WO K KA NONU

JacEK LyszczynA

Czy istnieje literatura lska?

Pojcie literatury lskiej zyskao prawo obywatelstwa dopiero w ostatnich latach. Dominujca wczeniej tendencja do wpisywania utworw lskich w literatury narodowe w zalenoci od jzyka, w ktrym zostay one napisane, narzucaa okrelenie literatury polskiej (odpowiednio niemieckiej czy aciskiej) na lsku. Prowadzio to do ignorowania jej specyfiki i odrbnoci.

1/2012

dwouj si do konkretnego dowiadczenia, jakim jest podjta przed kilku laty na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu lskiego praca nad stworzeniem Sownika pisarzy lskich. Podstawowym zaoeniem tej publikacji, konsekwentnie realizowanym, jest zasada uwzgldniania wszystkich autorw lzakw bd tworzcych na lsku niezalenie od tego, w jakim jzyku pisali. Na rwni znale w nim mona pisarzy polskich i niemieckich, aciskich i czeskich. Dopiero takie podejcie pozwala dostrzec, jak bogata bya twrczo pimiennicza na lsku w dawnych wiekach, co wicej zebranie w jedn cao odmiennych jzykowo i dotd postrzeganych zwykle jako odrbne pimiennictw w rnych jzykach prowadzi do wniosku, e tak naprawd trway one w swoistej symbiozie, rozwijay si wsplnie. Nie sposb czyta dawnej literatury lskiej pisanej po polsku czy niemiecku, po czesku czy po acinie w izolacji.

A
48

W rnych jzykach to znaczy po prostu podkrelam raz jeszcze, i interesuje mnie nie polityczny, ale kulturowy i historyczny aspekt tych rozwaa e lsko jest pojciem stojcym ponad rnorodnoci jzykow tego regionu, czy te inaczej lsko wyraaa si, moe si wyraa i wyraa w rnych jzykach. Wida to przecie i w literaturze XX wieku, gdy cakowicie zmienia si sytuacja polityczna i kulturowa lska, gdy rne zewntrzne racje

polityczne postawiono ponad interesem samego lska i lzakw, lska pozbawionego podmiotowoci i sprowadzonego do roli argumentu przetargowego w toczcej si ponad nim grze. Czytajc utwory pisane przez lzakw wymiemy tu na przykad Gustawa Morcinka, Horsta Bienka czy Janoscha, bo list t mona rozszerzy o wiele innych nazwisk czujemy pewn ponadjzykow przecie, duchow ich wsplnot. I tak naprawd te jzykowe rnice schodz na drugi plan, staj si drugorzdne. To prowadzi do wanej konstatacji, wynikajcej take z dowiadcze pracy nad Sownikiem pisarzy lskich. Chodzi o wspomniane na wstpie pojcie literatury lskiej niedawno jeszcze wcale nieoczywiste. Swoista poprawno polityczna nakazywaa powtrzmy raz jeszcze w nie tak odlegej przecie przeszoci mwi tylko o literaturze polskiej, niemieckiej, czeskiej czy w odniesieniu do dawniejszych epok rwnie aciskiej na lsku. Nie o literaturze lskiej, bo takie pojcie oficjalnie miao nie istnie miaa nie istnie literatura lska, tylko polska, niemiecka, czeska czy aciska, tworzona na lsku. Tymczasem nie mona dzi mie wtpliwoci literatura lska istnieje, jest bytem rzeczywistym, ktrego prawdziwoci dowodzi historia wielu wiekw jej obecnoci, odrbnej wobec literatur ociennych, cho tworzonych w tych samych jzykach. Literatura lska jest faktem kulturowym wielojzyczna, ale jedna, tworzca pewn nadrzdn cao. Oznacza to take, e posiada ona zawsze podwjn tosamo. Moemy dostrzega j w aspekcie miejsca jej powstania, wtedy kadziemy nacisk na jej autonomiczno i wspistnienie rnojzycznych nurtw w symbiozie. Z kolei akcentujc jej tosamo jzykow, widzie j musimy w powizaniu z literatur narodow, z ktr czy j jzyk. Oba aspekty s wane i aden z nich nie moe by pomijany, gdy o tej literaturze piszemy, w kadym widzi-

