You are on page 1of 127

Sandra da Costa Mattos

;
LIJ!RO BAS/CO
"'
OOSOGAS
o LIVRO BSICO DOS GS
Dados Internacionais de Catalogao na Publicao (CIP)
(Ctnara Brasileira do Livro, SP, Brasil)
Mattos, Sandro da Costa
O livro b8sico dos Ogs I Sanch-o da Costa
/
Mattns. - So Paulo : lcone, 2005.
Bibliografia.
ISBN
1. Atabaque 2. Instrurnentos musicais , Aspectos
religiosos 3. Ogs (Umb<:1nda) 4. Religiosidade
S. Urnbanda (Culto) 1. Ttulo.


lndices para catlogo sisten1tico:
I. Ogs : Cerimnias litCtrgicns : Umbanda :
religio 299.672
Sandra da Costa Mattos
o LIVRO BSICO
DOS GS
~
I cone
e di tora
Copyright 2005.
cone Edi tora LtdCl.
Ilustrao Capa
Sanclro da Costa Mattos
Capa
lv1e1iane Moraes
Diagramao
Andra Magalhes da Silva
Reviso gramatical e lingstica
Silvio Ferreira da Costa Mattos
Reviso
Ros;,l M;-uia Cury Cardoso
Proibida a reproduo rotai ou parcial desta obra,
de qualquer f'rma ou meio eletrnico, mecnico,
inclusive atravs de processos xerogrficos,
sem penniss8o expressa do editor
(LeL n 9.610/98) .
Todos os direitos reservados pela
CONE EDJTORA LTDA.
Rua Anhnnguera, 56 - O 1135;000
Barra Funcb- S8o Paulo- SP
Tel./Fax.: (11) 3392; 7770
ww\v.iconelivraria.com.br
e,mail: iconcvendC!s(fyahoo.com.br
editora(fi'!editorl icone. com .br
-----. ------ -------- --- ---
Agradecitnentos
Acima de tudo, a Deus (Zambi, Tup, Olorum ... ), o
Criador do Universo e o Gerador da
A Nosso Senhor Jesus Cristo, o Pai Oxal - Mestre
Maior da Umbanda.
Ao meu Orix, Senhor Obalua, com respeito e ad1nirao.
Ao Caboclo Ubatuba, Mentor Espiritual da APEU,
pelas mensagens de amor e f que nos ensinam a cmninhar
na trilha da evolu8.o espiritual.
Cabocla Indirn, peb doura e afeto.
Ao Caboclo Boiadciro da J urema, Entidade respons8vel
pelos Ogs da casa, que sempre nos traz novos conhecin1entos
sobre a fora dos instrumentos sagrados e da magia umbandista.
Ao meu padrinho espiritual, o de Xang:
P8i Sete Quedas da Cachoeira.
Aos Exus de Lei, em especial ao Exu das Sete Portas e
ao Exu dH lv1ar, pela guarda e proteo.
E a todos os Orix<1s, Guias e Protetores que atuam. nas
Linhe1s de Umbm1da.
Meu sincero Sarav!
O autor
Dedico esta obra
nlinha espos;:t, Viviane Schiavino da Costa Mactos,
pelo amor c con1panheirismo .
Aos meus pais e dirigentes espirituais da APEU: Silvio
Ferreir<:1 da Costa Matt:os c Cleide Cunha da Costa Mattos,
pelo carinho, educao e incen ti vo, e ainda por terem mostra-
elo desde '' minhn tenr<1 idade a ilnportnci a en1 seguir um
cannho rel igioso \ pntica da f e da caridade.
Ao meu "Pai-de-Couro", hoje dirigente do Templo de
Urnbanda Branca do Caboclo Girassol, Dcrmeval Marques
Saturnino.
Aos g;1s ela APEU: Cristiano M. Roch<.l, Sidney C.
Mattos
1
Rogrio da Silv<l, Wi llian da Silva, \'{!anderlci Cun ha,
Luis Marcelo G. Nascimento e Andr Luis G. Nasci metHo.
minh8 av, Carmlia Decorni Cunha, a Adag?i da
cnsa, sernpre fiel 8 Umbanda, servindo de exemplo aos rnais
JOVens.
Ao g8-0b< de Oxalc1: Hevanir de Souza Mattos,
Ta ta de Umbanda da cidade do Rio de Janeiro e pa-
trono el a APEU.
Ao me u avt > e doutri nador, Francisco P. R. Conceio,
pelas palavras de elevao espiritual.
Aos tneus irn't os de f da APEU - Associao de
Pesquisas Espirituais UbCi tuba.
A todos os Ogs, os q u ~ i s tive o prazer de acotnpan har
en1 um toque ou ponto cantado.
E a todo o povo urnbandista.
Que Oxal os ilurninc!
Ax!
/
Indice
Prefcio, 1 1
A m.sica e a religiosidade, 15
Tambores, 1 7
Religies que utilizam tan1bores, 21
O atabaque, 27
Instrumentos auxiliares, 31
Os Ogs, 33
Ttulos e cargos dos Ogs, 35
Outras denominaes dos Ogs, encontradas
n::ts diversas Naes Africanas, 39
O Og e sua mediunidade, 41
Iniciao do Ogi'i, 4 5
Comportamento e disciplina, 49
Saudaes aos Orixs c Unhas, 53
S<1udaes especiais, 55
Pontos cantados, 57
Tc)ques c ri tmos, 63
Cobertura dos atabaques, 67
Obrigaes ritualsticas, 69
Firmeza dos atabaques, 71
Cruzamento do couro, 7 3
Energizafto, 7 5
Ali1nentar os atabaqucs, 77
Descarregar o couro, 79
Troca ele couro, 81
Trabalhos junto natureza, 83
Guias e cobres, 87
Demanda cn tre Ogfts, 89
Paga de gft, 91
Mulheres nos atabaques, 93
Casos verdicos, 95
O Hino da 107
Letras de pontos cantados, 109
Regulamento dos Og.s (modelo), 123
Manutenco dos instrumentos, 125

Um pouco de histria, 12 7
Monte seu prprio instrumento, 129
Eplogo, 133
Referncias Bibliogrficas, 135
10
Prefcio
Foi com imensa alegria que recebi do autor desta obra
intitulada- O livro bc.sico dos Ogs - , coincidentemente,
meu filho, a incumbncia de prefaciar este que seu prin1ciro
trabalho literrio, particul armente de cunho religioso, no qual
busca passar ao leitor u1n pouco da experincia reunida ao
longo dos seus vinte anos no cargo de Og, cuj a evol uo no
aprendizado c no aperfeioamento lhe permitiu galgar os
pos tos hierrquicos dessa representao sacerdotal , pautado
no comprometimento corn a hmnildade, com a seriedade e a
f, at ati ngir os patamares que o levaram posio de Alab.
Desde muito cedo, tivemos a surpreendente e gratifi;
cante de tes temunhar o despertar de suas habili;
dadcs para lidar com instrumentos de percusso. Sabamos
que se tn1tava de urn8 ddiva do Criador, que lhe permitiu
vir ao mundo dotado de to maravilhosa medunidadc.
Seu trein8mento ini cial aconteceu sobre uma antigrt
pen teadeira que compunha os mveis de nosso quarto. Ali,
cu e 1ninha esposa, pasmos, presencivamos sua dedicao e
f(;ra de vontade ao v; lo repetir incontveis vezes as
1 1
,:,; ., j j;;;. ,; .
cias dos toques, procurando as alternncias sonoras e
sio dos ten1pos tnusicais de forn1a que os tornasse graciosos
e suaves aos ouvidos daqueles que o prestigiavan1 con1o
expectadores.
Observvamos que, no transcurso dos trabalhos
gicos que, j naquele ten1po dirigmnos na Associao de
quisas Espirituais Ubatuba- APEU -,no bairro do ]ardin1
Catarina, na zona leste da cidade de So Paulo, sentado nun1
banco de n1adcira dos que con1punhan1 as acon1odaes dos
assistentes, suas mos no paravan1, tentando acon1panhar
as batidas dos tambores tiradas pelos Ogs mais antigos.
Seus olhos apresentavan1 un1 brilho especial e certo
canta1nento quando presenciavam a ao do ento Og
rino que colaborava com o Ten1plo do Caboclo Ubatuba. Era
ele que se responsabilizava pelas chan1adas e pela n1arcao
rnnica dos pontos ou cnticos, nosso irn1o de f, Antonio
Carlos Pahneira, mais conhecido corno Toninha, un1 alto
nheccdor dos segredos e das tnodalidades utilizadas para fazer
ressoar grande parte do cabedal n1usical integrante dos cultos
oriundos dos povos africanos e indgenas, nos quais j se acha
n1esclada uma grande pnrcela de influncias brasileiras, de
outras religies e at da prpria universalidade htm1ana,
par8 louvar as sacrossantas foras de Aruanda.
O senso de observao, a sensibilidade aos efeitos da
percusso, a perseverana e os dons- natural e n1edinico -,
colaboraram para que o n1enino Sandro, posteriormente sub
o comando do Og Alab Dermeval Marques Saturnino,
viesse a fazer parte integrante do grupo de instrumentistas
da referida Instituio.
Nesse perodo, devido sua pequena estatura en1
o da idade, foi necessrio que o acon1odssen1os sobre un1
pedao de tora de rvore, do tipo usado pelos aougueiros,
onde se faz o corte elas carnes, de tnodo que pudesse alcanar
o couro do atabaquc a ele destinado.
12
O tempo passou dcspercebidmnente e, quc:mdo n1enos.
se esperava, ei-lo adulto, casado, con1 formao superior en1
Cincias Biolgicas c com a f preservada, nuli to embora
tivesse passado por duras provaes em sua vida. Nada foi
capaz de abal-lo. Ao contrrio, seguindo Lml dos ensina-
mentos passados, certo dia, pelo Caboclo Ubatuba, retirou
de seus caminhos todas as pedras pequenas e contorn ou ou
transps aquelas de dimenses 1naiores .
. Diante desse mrito, intuitivamente foi-lhe dada a mis-
so de transcrever, de forma respeitosa e singela, sen1 a pre-
tenso de se assenhorear da verdade, este con1pndio, no qual
aborda um te1na ainda pouco explorado ou divulgado no meio
das religies umbandista, candomblecista e outras congneres.
Fruto de estudos e pesquisas feitos tanto in-loco quanto
atravs de narrativas histricas ou da elucidao obtida por
intermdio do Caboclo Boiadeiro da] urema, os regisrros de
O livro bsico dos Ogas procuram obedecer a un1a cronologia
que passa por cerin1nias datadas da Antigidade, chegando
era conten1pornea. O texto reala a importncia dos instru-
mentos musicais no estabelecimento de elos de ligao entre
os homens em seu mundo terreno e os seres das incontveis
esfer8s do plano extrafsico, quer sejan1 dos estratos mais refi-
nados, quer sejam dos mais densos - pois de conhecimento
geral que em todos os ritos de que se tem informao vemo-
los presentes, seja no retininte badalar de un1 sino, nos ac(!rJes
de uma lira, no soprar de un1 obo, seja no son1 grave ou
agudo dos tambores.
Aqui nos com o preenchimen to de lllna
lacuna, h<:'l muito esquecida ou ignorada e que, certamente,
ir elucidar ou suprirnir muitas dvidas nas respostas no
obtidas dos lderes acomodados simples prtica da mediu-
nidade ou de liturgias herdadas e repetidas sen1 questiona-
Inento, ou, pior ainda, cbqudes que no renen1 a mnna
condio de faz-lo por tarnbn1 desconhecer as verdades.
13
Nada resulta do acaso. Os que acreditan1 nesse acaso
so somente aqueles que no buscam se aprofundar nas razes
dos acontecin1entos, pois se o fizessen1 poderiam ver que tudo
obedece s Leis hnutveis geradas pelo Onipotente,
ciente e Onipresente Arquiteto do Universo. por isso que
vemos surgir obras encantadoras no seio da literatura
dista, as quais tn1 tmnado vulto com o aparecin1ento de
maravilhosos romances, con1pilados con1 esclarecin1entos
sobre os mtodos a serem en1pregados na convivncia
miliar que nos elevam no plano da espiritualidade e nos imuni-
zam da da realidade que nos in1posta. For
cendo tais narrativas, vemos vicejar, tambm, urn
ro de obras voltadas para a doutrina em si, algumas, inclusive,
preocupadas com a depurao e a excluso de detenninados
hbitos causadores de repdio e criadores de contendas.
Se voc Og na verdadeira acepo da palavra, no
fique limitado ao conhecin1ento dos toques de atabaque. V
em frente! No pare no n1eio do carninho. no
saber, pois foi para isso que Deus nos dotou da racionalidade
e da n1obilidade. Voc est<-. de posse do livro certo. Mais un1a
vez lhe afirmo: N(ula resulta do acaso. Faa con1o os bons
profissionais: busque o crescimento e a atuali-
zao e, corn certeza, estar contribuindo para o seu prprio
aprin1oramento, para a prosperidade da casa a que se dedica
e para o engrandecimento da sua religio!
Ax!
Silvio F. ela Costa Mattos
14
A Msica e a Religiosidade
Em todos os ternpos e povos encontrarnos o uso da
msi-ca a fim de se man ter un1 cm-n ato com o Divino. Nas
mais diversas crenas poden1os observar sua presena.
Vejan1 que na Igreja Catlica hinos,
nhas, cantos gregorianos. Os evanglicos tambm tm atravs
do ccmto uma forma de agradar a Deus com suas bandas e
conj untos GosjJcl. As seitas orientais muito dos
mantras (combinaes de letras que vibrmn no Astral). Na
U1nbanda c cul tos africanos, temos os pontos cantados, e
at no espiritisrno tradicional j existem canes que servem
para difundir o Evangelho e os ensinarnentos de Kardec.
Na prpria Bbli(l existem vrias menes sobre a
zao musical, seja por meio de instnnnen tos seja por meio
do canto.
Apenas parl no Antigo Testamento
mos: "Logo aps a travessia do Mar Vermelho, 1v1iri e as
mulheres de Israel adoraram a Deus com cnticos
nhados de danas e tamborins'' . (Livro do xodo, 15:
"Os profetas dos tempos de Samuel usavam sal tri os,
15
.. .......... ,..,, _, -------.. - -
bores, flautas e harpas". (1, San1uel, 10:5) Como disse Isaas:
"O Senhor veio salvar,Ine, pelo que, tangendo os instru,
n1entos de cordas, ns o louvaren1os todos os dias de nossa
vida, na Casa do Senhor". (Isaas, 38: 20)
O Saltrio (Salrnos) era o cancioneiro de Israel. Os
salinos d ~ o n1uito destaque ao uso de instnnnentos 1nusicais
na adorao a Deus: '<Celebrai o Senhor con1 harpa, louvai,
o con1 cnticos no saltrio de dez cordas. Entoai,lhe novo
cntico, tangei, C0111 arte e C0111 jbilo". (Saln10 33: 2,3)
No Novo Testan1ento, observan1os os seguintes textos:
~ < P o r volta da n1eia-noite, Paulo e Silas oravan1 e cantavan1
louvores a Deus, e os demais cmnpanheiros de priso escuta,
van1". (A tos, 16: 25) "Est algun1 entre vs sofrendo? Faa
orao. Est algun1 alegre? Cante louvores". (Tiago, 5: 13)
'<Habite, ricatnente, en1 vs a palavra de Cristo; instru,vos e
aconselhai,vos n1utumnente en1 toda a sabedoria, louvando
a Deus co1n sahnos e hinos e cnticos espirituais, con1 gratido
en1 vosso corao". (Colossenses, 3: 16)
16
Tatnbores
De forma genrica, podemos afinnar que tan1bores so ins-
tnnnentos musicais de percusso, fon11ados por mna armao oca,
tendo, sobre essa, uma pele esticada, produzindo o son1 quando
percutido, sendo esse originado pela vibrao da me1nbrana, ou
seja, da pele, classificando-o assim con1o um membranofone.
Os prneiros tambores foran1 encontrados em escava-
es arqueolgicas no Perodo Neoltico. Na Morvia, um
desses achados foi datado de 6.000 anos a.C .. Em artefatos
egpcios, outros foram localizados, com peles esticadas, data-
dos de 4.000 anos a.C. Na Mesopotmia e na antiga
alguns tambores de 3.000 anos a. C. ainda tm sido desco-
bertos, conforme registro anotados por pesquisadores que
estudmn os hbitos culturais de antigas civilizaes.
Caractersticas dos primeiros tambores
Consistiam de troncos ocos, cobertos pelas bordas con1
peles de rpteis ou couro de peixes, sendo percutidos com as
17
n1os. Son1ente n1ais tarde surgiu o uso de baque tas e tatnbn1
de peles 1nais resistentes.
Cmn o desenvolvnento n1usical do ser hmnano, a
grande variedade de tan1anhos, formas, tipos de peles e de
tntodos de fixao dessas foran1 surgindo. Ntnn tan1bor de
urna pele, ermn usados n1ateriais con1o pregos, grarnpos, cola
etc. J nos de duas peles, furos atravessando,as,
pelos quais passavan1 cordas a filn de estic, las. Os tan1borcs
tnais 1nodernos, usando aros que pressionan1 a pele, surgiran1
na Europa.
Tambores sagrados
Os tmnbores se1npre tivenun funes diversas, con1o
a de transtnitir alegria ezn festas populares, transtnitir tncnsa,
gens distncia e principaln1ente a funo religiosa. Tidos
con1o objetos sagrados, con1 poderes zngicos, znesn1o
n1ente, en1 certas sociedades, sua confeco envolve un1
certo ritual.
Ezn todo o mundo encontran1os religies ou seitas que
os urilizan1 en1 seus cultos divinos.
Na China, h tnais de 2.000 anos, tais instru,
1nentos, feitos de bronze, cn1 rituais sagrados e cernnias de
casmnento.
No Japo, um gigantesco tan1bor chan1ado
percutido no ritual "Bate o Corao da Me,Terra". Aln1
disso, consideran1,no diretatnente ligado histria sagrada
do Japfio e ao culto original elo xintosn1o. Encontran1os ainda
os de tnenor tan1anho, con1o os pequenos shime-tail<o, que
emitern un1 alto diapaso. A n1anipulao desses instrun1entos
japoneses in1plica uma sintonia perfeita de n1os e ps, onde
gestos coreografados no so sin1ples espetculos, znas sin1 a
evocao ritual dos kamis (espritos universais), invocando,
18
os para a boa colheita, pr1ra a chegada da primavera e a
ficao dos homens com a terra.
Nativos tambn1 associmn os toques
s batidas do corao da e ao som do tero, pois
d acesso forca vital atravs de seu ritmo. Para os Xams,
.,
veculo para invocao de espritos, para curas e para afastar
a fora do mnl. o instrumento de comunicao en tre o
Cu e a Tcrni.
