Via Mentis 1 2012 UMCS

Spis treci
Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 From the Editorial Board . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Sowo wstpne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Foreword .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Artykuy
Zbysaw Muszyski
Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu? . . . . . . . . . . 21

Bartosz Janik, Micha Kamiski Krzysztof Rojek
Prolegomena do analizy Bayesowskiej wkognitywistyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela . . . 43
Sebastian Bodzak
Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego umysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Micha Makowski
Jawne iukryte formy aktywnoci umysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Justyna Rynkiewicz Anna Szabelska
Kognitywne spojrzenie na poczucie humoru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Claude Lvi-Strauss istrukturalna analiza mitu aprzyczynek do bada kognitywnych .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Liliana Kozak
Aesthetics and Enactive Cognitive Science . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Spis treci
Tumaczenia
Tomohiro Ishizu, Semir Zeki
Wstron neurobiologicznej teorii pikna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Recenzje
Anna Adamczyk
Broni czy nie broni? oto jest pytanie. Kwestie immunologiczne (inie tylko) wczasopimie awangardy filozoficzno-naukowej Avant (1/2012) . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Justyna Rynkiewicz
Kontrowersyjna odpowied na odwieczne pytanie koncepcja dziaania woli wedug Wiesawy Sotwin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Sprawozdania
Marcin Trybulec
Kultura, komunikacja ipoznanie. Konferencyjne debaty nad poznawczo-kulturowymi funkcjami mediw ikomunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Noty personalne autorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Od Redakcji
Szanowni Pastwo!
Redakcja ma zaszczyt iprzyjemno zoy wPastwa rce pierwszy numer czasopisma Via Mentis. Nazwa periodyku zostaa zaczerpnita zjzyka aciskiego ioznacza drogi umysu lub poprzez umys. Nawizuje ona do rozmaitych tradycji ikoncepcji zwizanych zrozumieniem samego umysu, stanowicego jedn znajwikszych zagadek czowieka. Wielkie projekty ostatnich lat, takie jak kognitywistyczne badania interdyscyplinarne, The Human Brain Project czy Blue Brain Project odzwierciedlaj skal zoonoci zagadnienia. Zainteresowania naukowe nie byy jedyn przyczyn utworzenia periodyku. Przywiecaa nam take idea stworzenia specjalnego miejsca, wktrym studenci, doktoranci, atake pracownicy naukowi mogliby prezentowa wyniki rozmyla i bada oraz podejmowa dyskusje z zakresu kognitywistyki. Towarzyszya jej wiadomo, oparta take na dowiadczeniu czonkw Redakcji, e niestety wpolskim rodowisku naukowym wci brakuje tego typu miejsc. Fakt ten szczeglnie doskwiera chccym si rozwija izdobywa dowiadczenie modym badaczom. Moliwo publikacji wpolskim periodyku ma ponadto t zalet, e prace s dostpne dla szerszego grona odbiorcw wkraju. Naszym celem byo rwnie, aby Via Mentis stao si forum wymiany wanych iciekawych myli, poszerzajcym horyzonty wiedzy zzakresu kognitywistyki. Periodyk jest podzielony na cztery dziay: artykuy, tumaczenia, recenzje oraz sprawozdania znajwaniejszych wydarze naukowych. Ponadto chcielibymy, eby kady numer czasopisma by tematyczny. Narzucanie gwnego wtku moe si okaza trudnym przedsiwziciem, ale zdrugiej strony zestawienie rnych podej wramach jednej problematyki moe okaza si podne poznawczo. Debiutancki numer zatytuowalimy Ksztaty umysu, wzaoeniu ma on by wstpem do rozwaa otym, jak moe by pojmowana ibadana natura umysu. Temat jest szeroki, dlatego te autorzy podchodz do niego zwielu rnych perspektyw. Numer otwieramy artykuem Zbysawa Muszyskiego pt. Zagroenie dla umysu czy zagroenie wumyle. Autor rozwaa wnim problem zagroenia, jakie czasami moe nie rodowisko elektronicznych mediw. Stawia tez, e zagroenie to tkwi wumyle, anie na zewntrz niego. Przyjmujc zaoenia naturalistycznego wyjaniania rzeczywistoci, awszczeglnoci pewnej postaci fizykalizmu, przyjmu-
Od Redakcji
je zaoenie odomkniciu przyczynowym wiata, co sprowadza si wkonsekwencji do stwierdzenia onaturalistycznej naturze umysu pozostajcego wokrelonych relacjach do rodowiska, take elektronicznego. Opierajc si na koncepcji umysu rozszerzonego, argumentuje, e przy takim pojciu umysu da si uzasadni przyjta teza oistnieniu zagroenia wumyle, anie na zewntrz niego. Takie ujcie problemu powinno mie konsekwencje wrozumieniu naszego funkcjonowania wotoczeniu elektronicznych mediw wspomagajcych iokrelajcych nasze dziaania izachowania. Nastpni autorzy zastanawiaj si nad rol obiektywnoci w ksztatowaniu umysu. Bartosz Janik iMicha Kamiski prezentuj rol iznaczenie analizy Bayesowskiej dla kognitywistyki, wskazuj jak najskuteczniej podej do konkretnych problemw, wktrych dostpne dane nie s zupene, ipodj decyzj. Zaoenia dynamicznego modelu skupionego wok teorii prawdopodobiestwa sprawdzaj si lepiej ni perspektywa obiektywnej analizy warunkw kadej sytuacji. Krzysztof Rojek, rwnie na gruncie statusu obiektywnoci wiedzy (ale nie tylko), pochyli si nad problemem wolnej woli wfilozofii umysu. Zestawiajc metodologi oraz sownik nauk cisych zpogldami Thomasa Nagela czy eksperymentami Libeta, autor poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy ludzkie umysy mog podejmowa autonomiczne decyzje? Nieadekwatno kategorii obiektywnoci mona zaobserwowa rwnie wbadaniach nad racjonalnoci (artyku Sebastiana Bodzaka). Perspektywa poznawcza komputacjonizmu, koneksjonizmu, podejcia ucielenionego czy koncepcji racjonalnoci ograniczonej przecz jej klasycznemu iintuicyjnemu modelowi, implikujc nowe podejcie do oceny racjonalnoci zachowa. Jak pisze Micha Makowski, niebagateln rol odgrywaj rwnie niejawne formy aktywnoci umysu, ktrych relacje zsystemem wiadomych przekona s coraz lepiej poznawane. Autor przyblia natur tego zwizku ipyta ostatus tzw. niewiadomych procesw mentalnych. Niewtpliwie wanym ispecyficznym aspektem umysu jest zdolno do poczucia humoru. Justyna Rynkiewicz przyblia niuanse tej cechy i prezentuje j wwietle kognitywnych teorii humoru. Powysze rozwaania nie byyby moliwe, gdyby nie znaczca zmiana perspektywy wpodejciu do umysu wkognitywistyce. Anna Szabelska odnajduje liczne wtki antropologii ClaudeaLvi-Straussa, ktre day podstawy do modyfikacji dotychczasowych pogldw na natur czowieka ibyy asumptem do stworzenia nowych metod badania umysu ijego opisu. Wsekcji Artykuy prezentujemy rwnie poster Liliany Kozak, wktrym podkrelona zostaa istota dowiadczenia estetycznego definiowanego wrelacji do odkry enaktywnego nurtu kognitywistyki. Wsekcji Tumaczenia znajd Pastwo artyku Semira Zekiego iTomohiro Ishizu pt. Wstron neurobiologicznej teorii pikna (przekad artykuu pt. Toward ABrain-Based Theory of Beauty, PLoS One 2011, vol. 6, nr 7, e21852). Badaj
8
Od Redakcji
oni zalenoci pomidzy aktywnoci mzgu adowiadczaniem pikna, bazujc na zmysach suchu iwzroku. Stawiaj tez, e istnieje wsplny obszar wmzgu odpowiedzialny za odczuwanie pikna dla wszystkich zmysw obszar korowy, zlokalizowany wprzyrodkowej oczodoowo-czoowej korze (medial orbito-frontal cortex). Wdziale recenzji Anna Adamczyk skomentowaa drugi tegoroczny numer pisma awangardy filozoficzno-naukowej Avant, ktrego temat przewodni by powicony interdyscyplinarnym badaniom nad ukadem odpornociowym. Justyna Rynkiewicz przybliya za koncepcj dziaania woli wedug Wiesawy Sotwin przedstawion wksice pt. Jak dziaa wola czyli dynamika umysu. Na zakoczenie prezentujemy sprawozdanie Marcina Trybulca zkonferencji pt. Culture Communication and Cognition, ktra odbya si wLublinie wdniach 79 maja 2012 roku na Uniwersytecie Marii Curie-Skodowskiej we wsppracy zUniwersytetem Warszawskim iPolskim Towarzystwem Kognitywistycznym. Gwnym gociem konferencji by profesor David R. Olson (University of Toronto), ktry wystpi zwykadem pt. Literacy and the Languages of Rationality. Szczeglne podzikowania chcielimy zoy Profesorowi Zbysawowi Muszyskiemu, bez ktrego pomocy isugestii realizacja projektu Via Mentis byaby duo trudniejsza, Radzie Naukowej za okazan pomoc oraz Wadzom Wydziau iUczelni za wsparcie idotowanie czasopisma. yczymy satysfakcjonujcej lektury! Sebastian Bodzak
From the Editorial Board
Dear readers,
The editorial staff has the honor and pleasure to hand over to you the first number of Via Mentis. The name of the journal was taken from Latin and means the path of the mind or through the mind. It refers to avariety of traditions and concepts related to the understanding of mind itself, which is one of the major mysteries of mankind. In recent years sizable projects, such as interdisciplinary cognitive research, The Human Brain Project or Blue Brain Project, reflect the level and complexity of this issues. Scientific interests were not the only cause of establishing the journal. We were also guided by the idea of creating aspecial place where regular and PhD students, as well as professional academics, could carry out and present results of their thoughts and studies or run discussions in the field of cognitive science. It was accompanied by an observation based on our own experience that Polish scientific community unfortunately lacks such aplace. This fact troubles mainly young researchers wanting to develop and acquire experience. We also would like Via Mentis to become aforum for exchanging significant and interesting ideas, expanding horizons of knowledge in the field of cognitive science. The journal is divided into four sections: articles, translations, reviews, and reports from some of the most important academic events. Moreover, we would like every number of the journal to have its main theme. Forcing atheme may be difficult, but on the other hand acombination of different approaches to asingle topic may be cognitively fruitful. The first number is titled Shapes of the mind and might be an introduction to adiscussion about how the nature of mind can be understood and studied. Due to the fact that the topic is broad the authors approach it from many different perspectives. Zbysaw Muszyski opens the issue with his paper Threat to the mind or threat in the mind. The author deliberates over the problems which may be sometimes generated by electronic media. He argues that this threat is inside the mind, not outside it. Accepting anaturalistic way in explaining reality, and in particular aform of physicalism which makes the assumption of acausal closure of the world. As aresult, he claims that the nature of the mind is also naturalistic and
remains in certain relations to the environment, including electronic environment. Thus, the author proves his major thesis about the threat inside the mind basing on the extended mind concept. The approach presented by Professor Muszyski should have consequences for the way we understand our functioning in the world of electronic media which support and determine our actions and behaviour. The subsequent authors analyse the role of objectivity in shaping the mind. Bartosz Janik and Micha Kamiski present the role and significance of Bayesian analysis in cognitive science. They show how in most effective way approach specific problems, in which the available data is not complete, and make adecision. Assumptions of the dynamic model focused around the theory of probability should prove true unlike the analysis of objective conditions. Krzysztof Rojek scrutinizes the problem of free will in the philosophy of mind, also on the basis of the status of objective knowledge (but not only). He compares the methodology and scientific terms with Thomas Nagels deliberations and Libets experiments. Thus, the author attempts to answers the question, whether human minds can make autonomous decisions. The phenomenon of the inadequacy of the categories of objectivity can also be underlined in the studies of rationality (Sebastian Bodzaks paper). The cognitive perspective of the computational theory of mind, connectionism, embodied approach and the concept of bounded rationality contradict the classical model of rationality, implying anew approach in determining what is areasonable behaviour. According to Micha Makowski, implicit forms of mental activity also play an substantial role. The relation of unconsciousness and conscious belief systems is becoming better known. The author describes the nature of this relation and asks about the status of the so-called unconscious mental processes. Undoubtedly, an important and specific aspect of the mind is asense of humour. Justyna Rynkiewicz clarifies this topic and presents it from the perspective of cognitive theories of humour. These deliberations would not be possible without asignificant change in the cognitive perspective in approaching the mind. Anna Szabelska underlines numerous discoveries and claims of Claude Levi-Strauss, which gave rise to the modification of existing views on human nature and were grounds in creating new methods of studying and describing the mind. In the articles section we present also aposter made by Liliana Kozak, which highlights the importance of aesthetic experience defined in relation to discoveries of enactivism. In the section of translations areader will find an article Wstron neurobiologicznej teorii pikna by Semir Zeki and Tomohiro Ishizu (original title: Toward ABrain-Based Theory of Beauty, PLoS ONE One 2011, Vol 6, No 76 (7), e21852. Doi: 10.1371/journal.pone.0021852, 20110). The authors of the above work examine relations between brain activity and experiencing beauty, based on the senses of hearing and sight. The authors claim that there is acollective area of the brain
12
(cortical area, located in the medial orbito-frontal cortex) for all five senses responsible for experiencing beauty. In the review section Anna Adamczyk comments on this years number of Avant, aphilosophical and scientific journal, which is focused on interdisciplinary research on the immune system. The second author, Justyna Rynkiewicz, presents the concept of the action of will by Wiesawa Sotwin, which is based on the book titled How does the will act, that is the dynamics of the mind. Finally, we present Marcin Trybulecs report from aconference Culture, Communication and Cognition, which was held in Lublin 79th of May 2012 at the University of Maria Curie-Skodowska in collaboration with Warsaw University and Polish Society for Cognitive Science. The key speaker at the conference was David R. Olson form the University of Toronto. The Editorial Board would like to thank Professor Zbysaw Muszyski for his help and suggestions, and the Scientific Council, the Faculty authorities and the University for their support and for subsidizing the magazine. We wish you fruitful reading. Yours sincerely, Sebastian Bodzak The chief editor of Via Mentis
13
Sowo wstpne
Kognitywistyka (cognitive science) jest nauk ocharakterze interdyscyplinarnym, awaciwie multidyscyplinarnym, anawet, jak uwaaj niektrzy transdyscyplinarnym. Te trzy kategorie maj wzrastajc moc syntetyzujc wiele obszarw badawczych. Inter- wskazuje na obszar powstay na przeciciu dwu trzech dyscyplin naukowych, multi- zakada zaangaowanie badawcze wielu dziedzin. Wwypadku przedrostka trans- chodzi ozaakcentowanie faktu, e midzy wieloma dyscyplinami, na ich styku, powstaje nowe, odrbne pole badawcze. Wymaga ono wypracowania swoistych poj lub modyfikacji kategorii ju uywanych, atake ustalenia metod, dookrelenia przedmiotu bada. Wwielu wypadkach takie organizujce pojcia, kategorie pochodziy zfilozofii. To filozoficzne pojcie umysu zapanowao wrnych badaniach dyscyplin stanowicych klasyczn posta kognitywistyki. Czasami pojcie uywane wwielu dyscyplinach zyskuje dodatkowy walor ponaddyscyplinarny isuy do formuowania nowych problemw badawczych, wchodzi na stae do jzyka caej kognitywistyki. Takim pojciem/kategori jest zdaniem wielu pojcie reprezentacji. Kognitywistyka staje si wtakim ujciu nauk oreprezentacjach, ornych jej postaciach, formach, zzastosowaniem do caego obszaru stanowicego transdyscyplinarny obszar badawczy (por. B. von Eckardt). Zawsze jest te tak, e osignicia poszczeglnych nauk empirycznych maj wpyw na przeformuowywanie problemw filozoficznych podejmowanych na gruncie kognitywistyki. Bywa te odwrotnie: to filozoficzne problemy czsto zyskuj posta hipotez, ktre mona testowa empirycznie, jak to ma miejsce wwypadku testw Turinga, zdumiewajcej hipotezy wujciu F.Cricka czy wolnej woli wdowiadczeniu Libeta. Taki kontrakt filozofii znaukami empirycznymi odbywa si zawsze jakim kosztem. Zazwyczaj problem filozoficzny podlega zuboeniu treciowemu, przesuniciu zakresowemu itym podobnym modyfikacjom, ale te zyskuje na jasnoci, nasyceniu treciami empirycznymi. Multi- oraz transdyscyplinarno s cech definicyjn nauk opoznaniu, kognitywistyki. Zazwyczaj tworz one szeciokt poczony relacjami ornej mocy. Niewtpliwie filozofia (epistemologia, filozofia umysu) odgrywa wan rol wtym szeciokcie. Pozostae dyscypliny maj wag stosown, poczwszy od ukierunkowania badawczego orodka realizujcego okrelone badania. Najczciej jest to neuronauka wpoczeniu zjakimi dyscyplinami (innymi ni filozofia). Rwnie czsto takim dominujcym obszarem s badania nad sztuczn inteligencj wraz zinformatyk. Innym obszarem s badania prowadzone wsplnie przez jzyko-
Sowo wstpne
znawstwo kognitywne, psychologi poznawcz, antropologi kognitywn (czy jak dyscyplin zobszaru nauk spoecznych, kulturowych). Badacze kognitywici s zazwyczaj specjalistami zzakresu jednej dwu dyscyplin, pozostae znajc wzakresie potrzebnym stosownie do bada. Dlatego czsto mamy tu do czynienia zfenomenem trzeciej kultury (por. J. Brockman), tj. znajomoci dyscypliny na podstawie prac popularyzujcych badania, pisanych przez specjalistw zdanej dziedziny. Publikacje zzakresu kognitywistyki zawieraj zarwno treci specjalistyczne zjakiego zakresu, jak i(czsto) odniesienia do bada zinnych obszarw. Ten multidyscyplinarny charakter utrudnia lektur, ale czyni te j wyjtkowo inspirujc dla wielu czytelnikw. Zamieszczone wniniejszym tomie prace maj charakter eklektyczny, ale te wida wnich ten charakterystyczny dla kognitywistyki walor multidyscyplinarnoci. Czasem pojawia si te transdyscyplinarna perspektywa prezentowanych bada, tworzca now jako problemu, czsto znanego tylko zjednej strony: lingwistycznej, psychologicznej, neuronaukowej itd. ycz Twrcom tego nowego czasopisma, by podali drog umysu iby stawaa si ona te wspln drog tych wszystkich elementw wiata, ktre ujmowane s wrnych dyscyplinach tworzcych transdyscyplinarny obszar bada kognitywistycznych, anie tylko skadajcych si na doran koalicj dyscyplin zawizan do rozwizywania okrelonych problemw jak to uj B. Smith. Kady krok na waciwej drodze jest tyko krokiem wdobrym kierunku, ale te zczasem sama droga staje si celem. Dzieje si to wtedy, gdy czasopismo zyskuje swoich autorw iczytelnikw, czego ycz Redakcji iwsppracownikom. Zbysaw Muszyski
16
Foreword
Cognitive science has an interdisciplinary or, to be more precise, multidisciplinary or even transdisciplinary character. These three categories have respectively progressive potential to synthesize different fields of research. The part inter- points to anew area of science, which arises from two or three disciplines while the multi- assumes engaging alot of domains of science simultaneously. In case of aprefix trans- the most important thing is afact that among many various disciplines arises completely new one, which differs from the others. This new area of research requires defining new specific notions or modifying already existing categories, establishing new methods, and finally indicating accurately the object of research. In many cases these kind of notions and categories are derived from philosophy. Also the mind as aphilosophical notion dominates many different disciplines of research which constitute classical cognitive science. Sometimes the notion used in many branches of science is given anew metadisciplinary character and serves to formulate new research problems becoming apart of cognitive science language. An example of this kind of notion or category is according to many researchers representation. Looking from this perspective, cognitive science scrutinizes different aspects of representations and their forms. Cognitive science also applies its arrangements to the whole transdisciplinary area of research (vide B.von Eckardt). The achievements of empirical sciences always have an influence on reformulating philosophical problems in cognitive science. Sometimes, however, it may be the opposite: philosophical problems which acquire the status of hypotheses can be empirically tested as it happens in case of Turings test, The Astonishing Hypothesis by F. Crick or free will in Libets experiment. However, such apact between philosophy and empirical sciences always has some consequences. Usually the philosophical problem is subject to the impoverishment of content, change of its attributes and other similar modifications, but also it gains clarity and empirical content. The essential features of cognitive science are multi- and transdisciplinary. Typically they form ahexagon connected by relations with different strength. Undoubtedly, philosophy (epistemology, philosophy of mind) plays an important role in this hexagon. Other disciplines are ranked appropriately to research orientation of the centre performing certain tests. Generally it is acombination of neuroscience and some other disciplines (other than philosophy). At the same time the dominant area of research are those on artificial intelligence and IT. Another field
Foreword
are researches jointly undertaken by the cognitive linguistics, cognitive psychology, cognitive anthropology (or any discipline from the social and cultural sciences). Cognitive science researches are usually specialists in one or two disciplines being familiar with others in arange depending on the subject of study. As aresult, we are dealing with the phenomenon of the third culture (cf. J. Brockman), i.e. the knowledge of adiscipline gained from the works popularizing studies and written by the experts in acertain field. In the field of cognitive science publications include both contents from arange of specialist, and (often) areferences to research in other areas. This multidisciplinary nature impedes reading, but also makes it extremely inspiring for many readers. Works published in this volume are eclectic, but they also have amultidisciplinary value, i.e. characteristic for cognitive sciences. Sometimes transdisciplinary perspective of the research appears, creating anew quality of aproblem, commonly known from just one perspective: linguistic, psychological, neuroscientific etc. Iwish the founders of this new journal to follow the way of mind as it becomes acommon way of all those elements of the world which are recognized in different disciplines creating cognitive trans-disciplinary research area, the elements which are not only as B. Smith states the ad-hoc union of disciplines tied to solve specific problems. Each step on the right path is not only astep in the right direction, but soon the road as such eventually becomes the destination. It happens when ajournal gains its authors as well as readers, and this is what Iwish the Editors and co-workers of Via Mentis. Zbysaw Muszyski
18
Via Mentis 1 (1/2012)
Zbysaw Muszyski
Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu?
Celem eseju jest rozwaenie zasadnoci rozrnienia ujtego wtytule, adotyczcego zagroenia istniejcego wrzeczywistoci wirtualnej jako stanu istniejcego na zewntrz umysu ibdcego dla niego pewnego rodzaju zagroeniem lub stanu zagroenia pojmowanego jako stan rzeczy istniejcy wsamym umyle (stan ten jest wwczas tosamy ze stanem umysu). Mona przypuszcza, e uprzytomnienie tej rnicy pozwoli lepiej zrozumie natur ewentualnego zagroenia, jakim moe by (czasami) funkcjonowanie wrodowisku rzeczywistoci wirtualnej, aprzede wszystkim obcowanie ztreciami wniej dostpnymi. Do sfery stanw wirtualnych zaliczam nie tylko formy rzeczywistoci tworzonej przez stare ju medium, jakim jest telewizja (atake film), ale gwnie nowe media, jakimi s Internet (sie) ipochodne rozwoju technologii elektronicznej (np. gry). Ogranicz si do analizy rnych form kontaktu znowymi mediami elektronicznymi, pomin za ocen stopnia zagroenia, skupiajc si na analizie specyficznoci tego zagroenia bd jej braku. Perspektywa filozoficzna, ktr przyjmuj, pozwala na refleksj obardzo oglnym charakterze. Realizujc cel okrelony na wstpie, skoncentruj si na okreleniu sposobu rozumienia podstawowych kategorii pojciowych, anastpnie przedstawi konkluzj dotyczc kwestii zawartej wtytule, czyli pytania, czy stany rzeczywistoci wirtualnej, zjakimi funkcjonalnie wspdziaa podmiot, itreci, jakie one nios, mog stanowi zagroenie dla podmiotu. Zagroenie to moe przyj dwie formy: albo jest ono zagroeniem stanw rzeczywistoci wirtualnej pozostajcych na zewntrz jego umysu, albo zagroeniem istniejcym wjakiej formie wewntrz jego umysu. Rozpatrzenie moliwoci drugiej, mniej intuicyjnej, sprowadza si do tezy, e nowe media mog stanowi zagroenie dla podmiotu, bdc skadnikiem jego umysu, awic istotnym czynnikiem umysu. Teza taka wymaga szczeglnego wyjanienia, jak mona rozumie stwierdzenie, e stany mediw mog by stanami umysu podmiotu. Odpowied wymaga odwoania si do odpowiedniej koncepcji umysu, wramach ktrej mona tak kwesti sensownie pojciowo iempirycznie postawi.
Zbysaw Muszyski
Uwagi ofizykalizmie
Rozumienie, czym s media elektroniczne, czyli jaka jest ich natura, zwizane jest zokreleniem nie tylko rzeczywistoci realnej, ale take sposobu pojmowania rzeczywistoci wirtualnej. Dodatkowo wymaga to okrelenia relacji zachodzcych midzy podmiotem czowiekiem pojmowanym jako skadnik wiata faktycznego aelementami rzeczywistoci wirtualnej generowanej przez odpowiednie urzdzenia elektroniczne. Mona zasadnie przyj, e tak pojmowana rzeczywisto wirtualna jest efektem rozwoju nauki itechniki. Wkonsekwencji mona te zaoy, e natura przestrzeni inatura elementw przestrzeni wirtualnej (lub cyberprzestrzeni) jest przestrzeni wiata determinowanego wasnociami mediw elektronicznych. wiat przestrzeni cybernetycznej (cyfrowej, digitalnej) niesie pewne (cho nie wiadomo, czy specyficzne) zagroenia dla funkcjonujcych wniej ludzi. Zrozumienie ewentualnej specyfiki tych zagroe, okrelenie ich natury izwizku ztego rodzaju wiatami jest wanym zadaniem filozofii. Ocena tego zagroenia jest zrnicowana wopinii wielu autorw. Wocenie zagroenia ze strony nowego typu rzeczywistoci czasami pojawia si przesada, czego wiadectwem jest przekonanie, e [n]owym ciaem staje si bowiem cyberprzestrze, ktra niesie ze sob uzalenienie, zamknicie, anawet mier1. Podobna rozbieno opinii pojawia si wocenie specyficznoci zagroenia. Wprezentowanych poniej analizach nacisk zosta pooony na brak specyficznoci lub jego niewielki stopie. Nie poddaje si natomiast ocenie mocy oraz zakresu zagroenia, aniespecyficzno wynika znatury rzeczywistoci wirtualnej oraz relacji, wjakich pozostaje ona do rzeczywistoci wiata realnego oraz do podmiotu. Wanalizach pomijam problemy zwizane ztreci informacji, problemy dotyczce przestpczoci, jak np. kradziee (hase, kodw itp.), problemy prawne (prawa autorskie) iinne. Przedmiotem uwagi jest prba ustalenia tego aspektu natury rzeczywistoci wirtualnej, ktry jest wany dla okrelenia mylenia ozagroeniu wynikajcym zposzerzenia moliwoci uczestniczenia wrnorodnych formach aktywnoci, jak stwarza dostp do sfery rzeczywistoci realnej, wzbogaconej orzeczywisto wirtualn (atake starsze media elektroniczne). Nie rozpatruj tutaj rzeczywistoci czysto intencjonalnej, opartej tylko na poznawczych formach aktywnoci umysu, takich jak pami, wyobrania, co ma miejsce gwnie wkontakcie ztekstem pisanym czy mwionym. Zazwyczaj rozwaania onaturze funkcjonowania umysu odnosz si take do tego typu aktywnoci umysu, tutaj jednak uwag swoj koncentruj na elektronicznych nonikach treci zzaoeniem interakcji podmiotu przy ich przetwarzaniu.
1
s. 138.
A.W. Mikoajczak, K. Dominas, M. Kamierczak, Wcyfrowym labiryncie, Gniezno 2005,
22
Wopinii badaczy nowych form komunikacji zagroenie polega na tym, e wspczesny czowiek staje wobliczu nowych niebezpieczestw. To treci (np. gier, stron internetowych) iformy aktywnoci (np. portale spoecznociowe, stopie zaangaowania wgry) stanowi zagroenie pynce zzewntrz rodowiska podmiotu, arodkiem zaradczym jest odcicie od tego rodowiska, od jego wpywu. Bronione wtekcie ujcie zakada, e zagroenia te, jakkolwiek mog by nowe wformie iintensywnoci, s zagroeniami wewntrz podmiotu s niejako wjego umyle, anie na zewntrz niego. Zmianie ulega nie tylko zewntrze rodowisko podmiotu, ale nastpuje rwnie modyfikacja umysu, ktry te elementy rodowiska obejmuje, anie tylko staje wobec nich. Zarwno wiat wirtualny tworzony przez funkcjonujce media elektroniczne, jak iistniejcy wiat poza tymi mediami, zgodne s co do tego, e ofundamentach obu typw rzeczywistoci mwi mona na gruncie nauk przyrodniczych. Zatem wdyskusji nad zagroeniami ze strony mediw elektronicznych wane staje si to, by wopisie rzeczywistoci generowanej przez te media respektowa zaoenia, do ktrych odwouj si (zazwyczaj implicite) nauki przyrodnicze. Jednym ztakich zaoe ocharakterze filozoficznym jest naturalizm, czyli pogld, e problem powinien by badany wzgodzie znaukami przyrodniczymi zarwno pod wzgldem metodologicznym (tzn. zgodnie zwynikami nauk przyrodniczych uzyskanymi za pomoc stosownych dla nich metod), jak ipod wzgldem ontologicznym (tzn. dotyczy tego samego rodzaju bytw ocharakterystyce czasoprzestrzennej). Wtym drugim wypadku zakada si, e analizowane obiekty, zjawiska icechy (zwizane zrzeczywistoci mediw elektronicznych iumysu) nie bd innej natury ni te badane przez nauki przyrodnicze, awszczeglnoci (cho niekoniecznie) przez fizyk. Wwczas stanowisko takie (zwane fizykalizmem) gosi, e nie istniej przedmioty lub procesy niepodlegajce na swym poziomie fundamentalnym prawom fizyki lub te e stany rzeczy daj si wyjani ostatecznie na gruncie fizyki. Fizykalista obiekty wiata badanego albo wyklucza zobszaru swoich bada, albo redukuje do przedmiotw fizycznych wpodstawowym sensie. Takie stanowisko jest do radykalne wswym redukcjonizmie itrudno je utrzyma. Mona jednak przyj sabsz wersj fizykalizmu (aprzez to take inaturalizmu), amianowicie fizykalizm nieredukcyjny, czsto bdcy pewn form emergentyzmu. Zakada si wwczas, e wszystkie elementy wiata maj wasnoci fizykalne, ale nie wszystkie elementy wiata maj wycznie wasnoci fizykalne. Wwypadku emergentyzmu przyjmuje si, e na pewnym poziomie zoonoci elementw systemu danego poziomu, pojawi si mog wasnoci emergentne, nieredukowalne do wasnoci niszego poziomu, awostatecznoci do fundamentalnych wasnoci fizykalnych. Dlatego te odwoanie si do relacji emergencji jest sposobem wyjcia poza ograniczenia fizykalizmu wopisie iwyjanianiu zoonoci zjawisk rnych poziomw organizacji wiata. Relacja ta, wyraana wrny sposb, suy do przed23
Zbysaw Muszyski
stawienia zwizkw, jakie zachodz midzy wasnociami obiektw czy procesw wystpujcych na poszczeglnych poziomach organizacji rzeczywistoci: fizycznej, chemicznej, biochemicznej, biologicznej, psychologicznej, spoecznej. Wniniejszych rozwaaniach obiekty rzeczywistoci wirtualnej, czyli wiatw wirtualnych, pojmowane bd naturalistycznie. Umoliwi to zastosowanie do opisu ianalizy natury rzeczywistoci wirtualnej zasady domknicia przyczynowego, mwicej, e wszystkie skutki fizyczne, stany rzeczy zachodzce wwiecie naturalnym s zdeterminowane przez swoje przyczyny fizyczne. Fizykalizm cznie zzasad domknicia przyczynowego wyklucza zatem istnienie stanw rzeczy (si, procesw, zdarze mentalnych, wirtualnych), ktre nie byyby fizyczne wswej naturze lub nie byyby ufundowane na podstawie fizycznej. Wynika to zfaktu, e wacuchu zalenoci zdarze przyczynowych, wpywajcych ipowodujcych zachodzenie jakich stanw rzeczy, istniej tylko obiekty umiejscowione wprzestrzeni charakteryzowanej fizycznie oraz majce wasnoci fizykalne. Inaczej mwic, nie oddziauj na nas imy te nie oddziaujemy efektywnie sprawczo na obiekty czy stany rzeczy, ktre nie s skadnikami systemu zalenoci przyczynowych, podlegajcych prawom naturalnym wprzyrodniczej przestrzeni wiata. Istotnym problemem jest tutaj moliwo zachodzenia bardziej skomplikowanych relacji determinacji powstajcych na wyszym ni fizykalny poziomie organizacji systemw. Naturalista (fizykalista dalej dla uproszczenia bd si odwoywa tylko do stanowiska fizykalizmu), nie przyjmujc istnienia innych stanw ni te, ktre maj status bytw naturalnych/fizykalnych, nie moe uzna istnienia skadnikw ani stanw wiata bdcych skutkami stanw rzeczy wwiecie realnym, aniemajcych wasnoci wiata naturalnego. Kady zatem wiat, ktry pozostaje wrelacji przyczynowej ze wiatem wasnoci fizykalnych, jest wiatem realnym wsensie bycia fizycznym. Nawet jeli niektre znich mog by wiatami artefaktw spowodowanych dziaaniem czowieka, anie wiatami rzeczy istanw powstaych bez jego udziau, to powstaj one zgodnie zprawidowociami, jakimi rzdzi si wiat fizyczny. Trzeba podkreli, e zasada domknicia przyczynowego nie wyklucza istnienia przedmiotw niefizycznych. Wwczas trzeba jednak zaoy, e relacje, jakie zachodz wstosunku do takich obiektw imidzy nimi, nie mog mie charakteru przyczynowego. Relacje przyczynowe nie stanowi bowiem podstaw interakcji zprzedmiotami innymi ni te, ktre maj wasnoci fizyczne. Zasada domknicia przyczynowego (wzgodzie zfizykalizmem) zakada, e nie ma zdarze bdcych przyczynami izdarze bdcych skutkami, ktre miayby charakter pozafizyczny (ponadnaturalny). Wsporze zfizykalizmem zazwyczaj pozostawia si jako spraw otwart moliwo istnienia obiektw niefizycznych, istniejcych poza obszarem zalenoci przyczynowych. Wodniesieniu do rozwaanych zagadnie zasada domknicia przyczynowego uniemoliwia wyprowadzenie relacji umys media poza przestrze wiata rzdz24
cego si prawami przyrodniczymi. Jest to zgodne zprzekonaniem, e cokolwiek istnieje wwiecie naturalnym jest obiektem, procesem naturalnym lub obiektem powstaym ztakich elementw. Wszczeglnym za wypadku to, co naturalne, mona pojmowa jako fizykalne. Zasada domknicia przyczynowego dotyczy przyczynowej struktury istniejcej rzeczywistoci: zgodnie zni, wychodzc od dowolnego zdarzenia (skutku) fizycznego iledzc jego zalenoci przyczynowe, nigdy nie wyjdziemy poza dziedzin fizyczn. Pomijam tutaj problem natury imoliwoci determinowania zdarze na poziomie kwantowym. Wzgodzie zpowyszymi zaoeniami trzeba przyj, e wwiecie pojmowanym zgodnie znaturalizmem wszystkie elementy ukadu czowiek rzeczywisto wirtualna (generowana przez media elektroniczne) pozostaj wrelacjach przyczynowych. Elementami tej rzeczywistoci s take podmioty pozostajce wrelacjach zurzdzeniami elektronicznymi iich artefaktami, np. podmioty komunikujce si, naturalne lub hybrydalne, noniki treci komunikatw, sama tre komunikatw, atake przestrze, wjakiej one istniej ifunkcjonuj.
Uwagi orzeczywistociach
Pojcie rzeczywistoci wirtualnej akceptowane przez uytkownikw mediw elektronicznych zakada, e pojcie obiektu wirtualnego odnosi si do artefaktw wytworzonych przez czowieka za pomoc komputerw wcelu kontrolowania dostpu do jakich zasobw. Przyjte tutaj pojcie wirtualnoci jest odmienne wakcentowaniu funkcjonalnoci powstajcych artefaktw, a nie ich przeznaczenia. Zakada bowiem, e efekt digitalnego symulowania, wwyniku ktrego powstaje co, co istnieje wprzestrzeni cyfrowej, pozostaje wodpowiednich relacjach zalenoci od maszyny symulujcej. Rzeczywisto wirtualna jest tutaj rzeczywistoci urzdze technicznych istanw ich funkcjonowania. Wtakim ujciu rzeczywisto wirtualna jest rodowiskiem wirtualnym, tworzcym cybernetyczn przestrze skadajc si zelektronicznego oprzyrzdowania iefektw jego dziaania, ktre oddziauj na realny podmiot za pomoc bodcw odbieranych przez zmysy. Dopiero wiat zmysw, odebrane wraenia zmysowe przeywane wwiadomych iniewiadomych stanach mentalnych, tworz wiat wirtualny, rzeczywisto wirtualn. Dlatego mona przyj, e wiat wirtualny ma charakter elektroniczny, adopiero wsferze treciowej, doznaniowej jest on mentalny, nadbudowany nad wiatem relacji przyczynowych zachodzcych wprzestrzeni oddziaywa fizykalnych wrodowisku cyberprzestrzeni. Powysza koncepcja wirtualnoci rni si od takiej, wktrej rzeczywisto wirtualna staje si rodzajem rzeczywistoci psychicznej, stanw mentalnych podmiotu ludzkiego pozostajcego jednak wokrelonych relacjach ze rodowiskiem elektronicznym. Piotr Sitarski ujmuje t kwesti wnastpujcy sposb: [] rze25
Zbysaw Muszyski
czywisto wirtualna wydaje si by wogromnym stopniu zjawiskiem psychicznym, jako e moe dostarcza zudzenia przebywania winnym wiecie2. Na takim rozumieniu rzeczywistoci wirtualnej oparte s definicje odwoujce si do wszelkich stanw umysu, wszelkich dozna psychicznych, stanw emocjonalnych itp., ale wwczas rzeczywisto wirtualn sprowadzi si da do rnych stanw mentalnych, anie do stanw technologicznych3. Sfera wirtualna tworzy rzeczywisto dziaajcego czowieka, uzupenia j, rozszerza ofaktyczne realizacje rnych moliwoci wiata istniejcego. Rozszerzenie takie mona traktowa jako co obcego wobec realnej rzeczywistoci znanej czowiekowi, bdcego (take ztego wzgldu) dla niego zagroeniem. wiat wirtualny przedstawia si czsto jako majcy status ontologiczny rwny wiatu realnemu. Wynika to moe zfaktu, e rzeczywisto mentalna jest odbierana rwnie realnie jak zjawiska wiata fizycznego. Moe tak by take dlatego, e istnieje realny zwizek midzy tymi dwiema sferami wiata czowieka. Natura tego zwizku powinna by poddana szczeglnej uwadze ianalizie. Czasami faktyczn rzeczywisto stanw mentalnych interpretuje si jako rzeczywisto wirtualn, gdy pozostaje ona wzwizku zelementami rzeczywistoci elektronicznej. Faktyczno takich stanw wynika ztego, e [o]becnie mona podczy takie wejcia zmysowe, jak sztuczne widzenie, sztuczny such isztuczny dotyk, co pozwala rozszerzy zmysy czowieka idowiadcza przez niego prawdziwej sztucznej wiadomoci. [] Dodajc odtwarzanie zmysw, moemy skonstruowa na zewntrz naszego ciaa takie rodowisko, ktre charakteryzuje ludzka wiadomo4. Wtakich ujciach podkrela si, e wirtualno jest heteronomiczna jedynie genetycznie, natomiast przedmiotowo istrukturalnie jest jednorodna wstosunku do caej rzeczywistoci otaczajcej czowieka. Koncepcja prbujca czy oba pojcia rzeczywistoci wirtualnej, pojmowanej jako sfera oprzyrzdowania elektronicznego oraz jako mentalna przestrze dozna iwrae zwizanych zprzeyciami podmiotu, okrela rzeczywisto wirtualn przez sposb, wjaki ludzie wspoddziauj zkomputerami iniezmiernie skomplikowanymi danymi, atake obrazuj je imanipuluj nimi5. Mamy wwczas do czynienia zrzeczywistoci zmiksowan, bdc poczeniem obu typw wymienionych wczeniej rodzajw rzeczywistoci. Czasami podejmowane s prby zamazania rnicy midzy nimi, atake zwraca si uwag na kwesti stopniowalnoci lub cigoci midzy rnymi postaciami rzeczywistoci wirtualnej. Wtym
P. Sitarski, Rozmowa zcyfrowym cieniem. Model komunikacyjny rzeczywistoci wirtualnej, Krakw 2002, s. 14. 3 Ibidem. 4 D. de Kerckhove, Powoka kultury. Odkrywanie nowej rzeczywistoci elektronicznej, prze. W. Sikorski, P. Nowakowski, Warszawa 2001, s. 35. 5 Ibidem, s. 15.
2
26
ostatnim wypadku mwi si ocontinuum rzeczywistoci. Rzeczywisto wirtualna wtym ujciu jest caoci stanw mentalnych podmiotu wsppracujcego funkcjonalnie zoprzyrzdowaniem elektronicznym, przebiegajcych wrealnym czasie fizycznym. Tak rozumianej rzeczywistoci wirtualnej mona przypisa cechy, ktre standardowo przypisuje si wiatom wirtualnym: teleobecno, immersja, emergencja, intersubiektywno iinne. Wszystkie one daj si spjnie uzgodni zcechami wiata stanw mentalnych, zwizanych (wjaki sposb) ze wiatem urzdze elektronicznych. Wodniesieniu do dwu typw rozumienia rzeczywistoci wirtualnej mona zasadnie utrzymywa, e pierwszy typ rzeczywistoci podlega analizie zgodnie zzaoeniami fizykalizmu, respektujcymi zasad domknicia przyczynowego. Drugi typ rzeczywistoci wirtualnej, odwoujcy si do stanw mentalnych, dozna, procesw poznawania iemocji, nastrcza trudnoci wnaturalistycznej (fizykalistycznej) jego interpretacji. Wydaje si, e trudno mwi ofizycznie zlokalizowanej przestrzeni mentalnej wodniesieniu do stanw psychicznych. Trudno pyta na przykad, gdzie ma miejsce moja zo wywoana zabiciem mojego awatara mnie wgrze komputerowej. Trudno te zada pytanie: Wktrym miejscu twojej gowy (mzgu) znajduj si przekonania, e trzeba wej wte drzwi?.
Uwagi orozszerzonym umyle

