SPRIJEE RAT

Poslije neuspjelog pua u Sarajevu, irom BiH su se umnoavali oruani incidenti. Protagonisti rata su ih izazivali kako bi stvorili uslove za upotrebu vojne sile. Tim povodom je Stranka demokratskih promena (23. marta 1992), na konferenciji za tampu (dr Zlatko Lagumdija), ukazala da se smiljeno i koordinirano potpaljuje ratni poar po dobro poznatom scenariju, a republika Skuptina se ne sastaje, Vlada je nemona, a MUP paralisan. To je alosna slika stvarnosti i jo jedna pogubna posljedica politike nacionalnih stranaka, koje djeluju po principu to gore to bolje - njihov jedini politiki program, mrnja - jedina im je ideologija, a sila oruja - jedini politiki argumenat. Dr Lagumdija je pozvao demokratske snage da se okupe oko graanskog fronta (bloka), istakavi da tu inicijativu podravaju i mnogi vanstranaki orijentisani graani; da je programu bloka ouvanje cijelovite BiH, formiranje nove prelazne vlade, raspisivanje prijevremenih izbora i razoruavanje nacionalnih i drugih paravojnih formacija On je tom prilikom osudio umjeanost Hrvatske i Srbije u sukobe u BiH i zatraio od JNA da sarauje i sa republikim vlastima (Borba, mart 1992). Narednih dana, opozicione stranke se jo odlunije angauju protiv uvlaenja BiH u ratnu katastrofu. Ukazivale su na nedosljednost nacionalnih stranaka, na kontradiktornu poziciju SDA u zalaganju za graansku republiku, konfuziju u redovima HDZ, koja je u poetku bila kljuni Karadiev adut za etniku kartografiju, na destruktivno ponaanje SDS i na to da u BiH ne vladaju nacionalne stranke, ve da su pravi gospodari Miloevi, Tu man, JNA i meunarodna zajednica. Ratni protagonisti nisu odustajali od svog cilja. Tek obrazovana Vlada Republike Srpske stavila je, na prostorima koje je kontrolisala, miliciju i organe

127 bezbjednosti pod svoju kontrolu, odstranjujui pripadnike nesrpske nacionalnosti. Smotra novoformiranih (srpskih) milicijskih jedinica izvrena je, uz intoniranje Boe pravde, marta na Sokolcu, a aprila u Trebinju. U Sarajevu je odran protestni skup (4.000 do 5.000) milicionera protiv nacionalnih podjela u BiH i u samom MUP-u. Borba je (2. aprila) objavila: Strah od opteg krvoprolia poprimio je jue meu Bosancima i Hercegovcima gotovo panine razmjere. Jue u Sarajevu, panino su se pakovali koferi sa najnunijim stvarima i bjealo - neko u matini nacionalni kraj, neko - po istoj logici - u sigurniji kvart. Sarajevski fakulteti su bukvalno opustjeli, kafane takoe... I dalje: Stranako - nacionalne vojske su uglavnom na poloajima i u gradovima i u selima, pripravne da zapucaju Oglasili su se Narodni front i Centar za antiratnu akciju, a ponovo se (3. aprila), graanima obratila SDP BiH, sa porukom: Ne preostaje nam nita drugo nego da, udrueni oko demokratskih snaga u svim mjestima i gdje god to moemo, oborimo optinske vlade i druge raznorazne institucije i umjesto njih izaberemo privremene, svenarodne organe vlasti - jer je - na Bosnu i Hercegovinu izvrena klasina spoljna i unutranja agresija (Borba, 4-5. april 1992) Iako se ratni poar irio u mnogim krajevima, Sarajevo je postajalo najvaniji centar oruanih sukoba. Poslije proglasa SDP, Predsjednitvo BiH je objavilo mobilizaciju TO (zbog upada paravojnih formacija u Bijeljinu i zloina koje su po inile u tom gradu), s ime se nisu saglasili B. Plavi i N. Koljevi i zatrailo od JNA da TO vrati naoruanje i vojnu opremu. Alija Izetbegovi je uputio poziv graanima da ne idu u rat (niko vas ne moe naterati da dignete ruku na komiju), pripadnicima JNA da budu lojalni BiH i da znaju da e se ona odnositi prema njima onako kako se oni u ovim tekim trenucima budu odnosili prema njoj, a porodicama rtava koje su pale u Bijeljini izrazio je sauee. Biljana Plavi je poruila da je jedina briga Predsjednitva BiH da se sauva mir, dok se ne nae politiko rjeenje..., a muslimanskim vjernicima je estitala Bajram (Borba, 4. april 1992.) Rukovodstvo SDS i general M. Kukanjac nisu vjerovali u miran rasplet sukoba, a RS je izdala nareenje da se u sredinama zahvaenim nemirima aktiviraju krizni tabovi TO, CZ i rezervne milicije srpskog naroda (Politika, 5. aprila 1992). U no i izmeu 4. i 5. aprila, specijalne milicijske jedinice i formacije tzv. zelenih beretki zaposjele su republiki MUP, nekoliko milicijskih stanica i vitalne objekte u Sarajevu. Ministarstvo odbrane BiH naredilo je starjeinama TO da se potine starjeinama javne bezbjednosti, a Vlada BiH je obavijestila UN i vie vlada stranih drava o vojnim mjerama koje je preduzela. Obratila se i vladama Srbije, Crne Gore i Hrvatske, sa zahtjevima da se uzdre od politikih i drugih aktivnosti. Pozvala je graane da se BiH brani kao naa zajednika domovina. Poelo je okupljanje graana pred Skuptinom BiH. Na jednu od kolona koja se kretala na to zborite, otvorena je vatra sa Grbavice. Upravo kada je na trgu pred Skuptinom BiH po injao protest, kilometar-dva dalje od tog mjesta, oko 17 asova, specijalci iz milicije, jedinice TO i 2-3 tenka (imala ih je samo JNA) pod kontrolom Republike Srpske, napali su na Vracama kolu MUP-a, ovladali ovim lokalitetom i najvanijim topografskim objektom na junoj ivici Sarajeva. Taj prvi ratni okraj bio je dobro proraunat, jer se sa Vraca titi i kontrolie put Pale-Trebevi-Lukavica (gdje su se nalazile oklopne i jedinice PVO sarajevskog korpusa), a u isto vrijeme se iz tog rejona moe prodrijeti ka Vogo i i izvriti presjecanje grada. U vrijeme borbe na Vracama i dok je trajao miting pred Skuptinom BiH, nad Sarajevom su se pojavili migovi Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Te dogaaje prenosila je televizija. Okupljenim graanima pred Skuptinom BiH tada su se obratili glumci Rade erbedija i Josip Pejakovi, profesor dr Zdravko Grebo i drugi. Obrazovan je Koordinacioni odbor graanskog otpora, a dio graana je zaposio

128 zgradu Skuptine. Formulisan je zahtjev da Skuptina izglasa nepovjerenje aktuelnoj Vladi, da se obrazuje Vlada nacionalnog spasa i prekine rat. Toj akciji pridruili su se reformisti Srbije, Beogradski krug, Centar za antiratnu akciju, Republikanski krug, UJDI i Civilni centar otpora (svi iz Beograda). Dok se to dogaalo ispred i unutar Skuptine, u TV studiju su okupljeni lideri tri nacionalne stranke, komandant 2. armije i ef misije EZ za BiH. Iznuena je saglasnost da ne prekidaju pregovore dok ne postignu dogovor. Tu je stigao i general S. Nambijar, komandant UNPROFOR-a, i uputio apel graanima da sauvaju mir, odloe oruje i pomognu da se obnovi mirovni proces. Meutim, te poruke nisu uticale na dalji tok dogaaja. Pucalo se na sarajevskim ulicama, a ne samo na Vracama. Tanjug je emitovao, a Politika prenijela da su tog dana, prema podacima iz sarajevskih medicinskih ustanova, u neredima i pukaranju, kada se kolona nenaoruanih graana sukobila sa naoruanim ekstremistima, 4 osobe izgubile ivot, a 21 lice je tee i lake povreeno. Rasplet dramatinih zbivanja Mostar i Jajce pokuali su 5. aprila razrjeiti manifestacijama mira. Mostarci su izrazili bunt protiv protagonista politikih odluka kojima im se namjesto bolje budunosti nude bratoubilaki rat i ratna stradanja. Jajce se oglasilo pjevajui pjesmu Jugoslavijo i kliui neemo podjele, hoemo mir, ne daj se Bosno i ostavke, ostavke, a ulicama tog grada veeras se kree kolona graana na ijem se elu nosi fotografija Josipa Broza Tita... (Politika, 6. aprila 1992). No izmeu 5. i 6. aprila u Mostaru i Jajcu protekla je bez oruanih sukoba, u Sarajevu su zaraene strane teile da stvore to bolje uslove da narednih dana zagospodare gradom. O akcijama JNA u tim aprilskim danima u Sarajevu podatke je dao general Kukanjac: Blokadom Sarajeva, koja je poetkom aprila izvrena po mom nareenju, i stavljanjem aerodroma Butmir pod nau komandu, eljeli smo: da sprijeimo ulazak ustakih, HOS-ovskih i drugih hrvatskih bandi iz Mostara i muslimanskih ekstremista iz Zenice i Tuzle u Sarajevo, jer smo dobili pouzdano obavjetenje da te snage pripremaju pokret na Sarajevo... (M. Miovi, Borba, 19. novembra 1993). U atmosferi neizvjesnosti, Sarajevo je doekalo 6. april, dan na koji je 1945. osloboeno od faizma. Borbe su utihnule, a od jutra poele su pristizati mase graana na trg ispred Skuptine BiH. Prikljuivale su se i kolone koje su dolazile iz drugih gradova, probijaju i blokadu oko grada. Masa se pretvorila u svenarodni parlament i traila smjenu vlasti nacionalistikih stranaka i obrazovanje Vlade narodnog spasa. U Tuzli je demonstriralo oko trideset hiljada ljudi, u Doboju oko deset hiljada, u Travniku vie hiljada, u Modrii - preko pet hiljada, a u Bihau - oko dvanaest hiljada. Na svim skupovima su bile jugoslovenske i BiH zastave, slike Josipa Broza Tita i zahtjevi da se zabrane nacionalne stranke, da njihove vlasti podnesu ostavke, da se obrazuje Narodna vlada za zajedniki ivot, a protiv nacionalnih podjela i za jedinstvenu BiH. U ratnom ambijentu, kada su pred auditorijem od oko ezdeset hiljada ljudi izgovarane poruke mira, iznenadno je na goloruke graane otvorena snajperska vatra iz hotela Holidej in, gdje se, u prethodna dva mjeseca, nalazio Krizni tab SDS BiH. ...Strah i panika neoekivano se pretvaraju u odlunost bespomonih da goloruki krenu prema Holidej inu. Stigli su tamo, a onda je poeo okraj specijalne jedinice MUP BiH sa teritorijalcima. Nakon 15 minuta javljeno je da je 8 terorista uhvaeno, da ih u hotelu ima jo i da se po hodnicima i sobama vodi pravi rat... (Borba, 7. aprila 1992.) Kasnije su objavljena imena terorista, a meu

129 njima su bili i tjelohranitelji Karadia i Koljevia. Poslije te borbe, na trgu je uspostavljena ranija atmosfera, a u zgradi Skuptine je obrazovan Komitet nacionalnog spasa u koji su delegirane 22 linosti raznih nacionalnosti i politikih opredjeljenja. RTV Sarajevo je poelo da emituje program sa natpisom na ekranu: NARODI BiH UJEDINITE SE PROTIV RATA, NEMOJTE PUCATI! U javnosti se pojavio i proglas Saveza rezervnih stareina za BiH, koji je potpisao dr Nenad Kecmanovi, sa zahtjevom da JNA stupi u odbranu Sarajeva ili da podjeli oruje graanima da brane grad, da ostavke podnesu i Vlada i Predsjednitvo BiH, a da na elo Vlade narodnog spasa doe Fikret Abdi. Uspostavljena je veza izmeu Izetbegovia i generala Kukanjca. Prvi je tvrdio da se na grad vatra otvara sa pet stotina mjesta, a drugi - da JNA nema nikakve veze s tim. Predsjednitvo BiH je naredilo prekid vatre, s tim da posebna komisija utvrdi ko je pucao, da se u Sarajevu zavede vanredno stanje i policijski as i prihvatilo zahtjev za prijevremenim izborima u BiH. U proglasu SDA tog dana se isticalo da su u odbranu grada ustali branioci Sarajeva. To su dobrovoljci - mladost Sarajeva - koji pod komandom Kriznog taba i Patriotske lige BiH brane svaki pedalj napadnutog grada. Dok su trajali estoki okraji za odbranu Sarajeva, tzv. Savezna skuptina na Marindvoru vjetom manipulacijom pred TV kamerama, itavu no i dan, izjednaava heroje i zloince. Televizija Sarajevo je malom broju vjetih manipulatora dala veliki prostor: Zajedniki cilj je jasan - ostaviti BiH bez Vlade i Parlamenta na dan kada treba biti meunarodno priznata... Osim toga, u tom proglasu se kae: ...samozvani parlament ulice zloupotrebio (je) opravdani bunt naroda i pred oima miliona graana BiH zapoeo ruenje legaliteta i ustavnosti BiH (Srpski teroristi napali Sarajevo, Borba, 7. aprila 1992.) Izetbegovi je (6. aprila 1992), na TV Sarajevu izrazio aljenje to se dogaanje graana pretvorilo u agitaciju za jednu stranku i jednu ideologiju. Sud o sarajevskim dogaajima dao je 6. aprila i Radovan Karadi, ali preko Radio Beograda. Optuio je Izetbegovia i njegovu stranku i podsjetio na njihovu prijetnju da e - ako se ponove martovske barikade - u odbranu Sarajeva pozvati 200 do 300 hiljada ljudi. Karadi je proteste protiv rata nazvao haosom koji je izazvan da bi se prisilila Evropska zajednica da prizna Bosnu i Hercegovinu (Borba, 7. aprila 1992). Sutradan je EZ (8. aprila 1992) priznala BiH, teei da zaustavi rat. Iako nije postigla cilj, ta odluka je bitno uticala na okonavanje politike akcije koju su pokrenule i vodile opozicione stranke radi sprijeavanja rata.

U Jugoslaviji i Bosni se vodio rat prevarenih nacija. OPERATIVNE NAMJERE I TOK DEJSTAVA
Tok rata u BiH pratili su procesi meunarodnog pregovaranja, ali i politikih, ekonomskih i vojnih mjera UN (SB) i EZ (EU), uz unutranje politika sukobljavanja i prestrukturiranje u svakoj od sukobljenih strana i diktate mentora u Beogradu i Zagrebu. Prije kratkog osvrta na borbena dejstva, dajem (prema svom saznanju), saet prikaz sukobljenih strana. to se tie JNA, ona je predstavljala glavnu vojnu snagu u BiH, mada je armijsko rukovodstvo tvrdilo da nije umjeana u oruane sukobe. Pored 2. armije, u ijem je sastavu bilo pet korpusa, na prostoru Hercegovine nalazili su se bileki (do 1. aprila uiki) i djelovi (Druga operativna grupa) podgorikog (Titogradskog) korpusa u operativnoj ingerenciji G JNA. Od 13. aprila u istonoj Bosni su angaovani djelovi 37. uikog korpusa. General Kukanjac tvrdi da su Srbi

130 u BiH dobili gotovo cjelokupno naoruanje, municiju... i druga sredstva koja su imali korpusi na teritoriji BiH i da je JNA vie od 90 odsto naoruanja, ubojnih sredstava svih vrsta i druge opreme izmjestila na sigurne prostore i da je sve to predato Republici Srpskoj, koja je time naoruavala svoju vojsku (M. Miovi, Borba, 24. novembra 1993.) JNA je uvala naoruanje i vojnu opremu TO BiH za oko 130.000 do 150.000 vojnika (ranije uzeto od TO i predato u armijska skladita). Komande JNA u BiH su obezbjedile da oko 70% tog naoruanja doe u ruke Vojske Republike Srpske. Na taj nain je toj vojsci osigurana viestruka nadmonost i strateka prednost u odnosu na protivnike. to ta i takva prednost nije iskoriena za ostvarenje bre vojne pobjede, za posebnu je analizu. Moda je general Kadijevi u pravu kada tvrdi: Komande i jedinice JNA su inile kimu vojske Republike Srpske sa kompletnim naoruanjem i vojnom opremom. Meutim, njegove analize u tekstu koji sljedi treba odmjeriti prema rezultatima i posljedicama tog rata, koje se mogu u najvanijim elementima realno procjenjivati ili bar sa dosta vjerovatnoe oekivati. Kadijevi konstatuje: Ta vojska (JNA I. R.) je, uz puni oslonac na srpski narod i njegovu svestranu podrku, kao to svaki savremeni rat trai, zatitila srpski narod i stvorila vojnike pretpostavke za adekvatno politiko rjeenje koje e odgovarati njegovim nacionalnim interesima i ciljevima, razumije se, u mjeri u kojoj to sadanje meunarodne okolnosti dozvoljavaju (Moje vienje..., str. 48). JNA u BiH je bila srpska (djelimino i crnogorska) vojska i glavni oslonac (u poetku 1991) srpskim autonomijama, a kasnije Republici Srpskoj. Za transformaciju 2. armije u Vojsku srpsku trebalo je malo organizacionih napora (radilo se o izmjeni vojnikih simbola i zastava), pa je sve zavreno do kraja aprila. U Banja Luci je (30. aprila) general Blagoje Adi sasluao izvjetaje o situaciji od generala Momira Talia, komandanta (banjalukog), Ratka Mladia (kninskog) i pire Nikovia (bihakog korpusa) i dogovorio se oko obrazovanja nove vojske srpske BiH.... Adi je izbjegao da bilo ta kae o tome, ali su to uradili lokalni politiari (Radoslav Branin). Oni su saoptili: Mi moramo ovdje odmah angaovati krajiko stanovnitvo radi obrazovanja jedinstvenih oruanih snaga za zatitu Kninske krajine, Like, Korduna, Banije, zapadne Slavonije i Bosanske krajine..., a u sastavu vojske nale bi se snage kninskog, bihakog, banjalukog, tuzlanskog, sarajevskog, bilekog i petog korpusa RV i PVO, ija bi organizacijska struktura bila prilagoena konkretnim uslovima... Tih dana se ve znalo ko je predvien za komandanta te vojske (B. Mitrovi, Borba, 7. maja 1992). Bilo je aktuelno pitanje tzv. povlaenja JNA iz BiH. Politiki vrh SDS (tj. Republike Srpske) tim povodom obratio se javnosti. Tomislav ipovac je na konferenciji za tampu (6. maja na Ilidi) izjavio da je povlaenje JNA iz BiH poetak ostvarenja odluke srpskog naroda o izmjetanju jedinica JNA na srpske prostore, tj. Jugoslovenska narodna armija se ne seli, ne premjeta, ve se ona izmjeta na srpsku teritoriju. Ostaje vojska koja je i do sada, najveim dijelom, bila srpska (i) ova odluka u isto vrijeme znai formiranje srpske armije (Borba, 8. maja 1992). Skuptina Republike Srpske (12. maja) usvojila je Zakon o preuzimanju JNA, a general Ratko Mladi je imenovan za komandanta. Transformacija JNA u Vojsku srpsku ili njeno formalno presvlaenje, najmanje je uticalo na Hrvatsko vjee odbrane, jer je u to vrijeme u JNA bilo malo pripadnika hrvatske nacionalnosti. Ranije su se u BiH obrazovali frontovi izmeu snaga JNA i srpskih teritorijalaca, na jednoj, i Hrvatske vojske i formacija HVO, na drugoj strani, u dolini Neretve, oko Kupresa i u bosanskoj Posavini. Obavjetajna sluba JNA cijenila je (aprila), da u zapadnoj Hercegovini ima 12 do 15.000, u rejonu Travnik-Bugojno 3.000, na prostoru

131 Bosanski Brod-Derventa 10 do 12.000 i u Bihau do 2.000 pripadnika HVO i HOS-a. Te snage su se smatrale pripadnicima Herceg-Bosne i nisu pristajale da se stave pod komandu taba TO BiH. U aprilu 1992. Hrvatska vojska Republike Hrvatske imala je na teritoriji BiH est brigada, od ega je pet brigada (sa oko 70 tenkova) bilo na prostoru Bosanski BrodDerventa. Republika Bosna i Hercegovina, koju su 6. aprila 1992. priznale EZ, SAD i vie drugih drava, nije imala armiju. Postojale su paravojne formacije pod kontrolom SDA (tzv. zelene beretke i Patriotska liga). One su se od poetka srpsko-hrvatskog sukoba u Hercegovini, oko Kupresa i u bosanskoj Posavini svrstale na stranu Hrvatske vojske. Kada se poetkom aprila rat proirio na Sarajevo, najbolje organizovana snaga, koja je stala uz legalnu vlast, bile su jedinice milicije. One su prihvatile udare JNA, srpske TO i paravojnih formacija, a centri slube bezbjednosti i krizni tabovi postali su vojne komande. Rukovodstvo Republike BiH je (8. aprila) proglasilo neposrednu ratnu opasnost, preformiralo dotadanji republiki tab TO (komandant - general D. Vukosavljevi, a naelnik taba general F. Jaki) i imenovalo novi (komandant pukovnik H. Efendi, naelnik taba pukovnik S. iber), a za privremeni amblem u jedinice TO uvelo stari bosanski grb (tit sa ljiljanima). Izdata je naredba da se do 15. aprila sve oruane grupe stave pod komandu tabova TO. Pod uticajem svega to se prethodnih mjeseci dogaalo u BiH, naroito zloina nad Muslimanima u Bijeljini, Zvorniku i drugim mjestima, kao i granatiranja Sarajeva, iz JNA je otpoelo masovno osipanje starjeina i vojnika muslimanske nacionalnosti. Do sredine aprila 1992. godine je na stranu TO Republike BiH prelo u Sarajevu 230, a na prostoru cijele Republike oko hiljadu oficira, meu kojima i manji broj vojnika srpske nacionalnosti. Nema pouzdanih podataka o broju pripadnika u TO BiH (aprila 1992), od koje je obrazovana Armija Republike BiH. General ivota Pani je u Skuptini Jugoslavije iznio podatak da su te snage imale oko 50 hiljada, a obavetajna sluba JNA cjenila je da u sjevernoistonoj Bosni ima 10 do 15.000, u Cazinskoj krajini 8-10.000, u gornjem Podrinju 8.000, a na ostalim podrujima 4-6.000 vojnika. Republiki tab TO BiH obavijestio je da se u jedinice pod njegovom komandom prijavilo nekoliko desetina hiljada, da ima primjera da se prijavljuju i srpski teritorijalci, ali jo uvijek skromno i da Sarajevo brani blizu 20.000 naoruanih ljudi (M. Lui, Braniemo se - partizanski, Borba, 16. aprila 1992.) Obavjetajna sluba JNA cjenila je da u okviru TO BiH ima 48 optinskih kriznih i osam regionalnih tabova (za Sarajevo, Doboj, Cazin, Prijedor, Livno, Mostar, Viegrad i Tuzlu). Do nestanka JNA sa ratne pozornice u BiH, tri ratujue strane vrile su mobilizaciju. Poto su ranijim popunama (april-maj 1992) mogunosti prikupljanja novog ljudstva bile iscrpljene na teritoriji Republike Srpske, vrena je mobilizacija izbjeglica u Srbiji i Crnoj Gori. Za neodazivanje na vojni poziv prijetilo se sankcijama. Glavni oblik popunjavanja jedinica TO BiH u sarajevskom i tuzlanskom regionu, gdje su voene i najtee borbe, bio je na dobrovoljnoj osnovi. To su omoguili zloini koje su izvrile nacionalistike, u prvom redu, srpske paravojne jedinice pod komandom tabova JNA. Kriminalistiki delikti i genocidne radnje jasno su pokazivali da ratni cilj nije osvajanje vlasti, ve unitenje muslimanskog naroda i zaposjedanje njihove teritorije. O naoruanju Armije BiH (april-maj 1992), takoe, nema pouzdanih podataka. U prvo vrijeme, raspolagala je lakim naoruanjem, nabavljenim 1991. i 1992. za tzv. zelene beretke i formacije Patriotske lige, i naoruanjem koje je ostalo iza jedinica JNA u Sarajevu, Zenici, Tuzli, Bihau i Konjicu. Opremljenost samo lakim naoruanjem, prisilila je Armiju BiH da

132 koristi partizansku taktiku, modifikovanu time to su njene jedinice izvodile aktivnu odbranu - radi zatite stanovnitva - uz primjenu masovne fortifikacije poloaja. Za rekonstrukciju borbenih dejstava nedostupna je operativna dokumentacija sukobljenih strana i dokumenata iz kojih se mogu utvrditi namjere i aktivnosti. Imaju i u vidu to ogranienje, sekundarni izvori (tampa i literatura) daju mogunost da se koliko-toliko ocrta globalna slika onoga to se dogodilo. Zbog toga e se globalni planovi i definisani ciljevi iznijeti kao hipoteza oslonjena na ono to se zbivalo u poetnom periodu rata. Na osnovu do sada zabiljeenog, moe se dosta pouzdano tvrditi da su politiki vrh Srbije, najvie komandovanje JNA i druge snage koje je neposredno i posredno kontrolisao reim u Srbiji, pripreme za rat poeli u februaru 1992. Raunalo se da e rat kratko trajati. Tu ocjenu potvruje i izjava V. Drakovia da su mu Karadi i Krajinik izjavili - kada se (u januaru 1992) sastao s njima da ih odvrati od ratne opcije - kako je sve dogovoreno i kako e rat biti kratak (Vreme, 29. avgusta 1994.) Mnoge poznate injenice navode na zakljuak da je Republika Srpska (ili politiki vrh Srbije) zaista smatrala da e vrlo brzo, upotrebom nadmone vojne sile, ostvariti vojne i politike ciljeve u BiH. U poetku rata vojni ciljevi (po razvoju dogaaja) vjerovatno su bili: ovladati dolinom Drine, zauzeti Sarajevo, otvoriti iroki koridor preko bosanske Posavine i sjevernog dijela srednje Bosne do Bosanske krajine, zaposjesti lijevu obalu Neretve i, pri kraju tog operativnog ciklusa ili moda i ranije, izolovati muslimanske enklave u dolinama Sane i Une i uspostaviti sigurne veze sa srpskim oblastima zapadno od Une. Za ostvarenje ovih ciljeva najvaniju ulogu je imala JNA, mada su se njene komande, politiko rukovodstvo Srbije i ostali faktori trudili da tu ulogu prikriju. ak im je u tome izjavama da nema dokaza o direktnom mjeanju Armije na strani napadaa - na izvijestan nain pomagao i A. Izetbegovi (Borba, 11-12. aprila 1992.) Strana koju oliava Herceg Bosna (u kojoj je glavni faktor vrhovnitvo Hrvatske) imala je namjeru da odri bosansku Posavinu, da preko Kupresa osigura komunikaciju sa srednjom Bosnom i zagospodari dolinom Lave, Mostarom (kao novim sjeditem) i podrujem na lijevoj obali Neretve, od Stoca do Neuma. Muslimanska strana, koja je politiki dominirala onim to se tada podrazumjevalo pod Republikom BiH, vjerovatno nije imala, niti je mogla imati operativnih planova za poetni period rata. Bilo joj je najvanije da se odri, prisiljena na defanzivu, dok su druge dvije strane, naroito Republika Srpska, u poetnom periodu rata imale punu inicijativu. Teko je prihvatiti tvrdnju generala M. Kukanjca da je A. Izetbegovi imao plan da izazove nerede u dolini Drine (udarom Muslimana na Srbe), da se to meunarodnoj javnosti prikae kao agresija Srbije na suverenu dravu Bosnu i Hercegovinu... i da je cilj toga bio definitivna islamizacija doline Drine... (M. Miovi, Borba, 22. novembra 1993.) Pokuaemo dati najoptiji tok i rezultate dejstava, s napomenom da, je za mnoge pojedinosti teko doi do istorijske istine, jer su jako ograniene mogunosti kritikog procjenjivanja raspoloive grae, pa su i mogue greke posljedica tih ogranienja.

133

Bio sam veoma ogoren to su Srbi, pod ovakvom politikom i vojnom komandom, inili zloine.(Vladika Atanasije Jefti) BORBE U DOLINI DRINE
Operacije zaposjedanja prostora u dolini Drine (na granici BiH - Srbija) bile su taktiki odvojene ali vremenski usklaene i trajale su od poetka aprila do sredine maja 1992. Poinjale su incidentima i pojedinanim zloinima, a zavravale zaposjedanjem najvanijih gradova. U njima su uestvovali djelovi tuzlanskog, uikog i sarajevskog korpusa, lokalne jedinice TO pod kontrolom SDS i paravojne formacije, lokalne i iz Srbije i Crne Gore, na jednioj, i TO i paravojne formacije Republike BiH, na drugoj strani. Prvo je zauzeta Bijeljina (2. aprila 1992). Napadu Srpske nacionalne garde SAO Semberije i Majevice i Srpske dobrovoljake garde eljka Ranatovia-Arkana (koju je tab novosadskog korpusa prebacio u rejon Badovinaca u Mavi), prethodio je bombaki napad na gradski kafi (30. marta), u kome se okupljala muslimanska omladina. Na ovaj gnusan zlo in tzv. dobrovoljake garde reagovalo se samo beskorisnom intervencijom (4. aprila) funkcionera iz dravnog vrha BiH (F. Abdi i B. Plavi, lanovi Predsjednitva, Miodrag Simovi, potpredsjednik Vlade BiH, Jerko Doko, ministar odbrane, i general Dobrain Praevi, naelnik taba 2. armije), koji su vie deklarativno pokuali da zaustave rat. Njihovi sagovornici (komandant tuzlanskog korpusa, general Savo Jankovi, vladika tuzlansko-zvorniki Vasilije i predsjednik Republike Srpske Krajine, koji se naao u Bijeljini), bili su u sjenci Ranatovia. General Kukanjac je na TV Sarajevo (4. aprila) tvrdio da JNA ne sarauje sa Arkanom, a novembra 1993. izjavio: Kad sam doznao kako se Arkan ponaao u Bijeljini i posebno kako je maltretirao Fikreta Abdia... naredio sam generalu Praeviu da mu saopti da u roku od 24 sata napusti teritoriju BiH (M. Miovi, Borba, 16. novembra 1993). Tako je skrivanjem sopstvenog lica pred sudom ovjenosti, zapoela ova gnusna era pobjednike ratne istorije u BiH. Poto je obavila posao u Bijeljini, Srpska dobrovoljaka garda je krenula na Zvornik. Rukovodstva SDS i SDA mobilisala su svoje pristalice, a Forum graana se (8. aprila) obratio apelom do neba javnosti, Republici Srbiji, BiH i JNA, da se potedi nevino stanovnitvo od predstojee katastrofe oruanih sukoba... (Borba, 9. aprila). Uz podrku tenkova i artiljerije, Dobrovoljaka garda je 8. aprila ovladala Zvornikom i izvrila masovni pogrom nad stanovnitvom muslimanske nacionalnosti. Starjeinstvo islamske zajednice BiH je optuilo Ranatovia. Izetbegovi je preko TV Sarajeva zahtjevao od Miloevia da naredi povlaenje paravojnih formacija, a od komandanta 2. armije i tuzlanskog korpusa - da zatite graane Zvornika. Na te apele oglasilo se Ministarstvo za informisanje Srbije saoptenjem u kome se negira postojanje paravojnih formacija u Srbiji, a za meunacionalne oruane sukobe i krvoprolie u BiH se optuuju paravojne formacije SDA i HDZ. Sluba SSNO za informisanje obavjestila je da je ovlaena da, zbog neistinitog i tendencioznog interpretiranja dogaaja i stanja u Zvorniku, saopti: Nakon to su ustae i muslimanske paravojne formacije izazvale oruane sukobe u rejonu Zvornika i blokirale komunikaciju koja povezuje Srbiju i BiH, jedinice JNA i TO ule su u Zvornik, proterale paravojne formacije van grada, uspostavile red i obezbedile komunikaciju (Borba, 11-12. aprila 1992). Tamnu zavjesu oko zlo ina u Zvorniku otkrinuo je vladika Atanasije Jevti (4. maja 1992), izjavom da je bio veoma ogoren to su Srbi, pod ovakvom politikom i vojnom komandom inili zloine. Koliko je poznato, u Zvorniku je pobijeno oko 400 Muslimana, a uje se da je i u Foi bilo toga.... U Zvorniku se naao Hose Marija Mendelue, predstavnik Visokog

134 komesara UN za izbjeglice u Jugoslaviji. On je svoje svjedoenje o zloinu u Zvorniku iznio na stranicama beogradske Borbe (M. Klarin, Borba, 29-30. oktobra 1994). Tako je objavljena istina o zlo inima, stravinija nego to se pretpostavljalo. Iz Bijeljine i Zvornika izbjegla je masa muslimanskog stanovnitva. Ona je pod zatitom tzv. zelenih beretki i Patriotske lige poela da se organizuje i uspostavlja odbranu iznad Zvornika. Borbe oko Bratunca i Srebrenice su poele 20. aprila. Bratunac su zauzele jedinice JNA, zarobile ili uhapsile oko 400 Muslimana i otjerale ih na Pale. U Srebrenicu su upale srpske paravojne formacije (9. maja), ali su izbaene. Vlasenicu su zauzele jedinice Tuzlanskog korpusa JNA (21. aprila), da bi sprijeile mogu i meunacionalni sukob i vlast prepustile organima Republike Srpske. Zauzimanjem Vlasenice i doline Drine do ua Srebrenice, otvorena su dva vana komunikacijska pravca: od Bijeljine ka Brkom i od Bratunca ka Vlasenici i prema Sarajevu, a RS se geopolitiki i prostorno vrsto povezala sa Srbijom. Planinski (besputan) prostor od Srebrenice do Viegrada, zakljuno sa epom, na kojem se nalo mnogo izbjeglica iz Vlasenice, Bratunca, Rogatice i Viegrada, ostao je pod kontrolom Armije BiH. Iako izolovan, bio je od znaaja za obje strane u naporima za kontrolu okolnih komunikacija i za razvoj situacije u srednjem toku Drine. Oko Viegrada, borbe su poele 7. aprila, kada su jedinice TO pod kontrolom SDS i tzv. belih orlova napale Dobrun, a grupa tzv. zelenih beretki (Murat abanovi) zaposjela hidrocentralu Viegrad i zaprijetila da e je minirati ukoliko srpske snage napadnu Viegrad i ne prekinu napade na Fou i Zvornik. Poto su lokalne snage srpske TO i paravojnih formacija naile na neoekivani otpor, JNA je izvrila helikopterski desant na Viegradsku banju i uvela poeku brigadu uikog korpusa. Te jedinice su (14. aprila) zaposjele hidrocentralu i mostove na Drini, okruile Viegrad, u kome se nalazilo oko 2.000 zelenih beretki i drugih muslimanskih paravojnih formacija. Komandant korpusa, pukovnik Ojdani, izjavio je da je cilj angaovanja njegovih jedinica u Viegradu i okolini da obezbedi i sauva mir i sprei krvoprolie izmeu srpskog i muslimanskog naroda (Borba, 16. aprila 1992). Okruene snage su se probile ka epi i Goradu (16. aprila), a Viegrad je zaposjela poeka brigada. Sutradan su u Viegrad stigle Biljana Plavi i princeza Linda Karaorevi. Brigada sarajevskog korpusa JNA je zauzela Rogaticu (sredinom aprila) i produila ka Ustiprai, radi sadejstva sa uikim korpusom u otvaranju pravaca od Viegrada ka Sarajevu, Goradu i Foi, a 18. aprila je od Viegrada u Rogaticu izbila velika kolona vojnih vozila u kojima su se nalazili ljudi sa raznim oznakama i simbolima... (Borba, 18-19. aprila 1992.) Ona je produila ka Sarajevu, u kome su se vodile borbe. Borbe u Foi i okolini poinjale su u vrijeme kada se zavravala tragedija u Zvorniku i trajale do 18. aprila. Voene su izmeu paravojnih formacija - SDS i SDA - i jedinica TO. Srpska strana je zagospodarila okolinom i junim djelom grada, a 12. i 13. aprila spaljeno je jezgro grada (staro 500 godina). Pripadnici muslimanskih formacija zapalili su desetine kua i stanova iji su stanari bili graani srpske nacionalnosti. Iz grada i okolnih sela krenula je rijeka muslimanskih izbjeglica prema Goradu i Konjicu. Preostalo muslimansko stanovnitvo u Foi i drugim varoicama u dolini Drine - stavljeno je van zakona i izloeno nasilju. Pod udar srpskih nacionalista palo je i nekoliko desetina Srba koji su se suprotstavili progonu komija i roaka - muslimana (Borba, 12. maja 1992).

135 Poetkom maja, jedan stranac iz misije UNHCER-a, koji je boravio u tom gradu, izjavljuje: U Foi nema normalnih znakova ivota Ulice su puste, sukobi su natjerali 15.000 stanovnika da napuste domove... (Borba, 9. maja 1992). U prvoj polovini aprila, srpska TO sa paravojnim formacijama stavile su pod kontrolu optine ajnie i Rudo i izvrile masakre nad muslimanskim stanovnitvom. Iz tih mjesta, kao i iz Viegrada, Rogatice i Foe, izbjeglo je trideset do etrdeset hiljada Muslimana u Gorade. Gorade i okolina postali su podru je za koje su se muslimanska i srpska strana (od maja 1992. do kraja rata) borile na ivot i smrt, u prvom redu, radi zatvaranja, odnosno otvaranja pravca koji povezuje Srbiju (preko Gorada) sa istonom Hercegovinom. Borbe u istonoj Bosni od poetka do kraja rata pokazale su da je taj dio Bosne za Srbiju bio strateki znaajan, a dolina Drine od vitalnog znaaja. I zato su u tom podruju izvrene najvee operacije etnikog ienja

Ostati u Sarajevu u ova vremena i izdrati sve tamonje oluje, i jo ostati svjetla obraza - to je svojevrstan podvig.(General-pukovnik Rade Hamovi) OPSADA SARAJEVA
Jedinice sarajevskog korpusa JNA su prvih dana aprila blokirale Sarajevo, zaposjele aerodrom Butmir i uspostavile 14 punktova koji su kontrolisali ulazak u grad. Mase graana pokuavale su da se izvuku iz grada koji je upadao u ratnu tragediju. Gradom je zavladao kriminal svih vrsta - vlast je bila u paralizi. Utisak je da tu haotinu situaciju srpska strana nije mogla ili nije znala da iskoristi i da zauzme Sarajevo. Teko je utvrditi ta je najvie uticalo na takvo stanje: brza mobilizacija i snaan otpor branilaca, neadekvatno odmjerene snage napadaa, neshvatanje da je Sarajevo najvaniji strateki objekt u vojnom rjeenju rata u BiH, ili predvianje da e se predati iznurivanjem, ili nepredvianje da e se mogu i uticaj meunarodnog faktora na tok rata u BiH upravo najjae ispoljavati u vezi sa Sarajevom, kao stratekim sreditem BiH. Teko je utvrditi da li su i u kojoj mjeri planeri agresije, posebno operacije za zauzimanje Sarajeva, shvatili znaaj tih operativno-strategijskih injenica. Jaina borbi oko Sarajeva bila je promjenljiva i vezana za pokuaje napadaa da zauzmu grad ili za napore branilaca da probiju opsadu, za intervencije Ujedinjenih nacija i Evropske unije i dolaske svjetskih dravnika i predstavnika meunarodnih organizacija. Meunarodni faktori su, u tim prilikama, nametali primirja, koja su, po pravilu, zaraene strane krile, pogotovo ako im nisu odgovarala u operativnom smislu. U gradu je do poetka maja bila komanda 2. armije. Ona je predstavljana kao faktor koji trai mirno rjeenje, a u stvari je bila koordinator opsade i pokuaja zauzimanja grada. Kada je (27. aprila 1992) proglaen Ustav Savezne Republike Jugoslavije i odlueno da se JNA povue iz BiH, u BiH je bilo primirje i poinjala je smjena jedinica JNA na poloajima oko Sarajeva. Zatije je kratko trajalo. U vrijeme konferencije u Lisabonu (1. maja), borbe su obnovljene, pa je konferencija prekinuta. Komanda 2. armije je iskoristila povratak bosanske delegacije, pa je na aerodromu uhapsila Izetbegovia. Uz angaovanje posrednika EZ i UNPROFOR-a dogovoren je prekid vatre, oslobaanje Izetbegovia i evakuacija taba ka Lukavici. Jedinice TO su kod Skenderije pripremale zasjedu i 2. maja dio kolone zarobile ili unitile. U Lukavicu

136 je stiglo 11 vozila JNA sa generalom Kukanjcem. O ovom dogaaju svaka strana je dala svoju verziju. Zarobljenici JNA (oko 230) su osloboeni, a borbe nastavljene. Prekidi i intenziviranja borbi e se smjenjivati tokom cjelog rata jer ni jedna strana nije imala snage da protivnikoj namjetne rjeenje. Sarajevo je do kraja rata ostalo opkoljeno i izolovano od drugih djelova BiH. Opsadu Sarajeva je vrio 4. sarajevski korpus JNA (od polovine maja sarajevsko-romanijski korpus Vojske srpske), sa dosta artiljerije kojom su dezorganizovani vitalni gradski sistemi i kod stanovnitva lomljena volja za otporom. Fenomen opsade Sarajeva privukao je panju svjetske javnosti. Eksperti UN, koji su istraivali ratne zloine u Jugoslaviji, prikupili su dokumentaciju o borbama i opsadi Sarajeva (od 5. aprila 1992. do 30. septembra 1993), koja je posluila kao osnova za studiju o tom problemu (Borba, od 29. jula i 1. avgusta 1994). U toj studiji je navedeno: Jedinice Vojske srpske granatirale su Sarajevo sa 600 do 1.100 orua, ne raunajui tenkovske topove. Svakodnevno je ispaljivano tokom mirnih dana od 200 do 300 granata, a tokom borbeno aktivnijih dana 800 do 1.000 granata. Hronologija dogaaja, utvrena na osnovu tih podataka, pokazala je da je grad za sedamnaest mjeseci nemilosrdno granatiran i da je na stanovnitvo u prosjeku dnevno padalo po 311 granata. Najtee granatiranje grad je doiveo 22. jula 1993, kada je ispaljeno 3.777 granata. Posebno je indikativno to su se pogibije, ranjavanja i razaranja deavala u raznim dijelovima grada i... poznatim civilnim okruenjima, kao to su kole, ulice, parkovi, fudbalski i sportski tereni, groblja, bolnice, pa ak i u redovima za hljeb i vodu i u slubi humanitarne pomoi u gradu. Analitiari su utvrdili korelaciju izmeu estine granatiranja i vremenskih intervala pred i za vrijeme meunarodnih konferencija i ukazali na to da su granatiranja imala politiki cilj. Naveli su dan kada je na grad palo najvie granata (3.777) i povezali to sa najavom SAD da se iskljuuje mogunost direktne vojne intervencije u BiH. U pomenutoj studiji UN se tvrdi: da kada su meunarodni faktori vrili na RS pritisak da prestane granatiranje - artiljerijski napadi bili su znatno nieg intenziteta. Opsada Sarajeva je postala glavno ratno poprite i trajala je do kraja rata. Obje strane su istrajavale u svojim namjerama i vjerovatno teile da tu izbore ishod rata. Ali, kako nijedna u tome nije uspjela, Sarajevo je osloboeno opsade tek poslije zakljuenja ugovora u Dejtonu i Parizu. Tako je prestao - ili prekinut najkrvavi i najsvirepiji rat ako ne ovog stoljea, ono njegove druge polovine.

Siimo u gradove da bijemo gadove...

(Stih iz pesme Radovana Karadia)

Gradomrzitelji i gradoruitelji su odavno meu nama, samo ih mi nismo registrovali, sve dok nisu postali ivi fantomi.(Arhitekta Bogdan Bogdanovi) RUENJE MOSTARA
Za rat u Hrvatskoj JNA je u istonoj Hercegovini obrazovala dvije grupacije mostarsku i trebinjsko-hercegovaku U sadejstvu sa kninskim korpusom, u jesen 1991, trebalo je da one ovladaju Splitom i srednjom Dalmacijom. Mobilizacijske i druge tekoe onemoguile su te namjere, pa su obje grupe doekale poetak rata u BiH u istonoj Hercegovini. Prvu grupaciju je inio uiki korpus (preimenovan u bileki, a kasnije u hercegovaki), koji je u rejonu Mostara i apljine imao dodir sa HVO. Pod svojom komandom imao je jedinice TO i paravojne formacije raznih naziva i etnikih oznaka. Drugu grupaciju je inila Druga

137 operativna grupa podgorikog korpusa na Popovu polju, prema Neumu, Stonu i Dubrovniku u dodiru sa hrvatskom vojskom. JNA se u istonoj Hercegovini nije ponaala neutralno, a imala je zadatak razdvajanja srpskih teritorijalaca od hrvatskih formacija. Ona je HVO i HOS smatrala neprijateljem. Prema procjenama JNA, u zapadnoj Hercegovini bilo je 12.000 do 15.000 pripadnika snaga HVO-a i HOS-a, koje su preimenovane u TO zapadne Hercegovine (kada je Predsjednitvo BiH proglasilo TO za oruane snage Republike BiH), ali su ostale samostalne u odnosu na tab TO BiH. Dejstvovale su prema planovima vojnog vrha Hrvatske. Imale su i zadatak da obezbjede granice SAO Hercegovine na Neretvi, a hrvatske snage da ofanzivnim dejstvima zaposjednu Mostar, apljinu i Stolac i da se poveu sa Neumom. Prve planske borbe su poele 1. aprila, kada su jedinice HOS-a zaposjele Stolac, iz koga je izbjeglo gotovo svo srpsko stanovnitvo. Poto formacije HVO nisu bile dovoljno jake da potisnu JNA iz Mostara i apljine, pribjegli su taktici diverzija i prepada. Jedinice HVO su (6. aprila 1992) napale mostarski aerodrom i artiljerijom tukle kasarne. Komandant bilekog korpusa, general Momilo Perii, odgovorio je napadom avijacije na iroki Brijeg i itluk (7 aprila). Povodom toga napada, A. Izetbegovi je uputio protest generalu Blagoju Adiu, naelniku Generaltaba JNA, to je izvren napad na hrvatski narod, traei da se obustave operacije u Hercegovini. Narednih dana borbe su eskalirale, a jedinice HVO su pokuavale da zauzmu juni dio Mostara. JNA je odgovorila artiljerijskom vatrom, avijacijskim bombardovanjem i raketiranjem irokog Brijega i Gruda. Na inicijativu Kluba intelektualaca iz Mostara (7. aprila), postignut je dogovor o prekidu sukoba. Stanovnitvo u taj mir nije vjerovalo, pa je u sve veem broju naputalo grad. Jedinice JNA su izbacile hosovce iz Stoca 10. aprila, a HVO je zaposeo skladite u Gabeli. U Mostaru su barikade. Ponovo je general Perii zaprijetio da e Mostar i apljinu staviti pod artiljerijsku vatru ako se ne uklone barikade i ne puste zarobljenici. Prijetnja je ostvarena (13. i 14. aprila). Pomenuti general je preko Radio-Mostara zaprijetio da e artiljerijom udariti po vitalnim objektima u gradu ako se ne puste dvojica zarobljenih JRV-pilota. Artiljerijska odmazda je trajala etiri i po sata. M. Aneli, u lanku Privatni generalov rat, o tom granatiranju pie Niandije generala Periia nisu birale ciljeve. Mete njihovih napada su bili... na alost, stambeni objekti... Od postupaka generala Periia ogradili su se mnogi elni ljudi iz krugova JNA u Mostaru... (Borba, 20-21. april 1992). Mostar je (20. aprila) granatiran osam asova. Ta tragedija okupila je najuglednije ljude svih nacionalnosti, koji su bili saglasni: Mostar mora ostati nedeljiv!, emu su se protivili hrvatski i srpski nacionalisti. Glas razuma - da se sauva multietniki i istorijski grad, u kome je svaka etvrta porodica imala majke i oeve razli itog nacionalnog porijekla, nije dopirao do onih u ijim je rukama bila ratna mo. Nastavljeno je granatiranje koje je trajalo esnaest asova i nanijelo stravina razaranja. Kratkotrajna smirivanja smjenjivala su sve otrija sukobljavanja, a u prva tri majska dana Armija je prestala da bira ciljeve. ... Sa mostarskih i okolnih poloaja... svim raspoloivim sredstvima tue po gradu i sistematski ga, dio po dio, razara... Najvie stradaju civilni objekti. Za divno udo, ponos Mostara - Stari most iz 1566. godine jo uvijek je itav ali i u njegovoj neposrednoj blizini padale su granate. Godinu i po dana kasnije (9. novembra 1993), svijet je gledao topovske udare u luk mosta, sve dotle dok to graditeljsko remek djelo nije palo u plavo-zelene vode Neretve. Bilo je to jo jedno ljudsko posrtanje, rezultat naredbe hrvatskog generala Praljka, koji je u nemoi da oslobodi Mostar, postupio kao vandal. Kada je taj udesni most, tien samo automobilskim gumama, sruen, Mostar je bio podjeljen. Ono to je bilo na desnoj obali Neretve, kontrolisao je HVO sa HOS-om, dio na lijevoj obali bio je

138 pod kontrolom tzv. zelenih beretki, a ostalo je bilo u rukama JNA, srpskih teritorijalaca i tzv. bijelih orlova. Karadi i Boban nisu uspjeli da se dogovore (u Gracu) o podjeli Hercegovine. Srpska strana je smatrala da i Mostar treba podijeliti tako da granica bude Neretva, a hrvatska je traila cio grad. Borbe su nastavljene. JNA je 10. maja uvela tenkove i padobransku jedinicu i ovladala centrom grada. Tog dana je oteeno ili porueno vie javnih objekata: Stari most, pravoslavna Saborna crkva, katolika crkva, franjevaki manastir u Potocima i dr. Ruenje grada je nastavljeno do 19. maja i dio Mostara na lijevoj obali Neretve stavljen je pod kontrolu JNA. Takvo stanje je ostalo do 23. juna, kada su hrvatske snage ovladale Mostarom, a poetkom jula Herceg-Bosna se konstituisala kao hrvatska drava u BiH. Takav razvoj dogaaja u Hercegovini bio je dio dogovora u Gracu. Srpska i hrvatska strana su ratovale i pregovarale, a dio onoga o emu su u osnovi bile saglasne, realizovale su na terenu. Dok se vrilo razgranienje izmeu hrvatske i srpske strane u Hercegovini, u istonom dijelu je SDS rjeavala svoj odnos sa Muslimanima. U jednom broju pristalica te stranke, prodrlo je uvjerenje da je nemogu zajedniki ivot sa Muslimanima (Borba, 21. aprila 1992). Uestali su ozbiljni incidenti, pa su (2. i 4. maja) organizovani sastanci SDS i SDA sa funkcionerima srpske vlade SAO Hercegovine. Prvom sastanku je prisustvovao general Perii, a drugom predstavnici podgorikog korpusa. Pokrenuti proces nacionalne netolerancije nije se zaustavljao. Umnoavala su se nasilja nad Muslimanima. To je bio povod da se posmatrai EZ 11. maja sastanu u Trebinju sa predstavnicima nacionalnih stranaka. Njihovi predstavnici i sveenici obiju konfesija, zalagali su se za meunacionalnu toleranciju, ali se talas nasilja i istjerivanja Muslimana nije zaustavio. Surovu sudbinu doivjeli su u februaru 1993. i Muslimani (jedan bataljon) u hercegovakom korpusu Vojske srpske. Tada je taj dio Hercegovine postao etniki homogen, srpski.

Bosno moja poharana,zemljo moja neorana, et'ri ljeta nesijana.

(Iz narodne pjesme)

OTVARANJE KORIDORA
Uspostavljanje koridora izmeu Semberije i Bosanske krajine bio je jedan od vanih ciljeva vrha SDS BiH i reima u Srbiji. To se najlake moglo posti i preko bosanske Posavine, iako je srpsko stanovnitvo u veini optina toga djela Bosne relativna manjina. Ovi planovi naili su na otpor vrhovnitva u Zagrebu i tienika u BiH, jer su namjeravali da na tom prostoru organizuju hrvatski kanton. Iako je u Gracu postignut globalni dogovor da se BiH podjeli izmeu SDS (Srbije) i HDZ (Hrvatske), izgleda da je podruje bosanske Posavine ostalo sporno. Zato je (u martu 1992) dolo do borbi izmeu JNA, srpskih teritorijalaca i paravojnih formacija sa Hrvatskom vojskom, HOS i tzv. zelenim beretkama oko Bosanskog Broda i Dervente. U vrijeme zaposjedanja doline Drine (u aprilu), borbe za ta mjesta su nastavljene i u drugim krajevima Posavine i u dolini Spree. Oekivalo se da bi se pregovorima moglo uticati na to da se tuzlanski region uklju i u SR Jugoslaviju ili u Republiku Srpsku, to bi, da je ostvareno, imalo dalekosene posljedice po poloaj BiH u ratu. Tuzlanski korpus je imao garnizone u Bijeljini, Zvorniku, Tuzli, Brkom, Derventi, Doboju i Pelagievu. Obavjetajna sluba JNA je cjenila da na prostoru Bosanskog Broda i Dervente

139 ima 10.000 do 12.000 pripadnika HVO i HOS. Lokalne hrvatske i srpske (teritorijalne i paravojne) jedinice drale su sela i dejstvovale u okviru poduhvata JNA, odnosno hrvatske vojske. Poslije viednevnih sukoba od 20. marta, u Derventi je sklopljeno primirje koje nije potovano. Tuzlanski korpus rijeio je da zauzme Bosanski amac i pomjeri se ka Derventi i Bosanskom Brodu. JNA je privremeno zaposjela Modriu i, ojaana lokalnim teritorijalcima, (18. aprila) Bosanski amac. Poetkom maja 1992. Derventa je li ila na porueni Vukovar. Hrvatska strana je ulagala velike napore da ovlada tim prostorom i prisilila je mjetane srpskih sela oko Bosanskog Broda na izbjeglitvo. Borbe za Derventu okonane su u julu angaovanjem banjalukog (1. krajikog) korpusa, kada su se hrvatske jedinice povukle ka Bosanskom Brodu. Oko tog grada su borbe nastavljene do oktobra 1992, kada su se hrvatske snage prebacile u Slavonski Brod. Karadi je (7. oktobra) izjavio da je sklopljeno primirje izmeu Srba i Hrvata na itavoj teritoriji BiH. Takvom razvoju situacije doprineo je tuzlanski korpus, koji je prenio teite dejstava u rejon Doboja i na Posavinu. Teio je da zaposjedanjem Doboja zatvori dolinu rijeke Bosne i izoluje tuzlansku regiju od srednje Bosne i Sarajeva. Zato su napadi na Brko, Doboj i Modriu izvedeni istovremeno, poetkom maja. Brko je jedno od rjetkih mjesta gdje je na novembarskim izborima 1990. pobjedila SDP. Sve do kraja aprila, u gradu i okolini bilo je relativno mirno. Pred napad na taj grad, komanda garnizona JNA se izmjestila u okolinu, a 30. aprila minirani su mostovi preko Save. Jedinice JNA su 1. maja razoruale mjesnu miliciju i uz pomo srpskih teritorijalaca i dobrovoljake garde pokuale da zaposjednu grad. Naile su na neoekivani otpor muslimanskih teritorijalaca i milicionera. Srpska strana je u borbu uvela i tenkove, pa je grad pretvoren u pravi pakao. Jedinice TO BiH su i dalje pruale otpor iz naselja na periferiji grada, pa su borbe nastavljene i narednih dana. Iz Brkog je izbjeglo oko 25.000 graana ka Srebreniku i Tuzli. Angaovane su i jedinice Vojske srpske, koje su do juna ovladale gradom i osigurale saobraaj kroz sueni prolaz. Pod kontrolom HVO ostao je mostobran (15 do 20 km po irini i 5 do 6 km po dubini) u rejonu Oraja, koji se odrao tokom cjelog rata. Napad na Modriu je poeo 1. maja, a borbe su bile teke i dugotrajne i u operativnoj vezi sa dejstvima u Derventi i Bosanskom Brodu. Snage Vojske sprske iz tog rejona bile su nedovoljne da savladaju taj otpor, pa su 20. maja dole jedinice l. krajikog korpusa i omoguile da se zauzme Modria i otvori komunikacija prema Derventi. U Doboju je bilo mirno do 2. maja. Tada su krizni tab SDS (gradski SUP, jedinice JNA i funkcioneri SDS) postavili ultimatum muslimanskom stanovnitvu da preda oruje. Prije njegovog isteka, poele su borbe izmeu JNA, srpske milicije i TO BiH. TO BiH je pruala otpor pet dana i povukla se jugozapadno od Doboja, gdje je obrazovan front koji se nije pomjerao tokom cjelog rata. U toku zauzimanja Doboja, izveden je napad (sa Ozrena) na muslimanska i hrvatska sela izmeu Maglaja i Doboja, u kojima su izvreni masakri ili izgoni stanovnitva, koje je prikupljeno u logor u Doboju ili je protjerano prema Tuzli i Tenju. Zauzimanjem Doboja i aktiviranjem TO na Ozrenu (trokut Bosna, Sprea i linije ZavidoviiPurai), vojska Republike Srpske je postigla velik operativni uspjeh jer je pod kontrolu stavila doline Bosne i Spree i prekinula veze tuzlanske regije s ostalim dijelovima BiH.

140 U Tuzli i okolini vladao je mir do sredine maja. Tuzlanska politika rukovodstva, demokratskih stremljenja, koja su u tom gradu odnijela izbornu pobjedu (novembra 1990), borila su se da sauvaju dobre meunacionalne odnose. Te njihove napore komande tuzlanskog korpusa i aerodroma Dubrava (kod Tuzle) su podravale do mjere koja je odgovarala kratkoronim interesima srpske strane. Njen glavni cilj, prije nego to se JNA evakuie iz Tuzle ka Bijeljini, bio je da se formacije TO BiH (armije RBiH) sprijee da dou do oruja i opreme iz vojnih skladita. Tuzlanske vlasti su, i pored opozicionog odnosa prema dravnom vrhu i nacionalnim strankama, bile lojalne dravi BiH. Na proglas mobilizacije, Skuptina optine pozvala je (4. aprila) graane koji imaju oruje da se prikljue lokalnoj policiji. Odazvalo se oko 2.500 ljudi. Jedinice TO su bile bez oruja dok nije zauzeto vojno skladite sa oko 10.000 komada oruja, kojim su naoruani i teritorijalci u Lukavcu i Srebreniku. Pripadnici TO su nosili grb grada Tuzle, a formirana partizanska jedinica imala je i crvenu petokraku. Milicijske i teritorijalne jedinice su bile multinacionalnog sastava. U ivinicama i Kalesiji su poetkom maja poeli oruani sukobi. Parlamentarne stranke u gradu su potpisale deklaraciju Sve za mir - mir ni za to!, a zajednike patrole milicije i vojne policije su brinule za bezbjednost. Kada su izbili sukobi u pomenutim mjestima, tuzlanski gradonaelnik (Selim Belagi) bio je posrednik u sklapanju primirja. U tim okolnostima, preko Tuzle su jo kretale kolone JNA ka Bijeljini, a 13. maja je u tom pravcu otila i kolona izbjeglih Srba iz Bosanskog Broda. Komanda garnizona iz Tuzlanskog korpusa (iji je tab ve bio u Ugljeviku) uvjeravala je tuzlanske vlasti da se jedinice JNA dodatno ne naoruavaju i obmanjivala ih da su na Ozrenu i okolini smjetene jedinice koje su u prolazu i koje imaju predah (Politika, 15. maja 1993). Dogovoren je 14. i 15. maja miran razlaz preostalih jedinica tuzlanskog korpusa iz grada u kome su ivjele. Kolona JNA je 15. maja zaustavljena, vraena u kasarnu, jer je utvreno da odvozi oruje koje je pripadalo TO grada. Tu primjedbu su prihvatili predstavnici JNA i, kada je ta kolona izlazila iz grada prema Bijeljini, u jedno mirno predvee, kada je Tuzla bila puna etaa, a ivot u gradu tekao sasvim normalno, dolo je do sukoba te kolone JNA i tuzlanskih teritorijalaca i milicionera, koji se zavrio velikim brojem poginulih i ranjenih vojnika (H. Muharemagi, Politika, 16. maja 1992.) Kako je dolo do tog sukoba postoje dvije oprene verzije. Po jednoj, sukob su izazvali pripadnici JNA, a po drugoj - TO Tuzle. Bilo kako bilo, ve narednog dana i u tuzlanskoj regiji poeo je da se rasplamsava ratni poar. U tom ratnom meteu je 17. maja Tuzlom prola posljednja vojna kolona JNA sa aerodroma Dubrave ka Bijeljini, a narednih dana otvoreni su frontovi na Majevici i u dolini Spree, ispred Kalesije prema Zvorniku i prema Ozrenu.

Bombardovanje Kozarca trajalo je vie od 24 sata, a Prijedor oien od svih nesrba i sravnjen sa zemljom. BORBE U BOSANSKOJ KRAJINI
Banjaluki, bihaki i kninski korpus JNA su kontrolisali Bosansku krajinu i srednju Bosnu do iznad dolina Bosne, Lave i gornjeg toka Vrbasa. Kada su snage HVO 4. aprila zauzele Kupres, gdje su srpski teritorijalci pruili slab otpor, G JNA uputio je djelove kninskog i banjalukog korpusa, pod komandom generala Ratka Mladia, da zaposjednu kupreku

141 visoravan. Ta borbena grupa, u kojoj je bilo i dobrovoljakih jedinica, je od 5. do 12. aprila razbila jedinice hrvatske vojske i odbacila ih prema Duvnu (Tomislavgradu). Stabilizuju i front na kuprekoj visoravni, jedinice JNA su, sa lokalnim teritorijalcima i dobrovoljcima, koji su pristizali iz Srbije, pokuale (od 13. do 22. aprila) da na pojedinim mjestima u Livanjskom polju poboljaju poloaje. Tom borbom obiljeavala se granica izmeu SAO Bosanske krajine i tzv. Herceg-Bosne. U aprilu 1992. na ostalim podrujima Bosanske krajine desio se oruani sukob kod Jajca, kada je poginulo 7 vojnika. Novonastala opta situacija potakla je politike snage da 20. aprila osnuju Forum graana, koji je Jajce proglasio za otvoreni grad i zatraio od lokalnih vlasti i komande garnizona JNA da to prihvate i podre. U Banja Luci je postojao interes da se ne aktiviraju borbe oko Jajca, Donjeg Vakufa i Travnika dok se ne raisti situacija u dolinama Sane i Une, gdje su egzistirale jake muslimanske enklave - vojniki slabo pripremljene. Da bi se Prijedor i Sanski Most odvojili od Bihaa i Cazinske krajine, rjeeno je da se prvo zauzme Bosanska Krupa. Napadu na taj grad prethodilo je ubistvo dvojice srpskih mladia od strane njihovih vrnjaka Muslimana, to je zaotrilo meunacionalne odnose, pa je u Bosansku Krupu upuen Fikret Abdi. Otiao je sa ubjeenjem da su tenzije splasnule. Meutim, nou izmeu 20. i 21. aprila uslijedio je napad srpskih teritorijalaca, s jednim etnikim odredom, na Bosansku Krupu, koju su branili muslimanski teritorijalci i mjesna milicija. Intervenisao je komandant bihakog korpusa, general piro Nikovi, pa su lokalni stranaki prvaci sklopili primirje, koje je brzo prekreno. Srpske snage su zauzele dio grada na desnoj obali, a muslimanske su ostale na lijevoj obali Une. Za stiavanje sukoba oko Bosanske Krupe svi su bili zainteresovani. JNA zbog evakuacije kopnenih i vazduhoplovnih sastava iz Bihaa; SDS, jer se pripremala da preuzme vlast u Prijedoru i Sanskom Mostu; SDA, a prije svega, SDP iz Bihaa i Cazinske krajine, jer su bile protiv oruanih sukoba. U tim okolnostima, vojni izvori su tvrdili da TO BiH dri Biha u blokadi i priprema likvidaciju Srba u okolnim selima, a SDS je traila da se (do 9. maja) bihaka optina podjeli po nacionalnoj osnovi. Iseljavanje JNA je dolo u prvi plan. Predsjednik optine obratio se 6. ili 7. maja pripadnicima JNA i graanima da se mirno rastanu, rekavi: Biha i njegovi graani niim nisu doprinijeli stvaranju ludila i haosa, koje je zahvatilo itavu BiH, traei od graana da ne uine nita da nas po zlu armija zapamti, vjerujui da ni armija nee uiniti nita da i mi nju po zlu zapamtimo. Pripadnicima armije je poruio: Nemojte ruiti ono to ste i vi zajedno sa nama, graanima Bihaa, gradili. Dio vaeg ivota i vi ste ugradili u Biha (Borba, 8. maja 1992). Meutim, ni ova poruka ni djelovanje mirovnog pokreta u gradu, niti obraanje svetenika sve tri konfesije, nisu mogli zaustaviti nepovjerenje. Na ulicama su se podizale barikade, u selima gdje je srpsko stanovnitvo bilo veinsko, milicija i ve formirane jedinice Vojske srpske su preuzele vlast, pa je 13. maja izbio oruani sukob oko vojnih skladita. Kada je zavrena evakuacija, aerodrom je predat pod kontrolu specijalaca milicije RSK, a 16. maja je, po nalogu komande iz Zemuna, razoren. Posljednja jedinica JNA je bez incidenata napustila Biha (18. maja), grad koji je prije pedeset godina oslobodila i koji je bio jedan od simbola njenog stasavanja u vojsku velikih ratnikih vrijednosti i jo veih oslobodilakih antifaistikih tradicija. I na krajikim prostorima je nestala JNA, njene jedinice su se presvlaile u drugu vojsku, pod drugim zastavama i amblemima, ali su sa dotadanjim komandama - krenule u obraun sa muslimanskim i hrvatskim stanovnitvom u dolinama Sane i Une. Rukovodstvo SAO Bosanske krajine rjeilo je da se sva vlast stavi pod njihovu

142 kontrolu. Pripreme za tu akciju su poele u novembru i decembru 1991. U Prijedoru su poetkom maja, bez ispaljenog metka, preuzeli vlast u optini, a funkcionerima koji nisu pripadali SDS-u postavljen je ultimatum da prihvate novo stanje pod prijetnjom linih i kolektivnih represalija. Na slian nain je postupljeno u Sanskom Mostu i Kljuu (Kozarski vjesnik, 9. aprila 1993) Tada su organizovani koncentracioni logori na Manjai, u Omarskoj, Trnopolju i drugdje, za muslimansko i hrvatsko stanovnitvo. Za represivne akcije, vojne komande i lokalne vlasti koristile su brojne incidente. Poslije ubistva vojnika u selu Hambarine (kod Prijedora), tom selu je postavljen ultimatum da izru i policajca koji je iveo tamo gdje se desilo ubistvo. Poto tome nije udovoljeno, Hambarine su 23. maja podvrgnute vieasovnom artiljerijskom bombardovanju i kada je ono prestalo, selo je 24. maja zaposjela pjeadija JNA i paravojne jedinice. Sutradan, izvrena je drastina odmazda nad stanovnitvom Kozarca. Oko 27.000 stanovnika muslimanske nacionalnosti stavljeno je pod koncentrinu vatru artiljerije, tenkova i drugog naoruanja. Bombardovanje je trajalo vie od 24 asa prije nego to su Kozarac i okolinu zaposjele pjeadija i paravojne grupe, traei ljude u svakoj kui... (Borba, 28. jula 1994). Slinu sudbinu doivjelo je stanovnitvo u Prijedoru - (30. maja) paravojna jedinica zelenih beretki je poraena, a Stari grad je sravnjen sa zemljom i u centralnim djelovima Prijedora svi nesrbi su bili prisiljeni da napuste svoje domove. Nesrbima je preko radija naloeno da istaknu komad bele tkanine na svojim kuama i tako oznae predaju (Borba, jula 1994). Na taj nain je vostvo SDS i Republike Srpske eliminisalo nesrpsko stanovnitvo u krajevima Bosanske krajine i srednje Bosne, koji su bili pod kontrolom JNA, odnosno Vojske srpske, koja je tim zloinima obiljeavala svoje nastajanje. Raiavajui pozadinu svirepim obraunom sa Muslimanima i Hrvatima, Vojska RS je krajem maja uspostavila frontove prema Jajcu i Travniku, a Biha je, sa Cazinskom krajinom, ostao izolovan od Republike BiH tokom cjelog rata. Snage banjalukog i bihakog korpusa (koji su od maja preimenovani u 1. i 2. krajiki), bile su orjentisane za dejstva u srednjoj i istonoj Bosni.

Rat u BiH je prvi rat u modernoj istoriji koji je nemogu e voditi u tajnosti Vojskovoe i politiari moraju da shvate da njihove ratove danas moe vidjeti bilo ko. I ne moe biti nikakvih tajnih strategija; to je, dakle, lekcija za budunost.(Don Palmer) O PRVOJ FAZI RATA U BIH (1991-1993)
Rat u BiH svaka strana objanjava i opravdava sa stanovita svojih politikih interesa. U naunoj i demokratskoj javnosti preovlauje miljenje da je cilj strana koje su izvrile agresiju na BiH bio ne samo osvajanje teritorija, nego i fiziko unitavanje i izgon stanovnitva koje nije poeljno za stranu koja pretenduje na odreene teritorije. Tako je genocid postao i cilj i glavno obiljeje rata u BiH. Sve tri strane su tokom cijelog rata to stalno pokazivale. Republika Hrvatska je i u 1995. to inila nad Srbima na svojim prostorima tokom i poslije operacija Bljesak i Oluja, ali i u djelovima Bosanske krajine, koje su zauzele njene trupe. Republika Srpska je to pokazala u svirepom masakru muslimanskog stanovnitva Srebrenice i epe, jula 1995. Postoje razli iti podaci o posljedicama genocida po bonjaki, hrvatski i srpski narod. Treba izbjei kvantifikaciju tog fenomena i to najvie zbog toga to se nijedan zbirni podatak, ni za ua niti za ira podruja, ne moe kritiki provjeriti i prihvatiti kao pouzdan.

143

Genocid kao pojava odgovarajue kategorije ratnog zloina na tzv. jugo-prostorima, definisan je kao pojam ETNIKO IENJE, koji sadri i odrednicu prikrivanja njegovog zlo inakog karaktera. Po inerciji, taj je termin odomaen i u sredstvima informisanja. U svijetu i na jugo-prostorima postoji mnogo napisa i prikupljene grae o tzv. etnikom ienju u Jugoslaviji i posebno na prostoru BiH. Dr P. Jevremovi je o tome objavio izvorni nauni rad, na engleskom i srpskom jeziku. Jevremovi pie: Etniko ienje nije posledica, ve cilj graanskih ratova na prostoru bive Jugoslavije, posledica tenji za stvaranjem drava sa nacionalno homogenim stanovnitvom. Nasilje i progoni stanovnitva na nacionalnoj osnovi imaju i dodatni cilj da trajno razore i onemogue, za vie generacija u budunosti, osnove zajednikog ivota junoslovenskih naroda... (Dr P. Jevremovi: Etniko ienje nije posledica, ve cilj graanskih ratova na prostoru bive Jugoslavije, Meunarodni problemi XLVI, Beograd, str. 71) Komisija eksperata UN izuavala je fenomen entikog ienja i konstatovala da se ono u BiH sprovodi u stratekim podrujima koja povezuju Srbiju sa oblastima u Bosni i Hercegovini u kojima ive Srbi. Taj strateki faktor prilino doprinosi da se zakljui da ta praksa, etnikog ienja, nije bila sluajna, sporadina ili sprovoena od neorganizovanih grupa ili bandi civila, koje rukovodstvo bosanskih Srba nije moglo da stavi pod kontrolu. Zaista, obrasci ponaanja, nain na koji su ti akti izvravani, duina vremena tokom kojeg su se oni deavali i oblasti u kojima su se deavali - sve to zajedno ukazuje na postojanje namjere, sistematinosti i odreenog planiranja i koordinacije kod najviih organa vlasti... (Borba, 26. juli 1994). Komisija UN je utvrdila i sljedee: Praksa etnikog ienja, koju su sprovodili Hrvati iz BiH i uz pomo Republike Hrvatske protiv bosansko-hercegovakih Muslimana u Hercegovini, povezana je sa politikim faktorima, tj pitanjem etnike homogenizacije tzv. Republike Herceg-Bosne (Borba, 27. jula 1994). Mogue je pretpostaviti zato je Komisija UN u to vrijeme izvjela ocenu da ne postoji politika ili plan hrvatskog etnikog ienja BiH, jer septembra 1993. nije imala podatke o zlo inima koje je tokom 1993. izvrila hrvatska strana u BiH. U materijalima Komisije UN za ratne zloine, Republika BiH - njena armija i drugi organi ne optuuju se za ratne zlo ine koji imaju genocidni karakter u odnosu na srpski i hrvatski narod. Ali, zna se da i ta strana, u toku ratnih dejstava i van njih, nije bila imuna od zlo inakih postupaka, ubistava i nasilja. Meutim, za ocjenu tih nedjela nuno je prouiti i pojave koje su se javile u toku ofanzivnih dejstava njene armije (u 1993), kada su Hrvati masovno napustili rejone Travnika, Bugojna, Kaknja i Varea i tokom 1994. i 1995, kada se javio egzodus srpskog stanovnitva iz dijelova Bosanske krajine, srednje Bosne i sa podruja Ozrena. Zapad je optuio muslimansku stranu za ratne zloine poinjene nad srpskim i hrvatskim stanovnitvom u BiH. Tako je Helsinki vo u ovoj fazi rata obznanio da zelene beretke protjeruju srpsko stanovnitvo sa mnogih podruja (Bradina, Donje Selo, Konjic, Tarin itd) i da su preko 3.000 srpskih civila otpremili u logor Gradina kod Sarajeva (Helsinki watch, New York, 1992.) General Mekenzi, komandant mirovnih snaga UN u Sarajevu, bio je odreeniji, istiui da i srpske i muslimanske strane kre ratne konvencije. En Vargur, predsjednik misije EZ za ispitivanje zloina silovanja u BiH, tvrdi da to rade sve zaraene strane (Borba, 21. decembra 1992.) I Meunarodni sud u Hagu vodio je i vodi istragu

144 protiv muslimanskih ratnih zlo inaca (Hamiz Deli, Esad Lando, Zajnel Deleli). I poinjena nedjela ratnog zloina od strane Izetbegovieve armije u vrijeme njene ofanzive 1993. na podruju Travnika, Bugojna, Kaknja i Varea, ne mogu biti zaboravljena ili preutkivana. U zakljunom djelu izvjetaja pomenute Komisije UN za ratne zloine Republike BiH, kae se da je ona okirana ogromnim brojem rtava i nainom na koji su poinjeni zlo ini; to isto vai i za pripadnike svih strana u sukobu. Razlika je u tome to svaka strana vidi samo sopstvene rtve, ali ne i ono to je uradila drugima (Borba, 12. avgusta 1994). Tom zakljuku treba dodati injenicu da postoje velike razlike u broju civilnih rtava koje su pale kao posljedica ostvarivanja ratnih ciljeva svake od sukobljenih strana. I ti razliiti kvantitativni odnosi u broju rtava rata na svojevrstan nain pokazuju ko je i gdje vrio genocid nad narodima Bosne i Hercegovine. Ali je za sada jedno sigurno - da je takvih rtava bilo najvie na muslimanskoj strani. Sasvim je jasno da su srpsko-hrvatski nacionalni interesi (koncept velike Srbije i velike Hrvatske) bili odluujui za rat ne samo u BiH, nego i Jugoslaviji. Taj rat Bonjaci i deo Srba i Hrvata iz BiH nisu eljeli, a nisu ga mogli izbjei. Pretpostavke da je BiH djeljena izmeu Miloevia i Tumana provjerene su i potvrene realnim posljedicama njihove politike i ratom. Kao nauka, istorija je nezaustavljiva i deifrovae do kraja sve o trgovini oko BiH (razgovori u Karaorevu, Belju, Splitu, Zagrebu, Gracu i drugim mjestima) i dati odgovor na pitanje o varijantama podjele, kao to su: a) Hrvatskoj - zapadna Hercegovina do Neretve i dio zapadne Bosne; b) Srbiji - istona Bosna, Semberija, Bosanska krajina i sjeverna Bosna uz rijeku Savu; c) Crnoj Gori - istona Hercegovina do Neretve; d) Srpski krajevi u Hrvatskoj - Hrvatskoj, a ui pojas oko Dunava Srbiji; e) Tri drave, od kojih Karadieva (Republika Srpska) sa sjeditem u Novom Sarajevu ili Banja Luci, Bobanova (Herceg-Bosna) sa sjeditem u Mostaru i Izetbegovieva (muslimanska) sa sjeditem u Sarajevu ili Tuzli; f) U igri su bile tzv. Miieve granice, odnosno podjela izmeu Srbije i Hrvatske na liniji Baranja-Vinkovci-Podrinje-istona Hercegovina-Prevlaka; g) Jedinstvena Bosna. ta se do sada dogodilo? Nestale su sve srpske SAO u BiH, rastae se Herceg-Bosna (iz poetne faze), a od Srpske Krajine u Hrvatskoj nije ostalo nita. Nema Srbije na Bosni i Neretvi, a ni Hrvatske na istoj liniji. Kakvu ansu daje Dejtonski sporazum Bosni i Hercegovini kao dravi, pokazae budunost. Da li se politika podjele i dalje vodi? Izgleda da nije iezla bojazan da srpsko-hrvatska politika ne ide u pravcu fiksiranja dvije ili tri drave. Da li je, u tom sluaju, rat zavren ili samo prekinut?

145 Rat u BiH je pripremljen najmanje osam mjeseci prije njegovog poetka i priznavanja BiH. R. Karadi ide daleko u prolost, rekavi da je rat u BiH poeo 1804, a po D. osiu Karadi reava tu fazu. JNA je u ratu na strani Srba. Ona je pripremana i angaovana na planu formiranja nove drave i na osiguranju njenih granica. Njena uloga bila je sutinska i okuraila je i pomagala najprije Srbe u Hrvatskoj i onda i Srbe u BiH. U BiH je ratovalo vie od deset vojski raznih naziva (TO BiH, Patriotska liga, zelene beretke, HVO, HOS, JNA, Vojska RS, jedinice iz Srbije i Crne Gore, razne paravojne snage sa sve tri strane i falange iz inostranstva), da bi se na kraju svele na tri nacionalne vojske. Bosna je bila potpuno opkoljena vojnim snagama: sa zapada vojskom Republike Srpske Krajine, hrvatskom vojskom od Save sa sjevera i juga, snagama Srbije i Crne Gore sa istoka. Od preuzimanja vlasti, nacionalne stranke nisu pokazale dobru volju za oblikovanje zajednikih stavova i do kraja rata su ostale dosljedne u svojoj nacionalistikoj iskljuivosti. Karadieva SDS je tvrdoglavo isticala pravo na 65% teritorije BiH i da je JNA na njenoj strani. Izetbegovieva SDA je uporno isticala da kao predstavnica najbrojnijeg naroda ima pravo na dravotvornost cijele BiH, u emu je imala podrku EZ i SAD. HDZ je vjerovala da Hrvatskoj pripada velik dio etniki iste teritorije BiH. Spoljni faktor (velesile i meunarodna zajednica) je suvie dugo dozvolio da se iz Beograda i Zagreba vodi takva agresivna politika u BiH. Bili su esto neodluni i ravnoduni. Svi mirovni planovi (Lisabonski, Vens-Ovenov i drugi, a na kraju Dejtonski) predviali su podjelu BiH. Meunarodna zajednica je u poetku stajala na kvalifikaciji da je rat u BiH graanski rat, sukob tri nacionalne zajednice - izazvan agresijom susjednih drava. Da, ima elemenata graanskog rata, ali su oni samo posljedica agresije. To je bio rat za teritorije, koji se vodio protiv suverene i samostalne drave, koja je kao takva egzistirala i bila poznata 50 godina. Faktori razbijanja BiH nisu imali u vidu (ili su potcjenili) i dvije injenice iz novije istorije BiH - ulogu BiH u antifaistikom ratu 1941-1945. i injenicu da je to bila drava sa preko 4,5 miliona stanovnika (1991. godine), od ega 44% Bonjaka, 31% Srba, 17% Hrvata i 9% ostalih, sa preko 25% mjeanih brakova (1981. godine). Rat u BiH je bio agresorski. Postojao je agresor i rtva agresije. Najbrojniji meu rtvama su Bonjaci. Zato je BiH tako divljaki napadnuta? Jugoslavija se mogla definitivno rasturiti, ako se razbije BiH. Srce takve BiH su bili Sarajevo, Mostar, Banja Luka i Tuzla. Da bi realizovali svoj velikosrpski i velikohrvatski koncept napadnuta su tri punkta - razaranje Sarajeva i Mostara (to su ruili Srbi i Hrvati), Banja Luku i Kozaru su etniki istili i ruili Srbi. Tuzla se nije dala. Rat u BiH je bio rat svih. Tukli su se Srbi i Muslimani, Srbi i Hrvati, Hrvati i Muslimani, Crnogorci sa Muslimanima i Hrvatima. Muslimani meusobno. Na tlu BiH tukle su se etiri republike - Srbija i Bosna, Crna Gora i Bosna, Crna Gora i Hrvatska, Hrvatska i Bosna. Bio je to specifian rat, voen radi etnikog ienja; koje je prvo planirano da bude izvreno za 90 dana, a izvoeno je tokom cjelog rata, pa i poslije njega. Rat u Bosni je pokazao da nijedan narod nije mogue unititi. Tokom vremena, motivacija za borbu kod Bonjaka i drugih demokratski orijentisanih graana je rasla, a motivacija razbijaa BiH opadala.

146 Sedma (Sarajevska) armija bila je ukinuta 1989/90, a njeni korpusi potpali su pod 1. AO (Beograd), koja je komandovala svim snagama u istonoj Slavoniji, cjeloj BiH do Une i Grahova. Republika TO je, takoe, bila stavljena pod 1. AO i SSNO i djelimino razoruana. Ta greka se htjela ispraviti formiranjem 2. armije (1991). JNA je do marta 1992. strateki pokrila BiH snagama iz BiH, djelom snaga koje su povuene iz Slovenije i Hrvatske, djelom snaga iz Srbije i Crne Gore i paravojnim jedinicama iz Srbije, s ciljem da se BiH urami u granice jedne udne Jugoslavije, a ako to ne uspije - da se pocjepa. Kakva je bila sudbina JNA u BiH? Nestaje i 7. i 2. armija, nestaju njihovi 5. banjaluki, 4. sarajevski i 17. tuzlanski korpus - jedinice koje su nosile tradicije poznatih krajikih, istonobosanskih partizanskih divizija. Korpusi 2. armije (koja je neslavno prola), preimenovani su u srpske korpuse. Mjenjaju se imena i ostalih korpusa (27. maja 1992). Pripadnici srpskih korpusa stavljaju Miieve apke. Muslimani formiraju svoje korpuse sa ljiljanima, a hrvatski korpusi su sa novom ahovnicom. Sve apke izrauju se u Beogradu i Zagrebu. U ratu u BiH, iz Srbije i Crne Gore uestvuju podgoriki, uiki i djelovi drugih korpusa i jedinica JNA i VJ i sve vrste paravojnih snaga. U borbama za koridor, Kupres, Biha, uestvuju i djelovi korpusa iz Srpske krajine (poslije Vensovog plana). Na srpskoj strani ima kozaka, na muslimanskoj mudahedina, a ustaa na hrvatskoj strani. Vojniki gledano, rat u BiH odluile su bitke za Biha, Sarajevo, Gorade i Brko. U ovom ratu najvie su stradali : Sarajevo, Foa, Gorade, Zvornik, Rudo, ajnie, Sutjeska, Neretva, Drvar, Kozara, Grme, Jajce, Mostar, Biha - istorijska mjesta vezana za narodnooslobodilaku borbu 1941-1945. Ratovi u BiH su dio politike strategije Slobodana Miloevia i Franje Tumana. BiH je bila i ostala centralno strategijsko pitanje ovog prostora i pored toga to dubl MiloeviTuman nije ostvario svoje ratne ciljeve. injenica je da se ratovima u BiH nije uspjela uspostaviti ni jedna planirana granica, na Uni, na Neretvi i na Drini. Iako nikome vie nije do rata - mir, posebno u BiH, je varljiv. Da li nacionalistiki lideri sve etiri strane (SDS, HDZ, SDA i SPS) mjenjaju samo dlaku? Za mir i cjelovitost BiH nuni su politiki, a ako treba, i vojni pritisci.

Nikad Bosna nije imala sreu da je moni susjedi ostave na miru. Od dalekih bogumila, koji predstavljaju pravo neortodoksno lice Bosne, ove ljude su proklinjali, palili, unitavali pape, carevi, kraljevi (a u ovom ratu nacionalistiki lideri I. R.) a preivjeli su se uvijek vraali svom prkosu.
(Knjievnik Meo Selimovi)

147

PARTIZANSKI GENERALI SA NARODOM PROTIV RATA I ZA JEDINSTVENU BOSNU I HERCEGOVINU *)

*) Ovaj tekst pisan je na osnovu podataka Demila arca i dr Fadila Ademovia izvoda iz saoptenja pripremljenog za okrugli sto beogradskog Drutva za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-1945 U ratnom vremenu, kada je Sarajevo tri i po godine bilo u prstenu opsade i, danonono, sa svih strana zasipano artiljerijskim salvama, kad snajperisti i mitraljesci nisu birali ciljeve, grupa pensionisanih generala bive JNA bila je sa narodom, sa dravom i Armijom BiH. Ostali su sa sugraanima u ratnoj kataklizmi, toj najveoj ljudskoj nevolji. Znali su i vidjeli: Sarajevo se brani golim rukama, pukom i ostajanjem na licu mjesta a ne bjeanjem iz ratnog pakla. Kao osvjedoeni antifaisti, doskoranji visoki vojni funkcioneri, komandanti armijskih oblasti, strunjaci za operatiku i strategiju odbrane zemlje, za socio-psiholoke inioce rata, eksperti za pojedine rodove i vidove vojske i ratne vjetine, okupili su se im je poelo stezanje obrua oko Sarajeva. Na sastanku 8. aprila 1992. godine, brzo su doli do jedinstvenih ocjena i stavova. Prve upade paravojnih formacija i vojske iz Srbije preko Drine u Bosnu nazvali su pravim imenom agresijom na Bosnu i Hercegovinu, agresijom snaga nacionalizma i neofaizma. Saoptenje za javnost tada su formulisali i potpisali: Milan Ai, Milenko Aneli, Idriz ejvan, ing. Adolf Danevi, Abaz Deronja, Ahmed Dubo, Ahmet Hodi, Demal Muminagi, Sakib Pozderac, Demil arac, Mirko Vrani, Milan Vukovi i Anton Lukei. Ovo saoptenje trinaestorice generala objavila su javna glasila u BiH i SFRJ a nemali publicitet dobilo je i u meunarodnoj javnosti. inu potpisivanja izjave pridruili su se antifaisti: Novak Aneli, Stojan Bjelajac, Dragutin-Braco Kosovac, Vaso Radi i Cvjetko Kaar. Iz Zagreba se prikljuio nekadanji komandant RV i PVO Enver emalovi, a iz Herceg-Novog i general Ekrem Duri. Iz Mostara su se oglasili general Asim Pervan, knjievnik Jakov Jurii i narodni heroj Duan Grk. U toj izjavi napadi na Bosnu i Hercegovinu okarakterisani su kao put u besmisleno produbljivanje mrnje, raskola i samoubistva nae zajednice. Klanjamo se rtvama palim na obalama Miljacke i irom BiH - rekli su potpisnici osuujui ubice nevinih ljudi Muslimana, Hrvata i Srba u Bijeljini, Kupresu, Bosanskom Brodu i drugim mjestima. Iskazali su odlunost u zahtjevu da se zaustavi vojna i politika intervencija iz Srbije i Hrvatske. Oglasili su se i pismom 3. juna 1992. i upozorili da samo mir i demokratski rasplet krize mogu sprijeiti rat bez granica katastrofalne ljudske i materijalne gubitke, egzodus stanovnitva, izbijanja na javnu scenu u sve veoj mjeri intelektualnog, politikog i moralnog drutvenog karta. Osudili su etniko ienje i stvaranje koncentracionih logora za nesrpski ivalj istiui da inspiratori i nosioci genocida moraju da odgovaraju i da budu kanjeni. To pismo potpisali su i generali Fikret Jaki, Muharem Fetahagi i Ante Karanui. Njima se pridruila i grupa uglednih pukovnika bive JNA Sahib Osmanbegovi, Milan Ini i Boko Milutinovi. Meu potpisnicima, na alost, nije bilo generala Nikole Prodanovia, Slobodana Kezunovia i Nikole Avramovia koji su otili iz Sarajeva odmah na poetku rata.

148 Svi koji su ostali dijelili su sa narodom dobro i zlo. U haosu koji je nastao, sagledavali su izlaze i javno ih saoptavali. U oba javna istupanja iskazali su vlastito uvjerenje da su i oni borci u istom frontu. Posle generala, svjetskoj javnosti obratili su se i bivi ambasadori SFRJ iz BiH. Oni su, 15. aprila 1992, uputili poruku generalnom sekretaru i Savjetu bezbjednosti, Evropskoj zajednici i Sajrusu Vensu. U tom obraanju rekli su da je na suverenu Bosnu i Hercegovinu izvrena brutalna agresija sa genocidom, naglasili da se ugroavaju osnovna ljudska prava, pri emu se ovom agresijom gasi ono najvee pravo na ivot, rue se gradovi i sela. Pred nasiljem agresora, kolone naroda u najveem egzodusu koji pamti ova zemlja kreu u prognaniku neizvjesnost. Ne potuju se osnovni principi Povelje Ujedinjenih nacija, Helsinke deklaracije i Pariske povelje, odluke Savjeta bezbjednosti i KEBS-a o razrijeenju krize u BiH i Jugoslaviji. U trenutku kada su pisali ovo upozorenje, Sarajevo, Bosanski Brod, Zvornik, Bijeljina, Kupres, Foa, Viegrad, apljina i druga mjesta bila su izloena pokoljima i razaranjima. Velikodravnim nacionalistikim politikama Beograda i Zagreba oigledan je cilj da se podijeli BiH. Zato su nekadanji ambasadori zahtjevali da meunarodni faktori utiu da se sa teritorije BiH odmah povuku sve formacije iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske. Traili su upuivanje mirovnih snaga UN. Apel su potpisali: Tarik Ajanovi, Danilo Bilanovi, Muhedin Begi, Esad Ceri, Osman iki, Feliks Gorski, Muhamed Hadi, Ana Jovanovi, Mio Raki, Safet erifovi, Redo Terzi... Ovaj dokument podrali su i ambasadori iz BiH koji ive u Beogradu: Ljubo Babi, Dimitrije Bajalica, Cvijetin Mijatovi, Augustin Papi, Mara Radi, Ismet Redi, Nusret Seferovi i Alija Vejzagi. Apel je podrao i Raif Dizdarevi, bivi savezni sekretar za inostrane poslove i predsjednik Predsjednitva SFRJ. Bilo je i ambasadora koji nisu htjeli da stave potpis ispod ovog apela (Mirko Ostoji) sa obrazloenjem da nisu saglasni da se ovaj osvajaki pohod smatra agresijom na BiH. Sarajevski generali su se stavili na raspolaganje tabu TO, kasnije Glavnom tabu Armije Republike Bosne i Hercegovine. Stavili su na raspolaganje svoje znanje, iskustva i praktinu spremnost da se angauju u mjeri u kojoj je to neophodno dravi. Sa vojnim organima dogovorili su se o vidovima saradnje i zajednikog djelovanja na odbrani zemlje i oslobaanju od agresora. Izvijestan broj oficira JNA mla ih od 60 godina ukljuio se u aktivnu slubu. Naelnik G Armije Republike BiH general Rasim Deli i svi komandanti korpusa au bivi oficiri JNA. Na najodgovornijim dunostima bili su i generali Sefer Halilovi, Jovan Divjak, Stjepan iber, Ivan Brigi. Generali Milan Ai, Demil arac i Mirko Vrani imenovani su juna 1992. za lanove Vojnog savjeta pri Vrhovnoj komandi. Temeljni odnos potpisnika svih ovih apela prema surovoj ratnoj zbilji je patriotski i antifaistiki. Angaovali su se u borbi protiv agresora, protiv velikodravnih koncepcija usmjerenih na podjelu BiH, protiv svih vidova ovinizma i neofaizma, a sve na osnovama Platforme Predsjednitva RBiH od 26. juna 1992. godine. Stari partizanski ratnici cijelo ratno vrijeme djeluju u organizaciji SUBNOR-a BiH. Njih osamdesetorica osudili su plebiscit u SDS-reiji i podrali ideju o referendumu za nezavisnu Republiku BiH. Poznat je Ed-memoar G OS i Predsednitva Republike o obliku rata i ratnoj vjetini u odbrani BiH. U dokumentu se preporuuje najpogodniji i realan oblik ratovanja kombinacijom partizanskih i frontalnih dejstava uz korienje iskustava NOR-a 1941-1945.

149 Ukazuje se na manevarski rat iji nosioci mogu da budu ne samo snage sa fronta nego, u velikoj mjeri, jake i dobro voene partizanske snage na takozvanoj privremeno zauzetoj teritoriji. Iz sredine penzionisanih generala bive JNA u Sarajevu upueno je pismo komandantima OS Republike Hrvatske im su otpoele oruane arke izmeu HVO i Armije RBiH. Rije je o pismu Demila arca Janku Bobetku i Antonu Tusu, a sva trojica su generali bive JNA. Mislim da stvari idu pogrenim putem - pisao je Demil arac. To svoje pismo nazvao je kraim tekstom, skromnim krokijem na temu hrvatsko-bosanskohercegovakih odnosa. Zamolio ih je da razmisle o nekim bitnim injenicama prema kojima osnovnu odgovornost snose rukovodei ljudi u Zagrebu. U pismu, koje je integralno objavljeno u knjizi JNA beznae zla dr Fadila Ademovia, naglaava se da BiH nije planirala i dijelila Republiku Hrvatsku sa reimom u Beogradu dok rukovodei faktori Republike Hrvatske i neki njihovi sljedbenici u BiH to ine sa teritorijom BiH. Takoe se podsjea na odluke AVNOJ-a i istie da u rjeavanju nacionalnog pitanja od Titove formule do danas nije otkrivena bolja... Jula 1992. godine osueno je rjeenje kojom paljanska skuptina i SDS ponitavaju odluke ZAVNOBIH-a o dravnosti BiH. Poznato je da su ratni veterani uspostavili uspjenu saradnju sa Meunarodnom federacijom starih boraca i sa pojedinim srodnim organizacijama koje podravaju BiH. Posebno je zapaena saradnja sa borcima NOB-a Slovenije, Makedonije i Hrvatske. Izuzetno je razvijena saradnja sa Drutvom za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-1945. i Meunacionalnim udruenjem Bosanaca i Hercegovaca u Beogradu. lanovi obe ove organizacije od njihovog osnivanja su i penzionisani generali i pukovnici iz BiH koji ive u Beogradu: Rahmija Kadeni, Svetozar Oro, Savo Popovi, Mirko Tomi, Demal Fejzo, Jovo Ninkovi, Ivica Milievi, arko Milievi, Mile Trkulja, Ahmed onlagi, dr Mehmedalija Boji, Sead Hadovi, Danilo Stoji, Omer Pezo, dr Mensur Ibrahimpai, ivko Rodi, Izudin auevi, Hasan eti, Ismet Dilberovi, Mujo Dizdar, edo uki, amil Kazazovi, Danilo Kijac, Jovo Kljaji, Moric Levi, Rajko Radeti, Esad Redi, Josip Rukavina, Stanko Salcberger, Uzeir Zubovi, Milan Vasi i Vojislav iljegovi. Njihova imena nalaze se ispod poznatog Apela za mir i zajedniki ivot naroda BiH od 25. aprila 1992. godine koji je potpisalo 75 uglednih antifaista iz BiH koji ive u Beogradu. Za veinu pomenutih generala i pukovnika bive JNA prestali su penzionerski dani im se poelo ratovati. Svoje aktivnosti, bez obzira gdje su bili, usmjerili su protiv rata, a svoje sposobnosti stavili na raspolaganje za odbranu BiH. Osjetivi se iznevjerenim od armijskog vrha i armije u koju su ugradili itav svoj radni vijek, bili su protiv zloupotrebe JNA, protiv ratne politike njenog vrha. U toku rata osuivali su a i danas osuuju prevaru tadanjeg vrha JNA koji se stavio u slubu Slobodana Miloevia i, samim tim, prihvatio logiku besmislenih ratova na prostorima nekadanje zajednike drave sa najtraginijim posljedicama.

