1

Alek Tarkowski: Biblioteka, dobro wsplne Edwin Bendyk: Czytam wic jestem Wprowadzenie O metodzie foresight O projekcie Funkcje bibliotek Czym jest biblioteka? Biblioteka i jej pi podstawowych funkcji Alternatywy dla bibliotek

7 9 10 13 14 15

21 23 24

Trendy Co nas czeka w przyszoci? Sze kluczowych trendw Trendy dodatkowe Czynniki niepewnoci

25 30 33 38 41 44

Obraz statystyczny Scenariusze przyszoci bibliotek Scenariusz pierwszy: Panoptykon Scenariusz drugi: biblioteka oddolna Scenariusz trzeci: Twrcza destrukcja Noty biograficzne Bibliografia STRESZCZENIE RAPORTU W JZYKU ANGIELSKIM 3

49

53

58 61 62

Kilka lat temu byem na wykadzie Brewstera Kahle czowieka-instytucji, ktory powici si stworzeniu The Internet Archive cyfrowego archiwum dziedzictwa ludzkosci. Kahle prowadzi takze wraz z zona bibliotek. Prywatn i hobbystyczn, ale dostpn publicznie. Teza wykadu bya prosta, a zarazem radykalna: kazdy z nas powinien byc bibliotekarzem, tworzy zbiory i si nimi dzieli. Pociga mnie wizja dzielenia sie jako obowiazku spoecznego i wymogu towarzyskiego. Pierwszym wic powodem, dla ktorego wziem udzia w projekcie Scenariusze przyszosci bibliotek bya chec sprawdzenia, na ile ta wizja jest prawdopodobna. Nie ujawniajac przed czasem, jakie sa scenariusze przyszosci bibliotek, moge zdradzic, ze nawet w bardziej pesymistycznych scenariuszach pojawia si element tej wizji. Drugi powod to ciekawosc zmian, ktore dzi w bibliotekach zachodza. Czsto nie jestemy wiadomi ich skali i kierunku w czym moe pomc spojrzenie 20 lat do przodu. Dobrym przykadem s biblioteczne punkty dostepu do Internetu dzi powszechne, dziesiec lat temu nie tak oczywiste, a dwadziescia trudne do wyobrazenia. Za kilka za lat bd ju nieprzydatne. Dobrze wic myle o tym, jak dalej modernizowa biblioteki. A to oznacza stawianie pyta o definicj biblioteki. Zgodnie ze stereotypem biblioteka jest wypoyczalni ksiek. Ale ja sam w ostatnich latach chodziem do biblioteki eby skorzysta z Internetu, popracowa w spokoju lub zabra crk na zajcia dla dzieci. Biblioteki mog peni najrniejsze role wic trzeba sobie stawiac pytania o to, jak bardzo biblioteka moze sie zmienic i nadal pozostac biblioteka. Trzecim powodem mojego zaangazowania byo zorientowanie naszego projektu na przyszosc. W Polsce nie ma tradycji wspolnego patrzenia w tym kierunku, przyszo rzadko jest przedmiotem naszych zbiorowych wyobrazen. Wolimy skupiac sie na przeszosci i doceniac wielkosc zdarzen historycznych. Bibliotekarze maja z tego punktu widzenia role niezwyka mozna ich traktowac zarowno jako zorientowanych na przeszosc straznikow i przewodnikow po dziedzictwie, jak i osoby wykonujace jeden z bardziej nowoczesnych zawodow posrednikow w docieraniu do informacji. Kazde dziaanie na rzecz zmiany opiera si na przekonaniu, ze nowe okaze sie bardziej wartosciowe od tradycyjnych, sprawdzonych rozwiazan. Nawet jeli s nieznane, ryzykowne, a moe nawet lekko niepokojce. Ciesze sie, ze Fundacja Rozwoju Spoeczenstwa Informacyjnego, realizujac Program Rozwoju Bibliotek, odwanie zmienia polskie biblioteki. Dziekuje FRSI, ze zaprosia mnie, by w doborowym towarzystwie odbyc podroz do przyszosci. 4

Plac Augusta Bebla w Berlinie jest miejscem wanym i drogim dla kadego czytelnika. 10 maja 1933 roku studenci pobliskiego uniwersytetu spalili tam podczas barbarzyskiej orgii tysice ksiek. To ponure wydarzenie upamitnia szczeglny pomnik szklana tafla tworzca w paszczynie placu okno, ktre umoliwia spojrzenie w d, do wntrza biaej bibliotecznej sali. Stoj w niej pki, lecz bez ksiek. Ksiki zostay zamordowane. Zawsze, gdy wracam na plac Bebla powraca pytanie: dlaczego? Dlaczego ksiki nie obroniy si przed swym losem? Zginy z rk studentw, namitnych czytelnikw, tyle tylko, e zaczadzonych innymi lekturami. Tam, na placu Bebla, ujawnia si caa zoono czytania, najwaniejszej instytucji nowoczesnej cywilizacji. Czytanie tworzy czowieka, istot normatywn, poddajc siebie i swoje granice refleksji. Homo legens, czowiek czytajcy kwintesencja idei humanizmu jest si rzeczy postaci wieloznaczn, tak jak bohater pierwszej nowoytnej powieci, Don Kichot. Kim jest? Wzruszajcym marzycielem, prekursorem romantykw czy bezwzgldnym dogmatykiem, protoplast ideologw ksztatujcych wiat podug ksikowych teorii? Spr trwa do dzisiaj. Jaki byby wiat bez czytania i bez ksiek? Pytanie to podejmowaa literatura, zaj si nim take niemiecki filozof Peter Sloterdijk. Pokaza, e doskonale mona sobie wyobrazi cywilizacj zsyajc ksiki na pki bibliotek, z ktrych ju nikt nie korzysta. Ich funkcj przejmuj bowiem antropotechnologie inne ni kultura metody tworzenia osoby. Jaka byaby to cywilizacja? Moe lepsza, moe gorsza, ale jedno jest pewne nieludzka. Za kadym razem, gdy pytamy o przyszo czytania, o przyszo ksiek i bibliotek ujawniamy niepokj, e przyszo ta jest zagroona. By moe to niepokj na wyrost, zmusza jednak do przemylenia na nowo wartoci, ktre w rutynie codziennych praktyk kulturowych uznawane s za oczywiste. Plac Bebla w Berlinie przypomina, e nic nie jest oczywiste, najmniej przyszo. Dlatego naley o ni pyta. 5

Przewidywanie przyszoci jest zadaniem trudnym, szczeglnie w czasach nagych zmian spoecznych, kulturowych i technologicznych. yjemy w spoeczestwach ryzyka, coraz czciej majcych do czynienia ze zjawiskami, ktrych skutki trudno przewidzie. Rwnie trudno jest wic ocenia zarwno szanse, jak i zagroenia instytucji czy podejmowanych dziaa. rdami niepewnoci s w tym samym stopniu nowe wynalazki technologiczne, nieprzewidywalne zjawiska przyrodnicze i kataklizmy, jak dziaajce na wielk skal procesy spoeczne, midzy innymi migracje. Dlatego wyobraenie sobie Polski w roku 2030 jest ogromnym wyzwaniem. Wystarczy pomyle, jak wiele zmienio si w naszym kraju przez ostatnie dwadziecia lat i jak trudno byoby w 1991 roku przewidzie takie zjawiska jak upowszechnienie telefonw komrkowych, wejcie Polski do Unii Europejskiej, gwatowny boom szkolnictwa wyszego czy rwnie gwatowny wzrost liczby zaciganych kredytw. Poszczeglne, bardziej lub mniej znaczce procesy, przekadaj si w sumie na radykaln zmian spoeczn i kulturow. Refleksja nad przyszoci i prby przewidywania nadchodzcych zmian s jednak niezbdne, jeli zaley nam na wiadomym, planowanym rozwoju. W przeciwnym wypadku, mylc w krtkiej perspektywie czasowej, bdziemy zdolni jedynie do reagowania na bieco na zaskakujce procesy i wydarzenia, wymuszajce na nas cige, uciliwe zmiany. Chcc unikn chaotycznych decyzji, musimy opracowa wizj przyszoci i opart na niej strategi rozwoju. Nawet jeli z czasem okae si, e nie przystaj one do rzeczywistoci (ktra moe si rozwin w nieprzewidywanym kierunku) stanowi stabilny punkt odniesienia wobec towarzyszcej nam niepewnoci, a przede wszystkim staj si form wywierania wpywu na nowe zjawiska. Dziki namysowi nad przyszoci przestajemy dryfowa i podejmowa decyzje na lepo. Wytyczamy wasne szlaki, majc wiadomo, e ich pierwotny cel nie musi zosta osignity. Mylenie o przyszoci bibliotek jest wane dla caego spoeczestwa, bowiem jako instytucje uatwiajce dostp do wiedzy i kultury odgrywaj kluczow rol w budowaniu kapitau kulturowego i intelektualnego dwch kluczowych czynnikw dla trwania i rozwoju spoeczestw. By nie straciy na znaczeniu, 8

bibliotekarki i bibliotekarze musz umie wyobrazi sobie, jak wsptworzone przez nich instytucje mog wyglda za dwadziecia lat. Wizja biblioteki przyszoci jest niezbdna dla ich rozwoju, nawet jeli perspektywa dwch dekad wydaje si abstrakcyjna i nieistotna w porwnaniu z doranymi, dobrze zidentyfikowanymi problemami. Przemiany kulturowe, silnie zwizane ze zmianami technologicznymi, przeksztacaj zarwno biblioteki, jak i ich otoczenie: zmienia si rola ksiki (z wersjami drukowanymi coraz silniej konkuruj ksiki elektroniczne), zmieniaj si wzory czytelnictwa, wreszcie nowe formy dystrybucji treci w Sieci zastpuj wypoyczanie zasobw z biblioteki. Ponadto powstaj nowe instytucje kultury, nowe sposoby tworzenia, rozpowszechniania i pozyskiwania treci kulturowych. Nieustannie zmieniaj si rwnie relacje pomidzy tradycyjnymi instytucjami kultury, w tym organizowanymi odgrnie instytucjami publicznymi, a zyskujcymi na znaczeniu dziaaniami oddolnymi, czsto amatorskimi. Powstaj hybrydalne formy, czce dziaanie w przestrzeni fizycznej z aktywnoci w Internecie, formuy oficjalnych instytucji z organizacjami sieciowymi, dziaania profesjonalne z amatorskimi. W kulturze postpuje specjalizacja, rozdrobnienie gustw i rozwj nisz, przy rwnoczesnym wzrocie dostpu do wszelkich rde. Nie zmienia si jedno. Bez wzgldu na perspektyw uprzywilejowujc wymiar ekonomiczny kultury, traktujc j jako wany element demokracji czy jakkolwiek inn wartoci pozostaje moliwo dostpu do informacji i wiedzy, wsplnego dziedzictwa, przey oraz emocji zawartych w dzieach kultury. Mylenie o bibliotece przyszoci jest sposobem uniknicia prostych sdw: zarwno tych pesymistycznych, goszcych na przykad rych mier ksiki i czytelnictwa, jak i tych nazbyt optymistycznych, zwiastujcych zoty wiek penej dostpnoci kultury i wiedzy. Ksztat biblioteki przyszoci niemal na pewno znajdzie si pomidzy tymi dwoma biegunami i bdzie duo bardziej zoony od kadej, z koniecznoci uproszczonej, wizji.

Na szczcie mylenie o przyszoci doczekao si wsparcia w postaci metod, ktre zastpuj proste wizjonerstwo i publicystyczn futurologi. Jednym z czciej stosowanych narzdzi dalekosinej refleksji nad przyszoci jest metoda foresight najprociej definiowana jako sztuka i nauka antycypowania przyszoci. Jej charakterystyczn cech jest po pierwsze czenie twardej analizy statystycznej z kreatywn prac i stymulacj wyobrani. Po drugie, jest to metoda partycypacyjna, w ktrej wypracowane wizje przyszoci wynikaj z debaty uwsplniajcej punkty widzenia wielu osb. Po trzecie, foresight czsto opiera si na metodzie scenariuszowej, w ktrej prezentuje si kilka moliwych wariantw zmiany, wynikajcych ze zidentyfikowanych wczeniej trendw i czynnikw niepewnoci. Foresight jest narzdziem duo bardziej wyrafinowanym ni prognozowanie, oparte na prostej ekstrapolacji obecnych trendw i prowadzce do wniosku, e jest jeden prosty scenariusz i w zwizku z tym take jedna prosta recepta na obecne problemy. Foresight, w przeciwiestwie do modnej w drugiej poowie XX wieku futurologii, nie stawia sobie za cel skutecznego przewidywania przyszoci. Zakada, e moliwych jest wiele wariantw rozwoju sytuacji. Metoda foresightowa jest wic raczej sposobem na redukowanie niepewnoci wobec przyszych zdarze, oswajaniem si z tym, co moe nastpi. Cho oczywicie warto z czasem weryfikowa zgodno dawnych wizji przyszoci z rzeczywistoci. O metodzie tej mona te myle jako o projektowaniu przyszoci, ktra przestaje dzia si sama. Foresight daje nam poczucie, e przynajmniej w pewnym stopniu mona by na ni przygotowanym, gdy posiada si projekt, wskazujcy sposoby i punkty wpywania na ksztatujc si przyszo. 9

Foresight by pierwotnie stosowany w sektorze naukowym i technologicznym jako narzdzie suce przede wszystkim planowaniu inwestycji oraz rozwoju technologii. Dzi metod coraz czciej wykorzystuj regiony, a nawet cae pastwa, w celu budowania strategii rozwoju, pozwalajcych radzi sobie ze zoonymi globalnymi wyzwaniami. Projekty tego typu s coraz czciej realizowane take w Polsce. W 2006 roku ruszy Narodowy Projekt Foresight Polska 2020. W kilkunastomiesicznym procesie uczestniczyo pi tysicy ekspertek i ekspertw ze wszystkich sfer ycia spoecznego. Przedstawiali oni opinie dotyczce przemian w trzech wielkich polach badawczych: zrwnowaonym rozwoju, bezpieczestwie oraz roli technologii cyfrowych. Efektem projektu byo przygotowanie szeregu scenariuszy prbujcych uj w caoci przemiany przynajmniej te najwaniejsze ktre mog czeka Polsk w najbliszych dwch dekadach. W ostatnich latach zrealizowano te liczne projekty wykorzystujce metod foresight w skali regionalnej lub w okrelonej dziedzinie czy sektorze gospodarki. Metoda foresightowa dobrze nadaje si do analizy zoonych zjawisk, dziki moliwoci zaangaowania duych grup ekspertw i uwsplnienia rnorodnych perspektyw. Masowa skala dziaania przede wszystkim ma suy oddzieleniu szumu indywidualnych przekona i punktw widzenia. Metoda foresightowa zakada, e wiedza o przyszoci wynika z uwsplnienia wizji mona powiedzie, e jej celem jest zbiorowe wyobraenie przyszoci. Foresight najpierw odsania zoono rzeczywistoci, by potem pomc zredukowa czynniki zmiany do kilku kluczowych elementw, i na ich podstawie stworzy kilka scenariuszy rozwoju.

Projekt Scenariusze przyszoci bibliotek nie jest klasycznym przykadem metody foresightowej, cho czerpie z niej inspiracj. Przede wszystkim scenariusze s wynikiem uwsplnionej wizji mniejszej ni zazwyczaj grupy osb w projekcie uczestniczyo grono kilkunastu ekspertek i ekspertw. Uzupenieniem byy opinie wyraone w ankiecie przez kilkadziesit bibliotekarek i bibliotekarzy. Zastosowalimy rwnie uproszczon aparatur statystyczn, opart na pojedynczym, prostym sondau. Przyjlimy jednak podstawowe zaoenia tradycyjnego foresightu: uwsplnienie indywidualnych perspektyw oraz metod scenariuszow opart na identyfikacji kluczowych trendw i czynnikw niepewnoci. Efektem s trzy scenariusze przyszoci bibliotek. Do udziau w projekcie zaprosilimy ekspertki i ekspertw o rnorodnych kompetencjach zwizanych zarwno bezporednio z bibliotekarstwem, jak i z obszarami stanowicymi kontekst dla dziaania bibliotek. Zesp skada si z bibliotekarzy, dziennikarzy, dziaaczy spoecznych, medioznawcy, literaturoznawcy, filozofki, socjoloki, architektki oraz dyrektorki regionalnej instytucji kultury. Gwna praca analityczna zostaa wykonana podczas dwch caodniowych warsztatw. Ich uzupenieniem bya ankieta przeprowadzona wrd uczestnikw warsztatw oraz osobno wrd bibliotekarek i bibliotekarzy uczestniczcych w pierwszym kongresie bibliotek publicznych Biblioteka: lubi to!. Jej celem byo zebranie w bardziej usystematyzowany sposb wiedzy na temat kluczowych trendw zwizanych z bibliotekami i ich dziaalnoci. Celem warsztatw byo kolejno: okrelenie funkcji biblioteki, konieczne by mc zrozumie nowe sposoby realizacji tych zada w przyszoci oraz by zidentyfikowa alternatywne instytucje, ktre mog peni te same role (na zasadzie uzupeniania si lub konkurencji);

10

zidentyfikowanie trendw wpywajcych na ksztat spoeczestwa i kultury a wic w szczeglnoci bibliotek, ale te ksiek, ich spoecznej roli oraz przemian ich formy w perspektywie dwudziestu lat, a nastpnie okrelenie kierunku i natenia zmian; wyonienie trendw kluczowych, a nastpnie rozrnienie procesw, co do kierunku ktrych istnieje zgodno oraz tych, ktre naley uzna za czynniki niepewnoci, poniewa nie jest moliwe jednoznaczne okrelenie ich charakteru; sformuowanie scenariuszy przyszoci bibliotek alternatywnych wizji zalenych od tego, w jaki sposb rozwin si dwa kluczowe czynniki niepewnoci. W efekcie tego procesu powstay trzy scenariusze rozwoju bibliotek, zalene od dwch kluczowych czynnikw niepewnoci. Pierwszym z nich jest skala i sposb ingerencji pastwa w kultur, realizacja misji publicznej w tym obszarze i wsparcie udzielane publicznym instytucjom kultury. Drugi czynnik niepewnoci to ksztat systemu wasnoci intelektualnej, a przede wszystkim restrykcyjno i rygor, z jakim bdzie egzekwowane prawo autorskie. W kadym scenariuszu interesowa nas ksztat i charakter caego systemu bibliotecznego, ale przede wszystkim wizja typowej biblioteki, bdcej jego podstawowym elementem. Powstae w ramach projektu scenariusze mog by szokujce, a przedstawione w nich wizje rozwoju bibliotek s w duej mierze pesymistyczne. Zgodnie z nimi biblioteki w cigu najbliszych dwudziestu lat zmieni si znaczco, a ksztat tych zmian moe budzi obawy. Jednoczenie zaskakujce wydaj si wnioski dotyczce przyszoci ksiki drukowanej dalekie od czsto krelonego scenariusza mierci ksiki, ale te przewidujce ich funkcjonowanie daleko odmienne od dzisiejszego. Podczas lektury scenariuszy naley pamita, e s one w pewnym stopniu przerysowane, mona powiedzie, e s abstrakcjami, typami idealnymi sytuacji, ktre zapewne nigdy nie zajd w peni. Takie przerysowanie, pokazanie rnych wariantw zdarze w skrajnej postaci, pozwala lepiej zrozumie konsekwencje podejmowanych dziaa i czekajce nas zmiany. Trendy zidentyfikowane w tym raporcie jako wpywajce na biblioteki s w duej mierze poza nasz kontrol nie tylko na poziomie jednostkowej instytucji, ale caego systemu bibliotecznego, a oglniej naszego pastwa i spoeczestwa. Tak jest na przykad z wieloma przemianami technologicznymi. atwiej jednak bdzie planowa dziaania, rozumiejc ich kontekst i moliwe konsekwencje. Na niektre procesy warunkujce przyszo mona do pewnego stopnia wpywa. Scenariusze pozwalaj si przygotowa rwnie do tego. Komentarza wymaga take przedstawiona w niniejszym raporcie wizja przemian technologicznych. Znaczca cz trendw opisuje je lub procesy bezporednio z nich wynikajce. Tendencje te s wyranie widoczne ju dzisiaj cho zazwyczaj mamy poczucie, e jeszcze nie objawiy si z pen si. Wiemy wic na przykad, e w przyszoci bdzie rosa rola urzdze mobilnych, a wraz z nimi wszechobecnego dostpu do Sieci; e bdzie postpowa digitalizacja zasobw, a wraz z ni wzronie ich dostpno (w obiegu formalnym lub nieformalnym, za porednictwem zarwno inicjatyw publicznych, jak i biznesowych, takich jak Google Books); e wreszcie dojdzie do zapowiadanego ju od lat upowszechnienia ksiek elektronicznych. Mimo pewnoci co do podstawowych kierunkw zmian, trudno jest prognozowa, jak wszystkie te procesy rozwin si w perspektywie dwudziestu lat: czy treci elektroniczne uczyni noniki analogowe niemal zbdnymi? Jak w kontekcie ostatnich danych na temat niskiego poziomu czytelnictwa take tekstw w formatach elektronicznych ksztatowa si bdzie zainteresowanie dugimi

11

tekstami? Czy wszechobecny dostp do zasobw Sieci spowoduje, e wszelkie inne rda wiedzy i kultury przestan by potrzebne? Jak bardzo ludzie zanurzeni w cyfrowym wymiarze bd pragnli bezporedniego kontaktu, autentycznych zdarze, dowiadczenia cielesnoci? Ostatnie dwie dekady nauczyy nas, e nie potrafimy przewidzie w detalach zmiany technologicznej, i to nie tylko w perspektywie dwudziestu, ale nawet dziesiciu lat. Kto bowiem na pocztku wieku umia realnie opisa popularyzacj smartfonw czy tabletw a tym bardziej jej skutki? To pokazuje, e cho atwo jest przedstawi oglne trendy, to trudniej opisa je szczegowo a takie jest zaoenie scenariuszy. Zarysowujc kondycj technologiczn kadego scenariusza, unikalimy wic opisw urzdze, zakadajc, e to one mog si najprdzej zdezaktualizowa. Zapraszamy do lektury, podkrelajc raz jeszcze, e foresight to nie tylko metoda badawcza majca na celu zbudowanie wizji przyszoci duo istotniejszy jest fakt, e zaangaowanie w wiczenie foresightowe jest sposobem na przygotowanie si na ni. Prezentowanych tutaj wizji nie mona analizowa w oderwaniu od teraniejszoci, ktr przecie te opisuj ujawniajc trendy, ktre dzi wydaj si istotne, mwic o identyfikowanych obecnie wyzwaniach, szansach i zagroeniach. Foresight jest przede wszystkim sposobem na oswajanie si z myleniem o przyszoci oraz na przyjcie proaktywnego stosunku do zachodzcych zmian.