Ustalajc natur umysu irelacji zelementami rodowiska fizycznego (ispoecznego), naley odwoa si do waciwej koncepcji umysu, ktra pozwoli okreli umys jako miejsce, gdzie realizuj si stany psychiczne oraz gdzie zdaniem niektrych realizuj si stany rzeczywistoci fizykalnej irzeczywistoci wirtualnej (wpowyej ustalonym sensie). Chciabym si tutaj odwoa do znanej ju koncepcji autorstwa Andyego Clarka iDavida J. Chalmersa zartykuu The Extended Mind6 z1998 roku ido zawartej wnim idei rozszerzonego (poza czaszk) umysu. Klasyczne koncepcje umysu zakaday istnienie cisego zwizku lokalizacyjnego umysu zczaszk jako jego umiejscowieniem, cho cecha przestrzennoci nie pojawia si jako istotna wasno umysu (uKartezjusza przestrzenno substancji jest nawet przeciwstawiana jej rozumnoci, co przysuguje umysowi). Nawet gdy cile wizano umys zfunkcjonujcym mzgiem, to zakadano, e wjaki sposb mieci si on wewntrz gowy poznajcego podmiotu. Jednak wnajnowszych dyskusjach nad tym, gdzie przebiegaj granice midzy umysem awiatem, akceptacja intuicyjnej, tradycyjnej granicy skry iczaszki nie jest ju taka oczywista.
6 A. Clark, D.J. Chalmers, The Extended Mind, Analysis 1998, nr 58, s. 1023 [Idem, Umys rozszerzony, prze. M. Mikowski, [w:] Analityczna metafizyka umysu. Najnowsze kontrowersje, red. M. Mikowski, R. Poczobut, Warszawa 2008, s. 342357.]. Korzystam ztekstu oryginau: http://consc.net/papers/extended.html. Dostp: 19 listopada 2012.
27
Zbysaw Muszyski
Wkoncepcji rozszerzonego umysu istotne cechy aktualnego rodowiska zewntrznego s aktywne wwyznaczaniu nie tylko realizacji stanw mentalnych, ale take ich treci, poniewa istotne skadniki wiata zdarzenia, cechy istniejce wok podmiotu s skadnikami wewntrz acucha przyczynowego, anie na jego kocu, tworzc razem zpodmiotem zoony system poznawczy system przetwarzania informacji, wywoywania stanw mentalnych (poznawczych), reprezentowania wiata. Przyjmuje si wwczas, e system taki jest dwuelementowym (czowiek ielementy rodowiska poza nim) systemem naturalnym. Argumentacja na rzecz takiego ujcia oparta jest gwnie na rozwaaniu rnych sytuacji wymagajcych posugiwania si obiektami funkcjonujcymi poza czaszk, ktre s pomocne wrozwizywaniu rnych problemw iwefektywnym dziaaniu wrodowisku. Sytuacje takie autorzy okrelaj nastpujco: We wszystkich takich wypadkach jednostkowy mzg wykonuje pewne operacje, podczas gdy inne [operacje] polegaj na manipulacji rodkami zewntrznymi7. Przy rozwizywaniu takich zada [...] cz wiata funkcjonuje jak proces, ktry gdyby by dokonany wgowie, to bez wahania rozpoznalibymy go jako cz procesu poznawczego [...]8. Iwanie dlatego zdaniem autorw koncepcji rozszerzonego umysu [...] ta cz wiata jest [] czci procesu poznawczego. Proces poznawczy nie jest (cay) wgowie!9. Gwn konkluzj twierdzenia, e proces poznawczy nie jest cay wgowie, jest to, i organizm ludzki, pozostajc winterakcji ze wiatem, tworzy podwjny (wsensie: dwuskadnikowy) inteligentny system poznawczy. Skadniki tego systemu s aktywne izachowuj si wtaki sposb, jak to zwykle ma miejsce wprocesie przetwarzania danych. Wkonsekwencji [...] ten rodzaj podwjnego procesu dziaa rwnie dobrze jak proces poznawczy bez wzgldu na to, czy jest, czy nie wcaoci wgowie10. Usunicie za skadnika zewntrznego wtym podwjnym systemie powoduje zanik behawioralnej kompetencji systemu, podobnie jak to ma miejsce po usuniciu czci mzgu11.
Ibidem. Ibidem. 9 Ibidem; podkr. autorw. 10 Ibidem. 11 Ibidem. Trudnoci zuznaniem eksternalizmu aktywnego wynikaj ztego, e identyfikujemy zazwyczaj poznanie ze wiadomoci i jak zauwaaj Clark iChalmers wydaje si dalekie od prawdopodobiestwa, e wiadomo rozszerza si poza gow wsytuacjach, jakie rozwaa si wramach tej koncepcji. Przyjmuje si, e rne rodzaje procesw, take te funkcjonujce poza granicami wiadomoci, odgrywaj istotn rol wpoznawczym przetwarzaniu danych. Zdaniem Clarka iChalmersa fakt, e zewntrzne procesy s zewntrzne, podczas gdy wiadomo jest [stanem] wewntrznym, nie jest powodem, by zaprzecza, e te [zewntrzne] procesy s poznawcze. Procesy te s skadnikami umysu (rozszerzonego), cho s poza wiadomoci tego, jak przebiegaj.
7 8
28
Jak pisze Clark: Chc przekonywa, e ludzki umys jest naturalnie zaprojektowany [tak], by dokooptowa ogrom pozaneuronalnych elementw jako (do dosownie) czci swoich rozszerzonych irozproszonych procesw poznawczych12. Gdy elementy wiata zewntrznego odgrywaj szczegln rol wprzebiegu procesw poznawczych iosiganiu okrelonych rezultatw, mona zdaniem autorw artykuu zobaczy, e umys naprawd rozszerza si na wiat13. Wargumentacji za rozszerzeniem umysu przywouje si przysze osignicia techniki, elektroniki, robotyki, cho oparte ju na pewnych wspczesnych osigniciach14. Wyobraa si moliwe przysze wczenie do mzgu rnych moduw, majcych na celu wspomaganie naszej pamici, jej zakresu, prdkoci przeprowadzania niektrych operacji (np. liczenia, jeli to byoby konieczne) itp. Kiedy modu jest implantowany, to procesy przetwarzania danych wnim zachodzce wspieraj procesy poznawcze mzgu, stajc si jak gdyby cakiem wewntrznymi procesami poznawczymi. Szczeglnym przypadkiem takiego rozszerzenia moliwoci przetwarzania danych owiecie realnym czy wyobraonym, zzaimplementowanym wmaszynie programem informatycznym, moe by kady komputer, sie, ktre wspomagaj procesy przetwarzania informacji otrzymywanych przez czowieka czy to wpostaci graficznej (teksty, obrazy), czy te wpostaci dwikowej lub dotykowej, kinestetycznej, jak to si dzieje wwypadku rnych symulacji czy gier. Na zarzuty Clark odpowiada, e krytycy opieraj si na podejrzanym zaoeniu, e komponent biologiczny jest wjaki sposb szczeglny15 wyrniony ie funkcjonuje on wtaki sposb, wjaki (obecnie) nie funkcjonuj elementy imedia zewntrzne wzgldem czaszki. Drugim wtpliwym zaoeniem, na jakim oparta jest krytyka, jest zbyt restryktywna ontologia stanw poznawczych iich treci psychicznych. Wkontekcie tej koncepcji umysu warto te rozway moliwo udziau czowieka jako elementu systemu, ktrego cao funkcjonuje wpeny sposb dopiero wrzeczywistoci wspomaganej elementami rzeczywistoci cyfrowej, by zda sobie spraw zzagroe iperspektyw tego typu systemw przetwarzania danych wiata. Takie moliwoci stwarza nowoczesna technologia oparta na udziale wnaszym funkcjonowaniu wwiecie realnym, wspomaganym maszynami sztucznej inteligencji. Mog one wsppracowa zludmi wrealizacji zada ocharakterze fizycznym iintelektualnym, tworzc system efektywny poznawczo lub technicznie. Maszyny
A. Clark, Autors Response, Metasciense [wdruku], tekst jest odpowiedzi udzielon wtrakcie sympozjum Natural-Born Cyborgs. http://www.philosophy.ed.ac.uk/people/clark/ pubs/metasciencereply.pdf, s. 1, dostp: 19 listopada 2012. 13 A. Clark, D.J. Chalmers, op. cit. 14 Por. ocen tych moliwoci wkontekcie koncepcji rozszerzonego umysu: A. Clark, Reasons, Robots and the Extended Mind, Mind and Language 2001, vol. 16, nr 2, s. 121145. 15 Idem, Autors Response, op. cit., s. 2.
12
29
Zbysaw Muszyski
mog wspomaga operacje wymagajce pamici, zdolnoci przetwarzania danych, co pozwala na szybkie uzyskiwanie stosownej wiedzy, jak robi si to od dawna zwykorzystaniem komputerw lub sieci. Powstajce relacje przekazu danych czy przetwarzania informacji budowane s na fizycznej implementacji operacji cyfrowych, co stwarza sytuacj nakadania si rzeczywistoci realnej iwirtualnej. Wizje rzeczywistoci wirtualnej wewntrz organizmu czowieka roztacza wswoich opracowaniach Ray Kurzweil16, piszc owspdziaaniu umysu iimplantowanych bezinwazyjnie elementw nanorobotw do naszego krwioobiegu. Umoliwia to oddziaywanie elementw elektronicznych wykrywajcych impulsy elektryczne wneuronach ioddziaujcych na nie, wywoujc odpowiedni stan pobudzenia lub wytumienia umysu. Moe to powodowa stany rzeczywistoci wirtualnej wewntrz stanw organizmu zarwno fizjologicznych, jak imentalnych, zwizanych zprzetwarzaniem danych. Czy budowane stany wirtualne obejmowa bd stany wiadomoci podmiotu, jest spraw sporn wrd filozofw oraz teoretykw rzeczywistoci wirtualnych. Odwoujc si do wczeniejszych ustale, mona zauway, e oddziaywania penetrujcych nasz krwioobieg nanorobotw bd musiay respektowa prawa fizyki (biochemii), by skutecznie wchodzi winterakcje zokrelonymi elementami ukadu neuronalnego. Zkoniecznoci te bd musiay podlega zasadzie domknicia przyczynowego, poniewa przestrze, wjakiej bd zachodzi reakcje, jest przestrzeni jak pewnie zakada Kurzweil realnej rzeczywistoci. Rzeczywisto wirtualna pojawia si wraz zprzejciem ze wiata zjawisk fizykalnych do wiata zjawisk psychicznych. Zakada si, e sygnay od prawdziwych zmysw bd odbierane wwiecie wirtualnym. Jednak zupenie zagadkowy staje si wtakich ujciach rodzaj oddziaywania zachodzcy midzy fizykochemiczn natur prawdziwych zmysw anatur stanw wiata wirtualnego, jeli nie powie si stanw wiata zmysw ze stanami wiata wirtualnego zalenociami przyczynowymi. Koncepcja umysu rozszerzonego zakada, e na stany funkcjonalne umysu skadaj si stany wiata wewntrznego izewntrznego (pomijam tu rozwaan powyej moliwo budowania stanw wirtualnych wewntrz organizmu, gdy dotycz one przede wszystkim funkcjonalnych stanw fizjologicznych). Koncepcja umysu rozszerzonego peniej iwyraniej ujawnia rodowiskowy (wtym spoeczny) aspekt budowania stanw mentalnych (psychicznych), poniewa zakada, e stany mentalne jednego podmiotu mylcego mog by czciowo konstytuowane wprocesie interakcji zinnymi stanami elementw rzeczywistoci spoecznej czy elektronicznej. Wniektrych sytuacjach wzajemne transmisje informacji midzy elementami rodowiska adanym podmiotem tworz spjny system przetwarzania informacji.
http://www.kurzweilai.net/ strona zawiera wiele cigle aktualizowanych doniesie oosigniciach zpogranicza medycyny, bioniki iAI; dostp: 19 listopada 2012.
16
30
Element tego rodowiska, pozostajc wokrelonej interakcji zpodmiotem, moe odgrywa rol skadnika umysu tego podmiotu, funkcjonujcego na zewntrz jego czaszki. Donioso takiego zewntrznego skadnika ujawnia si wwczas, gdy wyjaniamy stany poznawcze, emocjonalne, aprzez to izachowanie danego podmiotu, odwoujc si do caego systemu, wktrym elementy rodowiska peni role aktywnych skadnikw caego systemu. Wtakiej sytuacji informacje (bdce stanami pobudze ukadu fizycznego, realizujcego okrelony program) zawarte na zewntrz gowy mog peni t sam rol, co aktywne stany neuronalne wmzgu. Wobu wypadkach suy mog do wyjanienia zachowa podmiotu dysponujcego okrelonymi rezultatami przetworzenia informacji. Rzeczywisto na zewntrz podmiotu, zktrej elementami podmiot pozostaje wodpowiednich relacjach, jest rzeczywistoci oddziaywa przyczynowych, aprzez to jest rzeczywistoci rzeczywist, anie wirtualn moliw, jeli przez t ostatni rozumiemy stany rzeczy niepodlegajce prawidowociom przyrody, jakim podlega funkcjonowanie mzgu. Mona jednak zasadnie utrzymywa, e wpowyej wspomnianym sensie rzeczywisto wirtualna, atake rzeczywisto stanw umysowych, jest rzeczywistoci realn, jeli przyjlimy, e jest rzeczywistoci, ktrej fundamentalne prawa s prawami zgodnymi zzasad domknicia przyczynowego. Wodniesieniu do stanw mentalnych przyj trzeba, e s to stany umysu pojmowanego zgodnie zkoncepcj umysu rozszerzonego. Rzeczywisto wirtualna, czsto pojmowana jako rzeczywisto generowana przez elektroniczne noniki nowych mediw, nie jest rodzajem rzeczywistoci odrbnego rodzaju. Na mocy przyjtych zaoe onaturalizmie (fizykalizmie) izwizanej znimi zasady domknicia przyczynowego mona przyj, e oddziaywania poszczeglnych elementw rzeczywistoci wirtualnej s realne wswej sprawczoci przyczynowo-skutkowej, co powoduje, e czowiek staje si aktywnym czynnikiem dziaa sprawczych ipoznawczych wotaczajcym go rodowisku wirtualnym (cyberprzestrzeni). Zperspektywy koncepcji umysu rozszerzonego, ktra bardziej adekwatnie opisuje iwyjania wiele dziaa czowieka, mona przyj, e elementy rzeczywistoci wirtualnej, bdce artefaktami dziaa maszyn, ich symulacji czy przeksztace informacyjnych, wchodz wskad systemu poznawczego imotywujcego czowieka jako podmiotu jednostkowego. Wczenie elementw rodowiska elektronicznego, przestrzeni wirtualnej do obszaru stanw mentalnych podmiotu powinno zaowocowa myleniem otych elementach zwiksz uwag, jaka naley si skadnikom podmiotowego wyposaenia poznawczego isprawczego. Dodatkowo przyjmujc, e stany rozszerzonego umysu mog determinowa okrelone treci naszych szerokich stanw mentalnych, zwraca si powinno wiksz uwag na istnienie ifunkcjonowanie takich aktywnych elementw rodowiska, ktre determinuj treci naszych stanw mentalnych.
31
Zbysaw Muszyski
Na podstawie analizy problemu zagroenia i jego usytuowania wzgldem umysu podmiotu stwierdzi mona, e zagroenie wtym wypadku ze strony mediw elektronicznych jest zagroeniem treci ifunkcjonowania caego systemu rozszerzonego umysu, anie elementw rodowiska elektronicznego wobec istniejcego niezalenie od nich podmiotu jednostkowego. Elementy zewntrzne, ale wczone wukad generujcy rzeczywisto wirtualn, tworz system, ktry jako cao jest wstanie kreowa rne cechy tej rzeczywistoci, jej funkcjonalno, celowo, tre iwiele innych, ktrych powstawanie tradycyjnie przypisywano tylko podmiotowi rozumianemu jako autonomiczna jednostka, bdca samodzielnym aktorem wswoim rodowisku zewntrznym. Wnowym ujciu elementy otoczenia s skadnikami rozszerzonego umysu podmiotu, bdc przez to przedmiotem jego troski, by nie stanowiy przyczyny zagroenia lub dysfunkcjonalnoci wrodowisku elektronicznym czy spoecznym.
T hreat
to the mind or threat in the mind
In my article Iscrutinize the problem of threat which can be occasionally generated by electronic media. Iargue that this threat is inside the mind, not outside it. Accepting anaturalistic way in explaining reality, and in particular aform of physicalism which makes the assumption of acausal closure of the world. As aconsequence, Iclaim that the nature of the mind is also naturalistic and remains in certain relations to the environment, including electronic environment. The opening thesis can be justified in the light of the extended mind concept. Electronic media support and determine our actions and behaviour but the threat should be explained as something which placed inside the mind. This approach should have consequences for the way we understand our presence in this new environment and the way we function in it.
32
Bartosz Janik1, Micha Kamiski2
Prolegomena do analizy Bayesowskiej wkognitywistyce
Niniejszy tekst ma za zadanie wprowadzi wzagadnienie moliwoci wykorzystania analizy Bayesowskiej wnaukach kognitywnych. Wobec coraz czstszego iszerszego wykorzystania analizy Bayesowskiej wnaukach empirycznych, spoecznych oraz prawnych powinno podj si prb wykorzystania zalet tej analizy na gruncie nauk kognitywnych. Wniniejszym artykule przedstawione zostan elementarne wiadomoci oanalizie Bayesowskiej oraz pokazane zostan aspekty, wktrych analiza ta moe zosta wykorzystana wramach nauk kognitywnych.
1. Wnioskowanie Bayesowskie
Analiz Bayesowsk moemy nazwa szczeglny sposb wnioskowania statystycznego, wktrym wychodzc od subiektywnego rozkadu prawdopodobiestwa, poprzez kolejne stosowanie danych mechanizmw formalnych, modyfikujemy pierwotny rozkad poprzez zmian wartoci wejciowych oraz dodawanie nowych wartoci do zbioru prawdopodobiestw. 1.1. Wzr Bayesa We wprowadzeniu do artykuu przyjto struktur odpowiadajc pocztkowym rozdziaom pracy Phila Gregoryego3. Centralnym elementem teorii prawdopodobiestwa jako rozszerzonego rachunku logicznego jest koncepcja prawdopodobie-
bartosz.janik@uj.edu.pl michal.piotr.kaminski@gmail.com 3 P. Gregory, Bayesian Logical Data Analysis for the Physical Sciences: AComparative Approach with Mathematica Support, Cambridge: University Press 2005.
1 2
Bartosz Janik, Micha Kamiski
stwa warunkowego, na gruncie ktrej wyrasta wzr Bayesa4. We wszystkich miejscach, wktrych mowa ohipotezach, informacjach oraz odanych zakada si, e jest mowa ozdaniach reprezentujcych te elementy teorii. Zakada si tym samym odpowiedni jzyk, oparty na logice pierwszego rzdu. Wtym miejscu wystarczy pamita oklasycznych aksjomatach rachunku prawdopodobiestwa. Wdalszej czci uwaga zostanie zwrcona na sposb wyprowadzenia teorii prawdopodobiestwa zczystej logiki. Najwaniejszymi zasadami, rzdzcymi manipulacj prawdopodobiestwem, s regua sumy oraz regua iloczynu5: p(A|B) + p(A|B) = 1 p(A,B|C) = p(A|C)p(B|A,C) = p(B|C)p(A|B,C) zktrych bezporednio wynika wzr Bayesa: p(H|D,I) = p(H|I)p(D|H,I) / p(D|I) gdzie H reprezentuje hipotezy, Inasze uprzednie informacje, za D uzyskane dane (dane wejciowe). Naturaln interpretacj jest stwierdzenie, e prawdopodobiestwo hipotezy zwizanej zuzyskanymi danymi wramach uprzednio istniejcych informacji p(H|D,I) jest rwne iloczynowi prawdopodobiestwa uzyskania hipotezy na gruncie posiadanych informacji p(H|I) oraz prawdopodobiestwu otrzymania danych dowiadczalnych wwarunkach posiadania hipotez oraz uprzednich informacji p(D|H,I). Formua p(D|I) to czynnik normalizujcy, ktry zapewnia normowanie si sumy prawdopodobiestw hipotez do jedynki6. Na fakt, e powyszy wzr moe by matematyczn reprezentacj procesu uczenia si, zwraca uwag Jaynes7. Prawdopodobiestwo prawdziwoci hipotezy zmienia si wzalenoci od nabywanych informacji, reprezentowanych przez kolejne zdania doczane do posiadanej
4 Prawdopodobiestwem warunkowym nazywamy prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia Apod warunkiem zajcia zdarzenia B. Analiz Bayesowsk moemy postrzega jako rachunek, wktrym zbir, do ktrego naley zdarzenie B, zostaje powikszony oinne zdarzenia wjaki sposb zwizane ze sob. Klasyczny rachunek prawdopodobiestwa podaje nam prosty wzr, za pomoc ktrego moemy obliczy prawdopodobiestwo warunkowe. 5 Regua sumy informuje nas, e wystpienie dwch sprzecznych ze sob zdarze jest pewne (tj. ma warto 1). Pionowa kreska informuje otym, co jest dane jako warunkowe. Regua iloczynu mwi nam, wjaki sposb obliczy prawdopodobiestwo iloczynu zdarze, mnoc prawdopodobiestwo pod warunkiem prawdziwoci zdarzenia C przez prawdopodobiestwo zajcia zdarzenia B pod warunkiem prawdziwoci zdarzenia Aoraz C. Uwany czytelnik zauway, e zamiennie uywamy okrele warunkowe oraz prawdziwe, wjednym idrugim wypadku rozumiemy przez to okoliczno zajcia zdarzenia (zokrelonym prawdopodobiestwem). Tumaczyli bdziemy to wpenym wzorze Bayesa jako dane lub informacje, ktre ju posiadamy (informacje pewne, uzyskane, prawdziwe). 6 P. Gregory, op. cit., s. 5. 7 E.T. Jaynes, Bayesian methods: General background. An introductory tutorial, Maximum Entropy and Bayesian Methods in Applied Statistics, Cambridge: University Press 1985, s. 125.
34
puli zda (zokrelonym prawdopodobiestwem). Ilustracj takiego procesu bdzie zmieniajce si prawdopodobiestwo wprzykadzie podanym niej. Doda moemy, antycypujc wynik oblicze, e wystpienie czynnika ryzyka spowodowaoby zwikszenie uzyskanego prawdopodobiestwa istnienia stanu chorobowego. Przestrze hipotez moe by dyskretna lub ciga. Wzalenoci wic od zoonoci problemu moemy reprezentowa nasze dane, informacje ihipotezy okrelonymi wartociami dyskretnymi8 lub posugujc si funkcj gstoci prawdopodobiestwa, czyli matematyczn struktur, ktra informuje nas, gdzie moemy szuka naszej wartoci wzbiorze omocy continuum9. Naley te wspomnie oprocedurze eliminacji parametrw ubocznych, ktr nazywa si marginalizacj. Parametr wystpujcy wramach modelu moe zosta zmarginalizowany, gdy uwaamy, e jego zmiana jest infinitezymalna (nieskoczenie maa), co pozwala scakowa funkcj gstoci prawdopodobiestwa wstosunku do tej zmiany10. 1.2. Przykad zastosowania Poniszy przykad wcaoci zosta zaczerpnity zksiki Phila Gregoryego11. Woparciu odane laboratoryjne, prawdopodobiestwo faszywego pozytywnego testu na obecno jednostki chorobowej wynosi 2.3%, za prawdopodobiestwo faszywego negatywnego testu wynosi 1.4%. Zakadamy, e naszymi danymi s badania liny ie czstotliwo wystpowania choroby wynosi 1:10000. Niech: H = Masz jednostk chorobow. -H = Nie masz jednostki chorobowej. D = Test pozytywny. I= Brak jakiejkolwiek przyczyny choroby. p(D|H,I) = 0.986 (1 prawdopodobiestwo faszywego testu negatywnego) p(D|-H ,I) = 0.023 (prawdopodobiestwo faszywego testu pozytywnego) Zuwagi na okoliczno, e przestrze hipotez skada si zdwch elementw, czynnik normalizujcy we wzorze Bayesa moe by przedstawiony jako:
Zwykle na myli mamy wartoci liczbowe zprzedziau (0,1). Cen za posugiwanie si funkcj gstoci prawdopodobiestwa jest zoono formalna oblicze. 10 G.L. Bretthorst, An introduction to parameter estimation using bayesian probability theory, Maximum Entropy and Bayesian Methods, Kluwer: Academic Publishers, The Netherlands 1990, s. 3. Naley doda, e marginalizacja wystpuje wmodelach cigych iwnajprostszym przypadku ogranicza si do obliczenia prostej caki, ktrej warto zastpuje oczekiwan warto parametru, ktry chcielibymy wyeliminowa. Precyzyjne wyjanienie metody wykracza poza zakres niniejszego artykuu. Nie bdzie ona rwnie niezbdna do zrozumienia podstaw analizy Bayesowskiej jako e autorzy ograniczaj rozwaania do modeli dyskretnych. 11 P. Gregory, op. cit., s. 1112.
8 9
35
p(D|I) = p(H|I)p(D|H,I) + p(-H|I)p(D|-H,I) za wzr Bayesa: p(H|D,I) = p(H|I)p(D|H,I) / p(H|I)p(D|H,I) + p(-H|I)p(D|-H,I) Warto zauway, e p(H|I) (czynnik normalizujcy) nie jest niczym innym ni czstotliwoci wystpowania choroby wpopulacji, p(-H)|I) = 1 p(H|I). Zpodanych informacji moemy obliczy prawdopodobiestwo posiadania choroby: p(H|D,I) = 0.0042 Prawdopodobiestwo posiadania choroby wramach pozytywnego testu, ale bez adnych dodatkowych informacji, jest niskie iintuicyjnie poprawne. Warto zwrci uwag na fakt, e rni si on zasadniczo od prawdopodobiestwa faszywego wyniku pozytywnego. Wrci mona wtym miejscu do okolicznoci przywoywanej wczeniej. Gdyby nagle okazao si, e do puli danych dodajemy informacj, e uzyskano warto 0.95 testu na okoliczno, ktra zprawdopodobiestwem 0.75 potwierdza chorob, wynik kocowy znacznie by si podnis. Warta odnotowania jest jeszcze jedna okoliczno. Wtym przykadzie za punkt wyjcia su dane uzyskane metod standardowej (czstociowej) analizy statystycznej. Zwykle jednak stanowi go dane subiektywnie przyporzdkowane. Wdrugim przypadku analiza Bayesowska przestaje by miar obiektywnoci izaczyna spenia swoj rol jako miara przekona dokonujcego oblicze12. 1.3. Estymacja parametrw
1.3.1. Prawdopodobiestwo
Najwaniejszym elementem analizy Bayesowskiej jest efektywna estymacja parametrw13. Problemem kadej teorii rozwijanej wsposb Bayesowski jest ko12 Wtym miejscu warto zwrci uwag na problem interpretacji teorii prawdopodobiestwa centralny dla filozoficznego aspektu analizy Bayesowskiej. Klasycznie interpretujemy prawdopodobiestwo czstociowo, tj. jako czstotliwo wystpienia pewnego zdarzenia wnieskoczonym cigu niezalenych zdarze. Prbujemy wtedy twierdzi co obiektywnego orzeczywistoci. Analiza Bayesowska odrzuca taki punkt widzenia ipokazuje nam, e prawdopodobiestwo analizowane powinno by jako miara potwierdzenia naszych wasnych przekona. Nie rozstrzyga ona ocharakterze danych wejciowych, ale zwraca uwag na okoliczno, e nic obiektywnego ipewnego owiecie nie moemy powiedzie. Si analizy Bayesowskiej jest zapewnienie formalnej metody wnioskowania, ktra wramach posiadanych danych pozwoli uzyska nam poprawne wartoci dla testowanych hipotez. Zainteresowanych zagadnieniem interpretacji prawdopodobiestwa odsyam do znakomitej ksiki W. Zauski, Skonnociowa interpretacja prawdopodobiestwa, KrakwTarnw 2008. 13 G.L. Bretthorst, op. cit.
36
nieczno zewntrznego przyporzdkowania prawdopodobiestwa. Z pomoc wtakim przypadku przychodzi zasada Maksymalnej Entropii, sformuowana przez ClaudeaE. Shannona14. Badacz ten stworzy pierwsz, wpeni matematyczn teori komunikacji, ktra pooya kamie wgielny pod wspczesn informatyk jako nauk oreprezentowaniu imanipulacji informacj. Wspomniana zasada informuje nas, e wsytuacji, wktrej posiadamy dyskretny rozkad prawdopodobiestwa P(H|I) wartoci, ktra mwi nam oniepewnoci tego rozkadu jest entropia15: H = P(i|I) log P(i|I) Posiadajc okrelon informacj (wyraaln propozycjonalnie), moemy przypisa rozkad prawdopodobiestwa do pewnego zdania wtaki sposb, e bdzie ono wyraao jedynie te informacje, ktre uznamy za istotne. Aby tego dokona, naley zmaksymalizowa warto H wstosunku do ogranicze zawartych wposiadanej przez nas informacji16. Dokonujemy operacji analogicznej do omawianej wczeniej marginalizacji parametrw.
1.3.2. Wybr modelu
Wybr odpowiedniego modelu statystycznego dla okrelonych informacji idanych, opartego na analizie Bayesowskiej, wsytuacji, gdy moliwy do zastosowania jest wicej ni jeden model, wymaga dokonania oblicze, ktre na gruncie teorii Bayesowskiej wsposb bezporedni wska model bardziej faworyzowany17. Pierwszoplanow rol wtym procesie odgrywa czynnik Ockhama, ktry faworyzuje modele owikszej prostocie. Warto tego czynnika zaley od infitezymalnej zmiany parametrw wporwnywanych modelach18. Wnajprostszym, dyskretnym przypadku, wybr modelu sprowadza si do obliczenia prostej formuy, porwnujcej moce predykcyjne obu modeli, tj. wartoci prawdopodobiestwa koroboracji (niepowodzenia wfalsyfikacji lub zwykego potwierdzenia) okrelonych hipotez.
14 C.E. Shannon, Amathematical theory of communication, The Bell System Technical Journal 1948, nr 27, s. 379423, 623656. 15 Entropi jest rednia waona iloci informacji niesionej przez pojedyncz wiadomo (wnaszym przypadku zdanie), gdzie wagami s prawdopodobiestwa wystpienia poszczeglnych czci zdania tej wiadomoci. Warto ta ma bardzo due znaczenie przy doborze odpowiednich parametrw wmodelu. Zagadnienie entropii przywoywane jest wtym miejscu dla zwrcenia uwagi na okoliczno, e warto ta wykorzystywana jest na styku teorii informacji, teorii decyzji oraz informatyki, co czyni j bardzo interesujc dla kognitywistyki. 16 G.L. Bretthorst, op. cit., s. 4. 17 P. Gregory, op. cit. 18 Ze zmian infitezymaln bdziemy mieli do czynienia wmodelach cigych. Wmodelach dyskretnych czynnik ten moe zosta uproszczony do zwykego dzielenia.
37
Wmiar wzrostu skomplikowania modelu pojawia si problematyka wyboru okrelonych parametrw oraz ustalenia wartoci czynnika Ockhama zwizanego zich istnieniem. Wtym przypadku trzeba jednak rozpatrywa funkcje gstoci prawdopodobiestwa oraz globalnego imaksymalnego prawdopodobiestwa dla danego modelu. Funkcja globalnego prawdopodobiestwa jest cznym prawdopodobiestwem parametrw idanych uzyskanych pniej (czyli uzyskanych wramach przeprowadzonych oblicze)19. 1.4. Sieci Bayesowskie Wprostych przypadkach wystarcza nam uycie modeli bazujcych na okrelonych danych wejciowych, ktre moemy ze sob porwnywa. Jest jednak pewien warunek: stworzone modele powinny ze sob konkurowa, tj. powinny dopuszcza inne interpretacje lub otrzymanie rnicych si od siebie danych wyjciowych. Automatycznie moemy zapyta, co dzieje si wsytuacji, gdy wramach jednego modelu chcemy zbudowa sie wnioskowania ocharakterze przyczynowym? Odpowiedzi na to pytanie jest wykorzystanie modelu sieci Bayesowskiej. Wznaczeniu formalnym sieci Bayesowsk jest skierowany graf acykliczny, ktrego wierzchoki reprezentuj zdarzenia (hipotezy), akrawdzie pomidzy nimi zwizki przyczynowo-skutkowe.
SPRINKLER RAIN
GRASS WET
Obrazek: Prosty model sieci Bayesowskiej20
Wpowyszym przykadzie deszcz wpywa na wczanie spryskiwaczy, aone wraz zdeszczem wpywaj na nawilenie trawy. Wmodelach, ktre bd nas interesoway struktura jest zwykle bardziej rozbudowana, na wejciu pojawiaj si wartoci prawdopodobiestwa zajcia zdarzenia, adalsze wartoci na sieci liczymy, posugujc si wzorem Bayesa. Wramach sieci moliwe jest reprezentowanie prawdopodobiestwa warunkowego zrozbudowanym zbiorem zdarze warunkowych
19 20
G.L. Bretthorst, op. cit.; P. Gregory, op. cit. rdo: http://en.wikipedia.org/wiki/File:SimpleBayesNet.svg.
38
(zwykorzystaniem wzoru Bayesa), zwizanego zmodelowanymi relacjami przyczynowo-skutkowymi pomidzy danymi oraz hipotezami (czyli tym, co na wejciu itym, czego warto chcemy uzyska), oraz moliwe jest stworzenie precyzyjnej struktury wnioskowania woparciu omodel statystyczny (analogicznie do wyboru modelu wsytuacji konkurencji)21.
2. Perspektywy
Wtej czci artykuu chcielibymy pokaza, wjaki sposb analiza Bayesowska moe zosta wykorzystana do tworzenia teorii imodeli wramach nauk kognitywnych oraz co wsplnego bd miay teorie oparte na formalizmie Bayesowskim. Nie bdziemy analizowali caych modeli oraz teorii, pokaemy tylko, wjaki sposb wykorzystywane s zalety podejcia Bayesowskiego. 2.1. Modelowanie uczenia si iwnioskowania Posugujc si analiz Bayesowsk, wsposb bardzo efektywny mona bada systemy uczce si. Analiza ta moe by zastosowana do tworzenia systemw uczcych si dla potrzeb sztucznej inteligencji, gdzie nowe dane wsposb czynny modyfikuj rozkad prawdopodobiestwa dla caej teorii. Zdrugiej strony moe to rwnie suy modelowaniu sposobu podejmowania decyzji przez ludzi oraz pozwala zastanawia si nad kryteriami uznawania informacji za wiedz oraz rekonstrukcj procesu racjonalnego podejmowania decyzji. Tworzenie modeli uczcych si lub proste wnioskowanie wymaga od nas uycia struktury sieci Bayesowskiej zuwagi na dostpno duej iloci danych wejciowych, powizanych ze sob rnego rodzaju zwizkami przyczynowymi. Systemy dynamiczne, oparte na analizie Bayesowskiej, wykorzystywane s wprawie. Podstawowym sposobem wykorzystania sieci Bayesowskiej jest wnioskowanie na sali sdowej z zaprezentowanych dowodw. Mimo e w polskim procesie karnym zakada si, e efektem postpowania dowodowego powinno by osignicie prawdy obiektywnej, to nie jest kontrowersyjn teza, e zaoenie to traktowa powinnimy jako uyteczn fikcj. Nasze poznanie zmysowe ma wduym stopniu charakter probabilistyczny. Wramach informacji (przeprowadzonych dowodw) uzyskujemy sie wiedzy, ktra opiera si na prawdopodobiestwie, ktre powinno by dynamicznie zmieniane wtoku doczania nowych informacji. Dobrym modelem dla tego procesu jest struktura sieci Bayesowskich, ktra umoliwia przedstawienie wszystkich informacji oraz ich wzajemnych relacji przyczynowych
Szerzej na ten temat mona przeczyta wznakomitej monografii R. Neapolitana Learning Bayesian Networks, Prentice Hall 2003.
21
39
wramach relatywnie prostego modelu22. Systemy Bayesowskie uywane s rwnie wramach formalizacji argumentacji prawniczych23. Wida wsposb jasny, ktre zalety sieci Bayesowskich wszczeglnoci ianalizy Bayesowskiej woglnoci stanowi zalet takiego podejcia. Po pierwsze, formalnie system taki pozwala nam na wnioskowanie wramach rnorodnie powizanych ze sob danych wyjciowych, dla ktrych niemoliwe jest zbudowanie jednolitego modelu. Po drugie, pozwala take na dynamiczn zmian danych wyjciowych wtoku doczania nowych danych wejciowych. Po trzecie, omijane s problemy zwizane zklasyczn interpretacj prawdopodobiestwa24. Analiza Bayesowska staje si atrakcyjna zpunktu widzenia filozofii rachunku prawdopodobiestwa. 2.2. Filozofia umysu Analiza oparta na sieciach Bayesowskich, awic ukadach probabilistycznych reprezentujcych wiedz iinformacje, zastosowana moe by do modelowania funkcjonowania umysu. Prby potraktowania ludzkiego umysu jako wielkiego ukadu probabilistycznego podejmowane s we wspczesnej filozofii umysu25. Analiza tego typu podejmowana jest rwnie przez psychologw badajcych kognitywne moliwoci ludzkiego mzgu przez przyblianie ich modelami opierajcymi si na wnioskowaniu statystycznym, przede wszystkim opartym na twierdzeniu Bayesa. Bardzo czsto przybiera to form analizy podejmowania decyzji wramach okrelonych danych posiadanych przed jej podjciem. Analiza wyglda wtedy podobnie jak wprezentowanym wczeniej przykadzie26. Wramach podejcia Bayesowskiego Geoffrey Hinton iKarl Friston zaproponowali zunifikowan teori swobodnej energii, za pomoc ktrej mona opisa mzg, posugujc si zaawansowan analiz Bayesowsk. Gdy energia swobodna, wsensie termodynamicznym, zostaje zminimalizowana (za pomoc metod znanych zrachunku wariacyjnego27), wodpowiedni sposb tworzona jest struktura,
22 J. Strnad, Should Legal Empiricists Go Bayesian?, Stanford Law and Economics Olin Working Paper 2007, nr 342. 23 N. Fenton, D. Lagnado, M. Neil, AGeneral Structure for Legal Arguments Using Bayesian Networks, to appear Cognitive Science, 2012. 24 W. Zauski, op. cit. 25 The Probabilistic Mind: Prospects for Bayesian Cognitive Science, ed. N. Chater, M. Oaksford, Oxford University Press 2008. 26 Zob. E. Ncka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, Warszawa 2006, s. 558560 oraz np. M.D. Lee, E.J. Wagenmakers, Bayesian Statistical Inference in Psychology: Comment on Trafimow, Psychological Review 2003, vol. 112, nr 3, s. 662 668. 27 Tj. minimalizacji funkcjonau na okrelonej przestrzeni. Wtym przypadku zagadnienie musi by a tak skomplikowane, gdy energi swobodn reprezentuje si za pomoc funkcji, ktra okrela jej warto wdanym miejscu. Aby zminimalizowa tak funkcj, musimy posuy
40
ktr moemy nazwa Bayesowskim mzgiem. Swobodna energia wedug tej teorii ma pochodzi zrnicy energii odbieranych zzewntrz bodcw aenergi ich neuronalnych reprezentacji wmzgu. Organizm, ktry pozostaje ze swoim rodowiskiem wrwnowadze, dy do minimalizacji energii swobodnej28. Projekt mzgu Bayesowskiego opiera si na koncepcji, zgodnie zktr mzg posiada jaki model rzeczywistoci iwramach tego modelu dokonywane jest minimalizowanie swobodnej energii wspomnianymi metodami29. Wramach tak dziaajcego mzgu cznie rozpatrywane mog by mechanizmy zwizane z optymalizacj wykorzystania energii. Rodzaj tych mechanizmw nie zaley ju od teorii mzgu Bayesowskiego, ajedynie korzysta zmetod formalnych zapewnianych przez t teori. Moemy wic wdowolny sposb teoretyzowa na temat sposobw czy powodw minimalizowania energii wramach pewnego modelu. Hipoteza mzgu Bayesowskiego proponuje zupenie nowe podejcie do znanej nam problematyki. Naley zauway, e zwraca ono uwag na moliwo modelowania pewnych struktur przy uyciu zaawansowanych metod probabilistycznych zwizanych zpewn interpretacj rachunku prawdopodobiestwa. Wie si to bezporednio zfilozofi umysu, poniewa wtoku takiego modelowania przemycane s treci ocharakterze filozoficznym (np. status swobodnej energii, stanowisko, ktre presuponuje taki model wramach problemu psychofizycznego itp.). Idc dalej tropem moliwoci, jakie daje analiza Bayesowska, mona twierdzi, i dostarcza nam ona narzdzia do analizy ludzkiej racjonalnoci wznaczeniu instrumentalnym, tj. racjonalnoci, ktra daje si matematyzowa iwyrazi wramach okrelonego modelu nieprzewidujcego zachowa akratycznych agenta30. Twierdzenie to opiera si zarwno na zaprezentowanych zasadach formalnych, jak imoliwociach aplikacji analizy Bayesowskiej do procesw uczenia si. Moemy zastanawia si ipyta, wjaki sposb dwch racjonalnych agentw moe uzyskiwa rne wnioski, rozstrzygajc tym samym problem, czy racjonalne postpowanie moe generowa rne dane wyjciowe. Wydaje si, e tak. Po pierwsze, przy zaoeniu posiadania identycznych systemw reprezentujcych wiedz, wsytuacji, gdy dwch wnioskujcych otrzymuje podobn informacj, jedyn moliwoci uzyskania przez nich odmiennych wynikw jest posugiwanie si odmiennymi parametrami, aco za tym idzie odmiennymi modelami. Po drugie, wsposb bezporedni
si rachunkiem wariacyjnym, ktry podaje nam przepis na inn funkcj, ktra wkadym miejscu przybiera najmniejsz moliw warto. 28 K. Friston, The free-energy principle: aunified brain theory?, Nature Reviews Neuroscience 2010, nr 11, s. 127138. 29 Ibidem, s. 130. 30 Tj. takiego, ktry nie dokonuje wiadomego wyboru gorszego dziaania, wiedzc, e inne bardziej si opaca. Przykadem dziaania akratycznego jest prokrastynacja. Odpowied na pytanie oto, czy jestemy racjonalni, wykracza poza zakres niniejszej pracy. Odsyamy do: W.Zauski, Ewolucyjna Filozofia Prawa, Warszawa 2009.
41
wpracach Edwina T. Jaynesa mowa jest oracjonalnym charakterze prawdopodobiestwa, ktre ma si zachowywa zgodnie znaszymi intuicjami dotyczcymi konfirmacji lub falsyfikacji tez systemu. Celowo zostao uyte charakterystyczne dla Carnapa sformuowanie, gdy naszym zdaniem system Bayesowski stanowi uzupenienie jego pomysu. Analiza Bayesowska, zuwagi na swoje waciwoci (obiektywno przy subiektywnym wyborze prawdopodobiestw pocztkowych, niezalenoci poprawnoci od wyboru modelu), zjednej strony umoliwia adekwatne wnioskowanie, zdrugiej pozwala na formalne porwnywanie modeli.
3. Podsumowanie
Analiza Bayesowska na pierwszy rzut oka moe wydawa si jedynie prostym narzdziem formalnym sucym do analizy hipotez na bazie posiadanych danych. Im gbiej jednak analizuje si to narzdzie, tym wicej zaobserwowa mona treci ocharakterze pozamatematycznym. Wybr rachunku Bayesowskiego wie si zprzyjciem pewnego stanowiska filozoficznego oraz pewnej interpretacji prawdopodobiestwa. Wzwizku ztym to, co reprezentowane jest przez zmienne wanalizie Bayesowskiej, nabiera okrelonego zabarwienia filozoficznego. To pierwsze ciekawe zagadnienie, ktre dotyczy tego rachunku. Zdrugiej strony poprzez okrelenie pewnego punktu widzenia, analiza Bayesowska nadaje si znakomicie do analizy pewnej klasy problemw, gdzie dostpne dane nie s zupene, anaszym zadaniem jest podjcie najlepszej (nie obiektywnej czy prawdziwej) decyzji. Analogicznie sytuacja si przedstawia, gdy chcemy budowa najlepszy model, posugujc si ograniczon iloci danych lub gdy najwiksze znaczenie bdzie miaa dynamiczna struktura zmieniajcych si wartoci prawdopodobiestwa posiadanych informacji. Wydaje si, e analiza Bayesowska wbardzo duym stopniu, zuwagi na scharakteryzowane cechy, moe by przydatna wnaukach kognitywnych.
D eliberations
on the
A nalysis
of
B ayesian C ognitive S cience
The paper presents the basic principles of Bayesian inference. The inference which is based on asimple logic diagram brings us to the advanced concepts associated with the choice of specific models for knowledge and parameter estimation, and the inference based on them. After presenting the above concepts in general, the author shows the opportunities for cognitive science grounded on Bayesian inference.
42
Krzysztof Rojek
Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela
Zagadnienie autonomii stanowi najczciej poboczny przedmiot zainteresowa filozofii umysu. Podobnie dzieje si zkwesti wolnoci. Zainteresowanie tematyk autonomii jest znikome wfilozofii umysu zapewne ze wzgldu na niejednolity charakter wolnoci oraz jej wieloaspektowo. Powysze czynniki wznacznym stopniu utrudniaj moliwo jednoznacznego stwierdzenia lub zaprzeczenia samego istnienia wolnoci, uniemoliwiaj rwnie jej pomiar wprocesie bada nad umysem. Problem autonomii rwnie znaczeniowo wykracza poza dziedzin filozofii umysu. Artyku powicony bdzie jednej zjego odson autonomii umysu wobec zewntrznych determinantw, takich jak choby aktywno neuronalna mzgu. Bd stara si wykaza, e wspczesne badania nad umysem wywieraj istotny wpyw na sposb rozumienia problemu autonomii, nie przekadaj si jednak znaczco na jego rozwizanie. Wspczesne badania nad wolnoci niejednokrotnie odnosz si do rozwiza proponowanych na gruncie filozofii umysu1, relacja ta jednak nie jest obustronna. Pomimo interdyscyplinarnoci kognitywistyki, wolno stanowi zbyt szerok kategori, aby mona byo j kadorazowo wcza do kanonu bada nad umysem imc ostatecznie orzeka ozasadnoci jej istnienia. Interesujce oka si zpewnoci badania Benjamina Libeta, do ktrych odnosz si wartykule, najpierw jednak przedstawi stanowisko Thomasa Nagela, usiujcego wczy zagadnienie wolnoci do swej teorii umysu. Nagel swoj koncepcj umysu prezentuje zwaszcza wksice The View from Nowhere (Widok znikd2). Rozwaania tam zawarte stanowi prb rozwizania problemu wolnoci wobec zagroenia ze strony determinizmu. Wartykule doko-
1 2
Zob. B. Doyle, Free Will. The Scandal in Philosophy, I-Phi Press, Cambridge 2011. Zob. T. Nagel, Widok znikd, Warszawa 1997.
Krzysztof Rojek
nam charakterystyki problemu zewntrznej determinacji, atake jej wpywu na dziaanie podmiotu oraz jego wolno. Nagel rozpatruje zagadnienie wolnoci (nieraz naprzemiennie) zdwch oddziaujcych na siebie ina podmiot perspektyw: wewntrznej (nazywanej przez niego rwnie wewntrzpodmiotow) oraz zewntrznej (obiektywnej). Dociekania na temat wolnoci stanowi rozwinicie jego bada zzakresu filozofii umysu, wramach ktrych wyrnia icharakteryzuje on obie perspektywy. Zarwno wewntrzna, jak izewntrzna perspektywa mog stanowi przedmiot wiadomoci, co przekada si bezporednio na decyzje, jakich dokonuje podmiot. wiadomo decydowania, wystpujca przy kadorazowym akcie decyzji, nie oznacza jednak, e podmiot jest wiadomy kadego zpodejmowanych przez siebie dziaa, dlatego te filozof odrnia akty wolne od mimowolnych3. Szersz od wolnoci, ajednoczenie zawierajc j wsobie, jest kategoria dziaania4. Podobnie jak wolno, dziaanie posiada te swj nieredukowalnie wewntrzny aspekt5. Piszc owolnoci wdziaaniu, Nagel broni zasadnoci jej istnienia wobec zagroenia, jakie stanowi przyrodniczy determinizm. Zauwaa, e dziaania podmiotu znikaj wraz zsamym dziaajcym podmiotem, gdy tylko poddamy je obserwacji zzewntrznej perspektywy. Wwyniku procesu obiektywizowania, dziaania staj si jedynie pewnymi zdarzeniami wwiecie, podmiot zdaje si nie by ju sprawc wasnych dziaa, lecz stanowi jedynie poredni element wprzyczynowym acuchu zdarze wwiecie. Determinacja ze strony podmiotu, majca miejsce wmomencie podejmowania decyzji, nie jest dostrzegalna zzewntrznej perspektywy ze wzgldu na jej wewntrzny, podmiotowy charakter; dopiero jej skutek, jakim jest czyn, staje si obserwowalnym elementem redukowalnym do zdarzenia. Redukcja dziaa do zdarze jest szczeglnie wana wrozwaaniach nad problematyk wolnoci, jednak dla Nagela nie mniej istotny jest wpyw owej redukcji na sam kategori dziaania. Autor pisze, e aby broni podmiotowego aspektu dziaa (azatem samych dziaa)
[...] jedynym rozwizaniem jest uznanie dziaania za podstawow kategori psychofizyczn (albo, dokadniej, psychofizykaln), ktrej nie mona zredukowa do terminw fizykalnych ani do innych terminw psychologicznych. [...] Dziaanie ma wasny,
Wartykule mowa bdzie jedynie odziaaniach pierwszego rodzaju. Dziaanie stanowi szersz kategori ni wolno, poniewa dotyczy wszelkich niemimowolnych ruchw, niezalenie od stopnia ich zdeterminowania. Samo poczucie wolnoci nie jest wystarczajce, aby dany czyn mona byo uzna jako wolny. Aby mona byo skutecznie mwi owolnoci, naley oddzieli akty wolitywne (stanowice przejaw dziaalnoci wwiecie) od wszelkich niewiadomych imimowolnych form aktywnoci (stanowicych jedynie wiadectwo zdarze wwiecie). 5 Zob. T. Nagel, op. cit., s. 136.
3 4
44
nieredukowalnie wewntrzny aspekt, podobnie jak inne zjawiska psychiczne istnieje mentalna asymetria pomidzy wiadomoci wasnych dziaa awiadomoci dziaa innych ludzi jednake dziaanie nie sprowadza si do czego innego, ani wizolacji, ani wpoczeniu zruchami fizycznymi: nie sprowadza si do wraenia, uczucia, przekonania, intencji lub pragnienia6.
Powysza nieredukowalno dziaania nie dowodzi, co prawda, zasadnoci jego istnienia wperspektywie obiektywizujcego obrazu wiata. Stanowi jednak wyom wacuchu przyczynowym, pozwalajcym na dalsze dochodzenie zasadnoci istnienia nie tylko dziaania, ale take wolnoci. Zdrugiej strony wiat, wktrym mona wyrni jedynie zdarzenia fizyczne, wyklucza istnienie zarwno wolnoci, jak idziaania7. Nagel, przechodzc do rozwaa na temat wolnoci, zakada ju istnienie dziaania. Uznanie go jako warunku jakiegokolwiek sensownego dyskursu na temat wolnoci nie oznacza jednak, by zaleno ta przebiegaa wodwrotnym kierunku. Brak wolnoci nie musi oznacza braku dziaania, azarzuty wobec istnienia wolnoci nie musz podwaa zasadnoci ludzkiego dziaania. Swoj argumentacj na temat problemu wolnoci Nagel zawiera wdwch zagadnieniach: moliwoci udowodnienia wolnoci wasnej (problem autonomii) oraz zasadnoci przypisywania wolnoci innym podmiotom (problem odpowiedzialnoci). Oba zagadnienia zwizane s zzagroeniem wynikajcym zprzyjcia zewntrznej perspektywy, oba wymagaj rwnie podobnej argumentacji oraz zaoe do wypracowania wsplnego, jednolitego rozwizania problemu. Wpracy posu si jedynie t czci rozwaa Nagela, wktrej szuka on rda (irozwizania) problemu wcisych ramach wasnej koncepcji umysu. Rozwaania powicone etyce iproblemowi odpowiedzialnoci, stanowice rozwinicie problematyki wolnoci ku jej praktycznemu aspektowi, wznacznej czci pomijam, gdy nie rozwizuj one powstaego przy badaniu autonomii problemu, aich zgbianie nie jest cile spjne ztematyk niniejszych docieka. Problem autonomii rozpoczyna si wraz ze stwierdzeniem, e przygldajc si naszym poczynaniom zzewntrznej perspektywy, otrzymujemy inny obraz siebie anieli zperspektywy wewntrznej. Rnica wystpujca midzy dwiema perspektywami stanowi zalek problemu autonomii.
Podejmujc dziaanie, przyjmujemy wewntrzn perspektyw imoemy j rwnie przyj, przygldajc si dziaaniom innych ludzi. Kiedy jednak porzucamy nasz jednostkowy punkt widzenia iuznajemy nasze dziaania oraz dziaania innych za zdarze6 7
Ibidem. Zob. Ibidem.
45
Krzysztof Rojek
nia wwiecie, do ktrego naleymy [...], to zaczyna si nam wydawa, e niczego tak naprawd nie wnosimy.8
Przyjcie wewntrznej perspektywy, wramach ktrej jednostce ukazuje si szereg moliwoci, stanowicy przedmiot jej pniejszego wyboru, wspiera przekonanie, e za rnorodno decyzji idziaa odpowiada jednostkowa wolno. Co wicej, umoliwia jednostce dowiadczenie poczucia wolnoci ju wmomencie podejmowania przez ni decyzji (nie kada decyzja musi wiza si zuwiadomieniem jednostce jej wolnoci). Przekonanie oautonomii wynika zpoczucia, e okolicznoci poprzedzajce dziaanie oraz stan podmiotu dziaajcego nie s wstanie wpeni wytyczy tych dziaa. Autonomia wie si zpoczuciem, e dziaanie podmiotu pozostawia miejsce dla wolnej decyzji, niezalenej od sumy przyczyn9. Nagel widzi autonomi podmiotu wdostrzeganych przeze moliwociach, poprzedzajcych moment decyzji, co ma decydujcy wpyw na jego pniejsze dziaanie. Nie neguje czynnikw wpywajcych na to, jakie moliwoci s dostrzegane przez podmiot, skupia si na samej monoci wyboru jednej zwielu potencjalnych opcji. Dopiero wakcie wyboru najsilniej odznacza si poczucie, i dane dziaanie nastpuje na skutek indywidualnej decyzji podmiotu. Wewntrznej perspektywie, umoliwiajcej i niejako zawierajcej w sobie poczucie wolnoci, przeciwstawia Nagel perspektyw zewntrzn, ktra jego zdaniem podwaa ineguje poczucie autonomicznoci. Przyjcie obiektywnej perspektywy pociga za sob konieczno uwiadomienia sobie zewntrznych czynnikw warunkujcych zdarzenia, ktre do tej pory mogy by odczytywane jako nieefektywne wobec wolnych dziaa podmiotu. Zachowujc wewntrzn perspektyw, jednostka nie musiaa bezporednio odnosi si do czynnikw warunkujcych jej decyzje: wdanej sytuacji dostrzegaa szereg moliwoci, nastpnie decydowaa, za ktr opcj dziaania si opowie, atym samym, za ktrej wybr bdzie woczach innych podmiotw odpowiedzialna. Wramach perspektywy wewntrznej kwestia zewntrznego uzasadnienia nie bya tak istotna, jak ma to miejsce wpogldzie obiektywnym. Nagel pisze, i kade wyjanienie danego zdarzenia, nieodwoujce si do przyczynowoci wperspektywie zewntrznej, bdzie dla rozwaa na tym poziomie niezadowalajce. Wobiektywnym obrazie wiata nie ma miejsca na wyjanienia dziaania, ktre nie s wyjanieniami przyczynowymi. Obrona wolnoci wymaga za uznania innego typu wyjanienia, zwizanego cile zpunktem widzenia podmiotu dziaajcego.10 Przyjcie tezy, i nasze dziaania s wpeni zdeterminowane czynnikami zewntrznymi
8 9 10
Ibidem, s. 138. Zob. Ibidem, s. 140. Ibidem.
46
(determinizm przyczynowy) powoduje, e argumentowanie na rzecz wolnoci musi odwoywa si do czynnikw, ktrych w determinizm nie jest wstanie obj11. Granice determinacji przyczynowej stanowi kontrowersyjn kwesti, podejmowan przez filozofw ju od staroytnoci. Poszukiwanie przez Nagela uzasadnienia wolnoci wramach perspektywy zewntrznej ociera si jednak opewn niekonsekwencj. Wramach tej perspektywy nie mog bowiem istnie eksplikacje niebdce wyjanieniami przyczynowymi. Przyznanie wycznoci przyczynowemu wyjanianiu zdarze wyklucza innego typu eksplikacje, nawet wprzypadku uzasadnienia wolnoci. Powoduje to, e dalsze rozwaania Nagela, pomijajce wyjanienia przyczynowe, naley traktowa wmojej opinii wycznie jako uzasadnienie wasnego stanowiska, anie stricte jako poszukiwanie wolnoci; wten sposb zarzut niekonsekwencji znika, sytuacja wolnoci natomiast jawi si czytelnikowi wpeni swej beznadziejnoci12. Nagel utrzymuje, e wolne dziaanie nie powinno by zdeterminowane przez poprzedzajce je uwarunkowania, ajego pene wyjanienie winno by wyjanieniem intencjonalnym, odwoujcym si do racji icelw podmiotu13. Wyjanienie dziaania jest zatem czym rnym od wykazania determinacji ze strony czynnikw zewntrznych. Intencjonalny sposb wyjaniania jest jednak niewystarczajcy wanie wmomencie wykazywania, co dokadnie kierowao podmiotem wchwili podejmowania decyzji. Autonomiczne, intencjonalne wyjanienie nie moe wyjani wanie tego, co wyjani powinno mianowicie tego, czemu zrobiem to, co zrobiem, zamiast wybra inny, przyczynowo otwarty sposb dziaania [podkr. autora].14 Obserwujc zachowanie innego podmiotu, mona nieraz wskaza zasadne iracjonalne uzasadnienie jego decyzji, co wicej, niezalenie od dokonanego przeze wyboru! Odwoywanie si do racji icelw podczas wyjaniania dziaania bdzie nieskuteczne, poniewa znajd si racje, uzasadniajce kady zmoliwych wyborw (na przykad tego, czy dana osoba zdecyduje si na wyjcie do filharmonii, czy te nie). Jeeli przy tego rodzaju decyzjach wyjanienie intencjonalne zawodzi, trudno oczekiwa, by byo zasadne wprzypadku powaniejszych dylematw. Zdrugiej strony wyjanienie odwoujce si post factum do racji tylko pogbia zarzut Nagela, i dostosowane s one zawsze do wyniku decyzji, podczas gdy powinny j wyprzedza iwskazywa obserwatorowi jej rezultat jeszcze przed aktem wyboru.
11 Interesujce stanowisko wowej kwestii prezentuje Hartmann. Por. N. Hartmann, Ethics, prze. S. Coit, t. III, George Allen & Unwin, London 1951. 12 Musz doj do wniosku, e chcemy czego niemoliwego, pragnienie to wywouje za ten sam obiektywny pogld, dziki ktremu przekonujemy si, e nie da si ono zrealizowa. Wchwili, wktrej patrzymy na siebie zzewntrz jako fragmenty wiata, dziej si dwie rzeczy: po pierwsze, nie zadowala nas adne dziaanie, ktre nie byoby zewntrzn interwencj wwiecie; po drugie, widzimy, e to nie ma sensu. T. Nagel, op. cit., s. 144. 13 Ibidem, s. 141. 14 Ibidem, s. 142.
47
Krzysztof Rojek
Zamiast tego czyni przeprowadzone ju dziaanie przedmiotem interpretacji, co sprawia, e dla badacza wolnoci owe eksplikacje staj si nieinteresujce. Dopatrywanie si racji decyzji dziaajcego podmiotu oscylowa bdzie midzy: prawdopodobiestwem (racje nie s dostrzegalne wsposb jasny, moemy jedynie domniemywa motywu dziaania na podstawie wasnych spostrzee iprzekona, co nie stanowi obiektywnego kryterium obserwacji), rezultatem dokonanego wyboru oraz (cho nie wkadym przypadku) czynnikami okrelajcymi charakter iosobowo podmiotu15. Wedug Nagela moliwo wykazania, dlaczego podmiot podejmuje takie, anie inne dziaanie mija si nie tylko zwyjanieniem intencjonalnym przyczynowo take nie sposb zadowalajco zgbi t kwesti iwytumaczy j16. Problem autonomii zdaniem Nagela nie mieci si stricte wperspektywie zewntrznej, lecz wludzkiej potrzebie obiektywnoci iambicji wdeniu do niej. Poszukiwanie coraz peniejszego ugruntowania decyzji: wykrywanie nowych motyww irezultatw dziaania wszystko to powoduje, e nadzieja na odnalezienie wolnoci podmiotu poza jego wewntrzn perspektyw koczy si zanegowaniem wolnoci. Filozoficzne prby uzasadnienia wolnoci wykazuj w tym miejscu niezwyky potencja wdostrzeganiu mnogoci obszarw, wjakich mona (iby moe naley) dopatrywa si wiadectw wolnoci17. Prby te maj jednak bardzo niekorzystny wpyw na wyjanienia ujednolicajce problematyk wolnej woli; trudno jednak orzec, czy tak powstay semantyczny baagan jest wycznie zasug filozoficznych docieka moim zdaniem decydujcy wpyw ma tu niejednolito pojcia wolnoci. Kolejn problematyczn kwesti transcendowania podmiotu zperspektywy wewntrznej do obiektywnej jest nieadekwatno narzdzi, jakimi dysponuje, do zamiarw, jakie ma wobec siebie. Nagel utrzymuje, e do wyjanienia wolnego dziaania potrzebne byyby te same narzdzia, co przy wyjanianiu wasnych procesw mylowych. Stwierdza, e umiejtno przetwarzania informacji jest czowiekowi dana zanim przystpi on do jej analizy, dlatego cel takich epistemologicznych docieka pozostaje niespjny. Przy wyjanianiu wolnoci analizowanie motyww dziaa paradoksalnie dy do poszukiwania wolnoci wczynnikach, ktre zwolnoci niewiele mog mie wsplnego. Paradoksalno owego zabiegu wynika z(co najmniej) dwch czynnikw. Po pierwsze, ze wspomnianego ju przeze mnie wstpnego zaoenia Nagela, ograniczajcego obiektywne eksplikacje dziaa jedynie do czynnikw przyczynowych. Po drugie, zprzekonania, i nie sposb pomin faktu, e podmiot zawsze pozostanie uwikany wwiat, ktry wraz znim samym staZob. Ibidem. Por. L. Kopciuch, Czowiek ihistoria uNicolaia Hartmanna, Lublin 2007. 17 Zob. D. Biliski, Martin Heidegger Bycie w wiecie, 2 lutego 2012, [dostp: 19sierpnia 2012], <http://damianbilinski.com/2012/02/02/martin-heidegger-bycie-w-swiecie/>.
15 16
48
nowi dla niego zagadk. Warto wtej kwestii nawiza do czoowego przedstawiciela egzystencjalizmu, przedstawiajcego wolno wpodobnej sytuacji, ograniczajcego si jednak wycznie do rozwaa nad ludzkim bytem. Zdaniem Sartrea czowiek najpierw istnieje (tzn. stanowi samodzieln egzystencj), adopiero pniej zaczyna si okrela wswoim byciu18, wswoje istnienie jest zawsze wrzucony.
Ludzka wolno poprzedza istot czowieka ij umoliwia; istota ludzkiego bytu znajduje si wjego wolnoci niejako wstanie zawieszenia. To, co nazywamy wolnoci, nie moe wic by odrnione od bytu rzeczywistoci ludzkiej. Nie jest tak, by czowiek najpierw by, a nastpnie by wolny; niemarnicy midzy bytem czowieka ijego byciem wolnym.19
Stanowisko Nagela na tym etapie pokrywa si czciowo zrozwaaniami SartreawBycie inicoci; dociekanie wolnoci towarzyszce zdobywaniu coraz wikszej samowiadomoci ma ju jednak odrbne znaczenie wprzypadku obu filozofw. Obiektywno stanowica dla podmiotu obietnic coraz szerszej ipeniejszej wiedzy osamym sobie dawaa pozr uczynienia ze zwierzchnika wasnych dziaa, wrzeczywistoci zamyka go jednak wcigle poszerzajcym si spektrum motyww oraz osonie zewntrznych uwarunkowa iich zauwaalnej niestaoci. Niestabilno zewntrznej perspektywy wynika ztego, e zawsze moe istnie jeszcze bardziej obiektywny pogld od tego, ktry znany by dotychczas. Powoduje to, i nawet gdyby (mimo wczeniej dokonanych zaoe) wolno bya moliwa do uchwycenia wrd zewntrznych czynnikw ograniczajcych podmiot, to stwierdzenie jej musiaoby ustpi przyznaniu zasadnoci zagroenia stale wystpujcego ze strony bardziej obiektywnego pogldu. Nie pogbia to jednak znaczco beznadziejnoci sytuacji wolnoci dziaania wrozwaaniach Nagela, poniewa moliwo wyrnienia wolnoci wacuchu przyczynowym zostaa ju wykluczona we wstpnym etapie jego rozwaa. Nieredukowalno dziaania do czynnikw zewntrznych nie wyklucza sensownoci docieka nad wolnoci, czyni je jednak niemoliwymi wwietle ogranicze, jakie narzuca zewntrzna perspektywa. Trudno wyobrazi sobie wyjanienie speniajce jednoczenie kryteria zewntrznej perspektywy, zawierajce wsobie punkt widzenia dziaajcego podmiotu inieograniczajce moliwoci wolnoci. Zaoenia takiej eksplikacji wykluczaj moim zdaniem pomylne zakoczenie poszukiwa ju usamego ich pocztku.
18 Zob. J.P. Sartre, Problem bytu inicoci; egzystencjalizm jest humanizmem, prze. M. Kowalska, J. Krajewski, Warszawa 2001, s. 129. 19 Idem, Byt inico: zarys ontologii fenomenologicznej, prze. J. Kiebasa, P. Mrz et al., Krakw 2007, s. 58.
49
Krzysztof Rojek
W mojej opinii rozwaania Nagela przedstawiaj nowy sposb ujmowania problemu wolnoci, dalekie s jednak od jego rozwizania, co autor wielokrotnie przyznaje20. Perspektywa obiektywna, wramach ktrej naley jego zdaniem doszukiwa si uzasadnie dla dziaa, nie daje nam moliwoci udowodnienia, i ludzkiemu dziaaniu przysuguje wolno. Badacz susznie twierdzi, e potrzebny jest inny rodzaj wyjanienia uwzgldniajcy perspektyw wewntrzn21. Uwaam jednak, e nie musi by to wyjanienie speniajce wymagania, jakie stawia obiektywna perspektywa. Ukazanie wpeni, atake rozwizanie (oile jest to moliwe) problemu wolnoci wymaga szerszego spojrzenia na niniejsze zagadnienie nie tylko zperspektywy ontologii ifilozofii umysu, ale rwnie, amoe iprzede wszystkim, dziedzin takich, jak etyka iaksjologia. Spojrzenie na wolno ze stanowiska wycznie jednej zfilozoficznych dziedzin determinowa bdzie sposb ujmowania przez badacza pojcia wolnoci. Negatywny ipozytywny sens wolnoci powinny by moim zdaniem rozpatrywane wsplnie, co jest moliwe jedynie wszerszym spojrzeniu na wolno. Wdociekaniach naley zatem uwzgldni wicej ni jeden zaspektw wolnoci, poniewa kady znich jest rwnie istotny, co wicej, niezbdny do penego ukazania problemu autonomii. Nagel dostrzega wieloaspektowo problemu wolnoci, dzielc swoje rozwaania na cz ontologiczn ietyczn; nie doszukuje si jednak wnich jednolitoci problemu. Zagadnienie odpowiedzialnoci, stanowice rozwinicie problemu autonomicznoci, nie zespala si jednak wjedn, spjn teori zprzyczynowym wyjanieniem wolnoci wobec pogldu obiektywnego. Obie koncepcje nie ukazuj midzy sob sprzecznoci, funkcjonuj jednak oddzielnie, co nie znaczy, e niezalenie. Bardziej zadowalajcy pogld wsprawie wieloaspektowoci przedstawia moim zdaniem Nicolai Hartmann wrozwaaniach ontologiczno-etycznych, podejmujc wielokrotnie zagadnienia pozytywnego inegatywnego aspektu wolnoci. Koncepcja Hartmanna czy wjednej teorii oba aspekty wolnoci na tyle, by autor zdoa ukaza szereg paradoksw, ku ktrym prowadzi musi w zabieg. Analizujc kad zdostrzeonych antynomii, nie dowodzi on, co prawda, istnienia wolnoci, nie przedstawia te zadowalajcych wnioskw pozwalajcych na rozwizanie trudnoci. Wskazuje jednak trop, ktremu bez wtpienia warto powici wicej uwagi, chociaby ze wzgldu na donioso problemu. Hartmann wswych pismach ontologicznych proponuje przyjcie tak zwanego pluralizmu determinacyjnego, nakazujcego szukanie wolnoci jedynie wsytuacji, wktrej wyrni mona co najmniej dwa typy nakadajcych si na siebie deterZob. T. Nagel, op. cit., s. 137138; 141143; 145146; 151152; 154155; 157 i168. Niewystarczalno obiektywnej perspektywy w wyjanianiu dziaajcego podmiotu nazywa Nagel pogldem niezupenym, jego charakterystyka nie przyblia jednak autora do rozwizania problemu wolnoci. Zob. Ibidem, s 140 i156.
20 21
50
minacji22. Wwyomie powstaym midzy determinacj przyczynow icelowoci znajduje miejsce dla wolnej decyzji. Usytuowanie wolnoci na podstawie koncepcji Hartmanna mogoby moim zdaniem uzupenia Nagelowsk koncepcj wolnego dziaania wperspektywie pogldu obiektywnego, gdyby zawiera on wsobie do miejsca dla wicej ni jedynie przyczynowego wyjaniania dziaania oraz by zdolny uj wpeni podmiot dziaajcy. Dziaanie celowe wymaga innego sposobu wyjaniania iuwzgldnienia wieloaspektowoci wolnoci, co zmusioby Nagela do zmiany pola rozwaa zbada nad umysem iusytuowanie ich najprawdopodobniej bliej aksjologii23. Uwzgldnienie pluralizmu determinacyjnego stanowioby podstaw, na ktrej wolno moe realizowa si peniej ni ma to miejsce wodniesieniu do pogldu obiektywnego. Ten jednak nie dopuszcza takiego rozwizania: jeli okolicznoci, wktrych zachodzi dziaanie, pokn ca ja, to nie pozostanie mi nic, co mogoby wykona to dziaanie24, dlatego Nagelowskie poszukiwania wolnoci wperspektywie etyki musz stanowi odrbny rozdzia jego bada nad umysem. Dociekania Nagela wykazay, e rokowania dla problemu wolnoci maj si beznadziejnie jedynie wprzypadku, gdy badacz pozostaje wswoich rozwaaniach wycznie wramach jednej dziedziny, wtym przypadku ontologii. Zagadnienie wolnoci nie stanowi nadrzdnego przedmiotu bada na umysem. Poszukiwanie wolnoci wramach tej dziedziny prowadzi jednak do podobnych wnioskw, co wprzypadku analiz na gruncie ontologii. Analizujc proces przekazu informacji drog neuronaln, nie trudno podejrzewa zwaszcza gdy podczas obserwacji aktywnoci mzgu wystarczajco jasno dostrzegalne s skutki oraz przyczyny okrelonych zachowa e na wolno brakuje wtakim rodowisku miejsca. Niekorzystn sytuacj wolnoci pogbia ponadto szereg ogranicze ze strony psychofizycznej, ktre zperspektywy bada nad umysem nieodwoalnie determinuj ludzkie dziaanie. Ich wystpowanie towarzyszy kadorazowemu podejmowaniu decyzji, aco waniejsze, poprzedza ich wiadom realizacj. Za przykad moe suy synny eksperyment nad wiadomoci, przeprowadzony przez Libeta wlatach osiemdziesitych minionego stulecia. Eksperyment ten polega na rejestrowaniu zmian neuronalnych wmzgu, podczas gdy badanym podmiotom zlecano wykonywanie dowolnych ruchw rk oraz sygnalizowanie momentu, wktrym (ich zdaniem) nastpowao inicjowanie przez nich danego ruchu. Kierunek irodzaj ruchu nie by istotny liczyo si dokonanie
Zob. A.J. Noras, Nicolaia Hartmanna koncepcja wolnoci woli, Katowice 1998, s. 84. Zmiana taka ma, rzecz jasna, miejsce, jednak wolno, ojakiej mwi ijakiej broni Nagel wswoich etycznych rozwaaniach, cechuje si rwnie duym stopniem niepewnoci, co nie zblia autora do rozwizania ani problemu odpowiedzialnoci, ani nawet uprzednio napotkanych trudnoci. Por. T. Nagel, op. cit., s. 166168. 24 Ibidem, s. 146.
22 23
51
Krzysztof Rojek
wolicjonalnego aktu poprzez zmian pooenia rki oraz oznaczenie wczasie chci podjcia czynu. Pomiary Libeta ustalay tym sposobem interwa midzy zmianami neuronalnymi wmzgu, intencj podjcia dziaania asamym dziaaniem. Cho pomiary dokonywane przez innych neurobiologw znacznie rniy si od otrzymanych wtym eksperymencie25, uzyskane wyniki zaskoczyy samego Libeta. Jako dualista oczekiwa, e zmiany wmzgu nie bd wyprzedza intencji dokonywania czynu pomiary prowadziy jednak do przeciwnego wniosku26. Wkolejnych fazach eksperymentu Libet uwzgldnia ju nie tylko intencj do wykonania czynu, ale take ch do powstrzymania okrelonego ruchu przez badany podmiot. Rezultat bada wykaza, e 100 ms przed wykonaniem ruchu moliwe jest jego powstrzymanie ze strony badanego. Oba etapy bada Libeta wpyny znaczco na pniejsze dyskusje na temat wolnej woli; rwnie wiele zastrzee wzbudzay nie tyle rezultaty, co sam przebieg eksperymentu. Nie dowodzi on bowiem jednoznacznie, i mowa owolnej woli jest bezprzedmiotowa27 sam Libet nie odrzuca wswoich pracach moliwoci jej istnienia. Jego badania ukazuj jednak, e wszelkie wiadome akty poprzedzone s elektrycznymi zmianami w mzgu, co znaczco rzutuje na problem wolnej woli, wykluczajc j wpewnym, cho nie cakowitym stopniu. Wolne dziaania poprzedza szczeglna zmiana wmzgu (potencjalna gotowo, PO), ktra rozpoczyna si 550 ms przed dziaaniem. Badani uwiadamiaj sobie intencj dziaania 350400ms po wystpieniu PO, ale 200 ms przed aktem motorycznym. Proces wolicjonalny rozpoczyna si wic niewiadomie.28 Badania Libeta potwierdzaj uwarunkowanie umysu przez niezalen od niego odpowiedni aktywno neuronaln, zdrugiej strony jednak ukazuj, e za spraw woli zdolni jestemy kontrolowa dziaanie, ku ktremu pocztkowo skania nas nieuwiadomiona reakcja mzgu29. Pomimo i potencjalna gotowo poprzedza wiadom intencj dziaania o350400 ms, badani mieli wpyw na ostateczny ksztat ich dziaa obserwowano, za spraw aktw wolicjonalnych, zdolno do zablokowania (veto) dziaania prowokowanego ze strony uprzednio wystpujcej aktywnoci mzgu30. Zasadnym bdzie pytanie, czy tego rodzaju oddziaywanie woli samo nie jest uwarunkowane procesami fizycznymi oraz czy iwjakim stopniu
Por. C.S. Soon, M. Brass, H.J. Heinze iJ.D. Haynes, Unconscious determinants of free decisions in the human brain, Nature Neuroscience 2008, vol. 11 (5), s. 543545. 26 Zob. J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysu, Krakw 2010, s. 184. 27 Por. N. Levy, Libets Impossible Demand, Journal of Consciousness Studies 2005, vol. 12 (12), s. 67. 28 B. Libet, Do We Have Free Will?, Journal of Consciousness Studies 1999, vol. 6 (89), s. 47. 29 Zob. A.R. Mele, Free Will and Luck, Oxford University Press: New York 2006, s. 3234. 30 Por. B. Libet, Can Conscious Experience Affect Brain Activity?, Journal of Consciousness Studies 2003, vol. 10 (12), s. 24.
25
52
procesy mentalne warunkuj nasze dziaanie. Na potrzeby niniejszych docieka istotne bd jednak jedynie pocztkowe wnioski, do jakich doszed Libet, nie za dyskusja nad zasadnoci tezy epifenomenalizmu. Badania Libeta potwierdzaj zasadno rozwaa Nagela: jeli rdo (przyczyna?) wolnego dziaania poszukiwana bdzie wycznie wwiecie oddziaywa fizycznych, na wolne dziaanie nie bdzie wtakim wiecie miejsca31. Nie jest to jednak stanowisko ani nowatorskie (tez powszechnego determinizmu gosi ju chociaby Spinoza, wiadectwa wolnej woli dopatrujc si wwiadomej akceptacji koniecznoci dostrzeganej przez czowieka), ani ostateczne (Kant wmoralnoci widzia pole dla realizowania si wolnoci). Zagadnienie obiektywnoci uNagela dotyczy jednak nie tylko uwarunkowa kauzalnych, ale take zachowa midzyludzkich, co umoliwio Nagelowi rozpatrywanie problemu wolnoci rwnie wjego praktycznym aspekcie32. Obiektywno przekada si na etyczny aspekt dziaa, poniewa poszerzajca si wci wiedza modyfikuje nie tylko przekonania na temat wiata, ale rwnie wasnego postpowania. Ze wzgldu na to, e koncepcja wolnoci rozwijana na gruncie teorii moralnoci ma swoje odzwierciedlenie wproblemie odpowiedzialnoci, pochodnym wobec badanego tu zagadnienia autonomii, wspomn jedynie krtko ownioskach Nagela na ten temat. Wobiektywnej perspektywie kategoria odpowiedzialnoci ostatecznie prezentuje si rwnie niefortunnie, co kwestia autonomii. Podstaw rnicy stanowi miaa moliwo kreowania przez czowieka bezosobowych wartoci, majcych na celu wyraanie obiektywnej woli zgodnej zinteresami wielu podmiotw33. Ostatecznie jednak nawet tworzenie oglnego zbioru sdw nie wytrzymuje krytyki ze strony obiektywnego pogldu: przekonania isdy, ktre zawsze mog by ukazane wbardziej obiektywnym wietle, ka wtpi wzasadno etycznych regu postpowania. Alternatyw stanowi jedynie moliwo modyfikacji owych regu wzalenoci od coraz bardziej obiektywnej wiedzy; ukazuje to jednak etyk wwysoce niezadowalajcym pooeniu. Jeeli wolno ma si tedy przejawia poprzez realizacj wartoci, naleaoby ograniczy j drastycznie do pragnienia realizacji danej wartoci ze strony podmiotu. Tego typu ograniczenie prowadzi jednak do determinacji ze strony przejawianych przez podmiot pragnie, ktre same mog podlega zdeterminowaniu. Istnieje jednak druga strona problemu odpowiedzialnoci, zwizana cile zmoraln ocen dziaa podmiotu.
Por. J. Bremer, op. cit., s. 184185. Gdybymy zamierzali zlikwidowa tylko wewntrzne przeszkody na drodze do wolnoci, nie zajmowalibymy si etyk, lecz prbowalibymy zwikszy nasz kontrol nad otoczeniem. [...] Wanie atak na wewntrzne bariery prowadzi do zbudowania etyki, gdy wyraa si wnim nadzieje, e bdziemy mogli zaakceptowa nasz charakter inasze motywy, anie po prostu uznawa je za co zgry danego. T. Nagel, op. cit., s. 166. 33 Zob. Ibidem.
31 32
53
Krzysztof Rojek
Dziaania ludzkie mog stanowi przedmiot oceny moralnej, zakadajc, i s wywoane przez decyzj podmiotu. Zaoenie to nie oznacza bynajmniej moralnego przyzwolenia dla dziaa wymuszonych na podmiocie przez inne osoby lub czynniki od niego niezalene. Wedug Nagela, aby dokona oceny moralnej innego podmiotu, sdzia musi wpierw wnikn wintencje ipunkt widzenia sdzonego; dopiero wtedy moe dokona moralnej oceny cudzego czynu, woparciu omoralne standardy, za jakimi sam si opowiada ioczekuje speniania ich od innych. Wpraktyce nie jest jednak moliwe przeprowadzenie tego typu wiarygodnej oceny zco najmniej kilku powodw. Po pierwsze, czynniki skaniajce sdzonego do podjcia decyzji mogy si dynamicznie zmienia wtrakcie decyzji. Po drugie, sdzony podczas obserwacji mg przebywa wstanie uniemoliwiajcym sdziemu zagbienie si wpunkt widzenia badanego (jako przykad Nagel przedstawia determinujcy wpyw hipnozy na dziaanie). Po trzecie, oczym bya ju mowa przy omawianiu problemu autonomii, wyjanianie czynw wsposb intencjonalny nie moe stanowi ani wiarygodnej, ani zupenej eksplikacji dziaania. Wniosek Nagela przedstawia si nastpujco:
Cay ten ukad wybr posdnego, projekcja sdziego ikocowy werdykt zostaje wwczas uznany za zjawisko. Okazuje si, e przekonanie sdziego oistnieniu moliwoci dostpnych posdnemu, jest iluzj, ktrej rdem jest fakt, e sdzia przypisuje posdnemu swoje wasne, iluzoryczne anawet niezrozumiae poczucie autonomii. [...] Co wicej, [...] zgodnie ze stanowiskiem zewntrznym, wspomniane moliwoci nie s moliwociami, jakie ma przed sob podmiot, lecz moliwociami, jakie ma przed sob wiat, do ktrego podmiot naley. Rzecz jasna, wiat nie jest podmiotem inie mona przypisywa mu odpowiedzialnoci [podkr. autora]34.
Ostatecznie zagadnienie odpowiedzialnoci zostaje (podobnie jak wolnoci) uznane przez Nagela za nierozwizywalny problem, wnajlepszym wypadku wci dostatecznie dobrze niewyjaniony35. Dociekania filozofa nie wykluczaj moliwoci zasadnego mwienia owolnoci, nie przedstawiaj jednak adekwatnej teorii, by wten czy inny sposb rozwiza problem autonomii (na korzy bd niekorzy wolnoci). Warto jednak zwraca uwag na wci trwajc dyskusj midzy interpretatorami bada Libeta, wtym zwaszcza na stanowisko rzecznikw wolnej woli. Rezultat tych dyskusji wskae wmoim przekonaniu ostatecznie czy zagadnienie wolnej woli moe by sensownie rozpatrywane na gruncie bada nad umysem. Na takie rozstrzygnicie jest wtym momencie zbyt wczenie, cho moim zdaniem badania nad umysem zawsze bd negatywnie rokowa na rzecz wolnoci, nie
34 35
Ibidem, s. 150. Ibidem, s. 146149.
54
uwzgldni bowiem jej wieloaspektowoci, stanowicej niewtpliwie ojej istocie. Zdrugiej strony, przyjcie perspektywy obiektywnej moe znaczco rzutowa na badanie dziaa podmiotu. Znajomo determinantw nie wyklucza jednak, i wybr moe przebiega wsposb wolny, co wprzypadku wolnoci stanowi niezwykle cenny wniosek motywujcy do dalszych docieka.
T he P roblem
of in
A utonomy and the E xternal P erspective T homas N agel s P hilosophy
The article refers to the problem of human autonomy towards determinants of causation. The above problem will be analysed primarily from Thomas Nagels perspective; results of neurological research on free will, made by Benjamin Libet, and the concept of deterministic pluralism, made by Nicolai Hartmann, will in turn update and complement the subject. The problem of autonomy is closely related to Nagels basic assumption of the existence of two mutually interacting perspectives. Their incoherence constitutes abeginning of difficulties described in the article. Nagel aspokesman for the free will is trying to find aplace for the autonomy of human action within his conception of the mind. He shows how the shape of the problem is affected not only by causal determinism, but also by acriterion of objective knowledge. The article seeks to demonstrate the inadequacy of the investigation on autonomy in the philosophy of mind for the overall ranking of the problem of freedom. Narrowing the horizon of the problem by reducing the amount of his prospects will limit at the same time its dissolution, which leads disciplinary research on the autonomy to the aporias or denial of freedom. As aresult, Nagels considerations are for areader only one of many contemporary positions, which neither brings us significantly closer to the solution to the problem of freedom nor takes us away from it.
55
Sebastian Bodzak
Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego umysu
We are not who we thought we were. What we do is not what we thought we were doing.
G. Lakoff, M. Johnson Philosophy in the Flesh
Pytanie zawarte wtytule artykuu zawiera dwa interesujce poznawczo terminy: umys iracjonalno. Utrwalone dotychczas pojmowanie pierwszego znich ulego w kognitywistyce kilku istotnym transformacjom (w ramach komputacjonizmu, koneksjonizmu irnych koncepcji umysu ucielenionego ienaktywizmu), ktre rzutuj na odmienne pojmowanie natury procesw mentalnych oraz ich wpywu na zagadnienie podmiotowoci. Zmiany te s znaczne iwi si nie tylko zkoniecznoci opracowywania idostosowywania do nich nowych metod badawczych, ale take zcig obecnoci filozoficznych pyta ocechy konstytutywne umysu iludzkiego poznania. Zkolei racjonalno jest terminem zwizanym zprocesami mentalnymi inajczciej definiowanym jako pewna wasno charakterystyczna dla dziaa czy decyzji ludzkich. Inaczej mwic, zachowania, przekonania czy argumenty s racjonalne, oile s oparte na okrelonych zasadach poprawnego mylenia oraz skutecznego dziaania, powinny by rwnie uzasadnione izgodne zwyznaczonym celem1. Ze wzgldu na bogactwo historyczne tego terminu trudno oprzytoczenie bardziej szczegowej ijednoczenie zwizej definicji. Poniewa celem artykuu nie jest analiza samego pojcia racjonalnoci, nie bd podejmowa bliskiej mu, ale jednoczenie wznacznym stopniu odrbnej problematyki racjonalizmu. To ostatnie pojcie opisuje nie tyle interesujc mnie pewn wasno, co stanowisko filozoficzne bd ide definiowan wzalenoci od koncepcji bd dziedziny znim zwizanej2.
1 Zob. Rationality, [w:] The Oxford Dictionary of Philosophy, ed. S. Blackburn, Oxford: Oxford University Press 1996, s. 319. 2 Zob. Encyclopedia of Philosophy, t. 8, ed. D.M. Borchert, USA: Macmillan Reference 2006, s. 239242.
Sebastian Bodzak
Wkulturze ugruntowaa si myl, e racjonalno jest cech wycznie ludzk, wyrniajc czowieka wwiecie zwierzt. Towarzyszy jej potoczne przekonanie, e specyfika umysu homo sapiens zawiera si wjego instrumentarium, wktrego skad wchodz narzdzia takie, jak: jzyk, abstrakcyjne wnioskowanie, logika, moliwo dziaania niezalenego od popdw etc. Ztej perspektywy definicja racjonalnoci iumysu maj pewien wsplny zakres, konstytuujc si nawzajem. Tego typu zaleno implikuje, e istnieje okrelona jednolita natura bytu ludzkiego wyrniona ze wzgldu na swoj szczegln wadz poznawcz. Wartykule, na podstawie wspczesnej wiedzy kognitywistycznej, podejm si krytyki takiego ujcia racjonalnoci iumysu. Bd dowodzi, e ta zaleno jest bardziej zoona, oile wogle jest moliwe opisanie jej wwymienionych terminach.
Klasyczny model racjonalnoci