Srbija je vodila rat sa svetom, a ne samo sa Muslimanima i Hrvatima Rat je vodila sila ludila, koja je dovela do paranoidne samoizolacije Srbije i do fatalnog poraza Srbije, to je i najvei poraz u srpskoj istoriji.
(Knjievnik Radomir Konstantinovi)

150

SRBIJA, CRNA GORA I SRJ U RATOVIMA Patriotizam kao iskreno oseanje u nama i ovaj drugi, oko nas, koji se lansira jezikom graanskog rata i koristikao politika batina, to su dva pojma meu kojima razlika moe biti nepremostiva.(Novinar Aleksandar Nenadovi) Da srpski nacionalizam nije raunao na takvu podrku JNA, vjerovatno ne bi onako silovito krenuo u ostvarivanje svojih ciljeva. Crnoj Gori je dato posebno mjesto u velikosrpskoj strategiji iz vie razloga, a jedan je izlazak Srbije na more.(Kontra-admiral Vidoje arkovi) RAT JE KRENUO OD (SA) DVA KOSOVA
Uzbuenje u javnosti, izazvano Memorandumom SANU, nije se ni stialo, a na politiku pozornicu stupio je sukob koncepcija Slobodana Miloevia i Ivana Stambolia. Na jednoj strani je (tako ih doivljavam) poteni, ali neoprezni Ivan Stamboli, tada jo uvjeren da ima veu podrku politikih struktura u vrhovima Srbije, a na drugoj, Slobodan Miloevi, koji eli da bude voa, demagog, sklon da preti. Ivan smeta Nikoli Ljubiiu i Duanu krebiu, pa se u njihovoj sjenci vodi taj sukob. Ljubii eli da bude otac nacije i lukav je, a kada se krebi smeje otri zube, otri tri, a ne jedan no, ocjenjuje jedan od ljudi iz tadanjeg srpskog rukovodstva. Oni su protiv Ivana Stamboli a, jer raunaju da im je Slobodan Miloevi manja konkurencija. Njima se prikljuuju B. Jovi, P. Graanin, A. Bakoevi (koji je na Osmu sjednicu doao sa dva govora u depu), B. Trifunovi i drugi. Miloevi posjeduje taktiko manevarske sposobnosti, boji se drugih republika, ne voli pokrajinska rukovodstva, jer ako su ona tu, on je manji takoe je ocjena iz sredine tadanjeg rukovodstva Srbije. Slobodan Miloevi se boji djela inteligencije, a strane su mu filozofija i politike zamisli D. Tucovia, K. Popovia, M. Nikezia i B. Bogdanovia. Ne odgovaraju mu ni neki Srbi porjeklom van Srbije V. Milinevi, . Galovi, M. Baljak, . Olbina i mnogi iz Vojvodine, jer realnije sagledavaju srpsko pitanje. S. Miloevi je ulagao velike napore kako bi se preko Ljubiia, Graanina, Mamule i Kadijevia nametnuo vojnom vrhu i ovladao Armijom i SUP-om. On je mase digao na noge, vjeto koristei tekoe Srbije, njene nacionalne mitove i talas agresivnog nacionalizma koji je, na alost, zahvatio vei dio srpskog drutva. Zapoelo je dogaanjem naroda i prelilo se van Srbije. Tu euforiju on spretno koristi i usmjerava, iako je jednom rekao: Kad se podignu, mi emo ih udariti po glavi. Antibirokratska ili mitingaka revolucija krenula je 1987/88. sa Kosova, liderskom promocijom: Narod ne sme niko da bije! Svi mitinzi se planiraju u Beogradu, a realizacija kree sa Kosova gdje i po inje vrtoglavi uspon S. Miloevia. Planski, to zatim prelazi na Vojvodinu, druge djelove Srbije, Crnu Goru, a djelom u BiH i Hrvatsku. U poetku se sve to povezuje sa problemima Srba i Crnogoraca na Kosovu, ali pravi cilj sijanje razdora radi ostvarenja velikosrpske politike povremeno izbija na vidjelo. Prvoborci te revolucije (M. olevi, K. Bulatovi, Kecman, Sparavalo, Budimirovi, M. Bekovi, J. ivkovi, P. Bulatovi, Borii, N. Kilibarda, M. orovi, P. Perunovi, J. Vlahovi, D. Milievi, Z. Aranelkovi, M. Kertes, P. kundri, . epanevi, M. Vuki, M. Zeevi, S. Dubaji, V. Radakovi i drugi) su idejno usmjeravani iz Francuske 7, Udruenja knjievnika Srbije.

151 Dogaaje propagandno razrauju najsnaniji mediji, posebno RTV i izdanja Politike, prethodno kadrovski pripremljeni za ovu namjenu. Televizija, poev od D. Mitevia, preko M. Vuelia do D. Milanovia, Politika od . Minovia, S. Jovanovia, do Hadi Dragana Antia, pri emu su se izmjenjala i mnoga udarna pera vulgarne nacionalistike propagande (M. tula, K. Bijeli, S. Gruba, S. Ignjatovi, A. Prlja, M. Baleti i mnogi drugi). Karijera veine prvoboraca bila je kratka. Due su na sceni ostali dva Bulatovia, M. ukanovi (koji danas nastupa reformatorski) i M. Kertes. tampa je u tom periodu puna ovih i drugih imena. Pisalo se da je tab u Beogradu ujedno i tab za Crnu Goru. Antibirokratska revolucija u Srbiji je pobjedila 1988. i uvrstila Slobodana Miloevia. Crnogorci su poetkom 1989, prihvatajui parolu pobjedio je narod, s politike scene odstranjivali projugoslovenski orijentisane politike linosti, koje su se zalagale za ravnopravnost svih naroda u SFRJ. Prevrat je uspio i doveo M. Bulatovia i M. ukanovia vjerne, u to vrijeme, Slobodanu Miloeviu. Bour sa Kosova, Solidarnost i dio Srba iz Hrvatske postali su jurini odredi Slobodana Miloevia. Tokom 1989. godine na sceni su dva kosovska skupa Gazimestan na Kosovu (juni) i dalmatinsko Kosovo kod Knina (juli) oba po mnogo emu slini. Na Gazimestanu, glavni govornik je ef srpske drave, koji jasno i naglaeno pokazuje ambicije da utie na ivot u jugoslovenskoj zajednici i toj proslavi daje formalno i jugoslovenski znaaj. U tu svrhu, tu su Janez Drnovek, predsjedavajui SFRJ, predsjednik Skuptine SFRJ, Predsjednik SIV-a Ante Markovi, ministar odbrane V. Kadijevi, predstavnici SKJ, predstavnici socijalistikih republika i diplomatski kor, ali bez amerikog ambasadora Vorena Zimermana. Poslije govora na Gazimestanu, nije bilo oekivanih slubenih stavova jugoslovenske javnosti, ni odgovora na osnovne poruke jedinog govornika. Ovaj govor doivljen je od mnogih kao ratniki govor efa srpske drave. Vrijeme je brzo pokazalo da su greili oni koji te Miloevieve rijei nisu shvatili u najbukvalnijem znaenju. Due vremena nije bilo reakcija na sve to je tu reeno, ni na nivou federacije ni iz drugih jugoslovenskih rukovodstava, niti od strane JNA. Ikonografija je na Gazimestanu bila razliita, preteno ona sa nacionalnim mitskim obiljejem. Ako je Srbija nakon 600 godina povratila svoj dravni, nacionalni i duhovni suverenitet, ko joj je to osporavao u 50 godina avnojevske Jugoslavije? Ako je nesloga i izdaja na Kosovu pratila srpski narod kao zla kob, ko sada srpski narod uvodi u novi rat? Zato S. Miloevi tom prilikom nije govorio o NOB-u 1941 1945? Ko su i iji vazali bili srpski rukovodioci i ko ih je na to prisilio? Zar je srpski narod tek tada postao svijestan svoje uloge. Miloevi tvrdi da ni oruane bitke jo nisu iskljuene. Na kninskom Kosovu, na Dan borca 4. jula iste godine, slina je slika. Drugi su samo govornici, a gosti su nieg nivoa. Iz Srbije, tu je Radmila Anelkovi, predsjednica SSRN Srbije. Parole su: Oj Srbijo, Knin te voli, Ovo je Srbija, Slobo, ekamo te, Ne damo te zemljo Obilia, ne damo te bez krvoprolia itd. Ikonografija je jo bogatija. O detaljima te proslave uo sam od prijatelja iz Otria, Knina, Pribudia i Graaca, od jednih koji su ili da vide, i od nekih koji su ve zapjenuili. U to vrijeme, neka pitanja mi ne izlaze iz glave da li je ovo to se dogaa na oba Kosova kraj avnojevske Jugoslavije? Da li se poslije takvih manifestacija moe sauvati stabilnost u zemlji? Zato jugoslovenski vrh i JNA ne reaguju? Razmjenjujem miljenje sa mnogima i zakljuujemo da su na oba Kosova ljeta 1989. izbile dvije najjae bujice koje su poele

152 razarati postojeu strukturu jugoslovenske zajednice. Te bujice su potekle planiranim izlivom srpske mitomanije i slute zlo slute rat. Oba Kosova predstavljaju najavu rata-ratova. U toku 1989. godine pojavljuju se novi lideri i vojskovoe: D. osi J. Rakovi, M. Ekmei, V. Kresti, M. Bekovi, V. Drakovi, R. Karadi, A. Isakovi, D. Popovi i drugi koji su pozvani da zamole Slobodana Miloevia da u sudbonosnom trenutku srpske istorije preuzme vostvo svog naroda. Poslije Gazimestana, Dobrica osi kae: Mlad, hrabar, odluan, inteligentan. Dobro govori. Ima izuzetnu sposobnost komunikacije s masama, on je najsposobnija linost koju je srpski narod imao u XX vijeku.

Uli smo u jedan agresorski, osvajaki i nepravian rat i pokazali se, kao vojnici, prilino mizerno, dobili batine, moramo da priznamo.
(Arhitekta Bogdan Bogdanovi)

SRBIJA I CRNA GORA NEZVANI NO U RATU

I po Veljku Kadijeviu, Srbija i Crna Gora nisu uestvovale u ratu. Jednostranost u prikazivanju raspada SFRJ u knjizi V. Kadijevia proistie iz njegove osnovne teze da je raspad SFRJ prvenstveno rezultat planskog i organizovanog djelovanja inostranih faktora na razbijanju Jugoslavije. Unutranje politike snage koje su razbijale Jugoslaviju, po toj tezi, samo su instrument u slubi stranih faktora i njihovih interesa. Zbog takvog prilaza, izostala je objektivna i uporedna analiza politike i ponaanja rukovodstava jugoslovenskih republika. Raspadom SFRJ, etiri njene republike (Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Makedonija) postale su samostalne i meunarodno priznate drave, a ostale dvije (Srbija i Crna Gora) stvorile su novu dravu (SRJ). Ova injenica govori da su centri odlu ivanja bili i u republikama i da je od politike i ponaanja njihovih rukovodstava zavisilo da li e Jugoslavija kao zajednica opstati, pod kojim uslovima i u kakvom obliku, ili e se raspasti. U svojoj analizi (i to djelimino, a u skladu sa svojom osnovnom tezom), Kadijevi pie o secesionistikoj politici i postupcima rukovodstava Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Makedoniju i ne pominje. O Crnoj Gori, a posebno o Srbiji, govori kao objektima meunarodne zavere. Kadijevievom rekonstrukcijom i interpretacijom dogaaja itaocu se situacija predstavlja tako kao da Srbija, Crna Gora i JNA predstavljaju SFRJ. Kao da Srbija i Crna Gora nemaju nikakvu posebnu politiku u procesu raspada SFRJ. Iz prikaza rata, kakav je dat u knjizi, proizilazi da taj rat vode, s jedne strane, Slovenija, odnosno Hrvatska, odnosno Bosna i Hercegovina, a da druga ratujua strana JNA kao vojska bez drave, Srbija i Crna Gora u tom ratu ne uestvuju. Ovakvo tretiranje rata i njegovih aktera podudara se ne sluajno sa tezom koju je zastupala i zastupa zvanina politika i propaganda u Srbiji, odnosno u SRJ. Upravo iz tih razloga, potrebno je posebno razmotriti razvoj dogaaja i dati odgovore na sljedea pitanja: Kakvi su odnosi uspostavljeni izmeu JNA i Srbije i Crne Gore u periodu kulminacije jugoslovenske krize i u oruanoj fazi njenog raspleta? Da li su Srbija i Crna Gora uesnici rata u Jugoslaviji i na koji nain?

153 Koji su motivi i uzroci u inili JNA instrumentom ostvarivanja jedne nacionalistike politike? Kada i kako je JNA postala de facto vojska Srbije i Crne Gore? Kakvi su rezultati i posljedice uea u ratu za Srbiju i Crnu Goru, odnosno za srpski narod? Odgovore na postavljena pitanja daje sam Kadijevi rekonstrukcijom stavova vojnog vrha prema uzrocima krize u SFRJ, pravcima izlaska iz nje i pojedinim dogaajima u toku njenog produbljivanja. Naime, vidljivo je da su ti stavovi bliski ili identini stavovima koje je u tom periodu imalo rukovodstvo Srbije, a pod njegovim uticajem i rukovodstvo Crne Gore. Uo ljivo je da se idejna i politika povezanost vojnog vrha i rukovodstava ove dvije republike pojaavala uporedo sa zaotravanjem krize, polarizacijom stavova meu republikama i istovremenim slabljenjem svih federalnih institucija, a posebno onih koje su za JNA bile najvanije (Predsjednitvo SFRJ, SIV, Skuptina, CK SKJ). Kao prelomni trenutak u procesu stavljanja JNA u slubu ostvarivanja samo jedne nacionalne politike moe se - i prema navodima autora, oznaiti situacija nastala nakon zajednike sjednice Predsjednitva SFRJ i taba Vrhovne komande odrane 12, 14. i 15. marta 1991. Poto na toj sjednici, sazvanoj na zahtjev VK, Predsjednitvo nije prihvatilo prijedlog taba o uvoenju vanrednog stanja u zemlji i mjerama u vezi s tim, vojni vrh je procjenio situaciju i zakljuio da za JNA postoje dvije opcije. Jedna od njih je bila da cio tab ili samo savezni sekretar podnesu ostavke, ali je zakljueno da bi to ilo na ruku razbijaima Jugoslavije, pa je ta varijanta odbaena. tab Vrhovne komande usvojio je opciju: ... da vojska, osloncem na politike snage u federaciji i republikama koje predstavljaju one narode koji hoe da ive u Jugoslaviji, uz miran razlaz sa onima koji hoe da idu iz nje, nastavi da obezbjeduje takvu politiku. To je, prevedeno na praktini jezik tadanje aktuelne politike situacije, znailo zatitu i odbranu srpskog naroda van Srbije i prikupljanje JNA u granice budue Jugoslavije, s tim to je drugi dio zadatka prikupljanje JNA - operativno i vremenski prilagoen izvrenju prvog djela zadatka. Uz uee odgovarajuih politikih linosti koje su stajale na takvom politikom kursu raspleta politike krize, ova opcija je prihvaena i to od svih, bez ijednog izuzetka (Kadijevi, na str. 114.) Kadijevi ne navodi koje su to politike snage u federaciji i republikama na koje JNA treba da se osloni, ni koje su to odgovarajue politike linosti koje su predloenu opciju prihvatile bez ijednog izuzetka. Meutim, iole upuenom itaocu i svjedoku kasnijih zbivanja jasno je da se radi o rukovodstvima Srbije i Crne Gore i njihovim predstavnicima u federaciji. Autor ne spominje vrijeme tog istorijskog sastanka, ali je oigledno da se ono priblino podudara sa podnetom (16. marta 1991), pa povuenom, ostavkom Borisava Jovia i Nenada Buina na funkcije lanova Predsjednitva SFRJ, i sa dramatinim obraanjem S. Miloevia javnosti Srbije posredstvom TV, u kome, izmeu ostalog, kae da se ubudue nee potovati nikakve odluke Predsjednitva SFRJ i da ono za Srbiju vie ne postoji. Neto kasnije (u martu ili aprilu 1991), S. Miloevi e na zatvorenom sastanku sa predsjednicima optina iz Srbije, izjaviti: Ako treba da se tuemo, bogami emo da se tuemo. Jer, ako ne umemo dobro da radimo i privreujemo, bar emo znati dobro da se tuemo. A to se tie Armije, pa evo ovde je general Armije... Uzgred reeno, ovu procjenu predsjednika Srbije da e Srbi rado ii u vojnike, kasnije ponaanje ogromnog broja vojnih obveznika u Srbiji nije potvrdilo.

154 Vano je zapaziti da je navedeni sastanak, na kome je - kako Kadijevi tvrdi, modifikovana zadaa JNA - odran u vrijeme dok jo postoje i djeluju u punom sastavu Predsjednitvo SFRJ, SIV i Savezna skuptina. Tako, Predsjednitvo SFRJ odrava (22. marta 1991) proirenu sjednicu uz uee predsjednika svih republika, i na toj sjednici se odluuje da se u toku narednih sedmica odre sastanci predsjednika republika naizmenino u svakoj republici, da bi se eventualno postigao neki dogovor o kljunim pitanjima opstanka Jugoslavije. Poznato je da su na tim sastancima razmatrane razne varijante preureenja Jugoslavije: moderna i efikasna federacija, asimetrina federacija, konfederacija, labava konfederacija, inicijativa Gligorov - Izetbegovi, model 2 + 2 + 2 + JNA i druge, i da nijedna od tih varijanti nije dobila podrku svih. Karakteristino je da vojni vrh i odgovarajue politike linosti uesnici navedenih sastanaka - nisu ekali ishod ovih pregovora, ve je zadatak JNA utvren nezavisno od tog ishoda. S razlogom se moe pretpostaviti da je ta, unapred doneta odluka rukovodstva Srbije, Crne Gore i JNA, u inila bespredmetnim pregovore estorice i onemogu ila prihvatanje bilo koje solucije osim one za koju su se zalagale Srbija i Crna Gora. Takoe, treba imati u vidu da je navedena odluka o ulozi i angaovanosti JNA doneta tri mjeseca prije poetka rata u Sloveniji. U svakom sluaju (u martu 1991), uporedo sa postojanjem kompletnog i legalnog Predsjednitva SFRJ, stvorena je paralelna grupa koja od tada faktiki rukovodi Armijom. Vrhovna komanda od tog trenutka djeluje u sastavu: B. Jovi, J. Kosti i S. Bajramovi (Srbija), B. Kosti (Crna Gora) i V. Kadijevi (JNA). Armija je, dakle, stavljena pod komandu dvije republike, Srbije i Crne Gore i angauje se kao njihova oruana sila. Tako je i JNA dobila svoju dravu. Ovu injenicu naelnik taba Vrhovne komande Kadijevi, konstatuje na sljedei nain: Zbog poznatog stanja u Predsjednitvu SFRJ, u to vrijeme, posebno injenice da su pojedini njegovi lanovi aktivno radili na razbijanju Jugoslavije i bili veliki neprijatelji JNA, tab Vrhovne komande je morao imati i imao je dvojnu komunikaciju sa Predsjednitvom SFRJ. Dio prijedloga smo iznosili pred cijelim Predsjednitvom, a dio samo pred onim njegovim lanovima koji su radili za Jugoslaviju. To je bila izuzetno sloena situacija za vojsku, ali drugog izbora nismo imali (Kadijevi, str. 120). Od zajednike oruane sile svih naroda i narodnosti Jugoslavije - kako je to bilo definisano Ustavom SFRJ - JNA je od marta 1991. postala oruana sila Srbije i Crne Gore (kasnije SRJ), pa se njena dejstva u ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini moraju tretirati kao glavni vid oruanog uea Srbije i Crne Gore u tom ratu-ratovima. Razlog zato ovu injenicu zvanina vlast u Srbiji nikad nije priznala, objasnio je D. Dragojlovi, ministar u Vladi Srbije, u svom istupanju pred predstavnicima optina u Valjevu: Mi ne moemo da kaemo zbog svetskog javnog mnjenja da je Srbija u ratu sa Hrvatskom, jer bi onda Srbija bila agresor. Zbog toga Srbija ne moe da ima svoju vojsku, pa ima vojsku u JNA. A ministar odbrane Srbije, Marko Negovanovi, istovremeno kae: Srbija se praktino brani u srpskim krajevima. Meunarodna zajednica (UN i Savjet bezbjednosti) nisu prihvatali objanjenja da taj rat vodi sama JNA, kao vojska bez drave, za neke svoje interese i ciljeve, a da s tim ratom Srbija i Crna Gora nemaju veze, pa je protiv ove dvije republike (SRJ) uvela sankcije. (Kako je JNA pretvorena u instrument za ostvarivanje ciljeva i politike rukovodstva Srbije i Crne Gore, kako je praktino angaovana, kako je dejstvovala, s kim je saraivala, govori se u prethodnim poglavljima).

155 Zbog dileme stvorene u veem djelu javnosti SRJ o nepravednim i niim izazvanim sankcijama, potrebno je da se objasne neki vidovi uea Srbije i Crne Gore u ratu, jer se to angaovanje nije ograni ilo samo na oruana dejstva JNA i paravojnih snaga. Proces u kome je JNA (i po sastavu) sve vie postajala srpsko-crnogorska vojska poeo je nekoliko mjeseci prije izbijanja rata i ubrzao se njegovim pribliavanjem, odnosno zaotravanjem meurepublikih sukoba. Neposredno uoi upotrebe oruja, a pogotovo kada je poeo rat, Srbija i Crna Gora - pored krajeva u Hrvatskoj i BiH sa veinskim srpskim stanovnitvom postaju jedini izvor za popunu JNA ljudstvom. Mirnodopski sastav JNA - koji, uz aktivne starjeine i graanska lica ine i vojnici na odsluenju kadrovskog roka - bio je nedovoljan za realizaciju planova taba Vrhovne komande. Zato je angaovan i rezervni sastav da bi se popunile postojee i formirale nove jedinice potrebne za planirane operacije. U toj situaciji, rukovodstva Srbije i Crne Gore i tab Vrhovne komande su se nali pred dvije vrste problema. Jedni su proisticali iz ustavnih i zakonskih ogranienja, zbog kojih se - bez proglaenja ratnog stanja i opte mobilizacije - ni vojnici na odsluenju roka ni rezervisti nisu mogli zadravati preko odreenog roka u Armiji, a ratno stanje i opta mobilizacija nisu se mogli proglasiti, jer bi to bilo priznanje da su Srbija i Crna Gora u ratu. Kako su organi JNA i organi vlasti rjeavali ove probleme - Kadijevi ne objanjava. A rjeavali su ih preutnim zaobilaenjem zakona, duim zadravanjem vojnika na odsluenju roka, produavanjem boravka rezervista na vebi, proglaavanjem mobilisanih za dobrovolje i na sline naine. Meutim, zbog slabog odziva vojnih obveznika, neke jedinice nisu mogle biti popunjene odreenim specijalnostima iz kontingenta rezervista predvienog za popunu JNA, pa su oni koji su ve imali ratni raspored u TO prebacivani u ratni sastav JNA i slino. Drugi, jo sloeniji problem - koji autor Vienja tretira kao glavni razlog za odustajanje od ciljeva nekih operacija i za njihov neuspjeh - bio je slab odziv vojnih obveznika u Srbiji i Crnoj Gori, njihova nemotivisanost i nespremnost da idu u rat van teritorije svojih republika i za ciljeve koji im nisu bili jasni i prihvatljivi. Koliki je bio stvarni broj vojnih obveznika koji se nisu odazvali na poziv, nikad nisu objavili ni organi vlasti u Srbiji i Crnoj Gori, ni organi JNA, odnosno VJ. Prema nekim procjenama i napisima u tampi, taj broj, ukljuujui i one koji su - ne ekajui pozive napustili zemlju i otili u inostranstvo, dostie vie od stotinu hiljada. Da je takvo ponaanje bilo masovno, potvruje i injenica da su i JNA i organi vlasti odustali od sudskih i drugih kaznenih mjera prema vojnim obveznicima koji se nisu odazvali regrutaciji. Ista pojava - mada u manjim razmjerama - manifestovala se i meu vojnim obveznicima u krajevima Hrvatske i Bosne i Hercegovine sa preteno srpskim ivljem. Znatan broj vojnih obveznika iz tih podruja, koji nije elio da se angauje u ratu, napustio je te krajeve i otiao u inostranstvo ili kao izbjeglice u Srbiju i Crnu Goru. Javni pozivi vlasti da se ovi vojni obveznici vrate i ukljue u borbu, apeli na patriotsku svijest i dunost, ali i pretnje represalijama (zabrana povratka nakon rata, oduzimanje kua, stanova, zemlje i slino), dali su slabe rezultate. Poseban vid ispoljavanja nemotivisanosti za uee u ratu predstavljalo je dezertiranje obveznika koji su se ve nali u jedinicama ili na frontu, pojedinanim a jo ee grupnim odbijanjem da idu na front ili njegovim naputanjem kad su se tamo ve nali. Sve ovo dogaalo se uprkos intenzivnoj propagandi u svim sredstvima javnog informisanja i linom angaovanju na terenu vojnih i civilnih funkcionera svih nivoa. Zbog toga se kao objanjenje ove pojave ne moe prihvatiti ono koje V. Kadijevi svodi na djelovanje roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifista itd, kao i aktivista nekih opozicionih politikih partija u Srbiji. Treba se podsjetiti da su se gotovo sve politike stranke (sa malim

156 izuzecima) i tada, i kasnije, nadmetale u svom patriotizmu i zalaganju za ujedinjenje svih srpskih zemalja po svaku cjenu. Oigledno je da su uzroci slabog odziva u rat bili dublji, da za veliki broj graana Srbije nije bila ubjedljiva parola da se Srbija brani kod Knina, da im nije bilo jasno koji to nacionalni, odnosno njihovi interesi treba da budu ostvareni ratom, za koju i kakvu Jugoslaviju treba da se bore, gdje su njene dravne granice itd. Naelnik taba Vrhovne komande, Veljko Kadijevi priznaje da su ovako slab odziv i nedovoljna motivisanost vojnih obveznika za rat van teritorije Srbije i Crne Gore predstavljali iznenaenje i za njega lino i za tab Vrhovne komande. Ovo priznanje dovodi u pitanje brojne konstatacije i ocjene u knjizi, po kojima je njegov tab uvjek sve dobro i nepogreivo procjenjivao, predviao i postupao u skladu s tim. O borbenom moralu jedinica koje su uestvovale u operacijama, autor ne govori, sem to pominje ve navedene pojave dezerterstva, ali bez konkretnih podataka. Na dva mjesta uzgred se pominje da su neki rezervisti pravili izvesne probleme. S obzirom na to da je cio sastav JNA, a posebno starjeinski kadar, za cjelo vrijeme postojanja JNA, dosljedno vaspitavan u jugoslovenskom duhu i na stavu da je JNA zajednika oruana sila svih naroda i narodnosti SFRJ, italac bi oekivao i odgovor na pitanje: da li, kako i u kojoj mjeri je rukovodstvo JNA uspjelo da izmjeni takvu svijest i prilagodi je injenici da je JNA prestala da bude to i postala vojska dvije nacije (republike). Takvim analizama Kadijevi se ne bavi. Meutim, iz nekih stavova njegove knjige, kao i iz javne i unutararmijske propagande, moglo bi se zakljuiti da se sa jugoslovenskom svjeu armijskog kadra manipulisalo tako da mu se borba JNA u ovom ratu prikazuje kao borba za ouvanje i odbranu Jugoslavije. U knjizi nema ni osvrta na to da li su i koliko problemi borbenog morala, tanije nedovoljne motivisanosti, uticali na nain upotrebe i dejstva jedinica JNA. injenica da se najvei dio tih dejstava ispoljavao u upotrebi avijacije, oklopnih sastava i artiljerije, odnosno upotrebi tehnike i vatre, a mnogo manje angaovanjem ive sile, simptomatina je u ovom smislu. Primjeri Vukovara, Mostara, Dubrovnika i drugi to najbolje potvruju. Poseban vid neposrednog vojnog angaovanja Srbije i Crne Gore u ratu, bila je upotreba jedinica Teritorijalne odbrane u operacijama na teritoriji Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Pojedinane sluajeve angaovanja ovih jedinica registrovala je i tampa, ali su potpuniji i konkretniji podaci o tome, naravno, nedostupni, a ne iznosi ih ni autor. Za ilustraciju ovog vida angaovanja moe se navesti izjava Momira Bulatovia, predsjednika Crne Gore, decembra 1992. u predizbornom TV duelu sa protivkandidatom Brankom Kostiem: Predsjednitvo SFRJ poslalo je 1.031 rezervistu Crne Gore na Baniju. Oko povratka ovih boraca (to je odobrilo Predsjednitvo CG), Vrhovna komanda nije pravila probleme zato to je bila svjesna da su oni tamo upueni mimo zakona i Ustava CG (kao pripadnici TO). Crna Gora je slala rezerviste u Hercegovinu radi odbijanja ustakih snaga od teritorije Crne Gore, ali i zauzimanja i kontrole taaka strateki znaajnih za bezbjednost CG... Tako su stavljeni pod kontrolu aerodromi u Mostaru i ilipima, presjeene komunikacije kojima bi se mogle skoncentrisati snage za ugroavanje bezbjednosti CG i - to je posebno vano evakuisana su znaajna skladita sa municijom, gorivom i orujem, koje nije smjelo pasti u ruke neprijatelju koji se nalazio u dolini Neretve... Crna Gora je zduno, itavim biem podrala JNA u odbrani teritorija koje pripadaju Crnoj Gori. U ratnim operacijama uestvovao je veliki broj jedinica TO Crne Gore, koje su, po tada vaeem zakonodavstvu, bile pod komandom CG, odnosno njenog Predsjednitva. Uprkos nedovoljnoj obuenosti i

157 slaboj materijalno - tehnikoj opremljenosti ovih jedinica, Predsjednitvo CG uvijek je davalo saglasnost a time, da budemo iskreni, krilo Ustav SFRJ, da se ove jedinice ne angauju van teritorije Crne Gore (Vreme, 15. jula 1992). Tridesetog septembra 1991. godine 35.000 pripadnika JNA i TO krenulo je van Crne Gore ka Dubrovniku da se jednom za svagda razgranie sa Hrvatima (Milo Dukanovi, u Skuptini Crne Gore). Smotru rezervista vrio je i etniki vojvoda Vojislav eelj. Ministar odbrane Crne Gore, pukovnik Boidar Babi, tvrdi da je poginulo 165 Crnogoraca van Crne Gore, nekoliko stotina je ranjeno. Unitili su 75% industrijskih kapaciteta, zapalili 2.500 kua, a preko 5.000 otetili. Na Dubrovnik je ispaljeno 2.000 raznih projektila (Monitor, od 11. oktobra 1995). Crna Gora je uestvovala i u borbama oko Knina, u Hercegovini, na podruju Bosne i Banije. Izgubila je rat, borila se za tue interese i tue teritorije. (Prevlaka jo nije crnogorska, izgubila je svoju TO, vojnog ministra i u Podgorici je sada tab armije koja nosi tradicije ranije Stepine, a kasnije Kukanjeve II armije.) Ministar odbrane Crne Gore, pukovnik Boidar Babi, je taj agresivni in pokuao opravdati pa je izjavio da su stalne provokacije i sve otvorenije ispoljavanje teritorijalnih pretenzija ustakih vlasti..., osnovni razlozi podrke tabu Vrhovne komande. Meutim, Predsjednitvo Jugoslavije je jo odreenije: Zar nije granica Crne Gore tamo gdje je na vojnik? (Borisav Jovi, Posljednji dani SFRJ). I na ovom mjestu treba podsjetiti da je sva TO u SFRJ razoruana jo 1990, ali to nije vailo za TO Srbije i Crne Gore. Rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini posebno je obiljeilo uee paravojnih formacija iz Srbije i Crne Gore. Autor Vienja govori o paravojnim formacijama ali pominje samo one u Sloveniji i u Hrvatskoj i zahtjeve VK da se one razoruaju. On navodi da je VK o tim formacijama dostavio posebnu informaciju (u januaru 1991), ali ne daje nikakve podatke iz te informacije. Zvanini organi Republike Srbije i SRJ vie puta su demantovali i samo postojanje takvih formacija u Srbiji, da bi kasnije od tih demantija odustali. Dobrica osi, kao predsjednik SRJ, na zajednikoj sjednici oba doma Savezne skuptine, 14. jula 1992. godine kae: to se tie paravojnih formacija, one su van nae kontrole i ne moemo odgovarati za njihovu delatnost. O ovim formacijama opirno je pisala tampa u Srbiji. Publicitet im je davala i dravna televizija, a njihovi organizatori i pripadnici sami su javno svjedoili o svom ueu u ratu u Hrvatskoj i BiH. Zna se da su takve formacije organizovale pojedine politike stranke: SPO (Srpska garda), Srpska narodna obnova (Beli orlovi, odred Duan Silni), Srpska radikalna stranka (etniki odredi, Avalski korpus), zatim Arkanovi tigrovi, kapetan-Draganove kninde, Milika - eko Daevi iz Crne Gore i drugi. Broj i veliinu tih formacija teko je bilo ustanoviti. Bez obzira da li su organizatori i pripadnici tih formacija u svojim nastupima u javnosti preuveliavali i svoju brojnost i svoj doprinos osloboenju srpskih zemalja i odbrani srpskog naroda od genocida, nesporno je da su te formacije uestvovale u borbama u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini zajedno sa jedinicama JNA, odnosno Vojske RS i Vojske RSK. Veina ovih sastava stvarana je, uvjebavana i naoruavana prije poetka rata u Sloveniji (juni-juli 1991). Znaajno je da su se ove formacije, ne sluajno, pojavljivale kao inicijatori i izazivai lokalnih sukoba (Knin, Obrovac, Plitvice, Borovo Selo, Zvornik, Bijeljina i dr), koji su dalje eskalirali u sukobe irih razmjera. Njima se pripisuju i najtei oblici terora, pljake i ratnih zloina nad hrvatskim i muslimanskim ivljem na teritorijama gdje su se pojavljivale. Mnogi strunjaci za meunarodno krivino pravo, kao to su dr Paul

158 Williams, savjetnik SAD za pravnu problematiku Evrope, dr Norman Ciger, vojno-politiki analitiar u Pentagonu, i drugi, smatraju da su upravo paravojne formacije glavni poinioci ratnog genocida na prostorima nekadanje Jugoslavije (The Balkan Institut, Vaington, 1996). injenica je da su te formacije organizovane na teritoriji Srbije i Crne Gore, sa znanjem organa vlasti, da su slobodno i legalno obuavane, esto i u centrima za obuku jedinica JNA i TO, da su naoruavane ili nesmetanim vercom oruja iz inostranstva ili neposredno iz magacina JNA, TO i MUP-a, da ih organi MUP nisu spreavali, a nekad su im i pomagali da se iz Srbije prebace na teritoriju Hrvatske ili BiH. Za odnos organa vlasti prema ovim dobrovoljcima karakteristino je, na primjer, da je kapetan Dragan jedno vrijeme bio na radu u Ministarstvu odbrane Srbije, kao referent za obuku dobrovoljaca. Odnos JNA prema navedenim paravojnim formacijama bio je slian kao i odnos organa vlasti Srbije. Komande JNA na frontu, primale su ih u svoj sastav i pod svoju komandu ili su sa njima tjesno saraivale. O meusobnim odnosima JNA i nekih od navedenih paravojnih formacija govore i primjeri da je vojvoda eelj prevoen helikopterima JNA da bi obilazio svoje borce na frontu u BiH. Isto tako gledaoci RTS imali su priliku da vide pomenutog vojvodu kako prima raport i vri smotru regularne jedinice JNA u istonoj Hercegovini, a tampa je objavila da su dva generala JNA primila specijalne medalje od eljka Ranatovia Arkana. (O saradnji eeljevih i drugih paravojnih formacija sa JNA i MUP-om Srbije vidi poglavlje V - Paramilitarne formacije i besmisleni rat). Podaci o broju graana Srbije i Crne Gore koji su u sastavu JNA, TO, paravojnih formacija i na drugi nain uestvovali u ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini nisu zvanino saopteni. Dodue, na osnivakoj skuptini Udruenja boraca rata od 1990, reeno je: Delegati iz Srbije i Crne Gore na ovoj skuptini zastupaju oko 160.000 boraca posljednjeg rata, dve i po hiljade porodica poginulih ratnika, tri hiljade dece koja su ostala bez roditelja i oko 8.500 invalida rata (Politika, 16. aprila 1994). Mogue je da se u navedenim brojevima nalazi i izvijestan, svakako mali, procenat onih koji su porijeklom iz RSK i RS, ali su iznete brojke vie nego impozantne. Uz navedene podatke treba dodati i one koji se odnose na broj ranjenih: Na VMA u proteklom periodu zbrinuto je oko 6.000 ranjenika, to je jedna treina povreenih koji su leeni u naoj zemlji (Vojska, br. 79, od 25. novembra 1993). Politika podrka ratnim dejstvima JNA iz Srbije i Crne Gore bila je intenzivna. i svestrana. Na front i u osloboena podruja odlazili su lanovi Vrhovne komande, ministri republikih vlada, poslanici republikih skuptina, predsjednici optina, lideri politikih stranaka, predstavnici Srpske pravoslavne crkve i drugi. Za medijsku i propagandnu podrku bila su angaovana sva sredstva javnog informisanja, a posebno televizija. Da bi RTS i RTCG osigurale maksimalnu vidljivost svojih programa na to veem prostoru bive SFRJ - JNA je, zajedno sa lokalnim snagama organizovanim u RSK i RS, zaposjela sve TV-predajnike do kojih je mogla doi na teritoriji Hrvatske i Bosne i Heregovine (elavac, Pljeevica. Kozara, Vlai, Majevica i druge), bez obzira na ijem su etnikom prostoru. U planovima vojnih operacija, ovi objekti imali su strateki znaaj. Svi predajnici podeeni su da primaju i prenose programe RTS i RTCG. Kasnije su, angaovanjem dravne RTS i uz njenu tehniku i kadrove, organizovani novi TV-studiji u RS i

159 RSK (Pale, Knin, Banja Luka, Beli Manastir). Svi vidovi angaovanja Srbije i Crne Gore, odnosno SRJ, u ratu - izuzev angaovanja JNA, koja je zato novostvorene srpske vojske u RSK i RS obilno snabdjevala naoruanjem i kadrovima - nastavljeni su i nakon prihvatanja Vensovog plana - za Hrvatsku i formalnog povlaenja JNA sa teritorije Bosne i Hercegovine. Obim, sadraj i praktini postupci u ovom angaovanju prilagoavani su novim uslovima, a prije svega, onim nastalim primjenom Vensovog plana, rasporedom snaga UNPROFOR-a na teritoriji Hrvatske i BiH; uvedenim sankcijama prema SRJ; proglaenjem otvorenog neba nad BiH; smanjenim ekonomskim mogunostima Srbije i Crne Gore itd. Sve ovo dogaa se i poslije odlaska V. Kadijevia sa funkcije saveznog sekretara (januar 1992), kao nastavak prakse iz perioda dok je bio na funkciji. Izvan takvog angaovanja nije potpuno ostala ni transformisana Vojska Jugoslavije. Konkretni podaci o tome ne publikuju se javno i takve tvrdnje se zvanino demantuju, ali je - prema svjedoenjima upuenih, pa i nekim napisima u tampi - vojna pomo iz SRJ obuhvatala: slanje kadrova, snabdjevanje vojske RS i RSK naoruanjem, municijom, rezervnim djelovima, gorivom i drugim vojnim potrebama. Za ilustraciju ove prakse moe posluiti kazivanje B. Vuurovia, predsjednika optine u Trebinju. On je zajedno sa Gojkom ogom, predsjednikom Udruenja Srba iz BiH u Beogradu, posjetio predsjednika SRJ Dobricu osia i traio vojnu pomo. Taj susret i njegov rezultat Vuurovi prikazuje ovako: osi dobro zna ta nama treba... Ja sam mu izloio na poloaj i nakon to nas je sasluao, pozvao je generala ivotu Pania (tada naelnika G VJ) i strogo mu zapovjedio: Vuurevi je ovdje, daj mu sve to moe. Ovaj se oito neto bunio, pa mu je osi ozbiljno ponovio: Daj mu sve to treba, Vuurovi je srpski patriota! Od osia idemo do Pania... Puca se, stiglo je za sad dovoljno. Posluao je (Duga, april 1993). Neki strani i domai izvjetai i oevici tvrdili su da su se i djelovi VJ neposredno angaovali u operacijama u Bosni, posebno u graninom podruju na Drini; da je bilo preletanja borbenih aviona VJ, prelaska tenkova VJ u Bosnu kod Bratunca, artiljerijske podrke sa desne obale Drine jedinicama vojske RS u njihovim operacijama i sl. Tako Vreme od 25. oktobra 1993. godine, pozivajui se na svjedoenje mjetana Ljubovije, pie: Snage operativne grupe Drina s ove strane reke iz Uzovnice i sa desetak drugih taaka, danima su iz topova i VBR tukli onu stranu reke. Ljubovija je bila bez sna. Svakom analitiaru raspada Jugoslavije i uloge koju je u oruanoj fazi tog raspada odigrala JNA, postavlja se, pored ostalih, i pitanje: zato je rukovodstvo JNA - ako ve nije moglo ili nije htjelo da Armiju odri izvan meurepublikih sukoba, a posebno izvan rata - stalo na stranu Srbije i Crne Gore i uinilo JNA instrumentom ostvarivanja njihove politike oruanom silom? Meu onima koji u tampi i publicistici pokuavaju na to da odgovore, mogu se najee uti sljedei razlozi i motivi koji su uticali na opredjeljenje vojnog vrha: Bliskost ili podudarnost ideolokih opredjeljenja i politikih koncepata vojnog vrha, s jedne, i rukovodstva Srbije i Crne Gore, s druge strane, o tome ta i kako u Jugoslaviji treba mjenjati i kakvo treba ubudue da bude njeno ureenje; Preteno srpsko-crnogorski sastav starjeinskog kadra u JNA, a posebno njenog rukovodeeg sastava; Interes i cilj Armije da u uslovima oitog raspada SFRJ, zatiti sopstveni opstanak i staleke interese, odnosno da sebi obezbjedi teritoriju na kojoj e opstati i dravu koja e je izdravati.

160 Analitiaru kome nisu dostupni primarni izvori o raspravama koje su, svakako, prethodile odlukama o angaovanju JNA i argumentacija koja je iznoena u tim raspravama, nije mogue da daje siguran odgovor na pitanje koliko su svaki od navedenih, a eventualno i drugi momenti i motivi uticali na konanu odluku. Sva tri navedena motiva - mada ne svi podjednako, uticali su na opredjeljenje vojnog vrha za politiku opciju koju e podrati. Ipak, iz sadraja knjige V. Kadijevia i njegovih stavova, namee se zakljuak da je presudno bilo isto ili slino gledanje rukovodstva Srbije i vojnog vrha na karakter i uzroke krize u SFRJ, sadraj i pravce mjenjanja njene budue fizionomije. Ako se uporede stavovi koje su u duem periodu zastupali predstavnici Srbije, a izloeni su u raznim dokumentima i javnim istupanjima i stavovi najodgovornijih predstavnika JNA, ukljuujui i stavove V. Kadijevia, nije teko uoiti da su veoma slini ili podudarni, a naroito u sljedeem: U cjelom posljeratnom periodu, rukovodstvo Jugoslavije je vodilo politiku na tetu Srbije i srpskog naroda, to treba ispraviti, ili - Ustav SFRJ iz 1974. treba u cjelini odbaciti, ili Jugoslaviju treba preurediti da postane moderna i efikasna federacija, sa izvornim suverenitetom, sa skuptinom koja e se birati na principu jedan graanin - jedan glas i gdje e se odluivati bez konsenzusa, sa ovlaenjima federacije kakva je imala prije ezdesetih; Granice izmeu republika su samo administrativne i utvrene su na tetu Srba i Srbije; Rukovodstvo Srbije i JNA najdue su zadrali negativan stav prema uvoenju viepartijskog sistema; U programskoj platformi SK (PJ) iz novembra 1990. pledira se za organizovanje Jugoslavije po regionima umjesto po republikama i zalae za dominantnu ulogu drutvene svojine, to je i stav SPS; Sve do XIV kongresa SKJ, a i na samom kongresu, i rukovodstvo SKS i predstavnici SK iz Armije zalau se za strogi demokratski centralizam u SKJ; Podudarne su ocjene uzroka zbivanja na Kosovu 1981, stanja poslije tih dogaaja i naina rjeavanja problema Kosova; Zajedniki je negativan stav i odnos prema Vladi Ante Markovia i njegovom konceptu reformi; Kriza u SFRJ prvenstveno je posljedica djelovanja inostranih faktora (Njemaka, Vatikan, SAD), a glavni objekat i cilj meunarodne zavere je Srbija i srpski narod. Ta lista neprijatelja srpskog naroda mogla bi se proiriti, a to je lako dokumentovati navoenjem niza javnih istupanja. Sumirajui rezultate angaovanja JNA u ratu u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, Kadijevi konstatuje da su glavni rezultati u tome to je JNA: u Hrvatskoj, zajedno sa srpskim narodom, oslobodila Srpsku Krajinu i natjerala Hrvatsku da prihvati Vensov mirovni plan; u Bosni i Hercegovini bitno pomogla da - u poetku JNA, a potom Vojska Republike Srpske, koju je JNA stavila na noge - oslobodi srpske teritorije, zatiti srpski narod i stvori

161 povoljne vojnike preduslove za ostvarivanje interesa i prava srpskog naroda u BiH politikim sredstvima u mjeri i uslovima koje to meunarodne okolnosti budu dozvoljavale, i odbranila pravo Srbije i Crne Gore da ive u zajednikoj dravi. Kad je u pitanju srpski narod u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, s razlogom se ve tada moglo postaviti pitanje koliko su ti rezultati stvoreni ratom konani i kakvu politiku i ivotnu perspektivu na osnovu tih rezultata ima srpski narod. Sada je odgovor porazan. Autor izbjegava odgovor na pitanje - kojom cjenom je srpski narod platio te rezultate? Ako su rezultati rata vie nego prepolovljeno srpsko stanovnitvo na tim teritorijama, gotovo sasvim unitena privreda i elementarni uslovi normalnog ivota i privreivanja, onemoguen zajedniki ivot sa pripadnicima drugih naroda itd. - oita je nesrazmjera izmeu rezultata i njihove cjene, a odgovor na pitanje da li je rat kao sredstvo politike smio biti alternativa odreenim kompromisima, namee se sam po sebi. Posebno je pitanje - o kome autor takoe ne govori - kakve ciljeve i interese su svojim ueem u ratu ostvarile Srbija i Crna Gora, odnosno kakve su posljedice angaovanja u ratu po njih same. Konstatacija da su Srbija i Crna Gora, zajedno sa JNA, odbranile svoja prava da ive u zajednikoj dravi djeluje, u najmanju ruku, neozbiljno, jer to njihovo pravo nije nikad osporavala ni meunarodna zajednica, niti bilo koja jugoslovenska republika. Ali, zato su, uz ljudske gubitke, materijalne, politike, moralne i druge posljedice njihovog uea u ratu izuzetno teke i dugotrajne. Danas su ve, u pogledu karaktera i razmjera tih posljedica, manje-vie saglasne i partije na vlasti i one u opoziciji, politiari, diplomati, ekonomisti i drugi strunjaci, kao i obini graani. Razliito se - u zavisnosti od politikih opredjeljenja tretiraju njihovi uzroci i odgovornost za njih. Iako su te posljedice sada ve optepoznate i vidljive svakom graaninu, treba podsjetiti na najvanije od njih, da bi se uporedile sa navedenim pozitivnim rezultatima: Srbija i Crna Gora (SRJ) su jo meunarodno nepriznate drave, odsutne iz meunarodnih organizacija, u politikoj i diplomatskoj izolaciji; Savjet bezbjednosti UN uveo je protiv Srbije i Crne Gore najstranije ekonomske i druge sankcije koje jo u potpunosti nisu skinute; zbog trokova voenja rata - koje neki ekonomisti procjenjuju na 10-20% drutvenog proizvoda godinje - kao i zbog meunarodnih sankcija, ukupna proizvodnja privrede pala je na neto vie od jedne etvrtine one predratne; nezaposlenost je dostigla 50% radno sposobnog stanovnitva, a i dalje se poveava; drastino je opao i nivo zdravstva, obrazovanja, kulture, sporta i drugih oblasti drutvenog ivota; desetine hiljada mladih, visokoobrazovanih i strunih ljudi, napustilo je i dalje naputa zemlju. Po nekim procjenama, privrede Srbije i Crne Gore (SRJ) mogu dostii nivo iz 1990. tek za 20 godina po ukidanju sankcija. Ako se svemu ovom dodaju i velike i nepotrebne ljudske rtve (koje Srbija i Crna Gora jo nisu objavile), onda je vie nego oigledno koliko je

162 opredjeljenje za ratnu opciju u rjeavanju jugoslovenske krize bilo, zapravo, protiv sutinskih interesa Srbije i Crne Gore, odnosno srpskog naroda u cjelini, kao i ostalih jugoslovenskih naroda - ocjenjuje general Mirko Tomi. Za sve vrijeme u kome je JNA i VJ - pod rukovodstvom Vrhovne komande, sastavljene od predstavnika Srbije i Crne Gore - bila angaovana u ratu u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini - teritorija ove dvije republike bila je njena strategijska osnovica i pozadina sa kompletnom logistikom podrkom i na tom su se angaovale vlade i drugi organi tih republika. JNA je u tom periodu finansirana iz njihovih sredstava. Njeno materijalno obezbjeenje ilo je iz njihovih resursa (gorivo, ishrana i drugo). Za njene potrebe radila je vojna industrija na njihovoj teritoriji. Sanitetsko zbrinjavanje JNA oslanjalo se - pored vojnih bolnica, na zdravstvene kapacitete ovih republika. O svim ovim vidovima angaovanja nikakvi kvantitativni podaci nisu dostupni javnosti, niti ih ima u knjizi Moje vienje raspada.

Doktrina srpskog jedinstva, kojom se ulo u rat i u ije ime je taj rat voen proizvela je srpsko nejedinstvo u dosadanjoj istoriji nezabiljeenih razmjera.
(Vidoje arkovi)

PODUDARNOSTI ILI REVITALIZACIJA PROJEKTA HOMOGENA SRBIJA

Srpski kulturni klub, na elu sa profesorom beogradskog Pravnog fakulteta, dr Slobodanom Jovanoviem, izradio je 1937. program, u kojem trai da se Banovine Vardarska (Skopje), Drinska (Sarajevo), Dunavska (Novi Sad), Zetska (Podgorica) i Vrbaska (Banja Luka), spoje u jedno pod zajednikim imenom Srpske zemlje, ije je sedite u Skoplju (Srpske zemlje, nekada, sada i u budunosti, 1940, str. 42). Ova politika srpskog militantnog nacionalizma ponovo e oivjeti u vrijeme Drugog svjetskog rata kao program Ravnogorskog etnikog pokreta, koga e rekonstruisati i obznaniti 30. juna 1941. godine banjaluki advokat, dr Stevan Moljevi, pod nazivom Homogena Srbija. U uvodnom djelu projekta, Stevan Moljevi upozorava da se Srbima namee danas prva i osnovna dunost da stvore i organizuju homogenu Srbiju, koja ima da obuhvati celo etniko podruje na kome ive Srbi i da joj osiguraju potrebne strateke i saobraajne linije i vorove... i da se izvri preseljavanje i izmjena iteljstva, naroito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog podruja, jedini je put da se izvri razgranienje... (Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslovenskih naroda, tom XIV, Beograd, 1981). U pomenutom elaboratu, Moljevi naroitu panju obraa teritorijalnim pitanjima i granicama Homogene Srbije: Na istoku i jugoistoku Srbija i Juna Srbija. Na jugu Crna Gora i Hercegovina, tj. da se u tzv. jugozapadnu srpsku oblast ukljue: sva istona Hercegovina sa prugom od Konjica do Ploa (sa Mostarom gradom), severni deo Albanije, ukoliko Albanija ne bi dobila autonomiju.

163 Da u zapadnu srpsku oblast uu, pored Vrbaske banovine, sjeverna Dalmacija, srpski deo Like, Korduna, Banije i deo Slavonije, tako da toj oblasti pripada lika eljeznika pruga od Plakog do ibenika i eljeznika pruga od Okuana preko Sunje do Kostajnice. U tu oblast ule bi od sreza ibenikog optine: ibenik i Skradin, optina Knin i srpski deo optine Drni, eventualno srpski deo optine Vrljika, ceo Benkovaki srez, ceo Biogradski srez, srez Preko - ceo, tako da granica zapadne srpske oblasti ide Velebitskim kanalom i obuhvata Zadar sa svim otocima pred njim, od sreza Gospikog, optine Gospi, Liki Osik i Medak, istoni deo Peruikog sreza. Od Otoakog sreza opine Dabar, kare i Vrhovine. Od sreza Ogulinskog optine Drenica, Gomirje, Gornje Dubrave i Plaki. Srez Vojniki, osim optine Barilovi, i srez Vrgin Most ceo. Srez Glinski osim optina Buica i Stankovac. Od sreza Petrinjskog optine Blinja, Gradusa, Jabukovac i Sunja, srez Kostajniki ceo, osim optine Bobovac. Od sreza Novska optina Jasenovac i Vanjska Novska, ali ove optine valja poruiti tako da eljeznika pruga ostane na teritoriji ovih dveju optina, srez Okuanski ceo, srez Pakraki osim optina Antunovac, Gaj i Poljana, srez Daruvar, Grubino Polje i Slatina, zatim srezovi Derventa i Gradaac i, razumije se, svi srezovi unutar navedenih granica. Za ovu zapadnu srpsku oblast, koja bi imala 46 srezova sa 1,5 milion dua, s celim ipadovim preduzeem, rudnikom Ljubija i prugom Valjevo-Banja Luka-ibenik, valjalo bi obezbjediti Zadar i otoke radi njenog izlaska na more. Severnoj srpskoj oblasti valja dati uz teritoriju Dunavske banovine, srezove Vukovar, id, Ilok i od Vinkovakog sreza optine Vinkovci, Laze, Mirkovci i Novi Jankovci, srez i grad Osijek ceo. Ovoj oblasti valja obezbjediti Baranju sa Peujem i istoni Banat sa Temivarom i Reicama. Moljevi trai da se sredinoj srpskoj oblasti - Drinskoj banovini imaju povratiti bosanski srezovi Brko, Travnik i Fojnica, dok Dalmacija koja bi obuhvatala jadransku obalu od Ploa pa do ispod ibenika, te od bosanskih srezova: Prozor, Ljubuki, Duvno, zapadne delove mostarskog i livanjskog sreza, te delove Kninskog i ibenskog sreza na severu ima da ue u sastav Srbije i da dobije zaseban autonoman poloaj. I na kraju (u obliku zakljuka), Moljevi pie: U prvom asu i bez iijeg pitanja, stvoriti homogenu Srbiju u granicama kako su napred oznaene, pa tek onda sa te osnovice, kao svrenog ina, pristupiti ureenju svih ostalih pitanja i sa Hrvatima i sa Slovencima. I dalje: Kad se svi srpski krajevi poveu u jednu homogenu celinu, onda pomiljati na ue zbliavanje s Bugarima... Srbi moraju imati hegemoniju na Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju prethodno imati hegemoniju u Jugoslaviji. Dr Stevan Moljevi, roen 1883. u Rudom, bio je advokat, lan SDS-a, osniva francuskog i engleskog kluba, predsjednik Srpskog kulturnog kluba u Banja Luci, a kasnije i predsjednik Izvrnog odbora Centralnog nacionalnog komiteta. Maja 1942. dolazi u tab etnike Vrhovne komande jugoslavenske vojske u otadbini, a 1943. preuzima ulogu prvog ovjeka politikog rukovodstva etnikog pokreta Drae Mihailovia. Januara 1944. organizuje etniki kongres u selu Ba (Valjevo). U Vrhovnoj komandi JVNO ostaje do razbijanja etnikih jedinica od strane NOV i POJ aprila 1945. Da li se moe govoriti o podudarnosti i revitalizaciji njegovog koncepta sa ovim ratom, sa vizijama voa srpskog naroda i potezima koje su oni vukli? Podudarnost je oigledna bez obzira to se istorijske okolnosti iz 1918, 1937, 1941. i 1990. bitno razlikuju. Pomenutu podudarnost posmatraemo prvenstveno sa vojnog aspekta, pri emu najprije pada u oi dio Moljevievog koncepta pod nazivom Granice.

164

U prvoj fazi rata (1990-1995), u tzv. junu srpsku oblast nije ula cjela istona Hercegovina sa prugom Konjic-Ploe. Istina, 1991. JNA je krenula ka Dubrovniku i dolini Neretve, ali su te regije tokom rata izgubljene za koncept Velike Srbije. U tzv. zapadnoj srpskoj oblasti, najprije je 1991-1992. zauzet najvei dio bive Vrbaske banovine, dio sjeverne Dalmacije (bez ibenika, Zadra i Biograda), kao i srpski dio Like, Korduna i Banije i dio zapadne Slavonije. U Republici Srpskoj Krajini nale su se pruga od Plakog do Drnia (ali ne do ibenika) i pruga Okuani Kostajnica, bez Sunje, koje nisu radile. Nisu zauzete ibenska, Biogradska i Zadarska opina. Nije zaposjednuta cijela Gospika i Likoosika opina, opine u Gorskom Kotaru, i sve to je zamiljeno u Baniji i zapadnoj Slavoniji ostalo je van domaaja srpskih oruanih formacija. Stiglo se do linije Virovitica-Karlovac-Karlobag, ali bez etiri vana cilja: Gospia, Zadra sa otocima, Biograda na moru i ibenika. Na more se izbilo samo kod sela Karina. Prema tome, nije potpuno dostignuta zapadna granica Moljevievog koncepta. I sve to je bilo privremeno, da bi u fazama od 1993. do 1995. sve bilo izgubljeno, pri emu su ta podruja ostala bez Srba, ali u velikoj mjeri i bez Hrvata. U rukama Republike Srpske ostao je preteno dio Bosanske krajine i srednje Bosne, koji je uskim koridorom preko Brkog povezan sa Semberijom i Srbijom. U tzv. sjevernoj srpskoj oblasti bili su zaposjednuti Vukovar, Ilok, Mirkovci i Baranja bez Peuja. Osijek i Vinkovci nisu zauzeti. I to je sada podruje ponovo vraeno u sastav Hrvatske. U tzv. sredinjoj srpskoj oblasti (Drinskoj banovini) nisu zauzeti srezovi Travnik i Fojnica, a izgubljena je okolina Sarajeva i Gorada. Vojska Republike Srpske dri etniki o ieno podruje Podrinja. Populistikom politikom dogodio se narod, ukinuta je autonomija Kosovu, ali, zbog nepovoljnog razvoja dogaaja, nije dirana Makedonija, to znai da se ovdje gotovo u startu odustalo od Moljevievog projekta. Dakle, od realizacije plana homogena Srbija u oznaenim granica i hegemona u Jugoslaviji i potom na Balkanu - za sada nita. Sudbina Bosne, djela Slavonije i Baranje su otvorena pitanja aktuelnog projekta iz ovog rata. Moljeviev projekat su mnogi analitiari identifikovali sa pojmom velika Srbija. Bitno je konstatovati da je ovim ratom toak istorije pokrenut sa izvjesnim modifikacijama programa i, kao iracionalan, pretrpio totalni vojnopolitiki neuspjeh. Veina vojnih rukovodilaca, siguran sam, malo je znala o Moljevievom projektu, pa nije ni pomiljala da se vojni potezi u ovom ratu podudaraju sa Moljevievim etnikim vizijama Velike Srbije. Meutim, neki od generala koji su poeli rat i najdue istrajavali na realizaciji velikosrpske politike, dobro su znali te etnike ciljeve iz 1941. godine i bili svjesni da na kraju XX vjeka vojuju po Moljevievim mapama. Ovaj kratak prilog moda e biti zanimljiv mnogima iz bive JNA i sadanje Vojske Jugoslavije, koji su pod pazuhom drali homogenu Srbiju. Jer, bilo da su naivno izmanipulisani ili ne, priznali to ili ne, zalagali su se za koncept koji je dva puta propao, prvi put (u ratu 1941-1945), stvaranjem SFRJ, i drugi put, u ratu (1990-1995), razbijanjem Jugoslavije.

165 A ta e ostati od nekih privremeno realizovanih ciljeva: Republika Srpska, Srbija bez pokrajina i sa mnogim jo otvorenim pitanjima, kao to su jedinstvena ili djeljiva Bosna, Sandak i drugo. Da li je ovo prekid strategijski izgubljenog rata ili samo primirje - ostaje da saekamo. Ali, jedno je sasvim jasno. Nema ni homogene, ni hegemone, ni velike Srbije. Uprkos bezgraninom zalaganju SANU, SPC, D. osia, J. Rakovia, M. Ekmedia, Vuka Drakovia, B. Crnevia, V. Krestia, R. Smiljania, M. Bekovia, V. uretia, S. Rakitia, M. Komnenia, M. Kapora, G. oga, R. Noga, N. Kilibarde i, naravno, S. Miloevia, M. Bulatovia, R. Karadia, N. Koljevia, B. Plavi, M. Krajinika, V. eelja, M. Jovia, G. Hadia, M. Babia, M. Martia i mnogih drugih aktuelnih politiara i podravalaca ovog velikosrpskog projekta, ukljuujui i one vojne starjeine koji su bili lino, direktno ili indirektno, angaovani u njegovoj realizaciji. Kad god sluam ultra-patriote kako se busaju u grudi, meni do e da kaem

(makar dobio po glavi) da su velikosrbi napravili Srbiju ovako malom.

(Novinar Predrag Milojevi)

Nee nas spasiti ni savez sa savremenim pravoslavljem. Dananje pravoslavlje sve vie klizi u politiku stranku i klerikalizam.
(General dr Gojko Nikoli)

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA NA POLITI KOJ SCENI*)

*) O ulozi svih konfesija u besmislenom ratu, vidi poglavlje V Vjerska buenja ili vjerski ratovi Srpska pravoslavna crkva (SPC) je stupila na politiku scenu veoma angaovano, istiuci da su Srbi kanjeni zbog nesloge, zato to su napustili pravoslavlje, zaboravili svoju prolost, kulturu i pismo, pa ne umeju prepoznati neprijatelja - zmiju kojoj treba nogom stati na glavu. U poetku (1988-1991), u crkvenoj tampi objavljuju se tekstovi pravoslavnih visokodostojanstvenika i liberalne nacionalne inteligencije (Bekovi, Komneni, uri, Drakovi, Enriko, Popovi, Simonovi, Rakiti itd.) o najugroenijem i patolokom mrnjom okruenom srpskom narodu, o obespravljenosti, eksploataciji, teroru, asimilaciji i o vekovima dugom genocidu nad srpskim narodom, pa se zato ima smatrati nunim otkrivanje stratita i grobova novomuenika i novosvetitelja (Uskrnja poruka patrijarha Pavla 1991). Tokom 1991-1994. patrijarijski dvor postaje centrom okupljanja prvaka srpskih nacionalnih stranaka iz Srbije i onih preko Drine. SPC (posebno jedan deo teologa kao Mija, Medi, Terzi i drugi), odnosno neki njeni dostojanstvenici (Jovi, Kaavenda, Radovi itd), prihvataju rat kao kaznu boju za ovozemaljske grehe i smatraju da je pir smrti sasvim opravdan ako se pretvara u odbrambeni rat (Pravoslavlje, br. 613, od 15. marta 1992). Politika revitalizacija SPC, prvenstveno na problemima konanog reenja nacionalnog pitanja ujedinjenjem celog srpskog naroda na svim prostorima na kojima ivi, imala je znaajnu ulogu u homogenizaciji militantnog hegemonizma. SPC je podupirala srpske aspiracije u Hrvatskoj i BiH i bila je znaajan politiki subjekat, koji se odredio ne samo u odnosu na politiku u Srbiji, nego i na cjelom jugoslovenskom prostoru.

166

Uloga rukovodstva SPC u ratu u Hrvatskoj i BiH i na podruju bive Jugoslavije je, na alost, sve prije nego pozitivna. Od 1987. ona snano podrava politiku opciju koja ima svoje korjene i u Memorandumu SANU iz 1986, tj. SPC se zauzima za politiku koja bi dovela do ostvarivanja cilja o udruivanju svih Srba u jednoj dravi, prodirui preko Drine (u skladu sa Garaaninovim Naertanijem iz 1844). Svoju pravu prirodu SPC pokazuje otvorenom podrkom rukovodstvu bosanskih Srba, posebno onda kada je Slobodan Miloevi, radi odbijanja mirovnog sporazuma avgusta 1994. zatvorio granicu na Drini, optuujui predsjednika Srbije da raspiruje neprijateljstvo meu Srbima. U tadanjoj poruci SPC je zapisano vie otrih napada na meunarodnu javnost, protiv mirovnog plana. SPC nije nikad osudila Karadievu genocidnu politiku, niti angaovanje paravojnih snaga iz Srbije i Crne Gore u zlo inima u BiH. Zato na rukovodstvu SPC stoji, teka istorijska krivica, koje se nee moi otresti iako e jo dugo propovjedati da Srbi brane Evropu od prodora islamskog fundamentalizma. SPC je odigrala veliku ulogu u homogenizaciji Srba. To isto su uinile i druge crkve katolika i islamska. Dolo je do tijesnog spoja crkava i nacionalnih drava. SPC, govori o nekoj nebeskoj Srbiji (iznad zemaljske), koja mora biti uzor savremenoj Srbiji: naglaavaju se tradicionalizam, mitologizacija, revitalizacija mita Svetog Save, razvijaju se prie o tome da je boljevizmom najvie stradalo i trpilo pravoslavlje i da padom komunizma treba da nastupi procvat pravoslavlja. Nije teko zaklju iti da je rije o ofanzivnoj religioznoj instituciji, koja je u znaajnoj mjeri suodgovorna za rat, posebno u Bosni. ta znae rijei patrijarha Pavla na Palama Doli smo u misiju ko Sv. Sava da mirimo brau. to nije kazao prestanite tui Sarajevo. Ili, ta znai njegova poruka prije Oluje kad je doao u Krajinu kada je rekao: Doli smo da ohrabrimo borce. Kumanovo je osvetilo Kosovo. Ovo nije poziv za mir nego hukanje na rat. Srpske nacionalistike stranke su se zaklele patrijarhu na slogu i odbranu srpstva a to vraa est stoljea unazad pred Samodreu crkvu, gdje se knez Lazar priestio i zakleo uoi Kosovskog boja. Ovo posljednje nije zaklinjanje pred boj sa Turcima, ve i pred boj sa hrianskom braom. SPC u Hrvatskoj se vrlo neodgovorno ponaala prema vlastitom narodu, tj. prema srpskom pitanju. Najprije je govorila o proganjanju Srba, uvela veliki dio ljudi u velikosrpsko kolo, pa u rat, a onda ga ostavila na cjedilu i tako pomogla da srpskog naroda u nekim djelovima Hrvatske praktino vie nema. Prvi su pobjegli Jovan i Lukijan i veina glavara SPC. Jovan je ak u ovom ratu postao i episkop Srba u Italiji i stolovao u Trstu umjesto u Zagrebu ili Ljubljani. Umjesto da se zaloi za Karingtonov plan i Plan Z-4, SPC je savjetovala naputanje vlastitih kua. Naune, prosvjetne i kulturne institucije i asocijacije (Srpska akademija nauka i umetnosti SANU, Srpski nacionalni savet - SNS, Srpski sabor - SS, Udruenje knjievnika Srbije UKS, PEN klub Srbije, itd), pred strahom da e biti potroeno istorijsko vreme ocjenjuju SFRJ kao dravu u kojoj je prisutna dugorona diskriminirajua politika prema Srbiji, pa bez rezerve pruaju (1988-1991) punu podrku novoj vlasti u Srbiji i golorukom srpskom narodu Krajine, Bosne i Hercegovine, uz gromoglasno tamburanje o treem, oslobodilakom domaem ratu za zaokruenje jedinstvene nacionalne drave.

167

Nesigurna u svoju politiku snagu i u uticaj obznanjenog programa, duhovna elita identifikuje svoju politiku usmjerenost sa programom nove vlasti u Srbiji, prije svega, sa osudom pogubnog jugoslovenstva, federalne dravne zajednice (antisrpske koalicije) i sa razaranjem privrednih reformi Ante Markovia. Tako su nedvosmisleno izjednaeni hegemonistiko-unitaristiki program Slobodana Miloevia sa projektom srpske graanske budunosti demokratske opozicije na eksplicitnom trojstvu narod-voa-elita.

OTVORENO PISMO SLOBODANU MILOEVI U*) *) Osmica, str. 8. Politika iz pozadine. ak da sam Va magarac, vrijeme je da se distanciram, jer nas vodite u provaliju vojne diktature. Zbog ega su Vas se odrekli olevi, Bulatovi, Budimirovi i mnogi drugi iz prvog ealona antibirokratskog pokreta. Traio sam vojniki red i disciplinu, dok je mjerilo rada elnih ljudi SDS i Milana Babia samo verc."(Simo Dubaji)
Potovani gospodine Predsjednie! Niko ne moe da ospori Vae zasluge na obaranju Pere Konja i njegove mafije. Politiki zenit dostigli ste na Gazimestanu 28. juna 1989, ali niste znali koliko je to visoko, pa niste mogli da sauvate novo. Ljetovanje u Kuparima u drutvu Veljka Kadijevia bilo je pogubno za nae realne poglede na budunost Jugoslavije. Privredna integracija srpske drave uz pomo vrhovne komande i oruanih snaga JNA uinila Vam se stabilnom i zavrenom. Po sugestijama okorjelog dogmatiara i preprodavatelja istorije KPJ, pristali ste da ostanete u savezu sa korumpiranim ostatkom militantnog partizanskog titoizma u Srbiji, na ijem elu se naao Petar Graanin u ulozi ministra unutranjih poslova Markovieve vlade, a u zakulisnoj igri Mihailo vabi, Duan Peki, Stevan Mirkovi i Vaa ena Mirjana Markovi, nezasito zinuli na dodatne zasluge i slavu. Opaajui greke koje inite, obratio sam Vam se sa tri pisma iskreno zabrinut za Va renome, uvjeren da ste ba takav ovjek u kojemu su neprijatelji srpskog naroda prepoznali novog VODA i da ete uvaiti neko od mojih nekomunistikih miljenja. Izgleda da ste Vi takve stavove i nadanja odanih ljudi izvan jednoumlja smatrali manje vanim ili neprijateljskim. Danas, poslije dvije i po godine (znai od 1988. - I. R.) bezrezervnog opredjeljenja za Vas kao oca porodice velikog srpskog naroda, sa aljenjem moram da priznam da niste opravdali povjerenje najbliih saboraca iz vremena antibirokratskog pokreta kojeg ste hrabro poveli. ak da sam Va magarac, vrijeme je da se distanciram, jer dobro poznajem put kojim nas vodite TRAEI I ZAHTIJEVAJUI da Vas posluniki slijedimo u provaliju VOJNE DIKTATURE, koja implicira upotrebu tenkova i na ulicama najdraeg BEOGRADA, a ja sam u ratu bio tenkovski komandant i savladao taj strani zanat. Nastojanja da naem opravdanje za promaaje koje ste nizali od onog dana kada ste prihvatili kompromituju i poloaj efa SPS, otkrila su mi da se ponaam kao profesionalni vojnik i VAZAL. Na Vidovdan prolog ljeta u Pritini molio sam ivorada Igia da Vam predloi ime

168 i program novoj partiji po uzoru na zapadnoevropske socijalne demokratije, jer ste ve bili izjavili da Srbiji elite ekonomski prosperitet vedske. Kao nacionalista i pristaa parlamentarne monarhije, pretpostavljao sam, da tako implicitno dozvoljavate mogunost povratka kralja u legalnoj proceduri referenduma, kao to se to dogodilo u paniji i da ete se odrei Tita, a sa nacionalne zastave i iznad srpskog grba skinuti Lenjinov simbol, crvenu petokraku zvjezdu. Za te dobronamjerne ispovijesti Vi niste imali sluha. Od tada kao vjeran konj oekivao sam zob, naoruanje, za odbranu Krajine i sa savjetima Narodnog otpora protiv nasilja nad Srbima, kopitama spreavao SDS da izae na izbore protiv Vas. Uskoro, nakon Vae izborne pobjede, krajem decembra, pozvao me Jovica Stanii da mi saopti preporuku, ne znam iju i u ime koga, da izaem iz igre. Ne poznavajui stil nove vlasti, mislio sam da se radi o nekoj intrigi iz Knina, pa sam odbio savjet sa odlunim obrazloenjem da sam u tu igru ve mnogo toga uloio a dosta izgubio. Na osnovu izjave pukovnika Filipovia da Hrvatska nije preuzela i platila narueno naoruanje, pa e on da ih tui sudu, zahtjevao sam da se naem tritu proda tih 30.000 automatskih i poluautomatskih puaka. Odbili su nas svi, ukljuujui i Zelenovia i Vas, a da ne kaem koliko me ignorisao kundri. Kao utopljenik za slamku, uhvatio sam se za sastanak zakazan kod Cvijana 18. marta, gdje je trebalo da se naemo Karadi, Veselinovi, Vojvodi i ja. Kako i zato je zaboravljeno da me se obavijesti da sastanak nee biti, ne znam. Ali sam u meuvremenu saznao da su u igru uli profesionalni verceri, a ja iskorien koliko je trebalo. Taj argon policije i podzemlja nikad nisam podnosio bez uvrede, pa to neu uiniti ni danas. Osjeam se SLOBODAN kao prije mitinga 28. februara 1989. godine, kojega Vi niste umjeli da cijenite. Moje mjesto u Savjetu ostavljam nakon punih est mjeseci bezuspjenog nastojanja da se profesionalno organizuje odbrana Krajine osloncem na sopstvene snage, uz saradnju srpskih policajaca, koji otkazuju poslunost Hrvatskoj, sa orujem otetim iz milicijskih stanica. Traio sam vojniki red i disciplinu, a sa materijalnim rezervama koje su stizale iz Srbije kao pomo, knjigovodstveno rukovanje. Nita nije potovano. Samo verc je bio mjerilo rada i zalaganja elnih ljudi SDS i Milana Babia, odbrana svedena na lepranje jugoslovenskih zastava i nadu da e Armija braniti srpski narod kad preda oruje, to ste preporuivali Vi i Jovi. Meni je preostalo da se obratim opoziciji i stavim joj na raspolaganje ono to sam postigao i to jo mogu da uinim u Krajini u interesu srpskog naroda, a u granicama mojih vojnih znanja i mogunosti. Konano mi je postalo sasvim razumljivo zbog ega su se odrekli Vas, svog i mog Voda, moji i Vai nekadanji prijatelji: Miroslav olevi, Kosta Bulatovi, Boko Budimirovi, Ilija ivkovi, Mio Skuli, Milica Raji i mnogi drugi iz prvog ealona polibirokratskog pokreta u Srbiji, kojega ste Vi neosporno vodili uspjeno do proslave 600-godinjice boja na Kosovu, a neuspjeno i sa sve veim zakanjenjem od tada do ovog trenutka. Po skupoj cijeni uvanja i hranjenja komunistikog predsjednitva Jugoslavije i Savezne vlade i Armije.

169 Sa Vaom infantilnom nadom da e vojska moi da se upotrebi za ouvanje Vae fiksne ideje o federaciji, koju su Vam sugerisali Dobrica osi i SANU, po sovjetskom ablonu. Kau da je osi imao utjecaja na Vae politike koncepte. To vjerujem, jer sve pogrene poteze Vi vuete sve bre, taman tako kako bi Vas opozicija saekala u zasjedi, dok Dobrica u inostranstvu ne pripremi novi otrovni koktel za odbranu Jugoslavije. Ne shvatajui da je jedina mogunost razgovora o bilo kakvom zajednitvu sukobljenih nacionalnih interesa konfederativni koncept kojega predlaem od 1967, a koji su prihvatili svi osim Vas i Bulatovia. Uzorci progresa na principima strogog potovanja tradicije za mene su bili i ostali engleska konzervativna politika, u smislu elegantnog obilaenja socijalnih potresa, te Japan, vedska, Belgija i u posljednjoj etapi panija, kao parlamentarne monarhije. O tome jasno govori program SRP, koju sam osnovao prije 14 mjeseci i rasturio kada je predsjednik Kulain predloio da uemo u koaliciju sa opozicijom, protiv Vas, Slobodana Miloevia. Danas mi je jasno da je Kulain imao pravo, a da sam ja pogreio. Sada znam da sam Vas ja zamiljao onakvim kakvog elim da slijedim. Na alost, to se pokazalo iluzorno. A ja sam se lino, hodajui za Vama sa iracionalnim povjerenjem, naao na mjestu sa koga sam pobjegao u slobodu prije 41 godinu. Daleko, daleko od Graanina, Kadijevia, Pekia, vabia i njemu slinih Titovih lakeja. Pokazalo se da nije bilo dovoljno to ja elim da Vi budete ono za ta Vas Bog nije stvorio. Ve sam vie puta govorio o velikim promaajima i fatalnom snobizmu kada se radi o SANU i njenim devijacijama od 1945. do danas. Ta institucija morala je obavezno da izvri radikalnu revalorizaciju akademskih titula i reverifikaciju akademskih radova svojih lanova. Treba imati na umu da je intelektualni sloj pravih intelektualaca Srba vrlo tanak i deficitaran. Za 50 godina komunizma kolovan je debeo i suficitaran sloj poluintelektualaca, posredovanjem kolskog sistema, narodnih univerziteta, upravnih i politikih kola sumnjivog kvaliteta. Sa odgovarajuim katedrama ONO i DSZ, prisutnih skoro u svakoj vioj koli, akademiji i fakultetu. U tom pogledu naroito je invalidna armija i policija. Hipertrofiran je generalitet Armije niskog obrazovanja opte vrijednosti, a superhipertrofiran broj i kompromitovan pojam profesora i doktora nauka, naroito onih sa crvenim partijskim knjiicama, sa kojima se hvali vlada Vaih izabranika. Zbog toga, Vi imate transparentnu Vladu i Partiju, ali bez kvaliteta. Vae posljednje obraanje Srbiji povodom Jovieve ostavke, nedvosmisleno govori o Vama kao ovjeku velikih ambicija, nesrazmjernih Vaem dravnikom obrazovanju i sposobnostima. Pored svega toga, Vi ste ipak simpatian sluaj posljednjeg komunistikog autarha. Drago mi je to sam bio oprezniji poslije Vaeg stereotipnog govora, odranog na posljednjem kongresu Vaih komunista i to sam Vam napisao ono pismo 9. decembra 1989. Blagodarei Vaoj sporosti, kao posljedici imitiranja Gorbaova, usporen je ritam pljake u procesu privatizacije takozvane drutvene imovine, kao i modernizacija Armije. Na optu radost bogatijeg sloja komunistike aristokracije. Sve to sam u ivotu uinio i napravio, posljedica je mog optimistikog entuzijazma, sree i vjere u Boga. Koliko uvreda ovjek takve kondicije moe da izdri za etrdeset i kusur godina, to sam Gospod zna.

170 Provokatorski sabori komunistikih vampira na Uu prevrili su mjeru poniavanja, pljuvanjem u lice Srbiji, njenom Parlamentu, Vladi i itavom svijetu nakon neopravdanog sudara Vae policije i jurinika Vuka Drakovia, sa tenkovskim epilogom tipa Tjen An Men, a u reiji Jovia i Kadijevia. S obzirom na socijalne potrebe koje slijede kao posljedica krivo voene politike SFRJ i ekonomskog sistema opustoene Srbije, ve ove godine mora pasti vlast socijalistike ljevice koju je ustoli ila i do sada drala samo Vaa lina slava i imid. Posljednji je as da se ponovo naete na elu srpske omladine i studenata, da naoruate srpski narod a i pruite mu ansu za uspenu odbranu pred agresijom ustatva i fundamentalizma, ili da se povuete iz politike u banku, odakle ste podobno krenuli u godine raspleta. 17. marta 1991. S potovanjem Simo Dubaji

Pismo je objavljeno marta 1991. u poslednjem broju Osmice (Novosti osam). Ratnog druga Simu Dubajia odavno znam. Bili smo 1941. i poetkom 1942. u istom bataljonu, stupivi u partizane iz kolskih klupa. Godine 1943. i 1944. bili smo u 19. diviziji. Poslije rata, bili smo u Tenkovskoj armiji. Inteligentan je, pismen, ali i, najblae reeno, kontroverzna linost za koju se nikada ne zna gde e osvanuti, jer preko noi moe da napusti ono to jo danas radi sa velikom voljom i strasno. Zbog toga je u vrijeme Informbiroa izvuen iz armije (bio je potpukovnik) da bi bio zatien upravo od svoje nepredvidive naravi. Petokraku je davno zamjenio drvenim krstom, koji je nosio oko vrata, napasajui i torei ovce sjevernom Dalmacijom i junom Likom, iako je, na bazi ratnih zasluga, od socijalizma dosta dobio, o emu ne govori. Pismo estite starine, kako su ga beogradski mediji zvali u vrijeme prvih dogaaja u Kninu, izvlaei na TV snimcima i navodima brkatog Simu u prvi plan, karakteristino je za obe strane i za pisca i za adresanta. Dubaji shvata da ne treba vie da bude magarac S. Miloevia tek poto mu je saopteno da izae iz igre. I na ovom primjeru uoljiv je metod prihvatanja i odbacivanja saradnika. Dobra je i takva kontroverzna linost dok moe da poslui, a, potom, obino uz pristojnu nagradu, upuuje se u zapeak. Dubaji ovom prilikom, ne tedei druge, nije progovorio o svojim djelima i nedjelima iz magareih godina, slubovanja Vodu antibirokratske revolucije. A bilo bi interesantno da kae da li je luk jeo ili samo mirisao u prvim zasjedama kojima su paljeni fitilji za eksploziju tragedije srpskog naroda u Hrvatskoj. Ljut je na, kako kae, profesionalne vercere, elei, vjerovatno, da istakne svoju principijelnost. Upueniji meutim, slute da je u pitanju gnjev amaterskog vercera koji je prodavao oruje dobijeno da ga besplatno podjeli. U pismu, za koje vjerujem da je iskrena ispovijest, velebitski vojvoda, nekadanji ljuti protivnik etnika popa ujia, mogao je jo mnogo toga da kae, kako je i kada u Dalmaciji i Lici dizao bunu kojoj se i uji divio, da kae s kim se sve povezivao, od koga je sve dobijao direktive i kako ih je izvravao. Dobro je, meutim, to je makar i djelomino progovorio da se odgovornost prvoodgovornih elnika ne bi svaljivala samo na kontroverzne linosti i zakanjele magaree godine manje ili vie znaajnih epizodista.

171

Kunem vas Svetim Vasilijem i Svetim Petrom, zaustavite izvedenu vojsku, ne uvodite je u strano krvoprolie, ne dajte da se lomi i razvaljujeDubrovnik, ne okupajte kamenje zaludnom krvlju, ne pustite grijeh toliki na ovo vrijeme.
(crnogorski knjievnik Vojislav Vulanovi Monitor, 25.X 1991.)

CRNA GORA NA HERCEGOVA KO DUBROVA KOM RATITU

Kako je konkretno izgledalo ratovanje Crne Gore podrobno je opisao jedan od mnogobrojnih nevoljnih uesnika ovih neslavnih ratovanja novinar Veseljko Koprivica u feljtonu Sve je bilo meta zapisi sa dubrovako hercegovakog ratita, koji je u beogradskom listu Danas izlazio gotovo dva mjeseca, poev od 13. marta 1998. godine. Zbog upeatljive autentinosti i neposredne dokumentarnosti, korisno je makar fragmentarno naznaiti akcente ovih zapisa jer uvjerljivo potvruju tezu o besmislenosti YU-ratovanja i opisuju kako Crna Gora nije bila u ratu u kome je uestvovala. Mobilisan da bi bio kurir u tabu bataljona crnogorske brigade Veljko Vlahovi, Koprivica, izmeu ostalog biljei: Rezervisti kreu u boj, uzvikuju i idemo na ustae, davno je trebalo da idemo u pomo srpskoj brai, dajte nam municiju Tako se brigada zaklinjala na vjernost srpstvu i S. Miloeviu. Na politikoj nastavi bilo je govora da e F. Tuman napasti Crnu Goru i da planira da se izmeu Bara i Ulcinja spoji sa vojskom Albanije. Bilo je nesrenika koji su u to vjerovali. Na emovskom polju Momir Bulatovi je izjavio: Ko nije spreman da ide na ratite, neka istupi est koraka napred, a general JNA je, pred pokret, odrao govor. Ni Bulatovi ni general nisu rekli gdje se ide. Crnogorska tampa bila je prilagoena dogaajima u Jugoslaviji iz ugla veliko - srpske politike, otcjepljenja Slovenaca i Hrvata, meunarodna urota, nepobjediva JNA itd. Iz feljtona se vidi da su septembra 1991. na poloajima prema Neretvi jedinice Uikog i Titogradskog korpusa, i da je Tu manova vojska sa dvije strane Neretve i da dejstva na tom ratitu objedinjava general Jevrem Coki lan taba Vrhovne komande, a jedinice JNA na ovom podruju nazivaju Crnogorska vojska. Psovka na dezertere: prije pokreta na ratite bilo je polaganja oruja i psovki na dezertere. Pominje se 52% rezervista iz Crne Gore koji nee da idu u rat. Od Titograda do Trebinja, gdje je brigada stigla u oktobru, stalno se govorilo o svjetskoj zavjeri protiv Jugoslavije i Srbije, o zvjerstvima koje ustae i balije prave nad nevinim Srbima u Hrvatskoj i Bosni, o naem Slobi kojem cio svjet nita ne moe, o pravoslavlju i brai Rusima koji nas nikad nee ostaviti itd. Na politikim asovima isto kao i na TV i novinama.

172 U Trebinje, uz pjesmu i pucnjavu, ilo se kamionima i autobusima. Ceste iz Crne Gore ka Dubrovniku i Trebinju zakrene su vojskom i topovima. Stiglo se u Trebinje, pa onda prema tromei Crne Gore, BiH i Hrvatske, ruenje i pljaka u Jablanovom dolu i Dubravci iako niko ne prua otpor. Brigada Veljko Vlahovi zavrila je operaciju ienja u Hercegovini negdje u Ljutoj Dubravci. Kod sela Ravno stigli su Nikiku brigadu, koja je tu ratovala. Preko Konavlja ka Dubrovniku ila je brigada Sava Kovaevi, koja je kod Slanog ( epikua) imala desetinu mrtvih i preko 100 ranjenih (upala je u zasjedu) zbog ega se okrivljivalo srpskog generala Torbicu, koji ih je gurnuo u smrt rekavi da je pred njima sve slobodno. Da li smo u ratu? Pitaju borci poslije vijesti Radio Titograda da je odrana sjednica Predsjednitva i Vlade Crne Gore koja zakljuuje da Crna Gora nije u ratu jer crnogorske jedinice ratuju u sastavu JNA, koja je u nadlenosti Federacije. Kakva ocjena? Crnogorski premijer Milo ukanovi je izjavio: da emo dobiti nametnuti rat, samo ovog puta emo ih pobjediti i zavriti zajedniki ivot sa njima nadam se za sva vremena. Otkuda toliko mrnje u ovom mladom ovjeku, koji nametnuti rat ratuje tuim ivotima pita se jedan broj rezervista ove brigade. Kako je Momir Bulatovi objasnio napad na Konavlje, operaciju na Dubrovnik i prema Neretvi? Ovako: Mjesecima su gomilane hrvatske trupe na naoj granici Ni jedan od naih zahtjeva da se povuku nije urodio plodom U borbama oko Dubrovnika poginuo je komandant VPS Boka Krsto urovi, u helikopteru, izgleda pogoen snajperom iz crnogorske brigade (Pobjeda 2. X). urovi je preko Radio Titograda ovako objanjavao cilj borbi prema Dubrovniku: Na kopnu, ima da obezbjede razmetanje paravojnih formacija na prostoru Vitaljine, da obezbjede da sa kopna ne moe biti ugroen Bokokotorski bazen i Prevlaka. Na moru ima da blokiraju Dubrovnik i pomorske komunikacije U Konavljama (kod ilipa) Nikiani su zapalili kuu Tereze Kesovije koja je pjevala svojim dragim Crnogorcima na posljednjem koncertu u Titogradu. Sela Mihani i, Popovii i Drvenik su zapaljeni od jedinica iz Budve, Bara i Nikia. U Monitoru Tereza Kesovija kasnije pored ostalog pie: Meni nije stalo do moje kue podno ilipa, koju su kompletno unitili. Uniten je cio moj kraj i moj trud Ja sam bezbroj koncerata dala besplatno, a prije etiri i po mjeseca poklonila sam Titogradu honorar za tamonje kazalite, a oni sada pale i rue, razaraju i unitavaju A u Veernjem listu Kesovija izjavljuje: Ne znam da li da mrzim, plaem, to inim? Neu kazati da su to ivotinje, jer ne elim uvrijediti ta plemenita bia. Ma, to su sotone, gnjide! Gdje su dobri ljudi, a meu njima mora biti takvih, zato ute i putaju da se to sve dogaa? Radio Titograd svakodnevno izvjetava o mudahedinima, Kurdima, iptarima, Crncima koji u ustakim uniformama kao plaenici ratuju protiv nas. Mi jo nijednog nismo vidjeli pie autor feljtona.

173 Pobjeda, 2. oktobra pored ostalog pie: U Konavlju jue i sino poginulo je izmeu pet i sedam stotina pripadnika arene vojske Franje Tumana. Kupari su sravljeni sa zemljom. Sruen je TV-repetitor na Sru. Prevazieni su svi laovi ovog svjeta - tvrdi autor feljtona. Razorena je farma i kua Borisa Vukobrata. Sa farme je odvezeno 476 krava u Spu i Niki navodno privremeno da preive rat, javlja Radio Titograd, a detalje je ispriao oficir JNA. Poluglasno grupa rezervista psuje generala Strugara, Torbicu, Eremiju i Kadijevia. ta je ministar odbrane Crne Gore pukovnik Boidar Babi, na zasjedanju crnogorskog politikog vrha, rekao: Stalnim provokacijama i sve otvorenijim ispoljavanjem teritorijalnih pretenzija ustake vlasti, bezbjednost Crne Gore bila je ugroena. OS Jugoslavije Crna Gora daje punu podrku. JNA je i crnogorska i jugoslovenska po svom biu i namjeni Treba konano na silu odgovoriti jo veom silom i primorati ustake vrhovnike, poglavnike i stoernike da u svoju suverenost za kojom ude mogu otii, ali malo drugaijim nainom nego to su zamislili! Ministar je istom prilikom pripretio obveznicima koji se nisu odazvali. Bilo je i drugih miljenja protiv ratne opcije. Tako su poslanici liberalnog saveza i SDP izjavili: Dolazak Crnogoraca na dubrovako i hercegovako ratite je najvea sramota za Crnu Goru ta se pjevalo u nekim crnogorskim jedinicama? To su bili najee hitovi Od Topole pa do Ravne Gore, svud su strae enerala Drae, uriiu mlad majore, Ko to kae, ko to lae Srbija je mala, Slobodane samo reci, leeemo kao meci, Ne traimo nita novo, samo carstvo Duanovo, Od Ulcinja pa do Trsta, krstie se sa tri prsta. Kakav repertoar? Slian je bio i oko Knina, na Drini i u Beogradu. Kako je Momir Bulatovi na oktobarskoj vanrednoj sjednici Skuptine Crne Gore branio JNA? Tvrdnja da JNA rui pred sobom ukljuujui bolnice, kole i crkve potpuno je netana. Ako u svojoj odbrani armija srui objekat sa kojeg se puca, ne moe joj se tada prigovoriti niti sa vojnog, niti sa humanitarnog stanovita. Ko je sve posjetio ratite? Dr Novak Kilibarda, Amfilohije Radovi SPC, Momir Bulatovi predsjednik Crne Gore, Milo ukanovi predsjednik Vlade Crne Gore, etniki vojvoda Vojislav eelj, eljko Ranatovi Arkan i generali Jevrem Coki (koji je ranjen), Pavle Strugar, Milan Torbica (ije jedinice su potpuno razruile selo Ravno) i Eremija (koji je primio, poslije unitenja, klju od epikua). ta je izjavio ministar inostranih poslova Srbije?

174 Na pitanje njemakog pigla ta Srbi trae u Zadru, ibeniku i Dubrovniku, Jovanovi je odgovorio: Ne trae nita, tamonje borbe su stvar Armije! Ova izjava efa diplomacije Srbije sa crnogorske strane je prokomentarisana: Kad li e Crnogorci shvatiti da je ovo rat za nita i ta uopte trae na ovom ratitu? Da li je to ve poelo pranje ruku u bratskoj Srbiji od jedne unapred izgubljene bitke u koju je gurnuta Crna Gora? U otvorenom pismu Branku Kostiu, Momiru Bulatoviu i Milu ukanoviu prof. dr Milutin Aneli pie iz Zagreba (23. X 1991), pored ostalog: Vojna vrhuka nala je neprijatelja u hrvatskom narodu, sutra e ga nai u vaem i mom narodu. Gospodo, vi ste suodgovorni za sve to, htjeli to priznati ili ne. I vi jaete konje Apokalipse. Ne ratujete vi, pred zidinama Dubrovnika, za va i moj narod Vaa smotra osvajaka pred vratima Dubrovnika iskazala je najapsurdniji sudar barbarstva sa civilizacijom u ovom prljavom ratu Od kako ste kao heroji antibirokratske revolucije dovedeni na vlast, crnogorskom narodu nudite samo oruje, mrnju i rat Zato ne shvaate da ste vi samo alibi u ovom prljavom ratu, da ste lutke na koncu ije krajeve netko drugi vue? Iz taba Titogradskog korpusa izala je tvrdnja da ukupan broj rezervista iz Crne Gore upuen van granica Hercegovine ne prelazi 12.000 i da preko 3.000 vojnika iz Srbije uestvuje na hercegovakom ratitu. Na ovo je Momir Bulatovi rekao Da je kojim sluajem u Srbiji isti procenat mobilizacije kao u Crnoj Gori, Srbija bi imala 500.000 mobilisanih rezervista. Iz feljtona se vidi da je Nikika brigada od poetka u Istonoj Hercegovini i da je ruila selo Ravno. Jedna brigada jaine 1.051 rezervista iz Crne Gore u Baniji kod Dvora na Uni. Zbog toga to JNA nije imala na raspolaganju drugih jedinica. Liberalni savez Crne Gore (Monitor, 8. XI 1991) u otvorenom pismu Veljku Kadijeviu pie: Otkuda vam, gospodine generale, pravo da manipuliete tradicionalnim patriotskim osjeanjem crnogorskog ovjeka, vodite cjelokupnu crnogorsku mladost u dananji ratni i moralni pakao u Hrvatskoj? Zar ne vidite da su Vas svi ostali napustili, prezrevi besmisao ratnih operacija i ciljeva? Ne zaboravite da je broj rezervista koje ste pokupili iz Crne Gore ravan broju angaovanih vojnih obveznika iz dvije stanovnitvom znatno brojnije republike. Crnogorski rezervisti ratuju i oko Dubrovnika i u Kninu, i u Dvoru na Uni i Vukovaru. Otkud ih sada angaujete i u Divuljama kod Splita? Do sada su crnogorske majke u ovom prljavom ratu doekale vie od 160 sanduka sa svojim mrtvim sinovima. Neemo govoriti o onima ija imena, iz taktikih i propagandnih razloga, vai tabovi ne objavljuju. Crnogorska demokratska javnost dobro zna da je, navodna, direktna opasnost za Crnu Goru izmiljena kako bi se ona uvukla u rat i svjetsku sramotu u dubrovakoj agresiji.

175

Glavnu odgovornost za teku sudbinu koju su doiveli biva Jugoslavija i njeni narodi, meu kojima i jednu od najteih sudbina i srpski narod, snose one politike snage koje su tada vladale Srbijom.(Milo Mini) VUKOVAR I DUBROVNIK POBJEDE KOJE PREDSTAVLJAJU PORAZ
Za Srbe je Vukovar bio osloboenje, a za Hrvate okupacija. Od grada nije ostalo nita osim imena koje asocira na osnivaki kongres KPJ 1919. i na Batu, proizvoaa najjeftinije obue. Za Crnogorce su Konavlje i blokada Dubrovnika najvea sramota nacionalna i civilizacijska. Na Stradunu je pobrojano 49 artiljerijskih rupa. Dubrovnik u svojoj prolosti gotovo da nije bombardovan. Vukovarska operacija je faktiki zapoela borbama u Borovom selu (11. maja 1991) angaovanjem paravojnih odreda Duan Silni, Valjevo i Avalskog etnikog korpusa. Nastavljena je septembra upotrebom operativne grupe Jug od ida i grupe Sever od Erduta. Snagama komanduje komandant 1. AO general ivota Pani. Neposredne borbe za Vukovar su poele 6. oktobra 1991, a 18 novembra je Vukovar zauzet poto je temeljito razruen. Grupaciju na lijevom krilu prema Dubrovniku i Neretvi ine titogradski, uiki i bileki korpus sa TO i paravojnim snagama iz Crne Gore i Istone Hercegovine. Snagama komanduju generali Jevrem Coki i Pavle Strugar. Vukovar je najupeatljivija slika ruilakog dejstva, besciljnosti ovog rata i pobjede koja je poraz. Vukovar su, poslije tromjesene opsade i ruenja oslobodile gardijske jedinice beogradske oblasti sa paravojnim odredima i samo je varka da je to, po Kadijeviu, najvea pobjeda nad ustaama i poraz glavnine hrvatske vojske. Taj nepostojei grad proglaen je buduom prestonicom tog djela Podunavlja, s jedne strane, a sa druge strane hrvatskim Staljingradom. Potpredsjednik skuptine Srbije Bora Petrovi, prvi je njegovim oslobodiocima, stojei kraj jednog tenka gardijske brigade, estitao pobjedu i novembra 1991. rekao da se Srbija sa ovog mesta vie nikad nee pomai. Tih dana 1991. godine, ispod oraha na Bulevaru oktobarske revolucije, posmatram odlazak tenkova na Vukovar. Kasnije se isti ali razreeni tenkovi vraaju, istim putem koji je promjenio ime u Bulevar mira, okieni tablama osvojenih vukovarskih ulica. Slino su se kitili tenkovi i topovi (ranije vlasnitvo JNA) Franje Tu mana i Radovana Karadia, kada su oslobaali gradove i opine u Hrvatskoj i Bosni. Poslije viemjesenih borbi oko Neretve, deblokadom Dubrovnika, povratka Konavlja sa ilipima i izlaskom na crnogorsko-hrvatsku granicu, zavrena je tzv. operacija Janka Bobetka Tigar. Vraen je taj dio Hrvatske, kojeg su poetkom rata posjeivali naelnik taba Vrhovne komande, predsjednik Crne Gore, mnogi generali i vojvoda eelj. Tom operacijom hrvatska strana je preuzela strategijsku inicijativu, to je bilo gotovo presudno za daljnje operacije hrvatske vojske, bez obzira to je posljednja faza ove ofanzive zavrena pregovorima na fregati Avenger izmeu generala Pavla Strugara i Janka Bobetka, poslije ega su se Crnogorci povukli kroz porueno Konavlje, uz zatitu i kontrolu UNPROFOR-a.

