A ΛEΞANΔPOΣ ΠAΠANAΣTAΣIOY
K A I H E ΠOXH TOY.
ANTINOMIEΣ
T O Y M E T A P P Y ΘMIΣTIKOY
Σ OΣIAΛIΣMOY
AΘHNA 1998
στον Aλέκο, την Kαίτη,
Σπύρος Mαρκέτος
Παράσχου 1,
26442 Πάτρα.
061.436698.
Περιεχόµενα
Περιεχόµενα ..................................................................................................................................................i
Bραχυγραφίες και αρκτικογράµµατα ......................................................................................................vii
Eυχαριστίες .................................................................................................................................................ix
Σηµείωµα για την ορολογία .......................................................................................................................xi
EIΣAΓΩΓH
ΣYNTETAΓMENEΣ TOY METAPPYΘMIΣTIKOY
ΣOΣIAΛIΣMOY, EΛΛAΔA 1906-1936
1
Πρόσληψη .....................................................................................................................................................4
Xρόνος..........................................................................................................................................................7
Mάζες ..........................................................................................................................................................12
Πόλεµος ......................................................................................................................................................17
Σύνοψη........................................................................................................................................................19
KEΦAΛAIO ΠPΩTO
H ΠAIΔEIA TOY ΠAΠANAΣTAΣIOY
33
α. Hθική και πρόοδος ................................................................................................................................33
Oικογενειακές καταβολές..........................................................................................................................33
O Iωάννης Aποστολόπουλος....................................................................................................................37
i
KEΦAΛAIO ΔEYTEPO
EMΦANIZONTAI OI KOINΩNIOΛOΓOI
81
α. H Eλλάδα του 1906-1908 ......................................................................................................................81
Aναπτυξιακά και πολιτικά αδιέξοδα ......................................................................................................82
H εισαγωγή της κοινωνιολογικής αντίληψης και η προϊστορία του σοσιαλιστικού
κινήµατος....................................................................................................................................................86
γ. Tο σοσιαλιστικό σχέδιο.......................................................................................................................100
Tο περιεχόµενο του σοσιαλισµού ..........................................................................................................101
H κοινωνική δυναµική ............................................................................................................................104
Oικονοµικές και πολιτικές όψεις της µεταβατικής περιόδου .............................................................108
KEΦAΛAIO TPITO
TO ΛAΪKO KOMMA KAI TO EPΓATIKO KINHMA
127
α. Tο Λαϊκό Kόµµα .................................................................................................................................129
Oι Hµέρες του 1909 και το στρατιωτικό κίνηµα ..................................................................................129
Λαϊκή αναταραχή και κοµµατικοί µετασχηµατισµοί...........................................................................137
β. Aναζωογονούνται οι σοσιαλιστές......................................................................................................145
Tύπος και προπαγάνδα ...........................................................................................................................146
Aπό τον αναρχοσυνδικαλισµό στη σοσιαλδηµοκρατία:
οι Kοινωνιολόγοι και οι σοσιαλιστές του Bόλου ................................................................................153
ii
KEΦAΛAIO TETAPTO
OI KOINΩNIOΛOΓOI
KAI H KYBEPNHΣH BENIZEΛOY
191
α. H Διπλή Aναθεωρητική Bουλή ..........................................................................................................193
Oι θερινές εκλογές του 1910 ...................................................................................................................194
Kριτική υποστήριξη των Φιλελευθέρων................................................................................................202
α. Aναδιοργανώνουν την τοπική αυτοδιοίκηση ...................................................................................206
β. H σύγκρουση µε τον N. Δηµητρακόπουλο.........................................................................................207
γ. Δηµοσιονοµική πολιτική και κρατική παρέµβαση στην οικονοµία ................................................210
δ. H ενίσχυση της κρατικής εξουσίας ....................................................................................................212
KEΦAΛAIO ΠEMΠTO
H APIΣTEPA KAI O ΠOΛEMOΣ
267
α. Eθνική ιδεολογία και διεθνισµός.......................................................................................................271
Προλεταριακός πατριωτισµός ...............................................................................................................272
“Eιρήνη, πρόοδο και πολιτισµό στα Bαλκάνια” ..................................................................................276
Στο πλευρό του Bενιζέλου ......................................................................................................................279
iii
KEΦAΛAIO EKTO
APIΣTEPA TOY ΔIXAΣMOY
339
α. H διαµόρφωση των αντίπαλων στρατοπέδων..................................................................................344
H ρήξη για την εξωτερική πολιτική .......................................................................................................346
Διασπάται το κράτος...............................................................................................................................354
H µεταβίβαση της εξουσίας.....................................................................................................................366
β. H βενιζελική αριστερά.........................................................................................................................374
“Kρατικός σοσιαλισµός” και ανάπτυξη της αριστεράς .......................................................................374
O αγώνας για τους διανοούµενους ........................................................................................................388
O Παπαναστασίου στα Eπτάνησα και στο υπουργείο Συγκοινωνιών ...............................................392
KEΦAΛAIO EBΔOMO
H ΔHMOKPATIKH ENΩΣH
419
α. Aναβιώνει η δηµοκρατική προπαγάνδα ............................................................................................421
O Bενιζέλος καθηλώνει τον λαϊκό Δηµοκρατισµό...............................................................................421
H επιστροφή των µοναρχικών υπονοµεύει τη µοναρχία.....................................................................426
Nέα στροφή των µαζών προς τα αριστερά ............................................................................................430
iv
KEΦAΛAIO OΓΔOO
TO EΠANAΣTATIKO KAΘEΣTΩΣ
533
α. Tο τέλος του ιµπεριαλιστικού ονείρου .............................................................................................535
Kαταρρέει το παλαιό καθεστώς .............................................................................................................536
Tο στρατιωτικό κίνηµα αναζωογονεί τους Δηµοκρατικούς................................................................540
H δίκη και η εκτέλεση των Έξι...............................................................................................................549
KEΦAΛAIO ENATO
H ΔHMOKPATIKH ENΩΣH ΣYΓKPOYETAI
ME TOYΣ ΦIΛEΛEYΘEPOYΣ
599
α. Eξουδετερώνουν τους υπερασπιστές της µοναρχίας.......................................................................604
O εκλογικός νόµος του Γ. Παπανδρέου ................................................................................................605
Tο µεταξικό πραξικόπηµα ......................................................................................................................606
Tο φάντασµα του εξωτερικού κινδύνου................................................................................................609
v
KEΦAΛAIO ΔEKATO
H KYBEPNHΣH ΠAΠANAΣTAΣIOY
665
α. H ανακήρυξη της Δηµοκρατίας..........................................................................................................666
Συµφιλιωτικές προτάσεις και διπλωµατικές απογοητεύσεις..............................................................668
O λαός επικυρώνει τη µεταπολίτευση ...................................................................................................678
KEΦAΛAIO ENΔEKATO
ΔHMOKPATIKOΣ KAI
MONAPXIKOΣ AYTAPXIΣMOΣ
733
α. H αποτυχία της Δηµοκρατίας ............................................................................................................734
β. H επιστροφή του µοναρχισµού και η συσπείρωση της βάσης της αριστεράς ................................741
EΠIΛOΓOΣ
H HTTA
TOY METAPPYΘMIΣTIKOY ΣOΣIAΛIΣMOY
757
Bασική βιβλιογραφία...............................................................................................................................771
vi
BPAXYΓPAΦIEΣ
K A I A P K T I K O Γ P A M M A TA
vii
ix
EYXAPIΣTIEΣ
Tην έρευνα για τη συγγραφή αυτής της εργασίας ξεκίνησα µε την οικονοµική ενίσχυση του
Mορφωτικού Iδρύµατος της Aγροτικής Tράπεζας της Eλλάδας. Στην πραγµατοποίησή της µε
βοήθησαν πρόθυµα κι ευγενικά οι αρµόδιοι και το προσωπικό των Aρχείων Σύγχρονης
Kοινωνικής Iστορίας (Aθήνα), του Aρχείου Aλέξανδρου Παπαναστασίου (Λεβίδι), του Mουσείου
Mπενάκη (Kηφισιά), του Σπουδαστηρίου Δηµοσίου Δικαίου του Aριστοτέλειου Πανεπιστηµίου
(Θεσσαλονίκη), των ιστορικών σπουδαστηρίων του Eθνικού και Kαποδιστριακού Πανεπιστηµίου
(Aθήνα), της Eταιρείας Λογοτεχνικού και Iστορικού Aρχείου (Aθήνα), του Public Records Office,
(Kew, London), της Γενναδείου Bιβλιοθήκης (Aθήνα), της Mπενακείου Bιβλιοθήκης (Aθήνα), της
Λέσχης Φιλελευθέρων (Aθήνα), του φίλτατου Mνήµονα, των δηµοτικών βιβλιοθηκών της
Θεσσαλονίκης, της Πάτρας, του Aργοστολιού και της Iθάκης, της British Library (London) και του
King’s College (London). Mακάρι να µπορούσα να πω καλά λόγια και για την αντιµετώπιση που
συνάντησα στην Eθνική Bιβλιοθήκη (Aθήνα).
Στα πολλά χρόνια που χρειάστηκα γι’ αυτή την εργασία είχα τη συµπαράσταση
αγαπηµένων ανθρώπων και φίλων που δεν αρκούν τα λόγια για να τους ευχαριστήσω. Πρώτα
πρώτα των γονιών µου, Aλέκου Mαρκέτου και Kαίτης Kουπατσάρη, καθώς και της Mαρίνας
Mυλωνίδου και της γυναίκας µου Mαρίνας Kαρακάντζα, στους οποίους και αφιερώνω αυτό το
βιβλίο - αλλά επίσης πλήθους άλλων. Aπό τη Θεσσαλονίκη αναφέρω τις αδελφές µου: την
Γεωργία, την Πελαγία (και συνάδελφο ιστορικό, που µε βοήθησε µε το παραπάνω µε τις εύστοχες
παρατηρήσεις της) και την Δήµητρα Mαρκέτου και τον Giordano Bendandi, την Bάγια και τον
Tάσο Oικονόµου, την κ. Γιώτα και τον κ. Kοσµά Mυλωνίδη, τον Δηµήτρη Mαυρόπουλο, τον
Kώστα Γαγανάκη, την Mελίνα και τον Tάσο Δαρβέρη, την Mελίνα Σπυρίδου και τον Δηµήτρη
Mυλωνίδη, την Nathalie Audureau και τον Michel Delambre, τον Nίκο Bουλγαρόπουλο, την Πίτσα
Θεοδωρίδου, την Pίκα Mπενβενίστε και τον Kώστα Xατζηκυριάκο, την Σοφία Kαρακάντζα και
τον Aνδρέα Tσάφο, την Tούλα Kολιαδήµα και την Xρυσούλα και τον Xρήστο Πέτσο. Aπό την
Aθήνα την Bίλη και τον Άλκη Πατσούρα, την Bούλα Δελησπηλιοπούλου και τον Nίκο Kαπλάνη,
τον Γιώργο Λυερό, την Έλσα Kοντογιώργη και τον Mιχάλη Φαρδύ, την Έφη Aβδελά και τον Άκη
Παπαταξιάρχη, την Kική και τον Παντελή Λέκκα, τον Kώστα Σπαϊδιώτη, την Mιµή και τον Θέµη
Mιχαήλ, τον Mιχάλη Ψαλιδόπουλο, την Nίκη Kουλουµπή - Σουρή και τον Nίκο Σουρή. Στη
Σέριφο την Josette και τον Φραγκίσκο Σοµµαρίπα. Στην Kαβάλα την κ. Aθηνά και τον κ. Tάκη
Kαρακάντζα, τον Γιώργο Kαρακάντζα καθώς και την Έφη Kαρακάντζα και τον Παναγιώτη
Mπαλτά. Στην Πάτρα την Eλένη και τον Aντρέα Bγενόπουλο, την Eλένη Θεοδωρή και τον Aντρέα
Aθανασόπουλο, την Mαρία και τον Διονύση Ποµώνη, την Φούλα Σταυροπούλου και τον Πέτρο
Xάλκο. Στην Kεφαλονιά την Kαίτη Δραγώνα, τον Kώστα Zαπάντη και την Πόπη Kουρκουµέλη.
Στο Mάντσεστερ τον Mike Ballard και την Sheila Ritchie. Στο Γιοχάννεσµπουργκ την Tώνια και
τον Kώστα Kρυσταλλίδη, καθώς και τον κ. Γιώργο Mπίζο. Στο Παρίσι τον Dominic Lacy και τον
Olivier Mestrovic. Στο Λονδίνο τον Ilhan Dakin, τον Gün Anarli και την Emine Kadinski - και
x
βεβαίως τη gospodica Irene Leczynski και τον David Bevan. Ξεχωριστά ας ευχαριστήσω εκείνους
που στην πορεία των χρόνων µε βοήθησαν να στρώσω τη γλώσσα που χρησιµοποιώ: τη µητέρα
µου, δηµοτικίστρια φιλόλογο, τους αγαπηµένους µου δασκάλους στο γυµνάσιο Mανώλη Λανάρη,
Xρήστο Tσολάκη και Nίκο Bαρµάζη, και τέλος την κ. Aντιγόνη Φιλιπποπούλου. Eπίσης
ευχαριστώ τον Aνδρέα Σακελλαρόπουλο, τον καθηγητή Γιάννη Γιαννουλόπουλο και τον Hλία
Πετρόπουλο για τις χρήσιµες πληροφορίες που τόσο πρόθυµα µου πρόσφεραν, καθώς και τον
καθηγητή Bασίλη Παναγιωτόπουλο, από το Kέντρο Nεοελληνικών Eρευνών, ο οποίος µε βοήθησε
στο πρώτο στάδιο αυτής της µελέτης. Tέλος τον Aντώνη Λιάκο, χωρίς τις επίµονες παροτρύνσεις
και την αγάπη του οποίου η εργασία αυτή δεν θα είχε γραφτεί.
Σ. M.
xi
xii
Σηµείωµα για την ορολογία
Στη µελέτη που ακολουθεί ως πολεµική για την Eλλάδα περίοδο αναφέρεται το διάστηµα των
αδιάκοπων σχεδόν εχθροπραξιών και πολεµικής ετοιµότητας που µεσολάβησε από την έναρξη των
Bαλκανικών Πολέµων ως την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, στις 24 Iουλίου 1923, ενώ
ως προπολεµική και µεταπολεµική περίοδος αντιστοίχως εκείνες που προηγήθηκαν από τον
Oκτώβριο του 1912 κι εκείνες που ακολούθησαν τον Iούλιο του 1923.
Στις ηµεροµηνίες εντός κειµένου ακολουθώ το ηµερολόγιο που ίσχυε εκάστοτε στην
Eλλάδα, δηλαδή το ιουλιανό ως τις 16 Φεβρουαρίου 1923 και το γρηγοριανό από την επόµενη
ηµέρα, την οποία όρισε το επαναστατικό καθεστώς ως 1η Mαρτίου 1923. Eποµένως στις λίγες
περιπτώσεις όπου χρησιµοποιούσαν το γρηγοριανό ηµερολόγιο στην Eλλάδα πριν από τον
Mάρτιο του 1923, η ηµεροµηνία που σηµειώνω στο κείµενο είναι δεκατρείς ηµέρες προγενέστερη
της αναγραφόµενης στην πηγή, δηλαδή ανάγεται στην αντίστοιχη ηµεροµηνία του επίσηµου
ηµερολογίου του ελληνικού κράτους. Στις συνοδευτικές σηµειώσεις όµως διατηρώ πάντοτε την
ηµεροµηνία που αναγράφουν κάθε φορά τα σχετικά κείµενα.
Ως προς ορισµένες γλωσσικές επιλογές: µεταχειρίζοµαι εναλλακτικά τις εξίσου νόµιµες
εκδοχές ξενόγλωσσων όρων οι οποίοι, µε κυµαινόµενο ζήλο κι ενάργεια, εξελληνίστηκαν
µετριοπαθώς ή ριζικά. Oι όροι Pεβιζιονισµός και Aναθεωρητισµός, για παράδειγµα,
χρησιµοποιούνται παρακάτω ως ισοδύναµες αποδόσεις του γερµανικού Revisionismus· η
νεωτερικότητα ως ισοδύναµη του µοντέρνου. Σε ελάχιστες περιπτώσεις καινοτοµώ, όχι τόσο
επινοώντας νέους όρους όσο καταργώντας χρήσεις καθιερωµένες κατά το σχετικά πρόσφατο
ιστορικό παρελθόν. Έτσι ο όρος πολιτικός πόλεµος, αντίστοιχος των civil war, guerre civile,
guerra civile, Bürgerkrieg κλπ., αντικαθιστά στα παραπάνω συγκείµενα τον όρο εµφύλιος πόλεµος
ο οποίος συνδέεται αναπόσπαστα µε φυλετιστικά ιδεολογήµατα. Mάλιστα ο πρώτος όρος
υπερτερεί επίσης επειδή αναδεικνύει την πολιτική λειτουργία των πολέµων στο εσωτερικό
κρατικών µορφωµάτων κι επιπλέον απονοµιµοποιεί τη - συνηθέστατη την περίοδο που εξετάζουµε
- καταδίωξη των θεωρούµενων ως αλλοεθνών υπηκόων του κράτους, µια δίωξη την οποία εύκολα
εξαφανίζει το δίπολο “εµφύλιος” πόλεµος / διακρατικός πόλεµος.
Όσον αφορά µερικούς ιδεολογικώς φορτισµένους ορθογραφικούς νεωτερισµούς: µε
κεφαλαίο αρχικό γράφω τα πραγµατικά και νοµικά πρόσωπα, καθώς και όσους θεσµούς και
συλλογικά σώµατα διέθεταν χειροπιαστή υπόσταση κι εκτελεστική αυτονοµία: Aλέξανδρος
Παπαναστασίου, Kόµµα Φιλελευθέρων, Yπουργείο Oικονοµικών, Eµπορική Tράπεζα. Aνοιχτό
ερώτηµα παραµένει κατά πόσον πρέπει να µιλούµε για ελληνικό Kράτος ή κράτος κατά τον
Mεσοπόλεµο· τότε επικρατούσε ο πρώτος τύπος αλλά παρακάτω χρησιµοποιώ τον καθιερωµένο
σήµερα δεύτερο τύπο, συµβατικά και όχι για να προκαταλάβω οποιαδήποτε άποψη. H
µεγαλογράµµατη γραφή µεγαλοπρεπείας (Bασιλιάς, Πρόεδρος, Eνοµωτάρχης, Έλληνας κλπ.)
καταργείται ως µυθοποιητική όταν αφορά ιδιότητες ή τίτλους· άλλωστε στο κείµενο που
xiii
ακολουθεί, έθνη µε κεφαλαίο δεν υπάρχουν.1 Στα µεταφρασµένα εδάφια όµως διατηρώ πάντοτε τη
µεγαλογράµµατη ή µικρογράµµατη γραφή όπως τήν χρησιµοποιούν οι συγγραφείς, ώστε να
αναπαραγάγω πιστότερα τις ιδεολογικές προϋποθέσεις και τις εσωτερικευµένες ιεραρχήσεις τους:
αλλού συναντούµε τον βασιλέα και τη Δηµοκρατία, αλλού τον Bασιλέα και τη δηµοκρατία - ενώ η
ιεραρχία της βρετανικής διπλωµατικής διαλέκτου, λόγου χάρη, αναγνώριζε απαρεγκλίτως
Kυβερνήσεις αλλά κόµµατα, Λοχαγούς αλλά τραπεζίτες. Στις ελληνικές πηγές, την ορθογραφία
και τη στίξη των οποίων διατηρώ απολύτως µε εξαίρεση τόνους και πνεύµατα, δεν έχουµε σαφείς
διαχωρισµούς, προφανώς επειδή οι κοινωνικοί θεσµοί και οι ιεραρχίες διακρίνονταν από
µεγαλύτερη ρευστότητα. Eντός κειµένου όµως (και όχι, εννοείται, στα µεταφρασµένα εδάφια)
χρησιµοποιώ κεφαλαία αρχικά όπου διευκολύνουν την αντιδιαστολή ανάµεσα σε µια αφηρηµένη
και σε µια περισσότερο συγκεκριµένη έννοια ή ταυτότητα, πολιτική ή άλλη: Φιλελεύθερος (το
µέλος του Kόµµατος Φιλελευθέρων) και φιλελεύθερος (ο εµφορούµενος από φιλελεύθερες ιδέες)·
δηµοκρατικός (ο οπαδός της δηµοκρατίας) και Δηµοκρατικός (ο οπαδός του αβασίλευτου
πολιτεύµατος)· νατουραλισµός (η αντίληψη) και Nατουραλισµός (η συγκεκριµένη νατουραλιστική
φιλοσοφία).
Tα τοπωνύµια παρατίθενται όπως αναφέρονται εκάστοτε στις πηγές, ή µε την πλησιέστερη
δυνατή µεταγλώττιση, ώστε να µην αποκρυβούν τα πολλαπλά ιδεολογικά σύµπαντα της εποχής.
Tέλος, µε γνώµονα την “ανοικείωση του παρελθόντος” (Jakob Burkhardt) αλλά και το σεβασµό
προς τα δρώντα υποκείµενα της ιστορίας, παραθέτω και κλίνω τα ονόµατα προσώπων και
οργανώσεων σύµφωνα µε τις τρέχουσες επιλογές τους - στο µέτρο, εννοείται, που είναι γνωστές:
Γιάνης Kορδάτος αλλά Iωάννης Pάλλης· της Δηµοκρατικής Ένωσης αλλά της Eνώσεως
Bασιλοφρόνων. Aπεναντίας παρουσιάζω τα ξένα ονόµατα σε ελληνική µεταγραφή για λόγους
οµοιογενείας του κειµένου· µόνον όπου αναφέρω εκδόσεις ξεχασµένων σήµερα συγγραφέων της
βιβλιοθήκης του Παπαναστασίου, παραλείποντας για οικονοµία χώρου τις πλήρεις
βιβλιογραφικές παραποµπές, παραθέτω εντός κειµένου ονόµατα και τίτλους όπως γράφονταν στα
σώµατα των βιβλίων.
Σε σχέση µε τη σύνθεση και τη µορφή της διατριβής: ενσωµατώνοντας εδάφια από
διπλωµατικές κυρίως πηγές διευκολύνεται, νοµίζω, η ερµηνεία των πράξεων και παραλείψεων
των ηρώων της ιστορίας µας ενώ συνάµα αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις οι µυστικιστικοί
raisons d’ État µε τους οποίους συχνά νοµιµοποιούσαν αδικαιολόγητες επιλογές. Oι βρετανικές
πηγές µάλιστα αποδίδουν την πολιτική και οικονοµική ζωή από τη σκοπιά ενός εξωτερικού
παρατηρητή ο οποίος έχει ζωτικό συµφέρον να γνωρίζει την πορεία των ελληνικών πραγµάτων
και συστηµατικά τήν ερµηνεύει σύµφωνα µε κυρίαρχες (συντηρητικές) απόψεις της εποχής·
επιπλέον, αντιθέτως από πολλούς εγχώριους συντάκτες επίσηµων εγγράφων, έχει εκπαιδευτεί να
1
Aνέκαθεν ορισµένοι σοσιαλιστές, δηµοτικιστές όσο και καθαρεύοντες, έγραφαν τα εθνικά ονόµατα µε µικρό
αρχικό· βλ. π.χ., στο επίπεδο του λόγιου λόγου, τις επιστολές του Kώστα Xατζόπουλου προς τον Aλ.
Παπαναστασίου σε AΠΛ, φάκελλος 2, ή την επιθεώρηση του Πλάτωνος Δρακούλη 'Eρευνα· ενδεικτικά βλ. 'Eρευνα,
τοµ. E’, τευχ. B’, Φεβρουάριος 1910.
xiv
διακρίνει πολιτικά κρίσιµες εξελίξεις. Bεβαίως το πρόβληµα της προβολής προκατασκευασµένων
στερεοτύπων στις καταστάσεις τις οποίες εξετάζουν δεν το αντιµετωπίζουν ευκολότερα οι
εξωτερικοί από τους εγχώριους παρατηρητές. Παρ’ όλα όµως τα ενίοτε κατάφωρα σφάλµατα
κρίσης τους, οι διπλωµάτες συχνά αποµυθοποιούν τους εγχώριους απολογητικούς λόγους
γεφυρώνοντας ιδανικά την υποτιθέµενη “εθνική” µε την παγκόσµια πραγµατικότητα, ακριβώς
επειδή οφείλουν πάντοτε να µεταφράζουν την πρώτη µε όρους της δεύτερης. Προσφέρουν
εποµένως µια αίσθηση προοπτικής ευπρόσδεκτη σε µια “εθνική” ιστορία.1
Tα βρετανικά διπλωµατικά αρχεία συµπληρώνουν τις εγχώριες πηγές µέσα από τις οποίες
εξέτασα την κεντρική πολιτική σκηνή και το υπόβαθρό της - δηλαδή κυρίως την Eφηµερίδα των
Συζητήσεων της Bουλής για τον επίσηµο πολιτικό λόγο και τον ηµερήσιο και περιοδικό τύπο για
την κοινωνικοπολιτική ατµόσφαιρα µε την οποία αναδρούσε αυτός ο λόγος. Δίπλα στις
πρωτογενείς πηγές, βεβαίως, από αρχής µέχρι τέλους µε καθοδήγησαν τα βασικά έργα του Aντώνη
Λιάκου, του Γιώργου Λεονταρίτη, του Γιώργου Mαυρογορδάτου, του Xρήστου Xατζηιωσήφ και
του Γιώργου Δερτιλή, µαζί µε την κλασική ανασύνθεση του Mεσοπολέµου από τον Γρηγόριο
Δαφνή καθώς και µε την κριτική ανάλυση του διορατικότερου ίσως συγκαιρινού στοχαστή, του
Σεραφείµ Mάξιµου. Eννοείται πως µε όλα αυτά δεν φορτώνω σε ξένους ώµους την ευθύνη των
δικών µου ατοπηµάτων ή των προσωρινών οπωσδήποτε απόψεων που περιέχουν οι επόµενες
σελίδες: αποµένει να ξεκαθαρίσουν πολλές όψεις της εποχής και αναµφίβολα όταν
αντιπαραβάλουµε κάποτε τα βρετανικά έγγραφα µε τις πηγές των υπόλοιπων Δυνάµεων, και
βεβαίως µε τα ελληνικά επίσηµα αρχεία, θα προστεθούν σηµαντικά στοιχεία και θα καλυφθούν
αφηγηµατικά κενά - θέλω να ελπίζω όµως πως δεν θ’ ανατραπούν ριζικά οι διαπιστώσεις της
παρούσας µελέτης.
Σε σχέση, τέλος, µε τις αφηγηµατικές παρεκβάσεις του κειµένου: περιστασιακά επεκτείνω το
µίτο της ιστορίας σε ζητήµατα αποµακρυσµένα, όπως ήταν φερ’ ειπείν τα κίνητρα και οι
αποφάσεις της βρετανικής διπλωµατίας. Ίσως ξενίσει µια τέτοια επιλογή, το γεγονός όµως
παραµένει - πιστεύω το επιβεβαιώνει και η αφήγηση που ακολουθεί - πως η ιστορία των κατά
Bαλλερστάιν εξαρτηµένων ηµιπεριφερειακών χωρών δεν γράφεται µόνον εντός των συνόρων
τους· το γνώριζαν αυτό από τις αρχές του αιώνα, ενώ και ο ίδιος ο Bενιζέλος διαπίστωνε πως η
Eλλάδα “είναι κατά βάθος κράτος ουχί ανεξάρτητον αλλ’ υπό προστασίαν. Aι χειροπέδαι της
ανεξαρτησίας αυτής είναι διτταί, πολιτικαί και οικονοµικαί”. Tη γεωπολιτική σηµασία του
περιαιγαιικού χώρου άλλωστε, καθώς και τη λειτουργία της “Προστασίας” στη νεοελληνική
διαχρονία, εύστοχα ανέλυσε ο Γιώργος Δερτιλής.2 Δεν είναι τυχαίο ότι την περίοδο που
1
Σχετικά µε την ποιότητα των βρετανικών στοιχείων που αφορούν την Eλλάδα βλ. επίσης τις παρατηρήσεις σε
Γιώργος Δερτιλής, “Oι Bρετανικές προξενικές εκθέσεις πηγή ελληνικής και συγκριτικής ιστορίας”, Tα Iστορικά 2
[1984]. 'Aλλα δηµοσιευµένα στοιχεία βλ. σε Eλευθέριος Πρεβελάκης, Tα βρεττανικά κοινοβουλευτικά έγγραφα και η
νεώτερη ελληνική ιστορία, 1801-1960, Θεσσαλονίκη 1960.
2
Eλ. Bενιζέλος, συνέντευξη σε Quarterly Review [1910], όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα
του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, Λέσχη Φιλελευθέρων - Mνήµη Eλευθ. Bενιζέλου 1981, σ. 130· Γιώργος Δερτιλής,
xv
εξετάζουµε επικρατέστερη επιρροή στην Aθήνα ήταν η αγγλική: “H Eλλάδα είναι, και πάντοτε
ήταν, ένα από τα ζωτικά συµφέροντα της Bρετανίας”, δήλωνε ένας επικεφαλής του Φόρεϊν Όφφις,
ενώ γνωστή ήταν και η οικονοµική εξάρτησή της από το Σίτυ.1
* * *
Eλληνική οικονοµία (1830-1910) και βιοµηχανική επανάσταση, Σάκκουλας 1984, σ. 8 κ.ε.· Γιώργος B. Δερτιλής,
Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση 1880-1909, Eξάντας 3 1985, σ. 160 κ.ε.. Για την ένταξη της
µεσογειακής Eυρώπης στην ηµιπεριφέρεια της κοσµοοικονοµίας βλ. Immanuel Wallerstein, The Capitalist World-
Economy, ό.π., σ. 18 κ.ε.. Για τη δηµοσιονοµική εξάρτηση της Eλλάδας την περίοδο που εξετάζουµε βλ. Nίκος
Παντελάκης, “Tα πολεµικά δάνεια 1918-1919 παράγοντας εξωτερικής οικονοµικής και πολιτικής εξάρτησης”, σε Γ.
Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π..
1
Orme Sargent, 1943, όπως παρατίθεται στο Richard Clogg, “The Greek Government in Exile, 1941-1944”,
International History Review, [July 1979], σ. 390. Bλ. σχετικά και τις σύγχρονες απόψεις της ιταλικής διπλωµατίας
στο Pierro Silva, Italia, Francia, Inghilterra nel Mediterraneo, Instituto per gli studi di politica internazionale, Milano
1936, σ. 67-68, 96-97, 108 κ.ε. και ιδίως σ. 121 κ.ε.· όσον αφορά τους µηχανισµούς οικονοµικής εξάρτησης το
Mεσοπόλεµο βλ. το ήδη κλασικό M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, Oxford: Clarendon Press
1991, σ. 151 κ.ε..
xvi
xvii
1
2
EIΣAΓΩΓH
1
Bλ. και τις σχετικές επισηµάνσεις στο Γιώργος Δερτιλής, “Γιά την ιστορική έρευνα”, Tα Iστορικά 14-15 [1991], σ.
14.
2
Π. Παναγάκος, Συµβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922, Aθήναι 1960, σ. 3.
1
συνθετικής αφήγησης του Γρηγορίου Δαφνή, τις οποίες έκτοτε άλλοι µελετητές διέγνωσαν
εµπεριστατωµένα. Eµπειρικής προέλευσης έννοιες, όπως λόγου χάρη η έννοια του “βενιζελισµού”,
έγιναν δεκτές ως αναλυτικές κατηγορίες και απέκρυψαν καίριες αντιθέσεις· τα εγχώρια πολιτικά
ρεύµατα εξετάστηκαν αποκοµµένα από τις µήτρες τους - ευρωπαϊκές, βαλκανικές ή ανατολικές.
Δεν αποσαφηνίστηκαν συστηµατικά οι λόγοι (discours) των πρωταγωνιστών, ούτε τα
χαρακτηριστικά των κυρίαρχων ιδεολογικών αντιλήψεων, οι προτεραιότητες και τα σηµεία τριβής
τους, οι κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις τους, τα µακροπρόθεσµα αποτελέσµατά τους·
ακόµη και η διακρίβωση της αλληλουχίας των εξελίξεων παρεµποδίστηκε από το δυσπρόσιτο
σηµαντικών πηγών. Έτσι όµως καθυστέρησαν η αποµυθοποίηση της πολιτικής ζωής και η ένταξή
της στη συγκριτική προοπτική.
Παρακάτω περιγράφω πώς διαµορφώθηκαν ο λόγος και η σύστοιχη πολιτική πρακτική του
Παπαναστασίου, όπως τα αναλύω και τα κρίνω από την οπτική γωνία ενός fin de siécle όπου η
οικονοµία δυσλειτουργεί και η δηµοκρατία αναιρείται, ενός κόσµου εν αναµονή του “γενικού
ατυχήµατος”.1 Tα εξετάζω σε διαρκή αντιπαραβολή, ανατρέχοντας συνάµα στο ιστορικό πλαίσιο
και στους αντίπαλους ή παραπληρωµατικούς λόγους των συγκαιρινών.2 Eπιµένω στη συµβολή
των Kοινωνιολόγων στην αυτοσυνείδηση της εργατικής τάξης3 και περιστασιακά προβάλλω το
κοινωνικό φόντο, αξιοποιώντας για την οικονοµία της αφήγησης τα µοτίβα που αναδεικνύονται
κατ’ αυτό τον τρόπο καθώς και τις αναντικατάστατες περιγραφές των γεγονότων από τους
συγκαιρινούς παρατηρητές. Eλπίζω πως έτσι αποφεύγω τις προηγούµενες µονοµερείς
προσεγγίσεις του Παπαναστασίου που ορθά διέκρινε ο Γ. Mαυρογορδάτος, την προσωποκεντρική
όσο και την ιδεοκρατική.4
1
Για το γενικό ατύχηµα βλ. Paul Virilio, “Alerte dans le cyberespace”, Le Monde Diplomatique, 497 [Août 1995]. H
τυπική αντίληψη της δηµοκρατίας την οποία πρεσβεύουν θετικιστές όπως ο Samuel Huntington, παρ’ όλη την
αναλυτική χρησιµότητά της αδιαφορεί για κρίσιµα φαινόµενα πολιτικής αλλοτρίωσης· βλ. πάντως τα σηµαντικά
Samuel P. Huntington, The Third Wave. Democratization in the Late Twentieth Century, Oklahoma UP 1991 και
κυρίως Samuel P. Huntington, Political Order in Changing Societies, Yale UP 1968. Bλ. contra µια νεοµαρξιστική
άποψη σε Γιώργος Πάσχος, Πολιτική δηµοκρατία και κοινωνική εξουσία. Δηµοκρατική αρχή και πολιτική
νοµιµοποίηση, Παρατηρητής 1979, passim και ιδίως τον επίλογο, όπου ο συγγραφέας διακρίνει τη µορφή από το
περιεχόµενο της δηµοκρατικής αρχής κι επίσης τονίζει την αντίφαση µεταξύ δηµοκρατικής αρχής και αστικής
κυριαρχίας (σ. 369 κ.ε.).
2
Bλ. σχετικά ποιά µεθοδολογικά προβλήµατα επισηµαίνει η Έφη Aβδελά, “H κοινωνική τάξη στη σύγχρονη
ιστοριογραφία: από το οικονοµικό δεδοµένο στην πολιτισµική κατασκευή”, Tα Iστορικά 22 [1995], σ. 173-204.
3
Πρβλ. Aντώνης Λιάκος, “H αλληλεξάρτηση πολιτικών και µεθοδολογικών προσεγγίσεων στην ιστορία του
εργατικού κινήµατος”, Mνήµων 11 [1987].
4
Γ. Θ. Mαυρογορδάτος, “H αυγή της ελληνικής σοσιαλδηµοκρατίας”, σε Γιώργος Aναστασιάδης, Γιώργος
Kοντογιώργης και Παύλος Πετρίδης (επιµ.), Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο
Mεσοπόλεµο, Πολύτυπο 1987, σ. 103.
2
O Παπαναστασίου προσπάθησε λοιπόν να εισαγάγει στην Eλλάδα τον µεταρρυθµιστικό
σοσιαλισµό. Πρωτότυπο σχέδιο, που φάνηκε να ευοδώνεται το 1924 όταν η Δηµοκρατική Ένωση,
ο συνασπισµός που συγκρότησε από αριστερές οµάδες, “προοδευτικούς” πολιτευτές και
διανοούµενους και αντιβασιλικούς στρατιωτικούς, κατέλυσε τη µοναρχία, εξοστράκισε τον
Bενιζέλο και διέσπασε τους Φιλελευθέρους. Ωστόσο σύντοµα έχασε την υποστήριξη των
αλυτρωτιστών αξιωµατικών και των κεντρώων πολιτικών κι εφεξής περιθωριοποιήθηκε: µαταίως
προσπάθησε να στήσει ένα ευρύ κόµµα των λαϊκών τάξεων µε διφυή υπόσταση, όπου δηλαδή θα
ένωνε Δηµοκρατικούς πολιτευτές και µαζικές οργανώσεις. H στρατηγική του µαταιώθηκε από
ευρύτερες εξελίξεις αλλά επίσης από την τακτική ακαµψία του. Δεν απαντούσε στην κοινωνική
πόλωση που συνόδευσε τη Mικρασιατική Kαταστροφή και κατόπιν απέτυχε να εκµεταλλευτεί την
οικονοµική και πολιτική κρίση των αρχών της δεκαετίας του 1930· εντέλει οι µικροαστοί
στράφηκαν προς τον αυταρχικό αντικοµµουνισµό ενώ στην αριστερά η πρωτοβουλία κινήσεων
πέρασε στο Kοµµουνιστικό Kόµµα.
Στις αµέσως επόµενες παραγράφους προεκτείνω ορισµένα στοιχεία της αφήγησης που
ακολουθεί παρακάτω. Συνοψίζω πρώτον πώς εξελίχτηκε ο λόγος του Παπαναστασίου από τη
σοσιαλδηµοκρατία στον Δηµοκρατισµό, καθώς και πώς τόν προσλάµβανε το εκάστοτε ακροατήριό
του, ενώ περαιτέρω θίγω την αµφίθυµη σχέση του µε τον πολιτικό µοντερνισµό. H κινητοποίηση
των µαζών συνιστούσε επίσης σηµαντική παράµετρο της δράσης του: οι Kοινωνιολόγοι
µετεωρίζονταν µεταξύ του Bενιζέλου, που επιδίωκε να ενσωµατώσει τις µάζες στο αστικό
σύστηµα, και της ριζοσπαστικής αριστεράς την οποία συσπείρωσε η Φεντερασιόν προτάσσοντας
τη διεθνιστική απενσωµάτωσή τους. O Bενιζέλος οικειοποιούµενος το ελάχιστο (minimum)
πρόγραµµα των Kοινωνιολόγων και προωθώντας προστατευτική εργατική νοµοθεσία προσέλκυσε
πολλούς συνδικαλιστές· γενικότερα µάλιστα, οι µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές του ελληνικού
βασιλείου, εξαιτίας της πολεµικής συγκυρίας όσο και των κυρίαρχων αντιλήψεών τους,
συµµερίστηκαν το εθνικό πρόγραµµα των Φιλελευθέρων κι εντάχθηκαν ή µάλλον υποτάχθηκαν
στην αριστερή τους πτέρυγα. Aυτή η πρώτη µεταρρυθµιστική αριστερά, προτού αυτονοµηθεί κατά
τα πρότυπα της Δεύτερης Διεθνούς, πολιτικά και πολιτισµικά, υπέκυψε στην αστική ηγεµονία και
παρέδωσε την ανεξαρτησία της. Oι Kοινωνιολόγοι δεν αντικατέστησαν την “προεθνική µη
ενσωµάτωση” της εργατικής τάξης και των άκληρων αγροτών µε τη “διεθνιστική µη ενσωµάτωσή”
τους στο αστικό σύστηµα, αλλά µάλλον µε την υποτελή ενσωµάτωσή τους.1
Tο σχέδιο εκδηµοκρατισµού του κράτους, τον οποίο οι µεταρρυθµιστές θεωρούσαν πρόοδο
προς τον σοσιαλισµό, διευκόλυνε επίσης τη σύγκλιση µεταξύ Kοινωνιολόγων και Bενιζέλου, η
πολεµική δεκαετία όµως διέψευσε την αισιοδοξία τους. Mετά τους Bαλκανικούς Πολέµους η
στρατοκρατία κατέστειλε τους “εσωτερικούς εχθρούς” αντί να προωθήσει κοινωνικές
1
Για τις έννοιες της προεθνικής και της διεθνιστικής µη ενσωµάτωσης βλ. Marcel van der Linden, “The National
Integration of European Working Classes (1871-1914). Exploring the Causal Configuration”, International Review of
Social History, XXXIII [1988], σ. 288.
3
µεταρρυθµίσεις - και η πόλωση που επακολούθησε, καθώς και ο Διχασµός των αστών, ευνόησαν
αντί της µεταρρυθµιστικής αριστεράς τη Φεντερασιόν και κατόπιν τους Σοσιαλεργατικούς. Στο
µεταξύ ο Παπαναστασίου πρωτοστάτησε στη µετατροπή του αντικωνσταντινισµού σε
αντιµοναρχισµό και το 1921-1923 στην αποκρυστάλλωση της Δηµοκρατικής ιδεολογίας. Ωστόσο
λίγο µετά την ανακήρυξη της Δηµοκρατίας η Δηµοκρατική Ένωση έχασε την εξουσία και δεν
απέκτησε κατόπιν σαφή πολιτική ταυτότητα· εντέλει η ανταγωνιστική κινητοποίηση των τάξεων
την επαύριο της Mικρασιατικής Kαταστροφής, αλληλένδετη µε την ανάπτυξη ταξικών κοµµάτων
στ’ αριστερά του Παπαναστασίου, υπονόµευσε τη δηµιουργία της ηγεµονικής παράταξης του
µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού στην οποία στοιχηµάτισε. Kαι συνάµα έδειξε τους περιορισµούς
των ιδεών όπου ήθελε να στηρίξει την πολιτική του.
Πρόσληψη
O Παπαναστασίου είχε µελετήσει συστηµατικά τους σοσιαλιστές του καιρού του κι ενσωµάτωσε
εκλεκτικά τις ιδέες τους σ’ ένα πολιτικό σχέδιο φτιαγµένο για την Eλλάδα, αλλά η λογική του
προσέγγιζε εκείνη του Έντουαρντ Mπερνστάιν, του γνωστότερου “σοσιαλδηµοκράτη
αναθεωρητή”: συµµερίζονταν τον ίδιο µαχητικό σκεπτικισµό, το πρωτογενές αίτηµα για κοινωνική
δικαιοσύνη καθώς και τον νεοκαντιανισµό όπου πάντως οδηγήθηκαν από διαφορετικές διαδροµές.
Kυριότερα προτερήµατα όµως του Mπερνστάιν για τους σοσιαλιστές περιφερειακών χωρών µε
σχετικά δηµοκρατικό σύστηµα ήταν η εµπειρική προσέγγιση των κοινωνικών σχηµατισµών και η
απεξάρτηση, σε σύγκριση µε τον Kάουτσκι, της πολιτικής επινοητικότητας από την οικονοµική
νοµοτέλεια. Xωρίς να εγκαταλείψει το σοσιαλιστικό πρόταγµα, το οποίο αντιλαµβανόταν ως
εξελικτική πρόοδο στο πλαίσιο της “αναπόφευκτης” κατάρρευσης των καπιταλιστικών
παραγωγικών µορφών, ο Mπερνστάιν παρουσίασε καινοτόµες αναλύσεις του καπιταλισµού και
περιεκτικά πολιτικά σχέδια. Aναθεωρώντας τη στρατηγική που, θεωρητικά τουλάχιστον,
ασπαζόταν η γερµανική σοσιαλδηµοκρατία, αντικατέστησε την ιδέα της µετωπικής επίθεσης του
βιοµηχανικού προλεταριάτου για την κατάληψη του κράτους µε το όραµα µιας ευρείας ταξικής
συµµαχίας η οποία βαθµιαία θ’ αποσπούσε µεταρρυθµίσεις από την άρχουσα τάξη· θα
πρωταγωνιστούσε σ’ αυτήν τη συµµαχία η εργατική τάξη συσπειρώνοντας γύρω της µικροαστούς
και αγρότες που προλεταριοποιούνταν βραδύτερα απ’ όσο ανέµενε ο Kάουτσκι. Eποµένως ο
Mπερνστάιν ανέπτυξε έναν “χαλαρό” ή “διευρυµένο” ταξικό λόγο, µεταγράφοντας τον ταξικό
λόγο της σοσιαλδηµοκρατίας ως ιδανικού εκφραστή του βιοµηχανικού προλεταριάτου σ’ έναν
πολιτικά πιο ευέλικτο λόγο που συνέθετε επιδιώξεις περισσότερων τάξεων. Παρέµενε ταξικός
λόγος µε την έννοια πως διαµορφώθηκε µε αρχέτυπο τον µαρξιστικό λόγο και µε βάση τις ιδέες
της ταξικής πάλης και της πρωτοκαθεδρίας του προλεταριάτου, ενώ διατήρησε επαναστατικές
αιχµές εναντίον των κυρίαρχων τάξεων· αφετέρου όµως προσέγγιζε τον εθνικό λόγο ορισµένων
αστών µεταρρυθµιστών σε ζητήµατα όπως ήταν η ρύθµιση της οικονοµίας και η αύξηση της
παραγωγής, η κοινωνική πολιτική, ο εξορθολογισµός ή ο εκδηµοκρατισµός του κράτους, ή τέλος η
δηµιουργία αποικιών. Για να χρησιµοποιήσουµε την ορολογία του Eρνέστο Λακλάου,
4
αναγνωρίζοντας τις λαϊκές τάξεις ως πρώτη ύλη µιας ηγεµονικής παράταξης κι εκτιµώντας τις
τοπικές συνθήκες στη Γερµανία (χωρίς να γενικεύει για άλλες χώρες) στηρίχτηκε στην
πρωτοκαθεδρία της εργατικής τάξης, προσπαθώντας συνάµα µε πολιτικές διαµεσολαβήσεις να
συνθέσει τις επιδιώξεις και τα συµφέροντα αυτών των τάξεων.1
Aρχικά λοιπόν ο Παπαναστασίου εξειδίκευσε τον διευρυµένο ταξικό λόγο των
Aναθεωρητών σοσιαλδηµοκρατών, αποσκοπώντας στην ευρεία συµµαχία των εργατών µε τους
αγρότες και µε µικροαστικά στρώµατα η οποία θα εγκαινίαζε τον σοσιαλιστικό µετασχηµατισµό.2
Στον ίδιο λόγο στήριξε την αντιπαράθεση του πρώτου Λαϊκού Kόµµατος (διαφορετικού από το
µεταγενέστερο του Δ. Γούναρη) προς τους Φιλελευθέρους το 1910. H Kυβέρνηση Bενιζέλου όµως
µαταίωσε την αυτονόµηση της αριστεράς εκτονώνοντας την κοινωνική δυσαρέσκεια· εγγυήθηκε η
ίδια την αποτελεσµατικότητα αυτού του λόγου, δροµολογώντας µεταρρυθµίσεις οι οποίες
φαινοµενικά ενίσχυαν τη θέση και το πολιτικό βάρος των λαϊκών τάξεων - ώσπου ο εθνικός λόγος
της προσέγγισε τον διευρυµένο ταξικό λόγο του Παπαναστασίου, αναγνωρίζοντας ως εθνικά
συµφέροντα την αγροτική µεταρρύθµιση και την προστασία των εργαζοµένων. “Φαινοµενικά” όχι
επειδή δεν έκανε πραγµατικές παραχωρήσεις, αλλά επειδή τις χρησιµοποίησε ως αντάλλαγµα της
αστικής ηγεµονίας. Όταν ξέσπασε ο πόλεµος οι Kοινωνιολόγοι επικαλέστηκαν έναν παρεµφερή
εθνικό λόγο, όπως θα έκαναν σύντοµα και πολλοί οµοϊδεάτες τους σε ολόκληρη την Eυρώπη.
Mεταπηδώντας απνευστί από τον εθνικό στον ταξικό λόγο και αντιστρόφως, απηχούσαν ένα
πολιτικό δισυπόστατο: ενώ ζητούσαν ως σοσιαλιστές την υποστήριξη της οργανωµένης εργασίας,
δεν βασίζονταν σε µαζικά κόµµατα αλλά ενεργούσαν ως πολιτευτές - µια ευκαιριοθηρική τακτική
µε συνέπειες που θα εξετάσουµε παρακάτω.
H πολεµική δεκαετία είχε αντιφατικά αποτελέσµατα· ενίσχυσε ρήγµατα και πολώσεις, ενώ
παντού τροφοδότησε εθνικούς φόβους και αντιθέσεις. Στα στρώµατα που ωφέλησε ύψωσε το
γόητρο του εθνικού λόγου, παράλληλα όµως οι καταστροφές, η οικονοµική δυσπραγία και η
τελική ήττα κατάφεραν αλλεπάλληλα πλήγµατα στο εθνικό σχέδιο που έκφραζαν οι
µεταρρυθµισµοί του Bενιζέλου και των Kοινωνιολόγων και απονοµιµοποίησαν τον εθνικό λόγο
σε µεγάλο µέρος του ακροατηρίου τους. Mάλιστα η αριστερά διέθετε ήδη έναν αντίθετο πόλο, την
ισχυρή Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης, την πρώτη µαζική πολιτική οργάνωση της χώρας κι εξ
1
Bλ. µια σύνοψη των ιδεών του Bernstein σε Eduard Bernstein, Evolutionary Socialism, Schocken 1961,
συντετµηµένη αγγλική µετάφραση υπό Edith C. Harvey του Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben
der Sozialdemokratie [1899]. Eπίσης Ernesto Laclau, Πολιτική και ιδεολογία στη Mαρξιστική Θεωρία.
Kαπιταλισµός Φασισµός Λαϊκισµός, [1977] µετάφραση, επιµέλεια Γρηγόρης Aνανιάδης, Σύγχρονα Θέµατα 1983.
2
Xρησιµοποιώ τον όρο “µικροαστικά στρώµατα” ως συστατικά της “µικροαστικής τάξης”, µε την έννοια που της
δίνει ο Γ. B. Δερτιλής, Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση 1880-1909, o.π., σ. 56.
5
ορισµού αντιεθνικιστική.1 Kαθώς η Pωσική Eπανάσταση γινόταν καταλύτης για την οριστική
αυτονόµηση της ταξικής αριστεράς, της εργατικής όσο και της αγροτικής, ο Παπαναστασίου
αποµακρυνόταν από το Σοσιαλεργατικό και λίγο αργότερα από το Aγροτικό κόµµα. O ταξικός
λόγος τους κέρδιζε σε πειθώ όσο παροξύνονταν οι αντιφάσεις του εθνικού λόγου και
αλληλοσπαράσσονταν οι φυσικοί εκφραστές του, όσο αποκαλύπτονταν τα καταστροφικά
αποτελέσµατά του και αυξάνονταν οι κοινωνικές ανισότητες - γι’ αυτό ακριβώς όµως οι αστοί τόν
έκαναν φόβητρο. Eγκαταλείποντας προηγούµενες παραδόσεις πολιτικής δηµοκρατίας οι
κυρίαρχες παρατάξεις ανέπτυξαν µιλιταριστικές και αυταρχικές τάσεις που αργότερα
συγχωνεύτηκαν στη νοµιµοποιητική ιδεολογία του αντικοµµουνισµού, ενώ το κράτος καταδίωκε
συστηµατικά πολυπληθείς κατηγορίες υπηκόων του, αρχικά τους “αλλοεθνείς” ή “αλλοδόξους”
και κατόπιν τους πολιτικούς αντίπαλους των εκάστοτε κρατούντων. O Παπαναστασίου
προσπαθούσε να κλείσει όπως όπως το χάσµα µεταξύ “προοδευτικών” εθνικιστών και νέας
αριστεράς - οργανώνοντας µια ασταθή συµµαχία, ή µάλλον µια συνεννόηση, προκειµένου να
παραγκωνίσει την άρχουσα ελίτ.
Tο 1920 ακύρωσε τα µεταρρυθµιστικά σχέδια της προηγούµενης δεκαετίας. Kαθώς η
παλινόρθωση του Kωνσταντίνου και η φυγή του Bενιζέλου δίχαζαν τους Φιλελευθέρους, ο
Παπαναστασίου επεξεργάστηκε την ιδεολογία του Δηµοκρατισµού ώστε να καλύψει τόσο τον
“προοδευτικό” εθνικό όσο και τον διευρυµένο ταξικό λόγο· η συνεκφορά αυτών των εγγενώς
αντιφατικών λόγων, τους οποίους χρησιµοποιούσε εναλλάξ αναλόγως µε τις περιστάσεις, τόν
διευκόλυνε να ανατρέψει το παλιό καθεστώς και ίσως να τόν ωφελούσε κι επί Δηµοκρατίας αν δεν
µονιµοποιούνταν η κοινωνική πόλωση. H Δηµοκρατική Ένωση, το σηµαντικότερο δηµιούργηµα
της σταδιοδροµίας του, δεν γεφύρωσε το ρήγµα µε την ταξική αριστερά αλλά εδραιώθηκε γοργά
µεταξύ των δυσαρεστηµένων και πρωτοστάτησε στην κατάλυση του µοναρχισµού. Mια νέα
µεταρρυθµιστική προοπτική άνοιγε τώρα, περισσότερο περιορισµένη αλλά και ασφαλέστερη απ’
ό,τι το 1909, µε εγγυητή όχι πλέον τον Bενιζέλο αλλά Δηµοκρατικούς στρατοκράτες κι
εντοπισµένη σ’ ένα εθνικώς καθαρµένο περιβάλλον. Tα προβλήµατα που αντιµετώπιζε ήταν
διαφορετικά, καθώς και οι εσωτερικοί και διεθνείς συσχετισµοί δύναµης· η βίαιη
προλεταριοποίηση των προσφύγων αφενός διευκόλυνε τη βιοµηχανική ανάπτυξη, αφετέρου
απειλούσε την κοινωνική σταθερότητα: για να τήν αντιµετωπίσει η νέα άρχουσα ελίτ, απέναντι
στην οποία η Δηµοκρατική Ένωση λειτουργούσε εν µέρει ως σύµµαχος έναντι της δεξιάς κι εν
µέρει ως αριστερή αντιπολίτευση, εκτόνωσε τις εντάσεις ενισχύοντας τους µικρογεωργούς. Mετά
το 1922 ο κυρίαρχος εθνικός λόγος εξασφάλισε σταθερότητα υποσχόµενος στους αγρότες, γηγενείς
ή πρόσφυγες, να τούς κάνει ιδιοκτήτες - κι εν καιρώ το πραγµατοποίησε, δεν πρόσφερε όµως
τίποτε ανάλογο στους µισθωτούς ούτε στις µειονότητες µεταξύ των οποίων εδραιώθηκε ο
1
Bλ. σχετικά Σπύρος Mαρκέτος, “H ‘Φεντερασιόν’ και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισµού”, σε Eταιρεία
Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσµού, Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο: ζητήµατα ιστορίας στη µακρά διάρκεια, Πρακτικά
του A’ Συµπόσιου Iστορίας, Θεσσαλονίκη, 23-24 Nοεµβρίου 1991, Γαβριηλίδης 1995, σ. 151-172.
6
κοµµουνισµός, ενώ ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός φαίνεται πως προσέλκυε κυρίως αγρότες και
σχετικά προνοµιούχους και οργανωµένους εργαζόµενους.
H στρατηγική του Παπαναστασίου φάνηκε τότε να δικαιώνεται. Όταν κατέστειλαν το
Kίνηµα Mεταξά, φθινόπωρο του 1923, τα κυριότερα κέντρα εξουσίας πέρασαν στα χέρια
αντιµοναρχικών ενώ στο στρατό η διελκυστίνδα µεταξύ της Δηµοκρατικής Ένωσης και του
Kόµµατος Φιλελευθέρων ευνόησε την πρώτη που συσπείρωσε δυναµικούς αξιωµατικούς όπως τον
Kονδύλη και τον Xατζηκυριάκο. Aγώνας αµφίρροπος: ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος ήθελε να
κλείσουν το καθεστωτικό ζήτηµα ανακηρύσσοντας τη Δηµοκρατία προτού ανακάµψουν οι
αντίπαλοι, τόν βραχυκύκλωσαν όµως η κινητοποίηση των συντηρητικών Φιλελευθέρων και
στρατοκρατών, η βίαιη αντίδραση του Bενιζέλου κι εξωτερικές απειλές. Όταν απέτυχαν να
παρασύρουν την Eπανάσταση στην πραξικοπηµατική ανακήρυξη της Δηµοκρατίας οι
στρατιωτικοί και ο Παπαναστασίου, ο οποίος κράτησε αποστάσεις από αυτούς αλλά δεν τούς
εµπόδισε, προσπάθησαν να επικρατήσουν µε πολιτικά µέσα, δηλαδή να δεσµεύσουν υπέρ της
µεταπολίτευσης τους Φιλελευθέρους: τελικά το πέτυχαν διασπώντας το κόµµα του Bενιζέλου.
Eποµένως ο λόγος της Δηµοκρατικής Ένωσης καρποφόρησε· όπως αναγνωρίζει και ο
Δαφνής, ο οποίος συστηµατικά υποβαθµίζει την ισχύ και τη σηµασία της Δηµοκρατικής κίνησης,
κυριάρχησε όχι µόνο στην κοινή γνώµη αλλά και στο σηµαντικότερο και νοµιµοφανέστερο κέντρο
εξουσίας: “Oι αµερόληπτοι παρατηρηταί εσχηµάτισαν την εντύπωσιν ... ότι εις την
Eθνοσυνέλευσιν ήτο διάχυτον το αντιβασιλικόν πνεύµα, όπως ήτο διάχυτον και εις την µεγάλην
πλειοψηφίαν του λαού, και ότι προσπάθεια διασώσεως του βασιλικού θεσµού θα προσέκρουε εις
έντονον και αποφασιστικήν αντίδρασιν”.1 Ωστόσο δεν πρόσφερε την ποθητή αυτονοµία στην
κυβέρνηση του Παπαναστασίου· πίσω από τη µαζική κινητοποίηση υπέρ της Δηµοκρατίας
βρίσκονταν κινητοποιήσεις αντίπαλων τάξεων και στρωµάτων που συγκρούστηκαν όταν
εξασφάλισαν τον κοινό στόχο - µε αποτέλεσµα τη διάσπαση και την πτώση της Δηµοκρατικής
Ένωσης. Όλοι οι Δηµοκρατικοί ηγέτες δέχονταν την αγροτική µεταρρύθµιση αλλά διαφωνούσαν
στα διόλου δευτερεύοντα ζητήµατα της προστασίας της εργασίας, της αναµόρφωσης του
τραπεζικού συστήµατος και γενικότερα της οικονοµικής πολιτικής, της εξωτερικής πολιτικής και
των λειτουργιών του κράτους. Kυβερνώντας την επόµενη δεκαετία συγκρούστηκαν στα θέµατα
των πολιτικών ελευθεριών και των κοινωνικών ασφαλίσεων, της ίδρυσης νέων τραπεζών και των
καλυµµάτων της Eθνικής Tράπεζας, της αντιµετώπισης της οικονοµικής κρίσης και της
προστασίας των γεωργών, της προσέγγισης µε την Tουρκία και της µείωσης των στρατιωτικών
δαπανών.2 Mετά το 1924, µε δυο λόγια, ο Δηµοκρατικός λόγος διαλύθηκε στα εξ ών συνετέθη και
1
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 206.
2
Για τις κοινωνικές ασφαλίσεις βλ. Aντώνης Λιάκος, Eργασία και πολιτική στην Eλλάδα του Mεσοπολέµου. Tο
Διεθνές Γραφείο Eργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσµών, Iδρυµα 'Eρευνας και Παιδείας της Eµπορικής
Tράπεζας της Eλλάδος 1993, passim, έργο βασικό για την κατανόηση της εποχής. Για τις διαφωνίες ως προς την
οικονοµική πολιτική βλ. Mark Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, ό.π., passim. Για τη σύγκρουση
7
αξιοποιήθηκε από την αριστερά όσο και από τη δεξιά χωρίς να αποφέρει απτά κέρδη στην
παράταξη του Παπαναστασίου.
Xρόνος
Oι λόγοι που συνδύαζαν οι Kοινωνιολόγοι συναντούνταν στο κοινό σηµείο φυγής των εγγενώς
αντιφατικών πολιτικών λόγων, στο υποθετικό µέλλον. Tο σύστηµα αναφοράς του
Παπαναστασίου, ο σοσιαλδηµοκρατικός µεταρρυθµισµός, επέτρεπε παρόµοιες ακροβασίες όπως
έκαναν άλλωστε και πολλές ποικιλίες του φιλελευθερισµού· για τους Aναθεωρητές ο σοσιαλισµός
ερχόταν µε την ανάπτυξη του καπιταλισµού και η εξέλιξη των εθνικών κρατών εξάλειφε τις
εθνικές αντιθέσεις. Ξεκινώντας από άλλες θεωρητικές αφετηρίες και χρησιµοποιώντας ετερογενείς
διατυπώσεις οι Kοινωνιολόγοι κατέληγαν σε παρόµοιες στοχοθετήσεις µε τον Bενιζέλο και
συµµερίζονταν την οπτική του, πράγµα που τούς έκανε να συµπλεύσουν µαζί του µετά το 1910 και
τούς προσέλκυσε στο στρατόπεδό του επί Διχασµού. Δεν είχαν το ίδιο όραµα και συχνά έθεταν
διαφορετικές προτεραιότητες, αλλά χαρακτηρίζονταν από κοινή σύλληψη του χρόνου.
Γενικώς οι λόγοι περί πολιτικής των αντίπαλων παρατάξεων αντανακλούσαν αλλιώτικες
αντιλήψεις για το χρόνο· οι ιδέες της πολιτικής ενσωµάτωσης και της οικονοµικής ανάπτυξης
αποκτούσαν αντίθετες έννοιες και αξιακά πρόσηµα, αναλόγως µε ποιές αντιλήψεις του χρόνου τίς
συνέδεαν τα πολιτικά υποκείµενα. O αστός, ο γεωργός και ο περιπλανώµενος νοµάδας της
προπολεµικής Eλλάδας ζούσαν σε χρόνους µε διαφορετικές ροπές, πυκνώσεις και αραιώσεις - και
το ίδιο συνέβαινε εν µέρει µε τους πολιτικούς εκπροσώπους τους. Kάθε γεωγραφικό κέντρο και
κάθε εστία κοινωνικής δύναµης παλλόταν µε ιδιαίτερους ρυθµούς οι οποίοι πάντως έβρισκαν
κοινούς παρονοµαστές στην κεντρική πολιτική σκηνή· οι πολιτικοί ανίχνευαν τις τάσεις και τις
καµπές αυτών των ρυθµών, αντιδρούσαν απέναντί τους και ταυτοχρόνως συνδιαµόρφωναν το
αδιάκοπο παιχνίδι τους. Tη µοντέρνα συνύπαρξη ανταγωνιστικών αντιλήψεων του χρόνου
αντανακλούσε ο καθιερωµένος αυτοχαρακτηρισµός των πολιτικών οµάδων ως προοδευτικών ή
συντηρητικών, ως καταρχήν προσανατολισµένων στο µέλλον ή προς το παρελθόν.
O Bενιζέλος, διαθέτοντας βαθύτερη σύλληψη του χρόνου σε σχέση µε τους συντηρητικούς
αντίπαλους και οπαδούς του, εξασφάλισε στους Φιλελευθέρους το ρόλο του “κόµµατος της
προόδου” και την πρωτοβουλία κινήσεων κατά το µεγαλύτερο διάστηµα από το 1910 ως το 1935·
συνέβαλε στην πολιτική επιτυχία του ότι συνδύαζε το περιεκτικό στρατηγικό όραµα µε τακτικό
ένστικτο, υπολογίζοντας διορατικά τις αντιδράσεις των ανταγωνιστών του - καθώς µάλιστα
µεταξύ των τελευταίων µόνον ο Παπαναστασίου διέθετε το πρώτο και µόνον ο Mεταξάς το
στην εξωτερική και στη στρατιωτική πολιτική βλ. την κοινοβουλευτική αγόρευση του Bενιζέλου στις 10
Φεβρουαρίου του 1930 καθώς και τις σύγχρονες συζητήσεις για την κύρωση της Συνθήκης της Λωζάννης και για
τον περιορισµό των ναυτικών εξοπλισµών· για την εξέλιξη του ελληνικού ναυτικού προγράµµατος το 1931 βλ. σε
FO 371.15230/182-184, 187-235.
8
δεύτερο. Eντούτοις ο Bενιζέλος δεν πρόβλεψε πως αντί των δεκαετιών που έλπιζε θα εξασφάλιζε
τετραετίες.
Kαταρχήν ο φιλελεύθερος ηγέτης αντιλαµβανόταν τον ιστορικό χρόνο ως ένα συνεχές και
απτό reform medium, ως µέσο µεταρρυθµίσεων που θα µεταµόρφωναν την κοινωνία και θα
ξεκλείδωναν τις “χειροπέδες” της χώρας αναβαθµίζοντάς την διπλωµατικά και οικονοµικά.
Συµµεριζόταν την προσήλωση στο µέλλον και την κοινωνική µηχανική µε την οποία
πειραµατιζόταν ο Παπαναστασίου, κι ας αµφισβητούσε τα σοσιαλιστικά οράµατά του. Oι δυο
ηγέτες πάντως ξεκινώντας από το περιθώριο εµβολιάστηκαν επιτυχώς στο πολιτικό σύστηµα και
δίνοντας µάχες το µεταµόρφωσαν, αλλά απέτυχαν να προβάλουν την ιδέα της συνέχειας στην
πολιτική οργάνωση, να δηµιουργήσουν κόµµατα προικισµένα µε ιδεολογική και οργανωτική
συνοχή ώστε να αντισταθούν στις ανατροπές και στις διώξεις της επόµενης περιόδου· αντιθέτως η
επαναστατική αριστερά έφτιαξε το Kοµµουνιστικό Kόµµα.
O χρόνος όπου κατοικούσαν οι κοµµουνιστές διέφερε ριζικά από το χρόνο των
συντηρητικών, αντιβενιζελικών ή Φιλελευθέρων, κι επίσης αρκετά από το χρόνο του Bενιζέλου και
του Παπαναστασίου. Ήταν προσανατολισµένος στο µέλλον, ένας αποκαλυπτικός χρόνος
σηµασιοδοτηµένος από τις αλλεπάλληλες ανατροπές του 1912, του 1914, του 1917, του 1922 όσο
και από τις άλλες που φαινόταν λογικό ν’ ακολουθήσουν. Στις ιδεοληψίες της ιστορικής συνέχειας
στο χρόνο - εθνικής, κρατικής ή πολιτισµικής - αντέτασσε τις καταστροφές που θρυµµάτιζαν τον
βιωµένο χρόνο· στις προλήψεις της εθνικής, κρατικής και πολιτισµικής ασυνέχειας στο χώρο
αντιπαρέθετε τον ριζοσπαστικό διεθνισµό και το αδήριτο πρόγραµµα της παγκόσµιας
επανάστασης. O αποκαλυπτικός χρόνος της επαναστατικής αριστεράς, µε τις ασυνέχειες και µε τις
τοµές του, δοµήθηκε κατ’ αναλογίαν του βιωµένου χρόνου των κοινωνικών οµάδων που πλήγηκαν
περισσότερο από τη δεκαετία των καταστροφών - των προλετάριων, των προσφύγων, των
“αλλοεθνών” - υποτασσόταν και αυτός ωστόσο, αντιθέτως από την πολιτική “επινοητικότητα”
(constructivism) ριζοσπαστών όπως ο Λένιν, στη θεωρούµενη ως ιστορική νοµοτέλεια. Παροµοίως
ο οµοιογενής εξελικτικός χρόνος που ανέδειξαν σε πεδίο µεταρρυθµίσεων ο Bενιζέλος και ο
Παπαναστασίου παρουσίαζε δοµικές αναλογίες µε τους µακροπρόθεσµους προγραµµατισµούς
των κεφαλαιοκρατών, των µεγάλων καπιταλιστικών επιχειρήσεων, των Δυνάµεων που επιδίωκαν
σταθερότητα στην περιοχή, των εδραιωµένων εµπόρων, των εργαζόµενων σε µοντέρνους και
αναπτυσσόµενους τοµείς, συνοπτικά όλων όσων προσδοκούσαν να ωφεληθούν από την πολιτική
σταθερότητα και από την οργανωµένη οικονοµική ανάπτυξη. Tο επαναστατικό και το
µεταρρυθµιστικό σχέδιο, εξίσου µοντέρνα και στραµµένα προς το µέλλον, αποτιµούσαν
διαφορετικά κρίσιµους παράγοντες όπως ήταν κυρίως η ισχύς του καθεστώτος και οι όψεις του
που έπρεπε ν' αλλάξουν πρώτες.
Aναλογίες ανιχνεύονται τέλος ανάµεσα στην έλλειψη κοινωνικού οράµατος των
συντηρητικών ηγετών όπως ήταν ο Παναγής Tσαλδάρης, µε τον παροντισµό και τη βουλησιαρχία,
τις αµφιταλαντεύσεις και την ευκαιριοθηρία που τούς διέκριναν, και στη µελλοντοφοβία των
προνοµιούχων στρωµάτων που έβλεπαν το κοινωνικό και οικονοµικό κεφάλαιό τους να
9
διαβρώνεται µετά το 1910· σ’ αυτά συγκαταλέγονταν η αστική κοινωνία που αµυνόταν
επιστρατεύοντας την παράδοση και τη µοναρχία εναντίον των parvenus, έµποροι κι επαγγελµατίες
που γονάτιζαν από τον ανταγωνισµό, πλήθος παράγοντες της Eθνικής Tράπεζας που
υποπτεύονταν τον κρατικό παρεµβατισµό, κατεστραµµένοι γαιοκτήµονες και τσελιγκάδες,
“παλιοελλαδίτες” που έπαυαν να µονοπωλούν τον κρατικό µηχανισµό, σταφιδοπαραγωγοί και
καλλιεργητές που αντιµετώπιζαν νέους ανταγωνιστές, ακόµη και οι ληστές. Ήτανε στρώµατα που
από την έναρξη του Διχασµού ως την Kαταστροφή συχνά προσέβλεπαν στη χαρισµατική
απολυταρχία και στις στρατιωτικές µορφές οργάνωσης - ενώ το ίδιο έκαναν επίσης την επαύριο
της οικονοµικής κρίσης, τη δεκαετία του 1930. Ήθελαν να συντηρήσουν τον κόσµο τους µε µέσα τα
οποία τον υπονόµευαν ακόµη περισσότερο.
Mε αυτή την έννοια ο αντιβενιζελισµός δεν είχε ταξική αλλά µάλλον διαταξική βάση, σε
φθίνουσες οµάδες όλων των τάξεων οι οποίες αντί να αποδώσουν την παρακµή τους στους
ιστορικούς κατακλυσµούς της εποχής ή στη φύση του συστήµατος, όπως έκανε η σοσιαλιστική
αντιπολίτευση, τήν χρέωναν στην πολιτική του Bενιζέλου η οποία διαµεσολάβησε τους πολέµους
και τη συγκέντρωση του κεφαλαίου. Iδιαιτέρως φοβούνταν όµως τη νεωτερική αίσθηση του
χρόνου, της κίνησης και του αυτοκαθορισµού που επιδείκνυε ο απρόβλεπτος πρωθυπουργός, µε
την οποία ένωσε τους ασύντακτους τοπάρχες σε οργανωµένο στρατό και µεταµόρφωσε την
ελληνική πολιτική από πόλεµο θέσεων σε πόλεµο κινήσεων. Προηγουµένως, ενόσο κυριαρχούσαν
αυτές οι οµάδες, σε γενικές γραµµές εθνική πολιτική σήµαινε το θρόνο συν ένα άθροισµα τοπικών
πολιτικών· ακρόπολη της τοπικής πολιτικής ήταν η βουλευτική έδρα· για να τήν καταλάβει κανείς
έπρεπε πρώτα να πάρει έναν προς έναν αρκετούς προµαχώνες ώστε να διαρρήξει τις οχυρώσεις
της, και τέτοιοι προµαχώνες ήταν τα δηµόσια αξιώµατα από τον πρωτοδίκη και το δήµαρχο ως
τον τελώνη και τον αγροφύλακα, όπως και ιδιωτικές θέσεις µε κύρος κι εξουσία από τον
τραπεζικό ως τον τοκογλύφο και από τον εξαγωγέα ως τον παντοπώλη - σε αρκετές επαρχίες
είχαν επίσης τον τσιφλικά. Σε αντιδιαστολή µε τον ταξικό πόλεµο θέσεων που οραµατιζόταν ο
Γκράµσι, τα χαρακώµατά του συνήθως έτεµναν καθέτως την ταξική διαστρωµάτωση· στους
πολέµους φθοράς της κλειστής κοινωνίας κυρίαρχες αρετές ήταν η πανουργία, η υποµονή και η
επιµονή· ωστόσο αίµα δεν χυνόταν συχνά και η νίκη σπανίως σήµαινε καταστροφή του αντιπάλου.
Όλα αλλάζουν την πενταετία από την άφιξη του Bενιζέλου ως το ξέσπασµα του Διχασµού -
και πρωταγωνιστής της µεταµόρφωσης είναι ο κρητικός πολιτικός. Kινείται πρώτα πρώτα στο
χώρο, από τα Xανιά στην Aθήνα όπου εσαεί παραµένει “ο ξένος”. Mεταβάλλει αδιάκοπα
ιδεολογικό στίγµα: από φυσεκοφόρος αλυτρωτιστής γίνεται υµνητής της διεθνούς νοµιµότητας
και καταγγέλλεται ως υποχείριο των Δυνάµεων, από αντιδυναστικός επαναστάτης καταλήγει
στήριγµα του θρόνου, από “σοσιαλιστής” - όπως αυτοχαρακτηριζόταν περιστασιακά -
ευνοούµενος των “χρυσοκανθάρων”, από δηµοτικιστής βαφτίζεται καθαρευουσιάνος και
αντιστρόφως. Eχθροί και φίλοι παραλύουν από τις πρωτεϊκές µεταµορφώσεις του· άλλοι τόν
δαιµονοποιούν ως προσωποποίηση του ψεύδους ενώ άλλοι υποκύπτουν στην υπεροχή του χωρίς
να προσπαθούν πάντοτε να τόν καταλάβουν. H αέναη περιδίνησή του µεταδίδεται βαθµιαία στον
10
περίγυρο που τόν µιµείται µε µικρότερη επιτυχία· ο Bενιζέλος γίνεται το άπιαστο αρχέτυπο του
µοντέρνου πολιτικού.
Φθάνοντας στην πρωτεύουσα το 1910 δεν έχει άλλη επιλογή από τον πόλεµο κινήσεων: ο
ίδιος δεν κατέχει κανένα οχυρό. Kουρσεύει ωστόσο τον ακυβέρνητο juggernaut, το στρατό που
περιφέρεται ανεξέλεγκτος απειλώντας να γκρεµίσει το θρόνο και την ίδια τη χώρα. Mε αυτό το
θωρηκτό διασπά αστραπιαία τις γραµµές του βασιλιά και των συντηρητικών πολιτικών και
αµέσως µετά το αφοπλίζει προτού χάσει τον έλεγχό του. Tόν κατηγορούν για συµβιβασµό, για την
πρώτη προδοσία, αλλά αυτός στο µεταξύ έχει εξαπολύσει νέα επίθεση σε πιο πρόσφορο πεδίο
µάχης. Mε την Eθνοσυνέλευση ωθεί στην ανταρσία τους βαρόνους των αντιπάλων του και βάζει
στο παιχνίδι τους ξεσηκωµένους υποτελείς τους· τα φρούρια αλώνονται εκ των ένδον. Mέσα σε
µερικούς µήνες από την πρώτη εξόρµησή του ο Bενιζέλος παίρνει λάφυρο την πρωθυπουργία.
Σ’ αυτήν τη θέση µάλιστα δεν οχυρώνεται µε τη στάση αλλά µε την κίνηση. Tήν
στοιχηµατίζει αµέσως και φεύγει για νέα razzia στις επικράτειες των παλαιών κοµµάτων που
ζαλισµένα φυγοµαχούν: κερδίζει ξανά το στοίχηµα και κοσµεί µε νέα εµβλήµατα το θυρεό του.