No Vodu haitiano, alguns outros n1odelos
como: o boula, o sccond e o manrrum, tambm chamado de assotor.
Existem tambm os Damarus (instr umentos de Shiva),
t umbadoras cubanas, tablas indianas, alm dos usados no
Tantra e no Budismo Tibetano.
Nos cultos africanos, como o Candombl e a Um banda,
religio de terras brasileiras, entre muitas derivaes, o 1nais
comum o conhecido atabaque.
H ainda outros instrumentos considerados de grande
poder, como os marac:: s e chocalhos, muito ut ilizados na
Amrica do Sul, principalmente pelos indgenas, feitos de
cabaa, cascos de tartaruga ou chifres de gado, contendo,
em seu interior, sementes ou pedras. So utilizados para que,
brar a energia estagn3l-b , para abertura de rituais, exorcisn1os
e trabalhos de cura, alm de seren1 tin1os para a
dos ritmos.
19
Religies Afro, Brasileiras
que U tilizafll Talllbores
No Brasil, existem diversas seitas e religies que utilizam
esse tipo de instnm1ento de percusso em seus rituais sagra-
dos. Entre elas, aquelas que se originaram dos
povos indgenas e africJ.nos, corno as que seguem:
Umbanda
uma religio universalista, com diversos detalhes en-
contrados nas mais variadas reli gies e sei tas do rnundo.
Porrn, no difcil identificar que n a UmbJ.nda, trs bases
religiosas tm papel fundamental em sua forma de atuar: o
espiri tismo, o catolicismo e os cultos africanos. A tudo isso,
somamos ainda o conhecimento e a cultura indgena.
Semel hant e ao espiritismo, possui comunicao
entre mdiuns e espri t os desencarnados, baseando-se n a
doutrin8 de Karcl cc, com relao aos estudos dos fen-
21
menos medin icos e n a crena d a reencarn ao e na
luo do esprito .
Do catolicismo, herdou principalmente o sincretismo
com os Santos, pois, a todo o mon1ento, os umbandistas
renciam t anto os Orixe:s quanto esses Espritos de altssima
_elevao, que muito auxiliam ern seus t rabalhos.
J dos cultos africanos, notrio que a Umbanda rece-
beu grande influncia, principalmente atravs dos espr itos
de negros escravos, os Velh os, que trouxeram, en1 suas
manifcstacs, mui tos ensi namentos que serviram para
porar, ao ritual, elementos que at ento eram tpicos, princi-
palmente, do C;;mdombl.
Os indgenas (Caboclos) contriburam com seu
cimento sobre os vegetais sobre a manipul ao de energias
atravs da pajehma, usadas principalmente no cornbatc s
foras inferiores, na prMica da cura etc.
Qucmto sua origem, a verso 1nais aceita entre os
adeptos a da n1anfestaf:lo do Caboclo Se-te Encruzilhadas,
em 15 de novctnbro de 1908, qm1ndo incorporado no ainda
mui to jovem Zlio Fern<indino de Moraes, na sede da Fede-
rao Esprita do Rio ele Janeiro. Porm, essa histria no
uma unanimi dade, pois existern aurores que defendem que a
Umbanda nasceu h muito tempo atrs, na lendria Atl n-
ticla, ou, aind8, que ela seja uma ramificao direta ele cultos
africanos que d avarn abertura manifest ao dos espritos
dos seus antepassados. Particularmen te, acredito que, como
forma de culto oficial, essa maravilhosa religio nasceu siln
com o Caboclo das Sete Encruzilhadas, mas que, como fora
de at uao, desde dos primrdios da hmnanidade, at porque
ela trabalha com as energi as que regem a n atureza.
E se a Un1banda, cmno culto oficial, passou a ser aceita
con1o religifio a partir do evento corn Zlio de Moraes, no
podemos esquecer das pabvras do Caboclo, declarando que
se iniciava, naquele momento, um novo culto em que estavam
22
presentes os espritos de velhos africanos, que haviam servido
como escravos e que, desencarnados, no encontravam cam,
po de ao nas seitas negras, jc.. deturpadas e voltadas muitas
vezes para os trabc:dhos de fei tiarias, e de ndios, nativos de
nossa terra, que por el a poderiam t rabalhar cm benefcio dos
encarnados, independendo da sua raa, credo ou condio
social. Disse tambm que a prtica da caridade, r1o sentido
do amor fraterno, seria a caracterstica principal desse culto,
que teria, por base, o Evangelho de Cristo, e, com.o Mestre
Supremo, Jesus. Entre 8S normas estabelecidas, seus
pantes deveriam estar uniformizados de branco e o
1nento seria totalmente grat uito.
Aproximadamente na dcada de 50, um novo
to, denominado Umbanclct Esotrica c Inicitica, foi difundido
principalmente por '.::J./ W da Mata e Silva e seus discpulos,
muito embora, ant eriormente a isso, 1nensagens enviadas pelo
Caboclo Mirim atravs do mdium Benjamn Figueiredo, j
falavam sobre essa escola umbandista.
O mais importante no a nmnenclatura utilizada, se
Utnbanda Branca, Mista, Esotrica, Inicitica ou Popular,
mas, sim, seguir as mxn1as ensinadas pelo Mestre Jesus,
Nosso Pai Oxal: "Amai-vos uns aos outros" e "Fora da
dade no h8 salvac8o" .
.>
Candombl
Religio de culto aos Orixs, praticada pelos negros
africanos, que sobreviveu e ainda cresce nos atuais.
Nasceu da mescla das diversas culturas encontradas entre
os povos trazidos ao Bra.sil, para servir de escrava
no perodo colonial. Essa mistura fez com que, aproxin1adamente,
quinhentos Orixs cultuados no incio fossen1 absorvidos em
aproximadamente dezesscis Orixs, louvados nos tempos a tua is.
23
Un1 f8tor irnport8nte para 8 sobrevivncia do culto s
proibies vindas da Coroa Portuguesa, onde, assim como
ern toda a Europa, o cristianismo imperava, foi a adoo do
sincretisn1o, no qual os negros relacionaran1 seus deuses aos
Santos Catlicos.
As principais Naes encontradas so: Ketu, Jeje (ou
Gege), e Angola, com ztlgumas caractersticas prprias, con1o
o daleto, a hierarquia, e at a nmnenclatura dos Orixs.
Xang
Muito prximo ao Candombl, cmnun1
mente no Estado de Pernambuco, sendo tambn1 chamado
ele Xangu ele Recife ou do Nordeste.
Batuque
Religio de culto aos Orixs, praticada principalmente
no Estado do Rio Grande do Sul, fruto dos povos da Costet
da Guin e d8 Nigria, con1 suas naes Gege, !fex, Oy e
Nag. Surgiu no perodo de 1895 a 1935 e o principal
svel por sua difuso foi o prncipe africano Manoel Custdio
de Almeida que, na frica, tinha outro nome. J pode ser
trada em pases vizinhos cm no o Uruguai e a Argentina. Entre
os instrumentos utilizados, existe Lll11 tambor chamado lnh.
Tambor--de--Mina
Difundida no Maranho e na Amaznia. A palavra
L!Tambor" derivc:t da importncia do instrumento nos seus
rituais. J
11
Min<1" vem_ do negro da Costa de lv1na, denomi,
24
nao cbcb <:tos escravos procedentes da 'c costa situada leste
do Castelo ele So Jorge de Mina,, conhecidos principahn ente
como negros mina-jejes e 1.ni na-nags.
Atualrnente, embon1 pouco cultuada, essa Nao ainda
vive ativa nD regio de Olinda, no Estado de Pernambuco.
Omoloc
Difundido pelo Ti1ta Ti Inkice Tancredo da Silva Pinto,
parecido com o Candombl tradicional, mas com rituais
prprios. Com base nos Orixs, tem feitura de santo, sacrifcio
animal e ca1narinha (ronc), porm tmnbrn ten1 a incorpo-
rao de espritos de caboclos, pretos-velhos e outras entida-
des da Umbanda tradicional. Alguns o classificam con1o Um--
banda Primiti va ou de Nao.
25
O Atabaque
de um tambor cilndrico, ligeiramente
cnico e comprido, onde apenas a abertura tnaior coberta
por couro animal (de bode, carneiro ou boi) .
Instrumento musical de percusso que pode ser tocado
somente cmn as mos ou ainda com baquetas (varinhas)
ciais feitas de galhos de goiabeiras ou araazeiros, chamadas

Seu nome tem origem rabe, at.-tabaq, que signific8
(( "
prato .
Descendentes africanos nformarn que os primeiros
atabaques eram feitos de cermica. Depois passaram a usar
troncos ocos de coqueiros e palmeiras, e s aps algum tempo
vieram a com a madeira da gameleira (rvore
sagrada do Candombl).
Pelos materiais utilizados em sua confeco, podemos
notar sua importncia nas religies pois
temos, na madeira, o Ax de Xang, nos aros de metal, a
forrt de Ogum e Exu, e nc1 pele de origem animal, a influncia
do Orx caador, Senhor Oxssi.
27
Denom.inao e utilizao dos atabaques
So classificados pelo tamanho, Run,
Rumpi e L. Existe tambm o Contra,Run, porm, esse
pouco utilizado:
Run: o n1aior deles, de tom grave. Seu nome ?ignifica,
em iorub:c., voz (ohn) oq rugido (hn).
Rutnp: menor que o Run e tnaior que o L, de tom
mediano. O nome, tatnbm em iorub, ten1 o "hn" (rugido)
mais o a pi" (imedi8tan1ente), ou seja, indica a sua posio na
orquestra de atabaques.
L: o menor do trio e ten1 o som mais agudo. O nome
na lngua Ewe faz alusJo ao seu tamanho, pois significa
j)cqueno (Iee).
Nos terreiros, etn especial no Candombl, o Run
pons:vel pelo solo music:1l e variaes meldicas. O Rump
e oL possuem a funo de dar o suporte musical e a
teno constante do ritmo. Na Umbanda, nem sempre isso
ocorre, pois normalmente os ata baques so tocados ao mestno
tempo, de forn1a tnuito parecida pelos instrum.entistas,
mudando, s vezes, de pessoa para pessoa, a forma de lo
e a ordem das passagens (repiques) durante o toque, com
igual xito junto s divindades.
. Os atabaques, tambm chamados de Ilus, Angombas ou
EngonlaS na Nao Angola, como instrume:1tOS sagrados que
so, 1o devem s<1ir do recinto do terreiro a menos que seja pam
uma obrigao religiosa, como, por exetnplo, os trabalhos nas
matas, nas praias e nas cachoeiras, ou, ainda, por algo que faa
pmte da tradi8o, como <1S visitas entre tendas conhecidas.
Tambm no devem ser per cu tidos por pessoas no preparada.s
par<1 esse fim, pois isso poderia acarretar numa ((quebra de
energia.s" existentes no instrumento ou ainda na transmisso de
vibr8es que n8o seriam benficas pessoa despreparada.
28
Seu som condu tor do Ax do Orix. A vibrao do
couro e da madeira interagindo geram foras capazes de rela,
cionar, nos diretamentc com os mais altos (ou baixos) campos
vibratrios, de acordo com a necessidade ou vontade daqueles
que os fazem soar.
A afinao destes t<:1mbores tem como aspecto primor,
dial: a diferena de ton<.11idades entre eles, vindo da grave
(1nais baixa) aguda (mais alta) . Para um bom equilbrio,
importante que haja harmonia sonora, ajustando, os de acor,
do com as exigncias d<l acstica locaL
29
Instrumentos Auxiliares
Adj: uma sineta de metal, usada em especial nos
Candombls e nos Xangs (Recife) de origem iorub, cuja
finalidade chamar os fil hos,de,san to para reverenciar os
Orixs.
Agog: significa :no e1:n orub:i formado por mna
camp8nula simples ou dupla de ferro, dotada de cabo, tocada
por urna b8queta de nl<.H.:I.eira ou ferro. Existem tatnbn1 os
de trs ou quatro c8nlpnulas. O ritn1o padro norrnalmente
1nantido, n1as ilnprovisaes de vari aes poden1 ocorrer
de acordo com os outros instrumentos.
Campa: sineta. Em alguns casos, confundida com o adj.
Ganz: chocalho elaborado por mn pequeno tubo
fechado cmn sernen tes em seu interior. Tmnbm conhecido
con1o amel. Existem outros formados por pequenos cestos
entrelaados, feitos mo, en1 cujo interior trazen1 areia ou
pequenas pedras.
31
Caxixi: chocalho composto de fios de junco tranados
com setnentes ou conchas en1 seu interior, cujo fundo feito
de couro ou por um pedao de cabaa.
Afox: constitudo por un1.a cabaa redonda que se
afunila para formar o cabo. Tem contas de plstico tranadas
em sua volta amarradas por fios.
Xequer: tambm feito por uma cabaa, porrn tnaior
que o afox, da transmitir um smn mais forte, sendo que o
lado maior da cabaa produz um tom grave. Posso citar trs
maneiras de tocar esse instrumento (assin1 cmno os afoxs):
segurar a cabaa reta e sacudi-la para frente e para trs, o
que produzir sons agudos e curtos; con1 o cabo em un1a
n1o, gir-la, e, com a outra, pressionar as contas, friccionar
as mesn1as contra o corpo da cabaa; ou ainda, sacudir r ~
cabaa e toc-la con1 a nutra 1no no corpo do instrun1ento.
Na orquestra ritualstica, ainda podetn ser encontrados
o pandeiro, o bernbau e o reco-reco (estes praticamente
no so utilizados).
Devo letnbrar que tudo o que for usado nos rituais deve,
prin1.eiramente, ser preparado e firmado para que possa real-
mente ter sua fora divina ativada. Qualquer instrmnento
(inclusive os auxiliares) sem o devido preparo rninistrado
dentro do ritual do Candombl, ou por uma Entidade na
Utnbanda, no passa de um simples instrun1.ento musical
como muitos encontrados em bandas, orquestras, rodas de
capoeira e grupos de afox.
32
Os Ogs
Os ogs t m um cargo hi errquico de alto esca lo den-
tro de urn terrei ro, pois logo abaixo dos sacerdotes prin-
cipais (Babala, Bab, P<Klrinho, iv1adri nha ou dirigente espi-
ritual, bem con1o ao P<-li ou Me-Pequena), sendo assim, por
excel ncia, autoridades na casa, fazendo, de certa forma, parte
do corpo sacerdot<1l.
No qu<llqucr um que pode ser Og5. N8 Umbancb,
normalmente silo indicados pelas Entidades. No Candombl,
o Orix<1 quem o indicn, ou num termo mais utili zado, o
lcvcmta, passando esse <"1 ser chamado de Og AfJonwclo ou
Susf)enso. Sacerdotes <J e amb8s as rdigics, da
intuiil.o, tarnbm podcn1 determinar se urna pessoa ser Og5.
Os tamhrn s;1o elementos de extrema irnpor-
tnci cl e confia na elo lder espiritual. Possuem a capacidade
de <Hivar energias, sendc) entRo muito ilnport c:mtes pa ra <l
fora vibrat:ria elo terreiro, pois devem ser conhecedores de
rcws c fundanlentos de cada Orix, alrn de saber a hora
exnta de cntot1r c1d<1 canto e toque, de Clcordo com a neces-
sidade do trabal ho.
33
Sacerdotes especialistas no louvor aos Orixs, guias e
1nentores, so respons<1veis tambm pela alegria e vibrao
positiva do terreiro.
A Um banda possui ensinmnentos e fundamentos
cficos para a formao e o fortalecin1ento dos Ogs,
mando assiln o que De us j consagrou, 1nuito en1bora
bamos que, diferentemente do Candombl, talvez por falta
de conhecimento dos adeptos ou at mesmo do dirigente,
en1 algumas casas, seu cargo tem um sentido de menor valor en1
relao aos demais membros da comunidade, o que no
verdade. Como di to anteriormente, so sacerdotes e assin1
devem ser tratados.
Existem diferentes denominaes para esses
lhidos'' do astraC como Ogs-de-couro ou instrumentistas,
e Ogs honorficos.
No Candon1bl, onde o cargo pertence somente a ini-
ciados do sexo masculino, ainda encontraremos o
gum ou Mao-de-faca, que o responsvel pelos sacrifcios
dos anin1ais oferecidos aos Orixs, ou
Of (aquele que colhe as ervas os rituais sagrados) nor-
malmente so ligados ao O rx::1 Ossaim), Og Lejo e LeTe (res-
ponsveis por un1a parte elo ''padn) e (leva
8S oferendas nos locais de assentamen tos determinados pelos
Orixc:ls).
34
Ttulos e Cargos dos Ogs
lvfesmo entre os Ogs, existem denmninaes prprias
de acordo com a funo de cada um no terreiro, muitas vezes
determinada pelo tempo de iniciao, ou, ainda, por ordetn
do n1entor espiritual. So elas:
Og Alab (ou Alab): o comandante dos Ogs,
responsvel direto pelos atabaques e instrun1e_ntos auxiliares
dentro dt casa. Na Un1banda, norn1alrn.ente escolhido pelo
guia chefe da tenda paw essa funo. Na hierarquia, o ter-
ceiro sacerdote, ficando diretan1ente abaixo dos dirigentes.
Deve ser grande conhecedor da religio, suas aes e
mirongas, alm de tmnbm saber tocar todos os instrurnen tos
musicais consagrados para os diversos rituais do terreiro.
Te1n o dever de ensinar os Ogs 1nais novos os toques
e cnticos apropriados a cada sesso. O termo deriva do iorub
e significa ala (dono) ap:bc (tarnbor), ou seja, "dono dos tan1-
bores". Algumas casas subdividem esse cargo en1 duas catego-
rias: Otun-Alab (mais velho en1 iniciao e conhecimento)
e o Ossi.-Alab (mais jovem), sendo que essa disposio s
35
pode ser alterada pela morte de um dos representantes ou
atravs da interseo dircta do guia chefe do terreiro (ou do
guia responsvel pelos Ogs) .
O Alah deve conhecer a magi a dos pontos cantados}
alm dos toques corretos, sabendo utiliz-los no momento
tn ais apropriado. Normalmente os Alabs possue1n a facili-
dade de receber intuitivamente vrias cantigas que devero
ser adoradas dentro das necessidades dos trabC!lhos espirituais.
A ele cabe a responsabilidade de preparar os instru-
mentos antes do incio dos trabalhos religiosos, ben1 como o
de fazer certas obrigaes de reenergizao dos mesmos, sendo
que algumas delas so feiws cm conjunto com os outros Ogs.
Em muitos terreiros, o Alab deve tocar o Run; porm
essa no uma Lei dentro elo ritual umbC!ndis ta. Se um Og
que integra o terreiro for destinado funo de Alab c j;1
estiver acostutnado a outro atabaque (Rmnp ou L), no
ser necessrio proceder a troca de instrumento pelo fato de
adquirir a funo de chefia entre os Ogs da tenda.
