ESKi TURK<;E'NiN GRAMER YAPISI VE ORNEK OLARAK

FiiLDEN iSiM YAPAN -1 EKi

Necmettin HACIEMiNOGLU
Bilindigi uzre "<;uva" ve "Yakut" dimda bu giin
200 milyonu Turk dunyasmda konuulan ve yaz1lan butun ve agiz-
larm ana kayn.agi "Eski adi verilen. Turk Bu sebeple Turk
dilinin biitiin meselelerini "Eski donemini hem tarihi,
hem kultiiru, hem de yaz1 sistemleri ile iyi bilmek gerekmektedir. En on-
celikli konu da kelime yap1s1 ile kelime turetme sistemini tespit etmektir.
Bu yuzden Kok Turk ve Uygur sahasma ait metinlerin kelime hazinesini tek
tek elden mecburuz. Eski sahasmda yap1lan
bir kiituphane tekil edebilecek hacimdedir. Fakat yine de baz1 meseJeler he-
nuz tEk heceden ibaret biitun kelimeler, bu giine ka-
dar genellikle "kok" kabul edilmitir. Acaba bu goru dogru mudur? Biz bu
goriiiin dogru olmadtgmi ispat etmeye Ayr1ca, imdiye kadar
uzerinde fazla durulmayan fiilden isim yap an -l ekinin orneklerini ortaya koya-
rak teekkiil tarihini daha gerilere gotiirmeye
"Eski devresi ark8smdaki on iki asuhk zamar.. dilimi ile en az
0 kadar da oniindeki Zaman diliminin merkezini tekil c'tmesinden doJayr da
onemli bir devredir. Nitekim hu merkezden hareketle gelime
seyrini kolayca takip edebi]digim.iz gibi, geriye dogru da isahet]i tahminlerde
hulunabiliriz. <;iinku bu donem meselenin anahtanm hiinyesinde taI
maktadtr. Konu ile ilgili ornek zikredelim:
l . "Takip etmek" anlammdaki iy- fiilinin kok olmadigi, bilakis astl kokiin
fiili oldugu, iz < i-z ism.inin mevcudiyetinden anlatlmaktadu.
2. "Baglamak" anlammdaki kol- fiilinin kok asd fiil kokiinun
ko- fiili oldugu, kok < kO-k isminin mevcudiyetinden anlaIlmaktadxr.
3 . "Saymak" anlammdaki san- fillinin kok olmadtgi, manasmdaki
san < sa-n isminin mevcudiyetinden anlaIlmaktadxr.
66 NECMETTiN HACIEMiNOGLU
Bu gibi omekleri her zaman mumkiindiir. Orneklerden de an-
iizere, "Eski mevcut tek heceli kelime "kok" de-
gil "govde"dir.
Demek ki "Eski morfolojik yaplSl heniiz kemaliyle bilinme-
mektedir, tamamiyle aydmlatilamamitir. ite bu gibi sebeplere dayanarak,
bu yazimizda "Eski genel olarak morfolojisi yamnda, fiilden isim
yapan -l eki ve omekleri ele ahnmitir.
Eski Tiirkc;e, Tiirkoloji'nin iizerinde en aratirma yapilan sahalarm-
dan birisidir. Bu sahada da Turkoloji ilminin en iinlu simalanrur.
Daha dogrusu bu aratmcilar Eski uzerinde yapt1klan baanh
]ar sonucunda hak ettikleri ohrete ulaIDIlardu. ite bu sayededir ki EEki
devresine ait metinierin biiyiik bir k1sm1 okunmu, incelenmi ve yaytm
laniDItir. Boylece Eski ses sistemi, kelime yap1s1, ve y ap1m
ekl-eri ana hatlan ile tespit edilmi, soz hazinesi ortaya konulmutur. Has1h
Turk dilinin en eski hazinesi kabul edilen ana kaynak, yonden ilenip
degerlendiri]mitir. Biz ise, burada Eski sahasm1 daha degiik bir
dan ele almak istiyoruz.
Turk dili "Orta" ve "Y eni" donenileri:aden itibaren iveler ve
lar halinde dallamp tekilatlanmitlr. Dilimizdeki bu yap1Iam.a Turk mille-
tinin baklmdan o g u , u r u k, u I u , boy, o k, bod u n ve i I gibi
kademelere gore tekilatlamma benzemektedir. Cunkii de keli-
me, kelime ailesi, ag1z, ive, gibi basamaklar vardu. ite
bu basamaklari yerli yerine oturtmak de Eski esas ahnmas1
gerekmektedir. Nitekim onceki Tiirkologlar, mukayeseli metod sayesinde on
iki as1rhk uzun bir zam an dilimi gelimeleri, ad1m adxm takip ede
rek tespit etmilerdir.
0 halde yiiz yila yakm bir zamandan beri yap1la gelen bu neti-
cesinde elde edilen bilgilerin Eski hareket edip geriye
dogru baz1 tahminlerde bulunabiliriz. Turk dilinin on iki asu kaydet
tigi gelime h1z1 ve seyri bu konuda bizlere rehber olacaktu.
Esasen, tek heceli sabit koklere dayah ve belirli yap1m ekleri ile genileyen
Tiirk dilil yap1s1 icab1 yava geljmekte ve pek az degimektedir. Bahls
konusu gelime ve degimeler ise, sadece baz1 "kilit" ses]erde goriilmektedir.
Bu sesler bulundugu konuma gore gelime kaydeden b I p; d I t; g / (; g I k ses
leridir. Ustelik bunlarm geliimi de, art1k bilinen belirli artlara bag
hillr. Bu giinku Tiirk r,...,z; [,..,; y,..,s; J,..,t farkhhklari ise,
gelime de gil, ikamedir. Y ani o tercihidir.