Zpowodu licznych filozoficznych, historycznych oraz kulturowych konotacji pojcia racjonalnoci konieczne jest jego pewne uproszczenie iprzedstawienie wformie modelu obejmujcego klasyczne podejcie. Bd si opiera na schemacie zaprezentowanym przez Johna Searleawmonografii Rationality in Action. Wyrni on sze cech dystynktywnych modelu klasycznego3. Pierwsza znich (1) opiera si na prostym zaoeniu, e urde kadego racjonalnego dziaania le okrelone przekonania lub pragnienia. Jednoczenie stanowi one wystarczajcy warunek do podjcia takiego dziaania, s zatem przyczynami ipowodami warystotelesowskim sensie przyczyny sprawczej. Searle nie precyzuje, jak dokadnie wyglda ta relacja. Drugim wyrnikiem modelu klasycznego (2) jest to, e, dziaanie charakteryzuj okrelone reguy pozwalajce je rozrni jako racjonalne, nieracjonalne bd irracjonalne. Nie zawsze czowiek jest ich wiadomy (np. wstosowaniu zasad tworzcych sensown gramatycznie wypowied), ale wykazuje skonno do ich odkrywania, analizowania iformuowania. Trzecia cecha (3) wskazuje na zakorzeniony wklasycznym modelu antropocentryzm. Opiera si on na zaoeniu, e zgodnie zpsychologi potoczn racjonalno jest szczegln wasnoci czowieka, awic stanowi jego cech dystynktywn. Czwarta zkolei (4) okrela przyczyny nieracjonalnego bd irracjonalnego dziaania, ktre Searle zbiorczo nazywa saboci woli (weakness of will). Termin ten wywodzi si od greckiego sowa akrasia okrelajcego sposb postpowania jednostki, ktra wie, jaki jest najlepszy tryb postpowania wdanej sytuacji, ale podejmuje inne, aksjologicznie bd pragmatycznie gorsze dziaania (lub nie podejmuje ich wcale). Problem ten by omawiany ju m.in. przez Sokratesa, Platona iArystotelesa, ale podam wspczesny przykad saboci
J. Searle, Rationality in Action, Cambridge: The MIT Press 2001, s. 812. Dalsze analizy klasycznego modelu racjonalnoci bd si odnosi do tego fragmentu.
3
58
Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego
woli: moe nim by wybr jazdy samochodem zamiast autobusem wcentrum miasta, pomimo wiadomoci nastpujcych trudnoci: (a) przyczynianie si wdo szkodliwego efektu cieplarnianego, (b) maa ilo wolnych miejsc parkingowych, za ktre (c) s pobierane wysokie opaty, (d) utracony komfort jazdy wkorku, (e) doskonaa wiadomo ekonomii finansowej iczasowej przy wyborze transportu miejskiego etc. Wedug klasycznego modelu nieracjonalne dziaanie podejmowane przez racjonalnego znatury czowieka (sic!) znajcego najlepsze rozwizanie musi by poprzedzone jak form psychologicznego bdu. Albo przekonania ipragnienia s niewystarczajce do odpowiedniego postpowania (zob. punkt pierwszy), albo doszo do okrelonego bdu wzastosowaniu regu (zob. punkt drugi). Akrazja jest wyranie problematyczna wklasycznym modelu, wydaje si by hipotez ad hoc owtpliwej mocy eksplanacyjnej. Pita cecha (5) prezentuje praktyczny wymiar racjonalnoci, ktry zawsze dotyczy rodkw podjtego dziaania lub jego znaczenia, nigdy za samego celu. Iwreszcie ostatnia proponowana przez Searlea(6) cecha modelu klasycznego, okrelajca natur racjonalnoci jako koherentn, tzn. racjonalne dziaanie nie moe by ani niezgodne zpragnieniami, ani wewntrznie (logicznie, pojciowo lub pragmatycznie) sprzeczne. Wymienione cechy realizuje idea czowieka opisywanego przez Ren Descartesa. Ludzk sfer mentaln, obejmujc umys, ja etc., nazywa rzecz mylc (res cogitans) icharakteryzuje jako autonomiczn, wewntrznie spjn [ad. (6)], wymykajc si zamkniciu przyczynowemu wiata fizycznego oraz wiadom izdoln odnosi si do samej siebie [ad. (3)]. Wedug Descartesa jest ona substancj ontologicznie cakowicie rn od rzeczywistoci materialnej (res extensa), ale jednoczenie wni uwikan, egzystuje bowiem (przynajmniej przez jaki czas) wciele ludzkim. Pomimo wic swojej zdolnoci do oceniania, analizowania iwartociowania rzeczywistoci [ad. (2), (5)] ulega wpywom wiata fizycznego, jak mwi sam Kartezjusz: ja nie jestem tylko obecny wmoim ciele, tak jak eglarz na okrcie, lecz [...] jestem znim jak najcilej zczony i[] zmieszany, tak e tworz znim jakby jedn cao4. Filozof ten twierdzi, e wasne ciao najmocniej inajbardziej bezporednio oddziauje na wewntrzn ja, przede wszystkim wformie pragnie5 [ad. (1)]. Uleganie im wbrew racjonalnym przesankom zrzuca na karb niedoskonaej przyrodzonej woli znatury (wspczenie powiedzielibymy mutatis mutandis psychologicznym zdolnociom do oparcia si popdom)6 [ad. (4)]. Zwracajc si wstron bardziej wspczesnych koncepcji, klasyczny model racjonalnoci mona odnale wsformuowanym przez Johna Stuarta Milla konstrukcie teoretycznym homo oeconomicus, czyli czowieka maksymalizujcego zyski idokonujcego ego4
s. 108.
5 6
R. Descartes, Medytacje opierwszej filozofii, prze. M. iK. Ajdukiewicz, Krakw 1958, Idem, Namitnoci duszy, prze. L. Chmaja, Krakw 1958, s. 30. Ibidem, s. 63.
59
Sebastian Bodzak
istycznych wyborw. Myliciel opisa wten sposb schemat jednostki popularny wwczesnych naukach ekonomicznych. Zakaday one, e czowiek pobudzany przez wasne pragnienia bd przekonania [ad. (1)] poszukuje najlepszej drogi do osignicia wyznaczonych przez siebie celw [ad. (3), (5)]. Analizuje on swoj sytuacj istara si dokonywa racjonalnych ijak najskuteczniejszych wyborw. Oczywicie wramach opracowywanego przez niego bilansu zyskw istrat spenia wymogi postulatw (2), (5) i(6). Model klasycznej racjonalnoci zawiera wsobie jeszcze dwa istotne zaoenia pomijane przez Searlea. Wszystkie postulaty (I) suponuj istnienie pewnej jednolitej formy umysu, jani bd podmiotowoci oraz (II) opisuj j holistycznie. Wracajc do przykadu powiconego akrazji, to pewna forma ja podejmuje decyzj oporuszaniu si wcentrum miasta samochodem. Wszystkie informacje ipragnienia kumuluj si wjakiej scentralizowanej jani przetwarzajcym je wewntrznie spjnym orodku decyzyjnym. Jest to niewtpliwie bardzo wane zaoenie klasycznego modelu racjonalnoci, by moe kluczowe dla odpowiedzi na postawione wtytule pytanie.
Racjonalno ograniczona
W ramach psychologii, ekonomii oraz innych dziedzin nauki w ostatnim pwieczu przeprowadzono wiele bada nad statusem irol wpraktycznym dziaaniu tzw. racjonalnych decyzji. Asumptem do ich podejmowania nie bya tylko pragmatyka imotywacja poznawcza, ale rwnie coraz wyraniej dostrzegana niedoskonao uproszczonego modelu klasycznej racjonalnoci. Na co dzie ludzie bardzo rzadko podejmuj decyzje woparciu oszczegowy rachunek potencjalnych korzyci czy strat, ponadto ich przekonania czy pragnienia s czsto sprzeczne ze sob, niejednokrotnie te nie potrafi poda konkretnych przyczyn swoich wyborw. Midzy innymi te przesanki zasugeroway inne rozwizania podejmowane na gruncie koncepcji racjonalnoci ograniczonej (bounded rationality), cho nie powstaa jednolita szkoa reprezentujca ten nurt. Samo pojcie byo pierwotnie uywane przez Herberta Simona oraz Reinharda Seltena iHeinza Sauermanna7, ale wie si take m.in. zbardzo wanymi nazwiskami Gerda Gigerenzera, Amosa Tverskyego iDaniela Kahnemana. Simon, wprowadzajc ten termin, nakreli dwie nowe dyrektywy dla bada dotyczcych racjonalnoci: (1) powinny one obejmowa zagadnienie ludzkich ogranicze poznawczych oraz (2) uwzgldnia kontekst sytuacyjny podczas podejmowania decyzji8. Maj one sens ju na poziomie biologicznym, gdy s spjne zzaoeniami
G. Gigerenzer, R. Shelten, Rethinking Rationality, [w:] Bounded Rationality: the Adaptive Toolbox, eds. G. Gigerenzer, R. Shelten, Cambridge: The MIT Press 2001, s. 4. 8 Ibidem.
7
60
teorii ewolucji. Jak pisze Gigerenzer: klasyczna koncepcja staych cech ipreferencji nie uwzgldnia adaptacyjnej natury przedstawicieli homo sapiens9. Innymi sowy, dobr naturalny sprzyja gatunkom lepiej potraficym si dostosowywa do zmiennych warunkw egzystencji, bdcych jednoczenie skutecznymi iekonomicznymi wzgldem wydatkowania energii. Reguy postpowania speniajce wymogi logiki klasycznej oraz szczegowa analiza moliwych dziaa byyby niezwykle czasochonne inieopacalne. Ponadto wiat jest dynamiczny, akada sytuacja inna wymagayby zatem za kadym razem nowego procesu decyzyjnego. eby dokona efektywnego wyboru, podczas filogenezy czowieka powinna si wyksztaci umiejtno szybkiego podejmowania decyzji przy permanentnym niedoborze informacji ze rodowiska. Ocena sytuacji nie musi odzwierciedla rzeczywistej sytuacji, czyli by prawdziwa, ale jedynie wystarczajca dla skutecznego dziaania10. Dlatego Gigerenzer porwna umys do skrzynki znarzdziami (adaptive toolbox) dostosowanymi do rozwizywania problemw typowych dla gatunku ludzkiego. Na podstawie tej metafory psycholog wyrni trzy gwne obszary badawcze skoncentrowane wok odpowiedzi na pytania: (1) jakie zdolnoci zostay uksztatowane wramach filogenezy, (2) jak te zdolnoci przejawiaj si wkonkretnych zachowaniach oraz (3) jakie wefekcie istniej heurystyki, czyli uproszczone mechanizmy poznawcze11. Wwietle wczeniejszych ustale dwa pierwsze punkty s przejrzyste, za trzeci wymaga pewnego objanienia. Gigerenzer niejednokrotnie porwnuje heurystyki do intuicji lub przeczucia iprzypisuje im nastpujce cechy: ich rezultaty uwiadamiane s nagle, nie rozumiemy dokadnie ich przyczyn (cho usiujemy je interpretowa) oraz s na tyle wyrane ipobudzajce, e zmuszaj jednostk do dziaania12. Przykadowo, kiedy kierowca ktem oka zobaczy duy ksztat przemieszczajcy si ze znaczn prdkoci na kursie kolizyjnym zjego autem, to nacinie hamulec. Zareaguje nagle irealnie bez penego zrozumienia, co si dzieje (ksztatem mgby by kolarz albo wiele lici leccych na wietrze). Nawet jeeli zahamowa niepotrzebnie, to taka strata jest znacznie mniej kosztowna ni ewentualne potrcenie rowerzysty. Wcigle zmieniajcym si rodowisku skuteczne intuicje musz ignorowa cz informacji, co przewanie stanowi lepsze iszybsze rozwizanie. Takich schematw decyzyjnych jest znacznie wicej iobejmuj one zarwno duo prostsze, jak ibardziej skomplikowane przypadki. Gigerenzer wymienia take bardziej abstrakcyjne heurystyki zwizane zogln strategi dziaania organizmu (umys naley rozpatrywa wrodowisku). Zalicza
9
s. 61.
G. Gigerenzer, Intuicja. Inteligencja niewiadomoci, prze. E. Jzefowicz, Warszawa 2009, Idem, Adaptive Toolbox, [w:] Bounded Rationality: the Adaptive Toolbox, op. cit., s. 3839. Ibidem, s. 38. Idem, Intuicja..., op. cit., s. 26.
10 11 12
61
Sebastian Bodzak
do nich takie generalne reguy, jak: nie wyamuj si zszeregu (wczasie II wojny wiatowej atwiej byo zabi na rozkaz, ni zaoponowa), rb to, co robi wikszo czonkw twojej grupy odniesienia czy rb to, co robi jednostka odnoszca sukcesy13. S one przewanie nieuwiadamiane izapewniaj skuteczne dziaanie. Oczywicie ich efektywno nie zawsze sprawdza si wpraktyce ani nie determinuj one kadego zachowania czowieka. Podsumowujc, wg koncepcji ograniczonej racjonalnoci heurystyki stanowi gwn baz zwierzcych (wtym ludzkich) umysw ina ich gruncie przebiega wikszo dziaa. wiadomy namys czy analiza nie s od nich niezalene. Co wicej, ludzie ewoluowali wgrupach, wic uproszczone schematy decyzyjne s silnie zakorzenione wrelacjach midzy jednostkami. Okrelone odstpstwa od norm wrnych sytuacjach mog zosta uznane przez grup za dziwne lub niesuszne, nawet jeli zperspektywy klasycznej racjonalnoci ilogiki byy jak najbardziej rozsdne, np. jak wsynnym etycznym eksperymencie mylowym zwypadajcym wagonem zpicioma osobami, kiedy wikszo badanych nacisnaby przycisk, eby je uratowa, co zaowocowaoby mierci robotnika, ale wtym samym celu nie wyrzuciaby osobicie na tory otyej osoby, ktra musiaaby zgin14. Dlatego umysy, ktre s uznawane za racjonalne, musz operowa na poziomie nieuwiadomionych heurystyk. Istnieje pewna moliwo wiadomego korygowania instynktownego dziaania, ale nie jest ona nigdy autonomiczna. Kahneman rwnie skania si ku nowemu ujciu racjonalnych zachowa umysu, cho rozpatruje to zagadnienie znieco innej strony, krytykowanej przez Gigerenzera. Pomimo jednak pewnych rnic, wyka, e dochodz oni do wsplnych wnioskw na temat natury umysu. Kahneman (wraz zTverskim) swoje analizy rozpocz od bada nad trafnoci intuicyjnych sdw wrnych zaprojektowanych sytuacjach. Ku zaskoczeniu jego iwsppracownikw okazao si, e nawet statystycy nie wykazuj wyranej intuicji statystycznej15. Podstaw dla wnioskw byy badania nad bdami poznawczymi. Przykadowo, naukowcy polecili ankietowanym rozwizanie nastpujcego zadania: whipotetycznym niewielkim szpitalu jednego dnia rodzi si szecioro dzieci. Ktra sekwencja narodzin wydaje si najbardziej prawdopodobna (gdzie D oznacza dziewczynk, aC chopca): (1) CCCDDD, (2) DDDDDD czy (3) CDCCDC? Wikszo respondentw opowiedziaa si za ostatni opcj, podczas gdy wszystkie trzy s potencjalnie moliwe wrwnym stopniu16. Problem polega
Ibidem, odpowiednio s. 195, 205 i231. Tzw. trolley problem, znany wpolskiej literaturze jako dylemat zwrotnicy lub dylemat wagonika. Zob. m.in. J.J. Thomson, The Trolley Problem, Yale Law Journal 1985, nr 94, s.13951415. 15 D. Kahneman, Thinking, Fast and Slow, New York: Farrar, Straus and Giroux 2011. Korzystam zwersji online, protok dostpu: http://theinformationdj.com/wp-content/uploads/2012/02/Thinking-Fast-and-Slow-by-Daniel-Kahneman.pdf, s. 9, dostp: 1 wrzenia 2012. 16 Ibidem, s. 113.
13 14
62
na zaoeniu ojak najwikszej przypadkowoci narodzin, ale to nie znaczy, e (1) i(2) wystpuj wedle jakiego wzoru (atwiej to sobie uwiadomi na przykadzie popularnej gry w totalizatorze sportowym lotto: wiksze prawdopodobiestwo wylosowania np. liczb 3, 9, 14, 27, 36 ni kolejnych 1, 2, 3, 4, 5, 6 jest pozorne). Winnym przykadzie schematycznego mylenia, ktre wydaje si by jak najbardziej racjonalne iprawidowe, naukowcy opisuj mieszkajcego wStanach Zjednoczonych mczyzn X, ktry jest cichy izamknity wsobie. Zawsze jest miy ipomocny, ale nieszczeglnie interesuj go ludzie iwiat zewntrzny. Lubi porzdek icechuje go umiowanie do detalu. Zostanie bibliotekarzem czy rolnikiem?17 Oczywicie wikszo respondentw zaryzykowao pierwsz opcj, wpisujc X wpewien schemat introwertycznego inteligenta. Wrzeczywistoci duo bardziej prawdopodobne jest, e trafi do znacznie wikszej reprezentatywnie grupy zawodowej rolnikw (szczeglnie, e kiedy przeprowadzano to badanie na jedn kobiet rolnika przypadao 20 mczyzn18). Kahneman (zTverskim) jako przyczyn bdu wskae heurystyki. Podobnie jak pisa Gigerenzer, s one uproszczonymi schematami decyzyjnymi. Wpraktyce mona powiedzie, e heurystyki sprowadzaj trudne izoone problemy do znacznie prostszych pyta. Procesy decyzyjne zgodnie zzaoeniami Simona zawsze wi si zdeficytem informacji, wic wprocesie adaptacji wypracoway oglne sposoby zachowania sprawdzajce si wyciu codziennym. Itak pytanie oto, czy macierzysty uniwersytet jest dobry, wprocesie racjonalnej odpowiedzi jest niewiadomie sprowadzane do opinii, czy jest on lubiany przez pytan osob. Wedug tej samej zasady przeformuowywane s przykadowe pytania: a) z: wjakiej kwocie mog wesprze zagroony gatunek delfina? na: jakie emocje czuj, mylc oumierajcych delfinach?, b) z: jak bardzo jestem szczliwy wostatnich dniach? na: wjakim jestem akurat nastroju?, c) z: jak bardzo popularny jest prezydent wanie teraz? na: jak bardzo prezydent by popularny wprzecigu ostatnich szeciu miesicy? etc.19. Oczywicie sama procedura formuowania heurystyk odbywa si poza wiadom kontrol, aprzedstawione przykady s jedynie ilustrujcym j znacznym uproszczeniem. Kahneman dodaje jeszcze jedno bardzo istotne rozrnienie dotyczce umysu, ktry dzieli na umys szybki iumys wolny. Definiowane s one ze wzgldu na sposb oraz szybko mylenia ioba wystpuj uzdrowego czowieka. Pierwszy znich wie si zautomatyczn, emocjonaln iinstynktown sfer dziaa czowieka, obejmuje take pewne wyuczone umiejtnoci. Dziaa wedug heurystyk, upraszczajc igeneralizujc oceny rzeczywistoci, tym samym przyczyniajc si do generowania bdw poznawczych uchwytywanych wwiadomej refleksji. Jest aktywny
17 18 19
Ibidem, s. 10. Ibidem. Ibidem, s. 98.
63
Sebastian Bodzak
przez cae ycie czowieka20. Umys wolny jest systemem wspartym na poprzednim, nieistniejcym bez niego. Umoliwia wiadom koncentracj uwagi oraz refleksj nad sposobem dziaania wrodowisku spoecznym. Przewanie jest aktywowany wmomencie jakiego rodzaju zakce wstandardowym trybie dziaa, np. kiedy kto podczas spaceru zapyta nagle, ile to jest 13 18. Jest energochonny iwymaga czasu, dlatego jednostka staje si nieefektywna przy prbie robienia kilku rnych rzeczy podczas reflektywnego namysu (ciko jest jednoczenie i czy prowadzi auto iliczy wspomniany iloczyn). Ponadto umys wolny pozwala na korygowanie bdw umysu szybkiego, speniajc wymiern rol adaptacyjn21. Te dwa sposoby mylenia, zdominacj pierwszego, nie maj ostrych granic irazem skadaj si na ludzki umys. Mog by wtym samym czasie sprzeczne ze sob, generujc iluzj poznawcz (jak np. wprzypadku synnej iluzji Mller-Lyera lub figur Kanizsa). Uzupeniaj si one nawzajem, funkcjonujc wrny sposb. Zdrowa jednostka nie odczuwa tej swoistej odrbnoci umysowej, ale refleksyjnie moe j sobie uwiadomi. Wymienione badania pokazuj, e wramach racjonalnoci ograniczonej cecha ta jest uchwytywana wprzyrodzonych iwduej mierze niewiadomych dziaaniach umysu. Obiektywna analiza danego zdarzenia nie jest moliwa bez cigego wpywu heurystyk. Natura umysu polega na ekonomicznym iekologicznym dziaaniu (co zostanie bardziej wyeksponowane wdalszej czci artykuu), ktrego nie mona rozpatrywa bez jego kontekstu ewolucyjnego. Naukowcy wskazuj take, e racjonalne zachowania nie tyle wi si zrejestracj iocen obiektywnej rzeczywistoci, co zdoborem odpowiedniej metody ize skutecznym dziaaniem. Takie ujcie pokrywa si ze skrcon definicj ze wstpu artykuu iczciowo z(1) i(5) punktem klasycznego modelu racjonalnoci, co pozwala na afirmacj zaoenia oracjonalnoci umysw. Jednoczenie jest ona jednak znacznie odmienna od pozostaych punktw modelu oraz nie obejmuje koniecznoci penej wiadomoci dziaa. Nie ma wyranych regu pozwalajcych zadecydowa oracjonalnej naturze kadego dziaania. Jak wida na przykadzie bdw bd iluzji poznawczych, przekonania mog by sprzeczne. Take akrazja znajduje owiele bardziej adekwatne wyjanienie wpostaci zrnicowanej natury umysu ze wzgldu na filogenez czowieka.
Perspektywa neuronauk
Wramach komputacjonistycznego nurtu kognitywistyki umys jest pojmowany metaforycznie jako program komputerowy (software) dziaajcy na jakim noniku fizycznym (hardware). Procesy mentalne byy pocztkowo tumaczone wramach syntezy podejcia informatycznego (obliczeniowego) ifizjologicznego
20 21
Ibidem, s. 104105. Ibidem, s. 2324.
64
(cybernetyczne, samoregulujce si ukady). Poznanie traktowano jako form manipulacji symbolami. Informacje zkolei miay by przetwarzane woparciu odostarczone dane za pomoc okrelonych algorytmw. Istotne byy wewntrzne sposoby dziaania umysu, opisywane przez reguy syntaktyczne, anie znaczenie iwarstwa semantyczna jego komponentw. Tym samym, podobnie jak wkomputerze, procesy mentalne przebiegay sekwencyjnie wedug odpowiedniego algorytmu22. Takie funkcjonalne podejcie zakadao, e umys mona bada niezalenie od relacji zzewntrznym rodowiskiem. Co wicej, znajomo procedury symbolicznego przetwarzania danych implikowaa tez owielorakiej realizowalnoci goszcej niezaleno inteligentnego systemu od jego podoa. Uwaano, e mona go zaimplementowa wdowolnej strukturze, choby opartej na bazie krzemu. W efekcie dugo dominujce w kognitywistyce komputacjonistyczne podejcie wspierao wduej mierze (niekoniecznie wsposb celowy) zaoenia klasycznego modelu racjonalnoci. Umysy byy zdolne do niezalenej analizy sytuacji, poszukiway najlepszej drogi do okrelonego celu za pomoc okrelonych regu (algorytmw), bdne decyzje polegay na nieodpowiednim przetworzeniu informacji lub nieadekwatnym reprezentowaniu rzeczywistoci przez symbole. Cho podwaono antropocentryczn zasad owyjtkowoci ludzkiego umysu, zakadano, e te same moliwoci moe mie maszyna stworzona przez czowieka. Komputacjonizm wmiar postpu bada naukowych czsto okazywa si teori niewystarczajc do opisu umysu23, ale rwnoczenie, zpowodu licznych sukcesw wswojej dziedzinie, nie zanegowano wielu jego wynikw. Ztego wzgldu oraz dziki dynamicznemu rozwojowi technik neuroobrazowania (PET, MEG, fMRI iin.) wyoni si nowy nurt koneksjonizmu, wramach ktrego neuronauki rozwijay si najefektywniej. Wprowadziy one now perspektyw metafor umysu jako mzgu24. Definiowanie procesw systemw inteligentnych, jako organizacji wspdziaajcych zpodzespoami funkcjonujcymi wycznie wedug regu syntaktycznych, zostao uznane za nieprzystajce do rzeczywistoci. Ze wzgldu na fakt, e mzg nie dziaa szeregowo, ale rwnolegle, bardziej adekwatnym opisem miay by sieci
Sz. Wrbel, Po czym pozna kognitywist? Punkt widzenia historyka psychologii, [w:] Kognitywistyka. Problemy iperspektywy, red. H. Kardela, Z. Muszyski, M. Rajewski, Lublin 2005, s. 74. 23 M.in. przez rosnce kontrowersje wok ignorowania wartoci znaczenia reprezentacji czy opisany przez RayaJackendoffa tzw. mind-mind problem, czyli brak uznanego komputacjonistycznego wyjanienia relacji midzy umysem obliczeniowym aumysem dowiadczajcym (fenomenologicznym). 24 Jest to problematyczna metafora, choby ze wzgldu na problem identycznoci umysu imzgu: czy te nazwy naley rozpatrywa ze wzgldu na ich tre, zakres czy odniesienie do obiektu lub wasnoci? Zob. R. Poczobut, Midzy redukcj aemergencj. Spr omiejsce umysu wwiecie fizycznym, Wrocaw 2009, s. 416.
22
65
Sebastian Bodzak
neuronowe25 . Procesy przetwarzania informacji byy rozproszone idziaay na zasadzie dynamicznego scalania aktywnoci rnych obszarw mzgu26. Kolejn wan cech koneksjonizmu, awic koncepcji skupiajcej wok siebie neuronauki, byo skierowanie uwagi na filogenez czowieka. Wedug niej mzg ludzki rozwija si analogicznie do zwierzcego, wedug ewolucyjnych prawide doboru naturalnego, oczywicie zuwzgldnieniem specyfiki rozwoju homo sapiens. Te twierdzenia oraz badania prowadzone wramach koneksjonizmu prowadziy do wniosku omodularnoci umysu27, uznawanego waciwie przez wszystkie neuronauki. Postulat ten gosi, e mzg skada si zdziaajcych wskoordynowany sposb, wyspecjalizowanych moduw, przy czym kady znich jest choby czciowo niezaleny od innych28. Ich dokadne granice inatura generuj rozmaite kwestie sporne, ktre nie bd podejmowane wartykule. Istotne s za najoglniejsze podziay suce charakterystyce mzgu. Zauwaono, e okrelone obszary orodkowego ukadu nerwowego czowieka s analogiczne do zwierzcych. Ich rozwj jest wrnym stopniu zaawansowania, ale rdze przeduony, ukad limbiczny czy kora mzgowa nie s strukturami wystpujcymi tylko uludzi. S one odpowiedzialne za rne funkcje yciowe: (kolejno) od automatycznych, takich jak bicie serca czy oddychanie, poprzez emocjonalne, a po wiadome refleksje. Wyodrbnia si odpowiednio tzw. gadzi mzg, mzg ssakw pierwotnych imzg ssakw wyszych29. Mog one mie odmienne motywacje, awic wika si wkonflikty. Przykadowo, zmczony igodny czowiek pragncy wrci do domu, moe jednoczenie tskni za spotkaniem zprzyjacimi iwiedzie, e powinien wtym momencie pj do urzdu. Co powinien wybra? Wedug klasycznej teorii racjonalnoci powinien wiadomie przeanalizowa wszystkie opcje izadecydowa, jak chce postpi, ale wtym galimatiasie motywacji iaktywnoci moduw trudno ozaoenie obiektywnej analizy. Konflikt ten czsto jest ujmowany jako spr midzy popdami alogik, ale logiczne mylenie nie wygasza funkcjonowania popdw czy emocji, ktre s wnie uwikane30. Taka kategoryzacja jest naiwna, co pokazuj badania wzakresie racjonalnoci ograniczonej. Ruth
25 U. egle, Filozofia umysu. Dyskusja znaturalistycznymi koncepcjami umysu, Toru 2003, s. 87. 26 H. Kardela, Koncepcja umysu ucielenionego wkognitywizmie, [w:] Mzg ijego umysy, red. W. Dziarnowska, A. Klawiter, Pozna 2006, s. 228. 27 R. Poczobut, op. cit., s. 413414. 28 Ibidem. 29 Zob. S. Florek, Rationality in the Light of Cognitive Science, [w:] Rationality Today: Challenges, Problems, Changes, eds. A. Kiepas, A.J. Noras, Katowice 2003, s. 108. 30 Jak wynika zbada skupionych wok zagadnienia racjonalnoci ograniczonej; zob. m.in. A.R. Damasio, Error: Emotion, Reason, and the Human Brain, London: Publishing Mills 1996, passim; B. Hood, Supersense: From Superstition to Religion the Brain Science of Belief, London: Constable 2009, s. 259261.
66
MacLean uya terminu schizofizjologii31 na okrelenie konfliktu wystpujcego na polu wsppracy tych odmiennych ewolucyjnie struktur. Presja otoczenia moe wywoa reakcje automatyczne, podczas gdy winnej sytuacji przewag moe mie logiczny osd (cho jest on niejednokrotnie wrcz niemoliwy, wzachowaniach ludzkich wida wyran przewag starszych czci mzgu)32. Teza omodularnej architekturze umysu jest podna eksplanacyjnie, wyjania takie nielogiczne zachowania, jak np. dlaczego badani weksperymentach nie chc ubiera swetra nalecego wczeniej do seryjnego mordercy Teda Bundyego (albo mieszka wdomach, gdzie doszo do zabjstwa), ale za to chtnie dotykaj piro bdce wasnoci Alberta Einsteina33. Opieraj si na heurystykach wypracowanych wtoku ewolucji wcelu rozwizywania problemw ludzkich przodkw. Rozwijajce si mzgi nauczyy si automatycznie unika niebezpieczestwa nawet poprzez unikanie rzeczy kojarzcych si znim oraz analogicznie dy do sukcesu. S to zachowania niewiadome, ktre wzestawieniu zlogiczn analiz sytuacji wydaj si irracjonalne (wszak swetry nie s grone, apira nie zapewniaj szczcia). Zdrugiej strony takie podejcie ma sens, np. dotykajc rzeczy chorego czowieka, mona si zarazi, warto wic wystrzega si zbdnego zagroenia, nawet jeli prawdopodobiestwo jego wystpienia jest nike. Moduy specjalizoway si oraz formoway wodpowiednie struktury wodpowiedzi na warunki rodowiska, aprzy tak zoonym mzgu nietrudno owewntrzne konflikty. Niemniej, pomimo dominacji starszych czci mzgu, niedostosowanych do warunkw ycia wspczesnego czowieka, niejednokrotnie sprawdzaj si wjego dziaaniu is trwaym elementem racjonalnych decyzji (np. ukad limbiczny przy podejmowaniu decyzji34). Umys jest ponadto rozproszony na wiele podjednostek aktywujcych si wokrelonych sytuacjach. Inaczej reagujemy na podobne sytuacje wpracy, szkole czy domu izachowujemy si wnich. Racjonalno takiego umysu jest uzaleniona od struktury mzgu ifilogenetycznej przeszoci. Wefekcie jej charakterystyka pokrywa si zwymienianymi wnioskami dotyczcymi racjonalnoci ograniczonej.
Umys ucieleniony
Istotna rola rodowiska zewntrznego, adaptacji czowieka iogranicze poznawczych wracjonalnoci ograniczonej silnie konotuj ze wspczesnymi koncepcjami skupionymi wok ucielenionego umysu ienaktywizmu35. Tezy tych
S. Florek, op. cit., s. 108. Ibidem. 33 B. Hood, op. cit., s. 3640. 34 Zob. A.R. Damasio, op. cit., passim. 35 Jest to zastosowane uproszczenie zpen wiadomoci zrnicowanego charakteru tych koncepcji, od Edwina Hutchinsa zaczynajc, poprzez Francisko Varel, Evana Thompsona,
31 32
67
Sebastian Bodzak
ostatnich mona oprze na dwch oglnych zaoeniach: (1) nie istniej procesy bd wasnoci mentalne transcendentne wobec cielesnoci i(2) s one uwikane winterakcje ze spoecznym inaturalnym rodowiskiem36. Koncepcje ucielenionego umysu stanowi obecnie bardzo silny irozwijajcy si nurt wkognitywistyce, ale nie s one akceptowane przez ca spoeczno naukow. Wramach ich rozwoju zapocztkowano wiele nowych wtkw dotyczcych organizacji umysu oraz uzupeniono wpewnym zakresie wczeniejsze. Najbardziej interesujc mnie tutaj kwesti jest wprowadzenie wieej perspektywy poznawczej. Jak mwi Susan Hurley, zarwno komputacjonizm, jak i koneksjonizm mona opisa jako klasyczny model umysu-sandwicza (classical sandwich)37. Jest to metafora opierajca si na zaoeniu, e poznanie ludzkie jest procesem odbywajcym si pomidzy percepcj adziaaniem38. Koncepcja umysu ucielenionego za zakada, e poznanie przejawia si przede wszystkim wanie wpercepcji idziaaniu. Umys nie miaby charakteru esencjalnego, ale egzystencjonalny, zamiast by sta struktur receptywno-reaktywn, byby pewnym dynamicznym kompleksem okrelajcym si wpermanentnej relacji do aktualnej sytuacji (poznanie jest usytuowane). Naleaoby powiedzie, e funkcjonuje przez pryzmat cielesnoci. Uzasadniajc to twierdzenie od strony negatywnej, mzg nie moe by wzgldnie izolowanym orodkiem odpowiedzialnym za poznanie, poniewa nie znosi bezczynnoci. Po odciciu od bodcw czowiek zaczyna szale ma halucynacje iinne problemy umysowe39. Nie moe wisie wfizycznej prni, zawsze musi si jako do wiata odnosi ze wzgldu na filogenetyczne uwarunkowania. Organizmy s uksztatowane wodpowiedzi na warunki rodowiska iucz si wnim odpowiednio funkcjonowa. Te najbardziej ekonomiczne iprzystosowane s uprzywilejowane wselekcji naturalnej. Struktura organizmu nie moe by rozpatrywana niezalenie od rodowiska, stopa moe suy do biegania po twardej powierzchni, chwytania gazi lub (np. wformie petwy) pywania, rka chwytania, przytrzymywania lub latania (jako skrzydo). Wielko zwierzcia wie si zmiejscem egzystencji
Marka Johnsona, GeorgeaLakoffa, na Andym Clarku, Davidzie Chalmersie iwielu, wielu innych koczc. 36 W. Glannon, Brain, Body, and Mind: Neuroethics with aHuman Face, Oxford: Oxford University Press 2011, s. 12. Szczegowe podziay icharakterystyka koncepcji skupionych wok umysu ucielenionego ienaktywizmu mona porwna m.in. wnastpujcych monografiach: M. Wilson, Six views of embodied cognition, Psychonomic Bulletin and Review 2002, nr 9, s.625636; T. Ziemke, Whats that thing called embodiment?, [w:] Proceedings of the 25th Annual Meeting of the Cognitive Science Society, Philadelphia: Psychology Press 2003. 37 S.L. Hurley, Consciousness in Action, Cambridge: Harvard University Press 1998, s.401408. 38 Ibidem. 39 D. Draaisma, Rozstrojone umysy: historie chorych idzieje chorb, prze. E. JusewiczKalter, Warszawa 2009, s. 33.
68
(od podziemi po wierzchoki drzew iszczyty grskie, rodowiska zimne iciepe etc.), konkurencj gatunkow, rodzajem poywienia etc. Podobnie sfera mentalna rozwijaa si rwnolegle zfizyczn, waciwie wsprozwijaa na tyle cile, e nie istnieje mierzalna bd choby definiowalna granica rozdzielajca sfer fizyczn od psychicznej. Przykadowo, czowiek nie dostrzega szczegw obserwowanych rzeczy, ale najpierw postrzega je jako narzdzia40. Zewolucyjnej perspektywy nie jest wane, jak dokadnie wyglda tygrys, ale e jest to wanie tygrys zwierz niebezpieczne, ktre moe zabi. Podobnie czowiek jest nastrojony do rzeczywistoci, emocje zmieniaj jego recepcj wiata iksztatuj poznanie. Warto odnotowa, e teza otym, e ludzie s bytami zamieszkujcymi wiat, anie biernie go obserwujcymi, jest bogato reprezentowana wfilozofii nowoytnej na dugo przed odkryciami np. Jamesa Gibsona41. Poznanie jest zawsze nakierowane na co ito ciao stanowi zarazem probierz ibarometr tego, co si dzieje wrodowisku iprereflektywnie si do niego odnosi. Postrzeganie jest zawsze dziaaniem ukierunkowanym na co, przylegajcym do rzeczywistoci, anie obiektywnie j odbierajcym42. Wtym sensie percepcja jest aktywna, aumys jest ksztatowany wzalenoci od miejsca, wktrym si rozwija, oraz sposobu funkcjonowania. Koncepcja ucielenionego umysu prowadzi do bardzo ciekawych implikacji wkwestii jzyka, bdcego fundamentem reflektywnej analizy typowej wmodelu klasycznej racjonalnoci. Wynika zniej, e wikszo definicyjnych poj zawiera zwarte koncepcje spostrzeeniowe definiens stanowi najczciej opis wynikajcy zdowiadcze percepcyjnych43. Biorc pod uwag fakt ewolucji czowieka, ten stan rzeczy wydaje si jak najbardziej naturalny. eby zrozumie pramow, aco za tym idzie wspczesny, niezwykle abstrakcyjny jzyk, naley doceni kontekst ludzkiego dziaania, czyli rodowisko, wjakim yje, oraz jego interakcje znim44. Koncepcja ta jest szeroko rozwijana przez Lakoffa iJohnsona. Stawiaj oni tez, e metafora jest projekcj umysu uatwiajc rozumowanie, ajednoczenie stanowi ekstrapolacj ucielenionej, ludzkiej egzystencji. Przykadowo, dla czowieka naturalne s schematy pudeka (przedmioty s na zewntrz lub wewntrz innych), rdocieka-cel, przd-ty, cz-cao etc.45 Ciekawe s ich bardziej szczegoJ.J. Gibson, The Ecological Approach To Visual Perception, Boston: Houghton Mifflin 1986, passim. Zfilozoficznego punktu widzenia pisa ju otym m.in. Martin Heidegger iMaurice Merleau-Ponty. 41 Lista filozofw prezentujcych takie stanowisko jest duga: Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger, Maurice Merleau-Ponty iin. 42 F. Varela, E. Thompson, E. Rosch, The Embodied Mind. Cognitive Science and Human Experience, Cambridge: The MIT Press 1991, s. 173. 43 R. Logan, The Extended Mind: The Emergence of Language, the Human Mind, and Culture, Toronto: University of Toronto Press 2007, s. 46. 44 Ibidem, s. 49. 45 M. Johnson, G. Lakoff, Philosophy in the Flash, New York: Basic Books 1999, s. 3134.
40
69
Sebastian Bodzak
we analizy. Tak jak dusza wwyobraeniach przypomina ciao ludzkie, tak iinne alegorie wi si zfizycznoci. Rozumienie czsto jest kojarzone zwidzeniem, oddziaywanie emocji zkontaktem zdrug osob. Co udanego, szczliwego konotuje zgr, smutnego zdoem, analogicznie ycie imier, dobro izo. Nawet kolejno sw wokrelonych wyraeniach wydaje si bardziej naturalna ni inna, np. lepiej brzmi wgr iwd ni wd iwgr, przd ity ni ty iprzd, podobnie czynny ibierny, dobry izy etc.46. Wkwestii racjonalnoci umysu koncepcje ucielenione podtrzymuj kierunek definicyjnej oraz praktyczno-metodologicznej transformacji. Umys znw przestaje by statyczny, wzamian okazuje si niejednolity, wznaczcej czci niewiadomy isilnie uzaleniony od swojej historii ewolucyjnej. Dodatkowo zostaje podkrelony szczeglny wpyw rodowiska oraz kategoria samego dziaania, konstytutywnego elementu poznania. Racjonalnie dziaajcy umys ze wzgldu na swoje wasnoci podtrzymuje tendencj nauk kognitywistycznych do wyamywania si zklasycznego modelu racjonalnoci. Bdy poznawcze ujmowane jako akrazja wynikaj zwrodzonego, uproszczonego, heurystycznego sposobu dziaania wwiecie, zkonfliktu rnych struktur umysowych lub zwyczajnie zbraku odpowiednio wyspecjalizowanych funkcji poznawczych (np. kwestia aborcji czy eutanazji jest bardzo zoona iskupia wsobie wiele sprzecznych intuicji). Nawet myli ludzkie, obficie operujce jzykiem i metaforami, s zakorzenione w sposobie cielesnego dowiadczania. Wefekcie zachowanie oceniane jako racjonalne jest uwikane wszereg determinant niezalenych od ludzkiej refleksji, ale bez koniecznoci przyjcia wniosku ojego cakowitym zdeterminowaniu47. Wspomniane perspektywy poznawcze obecne wkognitywistyce nie s oryginalnymi mylami ipojawiay si ju niejednokrotnie na gruncie filozofii, cho przewanie bez wsparcia potnych laboratoriw inarzdzi diagnostyczno-monitorujcych. Mwi jednak opewnych zmianach wpodejciu do umysu ijego wasnoci. Jest on systematycznie redefiniowany, awraz znim koncepcja racjonalnoci. Klasyczny model przesta by adekwatny ze wzgldu na sabe zaoenia. Pragnienia iprzekonania nie s jedyn przyczyn racjonalnych zachowa. Obok nich funkcjonuje szereg filogenetycznie oraz ontogenetycznie wypracowanych sposobw dziaania. Nie zawsze reguy takiego zachowania mona zbada iwyznaczy, co wicej, te same reguy mog prowadzi do odmiennych zachowa (jak we wspomnianym trolley problem zabicie jednej osoby wcelu uratowania piciu
Idem, Metafory wnaszym yciu, prze. T.P. Krzeszowski, Warszawa 1988, passim. Warto zauway, e wkognitywistyce nie rezygnuje si zjakiej ograniczonej koncepcji wolnej woli, zob. S. Blackmore, Conversations on consciousness, New York: Oxford University Press 2009. Su temu m.in. afirmacja jednoci psychofizycznej (przyczynowanie oddolne iodgrne) czy teorie emergencji, systemw aagregatw, ale jest to temat na co najmniej oddzielny artyku.
46 47
70
innych moe by cakowicie inaczej oceniane ze wzgldu na odmienn sytuacj). Racjonalno nie jest te cech specyficznie ludzk. Zdemitologizowano jej nadzwyczajne wasnoci ijednoczenie wykazano jej przejawy wdziaaniach zwierzt. Suy do osignicia okrelonych celw, ale nie zawsze jest najbardziej wydajna. Wie si zuproszczonymi schematami, na og sprawdzajcymi si, zachowujc wten sposb ekonomi dziaania. Umys przestaje by jednolitym tworem. Biolodzy mwi ostarych inowych sferach mzgu, neurolodzy ipsychologowie poznawczy omodularnej strukturze umysu, Kahneman oumyle szybkim iwolnym, Hood za ointuicyjnym (heurystycznym) ianalitycznym (logicznym)48 etc. Koncepcje zwizane zucielenieniem zkolei opisuj umys jako dynamiczny kompleks usytuowany wokrelonym rodowisku, aco za tym idzie, adaptatywny ilabilny. Umys jest wic wpewnym sensie rozbity, filogenetycznie bardzo rozbudowany, ale raczej poprzez nawarstwienie si kolejnych funkcji poznawczych. Wefekcie dopuszcza moliwo wewntrznego konfliktu midzy rnymi jego sferami. Emocje mog motywowa do czego zupenie innego ni wiadomy namys. Zdrugiej strony raczej wszyscy zwolennicy tych teorii podpisaliby si pod postulatem MauriceaMerleau-Pontyego, e zdrowy czowiek nie odczuwa tego rozbicia, anawet wicej odbiera siebie jako pewn jedno, przypisujc sobie osobowo czy ja. Nie uzmysawia sobie czsto niewiadomej natury wielu procesw poznawczych, gdy do wiadomoci dociera jedynie rezultat myli. Prawdopodobnie poczucie jednoci spenia okrelon adaptatywn rol, co sugeruj m.in. badania MauriceaMerleau-Pontyego nad psychopatologiami ineuropatologiami49. Wpraktyce jednak przecitni ludzie s niespjni, mog jednoczenie myle osobie jako owolnej autonomicznej jednostce oraz zdawa sobie spraw zrnych determinant swojego zachowania50. Ztej perspektywy nie mona zapyta mnie opreferencje, bo ja jako takie nie istnieje; istniej rne moduy, ktre wrnorodny sposb reaguj (cho jednoczenie istnieje uyteczna iluzja jednoci). Wefekcie racjonalno umysu ludzkiego wwietle nauki zostaje podtrzymana, cho wedug zmodyfikowanych kategorii. Jak zostao wykazane, kognitywistyczne badania zostatniego pwiecza nie tyle kwestionuj racjonalno, co wskazuj na jej nowe warunki.
Two selves. M. Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, prze. M. Kowalska, J. Migasiski, Warszawa 2001, passim. 50 Zob. S. Bodzak, Human without Self: From Ethics of Soul to Ethics of Embodied Mind, [w:] Ethics-Society-Politics: Papers of the 35th International Wittgenstein Symposium, eds. G.W. Weiss, H. Greif, Kirchberg am Wechsel: Beitrge der sterreichischen Wittgenstein Gesellschaft 2012, s. 3435.
48 49
71
Sebastian Bodzak
Is
the
M ind R ational ? B etween C ognitive B ias and the E mbodied M ind T heories
In the last 50 years we have observed asignificant increase of interest in the problematic aspects of mind, both in philosophy and science. Development of the scientific researches correlates with numerous changes in defining and describing what the mind is. Simultaneously, alot of traditional opinions and statements in this matter were denied, i. e. the implications of folk and classic psychology. Cognitive science itself consist of afew different and important concepts of mind. All these transformations imply an existence of adifferent kind of characteristics of mind and its functioning. At the same time they have influence on the interpretation of human action and behaviour. In the paper Iwill analyse how classic rationality (as afeature) corresponds with recent researches on the topic of mind. In order to do that Ishall show the most popular contemporary concepts and ideas: bounded rationality, computationism, connectionism, neuroscience, and approaches focused on embodied mind or enactivism. Iwill prove that they introduce the totally new ways of interpretation of rationality. My arguments will be grounded on them and answer to the following problems: (1) what is the difference between aclassic and modern philosophical and scientific model of rationality; (2) should we or should not we call the mind and behaviour rational; (3) is rationality asolely human feature and eventually (4) how rationality can be described by cognitive science?
72
Micha Makowski
Jawne iukryte formy aktywnoci umysu
Istniejcy stan wiedzy nie pozwala jednoznacznie stwierdzi, e wmzgu funkcjonuj wyodrbnione struktury odpowiadajce za niewiadome mylenie, tj. rozlege obszary pobudzane przez czynnik wewntrzny oraz zdolne do autonomicznej pracy. Moliwe dziki nim procesy poznawcze stanowiyby istotny komponent architektury umysu. Wspczesne metody badawcze, stosowane wramach paradygmatu interdyscyplinarnego, daj szans nie tylko budowania modeli teoretycznych, ale rwnie lokalizowania domniemanych fragmentw tak zoonych systemw przetwarzania treci informacji. Zadania tego podj si neurobiolog Marcus E. Raichle, ktry za pomoc technik neuroobrazowania odkry domylny tryb pracy mzgu iopisa to zjawisko. Jest to wyodrbniony obszar, ktrego aktywno neuronalna maleje podczas wiadomego wysiku mentalnego, aronie, gdy wysiek ten zanika. Zorganizowana dziaalno wewntrzna mzgu analizowana przez Raichleaiinnych entuzjastw obserwacji czynnoci mzgu, stanie si punktem wyjciowym niniejszego artykuu. Jeli bowiem przyjmiemy istnienie zoonych procesw poznawczych, ktre przybieraj form ukryt, to kluczowe staje si wyodrbnienie lub zaproponowanie obszaru czy podoa materialnego stanowicego rdo owych funkcji. Celem dalszych rozwaa bdzie analiza wybranych aspektw mylenia niewiadomego (percepcja podprogowa, mimowolne uczenie si, niewiadomy namys). Nowe spojrzenie na to zagadnienie wyonio si zdyscyplin, ktre tworz nauki opoznaniu. Ogromna wtym zasuga Johna F. Kihlstroma, ktry przywrci zainteresowanie niewiadomymi aspektami ycia psychicznego, cho co warto zaznaczy jego pogldy wtym wzgldzie dalekie s od koncepcji freudowskich. Kognitywna teoria niewiadomoci oferuje interdyscyplinarne spojrzenie na zagadnienie niewiadomych procesw umysowych. Najoglniej mwic, ycie umysowe nie jest ograniczone do wiadomych dozna, albowiem funkcje, takie jak percepcja, pami, zoone procesy poznawcze, angaujce wydawanie sdw irozwizywanie problemw, mog odbywa si wobrbie niewiadomych struktur umysowych.
Micha Makowski
Mona postawi pytanie, czy jawne iutajone procesy przetwarzania informacji dziaaj wukadzie synergicznym? Innymi sowy, czy sprzenie rnych instrumentw poznawczych rzutuje na sprawno caego systemu? Naley zdroworozsdkowo zaoy, e procesy niewiadomego oraz wiadomego mylenia uzupeniaj si poprzez kooperacj. Trudno natomiast okreli stopnie ich zsynchronizowania. Oznaczaoby to, e niewiadomo odpowiada za wybrane etapy zoonych procesw poznawczych, ale nie musi si to odbywa rwnolegle ze wiadomym manipulowaniem danymi. Synergiczno zorganizowanej wten sposb pracy polega na osigniciu znacznie lepszych efektw ni wprzypadku dziaa indywidualnych. Wtym sensie korzystanie zniewiadomego mylenia, moe wzmacnia efektywno systemu poznawczego.
Hipoteza obwodu stanu spoczynkowego wedug Marcusa E. Raichlea