Na Nao Jeje o chefe dos gs cha1na-se Pegig (Se-
n hor que zela pelo Alt;H Sagrado), e na Nao Angola, Ta ta .
Og Calof (ou Kolof): nome dado ao Og tocador
de atabaq ues. Deve conhecer os toques c c8nticos utilizados
nos trabalhos, sua fonna correta de apli cao e, tan1bm,
dentro do possvel, saber tocar os instrun1entos auxiliares e
cantar os pon t os de acordo com as necessidades do terreiro.
Na hierarquia, est<'1 logo abaixo do Alab e, na sua au-
sncia, atua como seu substituto clrcto.
Na Nao Angolc1 denominado Xincarangon1a c na
Jej e cmno Runt.
Os Calofs so muito importantes para o terreiro, pois fazem
a marcao rtrnica adequada a todos os cnticos ritualsticos.
Entre eles, a ordem hien-.1rquica ser de terminada pelo
tempo de ini cin5o de cada Og, ou, ainda, o ten1po na cas:1.
36
Og Ber: em fclse de iniciao e aprendizado. V<li, aos
poucos, dentro de urn certo perodo e de acordo con1 a
confi<lna conquistad<l junto ao corpo de Og5s, em especial
ao /\la b, <1dquirndo conhecimentos como os toques, cantos,
fundamentos e obrig<1l-)CS. Herarquicmnente est abaixo dos
Calofs, <lO lado elos Ogs a uxilares.
Ogs auxiliares: sii.o aqueles que tocam os outros
trumcntos que acompanham os atabaques, como o ganz<:1 e o
agog. Devem ser to respons<l.veis quanto os Ogs-de-couro,
pois seus instnnnentos Lllnbm so preparados e, por isso,
t5.o quanto os
(ou Curin1beiro): o responsc'lvel pelos
pontos cantados no terreiro. Deve ser um exmio conhecedor
cb magia dos pontos c seu uso correto, pois um ponto puxado
de fon11e1 errada poder<1 acarretar srios problemas num traba-
lho esprtual. Nccess::n-ian1ente no precisa saber tocar instru-
mento algum. Urn Ogi'i de canto bem preparado, que conhece
aquilo que fJz, num p;;.tamar hierrquico equivalente ao
dos Calofs.
Og honorfico: este ttulo pode ser concedido :-1 uma
pessoa que n;l.o p<trticipe e(ctiv<.lmente da casa, rnas que tenha
importncia na sociccbcle como um todo. um cargo que
no implica cm nenhum tipo de iniciao.
Algumas casas tm o (ou que
um<l alt<1 dignidade dentro do corpo de Ogi'is. um
ttulo honorfico, pois nem sempre pnrticip<1 do dia-<1-
di<l da casa. Normalmente a pessoa recebe o termo acres-
cido ao nome do orix<) correspondente ao guie1 mentor
da tenda. Exemplo: g<1-0b<:1 de xJlc, Og5-0b, de
Ogurn, e assim por diante.
37
No Candotnbl e dem.ais cultos de origem africana,
onde a uti lizao de sacrifcio animal faz parte da maioria
das obrigaes, h um indivduo que ten1 um papel
mental: o Og,Axogunl, popularmente conhecido como

Seu conhecirnento de extrema nportnca, pois deve
saber qual o animal a ser sacrificado para cada Orix, aln1
de algumas das suas caractersticas, que s_o n1uitas vezes
pensveis, como: a cor, o sexo, o nrnero de patas, e assim
por diante. A fon11a correta en1 que processa a matana
bm deve ser levada em conta, pois se o Orix recusar a
oferta, poder em dobro.
Para cun1prir com essa misso, antes de tudo dever
receber o j)receito de dentro de mna cerimnia
especial.
imprescindvel que fique claro que o Axogum un1
cargo que no deve fazer parte na hierarquia de Umbanda,
at porque essa no adepta ao sacrifcio de animais,
zando, ern suas ofertas, outro tipo de matria con1o, por
plo, fl ores e frutos.
hnportantc: a ascenso dos Ogs depender
n1ente do seu conhecimento relacionado ao ritual e lit urgia
urnbandist::1 (ou dos cultos afros) . O rnas irnportante o
Og5 ter amor, dedica8o e buscar sempre o conhecimento.
de que, humildemente, o Og que deve pedir
aos Orixs p8ra que escutem nosso chamado e que tenham 8
n1isercrdia de pois nada 1nais prazeroso do
que a vinda dos Orixs, guias e n1cntores Terra p::trl nos
abenoar, trazendo o ax e o conforto de que tanto precisarnos.
38
Outras Denominaes dos
Ogs, Encontradas nas
Diversas Naes Africanas
Mesmo entre as Naes de Candon1bls provenientes
da mesn1a regio africzm<.- 1, a diferena entre a classificao
de seus rnembros pode ser notada. .
Aqui , apresento algumas maneiras com que os Ogs
s8o chamados nestas Nacs:
Nao Angola--Congo (termos usados n o Brasil)
Kam.bondo poko (Angola) - sacrificador de anilnais
Kivonda (Congo) -quem sacrifica os anitnais
M uxi k (Angola) - tocn.dor de atabaque
Kuxka ia ngombc (Congo) - tocador de atabaque
Njimbidi - cantador, curimbeiro
.39
Nao Bantu (inclui,se Angola e Congo)
Kambondos - Ogs em geral
Kambondos Kisaba ou Ta ta Kisaba - responsvel pelas folhas
'"Iua NGanga :._umbido- guardio das chaves do barraccio
Ta ta Kvanda - responsvel pelo sacrifcio dos annas
Tata Muloji - prepmldor de encantamen tos, usando folhas
e cabaas
Tata Mavumbu - aquele que cuida da Casa de Exu
Nao Jeje
Alm do Pegig8 c do Runt, outras denominaes
usadas so: Gaip, Gait, Arrow e Runs.
Nao Ketu
lyan1or<J- responsvel pelo Pad de Exu
Olgun- despacha os ebs das obrigaes
Babt:1lossayn- respons;1vel pela colheita das folhas (Kos Ew,
Kos Orix)
40
O Og e Sua Mediunidade
Eis uma frase mui to con1un1 nos terreiros: "No sou
mdium, sou ou ento ... "Ele no mdium, s Og".
Pois bem, aqueles que assim pensam, con1 certeza
ro surpresos, pois posso afirmar que o Og ten1 n1ediunidade.
O que lhe difere da maioria dos m.diuns que a tnediunidade
se manifesta atravs do "Dorn Musical".
Quem nunca viu uma criana que, mesn1o sern nunca
ter assistido a uma aula de n1sica ou percusso, sabe tocar
vrios ritmos, dos mais variados encontrados num terreiro,
mesmo que inconscientemente ela no saiba o que est
do? Este um fato at certo ponto comun1 entre famlias que
s8o da religio.
Classificada como Mediunidade de Lucidez
Musicista, age em especial nas mos e braos (chakra
quial) em ou nas pregas vocais
,E;eo) nos Qmmdo preparadas pelas Entidades,
estas regies so irradiadas e iluminadas pelas foras astrais.
Como qualquer mdium, veio a este orbe con1 uma
Iniss5o predeterminada pelas foras superiores (Senhores do
41
Kanna), para que nesta enGlrnao pudesse auxiliar no Ex
cito de Oxal, nosso Mestre Jesus Cristo, e dentro da
tucl e de Deus, indicada a funo de tocar e cantar
para os O rixs Sagrados c part1 as Entidades que auxiliam na
Umb;:mda.
Todo Og tem a obrigao de cuidar e de buscar o
moramento de seu dom, que nlllito importante dentro de
um terrei ro, pois ele o responsvel pdo toque ou canto que
vibrar nn Aruanda, como un1 elo de ligao entre os
bros da gin1 e as Entidades de Luz.
Seu desenvolvimento e crescin1ento meclinico
dcro exclusivamente de si prprio, pela disciplina, fora de
vontade, f e respeito para com as obrigaes. Dessa form8,
poden, com o ternpo, obter maior facilidade no aprendizado
de novos toques, bem como ter aumentada a sua recepo
intuiti va, usada pelos Guias na transmisso de novos pontos
cant ados a serem adotndos nos trabalhos espirituais. Assim,
j deixo claro que os Og5s tambm podem manifestar mais
de um tipo de mediunidade.
No Candombl, nenhum Og pode 1nanifestar Orix,
ou, numa linguagem mais cornum ao no
((bola no santo", bem como as Ekdis, que so as n1ulhcres
que cuidarn do terreiro e de tudo relacionado aos O rixs. Se,
por acaso, passam a desenvolver esta cmnunicao, rnudam
de cargo na hierarquia. Esta talvez seja a principal difcrenCI
entre o Og de Umbanda e o de Candombl.
Na Umbanda, de cer ta forma, natural encontrarmos
Ogs que, alm do dom musical, possuen1 a medi unidade de
incorporao. Lgico que fazem parte de uma n1inoria, porm
possvel, pois a.s pesso8s podem desenvolver vrios pontos
receptivos ao mundo da espiritualidade (chakras), muito
hora, normalmente, desenvolvam un1 tipo de medi unidade
mais marcante e outras de menor intensidade, alm de
mas manifestaf)es rnedinicas que pcxlem ocorrer esJX>radicamente.
42
importante salientar que, quando cmnemn a sentir
a irradiao de seus Guias, deven1 pedir autorizao para
xar o atabaque e incorporm-,se aos outros n1embros da gira,
prevenindo assn acidentes ou outros proble1nas durante a sesso.
Muitas vezes, este pode ser o incio de uma nova misso
enviada do Astral, pois no nada incmnUin encon trarmos
dirigentes que un1 dia for8m
Outros tipos de mediunidade tambm podem. se
volver (como ele cura, 1tuio, vidncia etc.), pois para Deus
tudo possvel, mas bom saber que no a quantidade de
dons que a pessoa possui que a far n1elhor ou pior do que as
outras. O mais itnportante cmnprir seu dever da forn1a mais
correta possvel, com amor no corao. s vezes, un1 n1diLm1
que ainda no descobriu o tipo de tnediunidade que vibra
com maior intensidade sobre si tem 1nais fora q ue aquele
cheio de dons, que no sabe us,los, ou pior ainda, que no
tem disciplina ou respeito por seus deveres espirituais.
Todo mdium tem sua utilidade dentro do terreiro,
desde os dirigentes, os cambonos e 1ndiuns de incorporao
aos outros auxiliares que ajudan1 na curimba ou ainda segu-
rando algum que poderia cair. Assim digo aos Ogs parCJ
que lev8n tem suas mos aos cus e agradean1 a Zambi pelo
dom divino que tm, pois atravs de suas tnos e canto que
os sons sagrados fluem na Aruanda dos Orixs.
43
Iniciao do Og
Existe uma grande diferena entre a iniciao do
d01nbl e da U1nbanda. Ambas so ceriinnias n1uito especiais
dentro do terreiro, com suas magias e uro ngas, prprias de
cada segmento.
No Candombl, antes da iniciao, cmno foi dito
riormente, o Og ser escolhido pelo Ortx, sendo ento
tTtado de Og Levantado, pois nesta ocasio ele senta nun1a
cadeira especial e erguido para que todos o vejam como {(o
indicado".
No dia da iniciao, recolhe-seo iniciando peia manh
na cmnarinha, com corpo lilnpo e vestes brancas, aps un1
banho de Ab.
Prneiro Exu e ele senta numa cadeira de
costas para a rua. Cantando para o Orix do iniciado, sacrifi-
ca-se mna ave para seu Olor e o ej (sangue) do annal
deve gotejar na coroa (cabea), na pedra de cada Orix e
nas mos (pahna e costa). Depois sacrifica-se outra ave, agora
para seu Eled e repete- se o ri t ual. Feito isso, sai do Ronc,
sob um Al seguro por quatro filhos do t erreiro, e 1.nna volta
45
completa em torno do Aba percorrida. Logo aps, as
pedras dos Orixs so levadas para o salo e o iniciado prestJ
o juramento de servir religio, ao Orixt:1, ao sacerdote e ao
terreiro. Um ob triturado e levado, um pouco, boca do
filho c o restante, com gua, despejado em suas mos. Assim
est feito o jurarnento e s expensas do Og servido o rrwj
j um (alimento), na folha de papel e sem talher, numa grande
festa que ele assistir, sentado na cadeira de braos.
A partir da, todos tero a obrigao de lhe ton1ar a bno.
Este ritual podem udar de acordo cmn a Nao de cada
terreiro ou Il.
J na Umbanda, normahnente ele informado por um
Guia de sua misso. Se o indivduo ainda no foi 11111 Og de
outro terreiro, dever, antes de tudo, aprender os toques e as
cantigas com os Ogs mais antigos, en1 especial, con1 o Alab.
Un1 Og portador de dom natural ter grande facilidade p8ra
aprender o n1nitno necessrio antes do dia de sua integrao
do grupo ele afins da casa.
A pessoa ento deve se preparar para a cerimnia de
cruzan1ento na pemba, onde, somente a partir da, estar
apta a participar da engira. Essa preparao passada pelo
Guia Mentor da casa, incluindo banhos, novenas, ou outras
obrigaes, de acordo com o fundan1ento do terreiro.
No dia estipulado, o iniciando, depois de cumprir as obriga-
es que lhe foram passadas, vai ao tetTeiro, cmn sua roupa branca
e as guias (colares, fio-de-contas) referentes aos Orixs da casa.
O Guia Mentor quem faz toda a cerimnia. Cruza-se com a
pemba a testa, o corao, as mos, os ps e a coroa da pessoa.
Tudo ocorre ao som de um ponto cantado prprio para o momento.
Ilun1inado com um8 vela, o iniciando prestar o jura-
mento de fidelidade a Oxal e ao terreiro e de respeitar ao
Pai ou Me-de-Santo, :1o Pai ou Me-Pequena, ao Alab,
aos Og3s e a todos os outros participantes da engira. Essa
parte igual para todos os outros 1ndiuns.
46
A segunda parte, prpria da i niciao do Og, pode
ser feita pelo Mentor ou ainda por mna Entidade especialista
que responsvel pda iniciao, fi rmeza e ax dos Ogs. O
Alab chan1ado, bem como os outros instrun1entistas que
compem a orquestra da tenda. Todos elevam as mos,
cendo energias, enqui=l nto a Entidade fc.tz a preparao cbs
mos do novio com p de pemba, ao 1n esn1o tempo em que
profere urn engorossi (prece) sagrado, em sua lngua n a tiva.
O Alab colocc1 suas mos sobre as do iniciando, e o
Guia Espiri tual celebrante com o p de pemba,
energeticamente.
Depois o Guia (o u s vezes o Alab) escol he qual dos
atabaques que o novo Og utilizan. . O instn nnento levado
ao cen tro da gira e prepan1do para q ue o
tatnbm possa tocc-Io. iv1ais uma vez o p de pen1ba usado.
Ele toca no tambor escol hido, seguido depois pelo Alab, e
finalmente acompan hado pelos outros Ogs do terreiro.
A Entidtlde o abra<:l, seguida no gesto pelo Alab e
pelos demais Ogs. A seguir todos os outros participantes da
casa tan1bm o sadarn, lhe
No existe a obrigatoriedade de tomar sua bno, n1as
o respei to a ele deve ser cumprido, por tudo que j foi passado
anteriormente nesta obra.
Os rituais podem mudar de terreiro para terreiro, pois
sabemos que a Umbanda no uma religio q ue segue uma
cochfica5o, um modo de ::1gir igual em todas as tendas , a t
po rque t rabalham com mentores que possuem
mentos e fundan1entos diferentes; porm, na Umbanda, no
existe o recolhimento na camarinha ou Ronc e por ser um3
religio crist, muito menos sacrificar animais na
iniciao de qualquer no sendo diferente
quanto 80S Ogs.
Depois de preparados c cruzados, rituais de confinna5o
e fortalecimento s8o realizados pelo Guia Mentor dos couros,
47
como, por exemplo, o Bori de Og, que s acontece tempos
depois de a pessoa estar no cargo, demonstrando sua capaci-
dade e lealdade tanto 8 religi o quanto ao terreiro. Por ser
uma secreta, nf.o tenho permisso para passar a
maneira em que el<1 feita; porm deixo claro que, diferente-
mente elo Bori feito no C<1ndombl, neste no existe sacrifcio
animal.
48
Cotnportatnento e Disciplina
Conforme j foi citado, o Og mn mdium com cargo
sacerdotal dentro do ritual umbandista. Sendo assim, qual
deve ser a sua postura?
Sua conduta precisa pautar-se na lisura e na retido.
Lgico que os Ogs
1
bem como todos os outros mdiuns,
possucn1 uma vida prpria e tm o direito de aproveitar as
coisas boas que ela lhes oferece. Porm sempre bom le1nbrar
que, certas atitudes e principalmente, alguns ambientes, no
so condizentes com pessoas que possuem uma abertura
recepo e trans1nisso de energias.
Mdiuns de modo geral obrigam-se a evitar o uso cons-
tante de palclvras de haixo calo, bem como freqentar locais
como bares, casas de jogo, prostbulos, pontos de drogas e
tantos outros lugares afins, j que, neles, as vibraes negati-
vas so constantes devido presena de espritos atrasados,
verdadeiros "vampiros <1strais, que estaro se1npre prontos a
sorver o mximo de energia dos que l estivere1n.
Um Og que freqenta esses locais "pesados" poder
trazer uma carga negativa para dentro do terreiro. Sen1 contar
49
o perigo que seria ele tocar o atabaque, pois suas mos, que
so os elos de ligao con1 o Mundo Espiritual, poderi<nn
irradi ar energias desastrosas, abrindo uma entrade1 para seres
dos mais baixos Planos dos Urnbrais.
Dentro da casa, ele eleve dar o bom exemplo disciplinm.
Corno certas obrigaes devem ser feitas antes do incio
dos trabalhos, aconselhc-1vel que, dentro do possvel, ele
tambm se antecipe cheg8da dos outros n1diuns, para quP
h aj8 total concentrao e tranqilidade neste momento to
importante ao bom andamento da sesso. O in verso deve
ocorrer nas obrigaes realizadas depois do ritual litrgico,
onde os outros 1ndiuns saem do recinto sagrado para que os
Ogs possam ficar a ss. Toda obrigao deve ser realizada
sem pressa, co1n muito cuidado e respeito.
Nas dependncets da engira, o Og deve estar
trado naquilo que faz, evitando conversas alheias aos
lhos reali;::;ldos.
O respeito s En tidades primordial. Quando uma
delas estiver passando un1a rnensagern aos n1e mbros da casa,
os atabaques devem ser silenciados, de n1odo que se facilite a
compreenso de todos. Os Guias tm 1nuito a nos ensinCi r;
por isso, oua e aprenda.
Deve ser PROIBIDO o uso dos couros por pessoas
embriagadas, pois estas n?o estaro aptas a mna boa
trao, sem contar que, muitas vezes, sequer vo conseguir
tocar o ritmo correto.