176 I za vojnu strategiju i operatiku, kao i za sve druge strategije i djelatnosti, vai osnovno pravilo: da bi se ostvario uspjeh, moraju se postavljati samo ostvarljivi ciljevi i zadaci. Ako se planira nemogue, ako se pogreno procjene sopstvene snage a zadaci postave iznad realnih moi sebi se unapred izrie presuda, a izvijestan je samo neuspjeh. A ako se tako ponaaju vojni stratezi neminovno se gubi rat. Istorija je to potvrdila bezbroj puta, ali to nae jastrebove niemu nije nauilo. Shodno tome, slomljene su obe osnovne i najjae krilne grupacije, desno - slavonsko-vukovarska i lijevo - dubrovako-hercegovaka

Nijednu od borbi nije dobio (S. Miloevi) ali je zato svaki put izazivao nove i nove, koje su ve kao takve izgubljene. Tome je dosta doprinelo i njegovo nikakvo poznavanje srpske istorije, koju je uio i od Dobrice osia.
(Dr Slobodan Ini)

Srbija je izolovana, da izolovanija ne moe biti.

(Istoriar Ivan uri)

Toliko izolovani su danas samo jo Irak i Libija.

(Mirko Tepavac)

PUT U BESPUE
Pravo na generalnu ocjenu i zakljuak o tome zato je Srbija ula u rat i ta je njime postigla, treba dati takvim linostima koje su bile aktivni uesnici prethodnih zbivanja i koji poznaju glavne aktere, njihove motive, kvalitete i mentalitete. Ivan Stamboli je takva, autentina i kvalifikovana linost. U svojoj knjizi Put u bespue, on istie: Majstori politikih intriga oko Miloevia su prije svega Ljubi i, krebi, Trifunovi, Vidi i Bakoevi. Oni koji su u Srbiji rat izazivali i vodili nee vam jasno priznati poraz: to vie, demagoki ga prikazuju kao pobedu. Kada je cela stvar s ideolokom odbranom Jugoslavije bila potpuno ogoljena, najvei je deo armije, evoluirajui od komunizma i unitarizma, zavrio u pravoslavlju i velikosrpskom nacionalizmu. Od poraza peru ruke i oni delovi inteligencije koji su bili elitniji dio ratnog taba. Duboko verujem u dolazak druge Srbije. Rat za teritorije, a Srbija je vraena u svoje teritorijalne granice. Nikad, i ni u jednom ratu u istoriji, nisu sve strane bile, a ni mogle biti podjednako krive. U ovom ratu mnogo je krivih i tek e povijest ustanoviti koliki je iji udio u krivnji, a poetnu krivnju Ivan Stamboli pripisao je imperijalistikoj politici srpskog reima i njegovoj ideji velike Srbije. Memorandum SANU nazvao je ovinistikim proglasom i ratnim manifestom srpske intelektualne elite. Stamboli tvrdi da SANU nije pronaao S. Miloevia, nego je on pronaao njih. Probleme Kosova su eksploatirali samo zato da bi kosovizirali srpsko

177 pitanje preko Drine. Jugoslavenski vrh je imao dovoljno snage da se isprei Miloeviu, ali ga nije zaustavljao ni politiki ni vojni vrh. Po Stamboliu, general Nikola Ljubii je doveden iz armije u Srbiju, ali nasuprot oekivanjima bavio se zatrovavanjem unutranjih odnosa, posebno na relaciji republike pokrajine. On je podrkom Miloeviu i antibirokratskoj revoluciji uinio sve da Srbija ue u rat protiv ostalih naroda bive Jugoslavije, i da JNA zavri kao udarna pesnica velikosrpskog nacionalizma. Srbija i Crna Gora sa S. Miloeviem i M. Bulatoviem na elu ule su u rat isturajui druge dio lokalnih Srba u Hrvatskoj i Bosni, sa SDS, JNA, dobrovoljce iz Srbije i Crne Gore. A 1993. godine, kada su se uvjerili da strategijski gube, poinju da se izvlae iz rata, opet preko drugih, ovog puta prvenstveno preko stranaca. I to u asu kada se raunica da e Srbija pobjediti i postati velikom silom na Balkanu pokazala pogrenom. Srbi u Hrvatskoj su preputeni sami sebi i na bestijalan nain ostavljeni od Srbije i Crne Gore, SRJ, od Pala, kninskog rukovodstva, inostranog faktora, a o Tumanu da se i ne govori. Srbi su, inae, u vojnom, politikom, moralnom i svakom drugom pogledu strana koja je najvie poraena. Zato je izgubljen rat? Zato je voen suludi rat? Izgubljeni su i rat i ratovi, jer nije trebalo ni da budu voeni. Za S. Miloevia danas neki besmisleno govore da je komunista, da slijedi Tita itd. Meutim, on to nije, te protivrenosti nisu im smetale kada ih je na Gazimestanu sakupio, kada je najavio rat, ve je banda crvena ula u propagandnu modu od trenutka kada je postalo jasno da je rat beznadeno izgubljen. I kao to Miloevieva operacionalizacija memorandumskih opredeljenja nema nikakve veze sa Titom i temeljima na kojima se zasnivala SFRJ, ni partizanski period i njegovi istinski pripadnici nemaju ama ba nita zajednikog sa onim to se dogaalo posljednjih desetak, a naroito posljednjih osam godina. Zato bi oni, kojim je uzvik bando crvena postao svakodnevna parola, koja se koristi za najraznovrsnije povode, trebalo da razlue kome se zapravo obraaju. Da li time izraavaju razoarenje u jednog i vie lanih komunista koji su izdali tekovine antifaistike narodnooslobodilake borbe, ako su ih ikada sutinski i prihvatili, ili pak tim povikom izraavaju i dalje podrku jednoj propaloj, ekstremno nacionalistikoj politici koja vodi jedino u faizam. Mada, i u jednom i u drugom sluaju, vie govore o sebi nego o drugima, time nipodatavaju ogromne rtve narodnooslobodilakog rata, vreaju sjene mrtvih rodoljuba, pozivaju na lin preivjelih uesnika slavne epopeje i sljedbenika uvjek aktuelne ideje o ravnopravnosti naroda, bratstvu, graanskoj jednakosti i socijalnoj pravdi; moralno degradiraju sebe, a ne ono to se pred istorijom kao trajna vrjednost ne moe degradirati, niti poricati kao faktika injenica. Oni ne shvataju da na taj nain vreaju i slavne srpske ratnike sa Deligrada i egra, sa Cera, Kolubare i Kajmakalana, da preziru i one mislioce sa ovih prostora koji su izrasli u evropske i svjetske veliine Svetozara Markovia, Dimitrija Tucovia, Nikolu Teslu i druge. A kada dananja pozicija, koja se ulagivala etnicima i svrstavala ih kao dobrovoljce i na druge naine pod svoje zastave, i najvei dio opozicije, koja se sa etnicima poistovjetila, zaklinju i se u Drau Mihailovia i monarhiju, ostvare (odvojeno ili zajedno) rezultate bar pribline onima koji su postignuti od 1941. do 1990. godine na prostorima nekadanje Jugoslavije, zasluie da im se oda duno potovanje. No, prema dosadanjem stanju stvari, vrlo je vjerovatno da jo dugo, dugo nee biti razloga za to. Jer, mnogo je lake pozivati u rat, manipulisati srpsko - crnogorsko - jugoslovenskom javnou, rei svi Srbi u jednoj dravi i na kraju ih iznevjeriti, sijati mrnju, negirati dostignua prethodnika, ruiti spomenike i

178 skidati zvjezde, nego ivot u materijalnom i duhovnom pogledu uiniti boljim, bogatijim dostojnim ovjeka i primjerenim svjetu na razvou dva milenijuma.

Okosnica aktivnosti srpskog rukovodstva koja se, neprikriveno, preko Jovi a i Predsednitva SFRJ, nametala kao aktivnost jugoslovenskog rukovodstva, prema njegovom svedo enju bila je: svesno i namensko nipodatavanje drugih republika i njihovih predstavnika i na republikim i na saveznom nivou i korienje ultimatuma kao metoda za uspostavljanje ravnopravnosti odnosa u federaciji, obaranje reformskog programa SIV-a A. Markovia kao najvee prepreke sprovo enju unapred zacrtane politike, stvaranje teritorijalno to vee srpske drave uz izbacivanje Slovenije a onda i Hrvata iz Jugoslavije, upotreba imena Jugoslavija za sticanje politike, vojne i moralne prednosti i na kraju, upotreba vojske za ostvarivanje napred pobrojanog.
(Istoriar dr Olivera Milosavljevi) (Naa borba 20. 3. 1996. pod naslovom Sloba, Veljko i ja.)

Za katarzu jugoslavenskih naroda mnogi trudbenici nauke i umjetnosti, mnogi crkveni dostojanstvenici zbog nerazumne poniznosti pred nacionalnim pravom maapred apokalipsom besmislenog rata-ratova, daleko su najodgovorniji, krivi moda i vie od sadanjih i buduih pitomaca Suda u Hagu.
(Pukovnik dr Duan Plena)

V - INTELIGENCIJA, KONFESIJE I PARAMILITANTNE SNAGE BOJOVNICI BESMISLENOG RATOVANJA Militantno nacionalistike snage vuku korijene iz raznih politikih pokreta i stranaka koje su, kao saradnici naci-faistikog okupatora, poraene u ratu 1941 1945. godine.(Pukovnik Ahmed onlagi) Ne treba se varati, ovaj rat je zakuvala inteligencija ili mali, sitni egzekutori, aparatici poput Slobe Miloevia. Posle su to divno realizovale ove vojne gluperde, ali je sve to zakuvano u glavama intelektualaca.
(Arhitekta Bogdan Bogdanovi)

ZAKUVANO U GLAVAMA KVAZI-INTELEKTUALACA

Na povrini svakog rata, pa i besmislenih jugoslovenskih ratovanja poev od 1990. godine (ako ne i ranije, ako se uzmu u obzir njihove najave i pripreme), nalaze se politiki i vojni vrhovi.

179 Meutim, oni nisu i jedini kljuni faktori. Uvaavaju i pouke narodnog iskustva da je povika na vukove, a i lisice meso jedu, valja skrenuti panju na to da vrhunskim politiarima i vojskovoama treba priklju iti i druge, iji je doprinos izbijanju rata takoer izuzetan, da se ne bi umanjile njihove pogubne zasluge, a ni odgovornost pripisala isklju ivo onim prvim. Zato, bar sumarno, treba razmotriti i odnos djela inteligencije i vjerskih konfesija prema ratu, kao i ulogu paramilitantnih formacija u njemu George Orwel, engleski knjievnik, sudionik panskog graanskog rata i ljeviar, pisao je: Kada se u funkciji irenja mrnje i lai nau nauka i umjetnost, defetizam duha postaje stvarnost, pa u vrtlogu konflagracije, ovjek je krvoedna hijena, a narod bijesan opor zvijeri. Na jugoslovenskim prostorima autoritet nauke, aktivnost intelektualne elite u funkciji javnih medija, stavljeni su, prije svega, u periodu od 1988. do 1995. u slubu ratne indoktrinacije javnog mnjenja. Neke naune i strune institucije su nastojale da ideoloke smjernice oeva otadbine predstave kao utemeljenje u sopstvenom nacionalnom biu, ija budunost trai radikalno revidiranje pogleda na meunacionalne odnose koje je formirao NOP (Srpska akademija nauka i umetnosti - SANU - Memorandum, 12. februara 1991). Najuglednije nacionalne naune institucije vrlo su brzo odustale od objektivnog posmatranja jugoslovenskog drutva i dravne zajednice, pa su sopstveni etnos uzdigle na pijedestal boanskog muenika, neprekidno izloenog torturi nevjernog brata-zlotvora (Dr Mladen Duani, Akribija ili fantastika, 1992). Bez obzira da li je rije o onima u Beogradu, Zagrebu ili Sarajevu, brojnim ( avolskim) naunim djelima i publicistikim izmiljanjima i brbljanjima, najprije su znanstveno rasturili promaaje neprijateljskog jugoslovenskog konstruktivizma, iz kojeg su, kao takvog, neminovno proizili neravnopravan poloaj, podreenost, zapostavljenost i diskriminacija sopstvene nacije (republike). Kao nosioce nacionalnog kolonijalizma, gospodarske pljake, privredne otimaine, asimilacije, terora, ponienja, ovinizma i obespravljenosti, uvijek su identifikovani oni drugi narodi i njihove politike i vladajue strukture. U Srbiji, najuglednije naune i strune institucije, udruenja umjetnika, mnoge kulturne ustanove i prosvjetne asocijacije prihvatile su antibirokratsku revoluciju i dogaanje naroda, uz prepoznavanje i otkrivanje glavnih nosilaca antisrpske koalicije (Slovenija, Hrvatska, Albanci, nacionalne manjine, Njemaka, Austrija, EZ, Vatikan, Kominterna, autonomai, titovci, komunisti i, na kraju - cijeli svijet). Prema miljenju nekih akademika, meunacionalne tolerancije, vjerski ekumenizam, a pogotovo partizansko, ve u Drugom svjetskom ratu ostvareno, bratstvo i jedinstvo, kojega su promovisali srbofobi, nanijeli su vie zla srpskom narodu, nego petovjekovno robovanje pod Turcima. Pa, ipak, uoi i u prvoj fazi besmislenog rata-ratova, najdalje je otila SANU, koja je Srbe proglasila za najugroeniji i mrnjom okrueni narod, a Jugoslaviju (prvu i drugu) je ocjenila kao dravu srpske protivurenosti, pri emu neravnopravnost (kao najblie odreenje) nije proisticala samo iz odnosa politike i ekonomske dominacije pojedinih republika, ve i iz rasprostranjenog psiholokog fenomena - antisrpstva, kao trajnog svojstva pripisivanog pojedinim narodima, nacionalnim manjinama, pojedincima i itavim ideologijama (Dr Olivera Milosavljevi, Upotreba autoriteta nauke, Republika, 1 - 31. avgusta 1995). Poslije izjave predsjednika Slobodana Miloevia da za nas konfederacija nije drava (Politika, 16. januara 1991), naune institucije i intelektualna elita tvrdili su da savez suverenih drava predstavlja klopku za Srbiju (Politika, 24. avgusta 1991), pa se po svaku

180 cenu mora spreiti konzerviranje Jugoslavije kao savezne drave (Politika, 30. avgusta 1991). Odbacujui bilo kakvu mogunost obnove Jugoslavije, iji poredak se ne bi temeljio na unitaristiko-centralistikoj osnovi (jedan ovek - jedan glas), pojedini lanovi SANU, zastupajui tezu svi Srbi u jednoj dravi, zalagali su se za novu jugoslovensku dravu u koju e svakako ui Srbija, Crna Gora, Srpska republika Bosna i Hercegovina i Republika Krajina (Politika, 29. decembra 1991). Razumije se, put do ostvarenja takvog cilja vodio je preko ruevina zajednike drave i inauguracije prava na nezavisnost svih konstitutivnih naroda, izraenom u apsolutnoj dravnosti. Neminovnost rasturanja zajednitva zahtjevala je izbor puta i metoda razrjeenja mnogih problema (teritorijalnih, vojnih itd.). Osnaene ideje o Velikoj Srbiji sa zapadnim granicama na liniji Karlobag-Virovitica i revitalizacija obnove Stare (june) Srbije, koje su zastupale i nauno branile brojne meritorne institucije, udruenja umjetnika i duhovna elita, s jedne strane, pokrenule su srpsku ofanzivnu nacionalnu iskljuivost, a s druge, razvile i osnaile odbrambene mehanizme ugroenih etnosa. Tako su meunacionalne mrnje omoguile mobilizaciju silnog nagona samoodranja, pretoenu u elju za ratnom pobjedom, koja se ostvaruje svim, pa i nebiranim sredstvima. Zaokret ka ratnoj opciji, pojedini predstavnici intelektualne elite branili su hipotezom o Srbima kao najstarijem, najljudskijem i najhumanijem nebeskom narodu, pa prema tome, srpsko pitanje i nije nita drugo do demokratsko pitanje, nerjeivo bez boanske pomoi. Upravo zbog toga danas (1991), kao i nekad, izabrati zemaljsko carstvo znai izgubiti sebe dotadanjeg, tj. ubiti samog sebe (Politika, 28. juna 1989). Zato za srpski narod rat je mir - sloboda ropstvo (Orwel), jer bez borbe nema opstanka, a u stvari, bez smrti nema vaskrsenja, pa neutralnost danas kada se protiv srpskog naroda vodi rat, smatram boijim i moralnim kukavi lukom - upozorava Dobrica osi (Politika, 26. jula 1991). Pretendujui na pravo teritorijalne ekspanzije silom oruja, mnoge kulturne i naune ustanove nastojale su osporiti valjanost komunistikih (avnojevskih - I. R.) republikih granica (Politika, 16. oktobra 1991; Avanti, 3. februara 1992), tvrdei da istorijsko, nasledno, geopolitiko, etniko i prirodno pravo daje JNA legalitet ostanka, prije svega, u Bosni, a zatim i u srpskim krajevima i oblastima (Politika, 2. marta, 24. avgusta 1991. i, 8. aprila 1992). Zato e u toku ratnih dejstava ratoborni akademici i umjetnici bezrezervno podravati borbena dejstva JNA u Hrvatskoj i BiH: JNA treba da se koncentrie na granici izmeu onih krajeva gde je veina srpskog naroda i drugih delova Hrvatske. Zna se koji su to krajevi - Krajina, Slavonija, Baranja i zapadni Srem - upozorava akademik M. Markovi (Politika. 29. septembra 1991). Agoniju i rasturanje na prostorima tzv. avnojevske Jugoslavije su podsticale, podupirale i aktivno pomagale hrvatske naune institucije i apostoli duhovne avangarde. Na temelju paroksizma hrvatskih rasistikih teoretiara (dr Ante Starevi, dr Domeniko Mandi, dr Krunoslav Draganovi, dr Mladen Lorkovi, dr Franjo Tuman, dr Dalibor Brozovi), ugraenog u kult drave (po ugledu na nacistiki volkscher Staat) i njen pravni poredak, Srbi su ponovo proglaeni za najveeg neprijatelja hrvatskog naroda (Duan Plena, Reinkarnacija ustakog i etnikog pokreta, Stvaranje i razbijanje Jugoslavije, Beograd, 1996), da bi u periodu 1990-1995. ponovo brojno zaivjele znanstvene studije o ustakoj zlo inakoj tvorevini NDH kao izrazu povijesnih tenji hrvatskog puanstva za svojom samostalnom dravom (Nedjeljni vjesnik, Zagreb, 25. februara 1990). U isto vrijeme,

181 neviena zvjerstva Pavelievih mastodonata minimizirana su do niskih razmjera (dr Franjo Tuman, Bespue povijesne zbiljnosti, Zagreb, 1992). Razumije se, povijesna znanost i domoljubivo pjesnitvo, pored osude balkanskih cigana, bezgraninim zalaganjem uma, duha i Boje milosti nastoji dokazati (i legalizovati) neprikosnoveno pravo lijepe nae na teritorijalnu cjelovitost (Veernji list, aprila 1992), koja je podrazumjevala bezrezervnu reviziju avnojevskih granica: Gospodo, i u zemlji i u inostranstvu, hrvatski narod se ne moe svesti na ovakve postojee granice, jer te su se granice uspostavile u doba turske najezde, a ostale su do danas - izjavio je dr Franjo Tuman u proljee 1990 (Spiegel, 28. juna 1990). I besmrtnici Hrvatske akademije znanosti su se takoer potrudili tumaenjem da je revizija granica domovine, prije svega, usmjerena prema istoku, jer: Bosna ini geopolitiku cijelinu sa Hrvatskom... i to su prirodne i istorijske granice Hrvatske... koje su se izmjenile silom turske i srpske penetracije (Borba. 12. aprila 1990). Razaranje nacionalnih i vjerskih (srpskih, jevrejskih, romskih) individualiteta na osnovama velikonjemakog i frankovako-ustakog rasizma, NDH je sprovodila ne samo putem teritorijalnog ienja od svih pripadnika osuenih naroda, ve i primenom genocida u svim oblastima kulture i nauke, cinino nazvanim drugom revolucijom. Idejno identian, a dravniki prilagoen novim, radikalno drugaijim, objektivnim i subjektivnim uslovima, Tuman reinkarnaciju ustake druge revolucije proglaava suvremenim kulturnim preporodom. Re je o inauguraciji strogo kontrolisanog javnog mnjenja suludom snagom duhovnog terora koji mas-medije pretvara u jazbinu licemerstva, a umetnike i naunike u marionete (Duan Plena, n.d. str. 168-169). Vladajua struktura u Hrvatskoj, uz svestrano angaovanje domoljubivih znanstvenika i umjetnika, temeljno je oistila biblioteke, pozorita, muzeje, galerije, izdavake kue i kulturne institucije od prostakih natruha i podrivakih supstituta naih misli i naih pogleda na budunost hrvatskog doma (Feral Tribjun, 8. decembra 1995). Strunjaci, poput Zvonka Makovia, zapaenog hrvatskog likovnog kritiara, natruhama su proglasili tempere, ulja, akvarele, grafike, plastiku i skulpture srpskih slikara i vajara. Istovjetnu sudbinu doivjela su i najbolja djela jugoslovenskih bizantinaca, nostalgiara i ortodoksa, dok je irilica protjerana preko Save i Dunava (Politika, 25. decembra 1995). Opsjednuti ratom i njegovim necjelovitim, ogranienim i sporodolazeim mirom, uslovljenim pobjedom ili porazom, bili su i ostali nuni objekti istraivanja i duhovnog oslikavanja, ali kada ta problematika postane faktorom javne socijalne i nacionalne misli i propulzionom snagom ponaanja vladaju ih sila, nauka i umjetnost, kultura i prosvjeta, postaju daleko odgovornije za formiranje i ponaanje javnog mnjenja od bilo kojeg dejstvujueg faktora ili upravljake strukture. Jer, spregom nauke, umjetnosti, publicistike i javnih medija, oblikovano je javno mnjenje u duhu ideologije (programa) vladajuih struktura, pa je manipulacija populacijom u pravcu rasturanja Jugoslavije, poprimila nesluene razmjere. Razumije se, meunacionalna mrnja stvarana je i irena svim sredstvima: preko tampe, radija, televizije, filma, pozorinih dramoleta, mitinzima, saopenjima i deklaracijama, demonstracijama i manifestacijama, raspravama na naunim skupovima, apoteozama sopstvenog etnosa, prokletstvima i anatemama narodnih izdajnika (mirotvoraca) - sveopim duhovnim terorom, od kojega nije bilo zatite. Ve 1990-1991. postalo je sasvim izvjesno da se jugoslovenski problem nee

182 rijeiti dogovorima i sporazumima, ve krvlju, ognjem i maem nesluenih razmjera - tvrde poznate apologete HDZ Georg Reissmller i Carl Stthn (Der Stern, 1992). Pripremajui se za besmisleni rat-ratove oblikovanjem javnog mnjenja, vladajue strukture su esto ukidale one medije koji su ukazivali na neizbjenost nastupajue ratne apokalipse. Demokratska svjetska javnost, a prije svega, Meunarodni fond medija, polazei od pretpostavke da su nezavisni i slobodni mediji temelj demokratije, a ujedno nezamjenjivo upozorenje javnosti da se umjesto ratnog samounitavanja, kakvu politiku vode zvanini Beograd i Zagreb, mora uspostaviti demokratski sistem i sloboda svih graana (Marvin L. Stone. Sddeutsche Zeitung,1992), uspjela je u vie navrata da ponovo oivi zakonskim nasiljem ukinuta sredstva informisanja: u Srbiji - Borba, Radio B92 i Studio B; u Crnoj Gori Monitor; u Hrvatskoj - Radio 101, Indeks i Feral Tribjun (Slobodna Dalmacija, 8. februara 1993). Zloupotrebom nauke i usluga intelektualne elite, odbacivanjem svakog smisla za mjeru, izmiljanjima, detaljno razraenim mehanizmima propagande, komentarima, feljtonima, pismima italaca, prigodnim napisima i specijalnim tretmanom pojedinih problema, javni mediji, vodili su javno mnjenje jednosmjerno i jednozvuno, sa nemjerljivim agresivnim pristupom u pravcu ruenja Jugoslavije, isklju ivo nasiljem, odnosno ratom, utemeljenim na primjeni masovnog genocida. U tom pravcu, specifian rat protiv svih onih koji su na bilo koji nain osporavali ili osuivali strategiju stvaranja Velike Srbije ili Velike Hrvatske, vodili su beogradska Politika i zagrebaki Vjesnik. Tako je Politika unaprijed imala razraene novinarske obrasce: Za Kosovo jedino je istorijski princip bio demokratski, za Srbe u Hrvatskoj etniki, za Srbe u BiH katastarski, za Dubrovnik argumenti su traeni u kratkoj pripadnosti Hrvatskoj, za Vojvodinu opet etniki, za Zadar, Karlovac, Vukovar... argumenti nisu ni traeni (Dr Olivera Milosavljevi, n.d.)

Nije po srijedi vjerski rat u uobiajenom smislu rjei ali u njemu ima elemenata za koje e vjera biti kriva: na prostoru smo koje je presjecala kranska izma.(Knjievnik Predrag Matvejevi) Kada je cela stvar s ideolokom odbranom Jugoslavije bila potpuno ogoljena, najvei deo Armije, evoluiraju i od komunizma i unitarizma, zavrio je u pravoslavlju i velikosrpskom nacionalizmu.(Ivan Stamboli) VJERSKA BUENJA ILI VJERSKI RATOVI
Politiki mislei ljudi na Zapadu bili su jedinstveni u ocjeni da su krupne promjene u Jugoslaviji vjerske zajednice doivjele kao blagodat religioznog buenja, ali i kao poetak procesa prenaglaene nacionalno-vjerske identifikacije Srbin - pravoslavac, Hrvat - katolik i Bosanac - musliman (Independent, London, oktobra 1989). Zato ve na poetku tih promjena, vodee konfesije nastoje da se na jugoslovenskoj sceni nametnu i kao politiki tumai i zatitnici nacionalnih interesa. U pomo su prizvani stari istorijski mitovi da bi se potvrdila opravdanost pohoda sopstvenog boanskog naroda protiv onih drugih Bogu neugodnih vjernika. Meuvjerska netolerancija najprije ukida u civilizovanom svjetu nuni ekumenizam, da bi se veoma brzo pretvorila u surove sukobe vodeih konfesija. To je potvrdio i beogradski

183 katoliki nadbiskup dr France Perko: U jugoslovenskom ivotu, naroito izmeu katolika i pravoslavaca, za sada nema ekumenizma (Die Presse, 23. oktobra 1989). I onovremeni prodekan beogradskog Bogoslovskog fakulteta dr Irinej Bulovi bio je izriit: Izmeu rimokatolike i Srpske pravoslavne crkve nastupila je izvesna kriza (Borba, 20. novembra 1989). Solidarnost Islamske vjerske zajednice sa politikim strankama koje su traile prikljuenje Sandaka BiH, a pogotovo islamizacija Izetbegovieve SDA, definitivno su ukinuli bilo kakve tolerantne odnose izmeu dvije znaajne konfesije. A kada je Islamska vjerska zajednica zatraila od vjernika da slijede Poslanikova miljenika - Aliju Izetbegovia, bilo je sasvim jasno da se vjerska netrpeljivost usmjerava ka vjerskom ratu. Adil Zulfikarpai (tadanji potpredsjednik SDA), blagovremeno je, ali uzaludno, uputio javno upozorenje: U SDA je dominirajua uloga vjerske frakcije... kao produene ruke idejnog militantnog islamskog gledanja (Slobodna Dalmacija, 28. novembra 1990). Sukobi su neprekidno narastali, da bi u jeku rata, kada su na ruevinama svih 10 banjalukih damija osveteni temelji Saborne crkve (Republika, 1-15. aprila 1995), eskalirali do bezumlja. Istina, bilo je, manje ili vie, bilateralnih pokuaja da se vjerska mrnja utia. Tako je, nekoliko mjeseci pred poetak rata u BiH, delegacija Islamske vjerske zajednice, sa Hadi Hamdijom Jusufspahiem, muftijom beogradskim na elu, posjetila patrijarha Pavla i tom prilikom je upuen apel za mir, protiv zloupotrebe vjere u nacionalno-politike svrhe (Pravoslavlje, od 1-15. avgusta 1991). Meutim, meukonfesijska mrnja se jo vie razbuktala poslije objavljivanja Memoranduma o suverenitetu i nezavisnosti BiH. Sveti arhijerejski sabor SPC je na vanrednom zasjedanju, januara 1992, donio poruku da niije pogodbe sa nosiocima vlasti u Srbiji, koja nema mandat da istupa u ime itavog srpstva, ili sa organima jugoslovenske federacije, ili sa komandujuom strukturom jugoslovenske vojske, ne obavezuju srpski narod (Pravoslavlje, br. 598, januara 1992). Rimokatolika vjerska zajednica u Hrvatskoj veoma se brzo svrstala na stranu HDZ i njene secesionistike politike. Tako je Biskupska konferencija, odrana od 9. do 11. oktobra 1990, podrala vrhovnika Franju Tu mana i posebno njegove napore da se hrvatski problem to pre internacionalizuje. Uz pomo crkve, HDZ je, u sutini, postala nacionalkrianska stranka, veoma pokorna Svetoj stolici, tako da danas nema dravne zajednice u krianskom svijetu, gdje se snage vjere projektuju tako agresivno na dravnu upravu kao u Hrvatskoj (Le Monde Diplomatique. novembra 1991). Neosporno, zasluge za stvaranje iste katolike hrvatske domovine pripadaju i Vatikanu. Na saboru, odranom u Zagrebu januara 1992. uz prisustvo 400 pastoralnih djelatnika, raspravljalo se o primjeni naela katolikog drutvenog nauka, temeljenog na Papinskoj enciliki Centessimus annus o preporodu i obnovi u Hrvatskoj, pa je sa zadovoljstvom konstatovano da je domovina naih otaca, naih suza i radosti, postala Katolika sveta zajednica, odavno vjerna tradiciji, nauku i putu Svete stolice i da je katoliki moral, pogled na svijet, na nauk ivota i smrti, ustrojstva i opstanka puanstva naeg, jedini i najznaajniji imbenik Hrvatske (Glas Koncila, januara 1992). Srpski narod je sa strahom pratio politiku aktivnost katolike vjerske zajednice u korist HDZ, prisjeajui se sopstvenc tragedije u Drugom svjetskom ratu, utoliko prije to je, promoviui crkveno-nacionalni program, pa i onaj dio o dokidanju nacionalnih sloboda srpskom narodu, dr Slaven Letica, savjetnik dr Franje Tu mana, otvoreno izjavio: Prilino je

184 stoga logino to ja o procesu asimilacije Srba u Hrvatskoj piem kao o civilizacijskom loginom i, neizbjenom procesu (Danas, Zagreb, 12. decembra 1990). Prema tome, meuvjerski beskompromisni sukobi na samom poetku sveope juguslovenske krize, imali su vrlo znaajan uticaj na pokretanje meunacionalnog rata: Na svoj nain i sa specifinim optereenjima i ciljevima u jugoslovenski medijski rat i meunacionalne odnose uklopile su se i verske zajednice. Putem verskih glasila i na druge njima dostupne naine, predstavnici verskih zajednica podstiu nerazumevanje i sumnje i izazivaju meunacionalnu mrnju - izjavio je mr Radovan Samardi, sekretar Komisije SIV-a za odnose sa vjerskim zajednicama (Borba, od 27. novembra 1989). Ukorijenjenost religija u nacionalnim ideologijama Srba, Hrvata i Muslimana, uz tenju da se manifestuje kao dominantan politiki faktor, brzo je meuvjerske sukobe uinila snanom silom besmislenog rata-ratova. Upravo zbog toga ine se prihvatljivim teze mnogih naunikasociologa da je ateizam bio jedina mogua religija, koja u bivoj Jugoslaviji ne bi djelovala dezintegraciono (Milo Blagojevi. Gradina, br. 10-12, Ni, 1993). Zato se i ne ini udnim da je upravo u ovome besmislenom ratu 1990-1995. u Hrvatskoj razoreno 510 rimokatolikih crkava i 243 pravoslavne, a u BiH je uniteno 1.450 damija (Republika, 115. aprila 1995). Vanrednim zasjedanjem Sabora, decembra 1990, kada je za novog patrijarha izabran Pavle umjesto obolelog Germana, Srpska pravoslavna crkva stupila je na politiku pozornicu veoma angaovano, upuujui sa samog Sabora politiku poruku narodu da glasa za one koji su istinski verni Bogu i rodu (Pravoslavlje, br. 570, od 15. decembra 1990). Novoimenovani patrijarh Pavle, u jednoj od svojih - prvih poruka, objavljenih za Uskrs 1991, trai da se odmah pristupi otkrivanju stratita i grobova novomuenika i novosvetitelja i da molitvene zajednice sa svetim rtvama nevino postradalih uine sve da se te rtve nikada ne zaborave ili umanje (Pravoslavlje, br. 576, od 15. marta 1991). Na alost, taj uzvieni moralni in odavanja dune pote nevinim rtvama ustakog terora na podrujima BiH (itomisli, Prebilovii, Trebinje, Majevica, Ljubinje, Banja Luka) tokom 1991. u cjelosti je ispolitiziran, razumije se, uz svakodnevno angaovanje javnih medija. Takoe, najvii dostojanstvenici SPC koriste istorijske, mitske i crkvene proslave (Pe, Romanija, Drvar, Dalmatinsko Kosovo itd.) za stvaranje uzavrelog stanja u BiH, na Kosovu i u Hrvatskoj. Tokom 1991-1994. patrijarijski dvor postaje centrom okupljanja prvaka politikih stranaka iz Srbije i srpskih nacionalnih stranaka preko Drine. SPC, posebno njeno radikalno krilo (Mija, Medi, Terzi i drugi), odnosno njeni dostojanstvenici (Jovi, Kaavenda, Radovi itd.) trai kristalisanje srpskog nacionalnog pitanja i definitivno omeavanje granica srpske drave... razumom, strpljenjem i pregovorima, uz to manje rtava i grobova (Glas crkve, br. 4, 1990). Radikalno krilo prihvata rat kao kaznu boju za ovozemaljske grehe i smatra da je pir smrti sasvim opravdan ako se pretvara u odbrambeni rat (Pravoslavlje, od 15. marta 1992). A prije ovih molistvenija sa politikom konotacijom nad nevinim rtvama (Srbima) Drugog svjetskog rata, lslamska vjerska zajednica je takoer sa kleronaci-predznakom, organizovala klanjanje denese rtvama etnikog terora. Preko 150.000 islamskih vjernika 25. avgusta 1990. u Foi klicalo je Aliji Izetbegoviu, uzvikuju i i parole ubiemo etnike (Preporod, Sarajevo, 5. septembra 1990).

185 Javna glasila SPC eksplicitno zahtjevaju da dravna vlast i najvii predstavnici drave, ako nisu pravoslavci, tj. ako nemaju duhovne veze sa Srpskom pravoslavnom crkvom, ne dolaze na bogosluenja, ne prieuju se, ne slave krsnu slavu, ne primaju svetenika radi svetenja vodice, ili ak ako nee da se prekrste, onda oni ne mogu biti legitimni srpski predstavnici (Pravoslavlje, od 15. jula 1992). Politika revitalizacija SPC, prvenstveno u vezi sa problemima konanog reenja nacionalnog pitanja ujedinjenja cjelog srpskog naroda na svim prostorima na kojima ivi, imala je znaajnu i neposrednu ulogu u homogenizaciji militantnih snaga koje su srpski narod na prostorima Hrvatske i BiH gurnule u rat. SPC se javno oglasila isticanjem prava na samoopredjeljenje naroda kao prirodnog prava, pa prema tome, Srbi imaju pravo na odbacivanje nelegalnih avnojevskih granica, pa i VensOvenovog plana o rjeenju jugoslavenske krize. U tampi SPC, eksplicitno se brane teze o nemogunosti suivota naroda nekadanje Jugoslavije, jer Srbi ne mogu i ne ele da ive u Bosni (damahiriji) pod vlau mudahedina i u Hrvatskoj pod terorom katolikih inkvizitora (Pravoslavlje, od 1. februara 1992). Polazei od ocjene o Srbiji ugroenoj od itavog Zapada, a prije svega, od papskih poslunika Italije, Austrije i Nemake, vrh SPC je bezrezervno podrao ratniku politiku prekodrinskih Srba, a prema pisanju paroha Dragomira Ubiparipovia iz Sarajeva, crkvene prostorije i crkvene sveanosti slue za promociju elnih linosti SDS... neuvenim slavopojkama u kojima su tu pred narodom podsjeali da im je (Karadia, Mladia, Krajinika itd.) sam Bog poslao da spasu srpski narod (Sveenik, br. 1-2, 1993). Uvjerena u legalitet samoproklamovane uloge vrhovnog sudije u komplikovanoj srpskoj problematici, SPC je neprekidno slala najodgovornije velikodostojanstvenike u Hrvatsku i BiH, koji su na licu mjesta podsticali herojsku i pravednu borbu, branili srpsku nevinost ugroenu klevetama Zapada, ali i od domaih izmeara i blagosiljali RS i RSK u naporima da orujem konano dobiju svoju etniki istu dravu. Zahvalnost SPC zbog pravedne podrke, iskazae, poetkom 1994. i sam dr Radovan Karadi: Nae svetenstvo je prisutno u svim naim razmiljanjima i odlukama, a glas Crkve se slua kao glas najvieg autoriteta (Sion, Sremska Mitrovica, br. 1, 1994). Istina, u krugovima SPC bilo je golubova i jastrebova. Oni koji su zagovarali mir, veoma esto su pozivali suprotstavljene strane na pregovore i pronalaenje pravednih reenja, ali su pod pojmom pravednih reenja podrazumevali samo ono to je ilo u prilog srpske nacije (Crkva i srpsko pitanje, Republika, 1-13. avgusta 1995). Ratoborci iz SPC uporno su insistirali da se ne skida s uma da su nai sunarodnici iz Republike Srpske i Republike Srpske Krajine u krvavom ratu za srpski obraz i Otaestvo i da im niko ne moe nametati mir (Sveenik, br. 29, 1994), pa ni meunarodni faktori. Tako su episkopi Vasilije, Atanasije i mitropolit Nikolaj Skuptini RS na Palama preneli poruku da Sveti Sinod smatra nemogu im prihvatiti mirovni plan Kontakt-grupe o BiH, jer se ne moe pristati na desetkovanje srpskog naroda. A kada je Vlada SRJ odluila da prekine politike i ekonomske odnose sa RS, Sabor i Patrijarija su otro osudili Beograd, to je izazvalo burno reagovanje javnosti u zemlji i inostranstvu (Ekumenska zajednica crkava, EZ itd.), pa je SPC osuena zbog javno ispoljenog nacionalizma i ratnikog duha. Patrijarh Pavle, poznat po zahtjevima da se neprijateljstva obustave, a pregovori o miru intenziviraju, bezuspjeno je nastojao razrijeiti sloenu i komplikovanu problematiku na odgovaraju i nain, ne zaboravljaju i pri tom da je SPC znaajan politiki subjekat ne samo u SRJ, ve i na

186 Balkanu. To potvrduje i injenica da je na inicijativu SPC, marta 1992. odran u Carigradu istorijski pravoslavni susret na vrhu, na kojem su uestvovali svi poglavari pravoslavnih crkava, osim makedonske. Ovaj skup je podrao tumaenje SPC o ratu na podruju bive Jugoslavije i otro osudio katolicizam, Vatikan i papu, ali je odbacio i priznanje autokefalnosti Makedonskoj pravoslavnoj crkvi. Tako je SPC oformila posebnu politiku nacionalnu ideologiju koja je vie tetila, nego pomagala razrjeavanju jugoslovenske krize, posebno one u BiH i Hrvatskoj. SPC se veoma rano pojavljuje kao zatitnica Srba u Hrvatskoj i kada je to bilo nuno i kada je u pitanju bio nacionalistiki dramolet, kao to je sluaj sa proslavom godinjice Kosovske bitke na Dalmatinskom Kosovu (prisustvovali su zagrebako-ljubljanski mitropolit Jovan i episkop Stefan Boca) 1989. godine. Ova proslava je iskoriena, znatno prije sloma SFRJ, za promociju agresivnog nacionalizma i za reafirmaciju etnikog pokreta vojvode i popa Momila ujia (Sloboda, od 11. jula 1989), odnosno za anonsiranje Kninskog teksta eksponenata SANU, okupljenih oko dr Jovana Rakovia, u kojem se trai konstituisanje Republike Srpske Krajine kao este federalne jedinice SFRJ (Sloboda, br. 114, od 19. avgusta 1989). Kada su koncem aprila i poetkom maja 1990. na izborima u Hrvatskoj pobjedili HDZ i Franjo Tu man, SPC najprije izdaje saopenje o svom poloaju, gorem nego pod okupacionim sistemom (Pravoslavlje, br. 555, 1990), a potom poziva Srbe na okupljanje u nacionalnim organizacijama i na organizovanje otpora onima koji ele da nas navedu na zlo, da u nama narue nae iskonsko svetosavsko dobroljublje, bogoljublje, da nas izgnaju iz Hristovih vinograda i nateraju na opasne poslove osvete (Glas crkve, br. 1, 2 i 3, 1990). U isto vrijeme, svetenici SPC svoje vjernike upozoravaju na povampireno ustatvo, nacional-boljevizam, antisrpsku koaliciju i na kominternovsko-vatikansku zaveru, sa kojima je mogu dijalog jedino preko niana. Razaranju suivota, dotadanje graanske tolerancije i ljudskog dostojanstva, sijanju nepovjerenja i mrnje, reinkarnacije ustakih bojovnika, pored rimokatolike vjerske zajednice, doprinijela je i Srpska pravoslavna crkva. Tragine asove srpskog naroda u Hrvatskoj SPC je pratila sa oitom zabrinutou, ali i sa predubjeenjem da je pobeda oruja mogua, pa se ratni napori moraju izdravati, jer se srpski narod ne moe da se odrekne ni jednog dela svoje teritorije po kojoj su rasute njegove kosti (Pravoslavlje, od 15. novembra 1993). Odbacujui sve planove meunaradnih faktora (Karingtonove, VensOvenove, Z-4 itd.) o autonomiji Srba u Hrvatskoj, a insistirajui na nepriznavanju Hrvatske i BiH od strane SRJ, jer bi to znailo naknadno ozakonjenje akta nasilja, secesije izvrene na tetu srpskog naroda, SPC je i sama gurala svoj narod u bezdan propasti. Poslije orjentacije na rjeavanje srpskog pitanja u Hrvatskoj ratom, optubi na raun UNPROFOR-a, NATO, demokratske Evrope i Amerike, dramatina saopenja SPC i proglaavanje ope alosti povodom pada, najprije zapadne Slavonije, a zatim cijele Srpske krajine i djelova Bosanske krajine, doimaju se gotovo nemogu im ili kao pokajanje za sopstvene grijehe. To tim prije, jer je velika veina pravoslavnih velikodostojanstvenika (mitropolit Jovan, episkop Lukijan itd.) i sveenika napustila svoje stado u Hrvatskoj, u istoriji pravoslavne crkve nezapamenim bjekstvom. Sve konfesije, neke vie, neke manje, iskoristile su besmislena ratovanja da stvari vrate u vrijeme prije Drugog svjetskog rata, odnosno u toku ovog rata htjeli su da svima sole pamet, djele ljude na vjernike i nevjernike, zaboravljaju i pri tome izmjeanost vjera, mjeovite

187 brakove i veliki broj ateista, s namjerom da kroje istoriju, uskau u kolske sisteme, raspiruju neprijateljstva. ak i nisu svjesni da sami sebi sjeku granu igrajui, kao to to esto u istoriji biva, problematinu ulogu. Kardinal Kuhari i patrijarh Pavle e morati rei zato se nisu zajedno nali u Glini i Jasenovcu, na Ovari, Pakrakoj poljani, pred poruenom Ferhadijom i na mnogo drugih mjesta da osude poinjene zloine. Ili, to je jo vanije, da su se nali prije ratova i potsjetile na onu: Tko se laa maa, maem e biti ubijen, moda se krani (hriani) ne bi latili maa, a do rata ne bi ni dolo.

Zloupotreba JNA je evidentna a rukovodstvo JNA je dozvolilo da se napravi ta zloupotreba. Nacionalistike stranke su pridruile JNA i Vojsci Jugoslavije svoje stranake vojske, paramilitantne formacije, koje su u obliku patriotskih dobrovoljaca, pravile zla preko Drine, Dunava, Save, Une i Debelog brega.
(Autor)

PARAMILITANTNE SNAGE
Oblikovanje javnog mnjenja na osnovu ovinistike svijesti, uzrokovalo je veoma otre politike diferencijacije kod graana koji podlijeu vojnim obavezama. Mladost koja nije prihvatila nasilje i rat kao metod nacionalne politike potraila je utoite u izbjeglitvu irom svijeta. Na alost, nekritiki povratak tradiciji, nacionalno-vjerskoj mitologiji i kleroduhovnosti, uzrok su dobrovoljnog svrstavanja mnogih u paravojne formacije, koje se, inae, obavezno javljaju u vrijeme rastakanja poretka postojee drave i snanih potresa socijalnih i etnikih suprotnosti (Rojter, 28. avgusta 1992). Upravo to je uslovilo i ekspanziju mnogobrojnih nacionalistikih paravojnih formacija na jugoslovenskom ratitu: Srpske garde, Belih orlova, Kninda, etnika, Hrvatske uzdanice, HVO, Prorokovih sinova, Ljiljana i brojnih ratnih nacionalnih i internacionalnih plaenikih, do zuba naoruanih borbenih skupina - konstatuje 15. februara 1992. poznati vojni analitiar SAD Artur Werche. Iako su militantne formacije svih protivnikih strana u besmislenom ratu poinile najgnusnije zlo ine i bile nosioci masovnog genocida, bile su pod uticajima i kontrolom vladajuih reima i izdano potpomognute (regrutovanjem dobrovoljaca) od gotovo svih politikih partija i stranaka. Vladajue strukture i lideri politikih partija raspolagali su dovoljnim informacijama o tome da su paravojne formacije poinile mnoge zlo ine. Zato eksperti meunarodnog prava polaze od injenice da su vladajue garniture u Srbiji, BiH i Hrvatskoj, pruajui paravojnim formacijama pomo u logistici, obuci, obavjetajnoj djelatnosti i planiranju, ukljuujui i pozamane isporuke tekog i lakog naoruanja, prevoznih sredstava, goriva, rezervnih dijelova, sirovina, oruja i municije, pomagale, podsticale i na odreen nain i same uestvovale u poinjavanju ratnih zloina (The Balkan Institute, War Crimes and Balkan, 1995). Srbija je odbijala svaki prigovor da se nalazi u ratnom stanju, ali je u isto vrijeme njena vlada sudjelovala u osnivanju i potpori lokalnih srpskih paravojnih formacija u Hrvatskoj i BiH tvrdi dr Paul Williams, savjetnik za pravne poslove u Stejt Departmentu. Njemu daje za pravo i tadanji ministar unutranjih poslova u vladi Srbije Radmilo Bogdanovi, izjavivi: U meuvremenu je naa Narodna skuptina donela Zakon o narodnoj odbrani, sa amandmanom

188 po kojem se dobrovoljake jedinice mogu organizovati i staviti pod komandu JNA ili Teritorijalne odbrane. Tako je poeo Arkan, isprva etrdeset dobrovoljaca, posle sve vie i vie njih... I drugi dobrovoljci, ne samo Arkan, tako su nastali, to jest, kao komponenta JNA ili Teritorijalne odbrane (Dr Paul Williams, dr Norman Ciger, War Crimes and individual Responsibility, 1995). O saradnji eeljevih i drugih paravojnih formacija sa JNA i MUP-om Srbije opirno je, u intervjuu Telegrafu 28. septembra 1994. govorio Branislav Vaki, etniki vojvoda i poslanik Srpske radikalne stranke u Saveznom parlamentu. U Borovu Selu nas je, kae Vaki, pozvao pokojni Vukain okoanin i tu smo dobijali tomsone od tadanje JNA. Poetkom novembra 1991. mi, srpski etnici, smo na poziv JNA, preko Negoslavaca uli u Vukovar. Tada smo od majora tadanje JNA Veselina ljivananina dobili oruje i saraivali sa njim, odnosno Jugoslovenskom vojskom. Ova saradnja se nastavlja. Posle osloboenja Vukovara, krenuli smo u zapadnu Slavoniju. Tamo su moji dobrovoljci i etnici dobijali oruje sa znanjem lino komandanta u zapadnoj Slavoniji generala Uzelca. Kasnije, poetkom 1992, krenuli smo u srpsku Hercegovinu i naoruanje smo dobili od Teritorijalne odbrane Trebinja, za ta je izdato nareenje od predsednika SAO Hercegovina, gospodina Vuurovia. Gorivo i uniforme smo dobili od specijalnih jedinica vojne policije, od general-majora Boovia, koje su kao deo tadanje JNA bile smetene u Kumboru kod Herceg-Novog. Od generala Boovia smo dobijali i vozila, a ja sam lino dobio jedno. Vie puta sam svojim vozilom, sa etnicima, ulazio u kasarnu Maral Tito u Podgorici, gde sam saraivao sa stareinama i dobijao benzin. Vozila koja su bila u kvaru slao sam u Danilovgrad na popravku, za ta imam dokumenta. Takoe, mogu da dokumentujem da smo na tom delu ratita, dakle, u Hercegovini, saraivali sa jedinicama JNA iz Crne Gore. Poetkom 1992, od tadanje JNA smo dobili poziv da uputimo nae dobrovoljake jedinice u Krajinu. Poslao sam veliku grupu dobrovoljaca iz ovog dela Srbije na obuku u kasarnu JNA u Bubanj potoku, ispred Beograda. U toj kasarni su dobrovoljci dobili i naoruanje. Marta 1992. smo poslali i veliku grupu dobrovoljaca u beogradsku kasarnu 4. juli, gde su dobili i oruje i uniforme i bili na obuci. Za tih 6 meseci, dakle, od januara do jula 1992. u ovim beogradskim kasarnama je bilo stacionirano i obuavano vie od 6.000 naih dobrovoljaca koji su bili upuivani kod Drnia, u Divoselo i Poitelj. Poetkom 1993. su poturice, da ih ne astim nazivom Muslimani, krenuli u ofanzivu i tamo (kod Skelana, Bajina Bata) napali JNA. Ona tada nije reagovala, ve su teritorijalci Skelana pozvali etnike. Sada nas je, bar na poetku, neto naoruala JNA, a kasnije MUP Srbije. Ali dobrovoljaca je bilo mnogo, samo sam ja imao 300 ljudi na tom delu ratita. Nije bilo dovoljno oruja i uniformi za sve nas. I potraio sam pomo lino od generala Momila Periia, sadanjeg naelnika Generaltaba Vojske Jugoslavije, koji je tada bio komandant III armije u Niu. Iz Skelana sam tri puta odlazio kod njega, obeao mi je i zaista dao uniforme za 80 boraca, donji i gornji ve, neto hrane, dvogled za nono osmatranje... Oruje od njega nisam dobio, ali me je povezao sa general-majorom Ojdaniem komandantom Uikog korpusa, koji me je kasnije uputio na generala Mileta Mrkia, koji je bio stacioniran u Skelanima. U to vreme smo bili potrebni Jugoslovenkoj vojsci i saradnja je bila dobra. U borbama od Skelana do Srebrenice borili smo se zajedno sa specijalnim snagama MUP-a Srbije, pod komandom Obrada Stevanovia, treeg oveka u srpskom MUP-u... Od poetka aprila do 25. maja 1993. smo ratovali zajedno sa specijalcima MUP-a.

189

Neto kasnije nam je MUP Srbije uputio poziv da se spremamo i, ukoliko, ne daj Boe, zatreba, budemo zajedno sa njima. Odazvali smo se pozivu i ja sam prikupio ljude. I tokom jula i avgusta prole godine (1993) smo otili u Centar za obuku na Tari. Ja sam u to vreme kontaktirao i sa Frenkijem iz specijalnih snaga MUP-a. Onog trenutka kada bi sakupili dovoljan broj dobrovoljaca, on je slao slubeni autobus MUP-a iz Beograda u Ni. Iz Nia su moji dobrovoljci kretali na obuku na Taru. Sa mnom je u to vreme bilo oko 400 ljudi iz Nia, Zajeara, Pirota i Kragujevca. Odatle je trebalo da etnici dobrovoljci zajedno sa specijalcima MUP-a krenu ka Srebrenici ili Goradu, ukoliko bi poturice krenule u veu ofanzivu. Pripremali smo se zajedno sa MUP-ovcima, obuka je bila dobra, saradnja izvanredna. Izdata je i zahvalnica dobrovoljakom odredu Stara Srbija. Dobili smo je, kako na njoj pie, od ratnog taba jedinice posebne namene MUP-a Srbije, smetenog u Bajinoj Bati i nosi datum 25. maj 1993. Razlog da nam je dodele je, kako pie: za uspehe i saradnju u toku borbenih dejstava u borbi za slobodu srpskog naroda u Republici Srpskoj. Ovo je zabiljeeno u Telegrafu, a da ne bi bilo zabune, pomenuti Vaki o tome je govorio i na sjednici Narodne skuptine Srbije, branei se od navodnih optubi da je vercovao oruje. Kako je zabiljeeno u Naoj borbi od 19. aprila 1995, Vaki je tom prilikom rekao: Ja, gospodo poslanici, nisam imao nikakve potrebe da vercujem ili nosim oruje bez dozvole, poto sam ga dobijao od ove vlasti, u koli inama koje su meni i dobrovoljcima bile potrebne na frontu. Oruje i municiju sam takoe dobijao i ovde, po beogradskim kasarnama, gde sam sa dobrovoljcima i etnicima bio na obuci, a kasnije vojnim vozilima i helikopterima slat na bojno polje. To mogu da potvrde najvie vojne stareine iz Generaltaba i MUP-a Srbije, poev od general-majora Boovia, koji je bio stacioniran u Kumboru, generala Ojdania iz Uikog korpusa, generala Mrkia sa Skelanskog ratita, generala Periia Momila, tada komandanta Nike armijske oblasti, sa kojima sam saraivao i organizovao slanje dobrovoljaca na Skelansko ratite. Sa MUP-om Srbije, vi, gospodo, treba da znate da smo saraivali od poetka 1992. do septembra 1993. godine. Na Tari smo imali 300 dobrovoljaca, zajedno sa komandantom specijalnih jedinica MUP-a Srbije Obradom Stevanoviem. Za to imam i pismene dokaze, gospodo. Na slavonskom ratitu, Mihalj Kertes je naoruavao dobrovoljce i Radovan Stoj i Bada, zamenik ministra unutranjih poslova, i general Biorevi (komandant Novosadskog korpusa). Odlina saradnja sa njim je bila na zapadnoslavonskom ratitu, izvanredan komandant. Niko od poslanika ili dravnih funkcionera, prisutnih na sjednici Skuptine, nije osporio navode poslanika Vakia, kao ni navode u intervjuu koji je prethodne godine dao Telegrafu. Navode Vakia nisu demantovali ni organi Republike Srbije ni Vojske Jugoslavije. Prvi naoruani odredi Srpske garde formirani su poetkom marta 1991. da bi se u dva naredna mjeseca prijavilo oko 40.000 dobrovoljaca, preko 60 posto stranaki neopredeljenih, dok ostatak pripada raznim strankama - istie tadanji komandant Srpske garde ore Boovi Gika (Borba, 25. maja 1991). Pola godine kasnije, kada se razbuktala meustranaka borba oko prevlasti nad Srpskom gardom, odnosno u vrijeme i poslije borbe za srpstvo u Gospiu, Ostrvici i Divoselu (odredi Vuka Drakovia Karaore, Tanasko Raji, Draa Mihailovi, Beli i drugi), Zoran orevi, predsjednik Inicijativnog odbora za formiranje taba srpske garde, eksplicitno konstatuje da se SPO mora brinuti o svojim ljudima kojih je u Gardi vie od 70 odsto (Borba, 3. januara 1992).

190 Pored Srpske garde, Vojislav eelj (Srpska radikalna stranka - etnici), eljko Ranatovi (Stranka srpskog jedinstva - Tigrovi) i Mirko Jovi (Srpska narodna obnova - Beli orlovi) imaju svoje stranake paravojne formacije. Prema izjavama Vojislava eelja, pukovnika Veselina ljivananina, Daniela Sendena (Kapetana Dragana) i drugih, i ove paravojne formacije su naoruavali, opremali i za ratna dejstva pripremali JNA, MUP i Teritorijalna odbrana Srbije. Tako, dr Vojislav eelj tvrdi: Miloevi je bio voa nacionalista i patriota 1991. i 1992. U to smo vreme blisko saraivali. Kada je 30.000 srpskih dobrovoljaca bilo poslato na ratite, on ih je snabdeo orujem, municijom i hranom. On je osigurao i njihov prevoz do ratita (Dr Paul Williams, dr Norman Ciger, War Crimes and individual Responsibility, (maj 1995). Pored uea na ratitima u Hrvatskoj i BiH, paravojne formacije Vojislava eelja i Mirka Jovia neprimjernim zastraivanjem, nepodnoljivim uznemiravanjima i ikaniranjima podsticali su nesrbe da napuste svoje domove u Vojvodini (Slankamen, Hrtkovci) i na Kosovu (Janjevo), dok je vlada Srbije podsticala i posredno legitimizirala takve aktivnosti, javno tvrdei da nesrbi naputaju Vojvodinu dobrovoljno (Globus, 6. septembra 1995). U Republici Srpskoj Krajini i Republici Srpskoj, Kninde, Linde i ute ose (Vojislava Vukovia), a naroito falange kapetana Dragana, potinjene, podravane i potpomagane od JNA, preteno su sprovodile etnika ienja u sjevernoj Dalmaciji, Lici i istonoj Hercegovini, ali su, zajedno sa Arkanovim srpskim dobrovoljcima, vrili i kontrolu mostova preko Save i Drine... gdje su iznuivali novac od naroda koji je onuda bjeao u Srbiju (Dr Paul Williams, dr Norman Ciger, n.d.) Sline krivine delikte poinjene od paravojnih formacija, susreemo i na ratitima BiH i na bojitima u Hrvatskoj (Gospi i Voin). U oba sluaja, navedene snage, paravojne formacije, pobile su vei broj civila zbog nacionalne pripadnosti. Zajedniko je to to su rtve bile tzv. neja, dakle, ene, deca i starije osobe... U oba sluaja, ratni zloinci su bili iz neredovnih jedinica, hrvatskih u Gospiu i etnikodobrovoljakih u Voinu... a njihov osnovni motiv nije bila borba protiv neprijatelja, ve pljaka narodne imovine i iivljavanje nad nedunim stanovnitvom (Vreme, od 24. februara 1992). Danas prenapregnuta i ratom usplamtjela Hrvatska, neodoljivo podsjea na Njemaku poetkom etvrte decenije ovog vijeka. Tada je komandant odreda Sturmabteilung, kapetan Ernes Bhme, svoje paravojne formacije smatrao za glavnu oruanu snagu, sposobnu da odbrani zemlju, zavede red i budui veliki Rajh oslobodi Jevreja, Roma i Slavena. Dragoslav Paraga, glavnokomandujui paravojnih jedinica Hrvatske odbrambene snage (prema njegovoj izjavi, datoj 8. novembra 1990. bekom Standardu), tvrdi da one raspolau sa preko 15.000 dobro naoruanih ljudi i sposobne su ne samo da odbrane Hrvatsku od bilo koje agresije, ve da je oiste od nevjernika i pripadnika niih rasa - upozorava ugledni politikolog Edward Hewit, 19. januara 1991 (RFI, Srpski i hrvatski ratni ciljevi). Prihvatajui nacistike idiome krv i zemlja kao osnovno polazite utemeljenja hrvatske politike strategije, hrvatske paravojne formacije i njihove voe (Mile Dudakovi, Ante Paradik, Ante Dapi, Tomislav Merep, Damir Horvat i drugi) irom su otvorili vrata nekadanjim ustakim ratnim zloincima i njihovim sljedbenicima. Tako je Hrvatsko narodno vijee proglasilo domoljubivim asnicima Ljubomira Dragoju - poznatog teroristu, Stipu Bilandia - ratnog zloinca, Dinka akia - egzekutora u Jasenovcu, Ivana Kruelja - ustakog bojnika i druge. Liparski mastodonti i pitomci krvavog noa Ljube Miloa rado su primani i u druge paravojne formacije, kao na primjer, u optini Imotski, gdje je preko 200 naoruanih pripadnika ustakih organizacija HUP primljeno u paravojne

191 formacije (Narodna armija, od 7. februara 1991). Slian kriterijum u regrutaciji dobrovoljaca imao je i Damir Horvat, komandant paravojnog odreda Hrvatska uzdanica u Osijeku. Na inicijativu Hrvatskog dravnotvornog pokreta, 13. oktobra 1990. objedinjene su pod stjeg domovine nekadanje teroristike grupacije iz Velike Britanije, skandinavskih i ostalih zemalja, koje su u, vrijeme komunistike strahovlade izvele preko 100 diverzija i sabotaa (Glas puka, br. 1201. od 12. februara 1991), kao jedinstvena ratoborna paravojna formacija, odluna da totalno devastira srpske oblasti u Hrvatskoj (Dnevnik, 23. januara 1991). I zaista, paravojne formacije, opravdano nazivane crnim legijama, poinile su uasne zlo ine. Svjetska javnost je osudila zloine hrvatskih paravojnih formacija. Tako je ameriki komitet Helsinki vo uputio pismeni protest Franji Tu manu zbog toga to paravojne snage Hrvatske sprovode likvidaciju civila i neboraca po kratkom postupku i time bezono kre meunarodna ratna pravila Prema meunarodnom pravu, apsolutno je nedopustivo ubijati ljude po kratkom postupku, sakatiti ili muiti civile ili one koji nisu uestvovali u borbama... Zato Helsinki vo smatra hrvatsku vladu odgovornom za dela zlo ina pripadnika njene oruane sile - kae se u saopenju Helsinki watch-a, februara 1992. Hrvatski predsjednik dr Franjo Tu man ne samo da nije prihvatio nalaze amerikog komiteta za zatitu ljudskih prava, nego je drsko optuio srpske i armijske provokatore i strane obavjetajne slube za pokuaj kompromitovanja hrvatskih vlasti. Smiljan Relji, naelnik odjeljenja za kriminoloka istraivanja u hrvatskoj policiji, podrao je svog predsjednika izjavom da postoji velika vjerovatnoa da su za zloin odgovorni Srbi, koji su se preobukli u hrvatske uniforme (Borba, od 17. februara 1992). Meutim, uskoro je svjetska javnost doznala jo jednu istinu o paravojnim forrnacijama na ratitima nekadanje Jugoslavije. Tako je Rojter 25. avgusta 1992. objavio vijest da je HVO (Hrvatsko vijee odbrane), glavna neregularna i nezakonita vojska bosanskih Hrvata, oformljena uz podrku Tu mana, koji trai autonomni kanton u etnikoj hrvatskoj Hercegovini, koja grani i sa jugozapadnom Hrvatskom. S tim ciljem, proklamovana je Republika Herceg-Bosna, sa sopstvenim novcem i ahovnicom (Borba, od 28. avgusta 1992). U isto vrijeme, HVO je, kao paravojna formacija, proglaena (transformirana) regularnom oruanom silom Republike Herceg-Bosne. Poslije odluke o suverenitetu BiH i odlaska srpskih poslanika iz sarajevskog parlamenta, dotadanji aktivni i rezervni sastav milicije (75.000) raspao se po etnikim grupama. Jedinice Teritorijalne odbrane i MUP-a sa veinskim sastavom islamskih vjernika, posluile su kao baza, za ratne prilike veoma usporeno, stvaranje muslimanske regularne vojne sile. Uporedo sa armijom, stvarane su i paravojne formacije, najee na inicijativu regionalnih rukovodstava SDA. Muslimanske paravojne formacije nosile su razliite proklamovane ili spontano oglaene nazive: Ljiljani, Prorokovi sinovi, Ebu Bekr itd. Poetkom 1993. na podruju BiH djeluje 15 do 20 muslimanskih paravojnih odreda, jaine od 8.000 do 10.000 ljudi... Paravojne formacije raspolau lakim naoruanjem, ali imaju i relativno dosta runih i lakih minobacaa, kao i raketnog oruja (Buenos Aires Herald, 14. februara 1993). Izetbegovieva SDA uporno je tvrdila da nita nije dalje od istine nego kleveta da je meu muslimanskim ratnicima Bosne usaena strast persekucije i strahota krvoprolia (Preporod, 19. marta 1993). Meutim, muslimanske paravojne formacije (kao i srpske,

192 odnosno hrvatske), pod neposrednom kontrolom dravnog, vojnog, politikog i pravnog Izetbegovievog dravnog aparata, bile su nosioci masovnog zioina, a posebno jedinice Ramiza Delalia - Cace i drugih. Teko je dati potpune podatke i utemeljene analize o zlo inima koje su po inile muslimanske paravojne formacije. Meutim, strunjaci za meunarodno ratno pravo procijenili su da su bosanski islamski fundamentalisti poinili mnogobrojne ratne zlo ine, ubijajui zarobljenike, civile, djecu, ene i starce... sve u interesu genocida, ienja muslimanskih krajeva od Srba i Hrvata... Jozef Bondensky, direktor Radne grupe Republikanske stranke Kongresa SAD za borbu protiv svjetskog terorizma, upozorio je 1994. amerike i meunarodne faktore, da se pod zatitom Izetbegovieve vlasti u muslimanskom dijelu Bosne nalaze tri veoma razorna islamsko-fundamentalistika centra za obuku terorista, ali i vie teroristikih grupa, iji su pripadnici, uglavnom, iranski dobrovoljci i pripadnici libijske teroristike organizacije Hezballah. Inostrane paravojne i teroristike dobrovoljake falange nisu nale utoite samo u muslimanskom dijelu BiH. Zapadni mediji su redovno obavjetavali svjetsku javnost da se na strani Hrvata bori na hiljade stranih plaenika - avanturista, rumunskih emigranata najee pristalica specijalne bive policije Sekuritate, plaenih od treeg svijeta (Afrika, Azija i Bliski istok) od 500 do 700 USA dolara (Der Welt, 8. novembra 1991). I francuski Liberasion je pisao da je u Zagreb upuena grupa od pedesetak temeljito obuenih francuskih dobrovoljaca (Borba, 28-29. decembra 1991). S obzirom da su meunarodni teroristi pod firmom dobrovoljaca i pripadnika paravojnih formacija stizali na jugoslavensko ratite iz svih drava zapadne Evrope, ve u jesen 1991. njihova brojnost (1.800 legionara u Hrvatskoj), bila je vie nego impozantna (Borba, 22. novembra 1991). U isto vrijeme na strani Srba u Bosni i Hercegovini bori se oko dve hiljade dobrovoljaca sa Dona, Ukrajine i Prikarpatja (Novosti, 8. novembra 1992). I Moskovske novosti, koncem 1992. donose reportau Ljudmile Telenj, svog specijalnog dopisnika iz Beograda, o ruskim dobrovoljcima na ratitima u Hercegovini, meu kojima su i hudoestvenik Jaroslav Jastrebov, poznat po viednevnom gladovanju u znak solidarnosti sa srpskom braom i general Viktor Filatov. Ovo je samo mali dio podataka o paramilitantnim formacijama. Stvaranjem paravojnih falangi na nacionalnoj osnovi, sa otvorenom internacionalizacijom preko monih konfesija (pravoslavlja, katolianstva i islama), jugoslavensko ratite 19901995, postaje pozornica traginog moralnog, politikog i socijalnog bespua, sa formom i sutinom koje su veoma bliske srednjem vijeku, poznatom po besmislenim vjerskim ratovima (kriarskim) i surovim obraunima (inkvizicije), sa nosiocima ideja naunog progresa i prosperiteta. Mitski patriotizam i uzdizanje drevnih mitova u svijetle cijelovitosti i nedeljive narodne budunosti predstavljali su duhovnu silu koju je vodea inteligencija kroz ratna nasilja, a pogotovo uz pomo genocida poinjenog od paravojnih formacija, nametnula patrijarhalnoj masi naroda. Moramo se sloiti sa Ivanom Supekom kada kae:Sud u Hagu izgubio je mnogo to nije poeo s optuivanjem zaetnika bezumnog rata. Svaka agresija je najvei zloin za ovjeanstvo.

193

Slube dravne bezbednosti snose odgovornost za stvaranje i postojanje paravojnih formacija koje su po inile zloine u svojoj zemlji.
(dr Vladimir Krstulovi)

VI - RAT KAO NAJGORI IZBOR ODGOVORNOST TABA VRHOVNE KOMANDE Razbijanje Jugoslavije sa svim tragi nim posledicama po jugoslovenske narode na njenom tlu, sa njihovom nesumnjivom odgovorno u, posebno odgovorno u njihovih vo a, novonastalih reima i nacionalistikih pseudoelita dovelo je do razaranja zajednice naroda koja je postojala vie od sedam decenija.
(Dr Slobodan Ini)

Odluujuu ulogu u ratu, agresiji i genocidu odigrala je izdaja vojnog vrha sa V. Kadijeviem na elu. Da nije bilo te izdaje, ne bi bili mogui nasilje i zloini i sve to je izazvala i uinila politika Miloevia i Srbije.
(lan Predsjednitva SFRJ Raif Dizdarevi)

Prije Kadijevia generali Mamula, Adi i Brovet tajno su obavili konsultacije u Londonu, Parizu i Moskvi. I to je, takoe, uinjeno bez znanja Predsjednitva SFRJ. London i Pariz tada su im priopili da se nee mjeati u sluaju vojnog pua. Moskva je i preporu ivala da se eka na pad Gorbaova
(lan Predsjednitva SFRJ Bogi Bogievi) 1. Zato je i kada armijski vrh prihvatio najgore rjeenje - da se otvorena pitanja rjeavaju silom? Ni jedna republika bive SFRJ, politiki i iznutra, nije bila spremna da ratuje s drugima, pa ak ni onda kada su bile uvuene u rat. Ogromnu veinu ljudi nije se uspjelo ubjediti da je rat rjeenje za bilo kakve nesporazume. Ciljevi rata u poetku nisu objavljeni, jer ih nisu smjeli objaviti, kasnije se postepeno definiu, ako ne dokumentima, ono praksom. U Kadijevievoj knjizi ciljevi se jasno vide i oito je njihovo pretvaranje u konkretne planove upotrebe JNA. Strategija je raunala da e sve, ili najvei dio tih ciljeva, realizovati za kratko vrijeme, prepadima, nekakvim blic-krigom, upotrebom osakaenih i improvizovanih grupacija. Odmah je bilo jasno, sada posebno, da je to bila u sutini samoubilaka politika. Akteri ovog rata nisu se sjetili Vijetnama i SAD, Avganistana i Sovjeta, Izraela i Arapa, Iraka i Kuvajta. Zato se JNA nije na vrijeme distancirala od agresivnih nacionalistikih politika i ukazala na njihovu odgovornost - i to na odgovornost svih takvih politika? Ratovi na prostorima nekadanje Jugoslavije pretvorili su se, u sutini, u rat protiv naroda a ne samo borbu za ruenje novoizabranih vlasti. I, im se to dogodilo, za Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu ti ratovi su postali narodni, domovinski i odbrambeni, a JNA zbog svog ponaanja i zloupotrebe postaje nepoeljna za sve, osim za vlast u Srbiji i Crnoj Gori. Ali, sada smo svjedoci da se i u

194 ovim sredinama, koje su podravale, koristile i zloupotrebljavale JNA, kritika za rat poinje prevaljivati i na JNA, da bi se prikrila sopstvena odgovornost. JNA se u poetku opirala, a na kraju je ipak prihvatila da sarauje ili da pod svoju komandu primi i tzv. dobrovoljce. Da li je bila svjesna da se radi o paravojnim snagama, koje su se poele formirati od 1987. godine, a koje su u sutini bile i jesu udarna aka neofaizma. Da je njih spreila, rat ne bi bio toliko straan. Najvei dio tih militantnih snaga i danas insistira na ratnoj opciji i pitanje je da li se prema njima preduzimaju prave mjere. Rije je o desetinama hiljada pripadnika naoruanih formacija koji su pod kontrolom nacionalistikih stranaka, a na alost, mnoge su obavljale najprljaviji dio ratnog posla, od ega se JNA u poetku ograivala, ali ih nije obuzdavala, a moda i nije htjela, ni mogla da ih obuzda. Pucali su na sve i imali su svoje simbole i nazive. Da li je prekidom rata prestala njihova uloga ili njihova prava uloga tek poinje? To su vojske stranaka od kojih ni jedna nije demokratska, a sve su proetnike, rojalistike, proustake, muslimansko-ekstremistike... Prema njima se sprovode neke, ali ne prave, mjere, bez obzira na insistiranje meunarodne zajednice i domae demokratske javnosti. Kakva je uloga Vojske Jugoslavije i policije u tome? One se moraju razoruavati po cjenu sukoba na sopstvenim teritorijama. Opta demilitarizacija svih (pa makar i postepena) je prvi zadatak i jedina garancija mira. Tano je da se JNA u posljeratnom razvoju nije spremala, niti je trebalo da se sprema, za rat kakav se vodio na jugoslovenskim prostorima. U susret ratu, JNA je planski gurana da bude vojska Srbije i Crne Gore, u emu se i uspjelo, jer su neki njeni interesi, stanje u zemlji i u njoj samoj igrom prilika bili najblii interesima Srbije i vladajueg reima. Armijski vrh je, posljednjih godina, vrlo loe cjenio politiku i vojnu situaciju i zbog toga povukao seriju katastrofalnih strategijskih, pa onda i operativno-taktikih poteza. JNA je vrlo brzo prestala da bude jugoslovenska i narodna, pri emu su rukovodstva JNA i Vojske Jugoslavije najvei broj greaka tumaili kao pobjedu. Stalno se postavlja pitanje: da li je rukovodstvo JNA shvatilo ovo vrijeme i kako se u njemu snalo? Nije shvatilo vrijeme, nije se snalo u vrijeme ulaska SFRJ u viepartijski sistem. Pogotovo se nije snalazilo onda kada se kao izlaz iz krize nudila konfederacija i savez suverenih drava. Sve to se dogaalo u bivoj Jugoslaviji na JNA je djelovalo kao stres i kontrarevolucija. Sporo se prilagodavala i mjenjala da bi se na kraju, kao to je ve reeno, postepeno priklonila jednoj politici, i to ne samo aktuelnoj politici reima, nego (objektivno) i nacionalistikoj politici opozicije. Zato JNA nije uspjela da se izvue iz politikih sukoba, ve je otila na jednu stranu? Da je armijsko rukovodstvo nekoliko godina prije rata drukije postupalo, mogla se sauvati drava, a i Armija se mogla na drugi nain transformisati. Zato se JNA nije na vrijeme i postepeno distancirala od svih nacionalistikih politika, ukljuuju i tu i aktuelnu politiku Srbije? Zbog pogrenih procjena i strategijskih poteza, JNA je ula u najbrutalniji rat na prostoru bive SFRJ (po mnogo emu brutalniji od Drugog svjetskog rata) i objektivno je postala uesnik u ruenju zajednike drave, uesnik u unitavanju viedecenijske izgradnje zemlje, uesnik u ekonomskoj katastrofi svih naroda bive Jugoslavije, u uasnom erupanju Hrvatske i BiH. Zato je dola do toga da sa sigurnih odstojanja svojim orujem tue i sopstvene garnizone? Tako je morala biti dovedena u situaciju da, kada to uini, i sama padne na dno. Ovaj rat je bio nae samoubistvo. Nije nas ubila strana agresija, ve smo ubili sami sebe. Ipak, za kakvu-takvu utjehu je da ovaj rat, ipak, nije rat naroda, nije sukob meu njima i ljudima, u

195 najirem smislu, nego rat stranaka, frakcija, voa, borba za vlast, rat politika hegemonizma i separatizma, sa razli itim stepenom odgovornosti. Kadijevi na mnogo mjesta u svojoj knjizi tvrdi da je JNA postupala isklju ivo po nareenju Predsjednitva, odnosno Vrhovne komande i da je potovala Ustav. Meutim, to nije bilo uvjek tako. Kada je Vrhovna komanda odbila prijedlog ili pritisak vojnog vrha za uvoenje vanrednog stanja u zemlji (12. marta 1991), armijski vrh ili neki od njegovih elnika odluili su (da li sami?) da zaigraju po nekim svojim pravilima. To pokazuje i saoptenje taba Vrhovne komande da e taj organ razmotriti situaciju poslije odbijanja Predsjednitva da uvede vanredno stanje, te da e na temelju vlastite procjene preduzeti korake. Odbijanje Kadijevia da u tako dramatinim trenucima za sudbinu SFRJ uestvuje u radu Predsjednitva, koje je Vrhovni komandant, pokazuje da su naelnik taba Vrhovne komande i dio vojnog vrha poeli sami (ili nekog sluajui) planirati nasilnu akciju. Kuda se to zaputio dio vojnog vrha? Da li su razmiljali da to moe da dovede do raspada JNA? Zar nije bilo jasno da najvei dio, naroito mladih ljudi u JNA (aktivnih i rezervnih) nee prihvatiti naredbu da puca u narod koji treba braniti, da e odbiti da hapsi i puca na sunarodnike? Kadijevi i drugi (ili obratno) povukli su sunovratan potez koji je postojeu jugoslovensku krizu doveo do bezdana. Morali su se prihvatiti zakljuci veine lanova Predsjednitva i u interesu opstanka JNA. Zato takvo ponaanje, autoritarnost i arogancija, vojnika poluintelektualnost i, na kraju, vojnika nedisciplina prema odluci - stavu (kakve-takve) Vrhovne komande? Zar i to nije bio pu klasian ili specifian - svejedno? Sa koje platforme JNA uestvuje u procesima u zemlji? Uestvuje faktiki i najvie direktno, naroito od 1988. godine. Zalae se za demokratsku, efikasnu, savremenu federaciju, za pravi socijalizam, ili u skladu sa izjavom ve penzionisanog admirala Mamule, da e OS u sluaju radikalne krize u zemlji intervenisati da zatite integritet, okomivi se na stvaranje nacionalnih drava i na konfederaciju koju su predlagale Slovenija, Hrvatska, nova makedonska i bosanskohercegovaka vlast i mnogi drugi u SFRJ. Izjava je data u Londonu poetkom 1991, poslije formiranja novog SK-PJ (izjavu je objavio Veer - Skoplje). Da li su takve izjave bile sluajne? Da li ih je trebalo dati u inostranstvu? Bilo kako bilo, izjave su bile zapanjujue i izazivale su zabunu. Mnogi u ovoj zemlji pitali su se odakle pravo na takve izjave i u ime Armije? Predsjednitvo SFRJ i armijski vrh nisu javno reagovali na te izjave, iako su one zadirale u njihove kompetencije. Moda i zbog toga to je to i izgovoreno u ime Predsjednitva i armijskog vrha.

Oito da istorija nije mogla da nae goreg rukovodioca odnosno generala da poalje u zaborav i sramotu armiju koja je pobedonosno zavrila oslobodilaki rat u saveznikoj koaliciji(Admiral Ivan Veselinovi)
2. Izvjestan osjeaj odgovornosti naveo je Veljka Kadijevia da objanjava i opravdava sopstveno vienje raspada Jugoslavije. Kako je obavljao jednu od najznaajnijih dravnih funkcija i raspolagao nesumnjivo velikom moi, Kadijevi smatra da je uradio sve to je mogao, da je predlagao prava rjeenja, koja legalni organi u kritinom trenutku nisu prihvatili, to je, po njemu, stvar politike u koju, navodno, nije eleo da se mjea. Kadijevieva teza o vojsci bez drave nalazi se u istoj razini sa tvrdnjama da rukovodstvo JNA nije htjelo da preuzima na sebe politiku ulogu spasioca Jugoslavije, jer je smatralo da JNA tu ulogu ne moe odigrati... pri emu, kako kae, rukovodstvo JNA, dok sam ja bio savezni sekretar, nije donijelo ni jednu politiku odluku i nametnulo je zemlji. ta vie, nije

196 donijelo ni jednu odluku iz domena oruanih snaga osobito njihove upotrebe, koja je bila u nadlenosti Predsjednitva SFRJ. Drugim rijeima, on tvrdi da je Armija strogo potovala Ustav, zakone, kretala se iskljuivo u formalno-pravnim okvirima. Za dokaz da stvari ne stoje ba tako, pobrinuo se sam Kadijevi. On, naime, kae; Jedna od najznaajnijih mjera paralisanja pogubnog ustavnog koncepta o oruanim snagama bila je odluka o oduzimanju oruja teritorijalnoj odbrani i njegovo stavljanje pod kontrolu JNA. Protiv te odluke su mnogi ustali, osobito Slovenci (Kadijevi, n.d. str. 78). Znai, sam Kadijevi tvrdi da je ta odluka bila protivustavna, jer joj je cilj bio da paralie vaei ustavni koncept. Mada ne navodi ko je tu odluku donio, oigledno je da ju je JNA sprovela. ak i ako nije donijeta u okviru OS, Armija je nastupila protivustavno, to je, priznali ili ne, politika odluka. Da li je Ustav iz 1974. bio dobar ili ne, to u sutini nita ne mjenja sa stanovita problema koje razmatramo. U praksi je potvreno da JNA ne samo da je imala mogunosti da se strogo dri ustavnih odredaba, ve se ona u konkretnom sluaju angaovala tako da se paralie ustavni koncept. Nije tano da vojni vrh nije donosio politike odluke, nije tano da je vojno rukovodstvo strogo potovalo Ustav, a ako se u pomenutom sluaju Ustav direktno krio, zar nije mogao slobodnije da se tumai u trenucima kada su odgovarajue odluke vojnog vrha i ponaanja JNA mogli da ouvaju dravu, sprijee rat, krvoprolie i materijalna razaranja. Ili je to i injeno (to se preutkuje) samo na osnovu pogrenih procjena i u funkciji politike koja je faktiki razbijala osnove na kojima je jedino mogla da opstane Jugoslavija. Zato je JNA izgubila povjerenje naroda federalnih jedinica, pa je, samim tim, na kraju izgubila i dravu? Vidi se da je, na primjer, nezadovoljstvo zbog razoruavanja teritorijalne odbrane imalo uporite u vaeem Ustavu. Dok se ne saopti jasno ko je tu odluku donio, odgovornost lei na vojnom vrhu, a to vai i za odluke o upotrebi JNA na osnovu politike odluke kojom se jugoslovenski narodi djele na secesionistike i one druge, a legalno izabrane politike vlasti u pojedinim jugoslovenskim republikama na prijateljske i neprijateljske. ak i da vojni vrh nije uestvovao u donoenju ovih politikih odluka, oigledno je da je izdao naredbe o upotrebi JNA u skladu s tim odlukama. Time su pojedini narodi, republike, pa i itava drava ostali bez vojske kakva im je bila potrebna, pa se prije moe govoriti o dravi bez vojske, nego o vojsci bez drave, jer Kadijevievom konceptu armije nije bila potrebna JNA, koja bi na unutranjem planu branila i odbranila SFRJ kao zajednicu ravnopravnih lanica. Ne bez ponosa, pozitivnim smatra to su na njenim razvalinama formirane tri srpske vojske. Ako se uspjeh cjeni po broju vojski koje su formirane kao posljedica razbijanja JNA, doprinos biveg prvog ovjeka JNA vei je od njegovog skromnog priznanja. On je morao da zna da se, kao vojska svih jugoslovenskih naroda, JNA dovodi u pitanje onog trenutka kada postane sredstvo jednog, bilo kog od tih naroda, kada se stavi u funkciju politike koja je objektivno neprihvatljiva za neke ili veinu ravnopravnih federalnih jedinica. Budui da je pod njegovom komandom Jugoslovenskoj narodnoj armiji namjenjena uloga suprotna osnovnim preduslovima njenog postojanja, moe se utvrditi kojom je naredbom Kadijevi faktiki potpisao i smrtnu presudu za JNA. Otuda njemu pripadaju zasluge ne samo za formiranje tri srpske vojske (i koliko paravojnih), ve i za formiranje slovenake, hrvatske, bosanskih i makedonske vojske. Zasluge, ili odgovornost, zavisno s koje se strane posmatra, ne mogu nikako da ga mimoiu, bez obzira na to to samo neke od tih vojski smatra svojim djelom. Kadijevi se ne smatra odgovornim ni za odbacivanje doktrine u okviru koje je, kao aktivan uesnik, gradio svoju vojniku karijeru. On je doktrinu optenarodne odbrane odbacio kao

197 glupost ne slutei da e, ne dugo poslije njegovog poznatog intervjua Narodnoj armiji, primjenom te doktrine u Sloveniji, a kasnije i drugdje, biti vojniki i moralno-politiki poraen i ponien, to dosta govori o praktinoj vrijednosti doktrine, a jo vie o pouzdanosti njegovih shvatanja i procjena. Komandant ili naelnik taba, koji je kombinacijom visprenog manevra, uz doziranu upotrebu sile, efikasno neutralisao akcije roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifista prema njima, razumije se, ne moe da osjea nikakvu odgovornost, jer ih je svrstao meu neprijatelje JNA. Ako su u pravu oni koji su se zalagali za mir, protiv slanja u smrt sopstvene djece i brae, a posebno u vrijeme dok je poar mogao biti izbjegnut, Kadijevi je u najmanju ruku bio duan da objasni ta ga je to objektivno konfrontiralo sa majkama i sestrama svojih vojnika, sa ljudima koji su htjeli mir, bili protiv proljevanja krvi. Jasno je da bi od naelnika taba Vrhovne komande bilo apsurdno oekivati da se osjea odgovornim prema slovenakim separatistima, s obzirom da su, kako kae, prvi ozbiljni napadi na JNA poeli iz Slovenije i bili u funkciji ruenja najprije federalne, a potom i svake jugoslovenske drave. To vai i za Hrvate, poto ga ne udi to ga u Hrvatskoj ne oboavaju, jer su oni isti neprijatelji - ustae i Njemci - sa kojima sam ratovao u NOR-u kao i u ovome ratu. Poto ga ne pogaa ono to dolazi od separatista, ustaa, neprijatelja svih boja, Kadijevi je izriit u navoenju onog to ga je za srce ujelo: Ali mene i jo neke moje kolege iz rukovodstva JNA i ovdje, u SR Jugoslaviji, nazivaju izdajnicima i htjeli bi da nam sude i pribiju na stub srama, sa potpuno suprotnom argumentacijom od one sa kojom nas optuuju u Hrvatskoj. Kako to da i neki ovdje kao ustae ele isto... S tim u tjesnoj vezi, valja napomenuti da Kadijevia pogaa i to to se ponegdje pekulisalo i sa njegovom nacionalnom pripadnou. On pie: Moj otac je Srbin, moja majka je Hrvatica. Ja sam, dakle, po roenju Srbin iz Imotskoga, gdje je Srbin tee biti nego bilo gdje u Jugoslaviji, ali sam isto tako i Jugosloven po uvjerenju... Ispada da je on Srbin posebnog kova. Kod Kadijevia, prisutno je omalovaavanje druge strane, bez obzira o kome je rije (o SAD, Evropskoj zajednici ili Sloveniji, Hrvatskoj, ili o pojedinim linostima). Proizilazi da Kadijevi za sebe rezervie suprotna (pozitivna) svojstva. Samo je on (mada esto govori u prvom licu mnoine) sve vidio unapred, sve mu je bilo jasno, vukao je najbolje poteze, predlagao jedino ispravne odluke koje drugi nisu prihvatili, pa su zbog toga nastupale katastrofalne posljedice. To mu, meutim, nije bio dovoljan razlog da se povue. Na kraju krajeva, on, ni poslije svega to se desilo, kada je rije o strategijskim potezima - nita ne bi mjenjao. Budui da je vukao najispravnije poteze - nikakve ispravke ne dolaze u obzir. Izuzetan prostor posveuje izlaganju ne ba uvjerljive tvrdnje da je ambasador Zimerman spreio njegov susret sa sekretarom odbrane SAD ejnom. Isto znaenje pridaje se i injenici to nije data saglasnost za njegov odlazak u ameriku vojnu bolnicu Wolter Read u Vaingtonu: Trebalo je onemogu iti svaki moj kontakt sa onim kljunim linostima amerike administracije koje nisu bile potpuno uvjerene da je politika SAD prema Jugoslaviji, posebno ona koju sprovodi gospodin Zimerman u samoj Jugoslaviji, ispravna i u interesu SAD, podvlai Kadijevi. Iz toga bi se mogla izvui dva zakljuka. Po njemu, naime, ambasador SAD u Jugoslaviji vodi neku posebnu politiku, drukiju od politike drave iji je ambasador, to je ne samo proizvoljno, nego i naivno uvjerenje. I, drugo, sugerie se itaocu da pomisli kako bi sve krenulo drugim tokom samo da mu je bilo omogueno da se sretne sa ejnom i jo nekim kljunim amerikim linostima.

198

Dokaze o naivnosti daje i kada govori kako je odbijao da razgovara sa njemakim ministrom Generom, da ode na prijem kod Jakovljeva. poto nije mogao ili nije htio da ga primi Gorbaov, kako je odbijao pojedine sastanke koje je predlagao lord Karington kao predsjedavajui Konferencije o Jugoslaviji. Da li se, u sudbonosnim situacijama za opstanak sopstvene drave, smije tako sujetno da ponaa linost kojoj je ta drava povjerila jednu od najodgovornijih funkcija? Sujeta bi bila privatna stvar ministra odbrane, da se u konkretnom sluaju ne ispoljava i u odlukama od bitnog znaaja za sudbinu Jugoslavije i JNA. Vojniki poraziti (Sloveniju, Hrvatsku...), pa se potom povui - samo je krajnja pogubna konsekvenca te narcisoidnosti. Otuda za nju ne snosi odgovornost samo ministar odbrane, ve i svi oni koji su joj pruali ansu da se ispoljava u igri sudbinom drave i JNA. Kadijevi na vie mjesta naglaeno govori o ulozi i uincima tzv. taba Vrhovne komande kao nosioca procjena. Tako, na primjer (na stranama 35. i 36), pie o procjeni VK krajem 1989, a pie i to da je VK pune dvije godine (izlazi da je to bilo od 1987), ukazivao da se velikom brzinom pribliava vreme kada e upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji dominantno preuzeti strani faktor. Da li je VK tada (u toj funkciji) djelovao (tada je savezni sekretar bio Mamula, Kadijevi njegov zamjenik, Mirkovi naelnik Generaltaba)? Da li tada, ili u martu 1991. sazrijeva ideja o VK kao surogatu vrhovnog komandovanja, kada je armijski vrh zakljuio da Predsjednitvo SFRJ (Jovi, Zelenovi, Mesi, Buin, Tupurkovski, Sapundija, Drnovek i Bogievi) ne moe funkcionisati kao Vrhovna komanda? Kada i po ijoj odluci ili sugestiji Kadijevi sebe stavlja u centar zbivanja? Nije vano ta, gde i kako se odluuje, kako se djeluje, vano je kud on ide, sa kim se sastaje, ta razgovara, ta on o sagovornicima misli ili oni o njemu, ta mu piu?, kae jedan od tadanjih lanova VK. Ko ini tab VK i kakav je sutinski odnos izmeu VK i VK? Kadijevi nije dao precizniji odgovor. Inae, stie se utisak da je Vrhovna komanda (VK) Veljko Kadijevi (V. K.), to znai VK = VK, ili je Vrhovna komanda (vrhovni komandant) izvan imenovanih. I ranije, a posebno sada, postaje jasno da je to Slobodan Miloevi, a Veljko Kadijevi je od 1988. ili 1989. njegov naelnik taba.

Armija nije bila faktor podrke demokratskim snagama u traenju izlaza u miru i demokratiji, nije bila faktor odvraanja reakcionarnih snaga koje su zemlju vukle u katastrofu. Naprosto, bila je i jeste faktor podstrekivanja rata, glavna fizika snaga te politike.(General-pukovnik Demil arac)
3. Znatan dio ministarske i djelatnosti VK otisnut je na stranicama lista Narodna armija.*) *) Izbijanjem rata, Narodna armija, umjesto sedmino, izlazi svaka dva-tri dana. Analizom oko 140 brojeva novijeg izdanja lista Narodna armija**), sa reprezentativnom opremom, od 21. decembra 1989. pa do 21. maja 1991, uoljivi su naslovi: **) Izvodi iz analize pukovnika Stipe Sikavice nekadanjeg urednika ovog lista. Za stabilnu Jugoslaviju i snanu odbranu (21. decembra 1989. br. 26/32). To je jedan od prvih istupa ministra odbrane. Od tada pa do 9. januara 1992, kada je siao sa politike pozornice, deset puta se pojavio na naslovnoj strani, a 46 puta na unutranjim stranicama.

199 Bie razoruane sve oruane formacije uspostavljene izvan jednostranih i Ustavom SFRJ definisanih oruanih snaga (6. decembra 1990). Da li je ova poruka izvrena? Nije! Armija e spreiti promenu dravnog ustrojstva i guranje zemlje u haos bratoubilakog rata (22. decembra 1990). Da li je izvrena ova poruka? Nije! Posljednji je as da se stane na put anarhiji i bezakonju (20. juna 1991). Da li je ova poruka ispunjena? Nije! Neka se niko ne zanosi iluzijama da e politikom svrenog ina mo i da razbije Jugoslaviju (27. juna 1991). Da li je ovo ispunjeno? Nije! Narodna armija je objavila est Kadijevievih intervjua (jedan dat Lazanjskom, dva Televiziji Beograd, jedan amerikoj TV - mrei ITN, jedan britanskoj TV - SKY i jedan glavnom uredniku Armije. Objavljena su 22 saoptenja taba Vrhovne komande, 13 izjava saveznog sekretara, pet predloga Vrhovnoj komandi, dva upozorenja vlastima Republike Hrvatske, tri nareenja (od kojih jedno F. Tu manu 22. septembra 1991. pod naslovom Hitno naredite prekid napada), pet pisama - dva Tumanu, dva Karingtonu i jedno Van den Bruku. to rjeju, to slikom, naelnik taba VK se pojavio u novom izdanju Narodne armije 112 puta. U broju 26/46 (od 29. marta 1990) je fotos sa Slobodanom Miloeviem i zajednika izjava o posjeti Prvoj armijskoj oblasti Beograd, u kojoj se navodi da su usaglasili znaaj to breg regulisanja, pravila igre, u vezi sa uvoenjem i funkcionisanjem viestranakog sistema. Na sjednici Predsjednitva SFRJ (3. aprila 1990), VK je predloio svoje mjere, a jedna od tih je uspostaviti narueni ustavni poredak zemlje na nain da se suspenduju sva normativna akta i sve radnje koje su u suprotnosti sa Ustavom SFRJ i saveznim zakonima. Savezni sekretar za narodnu odbranu je u Zagrebakoj vojnoj oblasti u vrijeme izborne kampanje u Sloveniji i Hrvatskoj, na to reaguju tamonji mediji. Prvog novembra 1990. (broj 26/77) kamera biljei Veljka Kadijevia i Borisava Jovia (u uniformi, znai, u ulozi Vrhovnog komandanta), na poligonu Krivolak u Makedoniji. Petog decembra 1990. TV Beograd prenosi neuobiajeni intervju Kadijevia vojnopolitikom komentatoru Lazanjskom, koji, uvodei itaoce u intervju, kae: Jo jednom je potvreno da se glas Armije daleko uje i da javnost sa posebnim zanimanjem prati istupe rukovodeih ljudi JNA - general Kadijevi govori jasno, jezgrovito izlae stavove, ne podie ton. Hladnokrvan je, fiziki izgleda u dobroj formi, sagovornika prati pronicljivim i prodornim pogledom, svakim svojim pogledom i svakom reju djeluje kao osoba koja zna ta hoe, Tu je napad na TO kao objektivnu podvalu, a 13. maja 1990. (Narodna armija od 17. maja), povodom Dana slubi i organa bezbjednosti, Kadijevi kae: Uvjeren sam da ete i nadalje, kao to ste to i u proteklih 46 godina inili, inspirisani revolucionarnim djelom Josipa Broza Tita...

200 Uvee, 6. maja 1991, nakon prekida ljeenja (Narodna armija od 9. maja), Kadijevi je prvi put javno naredio da JNA ima pravo da upotrebi oruje, odnosno da stupi u ratno stanje. U uvodnom djelu dokumenta pie: Savezni sekretar za NO, general-armije Veljko Kadijevi je 6. maja uvee, nakon prekida ljeenja (ili odmora), zbog stanja u zemlji, prenio predsjedniku dr Borisavu Joviu sljedee, u pet taaka... Od maja 1990. do kraja mandata, Borisav Jovi gostuje u svakom drugom broju Narodne armije, a njegov prethodnik, dr Janez Drnovek, nije pomenut ni u jednom od 21 broja Narodne armije. 4. Kolektiviziranje odgovornosti u politikim vrhovima, vrhovnim komandama i njihovim tabovima, u ovom ratu je neprihvatljivo. Poznato je ko je odgovoran za razbijanje Srbije, Hrvatske, podjelu Bosne, za razbijanje JNA, za rat-ratove. Tu nema maskiranja i djeljenja odgovornosti. Prikrivanje odgovornosti za katastrofalnu spoljnu i unutranju politiku, pogrenu vojnu politiku, za rat, ne moe se prihvatiti pod izgovorom bilo kakvih viih interesa. Za posljedice nisu svi odgovorni, pogotovo ne jednako. To vai i za lanove Vrhovne komande, za predsjednike republika i za lanove taba Vrhovne komande. Za ono to se dogodilo do januara 1992, odnosno do Sarajevskog primirja, odgovorni su jedni, a potom drugi elni ljudi u politici i vojskama - svako u svom periodu vlasti i komandovanja. __________________

Jugoslovenska federacija nastala tokom NOR-a bila je osnovano koncipirana i dobro komponovana sloena drava, sa pravi no etniki, istorijski i geopolitiki povuenim granicama(Istoriar dr Dragoljub Petrovi) VII - BILJEKE (1983 1995)
JNA nije i ne moe biti osnovni kohezioni faktor.