Hipoteza obwodu stanu spoczynkowego, opisywanego take jako zadaniowonegatywny lub wskrcie obwd domylny, to wistocie prba zidentyfikowania na poziomie neuronalnym zintegrowanego systemu przetwarzania informacji. Zdaniem Raichleaobwd stanu spoczynkowego to [] zorganizowany tryb czynnoci mzgu, ktry jest obecny wstanie bazowym lub domylnym izostaje zawieszony podczas okrelonego, ukierunkowanego zachowania1. Zgodnie zt hipotez specyficzny, niesamodzielny anatomicznie obszar, integrujcy fragmenty przyrodkowej kory przedczoowej, tylnej kory zakrtu obrczy, pata ciemieniowego ihipokampu odpowiada za stan spoczynkowy mzgu. Moemy powiedzie, i obwd stanu spoczynkowego to enklawa, wktrej gromadzi si neuronalna aktywno, gdy przedstawiciela homo sapiens nie absorbuje wiadomy wysiek mentalny. Przy tym praca obwodu domylnego jest wszczeglny sposb skorelowana zobwodem uwagi, atake niezalena od potocznie rozumianej woli. Stan bazowy monitorowano metodami obrazowania (PET, fMRI), wychodzc zzaoenia, e kady zoony system jest wyposaony wmodu bazowy. Badano wten sposb mzg zdrowego, odpoczywajcego czowieka wstanie czuwania. Zgodnie zprzewidywaniami zaobserwowano wzrost aktywnoci kory mzgowej podczas wykonywania prowokowanych przez eksperymentatorw zada. Wzalenoci od rodzaju polecenia, uaktywniay si odpowiednie obszary. Co ciekawe, aktywno neuronalna innych rejonw kory mzgowej podczas kontrolowanej stymulacji bodcami zzewntrz ulegaa osabieniu.
M.E. Raichle, A.M. MacLeod, A.Z. Snyder, W.J. Powers, D.A. Gusnard, G.L. Shulman, Adefault mode of brain function, Proceedings of the National Academy of Sciences 2001, vol. 98, nr 2, s. 676.
1
74
Skaner fMRI oraz tomografia PET ujawniy, wmniej cisym ujciu, zapotrzebowanie na energi rnych struktur najbardziej gargantuicznego2 zludzkich organw. Otrzymane dane wskazuj bezporednio na stopie neurologicznej aktywnoci wodpowiedzi na kontrolowane bodce. Zdaniem Raichleabadania metodami obrazowania wykazay, e dodatkowa energia wymagana do reakcji na celowy stymulant jest bardzo maa wporwnaniu do staej ilo energii, ktr mzg normalnie inieprzerwanie zuywa. Wewntrzna aktywno jest znacznie bardziej energochonna ni przetwarzanie informacji ze rodowiska zewntrznego3. Dotychczas uwaano, jak podpowiadaa intuicja, i najszybciej wyczerpuje zasoby mentalne mylenie oabsorbujcych uwag zadaniach oraz zmaganie si znadmiarem bodcw zmysowych. Zanalizy opartej na kosztach wynika, e wewntrzna aktywno moe by istotniejsza ni ta wywoana czynnikiem zewntrznym wkontekcie caociowego dziaania mzgu.4 Twierdzi si zatem, e mzg nigdy nie odpoczywa, awikszo swoich zasobw wykorzystuje do pracy niezwizanej ze wiadomym wysikiem mentalnym. Owa utajona aktywno, wedug omawianego modelu, jest rodzajem rusztowania dla procesw kognitywnych5. Aby to lepiej zrozumie, warto posuy si dwiema metaforami. Pierwsza nawizuje do kosmologii iobecnego modelu Wszechwiata, natomiast druga zbudowana jest woparciu oanalogie wystpujce midzy prac jednostki centralnej komputera amzgiem. Wopinii Raichlea, posugujc si kategoriami astrofizycznymi, mona powiedzie, e wewntrzna aktywno mzgu stanowi odpowiednik ciemnej energii. To hipotetyczna iniedostpna bezporedniej obserwacji forma energii. Wypenia luk po brakujcej energii we wspczesnym modelu kosmosu oraz tworzy, wraz zciemn materi, szkielet Wszechwiata. Ciemna energia mzgu nie manifestuje swojej obecnoci, nie jest te bezporednio powizana zaktywnoci, ktra przybiera form wiadomej myli6. Winnym ujciu hibernujcy lub wyczony komputer moe symbolizowa osob nieprzytomn, za rodzaj stanu bazowego osiga maszyna po kilku minutach bezczynnoci, przechodzc wkontrolowany letarg. Jeli komputer wyposaony jest wstosowne oprogramowanie bd system operacyjny, to zpewnoci automatyczPodtrzymywanie aktywnoci mzgu, stanowicego 2% masy ciaa, pochania 20% wytwarzanej przez organizm energii. 3 M.E. Raichle, The brains dark energy, Science 2006, nr 314, s. 12491250. 4 Ibidem, s. 1249. 5 Zagadnienie funkcji obwodu stanu spoczynkowego ma przy obecnym poziomie wiedzy na ten temat charakter spekulacji. Niezalenie od rozwizania energia dostarczana do obwodu jest tylko wmaym procencie zuywana wcelu podtrzymania aktywnoci samych komrek. Mona zaoy, e nadmiar energii ma swoje funkcjonalne zastosowanie przy wspieraniu pozostaych procesw poznawczych. Wprzeciwnym razie szokujca niegospodarno staaby wsprzecznoci zzasad ekonomii. 6 K. Szymborski, Pracowity obwd spoczynkowy, Polityka 2010, nr 8, s. 7677.
2
75
Micha Makowski
nie wywietlony zostanie domylny wygaszacz ekranu na potwierdzenie tego faktu. Wszystkie kluczowe podzespoy owego komputera s aktywne, maszyna wykonuje wtle zlecone uprzednio zadania iwystarczy najmniejszy bodziec ze strony uytkownika, aby oya na nowo. To za sugeruje, e dostatecznie zaawansowany system jest zdolny rozpozna, kiedy jego moc obliczeniowa iinne zasoby mog zosta wykorzystane przez wewntrzn aktywno, niezwizan wprost zingerencj uytkownika. Jak twierdzi Marcus E. Raichle, struktury tworzce obwd spoczynkowy odpowiadaj za metodyczne zbieranie informacji, aproces ten ustaje tylko wchwilach, gdy skuteczne wykonanie zadania wymaga aktywacji uwagi7. Podobny pogld wyrazili Michael D. Greicius iVinod Menon: [] analiza aktywnoci obwodu stanu spoczynkowego dostarcza miary stopnia, dla ktrego zadanie angauje badanego iczy jest on wystarczajcy, aeby powstrzymywa procesy przypuszczalnie kognitywne, wygenerowane wewntrznie iangaujce pami krtkotrwa ktrym poredniczy obwd stanu spoczynkowego8. Inaczej rzecz ujmujc, pewne, zazwyczaj nieuaktywnione regiony mzgu, wydaj si konstytuowa dziaalno obwodu stanu spoczynkowego, ktra przewaa pod nieobecno wymagajcego, zewntrznego zadania. Podkreli naley, e nie wszystkie zadania s wystarczajco angaujce, aby przerwa prac obwodu domylnego. Niewykluczone, i wskazuje to na rang niewiadomych operacji odbywajcych si wwymienionych powyej obszarach mzgu. Hipoteza obwodu stanu spoczynkowego jest prb powizania procesw odbywajcych si wsposb utajony (np. podczas spoczynku) zich neurofizjologicznym podoem. Liczne grupy badawcze koncentroway swoj uwag na identyfikacji obszarw wiadomych, intencjonalnych dziaa. Odkrycie sieci obszarw wmzgu, czstokrotnie obniajcych swoj aktywno podczas skierowanych na osignicie celu zada, byo zarwno zaskakujce, jak istanowice wyzwanie. Zaskakujce, poniewa zaangaowane obszary nie byy uprzednio rozpoznane jak system, wten sam sposb, wjaki moglibymy pomyle osystemie ruchowym albo wzrokowym. Wyzwanie, poniewa pocztkowo nie byo niejasne, jak scharakteryzowa ich aktywno, jako stan pasywny czy spoczynkowy.9 Oczywicie nie wyklucza to wewntrznej aktywnoci winnych obszarach mzgu lub podczas snu czy znieczulenia oglnego. Uzyskane dane odsaniaj nowy, funkcjonalny poziom dziaania.
7 M.E. Raichle, A.M. MacLeod, A.Z. Snyder, W.J. Powers, D.A. Gusnard, G.L. Shulman, op. cit., s. 681682. 8 M.D. Greicius, V. Menon, Default-mode activity Turing apassive sensory task: uncoupled from deactivation but impacting activation, Journal of Cognitive Neuroscience 2004, vol. 16, nr 9, s. 1484. 9 M.E. Raichle, A.Z. Snyder, Adefault mode of brain function: Abrief history of an evolving idea, NeuroImage 2007, vol. 37, s. 1085.
76
Podsumowujc, obwd zadaniowo-negatywny poredniczy midzy rnymi obszarami mzgu. Nie jest tosamy ze stanem bazowym utrzymujcym warunki dla komunikacji midzyneuronalnej oraz podstawowe funkcje yciowe komrek. Ponadto obwd spoczynkowy jest systemem opartym na wewntrznej aktywnoci mzgu. Jak wskazuj Jason Mayer, Alard Roebroeck, Konrad Mauer iDavid Linden, [] spoczynkowa dziaalno to funkcja odwrotna wymaga procesw poznawczych, gdzie wysze wymagania zmniejszaj aktywno wobszarach spoczynkowych, poniewa umysowe zasoby uywane do rnych wewntrznych procesw s zawieszone, by dostosowa si do przetwarzania zwizanego zbiecymi, zadaniem10. Pokazuje to, jak zrcznie mzg rozporzdza ograniczonymi zasobami. Posuszny zasadzie ekonomii organizm wydatkuje na aktywno wewntrzn wiksz ilo energii, ni dzieje si to na potrzeby innych systemw. Zakada si, e aktywno wewntrzna nie jest podrzdna wstosunku do wiadomego, mentalnego wysiku intelektualnego, ale jest raczej przejawem spontanicznej aktywnoci neuronw. Wyjtkowy ukad konstytuujcy obwd stanu spoczynkowego oraz specyfika jego dziaania nie musz by tosame zneuronalnymi korelatami niewiadomoci. Jeli jednak inne obszary mzgu rwnie posiadaj wysoki poziom zorganizowanej aktywnoci spoczynkowej, to wanie tam ulokowalibymy utajon, wewntrzn aktywno. By moe mzg pracuje na dwie zmiany te same struktury wykorzystuje zarwno do wykonywania operacji wtle, jak iwspomagania mechanizmw wiadomoci.
Nowy obraz niewiadomoci