WOK KA NO NU

my j w innym kontekcie i z innej pespektywy, pozwalajcej dostrzec inne, lecz przecie rwnie wane cechy. Pespektywa pierwsza, akcentujca autonomi literatury lskiej niezalenie od jej jzyka, pozwala na usytuowanie jej bezporednio na tle literatury europejskiej, bez porednictwa literatur narodowych. Perspektywa druga, wica kade dzieo z literatur narodow, w ktrej jzyku powstao, zwraca uwag na inne jej zwizki i relacje. Wwczas widzimy rol kulturow lska w epokach dawniejszych, zwaszcza redniowieczu, jako pomostu pomidzy wczesn Polsk a zachodem Europy, odgrywajcego niebagateln rol w docieraniu cywilizacji aciskiej na ziemie Piastw i Jagiellonw. Podwjna tosamo literatury lskiej to, inaczej mwic, dwa rne, ale przecie najblisze jej konteksty, w ktrych trzeba j odczytywa. Dodajmy, e nie jest to problem specyficznie lski, lecz wystpujcy wszdzie, gdzie tosamo regionu istnieje rwnolegle z rnymi tosamociami jzykowymi, jak np. w Szwajcarii, Belgii, Kanadzie. Dziewitnastowieczne dowiadczenia iek XIX przynis w literaturze lskiej swego rodzaju rozwarstwienie jzykowe, tzn. w kadym z jzykw proces jej rozwoju zaczyna przebiega w coraz wikszym stopniu odrbnie. Dla literatury lskiej tworzonej w jzyku polskim gwnym punktem odniesienia staa si przede wszystkim literatura polska, dla tworzonej w jzyku niemieckim niemiecka, w czeskim czeska, a uniwersalna acina stopniowo przestaje by jzykiem literackim. W coraz wikszym stopniu kultura, jzyk i literatura zaczy by wwczas uzalenione od polityki, do tego doszo widoczne w caej wczesnej Europie budzenie si wiadomoci narodowej poszczeglnych grup narodowych i etnicznych, co w regionach takich jak lsk, charakteryzujcych si zrnicowaniem etnicznym ludnoci, musiao prowadzi do konfliktw i konfrontacji rwnie w sferze jzyka i literatury. Procesy te nie doprowadziy do cakowitego zerwania wizi midzy nimi, ta wsplnota ponadjzykowa jest przecie wyrana w caej dziewitnastowiecznej literaturze, a nawet w wieku XX, kiedy to wsplnota kulturowa lska poddana zostaa niemal unicestwiajcym j wierz, e jednak bezskutecznie dowiadczeniom politycznych kataklizmw, nowych podziaw i brutalnych czystek etnicznych. Wystarczy przywoa przykady dziewitnastowiecznych lskich pisarzy tworzcych w jzyku polskim i poczuwajcych si jednoznacznie do polskoci. Kady z nich umia si posugiwa tak samo jak jzykiem polskim rwnie niemiec-

Jzef Lompa

Antoni Stabik
kim i acin to zreszt oczywiste, gdy byli oni przewanie z wyksztacenia nauczycielami lub ksimi, nierzadko absolwentami Uniwersytetu Wrocawskiego. Wida to take w ich twrczoci literackiej. Zatem Jzef Lompa wydane w latach 18411843 w Opolu trzy tomy swej poezji zatytuowa: Zbir wierszy, ktre czci z jzyka niemieckiego tumaczy, czci sam uoy nauczyciel elementarny Jzef Lompa. Tak w licznych przekadach, jak i w wierszach oryginalnych, Lompa w jednakowym stopniu siga po wzorce zarwno poezji antycznej, jak i polskiej oraz niemieckiej. Podobnie wyglda take wydany w 1848 roku w Raciborzu tom poezji ks. Antoniego Stabika zatytuowany arty niearty, czyli wierszoklectwa wesoych i powanych marze, w ktrym obok wierszy oryginalnych znale mona tu-

