Marcin Rafał Pauk - Płock I Spira. Piastowska Imitatio Imperii Na Przełomie XI I XII Wieku

Marcin R.
Pauk
Warszawa
Pock i Spira. Piastowska imitatio imperii na przeomie XI i XII wieku?
w nad podstawami ideowymi monarchii Efektem dotychczasowych studio w jest ustalenie, Piasto ze podobnie jak w innych krajach Modszej Europy bardzo szybko doszo tu do recepcji zachodnioeuropejskiego instrumentarium cijan skiej legitymizacji i sakralizacji wadzy a religijnego, suz cego chrzes lnie waz dem inspiracji byo imperium Liudolfinnym monarszej. Szczego zro w i Salijczyko w, z kto rym elity pan stw Piasto w, Przemys lido w i Arpado w go rego jak w przypadku znacznej utrzymyway wielorakie relacje, lub z kto ladowcze sci elity duchownych w znacznej cze sci sie wywodziy1. To nas nictwo je zyka cesarskiej ostentacji w sferze religijnej Roman Michaowski trafli niegdys terminem imitatio imperii2. Jej konkretne przejawy nie okres juz ci wskazac emy poddac pewnej systematyzacji. W pierwszej kolejnos moz w i kolegiat oraz dary na rzecz istnietrzeba tu fundacje biskupstw, klasztoro w cielnych w kraju i zagranica ja cych instytucji kos 3 czy to w formie elemento enia (tj. ziemia, ludzie i dochody pynne), czy to w postaci kosztownych uposaz w i szat liturgicznych oraz relikwii ksia g, paramento swie tych4. Z nadaniami a czyy sie zazwyczaj zabiegi o indywidualna i dynastyczna memorie po lnos w i czonko w dynastii, smiertna oraz mody za pomys c zyja cych wadco
w przez elity otton skiej Rzeszy zob. ostatnio O postrzeganiu pierwszych piastowskich wadco skiego, Niemcy wobec pierwszej monarchii wyczerpuja ce problematyke studium A. Pleszczyn w piastowskiej (9631034). Narodziny stereotypu. Postrzeganie i cywilizacyjna klasyfikacja wadco Polski i ich kraju, Lublin 2008. 2 w kultury politycznej w Polsce R. Michaowski, Princeps fundator. Studium z dziejo XXIII wieku, Warszawa 1993, s. 110. 3 Osobna kategorie stanowia dary wotywne w celu uzyskania pomocy swie tych, tak jak Mieszka I dla sw. Udalryka w Augsburgu i Wadysawa Hermana i Judyty czeskiej dla sw. Idziego ski, Niemcy, s. 7482. w Saint Gilles, zob. A. Pleszczyn 4 S. Wieczorek, Zwiefalten i Polska w pierwszej poowie XII wieku, KH, t. CIII, 1996, s. 2354.
1
Pock i Spira
493
lna udokumentowane wpisami w nekrologach i ksie gach brackich5. Szczego uzyskanie prebendy w wybranym forma relacji wadcy z duchownymi byo zas lic , ze w sferze zgromadzeniu mniszym lub kanonickim6. Warto podkres ay instytucje koscielne blisko zwia zainteresowania Piastow lez zane z dworem w srodkowoeuropejskich wadco cesarskim7. Istotnym elementem wizerunku w prawdziwie chrzes cijan skich byo przewodniczenie synodom jako monarcho cielnym, ustawodawstwo monarsze maja przestrzeganie przez kos ce zapewnic cijan skiej etyki i obyczajowos ci, jak ro wniez prowadzenie poddanych chrzes ci misyjnej poza granicami pan stwa. Takz e w tej kwestii dostrzegalne dziaalnos w dostarczanych przez wadco w Rzeszy8. Panuja jest czerpanie ze wzorco cy topografie e ksztatowac poprzez swa aktywnos c fundacyjna mogli takz sakralwnych os rodko w politycznych i kos cielnych pan stwa. Dobo r patrocina go kwestia niow koscioow nie by z pewnoscia dzieem przypadku, choc juz odwzorowania ukadu przestrzennego konkretnych zachodnioeuropejskich rodko w o duz skiego Akwizgranu ej randze ideowej na przykad otton os ci9. w jedenastowiecznym Krakowie wzbudza spore kontrowersje i wa tpliwos Wszystkie te zabiegi o charakterze religijnym i politycznym byy przekazem miay, skierowanym ku obu sferom ziemskiej i nadprzyrodzonej. Utrwalac
5 Obszernie na temat memorii piastowskiej P. Wiszewski, Domus Bolezlai. W poszukiwaniu w (do okoo 1138 roku), Wrocaw 2008, s. 465545. tradycji dynastycznej Piasto 6 ski, Bolesaw Chrobry konfratrem eremito w A. Pleszczn sw. Romualda w Mie dzyrzeczu, KH, w t. CIII, 1996, s. 322; M. Derwich, Kanonicy swieccy, Bolesaw Chrobry i Magdeburg. Ze studio cielna nad zapomniana instytucja kos , [w:] Viae historicae. Ksie ga jubileuszowa dedykowana ski, Profesorowi Lechowi A. Tyszkiewiczowi w siedemdziesia ta rocznice urodzin, red. M. Golin lewskiej S. Rosik, Wrocaw 2001, s. 233241; por. z g ebszym spojrzeniem na instytucje kro w magdeburskich. Pro ba fraternitas w Rzeszy R. Michaowski, Bolesaw Chrobry bratem kanoniko nowego spojrzenia, KH, t. CXII, 2005, s. 5567; na temat fraternitas Mieszka II z benedyktynami od sw. Michaa w Bambergu i Wadysawa Hermana z tamtejsza kapitua katedralna A. Gieysztor, ro d., t. XV, 1971, s. 7183. Bamberg i Polska w XI i XII wieku, St. Z 7 li ostatnio P. Wiszewski, Domus Bolezlai, s. 543. Fakt ten podkres 8 w polityki R. Michaowski, Post dziewie ciotygodniowy w Polsce Chrobrego. Studium z dziejo w, KH, t. CIX, 2002, s. 539; na temat roli ideologii misyjnej idem, religijnej pierwszych Piasto nien ski. Religijne przesanki powstania arcybiskupstwa gniez nien skiego, Wrocaw 2005, Zjazd Gniez s. 219241; idem, Chrystianizacja monarchii piastowskiej w XXI wieku, [w:] Animarum cultura. Studia nad kultura religijna na ziemiach polskich w sredniowieczu, red. H. Manikowska, W. Brojer, Warszawa 2008, s. 3646. 9 w Wierne odwzorowanie topografii sakralnej Akwizgranu w ukadzie najstarszych patrocinio cioo w krakowskiej aglomeracji osadniczej dostrzeg R. Michaowski, Princeps fundator, s. 71 kos 88; krytycznie wzgle dem tej koncepcji H. Manikowska, Princeps fundator w przedlokacyjnym Wrocawiu. Od Piotra Wostowica po Henryka Brodatego, [w:] Fundacje i fundatorzy ski, T. Wis licz, Warszawa 2000, s. 3943 ytnej, red. E. Opalin w sredniowieczu i epoce nowoz wnych oraz P. Wiszewski, Domus Bolezlai, s. 603607. Na temat topografii sakralnej innych go rodko w pan stwa wczesnopiastowskiego obszernie K. Skwierczyn ski, Custodia civitatis. Sakralny os niejszego system ochrony miasta w Polsce wczes sredniowiecza na przykadzie siedzib biskupich, KH, t. CVI, 1996, s. 351.
494
stwo Wadza, religia, spoeczen
wno wobec poddanych i sa w, jak i samego Boga, wizerunek wadcy zaro siado cijan skiego, godnego sprawowania rza w, dbaja prawdziwie chrzes do cego ci ludu. o zbawienie wasne i poddanego mu z aski Opatrznos polskich atwo dostrzec, ze spora cze s c informacji na temat owych dziaan w pochodzi ze de obcych. Zastosowana w wyz lnionych ej wyszczego wadco zro liwie szerokiej obserwacji studiach metoda badawcza, polegaja ca na moz zjawisk kulturowych i religijnych w Europie Zachodniej, pozwala nierzadko na przekroczenie bariery stworzonej przez niezmierna szczupos c wasnych dowych, na nowa w oraz uczytelswiadectw zro interpretacje znanych fakto w. Uz yteczne be nienie lapidarnych i cze sto niejednoznacznych przekazo dzie te szego przyjrzenia sie zastosowac metode w niniejszym studium w celu bliz zagadnieniom sabo rozpoznanym ze wzgle du na wspomniane uwarunkowania dowe. Sa ci ideowe zwia zro to tres zane z fundacja biskupstw polskich oraz wko w dynastycznych Piasto w. Pamie kwestia pocho c o Piastach jako fundatociwie do jednej rach biskupstw polskich sprowadza sie przed XIV w. was lu Bolesawie, zapiski komemoracyjnej z nekrologu kapituy krakowskiej o kro qui constituit episcopatus per Poloniam, odnosza cej sie zapewne, jak dowodzia Zofia KozowskaBudkowa, do Bolesawa Szczodrego10. Znamienne niegdys nien skiego jest, ze nawet Anonim w obszernej relacji na temat zjazdu gniez nien skiej, nie odnotowa faktu ustanowienia biskupstw metropolii gniez lnikowo, choc do a o fundacjach Chrobrego wypowiada sie niezmiernie ogo najwazniejszych jego dzie nalezec musiay najstarsze polskie katedry. Sytuacja nic dugotrwaa ta tylko w cze sci da sie wyjas przerwa w funkcjonowaniu cielnej na skutek zaburzen politycznych lat trzydziestych polskiej organizacji kos wkach pierwszych tradycja o pocho tez XI w.11 Niezwykle saba okazaa sie w jes li w przypadku Bolesawa Chrobrego i jego poznan skiej sepultury Piasto enia jej echa dotary w czternastowiecznych przekazach12, to o miejscu zoz de zwok jego ojca i kolejnych naste pcow az do Wadysawa Hermana ze zro 13 pisanych (w czasach przed Janem Dugoszem) nie wiemy zupenie nic .
ry Bolesaw? [w:] Prace z dziejo w Polski feudalnej ofiarowane Z. Kozowska-Budkowa, Kto Romanowi Grodeckiemu w 70 rocznice urodzin, red. Z. Budkowa et al., Warszawa 1960, s. 8386. 11 Znamienny jest jednak fakt, ze pamie c o fundacji biskupstwa wrocawskiego w 1000 r. cioa, por. T. Jurek, Ryczyn biskupi. Studium cakowicie zanika w tradycji tamtejszego Kos w Kos cioa polskiego w XI wieku, RH, t. LX, 1994, s. 5964. z dziejo 12 wku Bolesawa Chrobrego w katedrze poznan skiej Cronica Poloniae Maioris, wyd. O pocho lna predylekcja Wadysawa B. Ku rbis, MPH s. n., t. VIII, Warszawa 1970, s. 11, 1617; szczego miaa zdaniem kronikarza z faktu, e katedry wynikac Odowica dla tejz ze pochowani byli tam nie l Bolesaw oraz alii sui progenitores ibidem, r. 65, s. 84. e kro tylko jego ojciec Odo, ale takz 13 e prawdziwos Dyskusyjna jest wiarogodnos c informacji Dugosza na ten temat, jednakz c wku Mieszka I w katedrze poznan skiej zdaja wskazanej przez niego lokalizacji pocho sie dane archeologiczne zob. H. Koc ka-Krenz, Ko ber im Dom zu Posen, nigsgra potwierdzac hmittelalterliche Ko nigtum. Ideelle und religio se Grundlagen, wyd. F.-R. Erkens, [w:] Das fru
10
Pock i Spira
495
Problemy znaczenia ideowego fundacji biskupstwa oraz funkcjonowania nekropolii piastowskiej w drugiej poowie XI i na pocza tku XII w. wydaja sie le powia byc scis zane w przypadku Pocka. Nadzwyczajna ranga tamtejszego rodka kos cielnego na tle innych biskupstw metropolii gniez nien skiej w XII os 14 buje na . Jakie byy tego przyczyny? Spro nadto wyraz stuleciu jest az na to pytanie, buduja cia odpowiedziec c paralele mie dzy aktywnos fundacyjna rodkowana dynastii salickiej, zes w Spirze, a pozycja Pocka jako centrum politycznego i religijnego pod rza dami Wadysawa Hermana i Bolesawa moz gby sugerowac tytu e mo Krzywoustego. Nie chodzi przy tym jak byc niniejszego artykuu o tropienie odwzorowania topografii sakralnej skiego os rodka nad Wisa nadren , na przykad wzorem dyskusyjnego krakowskiego Akwizgranu, lecz o znaczenie religijne i polityczne fundacji biskupstwa i ustanowienia w katedrze dynastycznej nekropolii, a zatem o recepcje w ideologii monarszej. elemento
Nostra specialis sancta Spirensis ecclesia Salijczycy i Spira w XI wieku