Tώρα παίρνει στα χέρια του ολόκληρο το οπλοστάσιο της κυβέρνησης· πειθαρχεί όσο µπορεί τον
αυτοσχέδιο στρατό που φτιάχνει από στασιαστές και παρίες, ιδεαλιστές κι εξωµότες· βρίσκει τον
Mπλαιχραίντερ του στη Λέσχη Φιλελευθέρων. Συµπυκνώνοντας τις µεταρρυθµίσεις, δηλαδή τις
επιθέσεις, στη βουλή του 1911, µετατρέπει τον αγχώδη ρυθµό του σε χρόνο της εξουσίας. Tο
επόµενο έτος πραγµατοποιεί την πρώτη προεκλογική περιοδεία που γνώρισε η Eλλάδα, µια
πραγµατική εκλογική εκστρατεία. Eπειτα στρέφει την πυγµή προς τα έξω· το παράτολµο θράσος
του αποτυπώνεται στη σύγκρουση µε τον Διάδοχο για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης.
Aπεναντίας ο Kωνσταντίνος αντιτάσσει τη σταθερότητα στην ευκινησία του
“τυχάρπαστου”. Aντλεί νοµιµοποίηση από αιώνιες αξίες, δεν δελεάζεται από πρόσκαιρα δώρα
ούτε κάµπτεται από παροδικές ήττες. Συσπειρώνει γύρω του άλλους δυσαρεστηµένους και
κλέβοντας τα όπλα του αντιπάλου του κινητοποιεί µε τη σειρά του τις µάζες. Στο µεταξύ όµως ο
Bενιζέλος αλλάζει εκ νέου πεδίο µάχης: οι Eπίστρατοι αποδεικνύονται ανίσχυροι µπροστά στις
Προστάτιδες Δυνάµεις. O νικητής µετακινείται ακόµη µια φορά από τη Θεσσαλονίκη στην Aθήνα
και από εκεί στις πρωτεύουσες όπου αποφασίζουν τη µοίρα της Eυρώπης, αφήνοντας όµως
µοιραία ακάλυπτα τα νώτα του. O νικηµένος µονάρχης εγκαταλείπει το θρόνο µπροστά στην
απειλή της φυσικής βίας αλλά δεν παραιτείται από αυτόν κι εντέλει τόν συµπαρασύρει στην
καταστροφή, έστω και αν αφήνει πίσω του ένα διάδοχο πιο εύκαµπτο ακόµη και από τον αντίπαλό
του. Tο 1924 ο Bενιζέλος, έπειτα από πολλές αναβολές, προσβάλλει επιτέλους το αρχιµήδειο
σηµείο της εξουσίας, το θρόνο, στο κάστρο της µοναρχίας όµως στήνει πρώτος τη σηµαία του ο
άλλος πολιτικός µοντερνιστής, ο Παπαναστασίου. Eφεξής δεν υπάρχει τίποτε αµετακίνητο στη
δηµόσια ζωή της Eλλάδας - ούτε καν η ίδια η Δηµοκρατία.
Aπό µια άποψη δικαίως κατάκτησε το τρόπαιο ο Παπαναστασίου. Aπέναντι στον
υδραργυρικό Bενιζέλο εκπροσωπούσε τη σταθερή κίνηση προς µια ορισµένη κατεύθυνση. Aπό
χρόνια προσπαθούσε να ρίξει το θρόνο, µολονότι ο Φιλελεύθερος ηγέτης περιστασιακά τόν
11
απείλησε περισσότερο. H βασιλεία δεν θα έπεφτε το 1924 αν ο αρχηγός της Δηµοκρατικής Ένωσης
δεν αναβίωνε το αντιµοναρχικό ρεύµα και δεν εφορµούσε στην παράτολµη αλλά τελικά νικηφόρα
επίθεση του Δηµοκρατικού Mανιφέστου. Ίσως δεν στηρίχτηκε τόσο σε αναλύσεις συσχετισµών
δυνάµεων όσο στην ισχύ των κοινωνιολογικών “νόµων” µε τους οποίους ερµήνευε την
πραγµατικότητα· όσο σωστά και αν εκτίµησε όµως πως η διάσπαση των Φιλελευθέρων διευκόλυνε
να στηθεί µια πλατιά παράταξη της αριστεράς, στη δοκιµασία του 1922 τόν βοήθησε µε το
παραπάνω η τύχη.
Στα τακτικά ζητήµατα έδειξε συχνά ευελιξία ο Παπαναστασίου, αλλά οι πολιτικές απόψεις
του εξελίσσονταν αργά και βαθµηδόν, σε συνάρτηση πάντοτε µε εξωτερικές µεταβολές. Aπό αρχής
µέχρι τέλους της σταδιοδροµίας του επέµεινε στο λόγο του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού: σε µια
στερεότυπη σύλληψη του σοσιαλισµού και σε µια εκλεπτυσµένη αλλά συνάµα αρκετά παγιωµένη
αντίληψη της κοινωνικής µεταβολής. Παρατηρούµε απλώς µεταλλάξεις του ευρύτερου
προγράµµατός του έπειτα από τις αρχικές ταλαντεύσεις του 1909-1910 - κυρίως τη σύγκλιση µε
τους Φιλελευθέρους το 1915 και τη δηµιουργία της Δηµοκρατικής Ένωσης το 1920 - µάλλον
δευτερεύουσες αν αναλογιστούµε πόσο εξελίχθηκαν ενδιαµέσως τα παγκόσµια πολιτικά ρεύµατα
και η ίδια η Eλλάδα. Aντιθέτως από τον Bενιζέλο αντιλαµβανόταν την πολιτική κατεξοχήν
στατικά, ως πόλεµο θέσεων, τόσο όταν πολιτευόταν στην πελοποννησιακή επαρχία όσο και όταν
συγκροτούσε κοινωνικούς συνασπισµούς, ενώ µε κυριότερη εξαίρεση την ανακήρυξη της
Δηµοκρατίας οι πολιτικές κινήσεις του δεν έφεραν αποτέλεσµα. Xώρια που η συµπεριφορά του
όσο και ο λόγος του χαρακτηρίζονταν από συναισθηµατικές προσκολλήσεις - άλλη µια τροχοπέδη
στην αέναη κίνηση. Δύσκολα τόν φαντάζεται κανείς να συµµετέχει σε διεθνείς ίντριγκες, να
κηρύσσει πολέµους και να χαράζει σύνορα κρατών στο χάρτη ή να συµµαχεί µε εχθρούς και να
χρησιµοποιεί τους ανθρώπους όπως έκανε ο Bενιζέλος· πράγµατα τα οποία γνώριζαν επίσης οι
σύγχρονοί του: εντέλει ο Παπαναστασίου ήταν υπερβολικά προβλέψιµος για να γίνει µεγάλος
πολιτικός.
Mάζες
Ωστόσο, οι πολιτικοί της κίνησης χρειάζονται την πολιτική της κινητοποίησης. Στο εσωτερικό
πεδίο µάχης λοιπόν, αντιθέτως από το εξωτερικό όπου η κίνηση ήταν προαιώνιος κανόνας, η
πολιτική τους προκαλούσε όσο και προϋπέθετε τη µαζική κινητοποίηση. Δεν είναι τυχαίο ότι
καταλύτης για την ανάδειξη των Φιλελευθέρων όσο και των Kοινωνιολόγων αποδείχτηκε το
κίνηµα στο Γουδί,1 το οποίο ήταν µια µόνον εκδήλωση της εξεγερσιακής έκρηξης του 1909.
1
Όπως ορθά επισηµαίνει ο Γ. Mαυρογορδάτος, το Γουδί δεν ήταν επανάσταση αλλά κίνηµα: µετέβαλε το
συσχετισµό των πολιτικών δυνάµεων αλλά δεν δηµιούργησε νέα νοµιµότητα· βλ. George Th. Mavrogordatos,
Stillborn Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, University of California Press 1983, σ.
125 κ.ε..
12
Oι επαναστατικές τοµές εκείνης της χρονιάς - το στρατιωτικό προνουντσιαµέντο, η
κινητοποίηση των µαζών, η εξάπλωση των σοσιαλιστικών και αντικαθεστωτικών οργανώσεων -
αποτελούσαν εντέλει εκφράσεις της πολλαπλής κρίσης, οικονοµικής, πολιτικής και ιδεολογικής,
που έπληξε το ελληνικό βασίλειο µετά το 1897, ενώ επίσης διευκολύνθηκαν από το κίνηµα των
Nεοτούρκων. Tις ατοµικές αντιδράσεις στο φόβο του µέλλοντος και στην αναδιάταξη του
κοινωνικού ιστού - µετανάστευση, ληστεία - ακολούθησαν απεργίες, διαβήµατα οργανωµένων
οµάδων µε οικονοµικά και θεσµικά αιτήµατα και, µετά το στρατιωτικό κίνηµα, συλλαλητήρια και
βίαιες εξεγέρσεις. Σε συνθήκες δηµοσιονοµικής κρίσης ενέσκηψε η οξύτατη κρίση εξουσίας η οποία
παρέλυσε το σύστηµα των στελεχικών κοµµάτων, ανέδειξε προσωρινό ρυθµιστή της κατάστασης
τον θολά επαναστατικό Στρατιωτικό Σύνδεσµο και παρόξυνε ένα κύµα λαϊκών ζυµώσεων και
ταραχών.
Έτσι το κέντρο βάρους του πολιτικού συστήµατος µετατοπίστηκε από το κοινοβούλιο και
το παλάτι προς το στρατό αρχικά, προς τις εξεγερµένες µικροαστικές και αγροτικές µάζες
κατόπιν, ώσπου ισορρόπησε στην εκτελεστική εξουσία του Bενιζέλου. H πολιτική τάξη
αναδιοργανώθηκε µε την εµφάνιση πλήθους “νέων ανδρών” και µε την προσχώρηση των
περισσότερων στο Kόµµα Φιλελευθέρων, ενώ αργότερα ο Kωνσταντίνος, ρέκτης του
απολυταρχισµού, κινητοποίησε επίσης τους δικούς του οπαδούς. H εθνική ιδεολογία, αντιµέτωπη
µε πρωτόγνωρα πρακτικά καθήκοντα, µεταπλάστηκε σε δυο αντίθετα ρεύµατα µε άξονες το
“Έθνος” και το “Θρόνο” αντιστοίχως, τα οποία µάταια προσπάθησε να ενώσει ο Bενιζέλος ώσπου
συγκρούστηκαν λυσσαλέα κατά τον Διχασµό. O εθνικός πόλεµος δίδαξε στην ελληνική ελίτ τον
σύγχρονο πολιτικό πόλεµο.
Kοινή αντίληψη του χρόνου, παρεµφερείς λόγοι, συστηµατική συνεργασία και συχνά
συµµαχία: ο Παπαναστασίου και ο Bενιζέλος αδύνατον να εξεταστούν χωριστά. O
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός του πρώτου συνδιαµόρφωσε τον εθνικό πατερναλισµό του
δεύτερου και µάλιστα αποτέλεσε αναγκαία προϋπόθεσή του αφού προετοίµασε την προστατευτική
εργατική νοµοθεσία και την αγροτική µεταρρύθµιση, βοήθησε τον Bενιζέλο να αναδιοργανώσει το
κράτος και τέλος λειτουργούσε πάντοτε ως αντίπαλο δέος στην ισχυρή δεξιά των Φιλελευθέρων.
Ήταν διακριτές πολιτικές αντιλήψεις µε διαφορετικές καταβολές κι ευαισθησίες αλλά πλήθος
κοινές προτεραιότητες· δυο ξεχωριστά σχέδια που συνυφάνθηκαν στην πράξη.
Eξίσου καθόρισε άλλωστε τους Kοινωνιολόγους η σχέση ανταγωνιστικής συνεργασίας που
ανέπτυξαν µε το ηγεµονικό κόµµα της ελληνικής πολιτικής από το 1910 ως το 1936. Xάρη στον
Bενιζέλο προωθούσαν τις µεταρρυθµίσεις τους κι έµµεσα συµµετείχαν σε κρίσιµες πολιτικές
αποφάσεις χωρίς να έχουν επισήµως εξουσία. Tο έκαναν αυτό όµως ως παραδοσιακοί πολιτευτές
µάλλον παρά ως εκπρόσωποι ενός µαζικού κόµµατος· ως φορείς εθνικού µάλλον παρά ταξικού
λόγου. Kαθώς απέκτησαν πολιτική ισχύ ανεξάρτητη από την υποστήριξη του µαζικού κόµµατος
που ετοίµαζαν, οι πρακτικές πολιτικές ανάγκες τους αντέφασκαν µε τις διακηρυγµένες προθέσεις.
Eνώ το 1910 προώθησαν ένα µαζικό κόµµα σοσιαλδηµοκρατικού τύπου, όταν το βραχυκύκλωσε ο
Bενιζέλος ανταγωνίστηκαν την επίσης σοσιαλδηµοκρατική Φεντερασιόν και κατόπιν
13
προσχώρησαν στην παράταξή του. H ατοµική ενσωµάτωσή τους στο πολιτικό σύστηµα αρχικά
τούς αποµάκρυνε από τη ριζοσπαστική αριστερά κι έπειτα αντιστρατεύτηκε τη µεταµόρφωση της
Δηµοκρατικής Ένωσης σε µοντέρνο κόµµα: µόνοι τους προκάλεσαν την απουσία ερεισµάτων στην
εργατική τάξη, τα επακόλουθα της οποίας εύστοχα επισήµανε ο Γ. Mαυρογορδάτος.1
Eντούτοις πλαίσιο δράσης των Kοινωνιολόγων ήταν συνάµα πάντοτε οι κινητοποιηµένες
µάζες: η γενιά του 1910 ωρίµασε γοργά µέσα από οδυνηρές εµπειρίες αλλεπάλληλων διακρατικών
και πολιτικών πολέµων και ξενηλασιών, όπως ονόµασαν την εκκαθάριση των “ξένων”. Mαζί µε
την οικονοµία και µε την κοινωνία µεταµορφώθηκε ο πολιτικός κόσµος. Tα πολιτικά ρεύµατα που
κυριάρχησαν µετά το 1909 - ο µοναρχικός απολυταρχισµός, ο φιλελεύθερος εθνικισµός και ο
σοσιαλισµός - παρ’ όλες τις περίοπτες διαφορές που τα χώριζαν, αποκρυσταλλώθηκαν
οργανωτικά και ιδεολογικά µε αξιοσηµείωτη συµµετρία. Eπιγραµµατικά θα λέγαµε πως δεν
εξελίχτηκαν µε βάση εσωτερικές ανακατατάξεις του πολιτικού λόγου αλλ' αντιθέτως απαντούσαν,
σε ποικίλους βαθµούς και µε διαφορετικές στοχοθεσίες, στις εξωτερικές πιέσεις που ασκούσε ο
διττός µετασχηµατισµός των κοινωνικοοικονοµικών σχέσεων - δηλαδή η ενσωµάτωση της εθνικής
στη διεθνή κοινωνία και οικονοµία και παραλλήλως η ενσωµάτωση των τοπικών µικροκοινωνιών
και µικροοικονοµιών στην εθνική ζωή - ο οποίος προχωρεί ακατάπαυστα αφότου εµφανίστηκαν η
κοσµοοικονοµία, για να χρησιµοποιήσουµε τον επιτυχηµένο όρο του Iµµάνουελ Bαλλερστάιν, και
µέσα της ή επάνω της τα εθνικά κράτη.2 Έτσι στο τέλος της περιόδου 1909-1924 η διάταξη των
ελληνικών πολιτικών ρευµάτων θύµιζε περισσότερο τον δυτικοευρωπαϊκό κανόνα απ’ ό,τι στην
αρχή της.
Aπό τις αρχές του εικοστού αιώνα τον τόνο έδιναν σ’ αυτήν τη διαδικασία µαζικής
κινητοποίησης τάσεις αλληλένδετες όσο και αντιφατικές - η αποσπασµατική εκβιοµηχάνιση των
βαλκανικών κοινωνιών, η ανταγωνιστική ενσωµάτωσή τους στην ηµιπεριφέρεια της ευρωπαϊκής
οικονοµίας, η υποταγή τους στα παγκόσµια δίκτυα πολιτικής εξουσίας κι εµπορευµατικής
ανταλλαγής, η βαθµιαία εισβολή και η εντόπια προσαρµογή των µοντέρνων ιδεών. Ωστόσο δεν είχε
κανέναν αυτοµατισµό η πολιτική έκφραση των τάξεων όπως φαντάζονταν ο Σκληρός και οι
1
Γιώργος Θ. Mαυρογορδάτος, “H αυγή της ελληνικής σοσιαλδηµοκρατίας”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου.
Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 110.
2
Για τις απόψεις του Wallerstein βλ. το περιοδικό Review καθώς και το κλασικό συνθετικό έργο Immanuel
Wallerstein, The Modern World-System, vol. 1: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-
Economy in the Sixteenth Century, vol. 2: Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy,
1600-1750, Nέα Yόρκη: Academic Press 1974, 1980· επίσης, Immanuel Wallerstein, The Capitalist World-Economy,
CUP-Editions de la Maison des Sciences de l’ Homme 2 1980. Σχετικά µε τις ίδιες διαδικασίες στην Eλλάδα βλ.
Xρήστος Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, δακτυλόγραφο χ.τ. 1991, κεφ. 1. Για τον
περιφερειακό χαρακτήρα του ελληνικού κοινωνικού σχηµατισµού την εποχή που εξετάζουµε βλ. Kωνσταντίνος
Tσουκαλάς, Eξάρτηση και αναπαραγωγή. O κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών µηχανισµών στην Eλλάδα (1830-
1922), Θεµέλιο 1977, passim και ιδίως την “Eισαγωγή”.
14
οπαδοί του, οι οποίοι άλλωστε απλώς και µόνον εκφράζοντας αυτή την άποψη προκάλεσαν ένα
βαρυσήµαντο πολιτικό γεγονός. Oύτε τυποποιούνταν οι βιοτικές συνθήκες ενόσο διαιωνιζόταν η
συνύπαρξη προβιοµηχανικών, ηµιβιοµηχανικών και βιοµηχανικών συνθηκών παραγωγής στη
συγκρότηση της ελληνικής εργατικής τάξης.
Mάλιστα η έλλειψη “κοµµάτων αρχών” ίσως δεν ήταν πρόβληµα µε την έννοια που το
αντιλαµβάνονταν τότε. Σήµαινε κυρίως πως οι µερίδες της αστικής τάξης δεν µπορούσαν να
δηµιουργήσουν ταξικές συµµαχίες - κάτι το αναµενόµενο σ' εποχές σχετικής παθητικότητας των
υπόλοιπων τάξεων. Eκ των υστέρων διαπιστώνουµε πως στα προβενιζελικά κόµµατα αρχές όχι
µόνον υπήρχαν αλλά σχηµάτιζαν έναν αδιαπέραστο ιδεολογικό ορίζοντα, κατεξοχήν οι ιερές
αρχές της οικονοµικής ελευθερίας και του αλυτρωτισµού. Aφού οι αστοί δεν συγκρούονταν µε
πολιτικώς κινητοποιηµένες τάξεις, ανώτερες ή κατώτερες, δεν χρειάζονταν κοµµατικούς
µηχανισµούς στερεότερους. Aκριβώς επειδή όλα τα κόµµατα έκφραζαν τους αστούς και όλα τους
είχαν κοινές αρχές, δεν είχαν σταθερά όρια µεταξύ τους· ακόµη και ανεξάρτητους όπως τον
Φιλάρετο, ο οποίος διαφωνούσε ως προς τις όχι εντελώς δευτερεύουσες αρχές της µοναρχίας και
της µορτής, µπορούσαν να τούς εντάσσουν στους συνδυασµούς και µάλιστα να τούς αναθέτουν
υπουργεία.
Kαθώς ο αµοιβαδικός µεταµορφισµός του συστήµατος τροφοδοτούσε, παροµοίως µε τις
ινδικές κάστες, τη µονολιθική ακαµψία του, απέτυχε να προσαρµοστεί όταν η ήττα του 1897 και η
κινητοποίηση αγροτών κι εργατών υπονόµευσαν τα ιδεολογικά θεµέλιά του. Kλονίστηκε το 1909,
αλλά ακόµη και η έλευση του Bενιζέλου και η δηµιουργία των Φιλελευθέρων το τροποποίησαν
µόνον εν µέρει: τα κόµµατα δέχονταν πλέον ως πολιτευτές εκπροσώπους των εργατών ή των
αγροτών, οι οποίοι ενδεχοµένως στηρίζονταν σε µαζικές οργανώσεις, αλλά ούτε εκδηµοκράτισαν
ουσιαστικά τη λειτουργία τους ούτε απέκτησαν δοµή γραφειοκρατική. Δεν µπορούσαν όµως να
προεκτείνουν το ίδιο σύστηµα στις Nέες Xώρες όταν τις ενσωµάτωσαν: εκεί κρατικοί και
στρατιωτικοί µηχανισµοί ανέλαβαν άµεσα, δίπλα στην καταστολή, τη δηµιουργία και την
αναπαραγωγή των πελατειακών σχέσεων, οι οποίες φαίνεται πως µολαταύτα παρέµειναν σχετικώς
ατροφικές στο βορά - µε εξαίρεση τους µουσουλµάνους της Θράκης, στους οποίους όµως και πάλι
απέκτησαν σοβαρά ερείσµατα κοµµουνιστές και αγροτιστές µετά το 1930.1
H περίοδος επώασης πάντως των ρευµάτων τα οποία αυτοπροσδιορίστηκαν ως αριστερά,
κέντρο και δεξιά, ήταν κοινή: τα χρόνια που µεσολάβησαν µεταξύ της ταπείνωσης του 1897, οπότε
υπονοµεύτηκε η ελληνοκεντρική µυθολογία του περιούσιου λαού, και του κατακλυσµού του 1909-
1910. Tο πολιτικό κέντρο βάρους πλησίασε τότε τις λαϊκές τάξεις και οι εκπρόσωποί τους
απέκτησαν σταθερότερα ιδεολογικά ερείσµατα. Kατά την επόµενη φάση, που διαρκεί από το 1909-
1
Bλ. τις σχετικές παρατηρήσεις σε Riki van Boeschoten, “Oι αγρότες και το KKE: Λαϊκός κοµµουνισµός στην
περίοδο της Aντίστασης και του Eµφυλίου”, Tα Iστορικά 21 [1994], σ. 373. Για τους µουσουλµάνους της Θράκης
βλ. Hλίας Nικολακόπουλος, “Πολιτικές δυνάµεις και εκλογική συµπεριφορά της µουσουλµανικής µειονότητας στη
Δυτική Θράκη: 1923-1955”, Δελτίο του Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών 8 [1990-1991], σ. 183.
15
1910 ως την κατάρρευση του καθεστώτος και µαζί των ιδεολογιών του, το 1922, προχωρούν
επίσης από κοινού για τους τρεις σχηµατισµούς, αλλά ετερόρρυθµα, οι διαδικασίες ιδεολογικής
και οργανωτικής αποκρυστάλλωσης. Συντελούνται πλέον µε άξονα σύγχρονα ευρωπαϊκά
πολιτικά ρεύµατα: οι εκπρόσωποί τους συνειδητά αντιγράφουν τον καϊζερικό απολυταρχισµό,
τον βρετανικό φιλελευθερισµό και τον σοσιαλισµό γαλλικού ή γερµανικού - και µετά το 1917
µπολσεβικικού - τύπου αντιστοίχως. Oι αντίπαλες παρατάξεις, δίχως να εγκαταλείψουν τις
προηγούµενες πελατειακές λειτουργίες τους, εκφράζουν ρητές ή υπόρρητες επιθυµίες των µαζών
αξιοποιώντας τον µεσσιανισµό, την προσωπολατρεία ή τους χιλιαστικούς πόθους - και κυρίως
κινητοποιούν τις µάζες και τις οργανώνουν. Aπό το 1908 ως το 1922 ξεπηδούν σε πρωτότυπη
µορφή όλα τα πολιτικά κύτταρα του µεσοπολέµου: συνοµωτικές και παραστρατιωτικές
οργανώσεις, Πολιτικοί και Φιλελεύθεροι σύλλογοι και λέσχες, Δηµοκρατικοί σύλλογοι κι ενώσεις
νεολαίας, πολιτικοποιηµένα εργατικά συνδικάτα και φασιστικές οµάδες κρούσης, σοσιαλιστικοί
πυρήνες και πανελλαδικά ταξικά κόµµατα.
Ωστόσο κανένας από τους ανταγωνιστικούς χώρους δεν παίρνει αποφασιστικό προβάδισµα
στην κινητοποίηση και στην οργάνωση των µαζών - εξ ού και η πολιτική ρευστότητα αυτής της
περιόδου. Mάλιστα οι παρατάξεις συµπλέκονται καθ’ όλους τους δυνατούς συνδυασµούς στα
επιµέρους πεδία σύγκρουσης, προσδίδοντας απρόσµενη ισορροπία στο όλο σύστηµα. Για τον
έλεγχο του κράτους οι Φιλελεύθεροι ερίζουν µε τους Kωνσταντινικούς· στην οικονοµία το κρίσιµο
ρήγµα βρίσκεται στο µέσον του κεντρώου χώρου· στην εξωτερική πολιτική αντιπαρατίθενται
αρχικά οι βενιζελικοί στους βασιλικούς και στην αριστερά, ενώ κατόπιν ο ριζοσπαστικός
διεθνισµός του ΣEKE αντισυσπειρώνει τις αστικές δυνάµεις και τη µεταρρυθµιστική αριστερά.
Tεµνόµενα ρήγµατα, ασταθείς εντάσεις που ενίσχυαν τη σταθερότητα, το παρατήρησε ο Γιώργος
Mαυρογορδάτος· ισάριθµα ναρκοπέδια για µια πολιτική που µετεωριζόταν µεταξύ κοινωνικής
µεταρρύθµισης και πολιτικής επανάστασης. Παρακάτω θα σκιαγραφήσουµε σε συνάρτηση µε την
πρακτική των Kοινωνιολόγων τις κυριότερες όψεις κι επιπτώσεις της δεκαπεντάχρονης κρίσης,
καθώς και τις µορφές που προσέλαβε συνάµα η κοινωνική εξέγερση και την πρόσκαιρη
επαναφοµοίωσή της από τις µεταρρυθµίσεις του Bενιζέλου. Tα καταλυτικά παραδείγµατα
οργάνωσης και κινητοποίησης όµως, που διαµόρφωσαν ιδεολογίες, νοοτροπίες και κινήσεις, στην
Eλλάδα όσο και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ήταν ο στρατός και ο πόλεµος.
Πόλεµος
H αντιµετώπιση των γειτονικών λαών ως υπανθρώπων, προετοιµασµένη από δεκαετίες
σκοταδιστικής ρητορείας, εναρµονιζόταν µε ρατσιστικά δόγµατα που καλλιεργούσαν µε τη ρητή ή
σιωπηρή ενθάρρυνση της αυλής δηµοφιλείς πολιτικοί και λόγιοι όπως ήταν οι αδελφοί Δραγούµη,
ο Nεοκλής Kαζάζης και ο Πέτρος Bλαστός. Άλλοι, “προοδευτικοί” εθνικιστές, όπως ο Kουτούπης,
εξέφραζαν πιο προηγµένες αντιλήψεις: “Δι ηµάς όµως”, δήλωνε στην Kοινωνιολογική ο
τελευταίος, “θέσιν αποικιών επέχουσιν αι υπόδουλοι ελληνικαί χώρες, η Aίγυπτος και τινες χώρες
16
του Eυξείνου”.1 Παράγωγες της Mεγάλης Iδέας υπήρξαν οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας και
της ενσωµάτωσης επίλεκτων “αλλοεθνών”, ανάµεσα στις οποίες ταλαντευόταν το κράτος.
Mετά το 1912 η απόκρουση του “εσωτερικού εχθρού” έγινε δοµικό ιδεολογικό στοιχείο, άν
όχι κύριος λόγος ύπαρξης, όλων των βαλκανικών κρατών. Aπό νωρίτερα βεβαίως η
κακοµεταχείριση και η δίωξη των “εχθρικών” πληθυσµών συνιστούσαν πάγιες όψεις της πολιτικής
ζωής, ενώ ήδη εξέταζαν ανεπίσηµα, και όχι µόνον οι “απολίτιστοι γηγενείς”, σχέδια
κατατεµαχισµού των Bαλκανίων σε εθνικώς οµοιογενείς ζώνες. Aπό το 1906 λόγου χάρη, όταν ο
τότε πρωθυπουργός Θεοτόκης συζητούσε µε ξένους επισήµους να διαιρέσουν τη Mακεδονία “σε
διοικητικές περιοχές αναλόγως µε το κυρίαρχο πληθυσµιακό στοιχείο της κάθε µιας, το οποίο θα
προσέλκυε βαθµιαία στην περιοχή του τα αντίστοιχα στοιχεία απ’ όλες τις υπόλοιπες”,2 ο
βρετανός συνοµιλητής του διέκρινε απλώς τεχνικά προβλήµατα σε µια τέτοια κατάτµηση.3
Oι Bαλκανικοί Πόλεµοι επέτρεψαν στα κράτη ανταλλαγές πληθυσµών σε κλίµακα
αδιανόητη προηγουµένως. H κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
µοναρχών συνοδεύτηκε από απηνείς διωγµούς µουσουλµάνων που προκάλεσαν κύµατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωµανική επικράτεια. Στην Eλλάδα ο Bενιζέλος
προσπάθησε να τούς αποτρέψει, απέτυχε όµως να επιβληθεί στον κρατικό µηχανισµό που
συγκροτούσαν εκ των ενόντων στις Nέες Xώρες ή έστω να συγκρατήσει τους τοπικούς
χριστιανικούς πληθυσµούς από την πολλαπλάσια ανταπόδοση της ωµής καταπίεσης που είχαν
υποστεί πρόσφατα· η κοινωνική αντίθεση µεταξύ χριστιανού καλλιεργητή και µουσουλµάνου
γαιοκτήµονα έκανε ακόµη σκληρότερη τη σύγκρουση. Σε µικρότερη κλίµακα πραγµατοποιήθηκαν
µετακινήσεις και άλλων πληθυσµών προς τις αποκαλούµενες εθνικές εστίες τους, ενώ την άνοιξη
του 1914 η Eπιτροπή Ένωση και Πρόοδος ανταπέδωσε τα ίσα στους χριστιανούς στρατηγικών
περιοχών της Mικράς Aσίας και της Θράκης. Σε διάστηµα µερικών µηνών τα κράτη ανάγκασαν
εκατοντάδες χιλιάδες υπηκόους να µετακινηθούν, εγκαταλείποντας τις περιουσίες τους, µεταξύ
Eλλάδας, Bουλγαρίας, Σερβίας και Tουρκίας. Όταν εντέλει παραδέχτηκε η ελληνική ηγεσία πως
ήταν αδύνατο να επεκτείνει αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να χωρέσουν όλοι οι “οµογενείς”,
πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν τους διεκδικούµενους πληθυσµούς χάριν των
οποίων, σύµφωνα µε την εθνική ιδεολογία, είχαν ξεκινήσει τους πολέµους, και να τούς
1
Θαλής Kουτούπης, “Περί προστασίας της εµπορικής ναυτιλίας”, Eπιθεώρησις των Kοινωνιολογικών και
Nοµικών Eπιστηµών, τ. 1α [1908]. Για τον N. Kαζάζη βλ. Γιώργος Kόκκινος, O πολιτικός ανορθολογισµός στην
Eλλάδα. Tο έργο και η σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936), Tροχαλία 1996, ιδίως σ. 260 κ.ε..
2
FO 371.286.498/108, Young προς Grey, 16.8.1906· FO 371.286.498/155, Young προς Grey, 15.11.1906· FO
371.464/1, Elliot προς Grey, 1.1.1908· FO 371.286.498/160, Young προς Grey, 30.11.1906.
3
FO 371.286.498/160, Young προς Grey, 30.11.1906: “ανέκαθεν συµµεριζόµουν την άποψη πως άριστη και ριζική
λύση του µακεδονικού προβλήµατος θα ήταν η µεταφύτευση πληθυσµών σε µεγάλη κλίµακα, κάτι τέτοιο όµως ήταν
τόσο αντίθετο προς τις αρχές της Tουρκικής Διοίκησης ώστε φοβόµουν πως δεν είχε καµιά ελπίδα να υλοποιηθεί,
έστω και ως απλή σκέψη”.
17
µεταφυτεύσουν στο εσωτερικό των κρατικών συνόρων. O Bενιζέλος, ο οποίος µαταίως
προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των
δικαιωµάτων των µειονοτήτων, υπήρξε ο πρώτος έλληνας πολιτικός που επεξεργάστηκε αυτό το
ενδεχόµενο· ο σπόρος του 1922 φυτεύτηκε το 1914 - είδαµε όµως πως η ιδέα αιωρούνταν ήδη στην
ατµόσφαιρα.
Oι εθνικές εκκαθαρίσεις του 1912-1914 στην Eλλάδα και στην Tουρκία, τις οποίες η µεν
ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε, θέτουν λοιπόν σοβαρά ερωτήµατα σχετικά
µε τη φύση και τη λειτουργία των βαλκανικών κρατών. Σε κάθε περίπτωση, δεν έφταιγαν µόνον οι
κυβερνήσεις. Oι εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν τους Bαλκανικούς Πολέµους - ad hoc και
σπασµωδικές από την πλευρά της Eλλάδας, συστηµατικές και κρατικά οργανωµένες στην Tουρκία,
αλλά βάρβαρες εκατέρωθεν - αποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του
κοινωνικού κατακερµατισµού της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας, της ενσωµάτωσής της στο
καπιταλιστικό κοσµοσύστηµα που διαθλάστηκε ιδεολογικά στην ανάπτυξη αντίπαλων εθνικισµών.
Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων πληθυσµών έγιναν καθηµερινότητα µετά το 1912 και
προετοίµασαν τις αλλεπάλληλες πολεµικές συγκρούσεις που χώρισαν µε τάφρους µίσους τα
Bαλκάνια, εµπέδωσαν την οικονοµική, πολιτική και πολιτισµική εξάρτηση της περιοχής,
ανέδειξαν τους στρατιωτικούς µηχανισµούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος
σε επικυρίαρχο της κοινωνίας, ενώ παγίωσαν τη διατύπωση των οικονοµικών και ταξικών
συγκρούσεων µε εθνικοθρησκευτικούς όρους ολόκληρο τον εικοστό αιώνα.
Mε την ίδια αδυσώπητη λογική που εµπλέκονταν οι περιφερειακές Δυάµεις στο παιχνίδι
του ιµπεριαλισµού, παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσµούς στον εθνικό ανταγωνισµό και τούς
καθυπέτασσαν σε αλλότρια συµφέροντα και στις βλέψεις κρατικών, εκκλησιαστικών κι
επιχειρηµατικών κέντρων· µετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέµων µάλιστα
συνέχισαν να τούς χρησιµοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων, εντέλει τούς έκαναν
ανδράποδα ανεξέλεγκτων πολιτικών και διπλωµατών. Στο ελληνικό κράτος, η διαγωγή του
οποίου δεν απείχε από τον µέσο όρο, ακόµη και ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί
“κληρονοµικών εχθρών” ενώ διακηρυγµένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν “να κάµωµεν
Eλλάδα πολεµικώς ισχυροτάτην, σεβαστήν εις τους φίλους της και τροµεράν εις τους εχθρούς
της”.1
1
Για τον Bενιζέλο βλ. σε George B. Leontaritis, Greece and the First World War: From Neutrality to Intervention,
1917-1918, Boulder 1990, σ. 62. Bλ. ακόµη το διάγγελµα του Kωνσταντίνου “προς τον στρατόν µου και τον
στόλον”, από Λιβούνοβο στις 26.7.1913, Aκρόπολις, φ. της 28.7.1913. 'Oσο για την κωµική υποχώρηση του πρέσβυ
στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του
Mπάουτσερ σχετικά µε τις ωµότητες του βασιλικού στρατού, βλ. Lady Grogan, The Life of J. D. Bourchier, Hurst and
Blackett 1926, σ. 151 κ.ε.. Tο ζήτηµα βεβαίως, όχι τυχαία παραγκωνισµένο ως πρόσφατα από την ελληνική
ιστοριογραφία, απαιτεί επισταµένη έρευνα.
18
Aν όµως η επιστροφή στη βαρβαρότητα έθρεψε τα εθνικά µίση και ανέσχεσε προσωρινά
τους σοσιαλιστές, παράλληλα κατακρήµνισε τις οικονοµικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωµανικού
καθεστώτος και στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε εδραιωµένους συσχετισµούς δυνάµεων µεταξύ
των κοινωνικών στρωµάτων. Πολλές διαστάσεις της πολεµικής δεκαετίας αποµένει να
ερευνηθούν, αλλά φαίνεται πως οι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για να
οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήµατα που απολάµβαναν προηγουµένως αλλοεθνείς. Oι
διαδοχικές µεταβιβάσεις πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο άλλο συνοδεύονταν από
ισάριθµες µετατοπίσεις της οικονοµικής δύναµης και συχνά η απόσπαση κεφαλαίου αποτέλεσε
απροκάλυπτο στόχο των διωγµών. Eντέλει η αναδιανοµή του πλούτου µε την απαλλοτρίωση
“εχθρικών” πληθυσµών αποτέλεσε µια διεστραµµένη απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες
συµπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήµατα της ισονοµίας και της κοινωνικοποίησης του
παραγωγικού µηχανισµού.
Προοιωnιζόµενη τη στάση πολλών ευρωπαίων σοσιαλδηµοκρατών του 1914, η ελληνική
µεταρρυθµιστική αριστερά δεν αντιτάχτηκε ενεργά σ’ αυτές τις εξελίξεις· όταν πραγµατοποιήθηκε
το αδιανόητο, το αποδέχτηκε ως αναπότρεπτο. Σε κανένα προπολεµικό κείµενο του
Παπαναστασίου δεν συναντούµε την παραµικρή φράση που θα µπορούσε να ερµηνευτεί ως
υποστήριξη εθνικών εκκαθαρίσεων, αλλά και στα γνωστά κείµενά του από το 1912 ως το 1922 δεν
υπάρχει ρητή καταγγελία τους, µολονότι αργότερα καταδίκασε τη διαγωγή της Eλλάδας στη
Mικρά Aσία. Στη Nέα Eλλάδα, είναι αλήθεια, δηµοσίευσαν πλήθος άρθρα κατά της κακοδιοίκησης
των Nέων Xωρών όταν οι αρχές εξαπέλυσαν το δριµύτερο κύµα διώξεων εις βάρος των
ισλαµιστών, άνοιξη του 1914, αλλά δεν έγραψαν λέξη για όσα συνέβαιναν στη Mακεδονία. H
πολιτική του εφικτού επέτασσε τώρα τη συσπείρωση των µεταρρυθµιστών γύρω από τον Bενιζέλο,
ώστε να µην επιστεγάσει την κοινωνική αποβαρβάρωση η παλινδρόµηση στην απολυταρχία.
Eπέβαλλε επίσης να αξιοποιήσουν τις συγκυρίες ώστε να καρπωθούν τουλάχιστον οι λαϊκές
τάξεις ένα µέρος των λαφύρων - και στις Nέες Xώρες τέτοια ήταν κατεξοχήν τα τσιφλίκια. H
αγροτική µεταρρύθµιση δεν µπορούσε άραγε ν' αντισταθµίσει το άγος των διωγµών;
Σύνοψη
Kεντρικός µίτος της αφήγησης που ακολουθεί είναι η σκέψη του Aλέξανδρου Παπαναστασίου και
οι διασυνδέσεις της µε την κοινωνική, οικονοµική και ιδεολογική ζωή της εποχής. Στο Πρώτο
Kεφάλαιο παρουσιάζω το κοινωνικό και πνευµατικό περιβάλλον του σοσιαλιστή ηγέτη· η
στράτευσή του αντανακλούσε οικογενειακές παραδόσεις αφού ο πατέρας του ήταν επίσης
πολιτικό πρόσωπο και η µητέρα του καταγόταν από οικογένεια πολιτευτών. Aπό παιδί γνώρισε
αντίθετες όψεις της ελληνικής ζωής και αντέδρασε παροµοίως µε συγκαιρινούς σοσιαλιστές στην
κοινωνική ανισότητα τριγύρω του. Aνιχνεύω οµοιότητες ανάµεσα στις ιδέες του, και ιδίως στην
επιµονή µε την οποία προώθησε την αγροτική µεταρρύθµιση, και στις απόψεις που υποστήριζε ο
θείος του Iωάννης Aποστολόπουλος, ένας γεωπόνος και συγγραφέας που επηρέασε τις αντιλήψεις
19
σχετικά µε τη γεωργία στην Eλλάδα. Ωστόσο οι σοσιαλιστικές ιδέες του Παπαναστασίου, όσο και
ο µποεµισµός που τόν χαρακτήριζε δια βίου, αποκρυσταλλώθηκαν ενόσο σπούδαζε στο Bερολίνο·
εξετάζω ποιά ζητήµατα µελέτησε εκεί και από ποιές φιλοσοφικές, πολιτικές κι επιστηµονικές
σχολές επηρεάστηκε, ενώ επισηµαίνω επίσης µέσω τίνων πηγών της οικονοµικής, της
κοινωνιολογίας και της ιστορικής κοινωνιολογίας ερµήνευε τις ελληνικές συνθήκες και
νοηµατοδοτούσε την πολιτική πράξη του. Συσχετίζω τον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό που
ανέπτυξε την πρώτη περίοδο της πολιτικής δράσης του µε το ρεύµα των Aναθεωρητών
σοσιαλδηµοκρατών και πιθανολογώ τις αιτίες αυτής της σύγκλισης, επιµένοντας ιδιαιτέρως στις
οικονοµικές και γνωσιολογικές αντιλήψεις που επηρέασαν τις πολιτικές προτεραιότητές του: ο
Παπαναστασίου επικέντρωσε τις ακαδηµαϊκές σπουδές και τα αναγνώσµατά του στη µελέτη της
κοινωνίας από οικονοµική σκοπιά, ενώ γνώρισε από πρώτο χέρι τη Διαµάχη περί της Mεθόδου
(Methodenstreit) µαθητεύοντας δίπλα σε δυο από τους πρωταγωνιστές της - τον Γκούσταφ
Σµόλλερ και τον Άντολφ Bάγκνερ. Kάλυψε ευρύ φάσµα θεµάτων, από την αφηρηµένη θεωρία και
τις µεθοδολογικές έρευνες ως επιµέρους τοµείς όπως ήταν η στατιστική, καθώς και πρακτικά
προβλήµατα µε ιδιαίτερο πολιτικό ενδιαφέρον για τον ελληνικό και βαλκανικό χώρο όπως τη
γεωργική οικονοµία και τη νοµισµατική και πιστωτική πολιτική. H επιλογή τέτοιων αντικειµένων
στα πλαίσια των “πολιτικών επιστηµών” (Staatswissenschaften) δείχνει πως θεωρούσε την
οικονοµική γνώση ως προπαίδεια της πρακτικής παρέµβασης, ενώ το βάρος που της έδωσε ευθύς
εξαρχής φανέρωνε πως προτού ακόµη σπουδάσει στη Γερµανία διέκρινε, αντιθέτως από πολλούς
συγκαιρινούς αστούς, τη σηµασία της οικονοµίας για την κοινωνική δυναµική.
H πολιτική δραστηριοποίηση των Kοινωνιολόγων, την οποία εξετάζω στο Δεύτερο Kεφάλαιο,
συνέπεσε µε ένα κύµα εγχώριων και διεθνών ανακατατάξεων. Προτού επεκταθώ σ’ αυτές
παρουσιάζω το πλαίσιο της δράσης τους - την κατάσταση της χώρας όταν επέστρεψαν από το
εξωτερικό, την προσωπικότητα των πρωτεργατών της Kοινωνιολογικής Eταιρείας και τις
απόπειρές τους να συνδεθούν µε άλλους χώρους προοδευτικών διανοούµενων. Eπιπλέον
συνοψίζω ποιές αντιλήψεις επεξεργάστηκε ο Παπαναστασίου σχετικά µε το σοσιαλιστικό σχέδιο
και µε την τακτική της µετάβασης προς τη σοσιαλιστική κοινωνία, αντιπαραβάλλοντάς τες προς
τις πηγές από τις οποίες εµπνεύστηκε και κυρίως προς τον γερµανικό µεταρρυθµιστικό
σοσιαλισµό. Kατόπιν επισκοπώ τη δράση της Kοινωνιολογικής Eταιρείας και του Λαϊκού
Kόµµατος στην κεντρική πολιτική σκηνή όσο και µεταξύ των διανοούµενων, των εργατών και των
αγροτών.
Tο στρατιωτικό κίνηµα του Aυγούστου του 1909 χωρίζει σε δυο ευδιάκριτες φάσεις αυτή
την περίοδο· κατά την πρώτη, η οποία καλύπτει την αρχική προπαρασκευή της οµάδας και τη
δηµόσια εµφάνισή της, άνοιξη του 1908, µε την έκδοση της Eπιθεωρήσεως Kοινωνικών και
Nοµικών Eπιστηµών και µε τη διαµαρτυρία για τη δίωξη του Παλαµά, οι προσπάθειές της είχαν
δυο σκέλη. Eστιάστηκαν καταρχάς στη συγκρότηση ενός πόλου διανοούµενων γύρω από την
Kοινωνιολογική, όπως τήν αποκαλούσαν χαϊδευτικά, ο οποίος επεξεργαζόταν προβλήµατα κι
20
αιτήµατα της ελληνικής κοινωνίας σύµφωνα µε αναλυτικές κατηγορίες που είχε αναπτύξει ο
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός. Aντιθέτως από άλλους σοσιαλιστές οι Kοινωνιολόγοι
αντιλαµβάνονταν πως οι εγχώριες συνθήκες απαιτούσαν συγκεκριµένη µελέτη κι επεξεργασία
κατάλληλα προσαρµοσµένων τακτικών, και όχι απλή αναπαραγωγή σοσιαλιστικών ιδεών και
προγραµµάτων που αφορούσαν χώρες µε οργανωµένη εργατική τάξη κι εξελιγµένες
πολιτικοοικονοµικές σχέσεις. Παράλληλα όµως µε την αρχική οµάδα διανοούµενων προσπάθησαν
να συστήσουν έναν ευρύτερο πυρήνα του µαζικού σοσιαλιστικού κόµµατος που θα αξιοποιούσε
τις “κοινωνιολογικές” αναλύσεις τους· ενώ τούς παρείχαν, εδώ, χαλαρά υποδείγµατα οι τακτικές
που συζητούσαν οι µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές, δεν είχαν προϋπάρξει ανάλογα σχήµατα στην
Eλλάδα: έπρεπε λοιπόν ν’ ανακαλύψουν µόνοι τους µια ευέλικτη τακτική, συνδέοντας τα αιτήµατα
των λαϊκών τάξεων µε τοµές σε καίρια ζητήµατα όπως ήταν το αλυτρωτικό και το γλωσσικό. Στο
µεταξύ ενίσχυσαν τους εργατικούς πυρήνες που είχαν παρουσιαστεί ανεξάρτητα στην Aττική, στο
Bόλο και στην Πάτρα, επιδιώκοντας µια κοινωνική συµµαχία η οποία θα ένωνε την αδύναµη
εργατική τάξη µε το κολληγικό κίνηµα της Θεσσαλίας και µε τον προοδευτικό δηµοτικισµό των
διανοούµενων.
Στο Tρίτο Kεφάλαιο βλέπουµε τη δεύτερη φάση της ίδιας περιόδου: πώς οι Kοινωνιολόγοι
απέτυχαν να προσεταιριστούν τους αντιδυναστικούς αξιωµατικούς µετά το κίνηµα στο Γουδί,
πώς περιθωριοποιήθηκαν µετά την άφιξη του Bενιζέλου και µε ποιούς τρόπους αξιοποίησε τις
αναλύσεις τους ο τελευταίος. Πρώτον θα παρακολουθήσουµε πώς αναβάθµισαν τη δράση τους
όταν παρενέβησαν στην κεντρική πολιτική σκηνή προτείνοντας στους στρατιωτικούς µιά
πρόσκαιρη δικτατορία προσανατολισµένη προς πολιτικές και κοινωνικές µεταρρυθµίσεις - το
καλοκαίρι του 1909, που σηµάδεψε πολύσηµα την πορεία τους: ξεκίνησαν τη µακρόχρονη
ερωτοτροπία µε τους ριζοσπάστες αξιωµατικούς, έθιξαν το καθεστωτικό ζήτηµα και
πολλαπλασίασαν την απήχησή τους στις µάζες· προκαταβολικά σηµειώνουµε πως η φορά των
εξελίξεων ευνοούσε, αν όχι αναγκαστικά τους ίδιους τους Kοινωνιολόγους, πάντως την ανάπτυξη
της ευρύτερης αριστεράς από την οποία αντλούσαν δυνάµεις και την οποία επηρέαζαν. Ωστόσο
περιθωριοποιήθηκαν εν µέρει από την τακτική απειρία τους και κυρίως επειδή ο
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός τους µόνον πρόσκαιρα προσέλκυσε τους εξεγερµένους
µικροαστούς του 1909.
Στο ίδιο κεφάλαιο ανασκοπούµε ποιές τακτικές ακολούθησαν απέναντι στην αριστερά µετά
τον Aύγουστο του 1909, εστιάζοντας στο ενδιάµεσο πολιτικό επίπεδο όπου αφενός εξειδικεύονταν
οι θεωρητικές απόψεις του Παπαναστασίου περί κοινωνικού µετασχηµατισµού και αφετέρου
συµπυκνωνόταν η πρακτική εµπειρία των δεσµών της οµάδας του µε τους εργάτες και αργότερα µε
τους αγρότες. Έπειτα βλέπουµε πώς η κοινωνική αναταραχή τούς έπεισε πως είχαν ωριµάσει οι
συνθήκες για τη δηµιουργία µαζικού σοσιαλιστικού κόµµατος. Tέλος επιδίωξαν να συνδεθούν µε
τη νεοσύστατη εργατική τάξη - κι εξετάζω πώς εφάρµοσαν τις αντιλήψεις τους σχετικά µε την
αυτοοργάνωσή της: τη συνεργεία τους µε το εργατικό κίνηµα του Bόλου, την αντιπαράθεσή τους
21
προς τους Φιλελευθέρους καθώς και τη συµβολή τους στην ψήφιση και στην εφαρµογή της
κοινωνικής νοµοθεσίας που ενσωµάτωσε πολλούς εργατες της Παλαιάς Eλλάδας στο εθνικό σώµα.
Eνώ παραπάνω εξετάζουµε τους Kοινωνιολόγους κυρίως σε σχέση µε την ανάπτυξη της
αριστεράς, στο Tέταρτο Kεφάλαιο τούς παρακολουθούµε στην κεντρική πολιτική σκηνή - στο
Λαϊκό Kόµµα όπου προσπαθούν να προσεταιριστούν τις Συντεχνίες, στις προεκλογικές
εκστρατείες και στις δυο αναθεωρητικές βουλές - κυρίως σε σχέση µε την πολιτική του Bενιζέλου.
Aφού διέλυσε την A' Aναθεωρητική Bουλή ο νέος πρωθυπουργός παρουσίασε στον Γεώργιο ένα
συµφιλιωτικό πρόγραµµα, θέτοντας ως βασικούς σκοπούς την πειθάρχηση του στρατού και την
επιβολή εσωτερικής ευταξίας. Iκανοποίησε την αυλή αναγορεύοντας επείγοντες στόχους την
εθνική ενότητα και πρωτίστως τη συµφιλίωση του λαού µε το θρόνο,1 αλλά η εσωτερική ειρήνευση
και οι µεταρρυθµίσεις που εφάρµοσε µόλις ανέλαβε την κυβέρνηση αποσκοπούσαν παραλλήλως
στη βελτίωση της διεθνούς θέσης της χώρας. H εκτελεστική εξουσία, υπό τη γενική και άµεση
καθοδήγησή του, εκτόνωσε συστηµατικά τις εσωτερικές εντάσεις διαµεσολαβώντας αµοιβαίες
παραχωρήσεις από τις αντίπαλες κοινωνικές οµάδες. O Bενιζέλος έθεσε εν µέρει αντιφατικούς
αλλά όχι ασύµβατους άξονες µεταρρυθµίσεων στην πρώτη πρωθυπουργία του: ενίσχυση κι
εκδηµοκρατισµό του κράτους, οικονοµική ανάπτυξη µε προστασία του µεγάλου κεφαλαίου και
τέλος βελτίωση της θέσης των λαϊκών τάξεων ώστε να εξασφαλίσει τη νοµιµοφροσύνη τους.
Θεµελίωσε την ανταγωνιστική συµµαχία του µε τους Kοινωνιολόγους στο γεγονός πως, παρ’ όλες
τις φραστικές συγκρούσεις και τις διαφορές έµφασης, τα άµεσα εσωτερικά προγράµµατά τους
συνέπιπταν συχνά· η σύγκριση των προγραµµατικών κειµένων και των κοινοβουλευτικών
παρεµβάσεών τους αναδεικνύει µια βαθύτερη σύγκλιση απότοκη των επίκοινων οπτικών που
ανέπτυξαν από το Γουδί ως την έναρξη του Διχασµού.
Στο Πέµπτο Kεφάλαιο βλέπουµε την ανάδραση µεταξύ αλυτρωτικής πολιτικής και τοποθέτησης
των Kοινωνιολόγων στο εθνικό ζήτηµα. Mολονότι ο Παπαναστασίου εξέφρασε αρχικά
διεθνιστικές ιδέες και ύψωσε θαρραλέα τη φωνή του εναντίον του “βάρβαρου πολέµου των
εθνοτήτων” στη Mακεδονία και υπέρ των βούλγαρων σοσιαλιστών, µετά την άνοδο του Bενιζέλου
έστερξε την ανακαίνιση του εθνικού λόγου. Διακρίνουµε άλλη µια φορά επιρροές του
Aναθεωρητισµού: ο Mπερνστάιν αναγνώριζε σχετική αυτονοµία στον εθνικό παράγοντα και
µάλιστα υποστήριζε συγκεκριµένα την εθνική αυτοδιάθεση των βαλκανικών λαών,
αντιπαραθέτοντας στον “αστικό εθνικισµό” τον ειρηνικό και δηµοκρατικό “προλεταριακό
πατριωτισµό”· µεταφερµένος στα Bαλκάνια ο ίδιος λόγος αφενός διευκόλυνε την ενσωµάτωση
1
FO 371.913/122, Elliot προς Grey, 20.10.1910/39501. Xάρη στην αποφασιστική επέµβαση του Bενιζέλου η
λειτουργία της κρατικής µηχανής άλλαξε αστραπιαία· προτού κλείσει ο Oκτώβριος ο Elliot ανέφερε πως "τα
ειρηνοδικεία δείχνουν ασυνήθιστη τυπικότητα και αµεροληψία αφότου ανέλαβε η νέα κυβέρνηση"· βλ. FO
371.913/329, Elliot προς Grey, 31.10.1910/40637.
22
ορισµένων απόκληρων στο εθνικό σώµα αλλ’ αφετέρου νοµιµοποιούσε τον αυταρχισµό των
εθνικών κρατών απέναντι στους “αλλοεθνείς” εντός κι εκτός της επικρατείας τους.
Mετά το 1912 εθνικά µίση κυρίευσαν τους βαλκανικούς λαούς ενώ ο έλεγχος των
“αλλοεθνών” συµπεριλήφθηκε στους κύριους σκοπούς του ελληνικού κράτους και
πρωτοεφαρµόστηκαν οι µέθοδοι µαζικής καταστολής και οι διωγµοί που θα έπλητταν το ίδιο το
“εθνικό σώµα” κατά τη διάρκεια του Διχασµού. Mολονότι ο Παπαναστασίου συµφωνούσε µε τους
ριζοσπάστες σοσιαλιστές στην ένωση των εργατών ανεξαρτήτως εθνικότητας, συντάχθηκε µε την
παρεµβατική πολιτική του Bενιζέλου στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο και πρακτικώς πρόκρινε τα εθνικά
έναντι των ταξικών συµφερόντων. Aντίθετη στάση τήρησαν η Φεντερασιόν και αρκετοί
σοσιαλιστές της Παλαιάς Eλλάδας: ο ιδεολογικός διχασµός της αριστεράς στο εθνικό ζήτηµα
συνέβαλε καθοριστικά στη διάσπασή της σε µια µεταρρυθµιστική και σε µια ριζοσπαστική µερίδα η
οποία τήν εξασθένησε και µακροπρόθεσµα υπονόµευσε το πολιτικό σχέδιο του Παπαναστασίου.
O τελευταίος επιχείρησε µια θεωρητική προσέγγιση του ζητήµατος, µε κρίσιµες πολιτικές
προεκτάσεις, στο δοκίµιο για τον εθνικισµό που δηµοσίευσε το 1916· ωστόσο δεν εγκατέλειψε ποτέ
το σύνθηµα της Bαλκανικής Ένωσης που ένωνε όλους τους σοσιαλιστές της περιοχής, από τους
αγροτιστές ως τους κοµµουνιστές. Mε πράξεις ή παραλείψεις πάντως έγινε συνυπεύθυνος
αδικαιολόγητων ενεργειών την εποχή της εθνικής αλαζονείας, µολονότι αργότερα δήλωσε
µεταµέλεια για ορισµένες από αυτές. H Δηµοκρατική Ένωση µαστιζόταν από ακόµη µεγαλύτερες
αντιφάσεις: στέγασε µιλιταριστές και σωβινιστές ενώ συνάµα παρουσιαζόταν ως κόµµα των
µειονοτήτων και ο βουλευτής της Γ. Δουζίνας αυτοχαρακτηριζόταν “Aντιπρόσωπος του
Eλληνικού Λαού, διότι το Έθνος αποτελούσι και πληθυσµοί µη ελληνικοί”.1
Στο Έκτο Kεφάλαιο εξετάζω την ένταξη του Παπαναστασίου στην αριστερά των Φιλελευθέρων
από τις αρχές του 1915 ως τον Nοέµβριο του 1920. H προσχώρηση των Kοινωνιολόγων ενθάρρυνε
τη ριζοσπαστικοποίηση των Φιλελευθέρων σε ζητήµατα εσωτερικής πολιτικής κι επίσης προώθησε
το αίτηµα της Δηµοκρατίας και την εκπαιδευτική και την αγροτική µεταρρύθµιση, αλλά αφετέρου
συνεπαγόταν δεσµεύσεις στη δηµόσια έκφραση των απόψεών τους - και αυτό ίσχυε ιδίως για τον
Παπαναστασίου την τετραετία που κατείχε δηµόσια αξιώµατα. Έπληξε επίσης τις σχέσεις του µε
την οργανωµένη εργασία, καθώς µάλιστα δυνάµωναν τη ριζοσπαστική αριστερά εξελίξεις όπως η
κοινωνική πόλωση, η Pωσική Eπανάσταση και αργότερα η ίδρυση του Σοσιαλεργατικού
Kόµµατος. Ωστόσο οι Kοινωνιολόγοι δεν ενσωµατώθηκαν στους Φιλελευθέρους αλλά, όπως το
έθεσε ο K. Tριανταφυλλόπουλος, “διετήρησαν την αυτοτέλειάν των, µετέχοντες ως σύµµαχοι και
ουχί ως φιλελεύθεροι, και δια τούτο πάντοτε υποβλεπόµενοι υπ’ αυτών”.2
1
Γ. Δουζίνας, σε EΣB, Συνεδρίασις 13η της 1.2.1924, σ.164.
2
K. Tριανταφυλλόπουλος, συνέντευξη στον Eλεύθερο, φ. της 25.6.1945, όπως παρατίθεται στο Γ. Kορδάτος,
Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, Mπουκουµάνης 6 1973, σ. 113-114.
23
Eδώ θα παρακολουθήσουµε πρώτα τη ρήξη για τη διεθνή πολιτική και την απόπειρα του
Bενιζέλου να αναδιοργανώσει τους Φιλελευθέρους την άνοιξη του 1916, την προσπάθεια των
αντίπαλων παρατάξεων να ελέγξουν το στρατό και την ανάδειξη των Kοινωνιολόγων σε πόλο του
αντιµοναρχισµού προς τον οποίο ωθούσαν το κίνηµα της Eθνικής Aµύνης - συνάµα όµως
εδραιώνονταν στην άλλη πλευρά οι σύλλογοι των Eπιστράτων, επικυρώνοντας τη µεταµόρφωση
του Διχασµού από αντιπαράθεση πολιτικών ελίτ σε σύγκρουση λαϊκών µαζών. Kατόπιν
περιγράφω πώς ο Bενιζέλος απέφυγε µετά βίας τον “εµφύλιο”, ή µάλλον τον πολιτικό πόλεµο,
πώς κατέλαβε σχεδόν αναίµακτα την εξουσία στην Aθήνα και πώς εµπόδισε εκ νέου τη σύγκρουση
την οποία άστοχα υποδαύλιζαν οι µοναρχικοί. Ωστόσο ακολούθησαν η οριστική µαταίωση της
“εθνικής συσπείρωσης” που επιδίωκε, η συστηµατική δίωξη αντιπάλων, η επαναφορά του
αυταρχικού κράτους και η αποτυχία της αναδιοργάνωσης των Φιλελευθέρων µέσω συλλογικών
οργανώσεων στις οποίες πρωτοστατούσε η βενιζελική αριστερά· στο µεταξύ η σοσιαλιστική
αντιπολίτευση οργανώθηκε στο Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα, ενώ το 1920 και οι µοναρχικοί
αξιοποίησαν τους Λαϊκούς Πολιτικούς Συλλόγους.
Eπειτα θα εξετάσουµε “από τα κάτω” την ίδια περίοδο και ιδίως τη σύνδεση των
Kοινωνιολόγων µε κοινωνικούς φορείς. Bλέπουµε στη βάση την ανάσχεση του “σοσιαλισµού του
κράτους” παράλληλα µε την ανάπτυξη της αριστεράς η οποία έφερε τη δηµιουργία του
Σοσιαλεργατικού Kόµµατος - µεγάλο πλήγµα για τους σοσιαλιστές που έµειναν προσκολληµένοι
στον Bενιζέλο. Eπισκοπούµε πώς προσπάθησαν οι Kοινωνιολόγοι να ηγεµονεύσουν στους
διανοούµενους µε την Eταιρεία Πολιτικών και Kοινωνικών Eπιστηµών και βοηθώντας τη
Nεοελληνική Eπιθεώρηση· τέλος παρακολουθούµε τη δραστηριότητα του Παπαναστασίου ως
µέλους της βενιζελικής κυβέρνησης αρχικά στα Eπτάνησα και κατόπιν στο Yπουργείο
Συγκοινωνιών.
24
Bαθµηδόν ο κρατικός µηχανισµός και οι Λαϊκοί Πολιτικοί Σύλλογοι κλιµάκωσαν την
τροµοκρατία· η ίδια η κυβέρνηση ετοιµαζόταν να ξεσπάσει, αν αναγκαζόταν να συνεννοηθεί µε τον
Kεµάλ, επάνω στους αντιπάλους της. Oι βρετανοί διέκριναν εδώ µια παρακρατική οργάνωση που
κατεύθυνε η Iταλία, αναµφίβολα οµως ο διωγµός των Φιλελευθέρων αντανακλούσε αισθήµατα
πολλών αντιβενιζελικών που βιάζονταν να ανταποδώσουν όσα είχαν υποστεί προηγουµένως. Θα
παρακολουθήσουµε τις διακυµάνσεις της τροµοκρατίας την οποία η πολιτική εξουσία
χρησιµοποιούσε για τους σκοπούς της: αρχικά οι διώξεις έπλητταν γενικά τους βενιζελικούς και
ιδίως τους πρόσφυγες, βαθµιαία όµως επικεντρώθηκαν στους Δηµοκρατικούς. Στα τέλη του 1921,
ενόψει του εξωτερικού αδιεξόδου, το υπουργικό συµβούλιο µελέτησε σχέδια γενικού πογκρόµ
εναντίον των βενιζελικών και αποφάσισε να δολοφονήσει εξέχουσες προσωπικότητες µε πρώτο
τον Nαύαρχο Kουντουριώτη· η προσπάθεια µαταιώθηκε επειδή διέρρευσε όσο κι εξαιτίας
εξωτερικών αντιδράσεων. Kαθώς δεν είχαν εναλλακτικά σχέδια, οι κυβερνητικοί παρέλυσαν αρχές
του 1922. Oι µετριοπαθείς των δυο παρατάξεων, αλλά και οι βρετανοί, απέβλεπαν τώρα στο
σχηµατισµό ενωτικής κυβέρνησης υπό τον Στεργιάδη, απέτυχαν όµως να τήν δροµολογήσουν.
Σ’ αυτό το πολιτικό κενό κι ενώ τόσο η κυβέρνηση όσο και οι µετριοπαθείς Φιλελεύθεροι
είχαν αυτοεγκλωβιστεί στην αδράνεια, η οµάδα του Παπαναστασίου κήρυξε πόλεµο στην αυλή µε
το “Δηµοκρατικό Mανιφέστο” που ζητούσε να αποµακρύνουν τον Kωνσταντίνο από το θρόνο
ώστε να ενισχύσουν τη διεθνή θέση της χώρας. Άποψη βάσιµη, όπως τόνιζαν σηµαντικά στελέχη
του Φόρεϊν Όφφις µε επικεφαλής τον Nίκολσον.1 Ωστόσο η κυβέρνηση καταδίωξε τη Δηµοκρατική
ηγεσία και δολοφόνησε το διευθυντή της εφηµερίδας που δηµοσίευσε τη διακήρυξη· τέτοιες
αντιδράσεις έφεραν αντίθετο από το επιθυµητό αποτέλεσµα και αντί να φιµώσουν τους
αµφισβητίες εκτίναξαν στα ύψη το γόητρο του Παπαναστασίου: τότε αναδεικνύεται για πρώτη
φορά σε πολιτική µορφή ευρύτερου βεληνεκούς και παύει να απευθύνεται αποκλειστικά στους
σοσιαλιστές και στους αριστερούς Φιλελευθέρους. Aξιοποιώντας τη γενική ενίσχυση των
Δηµοκρατικών και την κυβερνητική αστάθεια πίεζε για εκλογές· στο µεταξύ κατέστρωσε ένα
λεπτοµερές σχέδιο εξόδου από την κρίση, το οποίο όµως βραχυκύκλωσε η παθητικότητα της
Φιλελεύθερης ηγεσίας. Παράλληλα επεξεργάστηκε τη “Δηµοκρατική ιδεολογία” η οποία θα
συγκολλούσε τη Δηµοκρατική Ένωση και προσέλκυσε αγροτικές κι εργατικές οµάδες· µολονότι
εξακολούθησε να επικαλείται φραστικά το σοσιαλισµό, οι τακτικές κινήσεις του αποσκοπούσαν
τώρα στον προσεταιρισµό όλων των δυσαρεστηµένων από τους µοναρχικούς.
Στο Όγδοο Kεφάλαιο παρακολουθούµε κυρίως από πολιτική σκοπιά κι επικεντρώνοντας στη
Δηµοκρατική Ένωση τη συντριβή του µοναρχισµού: τις αγωνιώδεις προσπάθειές του να κρατήσει
την εξουσία µετά την ήττα, την αγκύλωση των Φιλελευθέρων και την αδυναµία του πληθυσµού να
συλλάβει την έκταση της καταστροφής, τους φόβους που γεννούσε η επιστροφή των στρατιωτών
στη χώρα. Παρακάτω δείχνω πώς αµφιταλαντευόταν η νικήτρια Eπανάσταση, τη διελκυστίνδα
1
FO 371.7584/82, σηµείωµα Nicolson προς FO, 13.3.1922.
25
µεταξύ µετριοπαθών πολιτικών και αδιάλλακτων που ετοίµαζαν προγραφές, καθώς και την
απόφαση της Δηµοκρατικής Ένωσης να µη συνταχθεί µε τη στρατιωτική κυβέρνηση αλλά να
λειτουργήσει ως αριστερή αντιπολίτευσή της. Tην ίδια εποχή επανενεργοποίησαν το Kόµµα
Φιλελευθέρων και φάνηκε πως ο Παπαναστασίου επηρέαζε µεγάλο µέρος των στελεχών του· τότε
πρότεινε το σχέδιο για τη Δηµοκρατία το οποίο θα ακολουθούσε σε γενικές γραµµές ως το 1924. H
Δηµοκρατική Ένωση οργανωνόταν στους κοινωνικούς χώρους ενώ ολοένα και περισσότεροι
στρατιωτικοί τάσσονταν υπέρ της µεταπολίτευσης. Aκολούθησαν η Eκτέλεση των Έξι και η
σταθεροποίηση του επαναστατικού καθεστώτος το οποίο, αναζητώντας µαζική βάση, οργάνωσε
τους Συνδέσµους Eθνικής Σωτηρίας· απεναντίας οι συντηρητικοί Φιλελεύθεροι απέτυχαν να
ενώσουν το κέντρο ή να περιορίσουν τη Δηµοκρατική ζύµωση. O Bενιζέλος µάλιστα τορπίλλισε
την προσπάθεια του Zαΐµη να ενοποιήσει τους παραδοσιακούς κεντρώους πολιτευτές, ενώ η
Συνθήκη της Λωζάννης διέσπασε τους επαναστάτες στρατιωτικούς κι ευνόησε τον Mεταξά ο
οποίος προετοίµαζε αντίποινα αν κέρδιζε, όπως έλπιζε, τις εκλογές. Όσο όµως ενισχυόταν ο
τελευταίος, τόσο µεγάλωνε η αποφασιστικότητα της Eπανάστασης να εξασφαλίσει φίλους
διαδόχους· στο µεταξύ προώθησε φιλολαϊκές δηµοσιονοµικές µεταρρυθµίσεις και κυρίως την
αγροτική µεταρρύθµιση, αλλά συνέτριψε το ριζοσπαστικοποιηµένο εργατικό κίνηµα το οποίο
θεώρησε επίφοβο επειδή, µεταξύ άλλων, έλεγχε τους Παλαιούς Πολεµιστές.
Στο Ένατο Kεφάλαιο εξετάζω πώς έλυσε το αδιέξοδο το αποτυχηµένο κίνηµα του Mεταξά, το
οποίο ενισχύθηκε από την Iταλία και λίγο έλειψε να εξελιχθεί σε εκτεταµένο πολιτικό (“εµφύλιο”)
πόλεµο. H πρωτοβουλία κινήσεων πέρασε εφεξής στους Δηµοκρατικούς, ενώ µια ισχυρή µερίδα
Φιλελευθέρων πολιτευτών αποσπάστηκε από το µητρικό κόµµα και οργάνωσε ανεξάρτητα την
οµάδα των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. Περιγράφω µε ποιούς χειρισµούς ο Παπαναστασίου και
οι αδιάλλακτοι στρατιωτικοί έδιωξαν τον µονάρχη την επαύριο των εκλογών του 1923 κι επίσης
το νέο σχέδιο που επεξεργάστηκε ο Bενιζέλος προτού επιστρέψει - υποτιµώντας όµως τις
εσωτερικές αντιζηλίες των Φιλελευθέρων, τη δυσπιστία των µοναρχικών, την αδιαλλαξία των
στρατιωτικών όσο και την εµµονή του Παπαναστασίου στο Δηµοκρατικό κοινωνικό πρόγραµµα.
H αντίθεση όλων αυτών των µερίδων έφερε την πτώση του ιδρυτή των Φιλελευθέρων όσο και του
Kαφαντάρη ο οποίος τόν διαδέχτηκε.
Στο Δέκατο Kεφάλαιο εξετάζω την Πρώτη Δηµοκρατική Kυβέρνηση. Tον Mάρτιο του 1924 το
άστρο του Aλεξάνδρου Παπαναστασίου βρέθηκε στο ζενίθ. H µεταπολίτευση, ο στρατηγικός
στόχος τον οποίο από χρόνια “µετά λύσσης επέσπευδε” (Aλέξανδρος Mαζαράκης-Aινιάν)
πραγµατοποιούνταν επιτέλους·1 η Δηµοκρατική Ένωση κυριαρχούσε στην εθνοσυνέλευση, είχε
σύµµαχο το στρατό και µεγαλύτερη παρά ποτέ απήχηση στις µάζες, ενώ ο ίδιος αναλάµβανε το
ανώτατο πολιτικό αξίωµα. H αποφασιστικότητά του όµως προκάλεσε αντισυσπειρώσεις.
1
Aλέξανδρος Mαζαράκης-Aινιάν, Aποµνηµονεύµατα, Iκαρος 1948, σ. 336.
26
Eνεργοποίησε την εχθρότητα της κεντρώας ηγεσίας κι εξασθένησε τις προοδευτικές φωνές στο
στρατόπεδο των Φιλελευθέρων ώσπου οι ηγέτες τους τόν ανέτρεψαν αξιοποιώντας την
απροκάλυπτη αντίθεση του στρατού στον κοινωνικό χαρακτήρα της Δηµοκρατίας. Tα στελέχη
τους απειλούνταν άµεσα από την κυβέρνησή του Παπαναστασίου αφού η πολιτική του,
συµπεριλαµβανοµένης της αναλογικής εκλογής και της συµφιλίωσης µε τους µοναρχικούς, αφενός
τούς υπονόµευε ευνοώντας τα µαζικά κόµµατα και αφετέρου ενσωµάτωνε εκ νέου στο πολιτικό
παιχνίδι τους συντηρητικούς ανταγωνιστές τους. Δεν είναι παράδοξο πως όσο περισσότερο
αποξένωνε τον Kαφαντάρη και τον Mιχαλακόπουλο ο νέος πρωθυπουργός, τόσο ευκολότερα τόν
δέχονταν οι αντιβενιζελικοί ως συµφιλιωτή.
Aδιαφιλονίκητο επίτευγµα ήταν η προσωρινή εκτόνωση του Διχασµού, την οποία πέτυχε ο
Παπαναστασίου χωρίς να παρεκκλίνει από τον κεντρικό στόχο του δηλαδή την κατάργηση της
µοναρχίας. Όπως παραδέχτηκε ένας εχθρικός παρατηρητής, “δίκαιο είναι να οµολογήσουµε πως
υπό την ηγεσία του κ. Παπαναστασίου (που δεν έχει κανένα λόγο να αγαπά τους πολιτικούς
αντιπάλους του, οι οποίοι τον φυλάκισαν και τον καταδίωξαν), επιτεύχθηκε µεγάλη πρόοδος στο
έργο της συµφιλίωσης, παρ’ όλες τις φρενιτιώδεις προσπάθειες [µοναρχικών] εφηµερίδων όπως
είναι το Σκριπ και η Nέα Hµέρα να συντηρήσουν τη σύγκρουση. Aναµφίβολα τον Πρωθυπουργό
βοήθησαν επίσης οι περιστάσεις, όπως ήταν η κόπωση ... Eάν όµως δεν σηµείωσε ακόµη
µεγαλύτερη πρόοδο, αυτό δεν µπορεί να αποδοθεί σε οποιαδήποτε πράξη της Kυβέρνησης του -
παρά το γεγονός ότι µεταξύ των µελών της συµπεριλήφθηκαν διαβόητοι ‘εξτρεµιστές’ όπως οι
Στρατηγοί Πάγκαλος, Kονδύλης, Xατζηκυριάκος, και προσφάτως ο κ. Kούνδουρος”.1
Στο Eνδέκατο Kεφάλαιο εξετάζω συνοπτικά την πορεία του Παπαναστασίου µετά την πτώση του·
εφεξής περιθωριοποιείται εκλογικά αλλά η επιρροή του σταθεροποιείται σε ορισµένους κύκλους
τεχνοκρατών οι οποίοι ήθελαν να αναµορφώσουν τη λειτουργία του κράτους. Θέτει τη σφραγίδα
του στις πολιτικές εξελίξεις πρωτοστατώντας στην κατάρτιση του Δηµοκρατικού Συντάγµατος,
στη στήριξη της γεωργίας µε δυνάµει ριζοσπαστικούς θεσµούς όπως ήταν η Aγροτική Tράπεζα και
η συγκέντρωση του σίτου, καθώς και στην εισαγωγή των κοινωνικών ασφαλίσεων, αλλά δεν
ανακτά ποτέ την προηγούµενη αίγλη του. Mετατρέπει τη Δηµοκρατική Ένωση σε Aγροτεργατικό
Kόµµα αλλά αποτυχαίνει να της προσδώσει σαφή φυσιογνωµία είτε να συσπειρώσει τη
µεταρρυθµιστική αριστερά, ενώ µετά το 1928 τόν επισκιάζει η επιστροφή του Bενιζέλου µε τον
οποίο συνεργάζεται τις κρίσιµες στιγµές. H ενίσχυση των αυταρχικών και µιλιταριστικών τάσεων
στο Δηµοκρατικό όσο και στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο µετά την οικονοµική κρίση του 1931-
1932 µείωσε ακόµη περισσότερο την επιρροή των δυνάµεων που επέµεναν στον κοινοβουλευτισµό,
στις οποίες συγκαταλεγόταν ο Παπαναστασίου. H ήττα της Δηµοκρατίας το 1935 και η µεταξική
δικτατορία τον επόµενο χρόνο εξουδετέρωσαν τα κοινοβουλευτικά κόµµατα κι επισφράγισαν τη
διάλυση της µεταρρυθµιστικής αριστεράς, µολονότι δεν ακύρωσαν ολότελα το έργο της: στη νέα
1
FO 371.9880/197, Cheetham προς Ramsay McDonald, 28.6.1924/422.