12

13

Biblioteka to wedug najprostszej definicji i obiegowego wyobraenia wypoyczalnia ksiek. Miejsce, w ktrym ksiki s przechowywane, katalogowane i udostpniane. Jednak biblioteka to nie tylko ksiki. Biblioteka to take konkretna przestrze oraz pracujcy w niej ludzie, o okrelonej wiedzy i umiejtnociach. Termin biblioteka jest pewnym uproszczeniem, odnosi si przecie do kilku rnych wariantw tej instytucji. Ich wsplnym mianownikiem jest zawsze posiadanie okrelonego zasobu i jego udostpnianie. Odwiedzajc Bibliotek Narodow, a nastpnie najblisz bibliotek publiczn, widzimy, e reprezentuj ten sam typ instytucji, ale jednoczenie bardzo si rni. Jednak bez wzgldu na wszystko, kada biblioteka jest wanym miejscem publicznym, a w wypadku tych mniejszych, czsto jednym z nielicznych miejsc spotka w okolicy. To przestrze rozmowy i wsppracy przynajmniej w zaoeniu, bo w rzeczywistoci wiele bibliotekarek i bibliotekarzy postrzega je jako miejsca pracy i skupienia. Archiwa wymagajce ciszy i powagi. Wreszcie, biblioteka to jeden z kilku podstawowych typw instytucji publicznej opartej na idei dzielenia si i swobodnego udostpniania swoich zasobw. Co istotne, biblioteki uczestnicz obecnie w przemianach dotykajcych kultury jako takiej, a wynikajcych ze zmian technologicznych. Wraz z rosnc popularnoci nowych rodzajw mediw (na przykad gier komputerowych), nowych nonikw (na przykad pyt DVD), a przede wszystkim treci cyfrowych bez nonikw, kopiowanych i udostpnianych poprzez Sie jako pliki, biblioteka coraz czciej przestaje by tylko wityni ksiki. Nie mamy przy tym do czynienia z zamian jednego typu przedmiotu na inny. Nie chodzi o to, e biblioteka moe si sta wityni filmu czy wityni pliku komputerowego. Nowe zjawiska wpywaj na co duo waniejszego: na sposoby naszego obcowania z treciami kultury. Mylc o scenariuszach rozwoju bibliotek, skupilimy si na pocztku na funkcjach, ktre te instytucje peni niezalenie od ich wielkoci, wygldu czy zamonoci. Funkcje te s, naszym zdaniem, w duej mierze wsplne dla wszystkich bibliotek. Jednak przede wszystkim interesoway nas biblioteki publiczne bowiem to one s najbardziej obecne w naszym codziennym yciu i zapewniaj powszechny dostp do kultury. Analiza funkcji jest niezbdna. Zastanawiajc si nad zadaniami wypenianymi przez biblioteki, definiujemy bowiem podstawowe wyznaczniki tych instytucji. Funkcje te albo nie powinny si zmienia, albo mog ulec przeformuowaniu, ale musi to by wynik wiadomej decyzji poniewa inne bd wwczas cele istnienia bibliotek. Dopiero majc jasno co do funkcji bibliotek, mona prbowa przewidzie, w jaki sposb i przez jakiego typu instytucje mog by one realizowane w przyszoci. Okrelajc funkcje bibliotek, wzilimy pod uwag nastpujce kwestie: Istnieje dua rnorodno tych instytucji. Mae biblioteki wiejskie i due wojewdzkie, biblioteki publiczne, szkolne i akademickie. W kadej z tych kategorii mona znale biblioteki o znaczco rnej gotowoci do wdraania reform, budecie czy dbaoci o kwesti atrakcyjnoci dla uytkownikw. Rwnie rnorodni jak same biblioteki s ich uytkownicy. Biblioteki publiczne z zaoenia inkluzywne i dostpne dla wszystkich stoj przed dylematem: komu tak naprawd maj suy, jeli teoretycznie su wszystkim? 14

Istnieje napicie midzy bibliotek okrelan magazynem wiedzy, wymagajcym skupienia i odcicia si od wiata, a bibliotek jako przestrzeni publiczn i miejscem spotka, niekoniecznie zwizan z ksikami czy nawet sowem drukowanym. Biblioteki z jednej strony przechodz proces modernizacji, wynikajcy midzy innymi z wprowadzenia technologii cyfrowych i pogoni za wymaganiami uytkownikw, zwaszcza modych. Z drugiej strony nabieraj charakteru instytucji retro, stanowicych ostoj tradycyjnych wartoci kulturowych, miejsc nieco starowieckich co z czasem moe okaza si dla niektrych osb atrakcyjne, cho dzi archaiczno raczej budzi niech. Swobodny dostp do treci zmagazynowanych w bibliotekach to dostp powolny (w tym samym sensie, w jakim mwimy o ruchu slow food), przeciwstawiajcy si nazbyt szybkiej konsumpcji kultury. Biblioteki s wic dzisiaj w pewnym sensie instytucjami paradoksalnymi jednoczenie tradycyjnymi i nowoczesnymi, wymagajcymi szybkich reform i czerpicymi si ze swojej niezmiennoci, pozostajcymi ostoj w coraz silniej segmentujcej si i coraz bardziej chaotycznej kulturze. Ponadto podobn rol do bibliotek publicznych peni inne instytucje i zbiory, a termin biblioteka bywa uywany do opisu najrniejszych kolekcji (biblioteka programistyczna to zebrane i udostpniane fragmenty programw, ktre wykorzystuj informatycy, z kolei muzycy uywaj bibliotek sampli oferujcych krtkie wycinki innych utworw, wykorzystywane do tworzenia kompozycji). Nowe technologie, uatwiajce udostpnianie informacji sprawiy, e bibliotekom zrodzia si konkurencja, jeli chodzi o zapewnianie darmowego dostpu do zbiorw kultury i wiedzy. Rwnoczenie poszukujc dla siebie nowych funkcji, biblioteki wchodz w obszar dziaalnoci innych instytucji, jak choby domw kultury. W tej sytuacji zarwno nazwa, jaki i obecna infrastruktura maj drugorzdne znaczenie. Aby uzmysowi sobie, czym dzi jest biblioteka, i czym moe by w przyszoci, trzeba najpierw zrozumie jej podstawowe funkcje.

Zidentyfikowalimy pi kluczowych funkcji bibliotek. Z jednej strony s one bezporednio zwizane z ich misj przekadaj si na dziaania, co do ktrych wikszo osb nie ma wtpliwoci, e biblioteki powinny je realizowa. Z drugiej strony szybko staje si jasne, e te same funkcje peni dzisiaj inne instytucje, a ludzie poszukujc rozmaitych treci, korzystaj take z rozwiza nieformalnych, pozbawionych umocowa organizacyjnych i prawnych. W kocu poyczanie sobie nawzajem zbiorw byo powszechne od zawsze. Biblioteki mog pewne funkcje realizowa w sposb lepszy lub te w unikalny sposb czy rne zadania nie maj jednak monopolu na ich realizacj. By zachowa swoj specyfik i tosamo oraz by realizowa misj publiczn, biblioteki powinny nadal realizowa swoje podstawowe funkcje. Robic to, musz jednak uwzgldnia konkurencj podmiotw o zblionym dziaaniu. Naley pamita, e ponisze pi funkcji skada si na uproszczon i uoglnion wizj dziaania biblioteki, ktr poszczeglne podmioty realizuj w rnym stopniu. Analizowanie tych funkcji w kontekcie trwajcych i przyszych zmian (dotykajcych rwnie bibliotek), rodzi wiele dylematw, z ktrych najwaniejsze sygnalizujemy. 15

Podstawow funkcj biblioteki jest utrzymywanie zbioru utworw. Zasoby biblioteczne s bardziej dugotrwae od zasobw rynku wydawniczego, z ktrego tytuy znikaj w szybkim tempie, by zrobi miejsce dla nowoci. S te bardziej dostpne od prywatnych kolekcji, ktre cho s trwae, daj moliwo korzystania z nich jedynie niewielkiej grupie osb. Poczenie trwaoci i dostpnoci czyni ze zbioru bibliotecznego bardzo cenny zasb, a z biblioteki kotwic kulturow spoeczestwa. Biblioteka jest jedn z instytucji pamici. Swoboda docierania do kultury poprzez Sie moe spowodowa, e biblioteki skupi si na tworzeniu archiww kultury, co ju dzi robi due biblioteki miejskie, regionalne i narodowe. Taka sytuacja moe oznacza zmniejszenie liczby lokalnych, maych bibliotek, ktrych celem nie jest akumulacja, lecz biece udostpnianie utworw. Biblioteki mog si te sta sezamami ksiek ostatnimi miejscami, w ktrych bd dostpne kosztowne w przechowywaniu i ulegajce niszczeniu, ale wane jako dokumenty historyczne i wersje referencyjne utwory na nonikach analogowych.

DYLEMAT: Biblioteki w przyszoci mog zmierza w kierunku uznania archiwizacji za podstaw swojej misji, koncentrujc si na wiernym przechowywaniu dziedzictwa. Mog te wrcz przeciwnie skupi si na kwestii dostpu, jak najbardziej uatwiajc korzystanie z dbr kultury. Mona oczywicie te dwie funkcje i podejcia czy, ale archiwizacja i udostpnianie opieraj si na odmiennych filozofiach.

Rwnie wane jak archiwizacja kultury jest zapewnienie do niej dostpu uytkownikom. Biblioteki publiczne s jedynym rodzajem instytucji kultury w Polsce, w ktrej moliwo korzystania ze zbiorw jest cakowicie darmowa. Biblioteki pozyskuj wic zasoby (na przykad na rynku wydawniczym), by nastpnie uczyni je dobrem wsplnym. Biblioteka to instytucja, ktra promuje dzielenie si kultur. Ju dzi rodowiska bibliotekarskie czsto zabieraj gos w debatach na temat dostpnoci i otwartoci kultury, regulowanych midzy innymi przez prawo autorskie. Moliwe, e przyjdzie im broni szerokiej dostpnoci treci, ktr zapewnia Internet (oferujcy cyfrowe zasoby biblioteczne, zasoby instytucji innych typw, zbiory komercyjne, ale te kolekcje indywidualne lub tworzone razem przez nieformalne grupy). Tak publiczn dostpno zasobw w Sieci mona traktowa jako rozwinicie misji biblioteki w wiecie cyfrowym. Jednoczenie zakca ona dotychczasowe modele biznesowe i moe szkodzi interesom posiadaczy praw autorskich do tych zasobw. Zakres dostpnoci jest wic przedmiotem jednej z waniejszych debat zwizanych z polityk kulturow, ktra obejmuje take zakres praw bibliotek do korzystania i udostpniania zasobw. Archiwizacja kultury i zapewnianie do niej dostpu dwa niezbdne aspekty biblioteki s przy tym dziaaniami czciowo sprzecznymi. Najlepsze archiwum jest hermetycznie szczelne, odcite od zewntrznego wiata, zamknite przed osobami nieupowanionymi. Z kolei chcc zapewni jak najszerszy dostp, naleaoby przesta troszczy si o integralno zasobw. W dzisiejszych czasach zarwno funkcja archiwizujca, jak i funkcja zapewniania dostpu wi si coraz czciej z procesem digitalizacji. Tworzenie i udostpnianie kopii cyfrowych utworw potocznie traktowanych jako te same utwory, tylko w nowej postaci gwarantuje zarwno ich wiksz trwao (co szczeglnie wida w przypadku ksiek i czasopism wydawanych na kwanym papierze lub filmw nagranych 16

na tamie celuloidowej fizycznych nonikach, ktre z czasem cakowicie niszczej), jak i wiksz dostpno. Oczywicie osobn kwesti pozostaje ochrona oryginalnego, analogowego nonika utworu. Tak wic proces digitalizacji pozwala w duej mierze rozstrzygn powyszy dylemat, ale wprowadza do dyskusji o bibliotekach kolejne. Cho wydaje si oczywiste, e w kwestii udostpniania treci kulturowych nie powinnimy zdawa si na rynek, to pojawia si pytanie, czy biblioteki mog w jakikolwiek sposb rywalizowa w tym obszarze z potnymi podmiotami komercyjnymi, jak firma Google? Rwnoczenie naley zaznaczy, e digitalizacja zbiorw jest prowadzona jedynie przez niektre biblioteki i obejmuje zazwyczaj cz zasobw. Wiele bibliotek, szczeglnie publicznych, operuje niemal wycznie zbiorami na nonikach fizycznych. Wreszcie kwestia trwaoci i archiwizacji zbiorw cyfrowych jest rwnie wielkim wyzwaniem, jak w przypadku nonikw analogowych dyski komputerowe i formaty plikw nie s wieczne.

DYLEMAT: Co pewien czas powraca debata o roli i specyfice poszczeglnych mediw: ksiki, mediw audiowizualnych (w tym telewizji) oraz cyfrowych. Jakie stanowisko powinny przyj biblioteki? Czy maj by instytucjami ksiki, szczeglnie w postaci drukowanej, i broni tego formatu jako wyjtkowo cennego? A moe maj si sta mediatekami, udostpniajcymi treci w dowolnej postaci? Kolejny dylemat dotyczy digitalizacji. Z jednej strony usprawnia ona zdolno bibliotek do realizacji podstawowych funkcji. Z drugiej stawia pod znakiem zapytania istot biblioteki, utwory w postaci cyfrowej mog z atwoci kry poza bibliotekami, ktre przestaj wwczas by wyjtkowymi skarbnicami wiedzy, a przypisanie zasobw do fizycznej instytucji wydaje si sprzeczne z logik ery informacyjnej. Ponadto coraz wicej treci powstaje dzi w postaci cyfrowej, a naturalnym rodowiskiem jest dla nich Internet, ktry sam pod wieloma wzgldami przypomina bibliotek. Jaka wic bdzie rola bibliotek w wiecie, w ktrym archiwizacj i udostpnianie zasobw zapewnia kademu Sie? I czy biblioteki s w stanie rywalizowa z podmiotami komercyjnymi, skuteczniej realizujcymi podobne cele?

Z punktu widzenia uytkownikw, szczeglnie najmodszych, biblioteka a dokadniej rzecz biorc odpowiednio przeszkolony bibliotekarz lub bibliotekarka, z dostpem do katalogu bibliotecznego to analogowy odpowiednik wyszukiwarki internetowej. Jest to oczywicie uproszczenie, bowiem automatyczne katalogowanie na potrzeby wyszukiwania w Sieci to proces zupenie inny ni tradycyjne katalogowanie zbiorw. Jednak Internet bywa czsto potocznie postrzegany jako globalna, cyfrowa biblioteka. Bez odpowiedniego uporzdkowania, zbiory przechowywane przez bibliotek byyby nieprzydatne albo przynajmniej wymuszayby zupenie inne podejcie do kultury otwarte na przypadkowe odkrycia i brak jakiejkolwiek hierarchii lub klasyfikacji. Formowanie zasobu, a nastpnie porzdkowanie zbiorw wie si z selekcj. Biblioteki zazwyczaj nie przechowuj przypadkowych treci tworz kolekcje wedug klucza, zwizanego z kulturowym znaczeniem i wartoci utworw, a pewne materiay trzymaj gbiej w magazynach. Wyjtkiem s takie instytucje jak Biblioteka Narodowa, ktre z zasady kolekcjonuj caoksztat powstajcej w kraju twrczoci. Biblioteka jest wic filtrem, ktry wsptworzy i dba o kanon kultury. Co ciekawe, do realizacji tej funkcji biblioteki nie wystarcz elementy bibliotecznej infrastruktury, takiej jak katalogi (oparte na fiszkach bd cyfrowe). 17

Rwnie wane s kompetencje bibliotekarza jako przewodnika po zasobie, ktrego jest opiekunem. Dlatego biblioteka to nie tylko odpowiednik wyszukiwarki bibliotekarka lub bibliotekarz peni te funkcje kuratorskie, selekcjonuj i opracowuj zasoby, podpowiadaj i doradzaj uytkownikom. W czasach kultury nadmiaru, w ktrej szybki dostp do potnej iloci treci zgromadzonych w Sieci najczciej nie stanowi problemu, ale wci problematyczne wydaje si ich filtrowanie, moe to by istotna warto biblioteki. Stanowi j rwnie zdolno umieszczenia utworu w kontekcie kulturowym gdy tak czsto okazuje si, e znalezione w Sieci treci s z tego kontekstu odarte lub zmuszaj uytkownika do samodzielnego jego odtworzenia. To znamienne, e komercyjny obieg kultury w Sieci coraz czciej z powodzeniem rozwija modele oparte na idei curated computing, zgodnie z ktr uytkownicy zasobw rezygnuj z dowolnoci wyboru i zdaj si na dostawc a wic na ograniczony, ale przez to bardziej przejrzysty zbir treci wypeniony materiaami wysokiej jakoci, podobny do tradycyjnej biblioteki a tak rny od dowiadczenia przegldania Sieci. Selekcja treci jest tym, co najbardziej rni tradycyjn bibliotek od biblioteki globalnej Internetu. W tej pierwszej zbiory s selekcjonowane na pocztku, wic kolekcja skada si z utworw wybranych (po czci wynika to z ogranicze przestrzennych bibliotecznych magazynw, ale przede wszystkim z idei kanonu kulturowego, opartego na odrnianiu dzie wartociowych od niewartociowych). W Sieci natomiast nie istniej filtry ograniczajce moliwo udostpnienia treci (z wyjtkiem ogranicze dotyczcych materiaw nielegalnych lub sytuacji cenzury Internetu) internetowa biblioteka jest sum wkadw milionw osb, a obowizek ich selekcji spoczywa na uytkowniku. Ten do pomocy ma jedynie narzdzia, takie jak wyszukiwarki, dokonujce wyboru w ju istniejcym zasobie. Treci w sieci podlegaj wic selekcji ale zamiast kanonu mamy niezliczon liczb indywidualnych gustw i hierarchii.

DYLEMAT: Tosamo bibliotek jest cile zwizana z ide selekcji treci i okrelania kulturowego kanonu. Jednoczenie biblioteki, tworzc dostpne w Internecie zasoby cyfrowe, wchodz w kontakt z przestrzeni opart na innych mechanizmach selekcji (lub nawet jej braku). Biblioteki stoj wic przed dylematem czy ich funkcj jest podtrzymywanie kanonu kulturowego czy{ powinny pomaga uytkownikom w dokonywaniu selekcji kultury? Czy biblioteka sama powinna by filtrem, czy te uczy innych tworzy wasne filtry? Wreszcie czy bibliotekarki i bibliotekarze s przygotowani do penienia roli kompetentnych kuratorw szybko powikszajcego si zasobu, nad ktrym sprawuj piecz?