W zywocie Bennona II, biskupa Osnabru cwierci ck, spisanym w ostatniej XI w. w klasztorze w Iburgu, zapewne przez tamtejszego opata Norberta, niaja niejsza znajdujemy znamienny fragment wyjas cy motywy stoja ce za najwaz z fundacji dynastii salickiej: Eo vero tempore, quo urbs Spira in Rheni litore posita paupercula et vetustate collapsa pene iam episcopium esse desierat, imperatorum, qui nunc ibi conditi iacent, studio et religione, ut nunc ibi cernitur, reformata convaluit. Hoc enim eisdem piis imperatoribus videbatur inesse laudabile votum, ut quia in regno fundare episcopatum ex suis divitiis occasionem non habebant, hunc, qui iam pene nullus erat, facultatibus suis ski autor pisa te restaurare suaeque memoriae dedicare deberent15. Benedyktyn sowa w momencie, gdy w murach katedry spirskiej jednej z najokazalszych wczesnej Rzeszy spoczyway juz doczesne szcza budowli sakralnych o tki emy sa owych dwoch salickich cesarzy, Konrada II i Henryka III. Moz dzic, ze realizatora cesarskich plano w autor zywotu biskupa Bennona niegdys
nzungsba nde zum Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, t. XLIX, BerlinNew Erga York 2005, s. 359375. 14 cielny pocki w poowie XII w., Roczniki Zob. zwaszcza Cz. Deptua, Kra g kos re aspekty stosunko w Polski z Cesarstwem Humanistyczne, t. VIII, 1960, s. 5118; idem, Niekto w wieku XII, [w:] Polska w Europie. Studia historyczne, red. H. Zins, Lublin 1968, s. 3591; idem, cio pocki w XII wieku, [w:] Kos cio pocki XIXX wieku. Jubileuszowa ksie Kos ga pamia tkowa 900-lecia diecezji, t. I, red. J. Koczowski, Studia pockie, t. III, Pock 1975, s. 6784. 15 Vita Bennonis II. episcopi Osnabrugensis auctore Nortberto abbate Iburgensi, Hrsg. H. Bresslau, MGH Scriptores rerum Germanicarum, HannoveraeLipsiae 1902, r. 3, s. 4.
496
budowlanych w Spirze wyrazi opinie rozpowszechniona w kre gach elit cielnych i szaa ranga kos swieckich Rzeszy: fundacja biskupstwa przewyz lewskim, najbardziej okazaa fundacje klasztorna , bya dzieem prawdziwie kro ci fundacyjnej, doste forma aktywnos pna jedynie samemu wadcy16. Zakadanie lo w. Monopol nowych biskupstw na terenie Rzeszy byo wya czna domena kro ten, zreszta za zgoda Henryka IV, przeama dopiero w 1072 r. arcybiskup a salzburski Gebhard, funduja c nalez ce do wasnej metropolii biskupstwo w Gurk. W naste pnym stuleciu fundatorem biskupstw w Oldenburgu Lubece, Ratzeburgu i Schwerinie sta sie ksia z e saski Henryk Lew, dysponuja cy e quasi-krolewska wszakz wadza na ponocno-wschodnim pograniczu Rzeszy i cesarskim przywilejem na udzielanie inwestytury tamtejszym biskupom17. Byy to zatem przypadki wyja tkowe. w moga dzieje biskupstwa szych wniosko Potwierdzeniem powyz byc zytyckiego w XI w. Ufundowa je w 968 r. Otton I jako sufraganie Magde ytyc do Naumburga18. w roku 1028 przeniesione zostao z Z burga, lecz juz polega na tym, Bezprecedensowy charakter owych dziaan ze nowa stolica cia w magrabiego mis nien skiediecezji bya alodialna posiados Ekkehardyno w zamordowanego w 1002 r. go Hermana i jego brata Ekkeharda II, syno enie diecezji, margrabiego Ekkeharda I. Powie kszyli oni znacza co uposaz w biskupstwa, czego najlepsza zyskuja c przez ten fakt miano fundatoro ilustracja , obok zapisek nekrologicznych, sa trzynastowieczne posa gi Ekkehar w i ich ma r zachodni katedry naumburskiej19. Choc dyno zonek, zdobia ce cho enie oficjalnym motywem przeniesienia siedziby biskupiej byo rzekome zagroz ytyc najazdem Sowian, a w dyplomach dotycza oZ cych tej sprawy o zaangaz a waniu margrabiow nie wspomniano ani sowem, to istotne przesanki kaz , sa dzic ze rzeczywistymi, aczkolwiek pozostaja cymi w cieniu inicjatorami dziaacaego przedsie wzie cia byli Ekkehardyni20. Pewne jest natomiast wspo
16 cioa biskupiego we wczesnym Znaczenie ideowe kos sredniowieczu charakteryzuje P. Skubiszewski, Katedra w Polsce okoo roku 1000, [w:] Polska na przeomie I i II tysia clecia, ski, Poznan 2001, s. 139195. red. S. Skibin 17 ndungen Heinrichs des O fundacjach tych biskupstw obszernie K. Jordan, Die Bistumsgru wen. Untersuchungen zur Geschichte des ostdeutschen Kolonisation, Schriften des ReichsinLo stituts fu altere deutsche Geschichtskunde, t. III, Stuttgart 1939. r 18 zese, Germania Sacra NF, t. XXXV/1, H. Wiessener, Das Bistum Naumburg, t. I/1: Die Dio BerlinNew York 1997, s. 123128; G. Rupp, Die Ekkehardiner, Markgrafen von Meien und ihre cenie mi Beziehungen zum Reich und zu den Piasten, Frankfurt a. Main 1996, s. 122130. Za zwro uwagi na przypadek Naumburga dzie kuje Panu Profesorowi Romanowi Michaowskiemu. 19 ler fu r Fundatoren in drei Naumburger Kirchen des E. Schubert, Memorialdenkma Hochmittelalters, Fru hmittelalterliche Studien, t. XXV, 1991, s. 205225. 20 ch przywilejach cesarskich dla diecezji naumburskiej Margrabia Herman wysta pi w dwo z 1030 i 1032 r. jako intercessor, Conradi II diplomata, MGH Diplomata, t. IV, Hannoverae Lipsiae 1909, nr 156, 184.
Pock i Spira
497
la Konrada II, kto ry wysta nie w tej sprawie samego kro pi o zezwolenie w przypadku tego e biskupa papieskie, a takz zytyckiego Hildewarda, choc moz e fakt, ostatniego rzeczywiste nastawienie do owej inicjatywy zdradza byc ze hierarcha do konca zycia rezydowa dalej w Zytycach, a do Naumburga s sie Konrada II przenio ostatecznie dopiero jego naste pca21. Aprobate moz wzgle na zas t umaczyc dami politycznymi. Cesarzowi chodzi o o podtrzymanie bliskiego sojuszu z najpote zniejszymi panami wschodniej Saksonii w obliczu konfliktu zbrojnego z Mieszkiem II, ale zapewne cizny po margrabiach nadzieja na atwiejsze przeje powodowaa nim tez cie spus w obliczu ich ewentualnej bezpotomnej smierci. Pewne jest, ze biskupstwo rednim wpywem Ekkehardyno w, kto rzy juz niej wczes znalazo sie pod bezpos bowali nawia bliz nien skim22. Cele tych sze relacje z biskupstwem mis pro zac nie sa ca jasne. Cze dziaan jednak do kon s c badaczy bya zdania, ze za w staa che zamierzeniem margrabio c zapewnienia sobie liturgicznej memorii rego naga w katedrze, a nade wszystko troska o zbawienie duszy ojca, kto smierc w wyniku zamachu daleka bya od chrzescijanskiego ideau dobrego tki Ekkeharda I spocze y pierwotnie w rodowej umierania23. Doczesne szcza skiej w Jenie. Klasztor ten zosta jednakz e przeniesiony do fundacji benedyktyn Naumburga, a nasta pio to krotko przed translacja biskupstwa. Zgodnie z ustaleniami Ernsta Schuberta, bardziej prawdopodobny wydaje sie zatem wek margrabiego w klasztorze pocho sw. Jerzego24. Koronnym dowodem jest redniowiecznej wzmianki nagrobek pary fundatoro w, znany jedynie z po znos wniez e ro kwestia miejsca Ekkeharda I i jego zony Swanhildy. Jednakz wku ich syno w wprawdzie zaangaz owanych w translacje pocho biskupstwa w budzi i zgodnie z trzynastowieczna tradycja uznawanych za jego fundatoro ci. Chyba i oni nie znalez li w murach katedry miejsca ostatniego wiele niejasnos wypadnie, spoczynku. Przyjmuja c tu ustalenia Schuberta, stwierdzic ze nekropolia margrabiow staa sie najpewniej ufundowana przez Hermana cioa biskupiego kolegiata zamkowa, stoja ca w bliskim sa siedztwie kos i wa czona w jego strukture architektoniczna dopiero w formie wzniesionego ru zachodniego, ozdobionego synnymi figurami jedenastowieczw XIII w. cho w i dobrodziejo w katedry. Nie zmienia to faktu, nych fundatoro ze to jednak w naumburskiej katedrze kultywowana bya liturgiczna memoria obu wielw i ich ma o moz zonek25.
H. Wiessner, Das Bistum Naumburg, s. 127. G. Rupp, Die Ekkehardiner, s. 124. 23 nigsfamilien im Spiegel ihrer Memorialu berlieferung. Studien Por. G. Althoff, Adels- und Ko zum Totengedenken der Billunger und Ottonen, Mu nstersche MittelalterSchriften, Bd. XLVII, Mu nchen 1984, s. 124125. 24 ler fu r Fundatoren, s. 188194. E. Schubert, Memorialdenkma 25 Zestawienie wzmianek nekrologicznych: G. Rupp, Die Ekkehardiner, s. 221223.
22 21
498
miertna Motywy kieruja ce Ekkehardynami wykraczay poza troske o pos memorie i zbawienie dusz. W awansie Naumburga w cia gu pierwszej cwierci XI w, y organizacje w. dostrzec nalez nowego centrum wadzy margrabio o szczegolnie reprezentacyjnym charakterze. Jego cze scia bya translacja do skiej Ekkeharda I z Jeny wraz z doczesnymi Naumburga fundacji benedyktyn enie kapituy w rodowej szcza tkami margrabiego i jego ma zonki, zaoz rezydencji, a w ostatniej kolejnosci refundacja biskupstwa i budowa na uwadze takz e w sa siedztwie zamku nowej katedry. Pozostaje miec ladownictwo dziaan samego cesarza, kto ry kilka lat wczes niej dokona nas rnej fundacji katedry spirskiej. Przypadek Ekkehardypodobnego aktu powto w potwierdza teze ci fundacji i pocho wko w katedralnych, no o wyja tkowos nien scy, onych dla samego monarchy. Margrabiowie mis niejako zastrzez nowadczego na wschodnich rubiez ach czonkowie najpote zniejszego rodu moz ry w osobie Ekkeharda I ujawni juz na pocza Rzeszy, kto tku XI w. swe lewskie ambicje, przy przychylnos ci Konrada II sie kro gne li w 1028 r. po atrybut w istocie krolewski tytu fundatorow biskupstwa. Jakie wzgle dy zadecydoway o powstrzymaniu sie przed organizacja rodowej nekropolii moz wek w jej e pocho w naumburskiej katedrze, tego niestety nie wiemy. Byc murach aspiruja cego do korony krolewskiej ojca byby uznany za zbyt daleko posunie ta ostentacje aspiracji politycznych rodu i prowokacje wymierzona przeciw przychylnemu Ekkehardynom cesarzowi. ci, re Nie ulega wa tpliwos ze da zenie do posiadania biskupstwa, kto la niemieckiego za swego fundatora i celebrowao uznawaoby nowego kro liturgiczna pamie c o nim i jego rodzinie, byo czytelnym nawia zaniem do praktyki Liudolfingow. W szczegolnosci zas poprzednik Konrada II na tronie cesarskim ustawi wysoko poprzeczke dla swego naste pcy. Henrykowi II jako , jak wiadomo, nie bez perturbacji ostatniemu z cesarzy powioda sie choc w fundacja nowego biskupstwa w Bambergu w 1007 r.26 oraz i sprzeciwo enie w biskupstwo woskiego klasztoru Bobbio, a pamie przeobraz c o cesarzu odnowiona jego staraniem w 1004 r. diecezja jako fundatorze celebrowaa tez li biografista Bennona z klasztoru w Iburgu dobrze odda merseburska27. Jes my do czynienia z imitatio imperii w wydaniu motywacje Konrada II, to mielibys cego pierwszego przedstawiciela nowej dynastii28. Swoista refundacja istnieja juz wprawdzie od stuleci, ale podupadego materialnie i mao znacza cego
Syntetycznie B. Schneidmu ller, Die einzigartig geliebte Stadt Heinrich II. und Bamberg, [w:] Kaiser Heinrich II. 10021024, Hrsg. J. Kirmeier et al., Augsburg 2002, s. 3051; R. Michaowski, Princeps fundator, s. 3645. 27 r Gott? Heinrich II. und Merseburg, [w:] Zwischen Kathedrale B. Schneidmu ller, Eifer fu tze, red. H. Kunde et al., s. 1934. und Welt. 1000 Jahre Domkapitel Merseburg. Aufsa 28 lestwa i przedsie Silna inspiracje dla Konrada II w koncepcji sakralnego kro wzie ciach t im nigsautorita fundacyjnych Henryka II dostrzega S. Weinfurter, Herrschaftslegitimation und Ko
26
Pock i Spira
499
ciem dugotrwaych procedur kanonicznych, biskupstwa, bya wygodnym obejs ci i konflikto w, na kto re narazili sie e nieuniknionych trudnos a takz poprzedlenie zasuguje z pewnos cia nicy Konrada II. Na podkres fakt, ze pomimo tego, l nie zaoz kro y nowej diecezji od podstaw, wysoka ranga ideowa jego iz zwaszcza zas powie enia kapituy i zainicjowania dziaan kszenia uposaz budowy nowej katedry sprawia, ze cesarz i jego naste pcy przydali sobie tytu czesfundatorow biskupstwa spirskiego i zapewne byli za takich przez wspo 29 wie ani . Natomiast sam biograf Konrada II, Wipo, pos ci Spirze nych uwaz i zwia zanym z nia planom swego bohatera zaskakuja co mao miejsca, wek cesarza w tamtejszej katedrze oraz wzmianodnotowuja c zaledwie pocho kuja c, ze miasto to ipse imperator, sicut et postea filius, multum sublimavit30. niej szenie Spiry lez a To wywyz cej w regionie, gdzie Salijczycy mieli wczes w pierwszych wasne posiadosci i interesy miao jednak swoj pocza tek juz po wyborze na kro la i trzy dni po swej dniach panowania Konrada II. Tydzien mogunckiej koronacji wystawi on w Ingelheim dyplom potwierdzaja cy powie kszenie uposazenia kapituy spirskiej. Zawiera on informacje bardzo la. Oto istotne z punktu widzenia ideologii wadzy nowego kro z nadanie dla onego przez Konrada na wypadek kapituy byo wypenieniem slubu zoz lnej dla niego elekcji kro lewskiej. A zatem to ze spirska pomys katedra lnota i tamtejsza wspo kanonicka oraz dodajmy od razu, jej swie ta patronka Maria Panna wia za przyszy wadca nadzieje na skuteczna interwencje ci i wyjednanie mu u Boga wyboru na kro la. Realizacja u Opatrznos slubu staa lewskiej hojnos ci wzgle cioa. sie okazja do pierwszej demonstracji kro dem kos w nadania bya che w wypominkowych Drugim z motywo c zapewnienia modo nie w dla swych zmarych przodko w, jak ro wniez w31. Was potomko kanoniko