Tambm no deve ser permi tido q ue os Ogs toque m
tambores de outros terreiros sen1 wna a utorizao prvia do
Mentor da casa, do Guia responsvel por el es, ou ainda do
Ala b e do dirigente espiritual. Sair por a tocando um couro
aqui e outro ali, poder acarret:u num grande problema, pois,
cmno j foi fa lado, cada terreiro tem fundan1ento e su8
forma de trabalhar. No custa nada avisar previmnente da
pretens<l visita e solicitar ao seu responsvel que lhe explique
50
que n1edidas devem ser tomadas para sua proteo antes e
depois de tocar em outro terreiro. Agindo de acordo com as
instrues recebidas, a sitn estar apto a fazer seu toque de
forma que no traga quizilas nem para si prprio e nem para
o instnm1ento de sua C8sa. Se voc j conhece a casa visitada
e sabe que se trata de um lugar srio, onde no estaria cor-
rendo nenhum risco de envolvimento con1 cargas negativas,
e se no houver jeito de permanecer como un1 tnero expec-
tador, caso seja convidado a assumir un1 dos instnm1entos,
solicite ao seu Mentor (em pensamento) para que lhe d pro-
teo e depois faa um banho de descarrego para se livrar de
possveis cargas ou miasmas que possam vir a se in1pregnar
em sua aura.
A hierarquia funcional deve ser respeitada, sendo que,
entre aqueles que possuem o mesmo cargo, o mais novo na
funo dever< sempre respeitar e acatar as orientaes do
n1ais antigo, pois ele j rene maior experincia e se encontra
n1elhor adaptado e integrado aos fundan1entos do terreiro.
Alm do regulamento interno, norn1almente encon;
trado nas tendas e que deve ser obedecido, pode tambm
existir um outro exclusivo para o corpo de Ogs. Este deve
ser elaborado pelo Abh, incluindo das mais simples obriga-
es at deveres quanto ~ l n1anuteno dos instnnnentos.
51
Saudaes aos
Orixs e Linhas
dever de todo Og saber as saudaes corretas aos
Orixs e outras Linhas que atuam na Umbanda. Elas podem
diferenciar de terreiro para terreiro porque existe mais de
uma para cada Corrente, de forma especfica.
Segue abaixo 8 list<-l dos Orixs e povos com suas respec-
tivas s<1udaes:
ZAMBI:
TUPA: Tup-i!
OXAL: Ex-B<lh<-1!, Ex-u-Bab!
OXSSI: Ok-
Ok-Ocl!
YORIM ou IOF: Adorei as Ahnas!, pras Almas!
OGUJvf: Ogunh!, Ogunh meu Pai!, Ogum-i!, Batacor
(Patacori) Ogurn!
IEMANJ : Od6-f- i<1br1!
OXU.iv1: Aiciet) Mami1e Oxum!, Oraie
53
IANS: Eparrei!,
NAN: Saluba Nan!
XANG:
IBEJI ou YOR: Amin-Ibej!, Ori-Ibej!, Amim-Bejada!,
Salve os Anjos!
OBALUA ou OMULU: Atot!
BOIADEIROS: Jetru!, Xetu!, Xetrm' !,
BAIANOS: Keod a Bahia!, pra Bahia! , Od-o-d Bahia!
MARINHEIROS: Mar-Bah!
ORIENTAIS: Ori-Bab,'l !
ALMAS: Adorei as Aln1as!, pras Aln1as!
/
EXU: Laroi !, Ex Mojub! Exu-!
POMBA-GIRA: Laroi Bombo -Gira!, Tala Talaia!
Outros Orixs
OSSAIM:
OXUMAR: Ar-Boboi!, Ar-Moboi!, A-Boboi!
TEMPO: Te1npo-i!
OB:
LOGUNED: Logun!,
O termo SARA V, ou SALVE, poder substituir todas
as saudaes, e ainda deve ser usado quando for saudar a
banda, o Divino Esprito Santo, a abertura e encerrmnento dos
trabalhos etc. Assim, quando houver necessidade de saudar
algum, algum rit ual ou uma linha qualquer, e no se souber a
fonna correta, deve-se fazer uso desses termos que estaro
plenamente de acordo com a exgnca, pois un1a saudao fun-
ciona con1o urna espcie de mantra sagrado que nos comunica
diretamente com o Astral; da a importncia de no inven-
tarmos termos c louvaes. Sendo o SAM V ou SALVE
genricos, vibram direto na Aruanda, pennitindo que as Enti-
dades das n1ais divers8.s linh<ls possatn ouvir o nosso chan1ado.
54
Saudaes Especiais
Alrn das saudaes s Entidades e seus respectivos
Orixs, existem outras especiais que seguem abaixo:
CONG: (para bater cabea no Cong)
DEFUMAO: Cheirou na Un1banda!
BABALA ou YALORIXA:
PJ\J,PEQUENO:

OG:
A UMA GRA;\ RECEBIDA: Adob!
PEDIDO DE PERDAO:
PEDIDO DE LICENA: Ag!
LICENA CONCEDIDA: Ag-i!
AO CHEGAR E:tv1 Urv1A CASA: Ok-Olorurn!
AC) SAIR DE U1vfA CASA:
55
Pontos Cantados
Tudo no Universo vibrl e evidentemente possui um
som prprio.
Verlbdeiros mantr<lS, os pon tos cantados petn em
movimento ondas vibratrias, produzindo assim uma ma ior
afinidade en tre os planos da matric1 e do esprito.
Atnws de pesquisas cientficas , ficou provado q ue
os sons possuernurna freqlincia peculim, tm cor e ernit.cm,
a tn1em ou dissipam energias.
Assim, podemos que os pontos ou "curimh:1S
11
so verdaclei r<ls preces C8n tada.s que mostr<l.m a f e <.l rnagi ;.l
da Umbanda, bem com() despertam a harmon1. vibratri a
de um<1 gim, dinamizando foras da natureza e
e ntrar cm contato com as Foras Celestiais que nos regem.
So, sem nenhuma d vida, importan tssimos para a hannoni-
za8o e a efic'icia dos balhos dentro do terreiro.
Esses ni'o devern ser entoados a pen<ls d a
l
r . ":i _,E; .
)OCa pr::1 10ra, m;.1s stm, com a voz c o coraao . prectso,
a ntes de t udo, sentir c m s ua A lma aquilo que est se.ndo.
e n
.57
Existen1 curimbas com as mais diversas finalidades:
de abertura e encerratnento dos trabalhos, para defmnao,
para bater cabea (saudar o altar), para louvar linhas e
Orixs, para quebrar demanda, para cruzamento de um
mdium na Lei ,de, Pemba, para coroao (confirmao),
para cura, para o ri tua I do An1acf (banho de ervas para
revitalizao da mediunidade) e tantos outros conforme for
a necessidade.
Assim, segue uma breve explicao de alguns tipos de
pontos usados durante uma sesso mnbandista:
Pontos de louvao: cantados em homenagem aos Orixs,
Guias e Mentores espirituais.
Pontos de saudao: para hmnenagear a religio, o Peg
(Altar, Cong) ou ainda em. homenagem aos sacerdotes,
Ogs ou outros convidados do terreiro.
Pontos de firmeza: solicitan1 as energias provenientes do
Astral Superior.
Pontos de descarrego: cantados durante as d.efu,
maes, os passes, os descarregas da casa ou ainda nas
limpezas fludicas atravs de tra balho com fundanga
(plvora). Este ltimo utili zado para quebra de e nergias
n egativas ou a destruio de larvas as trais que s vezes
se Impregnam no corpo urico de determinados in-
divduos.
Pontos de chamada: entoados para a evocao das Enti-
dades de Luz que devero se 1nanifestar nos trabalhos espi,
rituais por meio de incorporaes medinicas, ou sin1ples-
mente pelo espargimcnto de suas energias sobre os campos
vibratrios dos terreiros.
59
Pontos de dcn1anda: usados para ((q uebrar, un1<1 fora
negat iva que q uei ra <1gir sobre o terreiro. Mui tos desses
pontos s5o de rai z, pois as Entidades saben1, mais d o
que n ingum, o que necessrio para se a nu lar as
gias do mal.
Ponto sotaque: um desRfi o, ou um alerta que in dica que
cilgum (encarnado ou n8o) presente
nos t rabalhos (pode ser um visitante ou, pior ai nda, um
adepto dn casa). Muitos destes pontos, de form8 indireta
(ou no), deixam claro que <I pessoa (ou espri to mal igno)
deve se ret rar do local.
Pontos cruzados: so can tigas q ue irradimn energias de
du8.s ou mais linhas diferentes ao rnesmo tempo.
Pontos de subida: entoados JXlra que as entidades
corporem de seus mdiuns, indo ao Ol (embora), ou seja,
fazendo se u AchiT de for ma hann on iosa.
Pontos de encerratnento: cantados no final cb sesso.
Pontos especiais: para visitar uma casa, para agradecer
uma visi ta, para um Amac etc.
Cantigas das folhas: objetivam agilizar o ax con tido n as
espcies vegetais. Mrt is usado no Candombl .
Q uanto aos pontos do povo da esquen.:la,
mente quando a tmm1os com Exus de Lei, importante evitZl r
aqueles que tm mui to mais o objetivo de impressionar ou
assustar o pblico do que uma re8.I funo espiri t ual. Al is,
destas e:10 invs de vibrarem boas energias,
contribuem para a a trno de impurezas astrais, chamando
()0
os Qui mbas (espritos malvolos) para o a mbiente do
terreiro e no verdadeiros Exus, que ali estarian1 se os pontos
adequados fossem e ntoados. Q uando pronunciamos algo
que fala de "foras do Inferno, morto que geme, Exu que
rnat<-1" etc., ou ainda utilizamos palavras de baixo calo ou
duplo sentido volta do sexualidade, no podemos t razer
boas energias. Cabe especialmente ao Og u sar a c urimba
correta para que se alcance a per feita firmeza dos tr8balhos
ao qua l est;1 se propondo.
De acordo com as linhas, as freqncias sonoras mudan1
no plano espiritual , conf(nmc destacado abaixo:
Linha de OxaL1: prcdisp(>em 8 paz e coisas do esprito.
Linha de Oxc'>ssi: harmo nia da natureza.
Linha de Ogurn: vibraes fortes.
Linh<.1 de Yorim8: dolentes, 8s vezes melanclicos.
Linh1 de Xang: e baixos.
Linhe:1 de suaves, renovando o emocional.
Linh<:l de Ibejs: a legres) predispem ao born. nimo.
N<-l Umhancb, os pontos so cantados en1 portugus,
o u numa mescla deste com dial ctos indgenas ou africanos.
J. no C<mdombl sfio pronuncc-H.ios de acordo com a Nao
base do Barrac8o, sendo as rnais conhecidas a do Ke tu ou a
de Angola, ressalvando que, nesta ltim8, cncontrcnnos tam,
bm alguns cnticos cnto<Klns na lngua portugues(l, em espe-
cial mls chamadas Roas de C8boclos, onde trabalham os
Caboclos Boiadciros e alguns Caboclos de Oxssi.
No ri t ua l do Candon1bl, para c(lda n1omento ou ritual
existe uma cantiga correspondente. A ento terernos pontos
para Pad de Exu, JX\ra raspagem de cabea de uma in, para
a catulagcrn, JXl.ra os sacrifcios! para a sada da C<11ll8rinha, e
p8ra muitos outros tantos cultos ou tradies existentes :1essas
organizaes religiosel.s.
61
Terminando este captulo, espero ter deixado claro que
o ponto cantado sagrado e deve ser usado no n101nento
correto, transmitindo as energias certas de acordo com o
motivo do trabalho e que se for entoado na hora errada poder
acarretar srios problemas para un1 bom desempenho da
sesso religiosa.
62
-
Toques e Ritmos
Existe uma grande variedade rt mica encontrada num
terreiro. Na U1nbanda e no Candmnbl de Angola os
ques so tocados smnente com as n1os, enquanto que no
Candombl Ket u em muitos ri tmos o aguidavi, que
um.a baqueta (varinha) especal para o uso litrgico.
No Candombl, normaln1entc, cada toque corresponde
a um Ori xc'i ern especial, at porque est diretmnente ligado 8
sua dana; portn, na Um banda, essa diversificao cost urila
ser usada pam todas as linhas vibratri\s, n1udando conforme
a necessidade do ponto cantado.
Os m8is cornuns s5o:
Adabi ou Ego: ritn1o sincopado dedcado a Exu. Significa
"l !)
)a t er para nascer .
Adarrum: invocatrio de todos os Orixs, porn1 n1as usa-
do para Ogum. um ritmo apressado, forte e contnuo c
pode ser usado sen1 canto. Mui to bmn para propicar o
transe medi{Jnico.
63
-
Aguer: em iorub significa ((lentido". Cadenciado quando
dedicado a Oxssi e mais rpido para Ians.
Aluj: toque rpido de caracterst icas guerreiws. Dedicado a
Xang, tambm utilizado para que uma en tidade desincorpore
do mdium. Significa "orifcio)) ou "perfurao" e1n iorub.
Bat: tocado com as mos, atribudo a Xang, embora tambm
possa ser dedicado a outros Orix<:'is. Pode ser Bat lento ou
rpido, de c.1cordo com as cc.1ractersticas da dana executad<l .
Bravum: no atribudo a nenhum Orix em especial.
Relativamente rpido, bern dobrado e reiJicado.
Igbitn: execuo len ta com batidas fortes. Descreve a via,
gem de um ancio. o toque de Oxaluf (Oxal Velho)
no Candombl.
ljex4:: cadenciado e tocado somen t e com as mos. Caim(\
balanceado e envolvente, relacionado a Oxurn.
Ilu ou Dar: atrihudo a Ians5, rpido e de cadncia
marcada. Sempre percuLido com aguidavis.
Opanij: ritmo pesado, quebrado por pausas e relativa-
mente lento. L e m b r ~ l a circunspeo do Orix das epide-
mi as, ligado terra, Obalua.
Ru fo: repiques graves e constantes. Pode iniciar un1 outro
toque e t<.l mbm serve pan1 produzir uma irradiao cons,
tan te no terreiro.
Ru nt: de origem Fon, executado com r.;lnticos a Obalm1,
Xang c principalmente Oxumar.
64
Sat: vagaroso e pesado, tocado para Nan, a senhora
das iabs (Orixs Fetnininos).
Vamunha; tocado para todos os Orixs. Rpido,
tado em situaes particulares como a entrada e sada de
filhos-de-santo no barraco (Candmnbl) e para a retirada
do Orix.
Alguns desses toques citados so encontrados nun1 ter-
reiro de Umb8nda, que ainda possuetn outros cmno: barra--
vento, cabula, congo, e satnba .... angola. Todos so tocados
com as mos. So ritmos n1pidos, ben1 "dobrados'', repicados
e que possuem variantes. De Inodo geral s8o usados parr1. n
interaco com todas as divindades .
..>
T::1nto no Candombl de Angola quanto na Umbanda,
poderemos ainda encontrar outros toques con1o: angoba,
congo de caboclo, congo de ouro, samba cabula, "quebra--
prato", umbanda angola, ika, So Bento Grande, olodutn
e qenda.
Os atabaques e os instrumentos auxiliares deve1n estar
integrados, na Inais perfeita sincronia n1usicc1l.
Os Og5s obrigam, se a aprender o maior nrnero poss-
vel de ritmos, hKilitandD a harn1onizao entre canto c toque,
pois terrvel ouvirrnos uma melodia en1 que as palavras no
se ajustam corretamen te aos sons produzidos pelos
n1entos, sem contar que clS vibraes a que elas se destinmn
sempre acnbe:m1 sofrendo <llteraes que redundan1 etn srios
problen1as na lig:18o com os Seres de Luz. Para evitar esse
tipo de contratempo, um bom conselho o treinamento, ou
scj<.l, o ensaio hnbitual entre aqueles que fazen1 parte da curinl-
ba da casa .
. O som produzido pelo bater das palmas tambn1 ajuda
na Inarcao c produz urna forte irradiao no local. Assitn,
o bonl senso determina que os integrantes da engirc1 aprendmn
6S
a ncompanhar cada toque do Og, criando uma harmonia
geral entre canto, instrumentos e palmas, con1pletando o o n ~
junto ele sons que vibram cmn as foras dos Orixs.
66
_......._ ..... ---- --
Cobertura dos Atabaques
Quando no esto sendo empregados nos cultos, os
tambores devem cobertos pelo Dossel de Oxal. Esse
tecido deve ser na cor branca, pois a que traz as energias
divin as representativas de Oxal, o Mestre Supren1o.
O ato de , acima de tudo, um sinal de respeito
aos instrumentos de maior vibrao do terreiro, que s devem
ser descobertos no momento cm que _for iniciado seu uso no
ritual litrgico ou em certas obrigaes.
Un1 atabaque dan ificado (c01n a pele rasgada, por
exemplo), tambm deve ficar cober to at que o problema
seja sanado.
Antes de abrir qw1lqucr couro, os Ogs deve1n ter a
confirrnc:J.i'o de que a firmeza j foi preparada pelo Alab
(ou outra pessoa autorizacb) .
O Dossel pode ficar junto ao tarnbor do ou
ainda ser guardado cuidadosamente durante todo o perodo
da sesso.
Ao trmino dos trabalhos, os instrumentos voitam. a
ser cobertos, ao som de um ponto cantado prprio para a ocasi8o.
67
Outras coberturas s? o os chamCldos Laos elos Orixs.
Estes e nvolvem cada atlbaque ser nas cores corres-
pondentes do Orix que comanda cada tambor. Assim, o
couro de Oxossi te r;:) seu lao na cor verde, o de Ogum
vermelho, el e Oxal branco c assim segue de acordo com
os fundamentos de casa.
Exjstem tendas cujos tambores so destinados a um
nico Orix<.\ ficando assim todos os laos na mesma cor.
Alm de indicar qual a f<xa que o rege, o pano adon1a
e esconde certos amuletos, firmas e outras protees que no
deven1 ficar expostos.
68
Obrigaes Ritualsticas
A partir deste captulo, seguiremos com algun1as das
muitas ohrigaes realizadas pelos Ogs. Estas so extren1a-
1nente importantes para o equilbrio vibratrio dentro do
terreiro.
Em sua grande maioria, so simples, mas envolvem em
torno de si umil m<tgiil maravilhosa que recai sobre os instru-
lnentos sagrados.
Diferem-se nos rit uais, pois possuen1 finalidades pr-
prias. Existem obrgaes para trocar un1 couro, para energzar
um instrumento, para dar proteo, para realizar un1 trabalho
na tnata, e assim de 0cordo com as mais diversas necessidades
encontracbs.
Mais um<t vez quero deixar claro que s estarei passando
aquilo que me foi permitido, mas que, alm destes aqui ensi-
nados, outros wntos modos so utilizados nos diversos tem-
plos umbandistas encontrados por esse mundo afora, cada
um com seu fundamento prpri o, com seu sistema de acordo
com os ensinamentos de seus mentores espirituais.