Biblioteka to nie tylko zbir ksiek, to take konkretna przestrze, w ktrej mona z nimi obcowa w komfortowych warunkach, uczy si lub pisa, take bez udziau ksiek, korzystajc z atmosfery ciszy i skupienia. Biblioteka jako miejsce publiczne suy rwnie spotkaniom ze znajomymi, kontaktom z ludmi, bywa przestrzeni wydarze spoecznych oraz kulturalnych. W maych miejscowociach moe wrcz peni funkcj rozrywkow, bdc alternatyw dla sklepu spoywczego, remizy czy przystanku autobusowego. Take w duych miastach i na uczelniach biblioteki s miejscami, w ktrych po prostu z przyjemnoci si przebywa i w ktrych czasem kwitnie nawet ycie towarzyskie. Biblioteka jest wanym punktem na mapie miasta, miasteczka lub wsi. Funkcjonowanie biblioteki jako miejsca publicznego uzasadnia jej trwanie nawet w czasach cyfrowych, gdy dostp do kultury w postaci cyfrowej bdzie coraz czciej zdalny i wizyta w bibliotece nie bdzie ju potrzebna. 18

DYLEMAT: Skoro archiwa cyfrowe mog by dostpne przez Internet, to czy biblioteki nie powinny si sta przyjaznymi przestrzeniami publicznymi miejscami animacji kulturowej, budowania wizi spoecznych, spotka, ewentualnie pracy? Troch domami kultury i wietlicami, troch przestrzeniami wsplnej pracy dla pracownikw wiedzy, tzw. wolnych strzelcw coraz czciej pracujcych bez staych umw i pozbawionych wasnej przestrzeni biurowej? W takich bibliotekach treci byyby dostpne przede wszystkim przez Internet, ale na takich samych zasadach, co w dowolnym innym miejscu. Co w takim wypadku wyrniaoby bibliotek spord innych miejsc? Czy t rol rwnie dobrze mog peni kawiarnie i kluby albo wspomniane wczeniej domy kultury? Wreszcie czy podajc t ciek, ju dzi obieran przez wiele publicznych instytucji kultury, w tym biblioteki, unikniemy komercjalizacji przestrzeni bibliotecznej? Czy za kolejne oferowane przez bibliotek atrakcyjne kursy i imprezy ich uczestnicy bd musieli paci? Czy te okae si, e majc dostp do wsplnej przestrzeni, uytkownicy s zdolni samoorganizowa si w jej ramach, take na zasadach niekomercyjnych?

Dla czci uytkownikw biblioteki s jednym z wielu elementw rozbudowanej siatki miejsc i instytucji dajcych moliwo uczestniczenia w kulturze. Dla innych stanowi w tej mierze jedn z nielicznych, a czasem jedyn szans. Biblioteki pomagaj wic walczy z wykluczeniem osb, ktrych nie sta na korzystanie z szerokiej oferty kulturalnej lub ktre maj utrudniony dostp do infrastruktury, na przykad ze wzgldu na miejsce zamieszkania. Widziane z tej perspektywy biblioteki s instytucjami edukacyjnymi, uczcymi midzy innymi umiejtnoci i nawyku czytania czy zdobywania informacji. Stanowi w tym wzgldzie wsparcie dla szkoy, a nawet domu. Mona w nich te po prostu nieodpatnie skorzysta z Internetu. Funkcja wyrwnywania szans edukacyjnych czy szans na aktywne uczestnictwo w kulturze jest wana w coraz bardziej rozwarstwionym spoeczestwie, z jakim mamy do czynienia w Polsce. Biblioteka pomaga ludziom. DYLEMAT: Uwaa si, e Internet jest medium, ktre zapewni powszechny i tani dostp do wiedzy oraz kultury. Jednak w rzeczywistoci take Sie ma swoje ogranicznia, s nimi na przykad koszty jej uytkowania. Dodatkowo, ludzie pozbawieni motywacji i umiejtnoci nie dotr sami do interesujcych lub przydatnych im treci. W takim ujciu Internet wcale nie musi wyrwnywa szans, moe wrcz pogbia nierwnoci spoeczne zgodnie z zasad, e bogaci w kompetencje za spraw Internetu pomno swj kapita, jeszcze bardziej uciekajc osobom tych kompetencji pozbawionym. Skoro Internet nie rozwie problemu nierwnego uczestnictwa w kulturze, moe potrzebna jest instytucja, ktra bdzie wspomaga ludzi korzystajcych z tego medium? Biblioteka likwidowaaby nierwnoci w tej sferze i suya za porednika patrzc szerzej wspomagaaby ludzi, ktrzy z rnych powodw maj trudnoci z udziaem w yciu spoecznym. Problemem jest te wyrwnywanie szans w dostpie do samej biblioteki. Instytucje stoj przed wyborem midzy ekskluzywnoci stawianiem na uytkownika o wysokich kompetencjach kulturowych a podejciem egalitarnym, zgodnie z ktrym wane jest docieranie take do osb o niszych kompetencjach lub ich zupenie pozbawionych. Wyrwnywanie szans powinno by wic nie tyle obszarem dziaania, co wymiarem przenikajcym wszystkie aktywnoci bibliotek. Zwaszcza, e jako instytucje publiczne powinny one troszczy si o osoby i cae grupy spoeczne, ktre nie s atrakcyjne dla rynku i przez to zostaj wykluczone z dziaa podmiotw komercyjnych. A wic wszystkich, ktrzy nie stanowi dobrej grupy docelowej: wszelkiego rodzaju mniejszoci, osoby starsze, osoby gorzej wyksztacone czy niepenosprawne. Stawia to przed bibliotekami nie tylko wyzwania infrastrukturalne, ale take zwizane z nowymi kompetencjami pracownikw, niewynikajcymi bezporednio z dotychczasowych funkcji tych instytucji. 19

20

Jednym ze skutkw popularyzacji cyfrowych technologii komunikacyjnych jest nage zwikszenie liczby istniejcych obiegw kultury - producentw i nadawcw treci oraz kanaw, ktrymi s one udostpniane. Posiadanie komputera wystarcza dzi w gruncie rzeczy, by tworzy muzyk, napisa i opublikowa ksik, a nawet prowadzi czasopismo lub wydawnictwo. Oprcz wytwarzania ogromnej iloci nowych treci cyfrowych, digitalizowane s zasoby analogowe. Na ten proces naoya si globalizacja, na skutek ktrej mamy duo atwiejszy dostp do wytworw innych kultur Polacy ogldaj latynoamerykaskie telenowele, organizowane s festiwale kina iraskiego czy koreaskiego, a wrd modziey popularne s japoskie komiksy i kreskwki. Wreszcie, w tym samym czasie przemiany polityczne i ekonomiczne spowodoway wzrost liczby wszelkiego rodzaju mediw i konkurencj na rynku kultury, ktry jeszcze dwadziecia lat temu by zmonopolizowany przez pastwo. Nowe formy kultury i ich twrcy s czsto traktowani przez osoby zaangaowane w tradycyjny obieg kultury jako konkurencja, niejednokrotnie zabjcza. Tymczasem wspczeni uytkownicy kultury s coraz bardziej przyzwyczajeni do rnorodnoci i nadmiaru. Wielo opcji, rde treci i porednikw jest dla nich sytuacj normaln. Swobodnie wybieraj spomidzy licznych propozycji. Ponadto alternatywne rda treci coraz czciej wchodz w nieoczekiwane sojusze z instytucjami oficjalnymi, tworzc rozmaite hybrydy amatorsko-profesjonalne, komercyjno-publiczne, pastwowo-oddolne itd. Nowe punkty na mapie tworzenia i dystrybucji treci kultury to wikszy tok (i konkurencja), ale te wiksze moliwoci budowania wsppracy. Rwnoczenie szybko przemian pokazuje, e trudno oczekiwa prostych i stabilnych rozwiza rozedrganie i nieustanny ruch, jakie charakteryzuj dzisiejszy pejza kulturowy, staj si te udziaem instytucji sformalizowanych. Biorc pod uwag zmieniajce si a czasem wrcz niejasne funkcje bibliotek oraz niestabilny pejza kulturowy, w ktrym tradycyjne funkcje instytucji s coraz czciej realizowane w sposb nieoczekiwany, sdzimy, e wiele podmiotw moe podejmowa dziaania dotychczas typowe dla bibliotek. W projekcie z atwoci byy wskazywane alternatywy dla maych bibliotek publicznych instytucje i procesy realizujce te same co one funkcje. Kada z opisanych poniej opcji rni si przy tym od biblioteki sposobem realizacji danej funkcji, robi to na inn skal, z rn wydajnoci, wreszcie dla rnych celw.

Alternatywy dla bibliotek: pirackie sieci wymiany plikw, komercyjne podmioty udostpniajce archiwa cyfrowe, wydawcy i sklepy, prywatne osoby digitalizujce kultur.

Alternatywy dla bibliotek: Internet, a przede wszystkim korporacje medialne udostpniajce treci za jego pomoc, prywatne osoby dzielce si swoimi zbiorami w serwisach spoecznociowych (czsto w sposb nielegalny), znajomi, posiadajcy coraz bogatsze kolekcje prywatne, inne instytucje kultury takie jak domy kultury czy uniwersytety otwierajce si na ide uczenia si przez cae ycie, telewizja.

21

Alternatywy dla bibliotek: szkoy, system owiatowy, eksperci, elity opiniotwrcze, recenzenci, dom (rekomendacje rodziny), media (a w nich czsto eksperci), rankingi sprzeday ksiek, fora dyskusyjne (w ich obrbie czsto grupy zainteresowa skupione wok konkretnej pasji), kanony, rynek (ktry ulega modom), Wikipedia, Google, znajomi uytkownicy serwisw spoecznociowych.

Alternatywy dla bibliotek: centra handlowe, ksigarnie sieciowe, kluboksigarnie, kawiarnie, domy kultury, wietlice, remizy, instytucje rekreacyjne i relaksacyjne (gabinety masau, szkoy jogi, sauny, spa), kluby sportowe. W mniejszym stopniu przestrzenie publiczne place, parki, ulice, rodki transportu publicznego, kocioy.

Alternatywy dla bibliotek: szkoy, inne instytucje kultury, organizacje pozarzdowe, media publiczne, Internet.

Patrzc na powysze listy warto zwrci uwag na dwie podstawowe kwestie. Z jednej strony ronie znaczenie podmiotw komercyjnych, konkurujcych z publicznymi, niekomercyjnymi instytucjami. Z drugiej strony, te same funkcje co formalne instytucje coraz czciej wypeniaj osoby prywatne w sposb nieformalny, amatorski. W realizacji swych podstawowych funkcji biblioteki rywalizuj wic z wieloma rnymi instytucjami, a take dziaaniami oddolnymi prywatnych osb, co zmusza do postawienia kilku wanych pyta: Na ile biblioteki powinny wci opiera si na tych funkcjach jako definiujcych ich charakter a na ile szuka nowych? Czy instytucja, ktra nie realizuje wszystkich wymienionych funkcji, nadal jest bibliotek? Czy nowe sposoby zaspokajania tych samych potrzeb mog by lepsze od dotychczasowych na ile biblioteki powinny si zmieni? Prba odpowiedzi na te pytania jest niezbdna do zbudowania strategii rozwoju bibliotek na najblisze dwadziecia lat.

22

23

Procesy, ktre uksztatuj rzeczywisto kulturow i spoeczn 2030 roku, a wraz z ni biblioteki i sposb ich funkcjonowania, towarzysz nam ju dzisiaj cho czsto w postaci zalkowej. Przyszo jest oczywicie wielk niewiadom i wszelkie stwierdzenia dotyczce biegu zdarze naley traktowa jedynie jako bardziej lub mniej prawdopodobne. Jednoczenie kluczowe procesy wydaj nam si dzisiaj niemal pewne mog je zakci jedynie nage, radykalne zmiany i wydarzenia, a te s nieprzewidywalne. Opisujc trendy, na podstawie ktrych stworzylimy scenariusze przyszoci bibliotek, nie twierdzimy wic, e mamy pewno co do tego, jak za dwadziecia lat Polska bdzie wyglda. Jestemy natomiast przekonani, e wiarygodnie opisujemy wsplne wyobraenie tej przyszoci, i e ten opis moe by wartociow wskazwk w myleniu o problemach, ktre jej nadejcie przyniesie bibliotekom.

Poniej opisujemy procesy, ktre bd ksztatowa otaczajcy nas wiat w przecigu najbliszych dwch dekad. Jednoczenie w szczeglnoci wpywaj one na rozwj i funkcjonowanie bibliotek. Znaczenie zaproponowanych podczas warsztatw przez ekspertw trendw zostao nastpnie doprecyzowane za pomoc ankiety, ktr wypenia rwnie grupa bibliotekarek i bibliotekarzy uczestniczcych w kongresie bibliotek publicznych Biblioteka: lubi to!, ktry odby si 2223 listopada 2010 roku w Warszawie. W trakcie prac nad raportem zidentyfikowalimy trendy, ktre naszym zdaniem odegraj kluczow rol jako kontekst przemian bibliotek oraz ich funkcjonowania w 2030 roku. Po pierwsze, wyonilimy sze kluczowych procesw, ktre uczestnicy projektu uznali za szczeglnie istotne. Ich uzupenieniem jest szereg tendencji potencjalnie wanych, lecz odgrywajcych mniejsz rol. Ostatnim elementem o wyjtkowym znaczeniu s czynniki niepewnoci dwa istotne zjawiska, w przypadku ktrych sam kierunek zmian jest niepewny. Wrd opisanych poniej trendw mona wyrni kilka kategorii. Po pierwsze, s to przemiany mediw i technologii warunkuj one dzisiaj wszystkie procesy kulturowe. Po drugie, s to powizane z powysz grup przemiany kultury sposobw tworzenia, udostpniania i korzystania z treci. Po trzecie, uwzgldniamy przemiany spoeczne wraz ze zmian spoeczestwa i potrzeb jego czonkw zmieniaj si oczekiwania wobec publicznych instytucji kultury. Wreszcie niewielk, ale wan kategori przemian s zmiany systemu prawa, wpywaj one bowiem silnie na sfer kultury. Naley podkreli, e uczestniczcych w projekcie ekspertw interesoway przede wszystkim przemiany mediw i technologii, oraz ich wpyw na kultur i jej instytucje. Do pewnego stopnia ten projekt jest wic foresightem technologicznym, zakadajcym kluczow rol tych czynnikw w ksztatowaniu zmian przez najblisze dwie dekady. Uzasadnieniem takiego wyboru jest fakt, e biblioteki w duo wikszym stopniu mog stara si wpywa na ksztat stechnologizowanej kultury i regulacj tej sfery, ni na przykad na szersze procesy spoeczne. W naszej analizie pomijamy szereg podstawowych czynnikw, ktre w perspektywie dwudziestu lat bd ksztatowa wiat, takich jak dostpno rde energii czy skala zagroe ekologicznych i katastrof. Czynimy tak przyjmujc, e ich wpyw na przyszo bibliotek nie jest bezporedni.

24

Termin googlizacja mona traktowa oglnie jako dominacj na rynku serwisw internetowych w skali globalnej jednego lub kilku ponadnarodowych graczy, decydujcych o ksztacie kultury, a moe nawet i spoeczestw. Ale mona te rozumie dosownie jako przekonanie, e decydujc rol odegra dziaajca od dekady firma Google. Dominacja oznacza przejcie przez jeden podmiot roli porednika we wszystkich kluczowych procesach kulturowych, a wic archiwizacji treci, ich udostpniania (zarwno w obrocie komercyjnym, jak i niekomercyjnym), katalogowania oraz rekomendowania. Ju dzi firma Google odgrywa wiodc rol w procesie digitalizacji ksiek, a prowadzony przez ni serwis YouTube jest najwikszym zasobem audiowizualnym na wiecie i niedocignionym archiwum wszelkich form kultury. Nawet jeli przez nastpne dwie dekady Google nie utrzyma pozycji lidera, to liczy si bdzie nie wicej ni kilku komercyjnych porednikw zajmujcych niemal monopolistyczne pozycje. Ju dzi ycie kulturalne i spoeczne w Sieci nie toczy si w przestrzeni publicznej, lecz na komercyjnych platformach takich jak Google, Twitter, Facebook czy Nasza Klasa. To tam spotykaj si twrcy, odbiorcy i komentatorzy.

Co to oznacza dla biblioteki publicznej? Biblioteka nie bdzie w stanie konkurowa z Google i innymi wielkimi graczami sieciowymi jako dostawca kultury i wiedzy. Jednak biblioteki dziaajce razem, czce w jednej sieci lokalne zasoby maych bibliotek oraz wiedz i dowiadczenia tych najwikszych, mog zapewni dostp do unikalnych zbiorw. Wyszukiwarek i innych narzdzi sieciowych nie naley traktowa jako konkurencji, lecz szuka swojej roli jako porednika, przewodnika lub pomocnika w poruszaniu si po cyfrowym wiecie, ewentualnie jako instytucji uzupeniajcej zasoby w obszarach nieatrakcyjnych dla globalnych firm, a istotnych na przykad w kontekcie ochrony dziedzictwa kulturowego.

Co dwie doby ludzko wytwarza pi miliardw gigabajtw treci tyle samo, ile stworzya od chwili swoich narodzin do roku 2003. W poowie 2007 roku uytkownicy serwisu Youtube dodawali do niego co minut sze godzin nagra. W poowie 2009 roku byo to ju dwadziecia godzin, a pod koniec 2010 roku ponad trzydzieci pi godzin na minut. Spoeczestwa oparte na wiedzy tocz cig walk z natokiem informacji, tworzc odpowiednie narzdzia doboru i filtrowania danych, ktre w rosncej masie pozwol znale potrzebn wiedz. Kultura zawsze bya sfer nadmiaru, ale dzi osiga ona skrajne rozmiary, w miar wzrostu liczby twrcw i producentw, kanaw dystrybucji oraz obiegw kultury, dostpnych niemal bezkosztowo take dla indywidualnych osb.

25

Rwnie proces digitalizacji treci powoduje, e kultura dotychczas zamknita w magazynach i archiwach staje si w Sieci dostpna na wycignicie rki. W perspektywie dwudziestu lat dziedzictwo ludzkoci a przynajmniej ta jego cz, ktra jest istotna dla wspczesnych zostanie w caoci zdigitalizowane. Powszechno i forma dostpu do tego zasobu zaley dzi przede wszystkim nie od technologii (ktra umoliwia masowe uytkowanie), lecz od systemu wasnoci intelektualnej. Czy korzystanie z zasobw Sieci bdzie darmowe czy patne? Czy treci bd dostpne w pojedynczym, monopolistycznym serwisie internetowym, czy te noszone w niezliczonych kopiach zapisanych w przenonych urzdzeniach.

Co to oznacza dla biblioteki publicznej? Przyjo si myle o bibliotece jako o skarbcu kultury cho w ostatnich latach coraz czciej sycha gosy, e przy ograniczonym budecie oferta bibliotek przestaje by atrakcyjna. Jednak w sytuacji nadmiaru cyfrowych treci ograniczony zasb dostpny w bibliotece moe zachca wanie dziki temu, e jest skoczony i uporzdkowany. Ma ludzk skal, ktrej brak przepastnym zbiorom Internetu.

W gospodarce najbliszych dwch dekad najwaniejszym zasobem bdzie uwaga uytkownikw. Wobec rosncej iloci i tak ju dostpnych w nadmiarze treci, nadal wane pozostaj kwestie finansowe, przede wszystkim trzeba bdzie jednak zabiega o to, by uytkownik w ogle zainteresowa si danym utworem. A najwikszym wyzwaniem dla nas wszystkich, ale przede wszystkim twrcw chccych zaistnie w publicznej wiadomoci, bdzie znalezienie redaktorw, krytykw, recenzentw przewodnikw po coraz obszerniejszej przestrzeni kultury. O sukcesie produktu zadecyduje zdolno przycignicia uwagi, zainteresowania ludzi, wyrnienia si w masie podobnych lub zupenie innych rzeczy i zjawisk. Co wicej, kojarzenie informacji, usug lub produktw z odpowiednimi osobami bdzie coraz trudniejsze ze wzgldu na rosnc ilo danych, ale te z uwagi na oczekiwania uytkownikw, ktrzy bd wymaga spersonalizowanej, odpowiadajcej ich indywidualnym potrzebom oferty. Ostatnie dekady to okres szybkiego rozwoju rnorodnych mechanizmw filtrowania informacji, zarwno automatycznych (wyszukiwarki), jak i opartych na pracy ludzi (na przykad rekomendacje dla znajomych publikowane w serwisach spoecznociowych). Jednoczenie ronie poczucie, e nawet te narzdzia nie wystarcz wobec tempa tworzonej wsplnie, przez miliardy osb, wiedzy i treci. Co wicej, narzdzia filtrujce to zazwyczaj rozwizania komercyjne, czsto narzucajce nam pewien punkt widzenia, zwizany na przykad z interesami reklamodawcw.