Wandel: Die Salier und ihr Dom zu Speyer, [w:] Die Salier und das Reich, t. 1: Salier, Adel und Reichsverfassung, red. S. Weinfurter, Sigmaringen 1991, s. 5962. 29 wku Henryka III: reliqum autem corpus hlde pod r. 1056 o pocho Zob. np. roczniki z Po locaretur Spire, cuius extitit fundator Annales Palidenses, MGH SS, t. XVI, Hrsg. G. H. Pertz, Hannoverae 1859, s. 69; w dyplomie z 1105 r. Henryk IV przypisa zasuge fundacji sobie oraz obu nrado imperatore augusto, swoim cesarskim przodkom: ecclesiam Spirensem a nostis parentibus Cu avo videlicet nostro, et Heinrico imperatore augusto, patre videlicet nostro, et a nobis gloriose constructo Heinrici IV diplomata, wyd. D. v. Gladiss, A. Gawlik, MGH Diplomata, t. IV/2, Weimar 1952, nr 489. 30 Wipo, Gesta Chuonradi imperatoris, [w:] Wiponis opera, MGH SRG, Hrsg. H. Bresslau, Hannoverae 1915, r. 39, s. 59. 31 Diplomata Conradi II, nr 4: sicut ante regni nostri primicias voto caritatis promisimus, ita post acceptum divina gracia regnum gratuito velle ad prefati Spirensis episcopii altare tradidimus atque in perhennem fratrum ibidem deo serviencium alimoniam iterum ex novo transfudimus et per huius regalis precepti litteras in nostram nostrorumque progenitorum et progignendorum memoriam denuo stabilimus et confirmamus. K. Schmid, Die Sorge der Salier um ihre Memoria. Zeugnisse, Erwartungen und Fragen, [w:] Memoria. Der geschichtliche Zeugniswert des liturgischen Gedenkens ciach im Mittelalter, red. K. Schmid, J. Wollasch, Mu nchen 1984, s. 666725. O okolicznos
500
ten motyw interpretowany przez badaczy jako wyraz, znacznie wie kszego niz skich poprzedniko w, akcentowania dynastycznej cia ci wadzy u liudolfin gos be dzie cze stym elementem donacji na rzecz spirskiej katedry. Taka motywacje e wspomniany biograf Bennona II caego dziea fundacyjnego podkresli takz l pragna pisza c, ze kro odnowione biskupstwo sue memorie dedicare32. Jak la wybitny znawca epoki salickiej, Stefan Weinfurter, przysza dynastia podkres przed obje krolewska, wywodza ca sie z Frankonii, juz ciem tronu wyro zniaa sie lnie wysoka na tle arystokracji Rzeszy przeomu X i XI w. szczego swiadocia mos pozycji spoecznej dysponowaa wasnym zamkiem w Wormacji i, co e dwoma istotniejsze, nekropolia rodowa w katedrze wormackiej, a takz fundacjami klasztornymi. Te fakty miay niewa tpliwy wpyw na forme piew ro wniez w cesarskich33. w okresie ich rza le gnowania memorii Salijczyko do w, Pomimo niewa tpliwego nawia zania do imperialnej ideologii Ottono lnos ci ich ostatniego przedstawiciela Henryka II, ustanowienie a w szczego trzeba za znacza przez dynastie salicka cesarskiej nekropolii w Spirze uznac ca innowacje w stosunku do praktyk funeralnych poprzednich wadcow Rzeszy. w Liudolfingo w nie uksztatowaa sie Za rza do tradycja jednej nekropolii lewskiej, a wyborem miejsca pocho wku przez kolejnych wadco w rza kro dziy 34 wic tylez wola zmarego, co i przypadek . O tym ostatnim mozna chyba mo rego doczesne szcza w odniesieniu do Ottona II, kto tki spocze y w miejscu zgonu cesarza Rzymie, w atrium bazyliki sw. Piotra. Wydaje sie jednak prawdopodobne, ze pierwotnie przeznaczony na miejsce pochowku tego g byc klasztor benedyktyno w w Memleben, ufundowany z wielkim wadcy mo rozmachem przez pare cesarska w 978 r.35 Henryk I, Otto I i Henryk II spocze li jako fundatorzy w murach swych fundacji odpowiednio: w opactwie kanoniczek w Quedlinburgu (936), w katedrze magdeburskiej (973) oraz wku wadcy-fundatora w jego w katedrze bamberskiej (1024). Regua pocho
w H. Wolfram, Konrad II. Herrscher dreier Reiche, Mu elekcji i pocza tku rza do nchen 2000, s. 6074. 32 Vita Bennonis II. episcopi, s. 4. 33 Najobszerniej K. Schmid, Die Sorge der Salier, passim; O. Engels, Der Dom zu Speyer im ndnisses, Archiv fu Spiegel des salischen und staufischen Selbstversta r mittelrheinische Kirchengeschichte, t. XXXII, 1980, s. 2932. 34 wkach wadco w z dynastii otton skiej zob. J. Ehlers, Magdeburg Rom Aachen O pocho ndis in ottonischer Zeit, [w:] Otto III. nigs und Herrschaftsversta Bamberg. Grablege des Ko Heinrich II. Eine Wende?, Hrsg. B. Schneidmu ller, S. Weinfurter, Stuttgart 2000, s. 4772; K. Schmid, Die Sorge der Salier, s. 716717. 35 E. Schubert, Magdeburg statt Memleben? [w:] Bau Przypuszczenie takie wyrazi niegdys und Bildkunst im Spiegel internationaler Forschung. Festschrift Edgar Lehmann, Berlin 1989, cie wpo czesnej s. 3540; obszernie o zwia zkach Ottona II z klasztorem, zwaszcza w konteks fundacji Memleben likwidacji biskupstwa merseburskiego, jakkolwiek bez odniesienia do koncepcji Schuberta, J. Ehlers, Otto II. und Kloster Memleben, Sachsen und Anhalt, t. XVIII, 1994, s. 5182.
Pock i Spira
501
ry e w przypadku Ottona III, kto fundacji nie zostaa ponieka d zamana takz , na przypuszczac e by spocza w Akwizgranie (1002). Moz ze jego pogrzeb tamz trzeba zwia onej za realizacja woli cesarza, wyraz zycia. Na uwadze miec zki zmarego monarchy z Akwizgranem jako miejscem kultywowania tradycji imw i os rodkiem kultu Karola Wielkiego, kto rego gro b nakaperialnej Karolingo za Otto III otworzyc w roku 1000, a takze ustanowienie tamze jego staraniem kolegium kardynalskiego odprawiaja cego liturgie wedug rytu rzymskiego oraz szenia Akwizgranu do rangi biskupstwa36. niezrealizowane plany wywyz tce po Prace budowlane przy katedrze spirskiej rozpocze y sie wkro w Konrada II i trway do pocza inauguracji rza do tku lat szes cdziesia tych wnym nasileniem za rza w Henryka III37. Konsekracja pierwszej XI w., z go do skiej nasta katedry roman pia zgodnie z lakoniczna zapiska Bertolda z Reichenau swia tyni za Henryka IV, polegaja ca przede w 1061 r.38 Druga faza rozbudowy szeniu nawy i prezbiterium oraz rozbudowie westwerku, wszystkim na podwyz trwaa od okoo 1080 do okoo 1100 r. Kierowali nia zaufani ludzie cesarza wspomniany biskup Benno II, a naste pnie kapelan Otto, przyszy biskup bamberski39. Efektem tych prac byo stworzenie najokazalszej budowli wczesnej Rzeszy. Zaangaz owanie inwestycyjne cesarza w Spirze sakralnej o ycie doceni jego anonimowy biograf, pisza nalez c w stylu mowy zaobnej: Heu Mogontia quantum decus perdidisti, quae ad reparandam monasterii tui ruinam talem artificem amisisti! Si superstes esset, dum operi monasterii tui, quod inceperat, extremum manum imponeret, nimirum illud illi famoso Spirensi monasterio contenderet, quod ille a fundo fundatum usque mira mole et sculptili opere complevit, ut hoc opus super omni regum antiquorum opera laude et admiratione dignum sit. Qualem etiam ornatum ex auro, argento, lapidibus preciosis et sericis vestibus illi monasterio contulerit, difficile est credere, nisi contigit et videre40. lic moment, w kto rym skrystalizowaa sie Trudno jednak precyzyjnie okres ci koncepcja salickiej nekropolii w katedrze spirskiej. Nie budzi raczej wa tpliwos
wek cesarza w Akwizgranie mo g J. Ehlers, Magdeburg Rom, s. 6364 sugeruje, ze pocho inicjatywa skiego Heriberta, wynikaja e byc arcybiskupa kolon ca z jego kalkulacji politycznych; takz nien ski. Religijne przesanki powstania arcybiskupstwa gniez nien R. Michaowski, Zjazd gniez skiego, Wrocaw 2005, s. 302306. 37 Na temat historii budowy katedry najpeniej H.-E. Kubach, Der Dom zu Speyer, wyd. 4, Darmstadt 1998. 38 r das Ko nigtum (751 C. Ehlers, Metropolis Germaniae. Studien zur Bedeutung Speyers fu ffentlichungen des Max-Planck-Instituts fu ttingen 1996, 1250), (Vero r Geschichte, t. CXXV), Go s. 264265. 39 ej, s. 523524. Na ten temat niz 40 Vita Heinrici IV imperatoris, [w:] Quellen zur Geschichte Kaiser Heinrichs IV, Hrsg. hlte Quellen zur Geschichte des Mittelalters. Freiherr vom Stein F.-J. Schmale, Ausgewa chtnisausgabe, t. XV, Darmstadt 1974, s. 408410. Geda
36
502
w planowa tam swo j pocho wek41. to, ze Konrad II od samego pocza tku rza do rka Dwie czonkinie rodziny cesarskiej zmare przed Konradem II jego co stwo przypado samemu pierwszen i synowa nie zostay tam pochowane, totez cesarzowi jako fundatorowi katedry. Zwoki wadcy spocze y w 1039 r. w krypczonej jeszcze cie nieukon swia tyni. Wydarzenie to nie oznaczao bynajmniej, ze naste pcy cesarza podtrzymaja funkcje sepulkralna spirskiej katedry. Sam Konrad wnolegle ufundowa opactwo benedyktyn skie w starej siedzibie rodu ro w Limburgu nad Haardta , a ponad przecie tne rozmiary bazyliki klasztornej wskazuja na reprezentacyjne funkcje tej budowli. Po zniejsza tradycja poa czya lna nawet dwie fundacje cesarskie wspo data wmurowania kamienia we gielnego. Opactwo limburskie pod wzgle dem funkcji sepulkralnych nie miao chyba konkurencji dla Spiry i bardzo szybko bo juz w 1035 r. jednak stanowic zostao podporza dkowane biskupowi spirskiemu, a w roku 1065 z nadania enia tejz e diecezji42. Funkcjonowanie Henryka IV weszo w skad uposaz dynastycznej nekropolii wyznaczaja zatem dopiero daty kolejnych salickich wko w w 1043 r. cesarzowej Gizeli, w 1056 r. Henryka III, okoo 1086 pocho rki Henryka IV, w 1090 r. pierwszej r. Adelajdy, co zony tego ostatniego Berty, wreszcie w 1106 r. samego Henryka IV z pocza tku w niekonsekrowanej kaplicy sw. Afry, a od 1111 r. w monarszej krypcie i wreszcie w 1125 r. ostatniego z salickich cesarzy, Henryka V43. O w peni uksztatowanym programie lewskiej moz wic dopiero w epoce emy zatem mo ideowym nekropolii kro w Henryka IV. Teze rza do te dodatkowo wzmacnia fakt rozbudowy krypty wko w, katedralnej i przystosowania jej do pomieszczenia wie kszej liczby pocho nie w drugiej fazie przebudowy was swia tyni44. Relacje dynastii salickiej ze Spira nie ukaday sie jednak w pasmo nieconej kontynuacji, choc przez wielu autoro w Spira okres lana bya jako zako w, a pod koniec swych rza w Henryk IV locus dilectus kolejnych wadco do la tamtejszych kanoniko w mianem clerici nostri speciales in nostra okres l Henryk IV pomimo wspospeciali sancta Spirensi ecclesia45. Mody kro
S. Weinfurter, Herrschaftslegitimation, s. 59. K. Schmid, Die Sorge, s. 718719; S. Weinfurter, Herrschaftslegitimation, s. 5758; w monarszych szeroko H. Seibert, Geld, Gehorsam, o polityce Henryka IV wzgle dem klasztoro nche, [w:] Heinrich IV., Hrsg. G. Althoff, Vortra ge Gerechtigkeit, Gebet. Heinrich IV. und die Mo und Forschungen, t. LXIX, Ostfildern 2009, s. 269330. 43 wko w w Spirze obszernie C. Ehlers, Metropolis Germaniae, s. 84 Na temat salickich pocho 138. 44 H.-E. Kubach, Der Dom zu Speyer, s. 5658. 45 O Henryku III zob. Annales Altahenses, ed. E. von Oefele, MGH Scriptores rerum Germanicarum, Hannoverae 1891, s. 38: Rex nemidone, dilecto sibi in loco, natale Christi celebravit; o Henryku IV zob. Anonymi chronica imperatorum Heinrico V. dedicata, [w:] Frutolfs und Ekkehards Chroniken und die Anonyme Kaiserchronik, Hrsg. F.-J. Schmale, I. Schmale-Ott, hlte Quellen zur Geschichte des Mittelalter. Freiherr vom Stein Geda chtnisausgabe, Ausgewa
42 41
Pock i Spira
503
mnianego nadania w postaci klasztoru limburskiego nie zdradza wie kszego w przez okoo pierwszych zainteresowania fundacja swych poprzedniko be dziesie c lat swego panowania, a nawet podja pro stworzenia nowej fundacji kanonickiej i nekropolii dynastycznej w wykreowanym przez siebie centrum w wadzy na zamku Harzburg na pograniczu sasko-turyngijskim46. Fiasko plano wki Henryka zwia zane byo z zaburzeniami politycznymi w Saksonii, a pocho w. Od salickie zostay w 1074 r. sprofanowane przez zbuntowanych Saso t do Spiry jako pocza tku lat osiemdziesia tych XI w. nasta pi zatem nawro wnego os rodka dynastycznej memorii i centrum kultu Najs wie go tszej Marii 47 Panny . Stefan Weinfurter tumaczy ow zwrot w polityce Henryka IV potrzeci oraz mocniejszej legitymizacji ba demonstrowania dynastycznej cia gos i sakralizacji swej wadzy w obliczu konfliktu z papiestwem i wewne trzna 48 opozycja . W biskupach spirskich mia cesarz zawsze wiernych sojusznikow . wku w Spirze dla podkres lenia idei cia ci wadzy Znaczenie pocho gos lewskiej najpeniej uzmysawiaja kro jednak dopiero usilne starania Henryka V enie w rodowej krypcie zwok swego ojca. Jak wiadomo ostatnie lata o zoz w Henryka IV upyne rza do y w atmosferze ostrego konfliktu z synem ciowym wspieranym przez silna koalicje ksia za t. Stary cesarz upokorzony przejs uwie zieniem zmar w Leodium i zosta pogrzebany w tamtejszej katedrze. re nasta Przetransportowanie zwok do Spiry, kto pio niedugo po zniej, byo e ciao ekskomunikowanego za realizacja woli zmarego, jednakz zycia cesarza ono je tymczasowo w nienie mogo spocza c w rodowej krypcie49. Zoz rej fundatorem konsekrowanej, dobudowanej do katedry kaplicy sw. Afry, kto by Henryk V. Dopiero w 1111 roku, w konsekwencji zdje cia kla twy doczesne szcza tki Henryka IV mogy zostac zozone w cesarskiej krypcie50. Nienawis c , na przeszkodzie zapewnieniu zmarHenryka V do ojca nie stane a, jak widac w. Zako cenie konemu cesarzowi miejsca godnej sepultury u boku przodko
t. XV, Darmstadt 1972, s. 244: Pre omnibus regni sui ecclesiis Spiram maxime coluit eamque regio et mirifico opere et honore ampliavit; Diplomata Henrici IV, nr 466. 46 ltnis zur Pfalz und Reichstadt H. Spier, Die Geschichte der Harzburg. Ihr wechselndes Verha gen von 1065 bis 1651, Goslar 1985, s. 3545. O translacji Goslar und zu den welfischen Herzo relikwii s s. Speusa, Symeona i Anastazego z Akwizgranu do Harzburga donosi Lampert z Hersfeldu hlte pod rokiem 1072 Lamperti monachii Hersfeldensis annales, ed. O. Holder-Egger, Ausgewa chtnisausgabe, t. XIII, Quellen zur Geschichte des Mittelalter. Freiherr vom Stein Geda Darmstadt 1957, s. 158. 47 ej s. 513518. O jego przypuszczalnych powodach zob. niz 48 S. Weinfurter, Herrschaftslegitimation, s. 8695. 49 towarzysza Najpeniejszy opis wydarzen cych smierci Henryka IV i jego kolejnych wko w daja pocho Annales Hildesheimenses, ed. G. Waitz, MGH Scriptores rerum Germanicarum, t. VIII, Hannoverae 1878, s. 57. 50 C. Ehlers, Metropolis Germaniae, s. 118121.
504
wko w w Spirze nie lez niej w interesie ao najwyraz tynuacji salickich pocho la. nowego kro
Pock biskupstwo i nekropolia dynastyczna

