UNIVERZITET U SARAJEVU GRAEVINSKI FAKULTET

LJEKOVITE MINERALNE VODE

SEMINARSKI RAD

Predmet: Hidrogeologija Predmetni profesor: Doc.dr. enari erimagi Student: Jasmina Rami Indeks br.: 93H/M Smjer: Hidrotehnika

Sarajevo, maj 2013.

Jasmina Rami

Seminarski rad

SADRAJ
Stranica 1. 2. UVOD MINERALNE VODE 2.1. 2.2. Pojam mineralnih voda Tipovi mineralnih voda 2.2.1. Ljekovite mineralne vode 2.2.1.1.Klasifikacija ljekovitih mineralnih voda 2.2.2. Industrijske mineralne vode 2.2.3. Termalne mineralne vode 3. ZAKLJUAK PRILOZI LITERATURA 2 4 4 5 5 6 13 14 16 17 22

Jasmina Rami

Seminarski rad

Rezime: Zbog raziite primjene, sastava mineralnih voda, njene klasifikacije i specifinosti u kojima ona nastaje ova tema je veoma opirna i kao takva u ovom seminarskom radu posebna panja je data na klasifikaciju ljekovitih mieralnih voda sa kratkim objanjenima u koju svrhu se koriste. U prilogu su date fotografije izvorita ljekovitih mineralnih voda na podruju Bosne i Hercegovine. Kljune rijei: Mineralne vode, ljekovite mineralne vode, termalne vode.

1. UVOD
U ovom seminarskom radu posebna panja je data na klasifikaciju ljekovitih mineranih voda sa kratkim objanjenima u koju svrhu se koriste. Zbog razliite primjenje i sastava mineralnih voda, njene kasifikacije i specifinosti u kojima ona nastaje. Najpoznatiji izvori mineralne vode se nalaze u Kiseljaku, Kaknju, Srednjem, Busovai, Srebrenici, epi, Tenju, Maglaju, epu. Najtopliji izvori su Banja Ilida, potom izvori u Fojnici, Olovu, Tuzli, Gradacu, Tesliu, Banja Luci dr. Zadatak seminarskog rada jeste dati pojam odnosno definiciju ljekovitih mineralnih voda, njenu klasifikaciju, te u koju svrhu se koriste, u to saetijem obliku. Cilj seminarskog rada jeste da se student upozna sa ljekovitim mineralnim vodama jer predstavljaju jedno od znaajnijih prirodnih bogatstava u Bosni i Hercegovini. Pored toga treba dati definiciju ljekovitih mineralnih voda, njenu klasifikaciju : Klasifikacija ljekovitih mineralnih voda na osnovu jonskog sastava, Klasifikacija ljekovitih mineralnih voda na osnovu sadraja specifinih komponenti, Klasifikacijja mineralnih voda na osnovu gasnog sastava, Klasifikacija ljekovitih mineralnih voda na osnovu temparature itd.

Jasmina Rami

Seminarski rad

2. MINERALNE VODE

2.1.