ESKt TURK<;:ENiN GRAMER YAPISI 67
1te bu ger4iekler esas ahnd1ktan sonra, Eski Tiirk;e'den yola ;1karak "on"
ve "ilk" Tiirk;e devrelerinin ses ve f}Ckil yap1lanm tahmin ve tespit edebiliriz.
Tabii, "on" ve "ilk" Tiirk4ie devrelerinin degil tarihini, on binlerle
ol;iilmesi gereken yallll da kestirmek m.iimkiin degildir. Ancak Unu biliyoruz
ki Kur'an-1 Kerim de buyuruldugu iizere, her kavim Allah tarafmdan kendisine
verilen ve ogre til en diJi i}e birlikte yarati]IDIiU:
"Allah insam yaratt1 ve ona konumay1 ogretti" (Er-Rahman Suresi, dor-
diincii ayet); "Ey insanlar biz sizleri bir erkekle diiden yaratt1k ve sonra bir-
birinizle tamasmiz diye, sizi Ubelere (uklara ve kavimlere) ve kabilelere ayu-
dik" (Hucurat Suresi, 13. ayet meiHi); "0 gokleri yaratam, o yerleri yaratam,
dillerinizin vc renklerinizin birbirinize uymamas1 da O'nun ayetlerindendir"
(Er-Rum Suresi, 22. ayet meali).
Bu ger4iekten hareketle diyebiliriz ki, Tiirk uki millet olarak ycr yiiziinde
teekkiil ettiginde kendisine Allah tarafmdan ogretilmi hazu kelimelerle ko-
nw;;maya balamu;;t1r. Bu kelimeler ger4iek koklerdir. Tiirk dilinin yapiSim bil-
digimize gore, bu koklerden fiiller:
l. Tek iinlii (vokal)'den ibarettir. (= V)
2. Bir iinsiiz (konsonant) ve bir iinlii (vokal)'den ibarettir. (=KV)
Bu tespitimizi ispat etmek miimkiindiir. Ancak isimler i4iin her hangi bir
tahminde bulunulamaz. <;iinkii Turk;e, fiil agnhkh bir dildir. Bu yiizden biz
yalmz "kok" fiiller iizerinde duracag1z ve bu "oymagm" seyrini takip
edecegiz.
Kanaatumzca "on" Tiirk4iede ka4i iinlii var idi ise, o say1da tek u.nliiden
ibaret kok fiil vardu:
normal uzunluklu iinliilcr
a-
e-
1-
1-
o-
o-
u-
ii
uzun iinliiler
e-
i-
i-
0-
i:i-
ii-
ti-
Bu on alt1 kok fiil, belki asular boyu, olduklari gibi kullamlmitir. Ancak,
zamanla dogunca bu hazu verilmi koklerden, millet yeni fiiller
Bunu on ek Unlardu:
68 NECMETTiN HACIEMiNOGLU
-<;; -d f-t; /-k; -1; -m; -n; -p ?; -r; -s /-z: -
Tabii ki bu ekler tek iinliiden ibaret biitiin koklere gelehilmektedir. Aym
sistem uzun iinlii kokler i<;in de ge<;erlidir. Boylece 10 (ek) X 16 (iinlii) = 160
fill bulunur.
Bir iinsiiz ve bir iinliiden iharet kok fiiller:
KV tipli kok fiiller de kelime hamda hulunabilen h-; <;-; k-; s-; -;
t-; y-; iinsiizlerine hem normal uzunluklu hem de uzun iinliilerin refakati ile
teekkiil etmitir. SaJilan 8 (iinsiiz) X 16 (iinlii) = 128'dir.
KV tipli tek heceli kok fiiller de belki asularca kullamldiktan sonra, 8In-
tiya ugrad1g1 i<;in, yine fiilden fill yap an -<;; -d f-t; j-k: -1: -m: -n: -p:
-r: -sf- z; - ekleri ile adeta yenilenmi ve KVK fiil kokleri teekkiil etmitir.
Ancak bu ilem asularca once tam ami and1g1 i<;in, Eski Tiirk<;e devresinde kar-
Imiza Qikan kol- < ko-l-, "baglamak", tur- < tu-r- "durmak", kor- < ko-r-
"tabi olmak", bak- < ba-k- "bakmak, yani goz ile nesne arasmda baglanti
kurmak" fiilleri iinlii Tiirkologlar tarafmdan bile, govde oldugu fark edilme-
yip, kok fill samlmitir. Bu tip filllerin sayilan da 10 (ek) X 128 (kok) = 1280
adettir.
Hulasa, Eski Tiirk<;e'de tek heceli fiiller 16 (V) + 128 (KV) + 1280 (KVK)
- 1424 adettir.
Tabii bu tip koklerin sayiSim artumak miimkiindiir. Bizim boyle bir ko-
nuya girmemizin sebebi, Tiirk<;enin tahminlerin <;ok otesinde, <;ok daha derin-
lere dayandigmi belirtmektedir. Yani Kok Tiirk ve Uygur Tiirk<;esi donemi
hir merhaledir, ama ilk merhale degildir. Bu hususu daha kuvvetli dellillerle
pekitirmektedir. Ornek olarak Eski Tiirk<;e'deki kaynaIDI ekleri ale alahm.