niejszych piastowskich sedes principales Awans Pocka do rangi jednej z waz ci, choc jest w szczego ach bardzo w drugiej poowie XI w. nie budzi wa tpliwos cia pod uwage y tu brac sabo rozpoznany. Z pewnos nalez ro znorodne czynniki: polityczne prawdopodobne wydzielenie Mazowsza jako dzielnicy w jego brata, jak ro wniez za rza osadniczo dla Wadysawa Hermana juz do j gospodarczy regionu i wzrost znaczenia demograficzne i ekonomiczne rozwo lanego i buz skiego szlaku handlowego w kierunku Rusi51. Wiadomo an wis d nie straciy na znaczeniu po obje ponadto, ze dzielnica i jej stoeczny gro ciu w przez Hermana nad caym wadztwem piastowskim, gdyz jak pisze rza do lna Anonim ksia z e semper in sua Mazouia libentius habitavit52. Na szczego cie, ale ro wniez w szerszym aspekcie uwage zasuguje zatem w tym konteks ci fundacyjnej Piasto w, wybo r Pocka na siedzibe aktywnos biskupa czwartego nien skiego. Osobista predylekcja wadcy wzgle sufragana metropolity gniez dem lnie miejsca jak swiadczyc moze chocby przykad Bambergu, miasta szczego przez Henryka II ulubionego nie pozostawaa bez wpywu na ulokowanie monarszej fundacji53. by tylko z racji dugotrwaego stanu dezorganizacji choc Wadcy polscy, juz cioa w Polsce po zaburzeniach lat trzydziestych XI w., dysponowali Kos cia z pewnos znacznie wie ksza swoboda przy kreowaniu nowych diecezji niz dotwo rczy wadcy Rzeszy. W przypadku Pocka nie wysta pi zaden zro w i biskupo w konflikt, podobny do tych, wywoanych protestami metropolito w poszkodowanych z tytuu powoania metropolii magdeburskiej za czaso Ottona I, czy po zniej bamberskiej fundacji Henryka II54. O momencie fundacji
de numizmatycznych, Por. S. Suchodolski, Prosperity Mazowsza w XI wieku w swietle zro w kultury ski et al., [w:] Cultus et cognitio. Studia z dziejo sredniowiecznej, red. S. K. Kuczyn Warszawa 1976, s. 537546.; o problemach z interpretacja znalezisk archeologicznych do w grodu M. Dulinicz, Czy Pock by stolica najstarszych dziejo Mazowsza na przeomie X i XI redniowiecznej Europie dzioch, wieku?, [w:] Centrum i zaplecze we wczesnos Srodkowej, red. S. Moz Spotkania Bytomskie, t. III, Wrocaw 1999, s. 155171. 52 Gall Anonim, Cronicae, ks. II, rozdz. 8, s. 75. 53 nchsko nig und rex idiota. Studien zur Kirchenpolitik Heinrichs II. und H. Hoffmann, Mo Konrad II, MGH Studien und Texte, Bd. VIII, Hannover 1993, s. 85. 54 fliche Zustimmung und bischo flicher Zob. E.-D. Hehl, Der widerspenstige Bischof. Bischo sentation im ottonischen Sachsen, Protest in der ottonischen Reichskirche, [w:] Herrschaftsrepra ge und Forschungen, t. XLVI, Sigmaringen 1998, s. 295 Hrsg. G. Althoff, E. Schubert, Vortra sentation und e G. Althoff, Magdeburg Halberstadt Merseburg. Bischo fliche Repra 344; takz sentation, s. 267294. Interessenvertretung im ottonischen Sachsen, [w:] Herrschaftsrepra
51
Pock i Spira
505
biskupstwa w Pocku nie wiemy zatem zupenie nic, a samo powoanie go do zycia w okolicy 1075 r. jest mimo powszechnej zgody badaczy zaledwie w papieskich i wzmianki domysem wysnutym z faktu przybycia do Polski legato stwie Bolesawa w liscie Grzegorza VII o zbyt maej liczbie diecezji w pan 55 cielnej o biskupSzczodrego . Uzupenienie struktury polskiej prowincji kos stwo obejmuja ce odlege od swej dotychczasowej diecezjalnej stolicy nie, po nocno-wschodnie kresy wadztwa Piasto w, nie jest rzecza w Gniez e w momencie mao zaskakuja dziwna . Nasta pio takz cym. Wyja tkowa, nawet de, a dosadniej jak na warunki polskiego wczesnego sredniowiecza, ska pos c zro innych celo w mowia c wasciwie ich brak, nie pozwala skutecznie rozpoznac te najbardziej oczywiste: duszpasterskie i chrystianizacyjne. pockiej fundacji niz moz nalez re dostrzegano juz e dodac y wzgle Do nich byc dy misyjne, kto w obecnosci mogilnenskich benedyktynow na Mazowszu przed utworzeniem c starsza diecezji56. Jak wskaza niedawno Roman Michaowski przypominaja cijan stwa poza granicami teze Aleksandra Gieysztora krzewienie chrzes w Chrobrego jednym w adztwa piastowskiego pozostawa o od czaso w ideowych monarchii i Kos cioa polskiego. Temu z naczelnych fundamento miaa fundacja nowych biskupstw za panowania Krzywoustego, suz yc tez cie podboju pogan skiego Pomorza. Niemniej co wydaje sie oczywiste w konteks e jak swiadczy przypadek Bambergu na aspekt misyjny wskazywano takz rednio w akcje owanych bezpos przy fundacji biskupstw niezaangaz chrystianici od partes infidelium57. Nieonych w duz ej odlegos zacji pogan i pooz ordynariuszy pockich nalez miao ec wykluczone zatem, ze do zadan misyjnych na po nocnym i po nocnowschodnim prowadzenie dziaan stwa piastowskiego. pograniczu pan lnie wysoka ranga nowej stolicy biskupiej w naste Zwraca uwage szczego pra w XII w. daleko przerasta pozycje nych dziesie cioleciach, kto innych sufraonych poza wielkopolskim i krakowskim centrum ganii Gniezna, pooz
Pogla dy w literaturze polskiej na kwestie fundacji i pierwszego stulecia istnienia diecezji pockiej podsumowuje ostatnio kompetentnie M. Szymaniak, Biskup pocki Gedko (12061223). cielno-polityczna na tle procesu emancypacji Kos cioa polskiego spod wadzy Dziaalnos c kos ebrowski, Kos 2007, s. 44 80; T. Z cio (XXIIIw.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526 ksia z ecej, Torun ski, Recepcja idei roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa 1994, s. 133; K. Skwierczyn skich w Polsce do pocza gregorian tku XIII wieku, Wrocaw 2005, s. 5960. 56 w benedyktyn skich w dziaalnos owania konwento Sceptycznie jednak na temat angaz c misyjna A. Gieysztor, Pierwsi benedyktyni w Polsce piastowskiej, [w:] Benedyktyni tynieccy urowska, Krako w 1995, s. 2021. Inaczej M. Derwich, Mogilno i Pock. w sredniowieczu, red. K. Z w budowy organizacji Kos cioa polskiego, [w:] Civitas et villa. Miasto i wies Z dziejo ko et al., WrocawPraha 2002, s. 463466. w sredniowiecznej Europie Srodkowej, red. C. Bus 57 Na temat uzasadnienia faktu powoania diecezji bamberskiej w protokole synodu bliz skich ej niesprecyzowanych sowian frankfurckiego z 1007 r. wzgle dami chrystianizacji jakichs nchsko nig und rex idiota, s. 9296. pogan zob. H. Hoffmann, Mo
55
506
cie konsekwencja monarchii58. Awans biskupstwa pockiego jest oczywis utwownych stolic kro lestwa juz w Wadysawa za czaso rzenia w Pocku jednej z go nie Wadysaw, a nie Bolesaw Hermana. Zdaniem Gerarda Labudy, to was wiecay mu takz e cele Szczodry by fundatorem nowego biskupstwa, a przys suwerennej pozycji na Mazowszu59. Nie polityczne ugruntowanie po , emy jednak wykluczyc moz ze do utworzenia, a przynajmniej ostatecznej w fundacyjnych nowego biskupstwa doszo dopiero po przeje realizacji plano ciu przez Wadysawa Hermana tronu po wygnanym bracie. w biskupstwa pockiego niewiele jak dota Do rozpoznania pocza tko d rzu Tumskim. Stara koncepcja Wowniosy badania archeologiczne na Wzgo skiego, zgodnie z kto ra cioa dzimierza Szafran funkcje najstarszego kos miaa odkryta przez niego, rzekomo przedroman ska, katedralnego penic rotunda, zostaa ostatecznie porzucona. Nowe badania i dokadniejsze interw moga uzyskanych wyniko pretacje juz jednak przynies c odmiane tego stanu cioem rzeczy, albowiem jeszcze wedle stanu wiedzy z 2002 r. pod obecnym kos w pierwszej katedralnym nie stwierdzono istnienia jakichkolwiek relikto w Wadysawa Hermana, a zgodnie katedry biskupiej, wzniesionej za rza do z przekazem Ebona zniszczonej w czasie najazdu pomorskiego okoo 1126 r.60 ska bazylika zbudowana zapewne na tym samym miejscu za Co wie cej, roman pontyfikatu Aleksandra z Malonne, zostaa gruntownie rozebrana do fundaw podczas szesnastowiecznej przebudowy, zleconej przez biskupa mento Andrzeja Krzyckiego woskiemu architektowi Bernardinowi de Gianotis. to, czy ukad naw obecnej budowli Przedmiotem kontrowersji jest tez skiej katedry. renesansowej odzwierciedla dokadnie ukad przestrzenny roman cie najnowszych badan a wbrew wyraz niej wa anym wczes W konteks tpli61 moz ciom wiele na to wskazuje. Juz na podstawie starszych ustalen na wos , cio biskupi by takz e budowla byo sa dzic ze pierwotny kos murowana , co moga bki sugerowac znalezione po poudniowej stronie apsydy slady obro
nego uposaz w enia diecezji w dochody z okre Na osobna uwage zasuguje problem pokaz go nocnym Mazowszu oraz przypuszczalne zwia uposaz enia z nadaniem grodowych na po zki tegoz w z Mogilna, zob. S. Arnold, Pocza w dla benedyktyno tki biskupstwa pockiego w swietle falsyfikato skich, [w:] idem, Z dziejo w r pism, Warszawa 1968, s. 199231. mogilnen sredniowiecza. Wybo 59 ycielem biskupstwa pockiego?, Notatki Pockie, 1989, nr 1/138, G. Labuda, Kto by zaoz sie skiego, (Recepcja idei s. 911. Zgodzic jednak wypadnie raczej z opinia Krzysztofa Skwierczyn skich, s. 59, przyp. 101), kto ry zasadnie wa ny akt religijno-polityczny, gregorian tpi, czy tak waz g byc przeprowadzony przez Wadysawa jako ksie jakim byo powoanie nowej diecezji, mo cia dzielnicowego na Mazowszu bez zgody, czy wre cz wbrew woli Bolesawa Szczodrego. Podobnie M. Szymaniak, Biskup pocki Gedko, s. 49, przyp. 70. 60 j przestrzenny wczesnos redniowiecznego Pocka gro d, osada, miasto, A. Goembnik, Rozwo redniowieczny Pock, red. A. Goembnik, Warszawa 2002, s. 3233. [w:] Wczesnos 61 Tak zwaszcza R. Kunkel, Katedra pocka w sredniowieczu, Biuletyn Historii Sztuki, t. L, 1988, s. 187200.
58
Pock i Spira
507
w wapiennych, kojarzone z faza kamieniarskiej i fragmenty bloko dwunastorki relikto w katedry hermanowej. Istotna okazaa sie wiecznej rozbio jednak niej ostatnio weryfikacja stratygraficzna resztek muru identyfikowanego wczes jako apsyda katedry Aleksandra z Malonne po ponocnej stronie obecnego prezbiterium. Zalegaja ca na nim warstwa datowana na XIIXIII stulecie rzeczony relikt za pozostaos liwos wyklucza te moz c, pozwalaja c uznac c absydy 62 liwa dzie moz pierwszej katedry . Ostateczna weryfikacja tego ustalenia be wykopaliskowych wewna jedynie po przeprowadzeniu badan trz dzisiejszej pozwalaja dywagacje na temat e porzucic swia tyni. Wyniki ostatnich badan takz tego, ktora z pockich swia tyn penia funkcje koscioa biskupiego przed wzniesieniem katedry przez Aleksandra z Malonne. Nie znamy rocznej daty ra przypada najpewniej w konsekracji katedry hermanowej, kto swie to Wniebowzie cia NMP. Biora c pod uwage realia budownictwa sredniowiecznego, zwaszcza prac przy wie kszych kamiennych obiektach sakralnych, moga ona nawet w ostatniej dekadzie XI stulecia. nasta pic cia Niewa tpliwie kusza ca byaby hipoteza a cza ca z ta uroczystos okazay ksia z ecy dar dla katedry pockiej w postaci iluminowanego i spisanego zota majuskua ewangeliarza, znanego jako Codex aureus Pultoviensis. Czas powstania wspomnianego zabytku nie jest pewny. Wraz z innymi polskimi i czeskimi nie na lata osiemdziesia zotymi kodeksami tej grupy datowany jest przewaz te przekonuja XI w. i wywodzony ze skryptorium bawarskiego, totez co brzmi pogla d Romana Michaowskiego a cza cy fundacje ksia g z osobami Wadysawa zadnych Hermana i Judyty salickiej63. Ewangeliarz nie posiada wprawdzie w dedykacyjnych, wskazuja elemento cych na katedre pocka jako adresata fundacji, tym niemniej wydaje sie , ze od pocza tku przeznaczony by dla nowego w kro lewskich, cze ay do kategorii podarunko biskupstwa. Zote kodeksy nalez sto cielnym Rzeszy. Dar taki nym instytucjom kos ofiarowywanych przez cesarzy waz e katedra spirska i jej patronka otrzymaa okoo 1046 r. od Henryka III takz wie . Wydaje ej be Najs tsza Maria Panna, o czym jeszcze niz dzie okazja wspomniec wietnic liturgie sie zatem bezsporne, ze ewageliarz pocki mia us sprawowana w tamtejszej katedrze oraz podnies c range fundacji ksia z ecej. Opowiadaja c sie za Wadysawem Hermanem jako fundatorem nowej diecezji, Gerard Labuda nie powoa sie o dziwo na fakt najbardziej za ta teza przemawiaja cy pochowek ksie cia i przynajmniej jednej z jego mazonek wiadczona w murach katedry w Pocku. Sepultura wadcy jest dobrze pos