Zdaniem Johna F. Kihlstroma wiadomo fenomenalna jest nieodzowna dla sprawowania kontroli wolicjonalnej, tudzie komunikowania innym wasnych stanw mentalnych. Zarazem jednak okazuje si ona zbdna wprzypadku zoonych funkcji psychicznych. Aponadto pewne zoone procesy niedostpne wiadomoci fenomenalnej konstruuj biece dowiadczenie, mylenie, emocje idziaanie11. Kihlstrom dowodzi, e niewiadoma sfera ycia znajduje si na kadym szczeblu procesw poznawczych. Kognitywna koncepcja niewiadomoci to kompilacja bada nad uwag, percepcj, czynnociami pamiciowymi, emocjami izoonymi procesami poznawczymi. Zgromadzone dane nie maj suy marginalizacji wiadomoci. Co wicej, Kihlstrom podejmuje prb inkorporacji wspczesnej teorii niewiadomoci do gwnego nurtu bada nad poznaniem.
10 J.S. Mayer, A. Roebroeck, K. Maurer, D. Linden, Specialization in the default mode: Taskinduced brain deactivations dissociate between visual working memory and attention, Human Brain Mapping 2010, vol. 31, nr 1, s. 127. 11 J.F. Kihlstrom, The cognitive unconscious, Science 1987, nr 237, s. 14461450.
77
Micha Makowski
Wszystkie nietrwae reprezentacje obiektu pojawiajce si wumyle s uzalenione od procesw recepcji sensorycznej ipercepcji umysowej. Wblokowym modelu przetwarzania informacji jako niewiadome kwalifikuj si te zinterpretowane przez percepcj dane, ktre zrnych powodw nie zostay przeniesione do magazynu pamici dugotrwaej. Zarazem jednak ten sam status posiada bd informacje utajone, odporne na zapamitywanie wwyniku zaniku ladu pamiciowego lub utraty wskazwek dostpu. cile biorc, niezakodowane percepty oraz zapomniane informacje nie wchodz wkontakt ze zoonymi procesami poznawczymi, dlatego nie mog waden sposb wpywa na wiadome doznania, mylenie bd dziaanie. Wida wic, e wtakim modelu rola niewiadomoci ulega marginalizacji. Pochodzcy od Gilberta Ryleapodzia wiedzy na deklaratywn iproceduraln, zaimplementowany do modelu pamici ACT12, wprowadza przyczek dla procesw utajonych. Umiejtnoci poznawcze iwykonawcze nie s dostpne introspekcji, azatem wydaj si nalee do sfery niewiadomoci. Analogicznie, wraz zpojawieniem si kolejnych koncepcji oglnej architektury umysu, coraz wicej uwagi powicano niewiadomym procesom umysowym. Zpewnoci duy zakres aktywnoci umysowej pozostaje nieuwiadomiony bez wzgldu na okolicznoci. Rnorodno dostpnych dowodw na rzecz niewiadomej percepcji, pamici, namysu iuczenia si jest wana, poniewa naleyte uznanie zasigu psychologicznej niewiadomoci moe zapewni dodatkowe spojrzenie na zagadnienie mocy obliczeniowej procesw niewiadomych.13 Do pierwszej grupy nale automatyzmy wprocesach przetwarzania informacji, albowiem zrutynizowane czynnoci pochaniaj mniej zasobw ni te angaujce uwag. Co prawda reakcja na okrelony impuls nastpuje mimowolnie, ale zazwyczaj nie interferuje zinnymi procesami. Podmiot nie ma introspekcyjnego dostpu do zasad dziaania automatyzmu lub nawet faktu, e aktualnie dziaa on wtle. Drug grup nieuwiadamianych aktywnoci tworzy percepcja podprogowa, rozumiana jako forma przedwiadomego przetwarzania, atake podwiadoma wiedza niejawna, nabywana wefekcie mimowolnego uczenia si14. Odkrycia te sugeruj trjpodzia niewiadomoci na cile niewiadome procesy umysowe, ktre operuj na przedwiadomych lub podwiadomych strukturach wiedzy.15 Wskazuje to dobitnie, e pewne struktury iprocesy nie mog by wiadomie spostrzeone lub zapamitane. Azatem pogld, e nieuwiadomione procedury porednicz wniektrych aspekJ.R. Anderson, ACT. Asimple theory of complex cognition, American Psychologist 1996, nr 51. 13 J.F. Kihlstrom, T.M. Barnhardt, D.J. Tataryn, The psychological unconscious: fund, lost, and regained, American Psychologist 1992, vol. 47, nr 6, s. 790. 14 Idem, Implicit Perception, [w:] Perception Without Awareness, eds. R.F. Bornstein, T.S.Pittman, New York: Guilford Press 1992. 15 J.F. Kihlstrom, The cognitive unconscious, op. cit., s. 1445.
12
78
tach percepcji, namysu, posugiwania si jzykiem oraz kontroli motorycznej jest wspczenie niemal niekontrowersyjny. Nie dziwi zatem, e naczelnym zagadnieniem koncepcji Kihlstroma jest niewiadomy umys (unconscious mental life). Konsekwencj tego jest zainteresowanie reprezentacjami umysowymi, ktre przybieraj form perceptw, wspomnie lub myli, ale egzystuj poza horyzontem wiadomoci. Do szerokie spektrum zjawisk mona pofragmentowa irozwaa oddzielnie wcelu uzyskania jasnoci. Istniej treci niewiadome, przechowywane wmagazynie wiedzy niejawnej, azdrugiej strony niezalene procesy niewiadome. Naturalnie prerogatywy drugiej zwymienionych grup s znacznie szersze. Procesy niewiadome mog generowa zarwno treci wiadome, jak iniewiadome oraz operowa swobodnie na pamici dugotrwaej. Do grupy takich procesw zalicza si percepcj podprogow, mimowolne uczenie si, aprzede wszystkim niewiadomy namys (implicit thought ). Argumentw na rzecz niewiadomej sfery ycia psychicznego Kihlstrom upatruje rwnie wosigniciach neuropsychologii. Na gruncie tej nauki bowiem udowodniono, i treci niewiadome mog wpywa na mylenie idziaanie. Wniosek ten wysnu badacz m.in. na podstawie lektury przypadkw opisanych przez Siergieja Korsakowa. Wydaje si, e [] nawet wrazie powanej utraty pamici chory czsto potrafi jednak co sobie utrwali. lady przeycia trafiay wprawdzie do warstwy pamici niedostpnej dla wiadomoci, lecz wywieray wpyw na nastrj, skojarzenia ireakcje danej osoby16. Mona zatem powiedzie, e niektre reprezentacje zdarze zprzeszoci s kodowane imagazynowane wpamici, mimo e same zdarzenia nie mog by zapamitane wiadomym wysikiem woli. Naley zaznaczy, e nie wszystkie komponenty kognitywnej niewiadomoci s obecnie jednakowo ugruntowane wobrbie psychologii ineuronauk. Oile wic percepcja ipami s przedmiotem wnikliwego zainteresowania od wielu lat, to wkwestii niewiadomego namysu pojawiaj si zaledwie pojedyncze badania. Kontrowersje wok psychoanalizy to nie jedyny powd powrotu do problemu ukrytej aktywnoci umysu. Biochemiczna aktywno mzgu, ktra przynajmniej uludzi inicjuje wiadomo, sama zachodzi niewiadomie. Takie rozwaania doprowadziy niektrych filozofw, takich jak Edward von Hartmann, do deklaracji, e niewiadomo przenika wszechwiat.17 Wrzeczywistoci jak uwaa Kihl-
D. Draaisma, Rozstrojone umysy: historie chorych idzieje chorb, prze. E. JusewiczKalter, Warszawa 2009, s. 146147. 17 J.F. Kihlstrom, Revising Scientific Models of Unconscious Mental Activity, Precis of paper to be presented at the Vienna Conference on Consciousness 2007: Dissecting Consciousness with Four Questions, asymposium held at the University of Vienna, Austria, 2007. Materia dostpny online: http://socrates.berkeley.edu/~kihlstrm/Vienna07_precis.htm. Dostp: 10 padziernika 2011.
16
79
Micha Makowski
strom uywanie pojcia niewiadomo jest uprawione tylko wkontekcie aktywnoci umysowej itylko jako przeciwiestwo wiadomoci. Niewiadomy namys, atake niewiadome emocje imotywacje, istniej iwpywaj na nasze zachowanie. Dzieje si tak, poniewa jak sugeruje Kihlstrom du cz ycia psychicznego wypeniaj zjednej strony niewiadome treci, azdrugiej niewiadome procesy. Wedug wspczesnego stanu wiedzy na temat niewiadomoci trudno odowody na jej prymitywny czy impulsywny charakter. Przeciwnie, gromadzone dane rodz obaw przed formuowaniem przedwczesnych wnioskw na temat rangi wiadomoci. Zupenie jakby istniaa obawa rewolucji na polu nauk opoznaniu, oczym wiadczy przeniesienie zainteresowania zniemal kompulsywnej pogoni za neuronalnymi korelatami wiadomoci wobszar utajonego poznania. Trzymajc si politycznej analogii, mona powiedzie, e zastpiono by jeden despotyzm drugim. Tak wic Kihlstorm podkrela, i jzyk, inteligencja iwiadomo to zbyt doskonae twory ewolucyjne, aby nazwa je przykadami zej adaptacji. Jeli przyznamy, e niewiadomo jest realna idynamiczna, to te same cechy naley przypisa wiadomoci. Ten ostatni komponent umoliwia doznawanie uczucia teraniejszoci oraz rozwaanie przeszoci wcelu zaplanowania przyszoci18. Stosownie do tego niewiadomy namys zdaniem Kihlstroma to [] wpyw pewnej reprezentacji poznawczej, ktra nie jest ani perceptem, ani fragmentem pamici epizodycznej, na doznania, myli idziaanie, podczas gdy wiadoma uwaga nie jest skierowana na t reprezentacj19. Wpewnym sensie niewiadomy namys jest instrumentem mylenia produktywnego, awsprzyjajcych okolicznociach rwnie kreatywnego. Mona zatem wskaza na inne obszary, gdzie teoria kognitywnej niewiadomoci okae si pomocna. Na przykad, podczas gdy intuicja moe odzwierciedla wpyw niewiadomego namysu, inkubacja moe odzwierciedla proces, wktrym niewiadomy namys odbywa si poza wiadomoci, awgld ustala punkt, wktrym niewiadomy namys staje si jawny idostpny wiadomoci.20 cile biorc, zwizek ten ujawnia si wobrbie mylenia intuicyjnego. Ta forma mylenia ma przede wszystkim charakter niewiadomy, ale take wielopaszczyznowy itwrczy. Jest to mianowicie dochodzenie do nowej wiedzy na drodze nagego olnienia. Oczywicie niewiadoma sfera ycia psychicznego, wtym niewiadomy namys, to kategorie znacznie pojemniejsze ni mylenie intuicyjne. Dlatego te wice si zmyleniem intuicyjnym procesy inkubacji oraz wgldu naley uzna za interesujce aspekty teorii kognitywnej niewiadomoci.
18 Idem, The Rediscovery of the Unconscious, http://socrates.berkeley.edu/~kihlstrm/rediscovery.htm. Dostp: 29 padziernika 2012. 19 Ibidem. 20 J.F. Kihlstrom, Conscious versus unconscious cognition, [w:] The Nature of Cognition, ed. R.J. Sternberg, Cambridge, Ma.: MIT Press 1999, s. 194.
80
Niewiadomy namys dotyczy stanu, wktrym podmiot jest pod wpywem treci, ktre nie s efektem aktywnej interpretacji danych zmysowych ani zapamitanych informacji. Czynnik oddziaujcy na wykonanie zadania nie ma rda wwiadomej reprezentacji umysowej biecych bodcw rodowiskowych, jak ireprezentacji zdarze zprzeszoci. Trzeba wrcz podkreli, e niewiadomy namys jest wprawdzie generowany wewntrznie, ale bez udziau wiadomoci. Na skutek tego rozwizanie problemu formuje si podczas fazy inkubacyjnej, by nastpnie wyoni si caociowo wwiadomoci lub wpywa na zachowanie pod postaci czynnika emocjonalnego, wzgldnie motywacyjnego. Dlatego te zdaniem Johna F. Kihlstroma badania wobszarze nauk opoznaniu powinny by kontynuowane, poniewa umoliwiaj okrelenie wwarunkach laboratoryjnych cisych kryteriw identyfikacji tego, czym s niewiadome procesy umysowe iniewiadome stany mentalne. Poza tym rozwaenia wymaga zakres iograniczenia niewiadomoci, atake powizanie wnioskw pyncych zanalizy niewiadomego namysu zzachowaniem21. Intuicja nie jest wedle Kihlstroma obciona domniemaniem irracjonalnoci, nielogicznoci iwogle umysowej gnunoci. To, e bywa zawodna, nie oznacza, e nie powinno si zniej korzysta. Pojawienie si problemu aktywuje system poznawczy wcelu zdobycia potrzebnych informacji istopniowego zmierzania wkierunku rozwizania. Jak pisze autor, [] intuicja reprezentuje nasz tendencj, jako inteligentnych systemw, do rozwizywania okrelonych problemw, by wychodzi poza informacj dan wraz zproblemem lub inn wskazwk. Jeli ta podr prowadzi nas niekiedy na manowce, to od czasu do czasu skierowuje nas take wnow korzystn stron22. Wtym sensie poznanie intuicyjne jest wyjciem poza zamknity obwd dedukcji iindukcji. Wszczeglnoci generowanie konkluzji nastpuje przy zastosowaniu nieformalnego oraz nieokrelonego rozumowania. Wkadym razie, stany mentalne odpowiadajce formuowanym intuicyjnie wnioskom nazywa Kihlstrom niewiadomym myleniem. Status ten przysuguje im do momentu, a przekroczona zostanie krawd wiadomoci. Nie naley tego rozumie wten sposb, e kady produkt kocowy staje si dostpny dla wiadomej uwagi poprzez wgld. Czynic takie bdne zaoenie, neguje si istnienie automatyzmw oraz przypuszczalnie procesw zblionych do myleniach kreatywnego, ktre od pocztku do koca pozostaj niejawne23. Uznanie kognitywnej niewiadomoci nie pociga
21 Idem, Unconscious processes, korzystam zwersji online: http://socrates.berkeley.edu /~kihlstrm/OxHBCogPsych2010.htm. Dostp: 10 padziernika 2012. 22 J.F. Kihlstrom, V.A. Shames, J. Dorfman, Intimations of memory and thought, [w:] Implicit Memory and Metacognition, ed. L.M. Reder, Hillsdale, N. J.: Erlbaum 1996. Korzystam zwersji online: http://socrates.berkeley.edu/~kihlstrm/Metacognition96.htm. Dostp: 16 kwietnia 2012. 23 J.F. Kihlstrom, The psychological unconscious, [w:] Handbook of Personality: Theory and Research, eds. O. John, R. Robins, L. Pervin, New York: Guilford 2008. Korzystam zwersji online: http://socrates.berkeley.edu/~kihlstrm/Pervin3.htm. Dostp: 16 sierpnia 2012.
81
Micha Makowski
za sob przypisania wiadomoci natury epifenomenu. Tak wic nie sugeruje si, e niewiadome przetwarzanie pozwala za kadym razem efektywniej rozwizywa zoone problemy. Koncepcja kognitywnej niewiadomoci umoliwia alternatywne spojrzenie na zadomowiony wnaukach opoznaniu problem psychofizyczny. Jednoczenie skania do poszukiwania odpowiedzi na pytanie postawione ju przez Stanisawa Lema: Czy jest moliwe mylenie bez wiadomoci?24. Niewiadomy umys wujciu kognitywnym obejmuje procesy przetwarzania informacji wsystemie nerwowym, ktre s wstanie wpywa na zachowanie, poznanie, motywacje oraz emocje. Jednoczenie procesy te nie oddziauj na subiektywne odczucia podmiotu tak, e podmiot ten nie moe ich bezporednio odkry, zrozumie, zakomunikowa ich obecno lub wyjani ich natur. Na tym wanie polega dziaanie procesw utajonych. Nie powinien wic dziwi fakt, e niewiadomo jest orodkiem mylenia produktywnego. Wtym sensie zoone procesy poznawcze, ktre przebiegaj poza wiadom uwag, mog mie charakter wielopaszczyznowy itwrczy, atake kooperowa zczynnociami jawnymi. Wniosek jest taki, e pewne treci generowane s wewntrznie, ale bez udziau wiadomoci. Jak wynika zpowyszych ustale, istniej dwa modele mylenia, ktre cechuje rna charakterystyka pracy. Niewiadomy namys to proces mylowy, ktry odbywa si pod nieobecno uwagi bd wtedy, gdy jest ona skierowana na inny przedmiot. Niewiadomo wyposaona jest wpojemn pami operacyjn konieczn podczas rozwizywania zoonych problemw. Dziki temu moliwe jest precyzyjne czenie oraz porzdkowanie informacji. Na tej bazie opiera si dziaanie intuicji oraz proces inkubacji. Jako klasyczne przykady poznania bez udziau wiadomoci przytoczy mona mimowolne uczenie si oraz ukryt pami. Wwietle wspczesnych danych katalog ten naleaoby uzupeni oszereg nowych elementw. cilej rzecz biorc, ukryte myli niedostpne wiadomoci introspekcyjnej funkcjonuj wformie niewiadomych reprezentacji umysowych. Wodrnieniu od innych stanw wewntrznych niewiadome reprezentacje poznawcze s nonikami treci. Mona przyj, e ukryta myl nie jest ani spostrzeeniem, ani ukrytym wspomnieniem. Zgodnie zprzyjtym wtej pracy zaoeniem niewiadome stany mentalne posiadaj wasnoci psychosemantyczne. Cz treci psychicznych funkcjonuje poza wiadomoci zracji specyfiki systemu poznawczego. Wymaga podkrelenia fakt, i take kontrola wolicjonalna dotyczy wybranych aspektw ycia psychicznego. Niewiadome stany umysowe mog wpywa na subiektywne dowiadczenia, mylenie idziaanie. Zjawisko to, okrelane wliteraturze przedmiotu jako ukryte mylenie, coraz czciej traktowane jest jako odrbna kategoria pojciowa. Warto wtym miejscu przypomnie,
24
S. Lem, Solaris, Warszawa 2008, s. 25.
82
e ukryte mylenie wystpuje pod nieobecno wiadomoci introspekcyjnej danego faktu. Wdowiadczeniu podmiotu moe by wzwizku ztym obserwowaln zmiana, jak zazwyczaj wywouje wiadomy sd, wniosek czy rozwizanie problemu. Tak wic niewiadome manipulowanie treciami mentalnymi jest form mylenia, ktra umoliwia dochodzenie do nowej wiedzy. Proces ten cechuje wielopaszczyznowo, wielokierunkowo, niekonwencjonalno, atake dywergencja. Alternatywne hipotezy nie s wstanie da satysfakcjonujcej odpowiedzi na pytanie, jak wumyle pojawiaj si informacje niewynikajce zdotychczasowych dowiadcze. Nie zmienia to jednak wniczym faktu, e wynikiem niewiadomego mylenia s presumpcje, ktrych stopie prawdopodobiestwa wymaga weryfikacji. Reasumujc, niewiadomo nie jest rzeczywistoci owycznie fizjologicznej naturze, lecz posiada pewien potencja intelektualny. Wzwizku ztym procesy, ktre korzystaj zmagazynu pamici iwiedzy jzykowej, atake odbywaj si poza wiadomoci introspekcyjn, powinny by ujmowane wkategoriach stosowanych zwykle do opisu procesu mylenia. Niewiadoma aktywno mentalna jest niezauwaalna zpoziomu powierzchniowego, dlatego wpewnym sensie przypomina grnikw pracujcych wgbokich kopalnianych sztolniach. Zazwyczaj podmiot nie wie, jak myli, ale wie, co myli, poniewa procedury iprocesy umoliwiajce mylenie przebiegaj poza wiadomoci. Zpunktu widzenia zreferowanych koncepcji mona powiedzie, e podmiot nie zawsze wie, co myli ico wie. Zwrmy uwag, e idea ukrytego umysu ogranicza autonomi psychiki wiadomej. Niewiadomo jest t czci psychiki, ktra ma charakter twrczy oraz wykracza poza reguy postulowane przez logik. Pytanie brzmi, czy mylenie, aco za tym idzie rozumowanie, rozwizywanie problemw, wydawanie sdw oraz podejmowanie decyzji, moe przebiega niewiadomie?
C onscious
and
U nconscious C ognitive P rocesses
The paper presents selected issues of cognitive unconsciousness (implicit perception, learning without awareness, unconscious thought) and their potential, neural correlates. Ipresent an interdisciplinary look at the unconscious cognitive processes and the outline of the theory of unconsciousness based on the study of neurobiologist, Marcus Raichlea, and psychologist, John Kihlstrom. Iscrutinize the issues of the scope, form and complexity of unconscious processes. Initially, Idescribe the default mode of brain function, also called task-negative or in short the default mode, i.e. non-autonomous anatomical area of the brain, whose neural activity is suspended while conscious mental effort, and noticeably increases when there is no specific, targeted mental action. According to Marcus Raichle, the default mode, is astructure that mediates between performing distinguishable complex and unconscious cognitive processes. In the second part of the article Irefer to the concept of the unconscious mental life by John Kihlstrom. John Kihlstrom, like Marcus Raichle, sees arguments in favor of his own 83
Micha Makowski
conception in the achievements of neuropsychology, because on the basis of this branch it has been demonstrated that the content of the unconscious mind can influence thinking and action. The wide range of unconscious phenomena John Kihlstrom divided into two classes. Firstly, the unconscious content, stored as implicit knowledge, and secondly, independent unconscious processes (e.g. implicit thought). More attention is given to the phenomenon of implicit thought. Iargue that it refers to the condition in which the agent is not influenced by acontent that that is an simple interpretation of sensory data, but an active and complex operation of processing mental content. To sum up, Ipresent the nature of the phenomenon of unconsciousness and its intellectual potential. Iargue that much of mental life is filled with unconscious content on one hand, and on the other - unconscious processes which are revealed, for example, in the form of intuitive thinking and the insights phenomenon.
84
Justyna Rynkiewicz
Kognitywne spojrzenie na poczucie humoru
Jedn znajciekawszych waciwoci naszego umysu jest zdolno do tworzenia iodbierania bodcw ohumorystycznym charakterze. Uwielbiamy si mia, uwielbiamy, kiedy ludzie miej si znaszych artw, ogldamy kabarety ikomedie, przegldamy ostatnie strony gazet zawierajce zabawne obrazki, apotem pokazujemy je innym. Trudno wyobrazi sobie ycie bez poczucia humoru, ajednak zazwyczaj nie zastanawiamy si nad tym, co nas rozbawio. Rozwj wiedzy oludzkim systemie poznawczym pozwala pogbi dotychczasowe rozumienie tworzenia iodbierania bodcw humorystycznych. Postaram si znale odpowied na pytania: jakie cechy naszego umysu pozwalaj na percepcj humoru iczy teorie ucielenionego umysu mog stanowi podstaw opisu intelektualnych iemocjonalnych aspektw humoru. Humor mona rozpatrywa wrnych aspektach: jednostkowym, interpersonalnym ispoecznym. Wpierwszej ztych perspektyw poczucie humoru stanowi sta cech czowieka, ktra oznacza gotowo do reagowania miechem na bodce humorystyczne1. Humor moe zwiksza odporno na stres oraz pozytywnie wpywa na zdrowie fizyczne ipsychiczne. Wrelacjach interpersonalnych stanowi bardzo cenn umiejtno2, moe mie jednak rwnie destrukcyjne waciwoci, jeeli suy zdyskredytowaniu drugiej osoby. Analizujc humor wnajszerszej perspektywie, naley zwrci uwag na to, e jest on zaleny od warunkw kulturowych, wktrych powstaje (zczego innego miali si staroytni Grecy, azczego innego miej si wspczeni Indianie). Rnice dotycz przede wszystkim treci, natomiast forma pozostaje wduym stopniu niezmienna. Do penego zrozumie-
J. Tomczuk-Wasilewska, Psychologia humoru, Lublin 2010, s. 10. R.A. Martin, Sense of humor, [w:] Positive Psychological Assessment: AHandbook of Models and Measures, red. S.J. Lopez, C.R. Snyder, Waszyngton: American Psychological Association 2003. Korzystam zwersji online, protok dostpu: http://humoursummerschool.org/01/ articlesNhandouts/PosPsych.pdf. Dostp: 22 sierpnia 2012.
1 2
Justyna Rynkiewicz
nia opowiadanego dowcipu niezbdna jest pewna wsplnota rozumienia3. arty maj niebagatelny wpyw na ycie polityczne ikulturowe wczasach kryzysu. Dziki swojej zdolnoci rozadowywania napicia, pozwalaj uczyni zabawnym to, co wrzeczywistoci jest przeraajce ponur rzeczywisto zamieniaj wco godnego kpiny, aprzez to atwiejszego do zniesienia4. Istniej trzy grupy teorii tumaczcych zjawisko humoru. Koncepcje wyszoci5 za sedno dowcipu uznaj poczucie przewagi nad jego ofiar, psychoanalityczne ujcie6 opisuje przede wszystkim rol, jak dowcipy peni wrozadowywaniu napicia zwizanego ztreciami stanowicymi tabu. Poznawcze koncepcje7 koncentruj si natomiast na formie dowcipu is odpowiednie do opisu przede wszystkim jego jednostkowego charakteru. Stanowi te baz do tego, by rozpatrywa go wdwch pozostaych, szerszych ujciach. Do zrozumienia humoru niezbdne jest uwzgldnienie jego treci ijej relacji do caoksztatu pogldw, przekona ipostaw jednostki. Taka analiza jest, moim zdaniem, moliwa wramach koncepcji schematw poznawczych, oile bd one uwzgldnia stosunek suchacza do kwestii poruszanych wdowcipie. Zwraca na to uwag midzy innymi Artur Koesler, ktry podkrela, e rozbawienie pojawia si, oile temat dowcipu dotyczy tego, co wywouje wnas emocje8. Nie chodzi tu jedynie otreci represjonowane przez spoeczestwo (jak zakada Zygmunt Freud), ale owszystkie obszary ycia, ktre s nam dobrze znane iwpewien sposb dla nas wane. Koncepcja ucielenionego umysu wpoczeniu zteori rozwizywania niespjnoci pozwala zrozumie, wjaki sposb emocjonalne nastawienie do treci dowcipu wpywa na poziom rozbawienia powstaego wwyniku jego odbioru.
Kognitywne teorie humoru

Do teorii kognitywnych zalicza si podejcia, ktre za sedno dowcipu uznaj rozwizywanie niespjnoci pojawiajcej si whumorystycznym tekcie9. Wedug tych teorii humor jest zjawiskiem intelektualnym, ajego analiza koncentruje si na
3 Zob. J.P. Piguet, Struktury logiczne dowcipu, [w:] Humor europejski, red. M. Abramowicz, D. Bertrand, T. Stryski, Lublin 1994, s. 164. 4 Zob. O. Galatanu, Omieszanie jako strategia obronna wpastwach totalitarnych: dowcip rumuski, [w:] Ibidem, s. 187188. 5 Do ich przedstawicieli zalicza si midzy innymi Henri Bergsona, Tomasza Hobbesa atake Platona. 6 Psychoanalityczne ujcie jest reprezentowane przede wszystkim przez Zygmunta Freuda. 7 Do ich przedstawicieli zalicza si midzy innymi Jerrego Sulsa, Immanuela Kanta, Artura Schopenhauera iArystotelesa. 8 J. Tomczuk-Wasilewska, op. cit., s.24. 9 D.H. Monro, Theories of Humor, [w:] Writing and Reading Across the Curriculum, red. L.Behrens, L.J. Rosen, Glenview, IL: Scott, Foresman and Company 1988, s. 351.
86
cechach strukturalnych zabawnego bodca, uwarunkowaniach procesu percepcji oraz wpywie humoru na procesy poznawcze10. Przedstawiciele teorii poznawczych zakadaj, e przyczyn rozbawienia jest gra intelektualna, ajego warunkiem przeycie zaskoczenia, pojawiajcego si wraz zpuent11. Pierwszym mylicielem, ktry zwrci uwag na zaskoczenie jako warunek konieczny dowcipu by Arystoteles. Wedug greckiego filozofa podczas suchania dowcipu czowiek ukada sobie wgowie zakoczenie, jednak jeli puenta okae si znim sprzeczna, to suchacz wybucha miechem. To rozumienie humoru wswoich gwnych zarysach pozostaje aktualne, pomimo upywu ponad dwch tysicy lat12. Wspczenie coraz wicej wiemy otym, jak dziaa umys. Poznajemy zasady jego funkcjonowania isposoby magazynowania wiedzy owiecie. Dziki temu moemy owiele dokadniej ni Arystoteles pozna mechanizmy powstawania humoru. Najnowsze odkrycia stanowi jednak raczej rozwinicie ipogbienie tez staroytnego myliciela ni ich zaprzeczenie. Victor Raskin twierdzi, e skoro moemy rozrni teksty humorystyczne iniehumorystyczne, to istnieje moliwo ustalenia koniecznych iwystarczajcych warunkw lingwistycznych zabawnoci tekstu13. Materia badawczy, ktrym posugiwa si Raskin, to arty sowne. Sam skonstruowa metod badawcz semantyk skryptw. Pozwala ona na przedstawienie sekwencji sownych jako jednostek wich polu znaczeniowym oraz na przeprowadzenie analizy semantycznej treci artw14. Wedug Raskina zabawno tekstu polega na tym, e wystpuj wnim dwa opozycyjne wobec siebie schematy, zgodne ze sob wczci lub wcaoci15. Kiedy wdowcipie pojawia si puenta, suchacz, za pomoc tak zwanego semantic script switch tigger16, przechodzi od jednego rozumienia do zupenie innego. Role owych wyzwalaczy peni dwuznacznoci lub sprzecznoci17.
J. Tomczuk-Wasilewska, op. cit., s. 22. A. Kucharski, Struktura itre jako wyznaczniki komizmu tekstw humorystycznych, Lublin 2009, s. 24. 12 J. Tomczuk-Wasilewska, op. cit., s. 22. 13 V. Raskin, Semantic mechanism of humor, Dordrecht: D. Riedel Publishing Company 1985, s. 47. 14 A. Awdiejew, Niemieszne aforyzmy (Refleksja nad semantyk humoru Viktora Raskina), Jzyk ikultura (Wrocaw) 1992, nr 8, s. 279. 15 A. Kucharski, op. cit., s.2627. 16 Na jzyk polski nazw t mona przetumaczy jako wyzwalacz zamiany schematw semantycznych. Moe nim by sowo lub wyraenie, ktre powoduje zmian rozumienia otrzymywanych informacji. Kiedy pojawia si wtekcie, nie mona ju pozostawa przy pierwotnej interpretacji. 17 V. Raskin, op. cit., s. 114.
10 11
87
Justyna Rynkiewicz
Najlepiej bdzie przedstawi to na przykadzie, ktrym posuguje si Alosza Awdiejew wswoim artykule Niemieszne aforyzmy (Refleksja nad semantyk humoru Viktora Raskina): Ja iMagosia yli szczliwie 20 lat, potem si spotkali. Moemy tutaj wyrni dwa skrypty: S1 szczliwe maestwo i S2 rozpoczcie wsplnego ycia. Mamy zatem dwa rozumienia: S1 Ja iMagosia znali si 20 lat i S2 Ja iMagosia nie znali si przez 20 lat. Wanie ten kontrast zmusza odbiorc do reinterpretacji tekstu, czyli do analizy przeciwstawnych skryptw. eby rozwiza sprzeczno, trzeba wtym wypadku anulowa S118.
Krytyka teorii kognitywnych

Gwny zarzut czyniony koncepcjom intelektualnym dotyczy tego, e pomijany jest wnich aspekt emocjonalny oraz indywidualny charakter odbiorcy dowcipu. Krytycy zwracaj uwag na fakt, e arty posiadajce ten sam szkielet mog nas bawi wrnym stopniu wzalenoci od treci19. Awdiejew zarzuca Raskinowi, e ten, podajc warunki konieczne dowcipu (kontrast midzy skryptami ipuapka semantyczna), nie bierze pod uwag czynnika ludzkiego tego, co, kto ikomu opowiada20. Zarzuty te s poniekd suszne, bowiem uznanie humoru za zjawisko czysto intelektualne, oparte jedynie na zaskoczeniu, wynikajcym ze zmiany skryptu, nie wydaje si by uprawnione. Jeeli badacz chce pozosta tylko przy analizie poznawczej, to musi si pogodzi zfaktem, e jego rozwaania dotyczy bd jedynie bodcw humorystycznych, anie humoru wcaej jego zoonoci. Wtpliwym jest jednak, by zabawno tekstu moga wynika zsamej jego struktury. Gdyby tak byo, wszystkie arty bawiyby wjednakowym stopniu wszystkich odbiorcw zdolnych do rozwizania tkwicej wnich niespjnoci. arty s zabawne, poniewa dotycz naszego ycia, naszej codziennoci ispraw, ktre wjaki sposb nas obchodz. Nie powoduje to jednak tego, by naleao koncepcje rozwizywania niespjnoci odrzuci. Sugeruje raczej, by rozway rwnie aspekt treci dowcipw ijej znaczenia dla odbiorcy. Taka analiza moe zosta dokonana wramach teorii schematw poznawczych. Zanim jednak do niej przejd, omwi pokrtce proces powstawania miechu, co pozwoli na gbsze ujcie problemu.
A. Awdiejew, op. cit., s. 280. J. Lippitt, Humour and incongruity, Cogito (Hatfield) 1994, vol. 8, nr 2. Korzystam zwersji online, protok dostpu: https://uhra.herts.ac.uk/dspace/bitstream/2299/3989/1/900211.pdf. Dostp: 22 sierpnia 2012. 20 A. Awdiejew, op. cit., s. 280.
18 19
88
miech wteorii ucielenionego umysu

Konstytutywnym aspektem humoru, oprcz zabawy intelektualnej, jest przyjemno pojawiajca si wraz zwybuchem miechu. Sprbujmy zatem odpowiedzie na pytanie, jak wedug poznawczych teorii humoru powstaje miech iczemu suy. Wedug przedstawicieli tych koncepcji (midzy innymi Jerrego Sulsa, Johna Lippsa, Artura Koeslera) przyczyn miechu, podobnie jak wpsychoanalitycznej teorii Zygmunta Freuda, jest uwolnienie nadmiaru energii. Uwaaj oni, e bya ona zarezerwowana na walk ze spodziewanym zagroeniem. Jeeli umys dostrzega, e co jest nie wporzdku, automatycznie wcza si mechanizm alarmowy (intruder alarm). Jest on aktywowany przy nowych, niespodziewanych lub sprzecznych zoczekiwaniami bodcach. Wie si to ze znaczeniem, jakie dla naszego przetrwania miay wieloznacznoci, niezgodnoci ianomalie kada znich moga oznacza zagroenie21. Wskazuje to na fakt ewolucyjnego znaczenia humoru. Im czciej trenujemy si wwyszukiwaniu niespjnoci, tym atwiej radzimy sobie zpoznawaniem irozumieniem rzeczywistoci. Istotne jest tutaj znaczenie obszaru, wktrym zachodzi niespjno midzy oczekiwaniami arzeczywistoci. Jeeli przykadowo odkrywamy, e brakuje nam telefonu komrkowego, ktry spodziewalimy si mie ze sob, to reagujemy owiele silniej ni wwypadku odkrycia braku chusteczek higienicznych. Wpierwszym przypadku niezgodno dotyczy przedmiotu umoliwiajcego komunikacj, ktry zazwyczaj posiada spor warto, wdrugiej sytuacji mamy do czynienia zobiektem, ktrego zgubienie (najczciej) nie powoduje znacznych utrudnie czy strat finansowych. Kiedy wszystko przebiega jak zazwyczaj, nasz umys dziaa na zasadzie autopilota. Nieustannie pozostaje jednak aktywny mechanizm chronicy, ktry reaguje zwikszeniem uwagi, gdy napotkamy sprzecznoci lub gdy nasza interpretacja rzeczywistoci wydaje si nie by pewna. Wanie tak reakcj powoduje niespjno zawarta wbodcu humorystycznym. Organizm mobilizuje siy do reakcji na ewentualne niebezpieczestwo, kiedy jednak, po rozwizaniu niespjnoci, okazuje si, e zagroenia nie byo, alarm zostaje wyczony. Posiadamy sporo energii zarezerwowanej na ewentualne wczenie programu walcz lub uciekaj, ktrej nadmiar zostaje uwolniony wmiechu22. Ilustruje to pewna zaleno: jeli zobaczymy, jak kto upada, to moe nas to rozmieszy; jeli rozbije przy tym gow, to raczej nie bdziemy si mia.
21 M. Sutherland, False Alarm Theory: How Humorous Ads Work. 2005. Online. Protok dostpu: http://www.sutherlandsurvey.com/Columns_Papers/False%20Alarm%20Theory%20 -%20How%20Humorous%20Ads%20Work.pdf. Dostp: 23 sierpnia 2012. 22 Ibidem.
89
Justyna Rynkiewicz
Icek prosi swojego koleg mechanika onaprawienie samochodu. Ten zaglda do silnika, przykrca jedn rubk iuruchamia pojazd. Kiedy Icek dostaje rachunek na 100 z, jest zaskoczony, wic czyta dokadniej: Naprawa: 100 z. Przykrci rubk: 5 z. Wiedzie, ktra: 95 z23. Wtym dowcipie pojawiaj si dwie niespjnoci: pierwsza midzy nisk cen spodziewan za niewielk usug aproporcjonalnie wysokim rachunkiem, druga midzy opat za czynno iza fachow wiedz. Rozwizanie pierwszej niespjnoci znajduje si wsamym dowcipie: rachunek wyjania, dlaczego Icek musi zapaci a 100 z., rozwizanie drugiej odnosi si do ydowskiej rzeczywistoci, wraz zjej stereotypowym skpstwem24. Mamy dwa schematy: S1 wizyta uznajomego mechanika, S2 twardy wiat interesw. Salwy miechu po udanym dowcipie naley interpretowa wkategoriach ucielenienia emocji. Ucielenienie to stany ciaa (ekspresja twarzy, postawa czy wydawanie dwikw), ktre powstaj podczas dowiadczania emocjonalnego bodca oraz przetwarzania informacji emocjonalnych25. Reakcje te s bardzo szybkie, ale zarazem niespecyficzne iniezalene od woli26. Dostrzeona wtekcie niespjno powoduje, e nasz organizm reaguje tak, jak na oczekiwane zagroenie. To, e nie odczuwamy strachu podczas suchania moe tumaczy koncepcja Antonio Damasio. Wedug niego emocje powstaj wpodkorowych czciach naszego mzgu imog pozosta niedostpne dla naszej wiadomoci27. Pojawienie si zagroenia ijego odwoanie wtrakcie suchania dowcipu przebiega zazwyczaj zbyt szybko, by je sobie uwiadomi. Co wicej, nasza uwaga nakierowana jest wtedy na tre dowcipu. Wtym krtkim odcinku czasu nasze minie napinaj si, anastpnie rozluniaj wraz zwybuchem miechu. Jeeli jednak wiadomie skupimy si na swoich odczuciach, zauwaymy, e podczas suchania dowcipu pojawia si napicie, ktre znika wraz zpuent. Nasze emocje nie tylko wyraaj si wstanach ciaa, ale s rwnie zniego odczytywane. Przyjmowanie okrelonej postawy czy mimiki oraz uywanie tonu gosu powoduje powstanie emocji adekwatnej do danej ekspresji 28. Jeeli kto chce przekona si otym na wasnej skrze, wystarczy, e przez kilka minut (powiedzmy podczas czytania dwch kolejnych stron) bdzie si sztucznie umiecha. InformaJ.C. Piguet, op. cit., s. 158. Ibidem. 25 L. Feldman-Barrett, P. Niedenthal, P. Winkielman, Emotion and consciousness, Nowy Jork, Londyn: The Guilford Press 2007, s. 23. 26 A. Damasio, Bd Kartezjusza, prze. M. Karpiski, Pozna 1999, s. 157. 27 Idem, Tajemnice wiadomoci, prze. M. Karpiski, Pozna 2000, s. 5960. 28 L. Feldman-Barrett, P. Niedenthal, P. Winkielman, op. cit., s. 2630.
23 24
90
cje zproprioreceptorw (receptorw czucia wewntrznego) wkcikach ust zostan przekazane do mzgu, ktry zinterpretuje je jako wyraz zadowolenia iwefekcie tak wanie poczuje si umiechajca si osoba. Teoria ucielenionych emocji pozwala na wytumaczenie relaksacyjnych waciwoci humoru. Zamy, e kto jest zdenerwowany podczas rozmowy oprac. Jego minie bd napite, postawa ciaa zamknita. Jeeli jednak opowiedziany zostanie zabawny dowcip, to reakcja miechu pocignie za sob rozlunienie mini, ktre umys zinterpretuje jako zniknicie zagroenia zwizanego zca sytuacj, anie tylko tego wywoanego niespjnoci zawart wdowcipie. Dziki temu osoba bdzie moga poczu si swobodniej. Niektre techniki relaksacyjne opieraj si na podobnej zasadzie ipolegaj na napinaniu irozlunianiu mini, wcelu przekonania umysu, e zagroenie mino. Poziom wzbudzonego wdowcipie napicia jest zwizany ze znaczeniem, jakie ma dla nas jego tre. Jeli dotyczy kwestii nam nieznanych lub dla nas nieistotnych, to rozbawienie bdzie niewielkie lub zupenie si nie pojawi. Podobnie zbyt duy adunek emocjonalny, zwizany ztreciami bardzo dla nas wanymi (religia, przynaleno rasowa, pogldy polityczne) lub negatywnymi dowiadczeniami (mier, przemoc, zdrada), moe sprawi, e nie bdziemy si mia nawet zdobrze skomponowanego dowcipu. Otym, e humor jest nie tylko sposobem na zabaw, ale ma rwnie znaczenie dla naszego poznawczego funkcjonowania pisze rwnie Alstair Clarke. Wedug Clarke`aczowiek jest najbardziej ze wszystkich istot zdany na informacje, jakie otrzymuje od innych przedstawicieli swego gatunku. Ztej racji jest wbardzo duym stopniu naraony na prby oszustwa czy dezinformacje pojawiajce si niemal wszdzie. Kady znas potrzebuje zatem narzdzia, ktre pozwoli mu na analiz iocen informacji. Wedug autora The Eight Patterns of Humour narzdziem tym jest nasze poczucie humoru oparte ozdolno rozpoznawania wzorcw (pattern). Dziki tej umiejtnoci potrafimy analizowa imanipulowa danymi, ktre do nas docieraj. Kiedy napotykamy na niespjno, ktr uda nam si rozwiza, pojawia si rozbawienie imiech, stanowice swoist nagrod dla naszego umysu29.
Umys wesoy, bo skpy

Jak to si dzieje, e nasz umys tak dobrze przystosowany do dziaania wskomplikowanej, wielowymiarowej rzeczywistoci daje si wciga wpuapki dowcipu? Odpowied moe stanowi zasada ekonomii poznawczej, ktra kieruje sposobem organizacji ifunkcjonowania naszego systemu poznawczego. Wedug Susan Fiske iShelley Taylor czowiek jest skpcem poznawczym. Oznacza to, e nasz umys
29
A. Clarke, The Eight Patterns of Humour, Cumbria: Pyrrhic House 2009, s. 15.
91
Justyna Rynkiewicz
dziaa wsposb umoliwiajcy jak najmniejsze zuywanie jego zasobw30. Strategia ta ma zapobiec przeadowaniu systemu poznawczego przez wpyw na nasze procesy uwagi isposb magazynowania wiedzy owiecie. Uwaga jest niezwykle cennym zasobem, jej zakres wpywa na funkcjonowanie innych procesw poznawczych31, dlatego te umys wstanie wzgldnego spokoju zuywa zmniejszone iloci uwagi, by by przygotowanym na sytuacje ekstremalne32. Ekonomia poznawcza moliwa jest rwnie dziki temu, e nasza wiedza ootaczajcej rzeczywistoci jest reprezentowana wumyle przez pojcia, tworzce zorganizowan, hierarchiczn struktur33. Pojcia s schematycznymi reprezentacjami poznawczymi istanowi kategori nadrzdn dla zbioru obiektw. Mona je definiowa jako zestaw istotnych cech obiektu. Dziki temu nie ma potrzeby, by zdobywa izapamitywa informacje okadym obiekcie zosobna. Zdolno do traktowania nieidentycznych bodcw jako rwnowanych pozwala umysowi pomija zbdne szczegy34. Jeeli wiemy, e pies naley do kategorii zwierzt, to przypisujemy mu wszystkie konstytutywne cechy zwierzcia, niezalenie od tego, jakie s wasnoci szczeglne danego konkretnego psa. Obecnie wielu naukowcw podkrela rol danych zmysowych wprocesach poznawczych ikwestionuje zasadno tezy owycznie pojciowym charakterze reprezentacji umysowych35. Czyni to midzy innymi Lawrence Barsalou, ktry wswojej teorii systemu percepcyjnych symboli stara si opisa dziaanie umysu, uwzgldniajc jego ucieleniony charakter izwizki zotoczeniem zewntrznym. Wedug niego pomijanie aspektu modalnoci pojcia nie pozwala na ujcie zoonoci ludzkiej wiedzy idowiadczenia36. Drugi zarzut Barsalou polega na tym, e samo wymienianie wasnoci obiektu nie wskazuje jeszcze na relacje midzy nimi. Przykadowo, uznanie skrzyde za cech ptakw nie zawiera informacji otym, e skrzyda s przymocowane po przeciwlegych stronach ciaa37. Inne zarzuty dotycz tego, e pojcia s zwizane zcaym bogactwem ludzkiego dowiadczenia imog stanowi zewntrzn manifestacj bardzo bogatej mikrostruktury, anie pojedyncz jednostk informacji. Wrzeczywistoci pojcie byoby rozproszone pomidzy wieloma jednostkami, ktre uczestnicz take wtworzeniu innych poj. adna
S. Fiske, S. Taylor, Social cognition, Nowy Jork: McGraw-Hill 2008, s. 13. T. Maruszewski, Psychologia poznawcza, Warszawa 1996, s. 111. 32 M. Sutherland, op. cit., s. 2. 33 T. Gureckis, R. Goldstone, Schema, [w:] The Cambridge Encyclopedia of the Language Sciences, ed. P. Hogan, Cambridge: Cambridge University Press 2010, s. 725. 34 E. Ncka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, Warszawa 2006, s. 99101. 35 N. Stillings, S. Welsler, Ch. Chase, M. Feinstien, J. Garfiels, E. Rissland, Cognitive Science. An introduction, Cambridge: The MIT Press 1998, s. 74. 36 T. Gureckis, R. Goldstone, op. cit., s. 726. 37 N. Stillings, S. Welsler, Ch. Chase, M. Feinstien, J. Garfiels, E. Rissland, op. cit., s. 96.
30 31
92
jednostka nie byaby przypisana konkretnemu pojciu skrzyde iwduej mierze pojcie skrzyde nie byoby powizane zadnym konkretnym wzorcem aktywacji38. Jak ma si to do teorii Raskina? Ot wieloznaczno poj jest jednym ze script switch tigger. Za przykad moe posuy dowcip: - Musz powiedzie, e moja ona jest wspaniaa! owiadcza Rosenbaum na przyjciu urodzinowym maonki. Matka odciga go na bok imwi: - Jak moge powiedzie, e ta twoja ruda, wredna wiedma jest wspaniaa? - Ale mamusiu, ja nie powiedziaem, e jest wspaniaa. Ja powiedziaem, e musz tak powiedzie39. Tutaj mamy dwa rozumienia sowa musie: pierwsze oznacza bycie zmuszonym przez wasne chcenie (tutaj niezwyke walory ony bohatera powoduj, e czuje on nieodpart ch wyraenia swego podziwu), drugie bycie zmuszonym przez czynniki zewntrzne (urodziny ony izwizane znimi konwenanse). Wtradycyjnym podejciu nasze rozumienie bycia zmuszonym opieraoby si odefinicj tego stanu skadajc si zserii twierdze (propositions) na jego temat ibyoby reprezentowane wsieci semantycznej przez jedn jednostk40. Wteorii Barsalou pojcie to byoby natomiast ugruntowane wcaej zoonoci zwizanego znim dowiadczenia, zarwno zmysowego, jak ipyncego zczucia wewntrznego41. adne ztych spojrze na pojcia nie wyklucza ich roli jako wyzwalaczy zamiany schematw. Czy jednak to nowe rozumienie tego, czym jest pojcie, nie stoi wsprzecznoci zteori sieci ischematw poznawczych? Specyfik budowy idziaania tych struktur poznawczych staraj si wyjani zwolennicy modeli koneksjonistycznych, znanych take jako PDP (parallel distributed processing modele rwnoczesnego rozproszonego przetwarzania). Twrcami teorii sieci s naukowcy zgrupy MIT (Massachusetts Institute of Technology) dziaajcy pod kierunkiem Jamesa McCellanda iDavida Ruhemlharta. Modele koneksjonistyczne czerpay inspiracj ze sposobu, wjaki pracuje ludzki mzg42. To podobiestwo midzy sieciami neuronowymi asieciami, wktrych przetwarzane s informacje ma uczyni wspomniany model bardziej wiarygodnym biologicznie43. Sieci semantyczne zoone s zpunktw wzowych (pojedynczych jednostek przetwarzajcych informacje) iwicych te punkty relacji. Wpunktach wzowych
Ibidem, s. 74. J.C. Piguet, op. cit., s. 160. 40 E. Ncka, J. Orzechowski, B. Szymura, op. cit., s. 54. 41 L. Barsalou, Perceptual symbol system, Behavioral and Brain Sciences (Atlanta) 1999, nr 22, s. 577. 42 J. McClelland, A. Cleeremans, Connectionist Models, [w:] Oxford Companion to Consciousness, red. T. Byrne, A. Cleeremans, P. Wilken, New York: Oxford University Press 2009. Korzystam zwersji online, protok dostpu: http://psych.stanford.edu/~jlm/papers/McCCleeremans09CnxMdlsOCC.pdf. Dostp: 22 sierpnia 2012. 43 E. Ncka, J. Orzechowski, B. Szymura, op. cit., s. 54.
38 39
93
Justyna Rynkiewicz
kodowane s reprezentacje pojciowe, czce si ze sob relacjami semantycznymi, ktre wyraaj si sum wszystkich pocze pomidzy desygnatami reprezentacji pojciowych iich waciwociami. Analogicznie do pocze neuronowych, cieki sieci maj rn wag. Im silniejsze poczenie, tym wiksza jest jego waga, aco za tym idzie, tym atwiej dwa pojcia aktywuj si nawzajem44. Zaoenie orwnoczesnym rozproszonym przetwarzaniu stanowi punkt wyjcia dla semantycznej teorii poznania McClellanda. Podstawowe zaoenia tej koncepcji s nastpujce: (1) dziaania poznawcze wyaniaj si zinterakcji pomidzy du liczb prostych jednostek przetwrczych irozprzestrzeniaj si zarwno wewntrz konkretnych obszarw mzgu, jak ipomidzy nimi; (2) pojedyncze reprezentacje mog powodowa aktywno wielu jednostek wrnych obszarach mzgu, zawierajcych neurony odpowiadajce za odbir odmiennych typw informacji (ksztatw, kolorw, zapachw, ruchw idwikw itp.); (3) umys ma moliwo dostosowywania informacji do posiadanej wiedzy, przechowywanej w postaci wzorcw wag pocze midzy neuronami; (4) wzory wag pocze s nabywane poprzez dowiadczenie, stopniowo zwiksza si ilo szczegw, jakie jestemy wstanie przywoa na myl odnonie konkretnego obiektu45. Sieci zawieraj bardziej zoone, wyspecjalizowane fragmenty. Struktury te to schematy poznawcze. Dziki temu, e cechuj si one bardzo du si pocze, wjednym momencie aktywuj si wszystkie wzy, ktre do nich nale46. Schematy reprezentuj wiedz jednostki oprzedmiotach, osobach (wtym schemat samego siebie autoschemat) lub sytuacjach (skrypty). Wiedza ta dotyczy atrybutw irelacji zachodzcych midzy nimi47. Schematy zawieraj wyabstrahowane przez umys, wane istae komponenty naszego wczeniejszego dowiadczenia48. Dotycz wiedzy ze wszystkich poziomw oglnoci zarwno reprezentacji pojedynczych poj, jak irozbudowanych ideologii49. Podstawowe zadania schematw to organizacja posiadanej wiedzy itworzenie podstawy do interpretowania nowych sytuacji50. Pierwsza ztych funkcji polega na tym, e schematy pozwalaj nam upraszcza rzeczywisto poprzez odzwierciedlanie oglnych prawidowoci panujcych wwiecie. Kieruj sposobem, wjaki
Ibidem, s. 127. J. McClelland, T. Rogers, K. Dilkina, K. Patterson, M. Ralph, Semantic Cognition: Its Nature, Its Development, and Its Neural Basis, [w:] The Cognitive Neurosciences IV, Boston: MIT Press 2009. Korzystam zwersji online, protok dostpu: http://psych.stanford.edu/~jlm/papers/ McCEtAl09SemCogGazzVolProofs.pdf. Dostp: 22 sierpnia 2012. 46 E. Ncka, J. Orzechowski, B. Szymura, op. cit., s. 128129. 47 S. Fiske, B. Morling, Schematy, [w:] Encyklopedia Blackwella. Psychologia Spoeczna, red. A.S.R. Manstead, M. Hewstone et al. (pol. red. J. Czapiski), Warszawa 2001, s. 549. 48 T. Gureckis, R. Goldstone, op. cit., s. 726. 49 E. Ncka, J. Orzechowski, B. Szymura, op. cit., s. 129. 50 T. Gureckis, R. Goldstone, op. cit., s. 725.
44 45
94
przyjmujemy nowe informacje, dziki nim wiemy, jakich bodcw moemy si spodziewa imoemy odnie szczegowe informacje do oglnej wiedzy na temat danego obiektu czy sytuacji51. Mona powiedzie, e schematy posiadaj przestrzenie (slots), wypenione rnymi rodzajami informacji wymaganych do reagowania na znane sytuacje52. Dziki nim wiedza orzeczywistoci staje si atwiej dostpna ibardziej zrozumiaa. Druga funkcja polega na tym, e aktywowane schematy zaczynaj stanowi kontekst dla napywajcych informacji53. Jeeli jestemy wrestauracji imamy aktywowany odpowiedni do tej sytuacji skrypt, to osob podchodzc do nas zmenu uznamy za kelnera. Wemiemy od niego kart, wybierzemy izamwimy posiek. Jeli natomiast jaka osoba podejdzie do nas zkart da na przystanku autobusowym, najprawdopodobniej uznamy to za jak form artu lub przejaw zaburzenia psychicznego ijest raczej mao prawdopodobne bymy prbowali zamwi uniej posiek. Pojawia si jednak problem. Wedug Barsalou trudno sobie wyobrazi tak du sie bdc rwnomiernie aktywowan wpamici roboczej54. Przy jednoczesnej aktywacji caego schematu umys mgby nie odnale istotnych danych. Powstaje pytanie, wjaki sposb podana informacja jest aktywowana wodpowiednim czasie. Prawdopodobnym wyjanieniem jest to, e kontekst pomaga wydoby istotne aspekty pojcia. Jeeli jakie pojcie jest przedstawione wizolacji, jak weksperymentach laboratoryjnych, to tylko najsilniejsze cieki otrzymaj znaczne iloci aktywacji. Wsytuacjach zycia pojcia wystpuj jednak wkontekcie, ktry moe przyczynia si do dodatkowej aktywacji sabszych, ale bardziej istotnych skojarze55. Biorc pod uwag, e klasyczna teoria sieci jest wstanie uwzgldni form kontekstowej zmiennoci poj, spr oprzedstawienie poj moe faktycznie polega bardziej na okreleniu reprezentacji jako percepcyjnych lub niepowizanych zmodalnoci sensoryczn. Gwnym celem krytyki teorii sieci dokonanej przez Barsalou jest ujcie na nowo relacji midzy pojciowym iobrazowym przetwarzaniem informacji oraz pokazanie, jak struktury mentalne podobne do schematw poznawczych mog powstawa na bazie percepcji56. Teoria schematw poznawczych leca upodstaw koncepcji Raskina, zostaje zatem nienaruszona. Zmieniaj
Ibidem, s. 725. W. Brewer, G. Nakamura, The nature and functions of schemas, [w:] Technical reports, Cambridge: Bolt Beranek and Newman 1984, s. 26. 53 S. Derry, Cognitive schema theory in constructivism debate, Educational Psychologist (Minneapolis) 1996, nr 31, s. 167. 54 N. Stillings, S. Welsler, Ch. Chase, M. Feinstien, J. Garfiels, E. Rissland, op. cit., s. 96. 55 Ibidem, s. 96. 56 T. Gureckis, R. Goldstone, op. cit., s. 726.
51 52
95
Justyna Rynkiewicz
si co prawda elementy, zktrych skadaj si sieci ischematy, jednak oglna zasada rwnoczesnego rozproszonego przetwarzania nie zostaje zakwestionowana. Zaoenie okontekstowej aktywacji schematw pokazuje take, jak powstaje pierwotne nastawienie wdowcipie. Opowiadana wdowcipie historia pojawia si pewnej kontekstowej prni, wic aktywuj si najsilniejsze cieki wzwizanym zni schemacie, przez co umys nie analizuje innych moliwoci interpretacji iwpada wsemantyczn puapk.
Powiedz mi, co ci bawi, apowiem ci, kim jeste