Pojam mineralnih voda

Izvorita predstavljaju mjesta u kojima se spajaju podzemna i povrinska hidrosfera. Javljaju se na granici litosfere i atmosfere, gdje reljef presjeca zone podzemne hidrosfere. Istiui, podzemna voda naputa svoju specifinu prirodnu sredinu i pri tome gubi odreene fizike i hemijske odlike. Podzemne vode koje se, na osnovu svoje mineralizacije, opteg hemijskog i gasnog sastava, sadraja specifinih komponenti, radioaktivnih elemenata ili poveane temperature, razlikuju od obinih malomineralizovanih voda, a koje se koriste za lijeenje, industrijsko dobijanje pojedinih korisnih sirovina, ili za toplifikaciju i dobijanje elektrine energije, nazivaju se mineralnim vodama. Mineralne vode nastaju poniranjem atmosferske vode kroz zemljite, koja tee do razliitih dubina prema nagibu nepropusnih slojeva. Na tom putu voda se filtrira, rastvara razna hemijska jedinjenja, prima gasove (SO, HS i CO) i temperaturu, zavisno od dubine, pri emu se formiraju termomineralne, ugljeno-kisele ili sulfidne vode. Treba istai da se u praksi mineralne vode esto poistovjeuju s mineralizovanim vodama, to je pogreno, s obzirom da, s jedne strane, postoje mineralizovane podzemne vode koje se ne mogu tretirati kao mineralne, dok s druge strane, odreene malomineralizovane vode se po svojim specifinostima tretiraju kao mineralne. Podzemne vode se javljaju u razliitim prirodnim sredinama i uslovima koji utiu na njihove fizike i hemijske osobine. Rastvarajui minerale, podzemne vode se obogauju mineralnim solima pri emu mijenjaju svoj prvobitni sastav. Istovremeno, dolazi do osiromaivanja prirodne sredine mineralnim sastojcima. Ovaj proces je veoma dugotrajan, ali moe uticati na promjenu kvaliteta vode. Fizike osobine podzemnih voda zavise od prirode stijena, porijekla i hemijskih osobina vode i drugih faktora. U ove osobine spadaju: temperatura, boja, providnost, miris, ukus, elektroprovodljivost, pH, suvi ostatak i suspendovane materije. Mineralizovane podzemne vode sadre razliite hemijske elemente, od kojih zavise njihove glavne osobine. Svaki tip podzemnih voda ima sopstveno obiljeje, koje je posljedica geolokog sastava terena, mineralokog sastava stjena, porijekla vode, njene temperature, pritiska itd. U podzemnim vodama je utvreno 45 hemijskih elemenata, a u mineralizaciji najee ih uestvuje oko 20.
4

Jasmina Rami

Seminarski rad

To je ustanovljeno na osnovu suvog ostatka koji se dobije isparavanjem vode na odreenoj temperaturi.

2.2.

Tipvi mineralnih voda

Mineralne vode su sve one podzemne vode koje sadre vie od 1 g/dm rastvorenih mineralnih materija. Mineralne vode u zavisnosti od toga da li su ljekovite, posjeduju odreene minerale i mogu se klasifikovati na: Ljekovite mineralne vode, Termalne mineralne vode, Industrijske mineralne vode.

2.2.1. Ljekovite mineralne vode Ljekovite mineralne vode obuhvataju podzemne vode koje, zahvaljujui optoj mineralizaciji, jonskom sastavu, sadraju gasova, prisustvu terapeutski aktivnih komponenti (mineralnih i organnskih), radioaktivnim elementima, alkalnosti ili kiselostti i povienoj temparaturi, imaju blagotvorno fizioloko dejstvo na ovjekov organizam i kao takve imaju iroku primjenu balnelogiji (def.Balneologija - nauka koja se bavi istraivanjem mineralnih voda). Za lijeenje, ljekovite mineralne vode koriste se: pijenjem ili kupanjem u njima (hidroterapija). U prirodi je prisutan veliki broj ljekovitih mineralnih voda, koje se mogu klasificirati na osnovu vie kriterijuma, kao to su opte mineralizacija, jonski i gasni sastav, sadraj

terapeutski aktivnih komponenti, radioaktivnost, kiselost, odnosno alkalnost, i temperatura.

Jasmina Rami 2.2.1.1. Klasifikacija ljekovitih mineralnih voda

Seminarski rad

Na osnovu jonskog sastava

Od brojnih klasifikacija ljekovitih mineralnih i uopte mineralnih voda, najpotpuniji su postavili Ivanov i Nevraev (1964), koja se, uz neke izmjene, najee koristi u praksi. Po ovoj klasifikaciji, ljekovite mineralne vode se, na osnovu anionsko-kationskog sastava, dijele na klase i podklase. Po pomenutoj klasifikaaciji, a uzimajui u obzir mineralizaciju ljekovite mineralne vode se mogu podijeliti u etiri osnovne grupe: I. Vode poviene mineraalizacije (1 5 g/l), koje kad se piju djeluju na ovjeiji organizam slino kao obine malomineralizovane vode. II. Vode srednje mineralizacije (5 15 g/l), koje se po svojoj osmotskoj koncentraciji pribliavaju koncentraciji plazme u krvi, najpogodnije su u balnelogiji, a piju se kao lijek. III. Vode visoke mineralizacije (15 35 g/l), najee slue za lijeenje kupanjem, ali se pojedini tipovi voda, kao to su hloridno- hidrokarbonatne i hidrokarbonatne vode natrijumske grupe, piju. IV. Rasolne vode (35- 150 g/l), se u prirodnom obliku koriste iskljuivo za kupanje. Izuzetno se u balnelogiji mogu koristiti i rasolne vode vee mineralizacije, uz predhodno razblaivanje malomineralizovanim ili vodama poviene

mineralizacije.