Kok.- fiillerin en <;ok iki sesten miiteekkil oldugu bilindigine gore, yap1m
eklerinin iki sesten fazla olmas1 TiirkQenin yapisma aykmdu. Bu itiharla, Es-
ki Tiirk<;e'deki fiilden fiil yap an kompoze eklerden -gur /-giir: -kiir:
-gut /-giit: -gsa f gse: I msin ekleri iiQ ayn ekin kaynami eklidir. Me-
sela:
azgur- < az-gur- < az-t-g-u-r-
tirgur- < tir-giir- < tir-i-g-ii-r-

korgiit- < kor-giit- < kor-ii-g-ii-t- "gostermek"
bangsa- < bar-t-gsa- < bar-t-g-sa- "varmak istemek"
begimsin- < beg-i-msin- beg-i-m-s-in- "hey gibi olmak"
{thmsm- < bd-t-msm- < {tl-t-m-stn- "yapar gibi goriinmek"
gibi fiiller bu ekilde yaptlanmitir.
ESKi TURK<;ENiN GRAMER Y APISI 69
Aynca -gac; I gee;: -lf,.ac; I kec;: 1-gek: -gulf..l-giik: -agull-egiil ye
benzeri gibi ekler, yukandaki orneklerde goriildiigii iizre iic; veya dort ayn ekin
kaynailli eklidir. Boyle eklerin mevcudiyeti de, Eski Tiirk-
c;enin te9ekkiil tarihinin c;ok eskilere gittigini gosteren delillerden sadece biri-
sidir.
Aynca Eski Tiirkc;ede, kaynami eklerin aksine bir ses hadisesi da-
ha vardu. 0 da c;ift iimiizlerin boliinmeeidir. Mesela ng sesi, ta sekizinci asuda
balamak iizere ng In I g 9eklinde iic;e aynlmitir. Yine ny sesi de c;eitli saha-
larda ny In I y olarak iic; ayn ses halinde karIilliZ2- c;Ikmaktadir. bu iki
birle9ik sesin gosterdigi gelime de Tiirk dilinin yami daha gerilere gotiirmek-
tedir.
Son olarak Eski Tiirkc;e uzmanlarmm dikkatlerinden kac;an bir ba9ka
noktaya temas edecegiz.
Biliyoruz ki Turk milleti asulo.r hoyunca ana dilini ilemi ve zenginle-
tirmitir. Y ani ihtiyac; duydukc;a kim tarafmdan tespit edildigini bi
1
medigi-
miz kurallara gore yeni kelimeler yapmitlr. Diiiiniiyoruz ki acaba bu ilemin
bir sistemi var mivdi?
.
Evet. V ard1. Bu hususu orneklerle belirtelim.
Birinci oymak: "Fiil gerc;ekletikten sonra has1l olan netice".
fiil
"yapmak"
,_ "yiiriimek"
o- "yanmak"
sa- "saymak"
to- "doymak"
ko- "yanmak"
so- "soylemek"
ay- "soylemek"
-,d- "gondermek"
bil- "bilmek"
tir- "toplamak"
bedi- "siislemek"
biti-
k"l' "b "l k" o ,_ ag ama
!Sill
l-$
z,-z "iz"
o-t "ate"
sa-n "say1"
to-k "tok"
ko-z "ate, kor"
so-z "soz"
ay-l-g
,, .. "
soz
"kutsal, Tann tarafmdan gonderilmi"
bil-i-g "bilgi"
tir-i-n "cemaat"
bedi-z "siis, naki"
bit-i-g "kitap"
koli-ge "golge" (temsil ettigi cisme bagh 9ekil).
70 NECMETTN HACIEMiNOGLU
ikinci oymak: "Fiili ger;ekletiren organ, sebep, vas1ta."
fiil
o- "diiiinmek"
it- "muktedir olmak"
ad- "ayr1lmak"
il- "baglamak"
ko- "gormek"
ko- "baglamak"
u[- "anlamak"
agt- "soylemek"
bur- "kokmak"
l>ed- "giymek"
kor- "baglamak"
oru- "yiiriimek"
tire- "direnmek"
!SliD
o-g "a kil"
u-z "usta, mahir"
ad-a[ "ayak"
z " I" --g e
ko-z "goz"
ko-k "aga; kokii"
kO--m "kok, dip, asll" (ETC ve Div.)
u[-U-$ "ak1l"
ag-t-z
bur-u-n "burun"
ked-i-m "giyim, elbise"
kor-u-g irtibat saglayan"
or-u-]f, "yol"
tire-g-u-k "direk"
Eski Tiirk;eyi yapilama bak1m1ndan biitiiniiyle ele almak, bu tebligin
hacm.ini de smulanm da amaktadir. Onun i;in biz burada ancak ku bakil
halinde, agact degil ormam gormeye ;ahttk. Aynca da -1 ekinin varhgm1 is-
patlarken uyguladigimlZ metodu, orneklerle pekitirmek istedik. Bu yiizden
yukanda verilen kelime yapm.a sistemini -l ekine de uygulayacag1z.
Eski Tiirk;e doneminden beri Ti.irk dilinin ;eitli sahalarmda ve ivelerin-
de tek sesten ibaret eklerle fiillerden isimler yapilm.aktadir. Bu ekler genellikle
alfabelerde tek iaret (harf) ile temsil edilm.itir. $imdiki alfabem.ize gore bahie
konusu ekler Unlardu:
a) Unlii iJe temsil edilenler: -a; -e; -I; -I; -u; -u;
b) Unsiiz ile temsil edilenler: -;; -g;
-<Y'
.,, -k
. '
-k; -m;
-n; -r; -; -t; -z;
Goriiliiyor ki dilimizdeki b / d /I/ pI s I vI y I iaretleri ile temsil edilen
sesler, Tiirk;enin ses kanunlarma gore ek vazifesi yapam1yor. Ancak bunhr
arasmda 11 pIs seslerinin ek vazifesi gormesi miim.kiin idi. Bu durumda denile-
bilir ki, soz konusu sesler Eski Tiirk;e doneminden daha once ek vazifesi gor-
mii, fakat asular sonra unutulmulardu. ite bu tahminimizin isabetli oldu-
gunu delillendirmek iizere, fiillerden isim yapan bir -l ekinin var oldugunu is-
bata ;ahacagiz. Ger;i Kagnh Mahmud ve targd, Annemarie von Gaba-
in ise mal, hsLl, osal, tukel orneklerini gostermek surcti ile boyle hir ekir. bu-
ESK1 TURKCENtN GRAMER YAPISI 71
lundugunu haber vermilerdir. Fakat daha sonrlt bu ek yine unutulmutur.