Dokadniejsza analiza schematw poznawczych pozwala odpowiedzie na pytania oto, czemu co bawi nas wmniejszym lub wikszym stopniu. Dla dziaania tych struktur poznawczych istotna jest nie tylko ich forma, ale take zawarto, apoprzez ni znaczenie, jakie poszczeglne schematy maj wnaszym codziennym funkcjonowaniu. Kady czowiek posiada unikalny zestaw wasnych schematw poznawczych, ktre rni si nie tylko treci i poziomem zoonoci, ale take si, zjak si aktywuj. Woparciu okoncepcj ucielenionego umysu uczynione zostaje tu zaoenie, e zwikszona aktywacja obecnych wdowcipie schematw pociga za sob wiksze rozbawienie. Silnie aktywowane schematy powoduj wiksze napicie mini, zatem mocniej odczuwane jest rozlunienie nadchodzce wraz zrozwizaniem niespjnoci. Cz zczynnikw sprzyjajcych korzystaniu naszego systemu poznawczego zkonkretnych schematw jest wduej mierze niezalena od dowiadczenia jednostki. Mona tu wymieni oglno izasig samego schematu. Schematy rl spoecznych s atwiej aktywizowane ni schematy cech57, dlatego bawi nas dowcipy opolicjantach, aprawie nie spotykamy artw oekstrawertykach czy nudziarzach. Co wicej, najchtniej posugujemy si schematami orednim stopniu oglnoci58. Czsto opowiadamy oSzkotach, aprawie wcale nie ma dowcipw oludziach wogle. Wany jest te bodziec, ktry prowadzi do uycia schematu czciej uywa si schematw aktywowanych przez bodce wzrokowe (rasa, pe, wiek, kolor wosw)59. Wyjania to seri dowcipw oczarnoskrych, blondynkach, mczyznach ikobietach. Bardziej interesujce wperspektywie tej pracy s cechy aktywizacji schematw wice si zosobistymi dowiadczeniami, systemem wiedzy iprzekona oraz spoecznymi relacjami jednostki. atwiej aktywowane s schematy dostpne, uywane regularnie lub te, ktrymi posugiwalimy si ostatnio60. Schemat nie musi dotyczy
S. Fiske, B. Morling, Schematy, op. cit., s. 552. Ibidem. 59 Ibidem. 60 Ibidem.
57 58
96
obiektu, zktrym spotykamy si bezporednio. Nie musimy mie teciowej, by mie pewien schemat tego, jak ona si zachowuje. Bardziej bawi nas dowcipy oRosjanach iNiemcach (iinnych narodowociach, ktrych stereotypy s nam znane) ni popularne wNorwegii dowcipy obrzydkich Dunkach. Co wicej, cech dobrego kawalarza jest to, e potrafi opowiedzie dowcip pasujcy do sytuacji. Strategi zapewne intuicyjnie stosowan przez opowiadajcych jest zaznaczenie, co bdzie tematem dowcipu, pozwala to suchaczowi na pewnego rodzaju wejcie wsytuacj imocniejsze rozbawienie. Ostatni istotn waciwoci schematw jest to, e mamy lepiej uksztatowane schematy ludzi, od ktrych zaley nasz los, czyli politykw, szefw, policjantw, wspmaonkw itp.61. Jest nam to koniecznie potrzebne do skutecznego reagowania wrelacjach znimi. Napicie, ktre moe pojawia si wrelacji znaszych zwierzchnikiem czy strem prawa znika, jeli moemy si ztakich osb pomia. Koncepcja schematw poznawczych pozwala take uj spoeczne ikulturowe zakorzenienie treci dowcipw. Osoby yjce wrnych warunkach kulturowych tworz odmienne schematy poznawcze.
Jak brzmiay ostatnie sowa generaa Custera? No c, lepsze to ni powrt do Dakoty Pnocnej.62
Jeeli ubawi Ci ten dowcip, to najprawdopodobniej jeste Indianinem. Skrypty dotyczce Custera iDakoty Pnocnej s uIndian owiele bardziej wyrane ni uPolakw. Moemy jednak zrozumie, co jest zabawnego wtym dowcipie, poniewa wsplny jest nam skrypt mierci jako czego najgorszego, co moe nas spotka. Mimo to nie wybuchniemy raczej tak gonym miechem, jak suchajcy artu Indianin. Powyszy przykad ma pokaza, e sama analiza formy nie wystarcza do zrozumienia specyfiki humoru. Ekonomia poznawcza, jako zasada dziaania umysu, zapewnia nam moliwo posiadania poczucia humoru. Gdyby kto aktywowa nieustannie cay swj umys do analizy napywajcych informacji, to zapewne interpretowaby je w prawie wszystkich moliwych kontekstach iznaczeniach. Syszc zdanie: Jan iKatarzyna yli szczliwie 20 lat, od razu spytaby, czy yli razem czy osobno icay dowcip nie miaby sensu. Gwne zaoenia poznawczych teorii humoru pokrywaj si ztym, co wspczeni kognitywici sdz na temat budowy idziaania ludzkiego systemu poznawczego. Zmiana wrozumieniu charakteru reprezentacji umysowych, od amodalnych
Ibidem. V. Deloria Jr., Custer died for your sins. An Indian Manifesto, New York: Macmillan 1969. Korzystam zwersji online, protok dostpu: http://indianie.eco.pl/litera/indian_humor.htm. Dostp: 23 sierpnia 2012. Fragment rozdziau wtumaczeniu M. Nowocienia.
61 62
97
Justyna Rynkiewicz
zbiorw cech do poj zwizanych zcaym bogactwem naszego dowiadczenia, nie wyklucza ujmowania naszej wiedzy jako systemu sieciowego zwyrnionymi strukturami, takimi jak schematy poznawcze. Teoria ucielenionego umysu tumaczy funkcj miechu ipozwala na wyjanienie relaksacyjnych waciwoci humoru. Koncepcje poznawcze s odpowiednie do analizy humoru nie tylko wwymiarze intelektualnym, ale tumacz rwnie pewne jego emocjonalne aspekty. Ze wzgldu na atwo aktywacji schematu iznaczenie obszarw, wktrych pojawia si niespjno, moemy analizowa poczucie humoru uposzczeglnych osb. Sama analiza bodcw humorystycznych nie wystarcza do ujcia gbi zjawiska, stanowi jednak jego podstaw, umoliwiajc dalsze badania. Poczucie humoru wskazuje na to, e nasz umys jest wstanie rozumie informacje na wiele rnych sposobw idostosowywa interpretacje do napywajcych danych. Postrzeganie schematyczne ma miejsce tylko do chwili, kiedy jest skuteczne; jeeli co nam nie pasuje, natychmiast przechodzimy do wnikliwej analizy sytuacji. Suchanie dowcipw stanowi trening dla naszego umysu, poniewa przestajemy polega na pierwszej narzucajcej si interpretacji zjawisk. Dowcipy ucz, by zbyt atwo nie ulega pierwszemu wraeniu, gdy posuenie si utartym schematem moe nas sprowadzi na intelektualne manowce. Jedn znajbardziej niezwykych waciwoci humoru jest jego zdolno do wytwarzania dystansu wobec treci, ktrych dotyczy. Wswojej rozwinitej formie humor moe wiadczy okrytycznym czy wrcz filozoficznym podejciu do rzeczywistoci. mianie si zwasnych wad lub wasnego nieszczcia pozwala na spojrzenie na nie zinnej perspektywy. Dziki humorowi nie przejmujemy si tym, co wczeniej wydawao nam si straszne lub przygnbiajce.
T he C ognitive V iews
on a S ense of
H umour
Humour is amultifaceted and complex phenomenon, but the theories of humour seem to focus only on the selected aspects: the superiority theories on the feeling of advantage, psychoanalysis on releasing psychic energy, and cognitive theories on the structure of humorous stimuli. The cognitive theories reflect in the best way the essence of humour, however, they are also criticized for omitting emotional aspects. Although it is afair criticism, it should lead to building up cognitive theories and not to rejecting them. Cognition and emotion do not exist independently, so that their analysis should not be carried out separately. The concept of cognitive schemas in conjunction with the theory of embodied mind allows to complement the formal description of jokes with the aspects of content. Thus, it is also possible to analyse individual and cultural differences in the perception of humorous texts.
98
Anna Szabelska
Claude Lvi-Strauss istrukturalna analiza mitu aprzyczynek do bada kognitywnych
Rozpoczynajc lektur niniejszego artykuu, czytelnik moe si zastanawia, po co opisywa strukturalizm szko, ktra nie tylko nie zyskaa statusu paradygmatu wnauce, ale iswoje lata wietnoci ma ju za sob. Po pierwsze, dlatego e cigle znajduje zastosowanie wwielu dyscyplinach naukowych i, podobnie jak wiele innych przeomowych teorii, cigle ucilany idoprecyzowywany pomaga coraz lepiej opisywa rzeczywisto. Ponadto jest on elementem wikszej myli, ktra pozwolia odrzuci wczeniejsze przewiadczenia wkwestii rnic pomidzy myl czowieka dzikiego icywilizowanego.
Teoria bricolageu
Istotnym wkadem Lvi-Straussa tak wrozwj antropologii, jak ibadania nad mitem jest zniwelowanie, uznawanej dotychczas wkrgach naukowych, przepaci pomidzy umysowoci czowieka nowoytnego itzw. kultur tradycyjnych. Dokona tego, wprowadzajc termin bricolageu1, za pomoc ktrego likwidowa stosunek podrzdnoci, wjakim stawiali czonkw spoecznoci niepimiennych przedstawiciele funkcjonalizmu, socjologizmu czy ewolucjonizmu. Poszukujc odpowiedzi na pytanie opodobiestwo kultur odlegych od siebie tak historycznie, jak igeograficznie, doszed do wniosku, e jest ono wynikiem tych samych struktur mylowych czcych wszystkich ludzi, za odmienno to efekt przeksztace tyche struktur. Mamy tutaj do czynienia zniezwykle istotn tez Lvi-Straussa, zakadajc, i tak umysowo tradycyjna, jak inowoytna to jedynie warianty, formy przeksztace wsplnego umysu, ktry funkcjonuje tutaj jako okrelenie majce oddawa jedno gatunku ludzkiego itosamo oglnych struktur mylowych wszystkich jego przedstawicieli. Rni si one jedynie technik, ktr wprzypadku
1
C. Lvi-Strauss, Myl nieoswojona, prze. A. Zajczkowski, Warszawa 1969.
Anna Szabelska
kultur aliterackich Lvi-Strauss wzbogaci wspomnian teori bricolageu. Mwi ona omajsterkowiczach, posugujcych si wmyleniu gotowymi obrazami reprezentujcymi pewne pojcia. Szczeglnie wmitach do wyraenia rozmaitych treci uywa si symboli, ktre zkolei nie zawsze bd uywane zgodnie zprzyjt funkcj, np. uPueblo ziemia utosamiana jest zmacic, za ich antropogeneza zakada wyonienie si ludzi zteje macicy. Myl tradycyjna posuguje si pewnymi konstruktami mylowymi, zktrych wybiera si przydatne wdanej chwili, podczas gdy czowiek wspczesny wnowych dla siebie sytuacjach tego nie robi. Inaczej mwic, jedni operuj znanym sobie iczasem nawet osobicie przeytym dowiadczeniem, podczas gdy drudzy je antycypuj. Czsto przywouje si tu przykad nauki, gdzie nierzadko konstruuje si nowe twory wpostaci hipotez czy teorii, ktre wyprzedzaj ewentualne zdarzenia. Rnica wdobieraniu poj wspoecznociach tradycyjnych iwspczesnych jest jedyn, gdy wytwarzanie znich schematw jest ju takie samo. Jednak rnica ta na dugie lata zaowocowaa teoriami oniszoci umysw, wktrych nie ma miejsca na innowacje, aktre posuguj si tylko tym, co znaj, prawdopodobnie dlatego, i istnienie owej skrzynki znarzdziami, wktrej te idee si znajduj, implikuje ich ograniczon ilo, aco za tym idzie, budowanie wzgldnie prostych kodw. Dopiero Lvi-Strauss uwiadomi nam, i kryj one rwnie zoone struktury mylowe, jak te, ktre przypisujemy sobie.
Strukturalizm zarys podejcia

Przejty zjzykoznawstwa iopracowany dla potrzeb antropologii strukturalizm jest jedn zprb zbadania, czy te raczej ustalenia, pewnych oglnych praw rzdzcych ludzkim umysem ijego wytworami. Lingwistyka strukturalna wie si znazwiskiem Ferdinanda de Saussureaijego sposobem rozumienia jzyka oraz rozrnienia jzyka jako systemu ijego realizacji jednostkowej (mowa). Jzyk to, wedug niego, system znakw wzajemnie ze sob powizanych. Te zkolei skadaj si ztego, co oznaczajce [] ioznaczane []2, ponadto jzyk jako system (langue) stanowi, bdc niewiadom struktur, podstaw indywidualnego sposobu uywania jzyka przez jednostki (la parole) []. Jzyk wujciu de Saussureaokazuje si samodzielnym uporzdkowaniem wewntrznych powiza elementw (znakw), ktre przez swoje konkretne formy wyrazu musz zosta dopiero wyjanione3. Jzyk zatem jest zastanym systemem znakw ikonwencji ich uycia, zktrych jednostka moe dowolnie wybiera potrzebne jej elementy, ale nigdy nie uyje wszystkich ani te nie pozna caoci jzyka, co przywodzi na myl opisywan wczeniej teori bricolageu. Mowa, bdca realizacj jzyka, jest rwnoczenie sptana jego zasadami,
P. Kunzmann, F.-P. Burkard, F. Wiedmann, Atlas filozofii, prze. B.A. Markiewicz, Warszawa 1999, s. 239. 3 Ibidem.
2
100
zatem wcelu skutecznego porozumiewania si musimy trzyma si regu. Badanie jzyka, podobnie jak realizowane pniej przez Lvi-Straussa badanie mitw, musi uwzgldnia rozpatrywanie poszczeglnych elementw nie jako wyizolowanych czci, ale jako fragmentw caoci. Najwaniejsze za jest ich miejsce wramach caoci oraz wzajemne powizania. Kolejnym wanym zaoeniem jest postulat ahistorycznoci naley bada jzyk jako system, nie za jako produkt swego rodzaju ewolucji. Badacza nie interesuj zatem dokonujce si na przestrzeni czasu zmiany czy innowacje wzakresie jzyka. Interesuje go forma, ktr zastaje tu iteraz, bez wzgldu na to, wjaki sposb si wyksztacia. Bardzo wan cech wychwycon przez strukturalistw jest oparcie systemu jzykowego na wystpujcych wnim rnorakich opozycjach. Jednostki poczone s bowiem wpary wedug zasady, wmyl ktrej czca t par cecha konkretnych fonemw istnieje lub nie. Przykadem moe tu by dwiczno lub bezdwiczno gosek: jeeli wemiemy pod uwag par t d wsystemie jzyka polskiego, to zmiana fonemu spowoduje zmian znaczenia danego sowa, np. ztom na dom4.
Strukturalizm wujciu Lvi-Straussa

Podobnie jak jzyk (z tym, e zamiast komunikatw wymieniamy dobra/ przedmioty) Lvi-Strauss rozumie kultur, lecz tutaj rol systemu komunikacyjnego peni system wymiany dbr. Ponownie dochodzimy do miejsca, wktrym naley podkreli, e wszystkie systemy s rwnoprawne is jedynie przejawami dziaalnoci wsplnego wszystkim ludziom modelu umysu, ktra wynika ztakiej samej jego konstrukcji. Dla myli Lvi-Straussa niezwykle istotny jest te fakt, e uniwersalne zasady czy struktury mylenia zasadniczo s dla wszystkich takie same, jednak uczowieka wspczesnego zostay one stamszone izasonite poprzez to, co mona nazwa dziedzictwem kulturowym. Na te pierwotne, podstawowe struktury naoyy si schematy mylenia niezbdne do ycia wdzisiejszym spoeczestwie. Wedug czci antropologw jedynie badanie kultur historycznie, geograficznie igenetycznie odlegych od kultury uczonego pozwoli na poznanie mechanizmw ich dziaania oraz ycia zbiorowego5. Wtym miejscu naley doprecyzowa, czym charakteryzuj si spoecznoci tradycyjne, gdy samo pojcie moe wydawa si do szerokie. Andrzej Szyjewski, konstruujc weberowski typ idealny kultur tradycyjnych istawiajc go wopozycji do spoeczestwa typu zachodniego, proponuje nastpujce wyrniki: prost iprzejrzyst organizacj, peni wiedzy owasnej kulturze, jedno obrazu idealnego irzeczywistego, anonimowo, aliteracko, ahistoryczno, ma dynamik
4 5
Za: J. Swolkie, . Trzciski, Wprowadzenie do etnologii religii, Krakw 1987. Zob. A. Szyjewski, Etnologia religii, Krakw 2008.
101
Anna Szabelska
rozwoju, wielofunkcyjno dziaa ludzkich ipodmiotowy stosunek do rzeczywistoci6. Wumysowoci tradycyjnej nie istnieje bowiem rozrnienie na czowieka iotaczajcy go wiat. Jest on jego czci, elementem, nie zachodzi zatem stosunek podmiot przedmiot, nie ma tu miejsca na przyrodzone inadprzyrodzone, wszystko bowiem jest jednym itym samym, czowiek jest czci wiata postrzeganego jako podmiot7. Skrtowo rzecz ujmujc, chodzi ospoecznoci omniejszym stopniu zoonoci struktury8, wktrych kady czonek jest wposiadaniu wiedzy ocaoci struktury bez rozrniania na to jak jest ijak powinno by. Wkulturach tych obowizuje take anonimowo twrcw rozmaitych dbr czy innowacji oraz ustny przekaz dotychczasowych tradycji, co zkolei pociga za sob brak poczucia historycznoci wnaszym rozumieniu, czyli uporzdkowania zdarze wporzdku chronologicznym. Wumysowoci tradycyjnej wydarzenia minione zlewaj si wjedn cao zrzeczywistoci mityczn. Chodzi tutaj tak owydarzenia zodlegej przeszoci, jak ite blisze. Czonkowie spoecznoci tradycyjnych, bdc niepimiennymi, dysponuj jedynie ustnym przekazem wasnej historii. To zkolei, wpoczeniu zzawodnoci ludzkiej pamici, sprawia, e nawet wydarzenia, wktrych uczestniczyli ludzie yjcy dwa, trzy pokolenia wstecz zaczynaj si rozmywa iwkonsekwencji mog zosta wczone wrzeczywisto mityczn. Zatem wydaje si, e najprostsz drog do poznania struktur umysu jest przeledzenie mitw opisywanych spoecznoci. Mona mie jednak wtpliwoci co do jakoci przekazw, zktrymi badacz ma do czynienia. Zastrzeenia te trafnie ubiera wsowa Edmund Leach wswoim opracowaniu dotyczcym Lvi-Straussa: Opowieci te s na og przekazywane wjzykach egzotycznych iwbardzo rozwleky sposb. Zanim dojd do [] badacza, zostaj ju zapisane i[] przetumaczone na ktry z[] jzykw europejskich. Wtrakcie tego procesu zostaj zupenie pozbawione swego oryginalnego kontekstu religijnego9. Tu jednak dochodzimy do wanego zaoenia wmetodzie Lvi-Straussa, wedug ktrego wszystkie warianty danego mitu pomimo rnic zachowuj najwaniejsze struktury, ktre zostay im nadane wmomencie powstawania. Jeli zatem tak jest, to porwnanie ich tak wcaoci, jak iwe fragmentach powinno doprowadzi badacza do odkrycia pewnych cech uniwersalnej nieracjonalnej logiki pierwotnej10. Powysze wnioskowanie dotyczy rwnie ludzi wspczesnych, jako e cechy te s przypisane gatunkowi ludzkiemu jako caoci11.
Ibidem, s. 4754. Ibidem, s. 48. 8 Wporwnaniu do spoeczestw wspczesnych. 9 E. Leach, Lvi-Strauss, prze. P. Niklewicz, Warszawa 1973, s. 64. 10 Ibidem. 11 Ibidem, s. 16.
6 7
102
Wrmy jednak do strukturalizmu Lvi-Straussa, ktry zca moc objawi mu si po spotkaniu zrosyjskim jzykoznawc Romanem Jakobsonem. To spotkanie zlingwistyk zaowocowao przeniesieniem teorii na grunt antropologii oraz jej rozwiniciem . Zaoenia teorii strukturalnej s nastpujce: owiecie wiemy tylko to, co pojmujemy zmysami, to zkolei, co postrzegamy jest porzdkowane iinterpretowane przez nasz umys. Std prosty wniosek, e cechy przedmiotw nie s immanentne, lecz przypisane przez czowieka. Porzdkujc sobie czas iprzestrze, dzielimy je na pewne kategorie inastpnie wedug nich organizujemy, co zkolei przekada si na fakt, e postrzegamy rzeczywisto jako podzielon na rozmaite klasy, za czas widzimy jako swoist sekwencj zdarze. To, co stworzymy sami, podlega podobnym procesom, zatem wytwory kultury rwnie s poklasyfikowane. Wedug Lvi-Straussa celem analizy strukturalnej jest odkrycie, wjaki sposb zwizki obserwowane przez czowieka wprzyrodzie su mu do tworzenia produktw kultury. Leach jako przykad podaje system sygnalizacji ulicznej, ale mona to te oglnie odnie do znaczenia kolorw. Wprzyrodzie to, co jaskrawe (np. czerwone) oznacza niebezpieczestwo ikonieczno zachowania ostronoci (std wkomunikacji drogowej czerwie jest uywana wznakach zakazujcych), za ziele jest poniekd odwrotnoci. Sdz, e mona tutaj pj okrok dalej izestawi lot ptaka zpniejsz konstrukcj samolotu. Teza ozwizkach praw przyrody zwytworami kultury jest niezwykle wana dla myli Lvi-Straussa, wynika zniej bowiem, i jeli uda nam si odkry, jak umys klasyfikuje natur, dowiemy si take tego, jakie prawa nim rzdz. Jest tu rwnie niezbdne zaoenie, e rozum ludzki, bdcy czci natury, wykorzystuje analogiczne wzory dziaania. Podobnie bdzie zbadaniem struktury zjawisk kulturowych, ktre powstay woparciu odziaanie zjawisk przyrody.
Strukturalizm aanaliza mitw

Szczeglnym wyrnikiem, czy te elementem oddzielajcym kultur od natury, jest mowa lub szerzej jzyk. Kategorie werbalne s mechanizmem transformacji uniwersalnych cech strukturalnych umysu ludzkiego wuniwersalne cechy strukturalne kultury ludzkiej.12 Zaoenie oistnieniu tych uniwersalnych kategorii implikuje te myl, e s one wjakiej mierze biologicznie uwarunkowane. Jeli tak jest, to musiay one zosta przyswojone przez czowieka, co zkolei wie si zwyspecjalizowaniem czci mzgu biorcych udzia wformowaniu iodbiorze dwikw13.
12 13
Ibidem, s. 43 C. Lvi-Strauss, Totemizm dzisiaj, prze. A. Steinsberg, Warszawa 1998.
103
Anna Szabelska
Wytworem ludzkiego umysu wyraonym wanie wmowie s mity. Wedug Lvi-Straussa do ich analizy niezbdne jest, dokonane przez Jakobsona, rozrnienie midzy metafor imetonimi. Jak pisze Leach, zasady s proste []: metafora (system, paradygmat) polega na rozpoznawaniu podobiestwa, ametonimia (syntagma) na rozpoznawaniu stycznoci iwzajemnego powizania14. Szczeglnie wana jest tutaj metonimia, gdy znajc system jzykowy, wktrym si poruszamy, syszc zdanie ukazujce cz pewnej caoci, moemy dopowiedzie sobie reszt. Leach posuguje si tutaj przykadem krla, oktrym moemy powiedzie, e nosi koron. Suchacz zaznajomiony zkodem, ktrym operujemy, bdzie wiedzia, jakie jeszcze atrybuty zostan przypisane monarsze. Wedug Lvi-Straussa na pierwszy rzut oka mity wygldaj jak zbieranina bahych zdarze, wktrej przewijaj si pewne podstawowe tematy (np. ojcobjstwo, kazirodztwo czy ludoerstwo), gdzie na dodatek mamy do czynienia zczsto i, na pozr chaotycznie, wplatanymi powtrzeniami. Jednak wydaje si niemoliwe, aby nie istnia jaki ukryty przekaz, ktry objawi nam si wtoku prawidowej interpretacji. Ocharakterze tej interpretacji Lvi-Strauss wnioskuje na podstawie dwch teorii: Freuda, zgodnie zktrym twierdzi, i mity to nic innego jak wyraz podwiadomych pragnie nurtujcych ludzi, ale niedajcych si pogodzi zetyk, porzdkiem spoecznym czy przyjt przez nich moralnoci. Mity s te prb rozwikania zakotwiczonych wnaszym yciu iniedajcych si pogodzi podstawowych sprzecznoci, do ktrych naley np. dychotomia ycia imierci. Jeli bowiem istnieje mier, to nie moe rwnoczenie istnie ycie. Dlatego te wprzekazach mier jest przedstawiana jako pocztek, brama ycia, waciwie niezbdna dla jego zaistnienia. Jednak rozwizanie sprzecznoci jest zaciemnione wanie przez cige powtrzenia czy rwnie czste dwuznacznoci. Pomimo i Lvi-Strauss, podajc za Freudem, opiera si na dychotomii natura kultura iakceptuje istnienie podwiadomego, naturalnego id iwiadomego kulturowego ego, to jednak, dc do ustalenia uniwersalnych prawd rzdzcych ludzkim umysem, poda drog lingwistyki, nie za psychoanalizy. Inn teori majc wspomc interpretacje mitw jest tzw. oglna teoria informacji. Bardzo wan jest zmiana postrzegania mitw jako zwykych opowieci iprzywrcenie nalenej im pozycji jako swoistym nonikom informacji. Nadawcami wtym przypadku s przodkowie plemienia kultywujcego dan tradycj, za odbiorcami obecne pokolenie, nowi czonkowie spoecznoci, ktrzy doczaj do niej wchwili suchania przekazu po raz pierwszy. S oni na swj sposb indoktrynowani przez starszych czonkw plemienia, ktrzy nie tylko ju znaj mit, ale te mog go powtarza. Jednak pewne okolicznoci, jak wiadome lub nie przeksztacenia wtreci mitu, sprawiaj, e do odbiorcw nie dociera konkretny idosowny
14
E. Leach, op. cit., s. 5354.
104
przekaz, lecz jego zasadniczy korpus. Cho w Opowieci oAsdiwalu Lvi-Strauss analizuje jeden okrelony kompleks mitw wystpujcy wkonkretnym regionie15, to jednak zazwyczaj stara si ukaza istot jego treci nie dla jednej kultury czy regionu geograficznego, ale dla caej ludzkoci, aby pokaza owe uniwersalne struktury ludzkiego umysu. Przykadowo, analizuje rytua wygaszania iponownego rozpalania ognisk obecny wdawnej Europie, staroytnych Chinach czy wrd niektrych spoecznoci indiaskich16. Do swego celu dochodzi wiadomie, ignorujc ipomijajc bariery historyczne igeograficzne. Wybierajc rozmaite przykady zrnych miejsc wiata, pokazuje ich podobiestwo iwyciga wnioski.
Analiza mitw
Jak zatem wyglda wzorcowa strukturalna analiza mitu wedug Lvi-Straussa? Badacz zaczyna od podziau przekazu na pewne fragmenty, ktre odnosz si do statusu bohaterw czy te stosunkw midzy nimi. Wybr jest wzasadzie arbitralny, naley jednak stara si uchwyci wszystkie istotne wydarzenia iodfiltrowa te, ktre zdaj si by ich wariantami czy powtrzeniami. Tak otrzymane czci dzieli si na kategorie, przykadowo Lvi-Strauss, analizujc mit oEdypie, wyrni cztery: brato- lub ojcobjstwo, kazirodztwo, zabijanie potworw przez ludzi oraz kategori ludzi mieszczcych si wjaki sposb wpojciu potworw (np. pludzie, p-zwierzta). Po wyodrbnieniu tych kategorii ustala si wszelkie moliwe midzy nimi permutacje. Przykadowo, analizujc wyselekcjonowane przez siebie czci dla mitologii poudniowoamerykaskich, Lvi-Strauss dochodzi do wniosku, i stosunki midzyludzkie (np. pokrewiestwo, przyja czy wrogo) mog by manifestowane dosownie lub winnej formie. Mamy tu do czynienia z rozmaitymi stosunkami midzygatunkowymi (ludzie, zwierzta, istoty nadprzyrodzone), stosunkami midzy kategoriami dwikw iciszy, zapachu ismaku, zwierztami irolinami, kategoriami krajobrazu, klimatu, pr roku oraz wszelkimi wariacjami pomidzy nimi17. Analizy te pokazuj, e wszelkie transformacje dokonywane wmitach, m.in. kamuflowanie pewnych spraw czy przenoszenie ich na inne paszczyzny, nie s przypadkowe ani nie s te wytworem swoistej poetyki nosicieli mitu, lecz opieraj si na logicznych zasadach. Leach przywouje tu analogie pomidzy miodem akrwi menstruacyjn, gdy obie te substancje s przetworzone, zmianie ulega jedynie pojemnik, wjakim si to dokonuje. Interpretacje mitw maj nam przynie nie tylko rozmaite analogie, ale rwnie, jak ju to zostao wspomniane, da
15 C. Lvi-Strauss, The Story of Asdiwal, [w:] Sacred Narrative Readings in the heory of yth, ed. A. Dundes, BerkeleyLos AngelesLondon: University of California Press 1984. 16 Idem, From Honey to Ashes, Chicago: University of Chicago Press 1983. 17
E. Leach, op cit, s. 7576.
105
Anna Szabelska
odpowied na pytanie, jakie struktury umysu kryj si za sum tego, oczym mwi wszystkie mity18 oraz obnay pewne nieuwiadamiane przez nas na co dzie paradoksy, bdce immanentn cech kadego sposobu mylenia. Mog to by rwnie wszelkie spychane do niewiadomoci sprawy niebdce wzgodzie zwyznawan przez nas moralnoci, jak np. fakt, i jeli spoeczestwo ma i naprzd, crki musz by nielojalne wobec swoich rodzicw, asynowie musz niszczy (zastpowa) swych ojcw19.
Opozycje binarne
Rwnie wan kategori dla Lvi-Straussa ijego analizy mitw jest system opozycji binarnych, ktre wyznaczaj podstawowe struktury mylenia ludzkiego. Wwiecie istniej naturalne pary, zarazem podobne iniepodobne do siebie, takie jak: mczyzna ikobieta, noc idzie, ycie imier. Poszczeglne czony tych relacji okrelaj si wzajemnie. Na przykad czowiek jako konkretny osobnik jest zawsze mczyzn lub kobiet, lecz mczyzna jest mczyzn, poniewa istnieje kobieta, akobieta jest kobiet, poniewa istnieje mczyzna. Owe opozycje binarne s charakterystyczne dla wiata mitycznego, gdzie kosmos strukturyzowany jest poprzez ustalanie przeciwstawnych par. Pozostaoci tego wiata wnaszym s wszelkie kostrukty hybrydalne, ktre cigle budz lk znie do koca uwiadamianych powodw (np. nietoperz)20. Wedug Lvi-Straussa takie naturalne opozycje stay si prototypami symboli dobra iza, tego, co dozwolone izakazane. Naley zatem podkreli, i podstawow jednostk kultury nie s wymienione wyej poszczeglne elementy. Dopiero uoenie ich wpary sprawi, e badacz bdzie mia do czynienia ztym, co ow kultur konstytuuje. S one niezwykle wane dla zobrazowania, jak czowiek kategoryzuje wiat, ato zkolei jest przyczynkiem do poznania postulowanej przez Lvi-Straussa jednolitej ludzkiej natury.
Lvi-Strauss akognitywici
Jakie s powizania Lvi-Straussa zmyl kognitywn? Na pewno nie jest to bezporedni wpyw czy zwizek, jaki czsto obserwujemy wnauce typu mistrz kontynuujcy irozwijajcy jego myl imetod ucze. Mona jednak zaryzykowa porwnanie oraz zestawienie spojrzenia Lvi-Straussa na mity ze spojrzeniem GerogeaLakoffa iMarka Johnsona na metafor imetonimi. Badaczy tych mona wczy do szerokiego krgu naukowcw prbujcych dociec, jakie prawa rzdz
Ibidem, s. 80. C. Lvi-Strauss, Antropologia strukturalna, prze. K. Pomian, Warszawa 2009. 20 A. Szyjewski, op. cit., s. 74.
18 19
106
ludzkim umysem oraz jak ludzie kategoryzuj zastan rzeczywisto. Ponadto czy ich wiele innych, bardziej konkretnych pomysw ipodej. Na pewno trzeba wspomnie ozwrceniu uwagi na fakt, e struktury mentalne mog by badane poprzez rozmaite kulturowe manifestacje, wszczeglnoci wytwory werbalne. Istotna jest rwnie kwestia metody operowania kategoriami metafory imetonimii przejtej przez Lvi-Straussa od Jakobsona, ktr rozwin na gruncie antropologii. Ponadto oba te podejcia maj na celu spojrzenie na tekst czy przekaz kulturowy nie jak na histori, wktrej wane s sekwencje zdarze czy bohaterowie, ale jak na korpus kryjcy wsobie pewne struktury. Jednak dla Lakoffa iJohnsona struktury te to metafory, ktre skadaj si zpowizanych ze sob domen pojciowych21. Ich pocztkowe spojrzenie na metafor jako zjawisko jednokierunkowe rwnie przywodzi na myl koncepcj Lvi-Straussa. Bazowym miaoby by tutaj dowiadczenie fizyczne czowiek obserwujc przyrod, wykorzystuje zaobserwowane powizania do kreowania wasnych wytworw kulturowych. Trzeba pamita, e to Lvi-Strauss zauway pewne nowe moliwoci lepszego poznania umysu ludzkiego. Imimo e strukturalizm by czsto krytykowany iwiele zjego postulatw nie znajduje ju zastosowania, to na uwag zasuguje choby ztego powodu, e pokaza sposb, wjaki mona interpretowa ludzkie pojmowanie wiata. Na wskazaniach tych opiera si nowoczesna nauka. Rwnie zniwelowanie rozrnienia midzy umysowoci tradycyjn inowoczesn sprawia, e badajc nasze kategorie pojciowe, moemy si zarwno odwoywa do wspczesnych wypowiedzi, jak ido mitw, wktrych podobnie jak wdzisiejszych metaforach pojciowych rwnie jedne stosunki zastpoway inne (por. opis Lvi-Straussa dotyczcy zastpowania stosunkw midzyludzkich stosunkami innego rodzaju zamieszczony wczci Analiza mitw22). Jak wynika zpowyszych przykadw, Claude Lvi-Strauss wypracowa nowy sposb analizy przekazw sformuowanych wkonkretnym kodzie jzykowym i co najwaniejsze udowodni, e umysowo spoecznoci tradycyjnych iwspczesnych to jedynie warianty wsplnego caej ludzkoci, jednorodnego biologicznie umysu. Jednak, wedug uczonego, wsplne nam wszystkim struktury zostay przesonite przez to, co nazywamy dziedzictwem kulturowym. Moemy je jednak odsoni przez umiejtn analiz mitw, ktre, pomimo licznych przeksztace, nawet wobecnie znanej badaczom formie zachoway swoje najwaniejsze cechy strukturalne. Niezwykle wana jest te obserwacja, e wprzypadku mitw mamy do czynienia nie tylko, jak to si zwyko uwaa, zopowieci, ale przede wszystkim zprzekazem informacji majcym tak nadawc, jak ikonkretnego odbiorc. Zatem odpowiednio przeprowadzona analiza porwnawcza powinna te wasnoci wydo21
szowski, Warszawa 1988.

22
G. Lakoff, M. Johnson, Metafory wnaszym yciu, prze. iwstpem opatrzy T.P. Krze-
E. Leach, op cit, s. 7576.
107
Anna Szabelska
by, gdy kategorie jzykowe to nic innego jak efekt transformacji uniwersalnych cech strukturalnych ludzkiego umysu wuniwersalne kategorie kulturowe. Myl Lvi-Straussa koncentruje si na prbach odkrycia praw rzdzcych ludzkim umysem i oprcz powyszych analiz proponuje badanie majce na celu ustalenie, wjaki sposb czowiek przeksztaca zwizki obserwowane wnaturze wprodukty kultury. Naley te pamita, e podstawow jednostk kultury s nie jej poszczeglne elementy, ale opisywane wczeniej opozycje binarne. Lvi-Strauss jest jednym ztych badaczy, ktrzy niekoniecznie dokonuj wielkich rewolucji wnauce, ale inicjuj powolne jej przekierowanie na inne tory, podaj ladem dopiero kiekujcych, ale ju obiecujcych idei, bior je na warsztat iopracowuj na swj niebanalny sposb, przy okazji dodajc nowatorskie metody czy sposoby badania zjawisk, oktrych wydawao si, e wiemy ju wszystko. Zatem odpowiadajc na pytania, czy Lvi-Strauss mia bezporedni wpyw na kognitywistw lub czy bez niego rozwinaby si idea metafory imetonimii, naley odpowiedzie nie. Jednake nie wolno tego wpywu nie docenia. By on bowiem jednym zpionierw uj synkretycznych iniewtpliwie pokaza, i badania interdyscyplinarne to nie tylko zwyke poczenie elementw zaczerpnitych zrozmaitych dziedzin ale, przede wszystkim, ich twrcza synteza. Nie mona pomin take wkadu Lvi-Straussa we wspczesne religioznawstwo, aszczeglnie badania mitu, ktre coraz bardziej zaczynaj kierowa si wstron kognitywistyki. Ale nie tylko na tym polega donioso jego myli. Jak to ju byo wspomniane, jest on jednym ztych badaczy, ktry wzi na warsztat pewne idee i, uznajc za obiecujce, opracowa je, co wrezultacie zaowocowao ich dynamicznym rozwojem.
C laude L vi -S trauss S tructural S tudy of M yth and an I ntroduction to C ognitive R esearch
The aim of this paper is to present the connections between two theories: the first one formulated by Claude Lvi-Strauss and the second one by George Lakoff and Mark Johnson. It is not just asimple comparison of two views by pointing out the direct influences and all similarities between them, but an attempt to show the general direction in which contemporary studies on structures of human mind is heading. The author tries to show the contribution which Lvi-Strauss made to the humanities and some of his novel ideas, and to compare them with those introduced in Lakoff and Johnsons work, especially with the issue of metaphor and metonymy, which reveal how the human mind perceives and categorizes reality. The article focuses also on the fact that ahuman uses connections observed in nature to create similar cultural structures.
108
Wstron neurobiologicznej teorii pikna1

Tumaczenie: Sebastian Bodzak, Barbara Tatar
Abstrakt
Chcielimy dowiedzie si, czy dziaanie okrelonego obszaru (lub obszarw) mzgu towarzyszy pochodzcemu zrnych rde dowiadczaniu pikna. Weksperymencie skanowania mzgu wzio udzia 21 badanych, podczas ktrego do obrazowania uyto funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI, functional magnetic resonance imaging przyp. tum.). Przed eksperymentem ogldali oni zdjcia isuchali fragmentw muzycznych, ktre mieli oceni wskali 19, gdzie 9 oznaczao najpikniejszy. Pozwolio nam to wyrni trzy zestawy bodcw piknych, obojtnych ibrzydkich ktre badani wskanerach ogldali isuchali, ana kocu kadej prezentacji oceniali. Wyniki analizy koniunkcyjnej (conjunction analysis) aktywnoci mzgu pokazuj, e zkilku obszarw aktywnych podczas stymulacji przez kady bodziec wycznie jeden obszar korowy, zlokalizowany wprzyrodkowej oczodoowo-czoowej korze (medial orbito-frontal cortex) (mOFC), by aktywny podczas suchowego i wzrokowego dowiadczania pikna, przy czym aktywnoci wytwarzane przez dowiadczenie pikna pochodzce z obu rde zachodziy wnim na siebie niemal cakowicie. Sia aktywnoci tej czci mOFC bya proporcjonalna do siy deklarowanej intensywnoci dowiadczanego pikna. Wnioskujemy, e oile rozwaana jest aktywno mzgu, to zdolno do odczuwania pikna nie jest zalena od rodzaju zmysu, poprzez ktry jest przekazywana, ale ktra moe by aktywowana przez przynajmniej dwa rda muzyczne iwzrokowe atake prawdopodobnie przez inne zmysy. To prowadzi nas do sformuowania neurobiologicznej teorii pikna.
Artyku ukaza si pt. Toward abrain-based theory of beauty, PLoS One 2011, vol. 6, nr 7, e21852. Skadamy serdeczne podzikowania profesorowi Semirowi Zekiemu oraz doktorowi Tomohiro Ishizu za wyraenie zgody na tumaczenie ipublikacj niniejszego artykuu.
1
Wprowadzenie
Wprezentowanej pracy odpowiadamy na pytanie, na ktre na przestrzeni wiekw prbowano odpowiada ju wiele razy, mianowicie: co konstytuuje pikno. Byo ono szczeglnie dobrze sformuowane, wprzystpny neurobiologicznie sposb, przez Edmunda Burkea. WDociekaniach filozoficznych opochodzeniu naszych idei wzniosoci ipikna napisa, e pikno jest wprzewanej mierze jak jakoci cia dziaajc mechanicznie na ludzki umys za porednictwem zmysw2. Ta definicja sugeruje, e posiadamy wyjtkow zdolno do odczuwania pikna, ktra moe by stymulowana przez ktrykolwiek ze zmysw lub przez wszystkie. Wten sposb powstaje wane pytanie: czy pochodzce zrnych zmysw dowiadczenia pikna, powiedzmy: wzrokowe isuchowe, koreluj zaktywnoci tych samych czy rnych obszarw mzgu? Jeli rnych, to wyran implikacj byoby, e ukady wmzgu (brain systems) korelujce zdowiadczeniem pikna s funkcjonalnie wyspecjalizowane, dowiadczenie wzrokowe pikna towarzyszy aktywnoci jednego obszaru bd pewnemu ich ukadowi, asuchowe innym. Ale tematyczna literatura humanistyczna, zbyt liczna, eby j wypunktowa, sugeruje, e badacze zajmujcy si tym zagadnieniem preferowali t pierwsz alternatyw, mianowicie, e istnieje pojedyncza zdolno odczuwania pikna, zasilajca zmysy rnego rodzaju. Jest ona odzwierciedlona wdefinicji Burkea. Wten sposb staralimy si nauczy czego, jakkolwiek niewiele, otym jak mogaby by organizowana aktywno mzgu podczas dowiadczania pikna. Burke, a take wielu innych, wliczajc Immanuela Kanta, Anthonyego Ashley-Coopera (trzeci ksi Shaftesbury) iJosepha Addisona, odrnia pikno od wzniosoci, charakteryzowanej przez nich jako zachwyt, groza, wstrt istrach. Wtym artykule zajlimy si samym piknem, bez wzniosoci. Przeprowadzilimy eksperyment obrazowania ludzkiego mzgu, uywajc funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI), wktrym poprosilimy badanych oobejrzenie reprodukcji obrazw oraz wysuchanie krtkich fragmentw muzycznych iich oceny wedug stopnia pikna, jakie odczuli, jednoczenie przeprowadzajc obrazowanie aktywnoci ich mzgw. Zgodnie zrobocz hipotez, skanialimy si bardziej wstron naszej neurobiologicznej interpretacji definicji Burkeaiprzypuszczalimy, e powinien istnie pojedynczy obszar mzgu bd ich pewien ukad, ktrego aktywno koreluje zdowiadczeniem pikna, niezalenie od tego, czy pochodzi ono ze rda suchowego czy wzrokowego.
E. Burke, Dociekania filozoficzne opochodzeniu naszych idei wzniosoci ipikna, Warszawa 1968, s. 127.
2
114
Wstron neurobiologicznej teorii pikna
Poprzednie prace w tym i innych laboratoriach3 wskazyway na aktywno wmOFC wtak zwanym orodku przyjemnoci4 podczas wzrokowego bd muzycznego dowiadczania pikna, ale nie odnotowano adnych podobnych bada dotyczcych dowiadczania pikna wywodzcego si zdwch rnych zmysw utych samych badanych. Jest to wane, gdy mOFC jest du przestrzeni kory mzgowej irne, cho czasem pokrywajce si, jej fragmenty byy aktywowane przez rne zadania5. Postawilimy tez, e aktywno wtej samej czci mOFC mogaby korelowa zpiknem wbardziej abstrakcyjnym sensie, inaczej mwic, niezalenie od tego, czy jest pochodzenia suchowego bd wzrokowego. Okazao si tak by wistocie ipoprowadzio nas to do sformuowania neurobiologicznej teorii pikna.
Materiay imetody
Badani Wbadaniach uczestniczyo 21 zdrowych, praworcznych ochotnikw (9 mczyzn, 12 kobiet, rednia wieku 27,5 lat). Wszyscy mieli zdrowy albo skorygowany wzrok iaden znich nigdy nie mia zaburze neurologicznych bd psychicznych. Od wszystkich uzyskano pisemn zgod a badania zostay zatwierdzone przez Ethics Committee of the Institute of Neurology. Wszystkie dane s anonimowe. Badani pochodzili znastpujcych grup kulturowych: 10 zEuropy Zachodniej, 2Amerykanw, 4 Japoczykw, 3 Chiczykw i2 Hindusw. Zwyjtkiem jednego badanego, nikt nie by artyst czy muzykiem. Testy psychofizyczne Przed skanowaniem mzgu zostay przeprowadzone testy psychofizyczne wcelu dobrania bodcw; pozwolio to badanym poklasyfikowa bodce wtrzy
3 H. Kawabata, S. Zeki, Neural correlates of beauty, J Neurophysiol 2004, nr 91, s.16991705; O. Vartanian, V. Goel, Neuroanatomical correlates of aesthetic preference for paintings, Neuroreport 2004, nr 15, s. 893897; C. Di Dio, E. Macaluso, G. Rizzolatti, The golden beauty: brain response to classical and renaissance sculptures, PLoS One 2007, nr 2, e1201; A.J.Blood, R.J. Zatorre, P. Bermudez, A.C. Evans, Emotional responses to pleasant and unpleasant music correlate with activity in paralimbic brain regions, Nat Neurosci 1999, nr 2, s. 382387; T.Tsukiura, R. Cabeza, Shared brain activity for aesthetic and moral judgments: implication for the Beauty-is-Good stereotype, Soc Cogn Affect Neurosci 2011 [nr 6, s. 138148 przyp. tum.]. 4 F. Grabenhorst, E.T. Rolls, Value, pleasure and choice in the ventral prefrontal cortex, Trends Cogn Sci 2011, nr 15, s. 5667. 5 A.J. Blood iin., Emotional responses, op. cit.; K. Kornysheva, D.Y. von Cramon, T.Jacobsen, R.I. Schubotz, Tuning-in to the beat: Aesthetic appreciation of musical rhythms correlates with apremotor activity boost, Hum Brain Mapp 2010, nr 31, s. 4864.
115
grupy pikne, obojtne ibrzydkie, ktre nastpnie pokazywano podczas sesji skanowania. Najpierw testowalimy 30 badanych (15 mczyzn, 15 kobiet, rednia wieku 25,8 lat), ktrzy nie uczestniczyli wskanowaniu. Kady obejrza 60 reprodukcji iwysucha 60 fragmentw muzycznych. Bodce wzrokowe stanowiy portrety, pejzae oraz martwa natura, wikszo ze sztuki zachodniej, trzy ze sztuki orientalnej. Bodce suchowe obejmoway fragmenty muzyki klasycznej iwspczesnej, gwnie zachodniej oraz dwch utworw japoskich. Wszystkie bodce byy prezentowane przez 16 sekund zdwusekundow przerw pomidzy nimi. Kady bodziec by oceniany wskali od 1 do 9. Ocenione wskali 13 zostay zakwalifikowane jako brzydkie, 46 jako obojtne, za 79 jako pikne. Bazujc na tym tecie, wybralimy 10 piknych, 10 obojtnych oraz 10 brzydkich bodcw we wzrokowej isuchowej kategorii do uytku wsesji skanowania, wrezultacie osigajc 60 bodcw (po 30 reprodukcji obrazw ifragmentw muzycznych). Podczas pierwszej wizyty wlaboratorium, jeden dwa tygodnie przed skanowaniem, kady badany zosta poinstruowany ozasadach eksperymentu isposobie oceniania bodcw, jak opisano powyej. Tylko badani klasyfikujcy bodce wtrzy kategorie wmniej wicej rwnych proporcjach zostali wybrani do eksperymentu skanowania (zobacz Informacje dodatkowe: Tabela 1. Dane behawioralne zebrane we wstpnym tecie behawioralnym). Jeden badany, ktry zaklasyfikowa wszystkie bodce wzrokowe jako brzydkie lub obojtne, zosta wykluczony.
Tab. 1. Dane behawioralne zebrane podczas bada fMRI
Rodzaj bodca Wzrokowy (zakres) Muzyczny (zakres) Pikny 40.00 % (56.730.0) 42.24 % (58.730.0) Obojtny 25.09 % (46.716.7) 25.44 % (43.313.3) Brzydki 34.91 % (50.026.7) 32.32 % (43.723.30
Rozkad behawioralnych wskaza podczas eksperymentu skanowania wg modalnoci bodca; uredniony dla wynikw wszystkich badanych. Zakres pokazuje maksymalny i minimalny odsetek badanych.
Bodce Bodce zostay wygenerowane przy uyciu zestawu narzdzi programistycznych Cogent 2000 (http://www.vislab.ucl.ac.uk/cogent_2000.php) dziaajcego wMATLAB (MathWorks, Natrick, MA, USA). Analogicznie do rozwijajcej si iwten sposb dynamicznej natury bodcw muzycznych, kady bodziec wzrokowy by stale przybliany wtempie 3 sec, przy uyciu programw do edycji obrazw (Adobe Photoshop CS3, Premiere Pro CS3). Bodce wzrokowe zostay ponownie wywietlone na ekranie przy uyciu rzutnika LCD zlusterkiem ktowym.
116
Rozdzielczo ekranu wynosia 14001050 pikseli. Uczestnicy suchali fragmentw muzycznych przez suchawki (MR Confon, Magdeburg, Germany). Sesj rozpoczto, pokazujc badanym paski, czarny ekran przez 20 sekund, pozwalajc, eby efekt ekwilibracyjny czasu T1 zanikn (odpowiadajce temu pierwsze sze skanw mzgu zostao odrzucone). Potem punkt zogniskowania wzroku zosta zaprezentowany wcentrum czarnego ekranu przez jedn sekund. Pniej nastpia prezentacja wzrokowych bd suchowych bodcw, wprzypadkowej kolejnoci, przez 16 s kady, znastpujc po nich 1-sekundow przerw. Kiedy byy prezentowane bodce suchowe, punkt zogniskowania pojawia si wcentrum czarnego ekranu iuczestnicy byli proszeni oskupienie na nim wzroku. Po kadym zaprezentowanym bodcu badani byli proszeni oprzyporzdkowanie go do jednej ztrzech kategorii piknego, obojtnego lub brzydkiego przez nacinicie odpowiedniego przycisku praw rk. Jak przy klasyfikacji przed skanowaniem, wyranie poprosilimy badanych, eby ocenili swoje dowiadczenie zcaego 16-sekundowego odcinka czasu, podczas ktrego prezentowano im bodce. Na czas reakcji zostao przeznaczonych 5 sekund, podczas ktrych uczestnicy mogli dokona oceny. Caa sesja koczya si woln od bodcw piciosekundow przerw, podczas ktrej skaner kontynuowa zbieranie sygnaw BOLD (blood oxygen level-dependent)6. Bodce byy prezentowane wpiciu sesjach, gdzie kada skadaa si z12 bodcw, zktrych pierwsza poowa bya suchowa, adruga wzrokowa, zaprezentowanych wpseudolosowym porzdku. Kada sesja zawieraa 3 wzrokowe i3 suchowe bodce7. Przed skanowaniem badani przeszli krtk sesj praktyczn przy uyciu innych ni wsesji skanowania bodcw suchowych iwzrokowych. Szczegy skanowania Dane ze skanowania pozyskano przy pomocy skanera MRI 3-T Siemens Magnetom Trio (Siemens, Erlangen, Germany) zzamontowan 12-programow gowic. Wsekwencji EPI8 stosowanej wskanowaniu funkcjonalnym wcelu uzyskania sygnau
Okrela on zaleno intensywnoci sygnau fMRI od poziomu natlenienia krwi, wskazujc na wzrost aktywnoci neuronalnej wskanowanych obszarach mzgu. Wszystkie przypisy wyjaniajce wartykule pochodz od tumaczy. 7 Dostrzegamy tutaj pewien bd autorw wtekcie. Skoro wykonano pi sesji iwkadej zaprezentowano 12 bodcw po rwno wzrokowych isuchowych, to kada zsesji zawieraa sze bodcw wzrokowych isze suchowych.
6
8 Echo-planar imaging to bardzo szybki rezonans magnetyczny (MR) techniki obrazowania zdolny do nabycia caego obrazu rezonansu magnetycznego wuamku sekundy. Zalet EPI wporwnaniu zkonwencjonalnymi MR jest np. skrcenie czasu przetwarzania obrazu, zmniejszenie cieni powstajcych podczas ruchu izdolno do obrazowania szybkich procesw fizjologicznych worganizmie czowieka. Zob. na ten temat: M. Poustchi-Amin,
117
BOLD9 (czas echo TE=30 ms, czas powtrzenia TR=70 ms, czas natenia 3,36 s) zastosowano 48 przekrojw obejmujcych cay mzg. Rozdzielczo wokseli bya rwna 3 mm 3 mm wpaszczyznowej rozdzielczoci, z2 mm gruboci przekroju i1 mm przerw midzy przekrojami. Obrazy anatomiczne zalene od T1 zostay pozyskane dla kadego badanego pod koniec sesji eksperymentalnej (176 przekrojw, rozdzielczo 1 1 1 mm, TE=2,48 ms, TR = 7,92 ms). Dodatkowo nagrywalimy reakcje fizjologiczne, akcj serca iczstotliwo oddychania kadego zbadanych. Analiza Wszystkie dane byy analizowane przy uyciu SPM8 (Statistical Parametric Mapping http://www.fil.ion.ucl.ac.uk/spm/software/spm8/). Obrazy EPI dla kadego badanego byy korygowane10 inormalizowane na terenie Instytutu Neurologii wMontrealu (MNI), wygadzone przez naoenie maski Gaussowskiej11 9 9 9 mm iprzefiltrowane zzastosowaniem grnoprzepustowego odcicia (highpass cutoff) (128 s), eby usun odchylenia (drift terms). Bodce dla kadego badanego byy przedstawione jako zbir regresorw wgeneralnym modelu liniowym (GLM) (general linear model) pierwszopoziomowej analizy (dotyczce badanego). Do zdefiniowania funkcji bodca uyto schematu blokowego ifunkcji typu boxcar, tworzc model obejmujcy pocztek iczas trwania kadego zprezentowanych wzrokowych imuzycznych bodcw. Naciskanie przycisku [wmomencie klasyfikowania bodca przyp. tum.], modelowane jako funkcja delta, stworzyo dodatkow zmienn. Parametry ruchu gow obliczono wramach korekcji ruchw gowy badanego podczas obrbki wstpnej (pre-processing) arejestry fizjologiczne wczone jako regresory pominito. Funkcje bodca zostay powizane zkanoniczn funkcj odpowiedzi hemodynamicznej (Hemodynamic Response Function) (HRF), eby uzyska regresory dla GLM. Przeprowadzilimy dwie oddzielne analizy, kategoryczn iparametryczn, kodujce te same dane na dwa rne sposoby. Dla analizy kategorycznej uyto oddzielnych funkcji bodca dla bodcw piknych, obojtnych ibrzydkich (opartych na specyficznych odpowiedziach badanych) dla kadego rodzaju zmysu (wzrokowego imuzycznego). Obrazy kontrastywne [uzyskane podczas skanowania przyp. tum.] dla prezentacji muzycznych
S.A. Mirowitz, J.J. Brown, R.C. McKinstry,T. Li, Principles and applications of echo-planar imaging: areview for the general radiologist, Radiographics 2001, nr 21 (3), s. 767779.
9
Podczas tej sekwencji rejestruje si zmiany aktywnoci mzgu podczas wykonywanego zadania bd prezentacji bodcw. 10 Korygowanie ruchw gowy badanego podczas skanowania. 11 Gaussian smoothing lub Gaussian blur to proces wygadzania, dokonywany przy uyciu maski Gaussa (Gaussian kelner). Element analizy danych fMRI uzyskiwanych podczas obrbki wstpnej.
118
iwzrokowych oraz oceny pikna zostay uyte wdrugopoziomowych t-testach (na poszczeglnych badanych), eby wytworzy mapy statystyczne na poziomie grupy. Przeanalizowalimy rwnie nasze dane dla celw modulacji parametrycznej, dla ktrych bodce wzrokowe imuzyczne, ktre uzyskay ocen pikna, zostay uyte jako regresory, zocen pikna jako modulatorem parametrycznym. Oceny zostay zakodowane jako -1, 0 i1 dla brzydki, obojtny, pikny izostay zawarte jako rozwinicie wielomianu pierwszego stopnia. Analizy koniunkcyjne12 zostay uyte, aby scharakteryzowa aktywacje mzgu wsplne dla dowiadcze wzrokowych imuzycznych okrelonych jako pikne lub winny sposb. Odnotowujemy poziom aktywacji klastrw, ktre byy istotne statystycznie dla p<0.05 skoryg., aczkolwiek niektre znich byy rwnie istotne na poziomie woksela dla progu p<0.05 FWE (Family Wise Error), skoryg. Wprzypadkach, wktrych mielimy wiedz apriori dotyczc zaangaowania obszaru, uylimy korekcji niskiego poziomu (small volume correction) (SVC) 16 mm, p<0.01, skoryg. na poziomie wokseli, uywajc wsprzdnych przytoczonych we wczeniejszych pracach.
Rezultaty
Dane behawioralne Tabela 1 pokazuje dane behawioralne zebrane podczas eksperymentu skanowania. Zaprezentowany zosta odsetek bodcw, ktre badani okrelili jako pikne, obojtne lub brzydkie wobu, zarwno wizualnych, jak isuchowych formach. Jako e bylimy zainteresowani dowiadczeniami badanych zcaej 16-sekundowej ekspozycji na dziaanie bodca, wyranie poinstruowalimy ich, eby odpowiadali tylko po zakoczeniu okresu stymulacji. Badani mogli odpowiedzie wdowolnym momencie podczas piciosekundowego czasu na odpowied. Pikno > brzydota Tym, co nas najbardziej zainteresowao, byo okrelenie aktywnoci kory, ktra koreluje zdowiadczeniem zakwalifikowanym przez badanych jako pikne lub brzydkie. Dlatego uylimy nastpujcych zestawie kontrastywnych: (a) pikno > brzydota dla bodcw wzrokowych imuzycznych; (b) pikno > brak pikna, inaczej mwic pikno > obojtno + brzydota dla bodcw wzrokowych imuzycznych; (c) pikno > obojtno dla bodcw wzrokowych imuzycznych. Wyniki tych zestaC.J. Price, K.J. Friston, Cognitive conjunction: anew approach to brain activation experiments, Neuroimage 1997, nr 5, s. 261270.
12
119
wie s podane wTabeli 2, ktra pokazuje, e (a) zestawienie kontrastywne wzrokowe pikno > wzrokowa brzydota prowadzi do aktywnoci wmOFC, wregionie owsprzdnych -6 41 -11, podczas gdy muzyczne pikno vs. muzyczna brzydota prowadzi do aktywnoci wmOFC w-3 41 -8 (Rycina 1); (b) zestawienie kontrastywne wzrokowe pikno > wzrokowa obojtno + wzrokowa brzydota prowadzi do aktywnoci wmOFC, w-3 35 -11 i-3 38 -11 (przy uyciu 16 mm SVC), podczas gdy zestawienie kontrastywne muzyczne pikno > muzyczna obojtno + muzyczna brzydota prowadzi do aktywnoci wOFC w0 38 -5 (przy uyciu 16mm SVC);
Tab. 2. Aktywowane obszary mzgu podczas dowiadczania pikna
L/P x y z wzrokowe pikno > wzrokowa brzydota jdro ogoniaste L -9 -1 25 mOFC L -6 41 -11 muzyczne pikno > muzyczna brzydota mOFC L -3 41 -8 wzrokowe pikno > obojtno + brzydota mOFC (SVC) P 3 35 -11 mOFC (SVC) L -3 38 -11 jdro ogoniaste L -12 -1 28 jdro ogoniaste L -6 20 -5 muzyczne pikno > obojtno + brzydota mOFC 0 38 -5 wzrokowe pikno > obojtno mOFC P 6 32 -5 wzrokowa brzydota > obojtno Brak klastrw powyej progw pobudzenia p muzyczne pikno > obojtno mOFC (SVC) P 3 38 -5 muzyczna brzydota > obojtno zakrt nadbrzeny P 66 -34 34 Rejony mzgu T 6.33 5.42 5.32 5.13 4.89 5.27 5.11 3.70 3.70 kE 208 178 83 102 102 92 92 26 26
3.17 6.72
21 101
Lokalizacja [L lewa cz, P prawa cz przyp. tum.], wsprzdne MNI, rozmiar klastrw oraz wartoci wywoywane przez zestawienia kontrastywne: wzrokowe pikno > wzrokowa brzydota, muzyczne pikno > muzyczna brzydota, wzrokowe pikno > wzrokowa obojtno + brzydota, muzyczne pikno > muzyczna obojtno + brzydota, wzrokowe pikno > wzrokowa obojtno, wzrokowa brzydota > wzrokowa obojtno, muzyczne pikno > muzyczna obojtno oraz muzyczna brzydota > muzyczna obojtno. Wtej ikolejnych tabelach wszystkie aktywacje s znaczce na poziomie klastrw powyej progu p < 0.05 (skoryg.), chocia niektre znich byy rwnie znaczce na poziomie wokseli. Tam, gdzie wiedzielimy apriori owpywie okrelonego obszaru, zastosowalimy 16 mm SVC.
120
(c) zestawienie kontrastywne wzrokowe pikno > wzrokowa obojtno prowadzi do aktywnoci mOFC w6 32 -5 (przy uyciu 16 mm SVC), podczas gdy zestawienie kontrastywne muzyczne pikno > muzyczna obojtno prowadzi do aktywnoci wmOFC w3 38 -5 (przy uyciu 16 mm SVC).
Ryc. 1. Aktywacja korowa podczas dowiadczania pikna