49

1/2012

WO K KA NONU

50

maczenia i parafrazy utworw poetw niemieckich. A ks. Norbert Bonczyk swj wydany prawdopodobnie w latach 70. XIX stulecia tom poezji zatytuowany Eines alten Studenten Ferien-Geklimper seiner utraquitischen Tafelrunde gewidmet wypeni utworami pisanymi tak po polsku, jak i po niemiecku (m.in. cykle poetyckie Deutsche Reimereien, Gudrun-Lieder i Wieder daheim), ale znalazy si tam take wiersze napisane po acinie. Mwic o dziewitnastowiecznej literaturze lskiej pisanej po polsku, trzeba podkreli, e rozwijaa si ona wasnym rytmem, cho wyranie widoczna jest tendencja do nawizania coraz bliszego kontaktu z literatur oglnopolsk. Proces rozwoju tej literatury w XIX stuleciu dzieli si wyranie na trzy odrbne, mocno zrnicowane okresy. W kadym z nich na plan pierwszy wysuwa si twrczo tych poetw, ktrzy reprezentuj zjawiska rozwojowe danego okresu w stopniu najbardziej zaawansowanym i najpeniejszym. Byli to kolejno: w pierwszej poowie XIX wieku Jzef Lompa i ks. Antoni Stabik, w drugiej ks. Norbert Bonczyk i ks. Konstanty Damrot oraz aktywny take jako redaktor i wydawca Karol Miarka, wreszcie na przeomie wieku XIX i XX Jan Nikodem Jaro i Augustyn wider. Proces ten, poczynajc od nie zawsze udanych prb rymotwrczych Lompy, powielajcych polskie i niemieckie wzorce literackie, nakierowany by na uzyskanie coraz wikszego zakresu niezalenoci i oryginalnoci, czego przejawem bya ju twrczo Bonczyka i Damrota, a w peni tendencja ta ujawni si miaa w poezji Jaronia. Widoczne jest to chociaby w porwnaniu relacji pomidzy iloci przekadw a wierszy oryginalnych w twrczoci poszczeglnych poetw. Pokan cz dorobku poetyckiego Lompy stanowi przekady i parafrazy utworw bardziej i mniej znanych nieraz zreszt drugorzdnych poetw niemieckich. Bonczyk zamieci przekady tylko w swym pierwszym tomie poezji, zamknite w osobnym rozdziale, i byy to na og tumaczenia utworw poetw takich, jak Goethe czy Schiller, dokonane z dbaoci o moliwie wierne odtworzenie oryginau, nawet w zakresie metrum. W twrczoci Jaronia przekady cho marginalne w sensie ilociowym odzwierciedlaj o wiele szersz perspektyw poetyck. Znale mona tu utwory nie tylko Goethego, ale i Horacego czy Petrarki. Z pokolenia na pokolenie zmienia si stosunek lskich poetw do wzorcw poezji polskiej. O ile pierwsze pokolenie sigao po wzorce dawne, klasyczne w potocznym sensie tego sowa, a wic niejako sprawdzone i ugruntowane w tradycji literackiej (np. poezji Jana Kochanowskiego czy Ignacego

Krasickiego), to pokolenie, Bonczyka i Damrota zwracao si ku znacznie sobie bliszym konwencjom literatury romantycznej. Wreszcie pokolenie ostatnie Jaronia i widra szukao wzorcw i inspiracji we wspczesnoci, a nie w tradycji, nie obawiajc si modopolskich nowinek i wczajc si w ywy nurt rozwoju poezji swego czasu. Mona powiedzie, e wiek XIX (umownie rzecz przyjmujc, bo przecie w istocie proces ten trwa do roku 1922) to okres, w ktrym poezja polska na lsku przebywa jakby ca drog rozwojow poezji oglnopolskiej: od przerobienia na nowo wzorcw staropolskich, poprzez spnione przyswojenie i kontynuacj romantyzmu, a do kontaktu ze wspczesnoci w epoce Modej Polski. Wyran cech tego procesu jest skracanie dystansu owego zapnienia Lompa i Stabik sigali do wzorcw sprzed kilku wiekw, Bonczyk i Damrot byli kontynuatorami romantyzmu, a wic epoki odchodzcej w przeszo, natomiast Jaro i wider byli ju poetami piszcymi w zgodzie z konwencjami literackimi swej epoki. A wic w cigu stulecia zwaywszy, e pierwsze wiersze Lompy powstay w drugim dziesicioleciu XIX wieku, a twrczo Jaronia i widra sigaa pocztku lat 20. naszego stulecia poezja polska na lsku przemierzya w skrcie drog rozwojow poezji polskiej, przyswajajc sobie jej dowiadczenia, konwencje i tradycje, aby mc wreszcie u schyku tego okresu wczy si w jej nurt.