Na osnovu sadraja specifinih komponenti

Pojedini gasovi, organske materije, mikroelementi i radioaktivni elementi mogu biti balneoloki aktivni. U minerallnim vodama zastupljen je veliki broj elemenata koji se, sa balneolokog aspekta mogu podjeliti na etiri grupe. Prvu grupu elemenata ine Fe, Co, As, J, Br i mogue B, odnosno elementi s istranim farmakolokim dejstvom.

Jasmina Rami

Seminarski rad

Drugu grupu sainjavaaju elementi s tano utvrenim uticajem na hormonalne i fermentalne procese u organizmu J, Fe, Cu, Mo, Zn, Co, Mn, a mogue Ni i Ba. Treoj grupi pripadaju elementi toksini za ovjeiji organizam As, Pb, Hg, V, F. etvrtu grupu ine elementi koji su otkriveni u tkivu i tenosti ovjeka, a ija bioloka uloga jo nije utvrena Ti, Zr, Ir, Cs, Ge i mnogi drugi.

U odnosu na sadraj specifinih komponenti, Ivanov i Nevraev izdvajaju osam balneolokih grupa ljekovitih mineralnih voda : I. II. III. IV. V. Ljekovite vode bez specifinih komponenti i svojstava, Ugljikokisele vode, Sulfidne ( sumporvodonine) vode, Radioaktivne vode, Gvoevite, arsenske i vode s povienim sadrajem drugih metala (Mn, Al, CU, Zn), VI. VII. VIII. Bromne i jodne vode, Vode sa visokim sadrajem organnskih materija i Silicijumske terme.

Ljekovite mineralne vode bez specifinih komponenti i svojstava - Mineralne vode ove grupe balneoloki djeluju na ljudski organizam na raun jonskog sastava i mineralizacije. U hemijskom sastavu preovlauju joni Cl- i SO42-, a po gasnom sastavu to su azotne i metanske vode. Mineralizacija ovih voda dostie do 150g/l.

Ugljokisele mineralne vode - Ugljokisele vode su iroko rasprostranjene mineralne vode u prirodi. Ljekoviti efekat ovih voda odreen je visokom koncentracijom rastvorenog gasa CO (>500mg/l za pie i vie od 400 mg/l za spoljnu terapiju). Pored visokih koncentracija rastvorenog CO, koji dominira u gasnom sastavu (80 - 100 %). Ljekovitost ovih voda odreena je jonskim sastavom i veliinom mineralizacije. Njihov hemijski sastav je raznovrstan, a u anionskom pogledu preovlauje jon HCO-. Mineralizacija ovih voda kree se od dijelova grama po litru, do vie od 90 g/l. Od svih mineralnih voda, ugljokisele vode se karakteriu najveom zasienou gasom. Tako se gasni faktor ovih voda ( Qgas/Qvode [m]) mijenja u granicama 1.5 - 4.6, a izuzetno
7

Jasmina Rami

Seminarski rad

dostie 18 m/m i vie. Visoka zasienost gasom uslovljava pulsirajui reim pri isticanju ili eksploataciji. Sumporvodonine (sulfidne) mineralne vode - ova grupa obuhvata vode ljekovitih svojstava, koja su uslovljena sadrajima slobodnog sumporvodonika i hidrosulfidnog jona (HS+HS-). Koja e od pomenutih komponenti biti dominantna u nekoj vodi, zavisi od kiselosti, odnosno alkalnosti, sredine. U kiselim vodama prvenstveno je prisutan HS, a u alkalnim jon HS-. Sumporvodonine mineralne vode karakteriu se velikom raznovrsnou hemijskog sastava, mineralizacije i koncentracije HS i HS-. U okviru ove grupe voda sreu se hidrokarbonatne, sulfatne i hloridne vode s visokim mineralizacijama koje esto premauju 500 g/l. Sumporvodonine vode se u balneologiji koriste za kupanje pri lijeenju pojedinih bolesti (konih, reumatskih, nervnih i dr). Radioaktivne mineralne vode - ova grupa mineralnih voda karakterie se poveanim sadrajima radioaktivnih elemenata. Da bi se odreena grupa voda tretirala kao radioaktivna neophodno je da sadraji radioaktivnih elemenata budu vei od odreene granice:

Ra > 1 10-11 g/l, U > 3 10-5 g/l i Rn > 1.85 102 Bq/l. Na osnovu preovlaujuih radioaktivnih elemenata, radioaktivne vode mogu biti radijumske, radijumsko-radonske, radonske i uranske. U balneologiji se najvie koriste radonske i radonsko-radijumske vode. Takve vode se nalaze u Nikoj Banji (12-39 0C) i Soko Banji (20 45 0C) Sulfatne vode se javljaju kao natrijum sulfatne i magnezijum sulfatne. Koriste se u terapiji kod bolesti organa za varenje i urolokih oboljenja, uz ljekarsku kontrolu. Takva je Banja Kiseljak (12 0C).

Jasmina Rami

Seminarski rad

Mineralne ljekovite, gvoevite, arsenske i vode sa povienim sadrajima mangana, aluminijuma, bakra, cinka i drugih elemenata Ljekovita svojstva ove grupe voda odreena su prisustvom gvoa, arsena i drugih metala. Gvoevite vode - u prirodi se javljaju kao malomineralizovane vode, s relativno niskim sadajima gvoa, i kao visokomineralizovane gvoevito-sulfatne (rudnike) vode, s mineralizacijom i do 80 g/l. Gvoevite vode se najee formiraju u zoni oksidacije sulfidnih orudnjenja. Po osnovnom hemijskom sastavu, one mogu biti: sulfatne ili hidrokarbonatne klase. Sulfatne vode sadre ukupno Fe, Al, Cu i druge elemente, ponekad u koncentracijama i do 1 g/l. Hidrokarbonatne vode imaju samo Fe i karakteriu se neutralnom ili slaboalkalnom reakcijom.

Slika 1: Izvor mineralne gvoevite vode Kermanska oblast, Iran (foto Budimir Filipovi)

Jasmina Rami

Seminarski rad

Arsenske mineralne vode - ove vode sadre arsen u formi arsenaste kiseline (HAsO) i njenih jona HAsO i HAsO, kao i u formi arsenske kiseline (HAsO) i njenih jona HAsO i HAsO. U prirodi se javljaju kao ugljokisele i kisele arsenske vode.

Bromne i jodne mineralne vode Bromne i jodne mineralne vode vezane su za visokomineralizovane vode hloridne klase, natrijumske, natrijumsko-kalcijumske i kalcijumsko-natrijumske grupe, kod kojih u gasnom sastavu preovlauju metan i azot. Ova grupa ljekovitih voda koristi se za pijenje i kupanje bolesnika. Mineralne bromne vode su podzemne vode sa sadrajem Br veim od 25 mg/l, a jodne mineralne vode su sa sadrajima joda veim od 5 mg/l. Mineralne vode s visokim sadrajima organskih materija Osnova balneolokih efekata ovih voda vezana je za dejstvo kompleksa rastvorenih organskih materija na oveji organizam. Organske materije u ovim mineralnim vodama predstavljene su humusnim, bitumijskim i amino jedinjenjima, koja esto prate poveani sadraji sulfatoredukujuih, denitrifikujuih i tionskih bakterija. U gasnom sastavu zastupljeni su: N, O, CO, HS, CH i drugi ugljovodonici. Organske materije su zastupljene kako u malomineralizovanim, tako i u visokomineralizovanim rasolnim vodama.

Silicijumske terme Silicijumske terme su termalne i visokotermalne mineralne vode temperature vie od 35 C, sa sadrajima silicijuma u vidu silicijumske kiseline (HSiO), ne manje od 50 mg/l. Ove vode esto prate i druge ljekovite komponente (Rn, CO, mikroelementi).