RAZGOVOR SA PETROM GRA ANINOM*) (1983)

*) General Graanin je 1982. primio dunost naelnika Generaltaba JNA. (Teze za razgovor) Ne dozvoliti naputanje koncepcije ONO, koje se poinje osjeati (moda primjeuje). Previe naglaavamo opasnost od spoljne agresije. Fetiiziramo i favorizujemo tehnoloko-tehniki kompleks; uvjek emo tehniki biti inferiorniji od velikih, ali to smo do sada, pa emo i u budue rekompenzirati koncepcijom i drugim mjerama, ukljuujui i odgovarajue sisteme naoruanja. Dajmo teite Programu stabilizacije i u tom okviru vie i kadrovskoj politici, jer realizacija tog Programa ii e sporije bez sposobnih kadrova.

201

Trebamo manje ratne oruane snage (posebno JNA), ali modernije, definisanjem realnije tehniko-tehnoloke politike u OS (i ire). Vidjeti koliko su oruane snage optereene centralizacijom i administriranjem. Svaka reorganizacija OS (promjene), mora biti vrena odozgo i odozdo. Kod nas najee ide odozgo. Vie razgovarati sa ovima dolje, ukljuujui i civile. Vie razgovarati o opravdanosti i o mogunostima realizacije toga o emu se vode rasprave - vojita, korpusi, zato i da li ukidati divizije, o odnosu JNA i TO itd. Treba da bolje rijeimo obim rasporeene i nerasporeene rezerve u ivoj sili. Ne treba da ratne OS apsorbuju sve i najbolje ljude. Ne dozvoliti da nam ekonomska situacija u miru, u kriznim situacijama, predratnoj i ratnoj situaciji bude slabija od vojne situacije, jer i ova onda nije dobra ili je kratkotrajna. Raspored ive sile u industriji i na selu je de facto ratni raspored. Mi u pozadini za ovo smo zainteresovani. Mobilizacijski aparat na svim nivoima mora biti kombinovan - vojno-civilni. Ekonomske efekte sadanjih i eventualnih buduih rjeenja moramo da imamo, bez obzira o emu se radi. Ne trebaju nam radikalniji zahvati, jer nema potrebe i vie kotaju. Obuku u kolama, trupi i van oruanih snaga vie pribliiti koncepciji NOR-a. Pod ovim mislim na pokretne i krajnje elastine tzv. frontove. Vie naglaavati pokretljivost i ofanzivnost prema statikom ratovanju. Statiku ne potcjeniti s obzirom na nau veliku naseljenost. Iskustvima iz ratova poslije Drugog svetskog rata - koji su vojnoj vjetini dali, po nizu pitanja, vie nego prethodni - posvetiti veu panju. Velike rezerve imamo za smanjenje oruanih snaga - ukinuti 10% vika. Imamo vie dopunskih i nastavnih jedinica i previe rezervnih jedinica, pa imamo Teritorijalnu odbranu. Stabilizaciona komisija u SIV-u je znaajna - i za nas i za pomo SIV-u. Jovi, efer i Pjani brane svoje pozicije, a ne sinteze iz Programa. Relativno ograniena sredstva prilagoditi zahtjevima eventualnog rata, odbrani na cjeloj dubini, dugotrajnom otporu i civilnoj zatiti kao moralnom osloncu odbrane. Sve koncepcije su napadane. I nau treba braniti od onih u naim redovima i od stvarnih protivnika na praktinom i teorijskom planu. Brinuti da Teritorijalna odbrana ne bude duplikat JNA (Bosna i Srbija). Ako su oruane snage zajednike, onda su one i jugoslovenske i republike. Iz neospornosti nacionalnog suvereniteta proizilazi i specifinost Teritorijalne odbrane. Teritorijalna odbrana je dio oruanih snaga i u tome ima i svoju samostalnost. Problem odbrane nije samo armijski, ve opti. I otuda dolazi do sveoptosti optenarodne odbrane, a organizacijom to objediniti, decentralizovati i koordinirati akciju. Imamo klasiara koji su zagrijani za stara rjeenja, a dio mladih je sklon klasinom. O osnovama koncepcije ne moe biti razliitih gledita, a ima ih. Naa sposobnost za odvraanje je i dalje prvi cilj izbjei rat, tj. imati sposobnost da se spoljni i unutranji neprijatelj odrekne svojih pretnji, da odvraanje ne bude samo rezultat nae materijalne sposobnosti, da ne budemo usamljeni. Bolja organizovanost je prva orijentacija; ograniiti se samo na oruane snage ili operativnu armiju predstavlja opasnost. Pomo sa strane emo imati u mjeri koliko smo sposobni i u stanju da drugima pruimo pomo.

202 Elementi uspjeha su: kvalitet OS, ukljuuju i moralno-politiko stanje, sposobnost da se te snage iskoriste, novi nain borbe i pobjeda i manjim snagama. Dril iskljuiti svuda, osim u rukovanju orujem. Optenarodna odbrana je i dalje anti rat - anti sila, a mogunost odbrane - efikasnost koja se pokazala u NOR-u je naa originalnost. JNA jeste okosnica, a TO je osnova partizanske borbe. JNA nije i ne moe biti osnovni kohezioni faktor - ali je vrlo znaajan. NAPOMENA: O tezama za razgovor dogovorio sam se sa generalom Asimom Hodiem, podsekretarom u SSNO-u. Ocjenili smo da P. Graaninu - novom naelniku Generaltaba, koji je doao iz I armije i nije radio u Generaltabu, treba govoriti o ovim pitanjima, tim prije to su poele rasprave o reorganizaciji OS, to meu nama ima razlika i to je, po naoj ocjeni, komanda Prve AO imala neke klasinije stavove. Graanin se nije mnogo izjanjavao, ali se saglasio sa veim djelom ovih razmiljanja i ocjena. Ispoljio je neke razlike u stavovima o veli ini OS, Teritorijalnoj odbrani, navijajui za vojita, korpuse, za vie tenkova i aviona (a mi za vie transportera i helikoptera). Bio je za to da se sauvaju sve poznate divizije iz naeg rata. Teko mu je bilo da se rasformira njegova II proleterska u Niu i moja VI lika proleterska divizija Nikola Tesla u Karlovcu. Bio je tvri oko jedinica na i oko Kosova. Kolebao se oko eventualnog ukidanja Sarajevske armije. Poslije ovog i slinih razgovora bio sam sve vie ubjeen da e Pero Graanin sluati pretpostavljenog i svoju republiku. Otili smo zajedno u penziju 1985. Poslije toga, u najveoj reorganizaciji Oruanih snaga nestale su i njegova i moja ratna divizija, a njihove brigade utopile su se u Niki i Zagrebaki korpus, kojima nikada nisu pripadale. Kasnije su i potpuno nestale, a reorganizacija OS - sprovedena i nedovrena 198890. - postala je jedna od velikih uzroka slabljenja odnosa izmeu SSNO i republika-pokrajina.

U cjelini, reorganizovanje JNA - rasformiranje armija,uvoenje korpusa nije imalo strateku i organizacijsku potvrdu.(General-pukovnik Stane Potoar) OSVRT NA REORGANIZACIJU OS (1984-1985)
U pozadinskom sektoru prouili smo materijal Generaltaba o reorganizaciji OS i materijale koje su (po konkretnim temama) izradile armije (1984). 1. U analizi gdje se govori o rukovoenju na operativnom nivou (strana 153), mislimo da ima vie logike i argumenata za stav da su armije i snage TO u republikama, VPO, operativnostrategijska tjela (operativno-strategijski nivoi), a ne operativni. Argumenti za ovakvu tezu vezani su za koncepciju koja dozvoljava alternativnost i irinu, razliite dimenzije ovih snaga i ovih tjela i zadatake koje mogu zajedno i odvojeno imati u razliitim fazama eventualnog rata. Ako se dozvoljava mogunost da RV i PVO (kao komanda vida), moe biti operativnostrategijska grupacija, zato se ta mogunost ne dozvoljava armijama, republikim tabovima teritorijalne odbrane i VPO (vojno-pomorska oblast), koja, kako smo uli, predstavlja u naim uslovima komandu vojita - komandu operativno-strategijske grupacije i koja kao operativni nivo u svom sastavu ima i operativne nivoe - vojno-pomorske sektore i flotu.

203

U operativni nivo ukljuiti i zonske tabove TO. Imamo takvih zonskih tabova gdje je, zbog geografskih i terenskih uslova (Vojvodina), a negdje i zbog administrativne podjele, dolo do usitnjavanja. Do usitnjavanja je dolo i zbog toga to smo se kolebali oko mogunosti stvaranja partizanskih (teritorijalnih) divizija i uloge operativnih zona u odgovaraju im situacijama. Zonski tabovi su, naroito u nekim podru jima, osnova za stvaranje krupnijih snaga u TO i operativnih komandi koje eventualni rat moe da nametne. Zbog ega, na primjer, zonski tab u istonoj Srbiji (u datoj situaciji) ne moe da preraste u 14 korpus? Zato da u meurjeju (Sava-Drava) snage ne prerastu ili u partizansku diviziju ili u 6, odnosno 10. korpus? Ili, zato da djelom snaga ili svim snagama u tajerskoj ne moe da komanduje operativna zona za tajersku, kako je sluaj bio u ratu 1941-45? Zato se sumnja u mogunost i sposobnosti republikih tabova da prime vei dio jedinica JNA? Ako je to zbog toga to oni u miru imaju relativno malo kadra, to je drugo pitanje, ali ako se uzme u obzir njihova ratna razvijenost i stvarna uloga, onda ta sumnja nije koncepcijska i nije opravdana. Uzmimo, na primjer, Zapadnu varijantu (odbrana od NATO), u kojoj prema razvoju situacije predviamo da velik dio snaga JNA ostane na teritoriji Slovenije (pored TO i sve tzv. lake divizije). Ko u toj situaciji objektivno prima i mora primiti i tako krupne snage JNA? Ovo moe prihvatiti operativno-strategijska komanda kao to je republiki tab TO. Prema tome, dozvolimo tu mogunost i iskljuimo sumnju ovakve vrste. U materijalu 3. armije (Skopje) stoji logina konstatacija da sadanja rjeenja grupisanja i komandovanja u zoni odbrane 3. armije i R TO Makedonije ne trae promjenu, da su iskoriene optimalne mogunosti i ne predlau korpuse. Zato 2. armija (Ni) predlae korpuse? Razjasnimo da li ima opravdanja ili nema. Mislim da ima vie argumenata da ih sada ne stvaramo na toj teritoriji. Varijanta o stvaranju grupe brigada je mogua. To smo radili i u naem ratu (1941-1945). Moda je loginije, a i Smernice za razvoj TO otvaraju mogunost da (bez obzira na izvjesna kolebanja) idemo na stvaranje partizanskih divizija i to tim prije to smo partizanske divizije pretvorili (bez potrebe) u lake divizije JNA. Da li je predlog 2. armije (Ni-Kosovo) da se sadanji armijski stepen, armijska komanda, iscrpljuje u prakticizmu najozbiljniji argument, da se stvara komanda vojita ili fronta? To je sekundaran argument. Ako bi to podvrgli analizi, vidjeli bismo da postoji niz drugih razloga za ove probleme (naroito u poslednje vrijeme), a uslovljeni su i vanrednim dogaajima na Kosovu, zbog kojih je ova komanda napregnutija. U predlogu 2. armije govori se o broju veza za Komandu armije. Blie sam shvatanju da (u stvari) Komanda armije nema toliki broj veza koliko se navodi, jer se skupljaju sve direktne i indirektne veze. Ako ponemo samo od toga koliko je jedinica - ustanova vezano za pojedine organe u Komandi armije, onda je to tako. Ali, ako uzmemo s im stvarno, po liniji komandovanja (zdrueni sastavi i osnovne snage), rukovodi ta komanda, onda je taj broj veza daleko manji. Ako hoemo da brojem veza isforsiramo neka pitanja (obezbeenje veza, opravdanje optereenosti), a ne vidimo organizaciju rada i indirektnost u rukovoenju, to je drugo pitanje. Tako su 52. korpus (na Kosovu), 21. divizija, 23. divizija, 2. proleterska divizija (ne znam na koji se nain rukovodi 54. divizijom ili rezervnim korpusom), oklopna brigada, jedinice armijske artiljerije i dr, osnovne veze kojima operativno i stvarno rukovodi Komanda armije. Tu i tamo, govori se o komplikovanosti naeg drutvenog i politikog sistema. Stoji ta sloenost i brojnost veza i faktora - organa koji se bave poslovima narodne odbrane. Meutim, u emu je taj sistem komplikovaniji od uslova u naem ratu, naroito u zavrnim

204 operacijama? Jasno, to su sada druge dimenzije, mi smo specifina drava, mi smo se razvili, ali smo, manje-vie, sve te organe i organizacije i sve te faktore imali u naem ratu (sem SIZova). Prema tome, to ne treba da bude smetnja, niti nae optereenje. Nisam za predlog VPO (Split) da mjenjamo naziv Vojno-pomorske oblasti u RM (ratna mornarica). To nije formalno pitanje. Predlaem da naziv ostane ili da mu jo dodamo 4. (znai 4. VPO), pa da dri tradicije i ratne mornarice i 4. armije. U VPO su jake snage KOV-a i TO, a to su u stvari jedinice ratne 4. armije (9. dalmatinska divizija, eventualno 43. istarska divizija), vie samostalnih brigada iz divizija ratne 4. armije (mornariko-desantne i druge partizanske brigade). O formiranju operativne grupe u irem rejonu Knina (gdje je 9. divizija) imam drugo miljenje. Ako treba ukrupnjavati snage na tom prostoru - i za potrebe obe varijante (odbrana od NATO i od Varavskog pakta), mislim da je bolji izlaz da, pored 9. divizije, stvorimo, zavisno od konkretnog stanja, jo 1-2 partizanske divizije vezane za VPO, a ne Kninski korpus. A ako stvaramo korpus, onda neka to bude VIII dalmatinski korpus. Nedostatak analize RV i PVO (Zemun) je u tome to kau da je sadanje rjeenje dobro, daju samo jednu varijantu i onda nema mogunosti za uporeenja. Argumentacija je prilagoena samo jednoj varijanti, a nije toliko jaka da brani tu varijantu.Treba se zapitati da li se naa avijacija moe uspjeno suprotstavljati glavnim snagama avijacije protivnika? Malo je govora o odnosu komande operativno-strategijskih tela i komande vida, sa aspekta podrke. Ta stvar se razrauje kroz jaanje VIKG-a (vazduhoplovna isturena komandna grupa), a to nije dovoljno. RV i PVO, kao operativno-strategijska grupacija, moe i treba da bude jedinstvena po organizaciji, kako se predlae. Meutim, po nainu upotrebe treba vie elastinosti u smislu da operativno-strategijske komande KOV-a i TO budu nosioci upotrebe odgovarajuih snaga, koje dobivaju za sopstvenu podrku i da ih, u tom smislu (i jedne i druge), treba osposobljavati. Da li je ceo problem u tome da rukovoenje i komandovanje na tom nivou zavisi od usklaivanja komandnotabne ratne slube i nekih dokumenata odgovarajuih VIKG? Moda je problem dublji i zahtjeva iru analizu i izdvojenu raspravu. Moe li varijanta bez VAK-ova -vazduhopolovnih korpusa? Uzmimo varijantu da imamo vie divizija i brigada PVO i da nam to bude primarno, a da idemo na grupisanje avijacije po vrstama, krupnije eskadrile i brigade, i na njihovu direktnu vezu za operativno-strategijsku komandu. Time bi olakali i upotrebu tih snaga. U toj varijanti nisu potrebni vazduhoplovni korpusi. Predlozi l. armije (Beograd) zasluuju posebnu raspravu (12. korpus - Vojvodina, njegove kompentencije i proirenje, korpusi u Pomoravlju). Da li moemo isklju ivo govoriti o zoni armije, ili o zoni odbrane svih snaga u toj zoni? Navodi se da je optereenje 10 ili 12 tabova zona. Meutim, tim zonama rukovodi RTO i, prema tome, to je i rastereenje za komandu armije. Za diskusiju je teza da su nosilac borbe u poetnom periodu rata operativne jedinice. Generalno, JNA ima ulogu da stvori uslove da se osposobe drugi faktori, ali na nekim prostorima, ak i u poetnom periodu rata, nosilac dejstava bie i snage TO. Da li je modernizacija upravljanja i rukovoenja shvaena kod kadrova kao nunost? Da li je integracija poslova, pa i organizacija, viena (u svim sluajevima, na svim nivoima i komandama) kao jaanje mehanizma ili zadravamo klasina rjeenja, pa ne idemo dovoljno na integracije i organa i jedinica? Aktuelna je i tema da li nii nivoi imaju proirene kompetencije za odluke operativnog karaktera. SSNO opravdano pokree pitanje administracije, to je sastavni dio rukovoenja,

205 ali ne samo administracije (po broju i obimu), nego u kojoj meri ima administrativnog uplitanja sa jednog na drugi nivo. Nuno je postaviti otriji zahtjev za analitiki rad na svim nivoima i kod svih kadrova. Da li smo na nekim mjestima kadrovski promaili, pa nam ljudi nisu dovoljno sposobni da se uhvate u kotac sa problemima koje razvoj OS namee? To je jedno od pitanja iz oblasti rukovoenja. Kako stoji sa rjeavanjem nekih objektivnih protivrjenosti u komandovanju i rukovoenju? Ne o subordinaciji i komandovanju, kao nunosti, ve o odnosu izmeu objektivnog i subjektivnog, izmeu stanja i poimanja tog stanja, organizacione sposobnosti ljudi, sposobnosti za realizaciju, odnos izmeu centralizacije i decentralizacije, jer mi moramo jaati jedno i drugo. Znamo u kojoj mjeri decentralizovanost smeta mehanizmu vojne organizacije, a znamo koliko suvina centralizacija ograniava aktivnost niih komandi i smanjuje odgovornost i inicijativu. Objektivna je potreba da neke kompetencije sputamo na nie nivoe, jer koncentracija moi ni u OS, u rukama pojedinih komandanata, nije preporuljiva. Na predloge komandi 5. (zagrebake), 7. (sarajevske) i 9. (ljubljanske) armije nisam imao bitnijih primjedbi. Diskutabilni su i manje prihvatljivi predlozi l. i 2. armije. 2. Dileme oko organizacije OS i sistema rukovoenja i komandovanja OS (1984-85). Radi se, u stvari, o razlikama u odnosu na ponuene predloge SSNO i G. Rasprave oko usavravanja rukovoenja i komandovanja pokrenule su vie aktuelnih problema. O pojedinim pitanjima ponoviu svoje poglede i poglede nekih komandanata armija i RTO. a) O formiranju komandi vojita (oblasti) i njihovoj nadlenosti U vojnoj teoriji vojite je dio ratita, geografska i operativna cjelina. Prema kriterijumima iz Drugog svetskog rata, dubine vojita su iznosile 800-1000, a irine 300-600 kilometara. Vojita su promjenjiva i zavisna od toka operacija. Pojam vojita je prisutan u meunarodnom ratnom pravu. Tu se misli na one djelove ratita gdje se izvode ratna dejstva. U meunarodnom ratnom pravu ratite je podjeljeno na djelove gdje se izvode borbena dejstva i djelove koji ine pozadinu teritorije ratita (enevska konvencija o zatiti graanskih lica za vreme rata - 1949.) I sa stanovita meunarodnog ratnog prava, podjela ratita na vojita (u naim uslovima) ne bi se mogla prihvatiti, jer e se na cjelom ratitu voditi oruana borba. Treba imati u vidu i velike domete oruja, dejstva avijacije i raketa eventualnog agresora. Nije sluajno to ni jedna armija u Evropi nema komandu vojita. Mora se jo jednom preispitati opravdanost obrazovanja takvih komandi i zbog sljedeih razloga: Komanda vojita se podrazumjeva kao statina vojno-geografska komanda. Pod njenu komandu morale bi se staviti sve komande, tabovi i jedinice na tom prostoru. Razliita je uloga pojedinih vojita u varijantama i vrstama agresije - drugaija je uloga sjevernog vojita u varijanli istok ili zapad. Komandi vojita se u raspravama daju prava i ovlaenja koje ona objektivno ne moe imati. Istie se: Komandu vojita definisati kao deo Vrhovne komande; kao vojnopolitiku komandu; komanda vojita je deo Vrhovne komande (na licu mjesta), koja treba da rjeava sva pitanja na tom djelu ratita; lanovi Predsjednitva SFRJ e biti na vojitima; komande vojita e imati sve prerogative i nadlenost Vrhovne komande: Vrhovna komanda je u

206 funkciji komande vojita. Ovakve postavke o mjestu i ulozi komande vojita moraju se analizirati sa sistemskog, pravnog i funkcionalnog stanovita. Komanda vojita ne moe biti dio Vrhovne komande, ne moe imati prerogative i ovlaenja Vrhovne komande. Komanda vojita ne moe da bude vojnopolitika komanda, jer to bi znailo da ima i vojnu i politiku vlast na vojitu, to je za na drutveno-politiki sistem nemogue. Ove komande ne mogu imati atribut strategijskih komandi. Predsjednitvo SFRJ je po Ustavu strategijsko i jedino ovlaeno da odluuje o upotrebi oruanih snaga. Strategijska komanda je onaj nivo rukovoenja i komandovanja gdje dolazi do jedinstva politike i vojne strategije. Komanda vojita ne moe biti dio Vrhovne komande, jer se radi o dva stepena komandovanja. Ako bi komanda vojita bila dio Vrhovne komande, postavlja se pitanje kome je onda za svoj rad odgovorna. Zbog specifine i osjetljive uloge vojne sile u drutvu, vlasti nad oruanom silom i prava njene upotrebe, sistemski i pravno su postavljene granice ko i kakvo pravo u tom pogledu ima. Vrhovna komanda je jedna i njena su najvea prava, a svi drugi stepeni komandovanja i njihova prava i nadlenosti regulisana su zakonom, odlukama i drugim aktima Predsjednitva SFRJ. Ustav SFRJ ne daje mogunost da Predsjednitvo SFRJ svoja ustavna ovlaenja iz oblasti rukovoenja i komandovanja moe prenositi na nie stepene komandovanja. b) O odnosu komanda vojita - republiki, odnosno pokrajinski tab TO Sadanja ustavna i zakonska rjeenja ne daju mogunost da se komandama vojita potine R i PTO ( lan 239. Ustava SFRJ, l. 114. i 115. Zakona o optenarodnoj odbrani). Sva pravna akta (amandmani od 1970, Ustav SFRJ, Zakon o narodnoj odbrani od 1969. i 1974. i Zakon o optenarodnoj odbrani od 1982), regulisali su dvojnu odgovornost republikih i pokrajinskih tabova TO - republikim i pokrajinskim rukovodstvima i vrhovnom komandantu, odnosno Predsjednitvu SFRJ, kao najviem organu rukovoenja i komandovanja OS SFRJ. Nema dileme da je u pojedinim zonama i pravcima nuno postii vei stepen objedinjavanja snaga i obezbjediti najvii stepen jedinstva oruane borbe. Da li su po koncepciji voenja optenarodnog odbrambenog rata predviene komande vojita najbolje rjeenje? Bolje je rjeenje da imamo komande armija (kao i sada), preko kojih se postie jedinstvo oruane borbe, naroito u poetnom periodu rata, a da se u toku daljih dejstava, kada se pree (i ako se pree) na kombinovani oblik oruane borbe, ostane kod dosadanjih sistemskih, pravnih i teorijskih rjeenja, to jest, da komande armija objedinjavaju sva borbena dejstva u zahvatu tzv. fronta, a RTO na privremeno zauzetoj teritoriji. Vrhovna komanda bi ove dvije cjeline koordinirala i usmjeravala. Bilo je dosta rjei da jedinstvenom operacijom mora rukovoditi jedna komanda. Mislim da se i pojam operacije u ONOR-u mora drugaije gledati nego to je to u klasinim teorijama i klasinim vojnim organizacijama. Ako se radi o kombinovanom obliku oruane borbe, onda u tim uslovima moemo izvoditi dvije vrste operacija - u zahvatu tzv. fronta i privremeno zauzetoj teritoriji. Karakteristike ovih operacija se razlikuju. Zbog toga je mogue da operacijama u zahvatu fronta rukovodi komanda armije, a na PZT RTO, a u vlasti Vrhovne komande je da vri prepotinjavanja jedinica i komandi onom stepenu koji u datoj operativnoj situaciji rukovodi dejstvima. U tom pogledu, dragocjena su iskustva NOR-a, posebno u zavrnim operacijama.

207 c) Na osnovu do sada voenih rasprava, poinju preovladavati stavovi da treba formirati komande vojita i potiniti im R i PTO, kao i to da partizanskim jedinicama i brigadama TO treba da komanduju komandni stepeni JNA i kada ove snage dejstvuju na PZT, a da tabovi TO komanduju samo prostornim snagama TO. Ako se usvoje ovi stavovi, onda se ne radi samo o usavravanju rukovoenja i komandovanja, ve o radikalnim sistemskim promjenama u koncepciji. Posebno je osjetljivo pitanje dvojnosti komandovanja snagama na PZT (partizanski eelon u nadlenosti komandi JNA, prostorne snage u nadlenosti TO). Takva dvojnost u komandovanju na PZT imala bi negativnih posljedica. Nepotrebno je govoriti koliko je sloeno voenje oruane borbe na PZT. Zato je u ovim uslovima nuna maksimalna sinhronizacija ne samo snaga koje vode oruanu borbu, ve svih snaga borbe i otpora. Ukoliko bi se uspostavila dvojnost komandovanja snagama na PZT, dolazilo bi do sukobljavanja, nedovoljne sinhronizacije borbe i otpora, prebacivanja odgovornosti za neuspjehe jednih na druge i nedovoljne aktivnosti. d) Poelo je preovladavati miljenje da se u buduoj organizaciji komandovanja ide na korpusnu organizaciju brigadnog sastava. I ovo zasluuje potpunije analize u naelu i za svaki korpus. I sada imamo vie ovih nivoa komandovanja nego bilo koja evropska zemlja, izuzev SSSR-a. Imamo 26 operativnih komandi. (Italija ima 13, Grka 8, Austrija 4, SRN 8, Francuska 6, Bugarska 5, Rumunija 7 i Maarska 5). Formiranjem jo 13 komandi korpusa KOV i jedne VAK imali bismo oko 40 komandi i tabova strategijsko-operativnog i operativnog nivoa. Zato bi u konanom opredjeljenju gdje formirati korpuse, morali imati sliku rata, zone i pravce korpusa nakon mjesec ili vie mjeseci rata. Zalaem se za fleksibilniji prilaz. Na osnovu analize pravaca i zona, treba doi do zakljuka gdje je korpus a gdje divizija. Nema razloga da idemo na ematsku i tipsku organizaciju. Zato ne bismo imali manji broj korpusa i vei broj divizija, a pri tome, razliite sastave korpusa i divizija. Bilo je rjei i da se jedan broj korpusa ostavi na PZT, radi objedinjavanja borbenih dejstava. Kod toga treba imati u vidu dva ozbiljna pitanja: komanda korpusa operativne armije i partizanskog korpusa i divizije bitno su razliite (korpus operativne armije ima 70-80 ljudi u komandi i sa pritabskim jedinicama oko 760 ljudi, a komanda partizanskog korpusa sa pritabskim djelovima 100-150 ljudi). uju se stavovi da brigade TO uu u sastav korpusa. Ispravnija su miljenja da ove brigade budu u operativnoj potinjenosti korpusa (za datu situaciju), jer ako bi ule u sastav onda bi logino imale svojstvo jedinica JNA, a i kod operativnog potinjavanja bi bilo potekoa, a najvie iz razloga to drutveno-politike zajednice i dalje vode brigu i snose trokove organizacije, obuke i opremanja ovih jedinica, a TO nemaju nikakvih prava oko njihove upotrebe. Pored toga, neke republike su formirale veliki broj ovih brigada, a druge to nisu uinile, pa bi i sa stanovita optereenosti pojedinih republika bilo nejednakosti oko opremanja brigada TO, kada bi se stavile u operativnu potinjenost komandi JNA. U svim varijantama budue organizacije komandovanja, u centru zemlje (Sarajevu) treba imati komandu armije. U centralnom djelu zemlje nuno je imati jake snage i jaku komandu, jer emo centralne djelove zemlje najupornije braniti i pretpostavlja se da bi se na teritoriji Bosne mogli nai i djelovi drugih armija. O ovim pitanjima ne treba odluivati bez pune ubjeenosti komandi armija, RTO i republikih politikih rukovodstava u njihovu opravdanost.

208

NAPOMENA: Praksa poslije 1987. nije uvaila ni ova upozorenja. Slina upozorenja iznosili su i generali Mirkovi, Atanasovski, Dimi, Jerki, Lukei, pegelj, Pozderac, Petri tadanji komandanti armija i RTO.

U cjelini, reorganizovanje JNA - rasformiranje armija, uvoenje korpusa nije imalo strateku i organizacijsku potvrdu.(General-pukovnik Stane Potoar) OSVRT NA REORGANIZACIJU OS (1984-1985) GENERALI SA LAZAROM MOJSOVOM (1986)*)
*) Sastanak armijskog vrha, predsjednika drave Lazara Mojsova i penzionisanih vojnih starjeina na visokim vojnopolitikim dunostima od 1976-1986, odran je od 17 do 20. maja 1986. u Domu garde - Topider. Sastankom su rukovodili admiral flote Branko Mamula, savezni sekretar za NO i general-pukovnik Zorko anadi, naelnik G JNA. Iz svoje diskusije na tom sastanku iznosim sljedee: Dobro je konsultovati se, a naroito na vrijeme i vie uvaavati razli ita i druga miljenja i u tom smislu shvatam ovaj susret. Nije neprirodno to ima alternativa u raspravi o razvoju oruanih snaga. Da li su spoljni i unutranji neprijatelji nai glavni problemi? Tih protivnika imali smo uvjek i bie ih. Ekonomska situacija, strategija razvoja i pasivnost su opasniji. Manje smo se plaili neprijatelja u ratu. Spoljni neprijatelj nije toliko jak, a mi ga stavljamo u prvi plan. Ako pravimo procjenu neprijatelja, onda moramo vidjeti i odnos izmeu dogmatskih (birokratskih) kojih je vie i kritizerskih i anarholiberalistikih snaga. O obimu ratne JNA i oruanih snaga? Dobro je to je to tema i dananjeg skupa. Slaem se da su nam ratne oruane snage prevelike. To ima i pozitivan i negativan uticaj na privredu. Ratne oruane snage nuno je smanjiti. Da li stepen spoljne ugroenosti trai ovolike oruane snage? Eventualni protivnici oko nas ne dre i ne jaaju oruane snage samo radi Jugoslavije. Rusi to rade i zbog unutranjih problema, zbog Kine, zbog Varavskog ugovora i zbog Bliskog istoka. Amerikanci to isto rade zbog unutranjih problema, radi Rusa, radi June Arnerike i irih interesa. I jedni i drugi ne rade to samo radi vojnih osvajanja, kao to je bilo ranije. Struktura naih oruanih snaga po strategijskom opredjeljenju mogla bi imati tri komponente: Federacija treba da ima manju i moderniju JNA, sa divizijama i brigadama. Republike - partizanske snage (divizije i brigade). Opine - manje jedinice TO, sa glavnom snagom u drutvenoj samozatiti. Ovim bi zadovoljili koncepciju optenarodne odbrane i druge principe - mobilnost, borbenu gotovost, tradiciju, vezanost za prostor, radi organizacije tabova, boljeg pozadinskog obezbjeenja, vojno teritorijalne organizacije i radi podjele odgovornosti i finansiranja. Racionalnija organizacija rukovoenja i komandovanja.

209 a) Vojita (oblasti) ne mislim da su dobra varijanta. Teza da armije nisu strategijske komande je diskutabilna. Vie se govori o prednostima a manje o nedostacima. Veliki je nedostatak to Slovenija i BiH ostaju bez komandi armija. Najvei broj divizija se likvidira, previe je korpusa i ne potuje se tradicija. Dobro je to umjesto pukova idemo na brigade. b) Komanda RV i PVO bi mogla ii u Sarajevo (u centar zemlje, i to bi mogla biti nekakva rekompenzacija ako se ukine 7. armija), jer se ne preseljava u ratu, blizu je i Vrhovne komande, blia je veini svojih aerodroma, ima u Bosni dvije svoje kole, blia je vazduhoplovnoj industriji i remontnim zavodima i bolje je zatiena. c) U Beogradu moe da ostane ono to je SSNO u irem smislu (to je vezano za Vladu, Skuptinu i rukovodstvo drave), a i Generaltab bi mogao da pree u Sarajevo. Bilo je i ranije takvih ideja. NAPOMENA 1. Pruio sam podrku pravcima djelovanja, tj. ozdravljenju privrede, stabilizaciji unutranjeg stanja (Kosovo), strpljenju bez velikih promjena, zakonskoj odgovornosti razliitih faktora za bujanje krize, za promjene kroz Ustav. 2. Sa ovog sastanka otiao sam s uvjerenjem da se ide u zamiljenu reorganizaciju oruanih snaga SFRJ, a kasnije sam se uvjerio da je SSNO iskoristio ekonomsku i drutvenu krizu da bi se u koncepciji optenarodne odbrane vratile neke stvari unazad, devalvirala uloga TO, likvidirao partizanski eelon, ukinule armije i divizije i ostavile dvije republike (Slovenija i BiH) bez operativno-strategijskih komandi. Daje se prednost avijaciji nad PVO, prednost krupnim sistemima naoruanja i naruava se tradicija iz NOR-a. Ostao sam u uvjerenju da ako je period od 1968. do 1986. znaio revitalizaciju koncepcije, ovo to se sada priprema, a to e se realizovati od 1990. je devalvacija koncepcije optenarodne odbrane. Uostalom, ivot je to pokazao. 3. Tadanjem vojnom vrhu, posebno Mamuli i Kadijeviu, bilo je najvie stalo da se ukine IX ljubljanska armija. Kasnije sam obavijeten da je predlog o reorganizaciji prihvaen od strane Predsjednitva SFRJ, poetkom 1987. godine.

PISMO PERI IMI U (1988)*)

*) Pismo je upueno P. imiu, predsjedniku SKJ u JNA, nekoliko dana poslije sastanka sa penzionisanim generalima (1988. godine). Pero, Ispunjavam obeanje da Ti neto napiem o skupu sa penzionisanim generalima. Na skupu ste opravdano govorili o jugoslovenskoj krizi. Mnogo toga vezano je za nacionalne mitologije, vrstu ruku, unitarizam, separatizam, mnogi bjee u nacionalne okvire. Na alost, imamo dosta kadrova u civilu, a i u vojsci, koji ne razumiju savremene procese i kojima je nacionalno iskljuiva mjera vrednosti, postajemo opsjednuti nacijom. Nacionalista ima i u SUBNOR-u i meu penzionisanim generalima.

210 Savremeni problemi ne mogu se rjeavati silom, a istim sredstvima ne mogu se regulisati odnosi i procesi ni u socijalizmu. Moramo braniti pozitivne uinke svih revolucionarnih generacija. Braniti Narodnooslobodilaki rat 1941-1945, braniti izgradnju zemlje i otpore staljinizmu, braniti nesvrstanu politiku, braniti samoupravljanje. Dakle, braniti blizu 50 godina mira (jer nikada toliko nismo bili u miru), bez obzira to nismo bili dovoljno dosljedni u izgradnji demokratije, to nismo bili uvjek u pravoj ekonomskoj politici, to smo se vie puta kolebali i zbog toga dolazili u povremena stagnantna stanja. Sistem optenarodne odbrane, OS i u okviru toga JNA, se mora vie osposobljavati za demokratsko upravljanje. Treba izraziti nau spremnost za promjene bez brzih rjeenja, za promjene kroz Ustav. Vanredne mjere na Kosovu ne daju dugorone rezultate. U vienacionalnoj zajednici, sa ovoliko vjera i specifinosti, nema jedinstva prekim putevima. Zar se ne primjeuje politika koja trai drukiju Jugoslaviju, ne samo na Kosovu, Sloveniji i drugdje? Zar nisu evidentni napadi na Predsjednitvo SKJ, Predsjednitvo SFRJ i SIV? Zar nisu vidljive neke infiltracije raznih ekipa u Nevesinje, Vukovar, Drvar, Knin, Petrovu Goru i mnoge srpske opine u Hrvatskoj? U mojoj op ini (Graac) primjetio sam organizovanje sumnjivih grupa i hodanje nekih intelektualaca iz raznih krajeva (iz Srbije). Treba reagovati na sve uestalije napade na Tita. Ti napadi ne dolaze samo s jednog kraja. Prvenstveno reagovati na one napade gdje se on diskredituje kao vrhovni komandant. I neki generali ga napadaju. Najgori su oni napadi koji ga optuuju za zavjeru protiv srpskog naroda. Obeao sam Brovetu da emo braniti Tita jednim napisom u Narodnoj armiji, to smo i uinili. Odbrana revolucije je trajan zadatak. Ali, Pero, sjea se naeg razgovora da su napadi na Tita krenuli najprije odavde, iz Beograda. Na ovom skupu Tita je jedino pomenuo Adi. O eventualnom protivniku mislim ovako. Spoljni protivnik nikada nije bio slab, ali se on prenaglaava. Unutranji neprijatelj ili protivnik se sve vie ispoljava. Dobro je da ga vidimo kakav je i koliko ga ima, ali kakvi smo u Savezu komunista i kako se odnosimo prema sopstvenoj revoluciji i kako gledamo na budunost je mnogo vanije. Na najvei protivnik su ekonomska situacija, poveana nezaposlenost, nacionalizam, pasivnost, oportunizam i sporost demokratije. U procjeni neprijatelja treba vidjeti i odnos dogmatskih i birokratskih snaga prema reformskim snagama, kakve su ove snage i kakva su shvatanja o tome u naim sopstvenim redovima. Slaem se (sa onim to je reeno na skupu) da treba dati podrku osnovnim pravcima djelovanja, tj. sprovoenju reforme, stabilizaciji unutranjeg stanja na Kosovu i drugdje, ali treba uzimati u obzir i injenicu da se nikada ni jedan nacionalizam i separatizam nije pobjedio tuom rukom. Pobjeda protiv nacionalizma se moe dobiti jedino pomou snaga unutar nacije u kojoj se javlja. Tui sve nacionaloviniste jednako, ali i vidjeti koji su potencijalno najopasniji, a to su srpski ovinistiki unitarizam i hrvatski ovinistiki separatizam. Slaem se da treba podrati promjene Ustava kroz kolektivni napor i mjenjati strpljivo sve to je potrebno. To initi i sa reformom Saveza komunista. Kriza u Jugoslaviji ima refleksija i na sistem odbrane i oruane snage. Kriza je razliita u republikama, a vjerovatno i u raznim sektorima u JNA. Moda je izrada novog plana razvoja oruanih snaga, koji e polaziti od novih procjena, prvorazredan posao sa osloncem na plan razvoja 1971-1975. (moda sam tu subjektivan).

211 O izlaganjima na skupu: Kadijevi je govorio o procjenama i razvoju oruanih snaga, rekavi da su ti procesi u toku, da se trebamo ee susretati i sadrajno drugaije. Ali da to ne ostane na obeanju. Brovet je govorio da kretanja idu u korist Zapada, o porazu komunizma (a gdje je bio?), o pobjedi nad socijalizmom (kojim?), o integraciji Evrope i dezintegraciji Varavskog ugovora. Rekao je da je na pomolu mona njemaka drava, da je Sovjetski Savez u defanzivi, da je okruenje Jugoslavije prozapadnjako s orijentacijom na NATO, da je sjeverozapad orijentisan ka austrougarskom carstvu (a kuda ide jugoistok?) i da je pogoran na vojnopolitiki poloaj. (Nema mjesta za detaljnu raspravu o ovim ocjenama, ali su neke od njih i jednostrane.) Brovet je s pravom dodao da je SKJ u povlaenju i da su procesi kod nas isti kao u istonoj Evropi, a stanje u Sloveniji i Hrvatskoj i drugdje ocjenio je negativno. (Da li samo na sjeverozapadu?) Ti si, Pero, koliko se sjeam, govorio o podijeljenim snagama u SKJ, o tome da nismo ranije bili osposobljeni za ovakvu borbu. Govorio si da su posljedice nesagledive (a vidi li izlaz?) Govorio si o neiskrenom odnosu Cirila Ribi ia i SKS, o platformama i podjelama (na jednoj strani, Slovenija i Hrvatska, Bosna i Makedonija, a na drugoj, Srbija sa pokrajinama i Crnom Gorom). Pitam se gdje je u toj situaciji partija u JNA? Hoete li se obratiti lanstvu, hoete li se svaati sa Savezom komunista republika, hoete li se uvati toga da nekima ne budete naklonjeniji? Adi je jedini pomenuo Tita u vezi sa odbranom koncepcije. Rekao je da je SAD sada jedina supersila, da je jedan pakt ostao a drugi propao. (Pa, borili smo se protiv blokova i da li alimo za raspadom jednog od njih?) Nuno je dograivati koncepciju, ali ne napadati teoriju Oreanina i drugih, traiti racionalniju organizaciju itd. Sve manje se pominje teritorijalna odbrana. Da li su nam (u kratkom vremenu) trebale tri strategije oruane borbe? Prva 1976. pod Ljubiiem i sa potpisom Tita, druga 1983. pod Mamulom sa potpisom Petra Stambolia i sada, izgleda, trea pod Kadijeviem i ne znam sa potpisom kojeg lana Predsjednitva? Kadijevi je na kraju sastanka rekao (neto u ovom smislu) da smo pod kiobranom debalansa SSSR-a, izgubljene bitke, iji je inicijator SSSR, da je Sovjetski Savez sruio Varavski ugovor i time izgubio, da nema vie sudara izmeu blokova SSSR-a i SAD, ime je ugroena budunost prvog i da sjedinjena Njemaka postaje najvea sila u Evropi. ta mu znai pominjanje Sarajeva i da li su svi susjedi natovski? U izjavama svih koji su govorili na skupu, pominju se sve republike a ne Srbija. Pero, da li je u vazduhu prosrpsko raspoloenje? Treba li reagovati na stavove onih koji napadaju JNA (Franjo Tu man, Pavle Jaki, Vuk Drakovi, Vlado Dapevi, Simo Dubaji, Mladina) i druge koji su se pojavili? Moramo bolje braniti revoluciju i Tita i preko toga braniti i Kou, Mijalka i Peku i sve nas druge, jer su to napadi na sve nas. Dobro je da nas okupljate, ali ne samo radi informisanja i promovisanja. Evo jo dva lina utiska zabiljeena na kraju sastanka. Pored onoga to sam Ti stojei, u kratkom susretu rekao, dodajem: Stane ostavlja utisak dobronamjernog ali nesamostalnog, Adia uvati od prevelike poslunosti, Buni - pasivan, Negovanovi najblii svojima, Gregori bez uticaja (a Ti zna da je varijanta bila da na to mjesto doe Lambe ili neko drugi). Treba vie cjeniti miljenja dr Abdulija i Popovia. A Ti, Pero, izvini, djeluje najloginije, ali

212 si u procjepu i zbunjen si. Veljko je ovim skupom vie elio promociju i informaciju odozgo nego razgovor. Neto o penzionerima s kojima se povremeno sreem. Peki kao i uvjek nametljiv, nezadovoljan i trai guvu, smeta vam ali ga primate. Neki poinju da naginju nacionalizmu. udni su rezoni Steve Roglia, Radojice Nenezia, Milisava Nikia, Dane Petkovskog, Milana Bjelogrlia, Save Trikia, Petra Graanina. Veina Crnogoraca i Muslimana, penzionisanih generala, koje sreem, normalno se vladaju. Ne iznenauju me rezoni Milana Daljevia i jednog broja Tvojih Krajinika i Hercegovaca. Veina Dalmatinaca i Liana su kao u NOB-u, zajedno. Slovenci uz svoje, a Srbijanci jo vie uz svoje. Hoevar je u procjepu - u pauzi sam s njim razgovarao. Admirale bolje poznaje od mene. A pogledaj uesnike u diskusiji na tom skupu. Ljubu Mraovia zna bolje nego ja, Stevo Rogli tvrdi kurs, Relja Luki govorio je o suenju, a Mio Jankovi se previe boji CIA-e. I Dane Petkovski, kojeg i dalje angaujete, na kraju nas je razveselio poveanjem plata. Sve u svemu, nejaka podrka i govorili su manje-vie bizarno. Pozdravljam te! Ilija NAPOMENA: Ovo je posljednji skup sa drugovima penzionisanim generalima JNA. Nije mi poznato da je od 1988. do 1992. odran i jedan takav sastanak. U Domu garde - Top ider, 28. aprila 1994. na poziv naelnika Generaltaba Vojske Jugoslavije generala Mom ila Periia, odran je razgovor sa gospodom penzionisanim generalima i admiralima, o temi Vojna situacija u bivoj Bosni i Hercegovini, njen uticaj na bezbednost SRJ i neka aktuelna pitanja u vezi sa transformacijom Vojske Jugoslavije. Ovom skupu, koji se bavi zakasnjelim analizama, nisam prisustvovao (iako sam pozvan) jer nisam gospodin general i zato to je to sada jedna druga armija.

Uzeli ste TO, uzeli Devetu armiju. Kako ste mogli ii sa specijalcima na RTO? Ogoren sam i ne prihvatam odluke armijskog vrha...
(General-pukovnik Franc Poglajen)

SLOVENA KI PENZIONISANI GENERALI I SSNO (1988-1990)

Poznato mi je bilo da neki sporovi - rasprave izmeu Slovenije i SSNO nisu poeli 1988 (napadima na JNA u slovenakoj tampi iz opoziciono orijentisanih sredina). Armijski vrh nije bio bez povremenih sporova i sa nekim drugim republikim rukovodstvima, ak i sa politikim vrhom drave i, naravno, u svojoj sredini. Bilo je razlika u miljenjima (to je normalno), od kojih su neka bila i divergentna. Neposredno pred rat, razgovarao sam sa vie penzionisanih slovenakih generala sa kojima sam radio u 9. armiji i SSNO (Stane Potoar, Franc Tavar, Franc Poglajen, Branko Jerki, Edo Pavi i Lado Kocijan). General Kocijan mi je ustupio svoje biljeke o nekim stanovitima slovenakih penzionisanih generala o jugokrizi i odnosima Slovenija - JNA, iz kojih izdvajam sljedee:

213 Kako se dogodilo da je JNA postala policijska, sa paravojnim formacijama uz Srbe, koja ignorira svaku meunarodnu koncepciju? Kocijan biljei da su Slovenija i njeni generali s pravom eleli i traili da se potuje istorija Odluka plenuma Osvobodilne fronte o uklju ivanju slovenakih partizanskih jedinica u NOV i POJ (16. septembra 1941) i odluke Koevskog zbora (1. oktobra 1943), kao osnovni rezultat dvogodinje borbe slovenakog naroda i njegove narodnooslobodilake vojske (u prisustvu I. Ribara, S. ujovia, M. ilasa, V. Zeevia i V. Dedijera i pet predstavnika NOPa iz Hrvatske). Kocijan dalje kae da se Slovenci nisu slagali sa odlukom da se NOV i POJ pretvore u JA, a Vrhovni tab u Generaltab (1. marta 1945), ve su hteli da ostanu stari nazivi i da se nisu slagali sa rasformiranjem i prelociranjem nekih slovenakih divizija u Hrvatsku i Vojvodinu, jer tako 1945. godine u Sloveniji nije bilo ni jedne slovenake divizije, sem divizije KNOJ-a. Poznato mi je da su Slovenci 1968. prihvatili novi model odbrambenog koncepta sa dvije komponente OS-JNA, kao strategijski eelon i TO kao najvii oblik organizacije naroda i odgovornosti republika. Slovenci su ovo pozdravili jer ih je to vratilo u priliku da ponovo organizuju vlastiti Glavni tab TO i ratne jedinice sa tradicijama svojih partizanskih divizija i brigada (sve mi je to poznato jer sam od 1968. do 1970. bio pomonik komandanta 9. armije). Poznato mi je da su Slovenci, pa i njihovi generali, bili za veu samostalnost Slovenije u okviru Jugoslavije, a ne za ocjepljenje. Bili su protiv toga da se pitanje odnosa rjeava raznim pretnjama, ukljuujui i pretnje Armijom. Bili su za to da imaju svoju Teritorijalnu odbranu. Kocijan dalje biljei - da su 1976. (27. aprila), radi razliitih gledanja na TO, Kardelj i Bakari otili u Generaltab. Osnovne njihove teze su bile da Teritorijalna odbrana ne sme biti po svojoj organizovanosti i konceptu razvoja kopija JNA, a ako bi bila, onda nam TO nije potrebna. U stvari, TO je kompleksna vojna organizacija cjelog naroda, zasnovana na principu naeg drutvenog ureenja i mora biti organizaciono, tehniki i manevarski osposobljena za sve zadatke. Penzionisani slovenaki generali su se gotovo redovno sastajali na inicijativu Predsjednitva republike i Saveza boraca, sa rukovodstvom JNA i komandama u Ljubljani i Zagrebu. Interesantni su neki od tih skupova. Na inicijativu Milana Kuana, tada predsjednika CK SKS, 23. marta 1988. odran je skup na temu Reakcije JNA na pisanje Mladine. Kocijan o tome biljei: Kuan je u vezi sa JNA rekao da su otvorili pitanja jezika, vojnog roka i mjesta sluenja, popune vojnih kola itd, ali da od SSNO nema odgovora. Kuan je izjavio da je Slovenija deo drave Jugoslavije, JNA je naa Armija, ali razliiti pogledi nisu greh. Upozorio je da se u vrhu JNA primjeuje antislovenako raspoloenje i da se izlazi sa ocjenom da je u Sloveniji kontrarevolucija. Prisutni generali su se saglasili sa ocjenama predsjednika CK Slovenije, traili rjeenje postavljenih pitanja i odbili ocjene o kontrarevoluciji. Novi sastanak sa efom Partije odran je 7. oktobra 1988. Tema razgovora su lanci u Mladini i konflikti sa JNA oko procesa etvorici i amandmanima o finansiranju JNA. Kuan ih upoznaje da je u razgovoru sa Kadijeviem (u Predsjednitvu Jugoslavije) Kadijevi imao samo jedno stanovite: Vi elite nacionalnu armiju da bi razbili JNA, mi emo se tome odupreti svim sredstvima. Kuan je od prisutnih generala traio da se pokua

214 zatvoriti taj front sa JNA. Data je podrka stavu da se odnosi razjasne i da se problemi reavaju konstruktivno i bez izazivanja, ega je bilo u Mladini. Godine 1989. (13. decembra) je susret na inicijativu generala Koleka komandanta 5. armijske oblasti. Na zdravicu Koleka, u kojoj je naglasak bio na zapletenoj situaciji, odgovorio je general Potoar; Stanje u Jugoslaviji nije dobro. JNA se treba prilagoditi razvoju u svetu i u Jugoslaviji, a to znai da se mora pravilno ocjeniti dogaaje. Izrazio je povjerenje mladom kadru, koji je odgovoran za budui razvoj, a vidjeemo da li nam daju priliku, da im bude prisutno i ono to mi mislimo o njihovim odlukama. Na tom sastanku odbaena je informacija SSNO (od marta 1989), o sutini, uzrocima i ocjenama napada na koncepciju ONO i na JNA. Petog aprila 1990. je na inicijativu V. Kadijevia - prisutni Stane Brovet i komandant 9. armije Svetozar Vinji - odran skup u Ljubljani. Prisutno je bilo 38 penzionisanih generala. Sa tog skupa Kocijan biljei: Kadijevi je u kratkoj informaciji o etiri strateka zadatka JNA, kao zadatak broj 1 naveo - zatita JNA od napada. Brovet je detaljnije govorio o tim napadima i sve je to bilo u tonu koji je iritirao, jer smo svi bili gotovo optueni, ne kao sukrivci, ve kao krivci koji potpisujemo napade. Poslije Broveta je govorio general B. Jerki: Niko od nas nije proitao materijal. Nain iznoenja je za nas neprihvatljiv, posebno zajedljiv ton. Zbog nekih lanaka ignoriraju se svi uspjesi na odbrambenom podruju Slovenije, koje su godinama sve inspekcije ocjenjivale najviim ocjenama. Kocijan se pitao: Kako je mogue kao strategijski zadatak broj 1 postaviti zatitu JNA od i zbog nekih lanaka. Poslije izlaganja Kocijana, g. Kadijevi je upitao: Da li jo neko eli rije, ako drugaije misli? I, poto se niko nije javio, Kadijevi je ustao i sastanak je bio zavren, sa nekim od nas nije se rukovao i za nekoliko minuta sala je bila prazna. To je bio (aprila 1990) posljednji sastanak i razlaz slovenakih penzionisanih generala sa armijskim vrhom, a Kadijevi je u Beogradu govorio o ovom sastanku, zakljuuju i: Na slovenake generale ne raunam vie. Osmog oktobra 1990. na inicijativu Koleka je odran sastanak sa Savezom boraca Slovenije, na temu Situacija u dravi (prisutno 34 generala). Teite je bilo na pripremi javnosti za proglas o osamostaljenju Slovenije, problemu komandovanja u TO i civilnom sluenju vojnog roka. Po Kocijanu, radilo se o srpskoj i jugoslovenskoj politici na zapadnom delu drave, koja se sigurno nee zaustaviti na Kupi. Desetog oktobra 1990. je sastanak sa 39 penzionisanih generala u prisustvu generala I. Tominca, I. Hoevara, C. Zabreta iz Pete armijske oblasti i komandanta Ljubljanskog korpusa, generala Dane Popovia. Raspava je bila buna, a u raspravi sudeluju dvije suprotne strane. General Kolek je u uvodu rekao: Vlast u Jugoslaviji je naruena, bezbednost je na kritinoj taki, ustavno ureenje je pred raspadom, politika reformi je blokirana, neposredno sledi graanski rat, a sve nam to daje viestranaki sistem - u Jugoslaviji je registrovano 140 stranaka, takve drave nema na svetu. Ni jednom jugoslovenskom narodu nije do raspada i do graanskog rata. Glavnu ulogu u tom igraju Nemaka i SAD, mada sa razliitim stanovitima. Kosovo je tragedija zbog egzodusa Srba, a slino preti i Srbima u Hrvatskoj. Neke sile ele u to uplesti i JNA, radi uzurpacije vlasti. Planirano je da se JNA razbije za tri meseca, moda do kraja ove godine. To neemo dozvoliti. Stoji problem komandovanja TO Slovenije. RTO je onemoguen da komunicira sa podreenim tabovima. Naredba o oruju nije jo sprovedena, jer 16 opina nije predalo

215 oruje. Danas je u Beogradu na dnevnom redu budunost Jugoslavije. Konfederalni model, to je predlog Hrvatske i Slovenije, je sprdaina i lakrdija. To je krhka carinska unija, ide se na potpunu samostalnost drava. To to je predloeno nije prihvatljivo, zavrio je Kolek. Prvi uesnik u raspravi je general Franc Poglajen, komandant 7. korpusa iz rata i 9. armije poslije rata: Dobro je da smo se sastali. Svi smo svjesni problema, ne samo JNA i Predsjednitvo, nego i pojedinci. U Jugoslaviji postoje dve koncepcije - konzervativna i prenoviteljska (reformska). Prema Sloveniji primeujem netolerantnost, alarmantno reagiranje na lanke, a ni rijei o krai etiri vagona oruja u Kninu. ta je opasnije? Ogoren sam kao general i ne mogu da prihvatim sve odluke armijskog vrha... Stanje u naoj TO je neodrivo. Poeli smo je graditi 1968. Tito je na tome insistirao. On je i imenovao komandante TO. Danas ste uzeli TO, uzeli joj armiju. Ako se Jugoslavija dogovorila za pluralistiki sistem, pustimo taj proces. Puno smo napravili za 45 godina, bilo je greaka, ali takvih kakve vi pravite - nikada. Kako ste mogli i i sa specijalcima na RTO. Nikakvog razgovora, a Kadijevi je mogao pitati nekoga od nas. General Branko Jerki je rekao: Ako bi bio iv Maral, to ne bi dozvolio to sada poinjete. to god se ree, to vam se ne dopada, ocjenjujete kao napad. Mi smo Kadijeviu jasno rekli da su takve ocjene o Sloveniji neprihvatljive. General S. Potoar: Ruite ugled JNA. Gledao sam ta se dogaalo pred RTO. Zato nema slovenakih jedinica u JNA, a imali smo ih za vreme cjelog rata u Sloveniji i van Slovenije. Izazvali ste otpor prema JNA oko vojnog roka, kad ste uzeli brigade od TO, oduzimanje oruja je nerazumna odluka, a potinjavanje TO je protivustavno. Proitajte ta pie u Ustavu SFRJ i Zakonu o narodnoj odbrani. Dogovoreno je da 25% Slovenaca slui u Sloveniji, a od zadnje partije regruta nije ostao ni jedan. Izazvali ste, takvim ponaanjem, nepoverenje. Kakvi su to odnosi u Armiji? General A. Juki - bivi komandant TO Hrvatske, koji ivi u Ljubljani, je rekao: Armijski vrh mora razmisliti o svojim postupcima. Dosta je toga to se ne moe podrati. JNA titi takvu Jugoslaviju koje vie nema. To svi vide, samo vi ne. Zato otpor depolitizaciji Armije? Kako mislite organizovati OS u viestranakom sistemu? JNA ne moe spasiti Jugoslaviju bez republika, ve je moe dovesti do katastrofe. to znai razoruanje TO? Armiju treba zatititi i ne dozvoliti da se uplie u politiku. General G. krk: Svi komandanti brigada i divizija u mobilizacijskom eelonu su neslovenci. To je strano nepoverenje. Vi ste generala Hoevara potpuno podredili sebi. General R. Hamovi (bivi naelnik Generaltaba), koji ivi u Ljubljani, je rekao: U naem ratu vrhovni komandant je postavljao komandante glavnih tabova, a po predlogu pokrajinskih vostava; 1945. je ocjenjeno da se pree na novi koncept organizacije. Od tada se mnogo promjenilo. Ne treba uriti, nuno se dogovoriti. Zato silom ruiti dravu? Treba nam nova koncepcija OS, a ne gledati samo na TO. to se Jani tako uri? General J. eme: Teka je situacija u Jugoslaviji i tu smo pred graanskim ratom. Krau oruja u Kninu razumem kao toleranciju Armije u tom sluaju.

216 General M. Petri: Ocjena da JNA vodi prosperitetnu politiku za Jugoslaviju nije prihvatljiva, a postupak ratovanja je sraman. General Kocijan (bio je naelnik taba TO Slovenije) je rekao: Ocjenu da je stanje kritino imamo svi. Ne podravam sve zakljuke ni kod nas, ali sam vrlo kritian da JNA izaziva otpor naroda. Razoruanje TO je razoruanje naroda. Kolek, da li si svijestan da je sva TO Slovenije u eelonu tvoje Armije u sluaju rata? To to radite je poraavajue za narod. Da li ste razmiljali o dugoronim politikim posljedicama? La je, to ste slubeno objavili, da titite oruje od krae. Za 21 godinu je iz TO nestala samo jedna puka i jedan pitolj i naeni su. Zato u Srbiji ne uzimate oruje TO? Komandant TO Beograda o toj naredbi nita ne zna lino sam govorio sa njim. Kocijan je zahtjevao da se vrati oruje TO, da se komandovanje TO uspostavi po zakonu, da se postave i slovenaki kadrovi u rezervni eelon, da se brzo rei problem sa tabom TO. General I. Tominc (pomonik za politiki rad u 5. armijskoj oblasti) je rekao: Politika je armiju gurnula u teku poziciju. Saglasni smo sa Drnovekom da se ponu razgovori sa Predsjednitvom Slovenije. Netano je da JNA eli krojiti jugoslovensko drutvo, ona je gurnuta od politike. Od 2. jula je ukinuta politika nastava, izvodi se samo kao moralni odgoj. Sve teme iz marksizma su suspendirane. Formira se vlastiti sindikat u JNA. Mi u Armiji ne ocjenjujemo politiku situaciju. Ta ocjena nam se alje odozgo. General K. Kolek, pored ostalog, kae: Nae aktivne stareine su vrlo kritine prema Predsjednitvu Jugoslavije i SSNO, ta se eka, zato se ne udara, vojsku je teko drati u rukama. Teko je u Zagrebu. U Sloveniji su sada dvije vojske. Bavar je sve stavio pod kontrolu. Komanda 5. armijske oblasti je drugi dan (kako pie Kocijan) objavila da su slovenaki generali podrali generala Koleka. Ali je general F. Poglajen dao javni demant: Podrali smo stanovite da se problemi ree. Dvanaestog decembra 1990. general Kolek je (sa 34 penzionisana generala) razgovarao na temu Predstojei plebiscit u Sloveniji. Kolek je rekao: Posljedice mogu pribliiti opasnost rata, stanje u TO je nepromjenjeno. Slovenija je zabranila regrutaciju. Vojni okruzi su formirani, ali su u Sloveniji blokirani. to se tie Kadijevievog intervjua na TV - TO je podvala, Kolek je rekao da Kadijevi nije pravilno shvaen. General Tominc je obavijestio da je 1/3 lanova SK kolektivno prela u SK (PJ). Oekuje da e ih se do 50% uklju iti, 40% u druge stranke, a 10% ni u jednu stranku. Na pitanje ta je sa konceptom ONO, ako je TO podvala, Kolek je odgovorio da je u kompetenciji republike samo prostorna struktura. Na ovo je reagirao Poglajen: A to nije podvala. General E. Pavi je rekao: Ta podvala je nastala sada. General M. Lah pozdravlja departizaciju i kae: Izgleda da je JNA postala srpska vojska, da ne govorim o vezi Kadijevi - Miloevi.

217 General I. Dolniar: U Jugoslaviju smo svi vjerovali, a sada je to ludnica. Ako bi Kadijevi izrazio lino miljenje, da je TO podvala, je jedna stvar, ali on to govori kao sekretar za NO. To su - to sada govorite - pretnje. General Kocijan je na kraju rekao: JNA je vjerovala u nae narode, a odakle sada takvo nepovjerenje, da se vojni vrh odluio da razorua dve republike - najprije Albance, a sada Sloveniju i Hrvatsku. Sve je sada jasno, te naredbe nisu trebale i imae dalekosene posljedice. To to radi Armija nije modernizacija, nego revizija koncepcije ONO i to nije u kompetenciji Armije. Hoete li razoruati i ostalo i odvesti cjelokupno naoruanje? Da li razmiljate o stranim posljedicama? Ovo je bio posljednji sastanak komandanta 5. armijske oblasti K. Koleka i slovenakih penzionisanih generala, a do susreta sa tenkovima 5. armijske oblasti ostalo je neto vie od 6 mjeseci (27. juna 1991).

JNA je, pored neo etnikih kohorti, prihvatila hegemonistiku strategiju, okrenula le a svojoj prolosti, krenula u besmisleni rat protiv svih u Jugoslaviji, a potom i protiv Evrope i svjeta.
(Pukovnik dr Duan Plena)

O KNINSKOJ KRAJINI I TROME I (1989-1991)

Knin je dobio znaajno mjesto u hrvatsko-srpskim ili srpsko-hrvatskim odnosima i sporovima. Da li se i preko Tromee ponovo pokuava udruiti Srbe u jednu dravu? Da! Da li je sluajno da se sve ovo dogaa ba u Kninu i na Trome i? Ne! Neposredno poslije 1945. godine dovrena je kninska pruga; Knin je spojen prugom sa Zadrom, postao je jak eljezniki vor sa loionicom (koja je premjetena iz Graaca u Knin); izgraeni su tvornica vijaka (TVIK), tvornica namjetaja i drugi pogoni, nova velika bolnica 8. korpusa i sve to uz pomo Hrvatske, JNA, Knina i donatora Borisa Vukobrata. Knin je uvjek imao veliki garnizon sa divizijom ili korpusom. Asfaltirani su putevi koji povezuju sa Bosnom, Likom, Zadrom, ibenikom i Sinjem; asfalt je uao u gotovo sva sela, napravljene su dvije hidrocentrale itd. U davnijoj istoriji tu je bila kolijevka hrvatske dravnosti, a kasnije najvei centar Srba u tom djelu Dalmacije, june Like i jugozapadne Bosne. Kada sam 1988, 1989. i 1990. boravio u junoj Lici i sjevernoj Dalmaciji, primjetio sam buenje agresivnog nacionalizma i mnogima govorio da sve to izrasta u bunt i nije naivno, jer se ne radi o ugroenosti Srba (bez obzira na narastajui separatizam u Hrvatskoj), nego o podsticajima hegemonista izvan Hrvatske. Da li je dr Rakovia, dr Babia i druge linosti novog srpskog ustanka podstakla samo pojava ustaa? Analizom dogaaja, kasnije sam postavljao pitanje da li i koliko treba povezati djelovanja Miloevia i Tu mana. Da li bi Rakovi i Babi to radili da na vlast u Hrvatskoj nije doao HDZ? Mislim da bi oni to uinili i da je doao Ivica Raan ili neko drugi. Prisjeao sam se ranijih odnosa i sporova. Sluao o tome od boljih poznavalaca Kninske krajine (dr Duana Plene, dr Tode uruvije, Augustina Jukia i drugih). Pamtim 1939. godinu, kada se u tim krajevima trailo prikljuenje Vrbaskoj banovini i odvajanje od Banovine Hrvatske, 1941. i 1942. godinu, kada su Momilo uji i drugi pokuavali te

218 krajeve izvui iz kvislinke Hrvatske pomou Talijana i Drainih oficira. Da li je to to se pripremalo i dovelo do 17. avgusta 1990, etvrti ili peti pokuaj pua protiv Zagreba? Dugo nisam vjerovao u to da se mogu poremetiti hrvatsko-srpski odnosi, rjeeni AVNOJ-em i formulom bratstva i jedinstva. Ratovao sam na Tromei, bio sam i politiki komesar Kninske brigade (stvorene od likog partizanskog odreda), koja je tako nazvana kao protutea ujievim etnicima. Do ljeta 1989. nisam vjerovao da e se krenuti preko Drine i Dunava, a tada sam se postepeno uvjeravao da se preko Knina krenulo planski da bi se iskoristio nacionalistiki zanos nadahnut proslavom 600-godinjice Kosovske bitke 1989. Izrazito srbovanje djela Srba u Kninu i iroj okolini nije mi se dopadalo i upozoravao sam na to. Nije mi se dopadalo ni esto dolaenje raznih ljudi iz Srbije i Bosne. A kada se knjievnik Miodrag Bulatovi u mojem Otriu 1990. godine naao pred spomenikom 9. gerilskom odredu da se divi pravim Srbima, postaje mi jo jasnija srpska politika koja se oslanja na mo Memoranduma. Akademik Dobrica osi, duhovni otac svih Srba, kao i akademik dr Jovan Rakovi, duhovni otac Srba - preana, postaju sve prepoznatljiviji. Razgovarao sam i sa dva pravoslavna popa u Graacu i Velikoj Popini. ujem kako se ponaa (i kod ovaca na Otriu) ratni drug Simo Dubaji. Razmjenjujem miljenja sa opinskim rukovodstvom u Graacu, sa uiteljima na Otriu i Zrmanji. Sluam teze da su Srbi najvie dali za obe Jugoslavije i da zato imaju najvie prava odluivati o njenoj buduoj sudbini. eelj preti Hrvatima, a pukovnik u penziji Vojo Radakovi poinje da pie o ugroenom srpstvu i pominje poruene crkve i grobove. Vuk Drakovi (ustanovljujui SNO januara 1990), zahtjeva sjedinjenje istonih etnikih krajeva i etnikih krajeva u Boki, Slavoniji, Hercegovini, Lici, Kordunu, Baniji i Kninskoj krajini i da bi zapadne granice Srbije trebalo odrediti po etnikoj karti od 6. aprila 1941. godine. Sve ovo i mnogo toga drugog uslovljava da tzv. balvan revolucija tu poinje i da tu srpski ustanici bez veih tekoa u poetku, uz pasivnost JNA, a kasnije uz njenu podrku i saradnju, odvajaju sjeverni od junog djela Hrvatske (Obrovac. Masleniki most i obe pruge). itajui Pravoslavlje. uoavam da se i SPC angauje - priprema oko osvajakih pohoda. Svetozar Duani pie da je Jugoslavija sastavljena iz dva nespojiva sveta - balkanski, vizantijski, ortodoksni, na jednoj, i zapadni, rimski, rimokatoliki, na drugoj strani. Komneni 5. maja 1988. u istom Pravoslavlju vidi Srbe kao biblijski sveti narod. Sve postaje jasnije poslije proslave 600-godinjice Kosovske bitke, juna 1989. Poslije Gazimestana dolazi do proslave na drugom - kninskom Kosovu (8. i 9. jula 1989). Hrvati u selu Biskupiji kod Knina pred crkvom Svete Marije proslavljaju 900 godina od smrti dobroga kralja Zvonimira. Poslije ove dvije proslave i oivljavanja jednih i drugih mitova, sporovi su se jo vie rasplamsali, a bilo je jasno da su poeli kao vjerski i kulturnohistorijski. Srpska pravoslavna crkva je sve vie jedna od glavnih perjanica srpske nacionalne politike. Poetkom 1990. javljaju se dalmatinski vladika Nikolaj, popovi iz Pakraca, mitropolit zagrebako-ljubljanski Jovan, slavonski episkop Lukijan, sremski Vasilije i gotovo svi redom. Budia i Raan trae da se ide na komemoraciju u Jasenovac i predlau Tumanu i Rakoviu da idu zajedno u Glinu i pred jamu Jazovku. Srbi odbijaju taj predlog za pomirenje, rekavi da se Glina i Jazovka ne mogu uporeivati (Matijaevi, predsjednik glinske opine), a Rakovi kae da Srbi iz Hrvatske doivljavaju ideju hrvatskog pomirenja kao recidiv genocida i da e sam ii pred Jazovku, kad se sazna konana istina. Tvrdo jezgro SDS-a u Kninu odbija pomirenje sve dok je u Zagrebu na vlasti ustaki reim Franje Tu mana. Rakovi i drugi govore o kroatocentrikoj politici i poinju napadati Srbe

219 koji su sluili Bakarievoj politici. Na oruje prvi poziva Zelembaba, rjeima da se sa ustakom garniturom razgovara samo preko muice na puki. Talasi antibirokratske revolucije su zapljusnuli Hrvatsku, a proslava na kninskom Kosovu pretvorila se u politiki skup i politiki skandal (hapse Opaia i Dobrijevia radi nacionalizma i ugroavanja reda). Ikonografija koju smo gledali na mitinzima istine i koju su nosili olevi i drutvo, ista je i u Kninu. Pojavili su se i etnici - slian scenarij na oba Kosova. Vlast Stojevia (predsjednik SKH) i Latina (predsjednik Repubiike Hrvatske) nije se snala, mada su upozoravani (sa Rajiem smo bili kod Latina poslije boravka u Kninu i Graacu). Latin nije do kraja vjerovao, a Stojevi pogotovo, da Knin ima veze sa Beogradom. Poele su diobe i u SKH. Oktobra 1989. pojavljuju se frakcije u Opinskom komitetu Obrovac (meu Srbima). Razgovarao sam sa Simiem (partijskim sekretarom Obrovca). To sam komentarisao sa mojim Graanima (u Likim krovovima) i sa sekretarom opinskog SKH Nadom Ili u Savezu boraca. Tu u Graacu je, takoer, poelo cjepanje - za CK SKJ ili CK SKH. Ljudi iz tih krajeva tada su raunali na JNA, a posebno kada je admiral imi poruio da e Jugoslavija ostati jedinstvena, da e istrajati na Titovom putu i AVNOJevskom konceptu i da je za sve to garant savezna vojska. U tako mjeanim krajevima kao to su Obrovac, Benkovac i Graac sve to je izazvalo reakcije. Velik dio ljudi ocjenio je da e te frakcije (Srba) u Partiji Hrvatske podrati Slobodana Miloevia, a Hrvati i dio Srba stajali su na stanovitu odranja stabilnosti svoje republike. Srbovanje raste 1989. i 1990, a prati ga sa izvjesnim zakanjenjem i hrvatovanje. Poinju napadi na Raana. Bio sam u Kninu sa Pepom Babiem i Slobodanom Alagiem u zimu 1989. Razgovarali smo sa predsjednikom opine Kablarom i sekretarom komiteta Suom. Nudili su nam da idemo da smirimo TVIK, iji se trajk od zahtjeva za plate pretvorio u politiki bunt koji je ponovljen februara 1990. TVIK postaje hrvatski antibirokratski centar, slino Jugoalatu iz Novog Sada ili Radoju Dakiu iz Titograda. Pratei, istina neredovno, hrvatsku tampu, zakljuio sam da se srameljivo objavljuju vijesti o nezadovoljstvu Srba, iako sve vie postaje jasno da u Hrvatskoj dolazi do cjepanja. U Hrvatskoj se poinje govoriti o granicama na Drini, to sa raspisom izbora bitno mjenja politiko stanje. Tu je i zahtjev za prikljuenje Hrvatske Evropskoj zajednici. To je Memorandum na hrvatski nain (Vjesnik, 5. decembra 1989). I u Hrvatskoj su poeli sa mitinzima. Dolazi do nastupa ime Dodana, Veselice i drugih. U vrijeme hrvatskog proljea (poetkom 70-tih godina) bili su hapeni radi irenja nacionalizma. Neki su mislili da je to odgovor na uspostavljanje Miloevieve vlasti u Srbiji. Korjeni nezadovoljstva sa obe Jugoslavije su postojali, ti korjeni oivljavaju sa mitologijom o ustanovljenju nezavisne drave. Tzv. hrvatsko utanje, kojim su se Stojevi i drugi branili od mitinga iz Srbije, dovodi do jo goreg stanja. Organizatori srpskih mitinga prete mitingom u Ljubljani, a potom u Zagrebu. Znaajnu ulogu u svemu tome trebalo je da odigraju Srbi i Crnogorci u Zagrebu i Ljubljani. Propagandne mainerije Beograda i Novog Sada su Ivicu Raana i Franju Tu mana proglasile ustaama. Mitinzi u Karlovcu i Zagrebu nisu se uspjeli organizovati. Srbi trae da se Tuman zatvori i da mu se oduzme generalski in. Sindikati Brodogradilita Split i Jugoplastike oglaavaju se da u Titovoj Jugoslaviji desetljeima ivimo u bratskoj slozi i miru i da nee dozvoliti da ih nacionalisti odvuku u propast. Osjea se jaanje HDZ-a i

220 SDS-a. Naslanjanje djela Srba iz Hrvatske na ideje koje dolaze iz Beograda je dovelo, poslije propasti mitinga u Karlovcu, do mitinga na Petrovoj gori (Gvozdu), na koji je bio pozvan i Miloevi. Dio Srba u Hrvatskoj, poslije rascjepa na 14. kongresu, misli da Srbija zastupa njihove interese, a ne separatista i izdajica Ivica Raan. Javlja se ideja da hrvatski komunisti iz istone Slavonije i Baranje, koji se ne slau sa Raanom, preu u SK Vojvodine. Kosovizacija Dalmacije, koja je poela u Kninu, uticala je na izbore koji su bili zakazani za proljee 1990. i koji su doveli do novih nacionalnih podjela. Predizborna kampanja je bila vrlo napeta, to sam posebno osjetio u Graacu i Lapcu. SDS je kao tuma interesa Srba, u tim djelovima planski sve vie potiskivala ulogu komunista. Dr Jovan Rakovi je zapalio svoje zemljake za novi nacionalni program, u poetku za kulturnu autonomiju kninskog kraja i izdvajanje tzv. srpskih opina iz Dalmacije i njihovo meusobno povezivanje ka Lici i dalje. Tako je poelo, a dogaaji koji su usljedili pokazuju da je cio nacrt briljivo pripreman i reiran. Krajem 1989. Predsjednitvo Vojvodine (Jugoslav Kosti) predlae da se u novom Ustavu SFRJ (u koji se tada gledalo kao na rjeenje jugoslavenske krize) predvidi mogunost da, pored Srbije, i druge republike dobiju pokrajine. On je, izgleda, tu prvenstveno mislio na Hrvatsku. Teren za to je, izgleda, pripreman, pa se ilegalni nacionalni odbor Srba iz sjeverne Dalmacije, Like, Korduna, Slavonije i Baranje (jula 1989), sastao negdje u Lici i predlagao Srpsku krajinu. Zvanina srpska politika zahtjevala je mogunost autonomija u ostalim republikama, to je dokaz da ustanak 17. avgusta 1990. nije izazvao dolazak ustaa na vlast, ve je za srpsko politiko rukovodstvo i dio opozicije Memorandum SANU bio ideoloki katehizam. Onaj dio Srba koji je zagovarao antibirokratsku revoluciju iao je za nacionalnim programom SANU, SPC i Drutvom knjievnika iz Francuske 7 u Beogradu. Stavovima Jugoslava Kostia identina je izjava Antonija Isakovia, koji, krajem 1990. u reviji Intervju, pie da unutranje jugoslovenske granice takve kakve su sada, ne odraavaju realno stanje, a Matija Bekovi je tada tvrdio da su Srbi u Hrvatskoj ostatak poklanog naroda. Izborna kampanja u sjevernoj Dalmaciji i junoj Lici protie u znaku verbalnog terorizma s obe strane i ima sluajeva fizikog obrauna. Incident sa vrlo tekim posljedicama desio se marta 1990. u Benkovcu. Neki Boko ubrilovi upire pitolj na Tu mana, biva razoruan, a zbor Hrvata prekinut. None strae u srpskim selima od poetka 1990. postaju redovne. Vidio sam ih na nekoliko mjesta u bivoj zrmanjskoj opini. Neki Srbi mi govore da dolaze ustae, a neki Hrvati krive nas u Beogradu (a misle na Miloevia i Drakovia) da smo posijali sjeme razdora. Jovan Rakovi svu krivicu baca na Tumana (ne pominjui ga) i izjavu da je NDH izraz stoljetne tenje hrvatskog naroda. Poslije Benkovca, odnosi Srba i Hrvata rapidno slabe. ubrilovi je uslovno kanjen, a predsjednik benkovake opine Duan Starevi ga brani jer se branio od Tumanovih straara i time to je miting HDZ-a prekinuo Petar ale a ne ubrilovi. Poinju tue po birtijama, pojaane strae i balvani. Srbi premlauju nekog Beljaka u Lovincu, a Hrvati nekog Radoevia. Srbi ne daju da se vije ahovnica. Franjo Tu man je sve ovo iskoristio i postepeno dobiva javno mnjenje i u Sinju zahtjeva nezavisnost Hrvatske. Tu je izrekao i onu mora Hrvat na ramenu nositi hrvatsku strojnicu, a u depu hrvatski dinar. Od srpskih optubi da eli ustanoviti ustaku dravu - branio se. Voa HDZ-a je obeao da e pobjednici na izborima potovati nacionalna prava Srba, ali nita vie od toga. U Hrvatskoj nisu bili ugroeni samo Srbi, ve i dio Hrvata. Poinje pisanje o privilegovanosti Srba, rasprava da li su Srbi narod ili manjina. Pripreme za izbore su pokazale da e komunisti

221 pobjediti, a nacionalne stranke su, bez izuzetka, traile punu hrvatsku suverenost. To je govorilo da e Srbi izgubiti prava koja im je garantirao hrvatski Ustav, u kojem je Hrvatska definisana kao republika hrvatskog i srpskog naroda i narodnosti. Dr Franjo Tu man se brzo uzdie na obeanjima o hrvatskoj dravi (kao da nije postojala), a dr Rakovi pali srpski narod. Obojica su sumnjivi doktori i akademici. Nacionalno zaotravanje i dalje raste, a dogaaji u Srbiji i Hrvatskoj postaju sve burniji. Politika Stojevia je u sutini znaila politiku neodlunost i nesposobnost i takve okolnosti idu na ruku dvojici nacionalistikih lidera, a pogotovo im je iao na ruku tok dogaaja poslije raspada 14. kongresa SKJ. Rakovi, kao pravoslavac i antikomunista, oslanja se na sebi sline i tei da dobije ljude u petnaestak opina sa srpskom veinom. Koncem marta 1990. on tvrdi da SDS ne eli drugu srpsku dravu i da bi srpska pokrajina u Hrvatskoj bila nesrea za srpski narod, jer bi nastala slina situacija kao na Kosovu ako bi nam neko dao prerogative drave, pa nam ih potom uzeo - bilo bi nam kao Albancima. Ako bi pucali na hrvatsku miliciju, ona bi pucala na nas. Srpstvo je bilo stranako opredjeljenje Jovana Rakovia, a hrvatstvo opredjeljenje Franje Tumana. Izjavio je da e se SDS u hrvatskom Saboru boriti za prava Srba. Njegova gledanja su bila umjerenija, ali u SDS-u je bilo radikalnijih stavova. I deo komunista poinje da nosi slike Slobodana Miloevia, a ni SDS se nije mogao otresti istog uticaja. Da li Knin i Srbi u Hrvatskoj imaju samostalnu politiku? Izgleda da nemaju, kao i uvjek. Za to vreme HDZ u Hrvatskoj ne smanjuje ve podie temperaturu i mir biva sve vie ugroen. Srpske voe naglaeno optuuju Tumana za kroatocentrizam i sve su glasniji zahtjevi za autonomiju tzv. Krajine. Srbi se sve vie okreu protiv Zagreba, bez obzira na to to Rakovi u Vrgin Mostu (na Skuptini SDS-a) objavljuje pobjednik je HDZ, a nije pobjedilo ustatvo i nastavlja, ali i mi emo odluivati o sebi. Maja 1990. Knin pravi lud potez jer istupa iz Dalmatinske regije i trai da ue u drugu regiju koja bi ila od Knina do Petrinje. Hrvatska se suprotstavlja, i u najboljem sluaju, dozvoljava kulturnu autonomiju. Dolazi do dogovora Tu man-Rakovi; pet odbornika SDS-a (tri iz Knina i po jedan iz Donjeg Lapca i Graaca) u Saboru. Zelenbaba i Tanjga pozivaju na ustanak i mirovna pogaanja su prekinuta. Na Rakovia se vri pritisak iz Beograda zbog popustljivosti i njegov uticaj u SDS-u Krajine slabi. Mnogi Srbi su ljuti na savezne organe i JNA koji nisu onemoguili dolazak ustaa. Zelenbaba poziva da se ide s pukom u ume. Drama se razvija. Opet je tu Benkovac, a rtva mladi Miroslav Mlinar, predsjednik lokalnog SDS-a. Da li je u pitanju ranjavanje ili samoranjavanje - ostaje zagonetka? Srbi su tvrdili da je rtva izabrana po etnikom principu, a druga strana da su Mlinaru Srbi skalpelom zarezali vrat. Incident utie na razvoj dogaaja i opet se pominju teze o genocidnosti hrvatskog naroda. Tu je i Mlinareva etnja od Zadra u Knin i njegovo pismo: Ako bude potrebno, krenuemo u boj... ali neka znaju ti, koji nas na to sile, da srpski narod nije nikad izgubio. Padala su carstva, padale kraljevine, a srpska ajkaa je veno ostala na srpskoj glavi, na glavi pobjednika. U ulici u kojoj ivim, u Beogradu, vidim plakate sa brojem iro rauna za pomo Mlinaru, itam o njegovoj enidbi i branom putovanju u Egipat. U nastavku slijedi prekid odnosa sa Saborom, a Skuptina opine Knin, gdje je jedino pobjedila i vladala SDS, prva donosi odluku o uspostavi zajednice opina sjeverne Dalmacije i Like. Udruuje se est opina (Knin, Benkovac, Obrovac, Graac. Donji Lapac i Titova Korenica). Srbi su u tim op inama u veini, ali nisu sami (Knin 85:15%, Benkovac 60:40%, Obrovac 65:35%, Graac 80:20%, Korenica 80:20%, Lapac 90:10%). Na izborima, SDS je pobjedila samo u Kninu. U Benkovcu SDS i HDZ imaju podjednak broj opinskih odbornika, u Obrovcu SDS je trea stranka, iza komunista i HDZ-a, u Titovoj Korenici pobjedili su

222 komunisti, u Donjem Lapcu i Graacu 50:50%, a u Otocu su pobjedili komunisti (podaci iz Likih novina). Dr Milan Babi je tada izjavio da ustanovljenje zajednice est opina nema za cilj i nee ugroavati suverenost i privredno jedinstvo Hrvatske, nego nasuprot. Rakovi je sredinom juna 1990. govorio da e to biti zajednica opina u kojoj emo organizovati svoje kole, kulturne ustanove, pismo, vlastite asopise, radio i TV. Ko je prvi predsjednik op ine u Kninu, prvi predsjednik Izvrnog vjea SAO Krajine i nove drave? Ko je, kako ga je nazvao dr Duan Plena, car epan kninski Milan Babi ? Nikao je u vrijeme klijanja, bujanja i trkljanja velikih i malih kapetana, vojvoda, kneeva, upana, banova, vodova, esara i imperatora. On je jedan od novokomponovanih voa nacionalnog etnosa, jedan od tvoraca nove otadbine, SAO Krajine. Stomatolog Babi odloio je dentistiku i prihvatio politiku tehniku, pa bez anestezije - na ivo - upa iz ivog tkiva istorijskog pamenja tekovine narodnooslobodilake borbe na prostorima tromee Like, Bosne i Dalmacije. Babi e kroz oblake zaborava razvejati injenice da je s podruja dananje kninske, drnike, benkovake i obrovake optine 17.919 boraca uestvovalo u NOB-u i da je kroz koncentracione logore prolo 9.816 antifaista. I rtve naroda Kninske krajine su zaista velike: 2.790 poginulih boraca Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije i 2.142 pogubljenih od strane okupatora, od ega su preko polovine usmrtili etnici vojvode Momila ujia. Uvjeren da je tvrdoglavost dovoljna za sticanje visoke ocjene o patriotizmu i za posjedovanje diplome neofite nove demokratije, dr Milan Babi, u svojstvu predsjednika komisije za izbor i dodjelu imena ulicama Knina, brie sve ono to je bilo posvjeeno naporima, rtvama, stradanjima i doprinosu naroda Podinarja, Ravnih kotara i Bukovice, pobjedi savijesti ovjeanstva, pobjedi ljudskog roda u toku Drugog svjetskog rata. Odan maniru i ponaanju ovovremenih konvertita, dodvorava se, pokorno slua efove. Babi podstie, potpomae i sredstvima represije (sijanje straha) podrava plebiscit puka u korist povratka na Tromeu - srpske majke - ratnog zlo inca vojvode Mom ila ujia. Pri tome, za gospodina Babia je beivotna injenica da o ubistvu preko 1.300 ljudi, ena, staraca i djece, od ega preko 900 osoba srpske nacionalnosti, svjedoi izvorna, originalna i sauvana dokumentaristika italijanske, nemake, ustake i etnike provinence i preko 100 preivjelih svjedoka sa svojim, pred sudskim organima, slobodno datim iskazima. I sam vojvoda uji, u svom izvjetaju Drai Mihailoviu 19. decembra 1943, tvrdi da je za vreme uspene borbe na Velebitu uhapsio 140 osoba, koje su, sem trojice zaklane i baene u jamu (AVII; 276, 9/1 - knjiga primljenih radio depea X-II, br. 593.) etniki vojvoda Mane Rokvi izvjetava da je Mom ilo uji streljao i povjeao 500 Srba, meu kojima je bilo ena i djece (AVII; 153. 15/6.) Navedeni primjeri su samo skromna ilustracija zloina Momila ujia, koje dr Milan Babi brie iz istorijskog pamenja i u ime lanog homogenius ethos, neovlaeno prata, pie dr Duan Plena. Kasnija ideja o regiji od Knina do Petrinje je po prvobitnim zamislima od nekih Hrvata bila i prihvaena. U tih est opina (5.000 km) ivilo je oko 100.000 Srba i oko 35.000 Hrvata. Na izborima, u cjelini gledano, pobjedila je SDP, a u Saboru je bilo 5 poslanika SDS-a. Kartografi u Srbiji po inju crtati granice, vojvodstva i autonomije. SNO (Jovi Mirko) u proljee 1990. djeli Srbiju na crnogorsko, bosansko i umadijsko vojvodstvo. Zbog tih crtanja, u Hrvatskoj su svaku tenju za autonomijom shvatali kao veliku opasnost i namjeru Srbije da

223 uzme dio hrvatske teritorije. Hrvatska vlada je pod nadzorom HDZ-a kninsku zajednicu opina ocjenila kao neustavnu i kao izraz tenje da se osnuje srpska drava u Hrvatskoj. Na Vidovdan, juna 1990, kod crkve Lazarica na Kosovu polju, objavili su imenovanje srpskog autonomnog podruja Krajina. Predsjednik je Milan Babi, a glavni grad Knin. Pokuaj da se poslanici Srbi u Saboru (njih oko 48) udrue u Srpsku demokratsku frontu je propao, ukljuuju i i ostavku Sime Rajia. O formiranju Udruenja Srba iz Hrvatske u Beogradu, dr Mihajlo Markovi je rekao da Srbi imaju pravo da oblikuju svoju autonomiju, ako bi Hrvatska sa novim ustavnim reenjima bila proglaena konfederacijom, a ako se Hrvatska odlui za odlazak iz Jugoslavije, onda Hrvatska nema pravo povui sa sobom srpsko stanovnitvo. Slino su govorili Slobodan Miloevi i Novak Kilibarda. Zahtjevi za promjenama tzv. administrativnih granica sve se vie postavljaju od strane srpskih medija i mnogih politiara. Slobodan Miloevi je 25. juna 1990, govorei o pripremi novog srpskog Ustava, u Skuptini SRS rekao da e srpska drava biti sigurna garancija zatite interesa srpskog naroda, koji ivi van Srbije, a da ne bi bilo dvoumljenja, dodao je: Pitanje srpskih granica je otvoreno politiko pitanje. Ovaj stav ohrabrio je najvei dio Srba u Krajini i podstrekao ih da se osamostale. Po novinama i asopisima rat se ve vodi. Istog dana, 26. juna 1990, hrvatski Sabor prihvata amandmane koje su ranije opovrgli predstavnici SDS-a u Skuptini (15 opina sa srpskom veinom). Istoga dana kada na Markovom trgu zasjeda hrvatski parlament, u Srbu se objavljuje politika deklaracija sa tzv. ali-ali opcijom. Ako Hrvatska prihvati jugoslovensku federaciju, srpski narod e traiti kulturnu autonomiju, a ako se Hrvatska otcjepi, onda e osnovati srpsku enklavu odvojenu od Republike Hrvatske. I formiran je Nacionalni savet. Hrvati i dio Srba u srpskim opinama bili su protiv stvaranja srpske drave od Jadrana do Slavonije. Rakovi u Rijeci najavljuje referendum o autonomiji i, pored ostalog, kae da srpski ma jo nije u nonici. Raniji dogaaji oko straa, naoruavanje Srba i odlazak grupa van urbanih sredina su najavljivali vie od politike bure i pobudili strah od rata. Tih dana 1990. (poslije izbora), bio sam u Graacu, obiao sam sa Vladom Mariiem, Sakanom uicom i Jokom Jerebom tri mjesne zajednice u bivoj zrmanjskoj op ini. Razgovarao sam sa Manom Kovaeviem, ranijim predsjednikom Izvrnog vijea opine, a sada efom milicije u Graacu. Novoizabrani predsjednik opine sa liste SDS-a, ing. Vojo Luki (iz Velike Popine), eli da doem u zgradu Opine. Odbijam, a on pristaje da idemo u na kraj. Zbunjen je. Na putu ka Zrmanji prati nas etvorka meni poznatih novopeenih SDSovaca, sreemo malo ljudi. Neto u birtiji kod Tojage u Zrmanji i na Otriu kod Gajice. Svi razgovori sa Lukiem svode se na savjet: Ne dajte da se potuete, Vojo, budi predsjednik svima, a ne samo pristalicama svoje stranke. To podvlaim i Lovinanima. Svraamo u Malu Popinu kod Sakana i tu sreemo Duana Lukia, predsjednika Mjesne zajednice Otri. Predsjednik opine se odvaja kod pelinjaka, zamiljen i u povratku ka Graacu saoptava gotovo je, kad uju (Rakovi i Babi - I. R.) da sam bio s tobom, Ilija, odletiu. I tako je bilo, poslije 20-tak dana njega zamjenjuje Jasminka, profesor. Nikada se kasnije nisam sreo sa predsjednikom opine i to je bila posljednja posjeta mojoj opini. Pojedinani kontakti od 1991. do 1995. odravani su preko ranjenika, pojedinanih posjeta Beogradu i izbjeglica iz Like.

224

Okomio si se na komuniste... Nehumano je od Tebe kao lekara-psihijatra da komunistima ne prizna etiku vrednost... pa se tako pridruuje dananjoj antkomunistikoj histeriji, koja ne vodi nikakvom i niijem dobru!
(General-pukovnik dr Gojko Nikoli)

AKADEMIKU DR JOVANU RAKOVI U (1991)

Znali smo da ste akademik SANU, da ste naelnik Psihijatrijskog odeljenja u ibenskoj bolnici, uli smo da ste u svojoj struci verzirani i da ste dobar govornik. Pratili smo Vas sa interesovanjem kada ste govorili protiv nacionalizma i politike mrnje, kada ste se, citirajui Nikolu Teslu, izjanjavali o svojim stavovima, govorili da meu nacijama i politikim strankama ima ovinizma i politike mrnje koja raste. Meutim, poslije izbora u Hrvatskoj sve vie nas ude neki vai rezoni, profesore Rakoviu. Da li je tana strategijska teza - Vaa i Vae SDS - o ugroenosti srpstva i Srba u Hrvatskoj? U poetku ste govorili o djelominoj asimilaciji, o kulturnim institucijama, a onda o uoj, pa onda iroj zajednici opina, pa na kraju o dravi (integralna srpska drava od Like i Korduna do Pirota). Sve je to, po naem miljenju, nacionalistiko. U poetku niste poistovjeivali nacionalno i vjersko, a sada to postaje karakteristika Vaih nastupa. ta od ovoga ima u programu SDS-a? S pravom traite (i ne samo Vi) puna prava srpskog naroda u Hrvatskoj, ali ne obrazlaete kakva je pozicija Hrvata u mjeovitim opinama, ve ih postepeno istite (na razne naine) iz Knina, Drnia, Bruke, Obrovca, Lovinca, oko Plitvica i drugdje. esto govorite o politikim pritiscima Saveza komunista na Srbe. To nije istina. Kritikujete like generale. Ne udi nas to M. Rapaji po nalogu pie opskurni lanak u Dugi, ali nas udi to na pitanje tog Rapajia, Rakovi djeli packe likim generalima. Ni sa jednim od tih 40 likih generala (penzionisanih) i 12 aktivnih niste razgovarali. Kaete da smo ispoljili neku aktivnost pred izbore. Da, dali smo podrku SKH, a da smo bili aktivniji, Rakovi bi slabije proao. SDS tvrdi da je XI kongres SKH otvorio vrata Tumanu. Da, ali je otvorio vrata i Tu manu i Rakoviu. SKH je omogu io da se pojavi i SDS, pa su i zbog toga komunisti slabije proli na izborima. Po kojoj osnovi tvrdite da je lake sa Tumanom. Nama je jedino jasno da ste Vaa stranka (i Vi lino) nacionalistiki obojeni kao to su obojeni i HDZ i Tu man. Strano je kad negirate sve i tvrdite da srpski krajevi u Hrvatskoj nisu nita dobili. U Novom Mestu (u Sloveniji) kaete da nema AVNOJ-a, da nema ZAVNOH-a, da nema avnojevske Jugoslavije, da je bratstvo-jedinstvo izlizano. Tvrdite da trebaju novi odnosi u Hrvatskoj i Jugoslaviji. Jasno, odrekli ste se avnojevske Jugoslavije. Vi ste Rakoviu toboe u opoziciji Tumanu, a loginije bi bilo da ste kao opozicija blii ljevici, a Vi ste blii HDZ-u - stranci na vlasti. ime ovo objanjavate, ako ne antikomunizmom? to e tolike rasprave o tome ima li u Hrvatskoj ili nema u Hrvatskoj srpskih krajeva ili hrvatskih krajeva gde ive Srbi? Da li je teritorijalna autonomija prihvatljiva i za Srbe?