27
περίοδο πόλωσης θα πρωταγωνιστούσαν εκ µέρους των αστών οι µοναρχικές και φιλοφασιστικές
δυνάµεις που συσπείρωνε η 4η Aυγούστου και από την πλευρά των προλετάριων το
Kοµµουνιστικό Kόµµα Eλλάδας. Tέλος στον Eπίλογο επιχειρώ ορισµένες διαπιστώσεις σχετικά
µε τα αίτια της ήττας του δηµοκρατικού σοσιαλισµού.
*****
28
29
K E Φ A Λ A I O Π P Ω T O
Oικογενειακές καταβολές
Συγκεκχυµένα παραµένουν τα βιογραφικά στοιχεία για την παιδική ηλικία του Παπαναστασίου.
Yποστήριξαν δύο ηµεροµηνίες γέννησής του, την 8η Iουλίου 1879 και την ίδια ηµέρα του 1876. H
εγγραφή του στο δηµοτικό και η αποφοίτησή του από το A' Eλληνικό Σχολείο του Πειραιά
ταιριάζουν µε την ηµεροµηνία του 1876, στην οποία εξάλλου επιµένει ο γραµµατέας και κατοπινός
βιογράφος του Bασίλης Γ. Διαµαντόπουλος· ελάχιστες άλλωστε σκιές αµφιβολίας αφήνει το
απολυτήριό του από το Γυµνάσιο Σιµοπούλου της πρωτεύουσας: “O κ. Παπαναστασίου
Aλέξανδρος, εκ Λεβιδίου, ετών 15 (16), πατρός φιλολόγου ... κρίνεται άξιος του βαθµού “λίαν
καλώς” (8 30/62) και της εις το Πανεπιστήµιον φοιτήσεως ... Eν Aθήναις τη 26η Iουνίου 1892”. Tον
ίδιο χρόνο (ή το 1895, σύµφωνα µε τον Ξενοφώντα Λευκοπαρίδη) γράφεται στη Nοµική Σχολή του
Aθήνησι κι έκτοτε όλες οι ηµεροµηνίες συµφωνούν µε την εκδοχή του 1876: πτυχίο στα 1899, άδεια
δικηγόρου στα 1900, άφιξη στη Xαϊδελβέργη αρχές του επόµενου έτους.1 Ωστόσο η αδελφή του
1
Tο πρώτο απολυτήριό του έχει ως εξής: “Aριθ. 30. A’ Eλληνικόν Σχολείον εν Πειραιεί. Aπολυτήριον. O µαθητής
Aλέξ. Π. Παπαναστασίου εκ Λεβιδίου ετών 12 πατρός Γυµνασιάρχου διακούσας πάντα τα εν τω Σχολείω τούτω
διδασκόµενα µαθήµατα και την απολυτήριον δοκιµασίαν, κατά το τέλος του Σχολικού έτους, υποστάς, εκρίθη
άξιος του βαθµού λίαν καλώς (8). H δε εν τω Σχολείω διαγωγή αυτού υπήρξε Kαλλίστη. Eν Πειραιεί τη 1η Iουλίου
1888. O Σχολάρχης. Oι Διδάσκαλοι”. Bιογραφικά στοιχεία για τον νεαρό Aλ. Παπαναστασίου βλ. σε Tούλα
Aποστολοπούλου Γεωργιάδη, “Aλέξανδρος Π. Παπαναστασίου. O πολιτικός - ο επιστήµων - ο αγωνιστής - ο
άνθρωπος”, και σε Tούλα Aποστολοπούλου Γεωργιάδη, “Στοιχεία για µια προσωπογραφία του Aλ.
Παπαναστασίου”, αµφότερα στο Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο,
ό.π.· η ανηψιά αυτή του Παπαναστασίου θεωρεί βέβαιη την ηµεροµηνία του 1876 (ο.π., σ. 21). Eπίσης, σε B.Γ.
31
Aριστοβούλη Λοπρέστη πληροφόρησε αργότερα τον Λευκοπαρίδη πως ο Aλέξανδρος γεννήθηκε το
1879, αλλά ο ιστορικός απέφυγε να εκφραστεί µε βεβαιότητα για το ζήτηµα.1 Πιθανώς οι γονείς
του καθυστέρησαν να δηλώσουν τη γέννησή του, ίσως για στρατολογικούς λόγους όπως συνήθιζαν
τότε οι αστοί, ώστε να διευκολύνουν την εξαγορά της θητείας του όταν θα ενηλικιωνόταν· βέβαιο
είναι πως ο Παπαναστασίου, όπως άλλωστε και οι περισσότεροι Kοινωνιολόγοι, απέφυγε να
υπηρετήσει στο στρατό µαζί µε την κλάση του: το έκανε µόνον όταν ξέσπασαν οι Bαλκανικοί
Πόλεµοι, ενώ κόντευε τα σαράντα και είχε ήδη κατέβει στην πολιτική.
Oι γονείς του Aλέξανδρου κατάγονταν από το Λεβίδι αλλά ως τόπος γέννησής του
αναφέρεται η Tρίπολη όπου εγυµνασιάρχευε εκείνο τον καιρό ο πατέρας του. Λίγο αργότερα τον
µετέθεσαν στην Kαλαµάτα και το 1883 στον Πειραιά, στο νέο εµπορικό και βιοµηχανικό κέντρο
της χώρας που αναπτυσσόταν ορµητικά. Στην “Eλληνικήν Mαγχεστρίαν” πέρασε ο µελλοντικός
Kοινωνιολόγος τα παιδικά χρόνια του ως το 1890, οπότε σηµειώθηκαν µεγάλες αλλαγές στη ζωή
της οικογενείας: ο Παναγιώτης Παπαναστασίου µετατέθηκε στην πρωτεύουσα και ανέλαβε
τµηµατάρχης µέσης εκπαίδευσης στο Yπουργείον των Eκκλησιαστικών και της Δηµοσίας
Eκπαιδεύσεως.2
Kατόπιν εξελίσσεται θεαµατικά: διορίζεται τµηµατάρχης ανώτερης εκπαίδευσης και, από το
1893, διευθυντής ενός από τα τρία ασφαλιστικά ταµεία της εποχής, του Mετοχικού Tαµείου
Πολιτικών Yπαλλήλων - θέση µε κύρος κι εξουσία. Tο 1902 εκλέγεται βουλευτής στην επαρχία του
µε τον δηλιγιαννικό συνδυασµό. Δυο ενδιαφέροντα στοιχεία από τη ζωή του: πρώτον, µαλλον
συνδεόταν µε µασονικές στοές όπως µαρτυρούν βιβλία και φυλλάδια που διασώθηκαν στη
βιβλιοθήκη του.3 Δεύτερον, η κοινωνική του άνοδος δεν συνοδεύτηκε από επιδεικτική βελτίωση
των οικονοµικών του· το σπίτι της οδού Πανεπιστηµίου όπου κύλησε η εφηβεία του Aλέξανδρου
ήταν νοικιασµένο, ενώ στο Yποθηκοφυλακείο Aθηνών δεν καταχωρήθηκε εκείνη την περίοδο
απόκτηση ακίνητης περιουσίας από την οικογένεια Παπαναστασίου. Eάν συγκέντρωσε οικονοµίες,
ίσως τις διοχέτευσε στην Aρκαδία και στην προίκα της πρεσβύτερης αδερφής του Aλέξανδρου, της
Διαµαντόπουλος, Aπό την πολιτική και πνευµατική ζωή του Aλ. Παπαναστασίου, Aθήνα 1982, ιδίως σε σ. 11,
όπου και αντεπιχειρήµατα σχετικά µε την ηµεροµηνία γέννησής του. H άποψη της αδελφής του Aριστοβούλης
υπάρχει στο Aλ. Παπαναστασίου, Mελέτες, Λόγοι, Aρθρα, πρόλογος Kωνσταντίνος Tριανταφυλλόπουλος,
επιµέλεια Ξενοφών Λευκοπαρίδης, τ. A’-B’, MIATE 3 1988, (στο εξής MΛA), τ. B’, σ. 874· βλ. επίσης και το
χειρόγραφο βιογραφικό σηµείωµα του Παπαναστασίου (στα γαλλικά, γραµµένο περί το 1930), στο AΠΛ, φάκελλος
14, φ. 74-83 και φ. 29, όπου βρίσκεται και το απολυτήριό του από το A’ Eλληνικόν Σχολείον του Πειραιά, το
οποίο βεβαιώνει πως ο δωδεκαετής Aλέξανδρος απολύθηκε στις 1 Iουλίου 1888 µε βαθµό 8.
1
MΛA, τ. B’, σ. 874.
2
Στο ίδιο, σ. 874.
3
Στο ίδιο, σ. 874. H Tούλα Aποστολοπούλου Γεωργιάδη υποστηρίζει πως ο Παναγιώτης Παπαναστασίου είχε
φοιτήσει επίσης στη νοµική σχολή, πράγµα αρκετά πιθανόν αν λάβουµε υπόψιν τις διοικητικές θέσεις που
κατέλαβε.· βλ. T. Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη, “Aλέξανδρος...”, ό.π., σ. 21.
32
Aριστοβούλης. O Παναγιώτης Παπαναστασίου πάντως έµοιαζε άτοµο θετικό και µεθοδικό, µε
ισχυρά πνευµατικά ενδιαφέροντα τα οποία αποτυπώθηκαν στη συµµετοχή του στον “Παρνασσό”
και σε επιστηµονικές εταιρείες, καθώς και στην πλούσια ιστορική και φιλοσοφική βιβλιοθήκη που
κληροδότησε στο γιό του.1 Oι φωτογραφίες του δείχνουν έναν άνθρωπο στοχαστικό, ήρεµου
χαρακτήρα, δίχως επιθετικότητα, µε αρκετή εσωστρέφεια και ίσως κάποια µελαγχολία.
Σε µερικές τόν συνοδεύει η σύζυγός του Mαρία Pογάρη Aποστολοπούλου, από οικογένεια
προυχόντων και πολιτευτών του Λεβιδιού. Στο βλέµµα της διακρίνουµε αυταρχική
ισχυρογνωµοσύνη, ενδεχοµένως και κάποια απλοϊκότητα. H επιρροή που άσκησε στον γυιό της
παραµένει αδιευκρίνιστη αλλά από το ύφος, τη διάρκεια και τη συχνότητα της αλληλογραφίας
τους φαίνεται πως ο τελευταίος τής είχε αδυναµία, όπως και στην Aριστοβούλη η οποία µάλλον
τον στήριζε οικονοµικά µέχρι τέλους της ζωής του, στην κοινή κατοικία τους στην Eκάλη.
Aντιθέτως, λοιπόν, από έναν διαδεδοµένο µύθο, ο Aλέξανδρος Παπαναστασίου δεν µεγάλωσε
ανάµεσα στους πελοποννήσιους αγρότες ούτε ο πατέρας του ήταν απλός γυµνασιάρχης. Ωστόσο η
άνετη ανατροφή του δεν περιόρισε την προσοχή του στη φωτεινή όψη της ελληνικής ζωής.
Aφηγούνταν αργότερα:
Aυτά που λέω ... πηγάζουν από άµεση παρατήρηση και δεν είναι τυπικές σκέψεις ... ο
αγροτισµός που χαρακτηρίζει την πολιτικήν µου, ως ιδέα και ως κατεύθυνσις πολιτική,
ερριζοβόλησε στην ψυχή µου πολλά χρόνια τώρα, όταν το καλοκαίρι που έµεινα στο Λεβίδι
... έβλεπα τους συγγενείς µου ... να βασανίζονται από τα ξηµερώµατα ως το βράδυ, πότε για
να καλλιεργούν την σκληροτράχηλη γή του τόπου εκεί, και πότε για να συγκοµίζουν από
µακριά τα πενιχρά τους εισοδήµατα και άλλοτε για να κουβαλούν νερό και για να φέρνουν
ξύλα από το βουνό. Tους έβλεπα µαύρους από το λιοπύρι, κάθιδρους και νευρώδεις, και
βουτηγµένους στη λάσπη και βρεγµένους ως το κόκκαλο, ανήσυχους µην πάθει το µουλάρι
τους ή το βώδι τους τίποτα, ανήσυχους συχνά µήπως συναντήσουν τον εισπράκτορα ή τον
χωροφύλακα εφοδιασµένο µε κανένα ένταλµα εναντίον τους, ανήσυχους ακόµα µήπως βγεί
στον πλειστηριασµό το χωράφι τους και το σπίτι τους και κάτισχνους από την ανεπαρκή
τροφή και την πολλή εργασία, χωρίς από το άλλο µέρος νάχουν για αµοιβή µερικές
απολαύσεις ... Έτσι, από την άµεση παρατήρηση είδα πόσο βασανισµένη είναι η αγροτική
ζωή, πόσο άδικα φέρεται απέναντι του αγροτικού κόσµου το κράτος ... Ήταν φυσικό να µου
1
O Παναγιώτης Παπαναστασίου ήταν εταίρος της εν Aθήναις Eπιστηµονικής Eταιρείας (βλ. Aθηνά, τ. 12 [1900], σ.
509) και παρακολουθούσε επιθεωρήσεις κι εκλαϊκευτικά επιστηµονικά περιοδικά όπως την Aθηνά και το Nέον
Πνεύµα, τεύχη των οποίων σώζονται στη βιβλιοθήκη του. Eπιπλέον αναφέρεται ως τακτικό µέλος του
“Παρνασσού” το 1907: βλ. Kωνσταντίνος Bοβολίνης, Tο χρονικόν του Παρνασσού, 1865-1950, Aθήναι 1951, σ. 572
επ..
33
γεννηθεί η σκέψη πως η πολιτική του Kράτους έπρεπε να αλλάξει και να στηριχθεί σε µια
συστηµατική προσπάθεια για τον υψωµό, ηθικό και οικονοµικό, του Aγροτικού Kόσµου.1
Tην ουσία των παρατηρήσεων του νεαρού Παπαναστασίου ενισχύει µια λίγο µεταγενέστερη
µελέτη του γνωστού γεωπόνου και οικονοµολόγου Σπύρου Xασιώτη: “δεν αρκεί η γή της
Aρκαδίας, ήτις κατά το πλείστον είνε ορεινή και βραχώδης, να διαθρέψη τους κατοίκους αυτής ...
η τοκογλυφία ευρίσκει έδαφος πρόσφορον ... των αµελών αι πρόσοδοι δεν είνε αρκούντως
ικανοποιητικαί ... πολλοί των αγροτών της Aρκαδίας ένεκα της ανεπαρκείας των εισοδηµάτων και
της σµικρότητος ή της αφορίας των κληµάτων αυτών, ανέκαθεν συνηθίζουσιν όχι µόνον να
τρέπωνται εις παντοία άλλα επαγγέλµατα αλλά και να µεταβαίνωσι κατά µεγάλας οµάδας ως
εργάται ηµεροµίσθιοι εις άλλας επαρχίας ως και εις τας σταφιδοφόρους της Hλείας, της Aχαΐας,
της Mεσσηνίας, της Kορινθίας και της Aργολίδος ... Άλλοι Aρκάδες, Kυνουριείς ιδία καί τινες εκ
της Mαντινείας, κατέρχονται µετά των γυναικοπαίδων κατά τον καιρόν του θερισµού εις την
Aργολίδα”.2 Tέτοιες περιστάσεις προκάλεσαν µεγάλα µεταναστευτικά κύµατα από την Aρκαδία
κυρίως προς Aθήνα και προς την Aµερική.
O Παπαναστασίου µεγάλωσε λοιπόν ανάµεσα σε σύµπαντα διαφορετικά, συµπληρωµατικά
και αντιµέτωπα συνάµα: Aθήνα, Πειραιάς, Λεβίδι, Kαλαµάτα, Tρίπολη. Γνώρισε, ο ίδιος µάς λέει,
“από την άµεση παρατήρηση” τη σύγκρουση της παραδοσιακής µε τη µοντέρνα κοινωνία, την
επίµοχθη ανακύκλωση ενός αρχαϊκού κόσµου που αρνούνταν να δύσει κάτω από την οργανωµένη
εξουσία του σύγχρονου κόσµου των µαζών που µόλις αποτολµούσε τα πρώτα του βήµατα.3
Σφηνωµένος στο µεταίχµιο διαφορετικών χώρων, µε δεσµούς αµφίπλευρους, διαπίστωσε τον
αρχετυπικό χαρακτήρα των συγκρούσεων που ξετυλίγονταν µπροστά του. Λίγο αργότερα
προχωρεί στην αφηρηµένη διατύπωση µιας βασικής ιδέας: “στα µικρά µου χρόνια µε απασχολούσε
το πρόβληµα: γιατί να υπάρχουν αυτές οι διαφορές κι’ αυτά τα τείχη που χωρίζουν τους
ανθρώπους και ποιός θα ήταν ο τρόπος που θα µπορούσε να διορθωθή αυτή η κατάσταση. Aυτά
εκινούντο στο µυαλό µου πριν ακόµη διαβάσω βιβλία και πριν επηρεασθώ απ’ οποιεσδήποτε
θεωρίες. Aργότερα, αφού ενεβάθυνα σε µελέτες, διέγραψα την πολιτική µου επηρεασµένος κι’ από
τα διαβάσµατα. Aλλ’ όπως βλέπετε τον σπόρο των ιδεών που χαρακτηρίζουν την πολιτική µου τον
είχα πάρει προ πολλών ετών”.4
Tέτοιες φράσεις δύσκολα εκπορεύονται από προσπάθειες ενός δηµόσιου προσώπου,
συνειδητές ή ασύνειδες, να προσαρµόσει την πνευµατική προϊστορία του σε µεταγενέστερες
1
Για την ανάµνηση αυτή του Παπαναστασίου βλ. Aλ. Παπαναστασίου. “H Aρκαδία και οι Aρκάδες”, Δηµοκρατία,
φ. της 25.9.1932, αναδηµοσίευση από Aρκαδία, τ. της 14.9.1932· επίσης αναδηµοσιεύεται σε MΛA, τ. B’, σ. 728.
2
Σπύρος Xασιώτης, “H Aρκαδία υπό γεωργικήν έποψιν”, Aρκαδική Eπετηρίς, τ. A’ [1903], (εκδότης Tάκης X.
Kανδηλώρος), σ. 88-90.
3
Λεωνίδας Kαλλιβρετάκης, H δυναµική του αγροτικού εκσυγχρονισµού στην Eλλάδα του 19ου αιώνα, MIATE 1990,
κυρίως σ. 234 κ.ε..
4
Aλ. Παπαναστασίου. “H Aρκαδία και οι Aρκάδες”, ό.π..
34
πολιτικές ανάγκες· απεναντίας παρέχουν χρήσιµους κώδικες για την αποκρυπτογράφηση της
πρώιµης ιδεολογικής γραµµατικής που κατεύθυνε τις επιλογές και την κοσµοθεώρηση του
Παπαναστασίου. Aναδεικνύουν την πίστη στην ιδέα της προόδου και στη δυνατότητα ορθολογικής
ανάπλασης της κοινωνίας - συνοπτικά, στο τολµηρό κοινωνικοπολιτικό πρόγραµµα του
Διαφωτισµού που κληρονόµησε, µετάλλαξε και διεύρυνε ο σοσιαλισµός.1 Aνθρωπος, φύση,
κοινωνία, εξαθλίωση: τα ουσιαστικά που κυριαρχούν στη γλώσσα του νεαρού Παπαναστασίου
ανήκουν στο τυπικό λεξιλόγιο της πολιτικής φιλοσοφίας του Διαφωτισµού και του πρώιµου
σοσιαλισµού. Παροµοίως και το κατηγόρηµα που τα συνδέει, φορτισµένο µε πυκνό ηθικό αίσθηµα:
είναι άδικο, συνεπώς κακό - και µε την ίδια πνοή προφέρει ο Παπαναστασίου: δεν είναι αναγκαίο,
µπορεί να αλλάξει, πρέπει να αλλάξει. Oι εµπειρίες µέσα από τις οποίες αποδέχτηκε την πολιτική
νεωτερικότητα και συνάµα ριζοσπαστικοποιήθηκε ήταν παραδειγµατικές καταστάσεων που
οδήγησαν στο σοσιαλισµό ή στο µαρξισµό διανοούµενους απ’ όλη την Eυρώπη· σηµειώνουµε εδώ
τον σύγχρονο θεωρητικό και ηγέτη των ρώσων Aναθεωρητών (Nόµιµων Mαρξιστών) Πέτρο
Mπερνάρντοβιτς Στρούβε (1870-1944) ο οποίος τόνιζε το βιωµατικό στοιχείο όσο και ο
Παπαναστασίου όταν περιέγραφε µε παρόµοιες εµφάσεις πώς ριζοσπαστικοποίησε τη ρωσική
νεολαία η βιωµατική εµπειρία του λιµού στην ύπαιθρο: “H γενιά µας συγκλονίστηκε από εκείνο το
λιµό [του 1881-1882] ... Eκείνες οι εντυπώσεις γέννησαν το κίνηµα σκέψης για τα δηµόσια
πράγµατα που έγινε γνωστό ως Nόµιµος Mαρξισµός. Tονίζω το γεγονός πως δεν γεννήθηκε από
βιβλία αλλά από εικόνες της ζωής”.2
Xωρίς να αναδιφήσουµε τη γενεαλογία του αιτήµατος µιας κοινωνίας δίχως αδικίες και
δίχως τείχη, ας κρατήσουµε την ασυνήθιστη για έναν έφηβο διάκριση µεταξύ κράτους και κρατικής
πολιτικής την οποία διατυπώνει ο µελλοντικός Kοινωνιολόγος.3 Ίσως εξέφραζε µεταγενέστερες
αντιλήψεις του Παπαναστασίου, ή ίσως η θέση του πατέρα του στην κορυφή της
δηµοσιοϋπαλληλικής ιεραρχίας να του εντύπωσε νωρίς µια παρόµοια διχοτοµία - αλλά φανερή σ'
αυτό το σηµείο ήταν επίσης η επιρροή ενός συγγενικού προσώπου που διατηρούσε στενές σχέσεις
µε την οικογένειά του, του Iωάννη K. Aποστολοπούλου.
O Iωάννης Aποστολόπουλος
1
C. B. MacPherson, H ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δηµοκρατίας, [1977] µετάφραση Eλένη Kασίµη, Γνώση 1986, σ
31 κ.ε., 67 κ.ε.· R.N. Berki, The Genesis of Marxism. Four Lectures, Everyman 1988, σ. 44 κ.ε.· βλ. επίσης Theodor Adorno
- Max Horkeimer, H φιλοσοφία του διαφωτισµού, µετάφραση Zήσης Σαρίκας, Yψιλον 1986.
2
Richard Kindersley, The First Russian Revisionists: A Study of “Legal Marxism” in Russia, Clarendon Press 1962, σ. 41
(κλασική µελέτη της σοσιαλδηµοκρατικής σκέψης). Bλ. ακόµη τις παρατηρήσεις σχετικά µε τους Nόµιµους Mαρξιστές
στο Leszek Kolakowski, Main Currents of Marxism, vοl. 2: The Golden Age, [1978] OUP 3 1982, σ. 362 κ.ε..
3
Σχετικά µε τη διαδροµή της πλατωνικής σύνδεσης δικαιοσύνης και πολιτικού αγαθού, η οποία διαπότισε την κλασική
και τη µεσαιωνική πολιτική θεωρία, βλ. ιδίως Ernst Cassirer, O µύθος του κράτους, µετάφραση Στέφανος Pοζάνης -
Γεράσιµος Λυκιαρδόπουλος, Γνώση 1991, passim.
35
O Aποστολόπουλος (+1904) ήταν θείος του Aλέξανδρου από την πλευρά της µητέρας του1 και
πόλιτικά συστρατευµένος στη δηλιγιαννική παράταξη µε τον πατέρα του. Aνήκε στον κύκλο του
Oθωνος Pουσσοπούλου που είχε ιδρύσει την Aκαδηµία Pουσσοπούλου, ενώ συγγένευε επίσης µε
τον “εθνικό ευεργέτη” Παναγιώτη Tριανταφυλλίδη, χρηµατοδότη των Tριανταφυλλιδείων
Γεωργικών Σχολείων. “Πτυχιούχος της Γεωργικής Σχολής του Γρινιώ και της Yδραυλοµηχανικής
Σχολής του Λεζαρδώ”, όπως υπέγραφε, µετά την έξωση του Όθωνα διατέλεσε κατά περιόδους
διευθυντής της Γεωργικής Σχολής Tίρυνθος, εκδότης, δηµοσιογράφος και συγγραφέας.
Πληθωρικός και ανήσυχος, συναγωνιζόταν σε πνευµατικά εφόδια και σε χιούµορ τον προκάτοχο
της θέσης του στην Tίρυνθα Γρηγόριο Παλαιολόγο. Tο περιεκτικό κοινωνικό όραµά του κήρυσσε
τη µεταµόρφωση της Eλλάδας σε κοινοπολιτεία µικροκαλλιεργητών· η πολιτική φιλοσοφία του
και η έµφαση που έδινε στην κρατική παρέµβαση για την ανάπτυξη της υπαίθρου αντανακλούσαν
τις σαινσιµονικές ιδέες οι οποίες κυκλοφορούσαν στη Γαλλία όταν σπούδαζε εκεί2 - όπως
αναγνώστης του Σαιν Σιµόν υπήρξε επίσης ο Aλ. Παπαναστασίου, που κράτησε στη βιβλιοθήκη
του τον Nέο Xριστιανισµό σε γερµανική έκδοση του 1911.3
O Aποστολόπουλος δίχως ιστορική αίσθηση πρόβαλλε την ουτοπία του στο εγγύς µέλλον:
µια συντηρητική δηµοκρατία ανεξάρτητων µικροπαραγωγών θα οικοδοµούσε την “ευνοµουµένη
πολιτεία εν ή ακµάζει η παιδεία, ισχύουσιν οι νόµοι, εκλείπει η έρις, επικρατεί ο σεβασµός,
διατηρείται ως εκ της καλής ρυθµίσεως η υγεία, προοδεύει και η γεωργία”,4 αντιστρέφοντας την
κοινωνική πόλωση της δυσοίωνης στα µάτια του συγγραφέα καπιταλιστικής ανάπτυξης: “H
πρόοδος των κοινωνιών παρατηρείται όχι εις µίαν τάξιν ατόµων, αλλ’ εις απάσας. Όταν µία τάξις
προοδεύει και αι άλλαι οπισθοδροµώσι, τότε είναι κοινωνική ανισότης, χαλάρωσις της κοινωνικής
προόδου και αναπτύξεως, καχεκτικότης του έθνους και κατάταξις αυτού µεταξύ των
1
Πληροφορία της Tούλας Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη.
2
Oι επιστηµονικοί τίτλοι του Aποστολοπούλου κοσµούσαν τις προµετωπίδες της εφηµερίδας που εξέδιδε µε τίτλο
άλλοτε Eφηµερίς της Γεωργίας και άλλοτε Γεωργική Eφηµερίς. Bλ. Eφηµερίς της Γεωργίας, φυλλάδιον A’
[Aπρίλιος 1859]· για τις σχέσεις του µε τους Pουσσόπουλο και Tριανταφυλλίδη, βλ. Eφηµερίς της Γεωργίας, φ. 61
[20.7.1891]. Σχετικά µε τον Henri de Saint-Simon και τη σχολή του, βλ. το λήµµα του Martin U. Martel στην IESS.
3
Xαρακτηριστικό δείγµα γραφής του Aποστολοπούλου: “Πρώτον και κύριον έργον πάσης πατρικής κυβερνήσεως
είναι να διδάξη τον λαόν της πώς τελειοποιείται η γεωργία δια των γεωργικών αυτής σχολών, δεύτερον να
εµψυχώση ταύτην την γεωργίαν δια της συστάσεως των γεωργικών τραπεζών, τρίτον να την καταστήση
επιθυµητήν εις πάντας δια της βραβεύσεως και της διωργανώσεως καταλλήλου φορολογικού νόµου, τέταρτον να
ενισχύση την δηµοσίαν ασφάλειαν, και τέλος να αποξηράνη τας λίµνας, να καταστήση προσιτήν εις πάντας την
ελευθέραν συγκοινωνίαν δια της κατασκευής οδών προς µεταφοράν των προϊόντων, και να µεταβάλη επί το
βέλτιον τους αγροτικούς νόµους”: Περί της εν Eλλάδι γεωργίας και ιδίως περί της γεωργικής σχολής Tίρυνθος,
υπό του διευθυντού αυτής Iωάννου K. Aποστολοπούλου, Nαύπλιο 1868, σ. 7.
4
Γεωργική Eφηµερίς, έτος A’, αρ. 8, Nαύπλιο 5.12.1869.
36
νηπιαζόντων”.1 Kρατούµε από εδώ, για την ώρα, την ηχηρή αναφορά στην έννοια της τάξης όσο
και την ηλικιακή µεταφορά που αποδίδει τη θεωρούµενη ως κοινωνική και πολιτισµική ιεραρχία
των εθνών.
H προσήλωση στη γεωργική ανάπτυξη, η οποία εµπότισε αργότερα την ελληνική ελίτ και
κατεξοχήν τους βενιζελικούς, αντιστρατευόταν τα κυρίαρχα ρεύµατα της οικονοµικής συζήτησης
που διεξήγαν την ίδια εποχή στην Eυρώπη· απηχώντας καθυστερηµένα τους Φυσιοκράτες ο
Aποστολόπουλος δεν έβλεπε άλλη παραγωγική τάξη στην Eλλάδα εκτός από τους γεωργούς. Παρ’
όλες όµως τις γραφικές υπερβολές του, διέγνωσε µε οξυδέρκεια και µε κοινωνική ευαισθησία
πολλά επίκαιρα προβλήµατα της εποχής: επισήµανε πως η ελληνική ύπαιθρος δεν προσφερόταν
για τη µεταφορά έτοιµων συνταγών από τα “προοδευµένα έθνη” και ανέπτυξε την ιδέα της
αλληλοτροφοδοτούµενης ανάπτυξης βιοµηχανίας και γεωργίας· πρότεινε επίσης να συµπήξουν
γεωργικές εταιρείες, συνεταιρισµούς και γεωργικές τράπεζες ώστε να αντιµετωπίσουν τη χρόνια
έλλειψη κεφαλαίου που µάστιζε τους µικροκαλλιεργητές.2
Περιττό λοιπόν ν’ αναζητήσουµε βορειότερα την πηγή της επιµονής του Παπαναστασίου
στη γεωργική µεταρρύθµιση: συγκαταλεγόταν στις σηµαντικές ιδέες µε τις οποίες εξοικειώθηκε
από το οικογενειακό περιβάλλον του. Yπήρχαν όµως αρκετές αντιστοιχίες ανάµεσα σε στάσεις και
ιδέες διάχυτες στο ίδιο περιβάλλον και στις νεανικές ευαισθησίες του Aλέξανδρου. Λόγου χάρη η
ορθολογική ερµηνεία που έδινε στην ανθρώπινη µοίρα συνδεόταν πιθανότατα µε τη διαφωτιστική
παιδεία και µε την ανθρωπιστική καλλιέργεια του πατέρα του. H πρώιµη βιωµατική επαφή του µε
την αστική ανάπτυξη και µε τον τεχνικό νεωτερισµό παρέπεµπε ευθέως στην ιδέα της προόδου· η
γνωριµία του µε την αγροτική φτώχεια έστρεψε το βλέµµα του στο κοινωνικό πρόβληµα.
Aντιστρόφως, η ανατροφή του στην καρδιά µιας µονοεθνικής κοινωνίας άµβλυνε το ενδιαφέρον
του για τους εθνικούς ανταγωνισµούς. Eύλογα ιεράρχησε προσωπικές και κοινωνικές
προτεραιότητες διαφορετικά απ’ ό,τι µόνιµοι ή περιστασιακοί συνεργάτες του όπως ήταν ο
Bενιζέλος, ο οποίος γνώρισε νήπιο τον εθνικό διωγµό, ή ο Kαφαντάρης που βίωσε αργά τις
πραγµατικότητες της σύγχρονης πόλης, ή ο εξ αλυτρώτων πατρίκιος Iων Δραγούµης και ο
ειδήµονας στη γεύση της κοινωνικής αδικίας Nίκος Γιαννιός, ή τέλος, στην αντίπερα όχθη, οι
φορτωµένοι αιώνες φεουδαρχικών παραδόσεων Θεοτόκηδες. Eντούτοις παρά τη βαθιά συνέχεια
ανάµεσα στο διαφωτιστικό πνευµατικό κλίµα όπου ανατράφηκε ο Παπαναστασίου και στη γενική
κατεύθυνση των ιδεών του, τις αποσαφήνισε σ’ έναν εντελώς διαφορετικό χώρο - στη νεωτερική
µητρόπολη της σοσιαλδηµοκρατίας, της κοινωνιολογίας και του εξπρεσιονισµού.
1
Γεωργική Eφηµερίς, έτος A’, αρ. 2, Nαύπλιο 18.9.1869.
2
Σχετικά µε το πρόβληµα της τοκογλυφίας εκείνη την περίοδο βλ. G. Dertilis, “Hiérarchies sociales, capitaux et
retard économique en Grèce (XVIIIe - XXe siècle)”, ανάτυπο από τις Actes du IIe Colloque International d’ Histoire,
Athènes 1985.
37
Tελειώνοντας το γυµνάσιο ο Παπαναστασίου σπουδάζει στη νοµική σχολή της Aθήνας, απ’ όπου
αποφοιτά µε κάποια καθυστέρηση το 1899. Mόλις παίρνει την άδεια δικηγόρου κλείνει το
κεφάλαιο των νοµικών σπουδών και πηγαίνει ένα χρόνο στη Xαϊδελβέργη, µάλλον για να µάθει
γερµανικά.1 Στο Bερολίνο, κέντρο της επαναστατικής διανόησης εκείνη την εποχή, φτάνει
Oκτώβριο του 1902 και στις 31 Nοεµβρίου γράφεται στο Πανεπιστήµιο του Φρειδερίκου
Γουλιέλµου, στον τοµέα των Staatswissenschaften ή “πολιτειακών επιστηµών”. H γνωστική
κατεύθυνση που ονόµαζαν έτσι τα γερµανικά πανεπιστήµια συνέχιζε την παράδοση του
καµεραλισµού και αποσκοπούσε στη διαµόρφωση ανώτερων διοικητικών υπαλλήλων· συνδύαζε
µαθήµατα πολιτικής οικονοµίας, δηµοσιονοµίας, στατιστικής, διοικητικού δικαίου, ιστορικών
σπουδών και, ήδη από εκείνη την εποχή στο Bερολίνο, κοινωνιολογίας. Παρόµοιες γνώσεις δεν
διευκόλυναν συµβατικές σταδιοδροµίες στην ελληνική δικαιοσύνη ή στο Aθήνησι πανεπιστήµιο,
αλλά αποτελούσαν ιδανική προετοιµασία για δηµεγέρτες περιφερειακών κοινωνιών που
επικαλούνταν τη σύγχρονη ευρωπαϊκή επιστήµη επιδιώκοντας να νοµιµοποιήσουν ανατρεπτικές
προτάσεις. Eποµένως ο Παπαναστασίου, προσπερνώντας τη βασιλική οδό της ελληνικής
πολιτικής, απαξίωσε να διεκδικήσει οιονεί κληρονοµικώς τη βουλευτική έδρα του πατέρα του:
αντί να σπεύσει να γίνει τοπικός κοµµατάρχης απέκτησε στερεή παιδεία, εφάµιλλη των ευρωπαίων
πολιτικών.
1
'Oπως συµπεραίνει ο Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, ο οποίος ερεύνησε τα σχετικά µε τις σπουδές του Παπαναστασίου
στη Γερµανία· βλ. Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, “O Aλέξανδρος Παπαναστασίου ως οικονοµολόγος”, στο BAE, σ. 330·
από την ίδια πηγή προέρχονται επίσης τα στοιχεία που ακολουθούν σχετικά µε τα µαθήµατα που παρακολούθησε ο
Παπαναστασίου στο πανεπιστήµιο Φρειδερίκου Γουλιέλµου. Για το ρόλο που έπαιξε το Bερολίνο στη διαµόρφωση
της ευρωπαϊκής αριστεράς βλ. ενδεικτικά Jacques Droz (dir.), Histoire generale du socialisme, tome II: De 1875 a
1918, Presses Universitaires de France 1974, σ. 16.
2
Στο ίδιο, σ. 333.
38
έκαµε ξεχωριστή εντύπωσι”.1 Iδιαίτερα το “ξυρισµένο πρόσωπο” σπάνιζε µεταξύ των ελλήνων
εκείνης της εποχής, ενώ και η κόκκινη γραβάτα δεν ήταν τυχαία.
Συγκερώντας τα στοιχεία για τις σπουδές του Παπαναστασίου που ανέσυρε ο Mιχάλης
Ψαλιδόπουλος στο Bερολίνο µε όσα προκύπτουν από το κοµµάτι της βιβλιοθήκης του που
σώζεται στη Θεσσαλονίκη καθώς και µε τις φοιτητικές σηµειώσεις που φύλαξαν στο Λεβίδι
παίρνουµε µια εικόνα της παιδείας και των ενδιαφερόντων του. Άξονες των µαθηµάτων που
παρακολούθησε ήταν η οικονοµική, η φιλοσοφία και η κοινωνιολογία - ενώ η βιβλιοθήκη του είχε
θεµατολογία ευρύτερη και συµπληρωµατική ως προς τις πανεπιστηµιακές σπουδές του: στο
µεγαλύτερο µέρος της συγκέντρωνε σοσιαλιστές συγγραφείς κάθε απόχρωσης και συνήθως ξένους
προς την ακαδηµαϊκή ζωή. Στο Σπουδαστήριο Δηµοσίου Δικαίου, στη Nοµική Σχολή του
Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, σώζονται περίπου 1700 ξενόγλωσσα βιβλία και φυλλάδια. H
κατάταξη των τίτλων κατ’ αντικείµενο και κατά συγγραφέα, καθώς και κατά ηµεροµηνία έκδοσης
και πρόσκτησης όπου ήταν δυνατόν,2 σε συνδυασµό µε την έρευνα των σωµάτων για τυχόν
ενδείξεις ανάγνωσης από τον Aλέξανδρο Παπαναστασίου, αναδεικνύει τα ενδιαφέροντά του κάθε
χρονική περίοδο. H συνήθειά του να υπογραµµίζει όσα σηµεία θεωρούσε σηµαντικά και να
σηµειώνει παρατηρήσεις κατά χαρακτηριστικό τρόπο µάς επιτρέπει να ξεχωρίσουµε έναν πυρήνα
171 τίτλων έκδοσης µέχρι και του 1908 τους οποίους µελέτησε εν όλω ή εν µέρει, δηλαδή 118
γερµανόγλωσσων, 28 αγγλικών και αµερικανικών και 25 γαλλικών.
Παρακάτω αναζητώ συγγένειες µεταξύ των ιδεών που προσοικειώθηκε εκείνη την περίοδο ο
Παπαναστασίου και µεταγενέστερων απόψεών του, οι οποίες βεβαίως δεν θεµελιώνουν
µονοσήµαντες αντιστοιχίες. Eαν η θεωρητική παιδεία τού επέτρεπε να σκιαγραφεί κοινωνικά
οράµατα και προγράµµατα δράσης που αντανακλούσαν τις πολιτικές επιλογές του, ωστόσο τα
αναπροσάρµοζε διαρκώς µέσα από συγκεκριµένες αναλύσεις στις εξίσου ευµετάβλητες εµπειρικές
εικόνες της επιστηµονικά ανερεύνητης ελληνικής κοινωνίας· έτσι η σκέψη του ανέπτυξε
πρωτότυπες διασυνδέσεις και προσανατολίστηκε στη λύση απτών πολιτικών προβληµάτων.
Mολονότι όµως δεν απώλεσε ποτέ το ενδιαφέρον του για την αφηρηµένη θεωρία, προσανατόλισε
τις προτεραιότητές του σε πρακτικές ανάγκες και περιστασιακά στράφηκε προς τεχνικά ζητήµατα
άγονα από θεωρητική άποψη - λόγου χάρη στις γεωπονικές όψεις της αγροτικής µεταρρύθµισης.
Aυτό δυσχέρανε τη συστηµατοποίηση και την αποσαφήνιση των ιδεών του σε άλλους τοµείς και
1
MΛA, τ. A', πρόλογος K. Tριανταφυλλοπούλου, σ. ζ’. O ίδιος ο Παπαναστασίου µας πληροφορεί πως
διαχειριζόταν τα χρήµατά του πληµµελώς και αναγκαζόταν να προσφεύγει σε ενεχυροδανειστές· βλ. Aλ.
Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 69η, της 8.2.1929, σ. 473.
2
'Eνα terminus post quem της ηµεροµηνίας κτήσης πολλών τόµων παρέχουν οι ηµεροµηνίες άφιξής τους που
σηµείωναν µε µολύβι οι βιβλιοπώλες στην τελευταία σελίδα ή στην εσωτερική πλευρά του οπισθοφύλλου. O
Παπαναστασίου µάλλον παράγγελλε τα περισσότερα εξειδικευµένου ή επιστηµονικού ενδιαφέροντος ξενόγλωσσα
βιβλία που αγόραζε στην Eλλάδα, κατά κανόνα στου Eλευθερουδάκη, και συνεπώς πρέπει να τα έπαιρνε στα χέρια
του λίγο µετά την άφιξή τους στο βιβλιοπωλείο.
39
τον εµπόδισε να παραγάγει πρωτότυπο θεωρητικό έργο, αντιθέτως από πολλούς ηγέτες
ανεπτυγµένων σοσιαλιστικών κινηµάτων· εποµένως επηρέασε µακροπρόθεσµα την πολιτική πράξη
του Παπαναστασίου. Aς µην τον κρίνουµε όµως όπως θα άρµοζε σ’ έναν ακαδηµαϊκό στοχαστή, ή
στους επικεφαλής κοινωνικών κινηµάτων πλούσιων αρκετά για να υποστηρίξουν εκτενείς
καταµερισµούς πνευµατικής εργασίας· ας συνυπολογίσουµε αντιθέτως την ένδεια του
σοσιαλιστικού κινήµατος στην Eλλάδα όσο και τη θέση του στην περιφέρεια του παγκόσµιου
σοσιαλιστικού κινήµατος. Aφότου επέστρεψε στη γενέτειρά του έγινε άνθρωπος ορχήστρα και
αναγκαστικά αποµακρύνθηκε από τον προσωπικά ικανοποιητικότερο δρόµο του σολίστ. Kρίσιµη
πάντως προϋπόθεση για την ερµηνεία του λόγου του είναι να διαγνώσουµε τις πρώτες έννοιες, τις
χαρακτηριστικές διαζεύξεις και συζεύξεις καθώς και το εύρος της προβληµατικής µε την οποία
εξοικειώθηκε ενόσο αποκρυστάλλωνόταν η πνευµατική κατατοµή του· παρακάτω θα δούµε ποιές
µήτρες διαµόρφωσαν τη σκέψη του, ξεκινώντας από τη φιλοσοφία και από τη νεαρή επιστήµη της
κοινωνιολογίας.
Tο πιθανότερο είναι πως φθάνοντας στη Γερµανία ο Παπαναστασίου κατείχε φιλοσοφική
προπαιδεία µε επίκεντρο τους έλληνες κλασικούς· στη βιβλιοθήκη του βρίσκουµε πλήθος έργα τους
σε εκδόσεις του δέκατου ένατου αιώνα - πατρική κληρονοµιά οι περισσότερες. Στη συνέχεια, και
ως το 1909, συγκρότησε µια ενηµερωµένη συλλογή γερµανόγλωσσων κυρίως φιλοσοφικών έργων.
Mελέτησε τον ορθολογισµό, τον εµπειρισµό και τους επικριτές τους µέσα από τον Σπινόζα, τον
Πασκάλ, τον Mπέρκλεϋ και τον Λοκ· από τον δέκατο ένατο αιώνα διάβασε Xέγκελ, Φώυερµπαχ,
Σοπενάουερ, Nίτσε, Kοντ, Tζων Στιούαρτ Mιλ, Xαίκελ, Tόµας Xάξλεϋ και άλλους. Mέτριο
ενδιαφέρον έδειξε ενόσο σπούδαζε για τον βιολογισµό και για τον ψυχολογισµό του ύστερου
δέκατου ένατου αιώνα, ενώ αργότερα γνώρισε επίσης την ψυχανάλυση. Aπό τη συλλογή του
λείπουν τα έργα του Kαντ, τον οποίο βεβαίως δεν αγνοούσε: προφανώς δωρίστηκαν ή
αφαιρέθηκαν αργότερα. Περιλαµβάνεται όµως σ' αυτήν το βασικό προδροµικό έργο του
Nεοκαντιανισµού, η Iστορία του υλισµού του Friedrich A. Lange σε έκδοση του 1873· µεταξύ των
νεοκαντιανών υπερβατικών ιδεαλιστών µελέτησε κυρίως από τη Σχολή του Mαρβούργου τον
Hermann Cohen και συστηµατικά τον σοσιαλιστή Paul Natorp. Kατείχε, επίσης, ένα έργο του
“φιλοσόφου της εµµενείας” W. Schuppe, µάλλον όµως παρέλειψε να ασχοληθεί µε τους
εκπρόσωπους άλλων συγγενικών σχολών. Aργότερα υποστήριξε πως οι φυσικοί νόµοι αποτελούν
δηµιουργήµατα του ανθρώπινου πνεύµατος, απηχώντας τον υπερβατικό ιδεαλισµό ο οποίος
προϋπέθετε την εµµένεια της συνείδησης - µια έννοια συγγενή προς την “αυθόρµητη σκέψη” στην
οποία αναφερόταν περιστασιακά και ο ίδιος. Ωστόσο ο νεοκαντιανός µε τον οποίο διατηρούσε
διαρκή και άµεση επαφή ήταν ο καθηγητής του Γκέοργκ Zίµµελ.1
1
Tα πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία των εκδόσεων που αναφέρονται παραπάνω βλ. στο Γ. Aναστασιάδης - A.
Mητρούδη (επιµ.), Bιβλιοθήκη Aλεξάνδρου Παπαναστασίου, Παρατηρητής 1984, όπου όµως υπάρχουν αµέτρητα
παροράµατα και λάθη. Για την καντιανή έννοια της εµµενείας (ό,τι αποµένει στη συνείδηση αφού αφαιρεθούν οι
εξωγενείς παραστάσεις) βλ. περισσότερα σε Wolfgang Windelband - Hans Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της
40
Tο πρώτο εξάµηνο στο πανεπιστήµιο του Bερολίνου παρακολούθησε αποκλειστικά
παραδόσεις του Zίµµελ για την ηθική φιλοσοφία και τον Kαντ· κατά το τρίτο εξάµηνο σπούδασε
δίπλα του κοινωνιολογία και το τέταρτο εξάµηνο ιστορία της φιλοσοφίας, κοινωνική ψυχολογία
και ασκήσεις κοινωνιολογίας. Eπιπλέον µελέτησε το “κοινωνικό ζήτηµα” µαζί µε τον αριστερό
εκδότη του περιοδικού Soziale Praxis και στενό φίλο του Zίµµελ Ignaz Jastrow. Διδάχτηκε τέλος
“βασικά προβλήµατα της φιλοσοφίας”, γνωσιολογία και λογική από τον M. Dessoir, ιστορία της
νεότερης φιλοσοφίας από τον Friedrich Paulsen και συµπληρωµατικά ειδική και γενική φυσική
ανθρωπολογία από τον von Luschan - ας σηµειώσουµε εδώ επίσης πως η γλώσσα του µαρτυρούσε
συνειδητή αποστασιοποίηση από τη γλώσσα του κοινωνικού δαρβινισµού που ήταν του συρµού
εκείνη την εποχή ακόµη και σε ορισµένους σοσιαλιστές. Oι σηµειώσεις του Παπαναστασίου από
τις παραπάνω σειρές παραδόσεων σώζονται εν µέρει στο αρχείο του Λεβιδιού και µαρτυρούν
πραγµατικό ενδιαφέρον κι επιµελή µελέτη.1 Στο Bερολίνο γνώρισε τη γενική προβληµατική και
τους επιµέρους κλάδους της φιλοσοφίας κατά βάσιν από νεοκαντιανή σκοπιά κι εξοικειώθηκε µε
την αρτιγέννητη κοινωνιολογία η οποία σφράγισε τον πολιτικό λόγο του· κεντρικό πρόσωπο στη
γνωριµία του µε αµφότερους τους τοµείς στάθηκε ο Zίµµελ.
O Γκέοργκ Zίµµελ εκτός από επιφανής εκπρόσωπος της νεοκαντιανής φιλοσοφίας υπήρξε
πρωτοπόρος στην κοινωνιολογία της νεωτερικότητας και της αστικής ζωής. O Γκέοργκ Λούκατς,
µαθητής του και αυτός, τον χαιρέτισε ως θεµελιωτή της κοινωνιολογίας του πολιτισµού, ενώ ο
Bάλτερ Mπένγιαµιν τον αξιοποίησε για την ανάγνωση του Mπωντλαίρ· η επιρροή του
διακρινόταν επίσης στο έργο άλλων περίφηµων µαθητών του όπως ήταν ο Kαρλ Mάννχαϊµ και ο
Έρνστ Mπλοχ. O Mαξ Bέµπερ τόν θεωρούσε ως τον µεγαλύτερο σύγχρονο γερµανό φιλόσοφο και
ποτέ δεν συγχώρησε όσους του στέρησαν µια τακτική πανεπιστηµιακή έδρα επειδή ήταν εβραίος.
Kατηγορούνταν πως µετέτρεπε “σε εστία επαναστατικών και αντιγερµανικών προσδοκιών” τις
πανεπιστηµιακές παραδόσεις του, οι οποίες “προσέλκυαν τον λάθος τύπο σπουδαστών ... ιδίως
από τη Pωσία και από την Πολωνία”. Eπέκριναν τη διαγωγή του ως σκανδαλώδη επειδή στις
αρχές της δεκαετίας του 1890 συνδεόταν στενά µε σοσιαλιστικούς κύκλους εντός κι εκτός
ακαδηµίας και αρθρογραφούσε σε αριστερά περιοδικά καθώς και στο όργανο του S.P.D. Vorwärts
για θέµατα όπως ήταν τα συνδικαλιστικά δικαιώµατα και η κοινωνικοποίηση της ιατρικής.2
φιλοσοφίας. Γ' τόµος. H γερµανική φιλοσοφία. H φιλοσοφία του 19ου αιώνα. H φιλοσοφία του 20ού αιώνα,
µετάφραση N. M. Σκουτερόπουλος, MIET 1985., τ. Γ’, σ. 201.
1
AΠΛ, φάκελλοι 132-134. Σχετικά µε τον Jastrow βλ. David Frisby, Georg Simmell, Tavistock Publications 1984, σ.
34. Aς προστεθεί εδώ πως ο Παπαναστασίου, πλην της κοινωνιολογίας, φιλοσοφίας και οικονοµικής,
παρακολούθησε επί ένα εξάµηνο κλασική φιλολογία (για την Oρέστεια του Aισχύλου µε τον Ulrich von
Willamowitz-Moellendorf), καθώς και γερµανικό και πρωσικό διοικητικό δίκαιο µε τον καθηγητή Kahl· βλ. M.
Ψαλιδόπουλος, “O Aλέξανδρος..., ό.π., σ. 343-344.
2
Bλ. για τον Simmell, D. Frisby, Georg..., ό.π.· την εισαγωγή των Frisby και Tom Bottomore στο Georg Simmell, The
Philosophy of Money, Routledge and Kegan Paul 1978· Nicholas J. Spykman, The Social Theory of Georg Simmell,
41
H επίδραση που άσκησε ο Zίµµελ στον Παπαναστασίου εν µέρει µόνον τεκµηριώνεται
άµεσα, µολονότι ο νεαρός σπουδαστής µελέτησε πολλά έργα του και τα φύλαξε µε φροντίδα στη
βιβλιοθήκη του. Παρότι όµως ενστερνίστηκε την προοπτική της νεωτερικότητας και τον
κοσµοπολιτισµό του καθηγητή του, και παρ’ όλη την εύγλωττη προσκόλλησή του στα
πανεπιστηµιακά σεµινάρια του τελευταίου, τελικά προσανατολίστηκε στην πρακτική πολιτική αντί
για την κοινωνιολογική ή τη φιλοσοφική θεωρία· αν δούµε συνολικά τις σπουδές και τα
αναγνώσµατά του, στη φιλοσοφία αφιέρωσε δευτερεύουσα θέση. Eπιπλέον πρόκρινε µια απτή
σύλληψη του κοινωνικού µετασχηµατισµού αποµακρυσµένη από το συνθετικό πνεύµα του Zίµµελ,
που ανέδιδε αισθητική ένταση και σκεπτικισµό σχετικά µε τη δυνατότητα διατύπωσης ιστορικών
νόµων.1
Ωστόσο η αιχµηρότητά του Zίµµελ απέναντι στον θετικισµό του ύστερου δέκατου ένατου
αιώνα έθρεψε την επιφυλακτικότητα µε την οποία τον αντιµετώπισε και ο Παπαναστασίου· η
κριτική στάση του τελευταίου έναντι του Nατουραλισµού και των κωδικοποιήσεων του
διαλεκτικού υλισµού, πολιτικά σηµαίνουσα και πριν από την προπαγανδιστική αξιοποίησή τους
από την Tρίτη Διεθνή, οφειλόταν εν µέρει στην υπεράσπιση της αυτονοµίας των κοινωνικών
επιστηµών, την οποία πρόβαλλε ο Zίµµελ, από τις κατηγορίες και από τις µεθόδους της φυσικής
γνώσης. Aνάλογη προέλευση είχε η αδιαφορία του Παπαναστασίου για αντίπαλες θεωρητικές
τάσεις όπως ήταν η “κριτική της επιστήµης”, ο φιλοσοφικός θετικισµός και ο πραγµατισµός, τις
οποίες ούτε στο πανεπιστήµιο παρακολούθησε ούτε στη βιβλιοθήκη του φαίνεται να συµπεριέλαβε,
ενώ πλάι στον Zίµµελ απέφυγε και την αντίθετη φιλοσοφική στροφή προς τη φαινοµενολογία. Oι
ιδέες που εξετάζουµε παρακάτω συγκρούονται µε φαινοµενολογικές έννοιες όπως είναι η
φαινοµενολογική αναγωγή, η υπερβατική αναγωγή και το υπερβατικό εγώ, και γενικώς
αντιφάσκουν µε το γνωσιολογικό πρόγραµµα των φαινοµενολόγων που επιδίωκαν να
θεµελιώσουν την εµπειρική επιστήµη στις υποτιθέµενες ουσιώδεις δοµές της συνείδησης τις οποίες
αναζητούσαν µε τη φαινοµενολογική αναγωγή.2
Atherton Press 1966· Renate Mayntz, λήµµα “Georg Simmell” σε IESS, vol. 14· λιγότερο σηµαντικό αλλά
περιστασιακά χρήσιµο το νεότερο Bryan S. Green, Literary Methods and Sociological Theory. Case studies of Simmel
and Weber, The University of Chicago Press 1988· βλ. επίσης τα έργα του Simmell: Georg Simmell, The Philosophy of
Money, ό.π.· Georg Simmell, The Problems of the Philosophy of History, Free Press 1977· Georg Simmell, Essays on
Interpretation in Social Science, Manchester U.P. 1980. Για το χαρακτηρισµό του Simmell από τον Lukacs βλ. την
εισαγωγή των Frisby και Bottomore στο G. Simmell, The Philosophy..., ό.π., σ. 17 και 27· για τον Max Weber στο
ίδιο, σ. 3 και 38· για τον Benjamin στο ίδιο, σ. 21. Σχετικά µε την πολιτική τοποθέτηση του Simmell βλ. D. Frisby,
Georg..., ό.π., σ. 34 κ.ε..
1
Σχετικά µε την αντίληψη του Simmell περί ιστορικής νοµοτελείας βλ. D. Frisby, Georg..., ό.π., σ. 59.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, σε MΛA, τ. A’, σ. 4-21· σχετικά µε τη
φαινοµενολογία, βλ. W. Windelband - H. Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας..., ό.π., σ. 205 κ.ε., 232·
42
Παρά τη σοσιαλιστική κατεύθυνσή της πάντως η νεωτερική κοινωνιολογία του Zίµµελ
παρουσιαζόταν ως ανεξάρτητη από κάθε πρακτικό πολιτικό πρόγραµµα. Yπονόµευε τις
παγιωµένες θρησκευτικές, εθνικές και πολιτικές ιδεολογίες, ενώ συγκρουόταν µε τις απόψεις των
εθνικών ιστοριοκρατικών σχολών όπως ήταν βεβαίως κι εκείνη που κυριαρχούσε στην Eλλάδα τον
ύστερο δέκατο ένατο αιώνα· είχε αφετηρία τη “ρυθµιστική αρχή της ανάδρασης και της αµοιβαίας
διασύνδεσης όλων των φαινοµένων” και όριζε ως αντικείµενό της τις κοινωνικές αναδράσεις “των
εµπειρικών ατόµων της [κοινωνίας], των εννοιών, των προσώπων και των οµάδων που αποτελούν
λειτουργικές ενότητες”.1 Oι αρχές της θεµελιώνονταν στη “γενική τάση της µοντέρνας σκέψης να
διαλύει τις ουσίες σε λειτουργίες, το παγιωµένο και το σταθερό στη ροή της αέναης ανάπτυξης -
µια στάση πνευµατική η οποία οπωσδήποτε αναδρά µε τα πρακτικά κινήµατα”. Σύµφωνα µε µια
“δεύτερη γενική ρυθµιστική αρχή των επιστηµών του ανθρώπου”, οι “πραγµατικοί και
καθοριστικοί παράγοντες της κοινωνικής ζωής δεν είναι οι ατοµικές µοίρες των ανθρώπων ...
αλλά µάλλον οι κοινωνικές δυνάµεις, τα συλλογικά κινήµατα”.2 Mε την εµφάνιση της µοντέρνας
κοινωνίας και των µητροπόλεων κορυφώνεται η διαδικασία διεύρυνσης των κοινωνικών οµάδων
µε την οποία συµβαδίζουν η εσωτερική διαφοροποίησή τους και η εντεινόµενη αλληλεξάρτηση των
µελών τους. Παράλληλα τα πρόσωπα εξατοµικεύονται συµµετέχοντας σε ετερογενείς κύκλους
όπως είναι οι οικογένειες, οι σύλλογοι, οι επαγγελµατικές οµάδες κι ενώσεις, τα πολιτικά κόµµατα
και τα έθνη. Συνέπεια του καταµερισµού της εργασίας αποτελεί η ανάπτυξη της “επίκοινης
κοινωνικής συνείδησης” και της “αλληλεγγύης” των µισθωτών, η οποία προκύπτει από την
“ταυτόσηµη σχέση τους µε το κεφάλαιο”. Mια άλλη όψη της νεωτερικότητας είναι η γυναικεία
απελευθέρωση.3 Tα παραπάνω µοτίβα θα καθοδηγήσουν αργότερα την πολιτική του
Παπαναστασίου.
O σταθερός προσανατολισµός του προς την κοινωνιολογική οπτική διαφαίνεται επίσης στα
µεταγενέστερα αναγνώσµατά του. Ως τη δεκαετία του 1930 παρακολουθεί αδιάλειπτα και µελετά
τη θεωρητική παραγωγή του Zίµµελ, του Oππενχάιµερ, του Zόµπαρτ, του Mάξ Bέµπερ και του
IESS, vol. 14, σ. 28-29. Για τη στάση του Simmell έναντι του ιστορικού και του διαλεκτικού υλισµού βλ. D. Frisby,
Georg..., ό.π., σ. 76.
1
Για τη θεµελίωση της κοινωνιολογίας του Simmell βλ. D. Frisby, Georg..., ό.π., σ. 50-60. Για την εθνική
ιστοριογραφική σχολή βλ. ιδίως Aντώνης Λιάκος, “‘Προς επισκευήν ολοµελείας και ενότητος’. H δόµηση του
εθνικού χρόνου”, σε Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιµ.), Eπιστηµονική συζήτηση στη µνήµη του K. Θ. Δηµαρά,
KNE/EIE 1994, σ. 171-199· Παντελής Λέκκας, H εθνικιστική ιδεολογία: πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική
κοινωνιολογία, EMNE 1992· Γιώργος Bελουδής, O Jakob Philip Fallmereyer και η γένεση του ελληνικού
ιστορισµού, EMNE 1982.
2
Για τις “παγκόσµιες ρυθµιστικές αρχές” βλ. D. Frisby, Georg..., ό.π., σ. 60.
3
Για την εξατοµίκευση και την ανάπτυξη των δεσµών µεταξύ των µελών της πολιτικής κοινωνίας βλ. στο ίδιο, σ.
80 κ.ε..
43
Tαίνις.1 Aντιθέτως στη βιβλιοθήκη του συναντούµε ελάχιστα έργα ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας·
ανάµεσά τους ξεχωρίζει, αγορασµένη στα φοιτητικά του χρόνια, η πολύτοµη ιστορία των
Σενιοµπός και Mετέν που κάλυπτε από τον µεσαίωνα ως την αυγή του εικοστού αιώνα.2
Συµπερασµατικά, ο Παπαναστασίου ανέγνωσε την κοινωνική εξέλιξη σύµφωνα µε αρχές και
µεθόδους της ιστορικής κοινωνιολογίας οι οποίες του επέτρεπαν να αντιµετωπίζει κριτικά τη
θετικιστική και τη φαινοµενολογική κοινωνιολογία, καθώς και τις εµπειριοκρατικές όσο και τις
ιδεαλιστικές εκδοχές του ιστορικισµού.
1
Σταχυολογούµε από τη βιβλιοθήκη του: Georg Simmel, Über soziale Differenzierung, (1890)· Die Probleme der
Geschichtsphilosophie (1905)· Die Religion (1906, αγοράστηκε µετά τον Mάρτιο του 1908)· Soziologie,
Untersuchungen über Formen der Vergesselschaftung (1908)· Grundfragen der Soziologie - Individuum und Gesselschaft
(1917). 'Oλα τα παραπάνω, πλην του τελευταίου, φέρουν ενδείξεις συστηµατικής ανάγνωσης. Eπίσης συναντούµε
εννέα έργα του Franz Oppenheimer έκδοσης από το 1869 ως το 1935, τα έξι µε εκτεταµένες ενδείξεις ανάγνωσης·
εννιά έργα του Werner Sombart έκδοσης από το 1900 ως το 1928, τα πέντε µε εκτεταµένες ενδείξεις ανάγνωσης·
επίσης του Ferdinand Tönnies, το Die Entwicklung der Sozialen Frage (1907, µε ενδείξεις ανάγνωσης) καθώς και το
θεµελιώδες Gemeinschaft und Gesselschaft (1897)· τέλος του Aβροτέλη Eλευθεροπούλου τα Rechtsphilosophie,
Soziologie und Politik (1908), Soziologie (1904, αγορασµένο µετά το 1908), και Philosophie: Allgemeine
Weltanschauung (1911).
2
C. Seignobos - A. Metin, Histoire contemporaine depuis 1815, (1900), και C. Seignobos - A. Metin, Histoire
moderne, (1900).
3
Peter Hughes, Consciousness and Society, Paladin 1974, εισαγωγή· πρβλ. επίσης την αντίθεση µεταξύ Mach και
Kant, την οποία επισηµαίνει ο Παπαναστασίου στην EKΠE, όπως αναφέρω στο οικείο κεφάλαιο.
44
επιστηµονική έρευνά του στο συνολικό κοινωνικό γίγνεσθαι, στο οποίο ανέφερε πάντοτε τα
συµπεράσµατα των επιµέρους γνωστικών κλάδων. Παράλληλα στερέωσε την αντίθεσή του στην
εγελιανή διαλεκτική που ανέπτυσσε η µαρξιστική αριστερά, όσο και προς τον εµπειριοκρατισµό
και τον θετικισµό που την ίδια εποχή διαδίδονταν στην Eλλάδα και συνδέονταν κυρίως µε τον
ευρωπαϊκό φιλελευθερισµό αλλά και µε µετριοπαθείς σοσιαλιστικές τάσεις.
O νεοκαντιανισµός προήλθε από τη φιλοσοφική κρίση του ύστερου δέκατου ένατου αιώνα,
όταν έγινε πρόδηλη η ανάγκη να ενσωµατώσουν στη φιλοσοφική προβληµατική νέες επιστηµονικές
µεθόδους και δεδοµένα. H επιστροφή στον Kαντ ξεκίνησε από ακαδηµαϊκούς κύκλους αλλά δεν
περιορίστηκε σ' αυτούς.1 Mεταξύ των γερµανών σοσιαλιστών, µια απλουστευτική εκδοχή της
κριτικής φιλοσοφίας χρησιµοποίησε ο Έντουαρντ Mπερνστάιν προσπαθώντας, στο πλαίσιο της
“αναθεώρησης”, να αποµακρύνει τη σοσιαλδηµοκρατία από τον µαρξικό εγελιανισµό όσο και από
τον διαλεκτικό υλισµό που κληροδότησε ο Eνγκελς. Συστηµατικά συνέδεσαν τον Mαρξ µε τον
Kαντ ο φιλόσοφος Kαρλ Φορλάντερ, προσωπικός φίλος του Mπερνστάιν και, στην αριστερά της
σοσιαλδηµοκρατίας, οι Aυστροµαρξιστές. O επιφανέστερος φιλόσοφός τους, ο Mαξ Άντλερ,
θεµελίωσε τη νοµιµοποίηση του σοσιαλιστικού σχέδιου στην καντιανή ηθική αντί της ιστορικής
νοµοτέλειας· πρόβαλε τον σοσιαλισµό ως ηθική επιταγή και όχι ως άφευκτο αποτέλεσµα της
κοινωνικής εξέλιξης: ήταν δυνατό και σκόπιµο να διαχωρίσουν θεωρητικά την ιστοριονοµική
επικύρωση της ταξικής πάλης, η οποία εγγραφόταν προηγουµένως στον µαρξισµό, από την
κατηγορική προσταγή της σοσιαλιστικής κοινωνίας· ο αγώνας για το σοσιαλισµό επιβαλλόταν για
ηθικούς λόγους ακόµη και αν η “ιστορική νοµοτέλεια” του διαλεκτικού υλισµού αµφισβητούσε τη
βέβαιη νίκη του. Eντέλει οι Aυστροµαρξιστές αντί να περιοριστούν στην εκλεκτική σύνδεση του
νεοκαντιανισµού µε τον µαρξισµό, όπως έκαναν ο Mπερνστάιν και άλλοι Aναθεωρητές,
αξιοποίησαν επιθετικά τη νεοκαντιανή κριτική της γνώσης προκειµένου να υπερασπιστούν τη
µαρξιστική κοινωνική επιστήµη την οποία διαχώρισαν µεθοδολογικά από κάθε ηθική
δικαιολόγηση του σοσιαλισµού.2 Έτσι πρωτοστάτησαν στη σύνδεση των κατεξοχήν ηθικών και
γνωσιολογικών αναζητήσεων του Nεοκαντιανισµού µε τις κοινωνικές επιστήµες που
αναπτύχθηκαν την ίδια εποχή στον γερµανόφωνο χώρο.
H έµφαση των νεοκαντιανών στην έννοια της ηθικής, η επιστηµολογική τους εκλέπτυνση και
η αντίθεσή τους στον εγελιανισµό που επέκριναν ως µεταφυσικό και ανηθικιστικό βρήκαν
πρόσφορο έδαφος στη σκέψη του Παπαναστασίου. Στο εκτεταµένο φιλοσοφικό τµήµα της
βιβλιοθήκης του που σώθηκε δεν περιλαµβάνονται εγελιανοί πλην του Φώυερµπαχ αλλά η
νεοκαντιανή σχολή αντιπροσωπεύεται πυκνά. Bρίσκουµε εκεί µελετηµένα τα έργα που αναφέραµε
1
Για το ρεύµα των νεοκαντιανών βλ. ενδεικτικά σε W. Windelband - H. Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της
φιλοσοφίας..., o.π., τ. Γ’, σ. 195 κ.ε..
2
Otto Bauer, Ein Beitrag zur Geschichte des Austro-Marxismus (1937), όπως παρατίθεται σε αγγλική µετάφραση στο
Tom Bottomore - Patrick Goode (eds), Austromarxism, Clarendon Press 1976, σ. 52. Bλ. και τις παρατηρήσεις για
τους Aυστροµαρξιστές σε L. Kolakowski, Main Currents of Marxism, vοl. 2: The Golden Age, ό.π., σ. 240 κ.ε..
45
προηγουµένως µαζί µε τα κυριότερα συγγράµµατα του Kαρλ Φορλάντερ· µεταξύ τους συναντούµε
το Kant und Marx, την “εγκυρότερη µελέτη της φιλοσοφικής πλευράς του Aναθεωρητικού
κινήµατος, η οποία έδινε ιδιαίτερη έµφαση στη συναγωγή των δογµάτων του από την καντιανή
ηθική”.1 H διάχυτη επίδραση του νεοκαντιανισµού διακρίνεται σε στάσεις και σε απόψεις που
πρόβαλε κατά την ωριµότητά του ο Παπαναστασίου - λόγου χάρη στις γνωσιολογικές κι
επιστηµολογικές τοποθετήσεις του, ή στην παραδοχή του απριορικού ηθικού αισθήµατος. Όταν
αφοσιώθηκε στην πολιτική δράση ατόνησε το ενεργό ενδιαφέρον του για τις φιλοσοφικές
εξελίξεις, ο λόγος του όµως διατήρησε αποχρώσεις φιλοσοφικής αυτοσυνείδησης και η βιβλιοθήκη
του συνέχισε να εµπλουτίζεται µε σύγχρονους συγγραφείς· µεταξύ των τόµων που προµηθεύτηκε
τη δεκαετία του 1930 βρίσκουµε, µελετηµένες εξαντλητικά, τις Δυο πηγές της ηθικής και της
θρησκείας του Mπερξόν.2 Kατέθεσε µάλιστα τις γνωσιολογικές αντιλήψεις του στις συζητήσεις της
Eταιρείας των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών το 1916. Σε µια από αυτές, όπου ο
Nικόλαος Kιτσίκης παρουσίασε τον θετικισµό του Έρνστ Mαχ ως εξίσου σηµαντική αλλ’ αντίθετη
προς τον νεοκαντιανισµό φιλοσοφία της σύγχρονης εποχής, ο Παπαναστασίου, ο µόνος ακροατής
που µετείχε ουσιαστικά στη συζήτηση, αντέταξε µια εναργή σύνοψη της νεοκαντιανής
γνωσιολογίας που αναδείκνυε την υπεροχή του Kαντ δείχνοντας συνάµα πού συνέκλιναν οι δυο
φιλοσοφίες και διατύπωσε επίσης επιµέρους κριτικές των γνωσιολογικών απόψεων του Mαχ.3 H
αντίθεσή του στον θετικισµό και στον βιολογισµό, που θριάµβευαν εκείνη την εποχή, πήγαζε από
τη στερεή φιλοσοφική υποδοµή που απέκτησε στο Bερολίνο και όχι, όπως θα µπορούσε να
υποτεθεί, από άγνοια αυτών των ρευµάτων, αφού η βιβλιοθήκη του δείχνει πως είχε µελετήσει τα
σηµαντικότερα έργα τους.4
Πολιτική αγωγή
Aνακεφαλαιώνουµε: τελειώνοντας τη νοµική στο πανεπιστήµιο της Aθήνας ο Παπαναστασίου
πηγαίνει στο Bερολίνο για να σπουδάσει Staatswissenschaften· εκεί ωριµάζει η σκέψη του. Mελετά
συστηµατικά τον Zίµµελ, τον Bάγκνερ, τον Σµόλλερ και τους σύγχρονους γερµανούς
σοσιαλδηµοκράτες. Mεταπλάθει σύµφωνα µε την πνευµατική κατατοµή και τις προτιµήσεις του τις
1
Karl Vorlander, Kant und Marx, (1911). O χαρακτηρισµός είναι του Georges Lichtheim, Marxism, RKP 1974, σ.
279.
2
Henri Bergson, Les deux sources de la morale et de la religion, Paris 11 1932.
3
Πρακτικά της συζήτησης της 21ης Σεπτεµβρίου 1916, όπως παρατίθενται στην Eπιθεώρησιν των Kοινωνικών και
Πολιτικών Eπιστηµών, τοµ. 1, τευχ. A’- B’ [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1916], σ. 253. Στο ίδιο τεύχος βρίσκεται και το
ανεπτυγµένο κείµενο της οµιλίας του N. Kιτσίκη, “H θετικιστική θεωρία της γνώσεως κατά E. Mach” (σ. 127 κ.ε.).
4
Mεταξύ των συγγραφέων που µελέτησε ξεχωρίζουµε τους O. Bueck, Ernst Haeckel, W. Ostwald, F. Soddy, L.
Woltmann, L. Delaunay, comte de Gobineau, C. Letourneau. Για τη θεωρία του Mach βλ. W. Windelband - H.
Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας..., o.π., τ. Γ’, σ. 136, 163, 204· και µια µαρξιστική κριτική, εκτός
από τη γνωστή του Λένιν, στο A. Pannekoek, O Λένιν..., σ. 76 κ.ε..
46
ιδέες των ακαδηµαϊκών φιλοσόφων και οικονοµολόγων που συναντά. H φιλοσοφία, η
κοινωνιολογία και η οικονοµική θεωρία ήταν ο κορµός των τυπικών σπουδών του αλλά όχι και
µοναδικοί πόλοι των ενδιαφερόντων του· η προσήλωσή του στη σύγχρονη φιλοσοφία µαρτυρά
πως η επιστηµονική παρόρµηση που τον έστειλε φοιτητή στο Bερολίνο είχε επίσης πρακτικές,
ηθικές διαστάσεις, τις οποίες µετέφρασε σε ενεργό πόθο πολιτικής αρτίωσης σύµφωνα µε το
χαρακτήρα του αλλά και µε το πνεύµα της εποχής· ας µην ξεχνούµε πως τελικά ο Παπαναστασίου
διάλεξε να σπουδάσει Staatswissenschaften και όχι Philosophie ή Sozialwissenschaften.
Aναγνωρίζοντας τη σηµασία των οικονοµικών σχέσεων στην κοινωνική εξέλιξη εµβάθυνε στα
οικονοµικά κι επίσης ανέπτυξε την κλίση του προς τη φιλοσοφία, αλλά πάντως οι πολιτικές
ανησυχίες του επικαθόριζαν και νοµιµοποιούσαν τις θεωρητικές, προσδιορίζοντας ποιά
επιµέρους γνωστικά αντικείµενα θα µελετούσε διαδοχικά. H οικονοµική και φιλοσοφική παιδεία,
αλλά και η άµεση εµπειρία της σύγχρονης ζωής στο Bερολίνο, επηρέασαν µε τη σειρά τους τις
πολιτικές αντιλήψεις του· επικύρωσαν το σοσιαλιστικό προσανατολισµό του και τού επέτρεψαν
να ορίσει πρακτικές και θεωρητικές προτεραιότητες. Σχηµατοποιώντας αυτήν τη διαλεκτική θα
λέγαµε πως οι ηθικές παρορµήσεις τον έστρεψαν προς µια πολιτική προβληµατική, οι πολιτικές
αναζητήσεις τον κατεύθυναν στην οικονοµική, η εµπειρία της ευρωπαϊκής µητρόπολης τού
επέτρεψε να εκτιµήσει τις φιλοσοφικές αναλύσεις της νεωτερικότητας και τέλος η σύγχρονη
οικονοµική και η φιλοσοφία αποσαφήνισαν και στερέωσαν τις πολιτικές ιδέες του· όλες αυτές οι
πλευρές ήταν αλληλένδετες. Tελειώνοντας τις σπουδές του επιστρέφει στην Eλλάδα µε ευρύτερες
εµπειρίες, ανώτερες αναλυτικές ικανότητες, ικανή φιλοσοφική εκλέπτυνση κι επιστηµονική γνώση,
και ταυτοχρόνως διατηρώντας ακέραιες τις πρωταρχικές ηθικές, πολιτικές και κοινωνικές
αναζητήσεις του.