(:iinkii tek heceden ibaret isimler kok samlmi ve eldeki bir ka<; ornek de is-
tisna kabul edilmitir. Y ani boyle bir ekin varhg1 pek kabul edilmemitir. Dil-
ciler genellikle al "hile, til" "dil", yol, "yol" gibi tek heceli isimler iizerinde
"kok" veya "govde" olmasi konusunu diiiinmemilerdir.
Biz bu yazimizda flllden isim yapan -l ekinin varhgmi, ht>m de <;ok ilek
ve yaygm bir ek oldugunu, aym kokten gelen akrabalanm gostermek ve zik-
retmek suretiyJe ispat etmeye Ele alman ornekler, Eski ve Orta
Tiirk<;e di:inemine ait olmakla birlikte, bu giinkii ivelerde de aynen yaamak-
tadir.
Makalemizi haznlarken Eski Tiirk<;eye ait yayimlanmi belli bah metin-
lerin indekslerini taray1p -l ile biten kelimeleri tespit ettik. Sonra da her keli-
menin dayanmg1 fiili bulduk. Fikrimizi ispat etmek i<;in yalmz bu kafi degildi.
Bu sebeple fiil isim arasmda ya mana birligi ya da fonksiyon beraberligi
olmas1 gerekiyordu. V erilen ornekler boyle hir siizge<;ten ge<;irilerek se<;ilmitir.
KA YNAKLAR ve KISALTMALAR
Bang. Willi Bang Kaup, Berlindeki Macar Enstitiisii'nden Tiirkoloji Mek-
tuplan (1925-1934), (:ev. Tekin, Erzurum, 1980.
CM Janos Eckmann, (:agatayca El Kitab, <;ev, Giinay Karaaga<;, is-
tanbul, 1988.
CS H. Paasonen, (:uva Dozliigii, istanbul, 1950.
Div. Kagarh Mahmud, Divanii Lugat-it-Tiirk Terciimesi, I-IV, <;ev.
Besim Atalay, ikinci baski, Ankara, 1986.
EDPT Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-
Century Turkish, Oxford, 1972.
ETG A. von Gabain, Eski Tiirkrenin Grameri, (:ev. Mehmet Akahn, An-
kara, 1988.
Ka. S. H. Oraltay, N. Yiice, S. Pmar, Kazak Tiirkresi Sozliigii, istanbul,
1984.
KS K.K. Yudahin, Ktrgzz Sozliigii, (:ev. A. Battal Taymas, ikinci baski,
Ankara, 1988.
KB Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, III, indeks, Haz. Reljlid R. Arat,
Yay1mlayanlar: K. Eraslan, 0. Scrtkaya, N. Yiice, istanbul, 1979.
72 NECMETTiN HACIEMiNOGLU
TS XII I. Yuzyddan Beri Tiirkiye Tiirkr;esiyle YazzlmL$ Kitaplardan
Toplanan Tamklanyle Tarama Sozliigii, I- VI I I, TDK Yay., An-
kara 1963.
UM Uygurca Metinler 11. Maytnsimit, Burkancdahn Jllehdisi Maitreya
ile Bulu$ma, Ugyurca iptidai Bir Durum, Haz. Tekin, Ankara,
1976.
US A. Caferoglu, Eski Uygur Tiirkr;esi Sozliigii, istanbul, 1968.
ORNEKLER
I. VK yaplSlnda olan kelimeler:
1 . al < a-l "hile".
Bu kelime "aldatm.ak" anlam.mdaki ar- < a-r- fiilinin kokii olan a- fii-
linden yapilmitlr. Fiili vas1ta durumundadu. (bk. EDPT, 120
a-b). Tabii aldat- < al-da-t- fiili de bu al isminden yapilm.Itir.
2. il < i-l "devlet".
Bu kelime "tanzim etm.ek" anlammdaki it- fiilinin kokii olan i- fiilinden
yapilmitir. devlet, tekilath yani tanzim edilmi bir miiessesedir.
(bk. EDPT, 121b-122b). Nitekim i$ ismi de aym i- kokiinden tiiremitir.
(kr. EDPT, 254a-b). Her iki kelime de sonra has1l olan neticedir.
3. ul < u-l "tem.el, esas, dip. kok".
Bu kelime "tohum" ve "nesil" anlammdaki urug < u-r-u-g ismi ile aym u-
fiil kokiinden -l eki ile (kr. EDPT, 124a). Tiirk cemiyetinin ka-
demelerinden olan urug / uruk ve ulu$ da aym kokten tiiretilmitir.
II. KVK yap1smda olan kelimeler:
4. kal < ka-l "yah adam" (Div.)
Bu kelime "yal anmak" anlammdaki kan- < kar-1.- fiili ile ayn1 kokten
tiiremitir. (kr. EDPT, 614b). Fiil taban1 kan- olduguna gore, bir kar ismi-
niu mevcut oldugu kesindir. kan- fiilinden yapllan kang ihtiyar demek-
tir. 0 halde kal ve kar isimleri ka- fiilinden yapilmitlr ve karde iki kelimedir.