62 eby wiedziec ska czy renesansowa?, [w:] Z Studia A. Bukowska, Katedra w Pocku roman wnie, Krako w 2008, s. 1524. Za konsultacje w tej sprawie dedykowane Helenie Makiewiczo cenie mi uwagi na najnowsze publikacje jestem niezmiernie zobowia i zwro zany Panom Andrzejowi Goembnikowi i Maciejowi Trzecieckiemu. 63 ci ideowych fundacji zotych kodekso w i moz ci liwych okolicznos Najpeniej na temat tres ich pojawienia sie w Polsce zob. R. Michaowski, Princeps fundator, s. 97105.
508
jako jedyny wczesnopiasyc w kronice Anonima, zreszta co warto zauwaz wek monarszy odnotowany we wspo czesnym dle pisanym. towski pocho zro Zmary ksia z e pochowany zosta in ecclesia Plocensi honorifice satis et magniciom pogrzebowym przewodniczy sam fice, a wielodniowym uroczystos nien ski Marcin64. Moim zdaniem, nie moz zatem e ulegac arcybiskup gniez ci, a sie wa tpliwos ze ksia z e Wadysaw Herman uwaz za fundatora pockiej li nawet nie z tytuu dokonania erekcji nowej diecezji, to wzorem katedry jes w ze wzgle cio biskupi zosta wzniesiony za jego Salijczyko du na fakt, ze kos panowania, do czego zapewne sam ksia z e przyczyni sie materialnie. Zgodnie wek w zaszczytnym miejscu by prawem i przyz praktyka tej epoki pocho lnoty duchownych czy to wilejem fundatora, a z punktu widzenia wspo w, czy kanoniko w katedralnych peni takz e waz ne funkcje legitymnicho 65 mizacyjne i prawne . li dosownie zinterpretujemy przekaz Ebona mo wia Jes cy o profanacji zwok rodzicow (parentes) Bolesawa Krzywoustego przez Pomorzan, to uznac ksie wypadnie, ze w katedrze pockiej jako pierwsza z dynastii spocze a juz zna Judyta czeska. Data jej zgonu wyznaczaaby zatem pocza tek sepulkralnej funkcji wniosek, na ostroz nie sformuowac swia tyni. Na tej podstawie moz ze ksia z e juz musia owa e na miejsce wasnego okoo roku 1085/1086 wybrac katedre takz wku, trudno bowiem przypuszczac , aby nie chcia spocza pocho c obok swej )fundator biskupstwa ma zonki. Nie bezzasadne be dzie przyja c, ze jako (wspo wku a to za rzecz naturalna uwaz . Problemy nastre cza ustalenie miejsca pocho drugiej zony Wadysawa Hermana, Judyty salickiej. Wedle pogla du Gerarda cic Polske Labudy, miaa ona opus pod koniec zycia i umara jakoby w jednym w, byc moz e w Ratyzbonie, gdzie przebywaa juz z niemieckich klasztoro stwa z Salomonem we w czasach ma zen gierskim i w okresie pierwszego stwa. Twierdzenie to oparte jest jednak na przesankach pos rednich66. wdowien lowa przebywaa w Polsce, a jej nadania Prawdopodobnie jeszcze w 1105 r. kro cielnym mocno zwia li swiadcza , ze bya z miejscowym srodowiskiem kos zana. Jes cia do rodzinnego kraju, to naturalnym przyjmiemy, ze Judyta nie powro wku musiaaby byc przede wszystkim was nie katedra pocka. miejscem jej pocho W przeciwienstwie do pochowku ojca pocka Sepultura Bolesawa Krzywowiadczona jest po ustego pos zno, bo dopiero w przekazie Jana Dugosza, starszego, nieznanego nam jakkolwiek korzystaja cego tu najpewniej z jakiegos
Gall Anonim, Cronicae, ks. II, rozdz. 21, s. 88. wku fundatora dla instytucji kos cielnych O znaczeniu ideowym i prawnym pocho nder im Bild w sredniowieczu obszernie Ch. Sauer, Fundatio und memoria. Stifter und Klostergru ffentlichungen des MaxPlanckInstituts fu ttingen 11001350, Vero r Geschichte, t. CIX, Go 1993, s. 89148. 66 w, w szczego lnos ci tka, G. Labuda, Uzupenienie do genealogii Piasto sla skich, Sobo w nie musiaa towarzyszyc osobista obecnos t. XVIII, 1963, s. 4; wpisom do nekrologo c.
65 64
Pock i Spira
509
da lub z dobrze ugruntowanej, a potwierdzonej niezalez nie w XVI w., zro cego sceptycyzmu tradycji lokalnej67. Nie podzielam w tym miejscu daleko ida ry wspiera sie Antoniego Ga siorowskiego, kto jedynie na przekonaniu, ze 68 Krzywousty nie by zwia zany z Pockiem rownie silnie jak jego ojciec . ci nie sposo b przypuszczac , aby podje W rzeczywistos ta przez biskupa Aleksandra rozbudowa katedry dziaa sie bez udziau i wsparcia ksia z ecego. e brany pod uwage Ksia z e Bolesaw musi byc takz jako potencjalny fundator cie tres ci ideowych pockiego opactwa sw. Wojciecha, zwaszcza w konteks wniez onych na jego monetach, jak ro odkrytych ostatnio oowianych wyraz lnej relacji mie ono idee bullach, gdzie wyobraz opieki swie tego i szczego dzy 69 me czennikiem a panuja cym . , emy tylko domniemywac Moz ze u boku wadcy spocze a zmara w Polsce w 1144 r. jego druga zona Salomea z Bergu. Podobnie, czysto hipotetycznie, wko w dynastycznych w Pocku rozszerzyc moz na o pierwsza liste pocho mach zmarych e o dwo zonke Krzywoustego, ksie zniczke ruska Zbysawe , a takz stwie syno w Bolesawa i Salomei Leszka i Kazimierza70. Brak de w dziecin zro pisanych, jak i archeologicznych znacza co utrudnia formuowanie dalej ida cych w na temat organizacji nowej piastowskiej nekropolii w Pocku wniosko sa an w pierwszej poowie XII w. Najistotniejsze dla naszych rozwaz jednak wiadczone, pocho wki ksia a onek. dwa, w miare pewnie pos z t i ich maz , emy sa Moz dzic ze idea centralnej dynastycznej nekropolii w Pocku w dzielnicowych, choc nie moz na stracia rycho racje bytu w wyniku podziao , lnopolskich wadco w tam spoczywaja wykluczyc ze ostatnim z ogo cych by Bolesaw Ke dzierzawy. Przypuszczenie to wspiera sie na dos c enigmatycznym rego zmary ksia sformuowaniu Wincentego Kadubka, wedle kto z e appositus wek w katedrze est ad numerum patrum suorum71. Wykluczaja c raczej pocho skiej, kto ry uzasadniaby wzmianke raczej wypadpoznan o przodkach, uznac
ski, Rodowo d pierwszych Piasto w, WarszawaWrocaw, b.r., s. 188. Zob. szerzej K. Jasin wki monarsze w de pisanych, RH, t. LVLVI, A. Ga siorowski, Najstarsze pocho swietle zro 19891990, s. 89 90; ostatnio podobnie P. Wiszewski, Piastowskie nekropolie 2. poowy X w. cia da, a ce, [w:] Metody, 1. poowy XII w. Miedzy kos w ziemi a poz daniem w ksia z zro ski, Poznan dokumentacja. Funeralia lednickie. Spotkanie 11, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesin w dynastii 2009, s. 322; z archeologicznego punktu widzenia E. Da browska, Groby czonko , [w:] eadem, Groby, relikwie, insygnia. piastowskiej we wczesnym sredniowieczu. Stan badan w mentalnos ci Studia z dziejo sredniowiecznej, Collectio archaeologica, ethnologica et historica, t. II, Warszawa 2008, s. 154155 (pierwodruk: RH, t. LXX, 2004, s. 165182). 69 S. Suchodolski, Nowa bulla Bolesawa Krzywoustego i problem oowianych piecze ci redniowiecznej, PH, t. C, 2009, s. 207236. w Polsce wczesnos 70 ski, Rodowo d, s. 209 i 219223. K. Jasin 71 Magistri Vincentii dicta Kadubek Chronica Polonorum, ed. M. Plezia, MPH nova ser. t. XI, w 1994, lib. III, cap. 30, s. 128. Jan Dugosz jako miejsce pocho wku Ke Krako dzierzawego wskaza ski, Rodowo d, liwos a K. Jasin jednak katedre krakowska . Moz c pockiej sepultury ksie cia rozwaz s. 228, jakkolwiek bez powoania sie na wzmianke Kadubka.
68 67
510
li miejsce spoczynku ojca i dziada Bolesawa. Jest nie, ze kronikarz mia na mys od 1138 roto tym bardziej prawdopodobne, ze ksia z e wada Mazowszem juz rej ku, a jego zwia zki z Pockiem potwierdza notatka o cudach z 1148 r., o kto niz ej. Prawdopodobny, wspomniany przez Jana przyjdzie jeszcze wspomniec trzeba juz Dugosza, pogrzeb Leszka Bolesawowica w katedrze pockiej uznac ciele jego szym ranga za zupenie normalna w tym miejscu w najwyz kos cioy katedralne wadztwa sepulture ksie cia dzielnicowego. Rycho jednak kos rych liniach piastowskich na ponad stulecie pierwszen stwo jako straca w niekto wko w na rzecz fundacji klasztornych. W XIII w. miejsca piastowskich pocho ej mierze przez klasztory cysterskie funkcje te zostay przeje te w duz i mendykanckie72. Za zwiastun nowej praktyki grzebania zmarych ksia za t moga byc uznane pochowki Mieszka Mieszkowica ({ 1193) i jego ojca Mieszka Starego ({ 1202) w kolegiacie sw. Pawa w Kaliszu oraz Bolesawa Wysokiego w w Lubia ({ 1201) w klasztorze cysterso zu. Opactwa cysterskie w roli w r nekropolii dynastycznych Piasto sla skich be da niewa tpliwie na wzo az do po zachodnioeuropejski dominowac znego sredniowiecza73. bie organizacji dynastycznej nekropolii w Pocku na Przyje cie tezy o pro z nowej perspektywy e spojrzec przeomie XI i XII stulecia nakazuje takz na inwestycje budowlane i fundacje artystyczne biskupa Aleksandra z Malonne , czy Pomorzanie w czasie jednorazowego na wa w stolicy jego diecezji. Moz tpic kamienna najazdu w 1126 lub 1127 r. byliby w stanie zniszczyc katedre do tego stopnia, by konieczna bya jej gruntowna odbudowa od podstaw. Wypada , wnym motywem skaniaja raczej uznac ze go cym do podje cia prac budowlacioa katedralnego i nadanie mu okazaej, nych bya che c podniesienia rangi kos zgodnej z zachodnioeuropejskimi standardami formy architektonicznej74. Byc wnanie przebudowy katedry pockiej pod rza e zbyt moz smiae be dzie poro niej jedynie ksia Wyja tkiem pozostaja tu najwyraz z eta wielkopolscy od Odona po Przemysa skiej zob. K. Jasin ski, Genealogia Piasto w wielkopolskich. II, pochowani w katedrze poznan Potomstwo Wadysawa Odonica, Kronika Miasta Poznania, t. II, 1995, s. 3466. 73 w M. R. Pauk, Program fundacyjny Piasto sla skich w XIII wieku i jego srodkowoeuropejskie konteksty, [w:] Piastowie sla scy w kulturze i europejskich dziejach, red. A. Barciak, wiono przykady mis nien skich Wettino w, Babenbergo w Katowice 2007, s. 73100, gdzie omo lido w, do kto rych doa nalez czyko w. Na temat pocho wku Mieszka y jeszcze Askan i Przemys czyc w 2008, Starego ostatnio T. Ginter, Dziaalnos c fundacyjna ksie cia Mieszka III Starego, Krako s. 7073. 74 Inwestycje budowlane w miastach biskupich Rzeszy na przeomie XI i XII w. tigkeit, Reform und scharakteryzowa F. G. Hirschmann, Die Bischofsitze um 1100 Bauta rsorge vor dem Hintergrund des Investiturstreits, [w:] Vom Umbruch zur Erneuerung? Das 11. Fu und beginnende 12. Jahrhundert Positionen der Forschung, red. J. Jarnut, M. Wemhoff, Mittelalterstudien Bd. XIII, Mu , ze biskupi podejmowali nchen 2006, s. 427452, z konstatacja wnie wtedy, gdy zostay one uszkodzone przez poz ary. Na prace budowlane przy katedrach, go tym tle wyro zniaja sie jednak Spira i Moguncja, gdzie rozbudowa katedr wynika jednoznacznie owych; zob. takz e R. Haussherr, Dombauten und Reichsepiskopat im z potrzeb ideowych i prestiz
72
Pock i Spira
511
dami Bolesawa Krzywoustego do inwestycji salickich cesarzy, zwaszcza zas wasnej nekropolii w Spirze, ale sa moz na, Henryka IV, woko dzic ze dynaswki w katedrze pockiej byy dla biskupa Aleksandra dodatkowa tyczne pocho przesanka do nadania jej odpowiednio monumentalnego charakteru.
rodki kultu maryjnego w XIXII wieku Spira i Pock jako os