Co to oznacza dla biblioteki publicznej? Nawet jeli biblioteka nie bdzie w stanie konkurowa jako rdo kultury i wiedzy, moe peni funkcj porednika pomagajcego przefiltrowa dostpny nadmiar treci, wybra rzeczy najciekawsze i najbardziej wartociowe. Osoby korzystajce na co dzie z porad swoich znajomych, raz na pewien czas bd oczekiwa rekomendacji kogo spoza ich krgu towarzyskiego. To kolejny aspekt ludzkiego wymiaru biblioteki funkcji kuratorw i asystentw nie peni w niej ani znajomi, ani algorytmy programw komputerowych czy anonimowe osoby mieszkajce na drugim kocu wiata, lecz ludzie, ktrym atwiej o przyjcie lokalnej perspektywy i ktrzy oferuj bezporedni kontakt. W tym celu jednak bibliotekarki i bibliotekarze musz potrafi porusza si nie tylko po wasnych zbiorach, ale po caej dostpnej dziki mediom cyfrowym kulturze. 26

Nie wydaje si, aby w najbliszym czasie miao doj do mierci ksiki, ale niewtpliwie straci ona rol fundamentu naszej kultury. Znaczenie form literackich wydawanych jako ksiki, ale te ksiki jako fizycznej formy literatury, przedmiotu pozwalajcego przechowywa i przekazywa wiedz, bdzie si zmienia. Czytelnictwo w Polsce utrzymywao si stabilnie na poziomie 50% od koca II wojny wiatowej. Nie wpyno na nie podwojenie ludnoci przez nastpne p wieku, dziesiciokrotne zwikszenie liczby osb studiujcych od 1989 roku, ani taki sam wzrost liczby wyszych uczelni. Natomiast trend ten zaama si w ostatnich kilku latach i wiele wskazuje na to, e przyczyn s przemiany spowodowane przez nowe media i technologie cyfrowe. Tekst coraz czciej przyjmuje posta hipertekstow poczonych odnonikami cyfrowych stron, nawigowalnej struktury, a nie zamknitej caoci. Ma te coraz czciej charakter SMS-owy dominuj krtkie formy, porwnywalne do przeksek, i niejasna jest przyszo dugich narracji (cho sukcesy ksiek o Harrym Potterze, trylogii Millennium Stiega Larssona czy Lodu Jacka Dukaja ka sdzi, e due kulturowe dania maj si dobrze). Take sposb czytania jest coraz bardziej nie-liniowy, a utwory trac dotychczasow integralno czytelnicy wybieraj i poruszaj si pomidzy krtkimi fragmentami, samodzielnie skadajc z nich wasne caoci. To znaczce zmiany, tymczasem dopiero przed nami jest pena popularyzacja czytnikw elektronicznych, a wraz z nimi tekstw w postaci cyfrowej. Nie wiemy te, na ile system edukacji w rosncym stopniu korzystajcy z technologii cyfrowych bdzie wymusza czytanie ksiek (i korzystanie z bibliotek). Niedawne wyniki bada czytelnictwa, wedug ktrych nie czyta znaczcy odsetek osb uczcych si, wskazuj, e na poziomie praktyki ju dzi ksika traci znaczenie w szkole. Malejca rola ksiek wie si nie tylko z rosnc popularnoci tekstw elektronicznych. To take kwestia konkurencji innych mediw, razem tworzcych sie nakadajcych si na siebie, uzupeniajcych i wzajemnie inspirujcych form medialnych. W perspektywie dwudziestu lat kultura bdzie coraz bardziej multimedialna i konwergentna spite w jedn cyfrow sie treci bd dostpne jako rnorodne formy medialne. W sieci tej bd wspistnie formy tradycyjne (takie jak ksika czy teatr), nowoczesne (jak radio i telewizja) i najnowsze (jak gry komputerowe). Funkcjonujcy w takiej sieci uytkownicy dzi dorastaj pierwsze pokolenia od najmodszych lat obcujce z mediami cyfrowymi bd elastycznie wybiera pomidzy formatami, mediami i typami treci.

Co to oznacza dla biblioteki publicznej? Biblioteki bd coraz bardziej multimedialne, tak jak i caa otaczajca je kultura. Na porzdku dziennym bdzie wypoyczanie innych treci ni ksiki: muzyki, filmw, komiksw, gier komputerowych a moe nawet innych zbiorw, na przykad gier planszowych. Moliwe jednak, e z czasem ksiki wzmocni swj wyjtkowy wrd innych form medialnych status i wtedy biblioteka moe ponownie sta si miejscem, w ktrym obcujemy z tekstem drukowanym.

27

Do 2030 roku, na skutek systematycznie malejcego wspczynnika narodzin poczonego z rosnc liczb zgonw, ujemny przyrost naturalny spowoduje w Polsce zmniejszenie populacji o kilka milionw osb. Co wicej, jednoczenie bdzie rosn liczba osb starszych (w tym bardzo starych), a male ludzi modych i osb w wieku produkcyjnym. Oznacza to przede wszystkim trudnoci z utrzymaniem systemu emerytalnego bowiem na kad osob w wieku emerytalnym bdzie przypada ju nie 2,5 osoby, lecz mniej ni 1,5 osoby w wieku produkcyjnym. Te zmiany wpyn rwnie na wzory uczestnictwa w kulturze osoby w wieku emerytalnym bd mie duo czasu wolnego; natomiast osoby pracujce bd jeszcze bardziej zapracowane. Rwnie istotnym trendem bdzie wzrost liczebnoci singli i singielek osb mieszkajcych w jednoosobowych gospodarstwach domowych, nie zakadajcych rodzin. Dysponujc wiksz iloci czasu wolnego, bd potencjalnie czstymi uytkownikami instytucji kultury.

Co to oznacza dla biblioteki publicznej? Osoby starsze potrzebuj opieki, a osoby samotne a takimi czsto s ludzie starsi kontaktu z innymi. Lokalna biblioteka moe si sta miejscem spotka seniorek i seniorw, szczeglnie jeli bdzie potrafia odpowiedzie na ich potrzeby. Czsto nie s one zaspokajane przez firmy komercyjne, skupione na osobach modych jako najbardziej atrakcyjnej finansowo grupie docelowej. Biblioteki mog te walczy z podmiotami komercyjnymi o uwag singielek i singli, dysponujcych stosunkowo du iloci czasu na kontakt z kultur.

Demokratyzacja aktywnego uczestnictwa w kulturze oznacza, e dziki rosncym kompetencjom i malejcej cenie urzdze elektronicznych coraz wicej osb moe by nie tylko biernymi odbiorcami kultury, ale te twrcami. Najwaniejszym skutkiem tego procesu dla przyszoci bibliotek jest rosnca rola amatorw dotychczas kultur tworzyli niemal wycznie profesjonalici. To przede wszystkim amatorzy korzystaj z dostpnoci tanich narzdzi do tworzenia kultury oraz z istnienia Sieci, ktra pozwala tanio i efektywnie dystrybuowa utwory. Dzi nagra pyt i opublikowa j w Sieci moe kady, kto posiada komputer. Amatorzy zaczynaj te odgrywa rol porednikw, rekomendujc sobie nawzajem treci, prowadzc kolekcje i katalogi. Zajmuj si rwnie dystrybucj w sieciach wymiany plikw prywatne osoby udostpniaj sobie nawzajem zbiory. W rezultacie, kultura bdzie coraz bardziej podlega deinstytucjonalizacji rol tradycyjnych porednikw, instytucji publicznych i komercyjnych firm, bd wypenia ludzie komunikujcy si przez Internet. Uytkownicy bd coraz czciej radzi sobie sami.

Co to oznacza dla biblioteki publicznej? Biblioteka czsto jest traktowana jako instytucja dbajca o kultur wysok, a nie o kultur popularn, masow, amatorsk. Pozostajc w krgu kultury profesjonalnej, moe si skaza na marginalizacj poniewa kultura sieciowa zniosa ju granice midzy kultur wysok i popularn. Otwierajc si na t now kultur, biblioteki mog te wspiera twrczo amatorsk, ktra jest wan form obywatelskiego wsptworzenia kultury.

28

29

Oprcz opisanych powyej szeciu kluczowych trendw zidentyfikowalimy rwnie szereg czynnikw dodatkowych. Rozumiemy przez to procesy ktre albo nie s a tak istotne z punktu widzenia bibliotek, albo nie s a tak oczywiste. Uwzgldniamy je tutaj, by doprecyzowa opis zmian, ktre mog nas czeka w przecigu dwudziestu lat.

Coraz czciej wszechobecne technologie cyfrowe uatwiaj kontrolowanie spoeczestwa poprzez automatyczne zbieranie informacji o zachowaniach ludzi. Narzdziami kontroli mog by kamery monitorujce miejskie ulice, karty kredytowe pokazujce nasz histori zakupw, bilety zbierajce dane o poruszaniu si ludzi po miecie. Wykorzystywane s te wszystkie lady zostawiane przez nas w Internecie. Zebrane w ten sposb dane s dzi w posiadaniu zarwno instytucji publicznych, jak i komercyjnych i s w coraz mniejszym stopniu nadzorowane, szczeglnie przez osoby, ktrych dane dotycz. Take biblioteki, dziki coraz bardziej zautomatyzowanym systemom wypoyczania ksiek, mog si sta niewielk czci aparatu kontroli dostarczajc wiedzy o gustach i aktywnoci kulturalnej obywatelek i obywateli. Informacja taka jest oczywicie przydatna, a przy tym nieszkodliwa. Moe jednak narusza prywatno osb, ktre chc tego rodzaju dane zachowa dla siebie. Moe te suy na przykad budowaniu profili osb na potrzeby dziaa marketingowych na co nie wszyscy si zgadzaj.

Rozwijajce si w ostatnich latach technologie mobilne stopniowo zastpuj komputery stacjonarne jako kluczowe narzdzia spoeczestwa cyfrowego. Od komputerw na biurkach przeszlimy do laptopw, a obecnie coraz czciej korzystamy z tabletw dotykowych oraz wci doskonalonych rozbudowanych telefonw komrkowych, smartfonw. W cigu najbliszej dekady wiele urzdze i przedmiotw bdzie si stawa inteligentnymi poprzez wyposaenie w procesor lub czujniki elektroniczne. Jest to oczywicie inteligencja umowna, nieporwnywalna do ludzkiej niemniej jednak bd one w stanie zbiera i przechowywa rnego rodzaju informacje, a moe nawet z nich korzysta. Przykadowo dom wyposaony w czujniki moe zbiera dane o lokalnej pogodzie, a na ich podstawie regulowa temperatur budynku. W coraz bardziej mobilnym spoeczestwie biorc take pod uwag digitalizacj zbiorw usugi biblioteczne nie musz ju by powizane z bibliotek jako miejscem. I odwrotnie, w bibliotece mog by oferowane usugi dotychczas uznawane za niebiblioteczne. 30

Jednym z wikszych wyzwa spoeczestwa cyfrowego jest wykluczenie niektrych grup spoecznych, zazwyczaj z powodu braku dostpu do odpowiednich technologii, ale przede wszystkim z braku kompetencji i motywacji. Wprawdzie wida stopniowy wzrost wykorzystywania nowych mediw, jednak pewne grupy osoby najstarsze lub najmniej wyksztacone by moe nigdy nie zaczn z nich korzysta albo bd to robi w sposb, ktry nie podniesie znaczco ich jakoci ycia. Dodatkowo szybki rozwj technologiczny oznacza, e w najbliszych latach pojawi si jeszcze bardziej rozwinite technologie, trudne i niezrozumiae dla osb, ktre z dzisiejszymi technologicznymi nowinkami dobrze sobie radz. Pozostawanie na czasie z kolejnymi usugami i serwisami sieciowymi, nowymi generacjami gadetw jest sporym wyzwaniem, nie mwic ju o zupenie nowych technologiach. Te najprawdopodobniej powstan w przecigu dwch dekad, podobnie jak Internet i telefon komrkowy, ktre rozwiny si przez ostatnie dwadziecia lat. Wykluczenie cyfrowe oznacza, e zawsze bdzie istniaa potrzeba edukowania i pomagania w korzystaniu z Sieci, ktr mog zaspokaja biblioteki.

Internet przez dugi czas by postrzegany jako technologia uniwersalna okno na wielki wiat, tygiel, w ktrym wszystkie kultury mieszaj si w globalne trendy niezalene od lokalnoci. Coraz czciej staje si jednak jasne, e ta sama technologia, odpowiednio wykorzystana, moe wspiera kultur regionaln czy lokaln. W efekcie dochodzi do coraz wikszej fragmentaryzacji kultury szczeglnie, e kultury regionalne i lokalne nie s ograniczone przestrzennie. Treci wytworzone lokalnie kr po wiecie i zyskuj swoich fanw take w jego odlegych zaktkach. Coraz trudniej w zwizku z tym mwi o kanonie kultury. Naley raczej myle o sieci poczonych ze sob nisz, z ktrych kada ma wasny kanon; oraz o sieci uytkownikw, ktrzy zamiast ufa kanonowi, ukadaj wasne playlisty utworw. Biblioteki mog prbowa eksponowa lokaln specyfik i wsppracowa z miejscow spoecznoci nie tylko w wymiarze transmisji wiedzy, ale te tworzenia zasobu. Zreszt ju dzi podstaw funkcjonowania bibliotek na poziomie regionalnym i lokalnym jest dobra wsppraca przede wszystkim z wadzami samorzdowymi.

W dziedzinie informacji dominujc tendencj jest digitalizacja treci zapisanej w postaci analogowej. Jednak w przypadku sztuki coraz silniejszy jest trend powrotu do nonikw analogowych. Na przykad muzycy wydaj utwory ju nie tylko na pytach winylowych, ale nawet na kasetach magnetofonowych. Noniki analogowe narzucaj zarwno twrcy, jak i odbiorcy ograniczenia, ktre staj si atrakcyjn alternatyw wobec cakowicie elastycznych treci cyfrowych. Wan zalet form analogowych jest przede wszystkim ochrona integralnoci utworu noniki tradycyjne wymuszaj korzystanie z treci w takiej postaci, w jakiej chce tego twrca. Paradoksalnie, dzieje si te rzecz odwrotna w przypadku niektrych technologii cyfrowych ograniczenia w korzystaniu z utworu s tak due, e wiksz swobod daj formy analogowe. Na przykad niektre ksiki elektroniczne nie umoliwiaj skopiowania nawet fragmentu tekstu w przypadku ksiki papierowej kopi moemy zrobi dowolnym aparatem fotograficznym, kserokopiark czy skanerem. W tym kontekcie biblioteki mog szuka rwnowagi pomidzy nadaniem za nowymi, cyfrowymi trendami a zachowaniem tradycyjnej formuy wityni ksiki, udostpniajcej wydawnictwa papierowe. 31

Technologie w ostatnich latach rozwijaj si w ekstremalnym tempie. U podstaw wzrostu ich skutecznoci i moliwoci ley, przewidziana ju w 1965 roku przez Gordona Moorea, zasada podwajania co dwa lata mocy procesorw komputerowych. Niektrzy twierdz, e prawo Moorea przestanie obowizywa w przecigu dekady i przed 2020 rokiem moce komputerw osign swj limit. Zdaniem innych jednak wzrost ten jest nieograniczony i w przewidywalnej przyszoci doprowadzi nawet do powstania sztucznej inteligencji wiadomych, mylcych komputerw. Rozwojowi innowacji sprzyja te Internet, uatwiajcy wymian wiedzy i mnocy liczb dokonywanych odkry i wynalazkw. Trend ten jest na tyle oglny, e moe on oznacza dla bibliotek zarwno wzrost mocy wykorzystywanych narzdzi, jak i wzrost zagroe powodowanych przez cyfrowe przemiany kultury. Przykadowo, atwo magazynowania cyfrowych utworw na coraz to mniejszych i coraz bardziej wydajnych dyskach redukuje koszty bibliotek, ale umoliwia te kademu z nas posiadanie wasnej, przepastnej kolekcji na niewielkim dysku.

Zmieniaj si sposoby komunikacji z komputerem i narzdziami cyfrowymi. Na znaczeniu trac klawiatury na rzecz ekranw dotykowych, ale te komunikacji gosowej, a moe nawet bezporedniej cznoci komputerw z mzgami uytkownikw. Malejce na rzecz form multimedialnych znaczenie klawiatury jako interfejsu moe oznacza spadek znaczenia tekstu w kulturze cyfrowej. To z kolei moe wymusi na bibliotekach przedefiniowanie ich roli jako instytucji udostpniajcej teksty.

W 1995 roku, w ksice Cyfrowe ycie Nicholas Negroponte opisa inteligentnych osobistych agentw antropomorficzne elementy interfejsu potrafice pomaga uytkownikom w uzyskiwaniu odpowiednich informacji. Wizja ta jeszcze si nie spenia, powstaa jednak wyszukiwarka Google. I cho nie przypomina wirtualnego asystenta, dla milionw osb jest niezbdnym porednikiem w docieraniu do potrzebnych informacji. Dziki swojemu algorytmowi najlepiej strzeonemu sekretowi firmy wyszukiwarka potrafi odpowiada na pytania, odnajdywa treci na podstawie wskazanych zwrotw. Trwajce obecnie prace nad stworzeniem Sieci semantycznej w ramach Internetu maj jeszcze bardziej uatwi automatyczne wyszukiwanie informacji. Trend ten spowoduje rosnc konkurencj dla bibliotekarzy ze strony automatycznych rozwiza uatwiajcych dostp do informacji i kultury.

32

33

Eksperci nie maj wtpliwoci co do kierunku niektrych przemian. Nie mogc przewidzie dokadnego rozwoju technologii co w dzisiejszych czasach trudno robi w perspektywie kilkuletniej, nie mwic o dwudziestu latach s zgodni co do oglnego charakteru zmian. Istniej jednak zjawiska, w przypadku ktrych cho wiadomo, e s to czynniki kluczowe dla rozwoju bibliotek, a patrzc szerzej take kultury i spoeczestwa nie mona atwo okreli kierunku przemian. Takie procesy to czynniki niepewnoci, na podstawie ktrych zbudowalimy trzy rne scenariusze rozwoju bibliotek. Kady taki czynnik moe upraszczajc nieco spraw rwnie prawdopodobnie pody w kierunku dwch przeciwstawnych biegunw. Czynniki niepewnoci s takimi samymi procesami, jak trendy opisane wczeniej tak wic skupianie si na nich jest do pewnego stopnia arbitralne. Metoda foresightowa zakada jednak, e to wanie im warto si szczeglnie przyjrze. Jeli staramy si bowiem zredukowa niepewno wobec przyszego ksztatu zdarze, to rozwaanie tego rodzaju niepewnych zjawisk, a take konsekwencji rnego ich rozwoju, moe by najbardziej pomocne. Procesy, co do ktrych kierunku istnieje zgoda, s z tej perspektywy mniej interesujce. Mona oczywicie rozwaa, co oglny trend, ktry uznamy za kluczowy, oznacza dla bibliotek. Ale nie nauczy nas to mylenia o rnych moliwych wariantach rozwoju tych instytucji i ich funkcjonowania w 2030 roku. Wybralimy zatem, zgodnie z metodologi foresightu, dwa kluczowe czynniki niepewnoci i stworzylimy z ich wykorzystaniem osie, na ktrych rozoone s cztery scenariusze przyszoci bibliotek. Nie s to jedyne czynniki niepewnoci uznalimy je jednak za najistotniejsze, najbardziej zmieniajce zarwno biblioteki, jak i szerzej kultur i spoeczestwo. Wybr potwierdzay zarwno opinie zaangaowanych w projekt ekspertek i ekspertw, jak i wyniki eksploracyjnego badania ankietowego oraz wyonione w jego ramach mega-trendy. Pierwszy czynnik niepewnoci to skala ingerencji pastwa w kultur. Mona j mierzy wydatkowaniem rodkw publicznych na instytucje kultury, w tym biblioteki, ale chodzi te o oglne zainteresowanie pastwa sfer kultury, traktowanie jej jako wanego obszaru, w ktrym instytucje publiczne powinny by aktywne. Drugim czynnikiem niepewnoci jest restrykcyjno systemu prawa autorskiego oraz poziom jego egzekwowania. Technologie cyfrowe radykalnie zmieniy bowiem sposoby wykorzystywania i tworzenia utworw ju dzi pozwalaj z jednej strony kopiowa kultur na niespotykan dotychczas skal, a z drugiej kontrolowa proces kopiowania w rwnie wyjtkowym stopniu. Stanowi to wyzwanie dla systemu legislacyjnego. Prawo autorskie jest oczywicie jedn z form ingerencji pastwa w kultur, traktujemy go tu jednak jako czynnik specyficzny, a przez to osobny. Zakadamy te, e oddziaywanie prawa autorskiego zaley nie tylko od pastwa ustanawiajcego prawo, ale te od innych podmiotw, wpywajcych na ksztat tego prawa oraz je egzekwujcych. 34