69
Firmeza dos Atabaques
Esta obrigao muitssimo simples deve ser feit a pelo
Alab, ou, na ausncia deste, por um outro Og autorizado,
ou ainda pelo dirigente espiritual.
Sua realizao precisa se dar antes que outros 1ndiuns
adentrem ao recinto da gira, principalmente porque, o fato
de estar sozin ho e no sofrer interrupes n o n1on1ento da
tarefa, facilita bas tante a sua concentrao.
O nico material necessrio mn defmnador e m
tabletc.
os atabaques, saudando, em cada um
deles, seu Orix correspondente . O defun1ador aceso dever
ser col ocado e1nbaixo do Run (o maior) de n1odo que a
a possa en trar no atabaque. Normaln1ente esse instrumento
refe re,se <1 0 Orix ligado ao Guia Mentor espiritual da casa,
por isso a firn1eza fei t a n ele, independente de ser ou no o
couro do Alab.
Tenninada esta etapa, un1 Pai, Nosso e un1a
1v1aria (ou outra orao de sua prefernca) , pedindo a Oxal
e s Foras Superiores como os O rixs, Guias e Mentores,
71
para que envolvam esses instrumentos corn muita l uz, a fi m
de criar um elo de liga8o entre ns (mdiuns) e as rnais
Altas Esferas Celestiais. tambm foras para que
possam quebrar as demanc-las, protegendo a casa das correntes
negativas.
/
E muito importante q ue, no momento em q ue estiver
fazendo seus pedidos, o Og5 se entregue totalmente, pois
falando com o cor85o aberto, as palavras sairo de forma
natural, mostrando q ue neste momen to j est ocorre ndo
todo um envolvimento com as energias divinas.
Para o prximo trabalh o, as cinzas devem ser
chadas na rm1, antes de preparar o novo defumador.
72
Cruzatnento do Couro
Quando un1 Og for cruzado no terreiro e um ataba,
que for a ele destinado, exis tir, a partir da, uma t roca de
energia entre arnbos, o u seja, como se um fosse uma
extenso do outro.
Porm, isso no lhe d o direito de chegar e ir tocando
o tambor sem nenhuma preparao anterior. Em primeiro
lugar, dever estar limpo de corpo e mente para poder usar
um instrumento sagrado. Depois, j caracterizado corn sua
roupa branca, deve, antes de tudo, dirgir-se ao Cong e bater
cabea, solici t ando aos Orixs e en1 especial a Oxal para
que lhe d mui ta fora, permitindo assn que cLnnpra sua
misso. S ento ir de encontro ao seu instrumento.
Se o couro estiver coberto pelo Dossel, deve pedir li -
cena ao Orix para descobri-lo. Quando for o ltimo ataba,
que a ser aberto, entregar o Dossel para o Alab.
Usando trs folhas de guin (ou outra planta qualquer,
ele acordo com o fundamento do t erreiro), cruzar o couro e
suas mos, pedindo aos Orixs foras para que smnente boas
energias vibrem durante os trabalhos Litrgicos.
73
Com isso, o Og estar ativando essa energia e refor;
ando justamente esse elo de ligao entre eles, fazendo com
que, no n1omcnto do toque, essa luz nica se torne uma gran,
de fonte de vibraes posi tivas, trazendo as foras necessrias
para uma melhor t u a ~ o das Entidades que vm de Aruanda
para atuar na nossa Umbanda.
74
Energizao
Assim como existe o Amac (banho de infuso de
ervas), que serve para equilibrar e energizar a coroa dos
diuns, existem tambm outras forn1as de trazer n1ais foras
aos instrumentos e s 1nos dos Ogs.
Essas obrigaes podem ser feitas 1nensalmente, a cada
trs 1neses, ou a critrio de cada Alab; por1n, n1uito
tante que sej am realizadas.
Fora do horrio da sesso (pode ser logo no trmino
dessa), se as cortinas e ocorre o ritual onde somente
os Ogs devem estar presentes. Se a casa no usa cortinas ou
se essas permiten1 a viso interna da gira, a obrigao deve
ser realizada em outro dia.
Cada um dos elementos, na posse de seus devidos
trurnentos, dever, em frente ao Cong, lo n1ais ou
nos altura da imagem de Oxal, solicitando para que
quer carga negativa ainda presente no couro seja dissipac-b e
levada para o fundo do mar de nossa Me l en1anj, e que as
foras positivas possam trazendo as energias de
todos os Orix<:'.s, em especial daquele que o cmnanda.
75
Aps essa parte, com os tambores nos lugares de cos-
t ume, p de pemba nas mos de seus respec tivos
responsveis e tambm sobre o couro de cada atabaque, dei-
xando que ali pennane <1 a t a prxima sesso espiritual.
Uma outra forma a captao de energias dos As tros. Os
a tab<=tques c o utros instr umentos, quando colocados sob a luz
do Sol c da Lua, recebem as foras universais, que produzem
um perfeito equil brio. Essa pnitica funciona tal qual os plos
positivo c negativo q ue, juntos, v8o gerar a "Luz Divina" emitida
por esses quando utilizados com fins litrgicos. Para isso, coloque
os instrumentos num local aberto (no pode estar chovendo),
ou onde incida [uz dret8 destes Astros. Acenda uma vela branca
ou da cor vibratria do Orix dono do couro, e pea-lhe com
fervor que o descarregue e reenergize a firn de que seja til para
o templo e principalmente q ue se equilibre com as luzes de Deus
(Zambi, Tup, Olorum ... ), criador de todo o Universo.
Irnportante: no realize este trabalho no perodo da Lua
Minguante, pois essa, ao invs de enviar, vai sim, retirar energia
do instr umenro. D preferncia Lua Crescente ou Cheia.
Todas ess<1S obrigaes podem ser fei tas tambm COlYl
os instrumentos 8uxilia rcs, de forma que possam reter e
servar as boas vibraes ca.pwdas do Plano Universal.
Para energza5o d<:tS mos, muito bom coloc-las
sobre o altar, com as palmas voltadas para cima, e pedir a
O xal que as iluminem, permitindo que sua medi unidade se
desenvolva melhor a cada dia, e que tenha sempre uma bo<:l
intuio, finne e segura pma o bmn cumprimen to de sua
so. O Cong de um terreiro bem firmado pelos Orix::s possu
uma energia prpria, reforada pelas foras celes tiais e essa
energia que devemos absorver.
com a seiva pura de certas plantas tambm
faz com que elas se renovem. As ervas mais usadas so: arruela,
guin, mangueira ou outros vegetais
relacionados aos rixc.s.
76
Alin1entar os Atabaques
Dentro do Candotnbl, os atabaques, aln1 de
mentos sagrados, so considerados como a prpria
tao do Orix, e significam, muitas vezes, o Olor e o Eled
(Anjos da Guarda) do chefe do terreiro.
Assim, os couros tm tratamento especial como se
sem verdadeiros Orixs e precisam ser purificados e
tados, conforme mostra a velha tradio, nmn ritual que deve
ser renovado todo ano.
Dentro do Aliax, os tambores em p so lavados con1
gua benta ou da chuva. Depois, con1 ap
de-dend), com mel e finalmente cair mn pouco de
ej (sangue) de uma ave sacrificada no ritual.
Terminada esta parte, deita-se cada um deles numa
esteira nova ou em folhas de coqueiro.
A Yabass (cozinheira) podere) ento tirar os axs
bea, asas, patas, cauda, fg<1do, corao, moela e rins), prepa-
r;-los sem sal e crn tigelas aos Orixs donos dos
atabaques. Se existir algum destinado a Exu, este deverc'i
comer na casa de Exu.
77
Permanecem assim por doze horas no Ronc do Aliax.
Depois, so levantcH:los para o t oque geral cha1nado
Xirf\ onde numa grande festa a todos os Orixs.
Sabedores que somos de que, devido sua base crist,
a Umbanda no deve utilizar em seus rituais o sacrifcio
anin1al, apenas a parte da purificao dos couros, com
benta ou da chuva, poder ser feita pelos seus Ogs. O
o" ou o "alimen to, dos t ambores usados na Umbanda pode
ser feito atr:1vs das obrigaes j mencionadas.
78
Descarregar o Cot.tro
Para retirar as energias que poss::un ficar inu1ntadas no
tambor, alm dos ensinamentos anteriores, ainda podemos
lavar o couro com ;:1gua do mar, pois sabemos que esta tem
un1 grande poder de "quebrar" foras negativas.
Aps a lavagem, o atabaque dever ficar sob a luz do
Sol, secando. J ::. a gua dever<:. ser despacbada.
Outra forma deixnr de urna noite para outra, -ou
lhor ainda, de um trabalho para o outro, um. vasilhame (copo
ou quartinha) com <gwl (de preferncia da 1nas
usar a gua tratada que recebemos e1n casn), con1
um pedao de carvo. A gua grande condutora e o carvo
(mineral ou vegetal) t en1 mui ta facilidade em absorver
energias.
Antes do incio da outra sesso, despache todo o con,
tedo do vasilhame e em gua corrente, antes de
parar novamente ::1 defesa.
79
Troca de CoUro
Un1 atabaque, ou qualquer outro tmnbor cmn o couro
rasgado, no deve ser utilizado de fonna algun1a, pois no
produz bons sons e, conseqente1nente, atrapalha as
es do terreiro.
Porm, trocar un1 couro de um instrumento sagrado
requer todo un1 ritual. pedir Ag (licena) ao Orix
dono do instrumento, mna vela en1 seu nmne.
Essa pele rasgada dever ser despachada junto
reza, de preferncia dentro de uma mata (recinto natural do
Senhor Oxssi).
o couro coberto co1n p de pemba ao p de
uma rvore. Acende-se uma vela ao Guia Mentor dos Ogs
da casa, solicitando sua proteo. Un1a segunda vela deve
ser acesa a Oxssi, pedindo licena para lo en1 seu
territrio sagrado, e finalmente mna terceira, ao Orix dono
do couro, pedindo que todas as energias nele contidas possam
ser dissipadas.
A pele nov8, depois de colocada no atabaque, dever
ficar coberta por p de pemba durante trs dias, antes de
81
novamente ser firmada pela Entidade responsvel, e somente
depois disso que o tambor poder ser novmn ente percutido
nas sesses li trgicas. Lembre,se: um couro no preparado
no ter fora alguma junto s Esferas Positivas do Astral.
82
Trabalhos Junto Natureza
So muito cornuns na Urnbanda os trabalhos externos
en1 locais cmnandados pelos Orixs, colno as rnatas, praias,
cachoeiras e pedreiras.
Para podennos atuar nesses cmnpos sagrados, certas
saudaes deven1 ser feitas antes de adentr-los e cabe aos
Ogs ento-las, con1 carter de obrigao, pois aln1 de louva-
retn, devero tambm pedir a proteo durante todo o tempo
que l estiverem.
Muitas so as formas de solicitar essa permisso e prote-
o; porn1 o importante no esquecer de faz-las antes de
penetrar num territrio que no nos pertence, 1nas sitn aos
Orixs e seus falangeiros que l tm seu ponto de vibrao.
Nas matas e cachoeiras
Os terreiros costummn ir s matas a fin1 realizar ostra-
balhos dedicados ao grande Orix Oxssi e seus n1aravilhosos
Caboclos. Para entrar, deve-se agir da seguinte forma:
83
Na "boca da mata", ou seja, na entrada, todos os 1n,
diuns do terreiro, reunidos, devem saudar e pedir licena ao
Ex:..t da Mata, conhecido tambm como Exu da Boca da Mata,
pois ele o guardio e sentinela que cuida desse local (Ma,
caia) . Ten11inada a primeira etapa, os mdiuns do terreiro
seguem na frente, permanecendo, ento, os Ogs, na reta,
guarda, pois cabe a eles a concluso de mais algumas obrigaes.
Estando a ss, cantarn agora para os Caboclos Boi3,
deiros, que so Entidades muito ligadas a esses mdiuns e
que tambm atuam sob o cornando do Orix da fauna e da
flora. A cada cantiga peden1 foras, segurana e boas energias
para os instrumentos, assiin como para aqueles que os faro
vibrar (os Ogs), durante todo o tempo que ali permaneceren1.
Por fn1, canta, sc ao Orix Oxssi, solicitando suas
energias e sua bno a todos do terreiro.
Nas cachoeiras, as louvaes so entoadas para a
Corrente do Povo das guas, P.n1 especial Ma1ne Oxun1,
dona da gua doce, dos rios e das casca tas, e a Xang,
que o Orix das pedreiras, mas que tambm atua nas
cachoeiras.
Trabalhos na praia
Outra festa muito cmnmn a que se dedica Ien1anj.
Realizada na praia, denmninada pelos Umbandistas de "Ca,
lunga,Grande", rene milhares de adeptos en1 todo o litoral
brasileiro (e at de outros pases).
Porm, tal como a n1ata moradia de muitos espri tos
e a eles pedn os licena para a tu ar e1n seu ca1npo vibratrio,
tambm nas praias isso no se d de n1odo diferente.
Essa uma obrigao que deve ser feita smnente pelo
grupo de Ogs, sem a necessidade da participao de outros
mdiuns. faz-la no momento em que as pessoas
84
verem atarefadas, preparando o local onde acontecero os
trabalhos espirituais.
Visualizando, a partir da rea beira da rua, at o n1ar,
imaginariamente, a areia em trs partes.
Na prirnera frao, correspondente parte mais seca
do areal, e nterram-se os trs atabaques at a altura do
meiro C\ ro. Feito isso, os Ogs cantam em louvor a Ogum
Beira-Mar, que d tnuita fora, tanto aos instn.I-
mentos quanto para todo o terreiro.
Retirados os tambores, segue-se tnais frente, at os
Iin1ites da segunda re<l. o procedin1ento, porm
agora, direcionando os cnticos ao Exu Mar, de modo que,
com swYfala.nge, possa proteg-los, da ao das
foras tnalignas que possam se dispor a causar perturbaes.
Lembrem-se que, para cada campo de vibrao natural, h
sempre uma legio de Guardies incun1bidos de resguard-
los; portanto, assim como o Exu da Mata vigia a n1acia de
Oxssi, o Exu lvfar sentinela do "Reino das guas Salgadas".
Finalmente termina-se o ritual, na parcela tnais prxi,
m::1 ao local onde as ondas chegam. E con1 o bojo menor dos
atabaques soterrados junto s guas, canta-se para Iemanj,
Rainha dos Mares, solicitando permisso para a realiz::1o
dos trabalhos nos limites de seu reino, e pedindo que envie
suas irradiaes positivas, envolvendo a todos com as en1ana,
es salutares existentes em seu campo vibrat:-io.
85
Guias e Colares
Como j saben1os, os instrmnentos consagrados traba,
lham numa troca constante de energias con1 o Astral. Portn,
nen1 sen1pre apenas as boas vibraes recaen1 sobre eles.
Muitas vezes o tatnbor funciona cmno un1a espcie de
prl,raios, atraindo foras que certan1ente atrapalhariam o
terreiro, c apesar de toda a preparao, firn1eza e proteo
que neles possan1 existir, ainda assim, seus operadores podero
sofrer certas infl uncias.
E a que se verifica o verdadeiro sentido da necess1,
dade das guias (colares). Assim co1no o dirigente espiritual
tern uma guia especial, preparada de acordo cmn sua posio
hierrquica, os Ogs tambm devero t, Ias, devidmnente
firmadas e 1noldaclas de fonna a identific, los conforme o
grau ou funo ocupados na casa.
Procure saber com seu Mentor Espiritual a maneira
correta de preparar esses 'cfios,de, contas". 1v1uit.as vezes,
quando os montamos tendo con1o material de preparo n1ian-
gas de cristal, loua ou simplesmente plsticas (estas ltilnas
n1enos recomendveis), a Guia de Og dever ter as cores
87
correspondentes aos Orixs que vibram nos trs couros da
casa. Por exemplo: se os t.an1bores so dedicados a Oxal,
Ogum e Oxssi, os colares tero contas brancas, vennelhas
e verdes. Se forem de Oxaic1, Xang e Ie1nanj, elas sero nas
cores branca, n1arrom e azul, e assiln de acordo com o funda-
n1ento de cada couro.
D preferncia aos produtos naturais (sementes, pedras,
conchas); porn1, na impossibilidade, no h nenhum proble-
n1a se voc usar as miangas, pois todas as guias devero ser
irradiadas e preparadas pelas Entidades antes de serem utili-
zadas, caso contrrio, tero o mesmo poder de un1a bijutcrb
qualquer, ou seja, nenhum.
Deve ficar cruzada na altura do trax, cmn um colar
de Exu, para que o Og esteja guardado dos dois lados, ou
seja, na direita e na esquerda, prmnovendo o equilbrio neces-
srio para a segurana da casa e dele prprio.
Importante: na Umbanda, a guia de Exu no deve ser
colocada passando-a pela cabea, ou seja, pela coroa do m-
diwn, mas de baixo parrt cima, ou seja, pelos ps. Isso serve
para qualquer mdium, pois Exu no cuida da coroa, deixan-
do essa responsabilidade pclra os Guias de Luz dirigidos pelos
Orixs, ou seja, as Entidades con1umente denominadas pelos
umbandistas como "de direita". No que os Exus, especial-
mente os de Lei, no possuam luz prpria, mas apenas porque
esses sf.o auxiliares diretos das outras Linhas e no donos de
coroa de mdiuns umbandistas.
Aln1 dessas duas guias em especial, os Ogs devero
usar .outras conforme as orientaes dadas pelas Entidades
Espirituais, tendo en1 mente que a funo por elas exercida
exclusivamente de imunizao e proteo aos que delas fazen1
uso e jamais para sua orna1nentao.
88
Den1anda Entre Ogs
Demanda a ao contra algo ou aigun1 .
. Graas a Deus cada vez 1nais raro se encontrar algum
que saiba, realn1ente, fazer aquela ((de1nanda forte", que ant;
I! d " A 1 gan1ente era con1um ocorrer entre o .
rnente, existem mais aqueles que, Inovidos pela vaidade e
pela inveja, "demandatn" contra os outros, valendo-se da
emisso de fluidos negativos forn1ados por ondas mentais e
sentimentos inferiores, do que realn1ente usando a
nao de segredos mgicos, cujas foras se encontrmn no
Astral Inferior. Por isso, devemos tmnar o n1xin1o cuidado
con1 essas pessoas, pois a inveja e o so males
to nocivos que, por vezes, podetn exercer uma ao muito
mais eficaz que qualquer feitiaria ou influncia de espritos
vingativos e obsessores.
Note que eu disse C:]ue n1ais raro, porm ainda existem
aqueles que tm o conhecimento da "n1ironga" en1pregado
para o mal.