Her iki kelime de fiilden has1l olan neticeyi ifade etmektedir.
5 . tal < ta-l "dal, kol, Ube" ( K B).
Y ani "kokten ve govdeden ayr1hp yaydan kmm" Bu kelime
"dagllmak" anlammdaki (KB ve Div.) tar- ve tagd- fiillerinin kokii olan ta-
ESKi TURK<;ENiN GRAMER YAPISI 73
mastanndan -l yap!lmi::j hir isimdir. (lJk. EDPT, 489a-h). Nitekim
9ivesinde dal "parc;a par<;a olmu9" anlammdad1r. Yine hu 9ivede dal mecazi
anlamda akh dagllml" demektir. ( KS ).Aynca "aynlmak"an-
lammda hir de tal- < ta-l- fiili meveuttur. Buradan yap1lan talu < tal-u
ismi "sec;kin, nadide" demektir. ( KB). Bu isimden tiiretilen talula < talu-la-
fiili de "sec;ip aymnak" anLmundadu. (KB ).
6. til < ti-l "dil''.
Bu kelime ti- "demek" fiilinden yapilmltH ve iki anlaml vardn. 1) dil,
konu9map saglayan organ; 2) Fiil gcrc;ckletikten sonra husule gelen netice,
soz, kelimc. (kn;;. EDPT, 489h-490a).
7. kol < ko-l "kol".
insan viicudunun bu c;ok oncmli orgam, muhakkak ki koru- < kor-u-
fiili ile aym kokten yapiliDItir. Asayit;;i teminle gorevli zab1ta ve jandarma
kuvvetlerinin hirliklerine kolluk kuvvet!eri denmektedir. kolcu ise "muhaf1z"
demektir. Aynca, daha da onemli husus Kng1z ivesinde kol yerine kor denil-
mesidir. Nitekim bahis konusu ivede kor ba$L "kumandan, zabtta amiri" ma-
nasmdadn (KS ). Kazak 9ivesinde de kol "asker, ordu" demektir. Diger taraf-
tan Osmanh ordusunda tabur konmtanma Kol AgasL deniliyordu. Bu orneldere
ek olarak kola almak "efaat etmek, himaye etmek" (TS ), kola bi1J,mek "dev-
riye gezmek" (TS) orneklerini zikredelim. KisacaSI kol, koru- eylemini
letiren ve saglayan hir organdu. (kr. EDPT, 614h 615a).
8 . tol < to-l "biitiin, hep".
Yani "do]u, dolmu" (US). Bu isim govdesindeki fiil kokiiniin to- oldu-
gu anlaIlmaktadtr (kr. EDPT, 451a). Tahii, tok < to-k kelimesi de aym aile-
nin ha9ka bir ferdidir (hk. EDPT, 464b). Fiilden sonra hastl olan neticedir.
9. yol < yo-1 "yo]" (kr. EDPT, 917a-h).
Bu kelime yon- fiilinin kokiioJan yo- fiilinden yaptlmitir. (kr. EDPT,
957a-b). Ciinkii yor-L- fiili yo-r isminden tiiremi pir keJimedir. Nitekim "yol"
anlammdaki oruk "ince yoJ, patika" kelimesi de o-r isminden yapdml or-u-
fiilinden tiiremitir. AnlaIhyor ki yon- fiilinin hamdaki y- sesi ilave ses
(protez) dir. Yol ismi fiilin gerc;eklemesini sag1ayar vas1tadu.
10. kol < ko-l "goJ" (hk. EDPT, 715a).
Bu keJime "hagLtmak" anlammdaki ko- fiilinden yapilmitir. (:iinkii "gol"
"etraf1 kara ile c;evrilmi" yani "yolu baglanml durgun su" demektir. Ba-
langic;ta helki kol suv deniyordu. Ashnda ak- "suyun bulundugu yerden ayr1l-
NECMETTiN HACIEMiNOGLU
mas1 hadisesi"di1. Tiirk'iin mant1g1, hit; yer yani akmayan de-
niz ve gol suyunu, isabetli olarak "bagh" telakki Bu da fiilin gert;ek-
basil olan neticedir.
ll. tal < to-l "dol, tohum" (bk. EDPT, 4,90a-b).
Y ani canblann t;ogalmasml saglayan unsur, esas, kok. Nitekim aym kok-
ten toz < to-z ismi de "oz, esas, as1l" demektir (bk. EDPT, 571a-b).
Fiil kokiiniin tO- oldugu tor < tO-r isminden yapilmi tOr-e- "t;ogalmak" mas-
dannm mevcudiyeti ile kesinlemektedir.
12. kul < ku-l "kul, kole" (bk. EDPT, 615a-b).
Yani Tann'ya veya efendisine bagh olan kii, kimse.
Bu kelimenin kokii olan ku- fiilinden tiiretilen t;eitli ornekler: kullan-
< kul-la-n- "kul sahibi olmak". Y ani "her hangi bir kimseyi veya eyi em-
rinde t;ahtirmak", kur < ku"-r "bag,. kuak, kemer" (Div.), it; kur "it;
baglayan bag, it; kur > w;kur", kura- < kuru-a- "kuanmak" (Div.), kur
kuran- < ku-r kurua-n- "kuak baglamak" (Div.), kuak < kura-g "el-
bise iizerine baglanan kemer, kuan- < kura-n- "elbiseye miicevher
takarak siislenmek", silah kuan- "beline silah baglamak", ehri kuat- "eh-
rin etrafmdaki t;IIU yollanm kapamak, tutmak, baglamak".