Tα γερµανικά πανεπιστήµια δεν δίδασκαν τον σοσιαλισµό, µεταρρυθµιστικό ή
επαναστατικό.1 Mε δική του πρωτοβουλία συγκρότησε ο Παπαναστασίου την πλούσια βιβλιοθήκη
η οποία σώθηκε κατά το µεγαλύτερο µέρος της και σήµερα φυλάγεται στο Σπουδαστήριο Δηµοσίου
Δικαίου της Nοµικής Σχολής, στη Θεσσαλονίκη. Eίπαµε πως µελέτησε συστηµατικά και
υπογράµµισε χαρακτηριστικά εκατοντάδες τόµους σχολιάζοντας στο περιθώριο, παρενθέτοντας
φύλλα µε παρατηρήσεις ανάµεσα στις σελίδες τους, ή και συµπληρώνοντάς τους µε χωριστά
τετράδια σηµειώσεων· ο κατάλογός τους αποδίδει ποιά δεδοµένα και ποιές απόψεις είχε στη
διάθεσή του, καθώς και πόσο µόχθησε να σχηµατίσει προσωπικές αντιλήψεις. Δεν έχουµε, στην
περίπτωσή του, απλή µεταφορά ιδεών από την ανεπτυγµένη Eσπερία στην Eλλάδα, αλλά µια
παραδειγµατική µορφή κοσµοπολίτη διανοούµενου ο οποίος κατέχει τις κυριότερες ευρωπαϊκές
γλώσσες και διαλέγεται µε τις σύγχρονες ιδέες απευθείας στις µητροπόλεις της νεωτερικότητας·
κρίνει, συγκρίνει και τελικά επιλέγει όσες τού χρησιµεύουν για να συγκροτήσει ένα σφαιρικό
πολιτικό όραµα, πρωτότυπο κι εστιασµένο στις ιδιαιτερότητες του ηµιπεριφερειακού χώρου απ'
1
Yπήρχαν ελάχιστες εξαιρέσεις, λόγου χάρη ο δάσκαλος του Kαλιτσουνάκι Heinrich Herkner, οι οποίες δεν
αναιρούν τον κανόνα.
47
όπου προέρχεται και όπου εστιάζει τη δράση του. Aπό αυτή την άποψη έµοιαζε µάλλον µε στελέχη
που ανέδειξαν οι σοσιαλιστικές διεθνείς, µε τον τύπο πολιτικού που ενσάρκωναν διανοούµενοι
όπως ο Kριστιάν Pακόφσκι και οι Nόµιµοι Mαρξιστές, παρά µε τους εγχώριους αντιπάλους του
που ανέδιδαν συνήθως ιδεολογικό µεταπρατισµό.
Δεν αρκούν για να αποκρυπτογραφηθεί ο λόγος του Παπαναστασίου οι εξωτερικές
οµοιότητες που παρουσίαζε µε τη µια ή την άλλη σχολή· ανιχνεύοντας την ιδεολογική του
συγκρότηση ώστε να τον εντάξουµε σε κάποιο σοσιαλιστικό ρεύµα οφείλουµε πρώτα να
διαλευκάνουµε την παραγωγική µέθοδο της σκέψης του, τις πρώτες έννοιες που χρησιµοποιούσε
και τις θεµελιώδεις σχέσεις που τις διασύνδεαν, κι έπειτα να συγκρίνουµε µε σύγχρονες πολιτικές
προτάσεις τις τοποθετήσεις του σε κρίσιµα ζητήµατα. Kάτι τέτοιο θα διευκολυνόταν αν διαθέταµε
άµεσα τεκµήρια της πνευµατικής και πολιτικής ωρίµανσής του, αλλά δυστυχώς τέτοια δεν
εντοπίζονται· τα πρώτα γνωστά κείµενά του - ουσιαστικά τα άρθρα στην Kοινωνιολογική και οι
αγορεύσεις στη βουλή του 1911 - γράφονται µετά τα τριάντα. Δεν προδίδουν αρχάρια πένα,
αντιθέτως, κοσµούνται από ύφος λείο και περιεχόµενο πυκνό· πιθανότατα έγραφε προηγουµένως
στον αχαρτογράφητο σοσιαλιστικό τύπο, ανυπόγραφα ή ψευδώνυµα. Όταν πάντως εµφανίζεται
δηµοσίως, η γλώσσα του παρουσιάζει δοµικές αναλογίες µε κείνη των Aναθεωρητών
σοσιαλδηµοκρατών και σαφείς οµοιότητες µε τις απόψεις του Mπερνστάιν, το έργο του οποίου
µελέτησε εξαντλητικά.
Tην εποχή εκείνη διακρίνονταν τρία κυρίως ρεύµατα της ευρωπαϊκής σοσιαλδηµοκρατίας·
µια ετερογενής αριστερά µε γνωστότερους ηγέτες την Pόζα Λούξεµπουργκ και τον Λένιν, οι
“κεντριστές” υπό τον παλαίµαχο Kάουτσκυ µε τους οποίους συνέκλιναν σε πολλά σηµεία οι
Aυστροµαρξιστές, και τέλος το “αναθεωρητικό” ρεύµα το οποίο εκφράστηκε θεωρητικά κυρίως
από τον Mπερνστάιν στη Γερµανία, πήρε τη µορφή του “υπουργισµού” στη Γαλλία και στην Iταλία
και περίκλειε επίσης τους Nόµιµους Mαρξιστές και τους Oικονοµιστές της Pωσίας.1 Στη Γερµανία
η χρόνια ένταση µεταξύ µαρξιστών και λασσαλικών σοσιαλδηµοκρατών κατέληξε στην πρακτική
επικράτηση των τελευταίων.2 Oι οπαδοί του Mπερνστάιν αλλά και σοσιαλιστές ή συνδικαλιστές
προσανατολισµένοι προς την εµπειρική πολιτική χρησιµοποίησαν τον διευρυµένο ταξικό λόγο για
να προτείνουν ευέλικτες οικονοµικές πολιτικές, ικανές να εγκολπωθούν τις ανάγκες των
µεσοστρωµάτων και ιδίως των αγροτών· έτσι πρόσφεραν υποδείγµατα στους σοσιαλιστές των
περιφερειακών κοινωνιών που αγνοούσαν την πόλωση µεταξύ της εργατικής και της αστικής
τάξης. Eντέλει η συζήτηση που άνοιξε ο Mπερνστάιν ενίσχυσε το σοσιαλδηµοκρατικό σχέδιο µε
ένα φάσµα στρατηγικών αρκετά ευρύ ώστε να προσελκύσει πολλούς σοσιαλιστές της ευρωπαϊκής
ηµιπεριφέρειας και της περιφέρειας· ο σοσιαλισµός, ως πολιτική πρόταση πλέον και όχι ως απλό
θεωρητικό σχήµα, έπαψε να αποτελεί προνόµιο των βιοµηχανικά ανεπτυγµένων χωρών.
1
Jacques Droz (dir.), Histoire generale du socialisme, tome II: De 1875 a 1918, Presses Universitaires de France 1974,
σ. 17.
2
Joseph A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, Columbia UP 1949, σ. 12.
48
Στα Bαλκάνια οι ιδέες των Aναθεωρητών, συχνά συνυφασµένες επιλεκτικά µε κείνες των
Aυστροµαρξιστών, επηρέασαν τις ισχυρότερες σοσιαλιστικές οργανώσεις, ιδίως τους Πλατείς που
επικρατούσαν αριθµητικά στους κόλπους της ισχυρής βουλγαρικής σοσιαλδηµοκρατίας, καθώς
και τη Σοσιαλιστική Eργατική Oµοσπονδία της Θεσσαλονίκης κι έµµεσα τους συγγενείς
πολιτικούς σχηµατισµούς όπως ήταν οι αγροτιστές. O Παπαναστασίου άλλωστε εξαρχής εστίασε
την προσοχή του στη γεωργία κι εξήρε ως πρωταρχικούς όρους της κοινωνικής προόδου τη
βελτίωση της θέσης των γεωργών και την αύξηση της παραγωγικότητάς τους. Oι σοσιαλιστές που
έδρασαν στην Eλλάδα πριν από την Kοινωνιολογική Eταιρεία επίσης αναγνώρισαν το πολιτικό
και κοινωνικό βάρος της υπαίθρου, αλλά προσπάθησαν ατελέσφορα να προσελκύσουν τους
απόκληρους προβάλλοντας αναδιανεµητικά συνθήµατα και ηθικά ιδανικά διανθισµένα µε
καταλόγους επιµέρους διεκδικήσεων. Aντιθέτως οι Kοινωνιολόγοι παρουσίασαν µια
ολοκληρωµένη πρόταση µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού, συνθέτοντας τα αιτήµατα των λαϊκών
στρωµάτων της υπαίθρου και της πόλης µε µια αναπτυξιακή στρατηγική στηριγµένη στην κρατική
παρέµβαση· αυτή ήταν η δική του εκδοχή τους διευρυµένου ταξικού λόγου.
Oι κεντρικοί στρατηγικοί στόχοι τους - αγροτική µεταρρύθµιση, βελτίωση της θέσης των
εργαζοµένων παράλληλα µε τη συσσώρευση του κεφαλαίου, εκδηµοκρατισµός του κράτους -
συγκαταλέγονταν στις µεταβατικές µεταρρυθµίσεις που προωθούσαν οι Aναθεωρητές και
προϋπέθεταν οµόλογες οικονοµικές και κοινωνικές αναλύσεις1 οι οποίες καθόρισαν την πολιτική
τακτική τους κι έστρεψαν τις προσπάθειές τους στη δηµιουργία ενός κόµµατος των λαϊκών
τάξεων µε επικεφαλής την εργατική τάξη, δηλαδή σ' ένα σχηµατισµό ανάλογο µε κείνο στον οποίο
επιδίωκαν να µετατρέψουν οι Aναθεωρητές το SPD. Συµβάδιζαν επίσης στην αποδοχή του
κοινοβουλευτισµού µε την ορθόδοξη σοσιαλδηµοκρατία, στην οποία επικράτησαν µετά το 1890 οι
απόψεις του Mπέµπελ σχετικά µε την ανάγκη ενεργού συµµετοχής στην εθνική αντιπροσωπεία.2 H
οξυδέρκεια και οι πρακτικές συνέπειες αυτής της επιλογής φαίνονται αν την αντιπαραβάλουµε µε
την τακτική που χρησιµοποίησαν οι Kρατικοί Σοσιαλιστές στη Γερµανία - και περιστασιακά ο
Πλάτων Δρακούλης στην Eλλάδα - οι οποίοι στήριξαν τις ελπίδες τους για µεταρρυθµίσεις στη
βασιλική αυλή, ή µε τις προσπάθειες των ριζοσπαστών και αναρχικών να συσπειρώσουν τους
χειµαζόµενους µικροϊδιοκτήτες της ελληνικής υπαίθρου, ή τέλος µε τη βραχύβια απόπειρα του
Nίκου Γιαννιού να δηµιουργήσει ένα αποκλειστικώς εργατικό κόµµα.3
Yπήρχε εντούτοις µια κρίσιµη διαφορά στην έννοια που έδιναν στις ίδιες θεωρητικές αρχές
το Λαϊκό Kόµµα και η γερµανική σοσιαλδηµοκρατία. H δεύτερη περιείχε έναν αστερισµό
ανεπτυγµένων και δηµοκρατικά δοµηµένων κοµµάτων, µε πλούσια θεωρητική και οργανωτική ζωή
1
G. Lichtheim, Marxism, ό.π., σ. 278-300· M. Droz, Le Socialisme..., σ. 25-42. Bλ. επίσης τη συζήτηση για τον
ρεβιζιονισµό στο David McLellan, Marxism after Marx. An Introduction, Macmillan 1979, σ. 20 κ.ε..
2
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 32, 54.
3
Για την απόπειρα προσεταιρισµού του Γεωργίου από τον Δρακούλη, βλ. 'Eρευνα. Kοινωνιολογία Aνθρωπισµός
Mυχιολογικαί Eπιστήµαι. Tόµος E’, τεύχος Στ’ [Iούνιος 1910], και Tόµος E’, τεύχος I’ [Oκτώβριος 1910].
49
και ρίζες στην εργατική τάξη. Tα ανοίγµατά τους προς τους αγρότες δεν αντιστρατεύονταν την
κοµµατική ανάπτυξη ούτε ακύρωναν την πρωτοκαθεδρία των εργατών. Aπεναντίας οι
Kοινωνιολόγοι ούτε προέρχονταν από την εργατική τάξη ούτε στηρίζονταν σε καµιά µαζική
οργάνωση. Ξεκινούσαν από την κορυφή να χτίσουν το “κόµµα των λαϊκών τάξεων”
διαµεσολαβώντας στο επίπεδο της πολιτικής τα συµφέροντα αυτών των τάξεων - όπως τα
αντιλαµβάνονταν οι ίδιοι, αφού δεν εντάχθηκαν στο Λαϊκό Kόµµα ανεξάρτητες ταξικές
οργανώσεις - και παράγοντας για λογαριασµό τους πολιτικό λόγο και κοινοβουλευτικό έργο.
Eποµένως ανέπτυσσαν ιεραρχική σχέση µε τις τάξεις που εκπροσωπούσαν, αντιθέτως από τους
βουλευτές τις Φεντερασιόν οι οποίοι δεσµεύονταν από τις αποφάσεις της µαζικής οργάνωσης.
Ίσως οι Kοινωνιολόγοι πίστευαν πως έτσι θα συνέθεταν ευκολότερα τα ετερογενή συµφέροντα
των εργατών, των αγροτών και των µικροαστών, εντέλει όµως στις συνθήκες του ελληνικού
κοινοβουλευτισµού η λειτουργία τους ως ανεξάρτητων σοσιαλιστών βουλευτών εξοµοιώθηκε
ποικιλοτρόπως µε τις λειτουργίες των παραδοσιακών πολιτευτών. Ήδη από το Λαϊκό Kόµµα
βρίσκουµε το σπέρµα των µεταγενέστερων ταλαντεύσεών τους ανάµεσα στο κόµµα στελεχών και
στο µαζικό κόµµα.
O µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός του Παπαναστασίου διέψευσε µακροπρόθεσµα τις
προσδοκίες του. Όταν ο Bενιζέλος ενσωµάτωσε τους στόχους του Λαϊκού Kόµµατος στο
κυβερνητικό πρόγραµµα, καθυποτάσσοντάς τους συνάµα στην αντιδηµοφιλή πολιτική παρέµβασης
στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο, οι Kοινωνιολόγοι τον ακολούθησαν και η ελληνική αριστερά
διασπάστηκε σε µια µεταρρυθµιστική και σε µια ριζοσπαστική πτέρυγα - όπως συνέβη και στις
περισσότερες χώρες της ηπειρωτικής Eυρώπης. Oι συντυχίες της εποχής και το ιδιαιτέρως µεγάλο
βάρος των γεωργών στην ελληνική κοινωνία έκαναν να πάρει ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός το
µεσοπόλεµο κυρίως τη µορφή ενός περισσότερο ή λιγότερο ριζοσπαστικού αγροτισµού, ενώ
αφετέρου η ριζοσπαστική αριστερά µπολσεβικοποιήθηκε κι εξοστρακίστηκε από την εθνική
πολιτική ζωή. Tο ρήγµα µεταξύ τους βάθαινε, στο επίπεδο της ηγεσίας αν όχι σε κείνο της βάσης,
βραχυκυκλώνοντας τον Παπαναστασίου, ώσπου ανασυγκολλήθηκαν στο πλαίσιο του Eθνικού
Aπελευθερωτικού Mετώπου επί Kατοχής.
O µεταρρυθµισµός των Aναθεωρητών πάντως δεν δέσµευε τις προτάσεις και τις
αντιδράσεις των Kοινωνιολόγων. Kαταρχάς η πίστη τους στον κοινοβουλευτισµό ήταν σχετική·
πάντοτε παρουσίαζαν την πολιτική επανάσταση όχι απλώς ως θεµιτή και νόµιµη, αλλά ως
φυσιολογική (ανδροπρεπή) απόλαυση. “Kαι µε κουµπούρες εν ανάγκη!”, απάντησε αργότερα ο
Παπαναστασίου όταν τον ρώτησαν πώς προάσπιζε τις πολιτειακές αντιλήψεις του· ως τις
τελευταίες ηµέρες της ζωής του συνοµωτούσε για µια αντιµεταξική εξέγερση στην Kρήτη, ενώ
συχνά συµµετείχε σε βίαια κινήµατα.1 Ήδη από το 1909 οι Kοινωνιολόγοι υποστήριξαν
1
Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις της 7.12.1929, σ. 215· T. Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη, “Aλέξανδρος...”,
ό.π., σ. 71, και T. Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη, “Στοιχεία για µια προσωπογραφία του Aλ. Παπαναστασίου”, ό.π.,
σ. 432. Tις σχετικές απόψεις του Bernstein βλ. σε E. Bernstein, Evolutionary Socialism, o.π., σ. 101, 206, 217-218.
50
ριψοκίνδυνα το αγνώστων προθέσεων και δυνατοτήτων στρατιωτικό κίνηµα ενάντια στην
κοινοβουλευτική και πολιτειακή εξουσία, ενώ αντιθέτως βασικό αναλυτικό και πολιτικό σφάλµα
του Mπερνστάιν ήταν πως νοµιµοποιώντας το κατά Bέµπερ “ψευδοσυνταγµατικό” γερµανικό
κράτος βρέθηκε απροετοίµαστος όταν διαπίστωσαν πως το µέλλον της χώρας δεν αποφασιζόταν
στους δηµοκρατικούς θεσµούς αλλά από ηµιφεουδαρχικούς αυθέντες. Xωρούν πολλές ερµηνείες
του αµετανόητου συνοµωτισµού των Kοινωνιολόγων - ο οποίος σπάνιζε στους µεταρρυθµιστές
σοσιαλιστές - από τις “κακές συναναστροφές” της ελληνικής πολιτικής ζωής ως τον ιδεολογικό
επαµφοτερισµό των ίδιων όσο και των οργανώσεων που τούς ακολουθούσαν. Aυτή πάντως η
ελιτιστική µορφή δράσης αναµφίβολα συνδεόταν µε την απροθυµία τους να ενταχθούν σε µαζικές
οργανώσεις.
Kρατώντας τις παραπάνω επισηµάνσεις, µπορούµε να δούµε τους κυριότερους συγγραφείς
και τα ρεύµατα που µελέτησε ο Παπαναστασίου την περίοδο των σπουδών του και ως την έναρξη
των πολέµων. Oι πολιτικές σχολές στις οποίες εµβάθυνε προέρχονταν από τον γερµανόφωνο
χώρο: οι Kρατικοί Σοσιαλιστές και οι Aναθεωρητές, σε µικρότερο βαθµό οι ορθόδοξοι
σοσιαλδηµοκράτες και τέλος οι Aυστροµαρξιστές µε τους οποίους κορυφώθηκαν οι θεωρητικές
συζητήσεις του προηγούµενου αιώνα.1 Mετά την αναχώρησή του από το Bερολίνο συγκέντρωσε
επίσης έργα γάλλων Συνεργατιστών και Pιζοσπαστών, καθώς και των βρετανών Φαβιανών.
Aξιοποίησε εκλεκτικά τις απόψεις µεγάλης γκάµας συγγραφέων, µολονότι στις αναλύσεις και στις
µεταρρυθµιστικές προτάσεις του ακολουθούσε γενικώς τη λογική του Mπερνστάιν. Tα περιοδικά
που φύλαξε δείχνουν το εύρος των ενδιαφερόντων του. Mεταξύ τους συναντούµε το ηµιεπίσηµο
όργανο των Aναθεωρητών - το Sozialistische Monatshefte που εκδίδονταν από τον Joseph Bloch -
και τη Soziale Rundschau µε την οποία συνεργαζόταν ο Pόσερ, την Die Gesselschaft του Mονάχου,
το Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik των Mαξ Bέµπερ και Bέρνερ Zόµπαρτ που
εξέδιδε η Verein für Sozialpolitik, και τέλος το Die Zukunft του εκκεντρικού σοσιαλιστή Maximilien
Harden και του Hochberg, γραµµατέας του οποίου διατέλεσε ο Mπερνστάιν.2
1
Ernesto Laclau, Πολιτική και ιδεολογία στη Mαρξιστική Θεωρία. Kαπιταλισµός Φασισµός Λαϊκισµός, ό.π., σ. 9.
2
Στοιχεία για τα παραπάνω περιοδικά και συγγραφείς βλ. σε M. Droz, Le Socialisme..., σ. 29-31. Aς σηµειώσω εδώ
πως η επίδραση της γερµανόφωνης σοσιαλδηµοκρατίας στον Παπαναστασίου παραλείπεται ολότελα στο
Aλέξανδρος-Aνδρέας Kύρτσης, “O A. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής µεταρρύθµισης των αρχών του
20ού αιώνα”, Tα Iστορικά 9 [Δεκέµβριος 1988], σ. 339-351. 'Eνας λόγος γι’ αυτό είναι οι πηγές που χρησιµοποιεί ο
ερευνητής· πράγµατι, στα τετράδια πανεπιστηµιακών σηµειώσεων που σώζονται στο Aρχείο Παπαναστασίου στο
Λεβίδι δεν υπάρχουν αναφορές στους σοσιαλδηµοκράτες - και δεν θα µπορούσαν να υπάρχουν αφού οι
σοσιαλδηµοκράτες αποκλείονταν από το γερµανικό πανεπιστήµιο εκείνη την εποχή. 'Aλλος λόγος είναι ίσως η
προσπάθεια του A-A. Kύρτση να ερµηνεύσει το πολιτικό σχέδιο του Παπαναστασίου χρησιµοποιώντας
µεταγενέστερα καθιερωµένες έννοιες όπως “εκσυγχρονισµός”, “εκσυγχρονιστική ιδεολογία”, “πληροφορία που
προϋποθέτει η διατύπωση κάθε κοινωνικής τεχνολογίας”, ακόµη και τον “εξορθολογισµό” µε την έννοια που
χρησιµοποιεί στο κείµενο (σ. 346). O ίδιος µαρτυρά πως τα συµπεράσµατα όπου οδηγεί αυτή η προσέγγιση δεν
51
Tο ενδιαφέρον του Παπαναστασίου για τους σοσιαλιστές δεν περιοριζόταν στους
σύγχρονους· προµηθευόταν έργα προδρόµων όπως του Jean-Jacques Rousseau (Du contrat social,
σε έκδοση του 1900) και του Henri de Saint-Simon (Neues Christentum, 1911), ενώ επίσης µελέτησε
τον κοινωνικό φιλελευθερισµό του John Stewart Mill.1 Eπιπλέον παρακολουθούσε µε αδιάλειπτο
ενδιαφέρον, προπολεµικά όσο και µεταπολεµικά, τις τάσεις του σοσιαλιστικού αναρχισµού,
απηχώντας ίσως νεανικές προδιαθέσεις.2
Aπό τους προδρόµους και τους πρωτεργάτες της γερµανικής σοσιαλδηµοκρατίας ο
Παπαναστασίου είχε εξοικειωθεί περισσότερο µε τον Λασσάλ και τον Pοντµπέρτους Γιαγκέτσωφ.
Ωστόσο η σκέψη τους και ιδίως τουπρώτου δεν επηρέασε άµεσα την πολιτική του.3 Eπίσης, οι
ιδρυτές του µαρξισµού υποαντιπροσωπεύονταν στο σωζόµενο τµήµα της βιβλιοθήκης· το
πιθανότερο είναι πως υπήρχαν αλλά χάθηκαν, όπως συνέβη µάλλον και µε άλλους δηµοφιλείς
συγγραφείς, µε πρώτο και καλύτερο τον Kαντ. Πάντως σώζονται εκεί το πλήρες Das Kapital του
Karl Marx, επιστολές του Friedrich Engels και, σε έκδοση του 1919, τα Grundsätze des
Kommunismus των Friedrich Engels και Eduard Bernstein. Πλαισιώνονται από πολυάριθµες
συνόψεις, παρουσιάσεις και κριτικές αποτιµήσεις του µαρξισµού, υπογραµµένες από οπαδούς,
αναθεωρητές και αντιπάλους του. Iδιαιτέρως επέµεινε ο Παπαναστασίου στις φιλοσοφικές,
κοινωνιολογικές και πολιτικές αναλύσεις της µαρξιστικής θεωρίας, µεταξύ των οποίων ξεχώριζαν
εκείνες του Kάουτσκυ και του Mαξ Άντλερ που αναφέρουµε παρακάτω· επίσης εµβάθυνε στην
µπορούν να εξηγήσουν την πολιτική δράση του Παπαναστασίου (σ. 347). Nοµίζω πως αξίζει να προσεχτούν
ιδιαιτέρως η σχετική κριτική της έννοιας του εκσυγχρονισµού, σε συνδυασµό µε την “κοσµοσυστηµική προοπτική”
και το αλληλένδετο πρόγραµµα εργασίας που βρίσκουµε στο Immanuel Wallerstein, The Capitalist World-Economy,
ό.π., σ. 132-137, 53, 153 κ.ε..
1
Tου John Stewart Mill διέθετε τα Considerations on Representative Government (1861), A System of Logic (1898)
και Principles of Political Economy (1902).
2
Ξεχωρίζουµε από τα έργα που βρίσκουµε στη βιβλιοθήκη του τα De la justice dans la revolution (1870) του Pierre
Joseph Proudhon, Fouriers Systeme (1906, σε γερµανική µετάφραση) του Victor Considerant, Le collectivisme (1905)
του Gustave Hervé, La Proprieté: Origine et evolution (1895) του Paul Lafargue, Gegenseitige Hilfe in der Tier-und-
Menschwelt (1920) του Pyotr Kropotkin, και άλλα ακόµη µε θέµα τον Fourier και τον William Morris: G. Fritzsche,
William Morris: Sozialismus und Anarchistische Kommunismus (1927), και H. Bourgin, Fourier - Le Socialisme
Societaire. Extraits des oeuvres completes, (1903).
3
Tου Karl Rodbertus-Jagetzow διέθετε τα Schriften (1899), Zur Beleuchtung der Sozialen Frage (1890) και Zur
Erklärung der Heutigen Kreditnoth des Grundbesitzes (1893)· του Ferdinand Lassale, το Das System des Erwerbenen
Rechts (1870) κι επιπλέον σχετικά έργα άλλων συγγραφέων όπως τα E. Blum, Ferdinand Lassale’s Politische Reden
und Schriften (1861) και S. Grotzmann, Ferdinand Lassale (1919). Bλ. σχετικά µε τον Lassalle τα Ferdinand Lassalle,
The Workingman’s Programme, The Twentieth Century Press, London 1909, και Eduard Bernstein, Ferdinand Lassalle
as a Social Reformer, µτφρ. Eleanor Marx-Aveling, Swan Sonnenschein 1893. Eνδιαφέροντα περιγραφικά στοιχεία
προσθέτει ο William Harbutt Dawson, German Socialism and Ferdinand Lassalle, Scribner’s 1899.
52
οικονοµική πλευρά του µαρξικού έργου και µελέτησε εξαντλητικά το Das System des Marxismus.
Darstellung und Kritik (1910) του Georg Charasoff, ο οποίος ανέλυσε κι εν µέρει ανασκεύασε τις
θέσεις του Mαρξ σχετικά µε τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφάλαιου. Mελέτησε τέλος τα Die
volkswirtschaftlichen Grundbegriffe nach der Lehre von Karl Marx (1919) και Einfuhrung in den
Wissenschaftlichen Sozialismus (1906) του µαρξιστή ιστορικού της οικονοµίας Julian Borchardt.1
O Παπαναστασίου συγκέντρωσε το ενδιαφέρον του σε σοσιαλιστές συγγραφείς που
συνδέονταν συνήθως µε τη Δεύτερη Διεθνή. Όταν σπούδαζε παρακολουθούσε τις δηµόσιες
συζητήσεις των διάφορων τάσεων του Sozialdemokratische Partei Deutschlands, ενώ τουλάχιστον
ως το 1927 προµηθευόταν τακτικά τις κοµµατικές εκδόσεις του· εκτός από θεωρητικά κείµενα
διάβαζε και βιωµατικής υφής έργα όπως το Aus Meinem Leben (1925) του August Bebel - του ίδιου
διέθετε επίσης το Unsere Ziele (1919) - είτε εκδόσεις επικαιρικού περιεχοµένου. Mελέτησε
συστηµατικά την ορθόδοξη σοσιαλδηµοκρατική άποψη, κυρίως µέσα από το Die Historische
Leistung vom Karl Marx (1908) και άλλα οκτώ βιβλία του Karl Kautsky, έκδοσης από το 1902 ως
το 1920. Eξίσου επέµεινε στους Aναθεωρητές: ανάµεσα σε πλήθος έργα του Eduard Bernstein που
συναντούµε στη βιβλιοθήκη του, µελετηµένα είναι τα Wie ist der Wissenschaflicher Sozialismus
Moglich? (1901), Zur Theorie und Geschichte des Sozialismus (1904) και Die Voraussetzungen des
Sozialismus und die Auftrieben der Sozialdemokratie (1904)· του Eduard David, τα Sozialismus und
Landwirtschaft (1903) και Referenten-Führer (1908, αγορασµένο περίπου την ίδια εποχή).
Σηµειώνουµε τέλος το Archiv fur die Geschichte des Sozialismus und Arbeiterbewegung (1910,
αγορασµένο την ίδια περίπου εποχή) του Carl Grünberg.2
Δεν έχουµε ενδείξεις πως ο Παπαναστασίου παρακολούθησε µε ανάλογο ενδιαφέρον τις
απόψεις των Aυστροµαρξιστών, πλην του Max Adler από τον οποίο µελέτησε τα Marx als Denker
(1908, αγοράστηκε περί το 1909) και Die Bedeutung der Illusionen fur Politik und Soziales Leben
(1904). Προµηθεύτηκε ακόµη τέσσερα έργα του - Die Bedeutung des Sozialismus (1925), Der
Sozialismus und die Intellektuellen (1908, διαβάστηκε µετά το 1909), Die Soziologische Sinn des
Lehres von Karl Marx (1920), και Demokratie und Rätesystem (1904) - και συνέχισε να
ενηµερώνεται για τις αντιλήψεις του µετά τον Eυρωπαϊκό Πόλεµο. Mεταπολεµικό ήταν το µόνο
1
Mολονότι παραλείπονται από τον δηµοσιευµένο κατάλογο της βιβλιοθήκης του Παπαναστασίου, υπάρχουν στο
σπουδαστήριο οι τρεις τόµοι του Das Kapital (ταξινοµικός αριθµός 121870). Mια εκτενή παρουσίαση στα ελληνικά
του Charasoff βλ. στο Γιώργος Σταµάτης, “Georg Charasoff - ένας πρωτοπόρος της θεωρίας των γραµµικών
συστηµάτων παραγωγής. Mε ένα µαθηµατικό παράρτηµα του Aλέκου Tσίτσοβιτς”, Tεύχη Πολιτικής Oικονοµίας 2
[1988], σ. 3-63.
2
Bλ. για τον Bernstein σε Lucio Colletti, εισαγωγή στο Ed. Bernstein, I presupposti del socialismo, Laterza 1968·
Peter Gay, The Dilemma of Democratic Socialism, Columbia U.P. 1952· Christian Gneuss, “The Precursor: Eduard
Bernstein” σε Leopold Labedz (ed.), Revisionism, Praeger 1962· L. Kolakowski, Main Currents of Marxism, vοl. 2:
The Golden Age, ό.π., σ. 98 κ.ε.. O Karl Grünberg ήταν καθηγητής του πανεπιστηµίου της Bιέννης, ειδικός στα
αγροτικά ζητήµατα κι εκδότης του Archiv für die Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung.
53
έργο του Otto Bauer που βρίσκουµε στα ράφια της βιβλιοθήκης του, Der Weg zum Sozialismus
(1919).
O Παπανασταστασίου διατήρησε επίσης επαφή µε τον Kρατικό Σοσιαλισµό µέσα από τις
εκδόσεις της Verein fur Sozialpolitik. Aργότερα προµηθεύτηκε περιεκτικές θεωρήσεις όπως ήταν το
Les origines du socialisme d’ état en Allemagne (1911) του Ch. Andler και το Staatssozialismus (1916)
του Leopold von Wiese.1 Ωστόσο τα αναγνώσµατά του αφότου ξέσπασε ο Eυρωπαϊκός Πόλεµος
αφορούσαν, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, σοσιαλδηµοκράτες συγγραφείς. Mολονότι η σκέψη
του διαµορφώθηκε αρχικά σε συνάρτηση µε τον γερµανικό σοσιαλισµο, αξιοποίησε την πείρα των
εργατικών και σοσιαλιστικών κινηµάτων πολλών άλλων χωρών2 κι εντέλει απέκτησε συνολική
εποπτεία των τάσεων του βορειοευρωπαϊκού σοσιαλισµού - ενώ δεν ενδιαφέρθηκε συστηµατικά
για τα οµόλογα κινήµατα των βαλκανικών και των µεσογειακών κρατών µε εξαίρεση τη Γαλλία.
Aδιαφόρησε άραγε για την αριστερή σοσιαλδηµοκρατία της κεντρικής και της ανατολικής
Eυρώπης; δεν σώζονται στη βιβλιοθήκη του έργα γνωστών συγγραφέων της εποχής όπως ήταν η
Λούξεµπουργκ, ο Πάρβους, ο Πλεχάνωφ, ο Tρότσκι και ο Λένιν· πιθανόν τα δάνεισε ή χάθηκαν σε
εποχές βιβλιοπρογραφών, οπωσδήποτε όµως δεν επηρεάστηκε από αυτές τις τάσεις. Tα κύρια µη
γερµανικά ρεύµατα που µελέτησε, άλλοτε από το πρωτότυπο και άλλοτε σε γερµανικές
µεταφράσεις, ήταν οι άγγλοι και οι γάλλοι Συνεταιριστές και Συνεργατιστές, οι Φαβιανοί, οι
Συνδικαλιστές και τέλος οι ρώσοι Aναθεωρητές (Nόµιµοι Mαρξιστές) που είχαν αξιοσηµείωτες
αναλογίες στις απόψεις και στην πρακτική δράση µε τους Kοινωνιολόγους.
Στους τελευταίους ανήκε ένας από τους σηµαντικότερους µαρξιστές οικονοµολόγους, ο
Mιχαήλ Tουγκάν Mπαρανόφσκι· ο Παπαναστασίου µελέτησε εξαντλητικά το θεµελιώδες έργο του
O σύγχρονος καπιταλισµός στην ιστορική του εξέλιξη στη γερµανική έκδοση του 1908.3 Aπό τους
γάλλους σοσιαλιστές διάβασε Jean Jaurés (Action Socialiste, 1900) καθώς κι έργα συνδικαλιστών
όπως ήταν ο Henri Lagardelle (Le socialisme ouvrier, 1911)· ενδιαφερόταν µάλλον για προτάσεις
1
Σχετικά µε τις πολιτικές όψεις του γερµανικού κρατικού σοσιαλισµού βλ. William Harbutt Dawson, Bismarck and
State Socialism, Swan Sonnenschein 1890· Lujo Brentano, La Question ouvriere, Librairie des bibliophiles 1885· Lujo
Brentano, On the Relation of Labour to the Law of Today, Putnam’s 1891. Στο τελευταίο έργο αναδεικνύονται
ανάγλυφα οι διαφορές µεταξύ της σκέψης του Παπαναστασίου και του Brentano. Bλ. επίσης, σχετικά µε την
επιρροή αγγλικών παραδειγµάτων στα µέλη της VfS την εισαγωγή στο Dr. G. von Schulze-Gaevernitz, Social Peace:
a Study of the Trade Union Mouvement in England, Swan Sonnenschein 1893.
2
Aκόµη και της Iαπωνίας· βρίσκουµε, λόγου χάριν, µεταξύ των βιβλίων που προµηθεύτηκε το Le Mouvement
ouvrier au Japon (1912) του Félicien Challaye. Mια εύστοχη κρίση για την επιρροή των Πλεχάνωφ, Jaurés και
Bernstein στους Kοινωνιολόγους βλ. στο Aγγελος Eλεφάντης, H επαγγελία της αδύνατης επανάστασης, ό.π., σ. 196.
3
Michael Tugan-Baranovski, Der Moderne Kapitalismus im seiner Geschichtlischen Entwicklung, (1908). Σχετικά µε
τους ρώσους Aναθεωρητές βλ. κυρίως την εξαιρετική µελέτη του Richard Kindersley, The First Russian Revisionists:
A Study of “Legal Marxism” in Russia, Clarendon Press 1962· συµπληρωµατικά, Donald A. Lowrie, Rebellious
Prophet: A Life of Nicolai Berdyaev, Harper 1960.
54
τους σε θέµατα αγροτικής µεταρρύθµισης και συνεργατισµού παρά για τις θεωρητικές θέσεις τους.
Mελέτησε ιδίως τις απόψεις περί γεωργίας που ανέπτυξε προπολεµικά ο βέλγος
σοσιαλδηµοκράτης Emile Vandervelde - L’ exode rurale et le retour aux champs (1903, αγοράστηκε
περί το 1910) και Le socialisme agraire, ou le collectivisme et l’ evolution agricole (1908) - αλλά
επίσης και µεταπολεµικά - Le socialisme contre l’ etat (1919) και Trois aspects de la revolution
russe. 7 mai - 25 juin 1917 (1918).1
Σε σχέση µε τον Συνεργατισµό η παιδεία του είχε γερµανικές βάσεις. Mελέτησε συστηµατικά
τους γερµανικούς νόµους καθώς και καταστατικά κι έντυπα συνεταιριστικών οργανώσεων,
ιδιαιτέρως του κινήµατος του Reiffeissen· δίπλα τους ξεχωρίζουµε από µια µεγάλη γκάµα
θεωρητικών έργων τις µελέτες του Otto von Gierke - Das Wesen der Menschilchen Verbände (1902)
και Rechtsgeschichte der Deutschen Genossenschaften (1868) - και του Franz Oppenheimer
(αναφέρθηκαν παραπάνω). Aπό άλλες χώρες συναντούµε τον Charles Gide (Les societes
cooperatives de consommation, 1910), τον βούλγαρο Jovan F. Guechoff (Les associations agricoles et
ouvrieres, 1904), τον κοινωνιολόγο G. Bouglé (Le solidarisme, 1907), καθώς και τους Φαβιανούς:
Catherine Webb (ed.), Industrial Cooperation: The Story of a Peaceful Revolution (1906) και Beatrice
Potter-Webb, The Co-Operative Movement in Great Britain (1909). O Παπαναστασίου
προµηθεύτηκε επίσης µελέτες του ζεύγους Webb σχετικά µε επιµέρους µεταρρυθµίσεις: English
Local Government from the Revolution to the Municipal Corporations Act (1908), English Poor Law
Policy (1910), καθώς και την πολύ µεταγενέστερη English Local Government: English Poor Law
History (1929).2
Eύκολα διακρίνονται οµοιότητες µεταξύ των Kοινωνιολόγων και των Φαβιανών, οι οποίες
υπερτονίστηκαν αργότερα. Oι δυο Eταιρείες δηµιουργήθηκαν από κλειστές οµάδες σοσιαλιστών
διανοούµενων µε πολιτική εµβέλεια δυσανάλογα ευρύτερη από τον περιορισµένο αριθµό των
µελών τους και είχαν άµεση πρόσβαση στην πολιτική εξουσία ανεξάρτητη από την υποστήριξη των
εργατικών οργανώσεων. Aπό θεωρητική άποψη καµιά τους δεν διέθετε συνοχή· αντιθέτως,
1
Kατείχε και άλλα έργα του Vandervelde, το τελευταίο από τα οποία εκδόθηκε το 1933 (L’ alternative - capitalisme
d’ état ou socialisme democratique)· επίσης συνέχισε να προµηθεύεται έργα του Jaurés, από τα οποία σηµειώνουµε
το σηµαντικό L’ Armee nouvelle (1915). Προσθέτουµε τον H. Bourgin, του οποίου κατείχε έργα σχετικά µε τη
γεωργία, µε τον προµαρξικό σοσιαλισµό κ.ά..
2
Σχετικά µε τις θέσεις και την ιστορία του φαβιανισµού, βλ. Edward R. Pease, The History of the Fabian Society,
George Allen and Unwin 1925. 'Aλλοι αγγλοσάξωνες δηµοσιολόγοι και οικονοµολόγοι που µελέτησε, χωρίς να τον
επηρεάσουν ουσιαστικά, ήταν ο “τόρυ σοσιαλιστής” Robert Blatchford (Britain for the British, 1902), o William
Cunningham (Modern Civilization in some of its Economic Aspects, 1893), ο Henry George (Protection or Free Trade
(1903) και Progress and Poverty (1881)) και ο William Jevons (The State in Relation to Labour, 1894). Eπίσης
µελέτησε πολυάριθµες επίσηµες εκδόσεις, συλλογές τεκµηρίωσης και µελέτες για τον Συνεργατισµό και για τον
Δηµοτικό Σοσιαλισµό, από τις οποίες ξεχωρίζουµε την πολύκροτη αναφορά της βρετανικής βασιλικής επιτροπής
για το εργατικό ζήτηµα (T. G. Spyers, Royal Commission, The Labour Question, 1894).
55
συνδετικοί κρίκοι των µελών τους ήταν το εκλεκτικιστικό και πρακτικό πνεύµα, καθώς και η ροπή
προς τον συγκρητισµό. Παροµοίως µε σύγχρονες οµάδες διανοούµενων, όχι πάντοτε
σοσιαλιστικές, υιοθέτησαν περιεκτικά προγράµµατα κοινωνικών µεταρρυθµίσεων τα οποία
προϋπέθεταν την επεξεργασία βασικών σωµάτων ιδεών και τη δηµιουργία πολιτικών παρατάξεων.
Iδρύοντας το Λαϊκό Kόµµα οι Kοινωνιολόγοι ίσως έλπιζαν να παίξουν ρόλο ανάλογο µε εκείνον
που έπαιξαν στο Eργατικό Kόµµα το ζεύγος Oυέµπ και ο Zωρζ Mπέρναρ Σω - µολονότι ήταν
ακόµη πιο µετέωροι αφού στην Eλλάδα δεν είχαν τις ισχυρές ταξικές οργανώσεις της Aγγλίας.
Aρκούν όµως παρόµοιες αναλογίες για να µιλήσουµε για επίδραση των Φαβιανών στους
Kοινωνιολόγους; οι τελευταίοι προσέλαβαν απευθείας από τις γερµανικές πηγές τις σοσιαλιστικές
θεωρίες που οι Φαβιανοί απέτυχαν άλλοτε να αφοµοιώσουν και άλλοτε να κρίνουν· ενώ ο
Παπαναστασίου διέθετε πλήρη εποπτεία των σοσιαλδηµοκρατικών ρευµάτων της ηπειρωτικής
Eυρώπης, καθώς και των φιλοσοφικών θεµελίων τους, οι βρετανοί µεταρρυθµιστές γνώριζαν από
τη σχετική φιλολογία µόνον τον Προυντόν και τον Λασσάλ - και αυτούς ρηχά. Ήταν επηρεασµένοι
από τον δαρβινισµό, από τον θετικισµό και από τις οικονοµικές θεωρίες του Xένρυ Tζωρτζ, τις
οποίες γνώριζε άριστα και ο Παπαναστασίου, αλλά αντιθέτως από τον τελευταίο επικαλούνταν
σταθερά τον Kοντ και τον Σπένσερ ενώ σύµφωνα µε τον επίσηµο χρονικογράφο τους “κανένας
από τους αρχικούς Φαβιανούς δεν είχε διαβάσει Mαρξ, ούτε καν γνώριζαν τις ιδέες του όταν
ίδρυσαν τη Φαβιανή Eταιρεία”. H οικονοµική και φιλοσοφική παιδεία του Παπαναστασίου, ενώ
περιλάµβανε στοχαστές που επηρέασαν επίσης τους Φαβιανούς, όπως ήταν χαρακτηριστικά ο
Tζων Στιούαρτ Mιλ και ο Oυίλλιαµ Tζήβονς, ήταν πλουσιότερη από την παιδεία των ηγετών τους,
ενώ άλλωστε οι κριτικές του Zίµµελ, του Σµόλλερ και του Bάγκνερ, τις οποίες συνδύαζε µε το
σώµα των σοσιαλδηµοκρατικών αντιλήψεων που ενστερνίστηκε, πολύ απείχαν από τους
αυτοσχεδιασµούς των Φαβιανών. Tέλος η ριψοκίνδυνη πολιτική πρακτική του δεν συνδεόταν µε τη
φαβιανή ιδέα της αδιάκοπης δηµοκρατικής προόδου µε µεταρρυθµίσεις και δίχως αµετάκλητες
ρήξεις.1
Oι πρακτικές προτάσεις των Φαβιανών συζητούνταν ευρύτερα στην Eυρώπη - την ίδια
εποχή ο Λένιν και η Kρούπσκαγια µετέφραζαν στα ρωσικά την Industrial Democracy των Oυέµπ.
Eπιπλέον επηρέασαν έµµεσα τους Kοινωνιολόγους, µέσω του Mπερνστάιν που διατηρούσε
1
Σχετικά µε τη γενικότερη επίδραση που άσκησε ο John Stuart Mill βλ. Duncan Graeme, Marx and Mill: Two Views
of Social Conflict and Social Harmony, Cambridge U.P. 1973. Για τις ιδέες των Webb περί προόδου βλ. Harry W.
Laidler, Social-Economic Movements, Thomas Y. Crowell Co 1949, σ. 172-203, ιδίως 193-194. H κλασική µελέτη για
τη Φαβιανή Eταιρεία, απ’ όπου και το χωρίο σχετικά µε τον Mαρξ (σ. 25), είναι η Edward R. Pease, The History of
the Fabian Society, ό.π.. Ωστόσο, πιθανώς µε προθέσεις πολιτικής οικειοποίησης, µια µερίδα µελετητών του
Παπαναστασίου παρέβλεψε τη ροπή του προς τις πολιτικές επαναστάσεις υπερτονίζοντας την υποτιθέµενη
προσήλωσή του στις µεταρρυθµίσεις και στη νοµιµότητα· βλ. χαρακτηριστικά Γιώργος Δ. Kοντογιώργης, “Oι
σοσιαλιστικές ιδέες του Aλέξανδρου Παπαναστασίου”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και
Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 83-102.
56
φιλικές σχέσεις µαζί τους και χρησιµοποίησε τον εµπειρικό µεταρρυθµισµό τους ως αντίβαρο στον
επαναστατικό λόγο των ορθόδοξων σοσιαλδηµοκρατών. O Παπαναστασίου όµως αντί να
αναπαραγάγει τις πολιτικές ή οικονοµικές θεωρίες τους, τις οποίες δεν συζήτησαν ποτέ σοβαρά
στην ηπειρωτική Eυρώπη και κατά µείζονα λόγο στην Aθήνα, ενσωµάτωσε επιµέρους ιδέες τους σε
ένα µαρξιστικής προέλευσης θεωρητικό πλαίσιο.1 Oλότελα διαφορετικό ζήτηµα αποτελούν οι
µεταγενέστερες προσπάθειες να προβληθούν ως σηµαντικές οι οµοιότητες µεταξύ των
Kοινωνιολόγων και των Φαβιανών στο πρακτικό επίπεδο· οι τελευταίοι δεν συνδέθηκαν ποτέ µε
στρατιωτικά κινήµατα, ούτε επιχείρησαν σοβαρά να ανατρέψουν τον µονάρχη τους, ούτε βεβαίως
ευνόησαν εκτελέσεις πολιτικων αντιπάλων τους. Όταν ο Παπαναστασίου και ο
Tριανταφυλλόπουλος, σε εποχές που επιδίωκαν να νοµιµοποιηθούν και να συνεννοηθούν µε τους
δεξιούς αντιπάλους τους, επικαλέστηκαν το παράδειγµά τους, τα είχαν κάνει όλα αυτά και πολύ
περισσότερα - και συνεπώς είχαν λόγους να υπερτονίζουν τις υποθετικές συγγένειές τους µε τους
εξηµερωµένους βρετανούς πολιτικούς.2
Tο γνωσιολογικό ζήτηµα
1
Για τη ρωσική µετάφραση των Webb το 1903 βλ. Christopher Hill, Lenin and the Russian Revolution, Pelican 1978,
σ. 40. Για τη σχέση του Bernstein µε τους Φαβιανούς βλ. σε G. Lichtheim, Marxism, ό.π., σ. 279-280· M. Droz, Le
socialisme..., σ. 31-32· P. Gay, The Dilemma..., σ. 47 κ.ε. και ιδίως σ. 97· τέλος, στο Eduard Bernstein, Evolutionary
Socialism, o.π., σ. 115 κ.ε..
2
Bλ. τις αναφορές του Παπαναστασίου στη συνέντευξη που έδωσε στον Nέο Kόσµο (8-12.12.1933). Ωστόσο ήδη
από το 1908 ο K. Xατζόπουλος, ο οποίος δεν γνώριζε από κοντά τα πράγµατα, διατύπωσε βιαστικές κρίσεις µε
αφορµή τα φαβιανά άρθρα που µετέφρασε ο Tριανταφυλλόπουλος για τον Eργάτη του Bόλου. Bλ. K.
Xατζόπουλος προς N. Γιαννιό, 24.5.1908, σε “Πενήντα ανέκδοτα γράµµατα του K. Xατζόπουλου προς τον
σοσιαλιστή N. Γιαννιό και τη γυναίκα του Aθηνά Γαϊτάνου Γιαννιού”, Nέα Eστία 62, σ. 1271.
57
Tο κλειδί των οικονοµικών αντιλήψεων του Παπαναστασίου περιέχεται στα “Mεθοδολογικά
προβλήµατα της οικονοµικής” που δηµοσίευσε το 1908 στο πρώτο τεύχος της Eπιθεωρήσεως
Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών. Πρόκειται για ένα άρθρο είκοσι µόνο σελίδων, εξαιρετικά
όµως σηµαντικό· αποτέλεσε το µόνο ανόθευτα θεωρητικό κείµενο του συγγραφέα, όχι µε την
έννοια ότι δεν συνδεόταν άµεσα µε πολιτικές προτεραιότητες (τις οποίες θα δούµε στη συνέχεια)
αλλά ως προς τον αφηρηµένο αναβαθµό στον οποίο στερέωσε την επιχειρηµατολογία του. Συνάµα
αυτό το δοκίµιο γεφύρωσε δυο διακριτές εποχές της ζωής του Παπαναστασίου, εκείνη στην οποία
συγκρότησε τις ιδέες του κι εκείνη κατά την οποία επιδίωξε να τις πραγµατοποιήσει, καθώς και
δυο όψεις της σκέψης του, την επιστηµονική και την πολιτική.
O Παπαναστασίου συνοψίζει λοιπόν εδώ τις ιδέες του στα θεµελιώδη ζητήµατα των
επιστηµών του ανθρώπου, στις οποίες συγκατέλεγε την οικονοµική, καθώς και τις γνωσιολογικές
απόψεις του. Προτού εξετάσει την προβληµατική έννοια του οικονοµικού νόµου εφαρµόζει τη
νεοκαντιανή συλλογιστική στην επιστηµονική µέθοδο, την οποία αντιλαµβάνεται ως µέθοδο η
οποία αναλύει τα εµπειρικά δεδοµένα ώστε να συναγάγει νόµους και γενικές έννοιες. Στον
νεοκαντιανισµό στηρίζει την οπτική υπό την οποία εξετάζει το πρόβληµα, τη λύση που επιλέγει και
την ορολογία που υιοθετεί τελικά. Θεωρεί πως οι φυσικοί νόµοι και οι γενικές έννοιες δεν
υπάρχουν στην εξωτερική πραγµατικότητα αλλά αποτελούν κατασκευάσµατα του ανθρώπινου
νου, ο οποίος δηµιουργεί µέσω αυτών νοητικά πλαίσια για την ερµηνεία του κόσµου. Όπως το
εκθέτει γλαφυρά:
O όρος νόµος, ο οποίος από τας ανθρωπίνας πράξεις (δίκαιον) µετεφέρθη εις τα φυσικά
φαινόµενα, έχει την έννοιαν διαδοχής φαινοµένων, δηλ. σηµαίνει εάν λάβη χώραν A θα
επακολουθήση B. Όσον η σχέσις αυτή είναι απλουστέρα και προσδιορίζεται ακριβέστερον,
τόσον ο νόµος είναι τελειότερος. Oι φυσικοί νόµοι επήγασαν εκ της εµφύτου τάσεως ηµών
να αποδίδωµεν τα φαινόµενα εις απλάς αιτίας, και εκ της ανάγκης να εύρωµεν τον δρόµον
µας µεταξύ των φαινοµένων. Oι νόµοι ούτοι αποκτούνται δι’ αφαιρέσεως, δι
“εξιδανικεύσεως των γεγονότων”. H απλότης και η ακρίβεια ευρίσκονται εις την θεωρίαν,
και ουδέποτε εις την πραγµατικότητα. Όσον συνθετώτερον είναι εν φαινόµενον, τόσον η
απόστασις µεταξύ του νόµου και της πραγµατικότητος είναι µεγαλυτέρα. Eν τούτοις η
πρακτική αξία των νόµων είναι πάντοτε µεγάλη, διότι παριστούν περιορισµόν των
ενδεχοµένων να συµβούν· αποτελούν µέσας αξίας, µέσας γραµµάς, παρά τας οποίας κατά το
µάλλον ή ήττον παρεκκλίνουσα εκτείνεται η πραγµατικότης. Oι νόµοι ούτοι µας
διευκολύνουν την κατανόησιν των συνθέτων φαινοµένων και µας καθιστούν δυνατόν να
γίνωµεν εις πλείστας περιπτώσεις κύριοι αυτών. Όταν τα πράγµατα συγκρούωνται προς
την θεωρίαν, το συµπέρασµα, εις τας φυσικάς επιστήµας, δεν είναι ότι η θεωρία, η εύρεσις
νόµων, είναι αδύνατος, αλλ’ ότι ή δεν εξετιµήθησαν οι όροι των σχετικών φαινοµένων
καλώς, ή ότι η θεωρία έχει ανάγκην συµπληρώσεως ή διορθώσεως. H αλήθεια δεν είναι
τελικόν τι σηµείον αλλά σηµείον κατευθύνσεως. Δια την επιστηµονικήν έρευναν δεν υπάρχει
τέλος. Mία θεωρία, αποκτηθείσα δια της παρατηρήσεως ολίγων φαινοµένων, µας καθιστά
58
δυνατόν να τα αντιληφθώµεν βαθύτερον· ο έλεγχος της πρώτης αυτής θεωρίας δια
περισσοτέρων παρατηρήσεων µας αναγκάζει να την µεταβάλωµεν, να την περιορίσωµεν, να
την κάνωµεν συνθετωτέραν, ή εξ αυτής να εξάγωµεν άλλην απλουστέραν και γενικωτέραν.
Tοιαύτη εξέλιξις αποτελεί την ιστορίαν των φυσικών επιστηµών. Oτι είποµεν δια τους
νόµους ισχύει επίσης και δια τας γενικάς εννοίας, αι οποίαι παριστούν επίσης τυπικά
φαινόµενα - εκφράζουν όχι διαδοχήν φαινοµένων αλλά συνύπαρξιν καταστάσεων - είναι
γενικεύσεις µη ανταποκρινόµεναι ακριβώς εις την πραγµατικότητα, και χρησιµεύουσαι ως
µέσα αναγνωρίσεως.1
Πρέπει συνεπώς να απαλλαγούµε “της απλοϊκής αντιλήψεως ότι οι φυσικοί νόµοι και αι
γενικαί έννοιαι είναι τι εξωτερικώς υπάρχον, ανταποκρινόµενον απαρεγκλίτως εις την
πραγµατικότητα”.2 Σκιαγραφεί εδώ ο Παπαναστασίου µια διαλεκτική µεταξύ θεωρητικής
υπόθεσης κι εµπειρικής επαλήθευσης διαµέσου της οποίας συντελείται η επιστηµονική πρόοδος· το
πρόγραµµά της συνίσταται αφενός στην ανεύρεση νοµοτελειών που διέπουν τον κόσµο και
αφετέρου στη διαρκή εκλέπτυνση, µέσω της κριτικής διαδικασίας, των νόµων που ανακαλύπτει·
µόνον τη δύναµη της κριτικής διατηρεί το ανθρώπινο πνεύµα όταν παραµερίσει τις µεταφυσικές
explanationes της θεολογίας και του νατουραλισµού. Συνειδητοποιεί τότε πως είναι δικά του
δηµιουργήµατα οι γενικές έννοιες και οι φυσικοί νόµοι που θεωρούσαν στοιχεία αντικειµενικά και
αυθύπαρκτα οι προγενέστερες φιλοσοφίες και τα αναγόρευαν σε ακρογωνιαίους λίθους ο
εµπειρισµός και ο πρώιµος ορθολογισµός. Δεν υπάρχει δόγµα απρόσβλητο από την κριτική σκέψη:
ο Παπαναστασίου επαναλαµβάνει πως “το µέγιστον φιλοσοφικόν πόρισµα είναι τούτο, ότι κάθε
γνώσις είναι γνώσις σχετική, δυναµένη να ανατραπή δια αντιθέτων επιχειρηµάτων”.3
Eκ πρώτης όψεως αυτό το επιχείρηµα της σχετικότητας της γνώσης συναρτάται µε την
προσκόλληση της “ηρωικής εποχής” του φιλελευθερισµού στο κοινοβουλευτικό πολίτευµα: οι
απόψεις δεν νοµιµοποιούνται µε την αναγωγή τους σε εξωπολιτικές αρχές, αφού αφού κάθε γνώση
είναι σχετική, αλλά µε κριτήριο την πλειοψηφία του πολιτικού σώµατος - όσο ευρύ ή περιορισµένο
και αν είναι αυτό. Eις επίρρωσιν θα µπορούσαµε να επικαλεστούµε επίσης την αντίθεση του
Παπαναστασίου στον επαναστατικό σοσιαλισµό, αλληλένδετο τότε µε µια κωδικοποίηση του
διαλεκτικού υλισµού η οποία επικαλούνταν την απόλυτη γνώση µιας οιονεί φυσικής επιστήµης
των κοινωνικών σχέσεων. Στο ίδιο πλαίσιο θα ερµηνευόταν ακόµη και η ροπή του προς τα
πραξικοπήµατα - είτε ως έµπρακτη κριτική της έλλειψης νοµιµοποίησης των προηγούµενων
καθεστώτων (1909, 1916, 1922), είτε ως υπόρρητη αποδοχή, µετά την κοινωνική
αποσταθεροποίηση της Kαταστροφής, της σύγχρονης αντιδηµοκρατικής µετάλλαξης του
φιλελευθερισµού. Ωστόσο ο Παπαναστασίου από πολύ νωρίς προέκτεινε απρόσµενα αυτή την
αρχή από τη φιλοσοφία και την επιστήµη στο πολιτικό πεδίο: συµπέρανε, σε µια πλατωνική
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 10-11.
2
Στο ίδιο, σ. 11.
3
Aλ. Παπαναστασίου στη B’ Aναθεωρητική Bουλή, EΣB, συνεδρίασις της 26.2.1911, σ. 671.
59
αποστροφή, πως “το συµφέρον και εις την κοινωνίαν και το κράτος είναι ν’ ακούεται εις κάθε
ζήτηµα η γνώµη των δυναµένων να έχουν ταύτην, και η γνώµη των ειδικοτέρων, των επαϊόντων,
πρέπει να βαρύνη περισσότερον από την γνώµην των πολλών”.1 Πρόκειται για µια θέση που
υποστήριζε παλαιότερα ο φιλελευθερισµός2 και την οποία αντικατόπτριζαν επίσης οι
µεταγενέστερες προτάσεις του Παπαναστασίου και άλλων για την εκπροσώπηση των κοινωνικών
οµάδων και ιδίως των διανοούµενων στη γερουσία. Eν κατακλείδι, παρ’ όλη τη σηµασία που έδινε
στην πολιτική δηµοκρατία, δεν την θεωρούσε απόλυτη αξία και το υπογράµµισε αυτό εµπράκτως
σε όλη τη διάρκεια της σταδιοδροµίας του ενισχύοντας στρατιωτικά κινήµατα - ενώ αφετέρου το
πολιτικό καθεστώς που πρότεινε έτεινε θεµελιωδώς προς το δηµοκρατισµό, όπως κατέδειξε η
προσωπική συµβολή του στο σύνταγµα της Δεύτερης Eλληνικής Δηµοκρατίας. Aντινοµία πρόδηλη,
που δύσκολα ερµηνεύεται µε φιλοσοφικούς ή ακόµη και µε πολιτικούς όρους.
Aλλού ορίζει ο Παπαναστασίου ως αξιωµατικές και πρωταρχικές πηγές της γνώσης την
καντιανή έννοια της αυθόρµητης σκέψης και τη συµπληρωµατική της έννοια της άµεσης
παρατήρησης. H αυθόρµητη σκέψη όµως - η οποία ενδεχοµένως λογίζεται, όπως και στον Kαντ,
ως ταυτόσηµη µε τους κανόνες της τυπικής λογικής - παράγει γνώση όταν γονιµοποιείται από την
άµεση παρατήρηση.3 H γλώσσα θεωρείται µέσο για να εκφράσουµε τη σκέψη και υπόκειται στους
κανόνες της τελευταίας καθώς και σε “φυσικούς γλωσσολογικούς νόµους”, οι οποίοι νοούνται ως
ιστορικής φύσης νόµοι αφού προκύπτουν από την προσπάθεια του ύπατου δηµιουργού της
γλώσσας, δηλαδή της ανθρώπινης κοινωνίας και συνεκδοχικά του λαού, “να ικανοποιήσει στο
µεγαλύτερο δυνατό βαθµό τις γλωσσικές του ανάγκες”.4
Στα “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής” ο συγγραφέας θίγει επίσης,
αναπτύσσοντας µια γνωσιολογία θεµελιωµένη στην κριτική σκέψη, το ερώτηµα σχετικά µε την
αυτονοµία των επιµέρους πεδίων της επιστηµονικής έρευνας που απασχόλησε έντονα τον
νεοκαντιανισµό.5 Eπισηµαίνει συστηµατικές διακρίσεις µεταξύ επιστήµης και µεταφυσικής, καθώς
και µεταξύ ιστορίας και φιλοσοφίας της ιστορίας, που δείχνουν ανάγλυφα παρά την περιστασιακή
ασάφειά του πως είχε αφοµοιώσει τη νεοκαντιανή επιστηµολογία. Eπηρεάστηκε εδώ από τον
Γκέοργκ Zίµµελ, το επιστηµολογικό εγχείρηµα του οποίου συνεπαγόταν χαρακτηριστικούς
ορισµούς των συνόρων που χώριζαν την κοινωνιολογία από τις λοιπές επιστήµες του ανθρώπου
1
Στο ίδιο, σ. 671.
2
Umberto Cerroni, Θεωρία του πολιτικού κόµµατος, πρόλογος - επιµέλεια Aντώνης Λιάκος, µετάφραση Tάσος
Δαρβέρης, Παρατηρητής 1986, σ. 45 κ.ε..
3
Aλ. Παπαναστασίου, “H Aρκαδία και οι Aρκάδες”, Δηµοκρατία, φ. της 25.9.1932, αναδηµοσίευση από Aρκαδία,
τ. της 14.9.1932.
4
Bλ. σχετικά την διαµαρτυρία στη Δικαιοσύνη της 24.5.1908, καθώς και τη συνέντευξη του 1926 για το γλωσσικό
που βρίσκεται στο AΠΛ, προθήκη Γ’.
5
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 10-11.
60
καθώς και του ιδιαίτερου έργου που αντιστοιχούσε σε κάθε µια από αυτές τις επιστήµες.1
Aκολουθώντας τον Zίµµελ ο Παπαναστασίου δήλωνε πως η συναγωγή τυπικών κοινωνικών
φαινοµένων και η αναζήτηση ιστορικών νόµων ανήκουν στην κοινωνιολογία και στη φιλοσοφία
της ιστορίας αντιστοίχως· στην ιστορία αυτή καθαυτή, ως επιστήµη του συγκεκριµένου, απέµενε
µόνον η διακρίβωση ατοµικών συναφειών που συνέδεαν τα επιµέρους ιστορικά γεγονότα:
δεν πρέπει να υποτεθή ότι ο ιστορικός αντιγράφει δουλικώς το ιστορικόν υλικόν. Eχει και
αυτός ανάγκην της επιστηµονικής αφαιρέσεως, όπως και ο χηµικός και ο φυσικός. Eκ του
πλήθους των πράξεων και των τυχών των ανθρώπων εκλέγει µόνον εκείνας, αι οποίαι κατά
τας ιδέας του είναι άξιαι παρατηρήσεως. Tο εξαιρετικόν είναι ότι εις τα φαινόµενα, τα
οποία περιγράφει, βλέπει ατοµικά τοιαύτα, άπαξ συµβαίνοντα. Πέραν της εξακριβώσεως
αυτών και της συγκεκριµένης αιτιολογικής συναφείας των, δεν επιδιώκει τι. Όταν θέλη να
ανεύρη τυπικά φαινόµενα, νόµους ιστορικούς, εξέρχεται των ορίων της ιστορίας· τότε
έχοµεν όχι πλέον ιστορίαν, αλλά φιλοσοφίαν της ιστορίας ή κοινωνιολογίαν.2
H ιστορία λοιπόν αποτελεί ιδιογραφική επιστήµη, αντιθέτως από τη φιλοσοφία της
ιστορίας και την κοινωνιολογία. H διατύπωση που χρησιµοποιεί εδώ ο Παπαναστασίου είναι
αόριστη· αφήνει ανοιχτό το ενδεχόµενο να περιορίζεται η κοινωνιολογία στην “τυπική
κοινωνιολογία”, την οποία προσδιόρισε ως αντικείµενο των ερευνών του ο Zίµµελ, ενώ µπορεί να
ερµηνευτεί κι ευρύτερα. Λίγοι αναγνώστες του όµως γνώριζαν τις παραπάνω διακρίσεις και η
σχετική προβληµατική παρέµενε περιθωριακή στον ελληνικό χώρο. Ένα σύγχρονο κείµενο
αντίστοιχης έκτασης και θεµατολογίας, λόγου χάρη, ενδεικτικό των κυρίαρχων συντηρητικών
απόψεων που καλλιεργούσαν οι επίσηµοι θεσµοί - στη συγκεκριµένη περίπτωση το Πατριαρχείο
Kωνσταντινουπόλεως - έχουµε στο Iστορία, χρησιµότης αυτής, σχέσις προς τας λοιπάς επιστήµας,
όπου ο έγκριτος ιστορικός B. A. Mυστακίδης απαξιοί να αναφέρει όχι απλώς τις σύγχρονες
επιστηµονικές έριδες αλλά και ολόκληρους επιστηµονικούς κλάδους εδραιωµένους από τον
περασµένο αιώνα: η οικονοµική, η ψυχολογία και η κοινωνιολογία δεν κατονοµάζονται διόλου,
είτε επειδή υπερβαίνουν τον γνωστικό ορίζοντα του συγγραφέα είτε επειδή απαγορεύεται να
κοινοποιηθεί η ύπαρξή τους στους ευσεβείς αναγνώστες.3
Oπωσδήποτε τα “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής” δείχνουν πώς
αντιλαµβανόταν ο Παπαναστασίου τις διακρίσεις µεταξύ των επιστηµών καθώς και πόση σηµασία
έδινε στην ιστορική ανάπτυξή τους. Tα προκαταρκτικά ερωτήµατα από τα οποία ξεκινά, είναι:
νοµιµοποιείται η ανεξαρτησία της οικονοµικής επιστήµης και αν δεχθούµε πως ναι, τότε υπό ποιές
προϋποθέσεις νοµιµοποιείται και πώς συνδέεται µε τις υπόλοιπες κοινωνικές επιστήµες; Aπό τη
διαπραγµάτευση αυτών των προκαταρκτικών ερωτηµάτων προχωρά στην επιστηµονική µελέτη
1
Bλ. σε N. Spykman, The Social..., σ. 5, 16-20, 34-44, 56-61.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 7.
3
B. A. Mυστακίδης, Iστορία, χρησιµότης αυτής, σχέσις προς τας λοιπάς επιστήµας, εν Kωνσταντινουπόλει εκ του
Πατριαρχικού Tυπογραφείου, 1906.
61
του κοινωνικού βίου, αφού πρώτα υπενθυµίσει την ιστορικότητα της γένεσης και της οριοθέτησης
των επιστηµών: “Όπως ο εξωτερικός κόσµος φαίνεται ότι αποτελεί εν σύνολον, ούτω και αι περί
αυτού γνώσεις περιελήφθησαν κατ’ αρχήν εις µίαν επιστήµην, την φιλοσοφίαν. Kαθόσον όµως το
ανθρώπινον πνεύµα εισέδυε και εισδύει βαθύτερον εις την αναγνώρισιν του κόσµου, εγεννήθη και
γεννάται πάντοτε ανάγκη διαιρέσεως αυτού και αναπτύξεως ιδιαιτέρων επιστηµών. Tην
ανθρωπίνην τάσιν προς ενότητα νικά η ανάγκη βαθυτέρας αντιλήψεως των φαινοµένων”.1
H ποικιλία των φαινοµένων του αισθητού κόσµου γεννά την ανάγκη διάκρισης των
επιστηµών· κάθε επιστήµη αντιστοιχεί σε ιδιαίτερο αντικείµενο, δηλαδή µελετά µια συγκεκριµένη
τάξη φαινοµένων του κόσµου, είτε επιµέρους όψεις κάποιας τάξης φαινοµένων. Όσον αφορά την
οικονοµική, ο αφετηριακός ορισµός του Παπαναστασίου εντάσσεται στο πλαίσιο της Kλασικής
Σχολής της Oικονοµίας: αντικείµενο της οικονοµικής επιστήµης αποτελούν οι οικονοµικές
σχέσεις, δηλαδή οι ανθρώπινες σχέσεις που γεννά η εργασία κι έχουν άµεση αιτία την παραγωγή
και τη διανοµή των αγαθών: είναι “σχέσεις ανθρώπων προς αλλήλους, έχουσαι άµεσον αιτίαν την
παραγωγήν ή την διανοµήν των αγαθών”.2 H οικονοµική εξηγεί τις οικονοµικές σχέσεις, τις οποίες
επιστήµες όπως η νοµική µελετούν από άλλο πρίσµα.
Aπό τη γενικότητα του αντικειµένου της οικονοµικής προκύπτει η αναπόφευκτη συνάφειά
της µε τις λοιπές επιστήµες του ανθρώπου· για να επιστρέψουµε στο προηγούµενο παράδειγµα, η
νοµική µελετά το ίδιο αντικείµενο µε την οικονοµική επιστήµη αλλά από κανονιστική και όχι
εξηγητική σκοπιά. “Kατ’ αρχάς ήτο δύσκολος ο χωρισµός των οικονοµικών από των άλλων
κοινωνικών σχέσεων. Oι πρώτοι φιλόσοφοι, οι οποίοι εξήτασαν τας οικονοµικάς σχέσεις, το
έκαµαν εν συνδυασµώ µε τας ηθικάς, οικογενειακάς και πολιτικάς σχέσεις. Eχρειάσθη να παρέλθη
αρκετός καιρός παρατηρήσεως και σκέψεως, µέχρις ότου το ανθρώπινον πνεύµα προχωρήση εις
την αφαίρεσιν των οικονοµικών από των άλλων σχέσεων. Eις τούτο υπεβοήθησε και το ότι συν τω
χρόνω, αι οικονοµικαί σχέσεις κατέστησαν συνθετώτεραι και απέκτησαν κάποιαν ανεξαρτησίαν
απέναντι των άλλων”.3
Στις παράπλευρες της οικονοµικής επιστήµες συγκαταλέγονται η ιστορία, η φιλοσοφία της
ιστορίας και η κοινωνιολογία. Όλες ασχολούνται µε το κοινό υλικό από το οποίο διυλίζει την
πρώτη ύλη της η οικονοµική, διαφέρουν όµως ως προς την άποψη του υλικού την οποία µελετούν
και ως προς τους σκοπούς που θέτουν. Eίδαµε προηγουµένως το παράδειγµα της ιστορίας: στη
δικαιοδοσία της ανήκουν τα κοινωνικά φαινόµενα στην ατοµικότητά τους, καθώς εστιάζεται στην
αναζήτηση αλληλουχιών συγκεκριµένων γεγονότων: “Tο εξαιρετικόν είναι ότι εις τα φαινόµενα,
τα οποία περιγράφει [η ιστορία], βλέπει ατοµικά τοιαύτα, άπαξ συµβαίνοντα. Πέραν της
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 4.
2
Στο ίδιο, σ. 5. Πρβλ. τους ορισµούς του αντικειµένου της οικονοµικής που δίνουν οι εκπρόσωποι της
Kλασικής Σχολής σε Joseph A. Schumpeter, Iστορία οικονοµικών θεωριών και δογµάτων, µετάφραση N.
Γιαννουλάτος, Παπαζήσης 1939, σ. 75-81.
3
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 6.
62
εξακριβώσεως αυτών, και της συγκεκριµένης αιτιολογικής συναφείας των δεν επιδιώκει τι. Όταν
θέλει να ανεύρη τυπικά φαινόµενα, νόµους ιστορικούς, εξέρχεται των ορίων της ιστορίας· τότε
έχοµεν όχι πλέον ιστορίαν, αλλά φιλοσοφίαν της ιστορίας, ή κοινωνιολογίαν”.1
Tα γνωσιολογικά κι επιστηµολογικά ζητήµατα που θίγονται στα “Mεθοδολογικά
προβλήµατα της οικονοµικής” καλύπτουν το µεγαλύτερο µέρος του δοκιµίου· µόνον προς το τέλος
αναφέρεται άµεσα ο Παπαναστασίου στην Έριδα περί της Mεθόδου στην οποία παραπέµπει ο
τίτλος. Προτού ασχοληθεί µε τον πυρήνα του ζητήµατος, δηλαδή µε την ιδανική χρήση της
επαγωγικής και της απαγωγικής µεθόδου στην οικονοµική έρευνα, επιχειρεί να ορίσει τις
θεµελιώδεις συντεταγµένες του: το ιδιαίτερο γνωστικό αντικείµενο και την ιδιαίτερη οπτική γωνία
που δικαιολογούν το αυθυπόστατο της οικονοµικής επιστήµης, την έννοια µε την οποία υφίσταται
νοµοτέλεια στην επιστήµη αυτή και τέλος τις βάσεις της οικονοµικής θεωρίας. Έχοντας πρώτα
διευκρινίσει τις έννοιες της οικονοµικής επιστήµης και του οικονοµικού νόµου, παρουσιάζει µια
συλλογιστική της αναζήτησης οικονοµικών νόµων· έπειτα ανακεφαλαιώνει κριτικά τα πορίσµατα
όπου κατέληξε η Methodenstreit χωρίς να συντάσσεται σαφώς µε τους υποστηρικτές της
επαγωγικής ή της παραγωγικής µεθόδου. Aυτή είναι η δοµή του κειµένου. Προέχει όµως, προτού
προχωρήσουµε στην ανάλυσή του, να διευκρινίσουµε την πνευµατική προεργασία των
ερωτηµάτων που έθεσε· για το σκοπό αυτό απαιτείται µια παρέκβαση ώστε να επισκοπήσουµε
ποιές οικονοµικές αντιλήψεις προσέλαβε ο Παπαναστασίου στο Bερολίνο απευθείας από τους
πρωταγωνιστές της Methodenstreit.
1
Στο ίδιο, σ. 7.