E onde entrmn os Ogs neste ponto? Por serem sacer-
dotes, eles precismn adquirir diversos conhecnentos; porrn,
89
infelizn1ente, n1uitos del es os aproveitcun no s para se
defender cbs foras negativas, n1as tmnbn1 para
Un1 tocador capaz de "derrubar"
un1a casa, ou seja, de fonnar tan1anha confus o (quizila)
tro de un1 terreiro que certas vezes consegue fazer com que
algumas velas ton1bc1n, causando at um princpio de incn..-
dio (da nasceu a expresso: "botar fogo no Cong"). E de
que jeito ele consegue isso? Ora, os tan1bores tanto so capazes
de chan1ar as Entidades de Luz quanto os espritos n1ais atra,
sados. Tudo depende da forma con1o ele toca o couro e de
sua vontade.
E existe proteo para tais inconvenincias?
Lgico! a que os Ogs da casa, quando firn1es no
pcnsan1ento, preparados e protegi dos por aqueles que fazen1
11 ,
sua segurana, atuan1 contra esse servio SUJO .
Da ven1 a itnportncia da finneza, das obrigaes, das
protecs e de urna boa intuio dos da
casa. Q uando o atabaque est ben1 vibrado pelas foras dos
Orixs, dos l\.1entores de Luz, normahnente quen1 se d mal
aque le que est querendo demandar, pois as energias
tiv::1s recaem sobre ele. a farnosa Lei elo Retorno, que no
caS(\ invariavdn1ente imediata .
Ent3o, irn1os, no C(1ian1 nessa an11adilha, geraln1ente
por Quin1bas, q ue vendo despertar a vaidade c a
prepotncia no n1dium, e reconhecendo.-lhe certa
dade, o utiliza, abusando de seus canais de vibraes afins,
t ransforn1anclo;o en1 n1ai s Lll11 infeliz escravo de sua legio.
Adquirir conhccin1ento fundan1ental para todos, cm
especi al ao Og. Porn1 sCiber direcionar esse conhecimento
e1n prol do an1or e da caridade, atuando contra o mal, o
grande objetvo das Foras da Un1banda.
90
Paga de Og
Existe em alguns terreiros, especialrnente nos Ils de
Candombl, a chamada Cerimnia de Feleb. Essa caracte ,
riza,se pela arrecadao de dinheiro dos adeptos e visitantes,
num pano branco colocado diante dos atabaques, ao son1 de
uma cantiga apropri ada.
Todo o dinheiro repartido entre os Ogs que a tu aram
naquele trabalho, sejam eles da casa ou convidados.
s vezes, um Og vai a un1a Festa de Santo j com
"cach" cobrado. H ainda os que fican1 c'correndo-gira";
so os famosos "goteiras", ou sej a, aqueles que vo de um
terreiro ao outro (pingando aqui e ali), sen1 que venhan1 a se
firmar ou se comprmneter com. nenhmna casa, visando
a obteno do lucro finan ceiro.
Particularmente, discordo dessa atitude.
Se ele, pela 1nisericrdia de Deus, adquiriu graciosa,
mente sua faculdade medinica, no se justifica tirar proveito
material atravs de seus prstimos numa cerin1nia litrgica.
Aquele que assim agir, mais dia, menos dia, poder ter seu
Dom suprnido em funo desse abuso.
91
Lernhrc-se das pc- 1lavras de Jesus, o Mestre Oxal, con -
forme descrito no Novo Testamento: (Mateus, 1 0.15- 15) " ...
de graa recebeste, de graa dai" e Lucas (6.27-36) que reco-
menda: " ... fazei o bern e en1prestai sem esperar nenhuma
paga; ser esse o vosso gal ardo ... ".
Alm de estar errado, quem assim age est correndo
um grande perigo, pois levado pela ganncia e pelo intuito
de ganhar dinheiro, no leva em conta o local, o fundamento
e o tipo de trabalho que est prestando. Um di a toca numa
tenda de Umbanda, ou tro num Il de Candombl, ou ainda
num terreiro de Quiumbanda, servindo sua medi unidade para
t udo o quanto tipo de trabalho, e para as mais dvers8s
finalidades. Convm refletirmos sobre a infalvel Lei elo Re-
torno , e do envolvimento com energias negativas, que podert
atrair para si, pois a inteno escusa cria bloqueios contra a
proteo que lhe seria ofertada pelos Espritos de Luz.
92
-
Mulheres nos Atabaques
Existe uma grande discordncia entre os adeptos, com
relao ao uso dos tambores pelas Inulheres.
Muitos alegam que elas no poderimn usar os
n1entos sagrados por fi carem de "baj" (termo que significa
Ynenstruada) .
Pois bem, no Candombl isso faz parte da tradio e
ven1 sendo respeitado atravs dos tetnpos, por isso no
trarei neste mri to. Apenas respeito.
Porm, na Urnbanda, indivduo do sexo feminino
ten1 totais condies para ser urna atabaqueira, sem problen1a
algmn. Se considerarmos que os Ogs tm um Don1 Divino,
un1a faculdade medi nica musical, esta no vem com o
ro, mas sim com o esprito e este por ter origen1 na essncia
Divina, no tem sexo.
bvio que certos cuidados precisam ser tomados.
Quando a mulher est<:1 n1enstruada, no deve tocar o ataba ...
que. Alis, nf.o convm sequer participar da engira, ficando
do lado de fora, na assistncia. Isso inclusive se aplica a todas
as mulheres que participam da casa. E por qu? A n1ulher no
93
perodo menstrual poder sofrer con1 a dismenorra (clicas
e dores abdmninais}. Alm disso, en1 alguns casos, as diversas
atteraes hormonais influenciam diretatnente no seu estado
en1ocional, sendo que tnuitas tnulheres apresentan1
nos antes mesmo do incio do ciclo - a chan1ada TPM -
(Tenso Menstrual). Outro fator in1portante que,
mas n1diuns, devido perda constante de sangue, senten1
Ulna ligeira fraqueza, associada, s vezes, a un1 quadro de
anenlia. a tudo isso, existe ainda a preocupao
con1 sua higiene (a troca constante de absorventes
cos), que conseqentemente provocam desconcentrao
(total ou parcial), interferindo direta1nente no seu desen1,
penho na funo.
94
Casos Verdicos
Descreverei alguns acontecimentos ocorridos corn
Ogs que, de certa formal poden1 ilustrar boa parte do que
foi passado nesta obra. Por questo le tica religiosa, em
alguns casos, os nomes dos personagens sero 1nudados o u
mz.mtidos sob sigilo.
1 ) Uma belssima provao
Este fato ocorreu com um Og de nossa casa, chamado
Rogrio.
Convidado por uma amiga a assistir mna festa nun1
terreiro de Candmnbl aqui en1 So Paulo, ele aceitou, at
por se tratar de utna homenagen1 aos Caboclos.
Lc1 chegcmdo, pelo fato de no conhecer nngun1 da
casa, sentou-se quieto num canto, de onde poderia ter uma
melhor viso dos acontecimentos.
O toque "corria solto" c incorporado no Babal orix do
Il, o Caboclo Boiadeiro, Seu Gentilciro, fazia seu "p-de-
95
dana''. De vez em quando, dirigia o olhar ao nosso Og,
que, meio sem jeito, no compreendia os 1notivos, quando,
de repente, a Entidade pra na sua frente, e pergunta se ele
estava assustado. De pronto, Rogrio respondeu que no e
que, pelo contrrio, se sentia muito bem, pois a festa estava
excelen te.
O Caboclo ento perguntou se ele no queria se
sentar ao lado d os atabaq ues, j que ele tambm era
Impressionado com a afinnao, o jovem Og5
agradeceu e salientou que estava sa tisfeito em observar
os trabalhos a li 1nesmo onde estava, permanecendo no
mesmo I ugar.
Foi a que veio a surpresa. Seu Gentilero, com um belo
sorriso e de forma taxativa falou: "Seiquen1 manda em voc!
Ele tambm trabalha comigo! O Caboclo Boiadeiro da J uren1a
est aqui ao meu lado e permite que voc entre e sente junto
,,
aos nossos couros .
Ele mal podia acreditar no que estava ouvindo, pois
realmente quem cuida dos Ogs de nossa casa essa Entidade,
que inclusive j havia dito que trabalhava tanto na Umbanda
quanto nas Roas de Candombl. Alm disso, outro detalhe
chamou a ateno: sabedor de que o fundamento de nossa
casa n1uito diferente, o Boiadeiro o convidou a estar junto
aos de1nais Ogs, porn1 sem que viesse a tocar um
mento, de 1nodo a no provocar um choque energtico em
suas mos, visto se de um inician te na 1nisso de

Foi uma grande prova para ele e para todos ns da
APEU, at potque o Rogrio jamais havia estado l e ningun1
sabia sequer que ele era Og8.
96
Salve o Caboclo Boiadeiro da Jurema!
Mentor Espiritual dos Ogs da APEU.

2) Belo cxe1nplo!
Numa linda noite, dois Ogs de nossa casa, o Sidney c
o Rogrio, foram visitar um terreiro de Umbanda, pois h;1vian1
sido convidados por urn mnigo, q ue naquela casa t ambrn
(C - l )}
era e,couro .
N wn de terrninado momento, foi chamada a Linhe1 dos
Prctos,Velhos, e como visitantes el e uma tenda umbandista,
foram encaminhados Vov, que se achava incorporada na
dirigente.
Ela aplicou,{hes os passes e pergun tou se no ir iam tocar
um pouco, deixando os atabaques disposio. Eles agrade,
ceram ao convite, e justificaram a recusa, alegando que, infe,
lizmcnte, ainda n o h aviam sido au torizados a manipular
trumen tos em outras casas.
Foi a que a sbia Entidade sorriu e vo!tanclo , se par8
seus Og5.s, bem como para os den1ais n1diuns de sua gira,
disse: "Parabns! A 'nga via' j:c1 sabia, mas queria que vocs
servissem de todos. Quando uma Entidade de sua
casa lhe d ume1 ordem, ela deve ser respeitada. Sejan1 sempre
bem,vindos 8 esta Tend<1 e saibam que, quando tveren1 a
permisso, nossos couros estar8o sua disposio, pois vocs
so vcrcbderos filhos de f e den1onstram respeitar as Leis
Sagradas ch1 Umbandcl".
3) Efei tos fsicos
Entre as v;iriDs manifest aes espirituais, existe un1a
categoria classificada como de Efeitos Fsicos. Tal categoria se
define no fn to de os espri tos, utilizando-se do ectoplasn1a,
que uma energia densa, eliminada principalmente por m,
diuns, poderem promover certos fenmenos diretos sobre
objetos inanimados, como rnovn entar ou produzir sons.
97
Este caso ocorreu h muitos anos, na sede da APEU.
Ao t rmino da sesso, estvmnos todos conversando
n8 rea externa do ten-eiro, quando, de repente, ouvimos
bem alto, o son1 dos atabaques.
Nosso dirigente pediu ento para verificannos que1n
estava tocando, pois os trabalhos j havimn encerrado e
ningutn tinha Butorizao para toc,los aps o fechamento
da engira.
Grande foi nossa surpresa quando, ao abrirmos as cmti,
nas que separam a assistnci a do setor de trabalhos n1edi,
nicas, percebemos que no havia ningum (materiahn ent e)
1nexendo nos instnnnentos, e que, e1nbora ainda estivessem
cobertos, todos ainda ouvi am un1 toque maravilhoso sendo
entoado, cujo som, dib'110 de um Og de "rno,feita", de um
antigo Alah, era originado em seu interior.
Porm, quando outras pessoas, pasmas pelo aconteci,
mento, comearam a chegar para testenlunhar de perto que
o tambor estava tocando sozinho, ele silenciou.
Na sesso seguinte ficamos sabendo pelo Mentor da
casa que se tratava de urn esprito trazendo n1ais ax e n1ais
foras para nossos instrumentos.
'Tr'll manifestao, vez por outra, ocorre cm nosso ter,
reiro e ficamos muito felizes e1n saber que estamos resguar-
dados por Entidades que nos auxiliam com sua luz c s u e ~ s
boas energi as, fazendo<ts vibrar sobre os tambores consagra,
dos :tos Orixs.
4
2
) O Og que queria den1andar
Essa histria ocorreu na praia, h aproximadmnente
vinte anos.
Duran te um bom tempo, um Og, cujo nome n o ser
revelado, como convid<l do, tocou os couros de nossa casa,
98
muito embora no fizesse parte efetiva da corrente medi nica
da tenda. Como ele tinha uma boa relao, em especiaC com
o dirigente do terreiro, e realmente era um grande conhecedor
"da arte", disposio da casa, s vezes l compa-
recia para cwnprir sua rnisso e louvar aos Orixs.
Certa noite, todo o grupo da APEU foi Praia Grande,
no Litoral Paulista, a fim de realizar o festejo em Louvor a
lemanj. Nessa poca, a casa j contava com seus prprios
Ogs; entretanto, ele insistiu en1 participar, pois tambm
queria aproveitar o evento para agradecer grande Rainba
do Mar.
Nosso dirigente, em acordo com o Alab, a
autorizao; porm, S<1bedores de que tal Og gostava de
bebida alcolica, de que, naquele dia, deveria
do seu vcio, visto que, se o fizesse, no poderia
tocar nos nossos atabaqucs, at porque no adoramos o uso
de bebidas alcolicas em nossos rituais.
Aps concordar com a norma, o infeliz, ao perceber
que ningum o estava vigiando (visto que se tratava de um
adulto), foi a um bar prximo e rapidamente tmnou sua
chacinha''. Tudo teria dado certo se nosso
, - . 1' 1 H dI,
ros nao t1vesse percc Jruo sua escapa e a .
Quando o Og rebelde voltou, foi informado de que,
por haver infringido o regulamento, no poderia participar
tocando o couro naqueles trabalhos. O hmne1n, ento, ficou
furioso. Queria brigar, xingou, esperneou, mas, ao perceber
que aquela atitude no o ajudaria a conseguir a pern1iss8o,
passou a chorar corno se fosse uma criana inconformad<J,
pois, de qualquer maneira, se dispunha a tocar para a Orix,
ainda que fosse necess::.1rio pedir maleime para a Santa e para
o Mentor do terreiro, o Caboclo Ubatuba.
Mais uma vez, tanto o dirigente quanto o Alab, piedo-
sos e compreensivos, pcrrnitiram-no faz-lo, sob a condi8o
de a (' tirar o som" no Rump (tambor central).
99
A ele esbravejou, alegando que no era Og para fi car
entre dois novatos (nosso Alah ainda era mui to jovem e o
outro era justamente cu, ainda menino). Percebendo que
no seria aberta mBis nenhuma cxceo, acabou concorcbndo
com a ordem e os trabalhos foram iniciados. Logo a seguir,
movido pelo inconformisrno, este Og c01neou a demand8r
contra o nosso terreiro, puxando pontos, sotaque e outras
coisas mais.
S que ele n o contava que, atravs das Entidades Ins-
trutoras elo nosso grupo, S<1ban1os nos defender e, como a ten-
tos sentinelas, resguardnr o terreiro contra nossos desafiantes.
Valendo-nos das ''mirongas" por n s aprendidas, como
se fosse um passe de mgica, por mais que d e forasse, seu
couro foi ficando com um som c R da vez mais baixo, c::1usando -
lhe muita irritao, pois gostava de fazer o "couro falar" c
soar mais al to que todos os dernais. O mais intrigante que,
quando ele reclamou, tanto eu quanto o Alab, sem n.enhum
esforo, tocamos o instrumento e, para sua surpresa, o som
saiu lindo, alto e maravi lhoso.
Percebendo seu erro, coube a ele apenas pedir maleime
(perdo) e no posto enquanto via transcorrer as
homenlgens lvfe Serei a, sem se satisfazer e poder mos trar
todos os seus dotes de um "Og5 de dos quais
muito se env1ideci a.
5 ) Desrespeito e castigo
Este caso tambm aconteceu com o Og da histria
anterior.
Mesmo depois das contrariedades ocorridas na praia,
esse indivduo, que era um tpico "goteira", foi conosco a um
trabalho n as matas. De certa forma, apesar de ser um
empolgado, ele era mui to respeitado, inclusive por nosso
100
----......... . ... ___ , , --- - - - - .... ..... , ___ , -- - .. -
Mentor, pois, como dito anteriormente, an tes da casa ter seus
prprios atabaqueiros, seus dons, muito
ra ele soubesse, pelo prprio 1v1entor, que no se incorporaria
de forma efetiva ao grupo de Ogs do terreiro caso no n1u-
dasse sua 1naneira de se conduzir e de cuidar da prpria
Inediunidade.
Voltemos ento s matas.
Estvcunos arrumando o terreiro: uns apanhavan1 folhas
para forragem do cho, outros adornavam o cong, feito cmn
troncos de rvores, ou ainda faziam suas obrigaes ou
das aos Orixs daquele ambiente. O n ico que no aj udav<-1
era justa1nen te ele, que preferiu ficar batucando, con1
o de mostrar, no sabemos a quern, os diversos toques que
sabia executar (todos j o conheci am).
As pessoas j estavam irritadas com o seu procedi-
mento. Assim nosso dirigente, com muita pacin cia e
to, solicitou-lhe que silenciasse os atabaques e se dispusesse
a ajudar os outros mdi uns, uma vez que o ten1po corria e
q uanto mais gen te cooperasse, mais rpido seriam iniciados
os trabalhos espiri tuais.
Indiferente, com su<.""l conhecida indisciplina, continuou
tocando, agora mais alto ainda. .
O Babala mais uma vez pediu siln cio, e de
que, caso ele continuasse com aquela insubordinao) coni
certeza seria repreendido por un1a Fora Maior- a do prprio
Orix elas Matas, Senhor Oxssi.
Foi quando o ouvilnos dar o ltin1o toque,
do sil ncio. No porque o Og decidira acatar o pedido do
dirigente , mas, sim, pelo fato de o couro haver se ron1piclo,
ele tal fonna que ficou imprestvel, inutilizado por cmnpleto,
a parar de imediato com sua teimosia.
Embora tivesse ficado abismado ao verificar que a pele
do nstrurnento h avia rasgado, furioso tentou assumi r o t an1,
hor que cu tocava, <it porque eu ainda era simplesmente
101
un11nenino, o que o fez imaginar que poderia levar vantagem
sobre a n1inha fragilidade. Entretanto, teve seu intento
pedido pelo dirigente e pelo Alab e, assin1, pennaneceu o
resto do dia ern n1eio mata, ouvindo os toques tirados pelos
demais Ogs espalhando-se por entre os arvoredos, sendo
aconselhado a refletir a respeito da atitude tmnada por ele e
sobre a ao imediata do "Dono da Macaia", ao
que no se brinca com a Un1banda, nem com o Poder e a
Fora de qualquer
Lembrem,se de que: tudo tem o mmnento certo c
tivo justo para acontecer.
O respeito ao Sagrado deve estar acilna da nossa vontade.