13. yul < yu-l "menba, kaynak" (bk. EDPT, 917b-918a).
Bana gore bu kelime "ki:ik, temel" anlammdaki ul kelimesinin y- on sesi-
ni eklidir.
14. kiil < kii--l "kiil" EDPT,
Bu kelime Kuzey "yanmak" alllammdaki kii- fiilinden tiire-
Aym fiilin kO- de mevcuttur. Fiil sonra husule
gelen nesnedir.
15. tiil < tii-l "riiya" (bk. EDPT, 490b).
Willi Bang lamdaismus f sigmatismus ses hadisesine dayl.'narak tiil keli-
mesi ile tii < tii- "dii" (bk. EDPT, 559a) kelimesi aras1nda kok birligi ol-
dugu kanaatmdadn. Bang'a gore tiin < tii-n "gece" kelimesi de aym fiil
kokiinden olmahdu '!
III. VKVK yap1smda olan kelimeler:
16. amul,....., amtl < amt-l "sakin" (bk. EDPT, 160b-l6la).
Bu kelime "sakin olmak "anlammdaki amtr- fiilinia tabam olan amt- fii-
linden yapiliDItir. Fiilden sonra has1l olan neticedir.
ESKi TURK(ENiN GRAMER YAP!Sf 75
17. ayd "hep, hiitiin; EDPT, 184b).
Bu kelitne ay "hep" isminden fiilinden (Div).
Fiildcn sonra has1l olan ncticcdir.
18. mal < zna-l "inamhr h;i, mutemed" (ETG). (hlc EDPT, 184,h-185a).
ma- fiil kokiinden aym anlamda tiiretilcn bir ha!jka kelime de zna-g >
zna-k olup, aym ailenin diger bir ferdidir. lnal kelimesi fiilden sonra hasil olan
ncticedir.
19. ogul < ogu-l "velet, c;ocuk" EDPT, 83b.-84b).
Bu kelime "hoy" anlammdaki ok isminden -u- ile oku- fiilinden
Y ani to!' den tol-e-, t!ir'den tiir-e- gibi ok'tan ok-u- fiili
tlr. Fiil gerc;ekle7tikten sonra hasd olan 11cticedir.
20. okil,......, iikil < iik-i-l "c;ok" (Div.). EDPT, 106a).
Bu kelime "c;ogalmak" aulammdaki ilk- f 5k- fiilinden Fiil-
den sonra hasil olan neticedir.
21. otiil < iit-ii-l "rica".
Bu kelime "arz etmek, ricada hulunmak" anlammdaki iitiin- fiilinin kokii
olan ot- mastarmdan yap1lm1t1r. Nitekim aym fiil kokiinden tiireyen otiig
< ot-ii-g (bk. EDPT, Sla) kelimesi de Uygur ivesinde "rica "demektir.
22. usal < us-a-l "bunalml, tembel" (ETC).
Bu kelime usan- fiilinin usa- tabamndan Fiilden sonra hasd
olan neticedir. Kr. EDPT, 247a-b'de osal eklinde gec;er.
IV. KVKVK yap1smda olan kelimeler:
23. kabal < kaba-l "kuatma".
Bu kelime kabra- > kavra- "sarmak", kucaklamak" anlammdaki kaba-
tabamndan yap1lmi olmahdu ve fiili unwrdur.
24 . yazal < yaza-l "siis".
Mogolcadan XIII. veya XIV. yiizytlda Tiirkc;eye gec;en (bk. EDPT, 974a)
ve <;agatay Tiirkc;esi'nde yasa- "temizlemek, siislemek; tanzim etmek" anlam-
larmda kullamlan fiilin Altay ivesindeki yaza- Cklinden -l ile yapllan isim.
(W. Bang)
76
NECMETTiN HACIEMfNOGLU
25 . tagzl < tag-t-l "sus, elbiseye veya kulaga takilan ziynet."
Bu kelime "takmak" ve "asmak" anlammdaki tak- fiilinden yapilmi olup
Tobol kullamlmaktadir. (W. Bang). Fiilden sorira has1l olan neticedir.
26. yazl < ya-t-l "taze, (kr. EDPT, 978a).
Bu kelime bu giine kadar ya-sLl > ya-zl > ya-t-l (bk. EDPT, 978a)
ve (W. Bang), veya ya-gul (kr. ktz-gul) > yazl > yeil
mo<kta idi. Bana gore bu kelime ya isminden yapdmi bir yaL- fiilinden tiire-
mitir. Bu da fiilden has1l olan neticedir.
27. < t;ula-l kuvvetli, muktedir".
Bu kelime Mogoleadan Dogu ge!fen t;ida- "muktedir olmak,
tahammi:il etrnek, dayann:'.ak" anlammdaki pda- fiilinden yapilmitlr. Mogcl-
ca t;- = Ti.:rklfe t- EeE degi1nesi ile Lu Tiirklfede tzda- eklinde ge!fer.
Pek muhtemeldir ki Tiirk!fe tLda- fiili Mogolcaya cida- eldinde olsun.
(kq;. Tiirk!fe tinggiz > Mogolea t;inggis ). t- = t;- ses degimesiuin Tiirkvede
baka ornekleri de vardlr. tumalamak = t;zrmalamak I ctrmalamak, tLrmzk =
czrmzk vs. t;zda- fiili Tiirk ivelerinde szda- ve tda- ekillerinde de kullamlmak-
tadn. (W. Bang). Bu kelime fiili gervekletiren unsurd:ur.
28. kml < kts-t-l "dcre, vadi, dar bogaz, ge!fit" (US).