Istnieje jeszcze jedna istotna przesanka, skaniaja ca do poszukiwania analogii i inspiracji dla pockiej fundacji w salickiej Spirze. Liczne zwaszcza jak na polskie wczesne sredniowiecze swiadectwa dowodza wybitnej roli rodka kultu Najs wie od przeomu katedry pockiej jako os tszej Marii Panny juz lnym propagatorem mia byc zwaszcza biskup XI i XII w. Jego szczego remu Krzysztof Skwierczyn ski przekonuja Aleksander z Malonne, kto co be w maryjnych, maja przypisa ostatnio pro zainicjowania spisu cudo cych miejrodka nego os sce w katedrze, a co za tym idzie, uczynienia z Pocka waz wydarzenia rozgrywaja pielgrzymkowego. Inspiracja dla hierarchy miay byc ce nocnej Francji, nieodlegej od miejsca jego pochodzenia, gdzie na sie w po pocza tku XII w. propagowane przez kler diecezjalny cuda maryjne wywoay wno w75. Akcja ta, zaro fale religijnego entuzjazmu i przycia gne y tumy pa tniko nocnej Francji, jak i w przypadku Pocka, zbiegac sie nymi w po miaa z powaz cioach katedralnych. Krzyinwestycjami budowlanymi przy tamtejszych kos ski susznie jednak podkres li, za Czesawem Deptua sztof Skwierzyn , elitarny charakter kultu maryjnego na pocza tku jego rozwoju w Polsce. Kult wie Najs tszej Marii Panny ogranicza sie zapewne do wa skiego kre gu duchow, ze nie bez przyczyny nych i elity dworskiej76. Mamy powody przypuszczac katedra pocka staa sie w drugiej poowie XI stulecia nowym miejscem kultu Bogurodzicy. Uzasadnione zatem wydaje sie pytanie, czy inspiracje i w tym cioa Rzeszy. przypadku mogy pyna c z kre gu dworu cesarskiego i kos Jedna z istotniejszych przyczyn nadzwyczajnego awansu Spiry do rangi jednej z ideowych stolic Rzeszy w dobie salickiej upatruje Stefan Weinfurter
Zeitalter der Staufer, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Abhandlungen der Geistesund Sozialwissenschaftlichen Klasse, Jahrgang 1991, nr 5, Stuttgart 1991. 75 ski, Pocza K. Skwierczyn tki kultu NMP w Polsce w swietle pockich zapisek o cudach z 1148 roku, [w:] Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata, w red. R. Michaowski et al., Warszawa 2008, s. 223233. Obszernie na temat rozwoju kultu i cudo maryjnych na tym obszarze G. Signiori, Maria zwischen Katedrale, Kloster und Welt. herungen an eine hochmitelalterliche Wunderpredigt, Hagiographische und historiographische Anna ra szczego lnie mocno podkres lia role Sigmaringen 1995, zw. s. 77151, kto katedralnego kleru swieckiego w promocji owych zjawisk religijnych. 76 ski, Pocza K. Skwierczyn tki kultu, s. 236239.
512
w maryjnym patrocinium tamtejszej katedry77. Nawia zywao ono wprost do niejszych dzie fundacyjnych poprzednika Konrada II katedr bambernajwaz skiej i merseburskiej78, a co za tym idzie, dobrze korespondowao ze wzrostem ej Rodzicielki jako patronki Cesarstwa i dynastii79. To znaczenia kultu Boz niej dostrzegalne jest was nie za panowania Henryka II ostatnie zjawisko wyraz rym kult i a czone niekiedy z wpywami srodowiska bawarskiego, w kto 80 wczesniej . Cztery miesia maryjny peni istotna role juz ce po swej koronacji nia 1002 r.) nowy kro l odby w Moguncji, w swie to Narodzin Marii (8 wrzes uroczysta intronizacje na tronie Karola Wielkiego w Akwizgranie, gdzie ku czci e nym materialnym tejz swie tej ufundowa naste pnie zota ambone . Waz swiastwa Henryka II dla Marii Panny najwaz en niejszej patronki dectwem naboz Ewangelistarz sporza jego bamberskiej fundacji pozostaje tez dzony e w klasztorze Seeon i ofiarowany przez krola nowej katedrze, byc moz w zwia zku z jej konsekracja w 1012 r.81 cie kapitalnego znaczenia nabiera fakt, e koronacja W tym konteks ze takz krolewska Konrada II w Moguncji odbya sie wasnie 8 wrzesnia 1024 r., w dniu swie ta Narodzenia NMP, a wie c zaledwie kilka dni po jego elekcji. la dla e uczynione kilka dni po Przypomnijmy tu takz zniej nadanie nowego kro dedykowanej Marii Pannie katedry spirskiej. Dostrzec w tym nalezy bardzo wno caa istotna manifestacje ideowa , a cza ca zaro geneze , jak i sama w nowej dynastii z osoba ej Rodzicielki. W dziaaniach inauguracje rza do Boz pierwszego wadcy salickiego Ernst-Dieter Hehl dostrzeg nawia zanie skiej idei liturgicznego wa w epoce otton do obecnej juz czenia rodu ra dami nowej dynastii, kto cesarskiego do generatio Christi82. Pod rza poprzedzio dwoch bezpotomnych Liudolfingow, idea ta nabraa znow ci. Wymownym stwa Salijczyko w do Boguen aktualnos swiadectwem naboz cia rodzicy, a zarazem zwia zku tego kultu ze swiadomos dynastyczna , jest
wiadczone jest juz skiej. Z czasem w epoce karolin Maryjne wezwanie katedry spirskiej pos ry powro ci wprawdzie w XII w., ale tylko jako wyparo ono drugie patrocinium sw. Szczepana, kto patron jednego z otarzy, zob. C. Ehlers, Metropolis Germaniae, s. 375378. 78 Maria Panna jak patronka katedry merseburskiej wymieniona jest po raz pierwszy przed cem, na czes rego ufundowa biskupstwo Otto I was nie w dyplomach Henryka sw. Wawrzyn c kto dziernika 1021 r., wkro tce po konsekracji II, wystawionych 5 paz swia tyni (Heinrici II diplomata, MGH Diplomata, t. III, wyd. H. Bresslau, H. Bloch, Hannoverae 18901893, nr 449, 450, 451). w tym nalez y jeszcze jeden przejaw maryjnej dewocji cesarza. Widziec 79 S. Weinfurter, Herrschaft und Reich der Salier. Grundlinien einer Umbruchzeit, Sigmaringen 1991, s. 38. 80 Idem, Heinrich II. Herrscher am Ende der Zeiten, wyd. 3, Regensburg 2002, s. 5658. 81 nigtum im ottonischen und fru hsalischen Reich, (Schriften H. Hoffmann, Buchkunst und Ko der MGH, t. XXX/1), Stuttgart 1986, s. 406. 82 nigtum. Urkunden, Liturgie, Bilder, H.-D. Hehl, Maria und das ottonisch- salische Ko Historisches Jahrburch, t. CXVII, 1997, s. 211310; praca ta ma podstawowe znaczenie dla w kultu maryjnego z ideologia lewskiej w Rzeszy. kwestii zwia zko wadzy kro
77
Pock i Spira
513
miniatura dedykacyjna bogato iluminowanego ewangeliarza, wykonanego na wienie Henryka III, najpewniej w klasztorze Echternach, i ofiarowanego zamo nie biskupstwu spirskiemu. Kodeks datowany jest na lata 10431046, was l. Rodzine fundator wysta gdyz pi tu jeszcze jako kro cesarska przedstawiono ch scenach. W pierwszej niez yja rodzice wadcy, Konrad II w dwo cy juz i Gizela, kle cza c adoruja siedza cego w mandorli Chrystusa. Druga, a tronuja sa siaduja ca z poprzednia , caostronicowa miniatura wyobraz ca rej pokon oddaja lowa Marie Panne , kto Henryk III i jego ma zonka, kro ra Agnieszka. Wadca wre cza Bogurodzicy ksie ge , kto ta odbiera prawa re ka . Lewa don swie tej spoczywa zas na gowie krolowej w gescie bogosawien rne pole miniatury, ponad gowami wymienionych postaci, wypenia stwa. Go ra monumentalna architektura spirskiej katedry uzupeniona inskrypcja , kto szenie nie pozostawia wa tpliwosci, ze zamiarem darczyncy byo wywyz cioa: Spira fit insignis munere Heinrici regis. Wyobraz enie tamtejszego kos ch pokolen rodziny panuja dwo cej miao czytelny aspekt komemoracyjny spoczywaja cy w Spirze Konrad i Gizela zanosza przed tron Chrystusa rej tekst wypenia bordiure bagalna modlitwe o zbawienie, kto pierwszej z miniatur. Wedug interesuja cej interpretacji Johannesa Frieda, inskrypcja a towarzysza stanowia ca rame drugiej sceny wyraz ca kosztownemu darowi be lewskiej spodziewaja pros o opieke Marii Panny dla pary kro cej sie potomstwa. Zdaniem frankfurckiego badacza, mamy tu zatem do czynienia lnoty zmarych, eniem wspo z wyobraz zyja cych i maja cych sie narodzic 83 w dynastii salickiej . Nadania Henryka III dla katedry spirskiej az do czonko ze staraniami pary cesarskiej 1050 r. Johannes Fried jest skonny wia zac o me skiego potomka i naste pce tronu84. Jego zdaniem, kult maryjny mia byc w tak istotna wnym powodem dla Salijczyko kwestia , z e sta sie go e zadecydowa przeniesienia do Spiry rodowej nekropolii z Wormacji, a takz o jej ideowej przewadze nad innymi fundacjami rodowymi klasztorem w Limburgu nad Haardta , a naste pnie kolegiata swie tych Szymona i Judy w Goslarze85. Niewykluczony jest jednak jeszcze inny kontekst ofiarowania enie cennego daru zbiego wspomnianego kodeksu86. Prawdopodobnie zoz
berlegungen zu den Herscherbildern J. Fried, Tugend und Heiligkeit. Beobachtungen und U herungen an eine fremde Zeit, Heinrichs III. in Echternacher Handschriften, [w:] Mittelalter. Anna t Regensburg, t. XIX, Regensburg 1993, s. 42 red. W. Hartmann, Schriftenreihe der Universita J. Frieda datowaoby precyzyjnie moment donacji kodeksu na rok 1045 czas 48. Przyje cie ustalen lewny Adelajdy. narodzin kro 84 cia moz e Ten sabo rozpoznany aspekt dewocji, z pewnos nie tylko monarszej, stanowic Wadysawa Hermana i Judyty czeskiej o me skiego potomka za interesuja ca analogie do staran wstawiennictwem sw. Idziego z Saint Gilles. W tym ostatnim przypadku znany jest inspirator ksia poczynan z ecej pary episcopus Poloniae Franko. 85 J. Fried, Tugend und Heiligkeit, s. 46. 86 nigtum, s. 295297. Por. H.-D. Hehl, Maria und das ottonisch- salische Ko
83
514
wnego otarza katedry w sie z konsekracja g o swie to Wniebowzie cia NMP ci wadcy87. Z tego samego roku pochodzi w 1046 r., dokonana w obecnos miu dokumento w kro lewskich dla spirskiej kapituy katedralnej, seria os nia, zawieraja wystawionych w Augsburgu 7 i 9 wrzes cych nadania nowych ci, ba potwierdzenie do br juz posiadanych88. Donacje te nieprzyposiados dz padkowo wia za sie z kolejnym w kalendarzu liturgicznym swie tem maryjnym Narodzinami NMP. Wkrotce pozniej Henryk III uda sie z Augsburga na wyprawe woska w celu dopenienia koronacji cesarskiej w Rzymie, co nasuwa przypuszczenie, ze uprzednie nadania dla Marii Panny miay zapewnic pomyslnosc i opieke dla caego przedsie wzie cia. W ten sposob po raz kolejny lny zwia po Henryku II i Konradzie II potwierdziby sie szczego zek mie dzy lewskiej i cesarskiej w Rzeszy. kultem maryjnym a inauguracja wadzy kro Wyja tkowo silna wymowe ideowa posiada odwoanie sie do patronatu NMP la Henryka IV w dyplomie nadania dla katedry spirskiej z 14 paz przez kro ci dbaos dziernika 1080 r.89 W narracji dokumentu, obok typowej juz w rodziny cesarskiej: dziada Konrada II yja o memorie niez cych czonko w Henryka III i Agnieszki, wyraz ono idee i babki Gizeli oraz rodzico lnej opieki Boz ej Rodzicielki nad caa szczego dynastia salicka : Ad huius misericordiam patres nostri habent refugium, sub cuius protectionem et nos confugimus ad Spirensem ecclesiam specialiter suo nomini in nomine filii eius lnie godne podkres lenia nasta attitulatam. Donacja ta co szczego pia w przeddzien decyduja cego starcia zbrojnego w poblizu Merseburga lem Rudolfem z Rheinfelden i zbuntowanymi Sasami, z kto rego z antykro ki, wyszed zwycie Rudolf Henryk IV, pomimo militarnej poraz sko, gdyz tce zmar na skutek ran odniesionych w bitwie. Przebieg wypadko w wkro kro la Henryka w przekonaniu o niezwykej skutecznos ci musia utwierdzic nie za sprawa ore downictwa i opieki Marii Panny, uzyskanych was daru dla cioa spirskiego. Wspomnienie Konrada II miao w tym konteks cie kos jny wymiar; wszakz e to dziad Henryka IV zawdzie podwo cza korone lewska w re kro podobnemu nadaniu na rzecz kanoniko sw. Marii, kto slubowa w wypadku swej pomys lnej elekcji. Byc moz nie wydarzeniami, e was uczynic re miay miejsce pod Merseburgiem, da sie wspomniany wyz ej kto wytumaczyc t duz ego zainteresowania Spira nawro ze strony wadcy. Jego przejawem bya lnego kolejna rozbudowa katedry po 1080 r. Dla egzemplifikacji szczego
wiadczony jest kilka dni po Pobyt Henryka III w Spirze pos zniej23 VIII 1046 (Heinrici III diplomata, MGH Diplomata, t. V, Berolini 1931, nr 164, 165). 88 Heinrici III diplomata, nr 167174. Cze s c donacji uczyniona zostaa z maja tku alodialnego, lna odziedziczonego po ojcu Konradzie II i babce Adelajdzie. Szczego relacje z patronka katedry br przez biskupa proximus heres kro la potwierdza nakaz, aby w przypadku alienacji owych do funta zota. odkupi rzeczone maja tki, kada c na otarzu Marii Panny po 89 Ibidem, nr 325:
87
Pock i Spira
515
stwa, jakie przejawia Henryk IV wzgle en naboz dem NMP, warto jeszcze tu choc by arenge rym w 1101 r. cesarz potwierdzi przywoac dyplomu, kto w katedry spirskiej: Beatam igitur Mariam, enie i przywileje kanoniko uposaz quem reginam esse scimus angelorum, que mundo edidit salvatorem, pre ceteris post deum venerantes ecclesiam Spirensem in honore ipsius a nostris parentibus, avo videlicet Conrado et parte nostro Heinrico imperatoribus augustis in eadem ecclesia consepultis, devote constructam et dotatam hos quoque ditare, sublimare prediis, familiis, ornamentis diversisque operibus magnificare in rej co honore dei et sancte Marie devote studemus90. Kult Marii Panny, kto warto podkreslic przydano tu tytu Krolowej Anioow, urasta zatem do rangi le a imperialnej tradycji dynastycznej, a ponadto scis czy sie z sepulkralnymi i memoratywnymi funkcjami salickiej fundacji w Spirze. Czy maryjna dewocja rodziny cesarskiej wpyne a na popularnos c tego r e na wybo kultu w kre gu dworu piastowskiego, a co za tym idzie takz cie trudno dac tu patrocinium dla nowej monarszej fundacji w Pocku? Oczywis , ale wydaje sie jednoznaczna odpowiedz to wielce prawdopodobne. Przy trzeba choc by fakt posugiwania sie pomniec przez salicka ma zonke e drugim imieniem Maria, choc Wadysawa Hermana Judyte zapewne takz 91 istnieja woko tej kwestii pewne niejasnosci . O klimacie religijnym enie panuja cym na dworze ksia z ecym na przeomie XI i XII w. pewne wyobraz daje nam Kronika Galla, relatywnie cze sto informuja ca o ro znych przejawach kultu maryjnego. Autor odnotowa uroczystos c rycerskiego pasowania modenie w Pocku go Bolesawa Krzywoustego przez ojca, zaplanowana was w swie to Wniebowzie cia NMP. Stanowi to znamienne swiadectwo poa czenia elitarnej dewocji z rownie elitarnym, co wczesnym przejawem kultury w katedrze pockiej waz rodek ny os dworskiej, a zarazem pozwala widziec kultu maryjnego jeszcze przed pontyfikatem Aleksandra z Malonne. W dniu tego samego swie ta, wedug relacji Anonima, przypas c miao zwycie stwo Wadysawa Hermana nad Pomorzanami w 1090 r., do praktyk dewocyjnych Bolesawa Krzywoustego nalez ao odmawianie godzinek ku czci Marii zas ci w Pocku o obecnos Panny92. Wspomniane zapiski o cudach informuja wczesnego princepsa Bolesawa Ke ry o dzierzawego, kto swie towa tam wraz Wniebowzie z dworem dzien cia NMP w 1148 r. i sta sie swiadkiem 93 uzdrowienia, maja cego miejsce w katedrze . Wiele wskazuje na to, ze poHenrici IV diplomata, nr 466. ski, Rodowo d, s. 169. Drugie imie O nich wie cej K. Jasin Judyty salickiej odnotowano w w Weltenburgu. zniejsza re ka jedynie w nekrologu klasztoru benedyktyno po 92 ski, Pocza e poruszony problem maryjnej dewocji K. Skwierczyn tki kultu, s. 238; tu takz drugiej ma zonki Krzywoustego, Salomei z Bergu. 93 ski, B. Leszkiewicz, Zapiski liturgiczne w kodeksie Biblii Pockiej z XII wieku. D. Brzezin doznawcze i edycja tekstu, Pock 2005, s. 35. Studium zro
91 90
516
nie pamia dobnie jak w Spirze swie to Wniebowzie cia NMP byo jednoczes tka cioa katedralnego, kto rej data roczna niestety nie jest pierwszej konsekracji kos z ecych odwiedziny Pocka w okolicy znana94. Pytanie, czy w itinerariach ksia 15 sierpnia nie stay sie w pierwszej poowie XII w. cze stsza praktyka , tak aby g uczestniczyc w liturgii owego panuja cy mo swie ta w katedrze dedykowanej wie sze przesanki pozwalaja Najs tszej Marii Pannie95, pozostaje otwarte. Powyz sa dzic, ze w srodowisku dworskim pierwszej poowy XII w., ktorego lna wytworem jest dzieo Anonima, uznawano szczego role Panny Marii jako w ideowych e tu dostrzec moz emy przejawy wpywo opiekunki dynastii. Takz i religijnych, pyna cych ze srodowiska elit dworskich i koscielnych Rzeszy.
Potencjalny kra g inspiracji