Obecnie moemy obserwowa cieranie si dwch przeciwnych tendencji z jednej strony komercjalizacji najrniejszych sfer ycia, a z drugiej rosncej roli pastwa i instytucji publicznych w innych sferach. Do tego ronie znaczenie dziaa obywatelskich, ktre take naley traktowa jako form uspoeczniania okrelonych obszarw ycia. Znamiennym przykadem komercjalizacji s zjawiska zachodzce w przestrzeni publicznej, w ktrej centra handlowe staj si waniejszymi miejscami spotka ni parki i place miejskie. Mylenie komercyjnymi kategoriami jest wprowadzane rwnie do instytucji publicznych, bibliotek, szk, szpitali. I nawet, mimo kryzysu gospodarczego ostatnich lat, nie wida alternatyw dla kapitalizmu, a rzdowe pakiety antykryzysowe wprowadzane w kolejnych pastwach czsto su wspieraniu komercyjnego sektora bankowo-finansowego. Proces ten dotyka take Internetu, ktry przestaje by miejscem publicznym. Jeszcze dekad temu jawi si on jako nowa przestrze publiczna wirtualna alternatywa dla parkw, skwerw miejskich czy kawiarni. Dzi coraz bardziej widzimy, e Sie nie rni si od wiata rzeczywistego i w rwnym stopniu jest skomercjalizowana. Interakcje spoeczne w ramach serwisw spoecznociowych odbywaj si w caoci w przestrzeni zarzdzanej komercyjnie, na platformach internetowych skonstruowanych z myl przede wszystkim o zysku ekonomicznym, a nie na przykad o wspieraniu kapitau i wizi spoecznych. Kontynuacja tych trendw spowoduje, e na skutek ekspansji graczy rynkowych, poczonej z malejcym zaangaowaniem pastwa, znaczco osabnie publiczny wymiar kultury. Jednoczenie zaobserwowa mona trend odwrotny pastwo pozostaje kluczowym aktorem w obszarze kultury, szczeglnie ze wzgldu na zdolno regulowania poprzez prawo takich kwestii jak dziaanie mediw, praca instytucji publicznych czy reguy funkcjonowania wasnoci intelektualnej. W efekcie pastwo moe znaczco wpywa na ksztat sfery kultury. Rwnie postrzeganie jej jako zasobu ekonomicznego czy inwestycji, ktra suy rozwojowi innowacyjnej gospodarki moe oznacza, e zainteresowanie pastwa kultur, manifestujce si take we wzrocie nakadw na ni, bdzie si nasila. Regulujc kultur, pastwo moe sprzyja dominujcym procesom rynkowym, ale moe te realizowa wasn polityk i wizj publicznej sfery kultury. Znaczc rol mog take odegra obywatelki i obywatele, ktrych dziaania, okrelane mianem produkcji spoecznej, s czsto alternatyw dla dziaa zarwno korporacji, jak i instytucji publicznych. Szczeglnie w Internecie rozwija si wic sfera wprawdzie niszowa, ale za to prna kultury oddolnej i amatorskiej, rzdzcej si innymi prawami ni komercyjne przestrzenie Sieci. Jej funkcjonowanie jest moliwe dziki malejcym kosztom tworzenia i dystrybucji treci, co pozwala na przykad stworzy Wikipedi, encyklopedi napisan przez ochotnikw, pracujcych bez wsparcia wielkiego wydawnictwa naukowego, ktre tradycyjnie tworzyo takie dziea. Sia pastwa, poczona z oddolnymi dziaaniami obywatelskimi, moe wic spowodowa w perspektywie dwudziestu lat odrodzenie przestrzeni publicznej kultury oraz wzmocnienie publicznych instytucji. 35

Jednym z podstawowych czynnikw okrelajcych ksztat sfery kultury jest prawo, a w szczeglnoci system wasnoci intelektualnej. Jego najwaniejszym elementem jest prawo autorskie okrelajce zakres, w jakim twrca zachowuje kontrol nad wasnym utworem i decyduje o jego wykorzystywaniu przez innych. W praktyce oznacza to, e reguy prawa autorskiego determinuj podstawowe zachowania kulturowe, takie jak korzystanie z treci, udostpnianie ich, kopiowanie lub adaptowanie. Prawo autorskie, ktre do niedawna dotyczyo jedynie wskiej grupy twrcw oraz ich wydawcw (i innych komercyjnych porednikw) dzi dotyczy take kadego twrcy nieprofesjonalnego. Zgodnie z opisanym wczeniej trendem, rola amatorw wzrasta jest ich coraz wicej, ze wzgldu na dostpno tanich i prostych narzdzi. Przykadowo, fotografuj dzi niemal wszyscy, a wiele osb publikuje zdjcia w Internecie. System prawa autorskiego naley traktowa jako rodzaj instytucji kultury rwnie istotny jak system kinematografii, teatrw czy instytucji edukacyjnych. Rnica polega na tym, e o ile kina, teatry i biblioteki s widoczne, to system prawa autorskiego pozostaje w duej mierze niewidzialny, dziaa w tle. Wikszo osb nie jest wiadoma jego istnienia lub nie wie, jaki wpyw wywiera on na kultur. Dodatkowo, system ten przechodzi obecnie znaczce przemiany wymuszone przez popularyzacj technologii cyfrowych oraz wynikajce z niej zmiany w sferze kultury (opisane przez nas wczeniej). System dziaajcy skutecznie w XX wieku, dostosowany do wiata mediw nadawczych i masowych, nie pasuje ju do wiata komunikacji sieciowej. Obecnie rysuj si dwa podejcia do prawa autorskiego. Pierwsze broni dotychczasowego modelu, opartego na idei ograniczonej grupy twrcw kontrolujcych wykorzystanie utworw. Natomiast drugie stanowisko zakada znaczce poszerzenie tego krgu oraz zniesienie ogranicze dla obiegu i wykorzystywania treci. Sia oddziaywania praw autorskich wynika z ksztatu samej regulacji, okrelajcej rwnowag midzy interesami posiadaczy praw oraz osb korzystajcych z utworw, oraz z intensywnoci egzekwowania zasad. Sia ta przekada si bezporednio na inn kluczow dla uytkownikw kwesti, jak jest koszt korzystania z utworw. Pod tym wzgldem prawo jest te silnie powizane z technologicznymi metodami kontrolowania sposobw wykorzystania treci cyfrowych i egzekwowania opat. Przyzwolenie na silny system ochrony wasnoci intelektualnej wie si ze zgod na stosowanie zaawansowanych ogranicze na poziomie technologicznym. I odwrotnie, w przypadku liberalizacji prawa autorskiego jednym z pierwszych postulatw jest zniesienie takich ogranicze. Prawo i technologia, dziaajce w poczeniu, s niezbdne dla wprowadzenia skutecznych systemw komercyjnego dostpu do treci elektronicznych. Czynnika niepewnoci, jakim jest ksztat i oddziaywanie systemu praw autorskich, nie mona sprowadzi do kwestii ceny dostpu do dbr kultury. Niemniej jednak w praktyce silna regulacja oznacza relatywnie wysokie opaty a saba regulacja sprzyja sytuacji, w ktrej utwory s dostpne tanio, lub nawet za darmo. Toczc si debat publiczn o ksztat systemu praw autorskich mona traktowa jako konflikt zwolennikw starego porzdku z osobami popierajcymi zmian kulturow. Pierwsza grupa w nowej kulturze sieciowej widzi zagroenie dla tradycyjnych, sprawdzonych mechanizmw funkcjonowania kultury przykadowo, nieformaln wymian treci uwaa za miertelne zagroenie dla komercyjnych rynkw kultury, odpowiadajcych dotychczas za dostp do utworw. Druga grupa uwaa, e nowe mechanizmy, cho tak rne od dotychczasowych, maj wielki potencja innowacyjny i twrczy prawo powinno si wic do nich dostosowa. 36

Pierwsza grupa postuluje, by technologie cyfrowe byy wykorzystane jako zabezpieczenia chronice wacicieli praw autorskich do treci. Proponuje, by nadrzdn regu pozostaa zasada kontroli posiadacza praw (formalnie rzecz biorc twrcy, ale w praktyce coraz czciej porednika, ktre te prawa uzyska na przykad wydawnictwa czy wytwrni) nad sposobami korzystania z utworu. Kontrola ta zreszt dziki technologiom cyfrowym moe si nasili, w Sieci atwo jest dotrze do najdrobniejszych nawet przypadkw naruszenia praw autorskich. Z drugiej strony silny ruch spoeczny, wspierany take przez cz korporacji z sektora nowych technologii oraz instytucji publicznych (w tym bibliotek), opowiada si za otwartoci technologii cyfrowych i kultury a wic za ich powszechn dostpnoci i swobod wykorzystywania. W zwizku z tym proponuje te dogbn reform systemu praw autorskich, ktra pozwoli znale rwnowag midzy postulatem otwartoci a prawami i interesami posiadaczy wasnoci intelektualnej. Zwolennicy tej opcji uwaaj, e nowe procesy kulturowe umoliwione przez media cyfrowe s na tyle wartociowe, e prawo powinno je wspiera nawet jeli oznacza to radykalne przeformuowanie samego systemu prawnego. Mylenie to opiera si na zaoeniu, e umoliwiona przez Internet swoboda wymiany, wsptworzenia i przetwarzania treci kultury ma wielk warto spoeczn. Poniewa swoboda ta jest jednoczenie ograniczana przez przestarzay system prawa autorskiego, naley je zmieni, nawet jeli wpynie to negatywnie na dotychczasowe modele zarabiania w sferze kultury. Zyski spoeczne i kulturowe rwnowa bowiem ewentualne straty ekonomiczne. Postuluje si zreszt wypracowanie nowych modeli biznesowych, pozwalajcych zarabia twrcom i porednikom w nowej sytuacji kulturowej. Ksztat systemu praw autorskich za dwadziecia lat bdzie w duym stopniu wpywa na rol i znaczenie bibliotek. Z jednej strony nasilenie restrykcyjnoci prawa moe ograniczy moliwo penienia przez biblioteki swojej roli. Dzi wypoyczanie zbiorw odbywa si w ramach wyjtku od obowizywania prawa autorskiego zasady dozwolonego uytku bibliotecznego. Odejcie od tego szerokiego uprawnienia mogoby wpyn na efektywno bibliotek jako instytucji dzielcych si kultur. Z drugiej strony, ograniczenie kontroli prawnej moe oznacza wiksz swobod funkcjonowania bibliotek. Ale w takim scenariuszu biblioteki konkurowayby z prn sfer nieformalnej, amatorskiej wymiany. Dzi nie potrafimy przewidzie, w jakim kierunku zmiany bd przebiega cho jestemy zgodni, e niezalenie od swojego ksztatu prawo pozostanie znaczcym czynnikiem wpywajcym na kultur.

Opisalimy ju zmiany czytelnictwa jako jeden z trendw, co do ktrego moemy by pewni naley oczekiwa spadku czytelnictwa pod wpywem konkurencji innych form uczestnictwa w kulturze oraz spadku popularnoci ksiek drukowanych na rzecz tekstw elektronicznych. Jednak zdaniem czci ekspertw przyszo ksiki take jest czynnikiem niepewnoci. Twierdz oni, e przyszo ksiki wcale nie jest taka oczywista. W poniszych scenariuszach unikamy odpowiedzi na pytanie, na ile biblioteki bd nadal cile zwizane z ksikami, a na ile ich oferta stanie si multimedialna. Niemniej jednak jestemy pewni, e inaczej bd funkcjonowa biblioteki w oparciu o ksiki, a inaczej w wiecie bez ksiek. Niemniej ostatecznie przyjlimy zaoenie, e ponisze scenariusze s istotne niezalenie od przemian czytelnictwa i zmieniajcej si roli ksiki (przede wszystkim drukowanej). Jednoczenie przyszo ksiki jest silnie zwizana z jednym z dwch kluczowych czynnikw niepewnoci, ktre uwzgldniamy ksztatem systemu prawa autorskiego. 37

Prawo to, ograniczajc obieg treci elektronicznych, utrzymuje znaczenie obiegu ksiek drukowanych, ktre pod wzgldem ceny i efektywnoci docierania do uytkownikw nie mog konkurowa z ksikami elektronicznymi. Z kolei w sytuacji braku barier prawnych dla kopiowania i przy niskich kosztach dostpu do treci (zostayby prawdopodobnie wprowadzone niewielkie opaty abonamentowe za korzystanie z wszelkich utworw w postaci elektronicznej), ksika papierowa staaby si dobrem luksusowym lub niszowym przedmiotem w stylu retro. Jak si jednak okae, w kadym z poniszych scenariuszy ksiki koniec kocw odgrywaj szczegln rol dla przyszoci bibliotek. W niektrych zakadajcych siln ochron wasnoci intelektualnej drukowane ksiki oka si, paradoksalnie, narzdziami obchodzenia mechanizmw kontroli.

Elementem analizy trendw byo internetowe badanie ankietowe wrd uczestnikw kongresu Biblioteka: lubi to! (listopad 2010) oraz wrd ekspertek i ekspertw uczestniczcych w projekcie. Obie grupy zostay poproszone o ocen trzydziestu dwch moliwych trendw (wyrnionych w trakcie wczeniejszego warsztatu ekspertw i obejmujcych midzy innymi zjawiska szczegowo omwione powyej) moliwych pod wzgldem prawdopodobiestwa ich zajcia w cigu najbliszych dwudziestu lat oraz ich znaczenia dla przyszoci bibliotek. W wyniku analizy danych, przeprowadzonej z zastosowaniem elementw analizy czynnikowej, wyrniono pi wizek trendw. Odpowiedzi badanych wskazyway, e uwaaj oni procesy z danej wizki za powizane ze sob (czyli w wikszoci oceniaj na przykad, e jeli zachodzi trend A, wystpi rwnie trend B, a jeli trend A nie zajdzie, wwczas rwnie trend B nie bdzie moliwy do zaobserwowania). Jednoczenie trendy nalece do rnych wizek uznano za niezalene od siebie (tzn. zajcie trendu X z jednej wizki moe zdaniem czci badanych wspwystpowa z zajciem trendu Y z innej wizki, a zdaniem czci badanych z brakiem wystpienia trendu Y). 38

Pi wyrnionych wizek trendw mega-trendw mona opisa, przywoujc wchodzce w ich skad zjawiska, w nastpujcy sposb:

Ludzie nadal wypoyczaj i czytaj ksiki, take dziki akcjom promujcym czytelnictwo organizowanym przez instytucje publiczne. Atrakcyjno bibliotek i ich zdolno do reformowania si wzrasta, tak jak i nakady pastwa na kultur. Przestrze publiczna nie ulega komercjalizacji, a uspoecznieniu. Ponadto w kulturze wzrasta znaczenie amatorw i lokalnoci.

Wzrasta udzia i rola osb starszych i samotnych w spoeczestwie. Komunikacja midzyludzka jest poddawana coraz wikszej kontroli. Gromadzenie i katalogowanie zasobw cyfrowych, w tym ksiek, zostaje w peni zautomatyzowane, a dostp do wszelkich dbr kultury zapewniaj globalne serwisy internetowe.

Prawo autorskie ulega zaostrzeniu. Wzrasta rwnie troska o integralno dzie kultury (w efekcie maleje moliwo swobodnego wykorzystywania w twrczoci powstaych wczeniej utworw). T wizk tworz jedynie dwa ale bardzo istotne trendy.

Zmniejszaj si podziay spoeczne. Nastpuje dekomercjalizacja przestrzeni publicznej. Powstaj sieciowe odpowiedniki tradycyjnych instytucji kultury oraz wzrasta znaczenie treci multimedialnych i interaktywnych. Uytkownicy korzystaj z rnych form przekazu, swobodnie przeskakujc pomidzy nimi.

Powraca autorytaryzm. Komunikacja spoeczna zostaje poddana kontroli, a osoby chcce uczestniczy w kulturze s cakowicie zalene od instytucji, ktre j udostpniaj. Smutnego obrazu dopenia spadek znaczenia dowiadcze zmysowych i cielesnych.

Naley pamita, e poszczeglne wizki nie s z sob powizane. Co to oznacza? Na przykad stosunek respondentw do atomizacji spoecznej jest niezaleny od stosunku do rzdw prawa autorskiego. Cz badanych, ktrzy uwaaj, e nastpi atomizacja spoeczna, sdzi, e prawo autorskie ulegnie wzmocnieniu, a cz e osabieniu. 39

I na odwrt: zdaniem czci grupy, ktra uwaa e atomizacja spoeczna nie nastpi, prawo autorskie si wzmocni, a zdaniem czci osabi. Prawdopodobne s wic rne kombinacje odpowiedzi mona uwaa, e powrci kulturowa sielanka (pierwsza wizka trendw) i rozwinie si ona w warunkach politycznej dyktatury (wizka pita) lub te jej braku. Mona take przewidywa, e idylla kulturowa nie wrci, ale dyktatura i tak nastanie. Moliwe wreszcie, e nie zdarzy si ani jedno, ani drugie. Oprcz wyrnienia wizek trendw analiza ankiet pozwolia wskaza najmniej ciekawe procesy czyli takie, co do ktrych badani w zdecydowanej wikszoci sdzili, e na pewno zajd (np. powstan globalne serwisy internetowe dajce dostp do wszystkich wytworzonych dotychczas i powstajcych dzie kultury, wzronie znaczenie multimedialnego wymiaru uczestnictwa w kulturze) lub uznawali je za cakowicie nieprawdopodobne (np. instytucja praw autorskich zostanie zniesiona). Procesy, co do ktrych prawdopodobiestwa nie ma zgody wrd ankietowanych mona uzna za czynniki niepewnoci, a ich identyfikacja w ramach badania posuya za inspiracj dla precyzujcych je ekspertw. S to zjawiska, w wypadku ktrych trudno przewidzie kierunek rozwoju. Kluczowe czynniki niepewnoci wybrane przez ekspertw, stay si podstaw do budowania alternatywnych scenariuszy przyszoci, prezentowanych w dalszej czci publikacji. W raporcie nie skorzystalimy z podziau na pi mega-trendw, wyodrbnionych w wyniku badania. Skupilimy si przede wszystkim na wyonionych w jego ramach czynnikach niepewnoci. Niemniej mega-trendy s zbiene z nasz analiz kluczowych trendw i opartym na nich opisem scenariuszy. Trzecia wizka trendw jest jednym z naszych czynnikw niepewnoci, a trzy pojawiaj si czciowo. Wyjtkiem jest pierwszy mega-trend, pokrywajcy si z optymistycznym scenariuszem, nieuwzgldnionym w naszej analizie.

Naley podkreli, e ze wzgldu na niewielk liczebno prby (12 ekspertw i 146 ankiet wypenionych przez bibliotekarki i bibliotekarzy), jej niereprezentatywno (moe ona by jedynie pewnym przyblieniem opinii rodowiska bibliotekarskiego), a take nietypow tematyk badania (ocena nieznanych zjawisk dotyczcych przyszoci) uzyskane wyniki nie posiadaj adnego waloru naukowoci i mogy by jedynie wskazwk dla ekspertw dokonujcych autorskiego wyboru czynnikw niepewnoci.

40

41

42

Przyszo bibliotek zaley od wielu czynnikw, ktrych czci nie potrafimy nawet zidentyfikowa. Rzeczywisto za dwadziecia lat mog uksztatowa nieznane nam dzisiaj przeomy technologiczne, ale te choby nage zmiany pogodowe czy katastrofy ekologiczne, zaamania w dostpnoci rde energii, migracje, konflikty. S to czynniki, ktre trudno uwzgldni w jakiejkolwiek analizie prawdopodobnego rozwoju bibliotek. Formuujc scenariusze ograniczylimy si wic do kluczowych trendw, ktre jestemy w stanie dzisiaj zidentyfikowa. Cztery scenariusze rni si stopniem zaangaowania pastwa w kultur oraz restrykcyjnoci praw wasnoci intelektualnej regulujcych wymian, kopiowanie czy szerzej dostpno kultury. Spord tych czterech scenariuszy postanowilimy powici uwag tylko trzem. Wyszlimy z zaoenia, e scenariusz najbardziej optymistyczny jest jednoczenie scenariuszem najmniej ciekawym. Zakadamy bowiem, e celem wiczenia, jakim jest wyobraanie sobie przyszoci bibliotek, jest przede wszystkim identyfikowanie wyzwa oraz konsekwencji pewnych decyzji podejmowanych dzisiaj. Wizja optymistyczna to scenariusz rogu obfitoci, w ktrym z jednej strony biblioteki korzystaj z hojnych dotacji publicznych pastwa, ktre uznaje rol kultury i bibliotek oraz ktre sta na odpowiednie inwestycje (na przykad dziki eksploatacji cennych pokadw gazu upkowego odkrytych na terytorium Polski). Dobra sytuacja finansowa bibliotek moe te wynika z uznania ich roli przez samorzdy zapewniajce odpowiednie finansowanie w skali lokalnej, wsppracujce ze spoecznociami wiadomymi znaczenia kultury. Z drugiej strony, liberalny system prawa autorskiego nie ogranicza aktywnoci bibliotek, ktre wykorzystujc w peni potencja technologii cyfrowych, kopiuj i udostpniaj zasoby kultury. Taka sytuacja nie stawia przed bibliotekami powanych wyzwa ich swoboda dziaa jest ogromna, wic nietrudno bdzie obroni (lub wzmocni) rol bibliotek w kulturowym ekosystemie. Inaczej ni w pozostaych trzech wypadkach, ktre stawiaj przed bibliotekarkami i bibliotekarzami znacznie powaniejsze zadania.