Bu kelime hs- fiilindoen yapilmJtir. (bk. EDPT, 667h). Nitekim "dar,
k1s1k, daraltllml" anlammdaki hstg < kzs-t-g (ETG) kelimesinin mevcudiye-
ti fiil kiikiiniin hs- oldugunu gostermektedir. (bk. EDPT, 666L-667a). Bu ke-
lime ailesinden baz1 ornekler: hs- "daha k1sa yapm.ak, k1saltmak" (Div.), kt-
szk < kts-z-k "dar yer" (TS), kLszcak < ktsz-cak < lnsz-ca-ok "darac1k,"
(TS), ktstl- "arada kaimak" (Div.), ktsga < kts-ga "k1sa" (Div.), kzszr <
kzs-tr dogurmayan" (Div.), ktsarla- < ktsar-la- "darda koymak, muz-
tar buakmak" (TS.)
29. ktnl < kzz-t-1 "kJzil, kmmz1" (US).
Bu kelime bu giine kadar iki ayn ekilde 1) ktz isminder.
-stl cki ile kzz-szl > kml (kr. ya-stl > ya-tl > yatl > yeil gihi). veya
k1z isminden -gul > --gtl eki ile (kr. ya-gul > ya-gtl > yatl > yeil gibi).
(hk. EDPT, 682h). Ben de fiilden -l eki ilc yap1lan iz:lhi kabul ediyorum. Buna
gore ktzzl fiilden sonra has1l olan neticedir.
30 . to pal < to p-a-l "topal, aksak."
Bu kelime "yuvarlak" anlammdaki top isminden tiiretilen topa- fiilinden
yapilmitlr. Y ani topak ye kiit ayak, sakat ayak (W. Bang).
ESK1 GRAMER YAPISI
77
31 . siikel < s5k-e-l "hasta".
Bu isim "hozulmak" anlammdaki sokel- "" siikel- fiilinin taham olan
soke- fiilinden yapilmitir. (kr. EDPT, 820h). Fiilin hasu
olan netice.
32 . gozel < goz-e-l "giizel" (yaz1 dilinde giizel)
Baz1 meslektalanmtz hu ke1imenin Skr. kusala "iyi, giizel" kelimesinden
kusal > kiisel > kiizel eklinde grafik yol ile go((tigini ileri siirmektedir. Biz
aym kanaatte degiliz. Eski "giizel" ve "giizellik" anlammdaki
kork kelimesi kiir- fiilinden yaptlmttir. Bu durumda giizel kelimesi de giize-
< koze- fiilinden tiiremi olmaz m1? Bizce, dilimizdeki herhangi hir kelimeyi
gore izah edemedigimiz taktirde yahanc1 dillerde aramak gerekir.
Eger hizim kelimemize haka dillerde de once, hizim onlardan degil,
onlarm hizden ahp almadtgtm aratnmahytz .. Ancak genellikle hu goriiiin
aksi yapilmaktadtr. Bu hareketle tarihl akr kork < kOr-k
ve kihei < koz-e-1 kelimelerinin seyrini takip edelim.
Eski kiirg ve kiirk, korkle ve kOrgle (ETG) ekillerinde gec;en ke-
limeler "giizel" ve "giizellik anlammdadtr. 0 donemde kozel I kiizel > "gozel I
giizel" kelimeleri yoktur.
Orta kork (Div.) "giizellik", korklug ve kOrklii (ME) "giizel"
demektir. Yine aym donemde korkliig (Div.) "giizel", korkliigliik I korkliiliik
(ME) "giizellik", korksiiz demektir. Bu donemde de kOzel I kiizel >
"gozel I giizel" kelimeleri yoktur.
Y eni Eski Anadolu sahasmda ise hem gork ve gorklii kelimeleri
hem de giizel kelimesi mevcuttur. (TS, XVI. yiizytl).
sahasmda da kork "hiisn", kiirkli "giizellik", kiirkebay giizel"
korken "giizel", kiirken- yamnda kozel "iyi, ahsen, huh"
kelimesi de vardtr. Aynca Eski Anadolu sahasmda "gosterili, heyhetli"
anlammda gorkem kelimesine de rasthyoruz.
Bu giinkii Kngtz de hem koziil "giizel", hem de korkom "giizel"
ve korkiimdiik "giizellik" (KS) mevcuttur. Kazak ise gene kJrkem
ve giizel vardtr. Tiirkiye ise art1k gorkemli, gozde, gosterili kelime-
lerini goriiyoruz.
Biitiin hu ornekler gosteriyor ki "giizellik" mefhumu, gor- fiili ile gorme
orgam olangoz isminden tiiretilmi kelimelerle ifade edilmektedir. Azeri
sinde yaygm olangormeli kelimesi de "goriilmeye deger" anlammda" giizel"
demektir.
7fi NECMETTiN HACIEMiNOGLU
Bu duruma gore, ilk defa XVI. yiizy1l metinlerinde kendisine rastlarulan
giizel kelimesi, Skr.'ten ancak Uygur, Karahanh, Kip\!ak ye <:agatay Tiirk\!e-
sine ge\!erek, Oguz go\!ii ile Eski Anadolu sahasma olabilir. Bu da Ka-
zak, Kug1z gibi canh a<;Iklamaz.
33. nmryul < mury-u-l "akm".
Bu kelime "s1kmt1" anlammdaki mu1fg isminden muryu- fiilinden
Fiilin ger\!eklemesinden has1l olan neticedir.
34. tiikel < tiike-l, "hep, biitiin".
Bu kelime tiike-n- fiilinin tiike- tabanmdan (hk. EDPT,
480b). Fiil sonra hasd olan neticedir.