Mapowanie parametrw statystycznych wykonanych na rednich przekrojach anatomicznych (rednia z21 badanych) pokazujca statystyk T dla zestawie kontrastywnych (A) wzrokowe pikno > wzrokowa brzydota, (B) muzyczne pikno > muzyczna brzydota i(C) wyniki analizy koniunkcyjnej dla: wzrokowe pikno > wzrokowa brzydota oraz muzyczne pikno > muzyczna brzydota. Grny szereg zdj pokazuje aktywno wprzekrojach rodkowostrzakowych, arodkowe przekroje mzgu wpooeniu horyzontalnym. Zdjcia (D) pokazuj zachodzenie na siebie obszarw w przyrodkowej oczodoowo-czoowej korze (mOFC) aktywowanej przez bodce powodujce odczucie pikna wzrokowego (kolor czerwony) imuzycznego (kolor zielony) oraz naoenie na siebie tych dwch aktywacji (kolor ty). Losowe wyniki analizy 21 badanych. Wywietlany prg p<0.001 (nieskoryg.). Wsprzdne aktywacji MNI: A: w(-6 41 -11), B: w(-3 41 -8) iC: w(-3 41 -8). Wsprzdne w(D) s takie same, jak w(C).
121
Wymieniony mOFC byo jedynym obszarem kory, ktry by wsplny dla wszystkich wymienionych zestawie kontrastywnych, pomimo e kade zestawienie pokazywao take inne obszary aktywacji (podsumowane wTabeli 2). Prowadzi nas to naturalnie do sedna naszych docieka, ktre miao wykaza, poprzez zastosowanie analizy koniunkcyjnej, czy aktywno wtej samej czci mOFC jest powizana zdowiadczeniem wzrokowego imuzycznego pikna. Uylimy nastpujcego zestawienia kontrastywnego dla naszej analizy koniunkcyjnej: [wzrokowe pikno> wzrokowa brzydota] i[muzyczne pikno > muzyczna brzydota]. To prowadzi do znaczcej koniunkcji wmOFC w-3 41 -8 (p<0.05, skoryg.), uywajc 16 mm SVC. Wyniki s podane wTabeli 3. Naoenie aktywnoci wywodzcych si zzestawienia kontrastywnego wzrokowe pikno > wzrokowa brzydota imuzyczne pikno > muzyczna brzydota (przy uyciu MRIcron: http://www.cabiatl.com/mricro) pokazao, e obszary aktywnoci wywodzce si ztych dwch zestawie znacznie na siebie zachodz, jeli nie cakowicie.
Tab. 3. Obszary aktywacji wanalizie sumy
Rejony mzgu L/P x y z T kE wzrokowe pikno + muzyczne pikno > wzrokowa brzydota + muzyczna brzydota mOFC L -6 41 -11 7.17 1153 mOFC L -3 26 4 5.38 1153 jdro ogoniaste L -12 -1 25 5.30 126 [wzrokowe pikno > wzrokowa brzydota] i[muzyczne pikno > muzyczna brzydota] mOFC (SVC) L -3 41 -8 4.81 54 Aktywacja dla zestawienia kontrastywnego wzrokowe pikno + muzyczne pikno > wzrokowa brzydota + muzyczna brzydota i analizy koniunkcyjnej dla wzrokowe i muzyczne pikno > wzrokowa imuzyczna brzydota.
Wten sposb jedyny wsplny obszar aktywowany przez bodce okrelone jako pikne, bez wzgldu na to, czy byy wzrokowe, czy muzyczne, by zlokalizowany wmOFC. Odnosimy si do tego obszaru jako czci A1 mOFC (zobacz Rycina 1iDyskusja). eby sprawdzi, czy zachodzi moliwo wywodzcego si zjednego rda duszego procesu odczucia czy dowiadczenia pikna wporwnaniu do innego dalej analizowalimy dane zjednego reprezentatywnego badanego pod wzgldem rnego czasu ogldania. Dane od tego badanego zostay podzielone na cztery okresy, odpowiadajce 4, 8, 12, 16 s po zaprezentowaniu bodca. Analizujc dane zkadego segmentu czasowego oddzielnie, uywajc funkcji boxcar, wykrylimy aktywno mOFC wpierwszych trzech segmentach, liczc od pocztku stymulacji bodcem muzycznym, podczas gdy przy bodcach wzrokowych aktywno
122
mOFC zostaa wykryta w trzech ostatnich segmentach (p<0.001 nieskoryg.). Wzwizku ztym obszar mOFC by aktywny podczas wikszoci czasu prezentacji bodca zarwno dla modalnoci wzrokowej, jak isuchowej, nawet jeli aktywacja wywoana przez muzyczne pikno bya odrobin wczeniejsza (4 s) ni wywoana przez pikno wzrokowe. Wnioskujemy, e 16-sekundowy model, ktrego uylimy przy pomocy funkcji boxcar, jest adekwatnym modelem wprzedstawionych badaniach. Sia aktywacji wmOFC Chcielimy dowiedzie si, czy sia aktywacji wmOFC jest proporcjonalna do siy zadeklarowanego dowiadczenia pikna podczas ogldania bd wysuchiwania bodcw wzrokowych imuzycznych. Analiza parametryczna zalenoci midzy intensywnoci dowiadczenia isygnau BOLD pokazaa, e aktywno bya parametrycznie przeksztacana wmOFC, dla bodcw wzrokowych w-6 41 -11 (p=0.03) idla bodcw muzycznych zzastosowaniem 16 mm SVC, w-3 41 -11 (p=0.003) (Rycina 2).
Ryc. 2. Modulacja aktywnoci korowej podczas estetycznej oceny

redni parametr szacowania pokazuje modulacj oceny pikna (pikny, obojtny, brzydki) wmOFC dla (A) bodcw wzrokowych (w-6 41 -11) i(B) bodcw muzycznych w-3 41 -8. Linearn zaleno zocen pikna zaobserwowano wobu przypadkach.
123
Pozostae aktywacje wzestawieniu kontrastywnym pikno > brzydota Poza mOFC ciao jdra ogoniastego, ktrego aktywno zostaa wykazana wwielu stanach emocjonalnych, wczajc ogldanie ukochanego partnera13 idowiadczenie pikna14, byo rwnie znaczco aktywne (Tabela 2). Brzydota > Pikno Odwrotne zestawienie kontrastywne, brzydota > pikno, prowadzio do aktywacji kilku obszarw, podsumowanych wTabeli 4. Zestawienie kontrastywne wzrokowa brzydota > wzrokowe pikno prowadzio do aktywnoci wlewej iprawej czci ciaa migdaowatego [wobszarach owsprzdnych przyp. tum.] -18 -4 -14 i36 2 -11; wkorze wzrokowej w42 -40 -20, odpowiadajca prawemu zakrtowi wrzecionowatemu, w-24 -97 -11, odpowiadajca lewemu dolnemu zakrtowi potylicznemu, iwlewym grnym przyrodkowym zakrcie czoowym w-9 62 25. Zzastosowaniem 16mm SVC znaczc aktywacj odnotowalimy wlewej korze somatyczno-motorycznej w-42 -10 61 iwlewym zakrcie zarodkowym w-51 -16 52. Ta pierwsza bya bliska miejsca aktywnoci bodcw brzydkich wbadaniach Kawabaty iZekiego15.
Tab. 4. Aktywowane obszary mzgu podczas dowiadczania brzydoty
Rejony mzgu L/P wzrokowa brzydota > wzrokowe pikno ciao migdaowate L ciao migdaowate P zakrt wrzecionowaty P dolny zakrt potyliczny L grny zakrt przyrodkowy L kora somatyczno-motoryczna (SVC) L zakrt zarodkowy (SVC) L muzyczna brzydota > muzyczne pikno Brak klastrw powyej progw pobudzenia p x -18 36 42 -24 -9 -42 -51 y -4 2 -40 -97 62 -10 -16 z -14 -11 -20 -11 25 61 52 T 7.87 6.45 6.22 5.71 5.76 5.00 4.48 kE 471 446 385 549 118 16 16
Aktywacje dla zestawie kontrastywnych wzrokowa brzydota > wzrokowe pikno, muzyczna brzydota > muzyczne pikno.
Nie byo aktywnoci na skorygowanym znaczcym poziomie wzestawieniu kontrastywnym muzyczna brzydota > muzyczne pikno. Zastosowanie analizy koniunkcyjnej, uywajc zestawienia kontrastywnego wzrokowa brzydota > wzro13 S. Zeki, J.P. Romaya, The brain reaction to viewing faces of opposite- and same-sex romantic partners, PLoS One 2010, nr 5, e15802. 14 O. Vartanian, V. Goel, Neuroanatomical correlates, op. cit. 15 H. Kawabata, S. Zeki, Neural correlates of beauty, op. cit.
124
kowe pikno vs. muzyczna brzydota > muzyczne pikno, nie przynioso adnej znaczcej aktywacji. Ilociowa zaleno pomidzy dowiadczeniem brzydoty aaktywacj korow Analiza parametryczna dla bodcw wzrokowych pokazuje negatywn liniow zaleno pomidzy sygnaem BOLD azadeklarowan intensywnoci dowiadcze wnajbardziej znaczcych wokselach wlewej iprawej czci ciaa migdaowatego w-24 -4 -17 i27 -4 -14 iwkorze wzrokowej w-24 -97 -11, odpowiadajcej lewemu dolnemu zakrtowi potylicznemu. Zzastosowaniem 16 mm SVC podobna zaleno zostaa rwnie zaobserwowana wlewym zakrcie zarodkowym w-51 -16 52 (p<0.01, skoryg.) (Rycina 3). Odpowiednia analiza bodcw muzycznych nie wykazaa adnej znaczcej aktywnoci.
Ryc. 3. Aktywacja korowa podczas dowiadczania brzydoty

Mapowanie parametrw statystycznych wykonanych na rednich anatomicznych przekrojach koronalnych (rednia z21 badanych) pokazuje statystyk dla T wzestawieniach kontrastywnych wzrokowa brzydota > wzrokowe pikno. Losowe efekty analizy z21 badanych: wywietlany prg p < 0.001 (nieskoryg.), (A) przekroje koronalne pokazuj aktywacje wlewej iprawej czci ciaa migdaowatego (-18 -4 -14) iw(36 2 -11). W(B) lewa strona somatyczno-motorycznej kory (-42 -10 61 SVC). redni parametr szacowania pokazuje modulacj oceny pikna (pikny, obojtny, brzydki) wlewej czci ciaa migdaowatego ilewej strony kory somatyczno-motorycznej. Linearn zaleno zocen pikna zaobserwowano we wszystkich wokselach.
125
Dyskusja
Aktywno wmOFC podczas dowiadczenia pikna mOFC jest duym obszarem kory mzgowej, ktry ma kilka obszarw architektonicznych (wczajc obszary Brodmanna 10, 11, 12, 32 i25). Bez wtpienia odbiera kilka bezporednich danych sensorycznych, ale ma te silne poczenia ze zwojami podstawy mzgu16 oraz jej podrejony s ze sob mocno powizane17. mOFC bya aktywowana wwielu badaniach wykrywania zalenoci midzy nagrod, przyjemnoci isdem18, jak rwnie dowiadczeniach pikna19 iwartoci20 wstosunku do aktywnoci kory. Biorc pod uwag rnorodno warunkw majcych doprowadzi do aktywacji mOFC, naszym gwnym celem byo ustalenie, czy te same, czy te rne podrejony tego wielkiego poacia kory mzgowej s aktywne podczas dowiadczenia pikna pochodzcego zrnych rde. Przyjte podejcie jest podobne do stosowanego przez nas wczeniej do okrelenia aktywnoci kory mzgowej, ktre koreluje zdowiadczeniem czasowo asynchronicznych wzorcw pochodzcych zronych rde21. Wynik pokaza, e kade ze rde czasowo asynchronicznych aktywuje inn sfer kory czoowej zdodatkow, wspln sfer aktywowan przez wszystkie. Wniniejszej pracy dowiadczenie pikna pochodzce ze rde wzrokowych imuzycznych koreluje zdu czci tego samego obszaru mOFC, pokrywanie si wynikw ztych dwu rde jest rozlege imoliwe, e cakowite. Zwizek zpoprzednimi badaniami Wiele, jeeli nie wszystkie, prac, ktre dotyczyy neuronalnych korelatw dowiadczenia pikna wykazay aktywno wmOFC, chocia czasem region ten jest nazywany inaczej. Przykadowo Vartanian iGoel22 powouj si na miejsce aktywacji znajdujce si wprzedniej czci zakrtu obrczy lub podsystemie kolanowym
16 A. Bechara, H. Damasio, A.R. Damasio, Emotion, decision making and the orbitofrontal cortex, Cereb Cortex 2000, nr 10, s. 295307. 17 D.S. Margulies, A.M. Kelly, L.Q. Uddin, B.B. Biswal, F.X. Castellanos et al., Mapping the functional connectivity of anterior cingulate cortex, Neuroimage 2007, nr 37, s. 579588. 18 F. Grabenhorst, E.T. Rolls, Value, pleasure, op. cit. 19 H. Kawabata, S. Zeki, Neural correlates, op. cit.; C. Di Dio, E. Macaluso, G. Rizzolatti, The golden beauty, op. cit.; A.J. Blood et al., Emotional responses, op. cit.; T. Tsukiura, R.Cabeza, Shared brain activity, op. cit. 20 T.H. FitzGerald, B. Seymour, R.J. Dolan, The role of human orbitofrontal cortex in value comparison for incommensurable objects, J Neurosci 2009, nr 29, s. 83888395. 21 S. Zeki, O.J. Hulme, B. Roulston, M. Atiyah, The encoding of temporally irregular and regular visual patterns in the human brain, PLoS One 2008, nr 3, e2180. 22 O. Vartanian, V. Goel, Neuroanatomical correlates, op. cit.
126
przedniej czci zakrtu obrczy, chocia umiejscowienie ich aktywacji w-10 42 -6 jest bliskie lokalizacji wpracy Kawabaty iZekiego, Kirka iin.23 ininiejszej. Podobnie Tsukiura iCabeza przypisuj miejsce aktywnoci podczas reakcji na atrakcyjno twarzy idobro moralne do przedniej czci obrczy, ale miejsce aktywnoci w-4 44 124 jest bardzo bliskie odnotowanemu wniniejszej pracy i wnaszej opinii przynaley bardziej do mOFC. Miejsce aktywacji odnotowane przez Di Dio iin. wuzupeniajcym materiale do ich pracy opiknie znajduje si wmOFC w(-6 36 -6 i8 52 -6)25, tak jak aktywno odnotowana przez Kranza iIshai, Cloutiera iin. iODohertyego iin.26 wreakcji na atrakcyjno twarzy. Aktywno we wszystkich badaniach wskazywaa pomylnie na pole A1 wewntrz mOFC, jak pokazano wsekcji Wyniki. Badania dotyczce zwizkw wartoci zaktywnoci kory mzgowej rwnie implikoway mOFC27. Nawet badania Jacobsena iin., ktre rniy si nieco od prac wspomnianych powyej ze wzgldu na wczenie sdw orelacji pikno asymetria, odnotowano aktywno wmOFC, chocia na nieco bardziej grzbietowym poziomie (dorsal level) (w1 23 32 i1 54 26)28. Istnieje jeden wynik, otrzymany metod magnetoencefalografii (MEG)29. Najprawdopodobniej moe to by zwizane zfaktem, e aktywno wrodkowo usytuowanej korze mzgowej nie jest atwo wykrywalna przez MEG. Reasumujc, wiele wynikw jest zgodnych co do tego, e dowiadczenie pikna koreluje zaktywnoci wmOFC. Aby unikn jakiejkolwiek dwuznacznoci iodnie obszar wyznaczony tutaj do obszaru wmOFC zasugerowanego winnych pracach, szczeglnie tych zwizanych zsdami, ocen, nagrod ipragnieniami, wstpnie odnosimy je do obszaru, ktry opisalimy jako pole A1 mOFC. To zpowodu tej oczywistej zgody, e pole A1 mOFC jest aktywne wwikszoci eksperymentw, ktre baday zwizek midzy aktywnoci kory mzgowej idowiadczeniem
23 H. Kawabata, S. Zeki, Neural correlates, op. cit.; U. Kirk, M. Skov, O. Hulme, M.S.Christensen, S. Zeki, Modulation of aesthetic value by semantic context: an fMRI study, Neuroimage 2009, nr 44, s. 11251132. 24 T. Tsukiura, R. Cabeza, Shared brain activity, op. cit. 25 C. Di Dio, E. Macaluso, G. Rizzolatti, The golden beauty, op. cit. 26 F. Kranz, A. Ishai, Face perception is modulated by sexual preference, Curr Biol 2006, nr 16, s. 6368; J. Cloutier, T.F. Heatherton, P.J. Whalen, W.M. Kelley, Are attractive people rewarding? Sex differences in the neural substrates official attractiveness, J Cogn Neurosci 2008, nr 20, s. 941951; J. ODoherty, J. Winston, H. Critchley, D. Perrett, D.M. Burt et al., Beauty in asmile: the role of medial orbitofrontal cortex in facial attractiveness, Neuropsychologia 2003, nr 41, s. 147155. 27 T.H. FitzGerald, B. Seymour, R.J. Dolan, The role of human, op. cit. 28 T. Jacobsen, R.I. Schubotz, L. Hofel, D.Y. Cramon, Brain correlates of aesthetic judgment of beauty, Neuroimage 2006, nr 29, s. 276285. 29 Np. C.J. Cela-Conde, F.J. Ayala, E. Munar, F. Maestu, M. Nadal et al., Sex- related similarities and differences in the neural correlates of beauty, Proc Natl Acad Sci USA 2009, nr 106, s.38473852.
127
pikna, na ktrym koncentrujemy si wtej dyskusji. Zasig igranice pola A1 musz by na razie orientacyjne. Umieszczamy jego centrum w-3 41 -8 iszacujemy jego rednic midzy 1517 mm. Wjego obrbie mog by dalsze funkcjonalne podrejony. Biorc nasze aktualne wyniki atake wszystkie powysze badania pod uwag, wnioskujemy (a) e dowiadczenie pikna pochodzce ze wzrokowych imuzycznych rde koreluje zaktywnoci wmOFC; (b) e wewntrz mOFC dowiadczenie to koreluje bardziej szczegowo zaktywnoci wpolu A1 i (c) e dowiadczenie pikna pochodzi zco najmniej dwch modalnoci, wzrokowej imuzycznej, wspdzieli korowe umiejscowienie wpolu A1 mOFC. Zmodyfikowalimy zatem definicj Burkeaz1757 roku podan powyej imwimy, e pikno jest wprzewanej mierze jak jakoci cia, ktra koreluje zaktywnoci wmOFC przy ingerencji zmysw. Pole A1 mOFC, warto isd Paradygmat, ktrego uylimy wtych badaniach jest, zpewnoci, osdzajcy ioceniajcy idlatego czyni je interesujcymi do dyskusji naszych wynikw wrelacji do aksjologii iwczeniejszych wynikw, ktre baday relacj wartoci do aktywnoci mzgu. Zgadzamy si zD.W. Gotshalk30, e pikno jest wartoci ipowszechnie wyzwala pragnienie ie cokolwiek wywouje pragnienia, ma warto, jakkolwiek zamierzamy umiejscawia pikno bardziej wodbiorcy ni wobiekcie, bez zaprzeczania, e obiekt moe posiada waciwoci, ktre kwalifikuj go jako pikny dla jednego lub wicej badanych. To zasadniczo implikuje, e musi by bliski zwizek zkorowym przetwarzaniem, ktre jest powizane zwartociami, pragnieniami ipiknem. Dlatego interesujce do odnotowania jest to, e aktywno wA1 mOFC, ktr tu opisujemy, prawie pokrywa si zaktywnoci opisan wpoprzednich publikacjach dotyczcych neuronalnych korelatw pragnie31 isdw wartociujcych32. To zkolei odzwierciedla nie tylko to, co jest dobrze znane orelacjach wartoci, sdw, pikna ipragnie waksjologii idyskursie filozoficznym oglnie, ale take implikuje, e wmzgu moe istnie system przypisywania wartoci, ktry jest albo nadrzdny wobec zmysw (supra-modal), czyli niepowizany zwartociami adn poszczegln domen, albo ma wswoim obrbie specjalizacje zwizane zrnymi wartociami (zobacz poniej). Interesujcym do odnotowania wtym kontekcie jest to, e powyszy sd, oktrym mwimy, odnosi si do pozytywnych sdw mocno powizanych znagradzaniem i przyjemnoci. Nie znalelimy aktywnoci w A1 mOFC, ktra
D.W. Gotshalk, Beauty and Value, The Journal of Philosophy 1935, nr 32, s. 604610. H. Kawabata, S. Zeki, The neural correlates of desire, PLoS One 2008, nr 3, e3027. 32 T.H. FitzGerald, B. Seymour, R.J. Dolan, The role of human, op. cit.
30 31
128
korelowaaby pozytywnie zdowiadczeniem bodca brzydoty, mimo e brzydota take wie si zsdem. Zamiast tego parametrycznie modulowana aktywno zdowiadczeniem brzydoty ogranicza si do ciaa migdaowatego ilewej somatyczno-motorycznej pkuli. To implikuje, e wmzgu mog istnie funkcjonalne specjalizacje dla przynajmniej dwch rnych rodzajw sdw, zwizanych zpozytywnymi, nagradzajcymi dowiadczeniami iznegatywnymi. Przysze badania mog jednak ujawnia kolejne specjalizacje sdw wrnych domenach. Inne aktywacje A: Kory wzrokowe isuchowe. Zestawienie kontrastywne wzrokowe pikno > muzyczne pikno doprowadzio do szeroko rozprzestrzenionej aktywnoci wkorze wzrokowej, podczas gdy zestawienie kontrastywne muzyczne pikno > wzrokowe pikno doprowadzio do szeroko rozprzestrzenionej aktywnoci wkorze suchowej. Nie jest zaskakujce, e taka dua przestrze kory wzrokowej isuchowej powinna by aktywna, poniewa bodce, wzrokowe czy suchowe, maj wiele rnych waciwoci; np. wzrokowy bodziec skada si zportretw, krajobrazw, martwych natur (wkolorze), podczas gdy bodziec muzyczny mia rne stopnie melodii iharmonii iniektre pochodziy zduych wystpw orkiestrowych, ainne zmniejszych. Aktywacja tych obszarw sensorycznych wpoczeniu zaktywacj mOFC jest wana dla teorii, ktr rozwijamy poniej. B: Jdro ogoniaste. Jedna zbardziej interesujcych aktywacji znajdowaa si wjdrze ogoniastym, ktre byo take aktywowane we wczeniejszych badaniach opracowujcych wykresy neuronalnych korelatw stanw emocjonalnych33. Aktywacja jdra opisana tutaj ma dwie cechy: (a) ich lokalizacja jest taka sama, jak lokalizacja aktywnoci obserwowana wpoprzednich pracach opiknie34 iwpracach oneuronalnych korelatach mioci erotycznej (romantic love)35 i(b) aktywacja ta jest proporcjonalna do intensywnoci zadeklarowanego dowiadczenia pikna. To bliskie zestawienie stanowi interesujcy neuronalny komentarz do kadzionego
33 L. Carretie, M. Rios, B.S. de la Gandara, M. Tapia, J. Albert i in., The striatum beyond reward: caudate responds intensely to unpleasant pictures, Neuroscience 2009, nr 164, s.16151622; A. Bartels, S. Zeki, The neural basis of romantic love, Neuroreport 2000, nr 11, s. 38293834. 34 O. Vartanian, V. Goel, Neuroanatomical correlates, op. cit. 35 S. Zeki, J.P. Romaya, The brain reaction , op. cit.; A. Bartels, S. Zeki, The neural basis, op. cit.; A. Aron, H. Fisher, D.J. Mashek, G. Strong, H. Li et al., Reward, motivation, and emotion systems associated with early-stage intense romantic love, J Neurophysiol 2005, nr 94, s. 327337. Fraz romantic love tumaczymy jako mio erotyczna zdwch powodw: po pierwsze, wjzyku polskim sformuowanie mio romantyczna ma zupenie inne konotacje ni sugerowane wtekcie, po drugie do okrelenia tego, oczym pisz autorzy, zgodnie zterminologi zzakresu psychologii, uywa si sformuowania mio erotyczna.
129
tradycyjnie wliteraturze wiatowej nacisku na zwizek midzy mioci ipiknem. Kolejnym interesujcym punktem aktywnoci jdra jest jego widoczno jedynie podczas dowiadczenia wzrokowego pikna, bez rwnolegej aktywacji podczas dowiadczenia pikna muzycznego. Aktualnie nie mamy dla tego wytumaczenia. Linearny zwizek midzy si aktywnoci korowej isi zadeklarowanego dowiadczenia pikna Potwierdzajc poprzednie badania tego i innych laboratoriw36, gdzie aktywno mOFC bya parametrycznie modulowana, sygna BOLD by wyszy dla bodcw ocenianych jako pikne ni neutralne czy brzydkie. Tak byo rwnie wprzypadku jdra ogoniastego, cho jedynie podczas dowiadczenia wzrokowego pikna. Analiza porwnawcza wykorzystujca wyniki otrzymane ze suchowych iwzrokowych skanw raz jeszcze pokazaa, e ten sam rejon (A1) mOFC by parametrycznie modulowany przez bodce wzrokowe imuzyczne, tym samym dodajc dodatkowo do wnioskw, e aktywno wjednej itej samej sferze mzgu koreluje wten sam sposb zdowiadczeniem pikna pochodzcym ztych dwch rnych rde. Zdrugiej strony dowiadczenie bodcw wzrokowych brzydkich korelowao zaktywnoci wciele migdaowatym i(przy zastosowaniu SVC) wlewej somatyczno-motorycznej pkuli, pord innych sfer (zob. Tabela 4). Ta aktywno take bya proporcjonalna do zadeklarowanej intensywnoci dowiadczenia. Kiedy szukalimy modulacji spotgowanej (quadratic modulation), nie moglimy znale zwikszonej aktywnoci wciele migdaowatym podczas obydwu dowiadcze pikna ibrzydoty. Rzeczywicie, nie moglimy wykry adnych sfer, ktre miayby spotgowany (quadratic) zwizek zbodcami (tzn. byy aktywne podczas dowiadcze pikna ibrzydoty, ale nie podczas bodcw obojtnych). Wtym nasze wyniki rni si od Winstona iin., ktrzy odkryli, e atrakcyjne inieatrakcyjne twarze, ale nie te osdzone jako neutralne, prowadziy do aktywacji ciaa migdaowatego37. Powd tej rnicy nie jest znany. Razem wzite, wyniki te sugeruj, e subiektywne dowiadczenia pikna ibrzydoty mog by obiektywnie ustalone izmierzone. Wstron neurobiologicznej definicji pikna Biorc dwa gwne rezultaty tych bada, mianowicie, e aktywno wpojedynczym rejonie (pole A1) mOFC koreluje zobydwoma dowiadczeniami wzro36 H. Kawabata, S. Zeki, Neural correlates, op. cit.; O. Vartanian, V. Goel, Neuroanatomical correlates, op. cit.; J. ODoherty et al., Beauty in asmile, op. cit. 37 J.S. Winston, J. ODoherty, J.M. Kilner, D.I. Perrett, R.J. Dolan, Brain systems for assessing facial attractiveness, Neuropsychologia 2007, nr 45, s. 195206.
130
kowego imuzycznego pikna ie jest wtym linearna zaleno midzy sygnaem BOLD izadeklarowan intensywnoci dowiadczenia pikna, prowadz nas one ku sformuowaniu neurobiologicznej definicji pikna. Pytanie, czym jest pikno nie doczekao si odpowiedniej definicji na przestrzeni wiekw. Niektrzy, jak Witruwiusz, Alberti iLeonardo da Vinci, starali si zrozumie pikno wkategoriach waciwoci ujmowanego obiektu. Wsztuce wizualnej iarchitekturze moe by ono zredukowane do symetrii, proporcji, harmonii itd., podczas gdy wmuzyce moe to by uderzenie, harmonia irytm. Ale jakie s waciwoci, ktre nadaj pikno bardziej zoonym scenom, takim jak teatralne, operowe czy filmowe? Ijakie bd waciwoci pikna moralnego? Problemem, ktry nurtuje wielu dowiadczonych filozofw sztuki i estetyki iwkracza wkad dyskusj opiknie, jest zwizek pikna isztuki. Podczas gdy sztuka bya tradycyjnie zwizana zpiknem zarwno wmyli powszechnej, jak iwczeniejszych filozoficznych iartystycznych spekulacjach, pogld, e sztuka ipikno mog by utosamiane by oczywicie kwestionowany wprzeszoci iotrzyma miertelny cios, kiedy Marcel Duchamp na wystawie sztuki zaprezentowa swj pisuar, ktry eufemistycznie nazwa Fontann; potem miertelnym ciosem by jego Readymades, ktry Duchamp uzna za stanowicy sztuk bez artysty. Odtd koncepcje sztuki ulegy zmianie iwielu wspczenie przyzna, e co uznawanego za dzieo sztuki nie musi by postrzegane jako pikne, dobrym przykadem s niektre zobrazw Francisa Bacona lub akty Lucjana Freuda, co nie znaczy, e prace te nie maj znacznej wartoci artystycznej, zarwno wich stylu malarskim, jak iprojektowaniu prawdy, wtym prawdy orozkadzie ibrzydocie. Ale kada praca, uznana za sztuk czy nie, moe by subiektywnie dowiadczona jako pikna przez jednostk. To prowadzi nas do rozdzielenia sztuki ipikna wtej dyskusji iskoncentrowania si wycznie na piknie. Wnaszych badaniach bylimy zasadniczo obojtni, czy bodziec wzrokowy czy suchowy stanowi dzieo sztuki, nasz jedyn trosk byo, czy konkretny badany podczas skanowania dowiadcza tego dziea jako piknego czy nie. Prbujc dostarczy odpowiedzi, zostalimy zainspirowani przez krytyczne pytanie zadane przez angielskiego historyka sztuki CliveaBella wjego ksice zatytuowanej Art38, mylc mniej oodpowiedzi, ktr da. Bell by skoncentrowany wgwnej mierze na piknie wzrokowym, ale my rozszerzamy nasz argumentacj na pikno wogle. Napisa: Jeli moemy odkry jakie jakoci wsplne ispecyficzne dla wszystkich obiektw, ktre wywouj to [pikno], powinnimy rozwiza to, co traktuj jako centralny problem estetyki. Wprzeciwiestwie do Humea, ktry umiejscowi pikno cakowicie wodbiorcy, Bell szuka tej specyficznej jakoci wujmowanych obiektach, jednoczenie dajc prymat odbiorcy. Pisa: Wszystkie systemy estetyczne musz bazowa na osobistym dowiadczeniu to znaczy, musz
38
C. Bell, Art, London: Chatto and Windus 1921, s. 292.
131
by subiektywne39. Jakie jakoci, pyta, s wsplne dla w. Zofii iokien wChartres, meksykaskich rzeb, perskich mis, chiskich dywanw, freskw Giotta wPadwie iarcydzie Poussina, Piero della Francesca iCzannea? lista, ktra wyklucza muzyk. My modyfikujemy jego pytanie nieznacznie przez dodanie muzyki ipytamy: co byo wsplne dla wszystkich dowiadcze pikna, ktre mia kady znaszych badanych, kiedy odbiera rne wzrokowe isuchowe bodce? Nasze wyniki inspiruj nas do dostarczenia, spekulatywnej iwstpnej, imoe nawet prowokacyjnej, nowej, neurobiologicznej odpowiedzi na zmodyfikowane przez nas pytanie Bella, odpowiedzi bazujcej raczej tylko na odbiorcy ni na obiekcie, co nie znaczy, e obiekty nie mog mie waciwoci, ktre kwalifikuj je jako pikne. Odpowiedzi, ktr da Bell jest to, e pojedyncz waciwoci, ktra definiuje wszystkie dziea sztuki, jest znaczca forma. Taka definicja ma wiele wad, zktrych gwn jest zdefiniowanie, czym znaczca forma moe by wmalarstwie, muzyce, modzie, designie, filmie, operze iwielu innych sferach, wktrych dowiadczamy pikna, wczajc pikno moralne. Istotnie, sam Bell by nieprecyzyjny wwyjanianiu, czym moe by znaczca forma nawet wzakresie elementarnych atrybutw wizualnych, takich jak kolor ilinia. Termin ten jest odporny na definicj, ktr stosuje do wszystkich obszarw, wktrych dowiadczamy pikna, tym samym staje si niemoliwym do pomiaru ioceny ilociowej. Dlatego my wzamian proponujemy definicj neurobiologiczn, ktra czyni niekoniecznym definiowanie znaczcej formy czy wrcz adne inne waciwoci ujmowanych prac, definicj, ktra jest podatna na pomiar iocen ilociow iktra opiera si wycznie na postrzegajcym. Postulujemy, e wszystkie prace, ktre jawi si odbiorcy jako pikne posiadaj pojedyncz neurobiologiczn waciwo, ktra koreluje zdowiadczaniem zmiany siy aktywnoci wewntrz mOFC i, szczegowiej, wramach pola A1. Nasza propozycja przesuwa definicj pikna bardzo na rzecz percypujcego podmiotu ioddala od waciwoci ujmowanego obiektu idaje dodatkow si aciskiemu przysowiu, e De gustibus non est disputandum. Podkrelamy ponownie, e nie chcemy implikowa, e obiekt zaklasyfikowany jako pikny nie posiada pewnych waciwoci pomocnych wtej klasyfikacji, aczkolwiek czym s te waciwoci byo inadal jest przedmiotem dyskusji. Nasza definicja wic nie tylko wyranie rozrnia warto artystyczn iestetyczn, ale jest rwnie obojtna na to, czy co jest sztuk, czy nie. Prawie wszystko moe by uznane za sztuk, ale tylko dziea, ktrych dowiadczanie wykazuje, jako korelacj, aktywno wmOFC mieszcz si wklasyfikacji sztuki piknej. To, e aktywno wmOFC jest proporcjonalna do intensywnoci dowiadczanego pikna dodaje siy naszej teorii, gdy sia aktywacji jest zwizana zintensywnoci samego dowiadczenia, niezalenie od stopnia, wjakim praca moe by zaklasyfikowana
39
Ibidem.
132
jako dzieo sztuki lub nie. Malarstwo Francisa Bacona moe by wykonane wstylu malarskim imie wielk warto artystyczn, ale moe si nie kwalifikowa jako pikne dla badanego, poniewa dowiadczenie ogldania nie koreluje zaktywnoci wjego mOFC. Definicja, ktr proponujemy, traktuje estetyk jako bardzo subiektywn, cho wymiern, dziedzin: odnosi si ona tylko do indywidualnoci wokrelonym czasie imiejscu, gdy to, co jest sdzone idowiadczane jako pikne wjednym czasie ikontekcie przez jednego badanego moe nie by tak dowiadczone przez drugiego winnym kontekcie. Inaczej mwic, dla jednostki, ktra dowiadcza pikna wmalarstwie Francisa Bacona, przy jednoczesnej zmianie aktywnoci wramach mOFC, dzieo moe by zakwalifikowane jako pikne. Nasza definicja wic czyni niekoniecznym rozwaanie innych czynnikw, takich jak wychowanie, kultura, kontekst, koneserstwo iwarto pienina wdefiniowaniu, co konstytuuje estetyczny wygld dziea sztuki, cho czynniki te mog przyczynia si do dowiadczania pikna. Istotnie, ztego wanie powodu do grona badanych wczylimy ludzi rnych kulturowo ietnicznie. Oczywicie jest wiele ikonicznych dzie sztuki, jak muzyka Beethovena lub Pieta Michaa Anioa, ktre s dowiadczane jako pikne przez osoby nalece do rnych kultur, rodowisk (backgrounds) igrup etnicznych. To moe by wyjanienie, jakie poda Immanuel Kant wKrytyce wadzy sdzenia40, zakadajc istnienie sensus communis, to znaczy organizacji umysowej, ktra jest podobna dla wszystkich ludzi ikultur, ktrych takie prace stymuluj. Obecnie rozwizujemy to bardziej szczegowo. Jestemy oczywicie wiadomi, e aktywno wmOFC koreluje zdowiadczeniem przyjemnoci inagradzania obojtne realnego czy wyobraonego oraz oczekiwaniami na nie41. To naturalnie podnosi, na poziomie neurobiologicznym, problem dugo dyskutowany wnaukach humanistycznych, okrelany jako zwizek dowiadczenia estetycznego zprzyjemnoci (zob. G. Gordon, The Philosophy of Art42). Mona stwierdzi, e Preludium Wagnera do Tristana iIzoldy jest nieskoczenie bardziej subtelne ipikne ni np. kompozycja artysty rockowego. Ale ten argument ma wicej wsplnego zkwesti, co jest sztuk, aco ni nie jest ni ztym, co jest odbierane jako pikne isatysfakcjonujce, aco nie. Wielu, ktrzy podziwiaj is usatysfakcjonowani suchaniem muzyki rockowej, ktr uwaaj za pikn, miaoby mao czasu na Wagnera iodwrotnie. Spodziewamy si, e ubadanych, ktrzy uwaaj muzyk rockow za satysfakcjonujc ipikn, dowiadczenie pikna
I. Kant, Krytyka wadzy sdzenia, prze. J. Gaecki, Warszawa 1986, passim. S. Bray, S. Shimojo, J.P. ODoherty, Human medial orbitofrontal cortex is recruited during experience of imagined and real rewards, J Neurophysiol 2010, nr 103, s. 25062512; J. Peters, C. Buchel, Neural representations of subjective reward value, Behav Brain Res 2010, nr 213, s.135141; W. Schultz, Subjective neuronal coding of reward: temporal value discounting and risk, Eur J Neurosci 2010, nr 31, s. 21242135. 42 G. Gordon, Philosophy of the Arts, London: Routledge 1997, s. 193.
40 41
133
muzyki rockowej bdzie korelowao zaktywnoci wich mOFC. Nasza definicja dotyczy tego, czego indywidualny podmiot dowiadcza jako pikne wdanym momencie, niczego wicej. Interesujce do odnotowania jest, e wprzeciwiestwie do dowiadczenia pikna nie zlokalizowalibymy, przez nasze analizy koniunkcyjne, wsplnej sfery, wktrej aktywno koreluje zdowiadczeniem muzycznej iwzrokowej brzydoty, na ktrej negatywny wynik nie mamy obecnie wytumaczenia. Koaktywacja mOFC iobszarw percepcyjnych Jedynym zastrzeeniem do naszej hipotezy jest to, e obecnie aktywno mOFC moe by zwizana zinnymi dowiadczeniami, jak sdy, ewaluacja, podejmowanie decyzji isatysfakcja winnych domenach tych, ktre nie s bezporednio zwizane wycznie zpiknem. Dla jasnoci izpowodu zoonej budowy architektonicznej mOFC oznaczylimy wtym badaniu sfer aktywn jako obszar A1 mOFC. Aktywacja mOFC winnych zadaniach zwizanych zsatysfakcj, jak satysfakcja pienina, angauje inny oglny wzr aktywnoci mzgu ni ten, ktry tu sprawozdajemy. Ponadto takie zadania satysfakcji mog aktywowa lub nie pole A1 mOFC. Najnowsze badania43 zsokiem inagrodami pieninymi donosz onakadajcych si aktywnociach wrejonie odpowiadajcym A1 mOFC, aczkolwiek wyniki tych bada, bazujc bd na nieskorygowanych statystykach przy p<0.005, bd skorygowanych statystykach przy p<0.05, ale przy uyciu 8 mm SVC, s nieco sabe iwymagaj dalszych bada. Dzieje si tak zwaszcza odkd inne badania bazujce na nagrodach pieninych umieszczaj aktywno woczodoowo-czoowej korze poza A144 iwznacznie bardziej przedniej pozycji ni wstudium Kim iin. Std potrzeba bardziej precyzyjnej definicji zwizkw aktywnoci pochodzcych zrnych rodzajw eksperymentw znagradzaniem (reward tasks) zzasigiem pola A1 mOFC. Wistocie specjalizacja wewntrz mOFC moe istnie ze wzgldu na tras korow prowadzc do niej. Wnaszym badaniu, pomimo aktywnoci tylko wjednym obszarze korowym, A1 mOFC, skorelowanym zdowiadczeniem muzycznego iwzrokowego pikna, cieka prowadzca do mOFC przez te dwie domeny bya inna. Wtrakcie muzycznego dowiadczenia pikna obszary suchowe mzgu byy koaktywne zA1 mOFC, natomiast nie wykrylimy adnej aktywnoci wjdrze ogoniastym. Wtrakcie wzrokowego dowiadczenia pikna jdro ogoniaste byo bardzo koaktywne zA1 mOFC, tak jak obszary wzrokowe (uywamy terminu koaktywne,
43 H. Kim, S. Shimojo, J.P. ODoherty, Overlapping responses for the expectation of juice and money rewards in human ventromedial prefrontal cortex, Cereb Cortex 2011, nr 21, s. 769776. 44 G. Sescousse, J. Redoute, J.C. Dreher, The architecture of reward value coding in the human orbitofrontal cortex, J Neurosci 2010, nr 30, s. 1309513104.
134
poniewa ograniczenia czasowe metody fMRI nie pozwalaj wyizolowa sekwencji aktywnoci wtych obszarach). Std, bazujc bardziej na definicji pikna Burkeapodanej powyej, jako opartej na zmysach (mediated by the senses), uwaamy, e nie sama aktywacja mOFC jest determinantem pikna; to raczej koaktywacja pola A1 mOFC zwyspecjalizowanym obszarem (lub obszarami) sensorycznym ipercepcyjnym iewentualnie (wprzypadku bodca wzrokowego) rwnie zjdrem ogoniastym. Dlatego poszerzylimy nasz neurobiologiczn definicj pikna podan powyej, aby wczy nie tylko aktywno mOFC, ale take jej koaktywno ze sfer zmysow, ktra j zasila (that feed it). Interakcje midzy tymi sferami zmysowymi ainnymi rejonami takimi, jak jdro iA1 mOFC, atym, jak aktywno wtym ostatnim jest modulowana przez aktywno wpoprzednich, pozostaje bardzo ciekaw amigwk na przyszo. Podkrelamy, e nasza teoria jest wstpna; jest wiele innych dowiadcze, ktre mog by uznane za pikne poza wzrokowymi imuzycznymi. Nasza teoria si utrzyma lub upadnie wzalenoci od tego, czy kolejne badania dotyczce dowiadczenia pikna winnych domenach poka, jak wtych dwch, e dowiadczenie koreluje zaktywnoci wA1 mOFC.
Informacje uzupeniajce
Tabela 1. Dane behawioralne zebrane we wstpnym badaniu [tecie] behawioralnym. Rozkad ocen zachowania podczas badania wstpnego wg modalnoci bodca, uredniony dla wszystkich badanych. Zakres pokazuje maksymalny iminimalny procent wrd badanych. (DOCX)
Podzikowania
Dzikujemy Johnowi Romaya za pomoc na wszystkich etapach iMasamichiemu Hayashi za przydatne propozycje. Dzikujemy rwnie Karlowi Fristonowi, Rayowi Dolanowi iAntonowi Burdalsowowi za krytyczn lektur rkopisu tego tekstu.
Wkad poszczeglnych autorw