43

Ukad czynnikw niepewnoci: rozbudowany i restrykcyjny system ochrony praw autorskich aktywne pastwo, silna interwencja publiczna w sferze kultury

W przyszoci, w ktrej intensywnie chroni si wasno intelektualn, a jednoczenie pastwo zdecydowanie dba o sfer kultury, uczestnictwo w kulturze jest w duej mierze zalene od publicznie zagwarantowanego dostpu do treci. Internet przestaje by rdem atwego dostpu do kultury. Co prawda wszystkie utwory zostay zdigitalizowane, ale mona z nich korzysta wycznie za opat jednorazow (kadorazowo za uycie treci) lub abonamentow (cigy dostp do komercyjnych platform oferujcych cyfrowe zasoby). Wysokie podatki z obrotu komercyjnego dobrami kultury pozwalaj pastwu na wyrazist polityk kulturaln. Biblioteki objte s programami modernizacyjnymi i staj si unikalnymi miejscami bezpatnego dostpu do treci. Zmienia si prawo o egzemplarzu obowizkowym, ktry trafia do wikszej liczby bibliotek, a w dodatku przestaje dotyczy wycznie ksiek i obejmuje take produkcj muzyczn oraz filmy. Biblioteka staje si centrum obrotu prawami autorskimi. Wszelkie przetwarzanie treci odbywa si wycznie na bazie zasobw bibliotecznych i pod cisym nadzorem obsugi. Zapoyczone ze sfery komercyjnej mechanizmy kontroli i badania popytu umoliwiaj precyzyjne definiowanie publicznie wspieranego kanonu zgodnie z urednionymi potrzebami uytkownikw. Oferowanie wszelkich zasobw kultury przez biblioteki jest jednak zbyt drogie. Powanym problemem jest te upolitycznienie zbioru treci, ktre pastwo uwaa za niebezpieczne obejmuje zakaz udostpniania. Jednak odbiorcy, dysponujc wystarczajco szerok i atrakcyjn ofert, w wikszoci nie dostrzegaj, e s manipulowani.

Wasno intelektualna, w tym treci chronione prawem autorskim, zyskuj na znaczeniu jako rdo wartoci ekonomicznej. Przedsibiorstwa wydawcy, producenci i dystrybutorzy treci jednoczenie rozwijaj techniczne rodki kontroli obrotu utworami. Od pocztku drugiej dekady XXI wieku nabiera siy trend, zgodnie z ktrym urzdzenia cyfrowe cz atwo dotarcia do treci z pen kontrol sposobw, w jaki uytkownik z zasobw korzysta. Kontrola ta jest potrzebna korporacjom medialnym, by chroni swoje inwestycje przed nielegalnymi formami dystrybucji. Cyfrowe piractwo, ale te po prostu wtrny obieg utworw, bdcy dzi standardem (np. w postaci poyczania sobie pyt z filmami czy muzyk), zostaj zminimalizowane pozbawione fizycznych nonikw treci, krce wycznie w Internecie, znajduj si pod cis kontrol. 44

Dziaajce na rynku kultury przedsibiorstwa nie zadowalaj si jednak zakresem kontroli i ochrony wasnoci intelektualnej, jaki dostarcza im sama technologia. Wraz ze wzrostem znaczenia sektora kultury i szerzej sektorw niematerialnych w gospodarce ronie take ich znaczenie polityczne. Presja wyraa si w oczekiwaniu wikszego zaangaowania instytucji publicznych w dziaania na rzecz jeszcze cilejszej i skuteczniejszej ochrony praw wasnoci intelektualnej. Roszczenia rynku znajduj te demokratyczne przyzwolenie ze strony znacznej czci uytkownikw, ktrzy oczekuj rozwiza wygodnych, bezpiecznych i jak najtaszych. cile kontrolowany cyfrowy obieg treci pozwala przy tym zachowa tradycyjne modele biznesowe. Efektem jest ograniczenie swobody kopiowania treci, na ktr potencjalnie pozwalaj technologie cyfrowe. Wszelkie prby nielegalnego obrotu s bezwzgldnie karane: odcinanie dostpu do Internetu, grzywny, a nawet kary pozbawienia wolnoci skutecznie zmniejszaj pozarynkowy obrt treciami kultury. Ograniczony zostaje zakres dozwolonego uycia nabytych przez osoby prywatne treci mona z nich korzysta na okrelonej liczbie urzdze, nie mona ich poycza ani kopiowa na wasny uytek. Wraz z dorastaniem pokole znajcych od najwczeniejszych lat technologie cyfrowe wzrastao znaczenie polityczne cyfrowych kompetencji oraz waga problemu, jakim byo wykluczenie cyfrowe starszego pokolenia. Kultura jest t sfer, w ktrej instytucje publiczne niweluj nierwnoci cyfrowe i buduj kompetencje zapewniajce tak cenny kapita kreatywny spoeczestwa. W rezultacie, pastwo traktuje rozwj i dobrostan kultury jako wany element misji publicznej i intensywnie ingeruje w t sfer. Wadza publiczna, bogatsza o dowiadczenie kryzysu gospodarczego 2008 roku, zdaje sobie spraw, e musi by od pocztku aktywnym graczem korygujcym niedoskonaoci rynku. A jednym z wymiarw sprawiedliwoci nowoczesnego pastwa jest zapewnienie powszechnego i rwnego dostpu do kultury. Pastwo wspiera wic sektory rynku zarabiajce na sprzeday wasnoci intelektualnej. Stawia jednak warunki i w ramach kompromisu rozbudowuje system powszechnego i bezpatnego dostpu do treci w oparciu o instytucje publiczne: biblioteki, szkoy i media. System ten funkcjonuje dziki opatom licencyjnym paconym przez nie posiadaczom praw. Dziki temu moliwe jest zapewnienie publicznego dozwolonego uytku. A opaty te z koniecznoci obejmuj licencj jedynie na najbardziej popularny kanon. O ile elity intelektualne oczekuj bogactwa rnorodnych treci wiedzc, e media elektroniczne mog im je zapewni wikszo spoeczestwa wymaga, by korzystanie z kultury byo atwe, bezpieczne i tanie. Jest te gotowa zaakceptowa fakt, e cen jest ograniczenie dostpnych w ten sposb utworw do definiowanego przez instytucje publiczne kanonu. Nawet pastwo posiadajce do zasobw, by inwestowa w zapewnienie powszechnego dostpu do kultury nie jest w stanie zapewni penej oferty kulturalnej. W efekcie, w dowiadczeniu zwykego uytkownika przepastna kultura cyfrowa jest ograniczona do relatywnie wskiego wycinka. Powstaje sprawny system dostpu do zasobw kultury, zarwno w modelu komercyjnym, jak i publicznym. System ten opiera si jednak na wzmoonej kontroli form uczestnictwa, ktrej instytucje pastwowe ucz si od podmiotw komercyjnych. Jej celem jest zarwno ochrona wasnoci intelektualnej i egzekwowanie opat, jak i monitorowanie aktywnoci uytkownikw w celu odpowiedniego ksztatowania przyszej oferty tak komercyjnej, jak i publicznej. W zalenoci od tego, w jakim stopniu w cigu dwudziestu lat staniemy si spoeczestwem nadzorowanym, monitorowanie moe mie form caociowego ledzenia zachowa kulturalnych (z pomoc nowych technologii) lub te opiera si na mniej inwazyjnych metodach, na przykad cigych badaniach rynkowych czy wnioskowaniu z anonimowych danych czytelniczych. Kultura rozwarstwia si przy tym na publicznie dostpny kanon oraz funkcjonujce poza nim nisze kulturowe, za korzystanie z ktrych ich fani s gotowi paci (co rwnoczenie sprawia, e uczestnictwo w takich grupach jest ograniczone do bardziej zasobnej czci spoeczestwa). 45

Niemniej cisa kontrola podmiotw rynkowych nad procesem tworzenia, udostpniania i przetwarzania dzie kultury ogranicza dynamik nisz, podlegajcych jak caa kultura cisym prawom rynku i precyzyjnej analizie marketingowej za pomoc narzdzi cyfrowych.

Do roku 2030 biblioteki stay si najwaniejszymi miejscami realizacji publicznych programw walki z cyfrowym wykluczeniem, zidentyfikowanym jako jedno z kluczowych wyzwa spoecznych XXI wieku. Oznaczao to zarwno konieczno promowania czytelnictwa, jak i stworzenie mechanizmw nauczania kompetencji cyfrowych. By sprosta tym zadaniom biblioteki znalazy si na priorytetowych ciekach finansowania, zwikszyy si nakady inwestycyjne, przeksztacajce te instytucje w centra nowoczesnoci. Wzrosy take nakady na zakupy biblioteczne. Silna sie bibliotek moga by skutecznym partnerem w negocjacjach z podmiotami komercyjnymi, coraz silniej chronicymi i kontrolujcymi swoj wasno intelektualn. W rezultacie udao si uratowa koncepcj publicznej dostpnoci treci jako cennego wyjtku od nadrzdnej reguy kontroli jednak pod warunkiem, e dostp ten bdzie nadzorowany i opacany z publicznych licencji. Biblioteka jest instytucj kluczow ze wzgldu na sw materialn rol w systemie dystrybucji treci. Staa si podstawowym interfejsem bezpatnego dostpu do zasobw kulturowych. W 2030 roku, w epoce cyfrowej, biblioteki publiczne s wanymi wzami dostpu do kultury to one zarzdzaj bowiem systemem publicznych licencji na korzystanie z zasobw. Tradycyjna funkcja biblioteczna udostpnianie ksiek i czasopism rozwija si i rozrasta do funkcji multimedialnego centrum, ktre jest bram otwierajc moliwoci legalnego i bezpatnego korzystania ze zbiorw. Zasoby bibliotek i szerzej instytucji publicznych s cennym rdem kultury w sytuacji, gdy w imi troski o wasno intelektualn twrcw, przedsibiorstwa nakadaj na treci wysokie opaty. Oferta bibliotek jest jednak ograniczona. W ramach gwarantowanych i opacanych przez pastwo licencji na wykorzystanie treci, ktre funkcjonuj przede wszystkim w obiegu komercyjnym, dostpna jest w nich limitowana pula utworw. Znaczenie i presti bibliotekarek i bibliotekarzy wyranie wzrasta, poniewa to od ich decyzji zaley, jakie treci bd dostpne w bibliotekach w ramach zidentyfikowanego limitu. Z przewodnika po wiecie kultury staj si stranikami kontrolujcymi do niego dostp. To bibliotekarki i bibliotekarze decyduj jakie nowoci i jaka klasyka znajd si na pkach, w czytnikach i komputerach. Ich decyzje s jednak podejmowane w oparciu o analizy wzorcw korzystania z kultury, czerpice dane take z bada obiegu komercyjnego. Selekcja i filtrowanie treci przez biblioteki podlega wic czynnikom, ktre faworyzuj szukanie najprostszego, wsplnego kulturowego mianownika, ulegajc w istocie tym samym impulsom, co ksztatujcy sw ofert pod ktem popytu rynek. Oferta bibliotek staje si cieniem oferty komercyjnej ma podobn struktur, jest jednak sabsza, bardziej ograniczona. Udostpniajc treci, biblioteki peni wan rol, nie stymuluj jednak rozwoju rnorodnej kultury, penej nisz i niezalenych obiegw utworw. W pewnym sensie pilnuj, by kultura dostpna nieodpatnie funkcjonowaa jak kultura z czasw przedinternetowych by wszystkie zasoby nie byy dostpne w jednym miejscu (na co Internet pozwala). Istnienie finansowanego publicznego kanonu wywiera presj na twrcw, z ktrych przynajmniej cz tworzy utwory z myl o znalezieniu si w tym kanonie.

46

W perspektywie spoecznej sprawi to, e wrd tych czytelnikw, dla ktrych biblioteka jest podstawowym rdem dostpu do treci kultury, wzronie spjno i homogeniczno gustw, podsycana ograniczon i atw do uwsplnienia darmow ofert kulturaln. Osoby bogatsze bd miay bardziej zrnicowane gusty, dziki korzystaniu z szerszej, heterogenicznej oferty komercyjnej. Biblioteki s miejscami wanymi zarwno z punktu widzenia pastwa i caego systemu instytucji publicznych, jak i korzystajcych z nich ludzi. Trzeba przyzna, e ludzie spdzaj w nich duo czasu, a bezpatny dostp do utworw zapewniony przez biblioteki wyrwnuje szanse udziau w kulturze, cho ograniczone do okrelonego kanonu. Biblioteka jest te wanym elementem systemu kontroli: karta biblioteczna jest przepustk do wiata cyfrowej kultury, ale jednoczenie przypomina, e uczestnik ycia kulturalnego jest cay czas obserwowany, i to nie tylko przez przedsibiorstwa, lecz take organy pastwa. Uczestniczc w kulturze, wszdzie pozostawiamy kulturowe linie papilarne. Bibliotekarki i bibliotekarze upodobniaj si do urzdnikw, staj si nie tylko wykwalifikowanymi, ale te formalnie umocowanymi przewodnikami po zasobach cyfrowych. System kultury oparty na dwch komponentach: prywatnym i publicznym, mimo wspomnianego rozwoju popytu i poday ofert oraz ich rnorodnoci ma charakter bardzo konformizujcy. Uczestnik kultury z jednej strony znajduje si pod presj marketingow, a z drugiej jest zaleny od oferty sformatowanej przez funkcjonariuszy publicznego obiegu kultury, ktrzy podejmuj decyzje pod wpywem naciskw rynkowych i politycznych. Oczywicie, taka konformizacja wywouje opr. Ma on jednak charakter marginalny i dotyczy wycznie subkulturowych nisz. Szersze dziaanie w domenie cyfrowej utrudnia powszechny i nasilajcy si monitoring bdcych w obiegu treci i groba wysokich kar. Paradoksalnie wic, ostatni przestrzeni woln od wszechogarniajcej kontroli jest przestrze kultury analogowej. Nastpuje renesans znaczenia ksiki drukowanej jako instrumentu kulturowego nieposuszestwa lub sprzeciwu ksik tak mona przeczyta i wypoyczy bez zostawiania ladu na centralnych serwerach (oczywicie pod warunkiem, e nie prowadzi si cyfrowego rejestru wypoycze). Ksiki to take medium, do ktrego nie da si ograniczy lub zabra dostpu (w przeciwiestwie do Internetu, w ktrego przypadku coraz czciej stosuje si takie kary). Zacznie wic powstawa niezaleny obieg wydawniczy, nie tylko w sferze ksiki, lecz take innych analogowych wytworw kultury: pyt winylowych, kaset, filmw celuloidowych. Oddolny drugi obieg biblioteczny wykorzystuje nowoczesne technologie, pozwalajce na przykad na tworzenie zamknitych, niezalenych sieci komputerowych na mae odlegoci lub szyfrowanie treci. Dziki nim istnieje zasb rozproszony po prywatnych mieszkaniach i skrytkach, a jednoczenie dajcy si przeszukiwa i odnajdywa rwnie atwo, co zasb oficjalny tyle, e anonimowo. Ten niezaleny obieg nie jest nielegalny, niemniej jednak, jako odmienny i nie pozwalajcy na uznawany powszechnie za norm wysoki stopie kontroli, podlega cigym naciskom i prbom oczernienia lub zdelegalizowania. Kultura niezalena, rozwijajca si poza oficjalnym cyfrowym obiegiem, ma sojusznika w innych przemianach kulturowych. Ronie wic znaczenie lokalnoci i cielesnoci dowiadcze. Wsparciem dla drugiego obiegu s odradzajce si metody rzemielnicze i produkcja na niewielk skal materiaw niezbdnych do analogowych form przekazu. Ludzie spotykaj si, by wzajemnie poycza ksiki, oglda zrobione przez siebie filmy, dyskutowa. Niewielkie stowarzyszenia i siatki mikrofinansowania dziaa nieoficjalnych bd wspiera mae firmy i warsztaty pracujce na rzecz analogowego obiegu.

47

Rok 2030 Janusz Kowalski (52 lata) Miasteczko N. na Lubelszczynie

Moje kopoty zaczy si ju w 2011 roku, gdy jedyny duy zakad pracy w naszej okolicy przenis si do Chin, a ja straciem zatrudnienie. Niczego innego nie mogem znale, prbowaem y z przemytu, z handlu bazarowego. Niestety nakrya mnie policja, gdy sprzedawaem pirackie kopie filmw. Potem jeszcze kilka lat yem w Niemczech, ale w kocu wrciem tu, do N. Pracuj dorywczo, ale jako daj sobie rad. Doskwieraa mi nuda, wic wybraem si niedawno do biblioteki. Korzystaem z niej w Niemczech, wietne miejsce, bardzo adnie urzdzone, nowe meble, czysto a do tego i ksiki, i filmy, i muzyk mona wypoyczy. Ze zdumieniem odkryem, e nasza biblioteka niewiele si rni od tych niemieckich. Elegancko wyremontowany budynek, peno komputerw, kawa, ciastka. Na pkach nowe ksiki, dzieciaki przychodz take z czytnikami ebookw, eby naadowa je treci. Przy zapisywaniu si dostaem nawet propozycj darmowego kursu korzystania z Internetu bezpatny dla osb powyej pidziesiciu lat. Niestety, bibliotekarka znalaza w bazie danych informacje o moim przestpstwie sprzed lat. A e nie zgosiem go przy zapisywaniu, to nie mam prawa do karty bibliotecznej. Wiadomo, naruszanie wasnoci intelektualnej to powane przewinienie, bd si ubiega za rok o zmian decyzji. Pozostaje mi Internet, ale podstawowa oferta jest do ograniczona, a nie sta mnie na aden z pakietw premium. A dziwnie si przyzna, ale od kilku dni myl, eby i do ssiadki, wiem, e ma du kolekcj drukowanych ksiek i wypoycza je znajomym. Za darmo, nie sprawdzajc kto i co kiedy przeskroba.

48

Ukad czynnikw niepewnoci: rozbudowany i restrykcyjny system ochrony praw autorskich bierne pastwo, brak lub bardzo ograniczona interwencja publiczna w sferze kultury

W przyszoci, w ktrej intensywnie chroni si wasno intelektualn, a jednoczenie pastwo wyczerpane dugotrwaym kryzysem finansowym wycofao si ze sfery kultury i nie wspiera instytucji publicznych, uczestnictwo w kulturze jest zalene od podmiotw rynkowych. Pastwo przyjmuje za dobr monet, e niewidzialna rka rynku najlepiej reguluje wszystko. Uczestnictwo w kulturze jest uzalenione od zasobnoci portfela konsumenta. Popyt steruje poda i cen. Produkty masowe s nie tylko lekkie i przyjemne w odbiorze, ale te tanie i atwo dostpne. Treci bardziej skomplikowane lub unikalne osigaj natomiast zawrotne ceny. Biblioteki bez dofinansowania ze strony pastwa bezradnie dryfuj w kierunku coraz wikszej degradacji, nie tylko samych zbiorw ktre szybko si starzej ale take stanu infrastruktury. W krtkim czasie cakowicie pustoszej. Komercyjn alternatyw zapeniajc luk po bibliotekach, s miejsca, ktre przypominaj klubokawiarnie, ale ich oferta kulturalna jest do uboga. Pojawiaj si te dziaania oddolne, te zale jednak od zdolnoci lokalnej spoecznoci do zorganizowania wasnych instytucji. W konsekwencji, spoeczestwo w coraz wikszym stopniu korzysta wycznie z atwo dostpnej i nie wymagajcej mylenia kultury rozrywkowej.