225 Kakvim sukobima to vodi? Srbi treba da imaju sva prava kao Hrvati - prava na kulturne ustanove, pismo, folklor i sve to bi uvalo njihov nacionalni i kulturni identitet. To je interes i hrvatskog naroda. Srbi treba da se osjeaju slobodnim, a i Hrvati u krajevima gdje veinu ine Srbi moraju se osjeati slobodnim. Va Opai na dalmatinskom Kosovu kae: Ako drugi odbace ideju o zajednikoj jugoslovenskoj dravi, Srbija e stvoriti integralnu srpsku dravu od Like, Korduna i Banije do Pirota i Dimitrovgrada i od Vrca i Subotice do Dubrovnika. Kakav je ovo odnos prema Bosni, prema Crnoj Gori i Hrvatskoj? U Politici od 2. jula 1990. Srbiju djelite samo na Brankovie i Obilie i po Vama nema Srbina koji moe da stoji izmeu tih krajnosti. Otro ste protiv Titovih generala koji su izdali svoj srpski narod za komadi Tukanca. Najprije ste napali u Beogradu like generale, a sada opet generale Srbe koji ive u Zagrebu. Napali ste oku Jovania i drugove u Beogradu i Kupreanina, Bulata i drugove u Zagrebu. Ko Vam to sugerira? Na skupu Srba iz Hrvatske koji ive u Beogradu skidate s govornice narodnog heroja generalpukovnika dr Nikolia, jer se s njime ne slaete po nekim pitanjima poloaja Srba u Hrvatskoj, a on nije ni za teritorijalno-politiku autonomiju. Na tom skupu ste Vi govorili, ali ni Vi, i niko od prisutnih akademika (Medakovi, osi, Kresti, Markovi) niste zatitili akademika Nikolia. Izgleda da je za SDS najbitnija vlast. Koliko Vas interesira razvoj i poloaj 40% Hrvata u Obrovcu, 25% Hrvata u Graacu i 50% Hrvata u Benkovcu itd? Na sastanku predstavnika 13 opina u Kninu dezinformie se javnost. Ne kae se da je tu prisustvovalo samo 5 predsjednika opina, da 4 opine nisu dole na sastanak. Govorilo se o predsjedniku opine Titova Korenica, koji nije bio prisutan. Ne kae se da je tu bilo i predstavnika opina koji su rekli da SDS ne moe biti jedini predstavnik srpskog naroda u Hrvatskoj. I ne moe. U ovih pomenutih 13-14 opina samo u tri je pobjedio SDS na izborima, a u svim ostalim pobjedio je SKH. Va cilj nije Tu man i HDZ, nego da pod firmom okupljanja Srba, razbijate komuniste. U Drvaru ste 4. jula opet napali komunistiki sistem i dalje razvili tezu Srbima nigde nije bilo dobro i tako i u Bosnu ulazi srpski ratoborni nacionalizam uz pomo SDS iz Knina i iz Srba. Za svoje ciljeve angaujete i Srbe u Srbiji preko Udruenja Srba iz Hrvatske. Mnogi akademici razjanjavaju poloaj Srba u Hrvatskoj u prolosti, sadanjosti i budunosti. Izabrali ste Beograd, jer odatle oekujete najvie pomoi, Rakoviu, Vi ne vodite samo nacionalnu politiku mimo slubene politike Srbije i Crne Gore. Pogledajte govor Miloevia o referendumu 25. juna i Kilibarde o granicama kao otvorenom pitanju. Va cio program (Rakovia i SDS-a) jeste dio srpskog nacionalnog programa. Sve vie i sve agresivnije vodite propagandni rat, govorei da su Srbi ugroeni, da im preti opasnost od Hrvata, koji su kroatocentrini i srbofobino raspoloeni. Koji procenat Hrvata je ovakav? U posljednje vrijeme govornici SDS-a razvijaju tezu o otvorenoj konfrontaciji hrvatskog i srpskog naroda, o rovu meu njima. Uvredljivo tvrdite da u prolosti potkupljena srpska

226 oligarhija nije nita uradila za Srbe. Najekstremniji govore da su za Srbe nastale posebne prilike, pa indirektno trae uvoenje vanrednog stanja. Zelenbaba kae da e se Srbi u posebnim prilikama posebno i ponaati, onako kako dolikuje srpskom narodu. A to ovo znai? Od 14. do 28. jula 1990. u Kninskoj krajini i okolini proglaen je kulturni festival. U prethodnici tog festivala su, pored ostalih, dr ureti, Mili od Mave, a dolaze i drugi. to neto vie ne kaete o genezi ilegalne organizacije koju ste stvarali u Erveniku. Dubokom dolu i Krupi, o ulozi manastira Krka, o dolasku Rastovia i drugih u te krajeve, o oslanjanju na Crnevia, Krestia, Smiljania, osia, Brankovia, Rapajia, kapetana Dragana i druge. to barem neto ne kaete o tome ko Vas snabdjeva orujem u vrijeme kad ste Vi za ustanak bez oruja. Vaa fotografija, na kojoj Vi i Karadi (dva psihijatra) stojite uz bokove Slobodanu Miloeviu, pokazuje osovinu velikosrpskog projekta (Beograd-Pale-Knin) i asocira na objedinjavanje onog to ste planirali uzeti ratom. Slika jasno pokazuje i ko je Srbin broj l. Na saboru (25. jula 1991), u Srbu, zadovoljni ste deklaracijom o suverenosti i autonomiji srpskog naroda, o ustanku bez oruja itd. Tu je i eelj i druge komite. Tu su Isakovi, Bulatovi i Cune Gojkovi. Tu se prodaju etnike novine, viju se zastave sa mrtvakom glavom Sloboda ili smrt, tu se prodaje knjiga Luda zemlja itd. A sve ste organizovali dva dana prije 27. jula - 50. godina od partizanskog ustanka, ustanka Srba i Hrvata 1941. protiv faizma - da bi ga obezvredili i likvidirali, a to ste i uspjeli. Dva dana kasnije, organizovana je skromna partizanska proslava i izgleda da je to posljednja proslava odrana u sjenci Vae antipartizanske proslave. ini nam se da e to to postiete sada i ubudue biti kratkog vijeka i na tetu prvenstveno srpskog naroda u Hrvatskoj. Ovo pismo Vam upuuju, u ime likih generala, Milorad Mievi iz Vrepca, Ilija Radakovi iz Joana i Ferdo Toplak iz Graaca. Sva trojica smo ratovali u sjevernoj Dalmaciji, u 19. diviziji, u kojoj smo bili politkomesari, u Kninskoj brigadi (5. dalmatinska brigada), XIV bukovikoj brigadi, iji je komandant jedno vrijeme bio i va velebitski vojvoda. Razgovarali smo sa dr D. Plenom iz Kistanja, dr Pupavcem iz Zagreba, Vojom Lukiem iz Velike Popine, Duanom Stareviem iz Benkovca i drugima. I po sugestiji nekih od njih, i drugih, pripremili smo i aljemo ovo pismo preko Prosvete. Otoec na Krki (Slovenija) 6. septembar 1991

Kadijevi i armijski vrh su, sutinski, prekinuli saradnju sa SIV-om u jesen 1990, oduzevi SIV-u ustavnu funkciju odbrane zemlje, to nije samo neustavno ponaanje, nego i odreeni dravni udar.(Ambasador Jovica Vejnovi) O ODNOSU PREMA SIV-u ANTE MARKOVI A (1989-1991)
Ante Markovi je bio predsjednik SIV-a kada je poeo raspad SFRJ. U to vrijeme je JNA, na ijem je elu savezni sekretar za narodnu odbranu Veljko Kadijevi, znai - njegov ministar, zaratila sa Slovenijom i Hrvatskom. Ruenje SFRJ je nezamislivo bez ruenja Markovievog koncepta reformi i njega lino. Ruenje Ante Markovia je poelo 1990. godine na inicijativu Srbije, preko Borisava Jovia,

227 Zelenovia i Koste Mihajlovia, s ocjenom da je reformska politika SIV-a u 1990. godini bila neuspjena, a planirana za 1991. - besperspektivna. Prvi pokuaji napada na SIV su propali na sjednici Predsjednitva SFRJ sa predsjednicima republika 27. decembra 1990. i na Skuptini SFRJ 28. decembra 1990. na kojima su planovi SIV-a podrani. Iako je ovo okurailo predsjednika SIV-a - iluzornim se pokazalo njegovo uvjerenje o MIRNOM PRELASKU iz jednog u drugi sistem. Ponudio je program jedanaest + tri, tzv. antiinflacioni program. Tada su vladala dva miljenja: prvo, da su taj program oborile republike (prvenstveno Srbija, Hrvatska i Slovenija) u borbi za sticanje ili zadravanje steene vlasti, i drugo, da su ga oborile snage inercije sistema koji je nestajao sa istorijske scene. Dio jugoslovenske i veina evropske i svjetske javnosti vjerovali su u Markovia kao politiara, smatrajui ga sposobnim da sprijei nadolazei haos. Meutim, stvarnost je bila drugaija - 1990. stari sistem je porazio Markovievu reformu, a 1991. Markovi je pao kao politiar novog vremena. Ante Markovi je ulagao napore da se sprijei rat. Posebno rat izmeu Srba i Hrvata. Vladajua srpska elita optuivala ga je da hoe da spasi Tumana. Traio je da se razoruaju sve ilegalne i paravojne formacije. Slovenija je tvrdila da kod njih nema paravojnih, a Hrvati su govorili da ilegalnih formacija ima samo kod Srba. A bilo ih je kod svih. Nove vladajue strukture u Hrvatskoj i Sloveniji naoruavale su miliciju i druge, naroito poslije razoruavanja teritorijalne odbrane tih republika. Komande i razne slube JNA takoe su pripremale i naoruavale srpske paravojne grupe, po pravilu bez znanja predsjednika jugoslovenske vlade. Da li je Ante Markovi znao za naoruavanje? Srpski mediji su tvrdili da jeste, zvanini faktori iz Slovenije su ga optuivali da je protiv te republike poslao tenkove, a oni iz Hrvatske su ga okrivljavali za Dubrovnik. Da li je JNA dezinformisala Antu Markovia? Da li je savezni SUP radio za Srbiju? Da li je carina prvo obavjetavala JNA i SUP, pa onda predsjednika Vlade? Izgleda - prije ove prve. Markovi je tvrdio da je SSNO tek sredinom avgusta 1991. upoznao SIV sa intenzivnim uvoenjem oruja. S obzirom da je sve to oko oruja stvar njegovih saveznih resora, predsjednik SIV-a je, ipak, odgovoran to nije bio u kursu i to nije preduzimao odreene mjere po cjenu smjenjivanja efova resora iz JNA, SUP-a i Carine, koji nisu sprijeili taj uvoz, to su dozvolili da oruje mjesecima ulazi u Hrvatsku i ak se snima o tome film. Dakle, da li je bio i naivan i neodluan? Da li je namjerama vladajue elite u Srbiji i najvie odgovaralo ponaanje Tu mana? Izgleda da jeste. Ko je prvi naoruavan u Hrvatskoj? ini se da su to Srbi i to u okviru ratnih priprema, a potom i Hrvati. Poznato je da se 1991. godine na predsjednika SIV-a okomila propaganda Mitevi-Minovi, optuujui ga da se i pored vene ugroenosti Srba opredjelio za Hrvate. Po meni, ova optuba ne stoji. Kada je poeo da se ostvaruje koncept izazivanja graanskog rata u Hrvatskoj? Ante Markovi je svojevremeno izjavio: Ne elim niti mogu opravdavati antijugoslovensku histeriju koja je ljeta 1991. godine zahvatila Hrvatsku, ali isto tako ukazao i na to da bi Miloevi pokrenuo Srbe u Hrvatskoj na ustanak i da nije na izborima pobjedio Tu man... I dalje, taj koncept izazivanja graanskog rata u Hrvatskoj pripreman je i u Srbiji intenzivno jo od 1988. U vezi sa filmom o Martinu pegelju (prikazan na TV 25. januara 1991). Ante Markovi je tvrdio da je deo armijskog vrha planirao da izvede vojnu intervenciju u Hrvatskoj i da je on pokvario taj plan, uspjevi da na sjednicu Predsjednitva SFRJ

228 nenadano dovede Tumana. I poslije ovoga, beogradske novine Politika i Ekspres napadaju Markovia komentarima da li je Markovi gledao film i koga spasava Ante Markovi. Poetkom 1991. Hrvati i Slovenci su napali Markovia da SIV ne prihvata stvarnost, ve pokuava na stari nain da rijei nove probleme, a Srbija i Crna Gora zamjeraju SIV-u to nekakvim programom pokuava da zameni Ustav. Bosna i Hercegovina i Makedonija su podravale Antu Markovia. SIV je imao obaveze prema JNA (85-90% saveznog budeta i dug iz 1990. godine). Markovi je bezuspjeno pokuavao da nagovori republikance da dug armije iz 1990. plate u keu. Prva koja nije ispunjavala obaveze prema JNA bila je Srbija (1. septembra 1990), a potom Slovenija i Hrvatska. Poto uplate u budet nije bilo, grupa generala je dola poetkom 1991. kod premijera, pretei mu da e, ukoliko za nedjelju dana ne plate dugove armiji, predloiti Predsjednitvu SFRJ uvoenje vanrednog naina finansiranja JNA. Na ovaj pritisak, Markovi je, izgleda, odgovorio primarnom emisijom, iako je izjavio da je korienje primarne emisije za finansiranje JNA ravno harikiriju. Dakle, kako izgleda, drugog izbora predsjednik SIV-a nije imao. Februara 1991, poslije dogovora izmeu F. Tu mana i S. Miloevia u Karaorevu, produilo se sa akcijom za smjenu saveznog premijera. Srpska opozicija 9. marta 1991. je organizirala demonstracije u Beogradu, s ciljem obaranja aktuelne vlasti. Na Trgu Republike dolo je do poznatoga sukoba sa milicijom. Stanje je bilo uasno - vlast je bila uzdrmana. Borisav Jovi, tadanji predsjedavajui SFRJ (vrhovni komandant oruanih snaga) naredio je Armiji da izae s tenkovima i transporterima na ulice. Toga nedeljnog dana - Markovi je bio u Zagrebu, a u kabinetu saveznog ministra policije sastali su se potpredsjednik SIV-a Mitrovi, Petar Graanin, savezni sekretar za unutranje poslove, Stane Brovet, zamenik ministra odbrane i generalni sekretar SIV-a Zoran Mikovi. Saoptenje za javnost poslije ovog skupa glasilo je: SIV je razmotrio aktuelnu bezbedonosnu situaciju u Beogradu, nastalu povodom zabranjenih demonstracija u centru grada i njihovog prerastanja u iroko naruavanje reda i mira i poprimanje ruilakog karaktera... SIV trai da se bez odlaganja uspostavi red i mir, prekinu demonstracije... SIV e u saradnji sa Vladom Srbije pratiti razvoj dogaaja... Na sjednici Predsjednitva SFRJ, sutradan (10. marta 1991), Ante Markovi se u polemici sa Borisavom Joviem, izjasnio protiv izlaska JNA na ulice Beograda i izjavio da nije bio konsultovan oko upotrebe JNA. Poslije toga, na sjednici SIV-a, admiral Brovet je, pored ostalog, rekao: JNA je angaovana da sprei vandalizam i ruenje nakon to su pale prve ljudske rlve i kada su snage milicije bile razbijene... Angaovanje JNA bilo je u skladu sa Ustavom... Jedinice JNA su danas u 17,00 asova povuene sa ulica i nalaze se u pripravnosti u sluaju ponovnog orgijanja i nereda. Potpredsjednik SIV-a, ivko Pregl je, pored ostalog, rekao da je odluka o pojavljivanju JNA bila pogrena i da je ta pogrena odluka rezultat dualizma u odreivanju funkcija SSNO-a i konkretnog angaovanja OS. Taj dualizam (odnos izmeu SIV-a i Predsjednitva SFRJ), nama (SIV-u) oteava posao i pretvara ga u Sizifov . Da li je Markovi realno procjenio dio svojih glavnih ministara i rukovodstvo Srbije? Da li su Miloevia i Srbiju poslije martovskih demonstracija podrali Markovi, Kuan, a kasnije i Tuman? Svaki iz svojih razloga. Markovi, da bi eventualno dobio Srbiju za reforme, Kuan za odlazak Slovenije iz SFRJ, a Tu man da izbjegne napad na Hrvatsku. Da li se tu Ante Markovi prevario? Tok dogaaja je to pokazao - nema podrke reformi, napad na Sloveniju se dogodio, zaratilo se u Hrvatskoj, formirana je krnja Jugoslavija.

229

Veljko Kadijevi je 13. marta 1991. bez znanja saveznog premijera iao u Moskvu i vodio razgovore sa Jazovim, ministrom odbrane Rusije (po nekim ocjenama organizatorom pua protiv Gorbaova). Neki analitiari smatraju da je to bilo definitivno okretanje SSNO-a protiv SIV-a. Borisav Jovi, predsjednik Predsjednitva SFRJ, se zalagao (u svojstvu Vrhovnog komandanta), zajedno sa Nenadom Buinom i Jugoslavom Kostiem, za uvoenje vanrednog stanja u Jugoslaviji, a kada to nisu podrala ostala petorica, Jovi je 15. marta 1991. dao neopozivu ostavku (to je ocjenjeno kao blokada Predsjednitva SFRJ). Ostavku daju Nenad Buin (Crna Gora), Jugoslav Kosti (Vojvodina), a Srbija povlai Rizu Sapundiju (Kosovo). U Predsjednitvu ostaju etvorica - Stipe Mesi (Hrvatska), Janez Drnovek (Slovenija), Vasil Tupurkovski (Makedonija) i Bogi Bogievi (Bosna i Hercegovina). Poznata je tadanja Miloevieva izjava da ne priznaje odluke Predsjednitva SFRJ. Poela je igra na dvije karte. Ili e JNA izvriti vojni pu, ili e se formirati takvo Predsjedntvo SFRJ, koje poslije (smjena predsjednika u maju) nee moi da donosi odluke koje su u suprotnosti sa stavovima Srbije. Da li se spremao vojni udar? Armija je utala od 16. do 19. marta 1991, jer su se tada u njenom rukovodstvu izgleda lomila koplja izmeu dvije struje. Jedne, koja je traila vojni pu, i druge, koja je bila za to da se eka i sljedi odluka Predsjednitva SFRJ. Izgleda da je pobjedila ova druga. Vrhuka Srbije je vratila Jovia u Predsjednitvo SFRJ i sa Brankom Kostiem (Crna Gora) i Sejdom Bajramoviem (Kosovo) stvorila novi odnos snaga. Na jednoj strani su Jovi, oba Kostia i Bajramovi, a na drugoj, Mesi, Drnovek, Tupurkovski i Bogievi. Time je, izgleda, ideja o vojnom puu bila naputena. Slovenci su proglasili nezavisnost 25. juna 1991. preuzeli savezne nadlenosti u kontroli leta nad Slovenijom i savezne carine, pa su sa oko 3.000 carinika, pripadnika milicije i teritorijalne odbrane preuzeli granicu. Ante Markovi je na ovo reagirao (u razgovoru sa Peterleom) da je to obino nasilje... upali ste u prostorije Jugoslavije i vi se morate povui. Kuan je 27. juna 1991. obavijestio Markovia da tenkovi JNA idu ka slovenakoj granici. Pregl trai da se Kadijevi smjeni, a ako to ne bude, on daje ostavku. Slovenci su takvo angaovanje JNA proglasili agresijom i dolo je do - desetodnevnog sukoba jedinica JNA i slovenake teritorijalne odbrane. Ovaj rat dovodi do raspada JNA, raspada SIV-a, stvaranja uslova za otcjepljenje Slovenije i povlaenja JNA iz Slovenije. Ulazi se u zavrnicu graenja Jugoslavije po srpskom uzoru. Poslije povlaenja JNA iz Slovenije, Srbija je garantovala SSNO-u materijalno-finansijsku podrku. U Sloveniji je primjenjena sila, koja nije donijela oekivani pozitivan efekat, ve produbila haos i anarhiju. Tu je definitivan pad Markovia. Rat u Sloveniji izazvao je paniku kod Markovia i armijskog vrha. Markovi eli da se to prije prekine sukob, a JNA da se to asnije izvue. Ko je pripremio predlog odluke da se JNA povue iz Slovenije? Povlaenje JNA iz Slovenije predstavlja prekretnicu u razvoju jugoslovenske krize. Markovi se jo ne povlai I to je, po nekim analitiarima, greka. Kuan i Drnovek su u tim trenucima ostvarili ciljeve i svojevrsnu vojniku pobjedu. Izgleda da je odluku o povlaenju pripremio SSNO, uz konsultaciju sa Joviem i srpskim blokom. Ovaj predlog nije prihvatio Bogievi, a protiv je bio i Mesi. Markovi je rekao da nije pitan za ovu odluku. Slovenija nastavlja sa procesom otcjepljenja, a JNA i dalje ne slua Markovia. Hrvatska kree ka osamostaljivanju i avgusta 1991. ide u rat. Juli 1991. je mjesec kada je konano Miloevi objavio dugo uvanu ideju stvaranja krnje Jugoslavije i u tu svrhu je Skuptina Srbije 8. jula 1991. zatraila od saveznih organa i JNA da tite samo onaj deo Jugoslavije u kojem se narodi koji ive na tim prostorima izjasne da ele ivjeti zajedno,

230 a 23. jula 1991. Markovi saoptava, pored ostalog, da ga Graanin i Brovet ne sluaju, da su odbili da idu na sjednicu Predsjednitva (17. jula) na Brionima i ocjenjuje da su se oni tako solidarisali sa etvorkom iz Predsjednitva, a protiv Mesia, Drnoveka, Tupurkovskog i Bogievia, koji su ih zvali na sastanak. Poslije toga, Ante Markovi izjavljuje da vie nee biti naivan i u SIV-u dri govor, naglaavajui da ne smemo dozvoliti da ita ide preko lea SIV-a. Erozija sistema dovedena je do kraja... Niko od nas ne sme da snosi odgovornost za nove ljudske rtve. Moe se otii sa scene, ali u otii poten prema samom sebi... i bez obzira kako e se ovo sve zavriti, vjerujem u budunost ove zemlje, jer ona treba svim jugoslovenskim narodima.... Dakle, Markovi priznaje da je bio i naivan i, izgleda, da je pogreio to nije javno reagirao na neke dogaaje u SIV-u i Predsjednitvu SFRJ. Pre svega, na odluku o povlaenju JNA iz Slovenije i to nije napao sve razbijae Jugoslavije. Mnogi su postavljali pitanje zato tada nije dao ostavku, a ne da doeka kraj 1991. kada nije mogao ni otii ni ostati. Ante Markovi je pokuao sauvati SFRJ od rata, pokuao je sprovesti reformu, napravio je mnogo pozitivnih poteza, ali i nekoliko naivnih, bilo da je pogreno ocjenio situaciju ili bivao ak i iskoriten i zajedno sa SIV-om stavljan na sporedni kolosek. Ali, o tome neka daju svoj sud bolji poznavaoci uloge i pozicije SIV-a u vrijeme A. Markovia. Kao progresivan politiar, Ante Markovi - Hrvat jugoslovenske orijentacije - imao je svoju sliku Jugoslavije, razli itu od one koja se stvorila u SANU i djelu zagrebake inteligencije i vlasti.

Brao Rusi, mi vas ne pozivamo da sa nama delite nau nesreu, ve da kao velika svetska sila artikuliete svoje trajne strateke interese na Balkanu.
(General-pukovnik Petar Graanin)

DVA INTERVJUA PETRA GRA ANINA*)

*) Intervju Borbi, 26. septembra 1991, pod naslovom Pogreni potezi SIV-a i govor u Staljingradu, objavljen pod naslovom Probudimo se dok nije kasno, Vojska, 6. aprila 1993. General-pukovnik u penziji, nekadanji naelnik Generaltaba JNA, Petar Graanin, jedan je od onih ministara u SIV-u Ante Markovia koji ne samo da jedno vrijeme nije sluao premijera, ve ga je i bojkotovao i direktno radio u prilog koncepta Slobodana Miloevia, a indirektno (nesvjesno) i u korist Franje Tumana. Neki ministri sistematski su (objektivno) potkopavali i Markovia i temelje na kojima se zasnivala SFRJ. Nakon knjige Borisava Jovia, to je postalo jasno i onima koji tih sudbonosnih godina u tako neto nisu eljeli ili mogli da vjeruju. Objektivnim i analitikim pogledima ni tada, posebno 1991. godine, nije mogla da se prikrije sutina. Kad god bi, meutim, na nju pokuavali da skrenu panju, takvi ljudi su doekivani na no propagandnog aparata koji je u medijima, i van njih, imao na usluzi i u stalnom deurstvu obilje poslunika bez savijesti, kojima je i najbjednija nagrada bila prea od savijesti i istine, ali i mnogo dobrovoljaca motivisanih sljepilom meunacionalne mrnje - pa je guena svaka razumna i kritika rije. Da nije bilo tako, ve u ono vrijeme lako se moglo procjeniti ta zapravo znai intervju koji je Petar Graanin, kao savezni sekretar za unutranje poslove, dao Borbi (26. septembra 1991). Bio je to, u stvari, jedan od instruktanih intervjua, kojima su se usmjeravale i animirale mase i uutkivali glasovi razuma.

231

Nije uobiajeno da ministar osporava politiku vlade iji je lan. Ukoliko postoje neslaganja, a premijer i njegova koncepcija uivaju podrku veine i parlamenta, ministar koji se ne slae podnosi ostavku. Umjesto tog ina, Graanin se u pomenutom intervjuu suprotstavlja platformi A. Markovia: Opredeljenje SIV-a da e se sprovoenjem reformi prevazii kriza u politikoj sferi i otkloniti osnovni uzroci koji negativno utiu na politiko-bezbjednosnu situaciju - pokazalo se pogrenim. Dogodilo se sasvim suprotno - dolo je do produbljivanja politike krize i stalnog zaotravanja bezbjednosne situacije, do eskalacije oruanih meunacionalnih sukoba, to je, u osnovi, ugrozilo i samu reformu - tvrdi Graanin i verbalno se zalae da se obezbede ustavnost, zakonitost i sprovoenje saveznih propisa na podruju cele zemlje, pri emu priznaje da teini dio odgovornosti za krenje ustavnosti, zakonitosti i nesprovoenje saveznih propisa, pa i u oblasti bezbjednosti, i nije na SIV-u ve na organima republika. Ne pada mu, meutim, na pamet da blie definie krivce u republikama, jer njemu oni i nisu meta ve Ante Markovi. Borisav Jovi je u meuvremenu uinio da postane optepoznato da je, uz reformu A. Markovia, paralelno sa njegovim javnim nastojanjima, tekao i jedan drugi tajni tok, usmjeren ne samo da se blokira Markovieva reforma, nego i da se u svim znaajnim drutvenim segmentima inaugurie politika koja e, negirajui ravopravnost jugoslovenskih naroda i njihovih federalnih jedinica, a kamuflirajui se verbalnim tiradama o odbrani Jugoslavije, korak po korak, ruiti njihovu zajedniku dravu, stvarajui prostor za oivotvorenje posebnih nacionalnih drava, to je na vienacionalnim prostorima moglo da dovede samo do traginih posljedica. Kako se moe ocjeniti Graaninovo zalaganje za ustavnost, zakonitost i sprovoenje saveznih propisa, ako se ima u vidu ta je on sve znao i morao da zna o razoruavanju Teritorijalne odbrane u republikama, o upadima u monetarni sistem, o naoruavanju paravojnih formacija svuda, posebno srpskih, u Krajini i Srbiji? Za razvoj dogaaja je potpuno svejedno da li je to inio i po nalogu sopstvenih uvjerenja ili samo kao poslunik jedne politike koja ga je iz generalske mirovine povukla da bi, autoritetom narodnog heroja i generala, zaveo na stranputicu mnoge koji su mu vjerovali. Na njegovoj je savijesti da procjeni ta ga je to nagnalo da se, kao nekadanji partizan, objektivno nae rame uz rame sa etnicima, protiv kojih se svojevremeno borio i da sada podupire njihov koncept rjeavanja nacionalnog pitanja. U to vrijeme (septembar 1991), mogi nisu ni morali da znaju da dva, za bezbjednost kljuna resora - odbrana i unutranji poslovi - odbijaju poslunost premijeru. Ali, zato Graanin (koji to dobro zna jer je na elu jednog od ta dva resora, a u tjesnoj saradnji sa onim drugim), proziva Markovia da uradi neto to bi ba on, kao ministar unutranjih poslova, morao da uradi. Nije tu u pitanju briga za bezbjednost i opstanak zemlje, za ustavnost i zakonitost jo manje, to je samo zamagljivanje stvarne situacije da bi se dobilo u vremenu za promjenu u odnosu snaga, koja e omogu iti i konaan obraun ne samo sa Markoviem, ve prije svega, sa konceptom avnojevske Jugoslavije, pa i sa njom samom, jer ona, kao vienacionalna zajednica, mimo tog koncepta nije ni mogla da opstane, to su naredni dogaaji drastino potvrdili. Graanin je, razumije se, izbjegao da govori o zadacima koje je dobio kada je vraen iz penzije, ali je i nehotino potvrdio da je svijestan ta sve moe da se dogodi ako, kako kae, ne bude razuma, pri emu pominje mogunost nove tragedije i, kao dobro obavjeten u ono to se sprema, nagovjetava da cjena ovoga puta moe da bude mnogo vea. Tako njegova

232 pria o miru i demokratskim rjeenjima zvui i kao pretnja, a poto, govorei o paravojnim formacijama, oigledno ne zapaa da one postoje i na srpskoj strani, jasno je koliko je on u tom trenutku savezni ministar policije. Niko mu nee povjerovati da nije znao za eeljeve, Drakovieve dobrovoljce kao i dobrovoljce Mirka Jovia. Mogao je da zna ko ih je naoruavao, kao to je morao da zna da pored ilegalnog uvoza oruja preko maarske granice za Hrvatsku, postoje drugi kanali i za drugu stranu. U intervjuu Borbi, Graanin potcjenjuje druge, uvjeren da e povjerovati u ono to pria, a da nee vidjeti za koga i u kom cilju radi. Poslije oruanog pohoda na Sloveniju, poslije opsade i granatiranja Gospia, Karlovca i drugih hrvatskih gradova, ma kako se to tada u Beogradu predstavljalo, naivnih vie nije moglo da bude. Naivan je, dodue, ostao Graanin ne shvatajui da u svom postmirovinskom mandatu, radei za jedan mlin, navodi silnu vodu na Tumanovu vodenicu. Godinu i po dana kasnije (24. i 25. marta 1993), oglasie se Graanin na skupu veterana Drugog svjetskog rata u Volgogradu (Staljingradu), kao lan delegacije SUBNOR-a ne vie SFRJ, ve SRJ (Vojska, 6. aprila 1993), naslovom Probudimo se dok nije kasno. U govoru divnim domainima, Graanin je opet prihvatio ulogu da druge uvjerava u ono to je teko povjerovati. Srpski narod, kome pripadam (rei e Pero), uvuen je u rat za bioloki opstanak na dobrom delu bive Jugoslavije. Pero Graanin nee pokuati da objasni kako je do tog rata dolo, ko ga je (jo 1989) najavio, kako je pripreman i s kojim ciljevima, ali e zato konstatovati da je njegov narod ugroen od istih neprijatelja protiv kojih se (u julu 1941) masovno digao na ustanak. Uz nemake, italijanske, maarske i bugarske okupacione jedinice, ovde - kae Graanin - naglaavam ustae. Ovakva definicija srpskih neprijatelja sporna je i preiroka ak i sa stanovita propagande koja je tih godina voena iz Beograda. Omaklo mu se, jer su bivi okupatori pobrojani prvenstveno da bi se naglasile ustae i to sa ciljem da se stvori utisak o tradicionalnoj genocidnosti koja se kod Hrvata i Muslimana prenosi na sinove i unuke, za razliku od Srba, iji se izrodi ne pominju. Pero, gdje su etnici? I oni iz Srbije i oni sa Dinare, protiv kojih si se hrabro tukao u II srpskoj proleterskoj brigadi? Kukajui nad surovom i bolnom istinom da su ratna saveznitva i prijateljstva prolazna, a trajni ostaju samo interesi, Graanin upada u protivrjenost sa samim sobom, sa istorijom i sa realnou. Iako govori da je srpski i crnogorski narod izgubio sve iluzije o univerzalnoj vrednosti ratnog saveznitva i prijateljstva, on e, ipak, rei: Brao Rusi, mi vas ne pozivamo da sa nama delite nau nesreu, ve da kao velika svetska sila artikuliete svoje trajne strateke interese na Balkanu... Da li je ono to je Kadijevi ugovarao sa Jazovim, Graanin izrekao javno, prikazujui se kao veliki pripadnik sveslovenstva a priklanjajui se Rusima, iako sam kae da trajni ostaju samo interesi. A zna se koliko je puta u istoriji Srbima i Srbiji Rusija na najgrublji nain stavljala do znanja da su joj sopstveni interesi najprei. To Graaninu ne smeta da svoj narod jo jednom ponudi na tacni, pri emu ostaje nejasno da li to izvire iz ponora u koji je zapala politika kojoj pripada, ili je to izraz i njegovih intimnih uvjerenja. U svakom sluaju, teko da su Rusi (Graaninovim nastupom) bili uvjereni da bi odbranom tue besperspektivne politike protiv itavog svjeta (osim pravoslavnih Rusa i Grka) titili vlastite nacionalne interese na svojim prostorima, ali je sigurno da e, kao i drugi, rado

233 iskoristiti ansu koja im se prua da u jugoslovenskom komaru, kad god je i koliko god je mogue, ostvare svoj uticaj. No, to je posebna pria, a ovdje je o Perici rije. I kada je (septembra 1991) davao intervju Borbi i kad je (marta 1993) govorio u Volgogradu, ahovski reeno, nekadanji tenkista odigrao je ulogu topa, a zna se da figure vue onaj iznad ahovske table. Kada topovi odigraju dodjeljenu ulogu, manje ili vie uspjeno izvre postavljene zadatke, zavre van table, a za sljedeu partiju - uzimaju se nove figure.

Mamula je Kadijevi a proteirao i predloio da ga zamjeni. On je tvorac i realizator ideje o stvaranju SK(PJ), a zna se da je to bila i ostala promiloevievska organizacija. Pitanje je njegove uloge u izdaji vojnog vrha.
(lan Predsjednitva SFRJ Raif Dizdarevi)

PORAST MO I ARMIJSKOG VRHA

Porast moi armijskog vrha ima svoju istoriju i to je, u stvari, pitanje odnosa armije prema civilnoj vlasti. Poslije Drugog svjetskog rata, armijski vrhovi, tj. JNA, bili su u osnovi podreeni civilnoj vlasti i SKJ na nivou federacije. Odnos armijskog vrha i komandi JNA i republika, bio je korektan i ostvarivao se preko sekretarijata za narodnu odbranu, koje su imale sve republike vlade, a od 1968. i preko republikih tabova TO. Poslije Titove smrti po inje se osjeati drukiji odnos prema SIV-u i Skuptini, prema Predsjednitvu SFRJ, a i odnos ovih prema JNA. Nadzorni mehanizmi drutva nad armijom poinju slabije da funkcioniu, iako su bili ugraeni u sistem. Poznato je da je u vrijeme Tita Armija po najvanijim pitanjima bila na njegovoj direktnoj vezi. Postojala je navika da je za Armiju glavni (ako ne i jedini) autoritet Tito, a tek potom i ne uvjek, CK. Kada se to procnjenilo, Armija se nala u dilemi, pa se poinje pojavljivati kao samostalan faktor federacije. Na kraju, ona ne prihvata raspad SKJ, a formiranjem SK (PJ) pokuava da vrati staru partiju i brani sistem koji je postepeno nestajao. U tom burnom vremenu, armijskom vrhu protivnici postaju i novi drutveni procesi i njihove tenje. Armija poinje postepeno da izraava svoja opredjeljenja i to ispoljava direktnijim uplitanjem u unutranje odnose u dravi. Na podruju slube bezbjednosti Jugoslavije prelom je napravljen na 4. plenumu CK SKJ 1966, kojim je dotadanji sistem bezbjednosti uzdrman, najvie na nivou Saveznog sekretarijata za unutranje poslove. Sluba bezbjednosti u spoljnim poslovima je bila djelomino pod udarom u kadrovskom pogledu, dok je Sluba bezbjednosti u Armiji bila gotovo netaknuta. Sluba bezbjednosti u Armiji je bila tih godina reorganizovana i postavljena vie kao tabska funkcija vezana za komandante od puka na gore. Vertikalna povezanost je ostala po liniji kontrapijunae na nivou armija. Znai, komandanti su imali kontrolu. Sluba bezbjednosti na nivou SSNO bila je vezana za saveznog sekretara. Vojnoobavjetajna sluba (u njoj sam radio od 1954. do 1961) bila je pod naelnikom Generaltaba i naelnicima tabova na niim nivoima. Poslije ocjene 4. plenuma da je u dravnoj bezbjednosti dolo do zloupotreba, da je bila izvan kontrole drave, nareeno je da je treba reorganizovati. Kao platforma je uzet model drutvene samozatite utemeljen na iskustvima NOR-a. Do veih promjena dolazi poetkom 1972. pod pritiskom demonstracija na Kosovu i intervencije Varavskog pakta u SSR 1968, cestne afere u Sloveniji, Maspoka u Hrvatskoj 1970. godine i upada diverzantske grupe Radua 1971. Do tada, Armija nikada nije bila planirana kao instrument za unutranje intervencije. Njena uloga da intervenie u unutranjim dogaajima je poela demonstracijama na Kosovu 1968. Poslije ovakve upotrebe,

234 vrile su se analize i sve daljne odluke su ile na to da se za takve sluajeve osposobljava milicija. Na nivou federacije formirana je Savezna specijalna brigada milicije, koja se angauje na Kosovu 1981. i u Sloveniji 1991. Predsjednik Republike je 1968. imenovao specijalnog savjetnika za bezbjedonosna pitanja, sa funkcijom da za njegove potrebe analitiki obrauje podatke o situaciji u dravi na bazi informacija svih slubi bezbjednosti. To je u politikom vrhu izazvalo komentare i bilo je optubi vezanih za linost specijalnog savjetnika, iji kabinet se nalazio u Predsjednitvu drave kao Sluba za bezbjednosne informacije. Formirana je i Komisija za koordinaciju slubi bezbjednosti, kojoj je predsjedavao Predsjednik Republike, a zamjenjivao ga je predsjednik Vlade, pa je tako kasnije i ugaena funkcija specijalnog savjetnika. U Maspoku 1970/71. JNA je pomogla miliciji u posjedanju stratekih taaka i zbog toga nije dolo do demonstracija u Hrvatskoj. Tada je jedan broj pukovnika i generala Hrvata iz zagrebake i vojno-pomorske oblasti bio penzionisan, a Maspok politiki suspendiran u Karaorevu. Generaltab JNA je 1976. u vrijeme V. Bubnja i S. Potoara, izradio takvu strategiju oruane borbe u kojoj nije bilo mogunosti da se JNA upotrebi za rjeavanje unutranjih situacija. Predsjednitvo SFRJ je 1978. prihvatilo dokument Specijalni rat protiv SFRJ, kojim su definirani zadaci drutvene samozatite, ali ne i angaovanje JNA. JNA se prvi put angauje 1981, poslije demonstracija na Kosovu, u blokiranju naoruanja TO Kosova. Zakonom o optenarodnoj odbrani 1982. TO u cjeloj zemlji je funkcionalno opredjeljena za zadatke drutvene samozatite. Izala je 1983. nova strategija, uvedeni su komiteti optenarodne odbrane i posebno pogiavlje o ugroavanju SFRJ specijalnim ratom, kao i ceo odbrambeni model optenarodne odbrane i drutvene samozatite. To predstavlja zaokret po pitanju angaovanja JNA u unutranjim odnosima. Maja 1987. Predsjednitvo SFRJ prihvata strategiju o ONO i DSZ, kojom je upotreba JNA definisana za dvije pozicije: najprije, kao demonstracija sile, a onda, putem direktnog angaovanja preko vanrednih mjera. Na predavanju u partijskoj koli u Kumrovcu, 18. aprila 1988. tadanji savezni sekretar za narodnu odbranu, admiral Mamula, izloio je osnovne stavove - novi kurs - potrebu jaanja odbrane kroz neprestanu modernizaciju u tri kljuna podruja - modernizacija koordinirajue strukture, tehnika modernizacija i razvoj originalne vojne vjetine i, u tom okviru, prije svega, modernizacija sistema rukovoenja i komandovanja. Kao elemenat modernizacije koncepcije, umjesto armija formiraju se komande vojita sa nazivom armijske oblasti, kao isturena komandna mjesta Vrhovne komande, a republiki tabovi TO postaju podreeni oblastima kao isturenim komandnim mjestima, to je bilo kritikovano kao protivustavno. RTO nisu vie bili u direktnoj komunikaciji s Predsjednitvom Jugoslavije, republike su ostale bez manevarske strukture TO, a brigade TO su dobile nove zadatke. Naraslo politiko nepovjerenje u Vrhovnu komandu kulminira kada se pristupa razoruanju TO u Sloveniji, Hrvatskoj i BiH. iri teorijski materijal o ovome je objavljen u Vojnom delu 1/89. pod naslovom: Drutvo i odbrana u savremenim uslovima. U tom materijalu su teorijski oblikovani stavovi oruanih snaga, a dati su i uzroci i ocjene napada na koncepciju ONO i DS. U to vreme je savezni sekretar bio Veljko Kadijevi. Poetkom 1990. Generaltab je izdao projekat pravila o TO, kojim su brigade TO po formaciji izjednaene sa partizanskim brigadama JNA i po zadacima opredjeljene za upotrebu i izvan republika, po odluci komandi armijskih oblasti. Od 1989. JNA postaje sve samostalniji faktor u federaciji. I od tada armijski vrh poinje da upotrebljava formulaciju da su to zadaci koji proizlaze iz Ustava i Zakona. Poznato je da je armijski vrh maja 1990. izveo novi potez oko razoruavanja TO, ovog puta posebno optereen

235 ocjenom da su pluralistiki izbori u Sloveniji i Hrvatskoj ak predstavljali restauraciju belogardizma i ustatva. To je bilo samorazoruanje djela vlastitih oruanih snaga, koje je izazvalo reakciju i ne samo pripadnika TO. Da, probudio se neobelogardizam i neoustatvo, ali i neoetnitvo. Najveu mo armijski vrh dobiva u periodu kada je Veljko Kadijevi savezni sekretar za narodnu odbranu. Ostaje injenica da nijedan ministar odbrane i nijedan naelnik Generaltaba do tada nije povukao poteze da JNA uvede u takve odnose sa civilnom vlasti. O potezima Kadijevia i armijskog vrha iz tog vremena jo se niko nije izjasnio. Knjige J. Drnoveka Moja resnica i B. Jovia Poslednji dani SFRJ, bez obzira na njihov cilj i karakter, najvie otkrivaju ta se sve dogaalo u procesu uplitanja i ulaenja JNA u vlast i ratratove.

Jovi eva je knjiga, zapravo, pokazala da su svi dogovori koji su, bez Predsjednitva SFRJ, obavljeni na relaciji Jovi Kadijevi Miloevi .
(lan Predsjednitva SFRJ Bogi Bogievi)

Godine 1989. i 1990. mogla se pretea katastrofa otkloniti, a problemi drutvene krize prevazi i privrednim i politikim reformama i na demokratski nain.(Prof. dr Radoslav Ratkovi)

VIII - VANIJI DOGAAJI I DATUMI OD 1981. DO 1995.

(izbor i komentari autora)

Ratovi u Jugoslaviji su divljaki, besmisleni, nacionalistiki ratovi

(Engleski publicista Jasper Ridley)

OD 1981. DO 1984. GODINE

Poetkom osamdesetih godina, razrauje se idejna osnova srpskog populizma, emu posebno doprinose knjige Dobrice osia, Danka Popovia, Vuka Drakovia, Matije Bekovia, Radomira Samardia, Veselina uretia, tekstovi Brane Crnevia i dr. To je vreme demonstracija na Kosovu 1981. (aprila). Na osnovu njih i politikog nepovjerenja koje su izazivale, blokirana je i reorganizovana Teritorijalna odbrana Kosova, odluka o proglaenju vanrednog stanja i formiranje odreda milicije. Dobrica osi pie o novoj nacionalnoj revoluciji: Oseam, uveren sam, danas, 29. novembra 1982, da su razlozi za revoluciju vei no 1941. Izjava je data dvije godine posle smrti Josipa Broza Tita, kome je sa velikim pohvalama darivao svoja djela. Dobrica osi tada nije naznaio ko e dizati i kako e se odvijati ta nagovjetena revolucija, koja se kasnije jedno vrijeme vodila direktno iz njegovog kabineta (1992-93), kada je bio predsjednik SRJ i vrhovni komandant vojske te drave. Cilj te revolucije bio je da se rjei srpsko pitanje ujedinjenjem svih Srba u jednu dravu.

236 Ni 1982. ni do 1992. godine nije bilo ozbiljnih reakcija aktuelne vlasti, ni JNA, kasnije Vojske Jugoslavije, na takve stavove Dobrice osia i njegovih istomiljenika. 1982. objavljen je apel 21 svetenika SPC, meu kojima su trojica poznatih teologa Atanasije (Jefti), Irinej (Bulovi) i Amfilohije (Radovi) o dizanju glasa u zatitu duhovnog i biolokog bia srpskog naroda. Godine 1983-84. izlazi nova Strategija oruane borbe, sa poglavljem o specijalnom ratu. Partizanske divizije pretvorene su u lake, a koncepcija ONO proiruje se i na drutvenu samozatitu. Poinje rasprava o reorganizaciji Oruanih snaga Osamdesetih godina F. Tu man je, prema izjavi dr Ivana Supeka, govorio sa proustakim iseljenicima, kako su Muslimani izmiljena nacija, pa nacionalna hrvatska drava ima povjesno pravo proiriti se u BiH.

1985, 1986. I 1987. GODINA

Sredinom 1985. Miroslav olevi, Kosta Bulatovi i drugi sa Kosova, trae od SUP-a Kosova dozvolu da se stvori organizacija za buenje nacionalne svesti. Prvi put ovo formalno nije odobreno, ali aprila 1987. dolazi do povezivanja sa S. Miloeviem i nastaje jezgro Boura, to jest, organizacione i finansirane mitingake snage, tzv. antibirokratske revolucije i odgovarajuih paravojnih snaga. Godine 1985. SPC je donijela crkveno - nacionalni program koji podupire talas nacionalizma verbalni uvod u rat. Interesantno, istovremeno kad i oleviev predlog. Godine 1986. u javnost je preko Veernjih novosti u irim izvodima dospio nikad zvanino objavljen tekst (od 74 strane) bez naslova i potpisa, mada se autor pominje na prvoj i posljednjoj stranici. Na prvoj strani teksta stoji: Srpska akademija nauka i umetnosti smatra se obaveznom da u ovom sudbonosnom trenutku saopti svoje vienje drutvenog stanja, sa ubeenjem da time doprinosi traenju izlaza iz sadanjih nedaa. Priroda ovog dokumenta, meutim, ne dozvoljava udaljavanje od kljunih pitanja jugoslovenske stvarnosti. U ta se pitanja, na alost, mora svrstati neodreen i novijim zbivanjima silno antagonizovan, teak poloaj srpskog naroda. I posljednja reenica (strana 74): Sprska akademija nauka i umetnosti i ovom prilikom izraava svoju spremnost da se svesrdno i celokupnim svojim snagama zaloi na ovim sudbonosnim zadacima i istorijskim nalozima nae generacije. Pitanju Kosova i poloaju Srba u Hrvatskoj u istom tekstu posveeno je vie od 10 stranica (52-63), jer su Srbi ugroeni. O Srbima u BiH samo jedna reenica: estiti i hrabri oslobodilaki napori bosansko-hercegovakih Srba i itave jugoslovenske omladine, kojoj je pripadala i Mlada Bosna, doiveli su slinu sudbinu i pred istorijom bili potisnuti u drugi plan Aprila (24) Slobodan Miloevi na Kosovu Polju izgovara uvenu reenicu: Niko ne sme da vas bije!. Maja (19-21) 1986. je odran sastanak armijskog vrha sa Predsjednitvom SFRJ (L. Mojsovom) i grupom penzionisanih generala. Poslije toga je u izdanju Centra za strategijska istraivanja izala studija koja je bila prihvaena kao Strategija ONO i DSZ. To je trea strategija prva je bila 1976. sa potpisom Tita, druga 1983. sa potpisom Petra Stambolia i

237 trea 1987-88. sa potpisom Lazara Mojsova. U treoj strategiji upotreba JNA definisana je i kao mogunost direktnog angaovanja u unutranjim odnosima u Jugoslaviji. Septembra 1987, 8. sednica CK SK Srbije uvruje Slobodana Miloevia obaranjem Ivana Stambolia. Septembra 1987. dolazi do ubistva 4 vojnika u Parainu (2 Muslimana, 1 Srbin i 1 Hrvat). Slovenaki nacionalni program u Novoj reviji kao odgovor na Memorandum SANU izaziva nove napetosti. Vojni savet ocjenjuje da su pisanja Mladine kontrarevolucionarna. D. osi 29. novembra 1987. u vedskoj kraljevskoj akademiji izjavljuje: Ne razumejte kao adoraciju kada kaem: malo je evropskih naroda koje toliko mui istorija, koliko mui srpski narod. Od kada je nastao kao istorijski subjekat na Balkanskom poluostrvu, tragika njegovog bivstvovanja se ne okonava. Oduvek sve mu je u pitanju: teritorije i vera, identitet i integritet, prolost i budunost (Theoria, br. 3-4, 1987, str.6). Kasnije je s osloncem na izjavu 1982, Memorandum SANU i ovaj govor, svoje ideje proirivao: Mogua su planska preseljenja i razmena stanovnitva, to je najtee, najbolnije, ali i to je bolje od ivota u mrnji i meusobnom ubijanju i dalje: Istorijsko iskustvo nalae srpskom narodu da se za svagda mane oslobaanja i spasavanja drugih, onih koji tu ulogu smatraju ugnjetavanjem i eksploatacijom Stvaranje takve srpske dravne zajednice slobodnih i ravnopravnih naroda i graana, bez Slovenaca, Hrvata i onih koji nee sa Srbima nije samo srpski interes, stvaranje takve drave na istorijskom tlu i meunarodnom pravnom nasleu kraljevine Srbije i Jugoslavije, trajni je interes svih balkanskih naroda i Evrope, a kasnije je u Budvi u vrijeme rata u Sloveniji najavio novu Srbiju sa njenom Jugoslavijom i dodao: Jesmo obmanuti, ali i mi smo obmanjivai (Politika, 26. jula 1991).

1988. I 1989. GODINA

Marta 1988. ocjena (na Vojnom savjetu) o specijalnom ratu u Sloveniji i sastanak Milana Kuana sa slovenakim penzionisanim generalima. Dana 18. aprila 1988. na predavanju u partijskoj koli u Kumrovcu, savezni sekretar za narodnu odbranu, admiral Branko Mamula, izloio je osnovne stavove novi kurs potrebu jaanja odbrane kroz neprestanu modernizaciju u tri kljuna podruja modernizacija koordinirajue strukture, tehnika modernizacija i razvoj originalne vojne vjetine i, u tom okviru, prije svega, modernizacija sistema rukovoenja i komandovanja. Umjesto armija formiraju se komande vojita sa nazivom armijske oblasti i kao isturena komandna mjesta Vrhovne komande. Republiki tabovi TO postaju podreeni vojnim oblastima. Republike su ostale bez manevarske strukture TO. Ova koncepcija naila je na kritiku u SR Sloveniji, Hrvatskoj, BiH i Makedoniji. Raslo je politiko nepovjerenje u Vrhovnu komandu, koje kulminira kada se pristupa razoruanju TO u Sloveniji, Hrvatskoj i BiH. Teorijski materijal o ovome je objavljen u Vojnom delu 1-89, pod naslovom Drutvo i odbrana u savremenim uslovima, u kojem su oblikovani stavovi oruanih snaga, kojima se faktiki dovodi u pitanje koncepcija ONO i DSZ. U to vrijeme savezni sekretar je ve bio Veljko Kadijevi.

238

15. maja 1988. penzionisan je savezni sekretar, admiral flote Branko Mamula (67), a zamjenjuje ga, na njegov predlog, general-pukovnik Veljko Kadijevi (63). Promjenjen je kriterij za penzionisanje, ranije je vaio zakon da general-pukovnici mogu ostati u aktivnoj slubi do 62. godine starosti. Maja (31) 1988. dolazi do hapenja etvorice u Ljubljani, i suenja pred vojnim sudom u julu, to znatno zaotrava odnose Slovenija JNA. 6. jula 1988. S. Miloevi optuuje Vojvodinu zbog separatizma, a 9. jula odrava se miting u Novom Sadu i srueni su foteljai i autonomai. 9. jula oko 1.000 Srba i Crnogoraca u Novom Sadu protestvuje protiv vojvoanskog rukovodstva. Ljeto-jesen 1988. karakterie talas mitinga, a 19. novembra se odrava najvei miting na Uu (Beograd), nova ofanziva antibirokratske revolucije i pretnje Sloveniji da ide u Filadelfiju. Tu se rodila krilatica Dogodio se narod. Sedamnaestog oktobra SKJ pokuava da zaustavi S. Miloevia. Hafner je zapretio prstom: Drue Slobodane, razmislite dobro o putu koji ste izabrali!. 17. novembra 1988. smjenjeno je kosovsko rukovodstvo (Kaua Jaari i Azem Vlasi). Koncem 1988. se dre ilegalni sastanci po sjevernoj Dalmaciji i junoj Lici za osnivanje ilegalnih odbora otpora (ili savjeta). Na tim sastancima, koji su inicirani iz Knina, govori se o manastiru Krka, bazama u Erveniku, Krupi i Dubokom dolu, o osloncu na ljude u Beogradu, Zemunu i Apatinu, o spontanosti, o nepominjanju veze sa Srbijom i Crnom Gorom. Govori se o dolasku srpskih intelektualaca (kulturni desant). Kasnije su stigli neki (kuvari) iz apca. Nagovjetava se miting u Kninu, na kojem treba dati do znanja da je to istorijski i etniki prostor Srbije itd. Januara 1989. se prelazi na novu organizaciju Oruanih snaga. Januara (11) je srueno crnogorsko rukovodstvo, uz veliku pomo mladog i lijepog vostva. Februara su mitinzi u Beogradu (uhapsite Vlasija) i Kninu. Ustanovljen je HDZ. Cankarjev dom - strasti su raspaljene. Marta 1989. je uvedeno vanredno stanje (uhapen Azem Vlasi) na Kosovu i to je uvod u raspad SFRJ. Marta 1989. Ante Markovi postaje predsjednik SIV-a, a Petar Graanin se sa funkcije predsjednika SR Srbije preseljava na funkciju saveznog sekretara za unutranje poslove SFRJ. 28. marta 1989. pokrajinama u Srbiji je oduzeta mogunost veta na ustavne promjene. Maja 1989. na elo vojne bezbednosti dolazi general Marko Negovanovi, a poslije njega Aleksandar Vasiljevi. Oba Srbijanci pa mnogi ovo tumae kao vrijeme potpunog

239 priklanjanja vojnog vrha politici Slobodana Miloevia. Marko Negovanovi je sa ove funkcije otiao za ministra odbrane Republike Srbije, odakle je penzionisan 1992. Maja 1989. Slobodan Miloevi predsjednik Srbije. est stoljea kasnije, danas, opet smo u bitkama i predbitkama. One nisu oruane, mada i takve nisu iskljuene (Politika, 29. juna 1989). Ovim rijeima je predsjednik Srbije, povodom 600-godinjice Kosovske bitke, najavio oruano rjeavanje sporova. To je izjavio sa tribine na kojoj je postrojio (na Vidovdan) predsjedavajueg SFRJ (J. Drnoveka), predsjednika SIV-a (A. Markovia), predstavnike drugih republika i ministra odbrane (V. Kadijevia). Tu je, na Gazimestanu, S. Miloevi dostigao svoj politiki zenit (28. VI 1989). Juna raspad SSOJ poslije ostavke Greganovia. Na Dan borca (4. jula) je proslava iste bitke na dalmatinskom Kosovu. Slian scenarij, sa manje znaajnim imenima i govornicama. Tu su doli ekstremisti iz Pazove, Boura i drugi. SUBNOR Hrvatske konstatuje da kokarde ponovo mariraju. U Kistanjima je Zora. U Kninu je prisutna Radmila Anelkovi predsjednica SSRN Srbije. Izmjeane su ajkae, ubare, bedevi, slike S. Miloevia, pjesma Ko to kae, ko to lae Srbija je mala. Postaje sve jasnije koliko se vezuju dva Kosova. Avgusta u Kuparima, odmaraju se S. Miloevi, V. Kadijevi, B. Jovi i B. Trifunovi. Tih dana Il Tempo pie: Istru je okupirao i dao Hrvatskoj Tito. SUBNOR i drugi ne reagiraju. Paket slovenakih ustavnih amandmana zaotrava odnose sa Srbijom i JNA; 27. septembra Slovenija je proglasila suverenu dravu. U septembru, predstavnici Zore su u Francuskoj 7, sa predlogom o SAO u Hrvatskoj, u prisustvu Jovana Opaia, Sime Dubajia, Dobrice osia, Antonija Isakovia i Vuka Drakovia. Dragia Pavlovi je izjavio: Ukupno stanje na Kosovu, koje se ne popravlja, ni potrebnom, ni poeljnom, ni olako obeanom brzinom, stvara opasnu atmosferu, u kojoj se svaka izgovorena re protiv srpskog nacionalizma doivljava kao popustljivost prema srpskom nacionalizmu. Zapaljive rei ne donose nita drugo nego poar dlanovi Srba i Crnogoraca iz aplauza ve prelaze u pesnice, a to je granica preko koje sve dalje vue u tragian razvoj dogaaja; kome je to danas, za zamiljena ili umiljena reenja, potrebna krv? Ako se tada moglo dvoumiti na koga se odnose ove aluzije, sada je razjanjeno na izjave S. Miloevia. Oktobra, dr Duan Kanazir, predsjednik SANU, izjavljuje: U ovako sloenom trenutku, kada separatisti Kosova, Slovenije i Hrvatske pokuavaju da destabiliziraju Srbiju, SANU nee ostati ravnoduna. Nastavljaju se kulturni desanti u organizaciji SANU, preko Drine i Dunava, posebno u sjevernoj Dalmaciji i Lici. Novembra, na poziv Radmile Anelkovi, poinje bojkot slovenakih proizvoda, svojevrsna ekonomska blokada neposlune republike.

240 Poslije zahtjeva da Armija ispuni svoju dunost koji su se prethodno uli u Beogradu, Novom Sadu i Kosovu Polju, Titograd je 27. novembra 1989. bio u znaku parola uhapsite Kuana i dajte nam oruje. 1. decembra Bour sa Kosova zakazuje miting u Ljubljani. Slovenako rukovodstvo zabranilo odravanje mitinga. 1. decembra 1989. Koa Popovi upozorava: Spreiti dalji sunovrat. Stipe uvar, lan Predsjednitva SFRJ, izjavljuje: Moramo suzbiti hrvatski nacionalizam, ali i suzbiti infiltraciju srpskog nacionalizma, koji od Srba u Hrvatskoj hoe da napravi strategijsku rezervu za neku veliku Srbiju i realizaciju parole Svi na okup. Na XI kongresu SK Slovenije nudi se konfederacija republikih partija. Svuda su rasprave oko politikog pluralizma. To je godina predloga V. Kadijevia o nephodnosti pojaavanja planova odbrane, angaovanosti obavetajnih slubi oko izrade kontraobavetajnih planova, godina polarizacije u Predsjednitvu SFRJ na pitanju meunacionalnih odnosa. S. Miloevi i B. Jovi razgovaraju sa V. Kadijeviem o zamjeni A. Markovia i o ideji Slobodana Miloevia da Markovia zameni V. Kadijevi. Krajem 1989. ruenjem Berlinskog zida SFRJ se nala na raskrsnici odbrana partijske drave ili drugo. 1988 - 1989. ima mrtvih na Kosovu. Zveckalo se orujem i tu je poetak raspada SFRJ.

1990. GODINA
U 1990. godinu ulo se sa puno problema, od kojih su najvaniji: Kosovo, razlaz i sukobi Srbije na jednoj, a Slovenije i Hrvatske na drugoj strani. 1990. je kobna godina, poele su none strae, pucnjave, pojavljuju se ahovnica bez petokrake i etnike kokarde. 6. januara u Novoj Pazovi (Drakovi, eelj i M. Jovi) osnivaju SNO. U Splitu osnivaki skup HDZ-a. 20 - 24. januara 14. kongres SKJ. Kukavika predaja komunista. To je posljednji kongres SKJ. Ostaju djelovi republikih partija. Ciril Ribi i kae: Naputamo Kongres, Ivica Raan: Prekinimo Kongres, Slobodan Miloevi : Nastavimo Kongres (bez Slovenaca i Hrvata). Gdje su delegati Bosne i Hercegovine, Makedonije i JNA? Na Kongresu komunisti su otvorili vrata onima koji su ruili SFRJ. A 1990. godina je i godina osnivanja novog SK kao pokreta za Jugoslaviju, koji su neki nazvali i generalskom partijom. 1 - 2. februara Kosovo je na rubu graanskog rata. JNA je na ulicama kosovskih gradova. U sukobima sa milicijom poginulo je 27, a povreeno 54 demonstranata. Na strani milicije 1 poginuo i 43 povreena. 6. februara slovenaki milicioneri napustili Kosovo.

241 U februaru je prvi opti sabor HDZ-a, na kojem Franjo Tu man govori: NDH nije bila samo puka kvislinka tvorevina i faistiki zloin, nego i izraz povjesnih tenji hrvatskog naroda za svojom samostalnom domovinom. Tu man je slino razmiljao i u vrijeme kada ga je Tito, zbog takvih ideja, 1961. godine poslao Bakariu na kadrovski raspored. 17. februara u Kninu je obrazovana SDS. Predsjednik za Hrvatsku je dr Jovan Rakovi, a za BiH dr Radovan Karadi (interesantno istovremeno i oba su psihijatri). 22. februara na komandnom mjestu Vrhovne komande je sastanak o daljoj izgradnji koncepcije ONO sa razradom pitanja o ulozi Armije u suzbijanju unutranjeg neprijatelja. Vrhovna komanda ili VK modifikuju zadatak JNA: Odbraniti pravo naroda koji ele da ive u Jugoslaviji i miran razlaz sa onima koji to ne ele. 4. marta je miting na Petrovoj Gori (Kordun). Zvjezde mitinga su general Duan Peki, slike S. Miloevia i neoficijelni J. Opai iz Knina. U martu i aprilu su masovne none strae u Hrvatskoj i daljnje zaotravanje meunacionalnih odnosa. 8. aprila pobjede M. Kuana i DEMOS-a na izborima u Sloveniji. 19. aprila ukinuto vanredno stanje na Kosovu. 27. aprila pobjeda HDZ-a u Hrvatskoj sa 42% glasova. Od 115 opina HDZ pobjedila u 71, a opozicija u 44. U Sabor Hrvatske izabrano je 48 Srba (samo 5 sa liste SDS). Tuman razgovara sa Rakoviem, die mu ugled i svjesno potcjenjuje 43 poslanika Srba sa liste SKH-SDP. 1. maja izalo je Uputstvo za upotrebu operativno-strategijskih grupacija sa vanou do 1992. godine. Interesantno, izdato je paralelno sa Odlukom o razoruanju TO. Da li je vrijeme od 1. maja 1990. do 1992. godine planirano vrijeme u kojem bi se formirala velika Srbija? 16. maja za predsjedavajueg SFRJ dolazi B. Jovi, a 17. maja strategijska Odluka nareenje SSNO-a da Teritorijalna odbrana preda oruje, to vai za sve, ali ne za Srbiju i Crnu Goru. U maju je masovno naoruavanje Srba u Hrvatskoj i Bosni, odluka da se ratni planovi rade bez TO. Incident u Benkovcu. Sabor SPC bira novog patrijarha episkopa rako-prizrenskog, koji je roen u Slavoniji. Prvi patrijarh roen van Srbije, kao to je papa Pavle prvi papa Sloven. Prva poruka novog patrijarha je o otkrivanju stratita, grobova, novomuenika i novosvetitelja. 23. i 24. maja sukobi u Mariboru, tzv. sluaj Pekre. 25. maja pred Kuom cvijea V. eelj probada vampira glogovim kocem. Niko, pa ni VK javno ne reagira, a sve se odigrava u blizini groba vrhovnog komandanta. Ne reagiraju ni SUBNOR-i Jugoslavije i Srbije.

242 30. maja, na brzinu zavren prekinuti 14. kongres SKJ bez delegacija Slovenije, Hrvatske i Makedonije. U junu je osnovano Udruenje Srba iz Hrvatske u Beogradu. Glavne zvjezde su Jovan Rakovi (SDS), Stanko Radmilovi (predsjednik vlade Srbije) i Milorad Vueli (SPS). U istom mjesecu je ugovor o saradnji Babi-Kupreanin u Banja Luci, to je praktiki dogovor o integraciji Kninske i Bosanske krajine. Jula 1990. je pismo kninskih milicionera P. Graaninu u kome kau da nee u redarstvenike. U Strmici J. Opai govori: Bolje rat, nego podanitvo. Jovan Rakovi eta po Bosni i osniva SDS. U pitanju su ire ambicije, a sve ovo emitira Radio-Knin, ija je oprema stigla iz Beograda. 5. jula odlukom Skuptine Srbije rasputeni su svi organi Kosova i uvedene privremene mjere u 250 preduzea. 16. jula formirana je Socijalistika partija Srbije. 25. jula na I srpskom saboru (u Srbu) objavljuje se Deklaracija o suverenosti i autonomiji, srpski ustanak bez oruja, srpsko nacionalno vjee i odluka o referendumu. Uz Jovana Rakovia i Milana Babia su Antonije Isakovi i Tanasije Mladenovi. Sabor predstavlja strategijsku greku i kolski primjer velikosrpskog mitinga. Hrvatski Sabor takoe pravi strategijsku greku izbacuje Srbe iz Ustava jo uvjek Socijalistike Republike Hrvatske. 29. jula Ante Markovi na Kozari osniva Savez reformskih snaga Jugoslavije. 1. avgusta 1990. novine (list) etnikog pokreta Velika Srbija broj 2 Beograd, donosi mapu velike Srbije koja se sastoji: iz sjeverne Srbije koju ine Srem, Banat, Baka, i Slavonija do Virovitice; Zapadne Srbije koju ine: Banija, Kordun, Lika, Dalmacija i Bosna i Hercegovina; Stare Srbije koju ine: Kosovo i Crna Gora; June Srbije koju ini Makedonija i istone Srbije od Dunava do juno od Nia. Na toj mapi je slogan: Srbine, brate, ne zaboravi, ovo su srpske zemlje. 17. avgusta, ustanak ili pobuna Srba u Hrvatskoj. Poar je ranije upaljen, a sada se samo razbuktava. Mnogo je dogaaja none strae, barikade, ranjavanja, oduzimanje oruja od milicijskih stanica, nude se i dolaze dobrovoljci iz Pazove i sa Kosova. U Kninu su crnogorske komite. Zelenbaba u Pazovi objavljuje da je opremljen srpski Dinarski korpus. Izjava generala Vuka Obradovia da Armija nije ukljuena u tzv. scenarij, kako tvrde Mesi i Tu man. 21. avgusta 1990. dr J. Rakovi saoptava: To je opte ludovanje, od ludosti nema koristi. 11. septembra sukob Muslimana i Srba u Foi. 13. septembra u Kaaniku Ustav Republike Kosovo.

243 14. septembra komandant Kninskog korpusa general piro Nikovi trai mir u Kninu, premjeten je u novi Bihaki korpus a na njegovo mjesto, na elo 9. kninskog korpusa, postavljen je povjerljivi pukovnik Ratko Mladi. Septembra i oktobra, vode se pregovori, ali i dalje barikade i otimanje oruja. Hrvatski specijalci su u Petrinji. Blokada svih saobraajnica u Kninskoj krajini. Glina je novo arite. Zato JNA nije osigurala puteve, eljeznice od onih koji ih zapreavaju pita se ceo svjet? Oktobra 1990. pegeljev plan odbrane Hrvatske. JNA se sprema da hapsi pegelja i druge. Dogovor sa Slovencima. Oktobra Predsjednitvo SFRJ ini odgovornom 5. vojnu oblast da uzme komandu nad Teritorijalnom odbranom Slovenije. Smjenjen je general I. Hoevar. 23. novembra ubijen je Goran Alavanja i ranjeni Srbi milicioneri Stevan Bukarica i Jovan Graovac, na raskrsnici puteva Kruevo egar u sektoru Benkovac. Prije toga su kod Obrovca ranjeni roaci Bubalo iz Donjeg Lapca. Prema pisanju tampe, u to su bili upleteni G. Veselinovi predsjednik obrovake opine i S. Dubaji. Na ovom prostoru nisu u pitanju samo zasjede, ve i formiranje jedinica na granici sjeverne Dalmacije i Like. Nosilac i organizator je Savjet narodnog otpora Kninske krajine. Novembra je proglaena SAO Krajina istog dana kada i novi hrvatski Ustav. 29. novembra, sa orujem u Dvoru na Uni uhapena je grupa sa eljkom RanatoviemArkanom na elu. 12. decembra je posljednji sastanak JNA sa slovenakim penzionisanim generalima. Plebiscit u Sloveniji 88,5% za osamostaljenje. 22. decembra, organizacija SKJ u JNA pristupa SK - pokretu za Jugoslaviju. Unapreenje Veljka Kadijevia u in generala armije na emu mu, pored zvaninika, estitaju Vojislav eelj, David Rastovi iz Srba i Milan Babi iz Knina. 26. decembra proglaena samostalnost Slovenije. U drugoj polovini 1990. je izvreno vie stotina teroristikih akcija, s obje strane, posebno u Kninskoj krajini. Godina 1990. je godina poetka oruanih sukoba, rata na tlu SFRJ. Godina definitivnog stavljanja JNA pod uticaj Srbije i Crne Gore. Godina prijedloga za upotrebu sile barem na odreenim takama. To je godina raspada jugoslovenskog trita. Oruje je jae progovorilo. 1991. GODINA Ovo je jo stranija godina. Produenje terorizma, akcije po planovima svih strana. etanje predsjednika republika. Godina pravih ratova u Sloveniji i Hrvatskoj. Zenit agresije. 4. januara formiranje SUP-a Kninske krajine. 9. januara naredba o rasformiranju paravojnih snaga i poetak ratnih igara.

244

18. januara je Informacija SSNO-a, koju su rukovodstvu Hrvatske dostavili poverljivi krugovi iz saveznih institucija, odluka Kadijevia u dogovoru sa Joviem, da se hapse J. Manoli, S. Boljkovac i ostali iz Hrvatske i J. Jana i J. Bavar u Sloveniji. Tu je i telegram B. Jovia Tu manu, da e vojni organi i i do kraja. 13. januara u Kninu i Krajini ponovo uvedena nona deurstva. 24. januara dogovor izmeu Slobodana Miloevia i Milana Kuana da se Slovenija otcjepi od Jugoslavije. Srpsku delegaciju ine: Slobodan Miloevi, Slobodan Unkovi, Stanko Radmilovi i Dragutin Zelenovi, a slovenaku: Milan Kuan, Franc Buar, Joe Mecinger i Plut. Deklaracija o suverenosti Makedonije. 25. januara Informacija Politike uprave SSNO-a. Po sadraju, to je politika osnova za udar. Da li Informacija zamjenjuje i neku vojnu direktivu ili je njen prilog? Tu je film o pegelju u kojem se optuuje za terorizam, verc orujem i napad na JNA. Dva su pitanja bez odgovora: zato JNA ne sprijeava uvoz oruja, ve snima film i zato je Hrvatska morala da nabavlja oruje na crnom tritu? 28. februara SAO Krajina donijela odluku da se razdrui od Hrvatske. U martu 1991. B. Jovi odobrava vojnu akciju u Pakracu; 150 hrvatskih MUP-ovaca na Plitvicama (dva mrtva i 20 ranjenih). Zarobljen je prvi budui predsjednik Krajine, Goran Hadi, i pale su prve rtve oko Borova. 12. marta je sjednica Vrhovne komande, koja odbija predlog VK o zavoenju vanrednog stanja; 13. marta 1991. jedna no konsultacija Veljka Kadijevia sa Jazovom, a predsjednik SIVa Ante Markovi i oficijelni krugovi o tome nita ne znaju. Veljko Kadijevi je otputovao u Moskvu u pauzi uvene trodnevne sjednice Vrhovne komande. Borisav Jovi belei: Veljko mi je sino posle sednice Predsednitva zatraio saglasnost da preko noi ode u Moskvu na konsultaciju sa Jazovom. eli da pita da li e nas SSSR zatititi od eventualne intervencije zapada, ako idemo na upotrebu vojske za sprovoenje naredbi Predsednitva. Sloio sam se. Iao je i vratio se iste noi. Rusi su rekli da nema varijante u kojoj zapad rauna sa njihovom intervencijom. O sovjetskoj pomoi su izbjegli razgovor. U prisustvu Miloevia, Jovia i Adia, Kadijevi je saoptio: Idemo na vojni udar s ciljem da se smeni Vlada i Predsednitvo, da se ne dozvoli sazivanje Skuptine, republike vlasti ne dirati ukoliko podre udar. U protivnom i njih. Stanje je zaista dramatino. Trai se zavoenje vanrednog stanja. Presuuje glas Bogia Bogievia. Vojni udar je planiran 12. marta. Povezano s ovim Branko Mamula je iao u London, Blagoje Adi u Pariz, a Stane Brovet u Moskvu prije Kadijevia. Pariz i London, izgleda nee se mjeati ako bude vojni udar, a Moskva da se saeka pad Gorbaova. Bogi Bogievi kasnije pie da je bila predviena vojna uprava u Sloveniji, Hrvatskoj i BiH i promjena rukovodstva u Makedoniji. Paralelno s ovim hapenje Franje Tumana i Milana Kuana. 16. marta odluka o otcjepljenju SAO Krajine od Hrvatske;

245 16. marta 1991. Slobodan Miloevi izjavljuje: Jugoslavije vie nema i ne priznajemo savezne organe i njihove odluke. Do vojnog udara nije dolo, kako kae Blagoje Adi u Intervjuu NIN-u, zbog toga to niti jedan vojni udar u svetu nije uspeo bez podrke jedne inostrane jake vojne sile. Ovom sjednicom rat je samo odgoen. Marta 1991. razgovori Miloevi - Tu man u Karaorevu o podjeli BiH. 31. marta oruani sukob na Plitvicama. 14 aprila 1991. nastavak razgovora iz Karaoreva u Tikveu Baranja. Na srpskoj strani su S. Miloevi, S. Avramov, K. Mihajlovi i V. Kutlei. Na hrvatskoj strani su F. Tu man, D. Bilandi, S. Sokol i Z. Leroti. Mape su bile prisutne. Nema podataka o tome ko od generala prisustvuje. Da li su bili u blizini? Meutim, generali Kadijevi, Adi, Spirkovski i Pani, s jedne, a pegelj, Tus i Bobetko, s druge strane, morae da odgovore gdje su tada bili i ta znaju o pregovorima svojih politikih efova. Aprila 1991. tzv. etnje predsjednika republika (u Splitu, Beogradu, Brdu kod Kranja, Ohridu, Cetinju). U maju je pauza, tada se ve puca, a onda, 6. juna sastanak u Stojevcu (Sarajevo). JNA ide u zapadnu Slavoniju im se zapucalo kod Pakraca. Osniva se ZNG promocija hrvatske vojske. Ratnohukaki miting (14. aprila) u Borovu Selu (eelj, Paroki i Cvijan ministar u Vladi Srbije). 23. aprila B. Kosti novi lan Predsjednitva SFRJ iz Crne Gore. 29. aprila Kninski korpus i milicija Krajine opkolile su Kijevo i to je novi znak za iri sukob. 2. maja (tj. dvije sedmice poslije Tikvea) izbija sa 17 mrtvih i jo vie ranjenih hrvatskih milicionera u Borovu Selu najvei sukob do tada. U Zadru i Splitu su demonstracije: gine prvi vojnik JNA. Poinju blokade kasarni JNA od strane hrvatske vojske. Vojislav eelj hvali dobrovoljce da su na djelu pokazali muku srpsku ruku, a Mirko Jovi, lider Srpske narodne odbrane, govori o etnikom ienju. 17. maja - raspad Predsjednitva SFRJ, oruje u Baru za Knin i nova faza rata u Hrvatskoj. 19. maja blokirana tenkovska brigada pred Kupresom. 11. juna general Raeta izvjetava da se narod u Lici sprema u zbjegove, a mukarci za borbu. Iz Srbije stigla dva tenkovska bataljona, jedan u Pivku a jedan u Petrinju. 24. juna uvedena je puna borbena gotovost u jedinicama 5 VO, prebazirane specijalne jedinice na aerodrom Cerklje, djelomina mobilizacija u 1. i 3. VO i preuzeta Uprava za kontrolu letenja. 25. juna generalu Koleku izdato usmeno nareenje preuzeti granine prelaze i vrsto ih drati. Rat u Sloveniji 26. i 27, a 29. juna sporazum izmeu SIV-a i Predsjednitva Slovenije da se prekinu operacije, a 7. jula Brionski sporazum i dogovor o povlaenju JNA iz Slovenije.

246 Juna i jula oko Knina okupilo se, pored domaih, oko 7.000 pripadnika raznih paravojnih snaga u Golubiu je kapetan Dragan, etniki odred majora Teodosijevia je na Kosovu, tu su eeljevi i Jovievi etnici. Kneevieva milicija u Civljanima, bourevci i srpski specijalci. Ima rtava u Glini, Kostajnici i Mirkovcima. 11. jula Uprava za moral SSNO-a nareuje da se iz teksta Sveane obaveze brie SFR i da ostane samo Jugoslavija, da se brie socijalistiko samoupravljanje i ostane samo domovina. Ove promjene su zapanjile velik broj ljudi u JNA. 12. jula u Domu garde Beograd, (Borba, 29. jula) Kadijevi izjavljuje: Cilj JNA je da sprei graanski rat. (Rat je ve tu I. R.) Da onemogui vojnu intervenciju i da svaki narod koji eli, ode sa to manje krvi, a isto tako da oni koji ele da ostanu to isto postignu sa to manje krvi. Objanjenje tako formulisanog cilja JNA, Veljko Kadijevi daje (dvije godine kasnije), kao svjedok na suenju generalu Trifunoviu, rekavi: Formulacija Predsjednitva, spreavanje meunacionalnih sukoba, znaila je, zapravo, osloboenje srpskih krajeva u Hrvatskoj, zatim izvlaenje JNA na granice jedne budue Jugoslavije (Borba, 18. maja 1993). 15. jula na Kolegijumu SSNO-a g. Kadijevi je pored ostalog rekao: Sticajem raznih okolnosti republika Slovenija je opredjeljena za otcjepljenje u njoj je pronjemaki reim. U Hrvatskoj je mogu sukob Hrvata i Srba. U Bosni i Hercegovini nacionalne podjele su oigledne, a prisutne su teze o podjeli izmeu Srbije i Hrvatske. U Makedoniji je komplikovano. U Crnoj Gori su za Jugoslaviju. U Srbiji opozicione snage koriste situaciju i idu u spor sa Hrvatskom. Tada je i obavijestio da je poginulo oko 300 pripadnika JNA (pukovnik V. Predojevi U procjepu). Jula u Hrvatskoj su formirane tri borbene linije tri ratita Kninska krajina, istona Slavonija sa Baranjom i Kordun. Jula general pegelj daje ostavku i ilegalno ide preko Slovenije za Njemaku. 13. avgusta izala je naredba broj 745-1 kojom treba da se avionima iz Pule u Beograd preseli admiral Mamula. Naredbu je potpisao naelnik kabineta Veljka Kadijevia, tada pukovnik, dr Vuk Obradovi. Tih dana transportnim avionom, preseljene su neke porodice vojnih lica iz Pule, Zadra, Splita i Zagreba. Ovo preseljavanje je ocjenjeno kao lo predznak. Avgusta je podjeljena BiH, i to na dva djela srpski i hrvatski. Tih dana Borisav Jovi je rekao Stipi Mesiu: Sluaj, nas Srbi u Hrvatskoj ne interesuju. Radite s njima ta hoete, nabijte ih na kolac. Nas interesuje BiH i to 66% teritorije i mi emo to uzeti (Stipe Mesi, 25. aprila 1994). 27. avgusta Deklaracija o Jugoslaviji u Briselu i Srbiji upozorenja. Septembra nema punog Predsjednitva nema Bogia Bogievia, Janeza Drnoveka, Stipe Mesia i Vasila Turpukovskog. Ostaje krnje predsjednitvo Kosti, Jovi, Sejdo i Kosti II. Od septembra do kraja godine vodi se totalan rat izmeu Srbije i Hrvatske u istonoj i zapadnoj Slavoniji, oko Dubrovnika, u Hercegovini i na liniji Karlovac-Gospi-ibenik. 7. septembra Haka mirovna konferencija o Jugoslaviji.

247

17. septembra u Igalu, u prisustvu Karingtona, Tuman, Miloevi i Kadijevi potpisali zajedniku Izjavu o prekidu vatre. 18. septembra se odrava burna sjednica Saveznog izvrnog vjea. Politika (od 21. septembra 1991) objavljuje stenogram, iz koga se vidi da je A Markovi predloio da savezni sekretar za narodnu odbranu V. Kadijevi i njegov zamjenik S. Brovet, podnesu ostavke. Veina lanova SIV-a se tome usprotivila. Hoemo li dopustiti do kraja takav rasplet dogaaja koji e uroditi, moda, i stotinama hiljada mrtvih i jednom takvom izolacijom nae zemlje, iz koje se neemo izvui desetljea, ili emo imati snage da stavimo na dnevni red sudionike sukoba i da o njima razgovaramo, otvoreno i jasno i da traimo konsekvence koje moraju omoguiti rasplet dogaaja zapitao se A. Markovi, procjenjujui tadanju situaciju i njene posljedice, ali je oigledno da SIV nije bio u stanju da ga shvati ili to nije elio. 20. septembra Uiki i Podgoriki korpus su u istonoj Hercegovini (koncentracija za splitsku i dubrovaku operaciju), a Novosadski i Beogradski su u Sremu i istonoj Slavoniji. 20. septembra 1991. general Adi obavjetava o ofanzivi Hrvatske protiv JNA. (Pali su Gospi, Virovitica, akovo, Ploe, Slavonski Brod,). Na izmaku su snage u Varadinu, Bjelovaru, okrueni su Zagreb i Jastrebarsko. Raniji plan presjei Slavoniju na liniji Okuani-Daruvar djelomino je uspio. Probiti se prema Jadranu na liniji Zadar, ibenik, Split i presjei Hrvatsku i Hercegovinu na liniji Ploe-Mostar, probiti se od Petrovca do Karlovca, presei Zagreb sa juga i spojiti se sa jedinicama iz Slovenije nije ispunjeno, a V Kadijevi deluje izgubljeno vojska e izgubiti rat protiv Hrvatske, ako se ne osigura motivacija i mobilizacija. B. Jovi pie: Slobodan i ja smo ocjenili da je Veljko izgubljen i da bi se vrlo rado povukao na kukaviji nain Njegov moral je na nuli. (str. 387 Jovieva knjiga). 28. septembra dolazi do navodnog pua, kojim je grupa oficira pokuala da smjeni Veljka Kadijevia, koji, po generalu Vasiljeviu (NIN, 24. jula 1992), ne uspjeva. Ovaj pu u svojoj knjizi Kadijevi nije ni pomenuo. U jesen, V. Kadijevi je u posjeti Gadafiju (str. 88 njegove knjige), gdje otkriva ideju Gadafija o obaranju srpskog rukovodstva po sugestiji Izetbegovia i Gligorova. Gadafi je u tom susretu, navodno, odustao od ideje, a po Kadijeviu, tako su spaena dva glavna stuba odbrane Jugoslavije srpski narod i JNA. U jesen 1991. je u Pakrakoj Poljani likvidirana vea grupa civila srpske narodnosti, srpska porodica Zec u Zagrebu i preko 100 Srba u Lici (kod iroke Kule). Sve je ovo poznato Merepu, Rimcu i Tomljenoviu, a vjerovatno i Vekiu, uku, eksu, Dodanu i drugima. Septembar 1991. je karakteristian. Sastanak estorice (poslije prekida vatre) pred evropsku konferenciju o Jugoslaviji, na kojem V. Kadijevi referie da vojska mora biti spremna za rat Ofanzivan i visokog intenziteta a za to je potrebna mobilizacija u Srbiji i Crnoj Gori, Srba u Hrvatskoj, BiH i neto Makedonaca i Muslimana i treba podii na noge TO u Srbiji i Crnoj Gori i partizanske snage u Hrvatskoj. VK trai da se u tom smislu donese odluka. Ovakav predlog je primljen k znanju (B. Jovi, Poslednji dani SFRJ, str. 382-384.) 7. oktobra raketirani Banski dvori u Zagrebu

248 8. oktobra 1991. sveobuhvatne sankcije prema Srbiji. 11. oktobra u Hagu dogovor izmeu Miloevia, Tu mana i Kadijevia da JNA napusti Hrvatsku. 22. oktobra i 7. novembra 1991. V. Kadijevi ponovo trai uvoenje ratnog stanja i optu mobilizaciju (mada su i jedno i drugo ve u funkciji). Svi zahtjevi i izjave V. Kadijevia su verbalni vojni udari. Tu je nova procjena V. Kadijevia da je stanje na ratitu povoljno i da se sa jo moda dve brigade, moe izvriti zadatak (B. Jovi, n.d str. 388-389.) 24. oktobra prekid vatre kod Dubrovnika. 25. oktobra B. Jovi pie o latentnom nepoverenju i skoro sukobu izmeu S. Miloevia i vojske, pre svega, generala Kadijevia Kadijevi je neraspoloen to Srbija ne daje dovoljno rezervista i faktiki nas optuuje. S. Miloevi i B. Jovi imaju ozbiljnu zamerku vojsci to nas je dovela u ovakvu situaciju. B. Jovi priznaje, ak sam bio i podneo ostavku, da joj (JNA) dam prazan prostor za akciju, a S. Miloevi zazire od Veljka, koji se mnogo trpa u politika pitanja, a vojna ne reava. 27. oktobra VK trai (od B. Kostia, B. Jovia, S. Bajramovia i J. Kostia) 250.000 ljudi pored 100.000 mobilisanih, a 30. oktobra V. Kadijevi saoptava S. Miloeviu da ima namjeru da svim raspoloivim snagama krene u oslobaanje kasarni u Hrvatskoj (u njima ima 13.000 ljudi) i na ruenje gradova. Slobodan mu je odgovorio da to nije pametno. Dakle, totalan razlaz (u miljenju) izmeu vrhovnog komadanta i naelnika taba. Oktobra 1991. je predloen Karingtonov plan koji ne nudi raspad Jugoslavije. 7. nobembra u 22 h general Marijan ad, komandant 13. korpusa dobio nalog da se tue Rijeka (Izjava g. ada u Nacionalu 1998). 18. novembra 1991. sravnjen je sa zemljom Vukovar. Tada se dogaaju masovna ubistva Hrvata i Ovara. Ovo je poznato srpskoj strani, a posebno Paniu, eelju, ljivananinu i Arkanu. Poinju razgovori o upu ivanju plavih ljemova u Krajinu i Hrvatsku. 21. novembra dr Branko Kosti, potpredsjednik Predsjednitva SFRJ uruuje Orden jugoslovenske zvezde sa lentom generalu Veljku Kadijeviu. Orden se dodeljuje poslije rata u Sloveniji, veoma intenzivnog rata u Hrvatskoj poslije Vukovara i Dubrovnika i ne za dan Armije (22. decembar) kako se to uobiajeno radilo. Do 20. novembra 80% priprema i planova za rat u BiH bilo je gotovo. (Po izjavi Dobrile Gaji Glii, efa kabineta generala T. Simovia ministra odbrane u vladi Srbije). 24. novembra u enevi S. Miloevi, F. Tu man i V. Kadijevi postiu 14. sporazum o prekidu vatre. Decembra 1991. donose se radikalne odluke na nivou Srbije i JNA. Dogovor o povlaenju JNA i podjela vojne imovine iz Makedonije, povlaenje JNA iz Hrvatske i povlaenje iz JNA u BiH svih graana iz Srbije i Crne Gore, a vraanje roenih preko Drine na zapad kao strategijski i politiki neophodno. Kada je naelniku taba Vrhovne komande saoptena ta odluka (5. decembra) izjavio je da to nije u skladu sa politikom i praksom JNA, ali da e

249 pogledati i uiniti sve to bude mogao (B. Jovi, n.d str. 420), da bi 25. decembra VK dislocirao vojsku u skladu sa odlukom od 5. decembra. 12. decembra Savjet bezbjednosti odobrio Vens-Ovenov plan. Kraj 1991. je obiljeen usklaivanjem koncepata (S. Miloevi i V. Kadijevi) angaovanja mirovnih snaga UN u Jugoslaviji, koje je predloio Sajrus Vens da bi se obezbjedio prekid oruanih sukoba na kriznim aritima. Decembra 1991. je ostavka A. Markovia, koji savezni budet naziva ratnim. 31. decembra 1991. u kabinetu Branka Kostia (uz prisustvo Jugoslava, Sejde i Bore), uz aicu pia, Veljko nam kae da je odluio da podnese ostavku iz zdravstvenih razloga. B. Jovi biljei: Vjerujem da ima i drugih razloga, koje ne eli da pominje (B. Jovi, n.d str. 422). Godine 1991. pucalo se rafalima svih vrsta u Sloveniji, Hrvatskoj, BiH, Crnoj Gori i Srbiji

1992. GODINA
To je godina nastavka (iako sa prekidima) rata u Hrvatskoj. Rat u Bosni i Hercegovini najstraniji od svih ratova na prostoru nekadanje SFRJ. Godina nestanka SFRJ i poetak tree Jugoslavije koja je nazvana Savezna Republika (SRJ). Blokada SRJ od strane meunarodnih faktora. Godina nestanka JNA i ostavka posljednjeg ministra (generala) odbrane. 2. januara Sajrus Vens, Franjo Tu man, Slobodan Miloevi i Veljko Kadijevi postigli sporazum (nazvan Vensov plan) demilitarizacija zona i povlaenje JNA iz Hrvatske. 3. januara je Sarajevski sporazum o prekidu neprijateljstava izmeu JNA i Hrvatske vojske, poto je od 1990 do tada teritorije Hrvatske pod kontrolom JNA i Srba. Ali, to je samo privremeni prekid rata u Hrvatskoj. 6. januara V. Kadijevi se povlai sa dunosti saveznog sekretara, s objanjenjem presudilo je moje zdravstveno stanje. Na 154. strani svoje knjige, ire govori o faktorima koji su uslovili njegovo povlaenje, tj. da nova transformacija vojske trai mlade ljude, koji nisu uesnici NOR-a. Takoe, kae: kao posljednji uesnik NOR-a u JNA nisam se mogao prihvatiti uloge politikog kameleona, valjda u vezi sa skidanjem petokrake zvjezde, jer odluci o tome na sjednici Predsjednitva nije prisustvovao, ve poslao jednog svog saradnika. Ovo ini poslednji general JNA iz NOR-a, kada se skida i ukida simbol borbe za slobodu protiv faizma. Taj simbol crvenu petokraku skinuo je sebi i ranije, a ne formalnim neprisustvovanjem sjednici. 7. januara JNA je oborila helikopter OUN kod Novog Marofa 5 mrtvih Francuza. Armijski vrh je januara 1992. odbio da uestvuje u obiljeavanju 100-godinjice roenja vrhovnog komandanta, obrazlaui da JNA ne bi mogla u tome uestvovati. 15. januara meunarodno priznanje Slovenije i Hrvatske.

250

Januara i februara se u Panorami na Palama odmaraju R. Karadi, N. Koljevi, B. Plavi, G. ogo, V. Ostoji i drugi. Artiljerijska orua se izmetaju iz Sarajeva. Tu je tih dana i V. eelj, a govori se o 20.000 napadaa oko Sarajeva. 21. januara odluka za UNPROFOR u Hrvatskoj u skladu sa Vensovim planom 9. februara Skuptina RSK u Glini prihvatila Vensov mirovni plan. 14. februara u Sarajevu Meunarodna konferencija o BiH, a 18. februara u Lisabonu usvojena Deklaracija o Jugoslaviji Referendum o nezavisnosti i suverenosti BiH. 62,8% glasalo je za suverenu i nezavisnu BiH. 22. februara rukovodstvo Republike Srpske Krajine prihvatilo je Vensov plan. S. Miloevi je prekinuo saradnju sa Milanom Babiem. Dolazi Milan Marti, koji se sloio sa mirovnom operacijom. Prethodnica je tzv. sabor srpskih zemalja (50 Srba u sali Beograd palata federacije), kojim je rukovodio Branko Kosti, tada predsjedavajui u Predsjednitvu. 24. februara u Banja Luci proglaena Srpska Republika ime se de facto djeli BiH. Mart obiljeavaju referendum u BiH, ubijanje svata na srpskoj svadbi na Baariji. 26. marta je objavljena poruka D. osia (na Kongresu srpskih intelektualaca u Sarajevu) o to pravednijoj diobi i razgraniavanju. Povlaenje JNA iz Makedonije. Aprila je BiH priznata od Savjeta bezbjednosti i postavljen zahtjev da se JNA povue iz BiH, iako je general ivota Pani izjavio da se nee povui za 5 7 godina, Umjesto generala Milana Vukovia dolazi general Ratko Mladi. Srbi u BiH su dobili svoju vojsku. Vode se borbe oko Holiday inn-a, ukida se Republiki tab TO i obrazuje novi. U Bosni je est brigada hrvatske vojske. 6. aprila 1992, na dan napada faista na Jugoslaviju (1941), na dan osloboenja Sarajeva (1945) poslije zavrenih priprema na Palama, SDS BiH i Karadieva milicija zapoinju pravi rat u BiH. Tog dana i priznanje BiH. Od aprila do sredine maja, vode se borbe u dolini Drine. Padaju redom: Bijeljina, Zvornik, Viegrad, Foa, ajnie i Rudo. Sarajevo je pod opsadom od 5. aprila 1992. do 30. septembra 1993, kada su i najee borbe i najvee ruenje grada. Padaju Modria, Derventa (Bosanski Vukovar), amac, Doboj i Kupres. Velike borbe se vode oko Tuzle i Bihaa. Miniran je aerodrom Biha (po naredbi iz Zemuna), a 18. maja Biha je naputen. U aprilu je ruenje Mostara i borbe u Hercegovini od 10. aprila do 19. novembra 1992.

251 27. aprila stvorena je SRJ dvo lana federacija Srbije i Crne Gore, na bazi brzo napisanog abljakog ustava i stvorena Vojska Jugoslavije, koja e, po generalu Duanu Dozetu (iz rukovodstva SPS), biti kvalitetno potpuno drugaija. Istog dana, odbijen je Karingtonov plan o savezu suverenih jugoslovenskih drava-republika. To je znailo i nastavak rata u BiH i Hrvatskoj stranijeg od onog koji se vodio do tada. To je sada rat SRJ, na ijem elu je Dobrica osi sa tri srpske vojske pod Generaltabom Vojske Jugoslavije (naelnici su generali Blagoje Adi, ivota Pani i Momilo Perii). A u stvarnosti, iza toga odavno stoji S. Miloevi, to je jedinstven primjer u istoriji i praksi federalizma. Da li ovo znai da bi S. Miloevi mogao postati i formalno predsjednik SRJ i komandant njene vojske, bez osieve i Lilieve protokolarne uloge vidjee se. Za predsjednika Savezne Republike Jugoslavije izabran je Dobrica osi. Tada je iz aktuelnog vrha Srbije objavljeno: Srbi ga poznaju i oboavaju, jer je slavan pisac i veliki inteklektualni autoritet a neto kasnije kada je Dobrica pokuao ruiti Miloevia potpisao je svoju politiku smrtnu osudu. Naredbu za likvidaciju srpskog Tolstoja Slobodan Miloevi povjerio je Vojislavu eelju, narodnom poslaniku i etnikom vojvodi kojeg je Dobrica osi svojevremeno izdano pomagao. Od januara do maja 1992. penzionisano je po raznim osnovima 58 generala, a prije toga otili su Slovenci, Hrvati i Muslimani. Za prvo penzionisanje Borisav Jovi pie da je ono usaglaeno sa vojnim rukovodstvom, za drugo kae da je spiskove pravio Branko Kosti, a Veljko Kadijevi ih je korigovao i sloio se. S. Miloevi je jedino brinuo to je penzionisan ministar odbrane Srbije M. Negovanovi. Jedan od tada penzionisanih komandanata jednog od vanih sektora, rekao je: Tek koncem 1991. sam shvatio da je ovo niiji rat i da Kadijevi nije usvojio moj predlog o rasformiranju paravojnih snaga. Od aprila do oktobra 1992, u punom jeku su srpsko bonjaki rat i srpsko hrvatski rat u BiH. U Hrvatskoj u ovom periodu najznaajnije su operacije agalj i Tigar borbe oko Neretve i Dubrovnika. 1. maja je Deklaracija KEBS-a kojom se rat u BiH ocjenjuje kao agresija. 2. maja zarobljen je Alija Izetbegovi, Komanda SA napustila Sarajevo, a 3. maja Sarajevo je u obruu. 5. maja je povlaenje JNA iz BiH sa rokom od 15 dana. 6. maja prvi razgovori Karadi Boban u Gracu (Austrija). 7. maja Sabor Hrvatske objavio da je u ratu u toj republici poginulo 5.000, nestalo 6.000, 3100 zarobljeno i ranjeno 20.000 ljudi. 8. maja ostavka NG VJ generala Blagoja Adia (roen u BiH) i postavljanje ivote Pania (roen u Srbiji). Na elu odbrane su Srbijanci oba Pania Milan Pani ministar odbrane i ivota Pani naelnik G. 10 maja Krizni tab BiH je objavio da je za 44 dana rata poginulo 1.320 ljudi, ranjeno 6.700, nestalo 1.900, a 350.000 izbjeglo van republike, a 320.000 unutar republike.