V. KVKKVK yap1smda olan kelimeler:
35 . targd < tar-t-g-t-1 "dagilmi, kam;>illi" (Div.)
"Dag1tmak" anlammdaki tar- fiilinden, once tang ismi, sonra da tangL-
fiili, daha sonra da targLl < tar-L-g-L-l kelimesi meydana Bu keli-
me de bu;gd gibi aym mahiyettedir. (kr. EDPT, 539h'de ta,r "dar" isminden
-gd eki ile ac;Iklanmaktadir).
36. bH;gLl < bu;Lg-L-l "aynlml, ikiye holiinmii" (Div.)
Bu kelime "hic;mek, ikiye bolmek" anlammdaki bu;- fiilinden U ekilde
yapilnutir. Once bu;tg ismi, sonra bu;tgt- fiili, oradan da bu;gd < bu;-t-t-l ek-
li teekkill etmitir. (kr. EDPT, 294b). Fiilden has1l olan neticedir.
37. yoksul,...., yohsul < yo-k-su-l "fakir, yoksul".
Anadolu Tiirk\!esinin 14.. as1r metinlerinden itibaren goriilen bu kelime,
yoksu- fiilinden -l eki ile tiiretilmitir. 14.-20. asn boyunca .. ok yaygm bir e-
kilde kull.amlan bu kelimenin Tarama Sozliigii'nde <,:eitli metinlerden tarana-
rak tespit 51 ornegi vard1r.
Aym anlamda EDPT 907h-908a'da ve Mukaddimetii'l-edeb'de yoksuz
< yo-k-su-z. Kugtz coksuz, Ozbek Tiirk4fesinde yiiksil kelime-
leri kullamlmaktadu. 9agatay ise yoksul / yohsul "fakir, muhtac;,
geda, sail, dilenci, ade!p-i kudret, yoksuzluk" Cklindeki kafIhklarla daha ge-
ni anlam tespiti yapilnntll".
38 . burgLl < bur-u-g-t-l "\!uval, tulum, dagar gibi kaplarm dolunca husu-
le gel en biikiintii ve k1m;nkhk".
Bu kelime de yukar1daki orneklerle aym seyri takip ederek bur- fiilinden
yapilmitir. Fiilden sonra husule gelen neticedir.
ESKi TURK<::ENiN GRAMER Y APISI 79
VI. KVKVKKVK yaplSlnda olan kelimeler:
39. soyurgal < soyurga-l "hediye" ((:M).
Eski Dogu (:inceden giren tz'u tso I tsu; tsoy I tsuy
isminden -urga- eki ile yap1lan tsoyurga- I tsoyurka- soyurka- I suyurka- (bk.
EDPT, 556a-b) fiilinden -l eki ile yapilmi isim, soyurgal. Fiilden has1l olan ne-
ticedir.
VII . KVKKVKVK yap1smda olan kelimeler:
40 . tirnegiil < tir-i-n-e-g-ii-1 "derleyici" (ETG).
Bu kelime tir- kokiinden once -n ile tirin eklinde isim yap1lmi, bu isim
kokiinden -e- ile tirin-e- eklinde fiil, daha sonra -k ekiyle tekrar tirine-k
eklinde isim, bu isimden defa fiil: tirinekii- ve bu fiilden -l ile isim:
tirnegiil. Fiili unsur.
D1Z1N
I. VK IV. KVKVK
l.al 23. kabal
2.il 24. yazal
3. ul 25 . tagil
II. KVK
26. yaIl
4. kal
27 .
5. tal
28. klSll
6. til
29. kiZil
7. kol
30 topal
8. tol
31 . sokel
9. yol
32. gozel
10. kol
33. lliUIJUl
n. tol
34. tiikel
12. kul v. KVKKVK
13. yul 35. targil
14. kiil 35. bu;gil
15 . till 37. yoksul
III. VKVK
38. burgil
16. amul ,....., am1l VI. KVKVKKVK
17. aiJil 39 . soyurgal
18. mal
VII. KVKKVKVK
19. ogul
40 . tirnegiil
20. okil
21 . otiil
22. usal
90 NECMETTiN HACIEMiNOGLU
-l eki ile ilgili dil yazim alan ic;in bk.
1. Tahsin Banguoglu, "Nisbet s1fatlan ve -sal/ -sel", I-IV, Diinya (Gazetesi),
16, 17, 18, 19 Eyliil 1965.
2. Emin Bayraktaroglu (Nih;ad Sami Banarh), "Sel ve Sal hikayesi", Meydan
(Haftahk Gazete), 28 Eyliil 1965; Tiirkr;enin s ~ r l a n , 1972, istanbul, s.
268-272.
3. Haydar Ediskun, "-EL, -iL, -SEL ekleri iizerine", Turk Dili, XV/ 179,
1 Agustos 1966, s. 1012-1019.
4 . Zeynep Korkmaz, "Tiirkc;ede-
0
l eki (-alf -el, -Il f -il, -ul(-iil, -sal(-sel)",
Turk Dili, XVI/ 181, 1 Ekim 1966, s. 24-32.
5. Haydar Ediskun, "Yine -EL, -iL, -SEL ekleri iizerine", Turk Dili, XVI/
184, 1 Ocak 1967, s. 264-272.
6 . Zeynep Korkmaz, "Tiirkc;ede -
0
l eki ( -al / -el, -1l f -il, -ul /-iii, -sal/ -sel)
II", Turk Dili, XVI/ 187, 1 Nisan 1967, s. 514-518; Turk Dili, XVI f 188,
l Mayts 1967, s. 635-642.