2
Die Nationale System der Politische Oekonomie και Ein Mitteleuropäischer Staatsverband: Zwischen Krieg und
Frieden, αµφότερα µε ενδείξεις ανάγνωσης, αγοράστηκαν όµως µετά το 1914. Για τη σταθερή επίδραση του Liszt
63
Materialismus, 1873) καθώς και τον βρετανό William Bagehot που αντιπροσωπεύεται µε τρία έργα,
όλα τους µελετηµένα από τον Παπαναστασίου. Δίπλα τους, τον σοσιαλιστή εµπνευστή του
αποκλειστικού εγγείου φόρου Herbert George (Progress and Poverty (1881) και Protection or Free
Trade, 1903) καθώς και τον διάδοχό του Theodor Hertzka (Freiland, 1896). Eπίσης, έργα του
Adolph Damaschke που εκλαΐκευσε ανάλογες θεωρίες (Ein Weg aus der Finanznot και Geschichte
der Nationaloekonomie, 1911), τα οποία αγόρασε ο Παπαναστασίου αφού επέστρεψε στην Eλλάδα
ενώ διάβασε τουλάχιστον το πρώτο.
Aπό τον Gustav Schmoller βρίσκουµε τα Grundriss der Allegemeinen Volkswirtschaftslehre
(1901), Über einige Grundfragen des Rechts und der Volkswirtschaft (1875), και Über das
Maschinenzeitalter in seinem Zusammenhang mit dem Volkswohlstand ... (1903), τα οποία φαίνεται
πως πρόσθεσε στη βιβλιοθήκη του το 1903-1904. Aπό τον επιστηµονικό κύκλο που σχηµατίστηκε
γύρω από τον Σµόλλερ, ο Παπαναστασίου µελέτησε τους Wilhelm Roscher (Geschichte der
Nationalökonomie, 1874), Karl Knies (Die Statistik als selbstandige Wissenschaft (1850), εξαντλητικά
µελετηµένο, και Die Politische Oekonomie vom geschichtlischen Standpunkte (1883), διαβασµένο),
Karl Bücher (Die Entstehung der Volkswirtschaft (1901), αγοράστηκε και διαβάστηκε µετά τα τέλη
του 1903), K.T. Inama-Sternegg (Neue Probleme des Modernen Kulturlebens (1908), µελετηµένο),
και τέλος τον Werner Sombart, του οποίου προµηθεύτηκε εννέα έργα και µελέτησε τα Der Moderne
Kapitalismus (1902, µε πολλές ένθετες σηµειώσεις), Die Deutsche Volkswirtschaft im 19. Jahrhundert
(1903), Die Gewerbliche Arbeiterfrage (1904), καθώς και το Sozialismus und Soziale Bewegung (έκτη
έκδοση 1908, αγορασµένο Aύγουστο του 1910 ή λίγο αργότερα, µε πολλές ιδιόγραφες σηµειώσεις
του Παπαναστασίου).
Στη βιβλιοθήκη του υπήρχαν επίσης αρκετοί εκλεκτικιστές συγγραφείς οι οποίοι
διαλέγονταν µε την Iστορική Σχολή είτε επηρεάστηκαν από αυτήν· επισηµαίνουµε λόγου χάρη τον
σοσιαλιστικών τάσεων και µεθοδολογικά συγγενή των κλασικών οικονοµολόγων Albert
Shaeffle,1τον Wilhelm Lexis,2 τον Adolph Wagner,3 το µεταγενέστερο Über Sozialismus,
Kommunismus und Anarchismus (1920) του Karl Diehl, και τέλος εννέα έργα του Karl
Oppenheimer.4
στη σύγχρονη οικονοµική συζήτηση βλ. Dieter Senghaas, “Friedrich List and the Basic Problems of Modern
Development”, Review, vol. XIV [1991].
1
Für Internationale Doppelwährung (1881), µελετηµένο και µε ένθετες σηµειώσεις του Παπαναστασίου.
2
Allgemeine Volkswirtschaftslehre (1910, αγοράστηκε από τον Παπαναστασίου περίπου την ίδια εποχή), Das
Handelwesen (1906), Die Allgemeinen Grundlagen der Kultur der Gegenwart (1905, σε συνεργασία µε τους Friedrich
Paulsen και Karl Diehl) και το Abhandlungen zur Theorie der Bevolkerungs- und Moralstatistik (1903), το οποίο δεν
φέρει ενδείξεις ανάγνωσης, αντιθέτως από τα τρία προηγούµενα έργα.
3
Finanzwissenschaft, (1880-1889), Grundlegung der Politischen Oekonomie, (1892).
4
Aπό τα οποία µελέτησε τα Die Siedlungsgenossenschaft (1869), Freiland in Deutschland (1895), Die Soziale
Bedeutung der Genossenschaft (1899), και Das Grundgesetz der Marxischen Gesselschaftslehre. Darstellung und Kritik
64
Δίπλα στους παραπάνω συναντούµε εκπροσώπους άλλων οικονοµικών σχολών: τον Charles
Gide (Principes d’ economie politique, έκδοση του 1906), δυο µελετηµένα έργα του David Frederick
Schloss,1 τις Principles of Political Economy (1902) του John Stewart Mill, καθώς και τη Lombard
Street (1892) του William Bagehot. Aπό τους εκπροσώπους της Aυστριακής Σχολής ο
Παπαναστασίου γνώριζε τον σοσιαλίζοντα Eugen von Philippovich,2 καθώς και τον Friedrich von
Wieser.3 Tέλος, µεταξύ των επιστηµόνων που ανέπτυξαν µαθηµατικές προσεγγίσεις της
οικονοµίας συναντούµε τον William Jevons4 και τον καθηγητή του Παπαναστασίου στο Bερολίνο
Ladislaus von Bortkiewitz.5 Aρχισε επίσης να διαβάζει το Manuel d’ economie politique (1909) του
Vilfredo Pareto, αλλά δεν προχώρησε πέρα από τις γενικές αρχές της θεωρίας του. Oι παραπάνω
τίτλοι απεικονίζουν τα εφόδια του Παπαναστασίου στο πεδίο της οικονοµικής θεωρίας· στα
οικεία κεφάλαια θα αναφέρουµε επίσης ποιά βιβλιογραφία µελέτησε σχετικά µε ζητήµατα της
αγροτικής, της συνεταιριστικής και της κοινωνικής πολιτικής.
O Σµόλλερ και o Bάγκνερ έδωσαν τις βασικές συντεταγµένες της οικονοµικής σκέψης του
Παπαναστασίου· η συστηµατική εξοικείωσή του µε τα διιστάµενα συστήµατα που ανέπτυξαν
περιγράφηκε και αναλύθηκε εύγλωττα από τον Mιχάλη Ψαλιδόπουλο, που δηµοσίευσε επίσης ένα
σηµαντικό τεκµήριο - τον κατάλογο των µαθηµάτων που παρακολούθησε ο Παπαναστασίου στο
γερµανικό πανεπιστήµιο - κι επισήµανε ότι ο Bάγκνερ άσκησε µεγαλύτερη επιρροή επάνω του.6 O
(1903). Mεταπολεµικά ο Παπαναστασίου προµηθεύτηκε τα Wert und Kapitalprofit (1922) και Grundriss der
Theoretischen Oekonomik (1926) του ιδίου συγγραφέα, όπως και τα Gesammelte Aufsatze zur Wissenschaftslehre
(1922) του Max Weber.
1
Methods of Industrial Remuneration (1894, αγοράστηκε από τον Παπαναστασίου µετά το 1905), και Methods for
Dealing with the Unemployed in Certain Foreign Countries, (1904).
2
Grundriss der Politischen Oekonomie (1904, αγοράστηκε και µελετήθηκε το 1907 ή λίγο αργότερα) και Ein
Wirtschafts-und-Zollverband zwischen Deutschland und Oesterreich-Ungarn (1915).
3
Theorie der Gesselschaftlichen Wirtschafts (1924, αγορασµένο µετά το 1925).
4
The State in Relation to Labour (1894), µελετηµένο.
5
War Aristoteles Malthusianer? (1906, πολύ µελετηµένο), και Bevolkerungswesen, (1919).
6
Mια συνοπτική έκθεση της συζήτησης µεταξύ Wagner και Schmoller βλ. στο Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, O
Aλέξανδρος..., σ. 330-332· άλλες παρουσιάσεις και αποτιµήσεις των απόψεών τους βλ. στα Joseph A. Schumpeter,
Iστορία οικονοµικών θεωριών και δογµάτων, µετάφραση N. Γιαννουλάτος, Παπαζήσης 1939, σ. 147-155· A. Weber,
Eισαγωγή εις την σπουδήν της θεωρητικής οικονοµικής, µετάφρασις και κριτικαί σηµειώσεις A. Bουζίκα
Παπαζήσης, s.a., σ. 46-59 (και βιβλιογραφία)· Δηµήτριος Kαλλιτσουνάκις, Iστορία της πολιτικής οικονοµίας
Aθήναι 1929, σ. 266-274· Δηµήτριος Kαλλιτσουνάκις, O Sombart και η συστηµατοποίησις της πολιτικής
οικονοµίας. Mεθοδολογική ανάλυσις, Zαχαρόπουλος 1930· Karl Loewith, Max Weber and Karl Marx [1960], Allen
and Unwin 1982. Aυτούσιες τις απόψεις των πρωταγωνιστών της διαµάχης, βλ. στα Gustav Schmoller, Principes d’
economie politique, Giard-Briére 1905· Adolph Wagner, Les Fondements de l’ economie politique, Giard-Briére 1904 -
1913.
65
τελευταίος δίδαξε στον νεαρό σοσιαλιστή µαθήµατα που περιγράφονταν ως Θεωρητική Eθνική
Oικονοµία, Eπιµέρους Θέµατα Eθνικής Oικονοµίας, Eιδική και Πρακτική Eθνική Oικονοµία,
Πολιτική Eξωτερικού Eµπορίου, Aσκήσεις Eθνικής Oικονοµίας και Aσκήσεις Πολιτικής
Eξωτερικού Eµπορίου· από τον Σµόλλερ ο Παπαναστασίου διδάχτηκε Γενικές Aρχές Eθνικής
Oικονοµίας, Πρακτική Eθνική Oικονοµία, Διαµόρφωση και Iστορία των Kοινωνικών Tάξεων,
Kατάσταση της Σύγχρονης Eργατικής Tάξης (Ständes) και Aσκήσεις Eθνικής Oικονοµίας.
Eπιπλέον παρακολούθησε µαθήµατα και ασκήσεις Δηµόσιας Oικονοµικής µε τον Max Sering,
γενική θεωρία και ασκήσεις Στατιστικής µε τον von Bortkiewicz, και σεµινάρια Στατιστικής και
Πολιτικών Eπιστηµών µε τους Σµόλλερ, Zέρινγκ και Richard Boeckh. Aς προσθέσουµε εδώ και
τον Zίµµελ, ο οποίος ανέπτυξε στη Philosophie des Geldes µια θεωρία της αξίας παραπλήσια προς
τις υποκειµενικές θεωρίες της αξίας της Aυστριακής Σχολής και του Boehm-Bawerk.1
Aργότερα ο Iωσήφ Σουµπέτερ κωδικοποίησε τις βασικές αντιλήψεις της Iστορικής Σχολής
της Oικονοµίας: σχετικότητα των οικονοµικών νόµων κι εξάρτηση των πρακτικών κανόνων της
οικονοµικής πολιτικής από τα ιστορικά και κοινωνικά τους συµφραζόµενα· ενότητα της
κοινωνικής ζωής και σχετική ετερονοµία της οικονοµικής ζωής· αναγνώριση πολλαπλών
ελατηρίων της οικονοµικής ζωής στη θέση των ορθολογιστικών βάσεων της κρατούσας κοινωνικής
ψυχολογίας· εδραιωµένη στην ιστοριογραφία εξελικτική θεώρηση της κοινωνίας· προσπάθεια
διακρίβωσης συγκεκριµένων αιτιακών αλυσίδων η οποία προσδίδει ιδιογραφικές διαστάσεις στην
οικονοµική επιστήµη· τέλος, προτίµηση για οργανικές αντιλήψεις του κοινωνικού γίγνεσθαι.
“Eτόνισεν όµως πάντοτε” η Iστορική Σχολή, σύµφωνα µε τον Σουµπέτερ, “ότι η Eθνική Oικονοµία
δεν δύναται ν’ αναλυθή εις κράµα αυτοτελών οικονοµικών υποκειµένων και ότι τα φαινόµενα της
Eθνικής Oικονοµίας δεν είνε µόνον η συνισταµένη ατοµικών συντελεστών. Tης µεθοδικής εν
τούτοις σπουδαιότητος ην η αντίληψις αύτη θα ηδύνατο να έχη δια την καθαράν θεωρίαν, δεν
έδειξεν αύτη ότι είχεν επίγνωσιν”.2 O Παπαναστασίου επηρεάστηκε από αυτές τις θεωρητικές
οικονοµικές ιδέες αλλά δεν τις προσυπέγραφε πάντοτε, όπως θα δούµε παρακάτω, ενώ
διαφωνούσε επίσης µε την πολιτική αυτών των συγγραφέων: ας σηµειώσουµε πως µολονότι ο
Σµόλλερ ήταν ταυτοχρόνως θεωρητικός της Iστορικής Σχολής της Oικονοµίας και του Kρατικού
Σοσιαλισµού, δεν συνδέονταν απαραιτήτως αυτά τα ρεύµατα σκέψης· ο Bάγκνερ, για παράδειγµα,
ήταν επίσης θιασώτης του Kρατικού Σοσιαλισµού χωρίς να ανήκει στην Iστορική Σχολή της
Oικονοµίας.
O Σµόλλερ, κατά τον Σουµπέτερ πραγµατικός πατέρας της Iστορικής Σχολής της
Oικονοµίας, διατύπωσε πρώτος, πριν από τον Mαρξ, την άποψη ότι µακροπρόθεσµα η ίδια η
εξέλιξη του κεφαλαίου υπονοµεύει τα θεµέλια της καπιταλιστικής κοινωνίας· η σηµαντική στη
Γερµανία επιρροή του στους οικονοµολόγους έφτανε ως την Aγγλία και τη Γαλλία. Φιλοδοξώντας
1
Για τα µαθήµατα που παρακολούθησε ο Παπαναστασίου, βλ. Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, ό.π., σ. 342-344. Για τις
θεωρίες του Simmell βλ. D. Frisby - T. Bottomore, ό.π., σ. 25, και Georg Simmell, The Philosophy of Money, ό.π..
2
J. Schumpeter, Iστορία..., ό.π., σ. 168-173.
66
να συνθέσει µια “γενική θεωρία της πολιτικής οικονοµίας” τόνιζε ακατάπαυστα την
πολυπλοκότητα των κοινωνικών φαινοµένων· απέρριπτε ως µαταιοπονία την αφηρηµένη µελέτη
της πολιτικής οικονοµίας χωρίς συνεξέταση των κοινωνικών θεσµών κι επέµενε στη συγκεκριµένη
µελέτη των “εθνικών οικονοµιών”, δηλαδή των οικονοµικών συστηµάτων στο πλαίσιο των
ιστορικά διαµορφωµένων κοινωνικών θεσµών και της κρατικής πολιτικής.1 O Aδόλφος Bάγκνερ
συγκαταλεγόταν, µαζί µε τον Σµόλλερ, στους πρωτεργάτες του Kρατικού Σοσιαλισµού, αλλά η
µεθοδολογία του προσέγγιζε την Aυστριακή µάλλον παρά την Iστορική Σχολή της Oικονοµίας.
Παρακάµπτοντας τις οπισθοδροµικές πολιτικές αντιλήψεις του (παγγερµανισµός, αντισηµιτισµός
και τα παρόµοια) ας µείνουµε στο ότι ήταν ο πρώτος ακαδηµαϊκός οικονοµολόγος που µελέτησε
τον Mαρξ - φιλότιµη προσπάθεια για την οποία ο τελευταίος τόν αντάµειψε µε τον τίτλο του
Kοµφούζιου. Ποιές πλευρές του έργου του συγκράτησαν οι έλληνες ακροατές επισήµανε η
νεκρολογία που τού αφιέρωσε η Nεοελληνική Eπιθεώρησις, µε την οποία συνδέονταν στενά οι
Kρατικοί Σοσιαλιστές και ο Παπαναστασίου: σοσιαλισµός του κράτους, πολιτική
δραστηριοποίηση, ιστορικισµός· “Eίναι λοιπόν ο Bάγνερ, ο συµφιλιωτής του σοσιαλισµού προς
τον κρατισµόν”.2
1
Στο ίδιο, σ. 149· Joseph A. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, Unwin Paperbacks 1987, σ. 42·
Gustav Schmoller, Principes d’ economie politique, ό.π., σ. 1, 2, 16 - 18· Charles Gide - Charles Rist, Iστορία των
οικονοµικών θεωριών, µετάφραση Nικολάου B. Πατσέλη, Γκόνης 1962, τ. B’, σ. 5-33.
2
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 20 [11.11.1917]. Tο περιεχόµενο και το ύφος της νεκρολογίας, δηµοσιευµένης µε
υπογραφή “W”, δεν θυµίζουν τον Παπαναστασίου· πιθανότατα προήλθε από την πένα του Σπύρου Kορώνη ή του
Kυριάκου Bαρβαρέσσου, οι οποίοι επίσης µαθήτευσαν δίπλα στον Wagner, ή ίσως του Δ. Kαλλιτσουνάκι. O
Wagner εξέτασε τις απόψεις του Mαρξ στην Allgemeine oder Theoretische Volkswirtschaftslehre, 1er Teil:
Grundlegung (1879)· βλ. σχετικά Tom Bottomore, Sociology and Socialism, Wheatsheaf Books 1984, σ. 41. H
απάντηση του Mαρξ: Albert Dragsted (ed.), Value: Studies by Karl Marx, translated by Albert Dragsted, New Park
Publications 1976, “Marginal Notes on Wagner”, σ. 201-229· ο χαρακτηρισµός στη σ. 206.
67
γερµανόφωνο χώρο, να τονίσει έµµεσα την επείγουσα ανάγκη επιστηµονικής ανάλυσης της
οικονοµικής πολιτικής που εφάρµοζε το ελληνικό κράτος. Ήταν αδύνατο να συµβάλει µε ένα
τέτοιο δηµοσίευµα σε µια ήδη εξαντληµένη συζήτηση, ούτε προπαγάνδιζε στο εγχώριο κοινό τις
απόψεις των µεν ή των δε· αντιθέτως µετέφερε την προβληµατική και τους καρπούς της
επιχειρηµατολογίας που ανέπτυξαν οι δυο µερίδες. Oυσιαστικά αµφισβητώντας το γνωσιολογικό
υπόβαθρο των οικονοµικών νόµων αποµυθοποιούσε τα οικονοµικά δόγµατα που κυριαρχούσαν
στην ελληνική κοινωνία κι εποµένως τις πολιτικές που καθαγίαζαν ως αναπόφευκτες και
νοµιµοποιούσαν αυτά τα δόγµατα.
Tο εγχείρηµα του Παπαναστασίου έµεινε µετέωρο τελικά. Eαν το άρθρο του επέτρεψε σε
λίγους να εµβαθύνουν στη θεµελιώδη προβληµατική της οικονοµικής, από την άλλη µεριά έµεινε
αναπάντητο και απέτυχε να προκαλέσει δηµόσιες ανταλλαγές απόψεων. Eπί δεκαετίες παρέµεινε
δίχως διάδοχο στην ελληνική βιβλιογραφία, αλλά και δίχως αντίλογο: η συζήτηση που δεν άνοιξε
µε αυτό το κείµενο υποκαταστάθηκε στα επόµενα χρόνια από αποσπασµατικές µεταφράσεις.1 Oι
ραγδαίες εξελίξεις των επόµενων χρόνων ανέδειξαν διαφορετικές προτεραιότητες, η νεότερη γενιά
των οικονοµολόγων ασχολήθηκε λιγότερο µε µεθοδολογικά προβλήµατα και τα εγχώρια
επιστηµονικά και πολιτικά ενδιαφέροντα στράφηκαν προς µάλλον πρακτικές κατευθύνσεις: η
ελληνική Methodenstreit εγκαινιάστηκε κι έληξε µε το ίδιο άρθρο. Δεν έθιξαν καν τα παράγωγα
ζητήµατα που ανακίνησε ο Παπαναστασίου επισκοπώντας την έννοια της οικονοµικής
νοµοτέλειας: πού να βασίσουν θεωρητικά την επιστηµονική ανάλυση της ελληνικής οικονοµίας και
προς ποιά κατεύθυνση να την στρέψουν; πώς θα επηρέαζαν πρακτικά την πολιτική ζωή; H κριτική
της οικονοµικής πολιτικής δεν µπορούσε παρά να ξεκινά από παρόµοια ερωτήµατα. Ωστόσο το
κεντρικό θεωρητικό ερώτηµα συνοψιζόταν στο αν η οικονοµική έπρεπε να πορεύεται ιδιογραφικά
όπως η ιστορία, ή αντιθέτως όπως η κοινωνιολογία και η φιλοσοφία της ιστορίας. “Mε άλλους
λόγους, είναι δυνατόν να εξυψωθή η οικονοµική εις την ανεύρεσιν τυπικών φαινοµένων, νόµων
διεπόντων τας οικονοµικάς σχέσεις;”.2 Ποιό ακριβώς νόηµα έδινε η οικονοµική στην έννοια του
“νόµου”;
Oι “νόµοι” που αναφέρει ο Παπαναστασίου, δηλαδή οι νόµοι των επιστηµών της φύσης και
της κοινωνίας, δεν ταυτίζονταν µε τους lois naturels et morales που γνώριζαν οι Φυσιοκράτες, ούτε
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 4-21· βλ. σχετικά και M.
Ψαλιδόπουλος, H κρίση..., σ. 101-104. Eνδεικτικός της αδιαφορίας που περιέβαλλε παρόµοια ζητήµατα ήταν ο
εναρκτήριος λόγος του τελευταίου στην έδρα της Πολιτικής Oικονοµίας στο Mετσόβειο Πολυτεχνείο, αρκετά
χρόνια αργότερα, ο οποίος κινούνταν σε πολύ λιγότερο αφηρηµένο επίπεδο: Σπύρου Kορώνη, “Πολιτική
οικονοµία και τεχνικαί επιστήµαι”, εν Aθήναις, εκ του τυπογραφείου “Nοµικής” Πέτρου Λ. Bεργιανίτου, 1918. Για
την κατάσταση της οικονοµικής επιστήµης στην Eλλάδα εκείνη την εποχή βλ. Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, H κρίση του
1929 και οι έλληνες οικονοµολόγοι. Συµβολή στην ιστορία της οικονοµικής σκέψης στην Eλλάδα του µεσοπολέµου,
IEΠETE 1989, σ. 101 κ.ε..
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 7.
68
µε τους θετικούς “οικονοµικούς νόµους” των βρετανών Kλασικών οικονοµολόγων τούς οποίους
αµφισβήτησε η Iστορική Σχολή της Oικονοµίας, αλλά είχαν ουσιωδώς διαφορετικό γνωσιολογικό
υπόβαθρο. H γνωσιολογία των “Mεθοδολογικών προβληµάτων της οικονοµικής” έχει ρίζες, όπως
είδαµε παραπάνω, στον νεοκαντιανισµό: οι “νόµοι” τους δεν έχουν υπόσταση έξω από τον
ανθρώπινο νου· αντιθέτως, όπως διασαφηνίζει το εδάφιο που αναφέραµε in extenso
προηγουµένως, αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις τις οποίες συγκροτεί µέσω κριτικών διαδικασιών
το ανθρώπινο πνεύµα καθώς προσπαθεί να κατανοήσει τον αισθητό κόσµο.1
Στο φως αυτής της γνωσιολογίας ξεθωριάζουν οι υποτιθέµενες ενύπαρκτες διαφορές
µεταξύ φυσικών και κοινωνικών νόµων τις οποίες πρόβαλε η επιστήµη του δέκατου ένατου αιώνα
όταν απέτυχε ο Διαφωτισµός να παρουσιάσει µια γενικής αποδοχής “κοινωνική επιστήµη” ή έστω
ένα περιεκτικό σύστηµα ανάλυσης των κοινωνικών φαινοµένων. O Παπαναστασίου επισηµαίνει
πως η δυσχέρεια ανάλυσης του κοινωνικού γεγονότος και το ανέφικτο του πειραµατισµού δεν
αποκλείουν προκαταβολικά την ανακάλυψη κανονικοτήτητων στα οικονοµικά φαινόµενα - και
πάλι όµως η έννοια του “οικονοµικού νόµου” παραµένει διπλά προβληµατική. Kαταρχάς
“σπουδαίος παράγων των οικονοµικών φαινοµένων είναι η θέλησις των ανθρώπων· αύτη όµως
φαίνεται ότι έχει ατοµικόν χαρακτήρα, και κατ’ ακολουθίαν δεν δύναται να υπαχθή εις κανόνα”.
Kατά δεύτερο λόγο, “άλλοι σπουδαίοι παράγοντες των οικονοµικών φαινοµένων, π.χ. το δίκαιον,
η τέχνη, µεταβάλλονται διαρκώς, κατ’ ακολουθίαν δε µεταβάλλονται και τα οικονοµικά
φαινόµενα. Tοιουτοτρόπως και εάν είναι δυνατόν να εύρωµεν νόµους διέποντας αυτά, πάλιν
ούτοι θα έχουν αναγκαίως ιστορικόν χαρακτήρα”. Aπό την άλλη πλευρά ιστορικό χαρακτήρα
έχουν εν µέρει και φυσικές επιστήµες όπως η βιολογία και η γεωλογία.2 Συνεπώς, ως προς το
πρόβληµα της µεθόδου ο Παπαναστασίου απορρίπτει τον φετιχιστικό θετικισµό της Iστορικής
Σχολής της Oικονοµίας κι εν µέρει µόνον δικαιολογεί την αντίθεσή της προς τους αφηρηµένους
νόµους που επικαλούνταν οι Φυσιοκράτες και οι συγγραφείς της Kλασικής Σχολής:
Eις το απόλυτον των οικονοµικών θεωριών αντετάχθη η σχετικότης αυτών. H τάσις αύτη,
εφόσον περιωρίζετο εις την διόρθωσιν ή συµπλήρωσιν κρατουσών οικονοµικών θεωριών,
ήτο πληρέστατα δικαιολογηµένη· αλλ’ επηρεαζοµένη από τας αρχάς της νοµικής ιστορικής
σχολής, ή µάλλον παραγνωρίζουσα αυτάς, κατέληξε να δώση εις την ιστορικήν µέθοδον
πρακτικώς την υπεροχήν, να θεωρήση δηλ. πολλάκις τας οικονοµικάς ερεύνας επαρκώς
1
Στο ίδιο, σ. 10-11. Πρβλ. εδώ την αντικαντιανή γνωσιολογική παράδοση που αναπτύχθηκε επίσης στο εσωτερικό
του µαρξισµού, η οποία διατεινόταν πως “ο ιστορικός υλισµός θεωρεί τα επιστηµονικά έργα, τις έννοιες, τις
ουσίες, τους φυσικούς νόµους και τις δυνάµεις, κύρια σαν δηµιουργίες της πνευµατικής δραστηριότητας του
ανθρώπου... είναι προιόντα που παρήγαγε η δηµιουργική ανθρώπινη δραστηριότητα από το υλικό των φυσικών
φαινοµένων”, µε άλλα λόγια η ανθρώπινη σκέψη, η οποία είναι “µια φυσική δραστηριότητα όπως όλες οι άλλες...
προιόν της δραστηριότητας του εγκεφάλου” (Anton Pannekoek, O Λένιν σαν φιλόσοφος, [1938], µετάφραση -
επιµέλεια Zαχαρίας Δεµαθάς - Γιώργος Σιούνας, Yψιλον 1981, σ. 56).
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 10, 14.
69
ικανοποιουµένας δια της ιστορικής περιγραφής και εξακριβώσεως συγκεκριµένων
γεγονότων. Tούτο δεν έγινεν εντελώς άνευ λόγου ... Aλλ’ οι ιστορικοί εξεδήλωσαν πάλιν
τους ενδοµύχους πόθους των, παραµορφώσαντες την έννοιαν της εξ επαγωγής µεθόδου.
Aντί να εννοούν δι’ αυτής το εκ γνωστών συγκεκριµένων γεγονότων συµπέρασµα περί
αγνώστων τοιούτων, δηλ. την εξ ωρισµένων γεγονότων γενίκευσιν, περιορίζουν την
επαγωγήν µόνον εις την συλλογήν συγκεκριµένων περιπτώσεων. Hξίωσαν περιγραφικήν
απόδοσιν όλης της πραγµατικότητος, και συνεβούλευσαν να θεωρηθή κύριος σκοπός της
οικονοµικής, τουλάχιστον εις ωρισµένας εποχάς, η συλλογή του επιστηµονικού
οικονοµικού υλικού, ίνα τεθούν κατ’ αυτόν τον τρόπον σταθερά θεµέλια δια την
οικονοµικήν θεωρίαν του µέλλοντος. Oύτως εύρεν απήχησιν εις την οικονοµικήν η
βάναυσος βακωνιανή ιδέα, ότι δια της επαγωγής πρέπει να εξαντλήται η πραγµατικότης.
Δεν ελήφθη κατ’ αυτόν τον τρόπον υπόψιν η εξαιρετική σηµασία την οποίαν έχει η
δηµιουργική δύναµις του πνεύµατος εις την αναγνώρισιν των φαινοµένων και των σχέσεων
αυτών, των “χρυσών νηµάτων” που τα συνδέουν - η παράθεσις των γεγονότων δεν
αποκαλύπτει τας σχέσεις αυτάς ουδέ τας αιτίας των, ιδίως όταν αύται είναι πολλαί και
αφανείς. - Προς τούτοις δεν ελήφθη υπ’ όψιν, ότι χωρίς την σύγχρονον µόρφωσιν της
θεωρίας η παρατήρησις και η συλλογή συγκεκριµένων γεγονότων είναι αδύνατος, διότι το
οικονοµικόν υλικόν είναι ποικίλον, επίσης ότι τούτο είναι ανεξάντλητον και ότι τέλος τα
οικονοµικά φαινόµενα υπόκεινται εις διαρκή µεταβολήν.1
Προϋπόθεση για να δεχτεί κανείς την ύπαρξη νοµοτέλειας στις κοινωνικές επιστήµες, κι
εποµένως στην οικονοµική, είναι να παρακάµψει τον απρόβλεπτο και ιστορικά σύντυχο
χαρακτήρα της ατοµικής βούλησης και πρακτικής. Στο σηµείο αυτό ο Παπαναστασίου επικαλείται
δυο επιχειρήµατα διαφορετικής τάξης προκειµένου να αναγορεύσει σε θεµέλιο της οικονοµικής
επιστήµης την ψυχολογική υπόθεση του ενιαίου οικονοµικού κινήτρου, µε την οποία η Kλασική
Σχολή διευκόλυνε σηµαντικά το αίτηµα της νοµοτελειακότητας. Tο πρώτο επιχείρηµα
συµπυκνώνει τη λογική της στατιστικής αφαίρεσης, η οποία όµως προϋποθέτει τη θεµελιώδη
ταυτότητα της ανθρώπινης ψυχής - ενός όρου που χρησιµοποιείται σύµφωνα µε τη γενική
φιλοσοφική θεώρηση του Παπαναστασίου, δηλαδή µε την έννοια του ψυχικού κόσµου και δίχως
να βαρύνεται από µεταφυσικούς συνειρµούς:
O ατοµικός χαρακτήρ της ανθρωπίνης βουλήσεως, ο οποίος εκδηλούται εις τας πράξεις και
εις τας σχέσεις των ανθρώπων, και ο οποίος, όταν παρατηρούµεν αυτούς εκ του πλησίον
φαίνεται απεριόριστος, εις βαθµόν αποκλείοντα την κανονικότητα των οικονοµικών
σχέσεων, αποδεικνύεται περιωρισµένος, όταν παρατηρούµεν τους ανθρώπους εξ
αποστάσεως. Όταν δηλ. έχωµεν ενώπιόν µας οµάδα ανθρώπων, ευρισκοµένων υπό τας
αυτάς εξωτερικάς συνθήκας και όταν από τας πράξεις και σχέσεις αυτών αφαιρούµεν τα
επουσιώδη και λαµβάνοµεν µόνον τα κύρια αυτών σηµεία, συναντώµεν εκπλήττουσαν
1
Στο ίδιο, MΛA, τ. A', σ. 8 και 16-17.
70
οµοιοµορφίαν. Bλέποµεν π.χ. ότι η τιµή ωρισµένου είδους πραγµάτων εις ένα τόπον είναι
περίπου η αυτή, τ.ε. εις τας καθ’ έκαστον αγοραπωλησίας περιορίζεται εντός ωρισµένων
ορίων. Bλέποµεν ότι εις διαφορωτάτους τόπους και εις πολύ διαφέροντα έθνη
εµφανίζονται, όταν συντρέχουν ωρισµέναι εξωτερικαί συνθήκαι, αυτοφυώς όµοια
οικονοµικά φαινόµενα, π.χ. εργατικοί και αγροτικοί συνεταιρισµοί, συνδικάτα. H
παρατήρησις αύτη µας άγει εις την υπόθεσιν περί οµοιότητος της ψυχής εις χονδράς τινας
όψεις αυτής, και κατ’ ακολουθίαν περί της ανάγκης ωρισµένων οικονοµικών φαινοµένων.
H υπόθεσις αύτη αποτελεί την λογικήν βάσιν της οικονοµικής θεωρίας.1
Ωστόσο την ψυχολογική υπόθεση αντισταθµίζει στη συνέχεια του άρθρου η παρεισαγωγή
ποικίλων στοιχείων τα οποία συνεπηρεάζουν ποικιλοτρόπως τις οικονοµικές σχέσεις: δίκαιο,
τεχνολογία, εθνική νοοτροπία και άλλοι ιστορικοί παράγοντες. Συνοπτικά υποστηρίζεται η
σχετική αυτονοµία της οικονοµικής ζωής από τα ψυχολογικά κίνητρα, “όπως οµοίως δεν είναι
δυνατόν εκ της γενετησίου ορµής µόνης να εξηγήσωµεν τας διαφόρους µορφάς του γάµου”.
Σκοντάφτουµε εδώ στο πιο ασαφές σηµείο της θέσης του Παπαναστασίου: “Mετά τα ανωτέρω θα
ήτο δυνατόν να υποτεθή, ότι η ψυχολογία ως ανεξάρτητος επιστήµη, παρέχει την βάσιν εις την
οικονοµικήν. Aλλά δεν έχει ούτω ... Eκ των ψυχικών ελατηρίων µόνον, δεν δυνάµεθα να
εξηγήσωµεν τα οικονοµικά φαινόµενα. Aντικείµενον της οικονοµικής είναι πάντοτε πράξεις,
σχέσεις ανθρώπων. Kαι αν εγνωρίζωµεν ασφαλώς τα σχετικώς προς τας οικονοµικάς πράξεις
κυριαρχούντα ψυχικά ελατήρια εις µίαν οµάδα ανθρώπων, δεν θα ήτο δυνατόν να συµπεράνωµεν
εξ αυτών µόνον τας οικονοµικάς σχέσεις των ανθρώπων”.2
Πώς ακριβώς συνεργάζονται τα ψυχολογικά ελατήρια µε τους ποικίλους ετερόρυθµους
παράγοντες που αναφέρονται η υπονοούνται εδώ; αντί να διευκρινίσει το ζήτηµα ο
Παπαναστασίου απλώς παραθέτει ενδεικτικά παραδείγµατα. Mολονότι επιµένει στην κεντρική
υπόθεση του ενιαίου ψυχολογικού κινήτρου, αρνείται να ασπαστεί µια ψυχολογική θεωρία της
οικονοµίας· τονίζει τη σηµασία εξωτερικών, µη ψυχολογικών παραγόντων, χωρίς να υπαινίσσεται
κάποιο θεωρητικό σχήµα ικανό να ερµηνεύσει ικανοποιητικά τη λειτουργία τους ή να υπερβεί την
εµπειρική, περιπτωσιολογική καταγραφή τους. Mε εύγλωττο τρόπο παρακάµπτει, στο απόσπασµα
που παραθέσαµε, το πρόβληµα της µετάβασης από τη στατιστική προβλεψιµότητα των
ανθρώπινων σχέσεων και των υλικών πράξεων, δηλαδή των εξωτερικών εκδηλώσεων της
κοινωνικης διάστασης της ζωής, στη χαρακτηριστικά νεφελώδη “υπόθεσιν περί οµοιότητος της
ανθρωπίνης ψυχής εις χονδράς τινας όψεις αυτής”. Δεν υπάρχουν πουθενά συνδετικοί κρίκοι ή
λογικές σχέσεις οι οποίες να οδηγούν από την προκείµενη πρόταση στο βαρύγδουπο συµπέρασµα.
Tο ίδιο ισχύει επίσης για τους ιστορικούς παράγοντες που υπεισέρχονται κατά τον
Παπαναστασίου στα οικονοµικά φαινόµενα - το δίκαιο, τις νοοτροπίες, την τεχνολογία και όλα τα
ιδιαίτερα γνωρίσµατα κάθε ιστορικού κοινωνικού σχηµατισµού, δηλαδή τους “άλλους
1
Στο ίδιο, σ. 11.
2
Στο ίδιο, σ. 18.
71
εξωτερικούς παράγοντες” όπως τους ονοµάζει (“τέχνην, άλλας οικονοµικάς σχέσεις π.χ.
κεφάλαιον, µεγάλην ιδιοκτησίαν”). Πρόκειται βεβαίως για παράγοντες εξωτερικούς ως προς την
οικονοµία οι οποίοι δεν εµπίπτουν καταρχήν στο πεδίο που εξετάζει νοµίµως η οικονοµική·
οδηγούµαστε λοιπόν στο ζήτηµα του ιδανικού αντικειµένου της οικονοµικής. H ευρύτητα που
προσδίδει στο τελευταίο ο συγγραφέας, καθώς και η ασάφεια µε την οποία το πραγµατεύεται, τον
τρέπουν προς τις απόψεις της Iστορικής Σχολής: ουσιαστικά αναιρεί την αφετηριακή πρόταση της
Kλασικής Σχολής την οποία υιοθέτησε στην αρχή του δοκιµίου (αντικείµενο της οικονοµικής είναι
οι οικονοµικές σχέσεις, δηλαδή οι “σχέσεις ανθρώπων προς αλλήλους, έχουσαι άµεσον αιτίαν την
παραγωγήν ή την διανοµήν των αγαθών”)1 µε µια παράγραφο όπου δίπλα στο κλασικό αντικείµενο
της οικονοµικής παρελαύνουν και άλλα πολλά:
H οικονοµική ενδιαφέρεται δια τας αιτίας της γενέσεως της ιδιοκτησίας, την πραγµατικήν
των εξωτερίκευσιν (κατανοµή της ιδιοκτησίας, δηλ. µεγάλη και µικρά ιδιοκτησία, κεφάλαιον
και συγκέντρωσις αυτού), τας αιτίας που προκαλούν την τοιαύτην ή τοιαύτην
εξωτερίκευσιν, την επίδρασιν της ιδιοκτησίας και της κατανοµής της εις την παραγωγήν και
διανοµήν των αγαθών, τ.ε. την ευηµερίαν των ανθρώπων ... H οικονοµική εξετάζει τα αίτια
που προκαλούν την αγοραπωλησίαν, κατά πόσον µεσολαβεί αύτη µεταξύ παραγωγής και
καταναλώσεως, και τέλος ποίοι λόγοι κανονίζουν το ύψος του τιµήµατος των πραγµάτων ...
Eκ των ανωτέρω είναι φανερόν πόσον ευρέα και δυσδιάκριτα είναι τα όρια της οικονοµικής
ερεύνης. H τέχνη δεν αποτελεί µεν αντικείµενον της οικονοµικής, αλλά δεν είναι αδιάφορος
δι’ αυτήν, διότι επηρεάζει τας οικονοµικάς σχέσεις και αµέσως και εµµέσως. Kατ’
ακολουθίαν, η οικονοµική εξετάζει την επίδρασιν των διαφόρων τεχνικών µορφών (π.χ.
µηχανών, εντατικής καλλιεργείας) επί της παραγωγής και των οικονοµικών σχέσεων, ως και
τους όρους της αναπτύξεως της τοιαύτης ή τοιαύτης τεχνικής µορφής. Eπίσης εξετάζει την
επίδρασιν του δικαίου, της θρησκείας, των ηθών και συνηθειών επί της παραγωγής και των
οικονοµικών σχέσεων. O πληθυσµός και η κίνησίς του επηρεάζουν σπουδαίως την
παραγωγήν και τας οικονοµικάς σχέσεις· δια τούτο η οικονοµική επιλαµβάνεται κατ’
ανάγκην - εφόσον δεν γίνεται τούτο υπό ιδιαιτέρας επιστήµης - της εξετάσεως όχι µόνον της
επιδράσεως αυτής, αλλά και της συνθέσεως και της κινήσεως του πληθυσµού, και των
αιτίων της. Tέλος επειδή εις το µέσον των ανωτέρω φαινοµένων ευρίσκεται ο άνθρωπος,
ενεργών και επηρεαζόµενος, η οικονοµική είναι υποχρεωµένη να γνωρίζη τας ιδιότητας του
ανθρώπου, τας γενικάς και τας φυλετικάς και εθνικάς, την διάρκειαν και το κληρονοµητόν
αυτών.2
Σύµφωνα µε τον ορισµό της Kλασικής Σχολής της Oικονοµίας, από τον οποίο ξεκίνησε ο
Παπαναστασίου, όλοι αυτοί οι παράγοντες, καθώς και όλες οι εξωτερικεύσεις της ανθρώπινης
ψυχής που πρέπει να συνυπολογίζουµε, εµπίπτουν καταρχήν στο ερευνητικό πεδίο άλλων
1
Στο ίδιο, σ. 5.
2
Στο ίδιο, σ. 6.
72
επιστηµών· παραλείπει όµως να προεκτείνει αυτόν το συλλογισµό και παρ’ όλη την ασάφεια της
έκφρασής του επαναφέρει πλαγίως τις αντιλήψεις του Zόµπαρτ και των άλλων εκπροσώπων της
Iστορικής Σχολής οι οποίοι έβλεπαν στην ιστορική οικονοµική επιστήµη το πρόπλασµα της
καθολικής κοινωνικής επιστήµης του µέλλοντος. Tελικά η αµηχανία που χαρακτηρίζει τις
αντιφατικές σκέψεις του Παπαναστασίου σ' αυτό το σηµείο δείχνει πόσο δυσκολευόταν να
αποµακρυνθεί από τις ιδέες της Iστορικής Σχολής, παρ’ όλες τις επιθέσεις που εκτόξευε εναντίον
της σε άλλα συναφή και καίρια σηµεία. Aναφέραµε προηγουµένως το πρόβληµα της ερευνητικής
µεθόδου, όπου επέκρινε τον αδιέξοδο θετικισµό της, καθώς και το θέµα των ιδανικών σχέσεων της
οικονοµικής επιστήµης µε την ηθική και την πολιτική. Eξίσου αυστηρός µαζί της ήταν στο ζήτηµα
του ενιαίου ή πολλαπλού οικονοµικού κινήτρου:
O λόγος ότι πολλά ψυχικά ελατήρια επηρεάζουν τας οικονοµικάς πράξεις ήγαγεν
γερµανούς οικονοµολόγους να προτάξουν των συστηµατικών εργασιών των λεπτοµερή
ψυχολογικήν ανάλυσιν, κατ’ αντίθεσιν προς τους κλασικούς οικονοµολόγους, οι οποίοι εις
τους συλλογισµούς των αναχωρούν, ως ελέχθη, εξ ενός ελατηρίου, του ατοµικού
συµφέροντος. H προεισαγωγική αύτη παράθεσις πολλών ψυχικών ελατηρίων απεδείχθη
άκαρπος. Διότι αγνοούντες τον βαθµόν της επιδράσεως ενός εκάστου εκ των ελατηρίων, δεν
δυνάµεθα εξ αυτών να συµπεράνωµεν δι’ απαγωγής τα οικονοµικά φαινόµενα, και αν
γνωρίζωµεν τους συντρέχοντας οικονοµικούς παράγοντας. H υπόθεσις ενός ψυχικού
ελατηρίου έχει ασυγκρίτως ανωτέραν µεθοδολογικήν αξίαν. Tην σχετικήν επίδρασιν των
άλλων ψυχικών ελατηρίων ηµπορούµεν να βεβαιώσωµεν εις την καθ’ έκαστον εξέτασιν εκ
των υστέρων· εις τούτο όµως δεν µας βοηθεί ο εκ των προτέρων λαµβανόµενος κατάλογος
ψυχικών ελατηρίων. H αναχώρησις εκ µόνου του ελατηρίου του ατοµικού συµφέροντος δεν
είναι αυθαίρετος, διότι τούτο είναι το κύριον, αναφορικώς προς την οικονοµικήν ενέργειαν
του ανθρώπου. Δια τούτο είναι εντελώς αδικαιολόγητος η απόδοσις ίσης και κατά µείζονα
λόγον ανωτέρας σηµασίας εις άλλα ψυχικά ελατήρια σχετικώς προς την αναγνώρισιν των
οικονοµικών φαινοµένων, ως γίνεται π.χ. υπό του Knies, ο οποίος θέτει εις ίσην µοίραν
προς το ελατήριον του ατοµικού συµφέροντος ηθικά ελατήρια, ήτοι το αίσθηµα της
κοινωνικότητος και του δικαίου, και υπό του Schmoller, ο οποίος υποστηρίζει, ότι θα ήτο
δυνατόν να εξαγάγη κανείς όλην την κοινωνικήν οικονοµίαν ψυχολογικών µάλλον εκ των
άλλων οικονοµικών αρετών, κυρίως της εργατικότητος, παρά εκ του ελατηρίου του
οικονοµικού συµφέροντος. Kανείς δεν απέδειξεν εις την καθ’ έκαστον εξέτασιν των
φαινοµένων, πώς είναι δυνατόν εξ ηθικών ελατηρίων ή εκ της εργατικότητος να
συµπεράνωµεν τας ιδιωτικοοικονοµικάς σχέσεις, ως π.χ. τον σχηµατισµόν της τιµής, ή να
τας εξηγήσωµεν δι’ αυτών a posteriori. Tο ζήτηµα δεν είναι πόσα και ποία ελατήρια
επηρεάζουν τα οικονοµικά φαινόµενα, αλλά ποίον έχει την υπεροχήν, ποίον εµφανίζεται
κανονικώς, ώστε να είναι δυνατόν να οικοδοµήσωµεν επ’ αυτού την θεωρίαν.1
1
Στο ίδιο, σ. 19 - 20.
73
Kι εδώ λοιπόν ο Παπαναστασίου, ακολουθώντας την αναλυτική παράδοση που εγκαινίασαν
οι Kλασικοί οικονοµολόγοι και συνέχισαν ο µαρξισµός και η Σχολή της Oριακής Xρησιµότητας,
αξίωσε η ανάλυση στο οικονοµικό επίπεδο να θεµελιωθεί αποκλειστικά στο οικονοµικό κίνητρο
του συµφέροντος. Eν ολίγοις, στο κοµβικό ζήτηµα των προϋποθέσεων και των αξιώσεων της
οικονοµικής αποµακρύνθηκε από την Iστορική Σχολή η οποία, ακολουθώντας τον Σµόλλερ,
ευελπιστούσε να συγκεντρώσει απέραντους όγκους υλικού και να µεταµορφώσει την οικονοµική
σε καθολική υπερ-επιστήµη ώστε “εις το χάος των αλληλοσυγκρουοµένων γνωµών ν’ αποβή
αληθής όασις επιστηµονικής αλήθειας”.1 Tο χρέος του Παπαναστασίου προς αυτήν τη σχολή
εντοπίζεται λιγότερο στη θεωρητική προβληµατική της και περισσότερο στην αναγνώριση του
ρόλου των πολιτικών θεσµών στην οικονοµική ανάπτυξη, εντέλει στην ενίσχυση της πολιτικής
ευαισθησίας του.
*****
1
A. Weber, Eισαγωγή εις την σπουδήν της θεωρητικής οικονοµικής, µετάφρασις και κριτικαί σηµειώσεις A.
Bουζίκα, ό.π., σ. 36 και 50 επ..
74
75
K E Φ A Λ A I O Δ E Y T E P O
E M Φ A N I Z O N T A I
O I K O I N Ω N I O Λ O Γ O I
Tο επίτευγµα του Mπερνστάιν ήταν πως διέκρινε πρώτος απ' όλους πως η
Γερµανία δεν χρειαζόταν σοσιαλιστική αλλά δηµοκρατική επανάσταση.
GEORGE LICHTHEIM1
1
George Lichtheim, Marxism, RKP 1974, σ. 289.
77
καταρχάς από πολιτική και οικονοµική άποψη και κατόπιν σε σχέση µε το ιδεολογικό υπόστρωµα
που προετοίµασαν οι προγενέστεροι σοσιαλιστές.
1
Kostas Vergopoulos, “La ‘Grande Dépression’ européenne et la crise d’ Orient, 1875-1900”, Review XI [Spring
1988], σ. 236, 244.
2
FO 371.464/19/14004, Young προς Grey, 23.4.1908. Mια γενική επισκόπηση της οικονοµικής θέσης της Eλλάδας
εκείνη την εποχή βλ. σε M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, ό.π., σ. 41 κ.ε..
3
FO 371.464/12, Young προς Grey, 6.1.1908. Σύµφωνα µε τα στοιχεία που παραθέτει ο Aνδρεάδης ( A. Andréadès,
Les Effets économiques et sociaux ..., ό.π., σ. 105) µεταξύ 1873 και 1911-1912 το ελληνικό ναυτικό αναπτύχθηκε µε
τον ταχύτερο ρυθµό στον κόσµο, υπερεκατονταπλασιάζοντας τη χωρητικότητά του.
78
η ελονοσία ήταν συχνότερη απ’ ό,τι στην Iνδία ή στην Aφρική. Άλλες τόσες δαπανούσαν για τη
γεωπονική ανάπτυξη, ενώ για τη φροντίδα των δασών προβλέπονταν περίπου διακόσιες χιλιάδες
δραχµές.1 Eντούτοις όπως κατέθεσαν αργότερα στη βουλή, “ένεκα του Mακεδονικού ζητήµατος
ηύξησεν η γνωστή πίστωσις του κεφ. Δ' του Yπουργείου των Eξωτερικών εξ 710,000 τω 1905 εις
1,350,000 τω 1907, εις 3,400,000 τω 1908 και εις 2,650,000 δραχ. τω 1909”.2 Mάλιστα ετοιµάζονταν
να φορτώσουν στον προϋπολογισµό νέους εξοπλισµούς, µε πρωτοβουλία γαλλικών συµφερόντων
τα οποία οι ειρηνόφιλοι ήθελαν να εξευµενίσουν παραχωρώντας τους σιδηροδροµικά συµβόλαια.3
H εξάρτηση της Eλλάδας από τις “Eγγυήτριες Δυνάµεις” δικαιολογούσε απολύτως τον
χαρακτηρισµό της ως “τυπικά µόνον ανεξάρτητης χώρας” (Γ. Λεονταρίτης).4
H αναπτυξιακή στασιµότητα επηρέαζε καίρια την κοινωνική ζωή της χώρας. H ενσωµάτωση
της εσωτερικής αγοράς, προχωρώντας µε άλµατα τις τελευταίες δεκαετίες, αύξαινε τις κοινωνικές
εντάσεις.5 H τοκογλυφία µάστιζε την ύπαιθρο ενώ από το 1906 πολλαπλασιάστηκαν οι εργατικοί
αγώνες. H λεγόµενη σταθεροποιητική πολιτική που επέβαλε ο Διεθνής Oικονοµικός Έλεγχος
κόστιζε αλλεπάλληλα κύµατα εσωτερικής κι εξωτερικής µετανάστευσης που ερήµωναν
προοδευτικά τις επαρχίες.6 Eντούτοις τροµοκρατηµένοι πρόσφυγες έφταναν δραπετεύοντας από
αντίπαλους εθνικισµούς και κρατικούς διωγµούς· όχι ότι και η Eλλάδα δεν έδινε αφορµές - λόγου
χάρη επαναδραστηριοποίησε τις ανταρτικές οµάδες στη Mακεδονία, οπότε οι οθωµανοί
διπλωµάτες σκέφτηκαν αµέσως το πιο εύκολο αντίποινο, να πλήξουν τους υπηκόους της, τις
1
FO 371.464/12, Young προς Grey, 6.1.1908. Στο Percy F. Martin, The Greece of the Twentieth Century, London
1913, όπου ένα έµπειρο µάτι περιγράφει την Eλλάδα τις παραµονές των Bαλκανικών Πολέµων, υπολογίζεται πως
οι µισοί κάτοικοι των πεδινών ελονοσούσαν (σ. 179). Eνδεικτικός για την κατάσταση της δηµόσιας υγιεινής είναι ο
κατάλογος µε τα στατιστικά στοιχεία των ασθενών του νοσοκοµείου “Σωτηρία” κατά φύλο, προέλευση, επάγγελµα
και ηλικία που δηµοσιεύεται στην Aστραπή της 8.6.1910. Bλ. τέλος τα δυο πρώτα κεφάλαια του κλασικού Donald
C. Blaisdell, European Financial Control in the Ottoman Empire, A Study of the Establishment, Activities and
Significance of the Administration of the Ottoman Public Debt, New York 1929, για µια εξαιρετική περιγραφή των
αντίστοιχων περίπου, από αυτή την άποψη, συνθηκών που επικρατούσαν στη γειτονική αυτοκρατορία. Μέχρι το
1922 σχεδόν το ένα τέταρτο του συνολικού ελληνικού πληθυσµού νοσούσε κάθε χρόνο από την ίδια αρρώστια, για
να µειωθεί στο 16% το 1925. Βλέπε το λήµµα “Ελονοσία” σε Εγκυκλοπαιδικ΄’ον Λεξικόν Ελευθερουδάκη 1929.
2
Aθ. Eυταξίας σε EΣB, συνεδρίασις 20η της 4.3.1913, σ. 167.
3
FO 371.464/19/14004, Young προς Grey, 23.4.1908. Για τα σχέδια του Φουρνιέ και για την αλυτρωτική πολιτική
βλ. H. Gardikas Katsiadakis, Greece and the Balkan Imbroglio..., ό.π., σ. 55 κ.ε..
4
George B. Leon, Greece and the Great Powers, 1914-1917, Institute for Balkan Studies 1974, σ. 2.
5
Xρήστος Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., κεφ. I.
6
X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 34. Στοιχεία σχετικά µε την
τοκογλυφία βλ. σε Aντώνιος Aθ. Pοντήρης, H γεωργική πίστις εν Eλλάδι (Aπόσπασµα ανεκδότου έργου), Eν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Π. Λεωνή 1911, σ. 9 κ.ε.· µια γενική θεώρηση σε Γ. Δερτιλής, Eλληνική οικονοµία
(1830-1910)..., ό.π., σ. 82 κ.ε.. Για το ρόλο της µετανάστευσης στη διαχρονία βλ. στο ίδιο, σ. 39 κ.ε., 47 κ.ε..
79
περιουσίες και τα πλοία τους. Mέσα στο 1907 είκοσι έξι χιλιάδες φυγάδες ήρθαν από τη
Bουλγαρία, αψηφώντας τη βουλγαρική κυβέρνηση που εµπόδιζε την έξοδο αλλά και την ελληνική
που δήλωνε πως δεν θα τούς υποστήριζε µε δηµόσιους πόρους. H οικονοµική δυσπραγία και η
ανικανότητα του κράτους να προστατεύσει τους αδύνατους έτρεφαν τη ληστεία που είχε γίνει
ενδηµική στις αγροτικές περιοχές και συχνά υποδαυλιζόταν από την Tουρκία.1
H πολιτική ζωή συντελούσε επίσης στην όξυνση των αντιθέσεων. Άτυποι θεσµοί όπως τα
“τζάκια”, οι “κουµπαριές” και οι µπράβοι διαιώνιζαν την καθυπόταξη των µαζών προκαλώντας
εντάσεις ανεπίλυτες στο πλαίσιο του κυρίαρχου συστήµατος των τοπικών και στελεχικών
κοµµάτων. Άγχος προκαλούσε επίσης το αδιέξοδο της αλυτρωτικής πολιτικής µετά την ήττα του
1897· η Kρήτη και η Mακεδονία αποτελούσαν εστίες έντασης, αλλά οι χειρισµοί της Aθήνας κάθε
άλλο παρά ικανοποιητικοί θεωρούνταν. Στην Kρήτη ο Θεοτόκης µηχανορραφούσε εναντίον του
Bενιζέλου κι εξευµένιζε τις Δυνάµεις καταδίδοντας µυστικά τις αποστολές όπλων προς τους
κρητικούς.2 Στη Mακεδονία έστελναν γόνους της καλής κοινωνίας περιστοιχισµένους από κοινούς
κακοποιούς να ενισχύσουν το οθωµανικό καθεστώς εναντίον των αντίπαλων κοινωνικών κι
εθνικών κινηµάτων, υπερθεµατίζοντας στον “βάρβαρον πόλεµον των εθνοτήτων” τον οποίο
κατάγγελλε ο Παπαναστασίου.3 H αµηχανία, η δυσφορία και ο φόβος που προκαλούσαν τέτοιες
πολιτικές, σε συνδυασµό µε την απογύµνωση του εθνικού λόγου µετά το 1897, διευκόλυναν την
έστω και περιορισµένη ανάπτυξη του σοσιαλιστικού διεθνισµού και συνάµα την εµφάνιση “νέων
ανδρών”, µιας νέας γενιάς πολιτικών µεσοαστικής προέλευσης που φιλοδοξούσαν να µοιραστούν
1
Για τα τουρκικά αντίποινα βλ. FO 286.498/108, Young προς Grey, 16.8.1906. Για τη µετανάστευση από τη
Bουλγαρία βλ. FO 371.464/1, Elliot προς Grey, 1.1.1908. Για την κοινωνική λειτουργία της ληστείας βλ. X.
Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., κεφ. I. Oι κατά τόπους βρετανοί πρόξενοι
συγκέντρωναν τακτικά στοιχεία γι' αυτήν· βλ. ενδεικτικά σε FO 371.464/13, Elliot προς Grey, 31.1.1908· FO
371.464/25, Elliot προς Grey, 2.3.1908· FO 371.464/44, Elliot προς Grey, 3.4.1908· FO 371.464/62, Elliot προς Grey,
1.5.1908· FO 371.464/98, Elliot προς Grey, 30.6.1908· FO 371.464/111, Elliot προς Grey, 24.7.1908. H µετανάστευση
στις HΠA, από την άλλη µεριά, συνεπαγόταν κινδύνους όπως τα πογκρόµ - ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσε το
ανθελληνικό πογκρόµ της Oµάχα το 1908· βλ. P. F. Martin, Greece of the 20th Century, ό.π., σ. 168-170.
2
FO 286.498/81, αναφορά προς Elliot, 27.9.1906· FO 286.498/129, Elliot προς Grey, 27.9.1906. Για άλλα
διπλωµατικά faux pas του Θεοτόκη βλ. FO 286.498/167, Young προς Grey, 10.12.1906. Για το πώς κατέγραψε η
συλλογική µνήµη του µεσοπολέµου τους άτυπους πολιτικούς θεσµούς βλ. Aντώνιος N. Γαλάνης, O Eλευθέριος
Bενιζέλος ως κοινωνικός επαναστάτης, Aθήναι χ.χ., σ. 12 και 31.
3
Tο 1907 δίκασαν στην Aθήνα µια συµµορία για ληστεία µετά φόνου, την οποία είχε διαπράξει το 1905 στις
Θερµοπύλες· απέφυγε τη θανατική ποινή επειδή είχε επικεφαλής κάποιον Tσαµάκο, υπαρχηγό παλαιότερα του
Παύλου Mελά, ο οποίος είχε µάλιστα εκδικηθεί το θάνατό του αποκεφαλίζοντας τον προδότη του και
µεταφέροντάς το κεφάλι στην Aθήνα· βλ. FO 371.264/58, Elliot προς Grey, 2.5.1907. Tο παράθεµα από τον
Παπαναστασίου βλ. σε MΛA, τ. A', σ. 38.
80
την πολιτική εξουσία µε τους παραδοσιακούς κατόχους της.1 Σ’ αυτήν τη γενιά ανήκαν οι
Kοινωνιολόγοι.
Tα δεδοµένα των νότιων Bαλκανίων ανέτρεψε η Eπανάσταση των Nεοτούρκων, µεταξύ των
άλλων επειδή πρόβαλε το στρατό ως µοχλό για τη διεύρυνση της πολιτικής συµµετοχής. Στην
Eλλάδα τήν αντιµετώπισαν αµήχανα· ιδίως φοβούνταν µήπως στερούσε τα προνόµια του
Πατριαρχείου ή µήπως ενίσχυε τον αλβανικό εθνικισµό και τον ανθελληνισµό, συνάµα όµως
έλπιζαν στην προσέγγιση µε την Oθωµανική Aυτοκρατορία και µείωσαν τη χρηµατοδότηση των
συµµοριών στη Mακεδονία. Bοηθούντος του αντιβουλγαρισµού, ακόµη και στους αλυτρωτιστές
είχε απήχηση η άποψη του Δρακούλη, πως συνέφερε την Eλλάδα η “δια παντός τρόπου
υποβοήθησις των νεοτούρκων να πραγµατοποιήσωσι γνήσιον Σύνταγµα και η στερρά απόφασις
προς επίτευξιν εγκαρδιότητος προς όλα τα φύλα του Aίµου”.2 Aνάλογες απόψεις απηχούσαν
κουρασµένοι ή κοινωνικά συντηρητικοί εθνικιστές ακόµη και στο Yπουργείο Eξωτερικών. Xωρίς
σαφείς στόχους εξωτερικής πολιτικής όµως ήταν αδύνατον να συµφωνήσουν στις απαραίτητες
συµµαχίες.
H εθνική ιδεολογία άλλωστε, αναντίστοιχη προς τις περιορισµένες δυνατότητες του
κράτους και την ανεπαρκή ηγεσία του, εµπεριείχε ανεπίλυτες εσωτερικές αντιφάσεις που µέσα από
κρίσεις αναπροσδιόριζαν διαρκώς το πολιτικό σώµα προς το οποίο απευθυνόταν. Tα συστατικά
στοιχεία του έθνους δεν είχαν αποσαφηνιστεί· παρέµενε ανοιχτό ζήτηµα αν ανήκαν στο ελληνικό
έθνος και συµµερίζονταν τις υποχρεώσεις και τα δικαιώµατά του οι άκληροι, όπως ήταν οι
κολλήγοι, ή οι οµάδες αµφισβητούµενης εθνικής ταυτότητας που κατοικούσαν ένθεν κι εκείθεν των
συνόρων.3 H επίφαση της εθνικής συνοχής υπονοµευόταν καθηµερινά από την εντεινόµενη
1
G. Leon, Greece..., ό.π., σ. 1-2, 4.
2
FO 371.465/319, Young προς Grey, 29.8.1908/121/30582· FO 371.465/325 επ., Young προς Grey, 7.9.1908/123· FO
371.677/288, Young προς Grey, 31.12.1908/1348. O φαβιανός σοσιαλιστής ζητούσε επίσης να ιδρύσουν αµέσως
σύλλογο “εξ ελλήνων, αλβανών και τούρκων προς διάδοσιν της αληθείας ότι η ελληνοτουρκική σύµπραξις είνε
ζωτικόν συµφέρον Tουρκίας και Eλλάδος [ώστε να] πραγµατοποιήσωµεν τον µέγα σκοπόν της Eλληνοτουρκικής
Συµµαχίας, ήτις έσται το πρώτον βήµα θεµελιώδους µεταβολής εν τη Xερσονήσω του Aίµου”: 'Eρευνα, τοµ. E’,
τευχ. B’, Φεβρουάριος 1910.
3
Mια εύστοχη, παρά το επισφαλές (γκελλνεριανό) θεωρητικό υπόβαθρό της ερµηνεία των βαλκανικών αντιλήψεων
περί εθνικού κράτους βλ. σε Kemal H. Karpat, “Gli stati balcanici e il nazionalismo: l’ immagine e la realtà”, Quaderni
Storici, 84 [1993], σ. 679-718. Xαρακτηριστικά στιγµιότυπα των ευαίσθητων ισορροπιών του ελληνικού εθνικού
λόγου: όταν συζητούσαν την παραχώρηση γης στη Θεσσαλία για να εγκαταστήσουν πρόσφυγες από τη Pωµυλία,
φοβήθηκαν µήπως κατ’ αυτό τον τρόπο ανακινούσαν το αγροτικό ζήτηµα (FO 371.264/253, Young προς Grey,
27.4.1907). 'Oσον αφορά οµάδες όπως ήταν οι ορθόδοξοι αλβανοί, ανέκαθεν θεωρούνταν µετόχοι της ελληνικής
ταυτότητας· απαντούµε συχνά φράσεις όπως την παρακάτω, η οποία περιέγραφε ένα σχέδιο επίθεσης στην
Tουρκία: “δύναται η Eλλάς να διαβιβάση ολόκληρα τάγµατα ατάκτων, υπό την αρχηγίαν αλβανών Eλλήνων
αξιωµατικών δηµοτικοτάτων εν Aλβανία” (Γ. Xατζηγιαννάκογλου, O πολιτικός βίος του κ. Θ. Δηλιγιάννη, µέρη
81
κοινωνική δυσαρέσκεια, ενώ αφορµή για το στρατιωτικό κίνηµα του 1909 ήταν µια διπλωµατική
ταπείνωση από την Tουρκία. Δύσκολα συναρµοζόταν ο επίσηµος αλυτρωτικός λόγος µε
φαινόµενα όπως ήταν η υπερπόντια µετανάστευση ή οι οιονεί εθνικές συγκρούσεις µεταξύ
κρητικών και µανιατών1 - και βεβαίως ένα από τα πρώτα συνθήµατα που χρησιµοποίησαν
εναντίον του Bενιζέλου ήταν το “Έξω ο ξένος!”.2
Aνάλογη εθνική αυταπάρνηση επιδείκνυαν οι ανώτερες τάξεις. O λαός αντιπαρέβαλλε τις
πατριωτικές διακηρύξεις της δήθεν αριστοκρατίας µε την εµµονή της σε προνόµια και σε
προκλητικές απολαύσεις. Όταν λόγου χάρη έκλεισαν τα αθηναϊκά θέατρα σε ένδειξη πένθους για
τα ανθελληνικά πογκρόµ της Aγχιάλου, η αυλή συνέχισε να διασκεδάζει µε θεατρικές παραστάσεις
προκαλώντας κατακραυγή· οργάνωσαν στην Πλατεία Συντάγµατος συλλαλητήριο πενήντα
χιλιάδων πολιτών, σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του άγγλου πρέσβυ, όπου εκφώνησαν
βιαιότατους λόγους εναντίον της - ενώ εκείνη σε απάντηση πολλαπλασίασε τη στρατιωτική
φρουρά της Aθήνας, όχι βεβαίως για να προστατεύσει την πόλη από τους βουλγάρους. “Aι ηθικαί
παρεκβάσεις” της αυλής έγιναν τυπικό µοτίβο του Δηµοκρατικού λόγου ως τα τελευταία χρόνια
του µεσοπολέµου.3
Παρά τους κοινοβουλευτικούς και δηµοκρατικούς τύπους του, το πολιτικό σύστηµα
λειτουργούσε ατελώς ως δικλείδα ασφαλείας. Oι πελατειακές σχέσεις µε τις οποίες ενσωµάτωνε εν
µέρει τα λαϊκά στρώµατα δεν εκτόνωναν επαρκώς τις συσσωρευµένες εντάσεις. Oι παρατάξεις
αδιαφορούσαν για τις κοινωνικές µεταρρυθµίσεις και απέφευγαν κάθε λόγο περί κοινωνίας· ο
διπολισµός των κυρίαρχων πολιτικών προτάσεων αντικατόπτριζε τον τυπικό δυϊσµό που
παρατηρείται στην περιφέρεια του καπιταλιστικού συστήµατος, όπου οι κυρίαρχοι προωθούν τη
συσσώρευση του κεφαλαίου επικαλούµενοι “εκσυγχρονιστικούς” λόγους ενώ οι µάζες
A’ και B’, Bεργιανίτης 1902, σ. 112). 'Aλλο ενδεικτικό άρθρο: Λυδός Ποδαβρός [Iωάννης Σταµνόπουλος], “Φίλους
τους Aρβανίτες!”, Nουµάς, Kεριακή 15 του Nοέβρη 1909, αρ. 366. Mέχρι και τη δεκαετία του 1930 το ελληνικό
Yπουργείο Eξωτερικών συγκατέλεγε στην “Eλληνική Mειονότητα της Aλβανίας” τις εκατό χιλιάδες ορθόδοξους
της χώρας αυτής από τους οποίους οι περισσότεροι δεν γνώριζαν ελληνικά· βλ. το σηµείωµα της 16ης Oκτωβρίου
1930 του B’ Πολιτικού Tµήµατος του Yπουργείου Eξωτερικών, όπως αναδηµοσιεύεται στο Aρετή Tούντα -
Φεργάδη, Mειονότητες στα Bαλκάνια. Bαλκανικές διασκέψεις 1930 -1934, Παρατηρητής 1994, σ. 172.
1
FO 371.71/38, Elliot προς Grey, 5.3.1906. H πρώτη σύγκρουση που αναφέρουµε έγινε στις 12 Iανουαρίου 1906
(ιουλιανό ηµερολόγιο). Bλ. ακόµη FO 371.464/145, Elliot προς Grey, 2.11.1908.
2
Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 362.
3
FO 286.498/111, Elliot προς Grey, 14.8.1906· FO 286.498/111, Elliot προς Grey, 15.8.1906· FO 286.498/111, Elliot
προς Grey, 16.8.1906. O Elliot εκτιµούσε από τότε πως οι διωγµοί της Στενηµάχου αφύπνισαν τη λανθάνουσα
εχθρότητα εναντίον της βασιλικής οικογένειας και τον αντιδυναστισµό· βλ. FO 286.498/51, Elliot προς Grey,
18.8.1906 και FO 286.498/111, Elliot προς Grey, 22.8.1906. 'Oσον αφορά την αντικαθεστωτική ρητορεία της εποχής,
βλ. N.Π. Aποστολόπουλος, O προ της Δηµοκρατίας σταθµός, ανατύπωσις εκ του Eλευθέρου Bήµατος, Aθήναι
1932, σ. 47-74.
82
αναπτύσσουν αντιλήψεις διανθισµένες µε σοσιαλιστικά στοιχεία αλλά ανίκανες να ερµηνεύσουν
ορθολογικά το παρόν και συχνά οπισθοδροµικές από κοινωνική και πολιτισµική άποψη.
H πολιτική παράδοση του Δηλιγιάννη, µε την οποία συνδεόταν οικογενειακώς ο
Παπαναστασίου όπως και οι περισσότεροι πολιτευόµενοι που πλαισίωσαν τους Kοινωνιολόγους
και τις πρωτοσοσιαλιστικές κινήσεις, βρισκόταν σε αδιέξοδο.1 Στην κοινωνική βάση του
κυριαρχούσε µια επισφαλής συµµαχία µικροϊδιοκτητών, κυρίως πελοποννήσιων, µε νέα εργατικά
στρώµατα και µε ακτήµονες της Θεσσαλίας· το ιδεολογικό νεφέλωµά του χωρούσε, δίπλα στα
κατάλοιπα ενός επαναστατικού εθνικισµού εκφυλισµένου σε στερεότυπα ροµαντικού
αλυτρωτισµού, ιδέες µε προοδευτικό κοινωνικό περιεχόµενο επηρεασµένες από τον Leon Duguit
και από τους γερµανούς Aπό Kαθέδρας Σοσιαλιστές. Παρ’ όλες τις αναλογίες του µε ευρωπαϊκά
πατερναλιστικά σχήµατα, κι ενώ ονόµαζαν το κόµµα του “Συντηρητικόν”, οι παρεµβατικές
οικονοµικές αντιλήψεις του δηλιγιαννισµού ήταν, όπως επισηµαίνει ο X. Xατζηϊωσήφ, πιο
σύγχρονες από εκείνες του Tρικούπη2 - και από αυτή την άποψη επίσης, παρά τα εγγενή όριά τους,
συνδέονταν µε στερεά νήµατα µε τις ιδέες των Kοινωνιολόγων.
H ίδια παράταξη προσέλκυε επίσης τους αντιδυναστικούς προβάλλοντας το δόγµα των
“ψυχρών µετά της βασιλείας σχέσεων”. Συσπειρώνοντας τον “µωραϊτισµό” ολόκληρης της
Eλλάδας ο δηλιγιαννισµός αποτέλεσε, σύµφωνα µε τον N. Π. Aποστολόπουλο ο οποίος
υπερασπιζόταν σταθερά την κληρονοµιά του, το πρώτο κόµµα µε αρχηγό πανελλαδικής επιρροής·
επιπλέον πρώτος ένωσε σε σταθερή παράταξη τους βουλευτές που έπαιρναν (µετεκλογικά πάντως)
το αρχηγικό χρίσµα. Aπεναντίας ο Pάλλης και ο Θεοτόκης διέθεταν αποκλειστικώς τοπική βάση
και λειτουργούσαν ως πρώτοι µεταξύ ίσων βουλευτών. O δηλιγιαννισµός, προσθέτει ο N.
1
Στο ίδιο, σ. 480. Για τον αντικεφαλαιοκρατισµό του Δηλιγιάννη και για την οικονοµική πολιτική η οποία τόν
οδήγησε σε σύγκρουση µε χρηµατιστές όπως ήταν ο Bλαστός και ο Συγγρός, βλ. σε Γ. Xατζηγιαννάκογλου, ό.π., σ.
49 κ.ε., 56 κ.ε.. 'Oσον αφορά τις οικογενειακές διασυνδέσεις των Kοινωνιολόγων: όπως φαίνεται από την EΣB του
1902, µε τους δηλιγιαννικούς συνδυασµούς εισήλθαν τότε στη βουλή, εκτός από τον πατέρα του Παπαναστασίου, ο
οποίος µάλιστα εκλέχτηκε στην Kοινοβουλευτική Eπιτροπή επί της Δηµοσίας Eκπαιδεύσεως (βλ. EΣB, συνεδρίασις
της 4.6.1903, σ. 4), ο κεφαλονίτης σοσιαλιστής Aνδρέας Mονοκρούσος, ο µετέπειτα συνεργάτης της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας Θεόδωρος Bελλιανίτης, ο Iωάννης Mπακόπουλος, πατέρας του κατοπινού βουλευτή
της Δηµοκρατικής 'Eνωσης Nικολάου Mπακοπούλου, και άλλοι. O σοσιαλιστής Nικόλαος Mαζαράκης εκλεγόταν
επίσης ως δηλιγιαννικός στην Kεφαλονιά· βλ. ακόµη σε Γ. Xατζηγιαννάκογλου, ό.π., σ. 126. Aντιθέτως, από τους
συγγενείς των Kοινωνιολόγων ήταν κοµµατάρχης και βουλευτής του Tρικούπη ο θείος και συνεπώνυµος του Aλ.
Δελµούζου, Iωάννης· ο Θαλής Kουτούπης, τέλος, συντασσόταν σταθερά µε την τρικουπική αντί της δηλιγιαννικής
παράδοσης: βλ. ενδεικτικά τον έπαινο της οικονοµικής πολιτικής του Tρικούπη στην EΣB, συζήτησις της
17.12.1911, σ. 1570.
2
X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 215. Mε την ορολογία του Nίκου
Oικονόµου αποτελούσε µια προσπάθεια προσαρµογής του εγχώριου λαϊκιστικού συντηρητισµού προς την ιδέα του
κράτους προνοίας: N. Oικονόµου, “Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα πριν από τον Eλ. Bενιζέλο”, σε MBE, σ. 479.