wnych W awansie Pocka w drugiej poowie XI w. do roli jednego z go w politycznych i kos cielnych drugiej monarchii upatrywac nalez y centro redniego panowania piastowskiego. Zaprzejawu rozszerzania sfery bezpos wnie wzgle pewne go dy polityczne sprawiy, ze peryferyjne dota d Mazowsze, r panuja cze sciej odwiedzane teraz przez dwo cego i obje te systemem stacji tu yc monarszych, awansowao do rangi jednego z Kernregionen by uz wygodnego terminu wprowadzonego przez badaczy niemieckich wadztwa w. W tym konteks cie erygowanie biskupstwa i inne inwestycje pockie Piasto trzeba jako element z drugiej poowy XI i pocza tku XII w. interpretowac 96 ej pogla d organizacji nowego centrum wadzy ksia z ecej . Sformuowany wyz lnej randze ideowej pockiej fundacji i ulokowaniu tamz e nekropolii o szczego powinnis my dynastycznej, jako nawia zania do salickiej Spiry, wzmocnic tkim ogla kro dem stanu relacji politycznych i kulturalnych Polski z Cesarstwem w. ostatnich Salijczyko w Wadysawa Hermana przemoz nie krytyczna ny Na przewaz ocene rza do wpyw wywara narracja Gallowa. Wyania sie z niej wizerunek wadcy bezg, kto ra znacza na sa wolnego, trapionego choroba no co jak moz dzic
czesnych kos cioo w katedralnych Por. A. Witkowska, Titulus ecclesie. Wezwania wspo w Polsce, Warszawa 1999, s. 142143. 95 w Z dokonanego przez C. Ehlersa, Metropolis Germaniae, s. 381384, zestawiania pobyto wne salickich cesarzy w Spirze wynika, ze relatywnie cze sto obchodzili oni tam go swie ta cielne; maryjne jednak nie dominuja tylko kos . W zwia zku z tymi ostatnimi najcze sciej, ale tez trzykrotnie, bywa w Spirze Henryk V: w 1106 r. w swie to Narodzin NMP (8 IX), w 1110 r. Wniebowzie w dzien cia NMP (15 VIII) oraz w 1114 r. w swie to Oczyszczenia NMP (2 II). 96 WodzimieW wyniku nowych eksploracji archeologicznych i weryfikacji starszych ustalen skiego rozstac sie rza Szafran trzeba z pogla dem o istnieniu na grodzie pockim murowanego palacjum Wadysawa Hermana, por. A. Bukowska, M. Trzeciecki, Relikty architektury kamiennej, s. 496509.
94
Pock i Spira
517
w panuja liwos ograniczaa moz c skutecznego wykonywania obowia zko cego. lowej Judyty salickiej, Wadze sprawowa zatem faktycznie, przy wsparciu kro any przez kronikarza o szereg niegowszechwadny palatyn Sieciech, oskarz 97 mia przede yc yc . Wykreowany przez Galla obraz suz dziwosci i naduz wnego bohatera ojcem go wszystkim zdje ciu z ksie cia, be da cego przeciez ci za ze relacje z synami w ostatnich latach jego dziea, odpowiedzialnos w98. Na podstawie wzmianek o Judycie salickiej zawartych nie tylko rza do b e ma w kronice Anonima takz zonce Wadysawa Hermana nie sposo wic ambicji politycznych, realizowanych byc moz e w sojuszu z pote odmo znym palatynem. W dziaaniach tej pary Sawomir Gawlas dostrzega nowoczesna be rej analogia pro reorganizacji podstaw wadzy ksia z ecej, dla kto miay byc lewskiego dziaania Henryka IV zmierzaja ce do wzmocnienia autorytetu kro w Turyngii i Saksonii metoda budowy zamkow i osadzania w nich wasnych my nie oceniali aktywnos ci politycznej w99. Jakkolwiek bys ministeriao Wadysawa Hermana, to ugruntowany w literaturze wizerunek tego wadcy ra wymaga pewnej rewizji, kto uzasadnia spojrzenie na aktywnos c ksie cia 100 z perspektywy jego inicjatyw fundacyjnych . ci trzeba uznac za imponuja li uwzgle Zakres owej aktywnos cy, jes dnimy fakt, ze za jego panowania oprocz katedry pockiej wzniesiono nie rozpocze i konsekrowano albo tez to budowe nowych katedr w Gniez w Hermana, i Krakowie101. Konsekracja tej pierwszej odbya sie za rza do , na sa ny krok do odnowienia w 1097 lub 1099 r., i moz dzic ze stanowia waz 102 kultu sw. Wojciecha . Data pockiej konsekracji nie jest niestety znana przypada zapewne w ostatniej lub przedostatniej dekadzie XI w. Obie ci jak uroczystos swiadcza rozmaite analogie zazwyczaj poa czone ze w yy prezentacji ksia zjazdami dostojniko swieckich i duchownych, suz z ecego
dowego obraz Mocno przerysowany, a niekiedy wre cz pozbawiony uzasadnienia zro ci palatyna daje J. Kurtyka, Sieciech, PSB, t. XXXVI, z. 4, s. 496509. dziaalnos 98 mudzki, Wadca Analize kronikarskiego wizerunku Sieciecha przeprowadzi ostatnio P. Z ynie i wojnach w najdawniejszej historiografii Polski i Rusi, i wojownicy. Narracje o wodzach, druz ra Wrocaw 2009, s. 425428, wskazuja c na elementy konwencji historiograficznej, zgodnie z kto wojewody drugiej osoby w pan stwie kres lono zazwyczaj w czarnych barwach. postac 99 lestwa. Niemieckie wadztwo terytorialne a geneza S. Gawlas, O ksztat zjednoczonego Kro ci Polski, Warszawa 1996, s. 73. Krytycznie wzgle spoeczno-ustrojowej odre bnos dem takiej inter mudzki, Wadca i wojownicy, s. 428. pretacji przekazu Galla P. Z 100 niej R. Michaowski, Princeps fundator, s. 207, przyp. 131. wczes Tak juz 101 nad przestrzenia skiej katedry w Gniez nie, [w:] T. Janiak, Z badan liturgiczna roman ska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T. Janiak, Gniezno 2009, Architektura roman cio katedralny w wiekach s. 150162; T. We cawowicz, Krakowski kos srednich. Funkcje ci interpretacji, Krako w 2005, s. 2145, z kontrowersyjna liwos i moz teza o funkcjonowaniu jnej katedry na Wawelu. w XIXII w. podwo 102 wnej katedry Na przeom XI i XII w. datowane sa relikty okazaej konfesji w nawie go nad przestrzenia zob. T. Janiak, Z badan , s. 129174, zw. s. 155156.
97
518
nalez y fundacje majestatu103. Czy z momentem dedykacji obu katedr a czyc e pisanych zotem ksia g liturgicznych, be da cych monarszymi darami dla tychz moz nie w tym wysiku e was biskupstw, pozostaje kwestia otwarta . Byc w Drugiej Monarchii, tak mocno ukierunkofundacyjnym pierwszych wadco cioy katedralne oraz odtworzenie i rozbudowe wanym na kos organizacji na pytanie o stosunkowo skromne diecezjalnej, kryje sie odpowiedz w fundacjami klasztornymi i zupeny, jak moz , na sa zainteresowanie Piasto dzic kanonickich, tak typowych na przykad dla aktywnos ci brak zgromadzen w czeskich w tym samym okresie. fundacyjnej wadco w Druga istotna kwestia dla interesuja cego nas tematu jest zakres wpywo cio polski w XI i pierwszej poowie XII w. Trudny do niemieckich na Kos cielnych przecenienia wydaje sie fakt, ze dugotrwaa odbudowa struktur kos w Polsce w drugiej poowie XI w. przebiegaa od samego pocza tku pod cioa niemieckiego. Moz tu choc by nym wpywem Kos na wskazac przemoz tylko na role misji z przyszym biskupem krakowskim Aaronem na czele, skiego Hermana II, bliskiego wspo pracowwysanej przez arcybiskupa kolon wczes nie pierwszoplanowa w episkopacie nika cesarza Henryka III i o postac lic , nie na okres rza w pierwszych e podkres Rzeszy104. Warto takz ze to was do w salickich przypada szczytowa faza rozwoju systemu Kos cioa wadco monarszego w Rzeszy, a co za tym idzie jak staraem sie niedawno dowies c 105 tej instytucji na pan stwa Europy Srodkowej . e silnych oddziaywan takz sie Wpywy te mogy w wie kszym stopniu przejawic w biskupstwach fundowanych przez Piastow w drugiej poowie XI i XII w., jak pockie moz e zwaszcza nowy typ ich uposaz ei wocawskie, na co wskazywac w grodowych, wzorowanych byc moz e na nia w formie caych okre go hrabstwach, be da cych przedmiotem donacji cesarzy na rzecz biskupstw
nien skiej towarzyszyo uwolnienie Zbigniewa z wie Np. konsekracji katedry gniez zienia oraz rytualne pojednanie Wadysawa Hermana z synem, zob. Z. Dalewski, Rytua i polityka. Opowies c Galla Anonima o konflikcie Bolesawa Krzywoustego ze Zbigniewem, Warszawa 2005, s. 9395. 104 fe und Bischofskirche von O roli i ambicjach Hermana II szerzej R. Schieffer, Erzbischo ln, [w:] Die Salier und das Reich, t. 2: Die Reichskirche in der Salierzeit, Hrsg. S. Weinfurter, Ko cielnej w drugiej poowie XI w. zob. Sigmaringen 1991, s. 58. Na temat odbudowy organizacji kos ni, passim; L. Wetesko, Monarsze fundacje architektoniczne J. Dobosz, Monarcha i moz ska w Wielkopolsce w 2. poowie XI stulecia i ich historyczne konteksty, [w:] Architektura roman w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T. Janiak, Gniezno 2009, s. 107126. 105 Zob. R. Schieffer, Der geschichtliche Ort der ottonisch-salischen Reichskirchenpolitik, llische Akademie der Wissenschaften. Geisteswissenschaften, Vortra ge G352, NordrheinWestfa OpladenWiesbaden 1998, s. 1516; H. Keller, Reichstruktur und Herrschaftsauffassung in hsalischen Zeit, Fru ottonisch- fru hmittelalterliche Studien, t. XVI, 1982, s. 85 88; M. R. Pauk, kiewicz, Ministri enim altaris ministri curie facti sunt. Otton sko- salicki system Kos cioa E. Wo cio w monarchiach Rzeszy i jego oddziaywanie w Europie Srodkowej XIXII wieku, [w:] Kos lido w i Piasto w, red. J. Dobosz, Poznan 2009, s. 105138. Przemys
103
Pock i Spira
519
wnywalnie wie e nieporo niemieckich106. Zwraca uwage takz kszy zakres wadzy w w ich wasnych stolicach, tj. zwaszcza w Pocku swieckiej nowych biskupo w polskiej metropolii byo to udziaem innych hierarcho i Wocawku, niz 107 bardzo wysoki przesanke uznac trzeba rowniez koscielnej . Za istotna w na pockim i kujawskim tronie biskupim, w istotny odsetek obcokrajowco b wyro w XII w. te diecezje na tle innych biskupstw sposo zniaja cy juz metropolii gnieznienskiej. Przed laty, w swych nowatorskich studiach na temat cielnego w XII w., Czesaw Deptua podkres li, pockiego srodowiska kos ze kolejni biskupi poccy, Aleksander z Malonne i wywodzony przez badacza w idei gregorian z Bambergu Werner, nie zaliczali sie do grona zwolenniko owanego skich, a raczej uosabiali starszy idea biskupa Rzeszy zaangaz w wykonywanie wadzy swieckiej i wiernie realizuja cego interesy monarsze108. , w pockich miaa emy przypuszczac Moz ze silna pozycja polityczna biskupo wnowaz wpywy tak pote w prowincji yc ro znych dwunastowiecznych komeso yra109. mazowieckiej, jak Magnus czy Z Teze o pockiej nekropolii piastowskiej jako przejawie imitatio imperii za w Wadysawa Hermana i Bolesawa Krzywoustego uwiarygodniaja czaso w dworu polskiego z dworem cesarskim relatywnie liczne slady kontakto cioa imperialnego was nie w tym okresie. Trzeba przyi instytucjami Kos tu choc by szeroko komentowana pomniec w polskiej literaturze kwestie ch zotych krzyz y odkupienia i zwrotu przez Wadysawa Hermana dwo katedrze bamberskiej, poa czonego z otrzymaniem prebendy kanonickiej, w110. a zatem nawia zaniem relacji braterstwa z tamtejszym kolegium kanoniko Bliskie relacje polityczne z dworem Henryka IV, wzmocnione okoo 1088 r. stwem zawartym z siostra onym ma zen cesarza Judyta , owocoway wzmoz li przed laty podkres napywem do Polski duchownych z Rzeszy, co juz Aleksander Gieysztor analizuja c wzmianki o jedenastowiecznych czonkach
kiewicz, op. cit., s. 119125. Na temat nadan hrabstw biskupom Zob. M. R. Pauk, E. Wo Rzeszy wyczerpuja co H. Hoffmann, Grafschaften in Bischofshand, Deutsches Archiv fu r Erforschung des Mittelalters, t. XLVI, 1990, s. 375480; L. Santifaller, Zur Geschichte des ottonisch- salischen Reichskirchensystems, wyd. 2, Wien 1964, s. 106131; najwie ksze nasilenie przypado na okres rza w Henryka III i Henryka IV, choc wyraz na tendencja tego typu nadan do kowa widoczna jest juz za panowania Henryka II. zwyz 107 stwo Polski S. M. Szacherska, Pock civitas vetus czy civitas cathedralis?, [w:] Spoeczen ski, Warszawa 1992, s. 175188. sredniowiecznej, t. V, red. S. K. Kuczyn 108 cielny pocki, s. 5864. Cz. Deptua, Kra g kos 109 w z miejscowym ej w przyp. 14; o konfliktach hierarcho Zob. prace cytowane wyz by losy biskupa Wernera, zamordowanego w 1170 r. nowadztwem dobitnie moz swiadcza choc z inspiracji komesa Wizny Bolesty. 110 rod., t. XV, 1971, s. 7375; A. Gieysztor, Bamberg i Polska w XIXII wieku, St. Z R. Michaowski, Princeps fundator, s. 106110.