W aspekcie regionalistycznym ziewitnastowieczna literatura polska na lsku jest take ciekawym przykadem literatury regionalnej. Istotny jest zarwno fakt jej zamknicia w obszarze regionu, czemu sprzyjao polityczne i kulturalne odcicie od najwaniejszych wczesnych centrw polskiego ycia literackiego, jak i fakt, e literatura lska, bdc w duej mierze literatur dla ludu czy te ludow, przeznaczona bya dla okrelonego krgu odbiorcw, nie reprezentujc przy tym na og wyszych wartoci artystycznych. Ale jeli mona mwi o regionalizmie poezji polskiej na lsku w XIX stuleciu, to w adnym wypadku nie dotyczy to jej tematyki ani te intencji jej twrcw, lecz rzeczywistych konsekwencji ich dziaalnoci literackiej. Wie si to ze spraw zasigu jej oddziaywania by on w istocie regionalny, gdy rne wzgldy, wrd ktrych niema rol odgrywa poziom literacki tej twrczoci, nie pozwalay na przebicie si jej do publicznoci oglnopolskiej. Natomiast ambicje literackie wymienionych wczeniej poetw Lompy i Stabika, Bonczyka i Damrota, Jaronia i widra wykraczay poza wymiar regionalny, tworzc w jzyku polskim czuli si

1/2012

WOK KA NO NU

penoprawnymi twrcami polskiej literatury, co nie przeczyo ich wyranemu poczuciu lskiej tosamoci. Mona powiedzie, i wiek XIX prowadzi do uksztatowania wyranego poczucia bycia lzakiem-Polakiem, lzakiem-Niemcem czy lzakiem--Czechem, osabiajc niewtpliwie jedno i tosamo czysto lskiej wsplnoty kulturowej. Diagnoza ta dotyczy stanu lskiej literatury do roku 1922 podzia lska pomidzy ocienne kraje oznacza wyraniejsz jeszcze identyfikacj literatury lskiej z narodem i pastwem, w ktrego jzyku powstawaa. I cho o cakowitej identyfikacji nie mona mwi pierwiastek lskoci wci jednak by i jest obecny w twrczoci pisarzy lskich, rozpoznawalny take dzi, niezalenie od jzyka, w ktrym tworz to twrczo ta zaliczana jest przecie do literatury polskiej, niemieckiej czy czeskiej. Niewtpliwie najwikszym pisarzem lskim tworzcym przed II wojn wiatow po polsku by Gustaw Morcinek, wci chyba niedoceniony i czekajcy dalej na waciwe odczytanie. Jego powieci s niewtpliwie wybitnym osigniciem literatury lskiej, a przecie jednoczenie stanowi wan i cenn cz literatury polskiej. Trzeba jednak zada sobie pytanie, czy przypadkiem pojcie literatury lskiej nie jest dzi tylko pojciem historycznym? Jeszcze z pocztkiem XX wieku kryteria wydaway si oczywiste jzyk, temat, pochodzenie i miejsce zamieszkania autora. Dzi a waciwie ju od poowy ubiegego stulecia adne z tych kryteriw takiego waloru oczywistoci nie posiada. Takim kryterium wydaje si dochodzce nieraz do gosu nie tylko w literaturze poczucie ponadjzykowej lskiej wsplnoty, do ktrej nalee mona niezalenie od miejsca zamieszkania czy pochodzenia.

Norbert Boczyk

Konstanty Damrot

Miejsce dla jzyka lskiego jeszcze jeden nasuwajcy si w tym momencie problem, wynikajcy z faktu wielojzycznoci literatury lskiej, a jednoczenie majcy zwizek ze zjawiskiem zachodzcego w XIX wieku rozszczepiania jzykowego literatury lskiej i zbliania si jej do poszczeglnych literatur narodowych. Wymienieni twrcy starali si pisa w czystej, poprawnej polszczynie, bez naleciaoci regionalnych jeli takie znajdziemy w ich tekstach, to z reguy trafiy one tam wbrew intencjom samych twrcw. Wyjtkiem bd jedynie lekko stylizowane gwarowo poematy Bonczyka, ktry jednak kierowa si w tym przypadku zaleceniami poetyki romantycznej, nakazujcej respektowa rne odcienie kolorytu lokalnego. Nieraz te kierowali oni utrzymane w tym duchu przestrogi i apele do odbiorcw.