83
Oικονόµου, αντιθέτως απ’ όσα πρέσβευαν οι τρικουπικοί, θεωρούσε τη λαϊκή κυριαρχία ως µόνη
νόµιµη πηγή εξουσίας, κατάγγελλε τον ανεξέλεγκτο κοινοβουλευτισµό και υπεράσπιζε την άµεση
δηµοψηφισµατική δηµοκρατία και την κοµµατική πειθαρχία των βουλευτών.1 O Bενιζέλος
διεκδίκησε την ίδια παράδοση στις πρώτες κοινοβουλευτικές εµφανίσεις του - µολονότι ήδη επί
Διχασµού ορισµένοι οπαδοί του τόνισαν τις οµοιότητές του µε τον Tρικούπη, τις οποίες
αναδείκνυε συνάµα ο εναγκαλισµός του µε το µεγάλο κεφάλαιο αφότου πήρε την πρωθυπουργία.2
Aπό την άλλη πλευρά ενισχύονταν οι σοσιαλιστές που προέκτειναν τις ίδιες ιδέες προς
διαφορετικές κατευθύνσεις, όπως δείχνει επίσης το ρεπερτόριο των Kοινωνιολόγων.
1
Στο ίδιο, σ. 481, και N. Π. Aποστολόπουλος, O προ της Δηµοκρατίας σταθµός, ό.π., σ. 80-81. Tο πρόγραµµα της
αναδιοργάνωσης των κοµµάτων βλ. σε Γ. Xατζηγιαννάκογλου, ό.π., σ. 61 κ.ε..· την πολιτική θεωρία του Δηλιγιάννη
στο ίδιο, σ. 143-159. Tη συντηρητική όψη του Δηλιγιάννη προβάλλει ο Γεώργιος Aσπρέας, Πολιτική ιστορία της
νεωτέρας Eλλάδος, 1821-1928, τ. Γ’, εν Aθήναις 1930. Ίσως, όπως επισήµανε ο Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, ν’ αξίζει
να ερευνηθεί περισσότερο η σχέση αυτού του “συντηρητισµού” µε τις αντιδράσεις στην προϊούσα κοινωνική
πόλωση.
2
Eνόσο βρισκόταν στην Kρήτη ο Bενιζέλος θεωρούνταν πως υποστήριζε τον Δηλιγιάννη στον Kήρυκα, ενώ
ταυτοχρόνως και η αθηναϊκή Πρωΐα που ελεγχόταν από τον Δηλιγιάννη ευνοούσε την πολιτική του Bενιζέλου· βλ.
N. Π. Aποστολόπουλος, O προ της Δηµοκρατίας σταθµός, ό.π., σ. 64 και 66. Tην άποψη περί κυριαρχίας του
κοινοβουλίου καταδίκασε απερίφραστα ο Bενιζέλος στην A’ Aναθεωρητική Bουλή: βλ. σε EΣB, συζήτησις της
9.10.1910, σ. 227. Bλ. επίσης σε Nέα Eλλάς, φ. της 28.7.1916, για τα επεισόδια που ξέσπασαν σε µια θεατρική
παράσταση όπου παρουσίασαν τον Tρικούπη να πλέκει το εγκώµιο του Bενιζέλου (!).
84
γεωγραφική και πολιτισµική - λόγω ορθοδοξίας και τουρκοκρατίας - αποµόνωση του
“Eλληνισµού”, η οποία επηρέαζε τις µάζες όσο και την ιντελλιγκέντσια.1
Πόσες δυσκολίες αντιµετώπισαν οι Kοινωνιολόγοι αναδεικνύει η τυπολογία του Zακ Nτρόζ
για τους παράγοντες που επηρέασαν την ανάπτυξη του σοσιαλισµού στις διάφορες χώρες:
απαριθµεί ως τέτοιους το επίπεδο της βιοµηχανικής ανάπτυξης και την αρχαιότητά της, το
φιλελεύθερο ή αυταρχικό πολιτικό καθεστώς, την ύπαρξη επαναστατικών παραδόσεων και τέλος
την “εθνική νοοτροπία” και τις πνευµατικές συνήθειες.2 Στην Eλλάδα συναντούµε έναν από τους
χειρότερους δυνατούς συνδυασµούς: βιοµηχανική ανάπτυξη περιορισµένη και πρόφατη, πολιτικό
σύστηµα που αποθάρρυνε την αυτόνοµη εκπροσώπηση της εργατικής τάξης, επαναστατικές
παραδόσεις ισχυρές αλλά στραµµένες µέσω της Mεγάλης Iδέας προς το εξωτερικό µάλλον παρά
στο εσωτερικό, νοοτροπίες που υπονόµευαν κάθε αντίληψη συλλογικότητας. H διανοµή των
εθνικών γαιών είχε περιστείλει το πολιτικό βάρος των ακτηµόνων τάξεων. Ένας άλλος
παράγοντας συναρτούνταν από τους οικονοµικούς ρυθµούς του καπιταλιστικού
κοσµοσυστήµατος: η διείσδυσή του στην Aίγυπτο και στη Mικρά Aσία και η ακόρεστη ανάγκη του
για εργατικό δυναµικό στη Bόρεια Aµερική, σε συνδυασµό µε την τοπική παράδοση της
εκτεταµένης µετανάστευσης στο εξωτερικό, άνοιγαν οδούς διαφυγής για τα ενεργητικότερα
στοιχεία των λαϊκών τάξεων κι εκτόνωναν τις εσωτερικές εντάσεις.
H κατάσταση του “Eλληνισµού” αναλύθηκε συστηµατικά µε σύγχρονους κοινωνιολογικούς
όρους από τον απόδηµο Σκληρό, ενώ µια περίπου ταυτόχρονη προσπάθεια ξεκίνησε ανεξάρτητα η
Kοινωνιολογική Eταιρεία - µε τη διαφορά ότι η τελευταία εστιαζόταν στο εσωτερικό του
ελληνικού βασιλείου. Προηγουµένως οι διανοούµενοι αρκούνταν σε οικονοµολογικές περιγραφές
χωρίς συνθετικό βάθος, µε ελάχιστες εξαιρέσεις όπως ήταν ο Aνδρέας Aνδρεάδης ο οποίος
ανέπτυξε µε αξιώσεις τον κλάδο της οικονοµικής ιστορίας κι εφάρµοσε τις ιδέες του σε
συγκεκριµένες αναλύσεις. H εθνική ιδεολογία, προσηλωµένη στον ιστορισµό και στην ορθοδοξία,
αντιστρατευόταν τις νέες αντιλήψεις· οι ισχυροί πολιτικοί νοσταλγούσαν βεβαιότητες του
περασµένου αιώνα ενώ µεταρρυθµιστές όπως ο Δηµήτριος Γούναρης, που κληροδότησε το µύθο
του ψευδώνυµου “κρατικού σοσιαλισµού” του, δεν στηρίζονταν σε κοινωνικές αναλύσεις αλλά
στην απλή αντιδιαστολή µεταξύ των ελληνικών και των εξιδανικευµένων ευρωπαϊκών συνθηκών,
ή στη ρητορική καταγγελία κάποιων απροσδιόριστων εχθρών της προόδου. Oι αραιές ανταύγειες
1
Bλ. Aντώνης Λιάκος, “H διάθλαση των επαναστατικών ιδεών στον ελληνικό χώρο, 1830-1850”, Tα Iστορικά 1
[1983]· επίσης την αφετηρία µιας κοινωνιολογικής ερµηνείας της έλλειψης επαναστατών διανοουµένων στην
Eλλάδα που παραθέτει η Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο. Σοσιαλισµός, δηµοτικισµός και
µεταρρύθµιση, Θεµέλιο 1988, σ. 22. Mια θλιβερή εκτίµηση για το θεωρητικό επίπεδο του λαϊκού σοσιαλισµού µέχρι
πολύ αργότερα βλ. στο Aριστοτέλης Δ. Σίδερις, O ιστορικός υλισµός, K.Σ. Παπαδογιάννης 1926, σ. ε’.
2
Jacques Droz (dir.), Histoire generale du socialisme, tome II: De 1875 a 1918, Presses Universitaires de France 1974,
σ. 10.
85
του νεότερου θετικισµού δύσκολα διαπερνούσαν τα ερέβη της αστικής ιδεολογίας· όσο για την
πολιτική χρήση εννοιών όπως “κοινωνική τάξη” ή “καπιταλισµός”, αυτή παρέµενε σπάνια.
Πριν από το Γουδί στους διανοούµενους κυριαρχούσαν διαµάχες για το εθνικό και για το
γλωσσικό ζήτηµα οι οποίες αγνοούσαν γενικώς τη λογική και τους όρους των κοινωνικών
επιστηµών - ώσπου εµφανίστηκε ο Σκληρός, ο οποίος τάραξε τα νερά ακριβώς επειδή παρουσίασε
παρόµοιες εξωτικές αντιλήψεις. Όταν οι Kοινωνιολόγοι παρουσίασαν το µεταρρυθµιστικό
πρόγραµµά τους στον ηγέτη του Στρατιωτικού Συνδέσµου εκείνος απλώς δεν κατάλαβε τι ήθελαν
να πουν· όταν αργότερα, στις συζητήσεις της B' Aναθεωρητικής Bουλής, πρόβαλαν τον
κοινωνιολογικό λόγο ως πολιτικό όπλο, οι αντίπαλοί τους αντέτειναν πως απλώς σφετερίζονταν
τον όρο αφού η κοινωνιολογία, δηλαδή η γεννηµένη στην Eυρώπη και συνεπώς όχι αυταπόδεικτα
άκυρη επιστήµη της κοινωνιολογίας, δεν αποτελούσε ιδιοκτησία των κοινωνιστών.
Πόσο είχε προετοιµαστεί το έδαφος για την πολιτική αξιοποίηση του κοινωνικού λόγου και
του ταξικού αναλυτικού παραδείγµατος; Aν δεχτούµε ως κριτήριο ενηλικίωσης των
σοσιαλιστικών κινηµάτων τη δηµιουργία κοµµάτων µε επαρκή ιδεολογική και οργανωτική
συγκρότηση, καθώς και µε απήχηση στην κοινωνία ικανή να εξασφαλίσει την επιβίωσή τους, τότε
δεν µπορούµε παρά να ορίσουµε ως προϊστορία του ελληνικού σοσιαλισµού το διάστηµα που
µεσολάβησε από την εµφάνιση των νεότερων σοσιαλιστικών ιδεών ως το 1914, οπότε ενσωµάτωσε
τη Σοσιαλιστική Eργατική Oµοσπονδία (Φεντερασιόν) της Θεσσαλονίκης.1
Bεβαίως στην Πελοπόννησο και στα Eπτάνησα, που διατηρούσαν επαφές µε την Iταλία,
άφησαν τη σφραγίδα τους αναρχικά ρεύµατα φερµένα από τη γειτονική χώρα· από αυτά
επηρεαζόταν ο Δηµοκρατικός Σύλλογος που οργάνωσαν το 1876 στην Πάτρα.2 Aργότερα σηµείωσε
αξιόλογη εκλογική επιτυχία ο σοσιαλίζων Δηµοκρατικός Συνδυασµός,3 δεν µπόρεσε όµως να
εκφράσει µαζικές οργανώσεις. Tο 1885 ο Σταύρος Kαλλέργης ίδρυσε τον Σοσιαλιστικό Σύλλογο,
µε µέλη κυρίως φοιτητές και µαθητές, και το 1890 τη σηµαντικότερη οργάνωση πριν από τους
Kοινωνιολόγους, τον Kεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο.4 Kαι πάλι, η απήχησή του έµεινε
1
Για το αντίστοιχο φαινόµενο στην Eυρώπη βλ. Dick Geary, Tο ευρωπαϊκό εργατικό κίνηµα 1848-1939, µετάφραση
Tάσος Δαρβέρης, Παρατηρητής 1988, σ. 62-73. Bλ. επίσης τα κριτήρια που χρησιµοποιεί για την περιοδολόγηση της
οργανωτικής εξέλιξης του εργατικού κινήµατος σε τρεις φάσεις ο Umberto Cerroni, Θεωρία του πολιτικού
κόµµατος, ό.π., σ. 15· σύµφωνα µε αυτά η Φεντερασιόν οδήγησε το εργατικό κίνηµα της Eλλάδας στην “ενδοµήτρια
πολιτική φάση”. Προηγουµένως οι σοσιαλιστικές ιδέες συγκέντρωναν κάποιο ενδιαφέρον, ιδίως όταν εισάγονταν
από την Eσπερία, δεν έστησαν όµως σταθερές και µαζικές οργανώσεις, πολιτικές ή έστω συνδικαλιστικές· ως
πρόδροµοι απλώς των τελευταίων µπορούν να χαρακτηριστούν τα αλληλοβοηθητικά σωµατεία και τα αδελφάτα
που εµφανίστηκαν σε λίγες πόλεις γύρω στο 1880 αλλά ελέγχονταν από αστούς και δεν φαίνεται να είχαν
ιδεολογικούς ή συνδικαλιστικούς στόχους.
2
Bλ. ενδεικτικά µια συνοπτική παρουσίαση στο Γ. B. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό ..., ό.π., σ. 17-58.
3
Kωστής Mοσκώφ, Eισαγωγικά στην ιστορία του κινήµατος της εργατικής τάξης, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 153 κ.ε..
4
Γ. B. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό..., ό.π., σ. 20 κ.ε..
86
περιορισµένη· ευρύτερη επιρροή είχαν οι ιδέες που ανέπτυσσε στις στήλες της Eρευνας ο Πλάτων
Δρακούλης, οι οποίες πλησίαζαν τις αναζητήσεις των Φαβιανών.1 Άλλοι στρέφονταν προς
δυναµικότερες αλλ’ αδιέξοδες µορφές πάλης. Mετά τη γελοιοποίηση του 1897 “[ε]ις τον κήπον του
κλαυθµώνος εκατοντάδες άνθρωποι άκουον χάσκοντες και χειροκροτούσαν µιαν παρέα
υπαιθρίων ρητόρων που συνιστούσε την επανάστασιν και την εγκαθίδρυσιν Kοµµούνας”.2 O
καλός Bασιλιάς Γεώργιος παρά τρίχα γλύτωσε από µια δολοφονική απόπειρα, ενώ λίγο πριν από
το κίνηµα στο Γουδί πήγαν να δυναµιτίσουν τη Bουλή.3
Aν όµως οι πρώτοι σοσιαλιστές δεν επηρέασαν άµεσα τις πολιτικές εξελίξεις, πάντως
καλλιέργησαν στον πληθυσµό ένα υπόστρωµα πνευµατικών τάσεων, αντιλήψεων και ιδεών που
επέτρεψε να βρουν απήχηση οι προτάσεις των διαδόχων τους. Eίναι δύσκολο να
αποκαταστήσουµε τα νήµατα που ένωναν την οµάδα του Παπαναστασίου µε τις προηγούµενες
σοσιαλιστικές κινήσεις, αλλά πάντως στοιχειοθετούνται ενδείξεις της ύπαρξής τους.4 Γενικώς,
άλλωστε, υπήρχε συνέχεια ανάµεσα στα αιτήµατα του Σοσιαλιστικού Συλλόγου και σε κείνα που
προώθησε το πρώτο Λαϊκό Kόµµα.5 Έκφραζαν τα ίδια περίπου κοινωνικά στρώµατα,
προέρχονταν από κοινή µήτρα - από το σοσιαλδηµοκρατικό πρόγραµµα της Eρφούρτης - και
πιθανότατα βρέθηκαν στα χείλη των ίδιων λαϊκών ρητόρων.
Σε ποιό βαθµό οι αναλογίες και οι οµοιότητες ανάµεσα στους σοσιαλιστές του 1910 και
στους προηγούµενους αντανακλούσαν πραγµατικές συνέχειες ατόµων και αντιλήψεων, και ως
ποιο βαθµό οφείλονταν απλώς στο γεγονός πως όλοι τους αντλούσαν από κοινές πηγές; Eφόσον
παραµένει αχαρτογράφητη η προϊστορία του εργατικού κινήµατος στην Eλλάδα θα είναι απλή
εικασία κάθε απάντηση στο ερώτηµα αυτό.6 Πρόκειται ουσιαστικά για το πρόβληµα των
διανοητικών συνεχειών στις “ετερόφωτες” περιφερειακές χώρες όπου διάφορες οµάδες αντλούν
από ένα “κοινό ταµείο” (στην περίπτωσή µας από τον δυτικοευρωπαϊκό σοσιαλισµό) κι
εξελίσσονται εν µέρει σε συνάρτηση µαζί του κι εν µέρει µέσω διαλόγων µεταξύ τους. Παρακάτω
θα δούµε πώς οι Kοινωνιολόγοι “εγκλιµάτισαν” διαφορετικά από τους προηγούµενους
1
Bλ. ενδεικτικά 'Eρευνα. Kοινωνιολογία Aνθρωπισµός Mυχιολογικαί Eπιστήµαι. Tόµος E’, τεύχος A’
[Iανουάριος 1910], σ. 5· στο ίδιο, Tόµος E’, τεύχος Δ’ [Aπρίλιος 1910], σ. 67 κ.ε.· στο ίδιο, Tόµος E’, τεύχος Στ’
[Iούνιος 1910], σ. 87 κ.ε..
2
Θωµάς Aθ. Bαΐδης, Kωνσταντίνος (Mελέτη πολιτικής ιστορίας και κριτικής), [1934], Mπάυρον 2 1973, σ. 90.
3
Σκριπ, φ. της 10.1.1908.
4
Xαρακτηριστικά, οι εµπνευστές του Δηµοκρατικού Συλλόγου συντάσσονταν µε τους µικρογεωργούς και,
απηχώντας τον µη µαρξιστικό σοσιαλισµό των λατινικών χωρών, έκαναν σηµαντικές προσπάθειες για τη
δηµιουργία συνεταιρισµών· αργότερα ο Παπαναστασίου µελέτησε µε ζήλο τα ίδια ζητήµατα και τα αναγόρευσε
άξονες της πολιτικής του, ενώ επανέλαβε τα σηµεία από το πρόγραµµα του Δηµοκρατικού Συλλόγου που ζητούσαν
ευρύτατη αποκέντρωση και πλήρη αυτονοµία των κοινοτήτων: βλ. Γ. B. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό ..., ό.π., σ. 45.
5
Bλ. παρακάτω και τα σχετικά µε το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος.
6
Πάντως βλ. και Παναγιώτης Nούτσος, H σοσιαλιστική σκέψη στην Eλλάδα (1875-1907), Γνώση 1990.
87
σοσιαλιστές τις σύγχρονες ιδέες. Aναµφίβολα διατηρούνταν µια ζωντανή παράδοση κι ένας όχι
αµελητέος βαθµός συνεχείας: δεν έσβησε ούτε στιγµή η έκφραση των σοσιαλιστικών ιδεών το
τελευταίο τέταρτο του δέκατου ένατου αιώνα και το ίδιο µπορεί να ειπωθεί για τις πρακτικές
πρωτοβουλίες ορισµένων οµάδων. Προτού όµως ανασκαφούν νέα στοιχεία είναι αδύνατο να
εξακριβώσουµε πώς και κατά πόσον επηρέασε τους Kοινωνιολόγους αυτή η παράδοση.
Mια βαρυσήµαντη παράλληλη εξέλιξη ήταν η αφύπνιση των αγροτικών µαζών η οποία
εκφραζόταν ποικιλοτρόπως και συνδεόταν µε την κρίση των κοινωνικών και οικονοµικών
σχέσεων στην ύπαιθρο. Oι αναντίστρεπτες εξελικτικές διαδικασίες της δεκαετίας του 1880
επηρέαζαν σωρευτικά τη γεωργία: εισαγωγή καπιταλιστικών γνωρισµάτων στις καλλιεργητικές
µεθόδους, βελτίωση των συγκοινωνιών και των µεταφορών, κατάλυση της αγροτικής αυτάρκειας
και βαθµιαία εγκατάλειψη των πρωτόγονων τεχνικών παραγωγής, διανοµή των εθνικών γαιών στη
νότια Eλλάδα κι εµφάνιση του κολληγικού προβλήµατος µε την ενσωµάτωση της Θεσσαλίας και
της νότιας Hπείρου. Aν οξύνονταν ιδιαιτέρως οι κοινωνικές σχέσεις σ' αυτές τις επαρχίες,
ελάχιστα καλύτερη µοίρα είχε η υπόλοιπη ύπαιθρος. Παντού ένα συντηρητικό στρώµα προεστών
έλεγχε ασφυκτικά τον κοινωνικό ιστό συνδυάζοντας τις λειτουργίες του γαιοκτήµονα, του
τοκογλύφου, του φοροεισπράκτορα, του πολιτευτή, του εισαγωγέα αγαθών και του εµπόρου των
γεννηµάτων - ενώ η βελτίωση της παραγωγής δεν συµπεριλαµβανόταν στις προτεραιότητές του. H
πολιτεία ελάχιστα µεριµνούσε για την ανάπτυξη της υπαίθρου· ένα τµήµα µε γεωργικές
αρµοδιότητες που ίδρυσαν το 1887 στο Yπουργείο Eσωτερικών σύντοµα καταποντίστηκε εν µέσω
µύριων προβληµάτων. H σταφιδική κρίση προκάλεσε αλυσιδωτές κοινωνικές εντάσεις τις οποίες
µερικά µόνον εκτόνωναν τα επάλληλα κύµατα εσωτερικής κι εξωτερικής µετανάστευσης, ταραχών,
εξεγέρσεων και ληστείας. Aνάλογα προβλήµατα γνώρισαν µετά το 1905 οι οινοπαραγωγικές
επαρχίες.1
Tέτοια κατάσταση επικρατούσε όταν, όπως διαπίστωνε ο ορθόδοξος σοσιαλδηµοκράτης K.
Xατζόπουλος, η Kοινωνιολογική Eταιρεία “ιδρυµένη ... µε σοσιαλιστικές (ρεβιζιονιστικές για να
το πούµε γερµανικά) βάσεις άρχισε να κουνιέται κι αυτή ... µε την κυβέρνηση µερικών υφηγητών
και την προεδρία ενός αρκετά καλά µορφωµένου οικονοµολόγου, του Παπαναστασίου”.2 O
τελευταίος κατεύθυνε την πρώτη αξιόλογη προσπάθεια να δηµιουργήσουν σοσιαλδηµοκρατικό
κόµµα στην Eλλάδα, όπως παρατήρησε ο Γ. Mαυρογορδάτος αντιδιαστέλλοντας εύστοχα την
1
Για την κοινωνική λειτουργία της ληστείας βλ. X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-
1940, ό.π., κεφ. I.
2
Eπιστολή K. Xατζόπουλου προς Karl Dieterich, 21 Φεβρουαρίου 1910, όπως παρατίθεται σε P. Σταυρίδη-
Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, Tα Iστορικά, τ. 9 [Δεκέµβριος 1988],
σ. 363.
88
προσήλωσή του στο σοσιαλδηµοκρατικό ιδεολογικό πρότυπο µε την αποτυχία του να στήσει ένα
µαζικό κόµµα σύµφωνα µε το σοσιαλδηµοκρατικό οργανωτικό πρότυπο.1
β. H Kοινωνιολογική Eταιρεία
Φαίνεται ότι πριν από το κίνηµα στο Γουδί οι πρωτεργάτες της Kοινωνιολογικής Eταιρείας
επιχείρησαν να τήν διευρύνουν, αλλά δεν επένδυσαν αρκετά σ’ αυτό το εγχείρηµα για ν’
αποποιηθούν την αυτόνοµη πολιτική βάση που είχαν κληρονοµήσει στις επαρχίες τους. Στις
επόµενες παραγράφους παρουσιάζω τον ευρύτερο κύκλο τους, τη σηµαντική Eπιθεώρησιν
Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών την οποία εξέδωσαν, και τις προσπάθειές τους να
συνδεθούν µε τους προοδευτικούς δηµοτικιστικούς και πανεπιστηµιακούς κύκλους. Έπειτα
εξετάζω τις αντιλήψεις τους για τον σοσιαλισµό και για τη µέθοδο της µετάβασης σ' αυτόν - και
αφού τις συγκρίνω µε τις απόψεις Aναθεωρητών σοσιαλδηµοκρατών όπως ήταν ο Έντουαρντ
Mπερνστάιν και Kρατικών Σοσιαλιστών όπως ήταν οι καθηγητές του Παπαναστασίου στο
Bερολίνο, συµπεραίνω πως ουσιαστικότερη στάθηκε η ιδεολογική επίδραση των πρώτων.
Oι ιδρυτές
Eίδαµε πως τον αρχικό πυρήνα της Kοινωνιολογικής Eταιρείας αποτέλεσαν ο Παπαναστασίου, ο
Aραβαντινός, ο Πετµεζάς και ο Tριανταφυλλόπουλος. Όλοι είχαν σπουδάσει στη νοµική σχολή
του Πανεπιστηµίου Aθηνών και κατόπιν συναντήθηκαν στο πανεπιστήµιο του Bερολίνου· ως
περίπου συνοµήλικοι που προέρχονταν από έναν στενό κοινωνικό χώρο, αναµφίβολα
γνωρίζονταν προτού φύγουν από την Eλλάδα - ίσως πλην του τελευταίου, ο οποίος ήταν νεότερος
και πρωτοσυνάντησε τον Παπαναστασίου στο Bερολίνο. Σύµφωνα µε τη µαρτυρία του
Tριανταφυλλοπούλου η σχέση τους χρονολογούνταν τουλάχιστον από µια συγκέντρωση τα
Xριστούγεννα του 1903: “από τους συνδαιτηµόνας εκείνης της βραδυάς του Bερολίνου, και τινας
άλλους, όταν επανήλθοµεν εις την πατρίδα, προήλθεν η Kοινωνιολογική Eταιρία”. Tέσσερα
χρόνια µεσολάβησαν: “H Kοινωνιολογική Eταιρία ιδρύθη το 1907. Aπό το Bερολίνον, όπου
υπήρξαµεν συσπουδασταί, επανελθόντες άλλοι µεν αρχάς άλλοι δε τέλος του 1906, ησθάνθηµεν
την ανάγκην επιστηµονικής ενώσεως προς καλλιέργειαν των οικονοµικών και νοµικών σπουδών
εν Eλλάδι, αφενός, και αφετέρου λαϊκής διαφωτίσεως. H οµάς που την ίδρυσε περιελάµβανε τους
Aλ. Παπαναστασίου, Παναγιώτη Aραβαντινόν, Θρασύβουλον Πετµεζάν, εµέ, και Aλέξανδρον
Δελµούζον, όστις είχε σπουδάσει εις Λειψίαν παιδαγωγικά, και ενωρίς συνεδέθη εδώ [στην Aθήνα]
µαζί µας”.2
1
Γ. Θ. Mαυρογορδάτος, “H αυγή της ελληνικής σοσιαλδηµοκρατίας”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί,
Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 104.
2
Eισαγωγικό σηµείωµα του K. Tριανταφυλλοπούλου στα MΛA, τ. A', σ. στ' - η'. Bλ. ωστόσο και τις εύστοχες
παρατηρήσεις της Pένας Σταυρίδου Πατρικίου σχετικά µε την ασάφεια και την αντιφατικότητα των µαρτυριών των
89
H τάση πολλών πρωταγωνιστών της εποχής να προσαρµόζουν αφηγηµατικά τη νεανική
δράση τους στη µεταγενέστερη, και συνήθως συντηρητικότερη, δηµόσια εικόνα τους, δυσκολεύει
συχνά τον µελετητή. O Tριανταφυλλόπουλος, ο οποίος δηµοσίευσε αυτές τις ενθυµήσεις σε
καιρούς σκοταδιστικής αντίδρασης, δεν απέδιδε ακριβώς την πραγµατικότητα: πρώτον,
παρασιωπούσε συστηµατικά την παρουσία του Θαλή Kουτούπη· δεύτερον, παραµόρφωνε την
πολιτική τοποθέτησή τους. Σύγχρονες µε τα γεγονότα πηγές αποσαφήνιζαν το περιεχόµενο της
“λαϊκής διαφωτίσεως” που εγκαινίασαν οι Kοινωνιολόγοι - λόγου χάρη οι ανταποκρίσεις του
Σπύρου Mελά, ενός άλλου ανανήψαντα ο οποίος διαστρέβλωσε πολύ χειρότερα την ίδια εποχή σε
µια σειρά εκλαϊκευτικών ιστορικών αφηγηµάτων. Όταν όµως παρακολούθησε ως δηµοσιογράφος
την πρώτη διάλεξη της Eταιρείας προς τους εργάτες του Πειραιά, τον Φεβρουάριο του 1909,
έγραφε: “Eίνε νέοι σοβαροί, µε ήθος εξαίρετον και µόρφωσιν σπανίαν. Oι περισσότεροι
εσπούδασαν εις Γερµανίαν και είνε Mαρξισταί. O κ. Παπαναστασίου, ένας από τους κυριωτέρους,
τον οποίον µόλις προ τινών ηµερών εγνώρισα, µού αφήκε την εντύπωσιν φυσιογνωµίας
εξαιρετικής ... Yπάρχει βεβαιότης ότι την φοράν αυτήν σχηµατίζεται ο πρώτος σταθερός
[σοσιαλιστικός] πυρήν ενεργείας, µε µεγάλας ελπίδας επιτυχίας”.1 Λίγο αργότερα συνδέθηκε µαζί
τους µολονότι παρουσιαζόταν ως αναρχικός, ενώ µετά από πολλά χρόνια έγραψε τα σχετικά
βιβλία ως ακραιφνής µοναρχικός βενιζελικού παρελθόντος.
Aπό τα µέλη της ιδρυτικής οµάδας λίγο µεγαλύτερος σε ηλικία ήταν ο Θρασύβουλος
Πετµεζάς, γεννηµένος το 1874. Aνήκε σε οικογένεια προυχόντων και πολιτευτών των Kαλαβρύτων
(ο πατέρας του ήταν ανώτατος δικαστικός Δηµοκρατικών πεποιθήσεων, φίλος του Γεωργίου
Φιλαρέτου) κι επιστρέφοντας στην Eλλάδα, το 1906, έγινε υφηγητής του εµπορικού δικαίου στο
Eθνικό και Kαποδιστριακό Πανεπιστήµιο. Έξι χρόνια νεότερος ήταν ο Παναγιώτης Aραβαντινός,
γόνος κορίνθιου νοµικού και αργότερα καθηγητή του συνταγµατικού δικαίου, ο οποίος τόν
προόριζε για διάδοχο στο δικηγορικό γραφείο του που µονοπωλούσε σχεδόν τις υποθέσεις των
πελοποννήσιων στην Aθήνα και είχε αποδυθεί σε οξύ επαγγελµατικό ανταγωνισµό µε τον
ανερχόµενο Παναγή Tσαλδάρη. O δελφίνος όµως επιστρέφοντας στην Eλλάδα διορίστηκε, επίσης
το 1906, υφηγητής του αστικού δικαίου στη νοµική σχολή της Aθήνας και αµέσως ρίχτηκε στον
αγώνα εναντίον της εισαγωγής του γερµανικού αστικού κώδικα.2 O Kωνσταντίνος
Kοινωνιολόγων για τη συγκρότηση της οµάδας τους, µαζί µε µια ερµηνεία, στο Pένα Σταυρίδου Πατρικίου, “H
σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, Tα Iστορικά, τ. 9 [Δεκέµβριος 1988], σ. 353-370.
1
Πατρίς, φ. της 16.2.1909. ’Eργα όµως του Mελά όπως τα 1909, O γυιός του Ψηλορείτη, Oι Bαλκανικοί Πόλεµοι
και άλλα, γραµµένα για το ευρύ κοινό σε εποχές εθνικιστικής υστερίας, συντέλεσαν στη διαµόρφωση της αστικής
πανστρατιάς εναντίον του “κοµµουνισµού”.
2
Για τον πατέρα του Πετµεζά βλ. Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 47. Για τον ανταγωνισµό του
Aραβαντινού µε τον Tσαλδάρη βλ. Γεώργιος Bούρος, Παναγής Tσαλδάρης, 1867-1936. H ζωή και ο αγών του,
[Eλληνική Eκδοτική Eταιρεία 1955], σ. 42. Για τις νοµικές απόψεις του Aραβαντινού βλ. τον εναρκτήριο λόγο που
90
Tριανταφυλλόπουλος τούς ακολούθησε στην ίδια σχολή το 1908, υφηγητής στην έδρα του
ρωµαϊκού δικαίου.1
Στους παραπάνω προστέθηκαν ο Aλέξανδρος Δελµούζος και λίγο αργότερα ο Θαλής
Kουτούπης και ο Aλέξανδρος Mυλωνάς, “οίτινες είχον επανέλθει εν τω µεταξύ [στην Eλλάδα], και
απετέλεσαν µέλη της οµάδος”.2 O τελευταίος είχε τις περισσότερες οµοιότητες µε την αρχική
παρέα: περίπου συνοµήλικός τους (γεννήθηκε το 1881), γιός υφηγητή της αρχαιολογίας στο
πανεπιστήµιο της Aθήνας, µε σπουδές νοµικής στην Aθήνα και στη Γερµανία. Σύντοµα ανέπτυξε
πλήθος δραστηριότητες δίπλα στον αρχικό πυρήνα και αναδείχθηκε σε σηµαντικό συνεργάτη της
Kοινωνιολογικής, απέτυχε όµως να εκλεγεί στη Διπλή Aναθεωρητική Bουλή· αργότερα
παντρεύτηκε την κόρη του Στρατηγού Δαγκλή κι ενσωµατώθηκε στην προοδευτική πτέρυγα των
Φιλελευθέρων αντί να ακολουθήσει τους υπολοίπους Kοινωνιολόγους στη Δηµοκρατική Ένωση,
ενώ το Mεσοπόλεµο τέθηκε επικεφαλής µιας µερίδας αγροτιστών.
Σηµαντικές διαφορές ιδιοσυγκρασίας, αντιλήψεων και ύφους χώριζαν τους παραπάνω από
τον Kουτούπη. Mεγαλύτερος όλων στην ηλικία - είχε γεννηθεί το 1870 - διέθετε περισσότερο
τυχοδιωκτισµό αλλά λιγότερο πειθαρχηµένο πνεύµα· σπούδασε νοµικά, την εποχή όµως που
εξετάζουµε υπηρετούσε οικονοµικός αξιωµατικός στο ναυτικό. Eυρύτερα αναδείχτηκε έπειτα από
το κίνηµα στο Γουδί όπου δεν έχασε την ευκαιρία να πρωτοστατήσει. Aνέλαβε διευθυντής του
προµηθευτικού συνεταιρισµού των αξιωµατικών (δίνοντας λαβή για κατηγορίες ατασθαλιών εις
βάρος του) και συντέλεσε µε αµείλικτους φιλιππικούς στην εκκαθάριση των πανεπιστηµιακών
καθηγητών - για να εµφανιστεί λίγο αργότερα υφηγητής της πολιτικής οικονοµίας στο Aθήνησι·
στη συνέχεια τον βλέπουµε δηµοσιογράφο, συγγραφέα, εκδότη προοδευτικών εφηµερίδων,
βουλευτή, παρασκηνιακό µηχανορράφο, αλυτρωτιστή, αρχιστασιαστή και το 1916 υπουργό στην
επαναστατική Kυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Eίχε τέλος αντάξιο της πολυτάραχης ζωής του·
σκοτώθηκε σε ορειβατικό ατύχηµα στον Eλικώνα το 1935.3
Στον περίγυρο των παραπάνω προσώπων κινούνταν αρκετοί που συνδέονταν µε την
Eταιρεία αλλά δεν είχαν ουσιαστικό λόγο στη διαµόρφωση των απόψεών της. Mεταξύ τους
συγκαταλεγόταν ο Aλέξανδρος Δελµούζος. Mολονότι προβλήθηκε ως σηµαντικό µέλος των
Kοινωνιολόγων, ίσως επειδή οι περισσότερες πηγές που διαθέτουµε σχετικά µε την εποχή
προέρχονται από τον δηµοτικισµό στον οποίο πρωτοστάτησε, έπαιξε µικρότερο ρόλο από τους
υπόλοιπους στη διαµόρφωση της πολιτικής τους. Δεν κατείχε νοµική ούτε οικονοµολογική
εκφώνησε στις 3 Mαίου 1906 στη νοµική, Περί του γερµανικού αστικού κώδικος εν σχέσει προς την κωδικοποίησιν
του ελληνικού δικαίου ... υπό Π. I. Aραβαντινού, Aθήναι 1906.
1
K. Tριανταφυλλόπουλος, Eλεύθερος, 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται από τον Γ. Kορδάτο, Iστορία του
ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 113.
2
Στο ίδιο, σ. 110. O Mυλωνάς επέστρεψε από τη Γερµανία τέλη Aπριλίου του 1908· βλ. Pιζοσπάστης, φ. 13 της
3.5.1908.
3
Nεολόγος (Πατρών), φ. της 28.10.1935.
91
παιδεία και η εµβάθυνσή του στις σοσιαλιστικές θεωρίες ήταν αντιστρόφως ανάλογη του
ενθουσιασµού του· αντιθέτως από τους πρώτους Kοινωνιολόγους τις γνώρισε µόνο µέσω “του
Kοινωνικού Mανιφέστου του Mαρξ” και του Γεώργιου Σκληρού.1 Tον καιρό που τόν δέχτηκαν
στην Eταιρεία, όπως αναφέρει ο Tριανταφυλλόπουλος, ξιφουλκούσε υπέρ των ιδεών του Σκληρού
στον Nουµά. Xαρακτηριστικά, απέφυγε να αρθρογραφήσει στην Kοινωνιολογική µολονότι οι
υπόλοιποι Kοινωνιολόγοι του ζητούσαν επίµονα άρθρα για το γλωσσικό ζήτηµα.2 Δεν ήταν
φτιαγµένος από τη στόφα του πολιτικού και το διάλειµµα κατά το οποίο ο σοσιαλισµός τόν
απορρόφησε περισσότερο από τα “γλωσσοεκπαιδευτικά” έληξε σύντοµα: ουσιαστικά “ήταν ένας
ιδεαλιστής και εθνολάτρης ουµανιστής ... πέρα και πάνω από κάθε άλλη ιδιότητα και βλέψη του ...
‘δάσκαλος’”.3 Aργότερα ο Eυάγγελος Παπανούτσος επισήµανε την “αποστροφή του προς τον
δίχως ‘εθνικές ρίζες’ κοσµοπολιτισµό, [την] αντιπάθειά του προς ιδέες και συστήµατα (κοινωνικά,
πολιτικά κτλ.) που έρχονται από άλλα χώµατα”, µε δυο λόγια το φόβο συστατικών όψεων της
νεωτερικότητας. Ίσως αυτό συνδεόταν µε την ανατροφή του στην επαρχία η οποία τον είχε αγγίξει
διαφορετικά απ’ ό,τι τον Παπαναστασίου: “Tα πρώτα δεκαέξη χρόνια της ζωής µου τα έζησα στα
Σάλωνα. Kαι αν αξίζει κάτι στη δουλειά που έχω κάµει ως τώρα, το χρωστώ κυρίως στα χρόνια
εκείνα. Eκεί, σε µια επαρχιακή πόλη και σε σπίτι που ήταν η καρδιά της, έζησα ζωή αληθινά
ελληνική, µε τις αξίες της, τα έθιµα και τις παραδόσεις της, τα τραγούδια της, τις προλήψεις και
τις δεισιδαιµονίες της”.4 Λίγο µετά τη σύσταση της Kοινωνιολογικής Eταιρείας αποσύρεται στο
Bόλο, τον Oκτώβριο του 1908, για να εµψυχώσει το γνωστό εκπαιδευτικό πείραµα· διατηρεί εκεί
επαφές µε τους σοσιαλιστές αλλά εφεξής διοχετεύει την ενεργητικότητά του προς άλλες
κατευθύνσεις. Tην ίδια περίοδο εγκαταλείπει και τη συζήτηση που είχε ανοίξει στον Nουµά για τις
ιδέες του Σκληρού και αγωνιά για κοινωνική αποκατάσταση·5 µάλιστα επαινεί τα δηλητηριώδη
παιδικά αναγνώσµατα της Πηνελόπης Δέλτα ως “ύµνους του δυνατού”.6 Aφότου διώκεται
δικαστικά µε αφορµή το Παρθεναγωγείο παύει να κάνει λόγο για σοσιαλισµό και προσπαθεί να
1
Pένα Σταυρίδου - Πατρικίου (επιµ.), Δηµοτικισµός και κοινωνικό πρόβληµα, Eρµής 1976, σ. λδ'. Για την επίδραση
που άσκησε στον Δελµούζο µετά το 1907 ο Σκληρός βλ. ό.π., σ. λε' κ.ε., καθώς και στο Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου,
O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο. Σοσιαλισµός, δηµοτικισµός και µεταρρύθµιση, Θεµέλιο 1988. H µαρτυρία του
Tριανταφυλλόπουλου βρίσκεται στον Eλεύθερο, φ. της 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται από τον Γ. Kορδάτο στην
Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 111.
2
X. Γ. Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο του Bόλου, IAEN 1989, τ. B', σ. 106.
3
Eυ. Παπανούτσος, Aλέξανδρος Δελµούζος, MIET 2 1984, σ. 35-36, καθώς και P. Σταυρίδου - Πατρικίου,
Δηµοτικισµός..., ό.π., σ. λε'.
4
Eυ. Παπανούτσος, Aλέξανδρος Δελµούζος, ό.π., σ. 27.
5
Άλλωστε στη δηµοσιευµένη αλληλογραφία του αυτής της εποχής δεν αναφέρει τις δραστηριότητες της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας· βλ. X. Γ. Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο ... ό.π., passim και ιδίως σ. 55 και 57.
6
Eπιστολή Δελµούζου προς Δέλτα, Bόλος 14.12.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Aλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα.
1906-1940, επιµέλεια Ξενοφώντος Λευκοπαρίδη, Bιβλιοπωλείον της Eστίας, χ.χ., σ. 221.
92
υποβαθµίσει τη συµµετοχή του στις δραστηριότητες του Eργατικού Kέντρου Bόλου· στη Δίκη του
Nαυπλίου αποστασιοποιείται απ' όσους συγκατηγορούµενούς του δεν αποκήρυξαν τις ιδέες τους.
Λίγο αργότερα απολογείται για τις διαλέξεις του προς τους εργάτες: “εκαυτηρίασα τον
αναρχισµόν ... επολέµησα και τον κακώς εννοούµενον σοσιαλισµόν, ζητήσας να περιορίσω τον
εργατικόν αγώνα εις το πλαίσιον των εθνικών µας παραδόσεων”.1
Στους οπαδούς της Kοινωνιολογικής Eταιρείας ο Σπύρος Mελάς συγκαταλέγει επίσης τον
εαυτό του, τον Aλέξανδρο Διοµήδη, τον Kωνσταντίνο Δεµερτζή και τον Λουκά Nάκο, ενώ ο
Γεώργιος Bεντήρης προσθέτει τον Iωάννη Λυµπερόπουλο. O Γιάνης Kορδάτος, που γνώριζε
πρόσωπα και καταστάσεις, αναφέρει ως συνιδρυτές τους Nάκο, Mελά (αυτό όµως το διέψευδαν οι
Kοινωνιολόγοι), Λυµπερόπουλο και Nικόλαο Eξαρχόπουλο, ενώ ως µεταγενέστερα µέλη, εκτός
από τον Mυλωνά, τους Παναγή Σκουριώτη, Δηµήτριο Σαράτση, Σπύρο Kορώνη, Δηµήτρη Γληνό
και Kυριάκο Bαρβαρέσσο. Tούς χαρακτηρίζει νέους “επιστήµονες που οι πιο πολλοί είχαν
σπουδάσει στη Γερµανία και είχαν επηρεαστεί από το γερµανικό µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό”.2
Bλέπουµε πως ενώ ποίκιλλε η ιδεολογική τοποθέτησή τους, όλοι ήταν νέοι (πλην του Nάκου)
διανοούµενοι.
Φαίνεται πως το χειµώνα του 1908-1909 ο διευρυµένος πλέον αρχικός πυρήνας επιχείρησε
να µετατρέψει την Kοινωνιολογική Eταιρεία σε ανοιχτή οργάνωση µε τοπικά παραρτήµατα στις
επαρχιακές πόλεις. Στην επίσηµη ιδρυτική συνέλευση συµµετείχαν σύµφωνα µε τη µαρτυρία του
Δρακούλη παραπάνω από εβδοµήντα άτοµα, ανοµοιογενούς προέλευσης αν κρίνουµε από το ότι
έγινε µέλος της Eταιρείας ακόµη και ο Σοφοκλής Tριανταφυλλίδης, αλλά σύντοµα οι
περισσότεροι αποµακρύνθηκαν. Mάλλον εγκατέλειψαν την ιδέα των τοπικών παραρτηµάτων, µε
εξαίρεση το Bόλο, µετά την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού το καλοκαίρι του 1909, όταν όµως
ξέσπασε το στρατιωτικό κίνηµα οι ιδρυτές παρουσιάζονταν ήδη ως Διοικητικό Συµβούλιο της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας. Σε µια συλλογική φωτογραφία δηµοσιευµένη την άνοιξη του 1910
βλέπουµε την κεντρική τετράδα που µιλούσε σταθερά εν ονόµατι του µεταρρυθµιστικού
σοσιαλισµού - Παπαναστασίου, Aραβαντινός, Πετµεζάς, Tριανταφυλλόπουλος - πλαισιωµένη από
τον Λουκά Nάκο, τον Iωάννη Λυµπερόπουλο, τον Nικόλαο Eξαρχόπουλο, τον Kώστα Zάχο και
τον Σπύρο Mελά, δηλαδή από άτοµα µε διαφορετικές ιδέες, ενδιαφέροντα και κατευθύνσεις.3
1
Eυ. Παπανούτσος, Aλέξανδρος Δελµούζος, ό.π., σ. 57. Για τη στάση που τήρησε ο Δελµούζος στη Δίκη του
Nαυπλίου έναντι των εργατών και του K. Zάχου, βλ. την αλληλογραφία του µε τον Σαράτση σε X. Γ. Xαρίτος, Tο
παρθεναγωγείο ..., ό.π., τ. B', σ. 289, 293, 296, 323, 371, 377, 388.
2
Σπύρος Mελάς, O γυιός του Ψηλορείτη, Mπίρης 1958 , σ. 69· Γεώργιος Bεντήρης, H Eλλάς του 1910-1920, Aθήναι
χ.χ., σ. 32· Γιάνης K. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, 20ος Aιώνας χ.χ., σ. 79· Γ. Kορδάτος, Iστορία
του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 110.
3
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. Δ’, Aπρίλιος 1910 . Bλ. ακόµη N. Kολιού, O "Eργάτης" του Bόλου ..., ό.π., σ. 165· Oλια
Σκουριώτη, Παναγής Σκουριώτης. H ζωή του - Tο έργο του, Aθήναι 1964, σ. 15. 'Eνα σχέδιο καταστατικού που
σώζεται στο Aρχείο Παπαναστασίου στο Λεβίδι προβλέπει την ίδρυση τοπικών πυρήνων της Eταιρείας στις
93
Tο σηµαντικότερο στοιχείο σχετικά µε τη δράση των Kοινωνιολόγων αυτή την περίοδο
είναι ακριβώς η έλλειψη τεκµηρίων και η ασάφεια µε την οποία τήν παρουσιάζουν αργότερα οι
πρωταγωνιστές της. Oρθά νοµίζω παρατήρησε η Pένα Σταυρίδη-Πατρικίου πως αφιέρωσαν το
χειµώνα του 1907 - 1908 σε ζυµώσεις µε άτοµα και οµάδες του δηµοτικιστικού και του
σοσιαλιστικού χώρου1 από τις οποίες ανέµεναν να διαµορφωθεί η Kοινωνιολογική Eταιρεία, η
οποία όµως τελικά χαρακτηριζόταν από έλλειψη ιδεολογικής συνοχής. Tα γνωστά στοιχεία
επιβεβαιώνουν επίσης την άποψη της ίδιας συγγραφέως πως µάλλον το καλοκαίρι του 1908 άρχισε
να συνεργάζεται ο αρχικός πυρήνας των Kοινωνιολόγων µε τις σοσιαλιστικές οµάδες του
Mέλλοντος και του K. Xατζόπουλου.2
H Kοινωνιολογική
H απαρίθµηση των προσώπων και των οµάδων που αναφέραµε παραπάνω αρκεί για να δείξει
πόσο στρατηγικός ήταν για τους Kοινωνιολόγους ο χώρος των διανοούµενων. Σχεδόν όλοι είχαν
άµεση ή έµµεση σχέση µε το πανεπιστήµιο και οι περισσότεροι σταδιοδρόµησαν αργότερα στον
εκπαιδευτικό µηχανισµό. Aντιστοίχως, κύριοι άξονες της δράσης τους σ' αυτόν το χώρο τα
επόµενα χρόνια ήταν η δηµιουργία ερεισµάτων στο πανεπιστήµιο, η εκπαιδευτική µεταρρύθµιση
και η προώθηση της δηµοτικής η οποία προσφερόταν, όπως συνοψίζει εύγλωττα η Σταυρίδη -
Πατρικίου, επειδή µπορούσε “να είναι ταυτόχρονα η γλώσσα της παράδοσης, η γλώσσα των
λαϊκών ελευθεριών, η γλώσσα πνευµατικό όπλο της εργατικής τάξης”.3 H προσέγγιση κατά
προτεραιότητα των διανοούµενων, δοκιµασµένη τακτική των µαρξιστών στις περιφερειακές
χώρες, αποτελούσε συνειδητή επιλογή των Kοινωνιολόγων και παρέµεινε σταθερή παράµετρος της
πολιτικής τους· αρχικά εκφράστηκε µέσω της Kοινωνιολογικής και του Eκπαιδευτικού Oµίλου,
στην έναρξη του Διχασµού µε την Eπιθεώρησιν Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών και
κατόπιν µε το Aρχείον Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών, µεταπολεµικά µε τους αγώνες
τους για την ίδρυση του πανεπιστηµίου της Θεσσαλονίκης και για την αντιπροσώπευση των
“εργατών του πνεύµατος” στη Δηµοκρατική γερουσία. Oι αιτίες της επιµονής τους πρέπει να
αναζητηθούν στην προέλευσή τους από τον ίδιο κοινωνικό χώρο, στην εµπειρική διαπίστωση της
σηµαντικής επιρροής που είχαν οι διανοούµενοι στην Eλλάδα κι επίσης στις θεωρητικές
επαρχιακές πόλεις. Για το παράρτηµα της Kοινωνιολογικής Eταιρείας στο Bόλο βλ. παρακάτω. Για το Διοικητικό
Συµβούλιο, σε K. Tριανταφυλλόπουλος, “Πρόλογος” στις MΛA, τ. A', σ. ι’. Για τη µαρτυρία του K. Zάχου σχετικά
µε την ιδρυτική συνέλευση βλ. N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 166. Για τη δράση του Zάχου βλ. επίσης X. Γ.
Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο..., ό.π., passim. H φωτογραφία, από τον Kαλλιτέχνη, τ. 2 [Mάιος 1910],
αναδηµοσιεύεται στο P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”,
Tα Iστορικά 9 [Δεκέµβριος 1988], σ. 369.
1
P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, ό.π., σ. 354-355.
2
Στο ίδιο, σ. 361-362.
3
Στο ίδιο, σ. 365.
94
αντιλήψεις τους σχετικά µε τη δυναµική της κοινωνικής µεταβολής, τις οποίες θα αναπτύξουµε
στο επόµενο υποκεφάλαιο.
Στους διανοούµενους απευθυνόταν η πρώτη δηµόσια εκδήλωση της Kοινωνιολογικής
Eταιρείας τον Mάιο του 1908 µε αφορµή ένα έλασσον επεισόδιο του γλωσσικού ζητήµατος, τη
δίωξη του Kωστή Παλαµά από κάποιον αντιδηµοτικιστή υπουργό. O Παπαναστασίου συνέταξε
ένα γενικόλογο κείµενο υπέρ της ελευθερίας του λόγου και το δηµοσίευσαν ως επιστολή στην
εβδοµαδιαία δικηγορική εφηµερίδα Δικαιοσύνη χωρίς να αναφέρουν πουθενά την Eταιρεία·1 το
υπέγραψαν ατοµικά τα υπόλοιπα µέλη πλην του Kουτούπη, επειδή “ηθέλαµεν να µαζεύσωµεν
πολλάς υπογραφάς, ως Eταιρεία δε θα ήτο τούτο αδύνατον, διότι εν τω µεταξύ αύτη ήτο κοινόν
µυστικόν, και εθεωρείτο ως επαναστατικόν σωµατείον”.2 Παρ’ όλες τις προφυλάξεις ο µοναδικός
που προσυπέγραψε τη µετριοπαθή προκήρυξη ήταν ο Aντώνιος Γαζής, φίλος του Παπαναστασίου
και αργότερα ανώτατος δικαστικός. Πίστευαν ότι οι Kοινωνιολόγοι έκρυβαν περισσότερα απ’ όσα
άφηναν να φανούν: “H πνοή της επιφύλαξης που τήν χαρακτηρίζει πάνου ως κάτου [τη
διαµαρτυρία] πρέπει να οφειλόταν σε κάποιο σχέδιο κάποιας πολιτικής προς την κοινή γνώµη”,
γνωµοδοτούσε ο Nουµάς, ο οποίος χαιρέτιζε την επιστολή “ένα πρώτης τάξεως φωτεινό
γεγονότο”.3 Tέτοιες φήµες όµως δεν βελτίωναν την εικόνα της Eταιρείας στα µάτια των
περισσότερων διανοούµενων, ούτε τήν διευκόλυναν να προσεγγίσει το ευρύ κοινό.
Oι Kοινωνιολόγοι αποσαφήνισαν το στίγµα τους στον επιστηµονικό χώρο τον Iούλιο του
1908, όταν εξέδωσαν την Eπιθεώρησιν των Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών. Tο πρώτο
τεύχος, τυπωµένο σε πεντακόσια αντίτυπα από τον εκδότη Kωνσταντίνο Eλευθερουδάκη, πέρασε
ασχολίαστο από τον τύπο µε εξαίρεση µια εκτεταµένη παρουσίαση στον Nουµά από τον
ενθουσιώδη Pήγα Γκόλφη: H Kοινωνιολογική θα ερευνούσε τις κοινωνικές επιστήµες σπέρνοντας
γύρω της “την πολεµική ταραχή, την υπόσχεση µιας δυνατής µάχης, την ελπίδα της αλλαγής ... Kι
έτσι ο τέτοιος θεωρητικός πόλεµος θα σταθεί ο πρόδροµος του πραχτικού, θα τού ανοίξει το
δρόµο, θα τού φανερώσει τα µέρη που πρέπει να χτυπήσει, θα τού δείξει τον τόπο που πρέπει να
σταθεί”.4 Mολονότι πάντως τήν θεώρησαν ώς το κυριότερο όχηµα “δια τας ακαδηµαϊκάς
συζητήσεις των Eλλήνων Kοινωνιστών”, οι στήλες της ήταν ανοιχτές σε επιστήµονες από
1
Δηµοσιεύτηκε στη Δικαιοσύνη της 24ης Mαίου 1908, και αναδηµοσιεύτηκε αυτούσιο στις MΛA, τ. A', σ. 1.
2
K. Tριανταφυλλόπουλος, συνέντευξη στην εφηµερίδα Eλεύθερος, 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται από τον Γ.
Kορδάτο στην Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 111. Eύστοχα και όσα υποστηρίζει σχετικά µε
την επιστολή αυτή η P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”,
ό.π., σ. 353 κ.ε., όπου πάντως υπερτονίζει κατά τη γνώµη µου την επίδραση της δηµοτικιστικής προβληµατικής στη
διαµόρφωση των Kοινωνιολόγων, παραβλέποντας τις υπόλοιπες πηγές των αντιλήψεών τους.
3
Nουµάς, φ. 298 της 1.7.1908.
4
Nουµάς, φ. 310 της 21.9.1908· βλ. επίσης τη σχετική αλλά πολύ µεταγενέστερη ανταπόκριση του N. Γιαννιού στο
Eργάτης, Oργανο του Σοσιαλιστικού Kέντρου της Tουρκίας, χρ. A’, αρ. 10, της 31.10.1910.
95
ευρύτερο χώρο.1 Στις συζητήσεις της µετείχαν εκτός από τα µέλη της Eταιρείας και διαπρεπείς
ανεξάρτητοι σοσιαλιστές όπως ο Aβροτέλης Eλευθερόπουλος, σηµαντικοί προοδευτικοί
επιστήµονες όπως ο Aνδρέας Aνδρεάδης, ο Θεόφιλος Bορέας, οι ηλικιωµένοι καθηγητές του
διοικητικού δικαίου Γεώργιος Aγγελόπουλος και του αστικού δικαίου Aντώνιος Mοµφερράτος
(υπουργός Δικαιοσύνης σε κυβερνήσεις του Zαΐµη), και άλλοι ακόµη οι οποίοι σύντοµα
συγκρούστηκαν µε τους Kοινωνιολόγους όπως ήταν ο Tίµος Hλιόπουλος και ο Nικόλαος
Δηµητρακόπουλος.2 Tην ετερογένεια των συνεργατών της επιθεώρησης αντανακλούσε ιδίως το
τµήµα των βιβλιοκρισιών.
Eξέδωσαν τρία τεύχη της Kοινωνιολογικής, από τα οποία το τελευταίο (B'+Γ') ήταν διπλό.
Περίπου τα µισά άρθρα που δηµοσίευσαν είχαν νοµικό περιεχόµενο· τα υπόλοιπα ασχολούνταν µε
ζητήµατα οικονοµικής, οικονοµικής ιστορίας και φιλοσοφίας κι επιπλέον υπήρχε η σηµαντική
τοποθέτηση του Παπαναστασίου σχετικά µε το εθνικό ζήτηµα και την επανάσταση των
Nεοτούρκων. O Aνδρεάδης έγραφε για θέµατα δηµοσιονοµικής θεωρίας και οικονοµικής ιστορίας,
ενώ ο Eλευθερόπουλος παρουσίασε εκτενέστατα την “Yλιστική θεωρία της ιστορίας κατά K.
Mαρξ”. Tα άρθρα του Kουτούπη τιτλοφορούνταν “Kοινωνική νοµοθεσία εν Aγγλία”, “Συντάξεις
εις τους απόρους γέροντας” και “Περί προστασίας της εµπορικής ναυτιλίας”· ο
Tριανταφυλλόπουλος δηµοσίευσε δυο άλλα µε θέµατα ρωµαϊκού δικαίου, ο Aραβαντινός ένα για
το δίκαιο των παραγραφών, ο Πετµεζάς τρία για το αστικό δίκαιο και τέλος ο Mυλωνάς τέσσερα
άρθρα τα οποία αφορούσαν το βυζαντινό δίκαιο, το εµπορικό δίκαιο και τη δίωξη της
τοκογλυφίας.3
Aµεσότερο πολιτικό ενδιαφέρον καθώς κι αιχµές εναντίον της τρέχουσας δηµοσιονοµικής
και της εξωτερικής πολιτικής είχαν τα τρία κείµενα του Παπαναστασίου που αναδηµοσίευσε
αυτούσια ο Λευκοπαρίδης στο Mελέτες-Λόγοι-Άρθρα. Aπό αυτά, τα “Θεωρητικά προβλήµατα της
οικονοµικής” είχαν καταχωρηθεί στο τµήµα των “άρθρων” της επιθεώρησης· τα άλλα δυο, “H
Tουρκική επανάστασις” και τα “Xάρτινα και αργυρά κέρµατα”, γραµµένα µε αφορµή επίκαιρα
γεγονότα - την επανάσταση στην Oθωµανική Aυτοκρατορία και την επιστροφή της δραχµής στον
κανόνα χρυσού - εµφανίστηκαν στις “ανακοινώσεις και ειδήσεις”. Eπιπλέον ο Παπαναστασίου
δηµοσίευσε δυο σύντοµες βιβλιοκρισίες· η πρώτη εγκωµίαζε το πρόσφατο (έκδοσης του 1908)
φυλλάδιο του πατρινού σοσιαλιστή Γ. Mουρίκη “Oργάνωσις και λειτουργία των ελληνικών
τελωνείων”, ενώ η δεύτερη παρουσίαζε την πραγµατεία του Nικολάου Eξαρχοπούλου Tο
1
Aνταπόκριση του Σπύρου Mελά στην Πατρίδα, φ. της 16.2.1909.
2
Aς σηµειώσουµε εδώ πως σύντοµα ο Aνδρεάδης έγινε στόχος αλυτρωτιστών που τόν κατάγγελλαν ως “εθνικό
δολοφόνο” και προκαλούσαν επεισόδια στις πανεπιστηµιακές παραδόσεις του· βλ. Aστραπή, φ. της 13 και
14.2.1910.
3
Bλ. το σώµα της επιθεώρησης που βρίσκεται στην Eθνική Bιβλιοθήκη· το διπλό τεύχος δόθηκε στην κυκλοφορία
τον Iανουάριο του 1909 (Πατρίς, φ. της 19.1.1909).
96
εκπαιδευτικό σύστηµα της Aθήνας και της Σπάρτης κατά τον Στ' αιώνα π.X., η οποία
κυκλοφόρησε το 1909 στα γερµανικά.
Eκδίδοντας λοιπόν την Kοινωνιολογική η Eταιρεία µάλλον επιδίωκε, πέρα από την
προβολή σοσιαλιστικών ιδεών, να εδραιώσει την επιρροή της µεταξύ των διανοούµενων ώστε
µακροπρόθεσµα να επιβάλει την ηγεµονία της. Kαθώς τήν αντιλαµβανόταν ως δηµόσιο βήµα απ’
όπου θα παρουσίαζε συστηµατικά τις απόψεις της, άνοιξε τις στήλες της σε ευρύ φάσµα
διανοητών και χρωµάτισε τη θεµατολογία και το ύφος της µε διάθεση επιστηµονικής
αποστασιοποίησης· συνειδητά “του πολιτικού κόµµατος η λειτουργία εκρατήθη χωριστή από την
επιστηµονικήν δια του περιοδικού εµφάνισιν της οµάδος, και τούτο ίνα είναι δυνατή η συνεργασία
και προσώπων µη ανηκόντων εις το πολιτικόν κόµµα”.1 Έδωσαν χαρακτηριστική βαρύτητα στην
έκδοση της επιθεώρησης προτού ακόµη αποκτήσουν δηµοσιογραφικό όργανο για να επικοινωνούν
µε το ευρύ κοινο - ένας ρόλος που ανέθεσαν στο Mέλλον. H ένταξη των Kοινωνιολόγων στο
δηµοτικιστικό στρατόπεδο και η είσοδός τους στο πανεπιστήµιο αποτελούσαν συµπληρωµατικές
όψεις της ίδιας προσπάθειας· µάλιστα διευκόλυναν αργότερα τη σύγκλισή τους µε τους
Φιλελευθέρους, οι οποίοι µπορούσαν να ευνουχίσουν την αριστερή κριτική ενσωµατώνοντας την
εκπαιδευτική µεταρρύθµιση στο εθνικό σχέδιό τους ή και προσφέροντας χρησιµοθηρικά
ανταλλάγµατα. Aυτές οι επιλογές όµως είχαν, ας µην ξεχνάµε, και παρενέργειες: αποµάκρυναν
τους Kοινωνιολόγους από τις εργατικές οργανώσεις.
1
K. Tριανταφυλλόπουλος, “Πρόλογος” στις MΛA, τ. A', σ. η’.
2
Kρίση του Pήγα Γκόλφη για την Kοινωνιολογική, Nουµάς, Kεριακή 21 του Σεπτέβρη 1908. Tη σηµασία της
“ρωγµής στο καθαρολογικό θεµέλιο που υποβαστάζει τον επιστηµονικό λόγο” που αποτελούσε η απλή
καθαρεύουσα του Παπαναστασίου τόνισε αργότερα και η P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων
µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, ό.π., σ. 356. Σχετικά µε το ρόλο που παίζουν οι διανοούµενοι στη συγκρότηση
ιδεολογιών της πράξης στις ηµιπεριφερειακές κοινωνίες, βλ. Παντελής E. Λέκκας, “Eθνικιστική ιδεολογία.
Παράδοση και εκσυγχρονισµός”, Σύγχρονα Θέµατα 50-51 [1994].
97
µέσω του Δελµούζου γέφυρες και προς αυτόν το χώρο.1 Aλλά τη στιγµή που πρόσθεσαν το βάρος
τους στην πλάστιγγα η συζήτηση στον Nουµά δίχαζε ήδη τους δηµοτικιστές, ενώ οι σοσιαλιστές
αποµονώνονταν από τους, ισχυρότερους κοινωνικά, συντηρητικούς αντιπαλους τους.
O Δελµούζος συµµετείχε στην Eφορία του Πρότυπου Δηµοτικού Σχολείου (σχηµατίστηκε
Mάρτιο του 1910) η οποία δηµοσίευσε την ανοιχτή πρόσκληση για τη δηµιουργία του
Eκπαιδευτικού Oµίλου στον Nουµά της 2ας Mαΐου 1910.2 Aνταποκρίθηκε σύσσωµη σχεδόν η
Kοινωνιολογική Eταιρεία - και ο Παπαναστασίου, ο Mυλωνάς, ο Πετµεζάς, ο Σαράτσης και ο
Tριανταφυλλόπουλος συνυπέγραψαν το καταστατικό του Eκπαιδευτικού Oµίλου, µε χρονολογία
Mαΐου του 1910. Σύντοµα ο Όµιλος απέκτησε γραφεία και κάπου τετρακόσια µέλη, κανείς όµως
από τους Kοινωνιολόγους δεν εισχώρησε στην Eπιτροπή του·3 κυριαρχούσαν “πλουτοκράτορες
δηµοτικιστές” όπως τους χαρακτήρισε χωρίς υπερβολή ο Kορδάτος, που πρόβαλλαν στο λόγο του
τη “φυλή” συχνότερα παρά το “έθνος”, για να µη µιλήσουµε για το “λαό”.4 Δεν ήταν κατάλληλος
χώρος για την προώθηση σοσιαλιστικών ιδεών, φαίνεται όµως πως οι Kοινωνιολόγοι
αξιοποίησαν τις εµπειρίες τους από αυτόν για να συνδέσουν τον σοσιαλισµό µε την εκπαιδευτική
1
Δεν µαρτυρούνται άµεσες επαφές µεταξύ του Σκληρού και του Xατζόπουλου αφενός και των Kοινωνιολόγων
αφετέρου, πλην του Δελµούζου· βλ. όµως τις αναφορές του Xατζόπουλου στον Παπαναστασίου, στα “Πενήντα
ανέκδοτα γράµµατα του K. Xατζόπουλου προς τον σοσιαλιστή N. Γιαννιό και τη γυναίκα του Aθηνά Γαϊτάνου-
Γιαννιού”, Nέα Eστία 62 [1957], σ. 1271, 1337, και 63 [1958], σ. 402. Για τις σχέσεις µεταξύ δηµοτικισµού και
σοσιαλισµού εκείνη την περίοδο βλ. κυρίως Pένα Σταυρίδου - Πατρικίου, Δηµοτικισµός ... ό.π., σ. στ’-ια’ και κ’
κ.ε.· Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο..., ό.π., σ. 19-60 και ιδίως την εναργή παρατήρηση στη
σ. 52 σχετικά µε τη σύγχυση των εννοιών του δηµοτικισµού, του φιλελευθερισµού και του σοσιαλισµού. Mια
συνοπτική παρουσίαση της εξέλιξης των σχέσεων µεταξύ των Kοινωνιολόγων και των δηµοτικιστών σοσιαλιστών
βλ. στο P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, ό.π., σ. 353-370.
Bλ. ακόµη Aννα Φραγκουδάκη, Eκπαιδευτική µεταρρύθµιση και φιλελεύθεροι διανοούµενοι. Aγονοι αγώνες και
ιδεολογικά αδιέξοδα στο µεσοπόλεµο, Kέδρος 1977, και ιδίως τις διορατικές θέσεις των σ. 137-155 για τους
διανοούµενους και για το µύθο του εθνικού συµφέροντος. Bλ. τέλος το Γιάνης Kορδάτος, Δηµοτικισµός και
λογιωτατισµός, Mπουκουµάνης 3 1974.
2
Nουµάς, Kεριακή 2 του Mάη 1910, αριθµός 390· βλ. σχετικά και στο Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oµίλου,
Tυπογραφείο “Eστία”, τ. A’ [1910], σ. 3 κ.ε.. Kανένας από τους συνυπογράφοντες δεν ήταν τότε σοσιαλιστής·
µεταξύ τους ξεχωρίζουµε τα ονόµατα των K. Δεµερτζή, A. Διοµήδη K. Mελά, A. Mπενάκη, και Γ. Σωτηριάδη, οι
οποίοι θα συνεργαστούν αργότερα σε διάφορες περιπτώσεις µε τους Kοινωνιολόγους, αλλά επίσης και του I.
Δραγούµη.
3
Γ. X. Kαλογιάννης, O Nουµάς και η εποχή του (1903-1931). Γλωσσικοί και ιδεολογικοί αγώνες, Eπικαιρότητα
1984, σ. 164 και 174. Στους συνιδρυτές συµπεριλαµβάνονταν οι Λ. Mαβίλης, Π. Aργυρόπουλος και Γ.
Kαφαντάρης.
4
Bλ. ιδίως Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oµίλου, Tυπογραφείο “Eστία”, τ. B’ [1911], σ. 10 κ.ε., καθώς και Γιάνης
Kορδάτος, Δηµοτικισµός και λογιωτατισµός, ό.π., σ. 126.
98
µεταρρύθµιση στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος που κυκλοφόρησαν λίγο αργότερα.1 Όταν
κατόπιν, τον Mάρτιο του 1911, µαταιώθηκε η προσπάθεια του Oµίλου να ιδρύσει στην Aθήνα το
πρότυπο δηµοτικό σχολείο, η Eταιρεία προσπάθησε ανεπιτυχώς να τόν στρέψει προς την έκδοση
εφηµερίδας.2
Tο “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, ένα από τα πρώτα σοσιαλιστικά προγραµµατικά
κείµενα που έγιναν ευρύτερα γνωστά, συνέδεσε την εκπαιδευτική µε την κοινωνική µεταρρύθµιση.
Aπέδιδε στην αστική τάξη την πνευµατική καθυστέρηση της Eλλάδας και διεκτραγωδούσε τα δεινά
που υπέφεραν οι διανοούµενοι στο καπιταλιστικό καθεστώς.3 Έδινε εξέχουσα θέση στο αίτηµα της
εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης επιµένοντας στην ανανέωση του περιεχοµένου όσο και της
γλωσσικής µορφής της διδασκαλίας. Mια από τις επιτακτικές άµεσες µεταρρυθµίσεις που αξίωνε
το “Προοίµιό” του συνέδεε µάλιστα τον εκσυγχρονισµό της παιδείας µε τον πολιτικό
εκδηµοκρατισµό και µε τον σοσιαλισµό.4 Στην πρόταση αυτή συµπύκνωναν οι Kοινωνιολόγοι τον
πάγιο στόχο που είχαν παρουσιάσει νωρίτερα στο υπόµνηµα προς τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο
(Aύγουστος του 1909) µαζί µε το αίτηµα να θεµελιώσουν στη δηµοτική γλώσσα την κατώτερη
εκπαίδευση.5
Tο κύριο σώµα του “Προγράµµατος” ανέπτυσσε µια περιεκτική πρόταση εκπαιδευτικής
µεταρρύθµισης προικισµένη µε συνοχή και σαφήνεια ολωσδιόλου ασυνήθιστες στα δηµοτικιστικά
1
Για την αποστροφή που αισθάνονταν οι χρηµατοδότες του Eκπαιδευτικού Oµίλου προς τις σοσιαλιστικές ιδέες,
καθώς και για τις πρακτικές συνέπειές της, βλ. ενδεικτικά σε Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην
Aίγυπτο..., ό.π., σ. 35. Για το “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος” βλ. περισσότερα στα επόµενα κεφάλαια αυτού
του τόµου.
2
Eπιστολή της Π. Xριστάκου στον Aλ. Δελµούζο, 19 Mαρτίου 1911, όπως παρατίθεται στο Xαράλαµπος Γ.
Xαρίτος, Tο Παρθεναγωγείο του Bόλου, τ. B’, IAEN 1989, σ. 202.
3
MΛA, τ. A’, σ. 74: “η τάξις αύτη [η αστική] δεν υποβάλλει εις αφόρητον εξάρτησίν της µόνον τους εις
οικονοµικάς εργασίας απασχολουµένους ανθρώπους, αλλά κατά µέγα µέρος και τους εις τας επιστήµας και τας
τέχνας αφωσιωµένους, τους οποίους αναγκάζει να εργάζωνται σύµφωνα προς τας ορέξεις και τα συµφέροντά της,
προς βλάβην της πνευµατικής κινήσεως και της τέχνης”.
4
Στο ίδιο, σ. 76.
5
“Tι πρέπει να γίνη”, σε MΛA, τ. A’, σ. 49: “Nα µεταρρυθµισθή το εκπαιδευτικόν σύστηµα κατά τρόπον
εξασφαλίζοντα την προαγωγήν και διάδοσιν των επιστηµών εις τον λαόν, από της ταχυτέρας πνευµατικής
αναπτύξεως του οποίου θέλει εξαρτηθή προφανώς και η αύξησις της πολιτικής επιρροής του και η προς το
συµφέρον του µεταρρύθµισις του οικονοµικού οργανισµού”. Πρόκειται για σαφή και σηµαντική πρόταση, η οποία
όµως δεν προσέχτηκε όσο έπρεπε από µεταγενέστερους ερευνητές· χαρακτηριστικά, παραλείπεται από τη βασική
συλλογή τεκµηρίων του Aλέξη Δηµαρά (επιµ.), H µεταρρύθµιση που δεν έγινε, τ. B’, 1895-1967, Eρµής 1974.
Aντιθέτως τήν επισηµαίνει η Pένα Σταυρίδου Πατρικίου στη Στρογγυλή Tράπεζα: Iδεολογικά ρεύµατα και
βενιζελισµοί, σε Συµπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο. Πρακτικά. Aµφιθέατρο Eθνικού Iδρύµατος Eρευνών 3, 4
και 5 Δεκεµβρίου 1986, EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988, σ. 325.
99
προγράµµατα. Zητούσαν καταρχάς εκδηµοκρατισµό κι εκσυγχρονισµό της κατώτερης
εκπαίδευσης: να πολλαπλασιάσουν τα εξατάξια δηµοτικά, να καταργήσουν τη χωριστή διδασκαλία
αγοριών και κοριτσιών σ' αυτά, να εφαρµόσουν αυστηρά το νόµο για την υποχρεωτική εκπαίδευση
και να επεκτείνουν την υποχρεωτική φοίτηση στα κατώτερα επαγγελµατικά σχολεία. Eπείγε,
άλλωστε, η ολοκληρωτική ρήξη µε την παράδοση ως προς το περιεχόµενο της διδασκαλίας. Ένα
σύστηµα υποτροφιών και ατελειών θα βελτίωνε την πρόσβαση των φτωχότερων τάξεων ακόµη και
στα τριτοβάθµια ιδρύµατα. Iδιαίτερα τόνιζαν οι Kοινωνιολόγοι πόσο στρατηγική σηµασία είχε η
πολιτισµική ελίτ για τον κοινωνικό µετασχηµατισµό: επιδιώκοντας την επιστηµονική ανανέωση θα
έστελναν φοιτητές σε ευρωπαϊκά πανεπιστήµια, ενώ µε την “παροχήν χρηµατικών βοηθηµάτων εις
τους προάγοντας τας επιστήµας και τας τέχνας” θα διευκόλυναν την απεξάρτηση των
διανοούµενων από το κεφάλαιο1 Aνάλογο νόηµα είχε η µεταγενέστερη πρότασή τους στην
Aναθεωρητική Bουλή να καταργήσουν τα πανεπιστηµιακά δίδακτρα.2
Tο πανεπιστήµιο της Aθήνας είχε µεταµορφωθεί προ πολλού σε άκρως συντηρητικό θεσµό,
ωστόσο διατηρούσε εν µέρει την προηγούµενη αίγλη του πρωτοστατώντας στην αναπαραγωγή της
εθνικής ελιτ και της εθνικής ιδεολογίας. Όταν δροµολόγησε την εκκαθάρισή του ο Στρατιωτικός
Σύνδεσµος συνάντησε πανίσχυρες αντιστάσεις κι εγκαινίασε αλλεπάλληλες συγκρούσεις που
κορυφώθηκαν το καλοκαίρι του 1910. Aπό τον Mάρτιο φάνηκε πως θα ήταν ηράκλειο έργο να
αποπέµψουν όσους καθηγητές έκριναν ανεπαρκείς.3 Tον Iούνιο ο πρωθυπουργός Δραγούµης,
αφήνοντας τελευταία την κάθαρση σ' αυτόν το χώρο, αναζωπύρωσε τις παρασκηνιακές έριδες στις
οποίες αναµείχθηκε σύσσωµη η πολιτική και η στρατιωτική ελίτ κινητοποιώντας µάλιστα και τις
µάζες· άρχισαν να οργανώνουν συλλαλητήρια και αντισυλλαλητήρια. Έκαµψαν τις αντιδράσεις
που προκάλεσε η ριζικότερη της αναµενόµενης κάθαρση όταν απέτυχε το συλλαλητήριο των
1
MΛA, τ. B’, σ. 882: “θεµελίωσιν της ... διδασκαλίας [στα δηµοτικά] εις την αλήθειαν δια καλλιεργείας της
οµιλουµένης γλώσσης και δι’ αντικαταστάσεως της αχρήστου και απηρχαιωµένης ύλης µε γνώσεις θετικάς και
πρακτικάς, αίτινες είναι απόρροια των τελευταίων ερευνών της επιστήµης και ανταποκρίνονται εις τας ανάγκας
της λαϊκής τάξεως”. Έπρεπε να περιορίσουν την κλασική εκπαίδευση ιδρύοντας επαγγελµατικά, βιοτεχνικά και
γεωργικά σχολεία, να ενισχύσουν τις θετικές επιστήµες και γενικώς να αυξήσουν το χρόνο φοίτησης στη µέση
εκπαίδευση και να προσλάβουν εξειδικευµένους καθηγητές. H ανώτατη εκπαίδευση, τέλος, χρειαζόταν
“µεταρρύθµισιν των οργανισµών του Πανεπιστηµίου και του Πολυτεχνείου κατά τρόπον εξασφαλίζοντα την
ανεπηρέαστον εκλογήν των καθηγητών, την ειδίκευσιν των σπουδών και την ευρυτέραν καλλιέργειαν των
νεωτέρων επιστηµών”. Bλ. σε αντιπαραβολή την επισήµανση της Pένας Σταυρίδου Πατρικίου ότι αντιθέτως απ’
όσα ίσχυαν στις ευρωπαϊκές µητροπόλεις, “δεν υπήρξε κανένα περιθώριο [στην ελληνική κοινωνία] τουλάχιστον
ως την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα, να δηµιουργηθούν κοινωνικά αντιστηρίγµατα για να επιζήσουν
διανοούµενοι µε ιδέες αµφισβήτησης”, σε P. Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο..., ό.π., σ. 22.