Do roku 2030 bardzo szybki Internet jest dostpny dla kadego i jest powszechnie uywany. Nastpuje konwergencja mediw i multimedialne treci, udostpniane we wszystkich moliwych postaciach, docieraj do uytkownikw jedynym internetowym kanaem (za pomoc rnych urzdze i interfejsw). Wasno intelektualna, w tym treci chronione prawem autorskim, zyskuj na znaczeniu jako rdo wartoci ekonomicznej. Przedsibiorstwa wydawcy, producenci i dystrybutorzy treci jednoczenie rozwijaj techniczne rodki kontroli obrotu utworami. Od pocztku drugiej dekady XXI wieku nabiera siy trend, zgodnie z ktrym urzdzenia cyfrowe cz atwo dotarcia do treci z pen kontrol sposobw, w jaki uytkownik z zasobw korzysta. Kontrola ta potrzebna jest korporacjom medialnym, by chroni swoje inwestycje przed nielegalnymi formami dystrybucji. Cyfrowe piractwo, ale te po prostu wtrny obieg utworw, bdcy dzi standardem (np. w postaci poyczania sobie pyt z filmami czy muzyk), zostaj zminimalizowane. Pozbawione fizycznych nonikw treci, krce wycznie w Internecie, znajduj si pod cis kontrol. Dziaajce na rynku kultury przedsibiorstwa nie zadowalaj si jednak zakresem kontroli i ochrony wasnoci intelektualnej, jakie dostarcza im sama technologia. Wraz ze wzrostem znaczenia sektora kultury i szerzej sektorw niematerialnych w gospodarce, ronie take ich znaczenie polityczne. Polityczna presja wyraa si 49

w oczekiwaniu wikszego zaangaowania instytucji publicznych w dziaania na rzecz cilejszej i skuteczniejszej ochrony praw wasnoci intelektualnej. Roszczenia rynku znajduj te demokratyczne przyzwolenie ze strony znacznej czci obywateli, ktrzy jako konsumenci oczekuj rozwiza wygodnych, bezpiecznych i jak najtaszych. W drugiej dekadzie XXI wieku fundusze europejskie wspieraj modernizacj sieci bibliotecznej. Jednak pniej pastwo, wyczerpane chronicznym kryzysem finansowym, rezygnuje z aktywnej roli w tych sferach ycia, gdzie tylko jest to moliwe. Kultura staje si jednym z pl wycofania pastwa. W efekcie, w lad za inwestycjami infrastrukturalnymi, ktre unowoczeniy sie biblioteczn, nie id adekwatne nakady finansowe potrzebne na biece utrzymanie tej infrastruktury. Chodzi nie tylko o koszty biece i tradycyjne zakupy biblioteczne. Najwaniejsi gracze rynku dbr kultury, zainteresowani ochron inwestycji w produkcj treci oraz rozwj sieci dystrybucji, skutecznie lobbuj za uchwaleniem coraz bardziej restrykcyjnych przepisw prawa autorskiego. Jednym ze skutkw ofensywy legislacyjnej jest wzrost kosztw dziaania takich instytucji publicznych, jak biblioteki musz one bowiem coraz wicej paci za licencje umoliwiajce dostp do zasobw kultury. W zaistniaym klimacie politycznym uznane wczeniej swobody publicznego udostpniania utworw przez biblioteki, na zasadach dozwolonego uytku, s traktowane jako kontrowersyjne odstpstwo od reguy kontroli i licencjonowania praw autorskich. Budety samorzdowe, z ktrych finansowane s biblioteki, s z czasem coraz bardziej ograniczone, a niska wiadomo znaczenia kultury powoduje, e cicia budetowe czsto w pierwszej kolejnoci obejmuj instytucje zajmujce si t sfer. Brak finansowania na poziomie centralnym osabia sie biblioteczn wspierajc lokalne biblioteki, a rola Biblioteki Narodowej i bibliotek wojewdzkich zostaje ograniczona do minimum. W rezultacie nastpuje atomizacja rodowiska bibliotekarskiego i czciowy upadek jego etosu. Chocia prawo formalnie gwarantowao bibliotekom trwanie, wywierana bya ciga presja, by zmieni ich status i umoliwi komercjalizacj. Tak czy inaczej biblioteki musiay zabiega o dodatkowe rodki, przez co zyskiway na sile argumenty za liberalizacj zasad prowadzenia bibliotek publicznych i umoliwieniem administrowania tymi instytucjami podmiotom niepublicznym organizacjom spoecznym i przedsibiorstwom. Korporacje medialne nie ukryway, e degradacja systemu bibliotek publicznych jest im na rk, jednoczenie przekonujc, e rynek jest w stanie sam wypeni instytucjonaln luk, bez zotwki inwestycji ze rodkw publicznych.

2030 rok. Od kilku lat powstaj pocztkowo w wikszych miastach, a z czasem take rozwijajce si w mniejszych miejscowociach sieciowe, komercyjne klubokawiarnie. Mona w nich napi si dobrej kawy, w estetycznych warunkach poczyta pras, skorzysta z Internetu (dostp podzielony na strefy, ograniczon bezpatn i patn oferujc bogate zasoby). Ba, klubokawiarnie proponuj te kursy korzystania z Sieci, organizowane przez operatorw internetowych w ramach spoecznej odpowiedzialnoci biznesu. Stojca nieopodal biblioteka, mimo e jeszcze byszczy resztk blasku po niedawnej modernizacji, zaczyna podupada, bo nie jest w stanie podj konkurencji z podmiotami prywatnymi. Jej zbiory s coraz bardziej zdezaktualizowane, cze internetowe niewystarczajco szybkie, a sprzt przestarzay i coraz czciej zepsuty. Biblioteka moe liczy co najwyej na dzieci przychodzce wypoyczy lektury, starsi wol i do klubokawiarni, gdzie jest mio i przyjemnie, a nikt przecie nie kae od razu kupowa. Jest tam wszystko, co najnowsze, co mona zobaczy w reklamach, w telewizji czy prasie. Co wicej, w niektrych miastach klubokawiarnie powstaj wanie w opuszczonych bibliotekach. W efekcie podupada aktywno kulturalna, zwaszcza w mniejszych orodkach. Powstaj jednak nisze, w ktrych odradza si niezalene ycie kulturalne. wiadomi, krytyczni uczestnicy kultury tworz sieci wymiany ksiek. 50

Zamierajce biblioteki publiczne staj si o ile spotka si energia lokalnej spoecznoci z wyobrani i energi administratora instytucji miejscami spotka. Ludzie odkrywaj, e gdy dostp do biecej kultury jest zbyt drogi, dziedzictwo kulturowe wraz z kultur amatorsk s cennym zasobem do wykorzystania. Skala tych dziaa zaley od tego, czy w danej spoecznoci lokalnej znajd si wystarczajco due pokady kapitau spoecznego i gotowoci wsppracy, by rozwiny si oddolne inicjatywy kulturalne. Czerpi one z tradycji takich organizacji, jak koa gospody wiejskich, ochotnicze strae poarne czy grupy ssiedzkie. Nowoci s natomiast cele dziaania, skupione na czytelnictwie i innych formach aktywnoci kulturalnej, a wynikajce ze wsplnej wiadomoci znaczenia kultury. To wszystko jednak zbyt mao, by biblioteka moga peni publiczn misj upowszechniania czytelnictwa i zagwarantowania dostpu do kultury dla wszystkich. Alternatywne, niezalene orodki maj charakter elitarny, s skierowane do osb wiadomych kulturowo, organizujcych dla siebie wzajemnie ycie kulturalne. Mniej aktywnym pozostaje najprostsza oferta komercyjna, czyli telewizja. Mimo restrykcyjnego prawa powstaj take ruchy alternatywne wykorzystujce Sie jako przestrze autonomicznej kultury. Rozwija si twrczo amatorska, ktra czsto ma take wymiar nielegalny. Powstaj rwnie ruchy aktywnie kontestujce system, w ktrym nie ma miejsca na publiczny, otwarty i powszechny dostp do dbr kultury. Pastwo, mimo obowizujcego prawa, nie walczy z nimi zbyt aktywnie, uznajc dziaania antysystemowe za form rozadowywania energii i pozostawiajc ciganie ewentualnych narusze przepisw podmiotom prywatnym. Te za staraj si chroni swoje inwestycje, rozwijajc ofert w taki sposb, by bya trudna do piratowania i nie trafiaa do nielegalnego obrotu. Jednak bez wsparcia podmiotw publicznych kontrola nie jest do koca efektywna i w kulturze funkcjonuje szara strefa. To w niej kwitnie oddolna aktywno, wypeniajca przestrze pozostawion przez wycofujce si ze sfery kultury pastwo. Niezaleny analogowy ruch kultury odkrywa na nowo zalety tradycyjnej, papierowej ksiki. Nastpuje renesans znaczenia ksiki drukowanej jako instrumentu kulturowego hakingu ksik mona przeczyta i wypoyczy bez zostawiania ladu na centralnych serwerach. Ksika jest te symbolem, z ktrym identyfikuj si animatorki i animatorzy niezalenych inicjatyw bibliotecznych wykorzystuj mod na noniki analogowe, by budowa wspln tosamo i przyciga czytelnikw. Wreszcie, w wielu domach znajduj si nadal pokane ksigozbiory nieco zapomniane na fali popularyzacji treci elektronicznych, w zaistniaej sytuacji staj si znw cennym zasobem. Osoby mylce prospoecznie przekazuj swoje zbiory do bibliotek, tworzc kolekcje obywatelskie. Wiele z nich jest na bieco zasilanych tytuami kupionymi prywatnie, przekazywanymi po przeczytaniu do wsplnego uytkowania. Rozwj tych form kultury niezalenej, rozwijajcej si poza oficjalnym cyfrowym obiegiem, ma sojusznika w innych przemianach kulturowych: rosncym znaczeniu lokalnoci i bezporednich spotka. Jest to wic scenariusz duych nierwnoci istniej nieliczne obszary, gdzie biblioteki nadal dziaaj skutecznie, oraz takie, w ktrych w ogle ich nie ma. Mimo braku hierarchicznie zarzdzanej sieci bibliotecznej, w rodowisku bibliotekarskim trwaj prby oddolnego ustalania standardw dziaania i nawizywania wsppracy pomidzy bibliotekami. Bibliotekarki i bibliotekarze s skazani na walk o przetrwanie swojej instytucji i swojej misji. Osoby pracujce w niedofinansowanym, podupadajcym systemie bibliotek s coraz bardziej sfrustrowane. Szans dla nich jest wykorzystanie wiedzy i umiejtnoci przy tworzeniu nowych instytucji, w ramach ruchu niezalenych, obywatelskich instytucji kultury. Bibliotekarka i bibliotekarz, jeli s skuteczni, przypominaj radykalnych animatorw kultury, albo nawet konspiracyjnych dziaaczy kontaktujcych si z kulturowym podziemiem.

51

Rok 2030 Maria Zieliska (40 lat) niewielka gmina Z., niedaleko Opola
Jestem dyrektork niewielkiej biblioteki gminnej i musz powiedzie, e mam wraz ze swoimi pracownikami sporo szczcia. Po latach posuchy, wiecznym remontowaniu drg, zrobieniu kanalizacji, wadze w kocu przydzielaj nam przyzwoity budet. Nie na wszystko nam starcza, ale dobrze, e biblioteka jest. Bo w gminie obok dziaa tylko remiza co zreszt wyszo nam na zdrowie. Zgodzilimy si obsugiwa jej uytkownikw za opat rwn tej, ktr pac nasi mieszkacy w podatku. Zatem mamy i troch wicej pienidzy, i wicej czytelnikw. Id wanie przygotowa do wysania samochodem porcj ksiek zamwionych przez Internet. Kiedy nasze wadze niechtnie daway rodki na kultur. Ale po aferze z podatkami mieszkacy bardzo pilnuj, na co id ich pienidze. Jak radni chcieli nam obci fundusze, ludzie ze spoecznej rady bibliotecznej poszli na zebranie gminne i zrobili awantur, e biblioteka musi by. No przyznam si, e troch ich podpuciam, a byo wanie przed wyborami... Teraz jest ju inaczej nowy wjt od modoci dziaa w amatorskim kole digitalizacyjnym i powiedzia: stawiamy na kultur. Duo nam pomogli przyjezdni. Ludzie uciekaj z duych miast, pracuj zdalnie w domu, wic przybyo nam troch wyksztaconych i zamoniejszych mieszkacw z dzieciakami. Bo tak to mao kogo by chyba biblioteka interesowaa. Fakt, e troch dostosowujemy do nich program, wolaabym mc wicej robi dla mniej wyrobionych czytelnikw. Ale musz dba o tych, ktrzy nas wspieraj i chyba idzie mi niele, na pocztku miesica by koncert orkiestry kameralnej, a jutro kolejne spotkanie Gotujemy z ksiek kucharskich.

52

Ukad czynnikw niepewnoci: liberalny system ochrony praw autorskich bierne pastwo, brak lub bardzo ograniczona interwencja publiczna w sferze kultury

Prba utrzymania dwudziestowiecznego modelu kontroli praw autorskich oraz wzmocnienia go za pomoc technologii cyfrowych zakoczya si niepowodzeniem. W ramach przystosowania systemu prawnego do zmieniajcej si rzeczywistoci technologicznej prawo autorskie ulega znaczcej liberalizacji. Dostp do treci jest nieograniczony i bardzo tani na tyle, e kady moe sobie na niego pozwoli. Sie staje si nie tylko gigantycznym zasobem, ale rwnie platform swobodnej wymiany i przetwarzania utworw. Nawet najbardziej niszowe, nietypowe gusty kulturowe, zainteresowanie twrczoci z odlegych krajw czy epok, mona zaspokoi dziki usuniciu ograniczenia kosztem, czasem i przestrzeni. Zwolennicy unikalnych nurtw muzycznych, filmowych czy literackich atwo odnajduj si poprzez Sie i wsplnie tworz silne grupy zainteresowa. Wobec rozkwitu kultury sieciowej i przy kurczcych si rodkach na finansowanie publicznych instytucji kultury, pastwo wycofuje si z tej sfery. Przez to biblioteki, jako przestrze pastwowa, staj si coraz bardziej zdegradowane i archaiczne. Trudno im konkurowa z zasobami Sieci kady obywatel nosi w kieszeni przepastn bibliotek w swoim telefonie. Szans dla bibliotekarek i bibliotekarzy mogo by by penienie roli przewodnika i filtra dla coraz bardziej przepastnej kultury jednak niedofinansowanie utrudnia przeprowadzenie tak znaczcej reformy bibliotek i ich misji. Komunikujcym si przez Internet wsplnotom zainteresowa bibliotekarze nie mog wic suy jako przewodnicy po kulturze. Tylko w niektrych wypadkach biblioteki zostaj przejte przez nieformalnie grupy po to, by przy zaangaowaniu wasnych rodkw przeksztaca je w przestrzenie spotka w realu.

Do roku 2030 bardzo szybki Internet jest dostpny dla kadego i jest powszechnie uywany. Nastpuje konwergencja mediw i multimedialne treci udostpniane we wszystkich moliwych postaciach docieraj do uytkownikw jedynym internetowym kanaem (za pomoc rnych urzdze i interfejsw). 53

Wasno intelektualna, w tym treci chronione prawem autorskim, zyskuj na znaczeniu jako rdo wartoci ekonomicznej. Dostrzegaj to przemysy kultury i jeszcze w drugiej dekadzie XXI wieku staraj si zachowa status quo. Jednak nie udaje si prba ochrony starych modeli biznesowych za pomoc zaostrzania systemu praw autorskich, ograniczajcych moliwoci technologii cyfrowych. Pojawienie si nowych aktorw na rynku cyfrowej kultury, stawiajcych bardziej na cig innowacyjno i tworzenie nowych treci poprzez remiks istniejcych, ni na eksploatowanie utworw (i pomysw), doprowadzio do przewartociowania w przemysach kultury i do reformy prawnej. Wypracowany nowy model regulacji kultury opiera si na niskim poziomie ochrony wasnoci intelektualnej i opacie abonamentowej, dziki ktrej twrcy oraz porednicy otrzymuj zwrot podstawowych kosztw wyprodukowania i dystrybucji treci. Swoboda dostpu i wykorzystywania istniejcych utworw rodzi niezmiernie dynamiczn kultur, ktra w peni wykorzystuje moliwoci nowych technologii cyfrowych. Liberalny model wasnoci intelektualnej stawia na cige tworzenie nowych produktw, zamiast chronienia ju istniejcych. Rosncy, lecz bardzo liberalny rynek dbr kultury zachca producentw komercyjnych do poszukiwania nowych form dotarcia do konsumentw. Wszyscy konkuruj ze wszystkimi. Producenci i dystrybutorzy komercyjni musz si mierzy z twrcami amatorami, ktrzy walcz o to samo uwag i czas odbiorcw. Producenci komercyjni wygrywaj, jeli chodzi o zaspokajanie masowych gustw, amatorzy i twrcy niezaleni trafiaj w kulturowe nisze. To wanie konkurencja oraz poda treci bezpatnych wymuszaj na podmiotach komercyjnych niskie ceny lub wrcz udostpnianie kultury w otwartym dostpie (i zarabianie na przykad na koncertach). Wraz z dorastaniem pokole znajcych od najwczeniejszych lat technologie cyfrowe wzrasto znaczenie polityczne cyfrowych kompetencji oraz waga problemu, jakim byo wykluczenie cyfrowe pokolenia seniorw. Jednak rosnca dostpno treci, dynamiczne rynki kulturowe oraz aktywno amatorw doprowadziy pastwo do przewiadczenia, e instytucje publiczne nie s niezbdne do zapewnienia dostpu do kultury i aktywnoci obywateli. W rezultacie, bierne pastwo znaczco ograniczyo swoje zaangaowanie w sfer kultury.

Za spraw rewolucji cyfrowej uczestniczenie w kulturze stao si powszechne i tanie. Dziki szeroko dostpnemu Internetowi z zasobw kultury mona korzysta zawsze i wszdzie. W domenie cyfrowej za darmo lub za niewielkie pienidze mona znale niemal wszystko, od literatury po filmy i gry komputerowe. Biblioteki pustoszej, bo po co z nich korzysta, skoro wszystko jest w Sieci? Technologie peni rol, ktr wczeniej peniy instytucje publiczne. Na dodatek opuszczone przez pastwo instytucje nie maj rodkw, aby konkurowa z cyfrowym tsunami. Co z tego, e na modernizacyjnej fali lat dwudziestych udao si zdoby rodki i inwestowa w infrastruktur. Biblioteki odnowiono, wyposaono w komputery i terminale internetowe. Teraz staj si jednak niepotrzebne s jednym z wielu miejsc, w ktrych mona korzysta z dostpnych globalnie treci. Dlatego biblioteki s zamykane jedna po drugiej, a najlepiej radz sobie instytucje znajdujce si w maych gminach, gdzie czsto peni funkcj jedynego orodka kultury. O ile nie mog konkurowa swoimi zasobami, to jednak co sprawniejsi i rzutcy szefowie bibliotek widz sw szans w animowaniu lokalnego ycia kulturalnego. W Internecie, owszem, jest wicej treci, jednak nie zapewni on kontaktu z yw osob: pisark, piosenkarzem czy innym twrc, czsto lokalnym.

54

Na dziaalno animacyjn trzeba oczywicie mie fundusze, a rodki z budetu gminy wystarczaj zazwyczaj jedynie na pokrycie kosztw eksploatacyjnych biblioteki. Jak paci honoraria? Mona rozwija ofert komercyjn: organizowa imprezy biletowane, poszukiwa lokalnych sponsorw. W niektrych gminach udaje si wytworzy zdrowy snobizm lokalnych elit, dla ktrych biblioteka staa si rodzajem ekskluzywnego klubu kto z niego korzysta, zyskuje legitymacj przynalenoci do lepszej czci spoeczestwa, do elity. Jednak osoby zagroone analfabetyzmem kulturowym nie dotr do biblioteki, ktrej brak rodkw, by zaproponowa im odpowiedni darmow ofert. Drug moliw skrajnoci jest model biblioteki gotowej odej daleko od swojej misji, aby si utrzyma. Miejsca takie s bardziej atrakcyjne i przystpne, w niewielkim stopniu przypominaj jednak biblioteki. W obu wypadkach walczca o przetrwanie biblioteka traci jednak swoje najwaniejsze spoeczne funkcje. Jeli bowiem przetrwa, musi obsugiwa potrzeb prestiu lokalnych elit. Jeli za chodzi o dziaalno kulturaln dla mas, pozostaje populistyczne schlebianie gustom i organizowanie imprez zdolnych wygra sw atrakcyjnoci z ofert telewizji i Internetu. Funkcja kulturotwrcza biblioteki zanika, nawet jeli nie przestanie istnie miejsce noszce tak nazw. Rola bibliotekarek i bibliotekarzy sprowadza si w tym modelu do funkcji animatorw kultury, menederw zmuszonych do nierwnej walki o uczestnikw i rodki. Ich rola spoeczna i autorytet osobowy zostaj wyeliminowane, zastpione przez technologie. Wszystkie tradycyjne funkcje bibliotek s bowiem wydajniej realizowane przez globalne technologie cyfrowe. Funkcj, ktr nadal moe spenia bibliotekarz jest rola przewodnika po wiecie kultury. Jednak Sie obok utworw oferuje niezliczone rekomendacje, recenzje i algorytmy selekcji treci. Tylko w niewielu miejscach udaje si charyzmatycznym bibliotekarkom i bibliotekarzom przyciga do swojej instytucji uytkownikw si wasnego gustu i rekomendacji. W tych miejscach bibliotekarze staj si osobami budujcymi spoeczno uczestnikw kultury wiadomie wykorzystujc zasoby sieciowe, ale w poczeniu z atutem, jakim jest lokalna przestrze kultury.