252 12. maja u Banja Luci izabrano Predsjednitvo Srpske Republike BiH, formirana srpska vojska sa g. Mladiem na elu. 15. maja u Tuzli poginulo 49 pripadnika JNA. 30. maja je krvava eliminacija muslimanskog stanovnitva iz Prijedora i okoline. 6. juna saoptenje da JNA nije vie u BiH to je i svojevrsni manevar da bi se svijet ubjedio da SRJ nije vie ukljuena u rat u BiH. Oko 50 % ljudstva i oruja ostalo je u BiH, a general R. Mladi je u dnevnom kontaktu sa Beogradom i VJ. 7. juna artiljerijski napad na Tuzlu. 3. jula proglaena je Herceg-Bosna 4. jula Badinterova komisija saoptava: SFRJ vie ne postoji. 5. jula srpska ofanziva u Posavini i sjevernoj Bosni. 14. jula premijer Milan Pani postaje i ministar odbrane. Jula D. osi i M. Pani trae uklanjanje S. Miloevia. To je B. Joviu saoptio Dobrica osi rekavi. Slobodan Miloevi mora da ide sa funkcije, jer je to interes Srbije i srpskog naroda (B. Jovi, n.d). 17. jula premijer SRJ poeo svoju mirovnu misiju, najprije u Sarajevu. 12. avgusta Helsinki Vo predloio istragu protiv B. Adia, D. Bokana, M. Jovia, R. Karadia, S. Miloevia, R. Mladia, . Pania, . Ranatovia i V. eelja. Od 26 - 28. avgusta je meunarodna konferencija (400 delegata). Srbija je osuena kao glavni krivac za rat u BiH. Umjesto lorda Karingtona dolazi lord Oven. Obnovljeni sukobi u BiH kod Bosanskog Broda, Doboja, Maglaja i Gradaca, na Tjentitu i Mili ima. 30. septembra je u enevi Deklaracija o saradnji (Dobrica osi i Franjo Tu man) i uspostava diplomatskih odnosa. Oktobra 1992. rat izmeu Muslimana i Hrvata i izmeu Muslimana u Cazinskoj krajini. Ovaj rat traje do oktobra 1993, odnosno do 1995. Franjo Tuman u hrvatsko-muslimanskom ratu vidi rat izmeu islamskog i kranskog naroda. 9. oktobra je palo Jajce dosta porueno i egzodus oko 40.000 Muslimana i Hrvata. 29. oktobra generali J. Bobetko i P. Strugar na brodu Avenger potpisali sporazum o povlaenju vojske SRJ iz Konavlja. Oktobra srpska policija je preuzela federalno ministarstvo unutranjih poslova. To je uradio (predao) Pavle Bulatovi koji je kasnije postao ministar odbrane, poslije puem skinutog, a

253 prije toga uvezenog i uz saglasnost Slobodana Miloevia, Amerikanca srpskog porijekla, Milana Pania. Medicinski centar u Sarajevu iznio podatke: da je u ratu u BiH poginulo 14.364 ljudi (1.447 djece). Kao nestali vodi se 57.000, od ega 8.550 djece. Oktobra Meunarodni crveni krst objavio postojanje 52 logora u BiH (24 srpska, 19 muslimanskih i 9 hrvatskih). Novembra je odluka o zabrani letova nad BiH i kontrola Jadrana i Dunava. Novembra i decembra, a poslije susreta D. osia i Tumana povukli se od Dubrovnika i sa otoka Vis i Lastovo. UNPROFOR je na Prevlaci. Decembra je upuivanje snaga UN u Makedoniju i rezolucija da se zatvore svi logori u BiH odluka o logorima kasnila je najmanje godinu i po. U Srbiji velika aktivnost za smjenu D. osia i M. Pania. VJ podrava tu akciju.

1993. GODINA
Rat u Bosni i Hercegovini se estoko nastavlja. Hrvatska vojska narasla na preko 200.000 prema 50.000 vojske Republike Srpske Krajine na frontu od oko 700 km. 2. januara Vens-Ovenov mirovni plan kojeg odbijaju Srbi. 3. januara sastanak u enevi tri zaraene strane. Prisutni D. osi, F. Tuman, R. Karadi, M. Boban i A. Izetbegovi. Januara operacija Maslenica tj. borbe oko Zadra. Hrvatska vojska zauzela Masleniki most, Peruu i Aerodrom Zemunik i tako je spojena sjeverna Hrvatska sa Dalmacijom. Borbe oko Travnika i Gornjeg Vakufa. 6. januara M. Pani ambasador mira. 18. februara pronaene masovne grobnice oko Zvornika. 22. februara uspostava meunarodnog Hakog suda. Opta mobilizacija obveznika RSK na podruju SRJ 22. februara nareeno je da se Arkan povue iz RSK. 3. marta A. Izetbegovi potpisao tzv. vojni dio sporazuma o BiH. 25. marta viemjeseni pregovori o sudbini BiH zavreni neuspjehom. R. Karadi odbio da potpie mirovni plan. 28. marta sporazum izmeu Hrvatske i BiH o oruanim snagama BiH (HVO i Armija BiH).

254 Otmica 47 muslimana na granici Srbije i BiH (trpci). U BiH je otkriveno 55 logora. 6. aprila prekinuti razgovori trojice komandanata u BiH 12. aprila otpoelo patroliranje nad vazdunim prostorom BiH. 14. aprila HVO je etniki oistila Ahmie i Lavansku dolinu. 17. aprila primirje u zoni Srebrenice, ali zakratko. 23. aprila Skuptina RS u Novom gradu odbila Vens-Ovenov plan, da bi ga definitivno odbili 26. aprila. Odbijanje tog plana izazvalo je burna reagovanja u zemlji i svijetu i pootren reim sankcija. U aprilu 1993. na teritoriji bive SFRJ ima vie od 26.000 vojnika UNPROFOR-a, od ega oko 500 Amerikanaca. Glavne snage su u Hrvatskoj i BiH. U Hrvatskoj su: glavna komanda u Zagrebu, na tzv. sektoru Zapad (Daruvar) su etiri bataljona, na sektoru Krajina-sever (Topusko) su tri bataljona, na tzv. sektoru Krajina-jug (Knin) su etiri bataljona, a na sektoru Istok (Erdut) nalaze se dva bataljona, - ukupno trinaest bataljona pripadnika stranih trupa. U Bosni su: komanda za BiH u Kiseljaku, bataljon Francuza u Velikoj Kladui, bataljon Britanaca u Visokom, bataljon panaca u Ploama i Mostaru, tri bataljona u Sarajevu (Ukrajinci, Egipani i Francuzi). U Makedoniji je Nordijski bataljon sastavljen od veana, Norveana i Finaca. U Crnoj Gori na Prevlaci su posmatrai. U Srbiji je dio komande UNPROFOR-a, francuski pozadinski bataljon i patrole na Dunavu. Pomorska blokada je na Jadranu. Pokriveni su svi aerodromi posmatraima i vazduhoplovnim snagama nosaa aviona i baza NATO u Italiji. Tzv. ruiaste zone se nalaze na Kordunu, Baniji, Lici i sjevernoj Dalmaciji. Karakteristike ovog rasporeda su: ukupno najvie snaga u Bosni, a u Hrvatskoj najvie iz nesvrstanih zemalja. U Bosni su snage iz Zapadne Evrope i Kanade. Rusi su na granici prema Srbiji, a Skadinavci u Makedoniji. Najmanje je Amerikanaca. Nema Italijana i Njemaca. Najmanje snage su oko Drine i prema Crnoj Gori. Rasplamsavanjem rata i naroito poslije Dejtona, dolazi IFOR sa duplo veim snagama, u kojima su i brojni pripadnici amerike vojske. 6. maja 1993. Sarajevo, Tuzla, Gorade, epa, Srebrenica i Biha sigurnosne zone. 18. maja 1993. V. Kadijevi, na suenju generalu Trifunoviu, izjavljuje: Spreavanje meunacionalnih sukoba znailo je zapravo oslobaanje srpskih krajeva u Hrvatskoj, zatim izvlaenje JNA na granice budue drave. Istog dana je izjavio: Da nije potpisan Vensov plan, ili bismo i u Zagreb.

255 Juna 1993. je izala knjiga V. Kadijevia Moje vienje raspada vojska bez drave, u izdanju Politike. Interesantno je da nije objavljena u izdanju Vojno-izdavakog zavoda. To je prva oficijelna analiza djela rata od strane jednog visokog vojnog rukovodioca, sada ve penzionisanog naelnika taba Vrhovne komande. Juna NATO ovladao vazdunim prostorom iznad Hrvatske i BiH. 1. juna D. osi razreen dunosti predsjednika SRJ (75 za 34 protiv). 4. juna odluka da 5.000 novih pripadnika UNPROFOR-a tite 6 zona bezbjednosti (Sarajevo, Tuzlu, Biha, Gorade, epu i Srebrenicu). 11. juna u Atini zasjedanje NATO (16 zemalja NATO i 22 istone zemlje) i odluka da NATO obezbjedi vazdunu zatitu snagama UNPROFOR-a na poziv UN: Apel Srbima, Hrvatima i Muslimanima da okonaju rat u BiH 19. juna kontrola Dunava sa 180 policajaca. 23. juna zavren drugi krug pregovora za zaustavljanje rata u BiH. 24. juna predsjednik Slovenije M. Kuan optuio Srbe za genocid u Bosni, da se rat vodi iz Beograda i u posljednje vrijeme iz Zagreba U ljeto 1993. je sastanak u enevi o trojnoj podjeli BiH, svaa oko granica i distanciranje od Vens-Ovenovog plana. Srbi idu na Igman. Zapad preti vazdunim udarima. F. Abdi proglaava AP Zapadna Bosna. Rat izmeu Muslimana u Cazinskoj krajini. 3. jula otkazano gostoprimstvo posmatrakoj misiji KEBS-a za Kosovo, Sandak i Vojvodinu. Patrijarh Pavle prvi put u RS. Poruene su damije u Banja Luci. 9. jula S. Ogata, visoki komesar za izbjeglice upozorava: da se 300.000 ljudi u Sarajevu nalazi na ivici katastrofe, optuujui bosanske Srbe. 16. jula u Erdutu sporazum izmeu Hrvatske i RSK da se do 31. jula povuku hrvatske trupe iz zauzetih prostora (Kotari, Zemunik, Perua i Miljevaki plato) u zamjenu za otvaranje Maslenikog mosta i aerodroma Zadar i da taj prostor kontrolira UNPROFOR 26. jula u Sarajevu Srbi tukli bazu UNPROFOR-a Francuze. 30. jula u enevi postignut sporazum o ustavnom ureenju BiH kao saveza SR, HercegBosne i Republike Bosne, a 31 jula poeli razgovori o mapama. 31. jula Erdutski sporazum. Zapadna Hercegovina pripojena Hrvatskoj, a srednja BiH etniki istoj dravi Bonjaka. 1. avgusta palo Bugojno 3.000 izbjeglica. 3. avgusta razrada planova za vazdune udare, koje je 7. avgusta usvojio Vojni komitet NATO (koncentracija oko 200 lovaca-bombardera).

256 Do 1. avgusta poginulo 54, a ranjeno 502 pripadnika UN u BiH. 11. avgusta R. Mladi, R. Deli i M. Petkovi potpisali vojni sporazum o miru u BiH. 14. avgusta srpske snage se povukle sa Igmana i Bjelanice. 18. avgusta u enevi postignut sporazum o Sarajevu kao eksteritorijalnom, demilitarizovanom gradu. Prva vojna veba NATO iznad Bihaa. Avgusta (23. i 25.) Vrhovni savjet (nema vie Vrhovne komande ni njenog taba), kojeg ine predsjednik SRJ, predsjednici Srbije i Crne Gore, naelnik Generaltaba Vojske Jugoslavije i ministar odbrane tri Srbina i dva Crnogorca etiri civila i jedan vojnik, donosi odluku o penzionisanju jo 42 generala ratnika, meu kojima su i naelnik Generaltaba . Pani, njegov zamjenik D. Simonovi, komandant RV i PVO B. Stevanovi, komandant 2. armije P. Strugar, komandant 1. armije V. Stojanovi i naelnik Centra visokih vojnih kola N. Uzelac. Novi naelnik Generaltaba Vojske Jugoslavije, general-pukovnik Momilo Perii, bivi komandant 3. armije je tom prilikom izjavio da je penzionisanje normalno i zbog podmla ivanja, da je povezano sa tranformacijom VJ. Zahvalio se . Paniu i obeao da e nastaviti ono to je on zapoeo. List Vojske Jugoslavije (Vojska, 2. septembra 1993), je povodom dolaska novog naelnika Generaltaba objavio njegovu izjavu: JNA je do sada uspela ostvariti mnoge istorijske uloge zatitila je prostor i narod, osposobila taj narod i u Republici Srpskoj i u Republici Srpskoj Krajini, da se bore protiv Hrvata i Muslimana, a rekao bih, i protiv celog sveta Zahvaljuju i tome to je pripremila narod za borbu, taj se narod herojski borio i uspio da ostvari svoje ciljeve. U istom broju Vojske Perii pominje gerijatrijsko rukovodstvo Armije, koje svojevremeno nije razumelo ni svoju ulogu u dravi, ni nadlenost drave povodom odbrane zemlje, ni sutinu debakla u Sloveniji, ni katastrofalnu razliku izmeu uspenog politiziranja i neuspenog ratovanja. U septembru je vojno nagrizanje Krajine likvidacija tzv. Medakog depa u Lici, sa totalnim paljenjem i genocidom nad stanovnitvom vie srpskih sela. Operacija Sprena zemlja. Ubijeno 86 Srba, a tri sela spaljena do temelja. Spaljeno je 160 kua i 190 staja. 1. septembra borbe izmeu Hrvata i Muslimana u G. Vakufu i Mostaru. 11. septembra kao odgovor za Medak, granatiran Karlovac (7 mrtvih i 20 ranjenih), Jastrebarsko, Sisak i Zagreb (luna 17). 21. septembra se sastali na britanskom brodu Invincible S. Miloevi, M. Bulatovi i F. Tuman. 3. oktobra poele borbe i prve rtve izmeu V korpusa Armije BiH i pristalica F. Abdia. UNPROFOR (6. oktobra) podjeljen na UNPROFOR iz Hrvatske, BiH i Makedonije. Uvedene tzv. ljubiaste zone. 22. oktobra, na poziv S. Miloevia, R. Karadi i F. Avdi potpisali Deklaraciju o trajnom miru.

257 2. novembra nova inicijativa o sporazumu sa Srbima u Hrvatskoj nudi se lokalna i kulturna autonomija sa policijom u Kninu i Glini. 3. novembra muslimanske snage zauzele Vare. Izbjeglo 15.000 Hrvata. Osnovana Stranka srpskog jedinstva iji je predsjednik . Ranatovi - Arkan. 9. novembra sa brda ekrk iz tenka HVO sruen stari most u Mostaru: hrvatski zloin nad spomenikom kulture. 29. novembra u enevi obnovljeni pregovori o BiH. 16. decembra priznata Makedonija. 28. decembra Vojska Jugoslavije izabrala kao svoj praznik 16. jun kada je 1876. u Veneciji sklopljen vojni savez izmeu Srbije i Crne Gore. Armija Republike BiH oformila je pet korpusa (Sarajevski, Mostarski, Tuzlanski, Srednjebosanski i Bihaki). Rat u BiH i Hrvatskoj ne prestaje, SRJ je u ratu, a vode ga novopostavljeni i mladi generali na svim stranama, koji su nekada sjedili u istim vojnim akademijama i u istim tabovima JNA. Veina su bili lanovi nekadanjeg SKJ, a sada su na elu vie suprotstavljenih nacionalnih armija. Najvei broj njih su artiljerci i tenkisti. Mnoge sam poznavao kad su bili kapetani, majori i potpukovnici 1984-85, a u ovom besmislenom ratu postali su generali. Gospodo generali, na poetku rata 1990. i 1991. veina to niste bili, ali ste uestvovali u ratu i u njemu napredovali, vjerovatno bre nego to ste se nadali. Iako tada niste bili na elu JNA i u viim komandama, poloili ste zakletvu i SFRJ i JNA. Zato snosite pred istorijom i narodima dio odgovornosti za dezintegraciju zemlje i Armije. Brzo ste se presvukli, zamjenili simbole, stavili se u slubu etnonacionalistikih ideologija i slijepo sluali aktuelna politika rukovodstva glavne krivce za krvavu tragediju.

1994. GODINA
Ratovi u BiH se nastavljaju. Hrvatska, koristei ranije parcijalne vojne uspjehe i slabosti Republike Srpke Krajine, uz pomo dogovora Tu mana i Miloevia i Amerikanaca, priprema obraun sa Srbima u zapadnoj Slavoniji, Baniji, Kordunu, Lici i sjevernoj Dalmaciji. 4. januara u Beu poeli pregovori bosanskih Hrvata i Muslimana o podjeli BiH. Hrvatski ministar na Palama, a Krajinik u podjeljenom Mostaru. 10. januara saglasnost NATO-u da se izvedu napadi iz vazduha kako bi se sprijeilo guenje Sarajeva. 5. februara masakr na pijaci Markale (69 mrtvih i oko 200 ranjenih). Svi demantuju odgovornost za najefikasniji pogodak, od preko pola miliona granata sruenih na Sarajevo za 23 mjeseca. Avioni NATO patroliraju iznad BiH i djela Hrvatske.

258

Borbe u centralnoj Bosni izmeu Muslimana i Hrvata i kod Olova izmeu Srba i Muslimana. Velika diplomatska aktivnost. Oven, Rouz, Stoltenberg, Verner, Kozirjev, urkin s jedne i Karadi, Izetbegovi, Mladi s druge strane. Ruski bataljon na Palama. Skidanje opsade Sarajeva i topovi su privremeno zautali. Vojska Republike Srpske proglasila optu mobilizaciju. Postignut je Vaingtonski sporazum u situaciji kada Srbi dre 70% teritorija BiH, kada je u BiH 30.000 hrvatskih vojnika, kada je proglaena Muslimansko-hrvatska federacija i tako velik deo muslimanskih snaga osloboen za borbu protiv Mladieve vojske. Poelo je povlaenje i predaja tekog naoruanja u okolini Sarajeva (bosanski Srbi predali 225 a Muslimani 43 topa). Komandanta glavnog taba RSK generala Novakovia zamjenio general eleketi. Marti i Abdi u Beogradu potpisali Sporazum o miru na linijama dodira. Posredovao Slobodan Miloevi. 28. februara kod Banja Luke ameriki F-16 oborili 4 aviona Galeb. Marta mirovne snage preuzele tuzlanski aerodrom; znatno pojaane snage UN u BiH. 22 - 29. marta pregovori i parafiran Ugovor o razgranienju vojnih snaga u Hrvatskoj na 6 od 35 sektora. Slovenaka vlada smjenila ministra odbrane Janeza Janu, koji od tada postaje najekstremniji opozicionar. Marta poinje najavljena muslimanska proljena ofanziva. U aprilu velike borbe na istono-bosanskom trouglu ajnie-Foa-Gorade. Ofanziva Muslimana u cjeloj BiH i napadi hrvatske vojske u Posavini. Evakuacija tekog naoruanja u dubinu 10-20 km du linija dodira na 1600 km dugom frontu krajiko-hrvatskom. Kontraofanziva srpskih snaga i bombardovanje srpskih poloaja oko Gorada. U Goradu poginulo vie od 700, a ranjeno 2.000 ljudi. Posebno je estoka bitka za Gorade bezbjedosnu zonu strategijski znaajnu na Drini gdje se presjeca put koji vodi ka Crnoj Gori i istonoj Hercegovini. Tri opkoljene enklave Gorade, Srebrenica i epa su se uspjeno branile tokom rata. Reakcija NATO vazdunim udarima ali bez veih efekata. Oko 388 talaca pripadnika UN. Butros Gali trai upotrebu vazdunih snaga NATO. Oklijevanje Akaija i pocjepanost u

259 NATO-savezu. Pogoranje odnosa izmeu Miloevia i Karadia. Gorade se odralo kao jedino mjesto na Drini. Helsinki odbor javio da je od 1991. do maja 1994. oko 40.000 Maara napustilo Vojvodinu. Uspjena muslimanska ofanziva na Vlai, Kupres, Ozren i Doboj. Juna-avgusta dolazi do raskola meu Srbima, tj. godinu dana poslije Karadievog odbijanja mirovnog plana. Izjava Lilia: Deset miliona graana Jugoslavije ne mogu biti taoci nijednog lidera sa teritorije Jugoslavije, ni Republike Srpske, niti Republike Srpske Krajine. Optuba Karadia za 19 Muslimana u trpcima. Kontakt-grupa nudi 51% teritorije sa Sarajevom federaciji, a 49% Srbima (koji ovim gube 21% od onoga to su zauzeli). Karadi odbacuje mape, a Miloevi je uz Kontakt-grupu. Sastanak u Dobanovcima. Karadi se opet ne slae i u enevi izjavljuje: Plan je katastrofalan. Rusi su angaovani da i preko generala Graova ubjede Pale. Paljanska skuptina po trei put (3. avgusta) odbija mirovni plan, a 4. avgusta je blokada Karadia. Posmatrai du granica Srbija-Crna Gora sa BiH. Za takav potez skinut je dio sankcija prema Srbiji. Raskol meu Srbima se nastavlja. Fikret Abdi proglaava AP Zapadna Bosna. Rat izmeu Muslimana u Cazinskoj Krajini. NATO snage su izvrile preko 3.400 letova sa 750 napada na oko 60 ciljeva. 8. juna okonani u enevi pregovori o BiH. I pored toga nastavljene borbe u tzv. Bihakom depu i etniko ienje oko 50.000 Muslimana i 37.000 Hrvata u Bosanskoj Krajini. Indipendent objavio da su u Hrvatskoj sruene 33 katolike crkve, Srbi prijavili ruenje 243 religijska objekta, a u BiH je srueno 900 damija i 550 oteeno. 4. jula sporazum da je zavren rat izmeu Muslimana i Hrvata u BiH. Meutim u Bihau i Cazinskoj krajini su nastavljene borbe. Od 1994. u Hrvatskoj boravi ameriki general R. B. Griffits. Ocjenjuje se da avgusta 1994. armija BiH broji 110.000, bosanski Srbi 80.000, bosanski Hrvati 45.000, hrvatska vojska 100.000 i Srbi iz Krajine 50.000. Ili ukupno odnos je 255.000 : 130.000 u korist Hrvata i Muslimana. 5. korpus armije BiH zauzeo Veliku Kladuu iz koje je u Hrvatsku izbjeglo preko 20.000 Muslimana. Avgusta A. Izetbegovi sarajevskom Osloboenju daje intervju da su na putu da formiraju vojsku od 200.000 ljudi. Septembra Komesarijat za izbjeglice UN (Rod Redmond) iznosi sljedee podatke: 955.400 stanovnika BiH je moralo da napusti svoje domove. Na teritorijama pod srpskom kontrolom od 837.000 Muslimana i Hrvata ostalo je samo 80.000. Najvee etniko ienje u Bijeljini i

260 regionu Banja Luke. Na teritoriji federacije od 235.000 Srba, sada ih ima 49.000. Najvee etniko ienje Srba je zapadna Hercegovina, gdje je ostalo samo 5.000. Oktobra 1994. ofanziva V korpusa armije BiH u regionu Bihaa i to je (po generalu Rouzu) promjena strateke ravnotee na tetu vojske bosanskih Srba. Novembra 1994. pala je u ruke muslimanskih i hrvatskih snaga kupreka visoravan i sam grad Kupres. To je poetak operacije Maestral (odsjecanje Knina uzimanjem Dinare i Bosanskog Grahova). Kupres napustilo 2.500 Srba. Na Igmanu zaustavljena muslimanska ofanziva. R. Karadi nagovijestio zavoenje ratnog stanja rekavi Rat se mora zavriti! Ui emo u odluujuu bitku protiv neprijatelja kojeg emo poraziti vojniki, iako to do sada nismo eleli. Kakva samouvjerenost? pigl ocjenjuje da je armija BiH u stratekoj prednosti. Ona ima 120.000 boraca, a Srbi 80.000, od kojih 2/3 nije spremno da stavlja ivote na kocku zbog ideje o velikosrpskom carstvu Srbi izvrili napad na Biha sa Udbine. 17. novembra u Sarajevu je raketirana zgrada Predsjednitva BiH. 21. novembra avijacija NATO sa 39 bombardera napala aerodrom Udbinu po odobrenju generalnog sekretara UN Butrosa Galija. Najvea avio-akcija NATO-a od formiranja. Istovremeno su izvedena dva napada na srpske poloaje u reonu Bihaa. 30. novembra R. Karadi nije doao u Sarajevo na kontakt sa B. Galijem. U Zagrebu i Kninu decembra potpisan sporazum o ekonomskoj saradnji Republike Hrvatske i RSK. Smanjenje tenzije u istonoj Slavoniji. Napad hrvatskih snaga prema Grahovu i Glamou se nastavlja. 19. decembra Karter u BiH (devet sati razgovora sa Karadiem). S. Miloevi izrazio podrku njegovim naporima. Vojni sud u Beogradu osudio generala Trifunovia i grupu oficira na 11 godina zatvora. Javnost se pita, a gdje su glavni krivci, pretpostavljeni generalu Trifunoviu. 31. decembra bosanski Srbi na Palama i Muslimani u Sarajevu potpisali sporazum o prekidu neprijateljstava. Poslije toga borbe su nastavljene i 1995. godine.

261

1995. GODINA
Rascjep meu Srbima i stvaranje jakih hrvatskih i bosanskih oruanih snaga doveli su ove godine do najveeg preokreta u petogodinjim ratovima. Srbi naglo gube. Vie teritorija prelo je iz jednih u druge ruke nego u bilo kojem ranijem periodu. Amerikanci, naroito poslije tragine Srebrenice, preuzimaju glavnu ulogu prekretnica u amerikoj politici prema ratovima u Jugoslaviji. Krajem 1994. i poetkom 1995. izvodi se operacija Maestral na Glamo, Grahovo i Dinaru radi odsjecanja Knina. To je uvod u plan Bljesak i Oluju maja i avgusta 1995. Januara lanovi Kontakt-grupe su u Beogradu, na Palama, u Sarajevu i Zagrebu radi ubrzanja mirovnog procesa. Prekid rada Kontakt-grupe, jer bosanski Srbi odbijaju da prihvate mirovni plan. Poetkom godine sukobi u BiH ne prestaju uprkos etvoromjesenom primirju. Nacrt plana Z 4 pod nazivom Nacrt sporazuma o Krajini, Slavoniji, junoj Baranji i zapadnom Sremu, predvia autonomnu oblast Srpska Krajina. RSK odbija Plan koji joj nudi vladu, policijske snage, novac, porez, irilicu i javne slube, tj. sve osim spoljnih poslova, odbrane i dravljanstva. Reakcije zapada od maslenike i drugih ogranienih operacija u Hrvatskoj do 1995. bile su slabe. 16. februara dogovor izmeu Martia i Karadia (na Otrelju) o zajednikim vojnim akcijama. 18. februara i hrvatska vlada odbija Plan Z 4. 5. marta ministar odbrane Hrvatske Gojko uak tvrdi da je hrvatska vojska dovoljno snana da slomi otpor Srba prije nego to Vojska Jugoslavije pritekne u pomo. Hrvatska i Federacija BiH osnovale su zajedniku vojnu komandu na ijem elu je general zbora Janko Bobetko. To su pripreme za Bljesak i Oluju. Prekid etvoromesenog primirja i velike borbe istono od Tuzle i oko Vlaia. Egzodus preko 4.000 Srba. U prolee 1995. predstavnica Srpskog graanskog vjea iz Tuzle Nada Mladina iznijela je podatke o bilansu rata u BiH: Ubijeno je preko 200.000 ljudi, 17.000 nestalih civila, srueno je 1.200 damija, 171 katolika i 10 pravoslavnih crkava. Ranjeno je oko 34.000 djece, od toga 15.000 u Sarajevu. 65.000 djece je u izbjeglitvu, a protjerano je iz svojih domova preko 2.000.000 ljudi. 31. marta uveden je UNPREDEP u Makedoniji, a UNPROFOR u Hrvatskoj preimenovan je u UNCRO. 9. aprila Srbi ponovo granatirali Sarajevo, a 14. aprila Skuptina Republike Srpske u Sanskom Mostu sasluava kritiki osvrt generala R. Mladia na aktivnost politikog vrha Republike Srpske. Ali, ovo nije razlaz Mladia i Karadia.

262 Do aprila 1995. mirovne snage UN izgubile su 156 pripadnika. Najvie je poginulo Francuza 57. U bivoj Jugoslaviji aprila 1995. nalazi se 43.990 pripadnika stranih trupa od ega 23.600 u BiH. U aprilu su borbe oko Brkog, a Butros Gali preti da e povui snage iz BiH. 24. aprila Haki sud pokree istragu protiv Radovana Karaia, Ratka Mladia i uesnika u ienju Lavanske doline 1992. Patrijarh Pavle je na Palama gdje dri liturgiju, rekavi: da odgovornosti treba utvrivati posle rata. Zar ovo nije podrka Karadiu, a kontra Hakom sudu? Maja 1995. krajiki Srbi su neposredno pred katastrofom, a napad orkanima na Zagreb (7 mrtvih i 40 ranjenih) ubrzava ovaj proces. 1. maja 1995. je operacija Bljesak napad na zapadnu Slavoniju iz Novske, Pakraca i Nove Gradike. Oko 5.000 Srba krenulo je u Bosnu zajedno sa djelom jedinica 18. korpusa. U tampi pie da je poginulo oko 400 a da se predalo oko 700 Srba. 22. maja 6 projektila pada ponovo na Zagreb kao odgovor na Bljesak. Izvren je jo jedan napad i po pisanju tampe u ta dva napada poginulo je 5 a ranjeno oko 60 ljudi. Smanjene su teritorijalne ambicije Srbije, a sva obeanja od 1991. i 1992. godine da e najprije JNA a poslije i Vojska Jugoslavije braniti Krajinu nisu ispunjena. Ni u Bljesku ni u Oluji Beograd i Pale nisu preduzeli nita. Obe ove operacije nisu imale samo vojni cilj nego i prvenstveno ienje Krajine od Srba a i planirane su na pretpostavci da Srbi van Krajine nee reagirati. Za Slobodana Miloevia sankcije su bile jedino i centralno pitanje. Zagrebaka Panorama objavljuje podatke o snagama Republike Hrvatske i RSK. Hrvatska ima 114.000 aktivnih, 490.000 rezervnih i 38.000 policijskih snaga, tj. ukupno oko 650.000. RSK ima 38.000 aktivnih, 15.500 rezervnih i 4.100 policijskih snaga, tj. ukupno oko 57.000. U maju je novo aktiviranje srpske dobrovoljake garde pod komandom Arkana i etnika Vojislava eelja, koji su autobusima prebacivani u Republiku Srpska Krajina. Granatiranje Sarajeva ne prestaje. 16. maja komandant vojske RSK general eleketi (ranije komandant 18. korpusa) podnosi ostavku, a imenuje se novi komandant general Mile Mrki, zamjenik naelnika generaltaba Vojske Jugoslavije. U toku maja su borbe oko Sarajeva i bombardovanje srpskih objekata oko Pala. Na ovo Srbi reaguju granatiranjem est zona: Tuzla, Gorade, Srebrenica, epa i Sarajevo. U Tuzli je poginulo 70, a ranjeno oko 150 ljudi. Srbi poinju hvatati taoce, a OUN reaguje bombardovanjem Pala. 26. maja Sabor SPC apeluje da se ne priznaju drave Hrvatska i BiH. Koncem maja Srbi kao taoce dre 388 vojnika i 32 posmatraa iz OUN. U Jadran stie 2.000 specijalaca amerike pjeadije. Ofanziva Muslimana na Ozren. Izbjeglo preko 4.000 Srba. Borbe na cesti Sarajevo-Foa.

263

Poetkom juna prebaeno je u Bosnu preko Splita oko 10.000 vojnika OUN. 6. juna hrvatske snage zauzele su ator i artiljerijom pokrivaju Glamo, Drvar i Grahovo. Fondacija Borisa Vukobrata u Parizu objavljuje da je poginulo preko 150.000, ranjeno 350.000 i raseljeno oko 2.500.000 ljudi. Borbe oko Sarajeva, Gorada i Doboja. Priprema muslimanskih snaga da deblokiraju Sarajevo i akcije na Majevici. 20. juna poziv svim obveznicima koji ive u SRJ da se do 5. jula jave u svoje jedinice pod pretnjom krivinog postupka. Borbe u Cazinskoj krajini se nastavljaju. 12. jula pala je Srebrenica. "Plavi lemovi" predali su generalu Mladiu oko 37 hiljada stanovnika, a o sudbini jo oko deset hiljada mladia i mukaraca nita se ne zna. Zapravo, pod formulacijom "nestali", krilo se ono najgore. Fotografije generala Mladia i pukovnika Karamana, komandanta plavih lemova, kako jedan drugome nazdravljaju, obila je svijet. "Drinski vukovi" su poslije Srebrenice zauzeli i epu. Srebrenica i epa, iako "bezbjednosne zone", najcrnje su take Srba i meunarodne zajednice. 21. jula Tuman je obavijestio amerikog ambasadora P. Galbrajta da 1. avgusta ide u ofanzivu. Stejt department preporuuje da amerika strana ne preduzima nita. Zapad je tako praktino dozvolio Tu manu da operacijama Bljesaki Oluja preseli humano preko 300.000 Srba iz Krajine. Jula je Slobodan Miloevi u Trepi (Kosovo te voli) gdje izjavljuje: "Kosovo e postati podruje meusobnog razumevanja i zajednikog ivota". A ta se dogodilo u 1998? Pravi rat na Kosovu na teritoriji Republike Srbije i SRJ. Novi naelnik generaltaba u Hrvatskoj (umjesto Janka Bobetka) Zvonimir ervenko je izjavio: "Hrvatska e ratovati i postoje ratni planovi slini operaciji Bljesak". Nagovijestio je Oluju. 16. jula je sukob na liniji razdvajanja kod Osijeka. U toku je upotreba snaga SFOR-a za brza dejstva, naroito oko Sarajeva. 26. jula u Kladui je proglaena Republika Zapadna Bosna, nastala od AP Zapadne Bosne. 28. jula pali su Grahovo i Glamo. 5.000 izbjeglica kree ka Drvaru. U Republici SK proglaeno je ratno stanje. 30. jula su estoke borbe oko Bihaa, a vojnici RSK su se povukli iz bihake enklave. Patrijarh Pavle je u Glini i Kninu a hercegovaki korpus tue plae oko Dubrovnika. Glavni tab Vojske Republike Srpske preimenuje se u generaltab. Komandant je Karadi, a general Mladi je savjetnik vrhovnog komandanta.

264 4. avgusta u 5,00 poinje Oluja. 5. avgusta u 12,30 hrvatska vojska ula je u Knin. Avioni sa Udbine prebaeni su u Banja Luku, a 11. slavonsko-baranjski korpus artiljerijom napada Osijek i Vinkovce. 6. avgusta pali su Petrinja, Udbina, Korenica, Teslin-grad, Plitvika jezera, Slunj i Otri. Tuman je u Kninu. 8. avgusta zavrena je Oluja. Po prvim izvjetajima, na hrvatskoj strani bilo je 118 mrtvih i 620 ranjenih. 16. avgusta napredovanje prema Drvaru, a 19. avgusta patrijarh Pavle je u Trebinju. 26. avgusta Tu manov vlak slobode od Zagreba kroz Liku i preko Knina, ide do Splita. Sva panja okree se prema Vukovaru i istonoj Slavoniji s pretnjom ako ne milom ono silom. U Oluji je spaljeno 75% srpskih kua, ubijeno 242 osobe, od toga 156 vojnika i 107 civila, obavjetava Feral tribjun. 30. avgusta je sastanak na kojem prisustvuju: Slobodan Miloevi, Momir Bulatovi, Radoje Konti, Zoran Lili, Pavle Bulatovi, Momilo Perii, Radovan Karadi, Nikola Koljevi, Biljana Plavi, Mom ilo Krajinik, Ratko Mladi, Milan Gvero, ore uki, Zdravko Tolimir i Duan Kozi, kada potpisuju Sporazum o buduoj saradnji i pregovorima. Svjedoci na ovom skupu su: patrijarh Pavle i episkop Irinej Bulovi. 30. i 31. avgusta je najmasovnija akcija vazdunih snaga NATO sa preko 60 aviona oko Sarajeva, Tuzle, Gorada i Mostara radi upozorenja bosanskim Srbima da ne idu dalje. Aktiviran je Holbruk. Teino zbog Sarajeva i zaustavljanja ofanzive u BiH. 4. septembra je povlaenje tekog oruja oko Sarajeva, a 5. i 6. septembra bombardovanje Lukavice, Majevice, Jahorine i Pala. Prekinute su sve telefonske veze RS sa svijetom. 14. septembra povlaenje artiljerije i drugog tekog oruja od Sarajeva. 5. korpus vojske BiH zauzeo je Bosanski Petrovac i ide prema Kljuu i Mrkonji Gradu. Cilj je zauzimanje puta AVNOJ-a Biha-Jajce. 17. septembra armija BiH zauzima Sanski Most i Bosansku Krupu, a Radovan Karadi izjavljuje: Izgubili smo gradove i teritorije, koje su vekovima pripadale srpskom narodu. 27. septembra Franjo Tu man podjelio je 168.487 medalja za tri operacije: Bljesak (zapadna Slavonija), Oluja (Kninska krajina) i Ljeto (Bosanska krajina). Poetkom oktobra muslimanska ofanziva oko Sarajeva, a 11. novembra sve tri zaraene strane u BiH postigle su sporazum o primirju, koje treba da traje 60 dana. 15. oktobra predstavnici Ujedinjenih nacija u Kninu izjavili su da su poslije Oluje poginula 128 civila, da se u zatvorima nalazi oko 700 Srba, da je spaljeno 22.000 kua i 320 zaselaka i da je od oko 135.000 Srba ostalo samo 3.000.

265 23. oktobra Radovan Karadi je izvrio smotru oko 600 pripadnika srpske dobrovoljake garde povodom zavretka uspjene misije. 31. oktobra delegacija Srba (Miloevi, Milutinovi, Bulatovi, Koljevi, Krajinik i Buha) odletela u Dejton, a 1. novembra poeli su pregovori o miru u BiH. 12. novembra je Erdutski sporazum znaajan korak u pravcu mira u sremsko-baranjskoj oblasti. Ceo novembar su velike aktivnosti oko dolaska snaga UN koje treba da obezbjede primirje. 21. novembra Klinton objavljuje da su u Dejtonu predsjednici Hrvatske, Srbije i BiH postigli sporazum da se okona rat u Bosni, a 22. novembra suspendovane su sankcije koje su trajale 1253 dana. Interesantne su izjave trojice vladara. Slobodan Miloevi : Cilj naeg puta bio je mir i taj cilj je uspeno postignut. Franjo Tu man: Dobili smo sve to se moglo, ali ne i cjelu Bosansku posavinu. A Alija Izetbegovi : 80% i 90% onoga to smo traili u Dejtonu. 1. decembra Savjet NATO odluuje da u BiH alje 2.600 strunjaka i vojnika. Dejtonski sporazum (novembar-decembar 1995) i njegova ceremonija u Parizu (14. decembra) predstavlja kraj jednom iscrpljujuem, najgorem vojnom konfliktu ratovima u Evropi poslije II svjetskog rata. Dolazi IFOR sa preko 60.000 vojnika pod NATO-komandom, da uspostavi i obezbjedi mir, a protiv nasilne upotrebe sile za stvaranje etniki istih drava. Snage IFOR-a su rasporeene po sljedeem: Sektor sjever sjedite u Tuzli (20.000 Amerikanaca, 2.000 Rusa, 2.700 Skandinavaca i manje snage iz pribaltikih drava biveg SSSR-a i Poljske); Sektor jugozapad sjedite u Gornjem Vakufu (13.000 Britanaca, 3.000 Pakistanaca, 1.200 Holanana, 1.000 Kanaana, 1.600 Malezijaca, 1.200 Marokanaca i 850 eha); Sektor jugoistok sjedite u Sarajevu (8.000 Francuza, 2.300 Italijana, 1.200 panaca, 900 Portugalaca, Belgijanaca i Luksemburana). Pored ovih snaga, tu su jo vojnici iz Austrije, Bangladea, Bugarske, Egipta, Grke, Maarske, Rumunije i najmanje Njemaca. Ovo su samo kopnene snage i na teritoriji BiH, a u Sredozemlju i po Evropi je podrka i rezerve sa svih kontinenata osim Australije. 9. decembra u Londonu zavrena je Konferencija o primjeni Dejtonskog sporazuma (43 zemlje). Domain Don Mejdor je tada izjavio: Rat u BiH odneo je vie od 200.000 ivota. Bio je jedan od najstavinijih ratova u posljednjih pola vjeka i daleko najozbiljniji oruani sukob poslije II svjetskog rata. 14. decembra predsjednici Hrvatske, BiH i Srbije potpisali su u Parizu Mirovni sporazum o Bosni i Hercegovini, a 15. decembra UNPROFOR se preimenuje u IFOR. 21. decembra komandant IFOR-a general Smit sa naelnicima generaltabova muslimanskih, srpskih i hrvatskih snaga dogovara povlaenje na linije razgranienja.

266

Pred istorijom krivicu i odgovornost za rat moraju da snose, a prije ili kasnije do toga e doi, oni koji su formulisali politiku sile i donosili odluke o upotrebi oruja. To su oni koji su pokuali uvjeriti svijet da Srbija nije u ratu.(Autor) IX - VOJNI KO RAZMILJANJE O UNAPRED IZGUBLJENOM RATU RATOVIMA Psiholoki efekti besmislenih ratovanja su na mnogo mjesta dublji, nego oni na vojnom polju.(Pukovnik dr Duan Plena) Srbija je najvie bila protiv reformi, ukinula je pokrajine (autonomije), prekinula veze sa drugim delovima Jugoslavije i Evrope, vodila ratnu politiku i rezultat svega toga bio je rat. Srpski nacionalni rat je izgubljen, jer ga nije trebalo ni voditi.(Mirko Tepavac) TA JE TREBALO, A TA NIJE TREBALO DA SE INI ?
ta je trebalo, a ta nije trebalo (smjeo) da ini armijski vrh, sam ili sa svojom Vrhovnom komandom, prije izbijanja rata? Po mojem saznanju i uvjerenju, to bi se moglo saeti u vie pretpostavki i odgovora: Prije ovog rata nije trebalo ii na svojevrsnu radikalnu reviziju koncepcije odbrane, planova razvoja i sistema komandovanja u oruanim snagama. Trebalo je ii na manji obim ratnih oruanih snaga - na manju JNA i manju Teritorijalnu odbranu. Ne stvarati krupne sisteme naoruanja, ve lake i jevtinije - vie transportera a manje tenkova, vie lakih a manje krupnih artiljerijskih orua, vie helikoptera a manje supersoninih aviona. Nije trebalo ulaziti u najveu reorganizaciju oruanih snaga u picu jugoslovenske krize (1987-1990) i tako reorganizovani biti faktiki dezorganizovani, pogotovo onda kada je veina republika i veliki broj kadrova u oruanim snagama bio protiv te i takve reorganizacije. Takoe, nije trebalo ukidati divizije i na taj nain ruiti tradicije jedinica iz NOR-a, niti uvoditi korpuse sa istorijski neosnovanom numeracijom. Nije trebalo stvarati komande (oblasti) vojita ve ostaviti armije. Nije bilo potrebno ukidanje 7. (sarajevske) i 9. (ljubljanske) armije i potinjavanje jedinica u Sloveniji Zagrebu, a jedinica u Bosni Beogradu. Teritorijalnu odbranu nije trebalo potcjenjivati, ve je smanjivati i vie razvijati u skladu sa specifinostima republika. Takve radikalne promjene nije smjelo odobriti Predsjednitvo SFRJ. Oekivalo se da e savezni sekretar za NO, poslije admirala Branka Mamule, kome je za dvije godine produen mandat, biti civil, demokratske i jugoslovenske orijentacije. Bilo je govora o tome da bi to mogao biti neko iz Slovenije, Bosne i Crne Gore. Bilo je to i ranije predlagano. Veljko Kadijevi nije ispunjavao osnovne uslove vaeih kriterija za funkciju saveznog sekretara. Kada je postao savezni sekretar (1988) imao je 63 godine i, po tadanjim propisima, trebalo je da ide u penziju 1987. (sa 62 godine). Njemu rukovodstvo drave produava mandat do 67 godina starosti. To je greka Predsjednitva SFRJ, Predsjednitva SKJ i onih republikih i armijskih rukovodilaca koji su mu pruili podrku i predlagali ga za

267 ovu funkciju. Najvii in, generala armije, nije trebalo da dobije ni Veljko Kadijevi, kada taj in ve nisu imali Koa Popovi, Peko Dapevi, dr Mihailo Apostolski, Rade Hamovi i Stane Potoar. Armijski vrh (SSNO, Generaltab i komandne oblasti) morali su se ranije izdii iznad republikih i pojedinih nacionalnih interesa kategorikim izjanjavanjem za mirno rjeenje svih problema, a naroito u fazi pregovaranja i etanja republikih lidera od Ohrida do Brda. Uz stav da se priznaju i odbrane raniji i novi suvereniteti republika. Na rastue nacionalizme u zemlji, JNA je s pravom upozoravala, ali jednostrano. Ipak su neki nacionalizmi bili i ostali agresivniji (srpski i hrvatski), a i tradicionalno su drugaiji. Jedni se (slovenaki i makedonski) zadravaju unutar svojih nacija i na manjem prostoru, a drugi prelaze okvire svojih drava i opasniji su za jedinstvo i meunacionalne odnose - to je pokazao i ovaj besmisleni rat i stanje poslije njega. Dio armijskog vrha je posljednjih godina situaciju vidio suvie crno, bez obzira na stanje jugoslavenske krize. Takvu sliku prenosio je u ire armijske redove, na Predsjednitvo SFRJ i SIV. U promjenama koje su bile nune, vidio je, u prvom redu, samo raspad sistema - bojao se ili nije imao dovoljno vjere u demokratiju. Pred rat, sve vie se sreemo sa pojedinanim, povrnim i zlobnim ocjenama o NOV i POJ i o JNA. Poelo se obezvrje ivati dostignua jedne i druge. Tu su bili sve glasniji nekadanji domai pripadnici ili potovaoci kvislinkih vojski, koji su pokuali svoju izdaju opravdati blaenjem partizana. Javljaju se i pojedinci iz redova JNA, koji su ranije bili kanjeni ili su u procesu razvoja oruanih snaga imali neka svoja vienja. Napadi na narodnooslobodilaku borbu i Vrhovnog komandanta su rasli. Armijski vrh i dravna rukovodstva su neenergino reagirali na te napade. Ponaanje SSNO-a prema SIV-u u Saveznoj skuptini trebalo je biti drukije. SIV Ante Markovia imao je oponente u saveznom sekretaru za narodnu odbranu i saveznom sekretaru za unutranje poslove. Oba ova ministra (generale) izabrao je pri konstituisanju svog kabineta Ante Markovi, ili je morao da pristane na njihov izbor. Obojica su, u jednom trenutku, preli u ekipu Predsjednitva SFRJ, iji je kapiten bio Borisav Jovi. Da li su pomenuta dvojica igraa od poetka igrala i za timove van SIV-a, to znaju oni i kapiteni timova u SIV-u, Skuptini SFRJ i Predsjednitvu SFRJ. Pokazalo se da su imali kapitene i van ovih saveznih institucija. Najvjerovatnije je da tada Savezna vlada gubi ingerencije po vojnim pitanjima, iako su formalno u njenom sastavu oba sekretarijata. Dakle, odnosi na relaciji SIV-JNA i SIV-Predsjednitvo SFRJ su konano uzdrmani s ciljem da se obori Ante Markovi i dobiju Armija i SUP. Sve vie naglaavanoj, glupoj i anahronoj tezi da ne mogu ivjeti zajedno Srbi i Hrvati i Muslimani, armijski vrh se nije najenerginije suprotstavljao. Armijska propaganda se nije dovoljno borila protiv ovakvih shvatanja, protiv svih nacionalistikih ideologija, homogenizacija i hegemonija. Prisjetimo se Gazimestana (1989), gdje su postrojeni J. Drnovek, V. Kadijevi i A. Markovi - vrhovni komandant, naelnik taba i premijer. U sredini je S. Miloevi. Ni jedan od njih nije trebalo da bude tamo.

268 Nije trebalo (1990) oduzimati oruje Teritorijalnoj odbrani veine republika i pokrajina. Trebalo je istrajati u spreavanju, zabrani i razoruanju, u saradnji sa milicijom, svih paravojnih snaga u svim djelovima zemlje. Ako armijsko rukovodstvo nije (1990) podralo Savez komunista u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Makedoniji, onda to nije trebalo uiniti ni u odnosu na Savez komunista u Srbiji i Crnoj Gori. JNA se trebala vie osloniti i podrati antinacionalistiku i antiklerikalnu inteligenciju. U oblasti privrede, nije se razmiljalo o vezama meu republikama, o gubicima odnosa sa Zapadom i nesvrstanim zemljama, o nafti, o izvozu sopstvene energije, o injenici da glavne eljeznike i druge veze sa Evropom i svijetom idu preko Hrvatske, Slovenije i preko Jadrana, o znaajnim sirovinama u Bosni, o blokadi Dunava i brzim prugama preko Bea i prema Italiji, o meuzavisnosti industrija, posebno vojne (namenske) industrije. U spoljnopolitikim odnosima zaboravljena je procjena da se u Evropi ne moe nita rjeavati silom. Najvea i neoprostiva greka armijskog vrha je to to su u rat uvuene oruane snage, koje su kao zajednika sila svih naroda i narodnosti, mogle ostati neutralne. Nije trebalo zaratiti u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni. Nije trebalo da u rat uu Srbija i Crna Gora. Veina generala koji su ratovali u ovom besmislenom ratu nisu ni znali ta je rat ili su ga tek tada upoznali. Da li su toga bili svjesni i da li su to sada? Treba otvoreno priznati sutinu konflikata u bivoj Jugoslaviji, posebno priznati sutinu i besmislenost ratova u nizu od Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i, na kraju, na Kosovu (u Srbiji). Kad se i ako se to prizna, bie olakan proces pomirenja do kojeg kad-tad mora doi.

Silom se nita ne moe dobiti na dugi rok i zato neka stigne kazna sve ideologe, organizatore i realizatore besmislenih Yu-ratova.(Autor) NEKE KARAKTERISTIKE BESMISLENOG RATOVANJA
Ranije akcije na Kosovu, kratkotrajni rat u Sloveniji, katastrofalni rat u Hrvatskoj, a naroito u BiH pretvorili su se u rat protiv naroda a ne samo u ruenje novoizabranih vlasti. Ponaanje JNA dovelo je do toga da je ona postepeno postala nepoeljna za sve, osim, u datoj situaciji, za vlast u Srbiji i Crnoj Gori. Na kraju, svjedoci smo da se i u sredinama koje su podravale JNA, kritike zbog izbijanja rata prevaljuju i na JNA da bi se izbjegla sopstvena odgovornost. Poto se sistematski raspadala, pod uticajem mnogih faktora, JNA je gubila svoju politiku teinu i na kraju se pretvorila u jednonacionalnu vojsku nove SRJ. Odlukom armijskog vrha i drugih da se ue u rat u Slovenijl i da se pitanje budunosti SFRJ rjeava silom - JNA je politiki, moralno i profesionalno doivjela debakl. Zarativi u Hrvatskoj, JNA doivljava i definitivni fijasko, raspada se po nacionalnoj osnovi i redukuje na srpsko-crnogorsku vojsku. Od toga trenutka, ako ne i neto prije, njena se

269 doktrina izjednauje sa pogledima SANU, u kojoj je roen i osmiljen srpski nacionalni program. Vukovar i Dubrovnik su srpsko-hrvatski rat. Bosna je napadnuta spolja i iznutra. Federalna armija stavlja se na stranu srpskih ovinista. U istonoj Bosni poeli su masakri na etniki i ustaki nain. Rat u ovoj republici predstavlja najprljaviji dio rata koji jo upeatljivije otkriva inspiratore, naredbodavce i izvrioce. Otkriva se to areno drutvo sastavljeno od politiara, kvazi-intelektualaca, vojnika i policajaca, novinara i plaenih pasa rata. Srpska aktuelna politika, politika veine opozicije, Karadi i njegov SDS i politika HDZ-a i Tumana nisu htjeli da Bosnu ostave na miru i napravili su veliko zlo za sve. Aktuelna srpska i hrvatska politika bile su i ostale fatalne za rasplet jugoslovenske krize. Srueno je preko 50 najvaniih mostova - vijadukta. Najprije su rueni mostovi na Neretvi, na planiranoj granici izmeu Velike Srbije i Velike Hrvatske. Tu je i stari najljepi most na svijetu u Mostaru. Ostale mostove na Neretvi sruili su Srbi, a ovaj Hrvati. Srueno je est glavnih mostova preko Save (kod Jasenovca, Gradike, Slavonskog i Bosanskog Broda, amca, Oraja i Brkog), koji su povezivali Hrvatsku sa Bosnom. Ruenje ovih mostova je bilo u skladu sa politikom. Nisu rueni mostovi na Dunavu i Drini, opet u skladu sa politikom. BiH je na ovaj nain odsjeena od susjeda i svjeta. Sruen je ranije i Masleniki most, opet u skladu sa politikom cjepanja Hrvatske. JNA je uestvovala u gradnji svih ovih mostova, a sada ih je ruila ili su rueni njenim eksplozivom. Pored mostova, porueni su ili jako oteeni aerodromi Biha, Mostar, Zadar, Udbina i Dubrovnik. Onesposobljeni su Tuzla, Banja Luka i Osijek. Ve osam i vie godina nema avioveza Srbije i Crne Gore sa Hrvatskom, Slovenijom i BiH. Ne rade glavne horizontalne magistralne veze - Vojvodina-dravska magistrala, autoput Beograd-Zagreb, magistrala juno od Save, pruga Zagreb-Split (unska), jadranska magistrala i brodske veze Crna Gora i Hrvatska. Od vertikalnih veza ne rade veze dolinom Bosne, dolinom Vrbasa, dolinom Une. Nema brodskog saobraaja Savom do Siska. Ne radi mnogo toga to je zajedniko, bez ega nema ivota i mira. U ovom ratu-ratovima jedni su ili na osvajanje, drugi su se branili i obratno, a svuda je tuena Jugoslavija. Sve vojne akcije ili tzv. operacije su na kraju propadale i zato to su oni koji su ih planirali i izvodili - ivjeli u uvjerenju da se sve moe posti i samo orujem i da nema razlike izmeu dejstvovanja po agresoru i vlastitom narodu. JNA je doivjela moralni slom, jer su njeno vostvo postepeno i sve vie preuzimali vojni ekstremisti, militantni dio koji ine nevojnici i politiki diletanti koji su svoje ponaanje bazirali na pogrenoj procjeni unutranje i meunarodne situacije. Vojni vrh je mogao da izdvoji svoje miljenje i da javno - pred licem nae i svjetske javnosti - kae: gospodo ili drugovi politiari, vi se ponaate tako i tako, to moe da proizvede te i takve posljedice, JNA u tome nee uestvovati, spoljne granice braniemo rigorozno (mada ih nije trebalo braniti, jer nisu ni bile ugroene), unutranje granice meu republikama ne smiju se dirati. Energino je trebalo reagirati na tezu da su unutranje granice administrativne. JNA je mogla ostati u Sloveniji, Hrvatskoj, Makedoniji i Bosni bez rata i, da je ostala, rata ne bi ni bilo. Bilo je neophodno da i politiari i vojnici obuzdaju paravojne snage angaovane za nacionalne interese, da obuzdaju razne misionare koji su hodali po raznim krajevima i palili

270 fitilje. Kreatori rata se nalaze u Jugoslaviji i to je domai rat, kojeg nisu proizveli drugi ve agresivna politika iz koje je nikla agresivna vojna sila. Tvrdnje da je vjekovna mrnja uinila rat neizbjenim - najobinija su la. Svim sredstvima irili su ih najekstremniji nacionalisti a njihovoj zloinakoj realizaciji mnogo su doprinijeli i oni strani inioci koji su oklijevali da pomognu da se sprei rat, izbjegnu stravine ljudske rtve i ogromna materijalna razaranja, to je cjelokupan ivot na ovim prostorima vratilo vie decenija unazad. Evropa i druge snage nisu na vrijeme pomogle demokratske snage, planirane i mogue reforme. Da su svjetske sile vodile odluniju politiku, mogle su spreiti, ili skratiti ratove. SAD i Evropa su pogreile to 1991. godine nisu Beogradu zaprijetile da e vojniki odgovoriti na svaki napad na Sloveniju, Hrvatsku i BiH. To isto je trebalo uiniti i prema Zagrebu prije Bljeska i Oluje. Akcija NATO, a kasnije i Dejton, doli su sa zakanjenjem. Umjesto da se iz najdemokratinijeg realsocijalizma Jugoslavija, najblia Evropi, na putu demokratizacije, prilagodi novim uslovima - otilo se nazad u XIX vijek. Ovaj rat je, s jedne strane, srpska agresija, a u jednoj fazi srpska i hrvatska agresija na Bosnu, osvajaki sa etnikim ienjem kao organizovanim i neorganizovanim terorom, sa masovnim pljakama, sa puno revanizma. To je rat prevarenih nacija, pri emu su posebno prevarene srpska i hrvatska nacija. Rat-ratovi (1990-1995) su javno i organizovano revitalizirali etnike i ustake snage, a i druge saradnike okupatora u Drugom svjetskom ratu. Rat je na najvie mjesta taktiki poinjala milicija ili razne grupe poslije djeljenja milicijskih stanica po nacionalnoj liniji. To je bio prvi i najvaniji eelon meunacionalnog rata - avangarda etnikog rata. A onda dolaze dobrovoljci i specijalne snage, kao kompenzacija za nedostatak pjeadije. Obiljeje ovog rata ine i klasine dugotrajne opsade gradova i naseljenih mjesta (sline srednjovjekovnim, ali sa veom razarujuom tehnikom) - Sarajevo, Gorade, Biha i Mostar, koji nisu pali. Vukovar, Srebrenica, Jajce i epa, koji su pali, poluopsade Zadra, Gospia, Osijeka i Dubrovnika, koji nisu pali, ali su rueni. Za analizu je zanimljiva i koncentracija tehnike na kilometar fronta kod ovih opsada i poluopsada. Da li su prevaziena iskustva Staljingrada i Berlina? Armijski vrh nije smio da prihvati ve da sprei najbrutalniji rat u kojem je sruena zajednika drava i unitena viedecenijska izgradnja. Ovaj besmisleni rat je istorijski primjer uasa i gluposti i za to veliku odgovornost snose Vrhovna komanda i tab Vrhovne komande. Ovaj rat-ratovi su doveli i do pravnog nepotovanja pravila ratovanja (sredstava i naina) regulisanih rezolucijama i konvencijama meunarodnog ratnog prava. Armijski vrh je objektivno dozvolio (bez obzira na ulogu policije) da se oforme paravojne formacije, a bio je obavezan da obezbjedi potovanje pravila meunarodnog ratnog prava. JNA i SUP nisu, na mnogim mjestima, spreili njihovo formiranje, neovjena djela, etniko ienje i druga nasilja. Armijski vrh ne moe da sa sebe skine odgovornost to je orujem, koje je JNA ostavila drugima, ubijeno i ranjeno na stotine hiljada ljudi i to je tim orujem srueno niz gradova i sela i istorijskih spomenika najveeg stepena meunarodne zatite.

271

Ko je do sada poraen? Jugoslavija je vojno poraena iznutra. Armijski vrh je razbio JNA. Uloga svih, a naroito onih u Predsjednitvu SFRJ, SRJ i Vrhovnoj komandi mora biti ocjenjena samo negativno. Poraeni su svi, a najvie Srbija i JNA. Izgubljen je rat u Sloveniji; JNA je izala iz Makedonije. Iz ovih republika ispraena je i dogovorom i oficijelno. Povukla se poslije rata u Hrvatskoj, a poslije tekih razaranja. Snage JNA i TO iz Crne Gore uvuene su u rat za Dubrovnik i povukle su se na poetne pozicije. Nestala je iz Bosne formiravi Vojsku Republike Srpske i svela se na Prvu armiju u Beogradu, Drugu armiju u Podgorici i Treu armiju u Niu - srpske armije iz Prvog svjetskog rata, to jest, na srpsko-crnogorsku vojsku. JNA predstavlja najvee razoarenje u cjeloj jugoslovenskoj katastrofi. Armijski vrh je prevaren ili je prevario i izdao JNA. JNA je izmanipulisana i zloupotrebljena, nasjela je politici srpskog primitivizma i hrvatskog jezuitizma, koji su glavni uzroci i sutina jugoslavenske tragedije. Armijski vrh, naroito u poetku, nije realno ocjenio antiratno raspoloenje, koje je bilo vrlo izraeno; mnogi su pobjegli, mnogi su se krili da ne idu u rat, mnogi su dezertirali i mobilizacija je doivjela neuspjeh, pa se naknadno ovim pojavama pravdao neuspjeh realizacije ciljeva. JNA se velikim djelom transformie u tzv. Vojsku RSK i Vojsku Republike Srpske, sa velikim koliinama naoruanja, da bi te vojske izvravale zadatke ruilakog nacionalizma i reafirmisanog etnitva. Ne amnestirajui Predsjednitvo SFRJ kao Vrhovnu komandu i druge faktore od odgovornosti, i za ovo velik dio odgovornosti pada na duu armijskog vrha. Da nije bilo takve transformacije JNA u Hrvatskoj i BiH, vjerovatno bi se izbjegla ili smanjila katastrofa. Interesantno je objanjenje Kadijevia o toj transformaciji: Sa ovim planom nije bilo upoznato Predsjednitvo SFRJ, jer su pred njega iznoene samo poetne i djelimine ideje, a nareenja komandantima korpusa davana su iskljuivo usmeno, da za njih ne bi saznao neprijatelj (Borba, 18. maja 1993). Za ova usmena nareenja odgovornost se, dakle, ne moe podjeliti ni sa Predsjednitvom SFRJ. Razbijanje SFRJ poelo je na Kosovu 1986/87, a potom u Vojvodini 1988. protivustavnim aneksijama pokrajina, i Crnoj Gori 1989. Nastavljeno je srpsko-hrvatskim sukobom i prvim oruanim akcijama 1990. u Kninskoj krajini i kasnije ratom izmeu ustanika i hrvatske milicije u vie krajeva Hrvatske. Prva specifina faza rata u Hrvatskoj traje od avgusta 1990. do aprila 1991. Zatim, desetodnevnim ratom izmeu JNA i TO Slovenije juna i jula 1991, koji je zavren definitivnim odlaskom ostatka JNA (10. oktobra 1991) iz Kopra. Druga faza rata u Hrvatskoj od aprila 1991. do januara 1992. zavrava se zakljuenjem Vens-Ovenovog plana, dolaskom UNPROFOR-a i povlaenjem JNA iz Hrvatske. Trea faza rata je rat izmeu vojske Republike Srpske Krajine i hrvatske vojske do avgusta 1995, kada je vojniki poraena Vojska RSK, a politiki poraena i jedna i druga strana - srpska i hrvatska. Rat u BiH traje od marta 1992. do oktobra 1995. Prekinut je Dejtonskim sporazumom. Imao je dvije faze - prva je ukljuivala direktno angaovanje JNA, a u drugoj rat se vodi izmeu nacionalistikih jedinica sve tri strane.

272 Nije se jedino ratovalo u Makedoniji koju je JNA sporazumno napustila, to potvruje, kao i dogovor o odlasku JNA iz Slovenije, da je bilo mogue izbjei rat i prihvatiti mirno rjeavanje kontlikata. Izgleda da je samo jedna strana - JNA, Srbija i Crna Gora - preciznije znala kada e poeti koji od oruanih sukoba - ratova. Politika i dravna strategija Srbije i Crne Gore, a kasnije i SRJ, svoje ciljeve, uz modifikacije, odreivala je prema eljama, a ne prema realnim mogunostima drave i dijela Srba van drave. Prvi nagovjetaj svih aktivnosti vojnog vrha postao je jasniji kada je naelnik taba Vrhovne komande na sjednici Predsjednitva SFRJ (3. aprila 1990), izjavio: Oruane snage SFRJ imaju zadatak da brane ustavno uredenje drave i, obavetavam, da su sposobne i pripremljene da taj zadatak izvre. Oruane snage ne smiju i nee dozvoliti da bi bile u izvravanju te svoje ustavne uloge na bilo kakav nain izigrane. Scenario poetka oruanih sukoba i ratova, priblino je svuda isti, s izuzetkom Slovenije, gde takav scenario nije bio mogu, jer nije bilo oslonca na srpsku manjinu. Psiholoki rat (pripreme) prvenstveno obavljaju politike stranke sa nacionalnim prefiksom, saoptenjima preko svih medija o ugroenosti Srba. Ratno-hukaka propaganda stvara atmosferu i priprema javno mnjenje za rat. Paralelno s ovim, dogaaju se razni incidenti na odabranim takama i podrujima - barikade zbog kamuflae i straha od druge strane. Na barikadama su i poetni oruani sukobi i prve rtve. JNA se upuuje na mjesta sukoba kao tampon da razvaa zavaene strane i postepeno se na mnogim mjestima stavlja na stranu ljudi na barikadama. Taj scenario je najklasinije primjenjen u Hrvatskoj, pa zatim i u BiH. U sve ratove armijski vrh je uao jer se nije snaao ili nije eleo da shvati nove procese u svjetu i kod nas. Smatrao je da je JNA istorijski odgovorna za ouvanje SFRJ, to je dogmatska samoobmana. Izabrati rat protiv bilo kojeg od svojih naroda da bi se postigao iracionalan cilj, vie je nego krupna greka kojom je armijski vrh direktno doprinio raspadu drave koju brani i armije kojom komanduje. Da su Srbija i JNA do 1990. prihvatile konfederaciju ili savez drava, Jugoslavija bi se odrala. Hrvatska i Slovenija ne bi htjele, ne bi mogle i ne bi smjele da idu na otcjepljenje. Bosna i Hercegovina je bila za ouvanje Jugoslavije, Crna Gora takoe, a Makedonija sigurno. Rastrojavanje SFRJ na republike koje su se iz lanica federacije transformirale u samostalne drave, odvijalo se postepeno, to znai da je armijski vrh imao dosta vremena da preispita svoju poziciju i da se prilagodi novim okolnostima. Meutim, armijski vrh se opredelio (prikljuio) onim lanicama SFRJ koje su samo formalno bile za odbranu imena nekadanje drave i nekadanje JNA. Armijski vrh se, na alost, 1990. odlu io za tzv. preventivni potez - razoruanje Teritorijalne odbrane veine lanica federacije i poslije zaratio sa njihovim teritorijalnim odbranama i milicijom, koje su po konceptu optenarodne odbrane bile saveznici i dio oruanih snaga SFRJ. Poslije izgubljenog rata u Sloveniji, armijski vrh mjenja, u odreenoj mjeri, svoj stav, povlai JNA iz Slovenije i nastavlja da je upotrebljava kao tampon, izmeu srpskih ustanika i novostvorene narastajue vojne snage u Hrvatskoj, s ciljem da sauva ve suenu Jugoslaviju, da Hrvatsku pocjepa na tri djela i da je prisili da prije ili kasnije popusti. Armijski vrh je omoguio naoruavanje djela srpskog stanovnitva i stao na stranu ekstremista, posebno u drugoj polovini 1991. ofanzivama na Vukovar, Dubrovnik, Zadar, prema Kupi i Virovitici. Poslije proglaenja nezavisnosti Hrvatske i prekida borbi dolaskom UNPROFOR-a, JNA se povlai u Bosnu. Dio ljudstva i oruja ostaje u Krajini, koja stvara svoju vojsku. Iz mnogih izjava vojnih rukovodilaca vidjelo se da je povlaenje iz Slovenije, najveeg djela Hrvatske i Makedonije, toboe bilo planirano. O povlaenju iz BiH tada nije bilo govora zbog stratekog znaaja za odbranu srpsko-crnogorske federacije.

273

Kada se poetkom 1992. rasplamsao rat u BiH, armijski vrh se priklonio politici da BiH zadri u sastavu srpsko-crnogorske federacije. Zbog toga je odluio da od jedinica u BiH i djela jedinica povuenih iz Slovenije i Hrvatske, formira Drugu armiju u Sarajevu. Kada nije uspjelo konsolidovanje Druge armije, bili su prisiljeni da se izvuku i formiraju komandu Druge armije u Crnoj Gori. Mobilizirali su Srbe u BiH i ostavljajui velik dio tehnike i kadrova, stvorili srpsku vojsku u Bosni. Obe srpske vojske preko Dunava, Drine i Une od tada dobivaju logistiku i drugu podrku, najpre iz SFRJ, a onda iz SRJ. Vojni vrh JNA i VJ se, uprkos ustavnom ogranienju, oslonio na paravojne i druge patriotske snage, koje su bile spremne da ratuju van Srbije i Crne Gore. Uestvovao je u njihovom organiziranju i upuivanju preko Drine, Dunava i Une. JNA i VJ su bile osnova, borbena i logistika, bez kojih vojske preko Drine i Dunava ne bi uspjele uiniti to to su uinile u zacrtavanju zapadnih granica nove drave. Martieva i Karadieva vojska su bile djelovi jedne cjeline, a Vojska Jugoslavije strateki kiobran i oslonac za ove dvije vojske. Rat u Hrvatskoj i BiH su ratovi za teritorije, za srpske drave koje su neprirodno i improvizovano stvorene, a onda postepeno izgubljene. Nestala je centralistika Jugoslavija po srpskom uzoru. Nestala je Jugoslavija bez Slovenije, a onda bez Hrvatske i Makedonije. Nestale su desetine SAO oblasti u Hrvatskoj i Bosni. Nestala je Jugoslavija do linije Virovitica-Karlovac-Karlobag. Nema Jugoslavije na Uni sa ili bez Fikretove Zapadne Bosne. Nema vie mnogih podvarijanti podjele BiH. Nema drave Srba unutar Hrvatske - Krajina je ostala bez Srba. Nestale su ili postepeno nestaju sve nakazne, novostvorene drave. Politika bitka za liniju Podunavlje, Podrinje i za istonu Hercegovinu i Prevlaku jo traje. Nestala je sa ekrana i meteoroloka karta TV Srbije. Ta mapa je godinama, u stvari, pokazivala velikosrpski projekat teritorijalnog objedinjavanja srpskog etnikog prostora. Ta mapa, osim djelova centralne BiH i Makedonije, gotovo do detalja se podudarala sa kartom Moljevieve Srbije. Svim normalnim ljudima je bilo jasno da ova mapa nije iscrtana i pokazivana samo radi meteo-izvjetaja, ve zbog usaivanja svijesti o postojanju kvazidravne tvorevine. Jedno vrijeme je i Abdieva SP ZB, poslije susreta Miloevia i Fikreta, bila dio ove mape. Na alost, mapa je obnovljena, ali suena. Sudbinu svih nakaznih tvorevina podjelile su i njihove vojske oformljene u korpuse. Istorija e pokazati daljnu sudbinu Hrvatske bez Srba i nekih teritorija BiH kao jedinstvene ili drave sastavljene od 2-3 drave i sudbinu manje ali bolje SRJ i njihovih vojski. Vojni konflikti i ratovi na prostoru bive SFRJ su ratovi na Balkanu. I sve to izmeu nas i meu nama, bez prisustva Turaka, Austro-Ugara, Njemaca ili Italijana. Upotrebom oruja vri se dezintegracija SFRJ i ratuje na prostoru etiri njene drave, a uestvuje pet bivih republika. To su i posebni ratovi ali se analitiki mogu tretirati i kao jedan rat, prvenstveno zbog toga to su to ratovi u nizu za razbijanje Jugoslavije, sa elementima meudravnih ratova i graanskog rata. Znaajnu i esto autonomnu ulogu u svemu ovome je igralo rukovodstvo JNA ili tzv. tab Vrhovne komande. Mada je u poetku subjektivno bilo uvjereno da spasava Jugoslaviju, deo profesionalnih vojnika objektivno je pojaao eksploziv za razaranje multinacionalne drave. Armijski vrh nije elio da se Slovenija, Hrvatska i Bosna mirno izvuku iz zajednike federalne drave, pa je dolo do angaovanja federalne armije i milicije i srpskih paravojnih formacija. Ilo se na ofanzivne operacije, a glavni cilj je bio zadrati to iru kontrolu teritorije, spasiti JNA i centralistiku dravu, a kada ovi ciljevi nisu uspjeli, JNA je otvoreno podrala Srbiju i Crnu Goru u teritorijalnim zahtjevima na raun drugih.

274

Armija je pobjeena jer se sudarila sa realnou, koje dio armijskog vrha, zajedno sa krutim federalnim i srpskim saveznitvom, nisu moda ni sada svjesni. Sama sebe je porazila ma koliko to teko padalo nekim generalima, pojedinim lanovima taba Vrhovne komande i Vrhovnoj komandi. Kriviti nekog za izdaju ili dio sopstvene odgovornosti prebacivati na druge je ak naivno i obmanjujue. Nije prva greka armijskog vrha u tome to se nije blagovremeno depolitizirao (pojavom viestranaja), nego je najvea greka to se nije distancirao od politike S. Miloevia, pa je Armija tako postala sila u rukama jednog naciona, odnosno njegove velikodravne politike. tab Vrhovne komande i Vrhovna komanda su poslije svega toga postali, zajedno sa ekstremnim nacionalistima, najvei generator rata. Od 1991. do 1993. penzionisana je u talasima veina generala JNA i VJ, gotovo svi koji su ratovali. Penzionisanje ovolikog broja generala zavrna je operacija raspada JNA. To nije bio normalan odlazak u penziju. To je sjea generala JNA. Politiari nisu doivjeli takvu sjeu. Otili su svi oni, ukljuujui i V. Kadijevia, koji je meu njima bio jedini uesnik NOR-a (od 1943), koji su obeavali da e odbraniti Jugoslaviju, njenu slobodu i sve narode i narodnosti, samo je pitanje od koga. Branili su se tezom da su se spremali za rat sa spoljnim neprijateljem, a ne protiv unutranjeg. Uli su bezglavo i amaterski u mnoge vojne i politike akcije. Ko je ako ne i oni, odgovoran to je JNA poraena - nestala? Oni su vodili improvizovane bojeve, crtali mape i eme udara (koje nikom nisu pokazivali radi ouvanja tajne), krojili su granice. Dogaaji su potvrdili da su bili nezreli da nose zadatak svog vremena, a garnitura koja je (privremeno) dola iza njih u tri srpske vojske jo je slabanija. Generali su otili, a politiari, koji su ih zloupotrebili, aplaudirali im, djelili im ubrzano inove za pobjede, nekima i po dva tri ina za godinu, ostali su, pa je red da i oni odu. Jer, sramota je i za dravu, odgovornost isklju ivo prebacivati na generale i oficire, meu kojima je znaajan dio bio projugoslovenski orijentisan. Pred istorijom krivicu i odgovornost za rat moraju da snose, a prije ili kasnije do toga e doi, oni koji su formulisali politiku sile i donosili odluke o upotrebi oruja. JNA je gurnuta u avanturu, koja je znaila njen kraj. S njom su, u veini sluajeva, u bezizgledan rat gurnuti i njeni generali; a njihovo isforsirano penzionisanje, pored ostalog, je i pokuaj da se stvori utisak da je taj rat bilo mogue dobiti. Druga, avnojevska Jugoslavija, ustanovljena narodnooslobodilakom borbom 1941-1945. egzistirala je oko 50 godina. Osnovana je kao dobrovoljna asocijacija svih juno-slovenskih nacija, na bazi bratstva i jedinstva. Druga Jugoslavija je 80-ih godina ula u krizu, 1989. u vrhunac krize, a 1990. i 1991. u rat-ratove. SFRJ je i formalno nestala 27. aprila 1992. godine. Ratovi od 1990. do 1995. na tlu bive Jugoslavije su se razvijali stepenasto i postajali sve uasniji. To je najvea tragedija, ne samo naa, nego Evrope i svijeta u novijoj istoriji. Do ratova su, najire gledano, doveli nesposobnost i nehtjenje da se suprotnosti izmeu daljnje modernizacije drutva i konzervativizma, razree mirom i evolucijom. Nacionalne i vjerske strasti, koje su tinjale, posluile su za homogenizaciju oko velikodravnih ciljeva srpske i hrvatske strane. To je najbolje iskazao Mirko Tepavac, suptilni analitiar ovih dogaaja, koji u jednoj od svojih analiza pie: Socijalizam u SFRJ bio je manje dogmatian, uivao je veliku podrku, bili smo se pribliili Evropi i zbog toga to smo bili blie njoj, aktivirane su konzervativne snage, podignute nacionalne zastave i svi mogu i simboli, iscrtane etnike mape (i prije rata), obnovljene nacionalistike mitologije, pokrenuta tzv. antibirokratska

275 revolucija i postavljene separatistike barikade. I dalje: Reformistike snage i Ante Markovi nisu oborene zbog antisrpstva, nego zbog reformi. Srbija je najvie bila protiv reformi, ukinula je pokrajine (autonomije), prekinula veze sa drugim djelovima Jugoslavije i Evrope, vodila ratnu politiku; i rezultat svega toga bio je rat. Srpski nacionalni rat je izgubljen, jer ga nije trebalo, ni voditi. Ni jedan od pomenutih ratova nije zavren voljom i neposrednim sporazumom sukobljenih strana - nego meunarodnim pritiskom. Nacionalisti su stalno pozivali strane vojske i tutore.

Zajednika drava je razbijena, izgraivani gradovi i mostovi porueni, socijalizam ukinut, bratstvo i jedinstvo poniteno, nacionalizam ustanovljen. Za osnovu politike i nauke, pacifizam identifikovan sa izdajom, umesto klasnih obeleeni su samo nacionalni neprijatelji, umesto svetle budunosti ustanovljena je samo svetla prolost.(Dr Olivera Milosavljevi) KATASTROFALNE POSLJEDICE
Privredni, moralni, unutar-politiki i vojniki gubici su ogromni. Bilans jo nije potpuno poznat. Besmisleni rat-ratovi na jugoslovenskim prostorima 1990-1995. (iako jo bez pravog bilansa), obiljeen je stotinama hiljada mrtvih, invalida, ratnih siroadi, unitenim materijalnim dobrima i u zgarita pretvorenim podrujima sa kojih su protjerani nedravotvorni narodi, a oni drugi, poteeni na svojim ognjitima i u otadbini koja nije ratovala, ostavljeni da bitiu u mraku ekonomske dezorganizacije, socijalne katastrofe, u privrednom haosu i na vjetrometini moralnog bespua. Upravo zbog toga, besmisleno ratovanje posebno zahtijeva osvrt na ratna stradanja i na doprinos oruane sile tragediji srpskog, hrvatskog i muslimanskog naroda. Cijena besmislenih ratova iskazuje se u traginim razmjerama, pa e ljudi, sasvim sigurno, na drugi nain gledati na svoje ratnike ideje, kada spoznaju njihovu stvarnu cenu - tvrdi dr Ivan Ahel, ekspert za teoriju sistema i upravljanje, i nastavlja: Bitno je shvatiti da postoji tesna veza izmeu politike, ekonomije, socijale i ratnih razaranja. Sve to se dogodilo delo je politike i njenih usmjeravanja. Nita se nije dogodilo bez njenog dejstva (Naa borba, 1-2. oktobra 1994). Postsocijalistika vladajua struktura Srbije i Crne Gore, preuzevi nacionalizam kao idejnu osnovu svoje vlasti, odluujue je pokrenula tok dogaaja u pravcu konanog razbijanja Jugoslavije (Milenko Markovi, Pogledi na uzroke raspada Jugoslavije, Stvaranje i razbijanje Jugoslavije, str. 25). Insistirajui na prekompoziciji Jugoslavije na osnovama srpskog nacionalnog unitarizma, a bez uvaavanja nacionalnih interesa drugih naroda i ne vodei rauna o osjetljivosti mjeovitih nacionalnih sredina, politika Beograda je nastojala da svoj program o dravi svih Srba beskompromisno realizuje, ni malo ne zaziru i od ratne opcije i mogunosti pretvaranja srpskog pitanja u meunarodno ratno pitanje. Razumije se, iza strategije stvaranja drave svih Srba stajala je i procjena o neizbjenoj upotrebi oruane sile, jer su dva glavna stuba odbrane Jugoslavije - srpski narod i JNA (Veljko Kadijevi, n.d.). Propagandne oblande da su Jugoslaviju razorile secesionistike

276 republike, izdano potpomognute od meunarodne antisrpske zavere, razobliili su neposrednim svjedoenjima glavni stratezi besmislenog rata (Veljko Kadijevi, Moje vienje raspada, Borisav Jovi, Poslednji dani SFRJ) i nauna istraivanja (Alet Litl, Sunovrat Jugoslavije, Drutvo za istinu o NOB, Stvaranje i razaranje Jugoslavije itd.). Strategijske ideje militantnih nacionalista da se srpsko pitanje moe iskljuivo rjeiti na unitarnim premisama ili kroz konstituisanje Velike Srbije u okviru Jugoslavije ili kao nezavisne drave, bile su u suprotnosti sa stvarnou iskazanoj u kulturnom i etnikom pluralizmu koji su podrazumjevali zajedniki ivot bez prisile. Stoga je programsko opredjeljenje za realizaciju pomenutih strategijskih ciljeva otvaralo mnoge probleme (reviziju meurepublikih granica, meurepubliku podjelu - razduenje - zajedniki steene jugoslovenske imovine, unitarno-pravno naslee SFRJ itd.). Istraivanja vrena neposredno pred poetak besmislenog rata-ratova, ukazivala su na injenice da stepen meunacionalne tolerancije nije bio ni izbliza takav - da bi se smatrao uzrokom ratnog nasilja. No, upravo, isklju ivost nacionalnog unitarizma, izraenog u zahtijevu sve ili nita (Svi Srbi u jednoj dravi), rezultirali su ratom za reviziju postojeih (avnojevskih) meurepublikih granica, praenom radikalnim etnikim ienjem pripadnika onih nacija koje su se istorijski konstituisale na zapadno-evropskim ili blisko-istonim civilizacijskim tekovinama (Dr Milan Mori, Ideje, 1994, str. 96). U trusno vrijeme, koje je ve nagovjetavalo raspad Jugoslavije, problem revizije postojeih meurepublikih granica i teritorijalnih razgranienja izmeu nastupajuih nezavisnih drava, ozbiljno je nagovijestio da e se umjesto pregovorima, taj opasan problem pokuati razrjeiti ratom. Subjekti u sporu obznanili su svoje neopozive pretenzije na nove teritorije kao glavno strategijsko pitanje samostalne drave: Glavni adut Srbije u jugoslovenskim pregovorima su, dakle, unutranje granice. Budu li o opstanku odlu ivali narodi, sadanje republike granice ne bi mogle ostati iste. Dovoljno je, u prilog toj tezi, podsjetiti samo na stav - koji je zajedniki i srpskoj poziciji i opoziciji - da Srbi ele da ive zajedno u jednoj dravi (Borba; 17-18. februara 1991). Predsjednik Republike Srbije Slobodan Miloevi je jo odreeniji: Granice, kao to znate, uvek diktiraju jaki, nikada ne diktiraju slabi. Prema tome, osnovno je da moramo biti jaki. Mi jednostavno smatramo da je legitimno pravo i interes srpskog naroda da ivi u jednoj dravi. To je poetak i kraj... Uostalom, to e im ti Srbi koji im toliko smetaju po Kninu, po Petrinji, Glini, Baniji, Kordunu, Baranji, ako je taj problem toliki (Slavoljub uki, Kako nam se dogodio voa, str. 187). Zajednika, jedinstvena drava Srbija treba da sebe trai na prostorima od Bea do Konstantinopolja, jer Bosna je bila i ostala srpska zemlja, Dubrovnik je bio i mora ponovo postati samostalna republika, Severna Dalmacija, Lika, Kordun i Banija su srpske zemlje i to e ponovo biti, Makedonsko pitanje... kao juna Srbija reeno je balkanskim ratovima, Makedonija ne sme da bude jabuka razdora meu Srbima, Grcima i Bugarima itd (Novosti, 27. oktobra 1990; Borba, 11. aprila i 25. juna 1990; Vjesnik, 4. februara 1990). Vrhovnici Hrvatske, politike institucije i dravnici, s jedne, zduno su branili republike komunistike granice, a s druge strane, snano ispoljavali pretenzije prema Bosni i Hercegovini. U vrijeme predizborne kampanje, dr Franjo Tu man je upozorio da e odmah po preuzimanju vlasti, pokrenuti s mrtve take problem ivotnog prostora puanstva, jer se hrvatski narod ne svodi samo na granice SR Hrvatske, nego postoje problemi povijesnih i prirodnih granica (Vjesnik, 25. februara 1990).

277 Da ne bi bilo zabune o kojima se ivotnim prostorima radi, Tuman e pokrenuto pitanje pojednostaviti: Ne mora se biti istoriar da bi se spoznalo da Bosna ini geopolitiku cjelinu sa Hrvatskom (Spiegel, 18. juna 1990). Tajnik HDZ, Neven Jurica je precizno objasnio strategijske ideje teritorijalnih aspiracija predsjednika Tu mana: Proirit emo Hrvatsku, i ve je irimo, na Bosnu i Hercegovinu, jer je ona drava i hrvatskog naroda (Borba, 17. aprila 1990). Dr ime Dodan i Dobroslav Paraga (lider HSP) su, takoer, pobornici raspada postojee dravne zajednice jugoslavenskih naroda i zagovornici stvaranja Velike Hrvatske: Dananja Jugoslavija raspast e se bre od one predratne, a hrvatske granice e biti na Drini, jer Bosna nikad nee pasti apatom, niti e velikosrbin prei Drinu (Ekspres politika i Borba, 15. februara 1991). Zagrebaki pobornici Velike Hrvatske smatrali su da je bosanska enklava (zaliv Klek-Neum) rana na hrvatskom ivom tkivu, koja je prekinula teritorijalni kontinuitet Hrvatske koji se protee du jadranske obale sve do rta Otro u Boki Kotorskoj, odnosno ak do zaliva Spi, do rijeice eljeznice pred samim Barom, pa kao takovu, potrebno ju je to prije kirurkim rezom ukloniti (Novosti, 14. marta 1991). Teritorijalne pretenzije prema susjednim republikama u vrijeme raspada dotadanje federacije, pokrenule su u vrlo otroj formi dezintegracione procese u Srbiji, Hrvatskoj i BiH. U Srbiji, uprkos novim Ustavom proklamovanog teritorijalnog monoliteta, na tzv. Kaanikoj skuptini, objelodanjena je Deklaracija o proglaenju Republike Kosovo. I u Sandaku muslimanska partija Demokratske akcije za Srbiju (lider dr Sulejman Ugljanin) zatraila je celovitu autonomiju sa pravom, u sluaju raspada SFRJ, ujedinjenja sa Bosnom (Novosti, 9. januara 1990). Istovjetni dezintegracioni procesi potresali su i Hrvatsku. Tako je SAO Krajina, kao to smo izloili, donijela odluku o definitivnom razdruenju, odnosno izdvajanju iz Republike Hrvatske. Nacionalno vijee Istre, kao koordinaciono tijelo svih opina ovog najveeg jadranskog poluotoka, donosi proklamaciju o integraciji istarske regije u EZ (Novosti, 6. decembra 1990). Polazei od injenice da su granice ili mee demarkacione linije i ograde, ostvarene dogovorom ili nametnute silom (Wilcox Agarad, Limit, New York, 1994), srpski i hrvatski militantni nacionalisti (pozicije i opozicije) opredjelili su se za reviziju postojeih meurepublikih granica upotrebom sile - ratom. Kako je na prostorima tek osloboenih teritorija bitisanje pripadnika neprijateljskih naroda smatrano veoma opasnim i destruktivnim (petom kolonom), pristupilo se nevienom progonu osuenog stranog etnosa. Progon je podrazumjevao masovnu primjenu ratnog zloina u njegovoj najbrutalnijoj formi iji e konani rezultati doneti apsolutno nacionalno istu dravnu zajednicu (The Nation, 29. januara 1991). U sutini, rat za prisvajanje novih teritorija, za reviziju avnojevskih republikih granica bio je teroristiki rat - praktino, to je bio rat vojski i paravojski protiv nezatienog naroda - tvrdi dr Ivan Ahel (Naa borba, 1-2. oktobra 1994). Uostalom, to potvruju njegovi katastrofalni rezultati. Veoma je teko sumirati globalne pokazatelje koji bi sa sigurnou pruili odgovor na pitanje kolike je ljudske rtve i materijalnu tetu proizveo besmisleni rat. To je i razumljivo, kada se ima u vidu da svaka strana u ratu preuveliava svoje rtve, optuujui suprotnu stranu. To spada u sredstva podsticaja mrnje i ratnog raspoloenja u narodu i koristi se u ratnoj propagandi - s pravom tvrdi Milo Mini. Pa, ipak, na ta sutinska pitanja nuno je dati to objektivniji i faktografski utemeljen odgovor, kako bi se stekla realna slika u kakvu su katastrofu politike snage uvukle svoje narode i svoje zemlje; u katastrofu, u kojoj su poniteni rezultati njihovog pedesetogodinjeg razvoja i napretka na svim poljima i

278 bacili ih unazad tri do etiri decenije (Milo Mini, Plodovi i cena, Odgovor, 5. juna 1997). Odgovore na pitanje koliku su cijenu platili narodi Jugoslavije, potraili smo i u dostupnim izvorima i studijama uglednih naunika u zemlji i inostranstvu. Prednost smo dali ljudskom faktoru - rtvama rata. Objelodanjeni izvori ukazuju na velike razlike ne samo u sumarnim pregledima, ve i u kategorizaciji rtava rata, odnosno ratnog zloina. Tako dr Ivan Ahel cijeni da je u besmislenom ratu-ratovima izgubilo ivote oko trista hiljada ljudi, a od toga 90 odsto bili su civili. Dord Kini, ef odjeljenja za Jugoslaviju u Stejt Departmentu, smatra da je u Bosni poginulo na obe strane 25.000 do 60.000 ljudi, a u Hrvatskoj od 17.000 do 26.000 lica, veinom graana (The New York Times Magazine, New York, april 1995). Zapadni vojni analitiari procjenjuju da je u besmislenom ratu u Bosni poginulo oko 100.000 vojnika, od ega oko 30.000 pripadnika Armije BiH, oko 50.000 srpskih vojnika i 20.000 do 25.000 vojnika HV (Odgovor, 29. maja 1997). Meutim, Ministarstvo odbrane Republike Srpske tvrdi da je u trogodinjem ratu u BiH Vojska RS imala 18.392 poginula i 36.543 ranjena vojnika (MO RS, br. 1-01-1645/96). U navedeni brojni pregled nisu unijeti gubici dobrovoljaca iz Jugoslavije i drugih pravoslavnih zemalja. Ured za istraivanje rtava domovinskog rata pri vladi Hrvatske, saopio je da je tokom rata u Hrvatskoj bilo 10.668 mrtvih i 2.793 odvedenih i nestalih (Velebit, oktobra 1995). Obzirom da se u pomenutim pokazateljima ne mogu prepoznati gubici JNA u ljudstvu, kao ni gubici Vojske SRJ (koji do danas nisu zvanino objelodanjeni - osim jednog internog dokumenta, u kojem se tvrdi da su armijske jedinice prve godine rata u Hrvatskoj imale 654 mrtvih), zapadni vojni analitiari procjenjuju da su oruane snage SFRJ i Vojska SRJ, zajedno sa njima potinjenim paravojnim formacijama, imale oko 7.000 mrtvih (Recent American Foreign Policy - Basic Document 1991-1995). Gubitke civila u besmislenom ratu, takoer, veoma je teko precizno utvrditi, jer pored nedostatka cjelovite identifikacije (popisnika) rtava rata ili statistiko-naune obrade tih podataka, broj usmrenih graana se ili krajnje mistificira, uz objanjenje da se radi o strogo povjerljivim informacijama, ili se olako izriu brojevi usmrenih prema propagandnim potrebama. U Bosni i Hercegovini u toku rata ubijeno je preko 200.000 ljudi (Odgovor, 29. maja 1997). Zato se i dalje broj graanskih lica rtava rata, sakriva od javnosti. Istina, vie institucija i ustanova u Beogradu, Sarajevu i Zagrebu, bave se ovom problematikom, ali se prema njihovim nalazima i zakljucima jo uvjek moramo odnositi rezervisano. Federalni zavod za statistiku u Sarajevu objavio je (29. januara 1996), podatke da je tokom rata u 61 opini pod kontrolom vlasti BiH (nisu ukljuene opine bihake regije) ukupan broj ubijenih i nestalih 166.824 lica (Slobodna Bosna, Sarajevo, 1996). Vijee Kongresa bonjakih intelektualaca tvrdi da je samo na podruju unsko-sanske regije agresor likvidirao 35.000 do 40.000 civila, u Prijedoru 25.000 civila, Kozarcu 11.000. (Vijee Kongresa bonjakih intelektualaca, Agresija na BiH i Bosansku krajinu, Sarajevo, 1996). Zapadni vojni analitiari procjenjuju da je za vrijeme rata u BiH poginulo izmeu 20 i 25 hiljada vojnika HVO-a, mada ovu brojku, koliko je poznato, niko nije potvrdio niti demantovao. Ministarstvo odbrane Herceg-Bosne podatke o graanskim rtvama besmislenog rata progasilo je dravnom tajnom.

279 U Republici Srpskoj, popisnik civilnih rtava rata jo nije kompletiran, jer se u njihovom sluaju vodi upravno-pravni postupak da bi se ustanovilo da li su oni zaista rtva rata, te da im bi se odredila visina penzije i ranjenim procenat invaliditeta. Iako rukovodstvo RS, iz njemu razumljivih razloga, ne eli upoznati javnost o stvarnim gubicima civila - njihovih graana - s vremena na vrijeme Pale obznane brojke o stradanjima Srba. Tako je, nakon povlaenja iz okoline Sarajeva, srpska strana baratala ciframa od 12 do 15 hiljada mrtvih sugraana, a u vrijeme meunarodne arbitrae oko Brkog, dato je saopenje da je Vojska RS bila prinuena osloboditi ovaj grad u kojem je ubijeno 3.153, a ranjeno 7.400 lica, odnosno graana srpske narodnosti (Odgovor, 29. maja 1997). Savezna vlada SRJ je (19. marta 1996), usvojila izvjetaj o krenjima meunarodnog ratnog i humanitarnog prava na teritoriji bive SFRJ, u kojem se konstatuje da su utvreni podaci za 5.362 ubijena lica srpske narodnosti i da su se najtei zloini deavali na vie lokacija u Bosni i Hercegovini, kao na primjer, u zatvorima Celovine u Mostaru, Kazana i Dobrinje u Sarajevu, sluajevi u Zadru, Tenji, Dugom Selu, Visokom (Politika, 20. marta 1996). U ratne gubitke civilnog stanovnitva, uraunat je i broj nestalih za koje se sa sigurnou ne moe tvrditi da li je nad njima izvrena egzekucija ili su jo zatoeni po raznim kazamatima. Meutim, Meunarodni komitet Crvenog krsta raspolae podacima da se 28.316 lica iz BiH i Hrvatske vode kao nestala. Porodice nestalih sa podruja bosansko-hrvatske federacije podnijele su zahtjev da se utvrdi pravo stanje 19.133 lica, a od toga su 13.426 osobe zatoene ili ubijene od strane organa Republike Srpske (MKCK, Bileten, aprila 1997). Broj ranjenih i obogaljenih je, takoer, jo uvjek diskutabilan. Dr Ivan Ahel smatra da je tee ili lake ranjeno oko milion ljudi - graana nekadanje SFRJ. Republiki tab za zdravstvenu i socijalnu sigurnost BiH raspolae podacima o 39.106 ranjenika rata 19911995, ali se ne daju podaci da li je rije o invalidima ili i o ranjenicima bez invalidskih posljedica. U SRJ i Hrvatskoj po metodama uvanja dravnih tajni, nisu ozvanieni podaci o kategorijama osakaenih u besmislenom ratu, a na osnovu pokazatelja objavljenih u medijima, taj broj se kree od 17.600 do 26.000 lica. Takoer, u rtve besmislenog rata treba ubrojiti i 73.407 djece bez jednog ili oba roditelja (International Federation For Human Rights, Helsinki No I-10, 12/512). Etniko ienje sprovedeno je na najbrutalniji nain u mnogim oblastima u kojima je ivjelo nacionalno mjeovito stanovnitvo i tokom ienja uniteno je sve to podsjea na etnos prognanog stanovnitva (imovina, groblja, kulturni spomenici i dobra, religiozne i druge institucije)... Mrnja izmeu ljudi kataklizmikih razmera pogodila je sve etnike zajednice, a najvie Srbe (Milo Mini, nn.) Podaci o ovoj apokalipsi naroda druge Jugoslavije, takoer su nesaglasni. Prema podacima meunarodnih institucija, pokazatelji izbjeglica iz Srbije, BiH i Hrvatske nisu aurni. Dr Ivan Ahel navodi da je oko etiri miliona lica svih uzrasta i oba pola protjerano sa svojih ognjita, pa danas lutaju svetom po naim i tuim krajevima, koji su za njih u istoj meri neprijateljski i ne obeavaju im, u budunosti, nita dobro (dr Ivan Ahel, n.d.). Naalost, razmjere egzodusa, kako po svom karakteru (izbjeglice zbog opravdanog straha od progona i protjerana lica inom genocida) tako i po svojoj sveukupnosti, nije mogue pouzdano utvrditi. Zato i ne treba zamjerati institucijama ili pojedincima zbog izri itih neslaganja njihovih sumarnih zakljuaka o razmjerama egzodusa, ne samo zbog stalne promjenljivosti izbjeglikog korpusa (raseljavanjem irom svijeta, strahom protjeranih od legalizacije svog izbjeglikog statusa, minornim povratkom svojim kuama itd), ve i zbog neujednaene primjene meunarodne Konvencije (1951) i meunarodnog Protokola (1967) o statusu izbjeglih lica.