2
EΣB, συνεδρίασις 150 της 25.10.1911, σ. 267 κ.ε..
3
Σχετικά µε τις αντιστάσεις στην πανεπιστηµιακή εκκαθάριση βλ. FO 371.909/242, Elliot προς Grey, 24.3.1910/55·
FO 371.909/307, Young προς Grey, 2.7.1910/307/24707· FO 371.909/313, Young προς Grey, 1.8.1910/116/28680.
100
θιγόµενων καθηγητών, τον Iούλιο του 1910, αλλά η ανώµαλη κατάσταση συνεχίστηκε ως την B'
Aναθεωρητική Bουλή·1 σε αρκετές συνεδριάσεις της οι Kοινωνιολόγοι ανακινούσαν
πανεπιστηµιακά ζητήµατα που αφορούσαν ευρύτερα τους επιστήµονες και τους διανοούµενους:
εκκαθαρίσεις και πληρώσεις εδρών, είσοδος δηµοτικιστών στη φιλοσοφική σχολή. Σφυροκόπησαν
επίσης το καθεστώς που επικρατούσε στη νοµική σχολή και όπως προαναφέραµε ζήτησαν
κατάργηση των διδάκτρων. Oι πιέσεις τους συχνά έφερναν αποτέλεσµα και ο Παπαναστασίου
ανάγκασε τον Bενιζέλο να αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη των διορισµών στην ιατρική
σχολή.2 Δεν έµεινε ικανοποιηµένος· η τελική κρίση του ήταν πως “ουδέν επιτέλεσεν η Kυβέρνησις
[σε σχέση µε τη διοίκηση της εκπαίδευσης] εκτός της οργανώσεως του Πανεπιστηµίου, η οποία
όµως ένεκα του τρόπου, κατά τον οποίον διεχειρίσθη η Kυβέρνησις το ζήτηµα της πληρώσεως των
καθηγητικών θέσεων, δεν έφερεν τα προσδωκώµενα αποτελέσµατα”.3
Kατακόρυφα ύψωσε το κύρος των Kοινωνιολόγων στους δηµοτικιστές διανοούµενους η
µαχητική στάση τους στην περίφηµη συζήτηση της B' Aναθεωρητικής Bουλής όπου απέρριψαν τη
συνταγµατική καθιέρωση της καθαρεύουσας ως επίσηµης γλώσσας του κράτους. Eκφράζοντας
τότε µια “ακραία” δηµοτικιστική άποψη επέτρεψαν στον Bενιζέλο να προωθήσει τη δηµοτική
χωρίς να απωλέσει την ευάλωτη αύρα του µετριοπαθούς πολιτικού που καλλιεργούσε. O
Παπαναστασίου υπερασπίστηκε συγκροτηµένα και λόγια τη δηµοτική προβάλλοντας κυρίως
ιστορικά και κοινωνικά επιχειρήµατα, πολιτικό χαρακτήρα όµως είχε η καταληκτική έκκληση
όπου υπενθύµιζε “υπάρχουν και οµοεθνείς ηµών, υπέρ των οποίων είµεθα υποχρεωµένοι να
διεκδικήσωµεν τας ελευθερίας τας ατοµικάς, µεταξύ των οποίων είναι και η ελευθερία της
εκφράσεως της γνώµης και η ελευθερία της γλώσσης. Συλλογισθήτε ότι δεν πρέπει να δώσωµεν
ηµείς το παράδειγµα της καταπιέσεως και της ανελευθερίας”. Tον ίδιο περίπου συλλογισµό
επανέλαβε αµέσως ο Bενιζέλος για να επικυρώσει το δικαίωµα των δηµόσιων υπαλλήλων - πλην
των εκπαιδευτικών - να χρησιµοποιούν εκτός υπηρεσίας τη γλώσσα της αρεσκείας τους.4
1
'Eνα µέρος των παρασκηνιακών συγκρούσεων διαπίδυσε στις στήλες του τύπου· βλ. ενδεικτικά στηνAστραπή του
1910, τα φ. των ηµεροµηνιών 13, 21, 29, 30 και 31 Mαρτίου, 2, 9, 11 και 21 Iουνίου, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14,
15, 16, 18, 19 και 20 Iουλίου, και 3 και 4 Aυγούστου.
2
Bλ. ενδεικτικά σε EΣB, συνεδρίασις 26 της 10.2.1911, και συνεδρίαση 194 της 16.12.1911, σ. 1516-1518. Eπίσης,
EΣB, συνεδρίασις της 18.11.1911, σ. 851· EΣB, συνεδρίασις 149 της 24.10.1911, σ. 212 κ.ε.. Bλ. τέλος και τις
παρεµβάσεις των Kοινωνιολόγων στις συζητήσεις πανεπιστηµιακών νόµων στις συνεδριάσεις 196 της 18.12.1911,
σ. 1670-1671, και 198 της 20.12.1911, σ. 1735-1737.
3
Aλ. Παπαναστασίου, σε EΣB, συνεδρίασις 195 της 17.12.1911, σ. 1595.
4
EΣB, συνεδρίασις 36η της 26.2.1911, σ. 667 κ.ε., όπου περιγράφει ο Παπαναστασίου το ιστορικό και το σκεπτικό
της προσχώρησής του στο δηµοτικισµό (σ. 667-668), καθώς και EΣB, συνεδρίασις 37η της 28.2.1911, σ. 730 κ.ε.. Bλ.
σχετικά και P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, ό.π., σ. 367·
Aννα Φραγκουδάκη, O εκπαιδευτικός δηµοτικισµός και ο γλωσσικός συµβιβασµός του 1911, Iωάννινα 1977. Bλ. σε
αντιπαραβολή την κυρίαρχη σήµερα άποψη πως ο δηµοτικισµός υπήρξε η κατεξοχήν εθνική γλώσσα ενώ η
101
γ. Tο σοσιαλιστικό σχέδιο
Eίδαµε παραπάνω τι προέβλεπε το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος για την εκπαιδευτική
µεταρρύθµιση· στα επόµενα θα εξετάσουµε ποιά πολιτική τακτική σηµατοδοτούσε, εστιάζοντας
καταρχάς στο θεωρητικό υπόβαθρό της. Oι Kοινωνιολόγοι στοχοθέτησαν, επικαλούµενοι
κοινωνιολογικές αναλύσεις, µια πολιτική τακτική κωδικοποιηµένη µε όρους που παρέπεµπαν σε
σύγχρονα σοσιαλδηµοκρατικά προγράµµατα. Tο “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος” ήταν το
πρώτο ολοκληρωµένο σοσιαλιστικό πρόγραµµα που γνώρισε το εγχώριο πολιτικό σώµα·
προηγουµένως οι σοσιαλιστές µετέφεραν ξένες προτάσεις µάλλον αντί να επεξεργάζονται τακτικές
κατάλληλες για τις εντόπιες συνθήκες, ώσπου ο Σκληρός παρουσίασε µια συνολική οπτική
ανάλογη προς εκείνη των Kοινωνιολόγων, χαλαρότερα διατυπωµένη - δεν την συµπύκνωσε όµως
σε κανένα προγραµµατικό κείµενο, ούτε επηρέασε απευθείας την εγχώρια πολιτική ζωή.
Tο “Πρόγραµµα” γράφτηκε σε περίοδο λαϊκής αναταραχής, καλοκαίρι προς το φθινόπωρο
του 1910, ενόψει των εκλογών για τη B' Aναθεωρητική Bουλή όπου οι Kοινωνιολόγοι συµµετείχαν
ως υποψήφιοι του νεοπαγούς Λαϊκού Kόµµατος.1 Kυκλοφόρησε πλατιά τον Oκτώβριο: το
διένειµαν σε φυλλάδιο ως παράρτηµα του Kοινωνισµού, καλώντας σε κινητοποιήσεις τους
ψηφοφόρους: “συνασπισθήτε, οργανωθήτε, εκδηλώσατε τα παράπονά σας, διατυπώσατε τους
πόθους σας και τις αξιώσεις σας”.2 Παραµένει δυσδιάκριτη η απήχησή του και πάντως δεν
αντιπροσώπευε την κρατούσα γνώµη στους κόλπους του ευρύτερου αρχικά Λαϊκού Kόµµατος, το
οποίο συγκέντρωνε άτοµα και οµάδες µικροαστικής κυρίως προέλευσης και ακαθόριστης
ιδεολογίας. Eνδεχοµένως οι Kοινωνιολόγοι υφάρπασαν την έγκριση κάποιου συλλογικού οργάνου
για το γραπτό που τιτλοφόρησαν τόσο αισιόδοξα, ελπίζοντας να προσεταιριστούν αργότερα τη
µάζα των κοµµατικών οπαδών· πολλοί όµως Λαϊκοί συνυποψήφιοί τους στις θερινές εκλογές
πρόβαλλαν συγχυσµένες απόψεις ή αδιαφορούσαν για τα προγραµµατικά κείµενα - και βρέθηκαν
σε αντίπαλους συνδυασµούς το φθινόπωρο. Ωστόσο, όπως θα δούµε παρακάτω, προτού
αποσυντεθεί το Λαϊκό Kόµµα οι Kοινωνιολόγοι προπαγάνδισαν δραστήρια τις σοσιαλιστικές
ιδέες µε προεκλογικές συγκεντρώσεις και ιδιαιτέρως στους εργάτες - άλλωστε στα
σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα παρατηρούνταν συχνά εντάσεις µεταξύ “δογµατικών” ηγεσιών µε
καθαρεύουσα διέσπασε το έθνος, όπως παρουσιάζεται στην “Eισαγωγή” του Γ. Παπακώστα στο Γιάννης
Παπακώστας, O Φώτης Φωτιάδης και το Aδερφάτο της Eθνικής Γλώσσας. H αλληλογραφία, EΛIA 1985, ιδίως σ.
17-23.
1
Σύµφωνα µε τις αναµνήσεις του K. Tριανταφυλλοπούλου το µοίρασαν στην προεκλογική εκστρατεία για τη B’
Aναθεωρητική Bουλή· βλ. Eλεύθερος, 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται από τον Γ. Kορδάτο, Iστορία του
ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 112.
2
I. K. Kορδάτος, “Tα κόµµατα στην τελευταία δωδεκαετία”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, Eτος A’, Aριθ. 4,
Aθήναι, Aπρίλιος 1921, σ. 128.
102
σαφείς θεωρητικές αντιλήψεις και µεσαίων ή συνδικαλιστικών στελεχών που διακρίνονταν για τον
πραγµατισµό τους.1
Aποφεύγοντας τα διαµφισβητούµενα ζητήµατα συνόψισαν στο “Πρόγραµµα” κοινούς
τόπους των Oρθόδοξων και των Aναθεωρητών σοσιαλδηµοκρατών και πρόταξαν ένα “Προοίµιο”
µε τη συνολική αποτίµηση και συνοπτική καταδίκη του καπιταλιστικού συστήµατος. Ήταν
συλλογικό έργο των Kοινωνιολόγων όπως και τα προηγούµενα προγραµµατικά κείµενά τους - το
συνοπτικό “Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας” (1908) και το “Tι πρέπει να γίνη”
(1909) - αλλά έφερε το συνθετικό και συµπυκνωµένο ύφος του Παπαναστασίου. H αντιπαραβολή
των τριών κειµένων δείχνει πως οι Aναθεωρητικές αντιλήψεις που κωδικοποίησε ο Έντουαρντ
Mπερνστάιν κυριαρχούσαν στην Eταιρεία, το “Πρόγραµµα” όµως κάλυπτε επίσης τους
ορθόδοξους σοσιαλδηµοκράτες, όπως ήταν τα µέλη άλλων σοσιαλιστικών οµάδων που
συνεργάζονταν τότε µε τον αρχικό πυρήνα των Kοινωνιολόγων.
H Kοινωνιολογική Eταιρεία επιδίωκε µια µελλοντική κοινωνία όπου η κοινοκτηµοσύνη και
η διανοµή των αγαθών ανάλογα µε τις ανάγκες καθενός θα απελευθέρωναν την προσωπικότητα
όλων. Προϋπόθεση ήταν να ιδρύσουν ένα πολιτικό κόµµα το οποίο αντί να υπηρετεί την άρχουσα
κεφαλαιοκρατία, όπως τα υπάρχοντα, θα αποσπούσε το κράτος από τον έλεγχο των αστών και
βαθµηδόν θα κοινωνικοποιούσε την παραγωγή. H κριτική που ασκούσαν στον καπιταλισµό,
µολονότι έθιγε τις δυσοίωνες πολιτισµικές επιπτώσεις του, εστιαζόταν στο οικονοµικό επίπεδο·
θεωρούσαν πως οι θεσµοί της ιδιοκτησίας και του ελεύθερου ανταγωνισµού αναπόφευκτα
στρέβλωναν την παραγωγή, αύξαιναν την εκµετάλλευση και τη σχετική εξαθλίωση των
εργαζοµένων κι εντέλει πόλωναν την κοινωνία καταλύοντας ισότητα κι ελευθερία. Παρακάτω θα
εξετάσουµε λεπτοµερέστερα αυτή την επιχειρηµατολογία, πρώτον ως προς την έννοια που έδιναν
στο σοσιαλισµό εστιάζοντας την προσοχή τους, σύµφωνα µε τις µαρξιστικές αντιλήψεις, στην
οικονοµική σφαίρα, έπειτα ως προς τον επίσης µαρξιστικής προέλευσης ρόλο του ιστορικού
υποκειµένου που απέδιδαν στην εργατική τάξη, και τέλος ως προς τη στρατηγική της µετάβασης
στον σοσιαλισµό την οποία στήριξαν στις Aναθεωρητικές ιδέες.
1
Για τις εντάσεις στο εσωτερικό των σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων βλ. George Lichtheim, A Short History of
Socialism, Fontana 1980, σ. 219 κ.ε, 249 κ.ε., και ειδικά όσον αφορούσε το SPD, σε M. Droz, Le socialisme..., σ. 41.
κ.ε..
103
των”.1 Tην ίδια αρχή διατυπώνει µε παραπλήσιους όρους ο Mπερνστάιν·2 καταβολές της
βρίσκουµε στη µαρξική κριτική της αλλοτρίωσης και ειδικότερα στη νεοκαντιανή ανάγνωσή της, η
οποία έβλεπε τον σοσιαλισµό ως ηθική επιταγή. Πρόκειται για τη φράση που επισφραγίζει επίσης
το Δεύτερο Mέρος του Kοµµουνιστικού Mανιφέστου, για την “ένωση όπου η ελεύθερη ανάπτυξη
του καθενός θα είναι προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων”, µεταµορφωµένη σε ηθικό
πρόσταγµα.3 Mάλιστα χαρακτηρίζεται από µια αφανή τότε συνέχεια µε τη µαρξική θέση: η
διαπίστωση πως “ο κοµµουνισµός αποτελεί την αναγκαία και δυναµική αρχή του άµεσου
µέλλοντος αλλά δεν συνιστά καθεαυτός το σκοπό της ανθρώπινης εξέλιξης” περιέχεται στα
ανέκδοτα τότε Oικονοµικοφιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844 .4
Oι Kοινωνιολόγοι, ακολουθώντας επίσης τη µαρξιστική κριτική, θεωρούσαν ουσιώδη την
οικονοµική διευθέτηση της κοινωνίας και αντιλαµβάνονταν ως θεµελιώδη όψη του σοσιαλισµού
την οικονοµική, δηλαδή την κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των µέσων παραγωγής και
συνεπώς των ταξικών σχέσεων. Πρέπει να “καταστώσι κοινά τα µέσα της παραγωγής και ρυθµισθή
η διανοµή του πλούτου αναλόγως των αναγκών εκάστου”, πράγµα που προϋποθέτει “να
τελειοποιηθή εις τοιούτον βαθµόν ο πολιτειακός οργανισµός, ώστε να περιλάβη εις την
λειτουργίαν του την παραγωγήν των αγαθών και να ρυθµίση την διανοµήν αυτών κατά τρόπον
δίκαιον και ανθρώπινον”.5 Συµµετρικά ο καπιταλισµός θεµελιώνεται σε δυο οικονοµικούς
θεσµούς: είναι “το επί της ιδιοκτησίας και του ελευθέρου ανταγωνισµού στηριζόµενον σηµερινόν
οικονοµικόν σύστηµα”, το οποίο “δεν εδικαίωσεν τας προσδοκίας αι οποίαι εστηρίχθησαν επ’
αυτού”.6 Aναπόφευκτα προκαλεί το φαινόµενο της εκµετάλλευσης, το οποίο πρόβαλλαν
στερεότυπα οι µαρξιστές κυρίως επικριτές του καπιταλισµού αλλά και άλλοι όπως ήταν οι
Φαβιανοί.7 H ανάγκη “να λείψη ο διχασµός της κοινωνίας εις εκµεταλλευτάς και
1
“Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, (1908), σε MΛA, τ. A', σ. 3. Πρβλ. τη φράση µε την οποία ορίζει
τον απώτερο σκοπό της πολιτικής του δραστηριότητας το 1936: “να καταλήξωµεν επιτυχώς εις µίαν κατάστασιν
κοινωνικής δικαιοσύνης, αποκλείουσαν την εκµετάλλευσιν ανθρώπων από ανθρώπους, δηµιουργούσαν εξ ίσου
ευνοϊκούς όρους της αναπτύξεως της προσωπικότητος κάθε ανθρώπου”. (“Tο K.K. και ο κίνδυνος του φασισµού”,
Aνεξάρτητος, 27.5.1936).
2
“Σκοπός όλων των σοσιαλιστικών µέτρων, ακόµη κι εκείνων που εξωτερικά εµφανίζονται ως καταπιεστικά
µέτρα, είναι η ανάπτυξη και η εξασφάλιση µιας ελεύθερης προσωπικότητας” (Eduard Bernstein, Evolutionary
Socialism, ό.π., σ. 149).
3
Karl Marx - Friedrich Engels, The Communist Manifesto, Washington Square Press 1972, σ. 95.
4
Karl Marx, Early Writings, Pelican 1977, σ. 358.
5
“Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, 1908, MΛA, τ. A', σ. 3, και “Πρόγραµµα του Λαϊκού
Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 75.
6
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 73.
7
Στο ίδιο, σ. 73. H µαρξική κριτική της οικονοµικής εκµετάλλευσης ενσωµατώθηκε στο γλωσσάριο της
σοσιαλδηµοκρατίας· ο ίδιος ο όρος της εκµετάλλευσης, µε την εµπειρική µάλλον παρά µε τη συνθετική του έννοια,
104
εκµεταλλευοµένους” επαναλαµβάνεται στα προγραµµατικά κείµενα του Παπαναστασίου εκείνη
την περίοδο.1 Συνοπτικά ο σοσιαλισµός δεν παρουσιάζεται ως αποτέλεσµα επιµέρους
µεταρρυθµίσεων αλλά ως συνολική άρνηση του παρόντος, ως κατάργηση της “ελεύθερης”
οικονοµίας που εδραιώνει η ιδιωτική ιδιοκτησία των παραγωγικών µέσων· απαιτεί διάρρηξη της
συνέχειας µε την καπιταλιστική κοινωνία, µια ρήξη την οποία οι Kοινωνιολόγοι εννοούσαν
καταρχήν ως παρατεταµένη περίοδο µετασχηµατισµού των θεσµών.
H αφετηρία αυτής της αντίληψης ανιχνεύεται στον Mαρξ, ο οποίος θεωρούσε την
αυξανόµενη εκµετάλλευση των προλεταρίων συστατικό στοιχείο του καπιταλισµού αλλά δεν έδινε
απόλυτη έννοια στη συνεπαγόµενη εξαθλίωση: καθώς οι ανθρώπινες ανάγκες καθορίζονται
ιστορικά και κοινωνικά, για τη σχετική εξαθλίωση αρκεί να διευρύνεται το χάσµα µεταξύ
κεφαλαιοκρατών κι εργαζόµενων.2 Aκολούθως ο Eνγκελς και ο Kάουτσκυ πίστεψαν πως η
συγκέντρωση του κεφαλαίου οδηγούσε αναπότρεπτα τους εργάτες στην απόλυτη πτώχευση και
κατόπιν στην επανάσταση - µιά άποψη την οποία υιοθέτησε επίσης το Πρόγραµµα της Eρφούρτης.
Oι Aναθεωρητές, χρησιµοποιώντας εµπειρικές κυρίως παρατηρήσεις, επέστρεψαν στη λιγότερο
δεσµευτική µαρξική εκδοχή της σχετικής εξαθλίωσης και την επιχειρηµατολογία τους
αναπαρήγαγαν οι Kοινωνιολόγοι: “Tο ισχύον οικονοµικόν σύστηµα διευκολύνει την εξάρτησιν
και εκµετάλλευσιν των πολλών εργαζοµένων από τους ολίγους κατόχους των µέσων της
παραγωγής. Kαι είναι µεν αληθές, ότι διά των επιστηµονικών και τεχνικών προόδων και δια της
ανακαλύψεως και χρησιµοποιήσεως πρότερον ανεκµεταλλεύτων χωρών επήλθεν αύξησις του
µέσου όρου των απολαβών των εργατικών τάξεων, αλλ’ ουχί και αναλόγως της δια των ρηθεισών
προσόδων επιτευχθείσης αυξήσεως της παραγωγικότητος της εργασίας”.3 O συλλογισµός
αντλείται αυτούσιος από τον Mαρξ µέσω Mπερνστάιν.4
Όλα τα επιχειρήµατα που χρησιµοποιεί το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος εναντίον της
κεφαλαιοκρατίας επαναλαµβάνουν τρέχουσες απόψεις των γερµανών σοσιαλδηµοκρατών.
Πρόκειται για επιχειρήµατα οικονοµικής καταρχήν φύσης: η αναρχία της καπιταλιστικής
παραγωγής προκαλεί οικονοµικές συγκρούσεις και περιστασιακά καταστροφικές κρίσεις.
Aδυνατεί να αξιοποιήσει το ανθρώπινο δυναµικό και τις επιστηµονικές και τεχνικές προόδους,
καταδικάζοντας σε ανεργία τους εργαζόµενους. Tέλος επιτρέπει να αναπτυχθούν “µέγισται
χρησιµοποιούνταν από την πλειονότητα των σοσιαλιστών, όχι όµως και από τους κρατικούς σοσιαλιστές. Για την
πρωτότυπη θεωρία της εκµετάλλευσης που υιοθέτησαν οι Φαβιανοί, βλ. κριτικά στο George Lichtheim, A Short
History of Socialism, Fontana 1980, σ. 206 κ.ε., και αναλυτικά στο Harry W. Laidler, Social-Economic Movements,
ό.π., σ. 173 κ.ε..
1
Bλ. ενδεικτικά Aλ. Παπαναστασίου, “O αγών του ‘Λαού’”, Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των
γεωργών, ετος A’, φ. 2 της 29.3.1914.
2
David MacLellan, The Thought of Karl Marx, Macmillan 1980, σ. 179.
3
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 73.
4
Tη θέση του Bernstein βλ. στο Eduard Bernstein, Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 40 κ.ε..
105
συγκεντρώσεις επιχειρήσεων και συσσωρεύσεις κεφαλαίων, άγνωστοι εις προηγούµενας εποχάς,
αι οποίαι δια της υπό το υπάρχον σύστηµα ελευθέρας εξελίξεως θέλουν λάβει αναγκαίως
µεγαλειτέρας διαστάσεις”.1 H ανισοκατανοµή του πλούτου στρεβλώνει µακροπρόθεσµα την
παραγωγική δοµή, η οποία προσανατολίζεται “κατ’ ανάγκην και εις δηµιουργίαν πραγµάτων, όχι
χρησίµων προς προαγωγήν των ανθρώπων, αλλά σκοπούντων µόνον να αυξήσουν την τρυφήν και
την πολυτέλειαν της τάξεως, η οποία κατέχει τα µέσα της παραγωγής”.2
H συγκέντρωση και η συσσώρευση του κεφαλαίου επιφέρουν κοινωνική πόλωση.3 H
ενίσχυση της αστικής τάξης πλήττει την πολιτική ζωή· αντιστρατεύεται ευθέως και απειλεί να
καταλύσει το δηµοκρατικό πολίτευµα που στήθηκε επάνω στα ερείπια του Παλαιού Kαθεστώτος:
“τοιαύτη εξάρτησις και τοιαύτη εκµετάλλευσις είναι εντελώς ασυµβίβαστοι προς την ιδέαν της
ισότητος και της ελευθερίας, επί των οποίων αξιούν ότι στηρίζονται τα πολιτεύµατα των
νεωτέρων Kρατών”. Tο Λαϊκό Kόµµα πρόβαλλε το αίτηµα της πολιτικής δηµοκρατίας που είχε
επίσης κεντρική θέση στο πρόγραµµα της προπολεµικής σοσιαλδηµοκρατίας, ενώ απεναντίας
προκαλούσε εχθρότητα στους Kρατικούς Σοσιαλιστές.4 Mολονότι το Σύνταγµα του 1864 είχε
εκπληρώσει τυπικώς αυτό το αίτηµα, συνεχίζει ο Παπαναστασίου, το έκανε εκ νέου επίκαιρο η
κυριαρχία της αστικής τάξης η οποία αξιοποιώντας την οικονοµική υπεροχή της υπέτασσε
πάντοτε την κρατική πολιτική: “απλώνει τους πλοκάµους της και επί της πολιτείας, καθιστά
υποχείρια τα όργανά της και αφενός µεν εκµεταλλεύεται αυτήν αµέσως δια παντός τρόπου,
αφετέρου δε εµποδίζει κάθε νοµοθετικόν µέτρον υπέρ των εργατικών τάξεων και εν γένει
κατορθώνει να ρυθµίζη την πολιτικήν του κράτους αναλόγως των συµφερόντων της”.5 H κυρίαρχη
ιδεολογία και το νοµικό και θεσµικό πλαίσιο, πρόσθετε αργότερα ο Παπαναστασίου,
αντανακλούσαν συµφέροντα των κυρίαρχων τάξεων οι οποίες προστατεύονταν “από το καθεστώς,
τους υπάρχοντας νόµους, τας κρατούσας αρχάς και αντιλήψεις περί του καλυτέρου κανονισµού
των κοινωνικών και πολιτειακών πραγµάτων”.6
Eνώ τα παραπάνω ίσχυαν σε κάθε καπιταλιστική κοινωνία, στην Eλλάδα η κυριαρχία της
κεφαλαιοκρατίας ήταν καταστροφική: “H κακή επίδρασις της και παρ’ ηµίν αναπτύξεως
κεφαλαιοκρατικής τάξεως είναι καταφανής και εις την οικονοµικήν και εις την κοινωνικήν και εις
1
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 73.
2
Στο ίδιο, σ. 74.
3
“Tοιουτοτρόπως εδηµιουργήθη µία κοινωνική τάξις, στηριζοµένη εις την κατοχήν των µέσων της παραγωγής,
καρπουµένη την εργασίαν των πολλών και ευρισκοµένη εις ανυπέρβλητον, εν συγκρίσει προς προγενεστέρας
εποχάς, κοινωνικήν απόστασιν από τας εργαζοµένας τάξεις, της οποίας η δύναµις καθίσταται ολονέν ισχυροτέρα”.
Στο ίδιο, σ. 73.
4
Στο ίδιο, σ. 74· George Lichtheim, A Short History of Socialism, Fontana 1980, σ. 227, 244-246, 260.
5
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 74.
6
Aλ. Παπαναστασίου, “O αγών του ‘Λαού’”, Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των γεωργών, ετος
A’, φ. 2 της 29.3.1914.
106
την πολιτικήν ζωήν. Tα υπάρχοντα προσωπικά κόµµατα, τα διαδεχόµενα άλληλα εκ περιτροπής
εις την αρχήν, έχουν καταντήσει πειθήνια όργανα των συµφερόντων της κατεχούσης τα µέσα της
παραγωγής τάξεως, ιδίως των εις διαφόρους εταιρίας συνησπισµένων κεφαλαιούχων, οίτινες,
χωρίς να έχουν καµµίαν πολιτικήν ικανότητα, κυβερνούν είτε αµέσως είτε εκ των παρασκηνίων
τον τόπον, κανονίζοντες την πολιτικήν του εις τα µεγάλα οικονοµικά ζητήµατα προς ίδιον όφελος,
αφήνοντες δ’ ως αντιστάθµισµα εις τα κατώτερα όργανα των προσωπικών κοµµάτων την
διοικητικήν ακολασίαν και λαφυραγωγίαν ... Kατ’ αυτό τον τρόπον και η πολιτεία κατέρρευσε,
και οικονοµικώς ο τόπος εξησθένησε, και µέγιστον µέρος των ισχυροτέρων εκ των εργαζοµένων
ανθρώπων ηναγκάσθη να εκπατρισθή”.1 Tο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος περιείχε
σπερµατικά στοιχεία της πρωτότυπης ανάλυσης του ελληνικού πολιτικού συστήµατος την οποία
µετασχηµάτισαν αργότερα στη θεωρία της “πολιτικής φεουδαρχίας”.2
Tέλος οι Kοινωνιολόγοι κατάγγελλαν τις ολέθριες πολιτισµικές επιπτώσεις του
καπιταλισµού. Oι επικρίσεις τους στις σφαίρες της επιστήµης, της τέχνης και της ηθικής, µολονότι
αντιπαρέθεταν ηθικούς λόγους στην αρχή της απόλαυσης, εδράζονταν στην αποδοχή της
νεωτερικότητας· αποφεύγοντας να εξιδανικεύσουν το παρελθόν κήρυσσαν την εξελικτική πρόοδο.
Διαµαρτύρονταν για την εξάρτηση των διανοούµενων από την αστική τάξη η οποία µεταφραζόταν
σε “βλάβην και της πνευµατικής κινήσεως και της τέχνης”, επισηµαίνοντας πως “το ισχύον
οικονοµικόν σύστηµα, ένεκα του αχαλινώτου ανταγωνισµού, τον οποίον υποθάλπει, και των
παντοίων απολαύσεων, άς εξασφαλίζει εις τους κατόχους των µέσων της παραγωγής, δίδει
µεγάλην τροφήν εις τον δια δολίων και ποταπών µέσων πλουτισµόν και εν γένει εις την ανάπτυξιν
ανηθίκων ελατηρίων εις τους ανθρώπους προς βλάβην του εξευγενισµού και της ηθικοποιήσεως
της ζωής”.3 Mόνον ο σοσιαλισµός θα έδινε αντίθετο περιεχόµενο στην πολιτισµική ζωή.
H κοινωνική δυναµική
Ένα συναφές θεωρητικό ζήτηµα µε άµεσες πρακτικές επιπτώσεις, στο οποίο ο Παπαναστασίου
υιοθέτησε την τρέχουσα µαρξιστική κωδικοποίηση της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας,
αφορούσε το ιδανικό υποκείµενο της κοινωνικής αλλαγής. Ποιό συλλογικό υποκείµενο, ή µάλλον,
σύµφωνα µε την ορολογία που δεχόταν ο ίδιος, ποιά κοινωνική τάξη ωθεί την κοινωνία προς τον
σοσιαλισµό; όλα τα προγραµµατικά κείµενα των Kοινωνιολόγων υπονοούν την απάντηση, την
διατυπώνει όµως χαρακτηριστικά σ' ένα γραπτό του 1914: ο σοσιαλισµός θα επιστεγάσει τη
1
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 74.
2
Bλ. σχετικά παρακάτω, στο κεφάλαιο για τη Δηµοκρατική 'Eνωση.
3
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 74. Στο τέλος του προηγούµενου κεφαλαίου είδαµε την
ακριβή διατύπωση του “Προγράµµατος” σχετικά µε την εξάρτηση των διανοούµενων· τις απόψεις του
Παπαναστασίου σχετικά µε την υπερτροφία του “οικονοµικού εγωιστικού ελατηρίου” που καλλιεργεί στον
σύγχρονο άνθρωπο το καπιταλιστικό σύστηµα αναφέραµε παραπάνω κατά την παρουσίαση των οικονοµολογικών
απόψεών του.
107
µακραίωνη ιστορική διαδικασία µε την οποία αναπτύσσεται και οργανώνεται η εργατική τάξη·
αυτή µε τους αγώνες της δίνει νέο χαρακτήρα στο κράτος ώσπου πραγµατώνει το πρόγραµµά της
στην παγκόσµια αταξική κοινωνία. Mόνο µε την αδιάκοπη πάλη η εργατική τάξη µεταβάλλει τη
λειτουργία των θεσµών, υποχρεώνει το κράτος να µεριµνήσει για την προστασία της και τελικά
κατακτά την πολιτική εξουσία. O Παπαναστασίου συµπύκνωσε µέσα σε λίγες γραµµές µια από τις
παραστατικότερες συνόψεις της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας που γράφτηκαν στα ελληνικά·
αρχικά αναπτύσσει την εγελιανών καταβολών ιδέα του προλεταριάτου ως λυτρωτή της
ανθρωπότητας, για να παραθέσει κατόπιν το ουσιώδες σκεπτικό της πολιτικής δράσης του:
η πρόοδος των τεχνών φέρει επανάστασιν εις την παραγωγήν, και συγκεντρώνει εις µεγάλας
πόλεις µίαν πολυάριθµον κοινωνικήν τάξιν. H τάξις αυτή, η εργατική, µε την βοήθειαν κατ’
αρχάς της πλουτοκρατικής τάξεως αποκτά τυπικά πολιτικά δικαιώµατα, αλλ’ εξακολουθεί
να είναι η τελευταία τάξις, η τάξις των αδικουµένων, των καταδυναστευοµένων, των
εργαζοµένων και µη απολαµβανόντων ολόκληρον τον καρπόν της εργασίας των. Aυτή θέλει
να καταργήση και τας ουσιαστικάς πολιτικάς διαφοράς, να ενώση όλους τους ανθρώπους
εις µίαν κοινωνικήν τάξιν. Δεν έχει µολυνθή από κανέν µικρόβιον προνοµίου και δεν
υπάρχει φόβος ότι αν επικρατήση θα γίνη και αυτή προνοµιακή τάξις όπως έγινε η
πλουτοκρατική, αφού ανέτρεψε από την προνοµιακήν θέσιν των την αριστοκρατίαν και τον
κλήρον. Kαι οι πόθοι της εργατικής τάξεως είναι ακόµη µεγαλύτεροι. Θέλει να
συναδελφώση και τους λαούς και να στηρίξη τας σχέσεις των εις αρχάς δικαιοσύνης. Oι
αγώνες της τάξεως αυτής, που χαρακτηρίζουν τον τελευταίον και τον νέον αιώνα, φέρνουν
µίαν µεγάλην µεταβολήν εις τον πολιτικόν και κοινωνικόν οργανισµόν. Tο Kράτος αρχίζει
να επεµβαίνη και να περιορίζη την οικονοµικήν εκµετάλλευσιν των οικονοµικώς ανισχύρων
από τους ισχυρούς και να προστατεύη γενικώς τους αδυνάτους.1
Συνεπώς η κινητοποίηση των εργαζοµένων µεταβάλλει τις πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις
καθώς και τη λειτουργία του κράτους. Στον ενεργητικό ρόλο που αποδίδει ο Παπαναστασίου στην
εργατική τάξη εντοπίζεται µια θεµελιώδης διαφοροποίησή του από τον Kρατικό Σοσιαλισµό, ο
οποίος έβλεπε την εργατική πολιτική ως µέσο για την εξηµέρωση και την καθυπόταξη µιας
απείθαρχης τάξης. Aντιθέτως οι Kοινωνιολόγοι, ως σοσιαλδηµοκράτες, έβλεπαν την κοινωνική
δυναµική από τη σκοπιά της εργατικής τάξης· απέδιδαν θετικό κι ενεργό ρόλο στην πάλη των
εργαζοµένων καταρχάς και δευτερογενώς στο κράτος. Έκαναν τη συζήτηση επίκαιρη µετά το
Γουδί και ακόµη περισσότερο όταν προώθησαν την προστατευτική νοµοθεσία οι Φιλελεύθεροι.
Kαθώς η βουλή εξετάζει το πρώτο σχετικό νοµοθέτηµα του Bενιζέλου, το νοµοσχέδιο “Περί
υγιεινής και ασφαλείας των εργατών, και περί ωρών εργασίας”, ο Παπαναστασίου δηλώνει: “θα
ήσαν ανάξιοι καλλιτέρας τύχης οι εργάται, αν έκαστον µέτρον νοµοθετικόν, το οποίον θα
απέβλεπεν εις την βελτίωσιν της θέσεως αυτών, δεν εχρησίµευεν µόνον ως ορεκτικόν προς αύξησιν
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Xριστιανισµός και σοσιαλισµός”, Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των
γεωργών, ετος A’, φ. 3 της 5.4.1914.
108
των αξιώσεων αυτών µέχρι της εποχής κατά την οποίαν ήθελεν εκλείψει πάσα εκµετάλλευσις
κοινωνική και ήθελεν κατορθωθή, ώστε έκαστος εργάτης να απολαµβάνη ολόκληρον των καρπόν
της εργασίας του”.1 H κοινωνική νοµοθεσία έπρεπε να διεγείρει αντί να κατευνάζει την εργατική
τάξη.2 Aντίθετη λογική ενστερνιζόταν ο Kρατικός Σοσιαλισµός όταν πρότεινε ανάλογες
µεταρρυθµίσεις - ενώ απεναντίας οι αριστεροί σοσιαλδηµοκράτες περιφερειακών κοινωνιών,
όπως ήταν ο Λένιν και οι βούλγαροι Στενοί, µολονότι θεωρούσαν τον καπιταλισµό προοδευτικό
φαινόµενο στις καθυστερηµένες κοινωνίες τους, έσπρωχναν το προλεταριάτο σε επαναστατική και
όχι µεταρρυθµιστική δράση.3
Ωστόσο οι Kοινωνιολόγοι έπρεπε να εξειδικεύσουν αυτήν τη γενική αντίληψη της ιστορικής
προόδου. Mετά το στρατιωτικό κίνηµα του 1909, που δεν χωρούσε εύκολα στα σύγχρονα
θεωρητικά σχήµατα, ανέπτυξαν µια “επινοητική αντίληψη” της πολιτικής µε την έννοια που δίνει
στον όρο ο Kοστάντσο Πρέβε - αλλ' αντιθέτως από τους κοµµουνιστές την έθεσαν στην υπηρεσία
της µεταρρύθµισης. Διαπίστωσαν εκ πείρας πως η κρατική πολιτική δεν εξαρτούνταν απολύτως
από την άρχουσα τάξη ούτε αντανακλούσε µηχανικά τρέχοντες συσχετισµούς κοινωνικών
δυνάµεων· η µακροπρόθεσµη “µεταβολή της λειτουργίας του κράτους προς όφελος των αδυνάτων”
σε ορισµένες συγκυρίες παρουσιαζόταν σχετικά αυτόνοµη από κοινωνικές πιέσεις - χωρίς πάντως
να προχωρά ερήµην τους. Σ' ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα, η αποδιοργάνωση του
κατασταλτικού µηχανισµού και η αναζήτηση κοινωνικών ερεισµάτων από τον Στρατιωτικό
Σύνδεσµο τούς επέτρεψαν να αναλάβουν ρόλο διαµεσολαβητή προς την εργατική τάξη και να
προωθήσουν την προστατευτική νοµοθεσία που αρνούνταν να παραχωρήσει το προηγούµενο
καθεστώς προτού κορυφωθεί η εργατική αναταραχή.4 Kατόπιν συνέδραµαν τον Bενιζέλο στην
επέκταση της κοινωνικής νοµοθεσίας - σήµαινε αυτό όµως πως ασπάστηκαν τον Kρατικό
Σοσιαλισµό, όπως τούς κατηγόρησαν άλλοι αριστεροί; δεν επιδίωκαν τη νέα νοµοθεσία για να
προλάβουν τη ριζοσπαστικοποίηση των εργατών αλλά τουναντίον για να εκµεταλλευτούν την
πρόσκαιρη ευνοϊκή πολιτική συγκυρία ώστε να βελτιώσουν υπέρ της εργατικής τάξης το
συσχετισµό δυνάµεων στην κοινωνία. Xρειάζονταν την ισχυρή και οργανωµένη εργατική τάξη
1
EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 442.
2
O Πετµεζάς συµπλήρωνε πως “το εργατικόν πρόγραµµα της Kυβερνήσεως απεσπάσθη ως λαϊκή κατάκτησις δια
της επαναστάσεως ... οι εργάται είναι εκείνοι, οι οποίοι εκ των πρώτων συνεσπειρώθησαν περί τον πολιτικόν
πυρήνα, ο οποίος εξειλίχθη εις κόµµα Φιλελευθέρων ... έχοµεν καθήκον να διαµαρτυρηθώµεν κατ’ αυτής της ...
αντιλήψεως, η οποία παρουσιάζει το κόµµα των Φιλελευθέρων ως κόµµα παρέχον δωρεάς, συγκαταβάσεις πρός
τινας”: EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 443· EΣB, συνεδρίασις 159η της 5.11.1911, σ. 550.
3
Ch. Hill, Lenin and the Russian Revolution, ό.π., σ. 49.
4
Constanzo Preve, Tο ασίγαστο πάθος. Σκέψεις ενός µαρξιστή φιλόσοφου πάνω στην κρίσιµη καµπή της εποχής
µας, µετάφραση Xρήστος Nάσιος, Στάχυ 1992, σ. 93-96. Bλ. σχετικά και παρακάτω, στην ενότητα σχετικά µε τους
Kοινωνιολόγους και το Eργατικό Kέντρο Bόλου.
109
αφού επιδίωκαν να µεσολαβούν, εκπροσωπώντας την, µεταξύ αυτής και του κράτους ή των άλλων
τάξεων.
Eδώ όµως υπήρχε µια αντινοµία. Aκριβώς η ευκολία αυτής της διαµεσολάβησης, που
αξιοποιούσε τις κοινοβουλευτικές παραδόσεις της χώρας, την προέλευση των Kοινωνιολόγων από
την άρχουσα ελίτ και την ιδεολογική σύγχυση της τελευταίας, σε συνδυασµό µε τις ιδέες περί
διαταξικής συµµαχίας η οποία απαιτούσε επίσης πολιτικούς διαµεσολαβητές, τούς έδειχνε πως
διέθεταν, αντιθέτως από τους λαϊκής προέλευσης σοσιαλιστές όπως ήταν ο Γιαννιός, πολιτικό
µέλλον ανεξάρτητο από τις εργατικές οργανώσεις. Ίσως φαινόταν αρχικά κοµµένη και ραµµένη
στα µέτρα τους, αφού τούς εξασφάλιζε κοινωνική υποστήριξη χωρίς να τούς στερεί το ρόλο των
πολιτευτών για τον οποίο ήταν προνοµιακά εφοδιασµένοι. Mακροπρόθεσµα όµως οι αντιλήψεις
περί κοινωνικής συµµαχίας που ενστάλαζαν και η εθελούσια αποστασιοποίηση από τις
οργανώσεις της εργατικής τάξης τούς έκαναν αντικατατάσιµους, αφού ο Bενιζέλος µπορούσε να
χρησιµοποιήσει και άλλους µεσολαβητές προς αυτήν, λόγου χάρη τον Θεοδωρόπουλο, ή και να τήν
προσεγγίσει άµεσα. H πρακτική σύµπτωση των δυο ηγεµονικών σχεδίων έκανε στην αρχή εύπεπτη
την ηγεµονία του, αλλά οι Kοινωνιολόγοι έµειναν µετέωροι όταν ευνόησε άλλους σοσιαλιστές στις
εκλογές του 1912 ενώ κατόπιν υποτάχθηκαν λίγο πολύ στους όρους του και προσχώρησαν στο
κόµµα του στο Διχασµό.
Ένα εύγλωττο παράδειγµα του σκεπτικού τους για την προστατευτική νοµοθεσία
διακρίνουµε στον περιορισµό του ωραρίου. O Παπαναστασίου δεν υποστήριξε το νόµο του
Bενιζέλου επειδή ειδάλλως θα πρόβαλλαν ανάλογες απαιτήσεις οι ίδιοι οι εργάτες, αλλά “διότι εν
Eλλάδι ο βαθµός εις τον οποίον είναι προηγµένα τα εργατικά σωµατεία δεν είναι τοιούτος ώστε
να καθιστά ικανούς τους εργάτας να διεκδικήσουν αποτελεσµατικώς υπέρ εαυτών τον
περιορισµόν του χρονικού ορίου της εργασίας εντός λογικών ορίων, ενώ αλλαχού µέχρι τοιούτου
βαθµού ακµής έφθασαν τα σωµατεία ταύτα, ώστε άνευ επεµβάσεως της κυβερνήσεως κατώρθωσαν
να περιορίσωσι το ανώτατον όριον της εργασίας”. Δικαιότερα θα συνδέαµε αυτή την οπτική µε τον
σοσιαλδηµοκρατικό “υπουργισµο”, ο οποίος θεωρούνταν µορφή του Aναθεωρητισµού, παρά µε
τον Kρατικό Σοσιαλισµό. Mετά το 1909 οι οργανώσεις και οι δηµοσιογράφοι που επηρέαζαν οι
Kοινωνιολόγοι ζητούσαν υπουργεία για τον Παπαναστασίου και για τους φίλους του, µάλιστα
προχώρησαν σε διαπραγµατεύσεις µε την Kυβέρνηση Δραγούµη. Eντούτοις η συζήτηση για τον
“υπουργισµό”, αφότου ξεκίνησε από τη Γαλλία, αφορούσε ζητήµατα πολιτικής τακτικής και δεν
έθιγε θεωρητικά θέµατα ούτε δηµιούργησε ιδεολογικό ρεύµα· διεξάχθηκε άλλωστε στους κόλπους
της Δεύτερης Διεθνούς και δεν αφορούσε τον Kρατικό Σοσιαλισµό. Παροµοίως µε τους
Kοινωνιολόγους ένας από τους διασηµότερους υπουργιστές, ο τότε πληρεξούσιος της γαλλικής
βουλής Aλµπέρ Tοµά, τόνιζε την ίδια εποχή την ανάγκη να δηµιουργήσουν ένα µπλοκ της
αριστεράς µε βάση ένα “πρόγραµµα σοσιαλιστικής επανάστασης µέσω της νόµιµης και
κυβερνητικής δράσης”, µε το οποίο θα ανέπτυσσαν την παραγωγή και θα ανέθεταν στο κράτος τη
διαχείριση των µεγάλων επιχειρήσεων· οι σοσιαλιστές, πίστευε, έπρεπε να ακολουθούν το “ρυθµό
της δηµοκρατίας” αφού οι εποχές µαχών εναλλάσσονταν µε περιόδους στασιµότητας κατά τις
110
οποίες προείχε η διατήρηση των προηγούµενων σοσιαλιστικών κατακτήσεων.1 O υπουργισµός
όµως είχε διαφορετικά συµφραζόµενα σε κάθε χώρα, αναλόγως µε το βαθµό οργάνωσης των
εργαζοµένων O Aλµπέρ Tοµά δεχόταν όπως και οι Kοινωνιολόγοι ως υποκείµενο της κοινωνικής
αλλαγής την εργατική τάξη, αλλά ανήκε ήδη σ' ένα ισχυρό και αυτόνοµο σοσιαλιστικό κόµµα - ενώ
εκείνοι χρειάζονταν να δηµιουργήσουν πρώτα ένα τέτοιο κόµµα για να προωθήσουν τη στρατηγική
τους για την κοινωνική αλλαγή. Σε ποιές θεωρητικές απόψεις στηρίχτηκαν και γιατί δεν το
πέτυχαν, θα δούµε στην επόµενη ενότητα.
1
Bλ. Albert Thomas, La Politique socialiste, Marcel Rivière et Cie 1913. Tο παράθεµα από την σ. 27.
111
αριστερά του καθοδηγούνταν από το πρόταγµα του ιερού πολέµου και όχι της συναίνεσης·
συµπαθούσε µάλιστα τις επαναστατικές παραδόσεις των γάλλων κοµµουνιστών που είχαν
εµπνεύσει τον Mαρξ.1 Έκρινε απαραίτητη, για να αντιστραφεί η εκπτώχευση του προλεταριάτου,
την ανατροπή της αστικής πολιτικής εξουσίας έστω και από µια µειοψηφία και µε επαναστατικά
µέσα - ή µάλλον, κατά προτίµηση από µια µειοψηφία και µε επαναστατικά µέσα. Aπεναντίας στον
γερµανόφωνο χώρο ισχυρά σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα φιλοδοξούσαν να αναλάβουν στο ορατό
µέλλον τα ηνία του κράτους, το οποίο από την πλευρά του προχωρούσε, µόνον φαινοµενικά όπως
απέδειξε σύντοµα, σε µια εύθραυστη διαδικασία εκδηµοκρατισµού. Aυτά τα κόµµατα ερµήνευσαν
διαφορετικά τον µαρξισµό.
Oι ηγέτες του Sozialdemokratische Partei Deutschlands συµφωνούσαν πως δεν
αντιµετώπιζαν οι επιµέρους αλλαγές την εξαθλίωση των εργαζοµένων την οποία συνεπαγόταν η
εγγενής διαλεκτική του καπιταλισµού. Eνώ όµως δεν απέκλειαν θεωρητικώς την προοπτική της
επαναστατικής ρήξης, νόµιζαν φυσιολογική τη δηµοκρατική κατάκτηση της εξουσίας από το
κόµµα του προλεταριάτου και πίστευαν πως µε µεταρρυθµίσεις θα µετασχηµάτιζαν την οικονοµία
προτού πάρουν την πολιτική εξουσία. Bαθµιαία το κέντρο βάρους της καθηµερινής πολιτικής του
SPD, αντίθετα από την σταθερά επαναστατική θεωρία του, µετατοπίστηκε προς αυτές ακριβώς τις
επιµέρους µεταρρυθµίσεις· ήταν µια αντίληψη που είχε εντελώς αντίθετους στόχους αλλά σε
πρακτικά σηµεία συνέκλινε µε το πρόγραµµα των Kρατικών Σοσιαλιστών, οι οποίοι προωθούσαν
την κοινωνική πολιτική από την εποχή του Bίσµαρκ και είχαν εγγράψει στο ενεργητικό τους
οικονοµικά και θεσµικά µέτρα ευνοϊκά για µεγάλες µερίδες των εργαζόµενων.
Aριστερά της “κεντριστικής” ορθοδοξίας εµφανίστηκαν θεωρίες όπως ήταν εκείνη της
Pόζας Λούξεµπουργκ, η οποία ανέµενε πολέµους και κρίσεις και ανέθετε ρόλο επαναστατικού
υποκειµένου στην οργανωµένη εργατική τάξη. Aπό την άλλη πλευρά ο Έντουαρντ Mπερνστάιν
θεωρητικοποίησε και κωδικοποίησε το ρεύµα του Aναθεωρητισµού (Revisionismus), ζητώντας να
συνδυάσουν το µαρξιστικό πνεύµα µε πορίσµατα νεότερων εµπειρικών κοινωνικών και
οικονοµικών ερευνών τα οποία αναιρούσαν βασικές εκτιµήσεις του διαλεκτικού υλισµού.
Συµπέρανε πως ο καπιταλισµός δεν βάδιζε αναπόφευκτα προς οικονοµική κρίση και πως
αποµακρυνόταν η προοπτική της επανάστασης· εποµένως η εργατική τάξη όφειλε να επιδιώξει
βαθµιαίες κι επιµέρους µεταρρυθµίσεις. Έπρεπε λοιπόν να αλλάξει πολιτική τακτική το SPD: αντί
να αδιαφορεί καταρχήν για τους µικρογεωργούς προσδοκώντας τη νοµοτελειακή
προλεταριοποίησή τους, να τούς προσεταιριστεί σ' έναν πολιτικό συνασπισµό ικανό να εκθρονίσει
την αστική τάξη κι έπειτα, αναλόγως µε τις περιστάσεις, να καταλάβει την πολιτική εξουσία
νόµιµα ή µε επανάσταση. Tις αντιλήψεις του Mπερνστάιν προσάρµοσαν στα τοπικά δεδοµένα οι
Kοινωνιολόγοι και σ' αυτές κυρίως στήριξαν την πολιτική τους. Στο “Kαταστατικόν της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, διακρίνοντας τις δυο κρίσιµες κατά τη σοσιαλδηµοκρατική λογική
όψεις της µεταβολής του κοινωνικού καθεστώτος, την οικονοµική και την πολιτική, όριζαν πως
1
Robert Meister, Political Identity. Thinking through Marx, Basil Blackwell 1990, σ. 109.
112
για τον σοσιαλισµό “πρέπει να µεταβάλλεται βαθµιαίως ο οικονοµικός και πολιτειακός
οργανισµός, κατά το εκάστοτε δυνατόν µέτρον”·1 περισσότερο ανέλυαν αυτές τις όψεις, τις οποίες
θα εξετάσουµε διαδοχικά στις επόµενες παραγράφους, στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος.
Kαταρχάς στην οικονοµία ήταν σαφής ο σκοπός του σοσιαλιστικού µετασχηµατισµού
καθώς και τα κυριότερα µέτρα που έπρεπε να λάβει το κράτος. Στο εδάφιο σχετικά µε το ρόλο της
πολιτείας που παραθέσαµε, το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος παρουσίαζε ως κύριους άξονες
των βαθµιαίων µεταρρυθµίσεων τον περιορισµό της εκµετάλλευσης των εργαζοµένων και την
ανάθεση στην πολιτεία των νεύρων της οικονοµικής ζωής. Tα µέτρα που πρότειναν οι
Kοινωνιολόγοι συνόψιζαν το µεταβατικό πρόγραµµα του Kοµµουνιστικού Mανιφέστου (δηλαδή
της “δικτατορίας του προλεταριάτου”, σύµφωνα µε την ορολογία που επικράτησε αργότερα).2 Tο
πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος ανέθετε στο κράτος κεντρικό ρόλο στη συστηµική µετατροπή
των καπιταλιστικών οικονοµικών σχέσεων σε σοσιαλιστικές.3 Συνοπτικά, η πολιτεία όφειλε να
προσαρµόσει τις κατευθύνσεις και τους ρυθµούς του µετασχηµατισµού στις ιδιαίτερες συνθήκες
κάθε παραγωγικού τοµέα. Σ' ένα λίγο µεταγενέστερο κείµενο ο Παπαναστασίου περιέγραφε πώς
θα ανέπλαθαν τις παραγωγικές σχέσεις µε τη συνεργεία της ταξικής συνείδησης και της πολιτικής
εξουσίας στον δυσκολότερο τοµέα τον οποίο έπρεπε να αφήσουν τελευταίο - τον γεωργικό:
Όταν µε τον καιρόν αναπτυχθούν περισσότερον αι κοινωνικαί αρεταί των γεωργών, όταν
µορφωθούν δια των επικρατουσών σήµερον µορφών του συνεταιρισµού εις την
συνεργασίαν και την αλληλεγγύην, θα καταστή δυνατή η από κοινού καλλιέργεια, των
αγρών και ακολούθως η µεταβολή του δικαιώµατος της κατοχής της γης, της επ’ αυτής
κυριότητος περιερχοµένης εις την κοινότητα ή εις το Kράτος. Eπί του παρόντος όµως η
ιδιοκτησία του γεωργού επί της γης που καλλιεργεί, εν συνδυασµώ προς την
συνεταιριστικήν οργάνωσιν ... παρέχει τα µεγαλύτερα εφικτά αποτελέσµατα από
οικονοµικής και από κοινωνικής ακόµη απόψεως. Δια τούτο δικαίως οι µεταρρυθµισταί
σοσιαλισταί ζητούν την ενίσχυσιν της µικράς καλλιεργείας, της µικράς ιδιοκτησίας και της
1
“Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, σε MΛA, τ. A', σ. 3.
2
Bλ. τις αντίστοιχες διατυπώσεις του Mαρξ στο Karl Marx - Friedrich Engels, The Communist..., σ. 94.
3
H κοινωνικοποίηση της οικονοµίας “δεν ηµπορεί δι’ ευνοήτους λόγους να γίνη δια µιάς, είναι όµως δυνατόν να
βαδίση βαθµιαίως προς τον απώτερον αυτόν σκοπόν η πολιτεία, περιορίζουσα ολονέν προοδευτικώς την
εκµετάλλευσιν των εργαζοµένων από τας κατεχούσας τα µέσα της παραγωγής τάξεις, προάγουσα οικονοµικώς και
ηθικώς τας εργατικάς τάξεις, παρέχουσα εις αυτάς διαφόρους ωφελείας δαπάναις είτε του κράτους είτε αµέσως
των ευπόρων τάξεων, επηρεάζουσα δια καταλλήλου φορολογικής νοµοθεσίας την διανοµήν του πλούτου επί το
δικαιότερον, επεκτείνουσα την δικαιοδοσίαν της εις την ανάληψιν επιχειρήσεων, ωρίµων προς κεντρικήν
διεύθυνσιν και εχουσών εξαιρετικήν κοινωνικήν σπουδαιότητα, τέλος εµποδίζουσα δια καταλλήλου νοµοθεσίας
τας υπερβολικάς συσσωρεύσεις πλούτου”: “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A', σ. 75.
113
συνεταιριστικής οργανώσεως, όπως δια του συνεταιρισµού των παραγωγών προλειανθή η
οδός, η άγουσα εις το σοσιαλιστικόν ιδεώδες.1
H αντίληψη περί κοινωνικής µεταβολής που δανείστηκε ο Παπαναστασίου από τους
Aναθεωρητές είχε ρίζες στον Mαρξ ο οποίος, ενώ δεν προσδιόριζε τη σειρά απαλλοτρίωσης των
ιδιοκτητριών τάξεων, την αντιλαµβανόταν ως µακρόχρονη διαδικασία. Στο πρόγραµµα της
δικτατορίας του προλεταριάτου, κλείνοντας το Kοµµουνιστικό Mανιφέστο, πρόβαλλε τον
βαθµιαίο χαρακτήρα της· σε άλλα κείµενα έδειχνε πως αυτός ο µετασχηµατισµός θα διαρκούσε
δεκαετίες και θα εξελισσόταν διαφορετικά σε κάθε χώρα.2 Ωστόσο απέκλειε να ανασταλούν, ενόσο
κρατούσαν την πολιτική εξουσία οι αστοί, η συσσώρευση και η συγκέντρωση του κεφαλαίου, όσο
και η εξαθλίωση του προλεταριάτου. O Mπερνστάιν, ακολουθώντας τον και αντιθέτως από τους
Φαβιανούς και από τους Kρατικούς Σοσιαλιστές, οραµατιζόταν την κατάργηση της κυριαρχίας
του εµπορεύµατος3 και όριζε ως προϋποθέσεις του σοσιαλισµού την καπιταλιστική ανάπτυξη και
την πολιτική κυριαρχία του ταξικού κόµµατος των εργατών, δηλαδή της σοσιαλδηµοκρατίας.
Θεωρούσε αδύνατο να καταργήσουν σύντοµα την οικονοµία της αγοράς, αφού η εµπορευµατική
ανταλλαγή είχε ήδη εµποτίσει την κοινωνική ζωή·4 αφετέρου συµφωνούσε µε τους ορθόδοξους
σοσιαλδηµοκράτες πως το κράτος θα έπαιζε στρατηγικό ρόλο στην κοινωνική µεταβολή,
διαφωνούσε όµως µε την τακτική που ακολουθούσαν για την κατάληψη της εξουσίας.5
Kεντρικό αίτηµα του Mπερνστάιν, όπου επίσης συγκρουόταν µε τους Kρατικούς
Σοσιαλιστές, ήταν ο ουσιαστικός πολιτικός εκδηµοκρατισµός: η εργατική τάξη, εκπαιδευµένη στη
δηµοκρατία µε τα συνδικάτα, θα έλεγχε την πολιτική διαδικασία κατακτώντας το γενικό εκλογικό
δικαίωµα και την αναλογική εκπροσώπηση - και κυβερνώντας κατόπιν δηµοκρατικά θα
αποσπούσε βαθµηδόν παραχωρήσεις από την άρχουσα τάξη. Kατακτώντας το κράτος δεν θα
περιόριζε τις πολιτικές ελευθερίες αλλά θα τις γενίκευε µε τη µέγιστη δυνατή αποκέντρωση και µε
την ανάπτυξη της αυτοδιοίκησης.6 Παντού οι σοσιαλδηµοκράτες πρόβαλλαν δηµοκρατικά
αιτήµατα, τόσο επειδή ο µεταβατικός ρόλος που ανέθεταν στο κράτος προϋπέθετε τον
εκδηµοκρατισµό του, όσο κι επειδή προσέλκυαν µε αυτά ευρύτερα στρώµατα. Tούς έδιναν όµως
διαφορετική µορφή αναλόγως του χαρακτήρα του καθεστώτος και του κρατικού µηχανισµού· έτσι
οι Kοινωνιολόγοι, αντί για το γενικό εκλογικό δικαίωµα και την ενίσχυση των κοινοβουλευτικών
εξουσιών που πρόβαλλαν οι οµόλογοί τους, επεξεργάστηκαν προτάσεις για να πάψουν να
1
“Tα µεγάλα ζητήµατα. Tο Θεσσαλικόν”, Nέα Hµέρα, 13 Aυγούστου - I Σεπτεµβρίου 1912, όπως αναδηµοσιεύεται
στο MΛA, τ. A', σ. 182-183.
2
Karl Marx - Friedrich Engels, The Communist..., σ. 93· David MacLellan, The Thought of Karl Marx, Macmillan
1980, σ. 179.
3
E. Bernstein, Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 163-164, 206, 213, και 218-219.
4
Στο ίδιο, σ. 97.
5
Στο ίδιο, σ. 14, 152-153, και κυρίως 191.
6
Στο ίδιο, σ. 139-165.
114
ελέγχουν θεσµικά κι εξωθεσµικά οι αστοί το κράτος: ο σοσιαλιστικός µετασχηµατισµός απαιτούσε
να το αναδιοργανώσουν µε γνώµονα τις αρχές της λαϊκής κυριαρχίας, της αξιοκρατικής
οργάνωσης της διοίκησης και της ανάπτυξης της αυτοδιοίκησης.1 Έκαναν λοιπόν τον
εκδηµοκρατισµό του κράτους, αίτηµα µε ευρεία πολιτική απήχηση, γέφυρα για να συνεργαστούν
µε τους µικροαστούς του Λαϊκού Kόµµατος και κατόπιν µε τον Bενιζέλο - ενώ την ίδια λογική
προέκτειναν αργότερα µε τη Δηµοκρατική Ένωση, απαιτώντας την κατάργηση της µοναρχίας.
Tα πολιτικά µέτρα που θα υποστάτωναν την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας περιλάµβαναν τις
θεσµικές µεταρρυθµίσεις για τις οποίες αγωνίστηκε ο Παπαναστασίου την επόµενη
εικοσιπενταετία: αναλογική εκλογή, διενέργεια δηµοψηφισµάτων, νοµοθετική πρωτοβουλία µη
κοινοβουλευτικών σωµάτων, σύσταση δεύτερου νοµοπαρασκευαστικού σώµατος και άλλες. Oι
Kοινωνιολόγοι τοποθετούσαν την ενεργή άσκηση της λαϊκής κυριαρχίας, µε ουσιαστικό όργανο τη
βουλή, στο επίκεντρο του κρατικού εκδηµοκρατισµού. Δέχονταν κατά βάσιν τον
κοινοβουλευτισµό· µολονότι πρότειναν να περιστείλουν ή να µεταβιβάσουν ορισµένες κυριαρχικές
εξουσίες του κοινοβούλιου, ζητούσαν κυρίως να το εναρµονίσουν µε τη λαϊκή θέληση και να το
συµπληρώσουν µε νέους δηµοκρατικούς θεσµούς, εντέλει επιδίωκαν να ενισχύσουν τη θέση που
κατείχε παραδοσιακά ως ενσάρκωση της δηµοκρατικής αρχής. Aποδίδοντας σχηµατικά αυτήν τη
λογική: το κράτος θα κατεύθυνε ιδανικά τη µετάβαση στον σοσιαλισµό, ένα δηµοκρατικό
κοινοβούλιο θα έλεγχε το κράτος, ενώ µια κυβέρνηση του πλειοψηφικού κόµµατος που θα
εξέφραζε την αυτοσυνείδηση των λαϊκών τάξεων, του ενεργού “λαού”, θα καθοδηγούσε το
κοινοβούλιο.2 Ήταν ευκόλως εννοούµενη η θέση που επιφύλασσαν για τους εαυτούς τους σ' αυτήν
τη διαλεκτική: αντιθέτως από τους λαϊκούς σοσιαλιστές µπορούσαν, αξιοποιώντας την
οικογενειακή κληρονοµιά τους, να γεφυρώσουν το παλαιό µε το νέο κοινοβούλιο και ίσως να
τεθούν δικαιωµατικά επικεφαλής αυτής της κυβέρνησης· αντιθέτως από τα στελέχη των αστικών
κοµµάτων, θα είχαν στερεούς δεσµούς µε τις µάζες και πρόγραµµα προσαρµοσµένο στα λαϊκά
συµφέροντα. Eντούτοις κατά καιρούς πρόκριναν προσωρινές αυταρχικές λύσεις, ενώ ένας κρίκος
έλειπε από αυτό το θελκτικό σχέδιο: πώς θα έλεγχε η εργατική τάξη τους πολιτικούς οι οποίοι
φιλοδοξούσαν να τήν εκπροσωπήσουν, αλλά ενώ νοµιµοποιούνταν από το κοινοβούλιο
αρνούνταν να υποταχθούν στις οργανώσεις της; όσο και αν εµπιστεύονταν τους Kοινωνιολόγους
οι εργάτες της Παλαιάς Eλλάδας, αργότερα η Φεντερασιόν θα απαιτούσε περισσότερα εχέγγυα
από τους βουλευτές της.
Eν πάση περιπτώσει, µε τέτοιες µεταρρυθµίσεις οι Kοινωνιολόγοι επιδίωκαν να
µεταφέρουν στην κοινοβουλευτική ζωή τη δυναµική των κοινωνικών αντιθέσεων η οποία
1
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A', σ. 75. H αναφορά στην αµεσότερη συµµετοχή του λαού στο
νοµοθετικό έργο παραπέµπει στην ιδέα της νοµοθετικής πρωτοβουλίας του λαού, την οποία επίσης προωθούσαν οι
σοσιαλδηµοκράτες και µε ιδιαίτερο ζήλο ο Bernstein· βλ. σχετικά σε E. Bernstein, Evolutionary Socialism, ό.π., σ.
146.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 881 επ..
115
ευνοούσε, άµεσα αλλά και µακροπρόθεσµα, τα λαϊκά στρώµατα που φιλοδοξούσαν να εκφράσουν.
Eντόπιζαν όµως, ακολουθώντας τη µαρξιστική ιεράρχηση, την πηγή αυτών των αντιθέσεων έξω
από την πολιτική, στην πάλη των τάξεων στην οποία ο Παπαναστασίου απέδιδε την πρόοδο.1
Δανειζόταν, µέχρις εδώ, αναλύσεις που καθόρισαν την τακτική των γερµανών Aναθεωρητών για
τη διεύρυνση και για την ολοκλήρωση της δηµοκρατίας, ενώ αφετέρου παρέκαµπτε τις αντίπαλες
προτάσεις της σοσιαλδηµοκρατικής αριστεράς και κατεξοχήν την ιδέα της προλεταριακής
δικτατορίας.
H κοινή επιµονή του Mπερνστάιν και των Kοινωνιολόγων στην ολοκλήρωση του κρατικού
εκδηµοκρατισµού αντανακλούσε την ένταση που υπέβοσκε στην Eλλάδα όσο και στη Γερµανία
µεταξύ των δηµοκρατικών τύπων και της διατήρησης της πραγµατικής εξουσίας στα χέρια
κλειστών ελίτ. Στο Δεύτερο Pάιχ οι δικαιοδοσίες του κοινοβουλίου ελέγχονταν ασφυκτικά· τις
αποφάσεις έπαιρναν η αυλή, η στρατιωτική και οικονοµική ηγεσία και η πρωσική αριστοκρατία.
Στην Eλλάδα θεωρητικώς η βουλή ήταν κυρίαρχη και τα πολιτικά δικαιώµατα του πληθυσµού
πλήρη, η οικονοµική ζωή όµως ρυθµιζόταν από χρηµατές κύκλους και από τον Διεθνή Oικονοµικό
Έλεγχο, η εξωτερική πολιτική θεωρούνταν βασιλικό προνόµιο και η “πολιτική ολιγαρχία” που
κατακεραύνωνε ο Παπαναστασίου υπονόµευε συστηµικά το κράτος δικαίου. Oι δυο χώρες
αµφιταλαντεύονταν µεταξύ των δυτικών δηµοκρατιών και των αυταρχικών καθεστώτων· ήταν
φυσικό εποµένως οι σοσιαλιστές τους να αιωρούνται µεταξύ του µεταρρυθµισµού που
επικρατούσε στη Bρετανία και στη Γαλλία και του επαναστατικού πνεύµατος που είχε ριζώσει
στην τσαρική αυτοκρατορία. Tο ίδιο ίσχυε γενικά για τους σοσιαλιστές της ευρωπαϊκής
ηµιπεριφέρειας όπου η καταστολή καρυκευόταν από απόπειρες δηµιουργίας συναίνεσης ενώ οι
λαϊκές τάξεις γεύονταν ήδη τους πρώτους καρπούς ενός εκδηµοκρατισµού, έστω και
περιορισµένου ή εύθραυστου· σ’ αυτές τις χωρες η αστική τάξη µάθαινε να άρχει χωρίς να
κυβερνά, ενώ οι προλετάριοι συνήθιζαν να έχουν δικαιώµατα δίχως να τα χρησιµοποιούν προς το
συµφέρον τους - και ήταν κρίσιµη γι’ αυτό το παιχνίδι η επικράτηση των µεταρρυθµιστών ή των
επαναστατών σοσιαλιστών.2
Oι ρεαλιστικές επιλογές της σοσιαλδηµοκρατίας στην Eλλάδα διέφεραν από εκείνες που
συζητούσαν στη Γερµανία - εξαιτίας της θέσης της στην ηµιπεριφέρεια του ευρωπαϊκού
1
“O αγών του ‘Λαού’”, MΛA, τ. A', σ. 196: “ο πολιτικός ανταγωνισµός έχει την ρίζαν του εις την αντίθεσιν
οµαδικών συµφερόντων, και ... εκ της επικρατήσεως του γενικωτέρου, του ζωτικοτέρου εξ αυτών εξαρτάται η
πρόοδος. Eίναι δε φανερόν ότι τόσον περισσότερον εξασφαλίζεται η επικράτησις αύτη, όσον ο ανταγωνισµός των
οµαδικών συµφερόντων, µε άλλους λόγους η πάλη των τάξεων διεξάγεται συστηµατικότερον”.
2
Πρβλ. R. Meister, Political Identity... ό.π., σ. 123 κ.ε.. Για το ιδεολογικό πλαίσιο που εξασφάλισε στην ελληνική
πολιτική το Σύνταγµα του 1864 βλ. ιδίως Πασχάλης M. Kιτροµηλίδης, “H συµβολή της ευρωπαϊκής πολιτικής
σκέψης στη δηµιουργία του ελληνικού φιλελευθερισµού: H Δεύτερη Eθνοσυνέλευση του 1862-1864 και η υποδοχή
των ιδεών του Tζων Στιούαρτ Mιλλ στην Eλλάδα”, σε O φιλελευθερισµός στην Eλλάδα. Φιλελεύθερη θεωρία και
πρακτική στην πολιτική και στην κοινωνία της Eλλάδος. Aθήνα: Bιβλιοπωλείον της “Eστίας” 1991, σ. 49 κ.ε..
116
συστήµατος, της διπλωµατικής και οικονοµικής της εξάρτησης και βεβαίως του γεωγραφικού
κατακερµατισµού και της κοινωνικής δοµής της. Eνώ η προοπτική του εκδηµοκρατισµού
αφορούσε εξίσου τις επικράτειες του Kάιζερ και του Γεωργίου, µάταια θα επιδίωκαν οι
Kοινωνιολόγοι τη δικτατορία του προλεταριάτου σε µιά χώρα που δεν είχε ούτε ισχυρό
προλεταριάτο ούτε δικτατορεύσιµο κράτος. H ιστορική εδραίωση και η πολιτική νοµιµοποίηση
του κοινοβουλευτισµού, καθώς και η εθνική ιδεολογία γενικότερα, πρόσθεταν περιορισµούς σε
κάθε σοσιαλιστική πρόταση που διεκδικούσε ακροατήριο· αντιστρόφως το αίτηµα της
αξιοκρατικής κι έντιµης διοίκησης, που είχαν θέσει επικεφαλής του καταλόγου οι Kοινωνιολόγοι
ως πρώτο και απαραίτητο βήµα για την απόσπαση του κράτους από τον εξωθεσµικό έλεγχο της
άρχουσας τάξης - και οικοδόµησαν επάνω του ευρύτερες συµµαχίες - έπαιζε δευτερεύοντα ρόλο
στα γερµανικά µεταβατικά προγράµµατα.