Pomys izaprojektowanie eksperymentw: S. Z., T. I. Wykonanie eksperymentw: T. I. Analiza danych: T. I., S. Z. Przygotowanie odczynnikw, materiaw inarzdzi analitycznych: S. Z., T. I. Napisanie artykuu: S. Z., T. I.
135
Bibliografia
Aron A., Fisher H., Mashek D.J., Strong G., Li H. iin., Reward, motivation, and emotion systems associated with early-stage intense romantic love, J Neurophysiol 2005, nr 94, s. 327337. Bartels A., Zeki S., The neural basis of romantic love, Neuroreport 2000, nr 11, s. 38293834. Bechara A., Damasio H., Damasio A.R., Emotion, decision making and the orbitofrontal cortex, Cereb Cortex 2000, nr 10, s. 295307. Bell C., Art, London: Chatto and Windus 1921. Blood A.J., Zatorre R.J., Bermudez P., Evans A.C., Emotional responses to pleasant and unpleasant music correlate with activity in paralimbic brain regions, Nat Neurosci 1999, nr 2, s. 382387. Bray S., Shimojo S., ODoherty J.P., Human medial orbitofrontal cortex is recruited during experience of imagined and real rewards, J Neurophysiol 2010, nr 103, s. 25062512. Burke E., Dociekania filozoficzne opochodzeniu naszych idei wzniosoci ipikna, Warszawa 1968. Carretie L., Rios M., de la Gandara B.S., Tapia M., Albert J. iin., The striatum beyond reward: caudate responds intensely to unpleasant pictures, Neuroscience 2009, nr 164, s. 16151622. Cela-Conde C.J., Ayala F.J., Munar E., Maestu F., Nadal M. iin., Sex- related similarities and differences in the neural correlates of beauty, Proc Natl Acad Sci USA 2009, nr 106, s. 38473852. Cloutier J., Heatherton T.F., Whalen P.J., Kelley W.M., Are attractive people rewarding? Sex differences in the neural substrates official attractiveness, J Cogn Neurosci 2008, nr 20, s. 941951. Di Dio C., Macaluso E., Rizzolatti G., The golden beauty: brain response to classical and renaissance sculptures, PLoS One 2007, nr 2, e1201. FitzGerald T.H., Seymour B., Dolan R.J., The role of human orbitofrontal cortex in value comparison for incommensurable objects, J Neurosci 2009, nr 29, s.83888395. Gordon G., Philosophy of the Arts, London: Routledge 1997. Gotshalk D.W., Beauty and Value, The Journal of Philosophy 1935, nr 32, s.604610. Grabenhorst F., Rolls E.T., Value, pleasure and choice in the ventral prefrontal cortex, Trends Cogn Sci 2011, nr 15, s. 5667. Jacobsen T., Schubotz R.I., Hofel L., Cramon D.Y., Brain correlates of aesthetic judgment of beauty, Neuroimage 2006, nr 29, s. 276285. Kant I., Krytyka wadzy sdzenia, prze. J. Gaecki, Warszawa 1986.
136
Kawabata H., Zeki S., Neural correlates of beauty, J Neurophysiol 2004, nr 91, s.16991705. Kawabata H., Zeki S., The neural correlates of desire, PLoS One 2008, nr 3, e3027. Kim H., Shimojo S., ODoherty J.P., Overlapping responses for the expectation of juice and money rewards in human ventromedial prefrontal cortex, Cereb Cortex 2011, nr 21, s. 769776. Kirk U., Skov M., Hulme O., Christensen M.S., Zeki S., Modulation of aesthetic value by semantic context: an fMRI study, Neuroimage 2009, nr 44, s. 11251132. Kornysheva K., von Cramon D.Y., Jacobsen T., Schubotz R.I., Tuning-in to the beat: Aesthetic appreciation of musical rhythms correlates with apremotor activity boost, Hum Brain Mapp 2010, nr 31, s. 4864. Kranz F., Ishai A., Face perception is modulated by sexual preference, Curr Biol 2006, nr 16, s. 6368. Margulies D.S., Kelly A.M., Uddin L.Q., Biswal B.B., Castellanos F.X. iin., Mapping the functional connectivity of anterior cingulate cortex, Neuroimage 2007, nr37, s. 579588. ODoherty J., Winston J., Critchley H., Perrett D., Burt D.M. iin., Beauty in asmile: the role of medial orbitofrontal cortex in facial attractiveness, Neuropsychologia 2003, nr 41, s. 147155. Peters J., Buchel C., Neural representations of subjective reward value, Behav Brain Res 2010, nr 213, s. 135141. Price C.J., Friston K.J., Cognitive conjunction: anew approach to brain activation experiments, Neuroimage 1997, nr 5, s. 261270. Schultz W., Subjective neuronal coding of reward: temporal value discounting and risk, Eur J Neurosci 2010, nr 31, s. 21242135. Sescousse G., Redoute J., Dreher J.C., The architecture of reward value coding in the human orbitofrontal cortex, J Neurosci 2010, nr 30, s. 1309513104. Tsukiura T., Cabeza R., Shared brain activity for aesthetic and moral judgments: implication for the Beauty-is-Good stereotype, Soc Cogn Affect Neurosci 2011 [nr 6, s. 138148 przyp. tum.]. Vartanian O., Goel V., Neuroanatomical correlates of aesthetic preference for paintings, Neuroreport 2004, nr 15, s. 893897. Winston J.S., ODoherty J., Kilner J.M., Perrett D.I., Dolan R.J., Brain systems for assessing facial attractiveness, Neuropsychologia 2007, nr 45, s. 195206. Zeki S., Hulme O.J., Roulston B., Atiyah M., The encoding of temporally irregular and regular visual patterns in the human brain, PLoS One 2008, nr 3, e2180. Zeki S., Romaya J.P., The brain reaction to viewing faces of opposite- and same-sex romantic partners, PLoS One 2010, nr 5, e15802.
137
Anna Adamczyk
Broni czy nie broni? oto jest pytanie. Kwestie immunologiczne (inie tylko) wczasopimie awangardy filozoficzno-naukowej Avant (1/2012)
Drugi tegoroczny numer czasopisma Avant (1/2012), wydawanego przez Orodek Bada Filozoficznych, zosta powicony interdyscyplinarnej debacie nad ukadem odpornociowym. Redaktorzy tomu zamiecili artykuy wten sposb, by zaprezentowa donioso podjtej problematyki oraz kontrowersje, ktre wi si zpojciem immunologicznego ja iodpornoci. Pismo skada si zszeciu dziaw, zktrych pierwszy jest najbardziej obszerny idotyczy gwnego tematu podjtego wnumerze. Pozostae czci to: Wywiady filozoficzne, Go numeru, Recenzje ksiek, Badania nad praktyk muzyczn, Artyci numeru. We wprowadzajcym tekcie Bartomieja witczaka System odpornociowy, ja immunologiczne, autor wskazuje na istot bada immunologii, odwoujc si do prac zdziedziny nauk humanistycznych, wktrych ten dzia biologii jest podawany jako przykad istotnej zmiany paradygmatu whistorii nauki. Przede wszystkim jednak zauwaa, i whumanistycznych badaniach nad immunologi perseweruje zagadnienie immunologicznego ja. Kwestia ta jest rozwijana wkolejnych artykuach. Jacek S. Podgrski (Kto stoi na stray harmonii? Oharmonii, fagocytach itosamoci immunologicznej) nakrela ramy historyczne iteoretyczne wspczesnej immunologii, podkrelajc, i jest to dyscyplina, ktrej gwnym celem jest wyjanienie zrnicowanych zjawisk decydujcych ointegralnoci organizmu, ktry naley rozpatrywa jako struktur zoon, wielosystemow, podlegajc ewolucji. Wkonkluzji autor podkrela, e szczegln uwag naley zwrci na trzy kwestie whistorii immunologii. S to: 1) stwierdzenie przez Iljia Miecznikowa, e ukad odpornociowy peni dwie funkcje utrzymuje integralno organizmu oraz okrela jego tosamo; 2) sformuowanie przez Franka MacfarlaneaBurneta mechanizmu rozrniania wkategoriach swj obcy; 3) ujcie zjawiska odpornoci przez Nielsa Karna Jerneajako zjawiska elastycznego idyskursywnego. Przegldu historii immunologii dopenia w tekcie Pluripotencjalna historia immunologii
Anna Adamczyk
Neeraja Sankaran, skupiajc si na odwoywaniu si do pozycji naukowych publikowanych od 1999 roku. Yair Neuman (Ja immunologiczne: tworzenie znaczenia in vivo) skupia si na przyblieniu wasnego pogldu na temat ja immunologicznego, podkrelajc, i jest to zreifikowany opis procesw, dziki ktrym ukad odpornociowy utrzymuje wyodrbnion tosamo organizmu isiebie samego (s. 269). Autor rozpatruje to pojcie, uwzgldniajc aspekty kulturowej ewolucji, wtrakcie ktrej kwestii ja nadawano rne znaczenia. Zjego rozwaa wynika, i aby rozpozna prawdziw natur ukadu odpornociowego, naley poczy tradycj hermeneutyczn pytania onatur interpretacji ze wspczesnym rozumieniem ukadu immunologicznego, ale rwnie zprzysz ymi technologiami do badania systemw oraz zaawansowanymi narzdziami obliczeniowymi analizujcymi dane sensoryczne (s. 269). Wymienione artykuy stanowi znakomite wprowadzenie do tekstw zamieszczonych na kocu pierwszego dziau czasopisma, wktrym znajduj si poszerzona wersja wprowadzenia do ksiki ABody Worth Defending: Immunity, Biopolitics and the Apotheosis of the Modern Body autorstwa Eda Cohena oraz artyku wformie komentarzy Alfreda I. Taubera. S one poprzedzone krtkimi zapowiedziami, wktrych zostay zamieszczone najwaniejsze informacje biograficzne oraz skrtowy przegld pogldw. Wpierwszym znich Autor wart obrony Monika Wudzik podkrela, e Cohen wyprowadza we wspomnianej publikacji genealogi ludzkiej odpornoci zpodwjnego prawno-biologicznego rodowodu pojcia immunizacji (s. 270). Posugujc si argumentami historycznymi, wskazuje on na kluczow rol odpornoci wnaukach biomedycznych ijednoczenie zwraca uwag na to, e przyj cie metaforycznego paradygmatu obronno ci jako racjonalnego inormatywnego wp yn o na koncepcje teoretyczne ibadania eksperymentalne wimmunologii (s. 271). Istotn funkcj we wspomnianej publikacji Cohena peni sowo apoteoza (w znaczeniu: ubstwienie/idealizacja ludzkiego ciaa, wydzielonego wsposb sztuczny ze wiata innych organizmw ywych). Badacz, opisujc naturalizacj wrodzonej obronnoci, czy kilka rnych nauk: medycyn, biologi, ekonomi, polityk, filozofi ihistori. Wjego ujciu nowoczesna immunologia jest konsekwencj postrzegania potrzeby obrony przed zewntrznym zagroeniem w kategoriach niezbywalnego prawa i stanowi podstaw budowania relacji we wsp czesnym wiecie (s. 271). Zdaniem Cohena, metafora uk adu immunologicznego dotyczy nie tylko procesw zachodzcych worganizmach ywych. Znajduje ona rwnie zastosowanie wprzypadku ksztatowania wspczesnej rzeczywistoci spoecznej ipolitycznej. We wprowadzeniu do ksiki ABody Worth Defending, ktrego przekad znajduje si womawianym numerze Avantu, Cohen skupi si na nakreleniu problemu, majcego na celu odpowied na pytanie, wjaki sposb immunologia wp ywa na postrzeganie zarwno ludzkiego cia a, jak ibytw politycznych. Wtym celu ukaza wspczesne konceptualizacje tych zjawisk, podkrelajc,
142
Broni czy nie broni? oto jest pytanie. Kwestie immunologiczne (inie tylko)
e s one wzajemnie od siebie zalene. Posugujc si terminem odporno, badacz skupia si na tym, wjaki sposb medycyna modernizuje ciao, wcielajc wycie teoretyczn praktyk , ktra okre la ludzi jednocze nie [] jako organizmy iaktorw politycznych, [] tworzc zbiopolityki jeden z[] najbardziej nowoczesnych wymiarw (s. 278). Wefekcie rnych dziaa powstaje unowoczenione ciao, bdce artefaktem wytonego zainteresowania izaangaowania ludzi (s. 279). Podlega ono naukowej idefensywnej apoteozie dopiero od momentu, wktrym nadesza biologiczna odporno, dlatego Cohen wswojej publikacji przyblia jak sam pisze nowoczesne przemiany ciaa od poowy XVII wieku a do koca XIX stulecia, aby rozway, jak zmiany te dotkny naszych komrek itkanek oraz instytucji iwyobrae (s. 279). Jednoczenie wskazanie owych przeobrae ma uatwi zrozumienie indywidualizujcego procesu transsubstancjacji. Badacz, zainspirowany myl Michela Foucaulta, prbuje odtworzy biopolityk odpornoci, wychodzc od starorzymskiego immunitetu ikoczc na militarystycznym postrzeganiu odporno ci jako obrony. Cohena interesuje to, wjaki sposb odporno-jako-obrona, metaforycznie przechodzi zpolityki do natury [] zpowrotem (s. 295). Zastanawia si take nad immunofilozofi. Wswojej ksice omawia wiedz, wyobraenia, etyk, polityk iwartoci, ktre przyspieszyy nowoczesne biologiczne ucielenianie si odpornoci, aby wyjani jak nowoczesna medycyna wdefensywny sposb namacia ciao nowoczesne na swoj najwitsz ikon (s. 295). Tekst Taubera, uznanego za autorytet wkwestii filozofii immunologii, zapowiada artyku Janusza Guzowskiego Alfred I. Tauber: Przekraczajc, wktrym autor podkrela, e dokonania wspomnianego badacza naley rozpatrywa wszerszym kontek cie, wktrym filozofia nauki napotyka jego epistemologi moraln , poniewa zawsze istnieje dyskretne oddziaywanie wzajemne midzy wartociami wyznawanymi przez spoeczestwo ajego nauk (s. 312). Tauber wszkicu Od immunologicznego ja do dziaania moralnego. Komentarze komentuje zmiany, ktre zaszy wfilozofii immunologii od momentu opublikowania jego ksiki The Immune Self: Theory or Metaphor?. Ponadto wskazuje na istniejce wtej dziedzinie zagro enia, nieporozumienia ioczekiwania, ale te przedstawia w asne uj cie dzia ania moralnego, odwouj c si do w asnych publikacji. Podkrela, e wci wierzy wto, i metafora jani kieruje praktyczn iteoretyczn orientacj wikszoci praktykujcych immunologw, natomiast obszerne granice swojego iobcego s nadal prze amywane izast powane przez spektrum funkcji opartych na stopniowaniu odpowiedzi immunologicznej, ktre nie mieszcz si wszerokich ramach podziau swoje obce (s. 313). Wpozostaych dziaach czasopisma moj szczegln uwag przyku wywiad zgociem numeru Markiem Rowlandsem. Zprofesorem filozofii na University of Miami rozmawia Tadeusz Ciecierski, gwnie na temat ksiki Filozof iwilk,
143
Anna Adamczyk
poniewa ostatnio ukazao si na polskim rynku wydawniczym tumaczenie tej publikacji. Rowlands jak sam przyznaje kontynuuje wtej pracy Nietzscheask tez, wmyl ktrej to, co wczowieku jest najlepsze, wywodzi si ztego, co najgorsze. Gwnym zamierzeniem profesora byo nie negowanie pozytywnych, godnych podziwu ipochway cech ludzkich, ale sprawdzenie, co mona znale, dokopujc si do ich korzeni (s. 339). Frapujcy tytu ksiki naley odczytywa dosownie. Jest ona histori lat, jakie Rowlands spdzi ze swoim wilkiem Brenanem, cho przede wszystkim stanowi filozoficzne badanie tego, wjaki sposb odrniamy siebie od innych zwierz t historii, ktre opowiadamy wcelu utwierdzenia siebie wswojej wyszoci. Kada zprzedstawianych przeze mnie historii ma ciemn stron kada znich rzuca cie. Wkadej znich najbardziej odkrywcza jest nie historia sama wsobie, lecz fakt, e wnie wierzymy iuznajemy za istotne (s. 341). Zdecydowanie polecam lektur drugiego numeru pisma Avant. Kolejno zamieszczonych artykuw sprawia, e czytelnik znakomicie odnajduje si wprezentowanym temacie. Dodatkowo na kocu czci pierwszej zostaa zamieszczona wybrana literatura na temat odpornoci, co sprawia, e bardziej dociekliwy odbiorca, zainteresowany prezentowanymi kwestiami, watwy sposb moe poszerzy zdobyt wiedz, zwaszcza e przy kadej zwymienionych pozycji autor przegldu daje krtki opis podejmowanych problemw. Wdziale Go numeru znajduje si nie tylko bardzo interesujcy wywiad zMarkiem Rowlandsem, ale take jego artyku Reprezentowanie bez reprezentacji oraz tekst Andreasa Elpidorou Gdzie jest mj umys? Mark Rowlands ononikach poznania. Interesujca jest take recenzja ksiki Marca Lemana Embodied Music Cognition and Mediation Technology autorstwa Jakuba Matyji. Rekomenduj ponadto ciekawy szkic Witolda Wachowskiego Immunologia muzyki? Krtkie wprowadzenie do kognitywistyki muzycznej improwizacji.
144
Justyna Rynkiewicz
Kontrowersyjna odpowied na odwieczne pytanie koncepcja dziaania woli wedug Wiesawy Sotwin
Kiedy po raz pierwszy zetknam si ksik Wiesawy Sotwin Jak dziaa wola, czyli dynamika umysu1, zaintrygowaa mnie obietnica odpowiedzi zawarta wtytule. Niecae dwiecie stron czy na takiej iloci papieru mona rozwiza problem, ktry od ponad dwch tysicy lat spdza filozofom sen zpowiek? Czytelnik nie moe jednak czu si zawiedziony, na kocu ksiki rzeczywicie znajduje odpowied moe kontrowersyjn ibardzo odwan, ale zarazem jasn iklarown. Autorka wprost gosi swoje tezy, zpen wiadomoci tego, e nie atwo bdzie ich dowie. Zainteresowania Wiesawy Sotwin2 dotycz gwnie problemu podmiotowoci, wolnej woli oraz ucielenionego umysu. Wswojej ksice zadaje pytania: oto, jak moliwa jest ludzka wolno, wjaki sposb czowiek dokonuje wyboru ikieruje swoim zachowaniem, jak naley bada tajemnice umysu. Szukajc odpowiedzi na te iinne pytania, autorka czy ze sob informacje zwielu dziedzin, midzy innymi psychologii, neurobiologii, antropologii, kognitywistyki, anawet fizyki oraz filozofii. Sotwin, jak sama zaznacza, analizuje funkcje woli wwietle stosunkowo nowych koncepcji wnauce, tj. teorii ucielenionego umysu oraz teorii zoonoci. Pierwsza cz ksiki ma charakter opisowy, przedstawione zostay wniej prototypowe oraz pozaprototypowe czynnoci ludzkiej woli. Pierwsze znich to dokonywanie wyboru istanowienie pocztku(wytwarzanie nowych treci intelektualnych), do drugich Sotwin zalicza inicjowanie dziaania isprawowanie kontroli zarwno nad sob, jak iotoczeniem. Pierwsza cz ksiki koczy si zapowiedzi wyjanienia wspomnianych funkcji przy pomocy koncepcji si, ktrymi dysponuje wola. Druga cz zaczyna si od opisu ikrytyki mechanistycznych koncepcji umysu. Autorka porwnuje asocjacjonizm ze wspczesn psychologi poznawcz iwyciW. Sotwin, Jak dziaa wola, czyli dynamika umysu, Warszawa 2010. Dr Wiesawa Sotwin pracuje wWyszej Szkole Psychologii Spoecznej. Doktorat obronia w2002 roku na Papieskiej Akademii Nauk.
1 2
Justyna Rynkiewicz
ga wniosek, e obie dziedziny staraj si wytumaczy umys wsposb analogiczny do tego, jak mechanika klasyczna stara si opisa wiat fizyczny. Takie podejcie uniemoliwia opisanie dziaania woli, poniewa jej funkcje isposb dziaania nie daj si uzgodni zdeterministyczn wizj wiata. Jako alternatyw dla koncepcji mechanistycznych Sotwin przedstawia koncepcj umysu ucielenionego, ktra wedug niej pozwala na uwzgldnienie zarwno afektywnych, jak ipoznawczych elementw procesw mentalnych. Sotwin twierdzi zczym trudno si nie zgodzi e kady akt czy proces fizyczny ma charakter zarwno deskryptywny, jak iewaluatywny. Umys jest wedug niej indywidualnym systemem znacze, organem, ktry suy organizmowi do regulowania stosunkw zotoczeniem za pomoc rozpoznawania znaczenia docierajcych do niego bodcw. Wkolejnym fragmencie ksiki Sotwin, opierajc si na odkryciach wspczesnej fizyki ibiologii, poddaje analizie pojcie energii, ktra wedug niej jest podstaw funkcjonowania umysu, woli icaego wszechwiata. Powoujc si na prawo zachowania energii iodrzucajc kartezjaski dualizm, stara si wyjani czym jest energia mentalna. Kolejny fragment okazuje si zaskakujcy. Wedug autorki reprezentacje analogowe, emocje, nastroje ipoczucia oraz znaki jzykowe s analogiczne odpowiednio do cia staych, cieczy, gazw iplazmy. Rne stany skupienia materii to wrzeczywistoci rne formy energii. Jak byty fizyczne posiadaj pewn energi, tak wspomniane byty mentalne posiadaj pewn walencj; materii odpowiada natomiast tre poj. Autorka sama zauwaa, e jest to odwana ikontrowersyjna teza. Warto wtym miejscu poczyni kilka krytycznych uwag. Po pierwsze, nawet jeeli gwna teza jest suszna (obiekty mentalne analogicznie do obiektw fizycznych posiadaj pewn mas, czyli deskrypcj, oraz energi, czyli walencj), to nie mona zgry zakada, e energia mentalna ma formy skupienia odpowiednie do tych spotykanych wwiecie fizycznym. Jest to zbyt daleko idce zaoenie. Co wicej, taki sposb rozumowania narzuca analizie obiektw mentalnych sztywne ramy (podzia na cztery formy), ktre zamykaj drog do innych interpretacji. Autorka nie bierze pod uwag takich obiektw mentalnych, jak uczucia, afekty, sentymenty, namitnoci (s one zazwyczaj traktowane jako co rnego od emocji). Wtpliwe zdaje si te, by naleao poczucia inastroje umieszcza wjednej kategorii. Pierwsze znich dotycz konkretnych aspektw ycia iczsto utrzymuj si przez duszy czas, drugie maj bardziej oglny charakter itrwaj zazwyczaj krcej. Co wicej, same poczucia s na tyle zrnicowane (na przykad poczucie winy, ktre jest stanem emocjonalnym, poczucia sprawstwa czy kontroli bdce przekonaniami, poczucie humoru stanowice umiejtno), e umieszczenie wszystkich ich rodzajw wjednej kategorii moe by wtpliwe. Powstaje seria pyta ozasadno tego podziau. Wargumentacji na jego rzecz autorka nie odwouje si zupenie do
146
Kontrowersyjna odpowied na odwieczne pytanie koncepcja dziaania woli wedug
analizy dziaania mzgu czy przejaww aktywnoci umysowej czowieka, opiera si jedynie na samej analogii do fizycznych form materii/energii. Wydaje si, e Sotwin najpierw wyselekcjonowaa te obiekty mentalne, ktre najbardziej przypominaj znane nam stany skupienia, adopiero pniej staraa si udowodni, e jest to sensowny wybr. Wdalszej czci ksiki analiza rwna nieliniowych, geometrii fraktalnej, entropii, ukadw dynamicznych iprzej fazowych prowadzi Sotwin do uznania, e umys jest zjawiskiem emergentnym wobec mzgu icaego organizmu. Nie jest to teza nowa (wczeniej gosi j midzy innymi John Searle), autorka tworzy jednak wasn argumentacj, by tez t uzasadni. Sotwin konkluduje, e zoono ludzkiego umysu pozwala na opisywanie go wkategoriach analogicznych do teorii zoonoci iodrzucenie mechanistycznych koncepcji jego funkcjonowania. Autorka porusza take kwesti czasoprzestrzeni umysu. Jest to jej kolejny argument przeciwko kartezjaskiemu dualizmowi, wedug Sotwin, res cogitans rwnie jest rozciga inie rni si radykalnie od res extensa. Skoro mamy do czynienia zobiektami, to musz one mie moliwo poruszania si wczterech znanych nam wymiarach. Wymiary te to kierunki, zktrych nadchodz bodce: ciao, rzeczywisto fizyczna iwiat idei. Wymiar czasu jest jeden, analogicznie do wiata fizycznego. Rwnoczenie autorka zaznacza, e czasoprzestrze mentalna nie jest identyczna zfizyczn, atylko analogiczna do niej. Tutaj Sotwin posuguje si podobn metod, jak przy podziale obiektw mentalnych. Najpierw wychodzi od potocznego pojmowania wiata fizycznego, wedug ktrego rzeczywisto jest czterowymiarowa, by nastpnie znale analogiczne do nich wymiary mentalne. Po raz kolejny pojawia si pytanie, czy jest to odpowiedni sposb kategoryzacji. Jak wtakim podziale uj bodce pochodzce ze sfery interpesonalnej? Inaczej reagujemy na podobne bodce, wzalenoci od tego, co jest ich przyczyn. Przykadowo, bl pochodzcy zniefortunnego kontaktu zciaem fizycznym jest traktowany inaczej ni bl zadany przez inn osob. Wan jeli nie kluczow rol wodbiorze bodcw pochodzcych od innych osb peni intencja przypisywana sprawcy. Na ujcie tego elementu nie ma jednak miejsca wkoncepcji prezentowanej przez Sotwin. Pytanie, czym jest ijak dziaa wola wedug Wiesawy Sotwin pozostawi bez odpowiedzi, zachcajc jednoczenie do przeczytania ksiki. Ju na samym pocztku lektury woczy rzuca si klarowny jzyk oraz swobodny styl wypowiedzi. Autorka powtarza iwyjania pewne kwestie dokadnie wtych miejscach, wktrych jest to potrzebne, aby ksik mona byo czyta bez koniecznoci powracania do poprzednich fragmentw. Ksika Jak dziaa wola, czyli dynamika umysu nadaje si zarwno dla specjalistw, jak idla laikw. Dziki streszczeniom rozdziaw iglosom (tabelom zawierajcym wyjanienia trudniejszych poj naukowych) fachowcy wdanej dziedzinie nie musz przyswaja znanych sobie informacji, pozostali na147
Justyna Rynkiewicz
tomiast mog odwiey lub uzupeni swoj wiedz. Na uznanie zasuguje rwnie umiejtno prowadzenia zrozumiaego ikonsekwentnego wywodu. Autorka argumentuje wjasny sposb: wypunktowuje iuzasadnia swoje racje, dziki czemu jej praca pozostaje przejrzysta pomimo korzystania zbardzo szerokiego zakresu wiedzy. Sposb, wjaki Sotwin tworzy swoj teori rozumu, wskazuje na to, e najwyraniej stara si speni postulat Karla Poppera, ktry radzi naukowcom stawia miae hipotezy, oile s one moliwe do sfalsyfikowania (posiadaj konsekwencje empiryczne). Odwanie stawiajc wnioski iprzewidujc ewentualne zarzuty, autorka stara si od razu znimi upora, jednak zrnym skutkiem. Wana jest wtym wszystkim jej wiadomo ogranicze, zarwno tych, ktre dotycz moliwoci rozwizania poruszanych problemw, jak ikwestii oglnych granic poznania. Narzucajcym si pytaniem jest to, dlaczego umys miaby dziaa idawa si opisywa tak jak wiat fizyczny? Autorka przyznaje, e nie moe wyczerpujco uzasadni tej tezy. Powouje si jedynie na przydatno matematyki do opisu wiata fizycznego. wiat umysowy nie przypomina jednak wiata fizycznego, jest duo bardziej pynny, plastyczny izmienny. Kartezjusz sta si wspczenie najczciej krytykowanym filozofem, trudno znale tekst traktujcy o umyle, ktry nie rozpoczynaby si obaleniem kartezjaskiego dualizmu, jednak pomijanie rnic midzy tym, co materialne, atym, co umysowe moe prowadzi do rwnie duych problemw, jak te, ktre napotka francuski filozof. Nawet jeeli uzna si metod Sotwin za suszn, bez odpowiedzi pozostaje pytanie ogranic stosowania analogii, nie mwic ju otym, e wnioskowanie przez analogi samo wsobie nie moe stanowi dowodu. Tym, czego brakuje wtej ksice jest gbsza analiza zjawiska woli. Nie znajdziemy take wpracy Sotwin odpowiedzi na pytania: jak rol wtym dynamicznym systemie znacze, jakim jest nasz umys, peni pami? do jakiego zjawiska fizycznego pami mogaby by porwnana? jak rol peni procesy niewiadome iczym wramach teorii Sotwin rni si od procesw wiadomych? Mona odnie wraenie, e ksika jest pewnym wstpem, zarysem pomysu, ktry wprzyszoci bdzie rozwijany idopracowywany. Publikacj Jak dziaa wola, czyli dynamika umysu warto przeczyta jeli nie dla zaskakujcych konkluzji, to po to, by wszybki iprzyjemny sposb zapozna si zhistori inajnowszymi osigniciami zzakresu psychologii, fizyki ikognitywistyki. Warto take pozna metod rozumienia umysu, jak stosuje Sotwin. Jest to metoda nowatorska iintrygujca. Ksika skania do refleksji nad wadami izaletami idei integracji osigni zrnych dziedzin nauki, przywiecajcej badaniom kognitywistycznym.
148
Marcin Trybulec
Kultura, komunikacja ipoznanie. Konferencyjne debaty nad poznawczo-kulturowymi funkcjami mediw ikomunikacji
Wdniach od sidmego do dziewitego maja 2012 roku na Uniwersytecie Marii Curie-Skodowskiej odbya si midzynarodowa konferencja naukowa zatytuowana Culture Communication and Cognition. Konferencj wsporganizowa Zakad Ontologii iTeorii Poznania IF UMCS wraz zZakadem Antropologii Sowa IKP UW oraz Polskim Towarzystwem Kognitywistycznym. Wskad komitetu naukowego konferencji weszli: D.R. Olson (University of Toronto, Kanada), J. Meyrowitz (University of New Hampshire, USA), L. Strate (Fordham University, USA) oraz G. Godlewski (Uniwersytet Warszawski), U. egle iT. Komendziski (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), Z. Muszyski (Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej). Honorowy patronat nad konferencj obja Ambasada Kanadyjska. Podczas konferencji referaty wygosio pidziesiciu dwch prelegentw zPolski izagranicy. Organizatorzy mieli przyjemno goci badaczy zKanady, Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, Portugalii, Hiszpanii, Holandii oraz Finlandii iUkrainy. Zaproponowana problematyka kulturowego oddziaywania mediw ikomunikacji jest popularnym idoniosym tematem poruszanym wramach szczegowych dyscyplin humanistyki. Jednym zgwnych celw konferencji byo filozoficzne pogbienie iugruntowanie rozdrobnionych analiz prowadzonych wtak rnorodnych metodologicznie dziedzinach, jak medioznawstwo, kulturoznawstwo, literaturoznawstwo, psychologia, socjologia czy antropologia. Pierwszy dzie obrad rozpocz si plenarnym wykadem Davida R. Olsona zUniversity of Toronto. Podczas wykadu zatytuowanego Literacy and the Languages of Rationality zaprezentowa on oryginalne badania dotyczce pojciowych ipoznawczych konsekwencji pimiennoci. Argumentowa, i dziki uyciu pisma moliwe staje si rozwinicie swoistej metalingwistycznej postawy poznawczo-komunikacyjnej. Metalingwistyczna wiadomo jzykowa pozwala podda bezporedniej refleksji zjawiska zrnych poziomw organizacji mowy (fonemy,
Marcin Trybulec
morfemy, leksemy, wypowiedzenia). Dziki procesowi uwiadamiania sobie zjawisk jzykowych zmienia si nie tylko sposb rozumienia jzyka, ale rwnie sposb interpretowania rzeczywistoci pozajzykowej. To oglne twierdzenie uzasadniono szczegow analiz sposobw uycia sw odnoszcych si do relacji logicznych tj. nie, lub, i przez niepimienne dzieci ipimiennych dorosych. Problematyka poruszona przez Olsona bya kontynuowana wkolejnych sekcjach tematycznych m.in. przez Georga Theinera (Villanova University), Manuel Ungureanu (University of British Columbia Okanagan) oraz przez Grzegorza Godlewskiego (Uniwersytet Warszawski) ijego wsppracownice: Agat Sikor, Olg Kaczmarek, Mart Rakoczy iAgnieszk Karpowicz (UW). Georg Theiner, austriacki kognitywista pracujcy wUSA, zaprezentowa nowatorsk propozycj uzupenienia antropologicznych docieka, prowadzonych wobrbie teorii pimiennoci, badaniami zzakresu kognitywistycznych teorii rozszerzonego umysu ipoznania usytuowanego. Wygoszony przez Ungureanu referat zatytuowany Representations of the Literate Minds bezporednio ikrytycznie nawizywa do zaprezentowanej przez Olsona koncepcji kompetencji metalingwistycznych, proponujc jej oryginalne rozwinicie. Referat Godlewskiego podejmowa problematyk opozycji midzy kultur oraln ipimienn zperspektywy antropologii kulturowej, sygnalizujc powane przeszkody epistemiczne, stojce na drodze do penego zrozumienia sposobu funkcjonowania umysu ludzi niepimiennych. Drugi dzie konferencji rozpocz si wykadem plenarnym Jana Sleutelsa zLeiden University zatytuowanym Help, My Parents are Guttenborgs!. Celem wykadu byo wykazanie teoretycznej imetodologicznej doniosoci Szkoy zToronto dla wspczesnej psychologii poznawczej oraz filozofii umysu. Autor argumentowa rwnie, i teoria umysu rozszerzonego pomaga wzrozumieniu zoonych zalenoci istniejcych midzy ludzkim umysem atechnologiami komunikacyjnymi. Problematyka technologii intelektu oraz praktyk epistemicznych powrcia po krtkiej przerwie wpostaci dyskusji panelowej zatytuowanej Between Writing Thinking and Knowing: World on the Paper or World in the Mind?, ktr poprowadzi Tomasz Komendziski (Uniwersytet Mikoaja Kopernika). Wczasie konferencji zarysowao si kilka zwartych tematycznie grup badawczych skupionych wok problematyki jzyka i sposobw reprezentacji wiedzy waspekcie ich funkcji poznawczych. Na uwag zasuguj grupy reprezentujce filozofi nauki (W. Sady, A. Koterski, A. Siitonen, J. Palomki), filozofi jzyka (M. Taasiewicz, N. Pietrulewicz, M. Witek) socjologiczne studia przypadkw (A.aska-Formejster, K. Kubala, M. Kotras, K. Mesyasz). Dokadny program konferencji oraz szersze informacje dotyczce wybranych autorw znale mona na stronie konferencji: http://culturecommcog.wordpress.com. Zapocztkowana podczas konferencji wsppraca jest kontynuowana wcelu przygotowania specjalnego numeru czasopisma Dialogue and Universalism, wydawanego przez Instytut Filozofii iSocjologii Polskiej Akademii Nauk.
152
Noty personalne autorw
Zbysaw Muszyski profesor wZakadzie Logiki iFilozofii Nauki UMCS, zainteresowania naukowe: filozofia jzyka, filozofia umysu, semiotyka, kognitywistyka; autor m.in. publikacji, Rewolucja kognitywistyczna: gdzie ijaka?, [w:] RRR Kognitywistyka 1: Kognitywistyka: problemy iperspektywy, red. H. Kardela, Z. Muszyski, M. Rajewski, Lublin 2005; Widzenie jako jako metareprezentacja ipodobiestwo, [w:] RRR Kognitywistyka 2: Podobiestwo, red. H. Kardela, Z. Muszyski, Lublin 2006; Koncepcja podmiotu wkognitywistyce, [w:] Podmiot wjzyku iwkulturze, red. J. Bartmiski, A. Pajdziska, Lublin 2008; Problem referencji iznaczenia referencyjnego wyrae fikcjonalnych wwietle przyczynowej teorii odniesienia. Esej onaturalizacji semantyki, Przegld Filozoficzny 2010, nr 3, s. 1734; Empatia, metareprezentacja isymulacja, [w:] Empatia, obrazowanie, kontekst jako kategorie kognitywne, red. H. Kardela, Z. Muszyski, M. Rajewski, Lublin 2012; Prezes Polskiego Towarzystwa Kognitywistycznego oraz czonek m.in. Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Polskiego Towarzystwa Semiotycznego. Semir Zeki profesor University College London (Research Department of Cell and Developmental Biology), specjalista wzakresie neuroestetyki, jego badania (wykonywane przy uyciu technik obrazowania ipsychofizycznych) koncentruj si wok problemu mzgu wzrokowego (visual brain), zwizku midzy aktywnoci mzgu adowiadczeniem estetycznym itwrczoci artystyczn, wswoich pracach wykazuje podejcie interdyscyplinarne (neurobiologia, kognitywistyka, humanistyka); autor czterech ksiek iponad stu pidziesiciu artykuw, od pracy Inner Vision: an exploration of art and the brain (1999), pionierskiej wporuszanej tematyce, zacza si rozwija nowa dziedzina bada neuroestetyka, ostatnia zksiek (Splendours and Miseries of the Brain, 2008) zostaa wtym roku przetumaczona na jzyk polski; laureat wielu nagrd, m.in. Prix Science pour lArt (LVMH, Pary 1991) czy King Faisal International Prize in Science 2004 (King Faisal Foundation). Wicej na: http://www.ucl.ac.uk/cdb/research/zeki.
Tomohiro Ishizu ukoczy studia wzakresie sztuki, doktor filozofii, zdoby swj tytu wWaseda University, obecnie pracuje wResearch Department of Cell and Developmental Biology (University College London), wzespole wsppracuje midzy innymi zSemirem Zekim; autor artykuw publikowanych wtakich prestiowych czasopismach, jak: Brain Research, Neuroscience Research, International Journal of Neuroscience, Neuroscience czy PLoS One. Anna Adamczyk absolwentka filologii polskiej, doktorantka wInstytucie Filologii Polskiej UMCS; redaktor stylistyczno-jzykowy, wspredaktor edytorskiego opracowania nowelistyki Zygmunta Niedwieckiego, interesuje si antropologi literack, badaniami kulturowymi, geopoetyk; opublikowaa kilkanacie artykuw w tomach pokonferencyjnych i w czasopismach oraz kilka recenzji. Wlatach 20102011 bya sekretarzem czasopisma Koa Naukowego Doktorantw WH UMCS Acta Humana. Sebastian Bodzak absolwent filozofii, doktorant wZakadzie Ontologii iTeorii Poznania UMCS, zainteresowania naukowe: kognitywistyka, filozofia umysu, epistemologia, zagadnienie cielesnoci, filozofia wspczesna, autor m.in. artykuw: Human without Self: From Ethics of Soul to Ethics of Embodied Mind, [w:] Weiss G.W., Greif H. (eds.), Ethics-Society-Politics: Papers of the 35th International Wittgenstein Symposium, Kirchberg am Wechsel 2012; Czy ograniczona racjonalno podmiotu wyklucza jego odpowiedzialno wpodejmowaniu spoecznych decyzji?, [w:] Spoeczno-kulturowe konteksty racjonalnoci, red. Zbigniew Drozdowicz, Sawomir Sztajer, Pozna 2012, zastpca przewodniczcego Koa Kognitywistyki UMCS wroku 2011/2012. Bartosz Janik absolwent prawa ifilozofii, doktorant wZakadzie Kognitywistyki Wydziau Filozoficznego oraz wKatedrze Filozofii Prawa iEtyki Prawniczej Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagielloskiego, zainteresowania naukowe: filozoficzne aspekty psychiatrii, nauki kognitywne wpsychiatrii, analiza Bayesowska, logika filozoficzna, teoria prawa. Micha Kamiski student prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Jagielloskiego, zainteresowania naukowe: analiza Bayesowska, teoria prawa, feministyczna teoria prawa, gender studies. Liliana Kozak absolwentka malarstwa, doktorantka wZakadzie Estetyki UMCS, zainteresowania naukowe: teoria sztuki wspczesnej, estetyka pragmatyczna, neuroestetyka, enaktywizm, fizyka kwantowa, autorka kilku artykuw dotyczcych sztuki wspczesnej, m.in. Sztuka wspczesna nowe miejsca, Kresy
154
2008, nr 7374, Performance iodbiorca, Kra 2012, nr 1, czonek Klubu modych krytykw sztuki Koo Labiryntu (Galeria Labirynt), czonek ZPAP wLublinie. Micha Makowski absolwent filozofii iprawa, doktorant wZakadzie Ontologii iTeorii Poznania UMCS, zainteresowania naukowe: filozofia umysu, kognitywistyka, filozofia prawa, autor artykuu Racjonalno ograniczona czy ograniczona wiadomo? Udzia ukrytych form mylenia wpodejmowaniu decyzji spoecznych, [w:] Spoeczno-kulturowe konteksty racjonalnoci, red. Zbigniew Drozdowicz, Sawomir Sztajer, Pozna 2012 oraz prelekcji na sympozjum wAustrii All Truths are not to be Told. An Epistemological Reflection on the Concept of Legal Truth, 35th International Ludwig Wittgenstein Symposium, Kirchberg am Wechsel, Austria, 2012, czonek Koa Kognitywistyki UMCS. Krzysztof Rojek absolwent filozofii, doktorant wZakadzie Filozofii Wspczesnej UMCS, zainteresowania naukowe: aksjologia, etyka, metafizyka, wsppraca przy organizacji konferencji Sex ifilozofia 2425 kwietnia 2012, prowadzenie paneli dyskusyjnych podczas konferencji Sex ifilozofia oraz Wampir wzwierciadle sztuki 14 maja 2012, czonek Koa Kognitywistyki UMCS. Justyna Rynkiewicz absolwentka filozofii, studentka psychologii, doktorantka wZakadzie Filozofii Wspczesnej UMCS, zainteresowania naukowe: podmiotowo, teoria wartoci, psychologia poznawcza, filozofia czowieka, przewodniczca Koa Kognitywistyki UMCS wroku 2011/2012, organizatorka konferencji Sex ifilozofia 2425 kwietnia 2012. Anna Szabelska absolwentka socjologii UJ, studentka religioznawstwa UJ, zainteresowania: teoria mitu, zastosowanie teorii kognitywnych wbadaniach religioznawczych, herezje redniowieczne, wsppracowaa przy redakcji periodyku Ex nihilo oraz organizacji midzynarodowej konferencji Potga bajki (2012 rok). Barbara Tatar absolwentka filologii polskiej, doktorantka wZakadzie Estetyki UMCS, studentka studiw podyplomowych wzakresie nauczania jzyka polskiego jako obcego, zainteresowania naukowe: krytyka sztuki, estetyka, neuroestetyka, literatura drugiej poowy XIX ipocztku XX wieku, malarstwo, autorka artykuw irecenzji publikowanych wczasopismach ipracach zbiorowych (m.in. Jaka jest przyszo Witkacego?, Akcent 2011, nr 2; Legenda Fryderyka Chopina na przeomie XIX iXX wieku recepcja poetycka, [w:] ( 200- ), 2011; Problem nienasycenia whistoriozofii iteorii sztuki Stanisawa Ignacego Witkiewicza, Podteksty. Czasopismo kulturalno-naukowe 2012, nr 12), redaktor naczelna czasopisma Acta Humana
155
wlatach 20102011, uhonorowana Nagrod Rektora Nagroda indywidualna za wyrniajc prac wroku 2010/2011, nagroda przyznana po zajciu przez czasopismo Acta Humana pierwszego miejsca wkonkursie oglnopolskim StRuNa 2011, wkategorii Publikacja 2011 Roku, objtym patronatem Minister Nauki iSzkolnictwa Wyszego prof. Barbary Kudryckiej. Marcin Trybulec doktor wZakadzie Ontologii iTeorii Poznania UMCS, zainteresowania naukowe: filozofia kultury, filozofia jzyka, filozofia umysu, filozoficzne konteksty teorii mediw ikomunikacji, autor artykuw: Niewspmierno arelatywizm jzykowy, Filozofia Nauki XVII, nr (3) 67, 2009, s. 3356; Racjonalno midzy relatywizmem aetnocentryzmem. Znaczenie technologii komunikacyjnych dla problematyki racjonalnoci, [w:] Oracjonalnoci wnauce iyciu spoecznym, red. Z. Drozdowicz, Z. Melosik, S. Sztajer, Pozna 2009; Pojcie podmiotu poznania wszkole komunikacji spoecznej zToronto, [w:] Kultura medialnie zaporedniczona. Badania nad mediami woptyce kulturoznawczej, red. W. Chya, M. Kamiska, P.Kdziora, Pozna 2010; Medium Theory and Technological Determinism. Taking Accusations of Technological Determinism Seriously, [w:] McLuhans Philosophy of Media, eds. Y. Van Den Eede, J. Bauwens, J. Beyl, Brussels, Free University Press (forthcomig), czonek Media Ecology Association.
156

Via Mentis 1 2012 UMCS

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Via Mentis 1 2012 UMCS

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Spis treci

Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu? . . . . . . . . . . 21

Jawne iukryte formy aktywnoci umysu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Aesthetics and Enactive Cognitive Science . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Wstron neurobiologicznej teorii pikna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

From the Editorial Board

From the Editorial Board

From the Editorial Board

Via Mentis 1 (1/2012)

Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu?

A.W. Mikoajczak, K. Dominas, M. Kamierczak, Wcyfrowym labiryncie, Gniezno 2005,

Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu?

Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu?

Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu?

Uwagi orozszerzonym umyle

Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu?

Rzeczywisto wirtualna: zagroenie wumyle czyzagroenie dla umysu?

to the mind or threat in the mind

Via Mentis 1 (1/2012)

Bartosz Janik1, Micha Kamiski2

Prolegomena do analizy Bayesowskiej wkognitywistyce

Bartosz Janik, Micha Kamiski

Prolegomena do analizy Bayesowskiej wkognitywistyce

Bartosz Janik, Micha Kamiski

Prolegomena do analizy Bayesowskiej wkognitywistyce

Bartosz Janik, Micha Kamiski

G.L. Bretthorst, op. cit.; P. Gregory, op. cit. rdo: http://en.wikipedia.org/wiki/File:SimpleBayesNet.svg.

Prolegomena do analizy Bayesowskiej wkognitywistyce

Bartosz Janik, Micha Kamiski

Prolegomena do analizy Bayesowskiej wkognitywistyce

Bartosz Janik, Micha Kamiski

B ayesian C ognitive S cience

Via Mentis 1 (1/2012)

Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela

Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela

Ibidem. Zob. Ibidem.

Ibidem, s. 138. Zob. Ibidem, s. 140. Ibidem.

Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela

Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela

Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela

Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela

Ibidem, s. 150. Ibidem, s. 146149.

Problem autonomii aperspektywa zewntrzna wfilozofii umysu Thomasa Nagela

A utonomy and the E xternal P erspective T homas N agel s P hilosophy

Via Mentis 1 (1/2012)

G. Lakoff, M. Johnson Philosophy in the Flesh

Klasyczny model racjonalnoci

Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego

Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego

Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego

Ibidem, s. 10. Ibidem. Ibidem, s. 98.

Ibidem, s. 104105. Ibidem, s. 2324.

Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego

Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego

Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego

Czy umys jest racjonalny? Pomidzy bdem poznawczym akoncepcjami ucielenionego

Via Mentis 1 (1/2012)

Jawne iukryte formy aktywnoci umysu

Hipoteza obwodu stanu spoczynkowego wedug Marcusa E. Raichlea

Jawne iukryte formy aktywnoci umysu

Jawne iukryte formy aktywnoci umysu

Nowy obraz niewiadomoci

Jawne iukryte formy aktywnoci umysu

Jawne iukryte formy aktywnoci umysu