Ostale klasifikacije ljekovitih mineralnih voda U praksi se esto koristi klasifikacijja mineralnih voda na osnovu gasnog sastava. Po ovoj klasifikaciji, sve mineralne vode, pa i ljekovite, vode dijele se na 6 grupa: Ugljokisele, Sumporvodonine- ugljokisele, Sumporvodonine (sulfidne), Azotne, Azotno metanske i
10

Jasmina Rami Metanske

Seminarski rad

Klasifikacija ljekovitih mineralnih voda na osnovu temperature : Hladne t<20 0C, Tople 20 37 0C, Termalne 37-42 0 C i Visokotermalne t>42 0C.

Hladne ljekovite mineralne vode iroko su rasprostranjene u umjerenim klimatskim podrujima. Niskom temparaturom se karakteriu mineralne vode koje ne zalijeu duboko, tj. koje se formiraju u zoni intenzivne zamjene vode. U okviru hladnih mineralnih voda javljaju se vrlo hladne vode ( t < 40 C), koje su karakteristine za oblasti vjeitog leda. Subtermalne i termalne vode su takoer, iroko rasprostranjene mineralne vode. Razliitog su hemijskog sastava i mineralizacije, a prisutne su u geosilikatnim i platformnim oblastima. Visokotermalne mineralne vode najee su vezane za savremene vulkanske oblasti. Klasifikacija ljekovitih mineralnih voda na osnovu pH- vrijednosti. Alkalnost, odnosno kiselost, mineralnih i podzemnih voda uopte, karakterie se pH vrijednou.

11

Jasmina Rami Na osnovu vrijednosti pH, mineralne vode se dijele na slijedee grupe : Jako kisele Kisele Slabo kisele Neutralne Slabo alkalne Alkalne (pH <3,5), (3,5 5,5), (5,5 6,8), (6,8 7,2), (7,2 8,5) i (pH>8,5).

Seminarski rad

Slika 2: Talog kalcijum-hidroksida na izvoru hiperalkalne mineralne vode u lokalnosti Kremna Zlatibor (M. Milivojevi)

12

Jasmina Rami 2.2.2. Industrijske mineralne vode

Seminarski rad

Mineralne industrijske vode predstavljaju podzemne vode obogaene korisnim mineralnim komponentama ili jedinjenjima, u koliinama koje ih ine rentabilnim za preradu i izdvajanje iz vode. Posljednjih godina se iz mineralnih industrijskih voda dobijaju slijedee korisne komponente: J, Br, NaCl, jedinjenja bora, Li, Rb, Ge, U, W, Cu, CO, soli kalijuma, amonijumhlorid i sl. Na osnovu sadraja korisnih mineralnih komponenti, izvrena je klasifikacija mineralnih industrijskih voda:

Tabela 1: Klasifikacija mineralnih industrijskih voda (Bondarenko & Kulikov, 1984) Minimalna koncentracija (mg/l) 18 200 10 + 200 250 65 + 162.5 500 10 5 1 10 - 5

Tip vode Jodne Bromne Jodo-bromne Borne Jodo-borne Stroncijumske Litijumske Rubidijumske Cezijumske Radijumske

Komponente Jod Brom Jod + Brom Bor Jod + Bor Stroncijum Litijum Rubidijum Cezijum Radijum

Od oko 30 korisnih komponenti koje je mogue eksploatisati iz visokomineralizovanih (rasolnih) voda, najee se aktivno eksploatiu Jod, Brom i Bor.