55

Rok 2030 Anka (13 lat) redniej wielkoci miasteczko na Podlasiu

Dzi Weronika daa zna na Sieci, e na wtorek udao si uzbiera siedmioosobow grup na zajcia taca. W okolicy nie ma zbyt wiele dziewczyn w moim wieku. Opacamy ma sal w bibliotece w centrum, gdzie uczymy si tych modnych, zakrconych ukadw wprost z filmikw ciganych na bieco z portali wideo. Potem, jak si nudzimy, to czasem w barze biblioteki bawimy si w karaoke. Dobrze, e udao si na wtorek, bo w kolejnych dniach wszystkie sale rezerwuje klub seniorw. Maj patne kursy jakiej jogi, relaksacji czy zdrowego odywiania. Czasem s te dla nich zajcia z tymi fajnymi chopakami z ostatniej klasy. Dorabiaj sobie pokazujc, jak si ciga filmy i najnowsze gry z fiskich serwisw wymiany plikw. Na naszym portalu bibliotecznym jest ostatnio troch zamieszania wok czytania na gos z prawdziwych ksiek, caych rozdziaw! To najnowsza oferta biblioteki, podobno w tej sali na zapleczu maj mnstwo egzemplarzy do przejrzenia. Jeszcze nie wiem, czy bdzie nam si chciao na to zajrze. Sama to bym ksiki raczej nie dotkna, ale posucha moe by fajnie. Jeli nie zbierze si odpowiednia liczba chtnych, ksiki bd wyprzedawa. Moe atwiej bdzie wtedy wynaj sal na tace. Przedtem byo wicej sal, ale w zeszym roku poow budynku wykupi bank kredytowy.

56

57

doktor socjologii, dyrektor Centrum Cyfrowego Projekt: Polska, think-and-do-tanku budujcego w Polsce cyfrowe spoeczestwo obywatelskie. Czonek Zespou Doradcw Strategicznych przy Prezesie Rady Ministrw, odpowiedzialny za kwestie dotyczce rozwoju spoeczestwa cyfrowego. Wspautor raportu Polska 2030. Koordynator Creative Commons Polska, projektu wdraajcego otwarte modele prawa autorskiego. Ekspert w zakresie socjologii Internetu, spoecznych i kulturowych skutkw wykorzystania technologii cyfrowych oraz otwartych modeli produkcji wiedzy i komunikacji.

dziennikarz, publicysta, pisarz. Pracuje w redakcji tygodnika Polityka. Wykada w Collegium Civitas w Warszawie (jest kierownikiem Orodka Bada nad Przyszoci) i w Centrum Nauk Spoecznych Polskiej Akademii Nauk. Zajmuje si gwnie tematyk cywilizacyjn, a take wpywem rozwoju nauki i techniki na kultur oraz ycie spoeczne, polityczne i gospodarcze. Od wielu lat jest zaangaowany w programy badawcze typu foresight by czonkiem Panelu Gwnego Narodowego Programu Foresight Polska 2020 oraz programu Kadry dla nowoczesnej gospodarki. Uczestniczy w programie regionalnym Pomorze 2025. Jest autorem ksiek: Zatruta studnia. Rzecz wadzy i wolnoci (W.A.B., 2002), Antymatrix. Czowiek w labiryncie sieci (W.A.B., 2004) oraz Mio, wojna, rewolucja. Szkice na czas kryzysu (W.A.B., 2009). Oprcz Polityki publikuje w Przegldzie Politycznym, Krytyce Politycznej, Kulturze wspczesnej, Mobile Internet. Prowadzi blog Antymatrix http://bendyk.blog.polityka.pl.

socjolog, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 20052008 pracowa jako redaktor w dziale publicystyki Gazety Wyborczej, a wczeniej (20032005) jako badacz w Pracowni Bada Spoecznych. Bra udzia w badaniach przedwyborczych i badaniach exit-poll w Polsce (2003 referendum europejskie, 2004, 2005 i 2007) oraz w roku 2005 na Ukrainie podczas Pomaraczowej Rewolucji.

absolwentka filozofii oraz socjologii, adiunkt na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. Stypendystka Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2005) oraz Fundacji Fulbrighta (20062007). Zajmuje si filozofi nauki, socjologi wiedzy naukowej, studiami nad nauk oraz technologi, filozofi jzyka i filozofi wspczesn. Autorka ksiek Socjologia wiedzy w Biblii (Nomos, 2003) oraz Obraz, ktry nas zniewala. Wspczesne ujcia jzyka wobec esencjalizmu i problemu referencji (Universitas, 2007). 58

absolwent dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Pracuje w redakcji tygodnika Polityka. Wczeniej midzy innymi w Machinie, City Magazine i Przekroju. Zajmuje si muzyk i kultur wspczesn. Jest autorem ksiki Wy nisz. Od alterglobalistw do zokarzy. 55 maych kultur (Znak, 2010) oraz serii Sownikw Najmodszej Polszczyzny wydawnictwa Znak. Wsplnie z Jackiem Hawrylukiem tworzy duet radiowy HCH.

medioznawca, adiunkt w Szkole Wyszej Psychologii Spoecznej, redaktor kwartalnika Kultura Popularna. Jego zainteresowania ogniskuj si na przeciciu zjawisk kultury wspczesnej i mediw cyfrowych.

historyk literatury polskiej XX i XXI wieku, eseista, tumacz, krytyk literacki. Wspzaoyciel Zakadu Antropologii Literatury na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Czonek jury Nagrody Literackiej Nike (19972001; powtrnie od 2011), nagrody poetyckiej Silesius (20082010) oraz konkursu na polski dramat wspczesny Metafory Rzeczywistoci. Autor ponad dziesiciu ksiek, midzy innymi: lady przeomu. O prozie polskiej 1976-1996 (Wydawnictwo Literackie, 1997), Powrt centrali. Literatura w nowej rzeczywistoci (Wydawnictwo Literackie, 2007), Polska do wymiany: pna nowoczesno i nasze wielkie narracje (W.A.B., 2009). Wkrtce ukae si jego ksika: Resztki nowoczesnoci. Dwa studia o literaturze i yciu.

absolwent studiw doktoranckich w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, socjolog, wykadowca akademicki, trener. Jest pracownikiem naukowym Instytutu Bada Edukacyjnych (Zesp Bada Nauczycieli). Wsppracowa z wieloma organizacjami pozarzdowymi oraz administracj publiczn (m.in. Narodow Agencj Programu Modzie w Dziaaniu, Ministerstwem Edukacji, Narodowym Centrum Kultury, Fundacj im. Stefana Batorego, Amnesty International, Stowarzyszeniem Klon/Jawor, Instytutem Spraw Publicznych, Polsk Akademi Nauk). Zajmuje si antropologi i socjologi edukacji, funkcjonowaniem instytucji publicznych i trzeciego sektora, ewaluacj programw spoecznych, edukacyjnych i kulturalnych.

poeta, publicysta, propagator idei wolnej kultury. Jest prezesem Fundacji Nowoczesna Polska dziaajcej na rzecz nowoczesnej edukacji oraz rozwoju spoeczestwa informacyjnego. Zainicjowa powoanie Koalicji Otwartej Edukacji i jest przewodniczcym jej prezydium. Naley do zespou Krytyki Politycznej. Opublikowa trzy tomiki poetyckie: blion w kostce (Lampa i Iskra Boa, 1997), poczytalnia (Lampa i Iskra Boa, 2000) i Mnemotechniki (Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2008).

absolwent Wydziau Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz studium podyplomowego Politechniki lskiej dotyczcego sieci komputerowych i administracji systemami komputerowymi. Wicedyrektor Biblioteki lskiej, przewodniczcy Zespou Koordynacyjnego lskiej Biblioteki Cyfrowej.

59

Od 2010 roku trener w Centrum Kompetencji w zakresie digitalizacji materiaw bibliotecznych Biblioteki Narodowej. Od czternastu lat zajmuje si w wymiarze praktycznym informatyzacj bibliotek i digitalizacj zbiorw. Jest autorem i koordynatorem wielu projektw digitalizacyjnych, midzy innymi Spoecznej Pracowni Digitalizacji (2007) oraz lskiej Internetowej Biblioteki Zbiorw Zabytkowych (od 2008). Inicjator i wspautor serwisw Biblioteka 2.0 promujcych stosowanie nowych technologii w bibliotekarstwie. Uczestnik wizyty studyjnej w USA w ramach prowadzonego przez Departament Stanu USA programu International Visitor Leadership Program (Library & Information Science, 2010).

absolwent Wydziau Humanistycznego Uniwersytetu Gdaskiego oraz studiw Master of Business Administration. Od 2003 roku dyrektor Biblioteki Elblskiej im. Cypriana Norwida, czonek Krajowej Rady Bibliotecznej. Zrealizowa wiele projektw spoecznych i kulturalnych z udziaem podmiotw pastwowych, samorzdowych i gospodarczych, midzy innymi projekt Rewitalizacja Centrum Kulturalnego Starego Miasta; rozbudowa i modernizacja Biblioteki Elblskiej. W 2007 roku uhonorowany odznak Zasuony dla Kultury Polskiej.

z wyksztacenia polonistka, obecnie dyrektorka Maopolskiego Instytutu Kultury w Krakowie. Zaoycielka i pierwsza redaktorka naczelna kwartalnika Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni. ywo zainteresowana funkcjonowaniem instytucji kultury w Polsce.

dziennikarz, publicysta, jeden z zaoycieli procznika spoeczno-politycznego Lew Nog. Od 1997 pracuje w Gazecie Wyborczej. Zajmuje si wspczesnym przemysem rozrywkowym, kultur popularn oraz cyberkultur. Autor ksiek Co to s sepulki? Wszystko o Lemie (Znak, 2007) oraz Ameryka nie istnieje (Pascal, 2010). Prowadzi blog Ekskursje w dyskursie http://wo.blox.pl.

pracownik naukowy Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, czonkini zespou Pracowni Kapitau Spoecznego (PeKaeS), wsptwrczyni innowacyjnego Projektu Spoecznego 2012. Specjalizuje si w badaniach dotyczcych roli Kocioa i religii w sferze publicznej, kapitau spoecznego w spoeczestwach postkomunistycznych, a take w badaniach ewaluacyjnych i strategicznych dla instytucji polityki spoecznej oraz trzeciego sektora w Polsce. W latach 20062007 stypendystka Instytutu Szwedzkiego w ramach Visby Programme Scholarship, programu dla modych badaczy z Europy rodkowoWschodniej.

architektka, absolwentka Politechniki Warszawskiej i cole d'Architecture de Bretagne. Od 2007 roku prowadzi wasn pracowni. Wykada na studiach Sztuka/Przestrze Publiczna/Demokracja w Szkole Wyszej Psychologii Spoecznej w Warszawie, a take gocinnie m.in. w Architecture Foundation oraz Chelsea College of Art&Design w Londynie, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Jej projekty i instalacje prezentowano m.in. w Fundacji Bc Zmiana, Zachcie Narodowej Galerii Sztuki, Centrum Sztuki Wspczesnej w Warszawie, Chelsea College of Art&Design w Londynie. Interesuje si przestrzeniami na styku architektury, sztuki i nauki, a w szczeglnoci nowymi strategiami urbanistycznymi i sposobami wsplnego dziaania w przestrzeni publicznej. Autorka ksiki Warszawa jako struktura emergentna. W 2011 roku wraz z Agnieszk Kurant zrealizowaa instalacj Emergency Exit na 12. Midzynarodowym Biennale Architektury w Wenecji. 60

 British Library, 2010, 2020 Vision, URL: http://www.bl.uk/2020vision (dostp 30.09.2011). Library Council of New South Wales, 2009, The Bookends Scenarios. Alternative future for the Public Library Network in NSW in 2030, URL: http://www. sl.nsw.gov.au/services/public_libraries/publications/docs/bookendsscenarios.pdf (dostp 30.09.2011). Cisco. 2010. The Evolving Internet, 1. URL: http://newsroom.cisco.com/2010/ ekits/Evolving_Internet_GBN_Cisco_2010_Aug_rev2.pdf (dostp 30.09.2011). Department for Culture, Media and Sport, Framework for the Future Libraries, Learning and Information in the Next Decade, URL: http://webarchive. nationalarchives.gov.uk/+/http://www.culture.gov.uk/reference_library/publications/4505.aspx/ (dostp 30.09.2011). Dukaj, J., 2010, Biblioteka bez granic, Tygodnik Powszechny, URL: http://tygodnik.onet.pl/30,0,51919,biblioteka_bez_granic,artykul.html (dostp 30.09.2011). Frey T., 2006, The Future of Libraries, URL: http://www.futuristspeaker. com/2006/11/the-future-of-libraries (dostp 30.09.2011). Local Government Group, 2011, Future libraries. Change, options and how to get there, URL: http://www.mla.gov.uk/news_and_views/press_releases/2011/Report_on_future_libraries (dostp 30.09.2011).

The European Foresight Platform (EFP), URL: http://www.foresightplatform.eu/ The European Foresight. URL: http://forera.jrc.ec.europa.eu/projects.html The FOR-LEARN Online Foresight Guide, URL: http://forlearn.jrc.ec.europa.eu/ guide/0_home/index.htmScenarios: An Explorers Guide. URL: http://www.shell. com/home/content/aboutshell/our_strategy/shell_global_scenarios/scenarios_ explorers_guide/ Narodowy Program Foresight Polska 2020, URL: http://foresight.polska2020.pl/ cms/pl/index.htmlProjekt Scenariusze i trendy rozwojowe wybranych technologii spoeczestwa informacyjnego do roku 2025:. URL: http://www.it. foresight.pl/index.php?s=page&name=main

Institute for the Future, URL: http://www.iftf.org/ The OECD International Futures Programme, URL: http://www.oecd.org/depart ment/0,3355,en_2649_33707_1_1_1_1_1,00.html Lista think tankw zainteresowanych planowaniem przyszoci przygotowana przez OECD, URL: http://www.oecd.org/document/26/0,3746, en_2649_33707_20631514_1_1_1_1,00.html The World Futures Studies Federation (WFSF), URL: http://www.wfsf.org/ RAND Frederick S. Pardee Center for Longer Range Global Policy and the Future Human Condition, URL: http://www.rand.org/international_programs/pardee.html 61

The goal of the project named Library future scenarios was to employ the foresight methodology to consider the possible directions of development of public libraries in Poland over the next 20 years. The assumed time perspective was until 2030, which on one hand allows the inclusion of long-term changes, and on the other hand is close enough to enable realistic forecasting of the shape of libraries. The project employs elements of the foresight methodology, but does not implement it fully in the study. The scenarios are the result of combining the visions of a smaller than usual group of people, with around a dozen experts participating in the project. We also applied a simplified statistical apparatus, based on one simple survey. Nonetheless, we applied the basic principles of the traditional foresight methodology: combining of individual perspectives, and the scenario method based on identifying key trends and uncertainty factors. The main analytical work was carried out during two day-long workshops. This was supplemented by an exploratory questionnaire study among participants of the workshops and librarians taking part in the Library Development Program. We invited to the program experts of various competencies involved directly in library science as well as areas that provide context for library activities. The team consisted of librarians, sociologists, journalists, community activists, media experts, a specialist in Polish studies, a philosopher, an architect, a museologist and a director of a regional cultural institution. The project involved the following consecutive stages: defining the basic functions of the library, necessary to understand the new ways in which these functions would be realized in the future, and to identify alternative institutions that could fulfill the same roles (as supporters or competitors). These five basic functions include: archiving and collecting, providing access to culture, information and knowledge; cataloging, organizing and selection of collections; creating public spaces; equalizing opportunity. identifying trends that influence the shape of society and culture, including libraries in particular, but also books, their role in community and their shift in form - over a period of 20 years, followed by defining the direction and intensity of change. Six key trends identified in the project included: the googlesation of culture, a culture of excess, crisis of cultural filters, the end of the book culture, the aging of society, and the transition from the culture of institutions to the culture of amateurs. The report also presents a number of additional trends. selection of key trends which are also uncertainty factors because it was impossible to unambiguously define their character. Two such factors served as the axis for describing four library future scenarios. The first factor is the scale and mode of state intervention in culture, the implementation of the public mission in this area, and the support provided to public institutions of culture. The second uncertainty factor is the shape of the intellectual ownership system, primarily the restrictive nature of copyright law and the level of its enforcement. formulating library future scenarios: alternative visions depending on how the two key uncertainty factors come into play. Of the four possible scenarios, we focused on three, discarding the most optimistic one. This is because we assumed that the purpose of the exercise of imagining the future of libraries was primarily to identify challenges and consequences of certain decisions made today. In each scenario, we were interested in the shape and nature of the entire library system, but mainly in the vision of a typical library that constitutes the building block of the system.

62

The library future scenarios are abstractions, ideal representations of situations that will probably never fully occur. This exaggeration and presentation of different variants of events in extreme form enables a better understanding of the consequences of action taken and the changes that await us.

The Cornucopia is merely an outline of an optimistic scenario under which libraries on one hand benefit from generous subsidies from the state, which acknowledges the role of culture and libraries, and has funds for investments (for example from the exploitation of valuable shale gas deposits recently discovered in Poland). The good financial situation of libraries may also result from the acknowledgment of their role by local governments that will provide ample financing on the local scale, and will cooperate with communities aware of the importance of culture. On the other hand, the liberal copyright system does not restrict library activity, enabling them to fully utilize the potential of digital technologies through copying and providing access to cultural assets. This situation does not present the libraries with serious challenges they enjoy immense freedom and it is easy to defend (or strengthen) the role of libraries in the cultural ecosystem.

63

In a future where intellectual property is strongly protected, but at the same time the state is determined to care for the sphere of culture, participation in culture predominantly depends on publicly guaranteed access to content. The Internet ceases to be a source of easy access to culture. Although all content has been digitized, it is all available for a charge, be it a single use (for each instance of access), or subscription-based (permanent access to commercial platforms offering digital content). Libraries are covered by modernization programs and become unique places of free access to content. The law concerning mandatory copies changes, and mandatory copies are provided to a larger number of libraries. Additionally, this law no longer applies just to books, but also covers music and film. Libraries become centers where copyrights are exercised. All content processing is based exclusively on library resources under strict supervision of the personnel. Mechanisms of control and demand sampling adopted from the commercial sphere enable the precise definition of a publicly supported canon which is consistent with averaged user demand. However, libraries cannot afford to offer totality of cultural resources. Another serious problem is the politicization of resources content that the state considers dangerous is banned. However, the majority of users, being given access to a sufficiently broad and attractive offer, fail to notice that they are being manipulated.

In a future where intellectual property is strongly protected, but the state exhausted by a protracted financial crisis - has withdrawn from the sphere of culture and does not support public institutions, participation in culture depends on commercial entities. The state accepts at face value that the invisible hand of the market is the best at regulating everything. Participation in culture depends on the consumers affluence. Supply and price is regulated by demand. Mass products are not only light and easy in reception, but also cheap and conveniently accessible. More complex or unique content commands exorbitant prices. Without state funding, libraries drift helplessly towards progressing degradation, not only of collections, which age quickly, but also of their infrastructure. In a short time, they become completely abandoned. The commercial alternative that fills in the void left over by the library are places resembling coffee clubs with a relatively poor cultural offering. There are some grassroots movements, but they depend on the ability of local communities to organize their own institutions. In consequence, society becomes increasingly dependent on easily accessible entertainment culture which does not require any thought.

64

Attempts to maintain the twentieth century model of copyright control and reinforce it through digital technologies has failed. As part of adapting the legal system to the changing technological reality, copyright is significantly liberalized. Access to content is unlimited and very cheap, to the extent that everyone can afford it. The Internet becomes not only a gigantic resource, but also a platform for the free exchange and transformation of works. Even the most niche, unusual cultural tastes, interest in works from faraway countries or distant eras of cultural heritage can be satisfied, since cost, temporal and spatial barriers no longer exist. Fans of unique currents in music, film or literature locate each other quickly via the net and create strong interest groups together. With the flourishing of this networked culture, and with the shrinking funding for public institutions of culture, the state withdraws from this sphere. This causes the libraries to become increasingly degraded and archaic as public spaces. They cannot compete with the resources of the Internet, as everyone carries with them a vast library in their telephone. The opportunity for librarians would be to become guides and filters in an ever-increasing pool of culture, but insufficient funding hinders such a significant reform of libraries and their mission. Librarians cannot serve as guides to culture to communities of interest communicating on the Internet. Only in some cases are libraries acquired by informal groups to transform them, using private funding, into real life meeting places.

65

66

Polsko-Amerykaska Fundacja Wolnoci jest partnerem Fundacji Billa i Melindy Gates w przedsiwziciu, ktre ma uatwi polskim bibliotekom publicznym dostp do komputerw, internetu i szkole. Program Rozwoju Bibliotek jest realizowany w Polsce przez Fundacj Rozwoju Spoeczestwa Informacyjnego.

67

68