106
520
dach obcych111. Waz na dla nas konkluzja polskiego episkopatu w zro wie uczonego brzmi naste puja co: Poniewaz kszos c innych przytoczonych w polskich wolno pooz na rza yc imion biskupo dy Hermana, zarysowuje sie szczegolnie zage szczony obraz ludzi z obszaru Cesarstwa w jego otoczeniu. lnie interesuja cie tych i innych badan ksztatuja Szczego co w konteks sie relacje cioa dworu polskiego z jedna z najbardziej wpywowych instytucji Kos cesarskiego w epoce salickiej ufundowana przez Henryka III kapitua cioem bamberskim112. e z Kos swie tych Szymona i Judy w Goslarze, a takz w dworu polskiego na przeomie XI i XII w. z dworem Range kontakto cioa imperialnego doskonale ilustruja cesarskim i instytucjami Kos dwa fakty. cioa sta za czaso w Wadysawa Hermana przybysz Na czele polskiego Kos niej godnos z Rzeszy arcybiskup Henryk, piastuja cy wczes c opata w Welten skim, burgu, blisko zwia zanym z rodzina cesarska opactwie benedyktyn skiego. be da cym od schyku X w. klasztorem prywatnym biskupstwa ratyzbon lowej Judyty Z tego wzgle du atwo jest dostrzec w Henryku nominata kro cioem ratyzbon skim silne zwia salickiej, maja cej z Kos zki113. Zapewne za rek pary e umieszczenie jednej z trzech co sprawa tej ostatniej nasta pio takz ryms z cesarskich klasztoro w kanoniczek ksia z ecej, Agnieszki, w kto w Kwedlinburgu lub Gandersheim. Jako siostrzenica cesarza Henryka IV ci opatki Agnieszka w modym wieku dosta pia w obu fundacjach godnos niej w Kwedlinburgu, a naste wnolegle, w latach 1110 zapewne wczes pnie ro e w Gandersheim i braa czynny udzia w polityce wewne 1125 takz trznej Rzeszy za panowania Henryka V114.
szczyzna A. Gieysztor, O kilku biskupach polskich XI wieku, [w:] Europa Sowian 1970, Polska. Studia ku uczczeniu Profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. Cz. uczak, Poznan ni, s. 171. s. 321326; podobna opinie wyrazi ostatnio J. Dobosz, Monarchia i moz 112 J. Strzelczyk, Bamberg i Polska w sredniowieczu, RH, t. LXII, 1996, s. 7982. 113 Zob. klasyczny szkic T. Wojciechowskiego, Szkice historyczne jedenastego wieku, e T. Jurek, Losy arcybiskupstwa, s. 66; pomimo pewnych Warszawa 1951, s. 196220; takz ci w zapisie nazwy klasztoru, godnos niejasnos c opata w Weltenburgu wydaje sie najbardziej prawdopodobna. O piastowskich wpisach nekrologicznych w opactwie s w. Emmerama d P. Wiszewskiego, Domus Bolezlai, s. 518524. w Ratyzbonie zob. niezbyt klarowny wywo w Piasto w z opactwem juz w za rza Kommemoracje owe nie dowodza jeszcze kontakto do wniesione przez Judyte mogy zostac Kazimierza Odnowiciela, gdyz i Wadysawa Hermana stwa. W kwestii tzw. ewangeliarza emmeramskiego, najpewniej w czasie trwania ich ma zen wienie Judyty w bawarskim klasztorze dla katedry krakowskiej zob. sporza dzonego na zamo G. Labuda, Ewangeliarz emmeramski. Czas sporza dzenia w Ratyzbonie czas przeniesienia do w kultury Krakowa, [w:] Cultus et cognitio. Studia z dziejo sredniowiecznej, Warszawa 1976, s. 313322. 114 ski, Rodowo d, s. 197199 (b K. Jasin ednie o Gandersheim jako klasztorze benedyktynek); H. Goetting, Das reichsunmittelbare Kanonissenstift Gandersheim, [w:] Germania Sacra N.F., mer der Kirchenprovinz Mainz t. I: Das Bistum Hildesheim, BerlinNew York 1973, t. VII: Die Bistu s. 96 i 303.
111
Pock i Spira
521
be Pozostaje podja c pro odpowiedzi na pytanie, kiedy w kre gu dworu sie piastowskiego moga narodzic idea stworzenia rodowej nekropolii w ka sie e pokusic tedrze pockiej, a takz o wskazanie potencjalnego kre gu inspi a liczba cudzoziemskich duchownych na dworze polskim na ratorow. Duz przeomie XI i XII w. przemawia za dobra orientacja w ideowych przedsie wzie ciach salickich cesarzy. Najlepsza ilustracje tego, jakimi drogami nowe mogy na piastowski dwo r, da Anonim opisuja ci idee przenikac c okolicznos wnego bohatera Bolesawa Krzywoustego. Porady na narodzin swego go temat skutecznego ore downictwa sw. Idziego z Saint Gilles udzieli pragna cej szego me skiego potomka parze ksia z ecej biskup Franko, czowiek z najbliz moz na na podstawie otoczenia Wadysawa Hermana, najpewniej jak sa dzic imienia cudzoziemiec. Ten sam kronikarz w innym miejscu swego dziea pewna wydaje sie zdradzac wiedze na temat cesarskich praktyk kommemoracyjnych, wspominaja c w opisie pogrzebu i zaoby po Mieszku Bolesawowicu, ze: Nullius enim regis vel principis exitum apud etiam barbaras nationes tam diutino merore legitur conclamatum, nec exequie tetrarcharum magnificorum ita lugubres celebrantur nec anniversarium cesaris [podkr. M. R. P.] ita fuerit b jednak stwierdzic , czy jest to prosta cantu lugubri celebratum115. Nie sposo reminiscencja salickiej praktyki celebrowania w Spirze rocznic smierci w dynastii, pos wiadczonej dobrze zwaszcza w ostatnich dziesie czonko ciow Henryka IV i w czasach Henryka V zaro wno nadaniami leciach rza do warto, nie tac ze was anniwersaryjnymi, jak i cesarskimi itinerariami116. Pamie pogrzebu w czasie, gdy Anonim pisa swe dzieo, Henryk V uhonorowa dzien b bezprecedensowy. W wielkim przywileju dla Spiry swojego ojca w sposo z 1111 r. wypisanym nota bene na fasadzie katedry i potwierdzonym cecom miasta uczestniczyc sarskim wizerunkiem poleci wszystkim mieszkan z zapalonymi swiecami w rozbudowanej liturgii komemoracyjnej oraz wydac dego domu chleb jako jamuz ne z kaz ubogim117. ba wskazania konkretnej osoby odpowiedzialnej za szerzenie sie Pro da epoki zazwyczaj pewnych idei i postaw jest dla tak wczesnej i ubogiej w zro sie skazana na niepowodzenie. W tym przypadku jednak trudno oprzec poku na osobe sie, by nie wskazac Ottona z Bambergu. Przemawiaja za tym bardzo konkretne przesanki, a mianowicie uczestnictwo przyszego biskupa bamberw budowlanych w Spirze. Wiedze skiego w realizacji cesarskich plano na ten m z hagiografo w biskupa Ebonowi oraz Herbordotemat zawdzie czamy dwo rzy zgodnie informuja wi, kto , ze powierzenie zarza du budowy katedry spirskiej
Gall Anonim, Cronicae, ks.1/29, s. 56. Por. C. Ehlers, Metropolis Germaniae, s. 148151. 117 K. Schmid, Die Sorge der Salier, s. 679680; S. Weinfurter, Herrschaftslegitimation, s. 5556.
116 115
522
wczesnemu cesarskiemu kapelanowi wyniko z wielkiego zaufania, jakim o darzy go Henryk IV. Z relacji Ebona, wynika ponadto, ze zadaniem Ottona, ry sprawowa totius operis magisterium, by przede wszystkim skuteczny kto niejszych defraudacji funduszy i braku nazarza d finansowy wobec wczes owanie przyszego biskupa ytego poste lez pu prac budowlanych118. Zaangaz emy bez wa w Spirze datowane jest na lata 10971102119. Moz tpienia przyja c, ze z faktu sprawowania funkcji cesarskiego kapelana oraz organizatora budowy spirskiej katedry wynikaa gruntowna wiedza Ottona na temat rangi ideowej ra . Kwestia jego bliskich relacji fundacji, kto przyszo mu sie zajmowac lowa z dworem polskim, w szczegolnosci zas z kro Judyta salicka , jest zagadnieniem dobrze rozpoznanym i nie wymaga w tym miejscu rozwinie cia. Bez wniez Pock, gdzie w latach jego pobytu w Polsce wa tpienia Otto dobrze zna ro r ksia tak cze sto przebywa dwo z ecy. Ewentualne inspiracje pyna ce ze strony takz e na Bolesawa Krzywoustego biskupa bamberskiego mogy oddziaywac i jego otoczenie w dobie misji pomorskiej. moz sze rozwaz ania, stwierdzic na, Konkluduja c powyz ze w ideologii w, podobnie jak w przypadku otton skich i salickich wadzy pierwszych Piasto w Rzeszy, fundacja biskupstwa zajmowaa szczego lnie istotne miejsce. wadco Miao to niewa tpliwie scisy zwia zek z idea monarchii misyjnej, zywa od w Chrobrego, kto ra swoja lnie w dobie wojen czaso kontynuacje miaa szczego pomorskich Bolesawa Krzywoustego120. Niemniej jednak fundacja pocka, zrealizowana ostatecznie jak sa dze przez Wadysawa Hermana, otworzya ci nawia czesnej im cesarskiej liwos przed Piastami nowe moz zania do wspo wek ksie praktyki fundacyjnej i funeralnej. Pocho cia w 1102 r. by realizacja prawa przysuguja cego zaozycielowi biskupstwa i nie moze byc jeszcze traktowany jako ustanowienie nowej nekropolii dynastycznej. W takich kategoriach moz e dopiero pocka sepultura Bolesawa Krzywoustego. rozumiana byc Niemniej klimat intelektualny i religijny, ksztatowany w znacznym stopniu
Herbordi dialogus de vita s. Ottonis episcopi Ebonis vita Ottonis, ks. I/4, zob. tez Babenbergensis, wyd. J. Wikarjak, MPH s. n. t. VII/3, Warszawa 1974, ks. III, rozdz. 36, s. 202: Commonitus vero princeps a fidelibus suis de iactura impensarum, diligencius tractare cepit. Ac securus de Ottonis sui fide diligencia et sagacitate omne opus ei commisit precipiens, ut tam opifices quam magistri eorum illi soli parerent, omnem pecuniam sumptus et impensas ab eo expeterent illique retaxarent. Sed quid? Non facile dici potest, quanta conservatio rerum facta sit et quanta structure promotio. 119 wnej katedry zob. J. Ramackers, Wann hat Otto kierowa zapewne pracami w nawie go tte geleitet?, Archiv fu Heinrichs IV. Hofkaplan Otto die Speyerer Dombauhu r mittelrheinische Kirchengeschichte, t. XIII, 1961, s. 393400; W. Giese, Otto von Bamberg und der Speyerer Dombau, [w:] 125. Bericht des Historischen Vereins, Bamberg, 1989, s. 105113. 120 ry podkres li zwaszcza silne zwia R. Michaowski, Chrystianizacja, s. 3947, kto zki ideologii misyjnej z kultem sw. Wojciecha, odgrywaja cym znaczna role w chrystianizacji Pomorza w XII w.
118
Pock i Spira
523
wniez inklinacje polityczne przez przybywaja cych z Rzeszy duchownych, jak ro na to przedsie a Wadysawa Hermana, kaz spogla dac wzie cie wadcy jako moz e nie bez wpywu biskupa przejaw imitatio imperii. Idea ta byc bamberskiego Ottona lub Salomei z Bergu zostaa podje ta i rozwinie ta przez wek Bolesawa Krzywoustego, za czym przemawia jego prawdopodobny pocho cioa katedralnego w ostatnich latach w Pocku i gruntowna rozbudowa kos wie enia katedry, patrocinium Najs zycia ksie cia. Zasuga fundacji i uposaz tszej e lokalizacja Marii Panny i rozkwit jej kultu jako opiekunki panuja cych, a takz rodka dynastycznej memorii w tejz e katedrze oto punkty nekropolii i os wspolne przedsie wzie cia fundacyjnego salickich cesarzy w Spirze i piastowskich ksia za t w Pocku.

Marcin Rafał Pauk - Płock I Spira. Piastowska Imitatio Imperii Na Przełomie XI I XII Wieku

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Marcin Rafał Pauk - Płock I Spira. Piastowska Imitatio Imperii Na Przełomie XI I XII Wieku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Marcin R.

Pock i Spira. Piastowska imitatio imperii na przeomie XI i XII wieku?

stwo Wadza, religia, spoeczen

Nostra specialis sancta Spirensis ecclesia Salijczycy i Spira w XI wieku

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

Pock biskupstwo i nekropolia dynastyczna

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

rodki kultu maryjnego w XIXII wieku Spira i Pock jako os

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

Potencjalny kra g inspiracji

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

stwo Wadza, religia, spoeczen

You might also like