Karol Miarka

51

1/2012

WO K KA NONU

52

W opublikowanej w 1868 roku na amach Zwiastuna Grnolskiego Odezwie do Szanownych Panw Nauczycieli przy grnoszlskich szkoach Bonczyk zaleca rzetelne traktowanie w nich nauki jzyka polskiego, podkrelajc wyranie, e chodzi nie o gwar, lecz jzyk oglnopolski, literacki, ktrego wzorw dostarcza powinno poznanie wybitnych dzie literatury polskiej. Jako lektury suce takiemu poznaniu poleca m.in. Wiesawa Kazimierza Brodziskiego i Mari Antoniego Malczewskiego. To samo wezwanie sformuowa 5 lat wczeniej w broszurze Gos woajcego na puszczy grnolskiej, czyli o stosunkach ludu polskiego na lsku Karol Miarka, uznajc za warunek skutecznej owiaty ludu i podniesienia jego poziomu cywilizacyjnego nauczanie szkolne w jak pisa jzyku przyrodzonym, a wic domagajc si ksztacenia polskich Grnolzakw w jzyku polskim. W podzielanym przez lskie elity kulturalne kaznodziejw, pisarzy, redaktorw prasy przekonaniu to polszczyzna literacka, a nie lski dialekt, miaa by jzykiem owiaty i literatury, prasy i kaza kocielnych dla mwicych po polsku lzakw. Nie ma tu adnych de do przyjcia odrbnego jzyka lskiego, wrcz przeciwnie za oczywiste przyjmowano, i lzacy mwi jedni po polsku, inni po niemiecku, jeszcze inni po czesku. A wnioski pynce z tego dotycz zarwno tosamoci kulturowej dawnego lska, jak i jej przyszoci. Przyjcie faktu, i kultura lska bya i jest wielojzyczna, oznacza, e literatura lska powstawaa przez wieki, ale i nadal powstawa moe powinna w rnych jzykach. Jest w takiej perspektywie i miejsce dla tzw. jzyka lskiego, o ktrego potrzebie skodyfikowania wiele si ostatnio mwi. Jeli literatura lska jest wielojzyczna, to jzyk lski te moe by a raczej jest, bo mona wskaza wiele interesujcych ksiek pisanych wanie po lsku tworzywem literackim. Przywoajmy tu Dziennik onierski 19421944 Alojzego Lyski. Autor ma ju w dorobku wiele ksiek napisanych po lsku, wielokrotnie zabiera te gos w obronie prawa lzakw do rodzimej mowy, a jego twrczo w dzisiejszych sporach i dyskusjach nad lsk mow nabiera wagi mocnego argumentu. Jego dorobek potwierdza tez o wielojzycznoci literatury lskiej, ktra ekspresj sw znajdowaa przez wieki w rnych jzykach aciskim, polskim, niemieckim, czeskim, obok ktrych jako rwnoprawny postawi trzeba take jzyk lski. Rwnoprawny, to znaczy niezastpujcy innych, ale wraz z nimi tworzcy pejza kulturowy tej ziemi, jako jeden z jzykw literatury lskiej, obok polskiego, niemieckiego czy czeskiego. Nie zamiast nich.

Jan Nikodem Jaro

Augustyn wider
I druga kwestia niezwykle wana lskiej pisowni. Powstaje wiele propozycji stworzenia dodatkowych znakw graficznych, majcych umoliwi dokadny zapis lskiej mowy. Ksiki Lyski przekonuj dowodnie o bezcelowoci takich przedsiwzi, skoro cae bogactwo daje si wyrazi za pomoc liter uywanych w zapisie jzyka polskiego. Zreszt np. jzyk angielski, ktry ma fonetyk chyba bardziej skomplikowan, obywa si bez adnych dodatkowych znakw. Ale rzecz najwaniejsza, ktr przypomnie trzeba na zakoczenie tych rozwaa o literaturze lskiej, jej historii i perspektywach historia kultury pokazuje, e o randze jzyka stanowi wanie tworzona w nim literatura.
Wszystkie rysunki Jerzego Moskala pochodz z ksiki Jerzego Moskala i Stanisawa Wilczka Album pisarzy lskich, Instytut lski w Opolu 1975 (wydanie drugie uzupenione).

1/2012