280

Prema podacima meunarodnih humanitarnih organizacija, sa podruja nekadanje SFRJ registrovano je 3.600.000 raseljenih lica, koja su pola u izbjeglitvo pod prisilom ili iz straha da e biti proganjani zbog svoje vjere, nacionalnosti, pripadnosti socijalnoj grupi ili politikog miljenja (UN, Konvencija 1951). Mladen Kovaevi, strunjak za analitiku statistikih podataka, smatra da su ove cifre pretjerane, pogotovo procjene UN iz 1992. u kojima se barata sa podacima od 2.500.000 izbjeglica bive SFRJ (Borba, 20-21. maja 1995). Danas broj izbjeglica iz nekadanjih jugoslovenskih republika prua sljedeu sliku: Van BiH se nalazi 1,2 miliona izbjeglica, iz Hrvatske 407.100, iz Republike Srpske 620.000, iz Srbije 170.000 i Crne Gore 21.000 (UNCCR; B-49/95). Prema podacima Komesarijata za izbjeglice Republike Srbije, na teritoriji Srbije i Crne Gore nalazi se vie od 600.000 izbjeglica iz Hrvatske i BiH (Borba, 16. oktobra 1995). Zagrebake vlasti tvrde da se na podruju Hrvatske nalazi 519.000 izbjeglica. Meutim, najvei broj izbjeglica je, ipak, sa podruja BiH, a prema podacima meunarodnih institucija, najvie je raseljenih lica: Bonjaka 610.000, Hrvata - 307.000, Srba - 243.000 i 23.000 ostalih (Odgovor, 29. maja 1997). Pouzdano moe se tvrditi da je stradanjima i enormnoj ekspanziji ratnih zlo ina, izvrenim nad Bosancima, doprinjela i podjela Bosne, dogovorena izmeu Slobodana Miloevia i Franje Tu mana. Prema tvrenju Vorena Zimermana, posljednjeg amerikog ambasadora u Jugoslaviji, ovim tajnim sporazumom o podjeli Bosne protiv volje Muslimana meuetniki i meuvjerski rat poprimio je nesluene razmjere kako po svojoj surovosti, tako i po svojoj rasprostranjenosti (Voren Zimerman, Poreklo jedne katastrofe - Jugoslavija i njeni ruitelji, Beograd, 1997). I zaista, najsurovije borbe rasplamsale su se oko Mostara izmeu HVO i bonjake armije, a izmeu Vojske RS i bonjake armije u istonoj Bosni i Bosanskoj krajini. Strahote ljudske tragedije u besmislenom ratu-ratovima, pratili su, pored vojnike smrti, i bezoni zloini nad civilnim osobama, silovanja (u tampi se pominje broj od oko 14.000 ena i djevojaka), masakriranja djece, spaljivanje ljudskih bia, muenja stanovnitva, bombardovanja i razaranja gradova (Sarajeva, Vukovara, Gorada, Dubrovnika, Mostara, Dervente, Zadra, Bihaa itd), ostavljenih bez hrane, vode, struje, ljeenja i u neprekidnom strahu od snajperskog i artiljerijskog ubijanja. U bezumlju razaranja, a prema podacima Ujedinjenih nacija, unitena su 2.360 sela, 29 gradskih naselja i oko 130.000 kua (Stvaranje i razaranje Jugoslavije, str. 175). Kao nigdje i nikada u svijetu, na podruju Hrvatske i BiH zapaljeno je i porueno 817 bogomolja (sakralnih objekata), 2.037 kola, 116 zdravstvenih ustanova, 408 biblioteka i itaonica, 392 bioskopa i preko 3.000 kulturno-istorijskih spomenika (WEU, Cuard 1996 T - 12). Ljudske rtve, izazvane masovnim ubistvima ili bezonou progona onih naroda sa kojima se ne moe ivjeti zajedno i ratna razaranja, bili su i ostali logika, strategijski cilj onih politikih koncepata koji su podsticali patoloku mrnju i nacionalistiko-ovinistiku ksenofobiju, sve pod lanom krinkom povratka na istorijsku scenu svog boanskog, nebeskog i muenikog naroda. U sutini, bila je to revitalizacija filozofije i politike doktrine naci-faistikog duhovnog mranjatva. Uostalom, to javno priznaje i dr Biljana Plavi, predsjednica Republike Srpske, smatrajui da su Srbi u Bosni etniki-rasno superiorniji ne samo od Muslimana, nego i od Srba u Srbiji, pa je upravo zbog toga i

281 opravdana privrenost hipotezi etniko-rasne superiornosti. Plavika se zalae za potpuno ienje istone Bosne od Muslimana... jer genetski to je kvaran materijal (Republika, 1631. oktobra 1993). Nacionalistiki instinkti lako se pale rasistikom iskljuivou koja potencira mitomanijske tajne i podstie potrebu za osvetom, svejedno da li je rije o Kosovu ili Jasenovcu, teroristikom aktu u Narodnoj skuptini (1928) ili o masakru u ahoviima i Pivinu polju (Muslimana 1924), a rasne, odnosno nacionalistiko-ovinistike osvete, rue sve pred sobom i oko sebe: ivot zajednice, materijalna dobra, moral i duu ovjeka. Besmisleni rat je unazadio sve ljudske i drutvene djelatnosti: privredu, materijalnu osnovu, drutveno-pravnu sigurnost (sistem), funkcije vlasti, autoritet i djelatnost dravnih, komunalnih i strunih institucija i asocijacija, socijalnu zatitu, prosvjetu, kulturu, zdravstvo, penzijsku egzistenciju, linu sigurnost i SVE! Materijalna dobra i posebno proizvodnja privrede, gotovo su potpuno uniteni. Tako je proizvodnja gvoa pala od 4,3 miliona tona na 200 hiljada tona, a elika sa 4,5 miliona tona na 900 hiljada tona, dok su poljoprivreda i stoarstvo umanjili proizvodnju za 27 odsto u odnosu na predratnu. Nema sumnje, besmisleni rat-ratovi su, uz pomo kvazi - nauke, stekli legalitet za drutvenu patologiju mrnje ukopane u nacionalistiki delirijum i etniko ludilo. Tako ista Srbija novi eugenetiki praktikum, izdava Vojno etnohigijenski zavod i IP Srpsko bie, istie da je eugenetika (nauka o rasnoj i etnikoj higijeni) postala duhovnim uiteljem ali i praktinim prirunikom za prepoznavanje stranaca - etnikih tuinaca, meanaca i inovjernika na ulici, na radnom mjestu i u domu, a pogotovo ratnika na bojitima za praiskonsku srpsku krv (Borba, 18-19. jula 1991). - Pored nemjerljivog materijalnog razaranja, ubijanja i fizikog sakaenja ljudi, besmisleni rat je razarao i ljudsku psihu. Zbog cenzure nema valjanih naunih podataka o ratnim posljedicama po zdravlje naroda. Dodue, savezni ministar za rad, zdravstvenu i socijalnu politiku, Miroslav Ivanievi, je izjavio da su sankcije ubile oko 80.000 stanovnika SRJ (Slobodanka Ast, Srbija u depresiji, Helsinka povelja, Beograd, jun 1997). Ostali zdravstveni strunjaci govore o epidemiji psihijatrijskih oboljenja, o dramatinom porastu samoubojstava (za 70 odsto), o porastu kardiovaskularnih oboljenja (za 40 odsto), o povienom eeru u krvi (za 5 odsto), uveanoj pojavi infarkta (za 81 odsto) i apopleksije (za 68 odsto) (Dr Milisav S. Bogdanovi, Populacija i rat, 1995). Rat i poratne godine (drastino osiromaenje izazvano ratnom katastrofom) najvie su pogodili one koji su najmanje krivi - djecu, ene i izbjeglice. U periodu 1991-1994. znatno je poveana smrtnost odojadi, a ak 80 odsto djece ima anemiju. Od oko 310.000 dece izbeglica, 110.000 bilo je izloeno ratnim stresovima (Slobodanka Ast, n.d.). Zdravstveno stanje izbjeglica je katastrofalno. Uprkos strahota koje su preivjeli tokom rata, 39 odsto protjeranih nijednom, od kada su doli u novu sredinu, nisu osjetili patronanu dunost zdravstvenih ustanova. Neke zdravstvene institucije koje su se bavile istraivanjem zdravstvenog stanja kod raseljenih lica tvrde da u ovoj populaciji 14 odsto ima povien eer u krvi, 11 odsto kardiovaskularne probleme i 38 odsto neuropsiholoka oteenja, analizira dr D. Plena. Prema tome, besmisleni rat nije samo meusobni sudar neprijatelja, ve, prije svega strahovita poast za sve narode i narodnosti na podruju nekadanje Jugoslavije. Meunarodne zdravstvene i humanitarne institucije prognoziraju da e se mentalno zdravlje srpske, hrvatske i bonjake populacije dovesti u prihvatljive, po svjetskim mjerilima,

282 minimalne zdravstvene standarde, tek za dvadeset godina, tj. kroz bioloku izmjenu dvije generacije. Upravo zbog toga nema i ne moe biti oprosta za nosioce ratne politike i ustrajne aktere unitavanja ovjeka, opravdavanja interesom nacije i pravom njenih (izabranih ili samoproglaenih) voa da upotrebom sile razrjeavaju izmiljena ili opravdana vitalna pitanja svog besmrtnog naroda. Druge rezultate, osim totalne katastrofe, besmisleni rat, kao proizvod avanturistike politike, nije mogao donijeti. Uniteno je sve, a ruenjem meunarodnog poloaja Jugoslavije, uvedeni smo u istoriji nezapamenu svjetsku izolaciju. Jer, jugoslovensko samoupravljanje, koliko god nesavreno i neefikasno, ipak je imalo karakter trita i, u dananjoj terminologiji govorei, mi smo bili u dugotrajnoj tranziciji. ta vie, bili smo lanovi ili bar u pridruenom lanstvu veine organizacija za koje se istonoevropske zemlje i dan danas bore da se ulane. Na samom poetku raspada Jugoslavije, nueni su nam jo povoljniji aranmani. Sve je to odbijeno... i mi smo postali ISTOK, kada je ISTOK ukinut, i izolovani u rezervat, kada ceo svet dnevno pojaava svoju meusobnu komunikaciju (Nadeda Gae, Tragine posledice savrene prolosti, Danas, Beograd, 18. juna 1997).

Ne priznaju li se zloini do kraja, u svoj teini, ne kae li se sve o rtvama i zlodjelima raznih vrsta, ako se to ne prizna, vu i e se za nama sjene smrti. Priznati i za to nai smjelosti.(Knjievnik Predrag Matvejevi)

Nadajmo se da su sa ovim traginim ratom, dakako uz visoku cenu, konano pokopane dve velike istorijske zablude o srpskom jugoslovenstvu i velikoj Srbiji, koje su srpski narod odvele na stranputicu istorije.(Publicista Milenko
Markovi)

IMENUJMO GLAVNE AKTERE I LINOSTI APSURDNIH RATOVA

Vojniko razmiljanje o unapred izgubljenom ratu, zavriu kao i izlaganje na Okruglom stolu Drutva za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji (1941-1945), odranom od 5. do 7. decembra 1995. u Beogradu. SFRJ je vojno poraena iznutra. JNA je razbila sama sebe. Uloga Vrhovne komande i VK ne moe da bude drugaije ocjenjena nego negativno. Uzroka razaranja SFRJ je vie, ali, kada se stvar svede na glavne uzroke, moglo bi se rei da je to: - odstupanje Srbije od osnova ravnopravnosti, demokratije i nunog strpljenja u meusobnim odnosima, a to odstupanje je postepeno sazrevalo od pojave Memoranduma SANU, kao idejno-politike platforme; - fatalna politika Beograda i Zagreba oko podjele Bosne, i - odstupanje armijskog vrha od koncepcije optenarodne odbrane i principa na kojima je graena.

283 A kada su se idejno i planirano spojili - kada je ratna politika nala agresivnu silu, poela je ofanziva - psiholoko-propagandni rat, poetni oruani sukobi kao prethodnica i priprema ratova. Agresivnost nije mogla a da ne izazove reakcije u drugim djelovima SFRJ, specifine od sredine do sredine, koje su, zatim, u toku rata, i same mjenjale svoj karakter, pri emu se deavalo da prvobitni branioci postanu agresori, uz obilje ratnih zloina na svim stranama (Stvaranje i razaranje Jugoslavije, str. 191). Bilo je vie prekida i obnavljanja ratnih dejstava od 1990. do 1995, kada je naen spas u miru i protiv svih onih snaga na Balkanu koje mogu da ugroze druge. Prije ili kasnije, neizbjeni su demilitarizacija svih, povratak izgnanih, granice bez pasoa, garancije manjinskih prava, ugovori izmeu bivih jugoslovenskih drava o ratnoj odteti, abolicija uesnika i kanjavanje svih ratnih zlo inaca. A ko, eventualno, ispolji silu, na njega treba ii svim demokratskim snagama kod nas i uz pomo svijeta. Glavne linosti apsurdnih ratova (S. Miloevi, F. Tu man i A. Izetbegovi) bili su tri sedmice zatvoreni, uhapeni i ugoeni u vonjoj bazi Rajt-Peterson, gdje je okonano najvee ubijanje poslije Drugog svetskog rata. To se dogodilo u vrijeme kada su ratovi izgubljeni i poto je izvreno oko 3.500 vazdunih akcija NATO i drugih snaga po Bosni i Hrvatskoj - u vrijeme kada je broj NATO napada bio priblino jednak broju najvie ispaljenih projektila na Sarajevo u jednom danu i kada je izmjenjen opti odnos snaga. I tu su sva trojica na mirovnoj konferenciji u Dejtonu poloili oruje i doivjeli poraz 21. novembra 1995. Dobro bi bilo da su ostali u Ohaju ili negdje drugde Na listi poznatijih politiara i vojskovoa, koji snose najveu krivicu, su R. Karadi, R. Mladi, M. Marti, V. eelj, D. Kordi i jo neki - za i pred Hag. A da li je lista kompletna - sa svih strana? Gdje su kreatori i glavni realizatori rata? Gdje su vojskovoe sa Vukovara, Podrinja, Konavlja i Dubrovnika, Lovinca i Velebita, Zadra, Sarajeva, Mostara, Jajca, Foe, Bihaa, Prijedora, Ahmia, Srebrenice, Medakog depa, izvrioci Bljeska i Oluje, a posebno sa onih taktiko-operativnih pravaca i punktova gdje je sve opustoeno? Gdje su politiari koji su vrili smotre pred odlazak u bojeve i ruilake pohode, koji su pozdravljali i odlikovali i nakon zlo ina? Gdje su ruioci vie hiljada spomenika velikog antifaistikog rata 1941-1945. - iz Uica, Vukovara, Foe, Jajca, Marijinih Prkosa, Titovog Drvara, Srba, Titove Korenice, Likog Kamenskog, Petrove gore, amarice, Kozarake Mrakovice, Klisa, Sutjeske, Neretve, Sremskog fronta i hiljade drugih, poruenih po Hrvatskoj i Bosni od strane raznih vojski. Gdje su svi vrhovni komandanti, ministri odbrana i unutranjih poslova, naelnici generaltabova i stoera, komandanti armija, korpusa i zbornih podruja? Svi oni treba da budu barem svjedoci onoga to se dogaalo u njihovo vrijeme i u njihovim zonama odgovornosti. Bez odgovornosti najodgovornijih - nema pravog i stabilnog mira, nema perspektive i vraanja prirodnim tokovima saradnje naroda koji moraju da ive zajedno, jer su geografski jedni kraj drugih, kulturno-istorijski povezani, ekonomski meuzavisni. Sve su to kljuna pitanja za novostvorene drave na jugoslavenskom prostoru, ali i za meunarodnu zajednicu. Na tome se, u stvari, polae najvei moralni ispit.

284 Ako na hakoj klupi i domaim klupama budu sjedili samo izvrioci druge, tree, etvrte komande, poraz e biti mnogo vei, posljedice jo trajnije, domaaji irom svjeta nesagledivi, a novom zlu e se irom otvoriti mnoga nova vrata Apsurdni YU-ratovi izmjestili su iz leita uobiajene predstave i izmjenili znaenja mnogih pojmova. Oni koji su sebe smatrali ili jo smatraju pobjednicima, faktiki su gubitnici. Poraeni, zbog toga to su vjerovali da se takvo zlo ne moe dogoditi, nevinou svojih stradanja i impozantnou patnje, uzdizali su se u moralne pobjednike ak i kada su po svemu bili gubitnici. U svim vremenima i na svim prostorima, dezerteri su smatrani izdajnicima i kukavicama. U ovom ratu-ratovima oni to nisu, ak su izazivali divljenje, imali podrku poput momka koji je od Vukovara dotjerao transporter u Beograd i garairao ga pred Saveznom skuptinom. A najtraginiji primjer je mladi koji je, u moralnoj dilemi ta su zapravo dunost, patriotizam, hrabrost, a ta manipulacija, zloupotreba, zloin, izdaja, izmeu dva stroja negdje kod ida ispalio metak na sebe. Ti ljudi zasluuju spomenike, a u obnovi poruene istorije nai e se valjda na vie strana mjesta i za spomenike nepoznatom dezerteru. U ovom ratu ili poslije njega, razili su se republiki predsjednici i vladari sa svojim posljednjim predstavnicima u Predsjednitvu SFRJ. Slobodan sa Borom Joviem, Franjo sa Stipom Mesiem, Alija sa Bogiem Bogieviem, i Momir sa Brankom Kostiem. Istomiljenici ili se nisu razdvajali, ili su ostali zajedno - Kuan sa Drnovekom i Gligorov sa Tupurkovskim. I meu mnogim vojskovoama je rascjep. A bilo je i mnogo drugih razvoda brakova, svojevremeno sklopljenih iz velike ljubavi ili koristoljublja... Knjige svih takozvanih vrhovnih komandanata - knjiga J. Drnoveka Moja resnica, knjiga B. Jovia Poslednji dani SFRJ, knjige S. Mesia, B. Kostia, D. osia i V. Kadijevia, mada su razliite - znaajni su izvori - dokumenti. U principu, uglavnom, pisane kao opravdanja, predstavljaju, svaka na svoj nain, optunice za druge ali i za autore, za ono to su uinili, ali i za ono to nisu uinili a bili su duni da uine. Vrijednost knjiga bivih vrhovnih komandanata i lanova biveg Predsjednitva SFRJ i SRJ je u tome to iznose (a da li jo sve?) njima poznate injenice o ratu-ratovima na prostoru bive Jugoslavije i o ulozi lidera republika koje su predstavljali u jugoslovenskom vrhu. Pokazuje se koliko su oni, a koliko drugi kreirali politiku i planirali rat-ratove. Malo je bilo onih koji su mogli zamisliti sve to se dogodilo, a dogodilo se najgore. Imenujmo, i bez okoliavanja, sve koji su to zapoeli i napravili. Slobodan Miloevi i Franjo Tuman su otili suvie i toliko daleko da ne mogu nazad iako to pokuavaju. Idu i dalje stranputicom, kockaju se, radi ostajanja na vlasti, sa vitalnim interesima Srbije, Hrvatske, BiH i Crne Gore. Savremena istorija, i u naem sluaju, pokazuje da se nasiljem nita trajnije ne moe oteti, ni podjeliti ono to pripada drugom, razdruiti ono to je sutinski zajedniko. Nita se ne moe dobiti silom, na dugi rok. Neka stigne kazna sve ideologe, organizatore i realizatore, one koji su to zasluili. Narodna mudra izreka kae - niija sila nije dovijeka. Rat nije zavren, niti je na povratak u svijet mogu dokle god ne budemo ispunili prihvaene meunarodne obaveze, a to su:

285

Cjelovita BiH u okviru ranijih granica. Saradnja sa Hagom (a ne prkos) i kanjavanje krivaca za rat. Meusobno priznanje jugoslovenskih republika. Povratak svih izbjeglica. Dijalog sa Albancima na Kosovu. Pravog mira nema dok ne prestane specijalni rat, koji jo traje, dok Srbi u Hrvatskoj, Bonjaci, Srbi i Hrvati u BiH, Albanci i Maari u Srbiji ne budu pravno i stvarno konstitutivni djelovi u tim republikama. Dok sa scene ne odu glavni inicijatori i vojskovoe u besmislenim ratovima, dok ne nestane njihova netolerantnost, nacionalistika dvolinost i tvrdokornost u meusobnim i odnosima sa svjetom, dok ne odu oni koji su napravili etniki iste regione i drave. I na kraju, dok ne dou nove, svjee, savremene - tree snage, sposobne da u razliitostima koje treba potovati, vide zajedniki interes i budunost, a to su snage demokratske i antifaistike orijentacije.

Smatram da nostalgija za kojom se udi ili kojoj se nadamo, za idilinom Jugoslavijom pripada svetu mitologije. Ali ima mesta saradnji na novim osnovama i mi moemo i moramo da idemo u susret toleranciji, civilizaciji i demokratiji, jer nam taj put budunosti diktiraju tekovine NOB-a.
(Profesor Sinan Hasani)

X - NISMO UTALI Unositi svetlost istine u dogaaje iz prolosti znai sluiti sadanjosti.
(Nobelovac Ivo Andri)

Svako zaaurivanje u istu srpsku kulturu smatram tetnimi besperspektivnim za same Srbe.(General-pukovnik Dr Gojko Nikoli)
TRI UPOZORENJA KOE POPOVI A (1989) Spreiti dalji sunovrat*) *) Pismo Koe Popovia Borbi 1989. Potovani direktore i urednitvo,

286 Molim vas da u vaem listu objavite ovaj moj kratki komentar. Povod neodrani miting istine u Ljubljani. 1. Neu se baviti ovde ko je i koliko odgovoran za nesreni tok dogaaja (iako imam svoje miljenje). 2. Potpuno je besmisleno koristiti jedan laan razlog, kakav je miting istine za ovoliku furtutmu. Razlozi su daleko dublji. 3. Neija jednonacionalna istina, samim tim to je takva, ne moe biti istina. Ona suzbija razboritost slobodnih graana. 4. U stvorenoj situaciji jedino to preostaje jeste: da se kompetentni predstavnici dveju strana sastanu i pokuaju pronai kakav-takav zajedniki jezik, i tako spree zajedniki dalji sunovrat. 1. decembra 1989. Koa Popovi

Koa Popovi govori za NIN**) **) Nin, 21. juna 1991. Pred pripremani miting antibirokratske revolucije u Ljubljani 1989. Koa Popovi je javno govorio o sunovratu. Dvije godine kasnije, ljetujui posljednji put (u svojoj 83. godini) u voljenom Dubrovniku, Koa opet govori, ovog puta ire, ne iskljuuje krv do koljena u Hrvatskoj i u Bosni i na Kosovu, koje moe biti silom smireno samo privremeno. ta je u ovoj fazi jugoslovenske krize izjavio Koa Popovi? Mnogi su otili a tek Marko (Nikezi) praznina za koju nema zamene. Po Koi, Nikezi je bio racionalniji od njega, a Koa staloeniji i nastavlja: Politika koja nas je bacila u nacionalistika razraunavanja nije uvezeno zlo, ve je ona nae ogledalo i naa najrazornija ica, jer smo u masi toliko necivilizovani da manipulisanje pali. O najuticajnijim nacionalnim liderima Koa kae: Prepoznaju se po tome to veruju u silu i propagandu, a neistomiljenike teko podnose. Koa pronalazi slinosti izmeu Slobodana Miloevia i Franje Tu mana. On ostaje uvjeren da je nacionalizam negacija demokratije. Na pitanje idemo li u graanski rat, odgovara: Moguno je, ali to ne bi bio klasian graanski rat u kome bi se obraunavali delovi i iste nacije. Oruani sukob naih nacionalizama bio bi graanski rat u okviru Jugoslavije, a ne u republikama. Govorei o liderima na srpskoj i hrvatskoj strani, Koa tvrdi: Ne verujem da su lideri toliko isti, pre bih rekao da su meanci, jedna polovina glave im radi vie ili manje uspeno, a druga, to iziskuje mudrost, dravniku pronicljivost u odnosu na budunost - tako rei je na nuli. Na pitanje da li u srpsko-hrvatskom voru, koji opako stee nacionalistiko samounitavanje, vidi ljude kadre da nau politiko rjeenje, Koa odgovara: U ovom trenutku ne vidim ni jedan uverljiv razlog da verujem u miran rasplet. Hrvatski i srpski nacionalistiki lideri mogu, istina, pokuati da dou do kompromisa, ali, uglavnom, na raun treih. I konkretnije, ne iskljuujem mogunost da Bosna plati ceh.

287 Na pitanje da li iskljuuje mogunost sporazuma o autonomiji Srba u Hrvatskoj, Koa Popovi je gotovo kategorian: Ne smatram ga izglednim. Na pitanje ta e napraviti JNA, Koa razmilja: Ne znam ta e vojska napraviti u meuvremenu. Priaju da ostaje svuda. Ali ta protiv tako ilavih jednoumlja da uradi bilo koja vojska? Nee li njeni uspesi biti vrlo privremeni, sa toliko negativnih posledica za budunost, da to nije nikakvo reenje. Nee li se i vojska sama izloiti opasnosti raspadanja? Kosovo se, moda, moe okupirati, ali Hrvatska (i Bosna) sasvim sigurno ne moe. Govorei o aktivnoj pasivnosti u spreavanju rata svesnim uzdravanjem, Koa daje pozitivnu ocjenu vojsci, ali zakljuuje: Ne verujem da vojska sama moe neto da postigne, prosto zato to sila, kao takva, nita ne reava. Koa nastavlja: Ishod zavisi od politikih odnosa snaga, jer glavni centri mo i ostaju u glavnim republikama na osnovama i pod kontrolom nacionalistikih pokreta i programa, a oni sve vie zavise od jurinika nacioovinistikog divljanja, rastuih i uveliko naoruanih proustakih i proetnikih, na sve spremnih agresivaca, ije je usmerenje u biti faistiko.

Koa Popovi govori za Nedelju U intervjuu Nedelji (23. juna 1991), Koa Popovi je jo otriji i konkretniji: Ja sam protiv svakog nacionalizma, jer je nacionalizam najnii oblik drutvene svesti. Koa je ljut to, eto, Bosnu pokuavaju da raeree, raupaju, vjerujui i dalje da je Bosna veoma vana taka za budunost Jugoslavije. Koa je gnjevan na Dobricu osia i kae: Ma, kakav osi. osi je Srbenda. A ja nisam Srbenda. Ja sam Srbin po roenju, inae sam Jugosloven. Najinteresantnije je miljenje ovog kosmopolite o nacionalnim strankama, gdje kae: Nacionalne stranke nisu moj izbor. Ne mislim da se nee, na nesreu, odrati na vlasti, ali za sebe pouzdano znam da svoju ideologiju neu graditi ni na opanku ni na ajkai, i nastavlja: HDZ je pobedio dobrim delom zahvaljujui Miloeviu. On je glavni zaslunik ili krivac za tu pobedu, jer je tako bezvezno vodio srpsku politiku da je morao da potakne i natera ove da utoite trae u nacionalizmu. Govorei o budunosti Srbije, Koa kae: Ma kakva budunost. Budunost Srbije je daleka. Srpsko-hrvatski spor je tako dubok da e mu trebati 20 do 50 godina da se zaborave jame... i njihovo obnavljanje. Ovo su samo tri reakcije potovanog i cjenjenog partizanskog komandanta, prvog do Tita, intelektualca meunarodnog nivoa, naelnika Generaltaba JNA, ministra inostranih poslova, potpredsjednika SFRJ. Dakle, Koa Popovi je kao na skeneru predviao situaciju. Zar se ne treba sloiti sa ovim ocjenama i predvianjima i zar ih uopte treba komentarisati?

Odbrana, uvanje i razvijanje tekovina NOB-a je trajan zadatak i ne samo boraca Narodnooslobodilakog rata. PROTIV SIJA A ZLA (1990)
Na koordinacinom odboru sekcija V, VI i XIV brigade XIX sjeverno-dalmatinske divizije u Beogradu, razgovaralo se (28. marta 1990), o napadima na vrhovnog komandanta NOV i POJ, marala Jugoslavije Josipa Broza Tita, a na Predsjednitvu domicila XIX divizije i III pomorskog sektora (6. aprila 1990), u Zadru, usvojeni su stavovi kojima se eli upoznati javnost. General-pukovnik Ilija Radakovi obratio se tom prilikom naoj redakciji, pa ovaj tekst objavljujemo u cjelosti (Liki vjesnik, br. 8, od 15. aprila 1990):

288

U posljednje vrijeme, naroito u nekim sredinama, su u porastu napadi na Tita i manifestiraju se na razliite naine - negativni napisi u djelu tampe, skidanje i zamjena slika iz slubenih prostorija, korienje Titovih slika za kamuflau nacionalizma, napadi na lanove porodice, napadi na JNA, pritisci za mjenjanje naziva gradova koji nose njegovo ime, nepominjanje njegovog imena i djela i na manifestacijama vezanim za istorijske dogaaje, izbacivanje iz biblioteka knjiga vezanih za NOB i Jugoslaviju i pokuaji podizanja sudskih optunica. Ovi napadi izviru i dolaze prvenstveno iz sredina gdje je ovinizam uzeo maha, gdje je tota podreeno nacionalnoj mitologiji, gdje se bjei u ue okvire i prostore; izviru iz pogleda i opredjeljenja koja su svojevremeno na scenu izbacili ustae, etnike, baliste, ljotievce, belogardejce i sline. Izviru iz ostataka poraenih snaga u ratu, poraenih pojedinaca i grupa na IV plenumu, maspoku i novokomponiranih nacionalovinista. Najgori su oni napadi koji Tita optuuju za zavjeru protiv ovog ili onog naroda. Nau revoluciju i Tita treba braniti prvenstveno u sredinama odakle kreu napadi. Napadaju se gotovo sva najznaajnija dostignua vie generacija - borba protiv faizma, narodnooslobodilaka borba 1941-1945, avnojevska Jugoslavija i njen integritet, otpori staljinizmu 1948, otpor istonim i zapadnim hegemonistikim aspiracijama, samoupravljanje, nesvrstana politika i naa uloga u borbi protiv rata i vojnih blokova. Napada se ceo period od 50 godina vlasti partizana i komunista, bez obzira na injenicu da narodi Jugoslavije nikad due u svojoj istoriji nisu imali 45 godina zajednikog ivota bez rata. Te tekovine brane ne samo ratne, ve i sadanje generacije. Uvjereni smo da bi i sadanje generacije u tadanjim (naim) uslovima i okolnostima bile pod zastavom za slobodu i ravnopravnost, a protiv ovinizma i bratoubilakog rata. Najprogresivniji iz mlade generacije to i pokazuju, a njen dio je zbunjen onim to se deava, ponajvie napadima na tekovine koje su ostvarene pod Titom, a koje nitko razuman ne moe osporiti. Odbrana, uvanje i razvijanje tih tekovina je trajan zadatak i ne samo boraca narodnooslobodilakog rata. Teko nam padaju napadi koji dolaze od pojedinih uesnika oslobodilakog rata. Napadi onih koji se izvlae od uea i odgovornosti za neke odluke u ratu i poslije rata, pojedinaca kod kojih je nacionalno postalo iskljuiva mjera vrijednosti, od nekih ratnih drugova koji zamaraju sebe i druge neslaganjima oko nekih pitanja iz istorije, od pojedinaca koji nose visoka priznanja po Titovom ukazu i koji snose dio odgovornosti za razbijanje borake organizacije. Tim drugovima kaemo da takvo ponaanje nema nikakvog smisla, jer se takvim dranjem ne negiraju samo opte vrijednosti revolucije, ve i njihov sopstveni doprinos u njoj. Nezadovoljni smo sporim i nepotpunim reagiranjima na napade i od mnogih oficijelnih institucija drave, Saveza komunista i drutveno-politikih organizacija. Osuujemo dio tampe, koja zloupotrebljavaju i demokratiju (to je vrlo opasno), razbija meuljudske i meunacionalne odnose. Od tih institucija i takve tampe traimo, i u interesu njih, da stanu protiv svih drugih sijaa zla. Mi borci ne reagiramo samo zbog nas (svi smo stariji od 60 godina), nego reagiramo i u ime svih graana, zbog mladih generacija i njihove perspektive. Ne slaemo se i sa neiskrenim izjavama i parolama o zajednitvu, bratstvu i jedinstvu i jugoslovenstvu, pomou kojih se proteiraju pojedini nacionalni i lokalni interesi. Oprezni smo prema svim obeanjima o preobrazbi i preporodu, kao da do sada nije nita uraeno.

289 Pripadnici nae divizije, Srbi i Hrvati iz sjeverne Dalmacije i Like, s podruja etiri ratna okruna komiteta KPH i KPJ (likog, kninskog, ibenskog i zadarskog), znaju, vie nego drugi, ta je bratstvo i jedinstvo. Nitko od nas ne brani greke i njihove nosioce u prolosti. Nitko od nas ne brani to to nismo bili dovoljno radikalni i dosljedni u realizaciji samoupravljanja, to demokratiju nismo uvjek pravilno shvatali i ostvarivali, to smo vie puta lutali i kolebali se oko prave ekonomske politike. Izbori su pred nama i to je vrlo ozbiljna stvar, a posebno u krajevima odakle je naa divizija. U vezi s tim, mi smo: Za mirne i dostojanstvene pripreme i izvoenje izbora, a odgovornost za to snose svi faktori, sve stranke i svi graani. Mi smo za programe onih stranaka koji Jugoslaviju kao dobrovoljno organizovanu zajednicu ne dovode u pitanje, za jo bogatiju i demokratskiju dravu ravnopravnih naroda i narodnosti. Mi smo za programe koji respektuju i naslanjaju se na pozitivne rezultate koje smo postigli posljednjih 50 godina, od toga 40 godina pod Titom. Kao to smo se uvjek, vjerni naim revolucionarnim tokovima, suprotstavljali hegemonizmu i dogmatizmu, teorijama o bratskoj pomoi, tako smo i protiv nametanja svojih stavova i koncepta drugima, bez demokratskog dijaloga i uvaavanja tuih miljenja i pogleda. Mi smo za jednaka mjerila o tome tko i koliko destabilizuje Hrvatsku i Jugoslaviju. Nema aktuelnijeg zadatka od realnog sagledavanja i ocjenjivanja dogaaja i nae pomo i u trasiranju svjeih puteva u razvoju drutva i Saveza komunista Hrvatske i Jugoslavije. Mi smo za programe Saveza komunista Hrvatske - stranke demokratskih promena. Pored ostalog, zato jer smo pod zastavom KPH i KPJ krenuli u revoluciju, jer smo za njihove ciljeve dali mnogo ivota. Program SKH je uspjeno napravio vezu njene prolosti, sadanjosti i budunosti. Ova stranka eli Hrvatsku i Jugoslaviju bez mrnje. eli Hrvatsku kao dravu hrvatskog i srpskog naroda. Program SKH je odluno protiv svakog nacionalistikog diktata bez obzira odakle dolazi. Za ova naa opredjeljenja mi emo se pojedinano i zajedniki zalagati u radu naih sekcija, koordinacionog tjela, domicila divizije, u borakoj organizaciji, u kontaktu s ljudima svuda, posebno u krajevima gdje smo se borili. Sadanja situacija to od nas nedvosmisleno trai. Poslije ovog sastanka u Zadru (domicil divizije), Slobodna Dalmacija je 7. aprila 1990, pored ostalog, objavila sljedee: Nismo protiv viestranaja, ali smo protiv stranaka nacionalistike orijentacije, zalaemo se za slobodu ovjeka, istinski demokratsko djelovanje i pravnu dravu. Mi smo za program koji nudi SKH-SDP i ekonomsku politiku Ante Markovia, istakao je predsjednik domicila Rudi Bai, ratni komesar 7. dalmatinske brigade. Podsjeajui na prigovore HDZ da se borci i generali isuvie mjeaju u predizbornu kampanju, general Petar Babi, ratni politkomesar 19. divizije, je to nazvao zabranjivanjem

290 davanja glasa onima koji su stvarali, za ta su se borili, ocjenjuju i SKH-SDP najprogresivnijom strankom u Hrvatskoj. General Milan Kupreanin, jedan od ratnih komandanata divizije, govorio je o rovarenju snaga velikosrpskog i velikohrvatskog nacionalizma. Ratni politkomesar V dalmatinske brigade, general Ilija Radakovi, ponudio je tekst Sijai zla, a u diskusiji, pored ostalog, izjavio: Osnovni protivnici Jugoslavije su velikosrpski ovinistiki unitarizam i velikohrvatski ovinistiki separatizam.

ZA STRANKU DEMOKRATSKIH PROMJENA (1990)

Podravamo principijelnu politiku SKH - Stranke demokratskih promjena od 11. kongresa na ovamo. Smatramo da je ta politika nastavlja najboljih tradicija hrvatske i jugoslovenske ljevice i demokratskih pokreta, primjerenih dananjem vremenu. Podravamo i stavove CK SKH-SDP i njegovog Predsjednitva o Pismu, to su ga potpisali uesnici tzv. radno-konsultativne sjednice CK SKJ, jer se tim Pismom poziva na raskol u SKH. SKH-SDP je danas istinski garant demokratskih promjena u miru i sigurnosti, a suprotstavlja se nacionalnim podjelama, sukobima i raspirivanju mrnje meu narodima i ljudima u Hrvatskoj i Jugoslaviji. Uz pokuaje izazivanja unutarpartijskog raskola eli se oslabiti SKHSDP uoi izbora u borbi protiv ekstremne nacionalistike desnice i ovinizma koji objektivno vraaju sve aveti prolosti. To nanosi najveu tetu i opasnost i interesima hrvatskog naroda, a posebno jedinstvu Hrvata i Srba i ostalih naroda i narodnosti u Hrvatskoj. Usprkos odreenih unutarparijskih razlika u gledanjima na pojedine konkretne probleme, koji u SKH-Stranci demokratskih promjena mogu i legitimno postojati, pozivamo komuniste da se suprotstave raskolu u Savezu komunista Hrvatske. Pozivamo sve graane demokratski opredijeljene, sve opredjeljene snage demokratskog socijalizma, da se ujedine i da glasaju ZA kandidate SKH-SDP i sve lijevo orijentirane kandidate, kao nezaobilaznom dijelu demokratskog bloka na suvremenoj pluralistikoj sceni Hrvatske i Jugoslavije. Nalazimo se pred velikom povijesnom odgovornou za miran prijelaz u demokratski poredak. Suprotstavljamo se kako dogmatizmu birokratskog centralizma, tako i agresivnom nastupu nacionalizma i totalitarizama svih vrsta. Zato glasajte ZA SKH-SDP i kao snagu koja je poela reforme i podrava reformski program Saveznog izvrnog vijea s predsjednikom Antom Markoviem, koji uiva veliku podrku u zemlji i svijetu. Zagreb, 12. travnja 1990. Meu potpisanim je 36 penzionisanih generala (15 narodnih heroja), i to: iz Like - 18, Dalmacije - 8, Korduna - 3, Slavonije i Zagorja - 3, Gorskog Kotara - 3, Banije -1.

291

Zviduci meni behu aplauzi odobravanja Tu manu.(General-pukovnik Dr Gojko

Nikoli)

ZATO JE IZVIDAN GENERAL, NARODNI HEROJ I AKADEMIK, DR GOJKO NIKOLI*)

*) Na skupu Srba u Centru Sava, Beograd, 29. juna 1990. Komentarisau taj dogaaj oslanjajui se na ono to je objavila Borba, 3. i 4. jula 1990. Gojko Nikoli se predstavio skupu rekavi: Roen sam u isto srpskom selu u Hrvatskoj. Otac mi je pravoslavni srpski svetenik... Uio sam srednju kolu u Karlovcu i Sremskim Karlovcima. Medicinski fakultet u Beogradu. Komunistikom pokretu sam pristupio 1935, ali ne po bilo ijem vrbovanju, ve po potrebi moga ondanjeg unutranjeg duhovnog bia. Kao dobrovoljac interbrigada uestvovao sam u panskom graanskom ratu i 1941. do 1945. u NOR. Posle 50 godina partijskog staa osjetio sam potrebu da crvenu knjiicu vratim. Za ovakav uvod dobio je blagi aplauz. Slobodan sam (I. R.) da ovu kratku biografiju dopunim. Nikoli je narodni heroj. U NOR-u je bio naelnik saniteta Vrhovnog taba (Tito i Gojko u ratu jedini nisu mjenjali funkcije). Dugi niz godina, u dva navrata, bio je naelnik Sanitetske uprave JNA. Iz JNA u diplomatiju odlaze Koa Popovi, Danilo Leki, Duan Kveder, Gojko Nikoli, Peko Dapevi (svi panci) i jo neki - poznata intelektualna elita ratne i posljeratne JNA. Akademik je SANU, zajedno sa Dobricom osiem i Jovanom Rakoviem (koji predsjedavaju skupu na kojem njihov kolega biva izvidan, a da oni ne interveniu). ta je na tom skupu rekao Gojko Nikoli? Za poloaj Srba u Hrvatskoj je rekao: Re je o strategiji denacionalizacije i asimilaciji... Savremena strategija hrvatskog rukovodstva (Tuman je doao na vlast) prema Srbima predstavlja tihi, potajni genocid... Ustav Hrvatske je, najblae reeno, nejasan i dvosmislen. Za pitanje autonomije Srba u Hrvatskoj, Nikoli kae da se radi o kulturnoj autonomiji, ali i osloncu na najvee tekovine hrvatske kulture... Svako zaauravanje u istu srpsku kulturu smatram tetnim i besperspektivnim za same Srbe. Izrekavi ovo, biva izvidan sa glasnim protestima. Uprkos ovom, Gojko nastavlja: Kada se govori i danas ovde o kulturnoj pomo i iz Srbije, preporuavam oprez i razum..., jer svaki prilaz ovom problemu sa pozicija strasti nanosi tetu Srbima, a pogoduje strategiji endehazeovaca. Govorei o reviziji granica Srbije i vojnoj intervenciji sve do Kupe, Nikoli smatra to suludim i samoubistvom Srbije.... Na ovom mjestu Nikoli je prekinut s poklicima i to mi je nekakav general, takvi su nas i doveli do ovog stanja. Nikoli je zamolio predsjedavajueg da umiri publiku, to nije uinjeno, ve je upozoren da skrati izlaganje. Akademik Nikoli je mirno i uz osmjeh napustio govornicu i nije uspio da saopti svoje sljedee predloge za rjeavanje problema Srba u Hrvatskoj. Predlozi su bili: Oslonac na vlastite snage Srba u Hrvatskoj, Obnova nekadanjih kulturnih prava, barem onih iz vremena austrougarske monarhije. Oslonac na demokratski raspoloene Hrvate, jer ovakvih ima... savez sa demokratskim Hrvatima.., Ne treba prihvatiti HDZ-ovske metode pretnji i pritisaka, nego raditi suprotno, kao to su partizani uvjek radili i pobje ivali..., eleo bih da vas podsjetim na monu Gandijevu strategiju (Nikoli je bio ambasador u Indiji) i taktiku nenasilja kojom je uspeo da istera monu britansku imperiju.

292

Kao zakljuak, Nikoli je ponovio neophodno je jedinstvo meu Srbima i akciono jedinstvo sa demokratskim Hrvatima na platformi ljudskih prava radi odbrane upravo tih prava, a protiv svakog nasilja. Sve ovo izjavio je javno Gojko Nikoli 29. juna 1990, a 3. i 4. jula iste godine, svoja gledanja je obrazloio i proirio u otvorenom pismu akademiku Jovanu Rakoviu i prijateljima. Iz tog pisma navodim sljedee: Zviduci meni, behu aplauzi odobrenja Tumanu. Voleo bih da vidim te junaine na Jelaievom trgu u Zagrebu. Lako je velikosrbovati usred Beograda... Neshvatljiva je pasivnost dvojice harizmatizovanih srpskih autoriteta - lidera u borbi za slobodu misli i izraavanja koji se zovu Jovan Rakovi i Dobrica osi. Vama je godila ta galama velikosrpskih bojovnika. Trebalo je pronai i igosati Vuka Brankovia. Lideri se goje na izdajicama... Nee nas spasiti ni savez sa savremenim pravoslavljem. Nije ovo vie ono isto pravoslavlje koje je odigralo istorijski pozitivnu nacionalnu ulogu u vreme ropstva Turcima... dananje pravoslavlje, po mom uvidu, sve vie klizi u politiku stranku i klerikalizam. Takvo pravoslavlje ne mogu da prihvatim... Obraajui se Jovi Rakoviu, koji je frenetino pozdravljen na tom skupu, Nikoli je, pored ostalog, izjavio: Okomio si se na komuniste... nehumano je od Tebe kao lekara-psihijatra da komunistima ne prizna etiku vrednost... pa se tako pridruuje dananjoj antikomunistikoj histeriji koja ne vodi nikakvom i ni ijem dobru. O teritorijalno-politikoj autonomiji Srba u Hrvatskoj napisao je: Ne vidim mogunost povlaenja bilo kakve jasne geografsko-nacionalne granice... u ahovskoj tabli, gde su izmeana srpska i hrvatska sela, a gradovi multinacionalni. U istom pismu, Nikoli ponavlja: Vojnu intervenciju Srbije sve do Kupe smatram zaista samoubistvom Srbije... i za prvu kap krvi, bilo ije, u ovakvoj jednoj akciji snosili bi smrtnu odgovornost propagatori ove ideje. A kada je ovo izgovorio narodni heroj, nastala je urnebesna galama sa... sramota generale. Otvoreno pismo Nikoli - je poeo sa: nazdravlje elito, a zavrio uzdravlje prijatelji. To je bilo juna i jula 1990, a 1992. Nikoli je otiao u Francusku i tamo je umro, 300 km daleko od Pariza, bez generalske penzije koja mu je oduzeta, i na jednom malom mjesnom groblju sahranjen 1995, skrhan, pored bolesti i starosti, i predvianim besmislenim ratom u Jugoslaviji.

uvajmo moralni integritet borake organizacije. OPINSKIM ODBORIMA SUBNOR-A LIKE*) (1990)
*) Tekst upuen Likom vjesniku, avgusta 1990 Ovo to se poelo deavati je poetak prekrajanja granica i ruenja Jugoslavije. Ubjeeni smo da ogromna veina stanovnika u krajevima u kojima se borila VI lika divizija (Lika, sjeverna Dalmacija, Kordun, Banija, Bosna, Crna Gora, Srbija, Beograd, Slavonija do Zagreba) nije bila za to i niti je sada. Ne dajte da vas nacionalistika politika ekstremista povue u graanski rat, ne dajte da nau Liku i sjevernu Dalmaciju cjepaju na dva djela. Ne mogu domicili naih bataljona i brigade

293 biti smjeteni na dva kraja. Domicil bataljona Marko Orekovi je Srb-Zrmanja i sjeverna Dalmacija, domicil bataljona Pekia Vuksan je Medak-Gospi, domicil bataljona Boidar Adija kare-Liko Lee, a domicil bataljona Matija Gubec Kosinj-Perui. Ne moe se kompleks nacionalnog parka Plitvice, gdje je Muzej VI like divizije, odvajati od Muzeja u Gospiu. Protiv toga smo da umjesto muzeja i mirnih hotela tamo borave razne milicije. Epicentri sulude politike nisu u Lici. Cjela Lika jeste i treba da bude Nacionalni park. Ne dajmo da se razbije ta koncepcija, jer cjela Lika, s obzirom na prirodne kvalitete, prostorne mogunosti i to to je do sada uraeno u infrastrukturi i turizmu i to se planira napraviti, podravamo. Plitvice su srce razvoja Like i ako se uzmu u obzir kulturno - istorijske srpskohrvatske, odnosno hrvatsko-srpske vrijednosti tog kraja. Od kompletne Like korist imaju i mogu imati ne samo Lika, nego i opine koje je okruuju - Slunj, Biha, Knin, Obrovac, Senj i Pag. Plitvice i Lika nisu samo prirodni raritet Like, nego Hrvatske, Jugoslavije, Evrope i svijeta. Ko moe odvojiti Koranu od Plitvikih jezera? Ko moe odvojiti Pljeevicu i Kapelu, nae ponornice koje izviru u Lici i teku u Jadran? Ko moe pocjepati 165 kilometara dugi Velebit od Vratnika do Kravljeg mosta? Ko moe odvojiti 48 kilometara like obale od drugih djelova Like? Mi borci nismo presretni stranakim organizovanjem, pogotovo ne tamo gdje dominiraju nacionalistike stranke. Za porast straha koji se razvija odgovorni su svi i sve stranke. Mi borci nismo niija transmisija kao boraka organizacija, ne smijemo biti i nismo klevetnici, a ima pojedinaca koji se bave klevetama. Pojavljenu zapjenuanost trebamo smiriti i meu borcima. uvajmo moralni integritet borake organizacije. Svi elimo promjene, ali kakve, ko ih moe donjeti i to je realno? Zato se suvie vraamo u prolost, jer ako to inimo dalje smo od budunosti. Nedajmo da nas posvaaju i okrive za dananjicu. Privilegije pobjednika za slobodnu Hrvatsku i Jugoslaviju ne moemo izgubiti, a mnogi e se stiditi onoga to su preduzeli u vrijeme kada smo razreeni, a koji su i ekali naa bioloka ogranienja. Mi smo i dalje za zajedniki ivot i uvjereni smo da je najvea veina i Srba i Hrvata u Lici za mir i zajedniki ivot, a ovo to se dogaa ugroava interese i jednih i drugih, posebno u nacionalno mjeanim sredinama kakve su veina opina Like i sjeverne Dalmacije. lanovi Sekcije boraca I like proleterske brigade Marko OrekoviBeograd

Mi moramo, tako smo istorijski upueni, ivjeti jedni uz druge, civilizacijski zajedno.(Generel-pukovnik Koa Popovi) POVJERENJE, MIR, SLOBODA I DEMOKRATIJA NASUNA SU POTREBA APEL 55 GENERALA*) (1990)
*) Pod naslovom Apel 55 generala, ovaj tekst objavljen je u Borbi, 27, 28. i 29. oktobra 1990, a takoe u Slobodnoj Dalmaciji i Novom forumu Zabrinuti nad optim stanjem u zemlji i posebno na dijelu sjeverne Dalmacije i Like, obraamo se narodu ovih krajeva, a istovremeno i vlastima i vo stvima politikih stranaka, sa apelom da se prevazie stanje opasne konfrontacije i iskljuivosti, koje ivot u ovom kraju ine sve manje snoljivim i ozbiljno utie na destabilizaciju Hrvatske i Jugoslavije. Ne dozvolimo da nacionalistiko-ekstremistike snage unutar HDZ-a i SDS-a zloupotrebljavaju

294 krizu u zemlji, sopstvene nacije, rezultate izbora, teku ekonomsku situaciju i negativnim postupcima i grekama u funkcionisanju institucija drutva razbiju jedinstvo naih dvaju naroda. U inimo sve da se uklone svi povodi takvom stanju, stvarne, stvorene i izmiljene podjele i barikade, da bi svi ljudi, ne samo u ovom kraju, mogli ivjeti i stvarati u miru, graanskom redu i ljudskom dostojanstvu. O svakom problemu, o svakom spornom pitanju treba mirno razgovarati, na svim nivoima (od mjesnih zajednica do federacije) i bez uslovljavanja. Mirne razgovore treba voditi o svemu to je dovelo do podjela i to ih zlokobno produbljuje. Jer, samo razgovori sa puno tolerancije, meusobnog uvaavanja i povjerenja mogu dovesti do smirivanja, stabilizovanja prilika i zajednikih rjeenja, u prvom redu, za ekonomske i druge zajednike probleme. Zaustavimo zahuktale i ruilaki nastrojene pojedince i grupice koje pozivaju i vode samo na barikade, a ne u mirne razgovore. Ako neko od inicijatora ovih sukoba. netolerancije i mrnje vjeruje da e nacionalistikim metodama pobjediti, grdno se vara. Pobjediti mogu samo razum i graanski mir, a pobjednik e kao i u narodnooslobodilakom ratu, biti samo dobri na uzajamnom povjerenju, ravnopravnosti i slozi zasnovani hrvatsko-srpski i srpsko-hrvatski odnosi. vrsto smo opredjeljeni i uvjereni u uspjeh samo onih programa kojima se zastupaju, njeguju i razvijaju srpsko-hrvatski i hrvatsko-srpski odnosi sloge, suradnje, ravnopravnosti, zajednikog ivota i progresa. Nasiljem se nikada i nigdje nije rjeio nijedan problem. Civilizirano stanje uspostavlja se samo uklanjanjem neciviliziranih postupaka i ponaanja. Odvajkada smo ovdje zajedno. Toliko smo izmijeani i izukrtani, da je svaka dioba nemogua. U ime te sloge, odluno smo protiv bilo kakvih teritorijalnih prekrajanja i etnikih dioba, na ovom podruju, i u Jugoslaviji. Tako branimo i u novim uslovima razvijamo principe ZAVNOH-a i AVNOJ-a, kojima su iskazane vjekovne tenje i sutinski interesi naih naroda. Svaki pokuaj dioba i prekrajanja vodi neminovno u graanski rat. A ta bi rat znaio, pogotovo u dananje vrijeme, to mi ratnici bolje znamo od onih koji ga danas podstiu. Od 1941. do 1945. uspjeli smo razbiti kataklizmu bratotubilakog rata jedinstvom Srba i Hrvata, kroz zajednike liko-dalmatinske i dalmatinsko-like partizanske jedinice, u kojima su se Hrvati i Srbi borili ne samo protiv faistikog osvajaa, nego i protiv svih koji su ga pomagali, protiv izdajnika u hrvatskom i srpskom narodu. Imamo pravo i pozvani smo da i ovog puta upozorimo na opasnosti koje prete. Dosta manipuliranja s ljudima! Ne zaboravimo: narod nikada ne zapoinje krvavu dramu. On samo plaa bezumlje pojedinaca i grupa. Potujmo kulturno-istorijske vrijednosti, osobenosti i tradiciju drugih da bismo imali moralno pravo da i sami budemo potovani, utoliko prije to smo mnoge vrijednosti zajedniki stvorili, pa su kao takve i nedjeljive. Svi smo odgovorni za slogu, za mir i demokratiju. Ali, za prestanak opakih konfrontacija, za osloboenje od zebnje i straha, za okretanje razvoju i prosperitetu, prvenstveno i vie od svih odgovornost snose dravni organi i stranaka rukovodstva. Angairajmo do krajnjih granica snage razuma, sve one, a najvie je takvih, kojima je stalo do demokratske Like i Dalmacije,

295 do demokratske Hrvatske i Jugoslavije. Ekstremiste i izazivae tucimo svim demokratskim sredstvima. Izi imo iz ovog nedostojnog stanja konstruktivnim radom na sprovoenju reforme drutva i drave, koje nas bre i vre integriu unutar zemlje, sa Evropom i svijetom. Podjelama i iskljuivostima, koje pripadaju davno prohujalim vremenima, neemo zavrijedeti njihovo potovanje niti spremnost da nas prihvate kao partnere. Ne zaboravimo da su republika Hrvatska (i druge nae republike) i zajednika Jugoslavija i suvie sloene da bi bile unitarno-centralistike ili separatistike drave. Intenzivirajmo demokratizaciju. Nacionalno-republike, separatistike ili bilo koje druge unitarne koncepcije ne smiju ovaj proces bacati u drugi plan. Mi ratnici elimo da se republika Hrvatska konstituie na demokratski nain i kao takva da rjeava aktuelne i druge probleme unutar sebe i da ue u rjeavanje jugoslovenske krize. Vjerujemo da ova naa opredjeljenja dijeli veina naih drugova (i veliki broj onih koje nismo konsultovali), kao i njihove porodice, omladina i svi razumni ljudi. Na nau podrku i pomo narod ovih krajeva moe raunati. Ratni drugovi, Dalmatinci i Liani, Srbi i Hrvati, generali-admirali u penziji: Alujevi ing. arko, Babi Petar, Basta Milan, Blaevi dr Slava, Bogunovi Pero, Bori Nikola, Burul Milan, Bjedov Stevo, Dami Ante, Deak Ante, Dimi Veljko, Dokmanovi Stevo, Dude Branko, Durbaba Joo, Gaparov dr Anton, Juki Augustin, Kaloera Marko, Kleut dr Petar, Kovai ing. Vuk, Karmeli Stipe, Kuko Ivan, Kupreanin Milan, Ostoji Mario, Orhanovi Marko, Pecoti Bogdan, Pavela Ranko, Pezelj Vlado, Peko Bogdan, Radakovi Ilija, Santini Edo, Stupar Bogdan, ever dr Bude, ijan Milan, urkalo Dinko, Toplak Ferdo, Trgo Fabijan, Uzelac Gojko, Vlaisavljevi Duan, Vlaisavljevi Vlajko, Vuleti Bruno, Vilovi Tihomir, uulj Josip, Grkovi Jovica, Grubeli Jozo, Gvardiol Ante, Ivas ime, Jovani oko, Lonar Zdravko, Ljubi Branko, Mari i Vlado, Mievi Milorad, Opsenica Stevo i Truta Ljubo.

Ne zaboravimo, narod nikada ne zapoinje krvavu dramu

(General-major Milan ijan)

GRAANIMA I PARTIZANIMA LIKE*) (1990)

*) Tekst upuen Stevi Kalanju, uredniku Likih novina, septembra 1990. Kalanj je 1991. ubijen u masakru Srba kod Gospia. Mir u Lici i sjevernoj Dalmaciji - smirenije gledati na sve dogaaje, sjesti, dogovoriti se na svim nivoima, kriza jeste, ali miran rasplet, a ako ovoga ne bude nismo daleko od teih svaa, oruja i raspada. Priznati izabrane organe vlasti - jer nije sve i svuda HDZ. Priznati integritet Hrvatske, ali boriti se protiv onih koji negiraju druge narode. Treba pruiti podrku deklaraciji SKH o zakljuenju istorijskog dogovora. Sukob izmeu srpskog i hrvatskog naroda u osnovi (za sada, a vjerovatno i ubudue) ne egzistira, mada ima dioba i zahladenja odnosa s obe strane. Te sukobe ne kvalificirati kao sukob naroda. Ne nasjedati strankama koje ovim prikrivaju meusobni sukob. Nuan je dijalog izmeu svih. HDZ treba da se ogradi od NDH, ustaa i uticaja spolja, a SDS da se ogradi od etnitva i uticaja sa strane.

296

Opredjeljenje za one stranke i opcije iji programi i praksa ponaanja njeguju srpskohrvatske, odnosno hrvatsko-srpske odnose. Dobro sagledati da li su akcije SDS-a i HDZ-a zatita srpskog naroda ili neto drugo - stvaranje krize i teritorijalne aspiracije. Skinuti barikade - da im se trag ne zna; vratiti puke na svoja mjesta bez obzira ko ih je sklonio. Treba da prorade sve horizontale i vertikale, a ta podruja treba da obiu svi i da neutralni utvrde uzroke sadanjeg stanja. Crkvama, naroito pojedinim svetenicima s obe strane, rei da se bave svojim poslom. Ne mogu narodu i partizanima bacati prainu u oi da nisu agitirali za HDZ i SDS i to na zajednikoj antikomunistikoj osnovi. Obje crkve se poinju ponaati suvie klerikalno. Sve stranke treba da reguliu svoj odnos prema NOB-u, jer je to dio srpsko-hrvatske istorije, koji se ne moe izbrisati. Ne mogu nas partizane farbati da se neko brani od ustaa ili etnika, jer u to i sami ne vjeruju. Preplaeni treba da se smire, zavedeni da se vrate na polazne poloaje, a neaktivni da progovore. Ne dajte da se upotrebljavaju teke rijei - ustae i etnici - i sve kovanice izvedene iz toga. To odgovara samo bandi u zemlji i vani. Nemojte svaki nacionalni izliv krstiti ovinizmom. Ne eprkati po porijeklu. Pogledajmo kako to izgleda sa prezimenima u Lici. Zajednika su prezimena: Ajdukovi i i Hajdukovii, Aralice, Babii, Blaevi i, Bevande, Banii, Brkii, Ciganovii, Doeni, Diklii, Dukii, orci, Galovii, Graovci-Grahovci, Ilii, Jurkovi i, Jerkovii, Jelovci, Hrnjaci, Kovaevii, Kneevii, Kokotovii, Lukii, Lovri i, Lonarii, Milinkovii, Marii, Mandii, Martinovi i, Mihovilovii, Markovii, Novakovii, Orlii, Paviii, Radoevii, Ribari, Ratkovii, Serdari, Sekulii, Starevii, Todori i, Ugarkovi i, Uzelci, Vidakovii, Vukelii, Vojnovii i vjerovatno sam neka zaboravio. Ne zaboravite da su svi Jovanovii iz nekoliko kua iz zapadne Like - Hrvati. Ne dajte da se prepustite da sa vama mute neodgovorni nacionalni liderii, a najgori su oni koji su pobjegli sa ljevice i otili u HDZ i SDS. Tucite sve ekstremiste, sklanjanjem sa pozicija. Ne dajmo da glavne a vrlo opasne parole budu Bog i Hrvati i Srbi na okup. Nekim politiarima i novinarima recimo da ne lau, da poslanici ne nose pitolje u Sabor (otkriveno je 40 takvih) i bombe kragujevke na skuptine nekih opina. Ne dajmo se zalu ivati, jer se time onesposobljavamo za rjeavanje ivotnih problema. Krvoprolie se mora izbjei po svaku cjenu. Vjerujem da e nam se pridruiti najvei broj graana i boraca. Stariji jesmo, ali starci jo nismo. Ne dajmo rat, jer znamo ta to znai. Mi smo 1941. prekinuli - spreili bratoubilaki rat. Eto, dragi Kalanj (i Kalanji su Srbi i Hrvati), nekih teza, koje vi novinari moete koristiti i uobli iti kako hoete. Mogu se i ove teze objaviti, bilo kao poruka velikog broja boraca Liana i Dalmatinaca iz Beograda, ili kao pismo Ilije Radakovia. Pozdravi au i puno Te pozdravljam - Ilija. Jo jednom hvala na objavljivanju i dobro odabranom naslovu Protiv sijaa zla.

297

Svi apeli i osude rata od strane dalmatinskih i likih generala bili su javni i glasni: Takvi su bili i 1941-1945.(General-major Milan Basta) ZA MIR I LJUDSKI RAZGOVOR (1990)
(Kome je i zato upuen Apel za mir, povjerenje i demokratiju, koji su potpisala 54 generala i admirala iz Dalmacije i Like?) Duboko zabrinuti kriznim zbivanjima koja potresaju zemlju, posebno u Kninskoj krajini i junoj Lici, 54 generala i admirala iz Dalmacije i Like, kao to je poznato, uputili su Apel za mir, povjerenje i demokratiju, kao sadanju nasunu potrebu. Obratili smo se narodu ovih krajeva i pozvali predstavnike vlasti i politikih stranaka da doprinesu prevazilaenju stanja opasne konfrontacije i iskljuivosti, koje ivot u ovim krajevima ine sve manje snoljivim. Zaloili smo se za razgovore o svemu to je dovelo do stravinih podjela, jer samo razgovori sa puno tolerancije, uvaavanja i povjerenja mogu dovesti do smirivanja prilika, do zajednikih reenja. Upozorili smo da se ne dozvoli nacionalistiko-ekstremistikim snagama da zloupotrebljavaju rezultate izbora i teku ekonomsku situaciju, te da neprihvatljivim postupcima i grekama u funkcionisanju institucija sistema razbiju jedinstvo naroda. Posebno smo upozorili da se moraju zaustaviti zahuktali i ruilaki nastrojeni pojedinci i grupice koji pozivaju i vode samo u svae i sukobe, a ne u mirne razgovore. Meutim, umjesto razumjevanja i to razumnijih postupaka u duhu toga, naeg ljudskog gesta, doiveli smo da je na nas pokrenuta prava hajka s neuvenim povredama nae asti, skrnavljenje nae prolosti i naeg dostojanstva. Skandaloznost takvog ina bez presedana utoliko je vea to je ta kampanja protiv likih generala povedena u djelu tampe koja se nije udostojila da, pridravajui se elementarnih naela iole demokratskog novinarstva, prethodno objavi taj na Apel, kako bi itaoci znali ta smo mi to napisali. Dok su na Apel u cjelini objavili Borba (27/28. oktobra 1990), Slobodna Dalmacija (29. oktobra 1990), dotle je Politika, koja je o tom naem Apelu donijela noticu od nekoliko redova, ve dva dana kasnije (30. oktobra 1990), u lanku Milana Trenjia Tragina metamorfoza, otvorila pravu kampanju protiv potpisnika Apela. Odmah iza revnosnog Trenjia idu prilozi Mirka Rapaia (Druga bruka likih generala, 1. novembra 1990), Mile akule (Osramotie nas opet generali, 2. novembra 1990), i Manojla Babia (Kapitulacija likih generala, 5. novembra 1990). Kakva sinhronizacija? Uporedo s tim, pojavili su se napadi sline vrste i u Politici ekspres i u Politikinom svetu. Dugaka je lista optubi, insinuacija, uvreda i kleveta, kojima nas obasipaju delije i nekontrolisani skribomani, emu je punu orkestraciju dao konzul Trenji u svojim Metamorfozama. Nazivaju nas Brozovim i Bakarievim generalima, da bi i na taj nain omalovaili nau ulogu u oslobodilakom antifaistikom ratu pod Titovim imenom, pripisuju nam se najraznovrsniji grijesi, od toga da smo u svome Apelu nekonkretni i konformisti, pa ak i oportunisti, koji smo se ve ranije obrukali i kompromitovali podrkom Stranci poraza - kako su oni nazivali SK Hrvatske - Stranku demokratskih promjena, zatim da smo instrument u orkestru Franje Tumana, sve do toga da smo duboko povredili sve ive i mrtve Srbe i doli u ulogu poslunih obana. Pitamo se ta to bi sa pojedinim negdanjim likim borcima za slobodu svoga kraja i za bratstvo i ravnopravnost srpskog i hrvatskog naroda i naim ratnim drugovima, da se tako

298 lako upuste u takav odnos prema nama i prema svom kraju, koji su nas, ipak, na jednom mjestu, smilovavi se, nazvali narodnim predvodnicima u borbi protiv stranog zla, klanja i ubijanja Srba i svih antifaista. Nama je ispod dostojanstva da se uputamo u ispitivanje uzroka i posebnih uticaja, linih motiva i pobuda i okolnosti koje su njih dovele do takvog moralnog pada. Mi bismo eljeli da upozorimo na neke momente Trenjievih metamorfoza, kada se ve i sam u to upustio. Htjeli bismo da podsjetimo da je Trenji jo za vrijeme rata preao na rad u OZN-u. Odrastao je u policiji i dogurao do efa Kabineta ministra unutranjih poslova Jugoslavije, odatle je otiao za generalnog konzula u Njemaku, da bi karijeru zavrio u funkciji privrednika u slovenakom GG preduzeu, koje je zbog svog dobrog poslovanja likvidirano. Uspjeh je stei, na bazi trgovakog uinka, visoku penziju, da bi, nedavno, osnovao privatnu agenciju za zapoljavanje i penzionisanje gastarbajtera. Otkrivajui svoj politiki profil, Trenji je o sebi jo ljetos u Politici napisao bez skrupula: Zbilja vie ne mogu da budem u redovima komunista. Taj bivi borac za bratstvo-jedinstvo za sebe rezolutno kae, bez imalo ustezanja: Tano je da sam postao nacionalista. Isti taj, raniji partizan 1. brigade 6. like divizije, u istom lanku za sebe izjavljuje: Nisam vie ni titoista. Trenji ima pravo da se bavi trgovinom i posrednitvom, ima pravo da mjenja svoja politika ubjeenja i u tom duhu da nudi svoje lanke. Ali, odakle pravo ovjeku takvog politiki prevrtljivog profila da isporuuje najbeskrupuloznije napade na ljude koji druk ije misle i to preko stranica jednog od najtiranijih jugoslovenskih listova? Na jednom mjestu Trenji nam upuuje prijekor da smo se javili i kao mirotvorci (a sada kada smo na pragu novog zla i bratoubilakog rata, javljaju se kao mirotvorci), a zatim se pita: Otkuda ta i takva strana i tragina metamorfoza? Imaju i u vidu taj stav, u kome je skoncentrisan sav njegov bjes i osuda tog naeg ljudskog ina, i mi se pitamo kakve su Trenjieve metamorfoze? Zar ba takav njegov stav i slini stavovi, koji se ire preko stranica mnogih listova, sa TVekrana i radio-talasa, nisu dovoljno upozorenje da bi mogli biti tragian kobni zov i koji nas vode i koji bi mogli odvesti i u ovom vremenu, na pragu 21. vjeka, u novu kataklizmu, moda nepovratno. I ovog puta poruujemo Trenjiu, njegovim podravaocima, ili inspiratorima Ako vam je stalo do rata i ratovanja, onda zajedno s raznim zelembaima i ovnovima - bilo smernim predvodnicima ili koopernim elnicima i sa jastrebovima razne vrste i ma sa koje strane, pokupite rasuto i oteto oruje koje je sada u tim krajevima nekontrolisano rasporeeno na vie strana i izaberite neku pustu i pogodnu vrtau oko Dinare i Medvie, Paria, Dubokog Dola i Krupe, pa tamo sami zaratite. U tom vaem ratu izloite oruju svoja tjela i ivote i ostavite na miru zaplaene, bilo nerazumnim potezima nove HDZ-ovske vlasti ili lanom nacionalistikom propagandnom zavedene i zabludjele mladie da se prestanu igrati rata. Neka se ti mladi ljudi i jedne i druge strane ne igraju svojim i tuim ivotima, ivotima i sudbinom sluajnih prolaznika, pa i svjetskih namjernika koje put ili elja nanese u te nae i kroz te nae ljepe dalmatinske i like gudure. Mi smo, kao i sva demokratska i uznemirena javnost, stalno strepeli da se ne desi najgore, da ne doe do prolivanja krvi, za koju bi bilo teko rei gdje e se zaustaviti i koliko e ivota odnijeti. I dok smo dovravali ovo pismo, dopiru do nas zlokobne vijesti da stradaju nevini

299 ljudi i da se sve vie puca. Zar ima cjene za te mlade ivote? Zar to nije zloin ija se cjena niim ne moe isplatiti? Zar zato ne snose odgovornost oni koji su doprinosili zaotravanju meunacionalnih odnosa, naoruavanju, mnoenju straha i nemira, podravanju i pojaavanju mrnje i zavade u tim naim krajevima i ne samo tamo, nego i ire, posebno meu naim hrvatskim i srpskim narodom koji vjekovima ive na zajednikim prostorima. Posmatrano sa tog stanovita - neprocjenjive vrijednosti svakog ovjeka naroito na kraju ovog vjeka i to, izgleda, bar deklarativno svi ispovjedamo - koje je jedino humano stanovite, zar se moe usporeivati a pogotovo osporavati ma koja rije naeg Apela, koji je sav usmjeren tom ljudskom i demokratskom pozivanju na razum i povjerenje, na zajedniki ivot u miru, slozi i saradnji. Pogotovu, zar se na apel moe uporeivati sa, u osnovi neovjenim, osudama njegovih sastavljaa i potpisnika. Ostaju i i dalje u duhu tog naeg nedavno upuenog Apela narodu tih krajeva i svim odgovornim iniocima u politikim strukturama i organima vlasti - od mjesnih zajednica, optina do Predsjednitva Republike Hrvatske - kao i svih odgovornih snaga u Jugoslaviji, mi ponovo pozivamo: uspostavimo to prije mir u tim krajevima, konstruktivnim i ljudskim razgovorima! Dr Slava Blaevi, Joo Durbaba, Augustin Juki, Ante Gvardiol, Zdravko Lonar, Ilija Radakovi i Milan ijan.

NAPOMENA:
1. Iz naeg teksta Politika je izbacila ono to je ovde podvueno. 2. Politika je navedeni tekst objavila pod naslovom: Jo jednom o naem apelu za mir i poverenje. Nije objavljeno pismo poslato u prilogu a koje glasi: Potovani drue (gospodine) Minoviu, Kao redovni itaoci Politike, molimo Vas da nama i drugim brojnim itaocima Vaeg lista pomognete da razreimo dileme pred koje ste nas stavili Vi i Milan Trenji, stalni saradnik rubrike Odjeci i reagovanja. Znamo da su objektivno informisanje i potovanje prava da se uju obe strane - bili osnovna obiljeja Politike od njenog osnivanja, da su njeni osnivai braa Ribnikar na tome gradili i izgradili autoritet lista po kome se Politika uvjek prepoznavala. Sudei i po prostoru i istaknutom mjestu koje je Politika dala gleditima M. Trenjia (Politika, 30. oktobra 1990), i kasnije Mirka Rapaia, Mile akule i Manojla Babia, koji se sukcesivno pridruuju njegovom miljenju, ispada da je rje o izuzetno znaajnoj polemici. Zato smo mi i veliki broj naih prijatelja pokuali da u Politici pronaemo gledita s kojima M. Trenji i drugi polemiu, da proitamo i saznamo motive i imena 54 generala - admirala u penziji, koje tako otro kvalifikuju. Poto to u Politici nismo nali, a vjerujui njenim profesionalnim kriterijumima, zapali smo, tako rei, u sofistiki lavirint, Ako je Apel pomenutih graana - generala toliko beznaajan da, sam po sebi, ne zasluuje da ga Politika tretira kao informaciju (izuzev kratke notice) i objavi, emu onda toliki prostor za Trenjia i njegove istomiljenike...? A poto je ve njima data ansa da polemiu sa neim to itaocima

300 Politike nije poznato, ne ini li se time teak profesionalni (i ne samo profesionalni) propust i prema itaocima i prema ljudima ija se gledita napadaju a da nisu izvorno data. Ne uputamo se u okolnosti koje Trenjia i druge, a i njihove usmjerivae, navode da polemiu ne u listu, gde je pomenuti Apel objavljen, ve u Politici. To je pitanje njihovog morala o kome bi i oni morali da brinu. Nas brine to Politika kao opte poznati list, u ovom sluaju ne brine i o svom ugledu, o ugledu svojih saradnika i to svoje itaoce ini neravnopravnim u odnosu na itaoce nekih drugih listova. Oekujemo da ovog puta neete uskratiti objavljivanje Apela i ovog naeg pisma. U protivnom, biemo, naalost, prinueni da ovo nae pismo objavimo u nekom drugom glasilu. U Beogradu 17. novembra 1990. Joo Durbaba, Ante Gvardiol Zdravko Lonar, Milan ijan i Ilija Radakovi

Antifaistika borba je istoriji omoguila da se vrati humanistikim naelima... Opasno je ponitavanje u inka borbe protiv faima. (Istoriar Andrej Mitrovi) TRI PROTESTA ANTIFAISTA*) (1991)
*) Tekst nije objavljen 1. Inicijativnoj grupi akcije za Trg rtava faizma Praka 6/III - Zagreb PONITITE ODLUKU! Pridruujemo se protestu vie grupa uglednih javnih radnika i uesnika narodnooslobodilake borbe protiv promjene imena Trga rtava faizma u Zagrebu. Antifaisti iz Dalmacije i Like: Alfirevi uro, Alujevi ing. arko, Antoni Milan, Aralica Stojanka, Arbanas Ivan, Babi Filip, Babi Petar, Barkovi Joso, Basta Milan, Bai Miro, Bai Rudi, Belamari Lukica, Berovi Dane, Blaevi Jakov, Blaevi dr Slava, Blanua Ico, Bogdan Peko, Bogdanovi Jovo, Bjedov Stevo, Bjedov piro, Bogunovi Pero, Bori Nikola, Brmboli Jure, Buba Joso, Burul Milan, Bursa Jovo, Cetini Marin, Crnogorac Drago, Cvetkovi uka, Cvrlje edomil, uk-Bojani Jela, uruvija dr Tode, Dami Ante, Damjanovi Branko, Damjanovi-Dubaji Milica, Damjanovi dr Pero, Dasovi Joso, Dimi Veljko, Dokmanovi Stevo, Dronjak Milojko, Dude Branko, Durbaba Joo, Gaparov dr Anton, Grgurevi Dande, Grkovi Jovica, Grkovi Rade, Grubeli Jozo, Guvo Ivan, Gvardiol Ante, Ivas ime, Jakovev dr Gojko, Joki Jovica, Jovani oko, Jovanovi uro, Jovi ing. Mia, Juki Avgustin, Kalajdi Marko, Kaloera Marko, Karmeli Stipe, Kati Radojka, Knezovi Luka, Kleut dr Petar, Kosovi Pajo, Krajnovi Milan, Kuko Ivan, Kupreanin Milan, Letica Sveto, Loli Marko, Lonar Zdravko, Ljubi Branko, Majstorovi Milan, Mareti Duan, Mari Perica, Marii Vlado, Milinkovi Branko, Mievi Milorad, Novak Marija, Novakovi uro, Novakovi Pajo, Opai Stevo iz Plavna, Opai Stevo iz BukOvice, Opsenica Stevo, Orhanovi Marko, Ostoji Mario, Pavela Ranko, Pavii Milan, Pecoti Bogdan, Peko Alfonz, Peria Ante, Plena dr Duan, Pezelj Vlado, Popovi Duan, Popovi Jovica, Potkonjak Stevo, Prodanovi Vaso, Radakovi Aco, Radakovi Ilija, Raenovi Branko, Ratkovi Bude, Repac Ia, Repac Radica, Rodi uro, Rukavina Ante Bura, Rukavina Milan ain, Sekuli Nikola Bunko, Skendi ing. Vajo, Sinobad Nikola, Skorin Grga, Stupar Bogdan, Stupar-Jurjevi Smilja, ai Milo, ever dr Bude, ijan Milan, kovrlj Branko, trbac Duan, ujica Sakan, urkalo Dinko, Toplak Ferdo, Topi Ante, Trgo Fabijan,

301 Truta Ljubo, Ugri i Jovo, Uzelac Gojko, Vejnovi dr Duan, Vilovi Tihomir, Vlaisavljevi Duan, Vlaisavljevi Vlajko, Vujnovi Bogdan, Vujnovi Damjan, Vujnovi ing. Marko, Vuleti Bruno, Zori Damjan, Zori Duan, Zori Ilija, anko ing. Aljoa, egarac Dane, eelj Milan, ivkovi Drago, uulj Josip. P. S. Molimo da u Vjesniku obezbjedite tampanje ovog teksta. Ovih 136 potpisnika su Dalmatinci i Liani, Hrvati i Srbi, veina penzioneri i poznati naoj javnosti. Od toga 24-orica su narodni heroji. ive danas u mnogim mjestima Hrvatske i Jugoslavije. Pozdrav, Ilija Radakovi 2. Skuptini opine Graac*) *) Tekst nije objavljen Ovih dana doao nam je do ruke Prijedlog za promjenu naziva ulica u mjestu Graac (24. maja 1991), kojim Komisija sa potpisom predsjednika Mandi prof. Jasminke predlae promjenu imena za 28 ulica. Da li Graac ima ovoliko ulica? Istovremeno smo obavjeteni da je (28. maja 1991) isti prijedlog prihvaen i pretvoren u Odluku sa istim potpisom. Dakle, brzo se predlozi pretvaraju u odluke i potpisuje ih isto lice. Razlika izmeu ova dva dokumenta je samo u tome to je prekrien redni broj ulica (od broja 1, nema ulica VI like divizije i Bie Kesia, koje se pretvaraju u ulicu Cara Duana) i broja 28 - ulice, pored stanice, koja se imenuje ulicom carice Jelene. Ulice VI like Nikola Tesla (izbrisali ste proleterske) i Bie Kesia (izbrisali ste narodni heroj) preimenuju se u ulicu Cara Duana. To ste prvo zbrisali. Zaboravili ste da je bivi graaki kotar dao narodnooslobodilakoj vojsci vie od etiri bataljona. Zaboravili ste da su Biu Kesia ubili (odsjekli mu glavu) graaki etnici i prodali je Talijanima za lire. Zaboravili ste sve to je o Graacu napisano u knjizi Kotar Graac 1941-1945. Sram vas bilo. Od domaih ljudi dali ste ulici (redni broj 4) prema osnovnoj koli naziv Nikole Tesle. To je nikakva rekompenzacija za ono pod brojem l. Ostalih 26 ulica dobile su nova imena iz tzv. matice - od Cara Duana preko Svetog Save, Stevana Sinelia, Toplice Milana, Ilije Garaanina i Carice Jelene, itd. Zato naselju Cigansko dadoste ime Vojvode Stepe? Zato tradicionalnoj kolodvorskoj ulici dadoste ime Svetog Nikole, Bruvanjskoj - Cara Lazara, Obrovakoj - Kneza Miloa, Radnikoj Nemanjina itd, itd? Ako ste skinuli partizane i sve to je vezano za period 1941-1945, to se niste barem sjetili nekih uglednih Srba graake opine? Porunika Drakulia, koji se potukao sa Talijanima 1941, popa Miloa Mandia i dr Torbice, koje ubie ustae, uitelja Nikole Radakovia, Ilije Utvia, Milojka uka, Pokrajac Smilje (objeene od etnika), popa Ilije uka, Glie uka, hajduka Laze kundria i mnogih drugih. Potpuno vas je zarobila srpska mitomanija i sve graako i liko pretvorili ste u srbijansko. Da li i time hoete da pokaete da ste vei Srbi od Srba? Pripremamo detaljniji komentar na ovu i druge vae besmislene odluke. Predlaemo da ponitite odluku, a ako to ne uinite, to e biti poniteno nestankom Srpske autonomne oblasti Krajine, pod ijim peatom to radite, kao na brzu ruku improvizovane i neprirodno stvorene organizacije, vaim povratkom gospoo Jasminka tamo odakle ste poslati

302 za predsjednika opine. Ovakve odluke, i mnoge, jo krupnije, koje donosite po nalogu Knina i van Knina, ne mogu, uvjereni smo, imati dugu perspektivu. 15. juna 1991. Grupa Graana i Zrmanjaca iz Zagreba i Beograda 3. Otvoreno pismo Skuptini opine Zadar*) *) Tekst su uputili Ante Gvardiol i Ilija Radakovi. Zadarski list i Slobodna Dalmacija objavili su kratku vijest da je upueno protestno pismo. Borci XIX sjevernodalmatinske divizije i Treeg pomorskog sektora, iji je domicil Zadar, ogoreni su odlukom Skuptine opine Zadar (Narodni list od 8. lipnja (juna) 1991), kojom su gotovo svim ulicama promjenjena imena. S obzirom da smo sa Zadrom dobro saraivali i da smo se u njemu osjeali kao kod kue, cjenei njegove kulturno-civilizacijske i patriotske tekovine i tradicije, nae zaprepaenje je utoliko vee to je izmjena naziva ulica ne samo grubi nasrtaj na tekovine narodnooslobodilakog rata, ve i nasrtaj na kulturno-civilizacijske vrednosti, pa i na graane Zadra i njegove goste. Ono je izraz jednog skuenog pogleda na svijet, na prolost i sadanjost, izraz samozasljepljenosti i samozaljubljenosti vlasti ili ekstremnih pojedinaca, koji ive u uvjerenju da osim njih nita drugo ne postoji. I poto nam se promjene naziva zadarskih ulica serviraju kao odraz povijesne zbilje, na konkretnim primjerima elimo da postavimo pitanje o kojoj je, zapravo, to zbilji rije? I dosad smo se suoavali sa promjenama ulica u drugim gradovima, ali je zadarski sluaj jedinstven, utoliko to se mijenjaju nazivi ogromne veine ulica. Na ast opinskim vlastima to u Zadru dugo vremena niko nee moi da se orijentie, pa ni vlast koja je izgubila orijentaciju, to e svi Zadrani morati da mijenjaju lina dokumenta. Ostavljamo na savijest graanima Zadra da procjene zato su iz Zadra protjerani Gagarin, Darvin, Pupin, Vuk i Dositej, Cankar, Delev, Pjer Kriani, Petar Preradovi, Jurij Dalmatinac, Metrovi, Viktor Bubanj, Ivan Gonjak, Matija Ivani i mnogi drugi velikani, kao to su i mnoge svjetske, jugoslovenske i hrvatske linosti premjetene iz centra da bi oslobodili prostor manje znanim ili izvan lokalnih okvira i uskih pogleda nepoznatim ili slabo poznatim imenima. Na nama je ne samo da izrazimo nemirenje sa zasljepljenou, ve i da odbranimo ono to su borci narodnooslobodilakog rata stekli za Zadar, sjevernu Dalmaciju, Liku, Hrvatsku, Jugoslaviju, borei se kao dio svjetske antifaistike koalicije za novo demokratsko lice Evrope i svijeta, ime su, svialo se to nekom ili ne, njihovi doprinosi upisani za navijek na stranice istorije, a dio toga naao odraza i u nazivima gradskih ulica i trgova. Zadar bi to ne samo mogao, ve i morao vie da uvaava, s obzirom da je zahvaljuju i Titu, partizanima, meu kojima su masovno bili Dalmatinci, dalmatinski odredi, brigade i divizije, vraen u sastav Hrvatske i Jugoslavije. Ne treba smetnuti sa uma da je u posljednjih pet decenija ne samo obnovljen ratom razoreni stari Zadar, ve i izgraena veina naselja koja ga danas ine velikim gradom, da su do Zadra stigli pruga i magistrala, da su izgraene mnoge fabrike, otvoren fakultet i mnoge kole,

303 izgraen aerodrom - da ne nabrajamo sve ono to je opinskim odbornicima dobro poznato i to je, valjda, takoer odraz povijesne zbilje. Imajui to na umu, postavljamo pitanje, s kojim se moralnim pravom, sa kakvom odgovornou pred istorijom, sa zadarske obale izbacuje J. B. Tito? ast kralju Kreimiru IV i pozitivnoj ulozi (naroito 1069.) na ujedinjenju Hrvatske i Dalmacije, ali ne zaboravimo i naklonosti proromanskoj politici u sukobu sa glagoljaima. Kome to smetaju Trgovi osloboenja, Bratstva i jedinstva i Narodnog fronta. Onima kojima su blii Trg velikana, Fra Fisht, Viktor Vide, Stepinac itd., kojima je vea vrijednost ustaki ministar Mile Budak, ije ime darivate jednoj ulici. Zato Zadru u njegovoj Votanici smeta ime XIX sjevernodalmatinske divizije (koju preimenuju u Zagrebaku ulicu), koja ga je oslobodila i iji je domicil u ovom gradu. I komandanta Stanka Parmaa, uitelja sa zadarskog otoja, komandira prve dalmatinske partizanske ete. Da ironija bude vea, ulica kojoj je dato ime Rine Aras, koja je, kako u tekstu o zadarskoj lakrdiji konstatuje i zagrebaki Vjesnik najpoznatija po tome to je majka zadarskog zastupnika Sabora, profesora Davora Arasa. Zato se Zadar stidi I i II dalmatinske proleterske i drugih svojih brigada, u ijim sastavima su nekoliko bataljona bili iz sjeverne Dalmacije? Zato smeta naziv VI proleterske like divizije, pa ulicu koja je nosila njeno ime prekrtavaju u Kijevsku (da li po jednom selu koje nosi novo ime ili po ukrajinskom gradu). Trei pomorski sektor formiran na zadarskom podruju, Zadarski odred, i odred Plavi Jadran, i Otoki odred - svi iz ovog kraja - protjeruju se pomenutom odlukom. Da li e se neko zastiditi pred hiljadama jo ivih boraca ovih jedinica, od kojih mnogi ive u Dalmaciji? Nepodobno je i ime Petra Drapina, komandanta IV armije, koja je oslobodila Dalmaciju, Liku, dio Bosne i Hercegovine, Hrvatsko primorje i Istru. Kome to Opuzenac Stjepan (Stevan) Filipovi smeta i u Zadru? Svi primjeri teko se mogu i pomenuti, s obzirom da je samo na poluotoku promjenjeno oko 30-tak imena koja asociraju na noviju prolost i da su promijenjeni nazivi vie od 400 ulica Zadra. Ne treba biti ni mnogo uen, ni mnogo mudar, pa da se mnoge promjene mogu kritikovati, ili izvri ruglu. No, to bi zahtjevalo vie prostora i vie vremena. Vjerujemo da e to neko uiniti, kao to je poeo Vjesnik. Mi ipak ne moemo a da ne primjetimo da se zadarski gradski oci nadovezuju na ono to su sa ulicama u Kninu i Graacu uinile njihove krnje, jednostranake i jednonacionalne skuptine, na to smo reagovali i jo emo reagovati. Nadamo se da sline akcije nee preuzeti Biograd na moru, ibenik, Benkovac, Obrovac, Drni i Kistanje - sredita domicila brigada i odreda sjeverne Dalmacije. Gdje je bilo kakvo obiljeje za Antu Baninu? Moda ga nema, jer je iz malog Ia. A zato ste zaboravili VII dalmatinsku brigadu, koja je najvie zadarska? A zato se niste sjetili zadarske rezolucije (iz 1905), kojom hrvatsko-srpska koalicija prihvata Supilovu politiku novog kursa i kojom se obavezno prizna ravnopravnost srpskog naroda sa hrvatskim narodom. to nekoj novoj ulici, prolazu ili preacu, ne dadoste naziv 50. godina ustanka naroda Hrvatske, a sjetili ste se i vie mjeseci radili da ba u toj godini zbriete sve to je partizansko. ta sve neete traiti od naroda i boraca - da odbace sve i Marksa, i pozitivna nasljea oktobarske i francuske revolucije, panskog graanskog rata i naeg narodnooslobodilakog rata - njihovog internacionalistikog karaktera.

304 Ukoliko ne revidirate svoju odluku, nemojte se iznenaditi da na nekim od pomenutih trgova, ulica, prolaza i preaca Zadra uskoro i u drugom obliku, civilizacijski i demokratski, ali i sa partizanskom energinou doivite odgovarajui protest i ne samo nas boraca. 11. avgusta 1991 Borci XIX sjevernodalmatinske udarne divizije i Treeg pomorskog sektora Zatiranje i izbacivanje NOB-a iz istorije je masovan i komplikovan poduhvat.

Odbacuju se i ponitavajusvi pozitivni dometi, vojni i mirnodopski rezultati i ceo kompleks osloboenja zemlje.Dr Vera Mujbegovi Iz dubine istorijskog iskustva, zbog smisla ivota i budunosti; radi ravnopravnosti srpskog i hrvatskog naroda i u Lici i svugdje, radi sloge, poruujemo im odlu no antifaistiko i slobodarsko: Ne!
(General-major Milan Basta)

DVA JUBILEJA BEZ PRAVE PROSLAVE*)

*) Tekst upuen Naoj borbi, jula 1996. (nije objavljen). Da je svojevremeno, 1991. godine, na pravi nain obiljeena 50-godinjica ustanka, 55godinjica (1996), vjerovatno ne bi ni bila pominjana kao jubilej. Ovako pet godina kasnije, osjea se potreba da se, kolski reeno, izae na popravni, ako se danas vie bilo ta moe radikalno popraviti. U svakom sluaju, ne moe se izbjei razmiljanje o dva jubileja. U okviru priprema za obiljeavanje 50-godinjice ustanka u Lici i Hrvatskoj, sjeam se, u maju 1991. bio sam sa drugom Milanom Bastom (oba u Odboru za proslavu) zaduen da sastavimo proglas. Do danas, taj proglas nije ugledao svjetlo dana, zbog etanja teksta na relaciji Beograd - Srb i obratno. Ono to smo poslali u Srb, gdje je bilo sjedite operativnog djela Odbora za proslavu, vraeno je sa zahtjevom da se tekst skrati. Duina pri tome nije predstavljala sutinsko pitanje. Iz priloenog teksta, u kome je u zagradi podvueno ono to je bilo neprihvatljivo, vidi se ta 27. jula 1991. nije moglo da se kae u Srbu, a sada je sasvim jasno kome je to, emu i zato smetalo. Taj tekst glasi: Proglas povodom 50-godinjice ustanka u Lici (Hrvatskoj)**) **)Podvueno i u zagradi izbaeno je u redakturi koja je izvrena u Srbu. Dana 27. jula navrava se 50 godina od poetka masovnog (narodnooslobodilakog) ustanka, ija je iskra planula u jugoistonoj Lici (u Srbu) i razbuktala se potom u oslobodilaku i antifaistiku borbu naroda Hrvatske, kao dio jugoslovenskog i svjetskog antifaistikog fronta. Jubilej toga datuma (koga je historijska nauka odavno verifikovala) obiljeavamo s

305 ponosom, svjesni da je rije o dogaaju neprolaznog znaaja koji niko i niim ne moe izbrisati iz svijesti naroda i sa stranica istorije. Pozivamo pripadnike svih generacija, privrene slobodarskim tradicijama, miru, ovjekoljublju i (zajednitvu), da nam se pridrue, kako bismo ga, zajedniki, dostojno i na prikladan nain obiljeili. Pedesetogodinjicom ustanka podsjeamo (na masovno uee u NOB-u), na borce uesnike etverogodinje epopeje, na njihovu hrabrost, (patriotizam) i nesebian doprinos slobodi, ljudskom i nacionalnom dostojanstvu, slozi i zajednitvu. (Da bismo ukazali na znaaj, potovanje i priznanje NOR-u, duni smo danas da se, crpei inspiracije i iskustva iz tekovina steenih nemjerljivim rtvama i odricanjima, suprotstavimo bezumlju i beznau koje oni sa sobom nose, da time pojaamo uvjerenja da postoje putevi za izvjesniju budunost, bolji ivot, za napredak u miru i slobodi, uz punu ravnopravnost svih ljudi i naroda Like, demokratske Hrvatske i demokratske zajednice Jugoslavije). Jubilej poetka oslobodilakog ustanka je i praznik dananje mladosti. (Ako su prije pola vijeka mladi svoju sposobnost morali da dokazuju u krvavnoj borbi, nove generacije imaju puno pravo da je dokau isklju ivo radom i stvaralatvom). Borci narodno-oslobodilakog i partizanskog rata su izborili pravo mladih na mir i dostojan ivot u humanoj demokratskoj zajednici. Ustanak protiv faizma, zloina, neslobode, mrnje i ljudskog stradanja pretvorio se (na platformi KPJ i KPH) u pobjedonosni oslobodilaki rat zbratimljenih ravnopravnih naroda (i Titove armije). (Kada je bilo najtee, uzdigli smo se do uvaavanja saveznika svjetskih velesila SSSR-a, SAD, Velike Britanije i time potvrdili sposobnost i pravo da odluujemo o sopstvenoj sudbini). Stvarni uinak nae borbe protiv faizma bio je jai i od njihovih ideolokih i drugih interesa i kalkulacija. Borba protiv faizma (i njegovih domaih pomagaa) uinila nas je graanima progresivnog demokratskog ovjeanstva i time trasirala put nae nove zajednice. Ta borba je sauvala srpski narod od fizikog unitenja, kao to je hrvatskom odbranila dostojanstvo koje je faizam htio da mu oduzme. Zajednikim snagama (oba naroda u Hrvatskoj) pobjedila je antifaistika borba i revolucija. Zato je negiranje narodnooslobodilakog rata nasrtaj i na grobove poginulih, i na ast ivih koji za pale nose u sebi osjeanja iskrenog pijeteta. (U miroljubivom demokratskom svijetu na pragu treeg mileniuma avetima faizma, kao najgrubljem anticivilizacijskom inu, sljeduju samo prezir i gnuanje). Velikoj antifaistikoj koloni Lika je dala sve to je mogla - mladie i djevojke, ljubav i odanost (i spremnost za ostvarenje ciljeva oslobodilake borbe). Time je izrasla iznad svoje veliine, a zdruena s Dalmacijom, Kordunom, Gorskim kotarom i Hrvatskim primorjem, Banijom, Bosanskom krajinom, sa svim patriotskim snagama, sa pravom je mogla da istakne svoj ponos da se ne da pokoriti nikom, i da je nae osloboenje - nae djelo. (Ne slavimo da se dijelimo i nadmeemo, ve da u zajednikom ivotu potvrujemo neokrnjeni znaaj ljudskog stremljenja za slobodu, nacionalnu ravnopravnost i slogu, da iskazujemo spremnost za nove inicijative i postignua u istinski demokratskim odnosima i postupcima. Pedesetogodinjicu ustanka ne obiljeavamo da bismo bilo koga naknadno uzdizali, ona nije ni iji privilegij, pa se zajedniki odupiremo i svakom pokuaju njene manipulacije i navijakog usmjeravanja.)