6) Mulher "tno--de.-couro''
Um.:1 moa, visitando uma vidente, foi infonnada de
que tinha n1isso para tocar atabaque num terreiro.
Surpresa com o comunicado, no concordou, at
que sempre ouvira dizer que tal cargo era exclusivamen te
n1asculino, mas, mesmo resolveu confirmar sua veraci,
dade nun1 terreiro de Umbanda.
Conversando corn o Caboclo que comandava a casa,
obteve a confirmao.
Depois dos trabalhos, foi ento conversar com o dirigente
que, intrigado, pois tambm n5o sabia que n1ulher poderia ter
"mo,de,og?i", resolveu levc-la a trs Hs diferentes, para que os
bzios "falassem" a respeito, o que foi prontamente confin11ado,
mesmo sem que os Babalorix<s soubessen1 o motivo de sua visita.
Hoje ela un1a grande Og, ou, para aqueles que n.o
aceitam essa denominao para mulheres, Ulna 1naravilhosa
atab8quera de Ogurn, que com sua bela medi unidade capaz
de cham<:u- os rixs atravs dos diversos toques aprendidos
c tem adminivel zelo pelos couros consagrados.
102
7 ) Larvas astrais
H alguns m1os, urn grande mistrio comeou J
tecer com as guias dos mdiuns de nosso terreiro. Elas con1e-
aram a se romper de forma inexplicvel, ou seja, eram
das , porm JS sementes que 8S compunban1 no se solt8.V8.m
do fio. Parecia at um;:t inciso cirrgica, con1 um leve toque
de objeto cort8.nte (informo que pelo regnento in terno d<1
APEU, os colares dos mdiuns utilizados nos trabalhos
tuais no silo levados pma casa, o u seja, ficam pendurados
n a parede da engira da tendJ, e1n cabides individuais, a fin1
de se manter em campo vibratrio) .
Pois bem, depois que vrias guias j havimn sido pa rt-
d8s, minha guia de Alab comeou a ser atingida. Eu chegav<.l
na sexta-feira, hora dos trabalhos, e tive a triste surpresa.
Depois de remont-la V1rias vezes, nosso Mentor Espiritual
pedu que eu a colocasse em torno do me u atabaque. Porm,
na sesso seguinte, l estava ela, "quebrada" e com as contas
penduradas.
Mais uma vez repus seus elementos no lugar e entre-
guei-a ao Cabocl o Ubatuba, nosso Mentor, para que fosse
novarnente frm8da. Nessa ocasio, a Entidade recomendou-
me que a colocasse junto ao ax de proteo do Caboclo
Boiudeiro da Jurem a (Mentor dos Ogs), o que foi feito na
mesma hora.
Na seman<i seguinte, qmmdo fui fazer as obrigaes
para firmeza dos couros, tive uma viso n ada agradvel: cente-
nas de larvas estavam saindo de dentro elas sementes e dos
bzios que formarn minha gui<1 de Alab.
Deixei tudo do jei to que est av8 e esperei pelo Caboclo
Ubat ub<-l q ue, ao se manifestar no terrei ro, nos deu a seguinte
explicao: as guias danifi cavam-se devido a uma dem8nda
que <1tuava contra nossa casa e os espritos que ::1s afetavam,
como gra ndes conhecedores ela magia, sabiam q ue anulando
iOJ
a proteo do Alab, seria bem mais fcil "derrubar}! os outros
Ogs, o que fatalmente destruiria um dos principais pontos
de segurana e evocao das Foras elos Orixs, facilitando-
lhes o objctivo malvolo de fechar, definitivan1ente, as portas
de n1ais um Templo de Luz e pregao da caridade.
As larvas eram exatamente essas foras negativas,
terializadas a fim de que conhecssemos a verdade e obtivssc-
mos o aprendizado de o quanto importante a n1anuteno
dos canais vibratrios que servem de sustent8culo a uma
tenda umbandista.
Depois de qucbracb a demanda e feita a purificao do
ambiente, com mais alguns cuidados ensinados aos gs,
nunca mais tivemos nenhurn problema semelhm1te.
8) Nunca e1npreste um instrumento sagrado
Esta histria passou h mais de 40 anos.
Um Babala, hoje dcscncarnado, embora trabalhasse
com timos Guias e fosse um exmio benzedor, na prtica
como dirigente urnbandista, ainda no de1nonstrava um gran-
de conhecimento.
Aproveitando-se ele sua boa-f, um Og que j havia
participado ele seu terreiro c, no momento, atuava en1 outra
tenda, naquele! ocasio tomou emprestado seu atabaquc par3
tocar na nova casa durante urna comemorao ele Orix que
l;l aconteceri8, comprometendo-se a devolv-lo no dia seguinte.
Entretanto, o dirigente da tenda ern questo apropriou-
se do instrumento, e nlll1G! mais o devolveu.
Depois de um longo perodo de espera e de verificcu
que nenhuma mnnifcsw:io ocorria no sentido de receber
novamente o que lhe pertencia, o Babala, na companhia
de meu pai (que ento era mdi1..nn de gira e
resolveu visitar o tal terreiro para pedir o atabaque de volta.
104
Recebidos pelo
11
pai-de-santoa desonesto, forarn avisa-
dos de que poderiarn pegar o couro, tnas iriam lev-lo "quizi-
lado11 e que certamente acabariam se dando muito mal.
Meu pai, no temendo as ameaas por confiar que, se
realmente h ouvesse algum problema, as Entidades de Luz
destruiriam a negatividade, concordou en1 retir-lo 1nesmo
assim. Porm o inexpe riente chefe-de-terreiro, receoso e
inseguro, resolveu deixft- lo por l mesmo, uma vez que o
ou tro ''balxda<Y' tinha mui to mais tempo de comando e a
fan1a de, usu<:.1 lmente, praticar fei tiarias e m detrimento de
outras pessoas.
9) O emprego
Este ltimo caso Jqui colocado aconteceu recente-
n1entc con1igo, mais precisamente em agosto de 2003. Eu
estava desempregado h um ano e trs meses, quando tiven1os
em nosso terreiro uma gira com os boiadeiros.
1bdas as vezes ern que essas Entidades so chamadas,
uma grande euforia toma conta dos Ogs, pois somos todos
"filhos comandados" do Caboclo Boiadeiro da Jurema, cuj<:1
responsabilicbde, alm ele recair sobre ns, se estende aos
instrumentos sagrados da casa.
Porm, naquela noite, o C8boclo esperado no compa-
receu. Em seu lugar, mm1ifestou-se o Boiadeiro J uvncio dos
Cafuncls, um sertanejo brincalh o que gosta muito de contar
seus "causos", embora saibamos que, por tr8s de suas brinc:l-
deiril.S, muit;1 "mirongil" est sendo feita e muit:1 demand<l
sendo clestrudn, por sua luz e competnci e:1 .
Depois de rnuitas cantorias e risadas, o sertanejo parou
diante dos <ltabaqucs e corn austeridade falou: "Agora vamos
tn1balhar srio. Recebi uma ordem e vou cumprir minha mis-
s8.o com a ajuda de todos vocs. Pe.o Virgern de Nazrm2 e a
105
Nossa Senhora cb Abadia para que ajudem a este hun1ilde
boiadeiro, dando- me foras parL1 fazer o que foi n1andado.".
Foi qu8ndo ele me chamou e perguntou h quanto
ternpo eu estava sem trabalhar. e fiquei sabendo
que rneus caminhos estavam fechados, visto que, mesmo con1
todo o cuidado q ue tomo, algumas energias negativas t ermi-
naram recaindo sobre mim por ocupar a funo de Alab,
da a necessidade de uma vigil5.ncia maior de minha parte, e,
corno Og, era necess8rio que uma Entidade do Povo
deiro viesse fazer o trabalho de limpeza e revitalizao de
tni nha aura. Somado a isso, ainda existia a ao de resgate
cnnico, mas que daquele rnomento em diante, sobre o poder
da f e com a autorizao dos Senhores do Astral, tudo iria
melhorar.
Com a particpao de todos os mernbros do t erreiro,
numa grande doa8o ele energias positivas, Seu J uvncio fez
''abrir as porteiras da minha vida" e, logo na prxna semana,
eu j me encontrava empregado, e para n1inha felicidade,
numa empresa onde o pessoal responsvel tam.bm umban-
dis ta. Seria coincidncia?
!06
Salve todo o povo Boiadeiro!
Salve Seu Juvncio dos Cafunds

O Hino da Utnbanda
Sua composio dat a do incio da dcada de 1960.
Tudo ocorreu quando o Caboclo das Sete Encruzi--
lhadas, incorporado no mdium Zlo Fernandino de Moraes,
atendeu a um cego chamado ]. M. Alves que, apesar de no
conseguir sua cura, ficou sabendo que a mestna se t ratava de
''resgate crmico''. O hom.em ento se apaixonou de tal forma
pela doutrina que fez c apresentou a msica ao Caboclo, o
qual se mostrou muito gratificado.
Finalmente, em 1961, durante o 2 Congresso de n 1 ~
banda realizado na cidade do Rio de Janeiro, foi oficializado
em todo o territrio nacional como o Hino da Umbanda.
Hino Oficial da U mbanda
(Letra/msica; J. M. Alves)
Refle tiu R Luz Di vina
Ccnn todo seu esplendor
do reino de Oxah1
107
Onde h p8z e amor
Luz que refle tiu na terra
Luz que refle tiu no mar
Luz que veio de Aruanda
Para tudo iluminar
A Un1banda paz e amor
um mundo cheio de luz
a fora que nos d vida
E grandeza nos conduz
Avante filhos de f
Como a nossa Lei no h8
Levando ao mundo inteiro
A bandera de Oxal!
108
Letras de Pontos Cantados
Geralmente, apen<:ts pela letra, podemos notar a funo
de um ponto can tado.
Para exemplifica r, seguem as letras de al gumas das
diversas c.1ntigas aclot8das na APEU, lembrando que as
fi cadas como "de raiz" nfio podem ser alteradas en1 hip6tesc
algu1n;1:
Ponto de abertura
Os pretos-velhos e os caboclos
Vamos todos s:-1r<1Vi:1 !
Varnos pedir licena <l Deus, nosso Senhor!
Pm nossa come<H
Senhor do 1v1 uncl o, x<lL meu Pai
Bnix;1i, b<lX<li na oh ! Meu Senhor
E a nossa Terra iluminai
Eu abro a nossa gir;l com Deus c Nossa Senhora
Eu abro a nossa gin1, SC: lmbor, Pcmba de Angola.
109
Ponto de Oxal
meu Pai!
Hasteie a bandeira branca, bem l no alto da serra
xCJ h., meu Pai!
Abenoe e pe rdoe seus fi lhos, aqui na Terra
a graa,
1'v1eu Pai!
D8 sua bno
Do seu perdo, do seu amor
E no permita que entre os fi lhos de Umbanda
Possa existir, meu Pai,
Um desertor.
Ponto do Divino Esprito Santo
Pon1binho Branco, rnensageiro de Oxal - (bis)
Leve esta mensagem, de todo corao, at Jesus
dizer que somos soldados de Umbanda
E que marchando at o calvrio
Carregamos nossa cruz
V::1 dizer que sotnos soldados de Umbanda
E que marchando at o calvrio
Carregamos nossa cruz.
Ponto de irradiao
Eu vou pedir a OxaL_
E 8 Estrel a dn Guia
Que aumente a nossa luz
Que ns possamos alcanar
A doce vibra8o deste Cong8
Que aumente a nossa luz
Que ns possamos alcanar
A doce vibrao deste Cong.
11 o
Ponto de defumao
A casa de Seu Ubatuba cheira
alecrim e 8 guin (bis)
Vou quein1ar 1nais alfazema
Defumar n1inha J urema pra salvar filhos de f
Vou quein1ar tnais alfazema
Defumar minha Juretna pra salvar filhos de f, O k ~ O d !
Ponto de saudao aos Dirigentes Espirituais
Au Bab! Bab de Orix- (bis)
Au Babala! Babala de Orix- (bis)
Ponto de saudao aos Ogs
Oh! Meu Og, Og de Lei- bis
A estrela que brilha l no cu, senhor Og
de Jesus de Nazar
A estrela.que brilha l no cu, senhor Og
de Jesus de Nazar.
Ponto para saudar o Cong
Quando ele vem l da cidade da Jurema
Ele vem, ele vem pra trabalhar (bis)
Bate cabea, 1neu filho, no Cong
E pede foras ao Pai Oxal. (bis)
Ponto para cruzamento na Lei de Pemba
Encruza, encruza
Ern nome de Deus encruza- (repetir vrias vezes durante o ritual)
Cruzou, cruzou
Em nome de Deus cruzou- (no trn1ino do cnlzatnento).
111
Ponto para receber algum com carinho
Um abrao dado de bom corao
mais do que uma bno
U b
" - > LI b - ))
ma enao e uma enao .
Pedido de licena de un1 templo visitante
Quem disse, camarada, que eu n o vinha
Na sua aldeia trabalhar um dia?
Peo licena para entrar
Banda com banda, faz a Umbanda tnelhorar.
Para receber o terreiro visitante
Abra a porteira cambonc, deixe o terreiro passar,
Que ele veio de longe, pra visitar o Cong
A vem (mentor visitante) que tmnbm nosso guia
Veio saudar (mentor d a casa) trazendo a sua rmnaria
Sejam meus irmos
casa de Oxal::1
Vamos unir nossas m5os
Que a Umbanda vai melhorar
Deixa a Umbanda rnclhorar, deixa a Urnbanda melhorar
O i deix.l a Umbanda melhorar, meu Deus do cu
Deixa a Um bandlJ. melhorar.
Ponto para agradecer a utna boa recepo
Oi Deus lhe pague, ...... (bab,
O Deus lhe pague
O i Deus lhe pague pela hospitalidade
Oi Deus lhe pague, ...... og, cambone, casa santa)
Oi Deus lhe pague
Oi Deus lhe pague pela hospitalidade.
112
Ponto de proteo a algum que vai embora
A guiou nosso Pai
Guiai esse filho ao can1inho que vai
A guiou nosso Pai
Guiai esse filho ao carninho que vai
Ora viva Jesus, nosso Pai Redentor
Que na Santa Cruz, seu sangue derra1nou
Ora viva Jesus, nosso Pai Redentor
Que na Santa Cruz, seu sangue derran1ou.
Ponto para cobrir os atabaques
J deu a hora no relgio de Xang - (bis)
"Tabaqueiro" fecha o couro
Foi Oxal quen1 n1andou
"Tabaqueiro" fecha o couro
Foi Oxal quem 1nandou.
Ponto de encerramento
Au, au Bab,
Eu vou fechar meu Caic
Eu vou pedir licena a Zambi
E vou fechar meu Caic
Mas na f de Seu Ubatuba
Que eu vou fechar meu Caic.
Ponto das sete linhas
Quem est de ronda Ogum Meg
Quen1 rola a pedra Xang Ca
Flecha de Oxssi certeira,
, , , Oxal protetor, ,
113
Sete linhas de Umband8, sete linhas pra vencer
Na F ele Pai Oxal, ningurn pode perecer
Me Oxum na cachoeira, Iemanj nas ondas do mar
Ians pra defender, pai Ogum pra demandar, , .
Ponto de raiz do Caboclo Ubatuba
Eu vi Seu Ubatuba saindo da mata
] era madrugada, era Lua cheia
Trazendo 8 caa nos seus braos fortes
Para alimentar todos os ndios da aldeia
Ele caador, ele caador
Neste terreiro q uem nos ualumeia"
Ele caador, ele caador
Seu Ubatuba o nosso protetor.
Ponto para todos os Caboclos
ndio, ndio, ndio
Mas ele ndio aonde o Sol nascer
A sua flecha
de caboclo
Mas ele ndio aonde o Sol nascer.
Ponto de raiz da Cabocla lndira
Quando eu entrei na mata, vi uma moa morena
Era a cabocla Indira, companheira da J urema
Vi a cabocla Indira, tod1 vestida de penas
Sair da sua Aruancla e veio trabalhar na nossa Umbanda
A cabocla j chegou, vamos todos sarav
Con1o a sua flecha brilha, no terreiro de Oxal.
114
Ponto de Oxssi
Oh, Lua, oh, Lua !
Olha o seu andar, oh Lua! Olha o seu andar
Oh, Lua, oh, Lua!
Olha o seu andar, oh, Lua! Olha o seu andar
Oi por detrs daquela serra
Onde canta o sabi
Seu Oxssi no terreiro
Ele vem pr trabalhar.
Ponto para quebrar demanda na fora dos caboclos
Apanha folha, caboclo, que eu quero ver
Arranca toco pra essa rvore no crescer
Eu quero ver caboclinho de Aruanda
Trabalhando na U1nbanda
Pra Quin1banda no vencer.
Ponto a todos os Pretos--Velhos
Oi, Luanda, Oi, Luanda
Terra da macmnba, do batuque e do canger
Eu vou bater tmnbor, eu vou bater tmnbor
Fazer o meu batuque pra chan1ar 1neu protetor
Ponto de raiz do Pai Joo de Aruanda
Eu vi Pai Joo chorando, c fui lhe perguntar por qu
Ele disse que l na senzala, preto no con1e e no pode beber
Eu vi Pai Joo chorando, e fui lhe perguntar por qu
Ele disse que o carrasco forte e tetn u1n chicote para
lhe bater
115
Ponto de raiz do Pai Domingos
Pai Domingos tem coroa de rei
Mas ele o rei, ele o rei da Guin
Saravando meu pai na Aruanda
Os soldados do seu reino vm salvar filhos--de--f
Ponto de cura na fora de Preto.-Velho
Preto--Velho cura, Preto--Velho vai curar
Na f de Zatnbi, So Benedito e O x ~ l
Ponto aos Ibejis
Se eu pedir, voc tne d (bis)
Um balancinho papai, pra eu brincar (bis)
Ponto pr lbejada
O anel de pedra branca
Q ue eu perdi no mar azul
Quem achou foi Doum
O anel de pedra verde
Q ue eu perdi pelo caminho
Quem achou foi Cosminho
O meu Dnel prateado
Que eu deixei cair no cho
Quem achou foi Damio
Ponto de Ogum
Ogun1 Dil, n o me deixe sofrer tanto assitn 1neu Pai {bis)
Quando eu morrer vou passar l na Aruanda
Sarav! Ogum,
116
--- - --- - --- - ---
----- .- .... -
Sarav! Seu Sete Ondas
Quando eu morrer vou passar l na Aruanda
Sarav<:.! Ogum,
Sarav! Seu Sete Ondas.
Ponto para quebrar demanda na Fora de Ogum
Ogun1 venceu demanda, nos campos do HUinait (bis)
Cruzou sua espada na areia, lavou seu escudo no mar. (bis)
Ponto de subida de Ogutn
, , r, Adeus Ogum! (bis)
Adeus cavaleiro de Um banda, adeus Ogum!