13

Jasmina Rami 2.2.3. Termalne mineralne vode

Seminarski rad

Termalne vode obuhvataju grupu mineralnih voda koje se od obinih, hladnih voda razlikuju svojom temperaturom i koje, kao takve, nalaze primjenu u balneologiji, za toplifikaciju naselja, staklenika, farmi i dobijanje elektrine energije. Ova grupa mineralnih voda se u strunoj literaturi esto naziva termomineralnim. Termalne vode su rasprostranjene kako u geosinklinalnim tako i u platformnim uslovima. Za platformne oblasti karakteristino je pojavljivanje termalnih voda, obino visokomineralizovanih ili rasolnih, koje esto imaju karakter mineralnih industrijskih voda, a rasprostranjene su u dubljim dijelovima arteskih horizonata. U okviru geosinklinalnih oblasti, termalne vode najee su vezane za pojedine razlome u vrstim stijenskim masama. Oblasti savremenog vulkanizma karakteriu visokotermalne ugljokisele-azotne vode, koje su na veim dubinama pregrijane i preko 300 C. U prirodnim uslovima, pojavljuju se na povrini terena u vidu gejzira. Temperatura podzemnih voda zavisi od geotektonskih uslova koji vladaju u litosferi. Poznato je da se u gornjim dijelovima litosfere na 1 km dubine temperatura u prosjeku poveava za 32.9 C, odnosno da se na dubini od 20 km mogu oekivati temperature 550 - 600 C. Geotermski uslovi u razliitim oblastima na zemlji, variraju u irokim granicama. Najvee vrijednosti geotermskog gradijenta karakteristine su za oblasti savremene vulkanske aktivnosti, a najnie za oblasti starih kristalastih titova. U oblastima platformi izgraenih od sedimentnih i vulkano-sedimentnih tvorevina, geotermski gradijenti su po veliini bliski srednjeplanetarnim. U zavisnosti od fizikih i hemijskih karakteristika, termalne vode se mogu koristiti: za zagrijavanje naselja, farmi, staklenika i sl, za dobijanje elektroenergije, za dobijanje korisnih komponenti i za potrebe balneologije.

14

Jasmina Rami

Seminarski rad

Na osnovu praktine upotrebe termalnih voda, postavljena je sljedea klasifikacija (tabela 2). Tabela 2: Praktina klasifikacija termalnih voda (Klimentov, 1980)

Temperatura (C)
20-50 50-75

Mogunost koritenja
Najpogodnije za balneologiju i proizvodnju Br i J Za zagrijavanje staklenika, farmi i sl.

75-100
>100

Za toplifikaciju naselja
Za energetske potrebe

15

Jasmina Rami

Seminarski rad

3. ZAKLJUAK
Treba istai da mineralne vode nastaju poniranjem atmosferske vode kroz zemljite, koja tee do razliitih dubina prema nagibu nepropusnih slijeva. Na tom putu voda se infiltrira, rastvara razna hemijska jedinjenja, prima gasove i temparaturu, zavisno od dubine, pri emu se formiraju termomineralne, ugljeno kisele ili sulfidne vode. Znamo da ljekovite minrane vode koje, zahvajujui optoj mineralizaciji, jonskom sastavu, sadraju gasova, prisustvu terapeutskih aktivnih komponenti, radioaktivnim elementima, alkalnosti ili kiselosti i povienoj temparaturi, imaju blagotvorno fizioloko dejstvo na ovjekov organizam i kao takve imaju iroku primjenu u balnelogiji. U prirodi je prisutan veiki broj mineranih voda, koje se mogu klasificirati na osnovu vie kriterijuma kao sto su opta mineralizacija, jonski i gasni sastav, sadraj terapeutskih aktivnih komponenti, radioaktivnost, kiselost, odnosno alkalnost i temparatura.

16

Jasmina Rami

Seminarski rad

PRILOZI 1. Mapa ljekovitih mineralnih voda u BiH

2. Izvorite neiskoritene termalne vode na lokaciji Ilida kod Sarajeva 3. Izvori termalnih voda u Banja Luci

17

Jasmina Rami

Seminarski rad

PRILOG 1: Mapa ljekovitih mineralnih voda u BiH

18

Jasmina Rami

Seminarski rad

PRILOG 2: Izvorite neiskoritene termalne vode na lokaciji Ilida kod Sarajeva

19

Jasmina Rami

Seminarski rad

PRILOG 3: Izvor termalne vode u Banja Luci

Slika 1.

Slika 2.

20

Jasmina Rami

Seminarski rad

Slika 3.

21

Jasmina Rami

Seminarski rad

LITERATURA

1. Prof.Dr. Dragii Veselin: Osnovi hidrogeologije 2. Karakterizacija mineralnih voda Vitinikog Kiseljaka i Kozluka -, Dragana D. Bagojevi, Dragica Z. Lazi, Savica G. Sladojevi, Jena V. kundri, Ljubica C. Vasiljevi: Tehnoloki fakultet Zvornik, RS, BIH 3. Prilozi; www.banjalukalive.com, www.arging.ba

22