306 Ne krijemo ni greke proteklih godina, zakanjela reagovanja, iluzije, birokratsku eroziju ciljeva i prakse. Ali, ne zatvaramo oi ni pred ponovnim opasnim obnavljanjem aveti prolosti. Vrijeme je opet burno. Kriza pritie sve vidove naeg ivota i razorno djeluje na meunacionalne odnose. ovinisti, hrvatski i srpski, srpski i hrvatski, i svi drugi, opet zapoinju kolo mrnje, razdora, neslobode i neslaganja, blate rat protiv faizma, veliaju izdaju, prizivaju bratoubilatvo. Haos, strah, nasilje i bezumlje ve su odnijeli rtve, a ako se to ne zaustavi, prijeti nam prava ratna katastrofa. Podsjeamo da smo se borili protiv podjela i komadanja Jugoslavije u reiji okupatora i njegovih slugu. I danas smo protiv cjepanja i komadanja Jugoslavije. Zato nam je jasno zato su protiv boraca NOB-a svi oni koji bi danas da dijele, cjepaju i komadaju. Iz dubine historijskog iskustva, zbog smisla ivota i budunosti mnogih generacija, radi ravnopravnosti srpskog i hrvatskog naroda i u Lici i svugdje, radi sloge, preporuujemo im odluno antifaistiko i slobodarsko: NE! Taj jedinstveni stav razuma izraziemo na svim manifestacijama obiljeavanja 27. jula u toku cjele ove godine. Ne sporimo nikom doprinos oslobodilakog ratovanja. Ono je i bilo pobjedonosno zato to je bilo openarodno, ivo i aktivno u svim krajevima nae zemlje. Zato niko i nema pravo da potire ili omalovaava istinu i veliki domet ustanikih krijesova i asnih motiva masovnog borbenog stroja koji je zaeo u Lici 1941. (u lapakom i graakom kotaru), pod tabom gerilskih odreda za Srb i okolinu. Smjerom tih putokaza i i e nae zajedniko angairanje danas i sutra, u borbi za mir, demokraciju, dijalog, za prava i slobode ovjeka i graanina, za ljudsku i nacionalnu ravnopravnost, za meusobno potovanje i uvaavanje, za pravo svakog naroda na neokrnjeni nacionalni identitet i sopstveni razvoj, za demokratsku Hrvatsku i Jugoslaviju. (Borcima i narodu Like i Hrvatske estitamo Dan ustanka - veliki zajedniki praznik). Maj 1991. ODBOR ZA OBILJEAVANJE 50GODINJICE USTANKA U LICI (Spisak od preko 140 lanova Odbora) Intervencije u ponuenoj verziji proglasa upadljive su i govore vie nego tekst u cjelini. Ali, detaljnije komentarisanje zahtjevalo bi mnogo prostora. Za upuene, dovoljan je i neposredan uvid pa da shvate zato, pri provratku teksta iz Srba u Beograd, predloene amputacije pod firmom skraivanja nisu prihvaene sa odobravanjem. Nesporazum je bio oit, pa proglas nije ni objavljen. Zbog razli itih pristupa proslavi, uesnici NOR-a, ukljuujui i vei broj lanova Odbora za proslavu 50-godinjice ustanka u Srbu, nisu 27. jula 1991. godine ni doli u Srb, a oni koji su doli - ili su bili zloupotrebljeni i izmanipulisani za tadanje politike potrebe kninskih lidera, ili su pred njima kapitulirali zanjeti i nekim kolebanjima. Na kraju krajeva, i zbog toga to se deavalo u Lici i Hrvatskoj jula 1991, ni danas nema obiljeavanja ustanka. A taj 27. juli 1941. - Dan ustanka u Lici i Hrvatskoj - jedan je od onih prelomnih datuma, kao uostalom i julski ustanci u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, na kojima se i danas, afirmacijom ili negiranjem, opredjeljuju mnoga politika usmjerenja. Da li je na taj 27. juli trebalo ranije ili treba sada gledati samo kroz politiku prizmu? Ne! Tada smo u Lici, u Hrvatskoj krenuli u borbu bez obzira na politika opredjeljenja, na poziv KPJ i KPH, ali, prije svega, sa uvjerenjem da je ugroen opstanak zemlje i da treba pruiti otpor faizmu - i stranom, i domaem. Taj datum ostaje trajno kao jedan od najveih dogaaja

307 u istoriji Like i Hrvatske, posebno Srba u Hrvatskoj, u kojoj su Lika, Dalmacija, Gorski kotar, Kordun, Hrvatsko primorje i Banija bili sredite ustanikih zbivanja. Da li je sramota i dalje tvrditi da je 27. juli istinski praznik pobjednika? Nije! Da li je ignorisanje i blaenje 27. jula posljednjih godina (1991-1996) sramota? Jeste! Utoliko prije to se na mnogim mjestima raznim ali providnim falsifikatima pokuavalo i jo pokuava pobjednike pretvoriti u krivce. U temelje hrvatske, bosansko-hercegovake, pa i jugoslovenske dravnosti, utkani su partizanstvo i narodnooslobodilaki rat 1941-1945. Moda smo 27. jula bili nejaki u odnosu na monog protivnika, ali smo bili smjeli, imali smo jasan cilj, pa smo 1945. godinu doekali kao znaajan dio antifaistike koalicije koja je i zajedno sa nama unitila vojnu silu faizma i nacizma. Sloboda nam nije darovana, nego je izborena i skupo plaena. Tada, 27. jula 1941. smo ukljueni u evropski antifaistiki front, istiui jedini legitimni odgovor na nacifaistike tenje i pretnje o unitenju. Evropa i svijet su nas jo tada priznali, a snage koje su se, aktivnom ili pasivnom podrkom faizmu, suprotstavile narodnooslobodilakoj borbi nisu bile priznate i nee biti priznate. Narodi Hrvatske i Bosne i Hercegovine, kao i drugi narodi Jugoslavije, duguju partizanima trajnu zahvalnost i priznanje. Ne zbog toga da bi se partizanima naknadno odavale poasti mimo onih koje su oni jednom za svagda izborili, ve, prije svega, zbog sopstvenog dostojanstva i pravog odnosa prema tekovinama koje su se potvrdile kao jedini pouzdani temelj opstanka i ivota na ovim prostorima, gdje je lako podstai nasilje, rat, bratoubilatvo, a jedino je mogue ivjeti u miru, zajednitvu, potovanju, ravnopravnosti, uvaavanju razli itosti u interesu priznavanja sopstvenih vrednosti. I valjda je jo jednom postalo jasno dokle se stie im se od tih tekovina odstupi. Veli inu tog datuma ne moe izbrisati ponaanje ljudi koji su nedostatak ponosa, estitosti i hrabrosti dokazali saradnjom sa okupatorom, niti naknadni pokuaji da se ta saradnja proglasi za vrlinu. Svi koji su posljednjih godina htjeli i hoe da prepravljaju istoriju zaboravljaju da je 27. juli 1941. bio jedina nada i mogunost za ouvanje slobode i dostojanstva. Niko nema pravo da obezvreuje najvee inove u svojoj istoriji. Oni koji su u besmislenom ratu 19901995. ruili tekovine narodnooslobodilakog rata 1941-1945. samo su dokazali da iz nae i evropske istorije nita nisu nauili. Masovno ruenje spomenika i obiljeja podignutih u znak sjeanja palim za slobodu, najizraenije je u Bosni i Hrvatskoj. Najbrutalniji je vandalizam, a politika uvjerenja koja iz vandalizma izviru ili ka njemu vode, ne otvaraju perspektivu ni narodima, ni dravama, ve ih vode direktno u sunovrat. Strano je i podizanje spomenika onima koji su bili na strani faista. I jedno i drugo nasilje su nad istorijom, ije falsifikovanje nekima moe da donese privremene koristi a svima samo neizmjerljive tete. Ruenje spomenika najee nije direktna posljedica ratnih operacija. Najvei broj ih je sruen planski u vrijeme tzv. primirja i etnikog ienja. Podsticanje tog ruilatva i mirenja s njim, faktiki predstavlja istupanje iz antifaistike i antinacistike saveznike koalicije iz Drugog svjetskog rata i prestrojavanje na onu drugu, mranu stranu, to znai protiv svog demokratskog svjeta, protiv ovjeka i ovjenosti, a samim tim, i protiv sopstvenih naroda. Branei istine o narodnooslobodilakom ratu i ustanikom 27. julu 1941. podravamo mir. Tako se ne samo prilagoavamo Evropi, ve gradimo Evropu i kod nas, kao to smo ravnopravnost i potovanje u antifaistikoj koaliciji sticali naom narodnooslobodilakom borbom. Tako, u stvari, podravamo politiku koja vidi budunost, otvara perspektivu. Oni koji su se jednom borili protiv faizma ne mogu da prihvate ideju i praksu etniki istih drava jer je to faizam. Istorija nije zavrena, kao to neki misle, niti se njen toak moe okrenuti u prolost. Smrt neofaizmu! 20. jula 1996.

308 Ilija Radakovi

Suprotstavljamo se agresionom nastupu nacionalizma i totalitarizma svih vrstaIz apela 126 revolucionara iz Hrvatske ODGOVOR TZV. KOORDINACIONOM ODBORU (1991)
Politika je u dva navrata (16. maja i 1. juna), u rubrici Odjeci i reagovanja objavila napade na agitatore stranke poraza i generale odlazee vojske. Na tekst Milana Trenjia (16. maja) se neemo ire osvrtati - pa on sebe godinama diskredituje mjenjajui miljenje i uporno je sve zatvoreniji u svoju naciju. Po Trenjiu, ekskomunicirani liki generali, koji stoje iza poziva da se glasa za SKH - SDP ne potuju ili zloupotrebljavaju prueno gostoprimstvo (u Srbiji)... rue(i) u isto vreme sredinu u kojoj ive... oni se samim tim (apelom) izjanjavaju i o Srbiji, o srpskom narodu... Sve su to biseri Trenjia i njegovih usmjerivaa, koji se takvim pisanjem na stranicama Politike i nacionalistikim stavovima zalau za izgon proskribovanih likih generala iz Beograda, jer ne misle kao on i mali broj jurinika, jer ne cjene ni to to diu vazduh u Beogradu i Srbiji. Tekst u Likom vjesniku (15. aprila o. g.) su stavovi Predsjednitva domicila 19. divizije i III sektora, a ne tekstovi jednog pojedinca. Odgovaramo teino na tekst kojeg je potpisao tzv. Koordinacioni odbor SUBNOR-a za VI, VII, VIII, XIX i XXXV diviziju. Odbor takvog naziva je formiran u Beogradu kao privremeni odbor za pripremu mitinga na Petrovoj gori. Oito odbornici su sebi produili mandat. O ovom odboru oficijelno miljenje treba javno da kae Gradski odbor SUBNOR-a Beograda, kod koga se sekcije i odbori registriraju. Koliko je sramotno ono to je taj odbor objavio u Politici (1. juna), vidi se i po tome to su se general-pukovnik Stevo Ili i prof. dr pukovnik Gojko Jakovev javno ogradili, odbijajui autorstvo teksta u kojem se Politika pita zato su neki, nekadanji borci i stareine potpisali pismo podrke partiji koja je mirno predala vlast. Sekcije brigada ovih divizija u Beogradu nisu nikad ovlastile tzv. Petrovogorski koordinacioni odbor da u bilo kom smislu ocjenjuje izborni apel (12. aprila 1990) 126 revolucionara iz Hrvatske kad su birae pozvali da glasaju za SKH-SDP i kao snagu koja je poela reforme i podrava reformski program Saveznog izvrnog vijea s predsjednikom Markoviem... Ako potpisnici (osim Ilia i Jakoveva, koji tekst nisu potpisali) misle da smo u Hrvatskoj trebali podravati programe Hrvatske demokratske zajednice, ili Srpske demokratske stranke, a ne SKH-SDP, tj. ako Sveto Orlovi, Vojo Radakovi, Buni, Rade Sua i drugi tako misle, mogli su tako i napisati, a ne da se kriju iza Odbora kakvog borci nisu ovlastili da ocjenjuje ratne drugove. A sad, da vidimo to nam Orlovi (prvi potpisnik osude), i drugovi prigovaraju, osim to se naelno ne slau sa djelom koji je, po njima, za svaku osudu. U apelu je reeno pozivamo graane demokratski opredjeljene, sve snage demokratskog socijalizma, da se ujedine i da glasaju za kandidate SKH-SDP i lijevo orijentirane kandidate, kao nezaobilaznom dijelu demokratskog bloka u pluralistikoj sceni Hrvatske i Jugoslavije, jer se tako suprotstavljamo dogmatizmu birokratskog centralizma i agresivnom nastupu nacionalizma i totalitarizma svih vrsta, izjasnili smo se protiv ekstremne nacionalistike desnice i

309 ovinizma, to nanosi najveu tetu i opasnost i interesima hrvatskog naroda, a posebno jedinstvu Hrvata i Srba i narodnosti u Hrvatskoj. Zato su pisci teksta izostavili gornje djelove apela, to samo oni znaju. Orlovi i drugovi piu ne znamo ko je organizator ove akcije, ali znamo da su neki potpisnici obmanuti od nekadanjih ratnih drugova. Akciju je inicirala grupa drugova revolucionara iz Zagreba. Moda smo i zakasnili, pa mnogi od onih koji bi podrali na izborni apel nisu mogli biti konsultovani i tako nisu potpisani. Od 126 potpisnika, ni jedan nije porekao pristanak da mu ime bude s naim imenima. Prigovara nam se da nam je mutan cilj i da je sve to to smo potpisali rabota, jer pisci teksta ele itaoce uvjeriti da je nae izjanjavanje za demokratske i leve snage puka kamuflaa. Kakvog smo to mi imali razloga da - opredjeljujui se za lijeve snage, za bratstvo i jedinstvo, za demokratiju, za Jugoslaviju, za program SKH-SDP, koji se suprotstavlja nacionalnim podjelama, sukobima i raspirivanju mrnje meu narodima i ljudima u Hrvatskoj i Jugoslaviji, a protiv nacionalistike desnice i ovinizma, protiv dogmatizma - i eto to opredjeljenje, po naim kritiarima, podmeemo kao kukavije jaje. A da bi potpisnici teksta pokazali kako na apel nije apel da se glasa za demokratske i lijeve snage, nego neto drugo, podmeu nam trajkae na Starom trgu, Vlasija i podrku autonomaima, slovenakim komunistima, podrku bivem crnogorskom rukovodstvu, ak smo i protiv ZAVNOH-a... O svemu ovom nema ni rjei u apelu od 12. aprila i raspravljati o tome dijelu teksta je ispod dostojanstva. U apelu se nismo izjanjavali o minulim stavovima rukovodstva SKH, nego o onome to u novom programu reorganizovani SKH-SDP nudi narodima i narodnostima Hrvatske. Prigovaraju nam da smo izrasliji drugovi, odnosno da smo naa elita. Mi smo ono to jesmo, a nita ne bismo bili i ne bi nas ni bilo da nije bilo Like i komunistikog programa. Nismo kao elita vodili partizanske jedinice, niti smo kao elita potpisali apel, ve kao ljudi koji agitiraju za one koji su za progres, demokraciju i ravnopravnost. Zato Koordinacioni odbor, koji je djelovao uoi izbora, radei na organizaciji mitinga na Petrovoj gori, nije potpisao izborni apel ili sastavio svoj apel? Zar je mogue da se ne bismo nali na istoj strani barikada? Nekorektno pisanje Orlovia i drugova se vidi i po tome to od 126 potpisnika apela (meu njima nema anonimusa) spominju pojedinano 14, a apel je potpisalo 27 Liana - generala. I, zato spominju samo Liane? Zar to nije dio kampanje koju jedan broj potpisnika teksta vodi due vrijeme? Prema demantiju Jakoveva, izlazi da je Koordinacioni odbor 16, 23. i 25. maja drao sastanke, kojima je rukovodio Voja Radakovi. Obavjeteni smo da su, pored njega, glavnu rje vodili Kosta Ugrica, Glio Vejnovi, Petar Opai i dr, koji nisu lanovi tog odbora, a niti su birani u svojim divizijama. Osnovni problem u stavovima Orlovia i drugova je u tome to se oni svrstavaju nasuprot komunistike akcije u Hrvatskoj. I pored kritikih stavova, mi smo na prolim izborima u SR Srbiji glasali za kandidate SK Srbije, a sada nam se prigovara to smo agitovali za kandidate SKH-SDP. Ni jedan od nas nije poricao niti branio razne greke, neuspjehe i nosioce negativnosti, nacionalistike devijacije. U prolosti, pa i danas, bezbroj puta smo kritikovali nedostatak borbenosti i radikalnih zahvata u realizaciji samoupravljanja, u skuavanju ljudskih sloboda, u kolebanjima prilikom opredjeljivanja za ekonomske programe, a posebno u kolebanju u rjeavanju meunacionalnih odnosa. Mi nismo bili kritiari iz busije, niti iz uskog kruga svog naciona, ve isti oni koji su bili kadri da se i u ratu i poslije rata bore za Titovsku Jugoslaviju,

310 za bratstvo meu ljudima i narodima, za ljudske odnose tkane na principima ravnopravnosti i solidarnosti, za progresivne promjene koje trai sadanje vrijeme i neposredna budunost. Za potpisnike apela oko Jovani, general-pukovnik i narodni heroj

Insistiranje na pomirenju i uzajamnom pratanju partizana i etnika danas je anahrono i nema nikakvog smisla.(Prof. Radoin Rajevi) POVODOM AKCIJE ZA POVRATAK ETNI KOG VOJVODE MOM ILA UJI A*) (1991)
*) Iz teksta dr Duana Plene,Borba, avgusta 1991. Na jugoslovenskoj politikoj sceni, krcatoj mrnjom, laima, podvalama, prljavim propagandnim ratom, u razrasloj i stalno raspirivanoj meunacionalnoj surovoj mrnji, mariraju neofaistiki bojovnici, aveti prolosti, ekstremne ratnike falange, naoruani odredi politikih stranaka i kojekakve paravojne formacije. U takvoj situaciji prikupljaju se potpisi za povratak u Kninsku krajinu ratnog zlo inca Momila ujia. Neki, pri tome, ele ujia predstaviti kao srpsku majku. Mi, borci 19. sjevernodalmatinske divizije i Treeg pomorskog sektora najbolje znamo da Momilo uji nikada nije bio nita drugo osim organizator i poinilac zloina, saradnik ustaa, Talijana i Njemaca. O tim zlodjelima nepobitno govore dokumenti, pa i oni etniki, i ustaki, i talijanski, i njemaki, kao i partizanski i savezniki.To je dokazano i u vie od 190 strunih rasprava, kao i sa 118 svjedoka Srba, koji su svoje iskaze dali slobodnom voljom sudskim istranim organima. uji je sa ustaama poeo pregovarati u decembru 1941. kad je u Kninu posjetio velikog upana velike upe Bribir i Sidraga Davida Sinia. Ministar vanjskih poslova NDH Mladen Lorkovi je odobrio pregovore i saradnju. Naredio je Siniu da ujiu i jo trojici vojvoda isplati po 100.000 kuna. Sporazum o borbenom sadejstvu postignut je 9. juna 1942. Sini je 10. juna aktom BT 16/185 obavijestio poglavnika Pavelia: Juer sam trima glavnim voama etnika, koji se bore protiv partizana, Momilu ujiu, Branku Bogunoviu i Mani Rakviu dao svakome po 100.000 kuna radi organizacije borbe protiv partizana (dokument je u Arhivu Vojnoistorijskog instituta JNA, kutija 195. broj registra 12/6-1 - dalje AVII 12/1). U aktu VT 16/197, Sini 18. juna 1942. obavjetava Pavelia da je etnikim voama isporuio makar skromne koli ine hrane i da im je domobransko zapovjednitvo stavilo na raspoloenje 20.000 metaka. 100 puaka i 10 dobrovoljaca pukomitraljezaca (AVII, 244, 35/11-1). Sedam dana kasnije, glavni stoer domobranstva je isporuio Momilu ujiu milijun kuna, 200 puaka jugoslovenskog porijekla, 20 pukomitraljeza i odgovarajue koli ine streljiva (Arhiv Hrvatske, FND, III-801450). Dokumenti u AVII (npr. MF-H46/137-378, MF-H-34/493, 83 B, 32/1-19 itd.) svjedoe o zajednikim akcijama ustaa i etnika i o tome kako je uji vodio operacije ienja srpskih sela od partizanskih simpatizera i saradnika, meu kojima je bilo posebno surova ona s kraja februara 1944. godine, kad je sa Vjekoslavom Servatzijem, komandantom 7. ustakodomobranskog zbora, ubio stotine Srba.

311 Koliko je i sam Paveli cijenio tu saradnju, vidi se po njegovom nareenju svim ustakim i domobranskim jedinicama 21. decembra 1944. da osiguraju povlaenje desetkovanih ujievih jedinica u Sloveniju. Dok je uji nastojao da saradnju s ustaama prikrije, koliko god je to bilo mogue, dotle saradnju s Talijanima, a od septembra 1943. i s Nijemcima, nije krio. O tome sam svijedoi, na primjer, u pismu novoimenovanom talijanskom komandantu u Kninu uoi kapitulacije Italije: Od jula 1941. rame uz rame sa italijanskom vojskom borim se protiv zajednikog neprijatelja - komunista u oblasti Dinare... (AVII, 160, 14/2). Iz talijanskih dokumenata se vidi da su uji i njegovi etnici, pored ratnih operacija, zajedno s Talijanima izveli 57 akcija ienja sela, u kojima je ubijeno 159 osoba, a zarobljeno i mueno uglavnom u srpskom Jasenovcu - Kosovu kod Knina, 948 ljudi, ena i maloljetnika. uji i njegovi etnici su bili kao antikomunistika dobrovoljaka milicija svrstani u talijanske divizije, redovno su primali hranu, ratnu opremu i plae. (Srebroljubivi uji je, kako to piu neki iz njegovih redova, kao vojvoda Mane Rokvi, ogroman dio tih para uzeo za sebe). Poslije kapitulacije Italije, uji se svrstao u njemaku slubu. Odmah poslije prodora u Knin, u oktobru 1943. tab 15. njemakog brdskog korpusa u izvjetaju Sp. 1006, potvruje borbeno sadejstvo sa etnikim grupama du glavne saobraajnice Biha-Graac-KninDrni-ibenik, gdje su etnici okupljeni u posebnim uporitima oslonjeni na njemake trupe. Tu, takoer, pie kako etnike voe primaju naloge i uputstva o vrenju zadataka obezbjeenja i izvianja od nemakih komandi (AVII, MF-HAS-T-314566, 342-343). Iz ujievog taba (Dinarska divizija) 1. decembra 1944. je tabu 15. njemakog brdskog korpusa pisano: etnika komanda sa svojim oruanim snagama od meseca septembra prole godine sarauje sa nemakom vojskom u ovim krajevima iskreno i lojalno. Ovo su nam nalagali nai zajedniki interesi u borbi protiv zajednikog neprijatelja... U ovoj borbi etnici su dali sve od sebe (AVII, 254. 7/1). Ni neki bliski saradnici Mom ila ujia nisu bili poteeni njegovog ubilakog zlo ina. Ubijao je ak i neke specijalne i povjerljive izaslanike Drae Mihailovia. Ugroeni oficiri Jugoslovenske vojske u otadbini, od potporunika Vanduka i Stefanovia, porunika Nikolia i Pupavca, kapetana Popovia, Jeftia i Stratimirovia, majora Paloevia i Vranjeevia, do vojvoda Rokvia i ekia, podnosili su - as talijanskim ili nemakim komandama, as Drai Mihailoviu - vapijue molbe da ih zatite od krvavih obrauna vojvode ujia. Mane Rokvi je svog vojvodskog kolegu ujia, 15. maja 1944. optuio da je otrovao svog pretpostavljenog, vojvodu Iliju Trifunovia Biranina, ubio pukovnika Nikolu Uzunevia i srpskog junaka Tromee ivka Brkovia, da je streljao i povjeao 500 Srba, meu kojima je bilo ena i djece, da je pronevjerio 63 miliona talijanskih lira, ali i pet stotina zlatnih funti sterlinga (AVII, 153, 15/6). Artiljerijski porunik orde Nikoli, 19. aprila 1944. je obavijestio Mihailovia da je uji u smrt poslao vie jugoslovenskih oficira samo zato to se bojao njihove strunosti i komandne sposobnosti. Tvrdi da je uji pukovnika Uzunevia ubio za vreme leenja u bolnici, a kapetana Mihaila Tomaevia na sred Graaca, porunika Stankovia ubio je na vratima njegovog stana (AVII 154, 34/3).

312 Dravna komisija za utvrdivanje ratnih zloina DFJ proglasila je Momila ujia ratnim zlo incem zbog masovnog ubistva i pokolja, muenja i interniranja graana, pljake, silovanja, kao i organiziranja i voenja vojnih formacija u slubi talijanskog i njemakog okupatora. Lista zlodjela je zaista velika. U opini Donji Lapac, uji je 16. aprila 1942. zapalio sve srpske kue u selima Zavlaka i Lika Kaldrma, a 21. juna te godine, lino potpisuje smrtnu presudu nad Davidom Bajiem i Ilijom Hrnjakom i nareuje egzekutorima da se rtve izopte prava na pobonu sahranu, odnosno da se njihova tela izloe javnoj poruzi na ulicama Knina. Samo u prvih devet mjeseci 1943. godine, kaznene ekspedicije Momila ujia ubile su 628 nedunih osoba, od kojih 391 srpske narodnosti. U isto vrijeme, na irem podru ju Tromee, ujievi su etnici zapalili 198 kua, 249 gospodarskih objekata i opljakali 3245 glava sitne i krupne stoke. Naroitom surovou je krajem 1942. i poetkom 1943. uji krenuo u pokolje po selima Gata, Tugare, ista, Gornji Dolac, Zveanje, Dugopolje, tikovo, Maovice, Utavice, Vinali, Kijevo i Gorjak, gdje je ubijeno 230 stanovnika, preteno dece, staraca i ena, tako da su im vadili oi, probadali ih mnogostruko noem, a neke ive bacali u vatru zapaljenih kua (AVII, 8, 3/143; 201, 11/16; 230, 29/7-1; 201, 11/10-18; 271, 24/2-25; 138, 6/15-1 itd.) Nikad nije potovao odredbe Hake konvencije o zatiti ranjenika. etnici Dinarske divizije su po ujievom nareenju 28. maja 1944. streljali tri ranjena partizana, meu njima i lijenika dr Josipa Hajfea, kirurga partizanske bolnice u Kreani kod Udbine. Strast za ubijanjem iskazuje u mnogim depeama upuenim Drai Mihailoviu. Jedna od tih depea, od 19. decembra 1943. glasi: Za vreme uspene borbe na Velebitu, kada je uhapeno 140 osoba, nai borci pustili tri Srbina da idu kuama, a ostalo je zaklano i baeno u jame (AVII, 276, 9/1)... U jednoj drugoj depei, pie da su u Livnu moji tako mnogo i redom klali, da su ih Nemci prisilili da napuste Livno. Zlodjela, ma bilo ija, bilo kada izvedena, pod bilo kakvim motivima i nad bilo kojim narodom, ne mogu biti saveznik ljudske savijesti i motiv priziva ma ije pomoi, ak ni u najsurovijim vremenima. Zato smatramo pogrenom, tetnom, neopravdanom i nedobronamjernom akciju prikupljanja potpisa za povratak Momila ujia u Kninsku krajinu. Uvjereni smo da poziv ratnom zlo incu nanosi ogromnu tetu, prije svega, srpskom narodu sjeverne Dalmacije, Bosanske krajine i Like. Pripadnici 19. sjevernodalmatinske divizije i Treeg pomorskog sektora

MIR JEDINA ALTERNATIVA*)

*)Tekst upuen Borbi, oktobra 1991. (nije objavljen). Nae ratniko iskustvo uvjerava nas da je mir jedina alternativa. Bez mira je nemogue razrjeiti nijedno sutinsko pitanje, ni obezbjediti perspektivu nijednom naem narodu. Zato sva ponaanja i postupke, sva injenja i neinjenja, procjenjujemo na osnovu toga koliko istinski doprinose miru i omoguavaju da se ispolje demokratski procesi, humanizam i stvaralatvo. U skladu s tim, podravamo javna istupanja naih saboraca Koe Popovia, Gojka Nikolia, grupe likih i dalmatinskih generala, koji su u nizu sluajeva reagovali na sijanje nacionalne mrnje, iskazivali neslaganje sa promjenom imena Trga faizma u Zagrebu,

313 sa mjenjanjem naziva ulica u Zadru, Kninu, Graacu, Beogradu i Novom Sadu, Pozivamo borce Narodnooslobodilakog rata i pripadnike mlade generacije da se novim antifaistikim pokretom - pokretom protiv rata - izborimo za mir. Rat koji se vodi je rat i protiv srpskog i protiv hrvatskog i protiv svih ostalih jugoslovenskih naroda, rat koji vraa u prolost, osuuje na ljudske rtve, dugotrajno siromatvo, materijalno i moralno degradira i izoluje od savremenih evropskih i svjetskih tokova. Osuujemo blokadu garnizona i napade na pripadnike JNA, ali su nam, kao bivim pripadnicima Jugoslovenske narodne armije, koja se u svim djelovima zemlje afirmisala i izgradnjom mnogih znaajnih objekata, strana ruenja sela i gradova i nekontrolisana upotreba razornih sredstava, bez obzira da li se to inilo u napadu ili pri povlaenju. Uvjereni da se ruilatvo moglo i, u interesu ouvanja autoriteta JNA, moralo izbjei, postavljamo pitanje zato je do svega toga dolo i traimo da se odgovora za neprocjenjive ljudske gubitke i unitenje materijalnih i kulturnih dobara. Kampanju za izmjetanje Titovog groba smatramo krajnje nekulturnim, necivilizacijskim i nedemokratskim inom. Toga su svjesni i inicijatori ove sramne akcije, ali je njihov strah od mrtvog Tita jai od razuma, stida i elementarnog osjeanja ljudskog dostojanstva i ophoenja prema mrtvima i grobovima. Njihov kukaviluk ogleda se i u licemjerim obrazloenjima, koja se lako mogu demantovati primjerima kod nas i u svjetu poznatih i nepoznatih ljudi, iji se grobovi nalaze izvan grobljanskih prostora. Neka priznaju da je rje o naknadnom politikom obraunu, pa, ako bezumlje nadvlada, mi - Titovi saborci - sahraniemo ga ponovo, a ne etniki vojvoda eelj, ministar urbanizma Jani i ostali egzekutori pridodati eeljevom etnikom tabu i rukovodstvu Radikalne stranke. Kao u vrijeme Narodnooslobodilakog rata, nepokolebljivo smo protiv ovinistikog raspirivanja mrnje, protiv nacionalistike iskljuivosti koja neminovno vodi ka faizmu. Zalaemo se za glas razuma, za pravo svakog ovjeka na zatitu linog, moralnog, nacionalnog, kulturnog integriteta. Protiv smo iskljuivosti kojom se ne uspostavljaju ve rue mostovi povjerenja i zajednikog ivljenja u koje mi, bez obzira na sadanje stanje, vjerujemo. Obaveza je svih da pomognu narodu u nevolji, ali i da odgovaraju ako je pomo samo izgovor i opravdanje za propovjedanje nacionalne iskljuivosti koja nanosi zla drugima, a najvie sopstvenom narodu. Smatramo da Udruenje Srba iz Hrvatske u Beogradu ne moe da govori u ime svih Srba iz Hrvatske, ni da nastupa u ime Srba koji ive u Hrvatskoj i koji imaju pravo da formuliu svoje interese i metode njihovog ostvarivanja, jer najneposrdnije i odgovaraju za svoju sudbinu. Veljko Dimi, Stevo Dokmanovi, Ivica Kuko. Svetozar Oro, Hakija Pozderac, Ilija Radakovi

PORUKE ARMIJI ZA PEDESETI ROENDAN*) (1991)

*) Borba, 21. decembra 1991. Danas nita nije kao pre pedeset godina. Nema svetskog rata izmeu nacifaizma i antifaizma. Jugoslaviji nije spolja nametnut rat, nego je on u njoj izbio i preti okolnom svetu. Vrhovi Armije uestvuju u ruenju Jugoslavije, koje su zapoeli nacionalistiki reimi. Umesto da razdvaja sukobljene strane, Armija je stala na stranu srpskog nacionalizma i u svoj ratniki tabor primila naoruane srpske oviniste.

314 Vrhovi Armije time kompromituju antifaistiku tradiciju nekadanje narodne vojske. Oni zloupotrebljavaju seanja na ustaki genocid i strah od njegovog ponavljanja da bi vodili rat protiv hrvatskog naroda i Hrvatske. Vojne vlasti odvode i graane Srbije na ratna stratita. Uvod u moralni lin protiv onih koji joj nisu slepo pokorni, otvara lov na njihove glave i otputa s posla irom umadije i Vojvodine. Takva Armija ostala je bez legitimne dravne kontrole. Nova, demokratska Srbija, mora se osloboditi ideoloke i politike vojske, kao i naoruanih stranakih i ovinistikih grupa, a narod zatititi neutralnom vojnom silom. Jedino takva drava moe reiti socijalne i druge probleme vojnog kadra i njihovih porodica. Takvu dravu hoemo mi, graani Srbije. Zato se borimo za mir i podravamo sve mirovne inicijative. U takvu borbu pozivamo sve graane, vojnike i vojne stareine koji ne prihvataju ratnu politiku vojne hunte. Graani Srbije potvrdie svoj suverenitet tek slobodnim izraavanjem vlastite politike volje o ratnoj politici sadanjeg reima u Srbiji. Simbol nae borbe bie spomenik neznanom dezerteru iz graanskog rata, a njen glavni rezultat su mir i demokratija.

Htio bih da kaem, do i u kad Beograd vie ne bude 'Slobodan' nego kad Beograd bude slobodan."(Glumac Rade erbedija) U IME PROZVANIH*) (1991)
*) Tekst upuen Tanjug-u (nije objavljen). Ustav Savezne Republike Jugoslavije utvruje da e se pitanje jugoslovenskog dravljanstva urediti saveznim zakonom, a Ustavni zakon za sprovoenje Ustava obavezuje da se Zakon o dravljanstvu SRJ uskladi sa novim Ustavom do kraja 1992. Razumljivo je i opravdano to se i pokreu i razmatraju pitanja koja se odnose na dravljanstvo, ali nedopustivo je da prije nego to se ta pitanja zakonski razrijee, bilo ko sebi prisvaja pravo da neke dravljane SFRJ, koji ive u SRJ po svom nahoenju, proglaava - strancima. Ne samo to se time preuzimaju nadlenosti zvaninih organa, ve, prvenstveno, zbog motiva iz kojih se to ini. Jedan od duebrinika, g. Milan Trenji uhvatio je poslednji voz Osmice (u meuvremenu je prestala da izlazi), da bi zavapio: Da li smo svi slepi kod oiju? i dramatino konstatovao: Beograd ve okupiran! Svi, pa i g. Trenji, imaju pravo da razmiljaju o tome kako u novonastalim okolnostima treba regulisati pitanje dravljanstva, ali g. Trenji bi htio da bude kadija koji tui i sudi. Zakonsko rjeenje se jo ne zna, ali Trenji ve zna ko su stranci. On, pod navodnicima kae da je SFRJ umrla, ali zapostavlja injenicu da SRJ eli da nastavi njen kontinuitet. Neprijateljima, koji to ne ele da prihvate, pridruuje se, eto, g. Trenji, kao unutranji saveznik. Pa ko je onda tu peta kolona? Oni koje on proglaava strancima ili on koji osporava pravo SRJ.

315

Oko dravljanstva postoji vie specifinih situacija, zavisno i od linih opredjeljenja i pri zdravoj je pameti pretpostavka da e drava koja dri do kontinuiteta taj princip primjeniti i na dravljanstvo, ali o tome se moe razgovarati, budui da je pitanje dravljanstva g. Trenjiu samo nova potapalica za rat koji podue vodi protiv nekadanjih drugova, ratnih i partijskih saboraca, menjajui pri tome strane. Nije na odmet pomenuti: dok je bio drug, g. Trenji je za J. B. Tita (koga sada na sva usta psuje) i A. Rankovia obavljao diskretne poslove OZN-e, a potom UDB-e. Kao ovjek sa hrvatske kadrovske liste, bio je i konzul, pa otuda i vlada materijom dravljanstva, to svjedoi da je svaki svoj posao (pa i prethodni) studiozno obavljao. Kasnije je radio u slovenakoj GG firmi, to svjedoi o praktinosti i sklonosti da se za priljean rad dobije adekvatna nagrada. Ne tako davno, Trenji je, u serijama napisa, konkretnih do daske u navoenju imena ljudi i njihovih navodnih jeresi, sa ponosom isticao da je miloevievac. Poto to sada vie ne istie, a uvjek radi za poznatog naruioca (ne samo iz altruizma), postavlja se pitanje zato je pokrenuo policijsku pedantnost nabrajajui imena, preteno bivih generala i ambasadora, meu kojima vie njih iz istog kraja, iste jedinice u ratu ili istih ustanova - UDB-e i SIP-a. Bilo bi maliciozno ako bi se g. Trenjiu pripisala zavist to su mnogi njegovi saborci postali generali i ambasadori, a on nije, pa sada vodi privatni rat da im skine zvjezde, ili zvanja. Moda on time hoe da oisti svoju savijest, da se oslobodi prolosti koja mu smeta. Da je samo to u pitanju, ne bi vrijedilo ni odgovarati mu. Sutina je u neem mnogo opasnijem i ne odnosi se samo na ljude koje Trenji odstreljuje. Rije je o opasnosti za demokratiju i drutvo u cjelini. On, svjesno, naruuje pogrom. Na grudi neistomiljenika, s kojima je do jue koraao i iz istog kazana kusao, mislei da e, kudei druge, sebi stei oreol sveca, postavlja mete po elji onih koji bi da pucaju. Time je usavrio svoju djelatnost, vjerovatno nezadovoljan to su, uprkos njegovom upozorenju, dotini nastavili da diu beogradski vazduh, pa sad treba prei na efikasniji nain uvanja tog prirodnog bogatstva. Za koga, zapravo, danas radi g. Trenji? Iz intencija njegovog napisa govori se o taktikom premjetanju stanovnitva, neminovnosti i razumljivosti reciprociteta u progonima, jasno je da mu etiko proiavanje nije mrska stvar. Ni Trenjii, a ni novi inkvizitori nemaju nikakve veze sa srpskim narodom, Beogradom i Srbijom, kao to ni izdaja nema kraja. Ko jednom pone da se odrie svoje prolosti, izdaje sebe, a kad izda sebe jo lake e i druge. U ime prozvanih Ljubo Babi, Milan Basta, Dimitrije Bajalica, Veljko Dimi, Rahmija Kadeni, Ivica Milievi, arko Milievi, Savo Popovi, Ilija Radakovi, ivko Rodi, Rade erbedija, Milan ijan, Demal Fejzo.

POSLIJE DOGOVORA U ENEVI (1991)*)

*) Tekst dostavljen Tanjug-u, aprila 1992. (nije objavljen)

316

U ovoj kritinoj fazi jugoslovenske krize i sudbonosnom vremenu za jugoslovenske narode i ovog puta pridruujemo se zahtjevima da se zaustavi meunacionalni rat, dajemo svoj glas za mir i podravamo sve koji se za mir istinski bore. Rat na tlu jugoslovenskih zemalja je rat protiv svih jugoslovenskih naroda, rat koji osuuje na velike ljudske rtve, na dugotrajnije siromatvo, materijalno i moralno degradira i izoluje od savremenih evropskih i svjetskih tokova. Osuujemo sve pokuaje i praksu da se putem oruja rjeavaju aktuelna pitanja jugoslovenskog drutva. Osuujemo sve vrste blokada i napada i ugroavanja ljudskih sloboda. Strana su nam strana ruenja gradova i sela. Uvjereni smo da se ruilatvo moglo i moralo izbjei. Mir je jedina alternativa i sada posljednja ansa da se vidi kraj tome ratu. Bez mira je nemogue razrjeiti i jedno sutinsko pitanje. Zato sva ponaanja i postupke javnost ocjenjuje na osnovu toga koliko istinski doprinose miru i omoguuju da se ispolje demokratski procesi, humanizam i stvaralatvo. U skladu sa tim, i ovog puta podravamo bezbroj pojedinanih i grupnih apela za mir i protiv sijanja nacionalne mrnje. Saglasni smo sa svima onima koji ne vjeruju u svrsishodnost rata i koji ne vjeruju onima koji ga vode i podgrijevaju. Podravamo sva nastojanja Ujedinjenih nacija i Evropske zajednice za mirno rjeenje jugoslovenske krize. Posebno je vano da se svi potpisnici dogovora sklopljenog u enevi toga striktno pridravaju. Kao i u NOR-u, nepokolebljivo smo protiv ovinistikog raspirivanja mrnje, protiv nacionalistike isklju ivosti i zato jer se time ne uspostavljaju ve rue mostovi povjerenja i zajednikog ivljenja. Oekujemo da e nai saborci i posebno drugovi koje nismo uspjeli konsultovati i obavijestiti o ovom apelu ustati protiv nastavljanja bratoubilakog rata i izboriti se za mir i dogovaranje o zajednikom ivotu. Tekst potpisali: Stevo Dokmanovi, Ivica Kuko, Svetozar Oro, Hakija Pozderac, Ilija Radakovi TITO - NAA I SVJETSKA LINOST*) *) Tekst Ilije Radakovia proitan 25. maja 1992. na skupu lanova Drutva za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-1945. u Muzeju 25. maj Beograd. Evo ta su o Titu rekle neke poznate linosti. Zapamtite ovaj datum. I naa djeca i vae djece djeca neka pamte ovaj datum dolaska Tita u Veliku Britaniju, koji e stii u udbenike istorije. To je dogaaj koji obasjava zrakom nade svijet zaplaen strahotom rata... Tako je uoi Titove posjete Britaniji pisao londonski Dejli ekspres. London je ekao Tita, borca za mir, ekali su ga obini engleski graani, koji, prema rjeima drugog komentatora,

317 ne znaju mnogo o velikoj politikoj strategiji, ali zato mnogo bolje osjeaju od pisaca uvodnika da u posjetu dolazi velika istorijska linost, a veli ina istorijskih linosti upravo se sastoji u tome to, pripadju i jednoj naciji, pripadaju svim nacijama svjeta, to zaduuju i svojim djelom itavo ovjeanstvo, postaju, kako je za naeg predsjednika vie puta reeno graanin svijeta. itav svijet ga zna. On je, rei e Rada Krinan, tuma duha naeg vremena, koji podie svoj glas za politiku i socijalistiku izgradnju drutva, za meunarodnu harmoniju i mir - tuma zadataka postavljenih naoj generaciji. On tumai snove svoje zemlje vezane za ove velike ideale, koji uzbuuju ne samo Evropu i Ameriku, nego i Istok, od Egipta do Japana... On je, tvrdi Lopez Mateos, ovjek drugog podneblja dalekog od Indije, drag Meksikancima, jer sjedinjuje one divne vrline koje su posjedovale voe u borbi za nezavisnost Meksika vidovitost njegovih utemeljitelja Hidalga i Moreloza, hrabrost jednog Zapate, mudrost i odlunost Franciska Madere... Njega potuju i oni koji ne djele njegova idejna opredjeljenja. Ma ta mislili o komunistima, pisao je Ivning njuz, mi se divimo odvanim, a Maral to jeste, on je David modernog doba, koji se suprotstavio dvojici Golijata: prvo Hitleru, a potom Staljinu. U svjetu, o njemu sa potovanjem govore najpoznatiji meu poznatima. Pomenimo ta su rekli neki od njih. eril: Maral Tito pokazao se ne samo kao veliki vojskovoa, ve isto tako i kao izvanredan dravnik koji je dao ogroman doprinos ujedinjavanju jugoslovenskih naroda... Veliki je doprinos predsednika Tita na planu meunarodne saradnje i razumjevanja, a isto tako i za optu stvar mira... Dimitrov: Najvee i najvanije to se postiglo u Jugoslaviji jeste bratstvo i jedinstvo. Za ovo veliko djelo ima golemu istorijsku zaslugu na prijatelj i drug Maral Tito i KP Jugoslavije. Hruov (na XX kongresu KP SSSR, februara 1956): Sjeam se prvih dana vjetakog naduvavanja sukoba izmeu Sovjetskog Saveza i Jugoslavije. Jednog dana, kada sam stigao iz Kijeva u Moskvu, bio sam pozvan da posjetim Staljina, koji mi je, pokazujui kopiju pisma nedavno poslatog Titu, rekao: Jeste li itali ovo? i ne oekujui moj odgovor izjavio: Bie dovoljno da pomjerim svoj mali prst - i Tita vie nee biti. On e pasti., ali to se nije dogodilo Titu. Trigve Li: Predsednik, Maral Tito odlikovao se otporom prema agresiji i spoljnoj dominaciji u toku rata i mira, to e zauvjek ostati u istoriji kao primjer inspirisan hrabrou i nezavisnou. Montgomeri: Jedini drugi Evropljanin koji, po mom miljenju, spada u velike nacionalne lidere jeste predsednik Tito. On ima politiku hrabrost, istrajnost i mo odluivanja. Vrlo je mudar, veliki vojni i politiki lider. Tito je zaista veliki ovek... Sve to nesumnjivo govori da je na predsjednik, maral i vrhovni komandant ne samo naa, ve i svjetska linost. Postao je to kada je jedna mala zemlja nevienom hrabrou svojih ljudi, istotom i visokom moralnou humanih principa, angaovanou u borbi za ideale svih koji ele mir i progres, bez obzira na politiku, nacionalnu, rasnu ili bilo koju drugu pripadnost, ula na pozornicu svjetske politike. To se desilo mnogo ranije nego to je Tito

318 istakao principe koegzistencije i politike mira koja se vezuje i za njegovo ime. Tanije deavalo se to u trenucima kada su hrabrost i savijest bivali na najteim ispitima, kada je Tito, ijim razmiljanjima ni u najteim asovima pesimizam nije bio svojstven, hrabro donosio odluke o razliitim fazama naeg razvoja - o ustanku, AVNOJ-u, suprotstavljanju svakom pokuaju da se ugrozi nezavisnost naa i tua, kada je ulagao napore da se afirmie i u novim uslovima potvrdi koegzistencija. Socijalistikom izgradnjom, svojevrsnim putem u socijalizam, otporom staljinizmu, konstantnim otporom imperijalizmu i neokolonijalizmu, otporom nacional-ovinizmu, koegzistencijom - Jugoslavija je proirila svoj istaknuti ugled na svim kontinentima, Tito je u svemu tome bio inicijator i nadahnue, tvorac i inspirator, potvrujui sopstvenim primjerom da se istorija bazira na drutveno-ekonomskim odnosima, ali da istovremeno u stvaranju svakog znaajnijeg dogaaja uestvuju izuzetne linosti. A sada nekoliko misli i ocjena Koe Popovia, drugog vojnika naeg rata, prvog komandanta Prve brigade, divizije, korpusa, komandanta Glavnog taba za Srbiju, naelnika Generaltaba, ministra spoljnih poslova i potpredsednika SFRJ. Sve je ovo objavljeno (1989) - osam godina poslije Titove smrti i u vrijeme kada je Tito bio ozbiljno napadan. ta je Koa izjavio u knjizi A. Nenadovia Razgovori sa Koom: Mislim da je Titov revolucionarni put bio suvie dug, pa i specifian, da bi se mogao staviti u jedan, recimo, kominternovski kalup. Bio je sposoban da se kree suvereno sa samopouzdanjem, koje je imponovalo. Kada je dolo vreme za oruanu borbu, Tito je dobro procenio da se treba osloniti na Srbiju. Tito je u ratu pokazao da je dorastao zadacima u pripremi i voenju borbe. Kada je ustanak poeo, brzo je postao neosporni voa - od samog poetka razmiljao je svojom glavom. Na pitanje o odnosima sa Titom, da li je meu njima bilo razmimoilaenja, Koa odgovara: Ne, naprotiv. Bio sam i ostajem uveren da je on u naoj revoluciji bio nezamenljiv, imao je sve odlike autohtonog voe: spretnost, odvanost, odlunost, dovitljivost. Na elnoj poziciji niko mu nije bio ravan. Na pitanje o odnosima Tito-Rankovi, Koa kae: Ne verujem da je Tito lino imao neto protiv Srba, da je nastojao da ih potisne. Bio je suvie irok i praktian da bi po tom, nacionalnom osnovu, isklju ivao bilo koga... Uvjeren sam da Tito tada nije mislio kao Hrvat, a jo manje kao neki antisrpski strateg. Na pitanje o Titu u miru, Koa kae; Kao i u ratu - predvodniki. Bio je nezamenljiv u organizovanju nacionalnog, jugoslovenskog otpora nasilju sa Istoka... Sada izbija sve to su ranije krili u sebi i to su imali protiv. Oni misle da su slobodni i digli su hajku. A NOB e preiveti sve to. To se dogaa posle smrti znaajnog oveka ili znaajnog perioda. Tada mnogi po inju da viu i da priaju koje-kakve stvari o NOB-u da bi snizili njegovu cenu i vrednost. Ali se to ne moe zbrisati - ni NOB ni Tito - napisao je akademik Josip Vidmar.

319 Dakle, da zavrim. Tito je epohalna linost, jedan od kreatora nae i svjetske istorije. On pripada nama, ali i svim onim ljudima irom svijeta, koji su mu oduevljeno klicali, pozdravljajui u njemu neophodnost mira i vjeru u budunost ovjeanstva.

Stvarni sutinski, puni povratak u svet, u Evropu i meunarodnu zajednicu, to hvatanje koraka sa svetom zavisie od nas i bolje je da radimo, da iznova pronaemo sebe i svoje mesto nego da nas ponovo uteruju u red.
(Ambasador Ilija uki)

APEL ZA MIR I ZAJEDNI KI IVOT NARODA BIH*)

*)Objavila Politika u broju za 1. i 2. maj 1992, Vreme, 4. 5. 1992. i jo neki listovi Posljednjih nedjelja dolo je do traginih dogaaja u naoj republici. Masovno ginu neduni ljudi, razaraju se gradovi i sela, unitavaju privredna i kulturna dobra. Spoljnom i unutranjom agresijom na Bosnu i Hercegovinu, koja podjednako i nedjeljivo pripada Muslimanima, Srbima, Hrvatima i drugima, svima je nametnuto meunacionalno samounitavanje. Osuuju i poinioce (nosioce) tog uasa u koji je gurnuta meunarodno priznata drava Bosna i Hercegovina, mi graani koji ivimo u Beogradu a potiemo iz Bosne i Hercegovine, voeni svojom savjeu i suodgovornou za sudbinu nae ue domovine, odlu ili smo da vam se obratimo. Prvo, mi odluno stojimo na strani onih snaga koje zahtijevaju da se odmah i bezuslovno prekinu svi ratni sukobi i uspostavi stabilan mir na teritoriji Bosne i Hercegovine. Isto tako zahtijevamo da se prekinu svi vidovi medijskog rata na bosansko-hercegovakom i jugoslovenskom prostoru. Drugo, pridruujemo se zahtjevima da se nastave pregovori uz pomo predstavnika Evropske zajednice i Ujedinjenih nacija radi razrijeavanja jugoslovenske krize, unutranjih problema Republike, ouvanja njenog teritorijalnog integriteta, suvereniteta i nezavisnosti kao bitnih inilaca kako za ravnopravne odnose sa susjed - ima, tako i za eventualno udruivanje u eventualni savez jugoslovenskih drava. Tree, zalaemo se da snage JNA na teritoriji Republike svoje aktivnosti u odbrani i odravanju mira vre na osnovu dogovora izmeu vojnog rukovodstva i najviih organa legitimne vlasti suverene i meunarodno priznate drave Bosne i Hercegovine. U tome se mora obezbjediti potpuno jednak odnos JNA prema svim graanima, bez obzira na njihovu nacionalnu, vjersku i politiku pripadnost, ukljuujui i bezuslovno razoruavanje i protjerivanje svih paravojnih fonnacija iz Bosne i Hercegovine. etvrto, svesrdno podravamo zahtjeve da se u to kraem roku raspiu parlamentarni izbori, kako bi, voljom naroda, na elo Republike doli razumni ljudi, odgovorni pred svojim biraima (i istorijom). Peto, pozivamo sve graane Bosne i Hercegovine i Jugoslavije i meunarodnu javnost da odluno osude i razoblie nacioovinistiku doktrinu po kojoj u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji nije mogu zajedniki ivot Srba, Muslimana, Hrvata, Jugoslovena, Jevreja i

320 graana drugih nacija i nacionalnosti, jer su na toj osnovi izrasla sva zla koja su tragino pogodila graane i narode na jugoslovenskom prostoru. Beograd, 2. aprila 1992. Ajanovi Tarik, ambasador, Arnautovi Mladen, novinar, Babi S. Ljubo, vijenik AVNOJ-a i ZAVNOBIH-a, Babi dr Vojislav, primarijus, Bajalica Dimitrije, vijenik ZAVNOBIH-a, Brki Jovanka, novinar, Buljubai erif, privrednik, auevi Izudin, pukovnik JNA, auevi Anka, javni radnik, eur Obrad, inenjer, eti Hasan, general, Danon Oskar, dirigent i kompozitor, Dilberovi Ismet, pukovik, Dizdar Mujo, general, Dujmovi Olga, javni radnik, onlagi Ahmet, pukovnik, uki edo, general, Fejzo Demal, general, profesor Hadovi Sead, pukovnik, Hadi Ibro, novinar, Humo Enver, ambasador, profesor Ibrahimpai dr Mensur, pukovnik, Jovanovi Predrag, inenjer, Kadeni Rahmija, general, Kapetanovi Hajro, lan Savjeta Federacije, Kapetanovi Mubera, javni radnik, Kazazovi amil, kapetan bojnog broda, Kijac Danilo, pukovnik, Kijac Zoran, inenjer, Kljaji Jovo, pukovnik, Konstaek Davorin, ambasador, Krea Anto Komo, potpukovnik, Latifi Ibro, ekonomist, Levi Moric, pukovnik, Luki Dragoje, publicista, Milievi edo, inenjer, Milievi Ivica, general, Milievi arko, general, Mijatovi Cvijetin, lan Predsjednitva SFRJ, Mievi Radenko, akademski slikar, Mulahasanovi Enver, novinar, Mufti Ahmet, savjetnik, Ninkovi Jovo, general, Oro Svetozar, general, Papi Avgustin, ambasador, Perovi Lepa, javni radnik, Pele Momilo, diplomata, Popovi Borivoje, reditelj opere, Popovi Savo, general, Pozderac Hakija, lan Savjeta Federacije, Radeti Rajko, pukovnik, Rodi Dragan, javni radnik, Rodi ivko, general, Redi Esad, pukovnik, Redi Ismet, ambasador, Roso Radoslav, novinar, Rukavina Josip, general, Seferovi Nusret, ambasador, Salihodi Junuz, inenjer, Salcberger Ervin Stanko, general, Stoji Danilo, pukovnik, ahinovi Hasan, javni radnik, iljak Hasan, ambasador, iljegovi Vojislav, pukovnik, Tomi Mirko, general, Zubovi Osman, javni radnik, Zubovi Uzeir, pukovnik, Vasi Milan, pukovnik, Vejzagi Alija, ambasador.

Rat nije bio naa neizbena perspektiva i o njegovoj neizbenosti govore samo oni koji su ga prieljkivali.(Vukain Stamboli) DOZVOLITE DA SE NE SLAEMO, G. GENERALE*)
*) Viceadmiral Ivan Veselinovi, povodom knjige Kadijevia Moje vienje raspada, Borba, 1993. Admiral Ivan Veselinovi je bio komandant vojno-pomorskog sektora, komandant teritorijalne odbrane Vojvodine, glavni inspektor RM i pomonik generala Kadijevia za poslove civilne odbrane, sa koje dunosti je penzionisan krajem 1990. godine. Admiral Veselinovi je prvi visoki vojni rukovodilac iz SSNO, koji je analitiki i kurano reagirao na stavove Veljka Kadijevia. ta je (po mom izboru) osnovno u njegovim stavovima?

321

G. Kadijevi preteruje, ne nudei skoro nikakve realne argumente da su raspad SFRJ desetinama godina unazad, pripremali politiari i dravnici koji su je stvorili. U izlaganju Kadijevia nedostaju, pre svega, istinito i objektivno vienje dogaaja, to je, verovatno, i bilo nemogue i oekivati. Nemogue zbog toga to je autor dosta providno pokuao da bez stvarnih injenica opravda sebe i svoje saradnike, odnosno tab Vrhovne komande (a ta je to?) za neuinjeno i za duboku krivicu za neprofesionalan odnos prema ustavnoj obavezi. Tekst Kadijevia vrvi od poznatih floskula o meunarodnoj zaveri. Koncepcija ONO u datim istorijskim i vojno-strategijskim uslovima je najmanje bila prevara, kako je krstio bivi savezni sekretar. Pokuaj da se predsjedniku Vlade A. Markoviu pripie tendencija preuzimanja komande nad JNA providan je manevar g. Kadijevia da izbegne mnoge odgovore na mnoga pitanja odnosa ministra odbrane prema SIV-u dugi niz godina. G. Kadijeviu nisu smetali populizam i dogaanja naroda dok su bili u funkciji kreiranja drave kako ju je on zamiljao, ali se nije libio da zloupotrebi snagu Armije kada se isto takvo dogaanje naroda usudilo da pokua da promeni njegovo vienje politikih odnosa. Prema rezultatima rada JNA i vojnog vrha, pre svega u 1991. godini, umesto da doskoi protivnicima, oni su doakali zajednikoj dravi. Formiranje vojita umjesto armija i ukidanje divizija i druga reenja reorganizacije izvrene u periodu 1987-1990, opteretila su vojni budet i smanjila efikasnost komandi i jedinica u kritinom periodu za saveznu dravu. Autor ili ne poznaje ili ne priznaje zvanine organe drave i drava iji je ministar vojni bio. Savezna skuptina, kao najvii zakonodavni organ drave, postojala je sve dok se odreene delegacije nisu iz nje povukle. A povukle su se kada su njihove republike bile izloene zakulisnom pritisku armije i republike naroda u ije ime se (koje li ironije) i vodio izgubljeni rat. Odbijanje da se prihvate demokratske promjene znailo je odbiti pozitivnu ulogu koju je Armija mogla da odigra, izdiui se iznad republikih prepucavanja. Umjesto toga, povezivanje sa jednom politikom i dravnom opcijom, srozalo je Armiju na nivo jednonarodne, izbilo joj iz ruku jugoslovenstvo i znaaj i snagu za zatitu savezne drave i to je znailo kraj i Armije, kao zajednike sile naroda, i Jugoslavije, na alost, i kraj zajednike drave. Ignorisanje Savezne skuptine i javnog mnjenja Jugoslavije posle debakla JNA u Sloveniji u toku itava etiri meseca (juni-oktobar) od strane krnjeg Predsedntva kao Vrhovne komande (kako to tuno zvui) i saveznog sekretara za narodnu odbranu, jasan je dokaz da isti gospodin nije eleo da ima dravu da ne bi morao da poloi raun o tome kako je i zato napustio deo teritorije savezne drave. Opravdanje za to nema, niti ga moe imati skrivajui se iza teze da Armija nije imala svoju dravu.

322 S podnaslovom sve je bilo bolje osim mira - Veselinovi pie: Ako smo sa tako sveznajuim tabom doli u ovako teku situaciju i sa razbijenom dravom, ispada da bi bilo bolje da takve genijalne rukovodioce nismo imali na takvom mestu. Jedan od osnovnih ili bitan razlog ponaanja dela vojnih rukovodilaca lei u ideolokom ili politikom pogledu na svet, neshvatanju i neprihvatanju promena koje, su nastajale Istini za volju, ni jedan (slovima i brojem) lan taba Vrhovne komande u tom periodu nije bio na dunosti komandanta armije, to govori o nedostatku iskustva... Poznato je da je Predsednitvo SFRJ, poetkom 1991. donelo odluku o razoruanju paravojnih formacija na celoj teritoriji Jugoslavije. Zato ga JNA nije izvrila, g. Kadijevi ne spominje ni jednom reju i dalje zato akcije oko oruja u Hrvatskoj i pegelja nisu preseene u zaetku, i dalje zato je armija prihvatila paravojne formacije i stavila ih pod svoju komandu kada se istovremeno tvrdilo da tih formacija na teritoriji Srbije nema. Pri kraju Veselinovievog teksta stoje jo dvije znaajne konstatacije: a) Tragedija Armije i jeste u tome to je bila sredstvo u rukama pogrene politike, koja je nastojala, praktino svim sredstvima, da nametne ostalim lanicama SFRJ svoje vienje zajednike drave - ili je nee biti. b) JNA je jedina imala ansu da obezbedi miran prelazak drutva u novi kvalitet, a to je mogla da uradi uzdiui se i ne vezujui se za bilo koju politiku partiju ili repuhliku. Svoje pisanje Veselinovi zavrava sljedeim: Bolje je da ste ova razmiljanja zadrali za sebe. Ovako, ostaje svima onima koji su bili pod komandom Vas i toga famoznog taba Vrhovne komande... da se pitaju zato su Vam verovali i ko Vam je dao za pravo da upropastite zajedniku dravu. Prosto Vam bilo. A ostalima koji su Vam kumovali u svemu ovome da zaelim, kao to sam jednom rekao u Skuptini Jugoslavije, da se nau na ubritu istorije, jer tamo im je mesto. U vie susreta s viceadmiralom Ivanom Veselinoviem izrazio sam priznanje, zahvalnost i, ako to neto znai, i svoju saglasnost sa stavovima i ocjenama. Jednom prilikom sam mu rekao: Bolje je da si ih Ti prvi saoptio jer si, pored ostalog, dvije godine bio neposredno potinjen generalu Kadijeviu. Moda nisam najbolje odabrao stavove iz Ivanovog kazivanja, ali ubacujui ih u moje biljeke o besmislenom ratu, elim ponovo izraziti zahvalnost i saglasnost, koju, ubjeen sam, djeli najvei broj bivih pripadnika JNA.

NA PEDESET PRVOJ GODINJICI VI LI KE PROLETERSKE DIVIZIJE NIKOLA TESLA (1993)

Na skuptini sekcije boraca VI proleterske like divizije (51. godinjica formiranja - 22. novembra 1993) Izlaganje Ilije Radakovia: Na rat 1941-1945. je narodnooslobodilaki i partizanski rat. Ovo narodni nam briu i spajaju nas sa ostalim ratovima.

323

Na rat je dio antifaistike borbe (poznat i priznat) jugoslovenskih naroda i irih evropskosvjetskih razmjera. Ovo antifaistiko hoe da nam zbriu. Naturaju nam imena ratnici i veterani. Neka se drugi zovu kako hoe, a mi smo partizani. Naa boraka organizacija treba i dalje da bude samostalna i sa svim obiljejima. Organizacijski nema nita integralno sa drugim, a saradivati moemo ako se dogovorimo. Prvi svjetski rat 1912-1918. bio je integrativan. Stvorena je zajednika Jugoslavija. U ratu (1941-1945) stvorili smo jo veu FNRJ i SFRJ. Na narodnooslobodilaki rat bio je jo integrativniji. Besmisleni rat od 1990. do 1995. stvorio je tzv. SRJ - najmanju do sada. Bio je dezintegrativan i razbio je SFRJ. Na alost, i meu borcima naeg rata ima razbijaa. U nekim stavovima SUBNOR-a nama se podmee da smo zarobljenici vlastite prolosti, da smo 50 godina ivjeli u politikom zatoenitvu, to sve ne stoji. Nema osnova da mjenjamo znake sa petokrakama, eka nas obnova poruenih spomenika naeg rata, koji su svuda skrnavljeni i rueni. Naa aktivnost se i dalje temelji na istorijskom kontinuitetu borbe za slobodu i nezavisnost. Protivni smo svim pokuajima da se NOR nipodatava, vrea i ocjenjuje kao graanski rat. Oni koji to rade, opravdavaju saradnju sa okupatorom i nacioovinizmom. Mladi treba da znaju da su nai termini bili i ostaju slobodoljublje, patriotizam, nacionalni ponos, otpor prema nasilju, solidarnost i drugarstvo. U programima veine stranaka nema stava prema NOB-u i borakoj organizaciji, ak ni u programima nekih tzv. socijalistikih i komunistikih partija. Ne dozvolimo da nas u isti ko stavljaju sa nedievcima, etnicima i drugim kvislinzima. Boraka organizacija je planski razbijena ili oslabljena. Vlast u mnogim sekcijama i udruenjima boraca uzeli su oni koji se dodvoravaju nacionalizmu, a u posljednje vrijeme se malo i sastajemo, pored ostalog, i zbog onih koji se stide, zbog poetnih stavova i zapaljenosti za neka opredjeljenja suprotna interesima borake organizacije. Traimo od foruma borake organizacije svih nivoa da se izjasne o ovom ratu i nasilju koje je poruilo Vukovar, Jajce, Fou i mnoge spomenike vezane za VI diviziju. Da se izjasne o ratu koji je bio dezintegrativan, koji je razbio ono za to smo se borili. Tu su razlike i meu nama, koje su dovele do meusobnih podjela. Nae trajno zalaganje treba da bude za mir i optu demilitarizaciju. In memoriam MILORAD MIEVI*) *)*) Tekst je upuen Naoj borbi, Veernjim novostima i Vjesniku, ali nije objavljen.

324 Da je poginuo Milorad (Miki, Spajija) Mievi, jedan od najbliih mi i najdraih drugara, saznajem 15. avgusta 1996. Dva dana kasnije 17. avgusta itam u Vjesniku da je 14. kolovoza oko 14 sati poginuo umirovljeni general JNA Mievi od nepoznate eksplozivne naprave u dvoritu svoje rodne kue u Pavlovcu, Zavoe broj 26. U trenutku eksplozije, s njim su bile supruga Mara i sestra Marija, koje su ostale neozljeene. Pune 63 godine (od 1933), bili smo nerazdvojni, kolski drugovi. U Gospiu, u SKOJ-u od 1938, u bataljonu Marko Orekovi u VI diviziji (1941-1943), u XIX dalmatinskoj diviziji (1944), u istoj klasi Vojne akademije (1951-1953), u IX armiji (Ljubljana 1968-1970) - ovog puta kao trio Liana (Miki, Ferdo i Tria), zajedno u istoj komandi. Miloradova ivotna staza ista je kao suza. U SKOJ-u i KPJ (od 1938, odnosno 1940), komesar ete u krntijaima (1941), komesar Krbave, lan Politodjela XIX divizije, komesar brigade u 45. srpskoj diviziji. Poslije rata je komesar divizije u Makedoniji i Srbiji, direktor tvornice Marko Orekovi u Likom Osiku, naelnik taba ljubljanskog podruja i naelnik operativnog odjeljenja u IX armiji, da bi uspjenu vojniku karijeru zavrio kao naelnik taba teritorijalne odbrane Socijalistike Republike Hrvatske i tu, u Zagrebu, penzionisan. Uo i besmislenog rata i za vrijeme njegovog trajanja (1990-1995), potpisnik je mnogih apela za mir i protiv sunovrata. Milorad je bio i ostao antifaista. Rodnu kuu njegove Mare Buba u Likom Novom sruili su nacionalistiki ekstremisti (ustae). Milorad je to vidio na zagrebakoj TV i za taj straan in tuio novu dravu. Njegovu rodnu kuu u Zavou (Pavlovac) opljakali su i demolirali nacionalistiki ekstremisti (etnici). Oba ruenja dogodila su se prije takozvane Oluje, tog velikog politikog poraza (1995), kao to je politiki poraz (1991) znailo i prikljuenje djela gospike opine - graakoj opini. U toku besmislenog rata (1990-1995) - te najstranije stranice u istoriji ne samo Like - sretali smo se vie puta i to van Like i Hrvatske - u Sloveniji. Najvie smo razgovarali o naoj Lici i njenoj tragediji. Vana tema bila je i perspektiva naih unuka. Dogovorili smo se da obiemo Plitvice, Vrebac (njegov rodni kraj), Graac (Ferdino rodno mjesto) i Joan (moje rodno mjesto). Ferdo je - i zbog Like - presvisnuo 1995. Bez Ferde sreli smo se juna 1996. u ateu. Tom prilikom Milorad je govorio: Ido, bio sam u Lici vie puta - sve je to tuno i runo, otii u i ovog ljeta, pa, kad se vratim, dogovoriemo se, bie barem ljiva, ti kao stranac vidi... Otiao je u Liku i tu u Zavou, sreujui rodnu kuu i ljivar oko nje - poginuo pod Vrebakom Stazom. Ostao sam sam, ali u iniu sve da, prije mog kraja, obiem dio nae opustoene Like, u kojoj gotovo da nema ni Srbina ni Hrvata, svratim na Mirogoj, poklonim se i stavim suzu od likog pitomog korova na urne Ferde i Milorada opet su zajedno, a njegovoj Mari, sinovima i unucima, koje je oboavao, izrazim sauee. Kranj, 20.8.1996. Ilija Radakovi

325

XI - Beleka o autoru Nije se moralo ratovati nigdje, ni u Sloveniji, ni u Hrvatskoj, ni u BiH. Srbija i Crna Gora nisu smjele u i u rat / Vojni je vrh pod Mamulom i Kadijeviem prihvatio formulu: ili federacija, ili nita, pri emu je JNA postavio u ulogu osnovne kohezijske snage te federacije / Ne treba zaboraviti da je JNA i kadrovski bila takva da je naginjala Miloevievoj opciji, a u godinama prije 1990. ona je postajala sve vie "srbijanskom"
Ilija T. Radakovi roen je 6. aprila 1923. godine u selu Joan - Udbina, Lika. Osnovnu kolu je zavrio na Otriu, gimnaziju u Gospiu, a uiteljsku kolu u Petrinji. lan je SKOJ-a od 1938, a KPH (KPJ) od 1941. godine. U NOR-u je bio politkomesar 9. gerilskog odreda (1941), politkomesar bataljona Marko Orekovi (1942), politkomesar Sjevernodalmatinskog odreda i 5. dalmatinske brigade (1943. i 1944), a od januara 1945. politiki komesar 9. dalmatinske divizije u inu potpukovnika. Poslije rata, bio je politkomesar tenkovske divizije (1945. do 1948), politkomesar mehanizovanog korpusa (1948. do 1950), u inu pukovnika; glavni inspektor u Politikoj upravi JNA (1950/51). Poslije zavrene Vie vojne akademije (1951-1953) vojni je izaslanik u Burmi (1954-1957). Od 1957. do 1961. pomonik je naelnika II (vojno-obavetajne) uprave Generaltaba, a od 1961. do 1965. je komandant Gardijske divizije u inu generalmajora. Zavrio je kolu operatike. Od 1965. do 1968. je zamjenik naelnika nastavne uprave Generaltaba. Od 1968. do 1970. je pomonik komandanta 9. armije u Ljubljani, u inu general-potpukovnika. Od 1970. do 1973. je naelnik planske uprave Generaltaba. Od 1973. do 1978. je naelnik operativne uprave i zamjenik naelnika Generaltaba u inu generalpukovnika. Od 1978. do 1984. je pomonik saveznog sekretara za narodnu odbranu, a od 1984. do juna 1985. je zamjenik saveznog sekretara za narodnu odbranu, kada je redovno penzionisan. Bio je lan CK SKJ, izabran na XII kongresu. Pored ordena Narodnog heroja i Partizanske spomenice 1941. odlikovan je sa 17 jugoslovenskih ordena i medalja. Nosilac je est inostranih odlikovanja (poljskog, burmanskog, egipatskog, sovjetskog, bugarskog i talijanskog). Objavio je vie radova, od kojih su zapaeniji Titova misao u strategiji oruane borbe (Vojno delo, 1978), Kninska operacija - velika pobjeda NOV i POJ (Kninska operacija), Iskustva iz dejstava IV armije u zavrnim operacijama 1945 (Zavrne operacije), Arapsko-izraelski rat 1973 (I uprava, 1974), Operativno-strategijska iskustva ratova poslije II svjetskog rata. Iz oblasti pozadinskog obezbjeenja i planiranja razvoja oruanih snaga, objavio je vie radova u asopisima Pozadina i Vojno delo. Do 1998. godine iveo je u u Beogradu a od tada ivi u Kranju. Oenjen je, ima dva sina. Bio je predsjednik Fudbalskog kluba i Jugoslovenskog sportskog drutva Partizan. Jedan je od osnivaa i najaktivnijih lanova Drutva za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-1945. i Saveza antifaista Srbije.

326

SUMMARY THE ABSURDITY OF YU WARS The absurdity of waging wars can be proved by an analysis of the war events in the territory of the former Socialist Federal Republic of Yugoslavia. As a veteran of the National Liberation War in Yugoslavia (1941-1945) who fought from the beginning of the war, and as a professional soldier who has performed numerous distinguished military functions, ending his career in the capacity of general in the Yugoslav Peoples Army, and deputy federal defence secretary, Ilija Radakovi presents his expert comments in this book regarding the tragic end of the former Yugoslav state and its army. His account of the events is a significant contribution to providing a comprehensive overview of the causes and consequences of the fall of Yugoslavia, a survey will be possible only in the time to come, since, at this moment, many of the indispensable conditions for a through appraisal have not yet been created. Many of the relevant sources of facts are inaccessible, many of the basic truths have been buried deep under the layers of propaganda conducted by the warring sides and particularly by those who have been endeavouring to hide their guilty conscience and wash blood from their hands, avoiding the responsibility for their indisputable crimes against man and humanity. Pointing to the catastrophic consequences of the war in Slovenia, Croatia, Bosnia and Herzegovina, and bearing in mind that Serbia and Montenegro, i.e. the Federal Republic of Yugoslavia, were involved in the events, despite the fact that direct war operations were not conducted in their territory, the author underscores, apart from other things, that nobody has the right to keep silent in the face of the tragedy, and that it is necessary to eliminate all taboos in order to be able to reveal the full truth and to have all the actors - who have caused the immeasurable human tragedy and suffering along with the enormous material destruction by annihilating, in an instant, the half-a-century-long endeavours of the whole Yugoslav community face with their responsibility. The author explains the view that it was indispensable to introduce reforms and to reorganize the now disintegrated state and its army, claiming that there was not a single justified reason for the brutal war. Splitting up within the framework of the same geographical territory is impossible, the author points out, however, if this had to be done, it could have been carried out without bloodshed, the way it was done in certain not so remote countries. The book is divided into three sections, each being self-contained in a certain way, however, all three being mutually related and integral in their essence. The direct cause of the appearance of the first section was the book My View of the Disintegration-A Military Without a State by general Veljko Kadijevi who was the federal defence secretary and head of the Supreme Military Headquarters at a crucial moment for the Socialist Federal Republic of Yugoslavia. In discussing all the events within a broader context of causes and consequences, Radakovi presents a critical analysis of all the statements made bv the author of the above book, pointing to their vagueness and insufficiently clear wording, deliberate omissions of facts, contradictory views, and particularly, the responsibility- of the Supreme Military Headquarters for the war as the worst possible choice that could have been made. Within that context, the author discusses the absurdity of the Yugoslav war, explaining the essence of the attack against the concept of the total national self-defence, and discussing the participation and responsibility of the intelligentsia, creeds and paramilitary forces.

327

The second part of the book by Radakovi includes documents and notes he took in the period preceding the war and at the time when the developments indicated the possibility of a Yugoslav disintegration. Their concreteness is what makes them a significant contribution to a better understanding of the first part of the book, all the more so considering the fact that mention is made of many key figures and the public is given the possibility of reviewing the facts that cotlld previously be heard only behind the closed door. The third part - We Did Not Keep Silent, presents the pleas made by distinguished Yugoslav military, political and other figures, who kept cautioning the public, since 1988, about the looming danger demanding that the course set for war be changed. These appeals were harshly rejected at the time and were regarded as Don Quixotian. However, already now, they are a testimony about the tact that during that unreasonable time, there were forces guided by reason that now have an even greater moral right to demand a full explanation and assuming of responsibility by those who are liable, because, otherwise, there will be no real and lasting peace in this region, nor any integration in the modern European and international trends. All this has been supplemented by a chronology of the events including the comments and reflections ot the author, a national hero and now retired general, which he has presented from military point of view, emphasizing that while writing this book, his partizan experience, which was pervaded by the struggle to promote the idea of brotherhood and unity of the Yugoslav peoples during the most difficult temptations of World War II, intertwined with the pain he shared with all those who suffered, at the time, watching all that being destroyed because of irrational claim that living together is impossible, although, despite everything, living together is something we must all accept. Also, my feeling of affiliation with the Yugoslav Peoples Army has intermingled with the feeling of anger because of the fact that due to the stupidity- of the conceited politicians and military leaders. it was abused, humiliated and annihilated, without deserving such a destiny. IZ RECENZIJA BEOGRADSKOG IZDANJA KNJIGE Ilija Radakovi: BESMISLENA YU RATOVANJA Postojan i dosljedan od ustanka u Lici 1941. godine do rasturanja avnojevske Jugoslavije besmislenim ratovima, Ilija Radakovi uvjerljivo oslikava vrijeme jugoslovenskog sunovrata 1990-1995. godine. Besmislene ratove voene od Soe do Drine, Dunava i Konavlja ili obratno vidi kao obraune onih koji su na ruevine zateenih svjetova, naselili nacifaistike kumire prolosti, obdarene udnjom za neogranienim zloinima, a tiene apsolutnom moi upravljaa dravom, politikim strankama, konfesijama, etnosom i svekolikim nebeskim narodom - svih onih koji su zloupotrebili uniforme nekadanjih vojvoda, junaka i vitezova, a vojnu taktiku i operatiku, pretvorili u najbestijalniji zloin. Sublimiraju i ivotni nauk, strunu evokaciju, steenu i na visokim poloajima u vojsci, vjetinom analitiko-kritikog zapaanja i posmatranja, selekcijom validnih injenica, Ilija Radakovi je knjigom Besmislena YU ratovanja poklonio itaocima djelo trajne vrednosti, nezaobilazno za sve one koji trae odgovor na pitanje - zato su naim prostorima protutnjale sile ludila i bezumlja, gazei i ive i mrtve, ruei sela i gradove, razarajui stvaralatvo prethodnika, devastirajui kulturno-istorijske spomenike i sakralne objekte, skrnavljujui

328 moral onih kojima je ast i potenje utkano u bit ivljenja. Kontemplacija kojom je Radakovi oslikao turbulentnu sudbinu jugoslovenskih naroda rastjeranih i rasturenih sa prostora avnojevske Jugoslavije, potvrdila je dugotrajnu nunost u naunom, publicistikom, edukativnom, politikolokom, sociolokom, istorijskom i kulturolokom radu, kao snaan portret genois saeculi Slovenaca, Hrvata, Srba, Crnogoraca i Muslimana. Taj trajni domet autorskog djela izraz je pobunjene savijesti ovjeka, okrenuta ovjeku. A Ilija Radakovi je doista, jo i u vrijeme prije nego to je ratna stihija poela, u vrijeme kada su mnogi intelektualci, vjerski dostojanstvenici, samozvani oevi otadbine i enormnom ksenofobijom obdarene nacionalne voe mobilisale nepamet u slubi nacionalizma, rata i ljudoderstva, pripadao onoj ne mnogobrojnoj grupi istomiljenika koji su bez dvoumljenja odbacili ovinistike lai i duh defetizma - ustali u odbranu istine, protiv mrnje i obmana, protiv prevarama ratne propagande inaugurisanih nacionalnih boanstava. Akademik Branko Pavievi Dr Duan Plena Autor Ilija Radakovi skupio je veliku dozu hrabrosti i energije da se uhvati u kotac sa nadasve tekom i osjetljivom temom, za sve nas najaktuelnijom materijom: ocjenom karaktera i uzroka poslednjeg rata koji je nekoliko godina bjesnio na jugoslovenskom prostoru. Za estitanje je to je relevantne podatke i njihove analize skupio i smjestio u jednu knjigu. Tim prije, to su ratne operacije tek prije dvije godine, stranom intervencijom zavrene a mir jo nije uspostavljen. Doprinos autora, utoliko je vei to se suoavamo sa nizom oteavajuih okolnosti: - nije protekao period neophodan da se sa istorijske distance posmatraju i procjenjuju tragini dogaaji; postoji evidentna oskudica relevantne dokumentacije dostupne javnosti, jer nju bogovi rata skrivaju i redovno zlonamerno iskrivljuju istinu nastojei da krivicu za rat i uinjene zloine prebace na druge. Takvom praksom ele izbjei odgovornost za razbijanje II Jugoslavije, niim opravdano razaranje i masovni genocid nad svojim dojueranjim sugraanima. U poplavi masovnih propagandnih lai na svim ratujuim stranama, do pribline istine i najveeg stepena objektivnosti mogu do i samo ljudi koji su imuni od nacionalizma i dogmatizma i veoma struni i kompetentni analitiari. Ilija Radakovi, jedan je od njih. Istiui njegovu smjelost u pristupu i razradi takve teko savladive teme i u naznaenim tekim okolnostima nije naodmet pomenuti da je autor prvoborac NOB-a i da je poslije II svetskog rata, vojnog kolovanja i vrenja visokih vojnih funkcija, vojnu karijeru zavrio nekoliko godina pred razbijanje II Jugoslavije, u funkciji zamjenika ministra narodne odbrane. Poseban povod i motiv da Radakovi pristupi pisanju ove knjige bilo je Moje vienje raspada - vojska bez drave vojnog ministra generala Veljka Kadijevia objavljeno 1993. godine, koje je po komentarima mnogih italaca i kritiara a posebno autora Besmislenih ratovanja, bilo usmjereno na pravdanje poraza JNA, pravdanje nesposobnosti i nezrelosti politikog i vojnog vrha zemlje da adekvatno djeluje prema nastaloj situaciji i krizi koja je vodila raspadu drave i ratu. Ilija Radakovi je bio u stanju da kompetentno ocjeni slabe take u Kadijevievoj knjizi i voluntaristika iskrivljavanja ratne doktrine i postupaka armije i njenih dejstava. Takvu kritiku Kadijevieve knjige Radakovi je uspjeno postigao. No, Kadijevievo vienje samo mu je povod za ire sagledavanje uzroka rata i obrazlaganje uvjerenja da je taj rat ne samo bio besmislen i nepotreban, ve da je mogao biti izbjegnut realnijim i razumnijim promiljanjem i ponaanjem tadanjih politikih i vojnih elnika. Milan Basta

329

UZ POMO I PODRKU AHMEDA ONLAGIA Dio o ratu u Bosni i Hercegovini zasniva se na irem tekstu Ahmeda onlagia koga je smrt spreila da javnosti predoi svoja sveobuhvatna istraivanja bosansko-hercegovake tragedije. Prihvatajui da bude jedan od recenzenata moje knjige Besmislena YU ratovanja, onlagi se saglasio da koristim grau, analize i saznanja do kojih je on doao. Ovom prilikom jo jednom izraavam zahvalnost za pomo i podrku koje mi je pruio. U trenutku odlaska, na radnom stolu ostavio je rukopis moje knjige rasklopljen na posljednjim stranicama, poto je na predhodnim ispisao primjedbe i sugestije. Podsjeam na beskrajnu tugu ovog tihog, dosljednog i dostojanstvenog ovjeka nad sudbinom Bosne i, posebno, rodne Foe i istiem njegovu ocjenu: Dvije su bitne karakteristike ovih ratova osvajanje teritorija i primjena najteih oblika nasilja, u sutini - genocida. Autor

SKRAENICE
AO - Armijska oblast AVNOJ - Antifaistiko vjee narodnog osloboenja Jugoslavije BiH - Bosna i Hercegovina CK - Centralni komitet CK SKJ - Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije CIA - Central inteligence agency (amerika obavetajna sluba) DEMOS - Demokratska opozicija Slovenije DFJ - Demokratska Federativna Jugoslavija DSZ - Drutvena samozatita DEPOS - Demokratski pokret Srbije EZ - Evropska zajednica EU - Evropska unija FNRJ - Federativna Narodna Republika Jugoslavija G - Glavni tab Generaltab GSS - Graanski savez Srbije HDZ - Hrvatska demokratska zajednica HSS - Hrvatska seljaka stranka HOS - Hrvatske oruane snage HVO - Hrvatsko vjee odbrane

330 IFOR - Meunarodne snage (International Forces Organisation) ITN - Amerika TV - mrea INFORMBIRO - Informacioni biro JNA - Jugoslovenska narodna armija K - Korpus KESS - Konferencija o evropskoj sigurnosti i saradnji KONO - Koncepcija optenarodne odbrane KOV - Kopnena vojska MUP - Ministarstvo unutranjih poslova NATO - North Atlantic Treaty Organisation (Sjevernoatlantski vojni pakt) NDH - Pavelieva Nezavisna Drava Hrvatska NOB - Narodnooslobodilaka borba NOR - Narodnooslobodilaki rat OEBS - Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju OECD - Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for economic Cooperation and Development) ONO - Optenarodna odbrana OS - Oruane snage OS SFRJ - Oruane snage SFRJ OUN - Organizacija ujedinjenih nacija OZNA - Odjeljenje za zatitu naroda (kasnije UDB-a) POJ - Partizanski odredi Jugoslavije PT - Protivtenkovska (odbrana) PV - Protivvazduna (odbrana) PZT - Privremeno zauzeta teritorija RAM - ifrovani naziv plana za vojne operacije u BiH RbiH - Republika Bosna i Hercegovina RKC - Rimokatolika crkva RM - Ratna mornarica RS - Republika Srpska RSK - Republika Srpska Krajina RTO - Republiki tab teritorijalne odbrane RTCG - Radio-televizija Crne Gore RTS - Radio - televizija Srbije RV i PVO - Ratno vazduhoplovstvo i protivvazduna odbrana SAD - Sjedinjene Amerike Drave SANU - Srpska akademija nauka i umjetnosti SAO - Srpska autonomna oblast SB - Savet bezbjednosti SDA - Stranka demokratske akcije SDP - Stranka demokratskih promjena SDS - Srpska demokratska stranka

331 SFOR - Meunarodne vojne snage u BiH SIP - Sekretarijat inostranih poslova SIV - Savezno izvrno vjee SKJ - Savez komunista Jugoslavije SK (PJ) - Savez komunista (pokret za Jugoslaviju) SKH (SDP) - Savez komunista Hrvatske (stranka za drutvene promjene) SKOJ - Savez komunistike omladine Jugoslavije SKS - Savez komunista Srbije i Slovenije SNO - Srpska narodna odbrana SNS - Srpski nacionalni savjet SPC - Srpska pravoslavna crkva SPO - Srpski pokret obnove SPS - Socijalistika partija Srbije SR - Socijalistika republika SRJ - Savezna Republika Jugoslavija SRN - Savezna Republika Njemaka SRP - Socijalistika radnika partija SSNO - Savezni sekretarijat za narodnu odbranu SSRN - Socijalistiki savez radnog naroda SSSR - Savez Sovjetskih Socijalistikih Republika Sovjetski Savez SUBNOR - Savez udruenja boraca narodnooslobodilakog rata VK - tab Vrhovne komande TO - tab teritorijalne odbrane TVIK - Tvornica vijaka Knin TO - Teritorijalna odbrana TV - Televizija TV SKY - Britanska televizijska mrea (TV Skaj) UJDI - Udruena jugoslovenska demokratska inicijativa UKS - Udruenje knjievnika Srbije UN - Ujedinjene nacije UNPROFOR - Meunarodne vojne snage u Hrvatskoj UNREDEP - Snage UN u Makedoniji UNTAES - Tranzicijska oblast UN u Istonoj Slavoniji VBR - Viecevni baca raketa VIKG - Vazduhoplovna isturena komandna grupa VJ - Vojska Jugoslavije VK - Vrhovna komanda VMA - Vojno-medicinska akademija VO - Vojna oblast VPO - Vojno - pomorska oblast VU - Varavski ugovor pakt YU - Jugoslavija, jugoslovenski YUTEL - Jugoslovenska televizija Z-4 - Meunarodni plan za Srbe u Hrvatskoj

332 ZAVNOBIH - Zemaljsko vjee narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine ZAVNOH - Zemaljsko vjee narodnog osloboenja Hrvatske ZNG - Zbor narodne garde Ilija T. Radakovi BESMISLENA YU-RATOVANJA (recenzija) Analiza krupnih istorijskih zbivanja, a naroito ako su ona konfliktna, propraena krvavim sukobima i katastrofalnim posledicama, uvek je sloen i odgovoran poduhvat pa ak i kada se ta zbivanja posmatraju sa vremenske distance. A ako se za njihovim uzrocima i znaenjima traga dok su jo u toku, istraiva prihvata mnoge rizike, opasnosti i tekoe. U izvesnom smislu poistoveuje se sa ratnim reporterom koji izvetava sa fronta izloen je paljbi sa svih strana, a moe da pogine i od zalutalog metka. Sa svim tim rizicima Ilija T. Radakovi svesno se suoio u procesu nastajanja knjige Besmislena Yu-ratovanja. Neposredan povod da se krene u taj mukotrpan posao bilo je oglaavanje Veljka Kadijevia, sekretara za narodnu odbranu i naelnika taba Vrhovne komande SFRJ (1988-1992), generala koji je, povinuju i se politici bezumlja, otpoeo besmislena ratovanja na prostorima nekadanje Jugoslavije. Kadijevievo Moje vienje raspada vojska bez drave (Politika, juni 1993) nesumnjivo je zahtevalo ne samo politiki nego i vojno-struni komentar. Uoavajui tu potrebu zajedno sa istomiljenicima prvenstveno pripadnicima generacije koja je stvarala i decenijama razvijala Jugoslovensku narodnu armiju kao vojsku svih naroda zajednike drave Ilija Radakovi je izabrao tei i ambiciozniji pristup da istovremeno bude analitiar i svedok, da tumai tragina zbivanja ne kao neutralni posmatra ve kao aktivni uesnik u nemirenju sa politikom opcijom za koju je unapred znao da moe da izazove samo katastrofalne posledice. Nastala je tako jedinstvena knjiga koja je u isti mah lina ispovest i polemika, svedoanstvo i dokument, politika analiza i vojno-struni komentar. Razume se, u okolnostima u kojima je stvarana, bez ikakve institucionalne potpore i mogunosti da se koriste dokumenti, a nekad i pri veoma ogranienom informisanju zbog mnogih granica i barijera, autor je bio svestan da nee moi da se uzdigne do naune konsekventnosti, ali je smatrao bitnijim da se, u skladu sa moguim i dostupnim, neke istine kau to pre, nekim gleditima i postupcima odmah kontrira i time uini jo jedan pokuaj da se zaustavi dalje srljanje u sunovrat. Uveren da nema prave perspektive ako ostanu lai, prevare, obmane, iluzije, poluinformacije, ako se zlo inci kite oreolima heroja, posle besmislenih ratova koje su proizveli na ovim prostorima, Radakovi svim stranicama svoje knjige naglaava da niko nema prava da bude zatien nijednom preutanom injenicom, niti obzirom bilo koje vrste. Zbog toga iznosi na svetlost dana injenice i dokumente i iz prethodnog perioda kada je i sam bio u vrhovima JNA, a to ini da bi ukazao na genezu potonjih dogaanja, na borbu liberalnodemokratskih i dogmatskih snaga u dravi i vojsci jer se samo tako i moe objasniti ono to se dogodilo. Radakovi pri tome dokazuje da se tragian rasplet mogao izbei i da je ak bila dunost vodeih ljudi i u dravi i u Armiji da tragediju spree. Njegova je teza da je do besmislenih ratova dolo ne zbog Ustava SFRJ i principa na kojima se zasnivala federalna Armija, takvih kakvi su bili, nego ba zato to se nisu potovali, odnosno zbog toga to je

333 vojni vrh, priklonivi se politici jednog republikog rukovodstva, napustio osnovne principe na kojima se zasnivala ta vojska potinivi je interesima, i to lanim, jednog naroda, ime je ona, suprotstavljena svim drugim narodima i federalnim jedinicama, prestala da postoji i kao jugoslovenska i kao narodna. Osporavajui Kadijevieva vienja, Radakovi potvruje da se pri odluivanju Kadijevi ogluio o mnoga upozorenja i mnogo toga to mu je bilo poznato pa ak i o ono to je sam svojevremeno zastupao. Pri ukazivanju na odgovornost Kadijevia kao eksponenta jedne politike i njenog vojnog izvrioca, autor Besmislenih Yu-ratovanja krug odgovornih iri na sve koji su uticali na formulisanje te politike, uestvovali u pokuaju da se ona realizuje, podravali je i na razne naine manipulisali irokim narodnim masama palei sve nacionalovinistike fitilje. Jedna od najveih vrednosti knjige upravo je u tome to Radakovi ne nastupa u ime jednog ve u ime svih jugoslovenskih naroda pogoenih ratnom apokalipsom. Zato, za razliku od nekih drugih knjiga koje se bave istom problematikom, ova u svim dravama koje sada postoje na prostorima nekadanje Jugoslavije moe da bude prihvaena kao objektivna i principijelna, ba kao to postoji realna mogunost da je svuda osporavaju ekstremeni nacionalisti i ostali ratni hukai bez obzira kojoj naciji pripadaju. U Radakovievoj knjizi brojni su dokazi da je ispisivana nemirenjem i oajnikim pokuajima da se zaustave lanane lavine pomahnitalog nacionalistikog populizma. Uesnici narodnooslobodilake borbe 1941-1945, oni najdosledniji i najhrabriji meu njima, znajui dobro sve strahote rata i kuda vode meunacionalne mrnje, ukazivali su da put kojim se krenulo vodi pravo u sunovrat. Malo je, naalost, bilo spremnih da ih uju, jo manje hrabrih da ih slede. Bila su to vremena kojih se sada svi nerado seaju. U ljudskoj je prirodi da se runo to pre zaboravi. Time se, meutim, svi ne mogu podjednako zaklanjati jer im ni motivi nisu isti. Jedni se stide jer su u meuvremenu postali svesni da su i svojom nebudnou, zatvaranjem oiju i neinjenjem postali sauesnici zla. Drugi bi da se najpre prebriu njihovi zloini, te da se tako ne suoe sa odgovornou za neizmerno bolne rtve i nemerljiva stradanja nevinih. Podsetnika da svako nedelo mora da bude razjanjeno i sankcionisano ni u kom sluaju ne moe da bude mnogo pa je u u tom smislu dragocena i ova knjiga. Dananji italac treba da se vrati u ta vremena da bi adekvatno procenio i sve ono, to je u takvim okolnostima, autor uloio u sticanje moralnog autoriteta da svima i na svim stranama, otvoreno i bez uvijanja, saopti injenice i poglede koji ne gode neistim savestima, da se suprotstavi neprikosnovenim autoritetima koji su u rukama drali sve poluge mo i i instrumente za javni moralni lin pa i za fiziko unitenje. Knjiga je nastajala u okolnostima kada su ljudima sa nepodobnim imenima i prezimenima potanski sanduii punjeni otrovnim porukama, kada su mediji objavljivali pozive da se autoru i njemu slinim zabrani da diu beogradski vazduh. Nisu, dodue, navodili kako da se to uini ali se na osnovu mnogih i do danas nerazjanjenih dogodovtina sa upotrebom raznih kalibara i eksplozivnih punjenja davalo naslutiti kako bi se to moglo realizovati. Navoeni su argumenti da dotini nisu dostojni dravljanstva sredine kojoj su okrenuli lea u sudbonosnim trenucima za ostvarivanje nacionalnih i dravnih interesa, itd, itd. Jednim delom i zbog toga, prvobitno zamiljena kao kolektivni in, knjiga nije kolektivno i potpisana. U njenom stvaranju i publikovanju ostao je najhrabriji i najuporniji. Zbog toga to to je napisano, predoeno javnosti i i potpisano u vremenu kada je napisano, objavljeno i

334 potpisano treba procenjivati i vrednovati i kao moralni in proet ne malim stepenom hrabrosti. Na to treba skrenuti panju u trenutku kada na politikoj sceni nisu vie sile mraka i kada se sve vie stvara demokratska atmosfera u kojoj se toleriu i druk ija vienja, a sve manje prave podele na patriote i izdajnike, mada ta praksa ima jo dosta svojih pristalica. Nije neumesno pomenuti da i meu, uslovno reeno, istomiljenicima autor moe da naie i nailazi na izvesne otpore i nerazumevanja. Prigovara se da je koncepcija knjige neprihvatljiva, da nije raena na naunoj osnovi i sa naunom aparaturom i slino. Sve su to formalna zakeranja ako se uvaavaju faktike okolnosti, sutinska znaenja i poruke koje iz knjige izviru. A one su antiratne, humane, u prilog razumevanja i saradnje ljudi i naroda Neozbiljno je, na primer, oekivanje da se u gotovo ilegalnom nastajanju knjige, kada su i ljudi i informacije teko i sporo putovali, kada su rukopisi, iz razumljive predostronosti, uvani na vie mesta, uz buku tenkova koji odlaze na bliska ratita i helikoptera koji dovlae teke ranjenike, dakle, u ratnim okolnostima dobijaju, nalaze i citiraju dokumenti protivnikih strana koji, ako i postoje i u meri u kojoj postoje, jo dugo nee biti dostupni istraivaima. I, na kraju krajeva, zato od vrsnog vojnika zahtevati da igra ulogu naunikapoetnika? Sutina je ba u tome da se rat i ratovanja posmatraju oima kolovanog vojnika koji je, svojevremeno, u ratu uestvovao, neke druge van ovih prostora posmatrao i analizirao. Da se saopti neto od onoga to je bilo nepoznato a relevantno je za objanjenje i razumevanje besmislenih Yu-ratovanja, da se svedoi argumentom kvalifikovanog svedoka i da se to pre saopte injenice koje utiru put ka istini i otrenjenju. Da su u pitanju samo formalni prigovori striktnih pobornika kanonizovanih metodologija, sistematizacija i klasifikacija, ovim povodom ih ne bi bilo uputno ni pominjati jer bi im se davao znaaj koji, u datim okolnostima, ne zasluuju. No, ne treba odbaciti ni mogunost da se iza brda valja i neto drugo, a principijelnim primedbama prikriva neslaganje sa osnovnim pogledima i ocenama autora. Ako je to u pitanju, motivi mogu da budu razni a meu njima i boleivosti - nacionalne, zemljake, ideoloke, kolegijalne - prema nosiocima i akterima odreenih politikih opcija i konkretnih zbivanja koja su predmet knjige Besmislena Yu-ratovanja. Bitno je, meutim, da autor takvim boleivostima nije sklon, a bitno je i to da su, pored dokumenata i napisane rei, za njega dragocen izvor i obini ljudi koji su, na licu mesta, a bez naunog aparata, dobro spoznali zlo i one koji su ga na svim stranama sejali. Besmislena Yu-ratovanja predstavljaju teku optunicu za mnoge ljude koji su direktno naznaeni i to za konkretno opisana dela. Mnogi su nedvosmileno prozvani da se brane ili da demantuju. To je, meutim, i poziv i putokaz institucijama nadlenim za pravdu i kanjavanje nedela pa nije zanemarljiva ni ta vrednost knjige. Na osnovu izreenog, zakljuak moe da bude samo jedan: knjiga Besmislena Yu-ratovanja Ilije T. Radakovia zasluuje da bude objavljena u svim dravama na prostorima nekadanje Jugoslavije, a na svim tim prostorima ne samo da e imati itaoce nego e i pomoi da se objasne tragine stranice istorije koja jo traje, da se izvuku pouke, mrnje, ratovi i ratovanja ostave prolosti i pouzdanije trasiraju putevi u budunost. Neboja DRAGOSAVAC novinar i publicista Beograd

335

KRAJ Knjigu sam nasao na forumu Forum Sarajevo-x.com postavljenu od strane Fair Life 2008 godine,obradio u doc i uvio u PDF. cyber fulkrum KOMENTARI Jedna od najveih vrednosti knjige upravo je u tome to Radakovi ne nastupa u ime jednog ve u ime svih jugoslovenskih naroda pogoenih ratnom apokalipsom. Zato, za razliku od nekih drugih knjiga koje se bave istom problematikom, ova u svim dravama koje sada postoje na prostorima nekadanje Jugoslavije moe da bude prihvaena kao objektivna i principijelna, ba kao to postoji realna mogunost da je svuda osporavaju ekstremeni nacionalisti i ostali ratni hukai bez obzira kojoj naciji pripadaju.