Adeus cavaleiro de Aruanda, adeus Ogmn!- Ogum, Ogun1!
Ponto de N an
Saluba! , Saluba! Nan
Saluba! Nan, oi Nan Buruqu.
Ponto de Iemanj
Vamos Sarav! Me Iemanj
Vatn os todos juntos jogar flores no mar
do mar, do mar, do mar
do mar n1inha me sereia
Papai risca ponto n a pedra, Matne risca ponto na areia.
Ponto de Oxun1
Eu vi Mame Oxurn n < ~ cachoeira
Sentada na beira elo ri o (bis)
Colhendo lrio, lrio,
117
Co1hendo lrio, lrio,
Colhendo lrio pra enfei tar nosso Cong. (bis)
Ponto Cruzado de l ans e Xang
Ians, Orix de Umbanda
Rainha do nosso Cong<1
Sarav! Ians l na Aruanda
E
., E .,
parrer., parre1.
Ians8 venceu demandn
Ians, saravou pai Xang
E l no cu, o trovo roncou
E l na mat a, o leo bradou
Sarav! Ians, Sarav! Xang.
Ponto de Xang
Enquanto Joo Batista for Xang
E guiar o meu destino at o fim
Se u n1 dia minha f se acabar, Xang
Que role esta pedreira sobre mim.
Ponto aos de Xang
Qucnguel, Quenguel Xang
Ele filho da cobrrl, com!
Quenguel, Quenguel Xang
Ele filho da cobra,cor<11
Olha preto est trabc:dhando
Olha branco s est olhando
Olha preto est trabalhando
Olha branco s estt:1 olhando.
118
Ponto de cura na fora de Obalua
Obalua, Obalua,
Meu Pai, Obalua
Ouve o meu pedido, neste descarrego
Pipoca na casa, no canto um sossego
Despache as doenas, trazendo a sade
Sob seu fil, venha me amparar
Meu Pai Obalua
filho de Nan Buruqu.
Ponto s Santas Almas
Oi l no Cruzeiro das Almas
L onde as Almas vo rezar
As Almas choram de alegria
Quando seus filhos combinam
Tambm choram de tristeza
Quando no ((quer, cmnbinar.
Ponto de raiz do Caboclo Boiadeiro da Jurema
Eu vi a mata se abrir
E um grande guerreiro passar
E ele veio com um lindo diaden1a
Xetu! Para o Caboclo Boiadeiro da Jurema
Ponto de detnanda na fora de Boiadeiro
(usado tambn1 em outras linhas -serve como ponto sotaque)
I i! Eu no sei ler
li! Quero aprender,
Me etnpreste sua cartilhe:1
Que cu tambm quero aprender
119
;
E
"A'' / UB"
um , e um
E
/ "A" HB" ((C"
um , un1 , um
Me empreste sua cartilhCl que eu tambm quero aprender.
Ponto de raiz do Boiadeiro Juvncio
Feche a porteira boiadeiro,
Pra esse boi no desgarrar
Mas se esse boi fugir eu jogo o lao e vou buscar
Vou chamar seu boiadeiro J uvnco dos Cafunds
Xetu pra boiadeiro que ten1 lao de cip.
Ponto de Raiz do Marinheiro do Egito
Eu sou Marinheiro do Egito, eu tenho Bom Jesus para lhe dar
Solte meu barco no mar Santa Brbara,
Eu tenho Bom Jesus par8 lhe dar
Ponto de Baianos
T na Bahia, t na Bahia, te\ t, t- ( 4 vezes)
na Bahia que o baiano rei- (4 vezes).
Ponto pra quebrar den1anda na fora dos baianos
Vamos baiana, pisar no Catimb
Amarrar o inimigo na pontinha do cip.
Ponto do Seu Z Pilintra para quebrar demanda
Oi meu limo, oi 1neu limoero
Oi meu limo, oi n1eu l(limo"
Eu sou Z Pilintra, Z Pilintra eu sou
Joguei meu punhal no ponto
120
Para meu ponto afirmar
Chamei rneus camamdas para vir me ajudar
Joguei meu punhal no ponto
Para meu ponto afirmar
Chamei meus camaradas pra demanda vir quebrar.
Ponto de raiz do Exu das Sete Portas
L no fim daquela estrada tem uma figueira torta
l que fica a morada do Exu das Sete Portas
Chama por ele, no tenha medo
Seu Sete Portas guarda segredo
Laroi! Exu
Salve! Exu das Sete Portas
Ponto de raiz do Exu Mar
Olha que lindo o claro da Lua
Que refletia nas ondas do mar
Vi um homem senta do na areia
Er8 Exu Mar saudando Icmanj
Exu Mar, sarav sua banda
Exu Mar, sarav sua ba nda
Oi d licena que eu vim trabalhar
Sarav Exu! Salve Me Iemanj!
L:c1roi Ex u! Sal v e todas as foras do n1ar!
Ponto pr quebrar demanda na fora dos Guardies Exus
Quanms vezes eu j disse que no
Na minha cabea ningum pe a mo
Voc vem de l falando besteira
Jogando poeira no meu Cong
No adianta fazer demnnda
121
Olha! Quimbanda com Umbancla no d
Mas acontece que por sinal
Voc se deu mal, eu tambtn sou de l
Oim, dim, dirn, eu tmnbm sou de l
Dm, dim, dim, eu tambm sou de l.
122
Regulatnento dos Ogs
(Modelo)
1 -Todos os Ogs devero efetuar as obrigaes necessrias
antes e aps os trabalhos litrgicos.
2- Na ausncia do Alab, o prilneiro Og que chegar ao
terreiro dever preparar as obrigaes de proteo e
firmeza dos atabaques.
3- Os tmnbores e instrumentos auxiliares deven1 ser respei-
tados, pois so os responsveis pela hannonia musical e,
principaln1ente, pela vibrao do tetnplo.
4- O silncio deve ser mantido quando alguma Entidade estiver
orientando ou passando mensagens aos presentes no local,
ou quando n1diuns estiverem rezando perante o Cong.
5- Cada Og dever, dentro do possvel, afinar seu atabaquc
antes do incio dos trabalhos.
6- Os instrumentos consagrados s podero ser utilizados
para fins litrgicos.
7- No permitido passar entre os atabaques, uma vez que
h um8 lig8o fludica e vibratria entre eles, alm de
123
ser um ato de desrespeito aos instnnnentos de maior
vibrao da G1S8.
8- O que ainda no conhece plenamente
um toque dever lo 1nais baixo do que os outros
instrumentistas, de 1nodo que possa acompanhar sem
atrapalhar o ritmo e a harmonia musical.
9- Com orientao do Alab, todos devero fazer as
es necess<1rias para os trabalhos especiais ou externos.
1 O- O g dever zelar pelo seu instrun1ento, cabendo a
ele repor ou consertar qualq uer pea ou parte
cada, exceto nos casos etn que outra pessoa seja respon-
svel pelo dano;
1 I- Os Ogs no devem tocar instrumentos e1n outro ter-
reiro, sem autorizao prvia do Aiab ou do Dirigente
Espiritual.
12- No deve existir conversas alheias durante os trabalhos
litrgicos.
13- Os Ogs tm a obrigao de auxiliar nos pontos cantados.
I 4 - Ao trmino dos trabalhos, os atabaques devem ser
bertos pelo Dossel de Oxal.
Observao: o verdadeiro Og deve ter responsabili -
dade com seu instrumento, assim como com sua tnediuni-
dade, le1nbrando que ela de extretna importncia para si
na sua carninhada espirituallllnbandista, ben1 como para um
bom desempenho dos trabalhos do seu terreiro.
O Alab
124
Manuteno dos
lnstrun1entos
A boa conservao dos nstrun1entos sagrados de um
terreiro, alm de promover um melhor desempenho dos
mos, pode evitar custos indesejveis, devido a peas danificadas.
Para isso, necessrio que o Og tenha zelo e desejo em
los, atravs de ::tes muito simples, como as que seguem:
Atabaques
Couro: para sempre seco, basta colocar o ataba,
que sob a luz do Sol, pois o calor vai evaporar qualquer
sinal de umidade, evit<.mdo assim a ao dos fungos. Nesse
mmnento, se desejar arnaci, lo, aplique uma pequena ca,
mada de espalhando por toda a pele. Um
detalhe importante afrouxar o couro ao final dos trabalhos
(principalmente nos dias mais frtos), pois a lllndade, agindo
no couro es ticado, facilita o seu ron1pnento.
125
Madeira: passar un1 produto q ue protej a a n1adeira da
dade e da ao dos fungos.
Tarraxas e tirantes: deven1 ser untados con1 leo antifer,
rugem. Quando apresentaren1 defeitos ou, ainda, se as
roscas ficarem "cegas", deven1 ser trocados com o n1xilno
de urgncia.
Ganzs e agog: por serem instrUinentos metlicos, para
uma boa conservao, devem ser pintados corn tinta espe,
cial, se possvel com Clo antiferrugem.
Caxixi: para evitar fungos e insetos (cupins),
sob a luz solar c, se necessrio, aplique un1 produto corn
ao inseticida.
126
Un1 Pouco de Histria
No incio do sculo XX, por volta de 191 O, Ogs pro te-
tores de suas Casas-de-Santo, insatisfeitos com a rigidez litr-
gica dos Candombls da poca (longo tempo de iniciao,
utilizao de roupas e atributos caros e sujeio ao tradiciona-
lismo africano), rebelaram-se e resolveram ento nacionalizar
os rituais.
Este movimento denonlinado "A Luta dos Ogs" intro-
duziu certos ritu8S africanos dentro da Umbanda, e de alguma
forma teve influncia nos chan1ados Candombls de Caboclo
e Candombls de Angola que, devido presena de negros
bantos, ndios e mu1<1tos brasileiros, possuem Lm1a liturgia
mui to mais ((abrasileirada'', diferente de outros cultos trazidos
da frica.
A histria nos cont<l que a Umbanda, nascida em 1908,
por ordem do Caboclo das Sete Encruzilhadas, atravs da
manifestao medi nica no n1dium Zlio Fernandino de Mo-
raes, nfo usava tambores en1 seus trabalhos litrgicos. Porn1,
anos depois (em I 936), por determinao da mesn1a E n t i ~
dade, foi fundada a Tenda Esprita So Jorge, que at hoje
127
utiliza atabrlques; deixando claro que a participao dos Ogs
e seus instrumentos foi bem aceita pelo Caboclo e pelos
Espritos de Luz que atuam na religio.
128
Monte Seu
Prprio lnstrutnento
De modo geral, os instrumentos utilizados numa casa
wnbandista so confeccionados em fbricas especializadas.
Porm, se qualquer pessoa poder
nalmente. Para isso, segue a explicao passo a passo, de corno
proceder para montar um awbaquc de tarrax21s e um belo caxixi:
Atabaquc
Escolh3 uma madeim bern consistente, como maarandub8
ou sucupna.
Corte as mcldeiras em ripas de mais ou menos 6 cm de largura.
Com a plaina ajuste as ripas.
Para fazer um atabaque grande voc vai precisar de mais
ou menos 22 ripas.
Coloque <1S rip3s bdo a bdo c feche-as com um arco de
ferro para
Coloque um segundo arco de ferro.
129
Vire o atabaque de cabea para baixo e coloque o terceiro
e o quarto arcos de ferro. O bojo do atabaque influencia o
som; quanto rnais estreito, tnais agudo.
Quando o atabaque estiver com todos os arcos, coloque
fogo no seu interior.
Deixe o atabaque vinte 1ninutos com a brasa do fogo para
ficar na forma.
Destnanche a parte de baixo e passe cola nas ripas.
Coloque os aros de ferro que substituiro os primeiros aros.
Chegou a hora de encourar o :tabaque. Utilize couro de
boi ou de bode.
Deixe o couro de molho na gua.
Na hora de encourar, use aros de ferro e d mna "folga" da
carcaa para conseguir uma boa afinao.
Aperte as tarraxas aos poucos, uma por vez, como se esti-
vesse formando uma cruz.
Depois que o couro secar, afine o atabaque.
Caxixi
O caxixi come21 a ser feito pelo fundo, que pode ser de
madeira, cabaa ou cot. Nosso exemplo ser com cabaa.
Lixe a caban at ficar limpa e, com un1n faca, v cortando
e arredondando at at ingir o trunanho aproximado de 1 O
cm de dime tro.
Lixe as bordas. A parte interna dR cabaa ser a ext erna
do caxixi.
Com uma chave de fenda, faa furos que devem ser ern
nn1eros mpares: 7, 9, 11 ...
Cozinhe o junco em un1a soluo de gua e soda custica
para que ele fi que m:-:ds n1alevel.
Depois de seco, separe algumas tiras de junco e coloque
nLml balde com gua.
130
Pegue um fio de junco e passe por un1a das pontas por um
furo e a outra pelo furo do lado. Faa isso at que todos os
furos estej:::lm preenchidos.
Pegue mn fio de junco e amtrre todos os outros no alto.
Com unw r.ra de junco, passe por cin1a de un1 fio e por
baixo do outro, assin1 sucessivan1ente at entrelaar todo
o fio. Ao tenninar un1 fio, pegue outro e proceda da mes1na
tnanetra.
preciso cautela para no deixar o caxxi torto. O fio
laado deve ser bem puxe:1do para o "ponto " no ficar largo.
Depois de tranado at a metade, coloque a haste de junco
que serve para segurar o instnnnento.
Corte os fios de j unco na altura da haste.
Continue tranando, usando agora tmnbm a haste.
Com un1a faca, acerte as rebarbas e deixe um fi o solto.
Coloque as se1nentes
ou bzios, de acordo com sorn desejado.
Entrelace na haste o fio que deixou solto.
Pegue um fio de junco e "costure" o caxixi.
Depois de fechado, queime todas as rebarbas e passe verniz.
131
Eplogo
Ao tnnino desta obra, espero ter contribudo para un1
melhor entendimento sobre a funo do Og, to importante
dentro de uma casa umbandista ou de outros cultos
Tenho a humildade de reconhecer que muitas
gaes ainda ficaram sem respostas, at porque, como sen1pre
diz nosso dirigente espiritual: "A Umbanda tomo tnn funil
ao contd.rio, onde comcmnos pela parte estreita e quanto
mais a estudmnos, 1n:clior ser a quantidade de informaes a
serem :1hsorvidas". Outro detalhe nportante que nem tudo
o que diz respei to ao cargo poder ser revelado num livro.
Muitos ensinamentos s6 podem ser passados diretan1ente pela
Entidade !v1entora, pelo Pai ou ou ainda pelo
Abb aos Ogi1s de cc.1(b t.encb., at porque, como foi frisado
ainda nos primeiros captulos, cada terreiro ten1 seu prprio
fundamento.
Assim, meu mai or objetivo ao escrever no foi o de ser
o dono de uma verdade absoluta, pois essa somente a Zambi,
o Deus Todo,Poderoso, pertence, mas, sim, passar un1 pouco
do conhecimento adqui rido ao longo dos anos, procurando,
133
assim, ser um legtimo soldado de Oxal, que luta bravamente
em prol de un1 crescimento evolutivo e doutrinrio daqueles
que p8rticipam dessa religio to linda, aceita por poucos,
mc.1s procurada e, infelizmente, incompreendida por muitos:
a UMBANDA!
Sara v!
O Autor
134
Referncias Bibliogrficas
A Bblia Sa.r;rada.
ACQUAVIVA, l'v'brcus Cludio. Vodu- Relig. Magict ]\lcgra
no Hniti c no Brasil. Aquarius, 2;J cd., So Paulo, 1977.
FLIX, Candiclo Emmurcl. A ccrrtilha ele Umbancla, 1 u ed. ,
1965.
FERAUDY, Rogcr. Scrr)cs de Pui Velho. Hrcules, J;! ecl., Porto
Alegre, 1996.
ORPHANAKE, ]oi.1o Edson. A Umbcmda s swc-; ordens.
Obelisco, Sfto P;:wlo, 1982.
ORPHANAKE, Joo Edson. Conl1ea a Umbanda. Pindo;
ran1a, So Paulo.
1\cvistn Planeta- Cultura Negra, Ed. Trs, So Paulo, 1988.
Planeta 03 - Diciom1rio de Cul tos Afro;
brasileiros , 3 vol. O;Z, Ed. Trs, So Paulo, julho/ 1985.
Uevista Planctct 126;A- Candombl e Umbancb,
Ed. Trs, 2L! ecl ., Sfto P,:ndo, 1983.
I 35
Revista Praticando Ca[Jocira, ano 1, n 03 - ed. D+ T
Revista I\eligio & Sociedade, vol. 16, IGER, Rio de Janeiro,
1992.
Hevista Su[Jcr Interessante, ano 9, n 01 - Ed. Abril, So Paulo,
1995.
RIBEIRO, Jos. O jogo ele lnizios. Pallas, Rio de] aneiro, 1988.
VARELLA, Joo Sebt:lstio das Chagas. Manual do Filho ele
Santo. Ed. Espirrtualista, Rio de Janeiro, 1973.
Sites consultados:
www.cultodavicb.onlinc.pt
ww\v.fflch. usp.lx/sociologia/posgrad uacao/jornadas/papers/
st08-4.doc
www. frecab.hpg.ig.com.br
www.hemewebbing.com.Br/news/pesquisas/Universit%Elrias/
Comunicao/terreiro.asp
ww\:v. jornaldeurnbandasagrada.com.br
ww\v.jornalumbanclahoje.com.br
W\:VW. kwe I cfc. org
WW\v.pl.wikipeclia.org
www.salves.com. br
v.1ww. umbanda.org. br
www. y !e. iya. nom. br
136
Fruto de estudos e pesquisas leitos tanto in-loco
quanto atravs de narrativas histricas ou da
elucidao obtida por intermdio do Caboclo Boiadeiro
da Jurema, os registres de "O livro bsico dos Ogs"
procuram obedecer a uma cronologia que passa por
cerimnias datadas da Antigidade, chegando era
contempornea. O texto reala a importncia dos
instrumentos musicais no estabelecimento de elos de
ligao entre os homens em seu mundo terreno e os
seres da.s incontveis esferas do plano extralsico,
quer sejam dos estratos mais refinados, quer sejam
dos mais densos - pois de conhecimento geral que
em todos os ritos de que se tem informao vemo-l os
presentes, seja no retininte badalar de um sino, nos
acordes de uma lira, no soprar de um obo, seja no
som grave ou agudo dos tambores.
Aqui nos deparamos com o preenchimento de
uma lacuna, h muito esquecida ou ignorada e que,
certamente, ir elucidar ou suprimir muitas dvidas
nas respostas no obtidas dos lderes acomodados
si mples prtica da mediunidade ou de liturgias
herdadas e repetidas sem questionamento, ou, pior
ainda, daqueles que no renem a mnima condi:o
de faz-lo por tambm desconhecer as verdades .
..
I cone
editora
I S I ~ S5-2i4-0S41J. (,

You might also like