H τρίτη διάσταση του εκδηµοκρατισµού στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος αφορούσε
την κρατική αποκέντρωση. Eνώ οι Kοινωνιολόγοι εξήραν το κράτος ως το κατεξοχήν όργανο
κοινωνικής προόδου, το οποίο θα διαχειριζόταν την οικονοµία στον σοσιαλισµό, απέκρουαν
κατηγορηµατικά τη µετατροπή του σε υπερτροφικό ή σε συγκεντρωτικό µηχανισµό. Διαρκώς
τόνιζαν πως προετοίµαζαν το νέο κοινωνικό σύστηµα ενεργοποιώντας τα στοιχειώδη πολιτικά
κύτταρα του λαού, ενώ ο Παπαναστασίου θεωρούσε αναπόσπαστες την αποκέντρωση και την
τοπική αυτοδιοίκηση από τη δηµοκρατία.1 Oικειοποιούνταν εποµένως ένα πάγιο αίτηµα της
ελληνικής πρωτοαριστεράς το οποίο υποστήριζαν στρώµατα παραγκωνισµένα από την κεντρική
εξουσία - συνάµα όµως το εµπλούτιζαν µε νέες διεκδικήσεις που προέρχονταν από ρεύµατα
συνδεδεµένα µε το κίνηµα του Δηµοτικού Σοσιαλισµού όπως ήταν οι Φαβιανοί, οι Συνεργατιστές
και οι Aναθεωρητές. Tο “Πρόγραµµα” οραµατιζόταν δίπλα στον κορµό του κράτους έναν
αποκεντρωµένο αστερισµό αυτοδιοικούµενων δήµων που θα διέθεταν ουσιαστικό πολιτικό βάρος
και οικονοµικές αρµοδιότητες.2
Συνοψίζουµε: οι Kοινωνιολόγοι ανέλυσαν τις εγχώριες συνθήκες προσαρµόζοντας τη
λογική του γερµανικού Aναθεωρητισµού· χωρίς να διατυπώσουν πρωτότυπες θεωρίες της
µεταβατικής περιόδου προίκισαν το Λαϊκό Kόµµα µε ένα πρόγραµµα µεταρρυθµιστικού
σοσιαλισµού που ενσωµάτωνε πάγιες διεκδικήσεις των λαϊκών στρωµάτων. H δράση τους όµως
διατήρησε έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασµού τα οποία απορρύθµιζαν περιστασιακά την πολιτική
1
Bλ. παρακάτω, στα σηµεία όπου εξετάζονται αναλυτικά οι παρεµβάσεις των Kοινωνιολόγων σε ζητήµατα
αυτοδιοίκησης.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A', σ. 76: “να οργανωθή ευρεία τοπική αυτοδιοίκησις, η οποία όχι
µόνον εξασφαλίζει την πολιτικήν ελευθερίαν του λαού δια της αµέσου συµµετοχής του εις την διοίκησιν των
τοπικής σηµασίας υποθέσεων, και ως εκ τούτου µορφώνει αυτόν πολιτικώς, αλλά και απαλλάσσει την κεντρικήν
διοίκησιν από το βάρος υποθέσεων, τας οποίας ως εκ της αποστάσεως δυσκόλως δύναται να διεξαγάγη επιτυχώς,
και επί πλέον διευκολύνει την κοινωνιστικήν οργάνωσιν της παραγωγής και διανοµής των αγαθών εις
περιωρισµένην κλίµακα και εντός των περιφερειών της τοπικής αυτοδιοικήσεως”.
117
προοπτική τους - όπως συνέβη χαρακτηριστικά το 1909, όταν ζήτησαν µια προσωρινή στρατιωτική
δικτατορία. Oι τακτικές παλινδροµήσεις τους πάντως οφείλονταν σε θεωρητική αµηχανία µάλλον
παρά σε έλλειψη κατευθυντήριων αρχών, όπως δείχνουν οι σταθερές πλευρές της δράσης τους.
Λειτουργώντας µετά το 1910 άλλοτε ως αριστερή αντιπολίτευση και άλλοτε ως αριστερή πτέρυγα
των Φιλελευθέρων προώθησαν µεταρρυθµίσεις και καλλιέργησαν σοσιαλιστικές ιδέες στις λαϊκές
τάξεις. Ωστόσο έµειναν έξω από αυτές και παρά τις επανειληµµένες προσπάθειές τους, τις οποίες
θα παρακολουθήσουµε παρακάτω, απέτυχαν να δηµιουργήσουν ένα µαζικό κόµµα µε σταθερούς
στόχους, αυτόνοµη οργάνωση και υπολογίσιµη κοινωνική βάση. Aυτό έκανε αντιθέτως η
Φεντερασιόν η οποία εξέφραζε παραπλήσιες ιδέες την ίδια εποχή αλλά οργανώθηκε “από κάτω”
και όχι “από πάνω”, συγκρούστηκε µε την εθνικιστική πολιτική του Bενιζέλου και αντιτάχθηκε
στους πολέµους. H νίκη της επηρέασε βαθιά την πορεία του ελληνικού σοσιαλισµού.
*****
118
119
K E Φ A Λ A I O T P I T O
T O Λ A Ϊ K O K O M M A
K A I T O E P Γ A T I K O K I N H M A
Όσες φορές ο αγώνας των τάξεων παίρνει τη µορφή µιας γενικής δυσαρέσκειας
κατά της βασιλείας και της βουλής, ο στρατιωτικός παράγοντας αποτελεί την υλική
δύναµι που επεµβαίνει για να εκδηλώση θετικά τη λαϊκή αυτή δυσαρέσκεια. Tότε
ενεργεί σύµφωνα µε την επιθυµία της λαϊκής µάζης. Kαι αυτή η ενέργεια είναι
εκείνη που προετοιµάζει και την εσωτερική του δηµοκρατοποίηση (τη µετατροπή
του δηλαδή σε στρατό αστικό νεώτερο) και τον µελλοντικό δικτατορικό ρόλο του.
Aπό το στρατιωτικό κίνηµα του Γουδί βγήκανε δυο κινήσεις που πολλές φορές
εκδηλώνουνται σ’ ένα και το ίδιο πρόσωπο: η νεώτερη ελληνική δηµοκρατία και η
δικτατορία.
ΣEPAΦEIM MAΞIMOΣ 1
O Mάξιµος τόνισε τη βαθιά σύνδεση ανάµεσα στον “στρατιωτικό” και στον “λαϊκό” χαρακτήρα
του κινήµατος στο Γουδί, το οποίο άνοιξε δρόµο στον “βενιζελισµό” όσο και στη στρατοκρατία κι
επηρέασε βαθιά την πορεία των Kοινωνιολόγων. H περίοδος πολιτικής αστάθειας που εγκαινίασε
αφενός έφερε το Λαϊκό Kόµµα στο προσκήνιο και αφετέρου το εµπόδισε να εξελιχθεί σε ταξικό
κόµµα παροµοίως µε τα σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα. H εµφάνιση του Bενιζέλου µάλιστα
προκάλεσε µετατοπίσεις του πολιτικού κέντρου βάρους και κοµµατικούς µετασχηµατισµούς που
εµπόδισαν τελικά την προέκταση του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού προς τη δηµιουργία ενός
διαταξικού κόµµατος· ακόµη περισσότερο, για ένα διάστηµα ο “σοσιαλισµός του κράτους” πέτυχε
εν µέρει να ενσωµατώσει τους εργαζόµενους της Παλαιάς Eλλάδας. Eπιπλέον ο Eυρωπαϊκός
Πόλεµος και η διάσπαση της Δεύτερης Διεθνούς εξάλειψαν την προοπτική να ενωθούν οι
σοσιαλιστές της Eλλάδας κατά το πρότυπο των προπολεµικών κοµµάτων· εποµένως η σύγκρουση
µεταρρυθµιστών και ριζοσπαστών αντανακλούσε και συνάµα επικαθόριζε την ατελή ενσωµάτωση
των προλεταρίων στη µεσοπολεµική Eλλάδα.
Προνοµιακό πεδίο σύγκλισης των Kοινωνιολόγων και του Bενιζέλου ήταν η ενσωµάτωση
µε τη µεταρρύθµιση του κρατικού µηχανισµού. Eπιδιώκοντάς την ο Bενιζέλος προσανατόλισε
καταρχήν την άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας προς τα πρότυπα των φιλελεύθερων κρατών
1
Σ. Mάξιµος, Kοινοβούλιο ή δικτατορία;, ό.π., σ. 31-32.
121
δικαίου· συνόψισε την πρώτη φάση της νοµοθεσίας του ως “ανόρθωση” του κράτους κι “ευηµερία”
της (αστικής) κοινωνίας. Συστηµατικά προώθησε την ισονοµία, τη διακυβέρνηση σύµφωνα µε
ορισµένο πρόγραµµα προς το “κοινό συµφέρον” και την “ειλικρινή” συναλλαγή µε το πολιτικό
σώµα.1 Έλαβε απτά µέτρα για τον εκδηµοκρατισµό και για τον εξορθολογισµό των κρατικών
θεσµών, για την οικονοµική ανάπτυξη, για την ενίσχυση των λαϊκών τάξεων και για τη
στρατιωτική αναδιοργάνωση· συχνά επαναλάµβανε το αισιόδοξο όραµα “όπως προ της λήξεως της
παρούσης δεκαετίας φθάση ο ελληνικός λαός να ίδη την εξαγωγήν αυτού διπλασιαζοµένην, την
εισαγωγήν αυτού διπλασιαζοµένην, τον εθνικόν πλούτον διπλασιαζόµενον, την ευηµερίαν του
λαού ασφαλιζοµένην ... Όταν τούτο γίνη η απόδοσις της στρατολογίας θα διπλασιασθή, αι
πολεµικαί δυνάµεις της Eλλάδος εποµένως θέλουσιν και αυταί διπλασιασθή και η θέσις αυτής εν
τω κόσµω θέλει είναι ανάλογος προς την δύναµιν αυτής την τε πολεµικήν και την οικονοµικήν”.
Mόνον τότε θα δέχονταν την Eλλάδα “εν τη οικογενεία των πολιτισµένων κρατών”.2 Tον χρονικό
ορίζοντα της δεκαετίας ανέφερε επίσης σε σχέση µε την εργατική πολιτική.3
Tα κύρια στοιχεία όµως του κυβερνητικού προγράµµατος που εφάρµοσε ο Bενιζέλος
περιέχονταν επίσης στα βασικά προγραµµατικά κείµενα του Παπαναστασίου - στο “Tι πρέπει να
γίνη” και κυρίως στο “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”. Oι µεταρρυθµίσεις που επέβαλε
συνέτειναν στον νέο ρόλο του κράτους που αξίωναν οι Kοινωνιολόγοι - “να βαδίση βαθµιαίως
προς τον απώτερον αυτόν σκοπόν [τον σοσιαλισµό] η πολιτεία περιορίζουσα ολονέν
προοδευτικώς την εκµετάλλευσιν των εργαζοµένων από τας κατέχουσας τα µέσα της παραγωγής
τάξεις, προάγουσα οικονοµικώς και ηθικώς τας εργατικάς τάξεις, παρέχουσα εις αυτάς διαφόρους
ωφελείας δαπάναις είτε του κράτους είτε αµέσως των ευπόρων τάξεων, επηρεάζουσα δια
καταλλήλου φορολογικής νοµοθεσίας την διανοµήν του πλούτου επί το δικαιότερον”. Bεβαίως ο
Bενιζέλος αρνούνταν να τους παρακολουθήσει στα αιτήµατα για κρατικοποίηση των
“επιχειρήσεων ωρίµων προς κεντρικήν διεύθυνσιν και εχουσών εξαιρετικήν κοινωνικήν
σπουδαιότητα” και για νοµοθετική αποτροπή των “υπερβολικών” συσσωρεύσεων πλούτου.4
Προώθησε ωστόσο την αναδιανοµή του εισοδήµατος ενώ η εσωτερική πολιτική του φαινοµενικά
ευνοούσε τις λαϊκές τάξεις και οπωσδήποτε κινούνταν στις κατευθύνσεις που θα έδιναν οι
Kοινωνιολόγοι αν αναλάµβαναν υπό ανάλογες συνθήκες, όπως σκέφτηκαν να κάνουν,
κυβερνητικές ευθύνες. H διαφορά, και ήταν σηµαντική, βρισκόταν στην έκταση των ταξικών
συµµαχιών που επιδίωκαν καθώς και στην ιεράρχηση και στους ρυθµούς των µεταρρυθµίσεων·
1
Στον προεκλογικό λόγο της Πάτρας, την 12η Φεβρουαρίου 1912. Bλ. ποιές διατυπώσεις χρησιµοποίησε ο ίδιος ο
Bενιζέλος στους λόγους του, στο Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 351,
277, 604 κι ευκρινέστατα στη σ. 227. Για την πρόσληψη του προγράµµατός του βλ. χαρακτηριστικά σε Δηµήτριος
Πουρνάρας, Eλευθέριος Bενιζέλος, τ. A’, σ. 250 κ.ε..
2
Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 204 και 351-354.
3
Eλ. Bενιζέλος σε EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 1440.
4
MΛA, τ. A', σ. 75, και τ. B', σ. 885.
122
ωστόσο, όπως θα δούµε στο Tέταρτο Kεφάλαιο, τα αιτήµατα των Kοινωνιολόγων για την
αναµόρφωση του κρατικού µηχανισµού ήταν σύστοιχα µε τις αλλαγές που θεµελίωνε ο νέος
πρωθυπουργός.
α. Tο Λαϊκό Kόµµα
Παρ’ όλη τη δραστηριότητά τους οι Kοινωνιολόγοι δεν αποτελούσαν υπολογίσιµο πολιτικό
παράγοντα προτού ξεσπάσει το στρατιωτικό κίνηµα, αλλά ευνοήθηκαν όταν επικράτησε µιας και
συντάχθηκαν µαζί του. Tις πρώτες ηµέρες µετά το Γουδί κανονάρχησαν την ηγεσία του
Στρατιωτικού Συνδέσµου, στην οποία είχαν άµεση πρόσβαση, µε το “Tι πρέπει να γίνη”· αµέσως
µετά απευθύνθηκαν στο πολιτικό σώµα: πρωτοστάτησαν στην κινητοποίηση των µαζών και στη
διοργάνωση του συλλαλητηρίου της 14ης Σεπτεµβρίου - οι ιδέες που πρότειναν όµως, ασαφείς και
αντιφατικές, δεν τελεσφόρησαν. Kατόπιν υποστήριξαν τον Bενιζέλο, ο οποίος προώθησε ένα
πρόγραµµα αντίθετο από εκείνο που σκιαγραφούσαν στο υπόµνηµά τους.
Παρακάτω θα δούµε µέσω τίνων διαδικασιών αναβαθµίστηκε η πολιτική παρουσία του
Παπαναστασίου: τις κοινωνικές συνισταµένες του κινήµατος, το ρόλο που έπαιξαν οι
Kοινωνιολόγοι στη λαϊκή κινητοποίηση, το ατυχές υπόµνηµά τους προς τους στρατιωτικούς και
την εµφάνιση του κρητικού πολιτικού. Eκείνους τους µήνες το πολιτικό κέντρο βάρους
µετατοπίστηκε από την αυλή και από το κοινοβούλιο προς τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο αρχικά και
προς τις µάζες έπειτα, ώσπου σταθεροποιήθηκε, όταν απέτυχαν τα µοναρχικά σχέδια
αντεπανάστασης, στην απροσδόκητα διαλλακτική εξουσία του Bενιζέλου. Eνώ
πολλαπλασιάζονταν οι κοινωνικοί αγώνες στις πόλεις και οργανώνονταν οι κολλήγοι στο βορά, ο
αναβρασµός µεταφραζόταν στη δηµιουργία “κοµµάτων αρχών” από τα κάτω. “Aπό τα πάνω” ο
Bενιζέλος µετέτρεψε τη λαϊκή αναταραχή σε κυβερνητική εντολή και µετέφερε τη νοµιµοποίηση
από το βουλευτή στο κόµµα, µολονότι απέτυχε να οργανώσει τους Φιλελευθέρους όσο στερεά
ήθελε είτε να τους επιβάλει ενιαίες ιδεολογικές κατευθύνσεις. Aυτές οι εξελίξεις ανέδειξαν τους
Kοινωνιολόγους στη βουλή ως εκπρόσωπους ενός σοσιαλιστικού κόµµατος.
123
εφαρµόζεται συστηµατικά η προστατευτική εργατική νοµοθεσία. Tο εργατικό κίνηµα ενισχύθηκε
ακόµη περισσότερο τα επόµενα χρόνια”.1
Aπό τον Mάρτιο του 1909 ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα Έλλιοτ παρατηρούσε πως η
αναταραχή οφειλόταν “µάλλον στην ανέχεια και στην ανεργία παρά σε πολιτικές µηχανορραφίες”.
Oι µικροαστοί ριψοκινδύνευαν αναπτύσσοντας στις Συντεχνίες έναν αντικοµµατικό αλλά όχι
αντικοινοβουλευτικό λόγο· µάλιστα χάρη στην εξασθένηση του καθεστώτος “πρώτην φοράν
ηκούσθη παρέµβασις Συντεχνιών εν τη τακτική της Kυβερνήσεως”.2 Άλλοι χρειάζονταν άµεσες
λύσεις: στον Πειραιά πολλοί ερασιτέχνες ληστές δήλωναν στα θύµατά τους πως δεν µπορούσαν
αλλιώς να συντηρήσουν τις φαµίλιες τους.3 H ληστεία ήταν κλασικός δείκτης της οικονοµικής και
κοινωνικής έντασης· την άνοιξη αυξήθηκε επίσης στη Θεσσαλία: η εξάντληση των επιχορηγήσεων
προς τους πρόσφυγες έκανε άλλους να επιτρέφουν στη Bουλγαρία και άλλους να ζητούν άδεια να
εγκατασταθούν στην Tουρκία - αλλά ο οθωµανός πρέσβυς τούς απαγόρευε να πάρουν διαβατήρια.4
Προτού ξεσπάσει το κίνηµα ο τοπικός βουλευτής Γ. Kαραϊσκάκης, ο οποίος από το περασµένο
φθινόπωρο είχε συστήσει µαζί µε τον Φιλάρετο τον µυστικό Pιζοσπαστικό Σύνδεσµο,
Δηµοκρατικών και αλυτρωτικών τάσεων, προπαγάνδιζε τη βίαιη εξέγερση: “Aγών µέγας άρχεται ...
Oπλισθώµεν άπαντες ... Eπιβάλωµεν εις τους κρατούντας τας θελήσεις µας αυτάς ... Eάν
αρνηθώσιν ... εκδιώξωµεν αυτούς”. Oι “κρατούντες” έπαιρναν σοβαρά παρόµοιες απειλές µετά τη
δολοφονία του βασιλιά και του διαδόχου της Πορτογαλίας, όπου µάλιστα τον επόµενο χρόνο
1
A.P. Papanastasiou, La politique sociale de la Grèce, Flamma 1932, σ. 6 [ΣΣ: η µετάφραση δική µου]. Tη
µικροαστική διάσταση του κινήµατος του 1909 τονίζει επίσης ο X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική
οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 35. Σχετικά µε τη δηµοσιονοµική κρίση που προηγήθηκε του κινήµατος και µε την
οικονοµική κατάσταση της χώρας βλ. µεταξύ των άλλων και Solon Victor Papacosma, The Greek Military Revolt of
1909, Indiana University Ph.D, University Microfilms, Ann Arbor 1971, σ. 54 κ.ε.· ένα έργο δηµοσιευµένο επί
δικτατορίας, το οποίο παρουσιάζοντας το χρονικό του κινήµατος µε βάση βρετανικά και αυστριακά αρχεία
πρότεινε µια ερµηνεία που τόνιζε υπερβολικά τις ατέλειες του κοινοβουλευτισµού και τον “εκσυγχρονιστικό” ρόλο
του στρατού από το 1843 ως το 1971.
2
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος, 1910. Για το λόγο των Συντεχνιών βλ. Aριστοµένης Θεοδωρίδης, H
επανάστασις και το έργον αυτής, εν Aθήναις τύποις Δ. Σακελλαρίου 1914, όπου και τα υποµνήµατα προς τον
βασιλιά του Δεκεµβρίου 1908 και του Φεβρουαρίου 1909. H Πατρίς των πρώτων µηνών του 1909 δίνει αρκετές
πληροφορίες για τις κινητοποιήσεις των συντεχνιών· το κλίµα πολιτικής αναταραχής αποδίδει επίσης ο Kορδάτος·
βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 76 κ.ε..
3
Errol McDonnell προς Elliot, 2.3.1909, και FO 371.678/44 επ., Elliot προς Grey, 33/3.3.1909.
4
FO 371.677/249 επ., Elliot προς Grey, 81/30.6.1909, FO 371.678/44 επ.· FO 371.677/267, Elliot προς Grey,
2.4.1909/49. H επιστροφή των προσφύγων από τη Θεσσαλία στη Bουλγαρία συνεχιζόταν τουλάχιστον ως τον
Nοέµβριο του έτους εκείνου: βλ. FO 371.677/274, Elliot προς Grey, 194/8.11.1909.
124
κήρυξαν Δηµοκρατία·1 εξόρκιζαν τον κίνδυνο καταδιώκοντας τους σοσιαλιστές και τον Mάιο
δίκασαν στην Kεφαλονιά τον εκδότη της εφηµερίδας Aντύπας N. Mαζαράκη, ενώ στην αναταραχή
του στρατού έβλεπαν µόνον ιδιοτέλειες “φυγοπόνων, φιλέριδων και φιλοταράχων” αξιωµατικών.2
Oι πολιτικοί ανέπτυσσαν τάσεις φυγής. O άγγλος πρέσβυς χαρακτήρισε την πρώτη
απόπειρα δραπέτευσης του Θεοτόκη από την πρωθυπουργία, Mάρτιο του 1909, “ανάξια”
(unworthy) και “ιδιαιτέρως απρεπή” (especially improper), αφού τήν επιχείρησε τη στιγµή που ο
ίδιος τόνιζε πόσο επικίνδυνη για τη δυναστεία ήταν η πορεία των εξελίξεων.3 H αποτυχία των
αλυτρωτικών σχεδίων βάραινε αρκετά αλλά ο κόσµος ανησυχούσε περισσότερο για την
οικονοµική κρίση, την ανεργία και την κακοδιοίκηση. Bλέποντας, τον Iούλιο, την απροθυµία του
στρατού να καταστείλει ένα αλυτρωτικό συλλαλητήριο που οργάνωνε ο Pάλλης, ο Θεοτόκης
παραιτήθηκε οριστικά στρέφοντας το θρόνο και την πολιτική ηγεσία προς σχέδια
αντισυνταγµατικών εκτροπών. Για ν’ αντιµετωπίσουν τον λαϊκό αντιµοναρχισµό ενίσχυαν τη
φρουρά των ανακτόρων.4 “Aπό πού προέρχεται ο επαπειλούµενος κίνδυνος”, έγραφε ο Έλλιοτ,
“παραµένει απροσδιόριστο. Kαµιά από τις αξιοπρεπείς τάξεις δεν έχει σχέση µε αυτό το κίνηµα
και κανένας κοµµατικός ηγέτης δεν δείχνει να συνδέεται µε οποιονδήποτε τρόπο µαζί του. Ωστόσο
υπάρχουν πολυάριθµοι ταραχοποιοί στον πληθυσµό της Aθήνας και του Πειραιά ... Όλοι
περιµένουν το σύνθηµα για την έναρξη των ταραχών µόλις ανακοινωθεί ότι δεν βρέθηκε οριστική,
ή έστω ικανοποιητική, λύση για το κρητικό ζήτηµα”. O συνήθως φλεγµατικός βρετανός πρόξενος
στο Bόλο διαπίστωνε “ένα ισχυρό κι επικίνδυνο ρεύµα δυσαρεσκείας µεταξύ των κατώτερων
τάξεων, ενώ οι ανώτερες τάξεις αισθάνονται πράγµατι σηµαντική ανησυχία”.5 H αναταραχή
επεκτάθηκε στην εκκλησία όπου οι αντιµαχόµενες οµάδες συντάχθηκαν µε τον Στρατιωτικό
Σύνδεσµο ή µε αντιπάλους του.6
Σ’ αυτό το πολιτικό κενό ξέσπασε το κίνηµα στο Γουδί που, όπως το έθεσε ο Kορδάτος,
“άρχισε µε ηµίµετρα και τέλειωσε µε ηµίµετρα”.7 Eφεξής δυο εξουσίες σε αναζήτηση σχεδίου, ο
1
Σ. Mελάς, 1909, ό.π., σ. 245-246· David Birmingham, A Concise History of Portugal, Cambridge UP 1993, σ. 151· Γ.
N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 539.
2
Πατρίς, 13.5.1909· Iωάννης Iωαννίδης, Kωνσταντίνος IB’, Γκοβόστης 1931, σ. 101.
3
FO 371.678/100, Elliot προς Grey, 121/29.8.1908.
4
FO 371.677/249 επ., Elliot προς Grey, 81/30.6.1909· FO 371.678/120, Elliot προς Grey, 20.7.1909/106/28139· FO
371.678/199, Elliot προς Grey, 13.6.1909/86/23149.
5
FO 371.678/100 κ.ε., Elliot προς Grey, 2.4.1909/42· FO 371.678/120 κ.ε., Elliot προς Grey, 20.7.1909/106· FO
371.678/199 κ.ε., Elliot προς Grey, 13.6.1909/86.
6
FO 371.677/278, Elliot προς Grey, 3.12.1909/204/44992.
7
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 114. Bλ. την καλύτερη ίσως αφήγηση του κινήµατος στο
ίδιο, σ. 82 κ.ε.. Για ένα νεότερο ιστορικό και για τις ερµηνείες του κινήµατος στο Γουδί βλ. το βασικό Γ. Δερτιλής,
Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση..., ό.π., σ. 167 κ.ε.. Contra ο G. Mavrogordatos, Stillborn
Republic..., ό.π., σ. 121 κ.ε., ο οποίος παρουσιάζει το Γουδί ως αστική επανάσταση που κατέρριψε την ηγεµονία της
125
“κρατικής αστικής τάξης”, χρεωκοπηµένης από το 1897, κι έφερε στη θέση της τη “νέα” εµπορική, εφοπλιστική και
βιοµηχανική αστική τάξη (ερώτηµα: έστω και αν πραγµατοποιήθηκε από κρατικοδίαιτους στρατιωτικούς;). Nοµίζω
ωστόσο πως ούτε η “ανεξάρτητη” αστική τάξη διακρινόταν σαφώς από την “εξαρτηµένη” - και γι’ αυτό άλλωστε η
αντιδιαστολή τους περιορίστηκε στο ευκαιριακό και ρητορικό επίπεδο - ούτε είχαν διαµορφωθεί το 1909 αντίπαλα
αστικά ηγεµονικά σχέδια µε µαζικό έρεισµα. Mόνον ο Διχασµός επέτρεψε να αποκρυσταλλωθούν τέτοια σχέδια,
αλλά µε βάση πολύ διαφορετικά δεδοµένα και οριοθετήσεις· δεν αποτέλεσε “ουσιαστικά επανάληψη, ενίσχυση και
αποκρυστάλλωση του αστικού ρήγµατος του 1909” (στο ίδιο, σ. 127). Oρθά επισηµαίνει, λόγου χάρη, ο ίδιος ο
Mαυρογορδάτος τη µικροαστική διάσταση του 1915 (στο ίδιο, σ. 136) καθώς και την αντίφαση µεταξύ
κοινοβουλευτικών και αντικοινοβουλευτικών τάσεων των αντιβενιζελικών µετά το 1915, η οποία όµως το 1909
χαρακτήριζε περισσότερο το επαναστατικό στρατόπεδο. Oύτε υπήρξε συνέχεια µεταξύ των “νέων ανδρών” του
1909 και των βενιζελικών του Διχασµού, όπως επισήµαναν αρκετοί µελετητές· η µεταστροφή των Συντεχνιών είναι
πασίγνωστη, ενώ όσον αφορά τους στρατιωτικούς βλ. ενδεικτικά σε Θ. Bερέµης, Oι επεµβάσεις του στρατού..., ό.π.,
σ. 65-66. Mάλιστα ο Mαυρογορδάτος προβάλλει τη σύγκρουση των µικροαστών µε τον Bενιζέλο το 1915
διευκρινίζοντας πως “τα στρώµατα που έρρεπαν προς τον αντιβενιζελισµό αποτελούσαν την καθαρή πλειοψηφία
των ανεξάρτητων µικροαστών” (G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 140). Δεν είναι πειστικό, άλλωστε,
το επιχείρηµα του ίδιου συγγραφέα σχετικά µε τη σύνδεση του αλυτρωτισµού µε την “επιχειρηµατική” µόνον
αστική τάξη (στο ίδιο, σ. 128), εφόσον δεν εξηγεί για ποιούς λόγους και κατά πόσον αντιτάχτηκε στην εδαφική
επέκταση η “κρατική” αστική τάξη, και αν πράγµατι αντιτάχτηκε τότε γιατί τήν ενστερνίστηκε τόσο εύκολα το 1920
µε αποτέλεσµα την Kαταστροφή. Oύτε αµφισβητεί τη δηµοσιονοµική επιβάρυνση του κεφαλαίου µετά το 1909 την
οποία επισηµαίνει ο Δερτιλής, και η οποία βεβαίως δύσκολα µπορεί να αποδοθεί στην επικράτηση της
“παραγωγικής” έναντι της “κρατικής” αστικής τάξης. Tο ίδιο φαίνεται πως ίσχύει επίσης για τις µεταγενέστερες
δηµοσιονοµικές µεταρρυθµίσεις· µε βάση τα στοιχεία που παραθέτει ο Aνδρεάδης (André Andréadès, Les Effets
économiques et sociaux de la guerre en Grèce, Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale, PUF -
Yale UP 1928, σ. 50 κ.ε.) και χωρίς να έχω ερευνήσει περισσότερο το ζήτηµα, έχω την εντύπωση πως οι φορολογίες
των Nεγρεπόντη και Kοφινά (1918-1919 και 1922-1923) έπληξαν κυρίως τους κατόχους κεφαλαίου, ενώ εκείνη του
αντιβενιζελικού Λαδοπούλου (καλοκαίρι του 1922) καθώς και το αναγκαστικό δάνειο του Πρωτοπαπαδάκη
επιβάρυναν περισσότερο τις λαϊκές τάξεις. Γενικότερα παραµένει ατεκµηρίωτη η σύνδεση µιας “κρατικής” αστικής
τάξης µε τον αυταρχικό µοναρχισµό που εκδηλώθηκε το 1915-1917 και το 1920-1922. 'Oσο για το στρατοκρατικό,
και συνεπώς ελάχιστα “ανεξάρτητο” ή “παραγωγικό” αλλά πανίσχυρο µετά το 1917 και ιδίως µετά το 1922
στοιχείο του βενιζελικού στρατοπέδου, αυτό περιθωριοποιείται από παρόµοιες αναλύσεις, όπως άλλωστε και το
“πλουτοκρατικό” στοιχείο του αντιβενιζελισµού. Bλ. τέλος και την επηρεασµένη από τον Laclau κριτική στην
έννοια της “κρατικής αστικής τάξης” που παρουσιάζει ο George J. Andreopoulos, “Liberalism and the Formation of
the Nation-State”, Journal of Modern Greek Studies, vol. 7 [1989], σ. 197 κ.ε.. Eν κατακλείδι: νοµίζω ότι µπορούµε
να µιλήσουµε για φαινόµενα όπως εξέγερση των λαϊκών τάξεων και µερική πολιτική αυτονόµηση των µικροαστών
και των αγροτών το 1909, διάσπαση της αστικής τάξης και διχασµό του πολιτικού σώµατος µετά το 1915 σε δυο
στρατόπεδα µε αντίθετα ηγεµονικά σχέδια, αντίπαλες αντιλήψεις περί κράτους και διαφορετικές κοινωνικές
συνισταµένες, µε αποτέλεσµα να τεθεί πρόσκαιρα υπό αµφισβήτηση η ηγεµονία της αστικής τάξης, ακόµη και για τη
126
Στρατιωτικός Σύνδεσµος και η αυλή, ανταγωνίζονταν για τον έλεγχο του µοναδικού αξιόλογου
µηχανισµού επιβολής στη χώρα, του στρατού, αλλά και αυτός ακόµη είχε κακά χάλια· το σώµα των
αξιωµατικών είχε διαλυθεί ενώ ήταν άγνωστο πώς θα αντιδρούσαν οι κληρωτοί - όταν ξέσπασε το
κίνηµα υπηρετούσε µόνο µια κλάση εφέδρων και πολλοί έλειπαν σε άδεια για να θερίσουν τα
χωράφια τους.1 Tο φάσµα της µετωπικής σύγκρουσης κυριαρχούσε ως την επίσηµη αυτοδιάλυση
του Στρατιωτικού Συνδέσµου την επόµενη άνοιξη. Tην επαύριο του κινήµατος ο Γεώργιος
ετοιµάστηκε να διαφύγει στην Kέρκυρα και ανέθεσε στους συντηρητικούς βουλευτές την ένοπλη
ρήξη: θα όπλιζαν οπαδούς στις επαρχίες και θα καταλάµβαναν δια της βίας την Aθήνα. H
αντίδραση του Έλλιοτ µαταίωσε προσωρινά το σχέδιο και το εγκατέλειψαν όταν αποµακρύνθηκε
ο Kωνσταντίνος από τη χώρα - αλλά το αναβίωσαν τον Oκτώβριο, όταν η κυβέρνηση εξάγγειλε
αντιδηµοφιλείς φορολογίες.2 Oι στρατιωτικοί ετοιµάζονταν επίσης να διώξουν τον Γεώργιο,
ριψοκινδυνεύοντας µια αβέβαιας έκβασης ένοπλη ρήξη που θα καταρρακώνε τη διεθνή θέση της
Eλλάδας και απειλούσε κάθε µεταρρυθµιστική προσπάθεια: αυτό φοβούνταν ο Bενιζέλος, οι
Kοινωνιολόγοι και οι υπόλοιποι αναµορφωτές όταν αναζητούσαν έναν συµβιβασµό µε το θρόνο.3
Tούς αντιστρατεύονταν όµως και στις δυο πλευρές ισχυρές δυνάµεις που τυχοδιωκτικά ωθούσαν
τη ρήξη στα άκρα· ο Xατζηκυριάκος λόγου χάρη ζητούσε για ορεκτικό να εκτελέσουν καµιά
τριανταριά πολιτικούς.4
Mετά το κίνηµα φάνηκε η ανοµοιογένεια του Στρατιωτικού Συνδέσµου· οι αξιωµατικοί
συµφωνούσαν µόνον στον εθνικισµό, στους εξοπλισµούς και στην αποµάκρυνση των πριγκίπων
από το στράτευµα. Eξαρχής συγκρούονταν οι “µετριοπαθείς” µε τους “ριζοσπάστες” σε κρίσιµα
ζητήµατα όπως ήταν ο χαρακτήρας και η έκταση των απαραίτητων µεταρρυθµίσεων και η
σκοπιµότητα της µετάκλησης του Bενιζέλου από την Kρήτη.5 Όταν διαφώνησαν για τον πολιτικό
σύγκρουση µεταξύ µεγαλοαστών κι εξαρτηµένων από το κράτος µικροαστών την οποία εύστοχα, έστω και µε
κάποια υπερβολή, επισήµανε ο Bεργόπουλος (K. Vergopoulos, “La ‘Grande Dépression’ européenne et la crise d’
Orient, 1875-1900”, ό.π., σ. 245), όχι όµως και για πολιτική σύγκρουση µεταξύ “κρατικής” κι “επιχειρηµατικής”
αστικής τάξης στην Eλλάδα του πρώιµου εικοστού αιώνα.
1
FO 371.679/176, Elliot προς Grey, 103/15.7.1909.
2
Δεν ήταν άσχετη µε τα σχέδια σύγκρουσης η ανατροπή από το στρατιωτικό κίνηµα των κανόνων ανταγωνισµού
µεταξύ των εµπόρων όπλων που παρεπιδηµούσαν στην Aθήνα· βλ. FO 371.679/251-289, Elliot προς Grey,
160/25.9.1909 κ.ε.. Tα παράπονά τους και τα αιτήµατα που απεύθυναν στη βρετανική πρεσβεία βλ. ιδιαίτερα στο
ίδιο, σ. 273-274.· βλ. επίσης Στυλιανός I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί και 22 Kινήµατα, τ. A’, Aθήναι 1985, σ. 45.
3
FO 371.679/176, Elliot προς Grey, 103/15.7.1909.
4
M. Mάλαινος, H επανάστασις του 1909, Aθήναι χ.χ., σ. 70.
5
Mια οµάδα αξιωµατικών γύρω από τον Πάγκαλο συνέταξε το αρχικό πρωτόκολλο του Συνδέσµου τον Oκτώβριο
του 1906 και οι δυνάµεις του ενισχύθηκαν σηµαντικά την επόµενη άνοιξη. Στους "ριζοσπάστες" εντάσσονταν η
"οµάδα των υπολοχαγών", ο Tυπάλδος και ο Xατζηκυριάκος από τον πυρήνα του Zυµβρακάκη, καθώς και ο
θεσσαλός στρατιωτικός και βουλευτής Γ. Kαραϊσκάκης· ενδιαφέρουσες πληροφορίες σχετικά µε τη συγκρότηση του
127
ρόλο που έπρεπε να διεκδικήσουν συνέτριψαν αιµατηρά τους αδιάλλακτους στο κίνηµα του
Tυπάλδου· εντούτοις δεν διαµόρφωσαν ποτέ σταθερά ρεύµατα στο εσωτερικό της οργάνωσης. Oι
Kοινωνιολόγοι τούς επηρέαζαν κυρίως µέσω του Kουτούπη, ο οποίος µετείχε στη διοικούσα
επιτροπή του Στρατιωτικού Συνδέσµου ως την αυτοδιάλυσή του στις 20 Mαρτίου 1910. Eπίσης,
από µια σειρά µονοµαχιών του 1910 φαίνεται πως ο Bικέντιος Λοπρέστης, ο ιταλικής καταγωγής
αξιωµατικός του ναυτικού που παντρεύτηκε την αδερφή του Παπαναστασίου και ήταν από τα
πρώτα µέλη του Συνδέσµου, είχε τότε στενότατους δεσµούς µε τον Aλ. Xατζηκυριάκο, µε τον
Φικιώρη και ίσως και µε τους αδερφούς Zυµβρακάκη· γεγονός σηµαντικό αφού, σύµφωνα µε τις
πληροφορίες της βρετανικής πρεσβείας, τον Φεβρουάριο του 1910 ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος
πέρασε στον έλεγχο του Xατζηκυριάκου, του Zυµβρακάκη και του Σπυροµήλιου.1
Oι Kοινωνιολόγοι συνέταξαν εσπευσµένα το “Tι πρέπει να γίνη” µόλις ξέσπασε το κίνηµα.
Στις συζητήσεις πρωτοστάτησε ο Παπαναστασίου και αρχές Σεπτεµβρίου το παρέδωσαν στον
αρχηγό του Στρατιωτικού Συνδέσµου, δεν είχε όµως την αναµενόµενη απήχηση. Λίγο αργότερα το
τύπωσαν σε φυλλάδιο προκαλώντας τη µήνη του αδιάλλακτου αντιµοναρχικού Pιζοσπάστου.2 Oι
προτάσεις τους, κατά τα πρότυπα των σοσιαλδηµοκρατικών προγραµµάτων, συµπεριλάµβαναν
ριζοσπαστικές και χρονικά ιεραρχηµένες µεταρρυθµίσεις: ορισµένες ζητούσαν να εφαρµοστούν
Συνδέσµου βλ. στο Σ.I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ..., ό.π., σ. 32 κ.ε.. Στο ίδιο βλ. και σχετικά µε το κίνηµα του
Tυπάλδου. Συχνά αναπτύσσονταν εντάσεις στο εσωτερικό του Συνδέσµου για δευτερεύουσες αφορµές, όπως λόγου
χάρη όταν ορισµένα µέλη του πίεσαν να ρυθµίσουν τη φορολογία σύµφωνα µε τις προσδοκίες του πρόεδρου της
συντεχνίας των οινοπνευµατοπωλών που είχε βοηθήσει στο συλλαλητήριο της 14ης Σεπτεµβρίου· βλ. FO
371.677/204, Elliot προς Grey, 3.12.1909/278/44992.
1
Γ. Bεντήρης, H Eλλάς..., ό.π., σ. 61· IEλEθ, τ. IΔ’, σ. 268· FO 371.909/124, Elliot προς Grey, 19.2.1910/34/7173.
Δύσκολο να ανασυνθέσουµε τις εσωτερικές συγκρούσεις του Στρατιωτικού Συνδέσµου, αφού δεν είχε σταθερά
σηµεία αναφοράς. Kατά τον Γ. Bεντήρη, "οι δρώντες του Στρατιωτικού συνδέσµου ... δεν µετεχειρίζοντο την
ένοπλον βίαν ούτε προς ριζικήν κάθαρσιν, ούτε προς έργα θετικά. Eκινούντο σπασµωδικώς".· βλ. Γ. Bεντήρης, H
Eλλάς..., ό.π., σ. 50. Πάντως αξίζει να σηµειώσουµε πως όταν το διοικητικό συµβούλιο της Στρατιωτικής
Eνώσεως υποχρέωσε τον Kουτούπη να εγκαταλείψει τη διεύθυνση του συνεταιρισµού, τόν υποστήριξε ο
Λαπαθιώτης· βλ. Kαιροί, φ. της 18.7.1911. Mια περιγραφή του κινήµατος Tυπάλδου βλ. σε Γ. Kορδάτος, Mεγάλη
ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 154 κ.ε.. Για το Δηµοκρατικών τάσεων κίνηµα που είχε οργανώσει στη Σπάρτη
ο εξάδελφος του Φικιώρη απόστρατος ταγµατάρχης I. B. Φικιώρης, τον οποίο σκότωσαν τα βασιλικά
στρατεύµατα, βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 92-93. Για τις µονοµαχίες του 1910
βλ. Θ. Aθ. Bαΐδης, Kωνσταντίνος (Mελέτη πολιτικής ιστορίας και κριτικής), ό.π., σ. 97.
2
Pιζοσπάστης, φ. της 18.9.1909. Tο κλίµα αυτών των συζητήσεων περιγράφει παραστατικά ο Σπύρος Mελάς, O
γυιός του Ψηλορείτη, ό.π., σ. 69-76. Παραµένει όµως αδιευκρίνιστο αν η πρωτοβουλία της προσέγγισης ανήκε στον
Zορµπά, όπως αναφέρει ο Mελάς, ή στους ίδιους τους Kοινωνιολόγους, όπως θυµόταν ο Tριανταφυλλόπουλος·
βλ. τη συνέντευξη του τελευταίου στον Eλεύθερο, φ. της 25.6.1945, που παρατίθεται στο Γ. Kορδάτος, Iστορία του
ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 113-114.
128
αµέσως από µια στρατιωτική δικτατορία, άλλες θα ψηφίζε αργότερα η Eθνοσυνέλευση ενώ άλλες
τις άφηναν για το απώτερο µέλλον. H πολιτική ανάλυσή τους όµως ήταν αντιφατική, όπως και το
τακτικό σκέλος αυτού του πρωτόλειου πολιτικού προγράµµατος που υποστήριζε κατά βάση πως
έπρεπε να ολοκληρώσουν το στρατιωτικό κίνηµα µε µια πολιτική επανάσταση:
Tο γενικώτερον επαναστατικόν κίνηµα πρέπει να εκδηλωθή και επιβληθή δια λαϊκών
συλλαλητηρίων, βοηθουµένων και υπό του στρατού, δια των οποίων θα πεισθή ο Bασιλεύς
ν’ αναστείλη δια διατάγµατος την ισχύν των αφωρωσών την κατάρτισιν των νόµων, τον
τρόπον της µεταρρυθµίσεως του Συντάγµατος και την επιβολήν ποινών διατάξεων του
Συντάγµατος, να καλέση Eθνοσυνέλευσιν και ν’ αναθέση εις πρόσωπα υποδειχθησόµενα
υπό του αρχηγού της Eπαναστάσεως, να κυβερνήσουν την χώραν δια διαταγµάτων µέχρι
συγκλήσεως της Eθνοσυνελεύσεως ... H Eθνοσυνέλευσις πρέπει να κληθή όσον το δυνατόν
ταχύτερον, εντός το πολύ είκοσι ηµερών από την επιτυχίαν του κινήµατος, διότι ούτω θα
επιταχυνθή η λύσις της κρίσεως, δεν θα δοθή ευκαιρία προς δηµιουργίαν αντιδράσεως, και
θα κατορθωθή, ως εκ της αµέσου ηθικής επιδράσεως του κινήµατος επί του λαού η
αποστολή ως πληρεξουσίων ανδρών δυναµένων ν' ανταποκριθούν εις τας περιστάσεις ... H
προεδρεία της δικτατορικής κυβερνήσεως πρέπει ν’ ανατεθή προς µείζονα επιβολήν και
αποφυγήν αντιδράσεων εις πρόσωπον εκτός της εν τω ελευθέρω βασιλείω πολιτικής. H
κυβέρνησις αύτη θέλει λάβη δια νοµοθετικών διαταγµάτων όλα τα επείγοντα στρατιωτικά
µέτρα, ως επίσης και τ' απαραιτήτως επείγοντα φορολογικά. Tα λοιπά νοµοθετικά µέτρα
πρέπει ν’ αφεθούν όπως ψηφισθούν υπό της Eθνοσυνελεύσεως, η οποία θα λειτουργήση και
ως συντακτικόν και ως νοµοθετικόν σώµα.1
Aνοµολόγητη βάση αυτής της τακτικής ήταν ο φόβος της ένοπλης ρήξης και της σύγκρουσης
µε το θρόνο. Σύµφωνα µε την ανάλυση που την υποβάσταζε, η αυλή ταλαντευόταν µεταξύ των
εξεγερµένων στρατιωτικών και των στελεχικών κοµµάτων· αφού “πραγµατικοί εχθροί” ήταν τα
κόµµατα, οι κινηµατίες έπρεπε να την προσεταιριστούν ώστε “να µαταιωθή δια παντός µέσου η
προσπάθεια [των κοµµάτων] όπως στεγασθούν υπό την Δυναστείαν”. Προσεκτικά αποσύνδεσαν οι
Kοινωνιολόγοι την πολιτική του Γεωργίου από τις “βαθύτερες αιτίες της κακοδαιµονίας” στις
οποίες συµπεριλάµβαναν την έλλειψη “επαρκούς πολιτικής µορφώσεως του λαού” και την
“οικονοµική ανεπάρκεια του εργαζοµένου λαού, διευκολύνουσα την πολιτικήν εξάρτησιν αυτού
από την κυβερνώσαν τάξιν”.2 Ένα τέτοιο σχέδιο όµως, πέρα από την ουσιώδη αντίφασή του µε τις
σοσιαλδηµοκρατικές αντιλήψεις, δεν ήταν ρεαλιστικό.
Θα επέβαλλαν στον Γεώργιο την Eπανάσταση µε την “αποµάκρυνσιν εκ της πολιτικής
σκηνής, δια προσκαίρου στερήσεως των πολιτικών δικαιωµάτων και εξορίας” των αντίπαλων
πολιτικών. Kατόπιν θα αναδιοργάνωναν το κράτος µε την “αποποµπή εκ της δικαιοσύνης και της
διοικήσεως των πλέον φαύλων και ανικάνων στοιχείων”, την οποία θα συµπλήρωνε µια αµείλικτη
1
MΛA, τ. A’, σ. 46.
2
Στο ίδιο, σ. 45-52.
129
δηµοσιονοµική επίθεση κατά του κεφαλαίου. Eντέλει ο Γεώργιος έπρεπε να διώξει τους γιούς του
από τη στρατιωτική διοίκηση, να δεχτεί πρακτικά ως δικτάτορα αντίκρυ στο θρόνο έναν ύποπτο
κρητικό επαναστάτη και, τέλος, να προσυπογράψει την πιθανή καθαίρεσή του συγκαλώντας
συντακτική εθνοσυνέλευση. Oι Kοινωνιολόγοι αξίωναν να αποξενώσει τα πολιτικά του
στηρίγµατα, αλλά δεν πρότειναν ανταλλάγµατα για τη συνεργασία του ούτε εξέταζαν την
ενδεχόµενη άρνησή του· στάση λογική αν βρίσκονταν σε θέση ισχύος, αλλά εκείνοι απεναντίας
εύχονταν να µην παραιτηθεί όπως απειλούσε, “διότι ... ήθελον τεθή εις κίνδυνον µέγιστα εθνικά
ζητήµατα. Θα ήτο σήµερον εις άκρον επιβλαβής η εις δηµοκρατίαν µεταβολή του πολιτεύµατος
ένεκα των εξωτερικών ανωµαλιών εις τας οποίας ήθελεν εµβάλει το κράτος, και διότι η
δηµοκρατική ιδέα δεν έχει ωριµάσει εις τον λαόν”.1 H αντιπαραβολή αυτών των φοβισµένων και
αντιφατικών συλλογισµών µε τους διορατικούς όσο κι επικίνδυνους ελιγµούς του Bενιζέλου
δείχνει ανάγλυφα την πολιτική απειρία των συντακτών του “Tι πρέπει να γίνη”.2 Aνέτοιµοι για
την πραγµατική πολιτική, καταδικάστηκαν σε τυχοδιωκτικές παλινδροµήσεις µακρυά από τις
µαζικές οργανώσεις, ώσπου παραµερίστηκαν όταν έγινε ο Bενιζέλος µέντορας του Στρατιωτικού
Συνδέσµου και διαµεσολαβητής στις σχέσεις του µε τη νόµιµη εξουσία.
Ήταν όµως τότε δυνατή µια παραπάνω από περιστασιακή σύγκλιση ανάµεσα στον
µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό των Kοινωνιολόγων και στον εθνικισµό των ριζοσπαστών
αξιωµατικών; χρειάζονταν οι µεν τους δε αλλά δεν είχαν ακόµη ουσιαστικά σηµεία επαφής·
συµφώνησαν αργότερα εν µέρει, χάρη στη θεσσαλική εξέγερση και στη συνθετική ιδιοφυία του
Bενιζέλου, ότι “καλός στρατός δεν είναι βάσις και αιτία κοινωνικής ανθηρότητος, αλλά
τουναντίον αποτέλεσµα αυτής” (έτσι άρχιζε το “Tι πρέπει να γίνη”), αλλά στο σύντοµο διάστηµα
που επηρέαζαν τις εξελίξεις οι Kοινωνιολόγοι δεν έπεισαν τους στρατιωτικούς. Aντιθέτως από
τον Bενιζέλο αποδείχτηκαν ανεπιτήδειοι να ενσωµατώσουν τον µεταρρυθµισµό τους στον
κυρίαρχο εθνικό λόγο - ενώ η αντιδηµοφιλής µέριµνά τους για τις ανίσχυρες τάξεις, η αντίθεσή
τους στον σωβινισµό και τέλος η οικειοποίηση πολλών συνθηµάτων τους από τους Φιλελευθέρους
επισφράγισαν την περιθωριοποίησή τους στην κεντρική πολιτική σκηνή.
Mονον η συµβουλή να οργανώσουν λαϊκά συλλαλητήρια εφαρµόστηκε εγκαίρως, µε
περιορισµένους όµως στόχους - όχι για να επιβάλουν δικτατορία αλλά απλώς για να δείξουν πως
το πολιτικό σώµα υποστήριζε το κίνηµα. Tαυτοχρόνως µε το µεγάλο αθηναϊκό συλλαλητήριο της
14ης Σεπτεµβρίου, και µε παρόµοια αιτήµατα, οι στρατιωτικοί και οι λαϊκές οργανώσεις
πραγµατοποίησαν δευτερεύοντα στα επαρχιακά κέντρα· µάλιστα στην Kαρδίτσα απαίτησαν
διανοµή της γης ενώ στην Kεφαλονιά και στο Bόλο διατύπωσαν “ψηφίσµατα θαρραλεώτερα ...
ανάλογον δε πνεύµα εξεδηλώθη διαφοροτρόπως και εν Tριπόλει, Πύργω, Πάτραις, Kερκύρα και
1
Στο ίδιο, σ. 52.
2
Aντίθετες απόψεις εξέφραζε ο Bενιζέλος την ίδια εποχή, ο οποίος πάντως πρότεινε επίσης δικτατορία· βλ. σε Eλ.
Bενιζέλος, άρθρο σε Kήρυκα (Xανιών), φ. της 2.9.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα
του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 146.
130
Tριφυλλία”.1 Tο κεντρικό συλλαλητήριο συνδιοργάνωσαν στην πρωτεύουσα οι Συντεχνίες και ο
Στρατιωτικός Σύνδεσµος. Συγκέντρωσε πρωτοφανές πλήθος, από πενήντα ως εκατό χιλιάδες·
συµµετείχαν εκτός από τους Kοινωνιολόγους οι επαγγελµατικοί σύλλογοι πλην των δικηγόρων, οι
Συντεχνίες και τέλος οι ίδιοι οι αξιωµατικοί, ένστολοι κι ένοπλοι επειδή φοβούνταν επιθέσεις
κοµµατικών µπράβων. Στο ψήφισµα διακήρυσσαν “ο υπέρ της πολιτικής παλιγγενεσίας αγών ...
δέον να είναι κοινός, Στέµµατος, Λαού και Στρατού”· κατά τον Zορµπά “είχεν καθωρισθεί
λεπτοµερώς από κοινού υπό του Στρατιωτικού Συνδέσµου και του Προέδρου των συντεχνιών” -
ενώ η αντίθετη πληροφορία του γάλλου προξένου, πως είχαν συντάξει τα αιτήµατά του οι
Kοινωνιολόγοι, αφήνει ανεξήγητη την αναντιστοιχία τους προς το πρόγραµµα των τελευταίων
αλλά δείχνει παραστατικά ποιά φήµη τους περιέβαλλε ήδη.2
Tα αιτήµατα που υπέβαλαν στον Γεώργιο έκφραζαν τις µικροαστικές συνιστώσες του
κινήµατος και τη λαϊκή σύγχυση εξίσου πιστά µε τη λαϊκή αναταραχή. Zητούσαν ανόρθωση της
πολιτείας κι ενίσχυση της παραγωγής και πάντως δεν υπερθεµάτιζαν στα περί “Στρατού και
Στόλου” που απασχολούσαν τους αξιωµατικούς. Aπτές προτάσεις υπέρ των εργατών ή των
αγροτών δεν υπήρχαν· οι κολλήγοι ούτε καν αναφέρονταν. Tαξική χροιά κατά του κεφαλαίου
είχαν όµως η πρόταση για την επιβολή φόρου εισοδήµατος (ο οποίος πράγµατι έπληξε την αστική
τάξη)3 καθώς και ορισµένα αποσπασµατικά µέτρα υπέρ της γεωργίας. Σχετικά µε την εργατική
τάξη δεν ζητούσαν τίποτε συγκεκριµένο· απλώς να “ληφθή πρόνοια περί βελτιώσεως της τύχης του
εργάτου, δουλεύοντος ήδη την χειρίστην των δουλειών προς το κεφάλαιον, δι' έλλειψιν παντός
προστατευτικού αυτού νόµου”. Άλλα επιµέρους αιτήµατα, διστακτικά και συγχυσµένα, απηχούσαν
σοσιαλιστικές ιδέες και θύµιζαν το “Tι πρέπει να γίνη”, επιδίωκαν όµως στόχους επιφανειακούς
και ασύνδετους.
H απογοήτευση των µεταρρυθµιστών κορυφώθηκε όταν ο πρόεδρος των Συντεχνιών
υπέβαλε το ψήφισµα στον βασιλιά “τροποποιηµένον κατά το ύφος, όπερ αντί επαναστατικόν, ως
είχεν, µετεβλήθη εις ικετευτικόν”.4 Mόλις ο Γεώργιος διαπίστωσε πως τον άφηναν στο απυρόβλητο
1
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος, 1910. Για την Kαρδίτσα βλ. Δηµήτριος Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις
των σκλάβων αγροτών, Πυρσός 1951, σ. 1 κ.ε.· για το συλλαλητήριο της Πάτρας, όπου µίλησε ο Kαραϊσκάκης και
στην οργάνωση του οποίου πρωτοστάτησαν ο Πολιτικός Σύλλογος Πατρών και ο πρόεδρος του τοπικού
Eργατικού Συνδέσµου, βλ. Bασίλης K. Λάζαρης, Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, Aθήνα: Aχαϊκές Eκδόσεις
1986, σ. 12. Tο ψήφισµα των συγκεντρωµένων τασσόταν υπέρ του στρατού και του κοινοβουλευτισµού αλλά δεν
έκανε λόγο για εργατικά ζητήµατα.
2
Bλ. σε AMAE, NΣ, τ. 3, σ. 193, όπως αναφέρεται στο K. Mοσκώφ, Eισαγωγικά στην ιστορία του κινήµατος της
εργατικής τάξης, ό.π., σ. 157. Για την οικειοποίηση της 14ης Σεπτεµβρίου από τις Συντεχνίες βλ. A. Θεοδωρίδης, H
επανάστασις και το έργον αυτής, ό.π., σ. 25 κ.ε..
3
Γ. Δερτιλής, Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση..., ό.π., σ. 198.
4
H αυθεντική γραφή του ψηφίσµατος παρατίθεται στο Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ.
133· η γραφή που αναγνώστηκε στον Γεώργιο στο Γ. Pούσσος, Iστορία ..., ό.π., τ. E', σ. 128-129.
131
αναθάρρησε στιγµιαία και µε µιά αλαζονική αντιφώνηση εξόργισε τον Σύνδεσµο· έπειτα
πανικοβλήθηκε.1 Tο συλλαλητήριο δεν πήρε τον επαναστατικό χαρακτήρα που έλπιζαν οι
Kοινωνιολόγοι, αλλά πάντως επέτρεψε να εκθέσουν για πρώτη φορά τις απόψεις τους στο ευρύ
κοινό· επιπλέον η υποταγή των Συντεχνιών έπεισε πολλούς σοσιαλιστές ότι “εις ουδέν άλλον
δύνανται ν’ αποβλέπωσι πλέον, ειµή εις την οργάνωσιν και τον συνασπισµόν των καθαρώς
εργατικών σωµατείων”. H 14η Σεπτεµβρίου αποτέλεσε ιστορικό σταθµό από µια ευρύτερη άποψη.
H λαϊκή επικύρωση του κινήµατος κλόνισε το καθεστώς ενώ το γεγονός ότι ο Στρατιωτικός
Σύνδεσµος όσο και η αυλή απευθύνθηκαν άµεσα στο λαό ως κυρίαρχο πολιτικό σώµα έδειχνε την
πανηγυρική επάνοδο των µαζών στο προσκήνιο. Bλέποντας πως οι συσχετισµοί δυνάµεων στην
κοινωνία έγιναν σηµαντικότεροι από το κοινοβούλιο, η αυλή οργάνωσε φιλοβασιλικές
συγκεντρώσεις µε οµιλητή τον Διάδοχο στα αστικά κέντρα όπου διέθετε ισχύ - στο Bόλο, στην
Πάτρα και στην Kέρκυρα - ενώ σε άλλες επαρχιακές πόλεις συνέχιζαν τις εκδηλώσεις υπέρ των
κινηµατιών.2 Σύντοµα όλοι αντιλήφθηκαν τη νοµιµοποιητική λειτουργία του “λαοψηφίσµατος της
14ης Σεπτεµβρίου” σε σχέση µε το στρατιωτικό κίνηµα και τον επόµενο χρόνο την επικαλέστηκε ο
Bενιζέλος.3
Eντούτοις η journée της 14ης Σεπτεµβρίου 1909, προανάκρουσµα του “Eθνικού Διχασµού”,
αποκάλυψε πόσο απροετοίµαστες και άβουλες ήταν οι µάζες. Aν άφησε να ακουστούν οι απόψεις
των Kοινωνιολόγων, συνάµα έδειξε πόσο απείχαν από το πνεύµα των αθηναϊκών µαζών οι οποίες
τροµοκράτησαν τους ιθύνοντες αλλά δεν πρότειναν µεταρρυθµίσεις, στερούνταν οργάνωση και
παιδεία ώστε να πιέσουν αποτελεσµατικά την εξουσία και απέτυχαν να σταθεροποιηθούν στο
πολιτικό προσκήνιο. Tο κλίµα άλλαξε ριζικά όταν λειτούργησε εκ νέου η βουλή όπου
κυριαρχούσαν συντηρητικοί, ενώ η δηµοτικότητα των αξιωµατικών έφθινε καθηµερινά εξαιτίας
των δυσβάστακτων νέων φόρων και περικοπών και της αδιαφορίας τους για την ανακούφιση των
απλών ανθρώπων. O Στρατιωτικός Σύνδεσµος, που έβλεπε πως έχανε τα ερείσµατά του, µεταξύ
τους και τους Kοινωνιολόγους, για να βγεί από το αδιέξοδο κάλεσε τον Bενιζέλο.
O Bενιζέλος πρότεινε αλλαγή τακτικής. Yποστήριξε πως οι αξιωµατικοί - και µαζί τους οι
Kοινωνιολόγοι - έσφαλαν όταν συγκέντρωσαν τις επιθέσεις τους στα κόµµατα· αντιθέτως έπρεπε
να επιβάλουν αµέσως δικτατορία, να συγκαλέσουν εθνοσυνέλευση και να αντικαταστήσουν τον
Γεώργιο αν αντιδρούσε. Aφού όµως έπρεπε πλέον να διαπραγµατευτούν µαζί του τη σύγκληση της
εθνοσυνέλευσης, πρότεινε να τής προσδώσουν απλώς αναθεωρητικό χαρακτήρα ώστε να τον
καθησυχάσουν και µάλιστα να προσφέρουν σε αντάλλαγµα την αυτοδιάλυση του Στρατιωτικού
1
Bλ. το άρθρο του ηµιεπίσηµου εκφωνητή των απόψεών του Συνδέσµου Λιδωρίκη στον Xρόνο της 15.9.1909.
2
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος, 1910· Γ. Bεντήρης, H Eλλάς..., ό.π., σ. 44. Bλ. επίσης τις απόψεις που
διατυπώνει ο Γρ. Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 96-97.
3
Λόγος Eλ. Bενιζέλου στην Πλατεία Συντάγµατος, 5.9.1910, όπως καταγράφηκε στην εφηµερίδα Aθήναι, φ. της
6.9.1910, και αναδηµοσιεύτηκε στο Στέφανος I. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’,
Aθήναι 1981, σ. 175.
132
Συνδέσµου. Yπερπηδώντας πλήθος εµπόδια δροµολόγησε αυτήν τη διαδικασία µέσα στον
Iανουάριο και αµέσως εγκατέλειψε τη χώρα.1 Άφησε ανοιχτό το δρόµο ώστε να µπορεί να
επιστρέψει ως ανατροπέας είτε ως συµφιλιωτής.
Στη σύντοµη παραµονή του στην Aθήνα προσέγγισε τους Kοινωνιολόγους µέσω του εκδότη
Eλευθερουδάκη και πρωτοσυνάντησε τον Παπαναστασίου στο ξενοδοχείο όπου είχε εγκατασταθεί.
Λίγο αργότερα παρουσιάστηκε σε µια δεξίωση προς τιµήν του στην κατοικία του νεαρού
σοσιαλιστή: “Hτανε µαζεµένοι εκεί, εκτός από τους Kοινωνιολόγους, και όλα σχεδόν τα
προοδευτικά στοιχεία, ό,τι ο κόσµος των µορφωµένων νέων ανθρώπων είχε καλύτερο στην
Aθήνα”.2 Eκεί παρατήρησε εκ του σύνεγγυς την αθηναϊκή ιντελλιγκέντσια και σύντοµα
προσέλκυσε στους Φιλελευθέρους πολλούς από τους προσκεκληµένους. Προσέγγισε επιδεικτικά
αυτόν το χώρο ώστε να τροµάξει όσους αντιδρούσαν στη µεσολάβησή του και να προβάλει τις
ενδεχόµενες συνέπειες της αποτυχίας του· ως υπαινιγµό µε αυτό ακριβώς το νόηµα κατέγραψαν τη
δήλωσή του εκείνη τη βραδιά, πως δεν θα ξέραιναν το βασιλικό δέντρο αν έκοβαν τα δύστροπα
κλαδιά του: το ακροατήριο ενθουσιασµένο έδειξε πως προτιµούσε το κλαδέψουν ως τη ρίζα.3
H επιρροή των Kοινωνιολόγων στον Στρατιωτικό Σύνδεσµο ήταν πρόσθετος λόγος για να
τούς πλησιάσει ο Bενιζέλος - µακροπρόθεσµα όµως ήταν σηµαντικότερο ότι χρειαζόταν νέα
φόβητρα των συντηρητικών µετά την αναµενόµενη έκλειψη του Συνδέσµου. Παρόµοιο ρόλο
µπορούσαν να αναλάβουν οι Kοινωνιολόγοι αν δηµιουργούσαν µια αριστερή παράταξη κι έδιναν
έτσι στους Φιλελευθέρους το χώρο του κέντρου· τυπικό στρατήγηµα που εφάρµοζε συχνά ο
Bενιζέλος. Aφού δεν µπορούσε να προσεταιριστεί τους οπαδούς της Συντακτικής, τον συνέφερε
να τούς ελέγξει µε τον Παπαναστασίου - µε τον οποίο είχε συµβατή λογική έστω και αν
ιεραρχούσαν διαφορετικά τις προτεραιότητες - κι επιδίωξε την είτε άτυπη είτε εµφανή συνεργασία
τους, µέσα σε πλαίσιο που συνήθως καθόριζε ο ίδιος. Mε τους χειρισµούς του η λογική του
συµβιβασµού αντικατέστησε σιγά σιγά τη λογική της σύγκρουσης και η ανταγωνιστική
κινητοποίηση των µαζών κατέληξε σε κοινοβουλευτική αντιπαράθεση. H προοπτική των εκλογών
έστρεψε τους Kοινωνιολόγους, που είχαν ήδη αποµακρυνθεί από τους στρατιωτικούς, στην
οργάνωση του Λαϊκού Kόµµατος µαζί µε ριζοσπάστες και Συντακτικούς. Mετά την προπαγάνδα
σε διανοούµενους κι εργάτες, και την ανάµειξή τους µε τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο και µε τις
Συντεχνίες το φθινόπωρο του 1909, αισθάνθηκαν έτοιµοι να παρουσιαστούν στην κεντρική
πολιτική σκηνή.
1
Tο χρονικό των κινήσεων του Bενιζέλου και των πολιτικών εξελίξεων εκείνων των µηνών βλ. στα οικεία
κεφάλαια του Γ. Bεντήρης, H Eλλάς..., ό.π..
2
Σπ. Mελάς, O γυιός του Ψηλορείτη, ό.π., σ. 176
3
Στο ίδιο, σ. 178. Στον πρώτο λόγο του στην πλατεία Συντάγµατος ο Bενιζέλος ανέπτυξε µια άλλη όψη της ίδιας
φυτολογικής θεωρίας· βλ. σε Aθήναι, 6.9.1910, όπως ανατυπώθηκε στο Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του
Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 177.
133
Συνοπτικά: το κίνηµα στο Γουδί εγκαινίασε τον δυϊσµό εξουσίας ο οποίος τυπικά διήρκεσε
ως την αυτοδιάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσµου και ουσιαστικά ώσπου ο Bενιζέλος ανέλαβε την
πρωθυπουργία. Eνώ παρουσιάστηκε ως πολιτικό φαινόµενο αντανακλούσε την κινητοποίηση
µικροαστικών κι εργατικών στρωµάτων και οι σύγχρονες µαρτυρίες το απέδιδαν πρωταρχικά
στην οικονοµική κρίση, µολονότι εκ των υστέρων υπερτόνισαν τις “εθνικές” διαστάσεις του. Oι
στρατιωτικοί εξαρχής επιζήτησαν τη λαϊκή υποστήριξη η οποία δεν ήλθε αµέσως·1 τελικά την
εξασφάλισαν µε τη βοήθεια των Kοινωνιολόγων, ενώ κατά τα λοιπά δεν έδωσαν σηµασία στις
αντιφατικές προτάσεις του “Tι πρέπει να γίνη”. Kατόπιν όµως διασπάστηκαν και χειρίστηκαν
αδέξια την επιρροή τους· αποξένωσαν την αριστερά και ανέδειξαν ρυθµιστή των εξελίξεων τον
Bενιζέλο. Eντούτοις ο λαϊκός αναβρασµός δεν κόπασε. Στο µεθεπόµενο υποκεφάλαιο θα δούµε
πώς συσπειρώθηκε η αριστερά των κινητοποιηµένων µαζών στο Λαϊκό Kόµµα, ενώ αµέσως
παρακάτω θα ανασκοπήσουµε πώς αναδιοργάνωσαν το πολιτικό σύστηµα µέσα από τη λαϊκή
αναταραχή, τις σπασµωδικές προσπάθειες της αυλής και των συντηρητικών πολιτικών να
επιβληθούν δια της βίας καθώς και τις πρώτες απόπειρες του Bενιζέλου να διυλίσει από τη λαϊκή
δυσαρέσκεια ένα πειθαρχηµένο κόµµα.
1
Γρηγόριος Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, Γαλαξίας 1961, σ. 94-95.
2
Σταχυολογούµε από την Aστραπή του 1910: πεντακόσιοι Στενηµαχίτες πρόσφυγες καταλαµβάνουν το τραίνο
που έρχεται από τη Λεβαδειά (2 Φεβρουαρίου)· µε µαυροκόκκινες σηµαίες και πυροβολισµούς οι κάτοικοι της
Aγουλινίτσας Hλείας σταµατούν το τραίνο (3 Φεβρουαρίου)· άρνηση των κατοίκων της Λευκάδας να πληρώσουν
φόρους και συλλαλητήριο εναντίον της κατάργησης του εκεί ειρηνοδικείου (3 Φεβρουαρίου), και στη συνέχεια
ένοπλο συλλαλητήριο (2 Mαρτίου)· ένοπλο συλλαλητήριο στη Mεσσήνη (27 Φεβρουαρίου)· συλλαλητήριο στο
Aργος για την εφορία και το δηµόσιο ταµείο (27 Φεβρουαρίου)· συλλαλητήριο κατά των φόρων στη Λεβαδειά (2
Iουνίου)· συλλαλητήριο στη Θήβα µε αίτηµα την αναστολή των φόρων για ένα χρόνο (5 Iουλίου)· ένοπλο
συλλαλητήριο για τη σταφίδα στον Πύργο (20 Iουλίου)· πάνδηµο συλλαλητήριο στην Aταλάντη όταν
καταστρέφεται η σοδειά των σιτηρών (2 Σεπτεµβρίου)· ταραχώδες συλλαλητήριο κατά της "Eνιαίας" στην
Kαλαµάτα (23 Σεπτεµβρίου). Aκόµη και αν δεχτούµε πως η εφηµερίδα εξόγκωνε τα γεγονότα, το κλίµα που
διαγράφεται είναι σαφές.
3
Aστραπή, 5, 9 και 10 Iουλίου 1910.
134
πολιτικοποιούνται.1 Στις µεγάλες πόλεις οι διαδηλώσεις περνούν στην ηµερήσια διάταξη και οι
µάζες ριζοσπαστικοποιούνται ραγδαία. Tο αντιβασιλικό πνεύµα που συµπύκνωσε το Λαϊκό
Kόµµα ήταν ήδη ευδιάκριτο στη µεγάλη διαδήλωση των εµπόρων της Aθήνας και του Πειραιά τον
Φεβρουάριο του 1909· τον επόµενο µήνα η βρετανική πρεσβεία παρατηρούσε πως αντιµοναρχικά
αισθήµατα χρωµάτιζαν τη γενική αναταραχή που προκαλούσαν η οικονοµική ύφεση και η ανεργία.
Έβρισκαν εκ νέου απήχηση κήρυκες του Δηµοκρατισµού όπως ο Γεώργιος Φιλάρετος, ενώ στην
Kρήτη στενοί φίλοι του Bενιζέλου όπως ο Mάνος και ο Π. Mαρής είχαν αυτοαναγορευθεί “άκρα
αριστερά” του κόµµατός του και προπαγάνδιζαν τη Δηµοκρατία. Ως τον Δεκέµβριο ο
Στρατιωτικός Σύνδεσµος ο οποίος αναδείχθηκε, παρ’ όλα τα λάθη του, σε εναλλακτικό πόλο
εξουσίας, ενίσχυε την ένταση που συσσωρευόταν αδιάκοπα µεταξύ αυλής και πληθυσµού. Στις
λαϊκές διαδηλώσεις εξαπέλυαν απειλές βίαιης σύρραξης, ενώ και η άλλη πλευρά ετοιµαζόταν να
πληρώσει µε το ίδιο νόµισµα. “Πολλοί σοβαροί Eλληνες”, παρατηρούσε ο Έλλιοτ τον επόµενο
µήνα, “δεν βλέπουν άλλη διέξοδο από την παρούσα κατάσταση εκτός από τον πόλεµο, είτε εµφύλιο
είτε εναντίον εξωτερικών δυνάµεων”.2 Ωστόσο η λαϊκή κινητοποίηση επηρέαζε ήδη τα πολιτικά
σχέδια και η ραγδαία πτώση της δηµοτικότητας της αυλής µαταίωσε την ένοπλη ρήξη που
σχεδίαζε.
Tα σχέδια του Γεωργίου αποσαφηνίστηκαν τέλη του 1909. O γραµµατέας του Διονύσιος
Στεφάνου συζήτησε µε τον Έλλιοτ την προοπτική σύγκρουσης µε τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο όταν
θέλησαν να αποµακρύνουν τον υπουργό Eσωτερικών Tριανταφυλλάκο - τον ισχυρότερο
βασιλόφρονα στην Kυβέρνηση Mαυροµιχάλη. O βρετανός πρέσβυς τόν απέτρεψε µόλις διαπίστωσε
πως η αυλή δεν µπορούσε να στηριχτεί ούτε στο ναυτικό ούτε στη χωροφυλακή και πρότεινε να
δροµολογήσουν εκλογές.3 Mολαταύτα οι µοναρχικοί, αµετάπειστοι, αναζητούσαν απεγνωσµένα
τον ισχυρό άνδρα ο οποίος θα οργάνωνε τους “νοµιµόφρονες” και οδύρονταν επειδή η δυναστεία
απώλεσε τη συµπάθεια του στρατού.4 Mέσα Iανουαρίου του 1910 ο Γεώργιος αποφάσισε ν'
αντιταχτεί στη σύγκληση της Eθνοσυνέλευσης από την οποία δεν περίµενε παρά µόνον την
εκθρόνισή του· ετοιµαζόταν να βγει µε τη βασιλική θαλαµηγό στο πέλαγος και να κινητοποιήσει
από εκεί τους οπαδούς του απευθύνοντας διάγγελµα προς το έθνος. “Ωστόσο οι συγκεντρώσεις
πρέπει να οργανωθούν και δεν έχουν κανέναν για να το κάνει αυτό. H A.M. έχει περιπέσει σε
1
Δηµήτριος Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 4 κ.ε..
2
FO 371.910/397-405, Elliot προς Grey, 9640/6096 (ετήσια αναφορά για το έτος 1909), και FO 371.908/122 επ., Elliot
προς Grey, 11.1.1910/6. Tις απόψεις του Φιλάρετου βλ. στο Γεώργιος N. Φιλάρετος, Ξενοκρατία και βασιλεία εν
Eλλάδι (1821-1897), εν Aθήναις, εκ του τυπογραφείου των καταστηµάτων Σπυριδ. Kουσουλίνου, 1897. Για την
Kρήτη βλ. Γ. N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 543.
3
FO 371.908/42, Elliot προς Grey, 2.1.1910/2/773· βλ. και Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ.
125 κ.ε..
4
Έτσι δήλωνε στον Elliot ο Στεφάνου, στα µέσα Iανουαρίου· βλ. FO 371.908/170, Elliot προς Grey,
17.1.1910/12/2787.
135
κατάσταση µεγάλης αµηχανίας και αποθάρρυνσης”, σχολίαζε ο Έλλιοτ.1 Για να δεχτεί η αυλή την
Eθνοσυνέλευση χρειάστηκαν επιδείξεις δύναµης των στρατιωτικών καθώς και η διάσπαση των
κοµµατικών αρχηγών· την κρίσιµη στιγµή ο Θεοτόκης και ο Pάλλης φοβήθηκαν το πραξικόπηµα
ενώ ο Mαυροµιχάλης και ο Pώµας, που είχαν ήδη συγκροτήσει σώµατα ενόπλων, ετοιµάζονταν για
δυναµική δράση: ενόσο ο Γεώργιος ταλαντευόταν διακήρυξαν πως θα αντιστέκονταν και
οργάνωσαν δικό τους αντικίνηµα στο στρατό και στο ναυτικό.2 Tελικά παρενέβη το γερµανικό
Yπουργείο Eξωτερικών που υποστήριζε σθεναρά τον θρόνο µέχρι τότε3 και ο µονάρχης µαταίωσε
την επιστροφή του Kωνσταντίνου, ο οποίος ετοιµαζόταν να ηγηθεί του αντικινήµατος. “H στιγµή
της βίαιης αντίστασης”, σηµείωνε ανακουφισµένος ο Έλλιοτ, “ακόµη και αν υποθέσουµε πως
υπήρξε ποτέ, έχει πλέον παρέλθει”.4
H αµηχανία των αστών διευκόλυνε τις συνδικαλιστικές και πολιτικές ζυµώσεις όπου
διοχετευόταν ο λαϊκός αναβρασµός. Tον ίδιο χρόνο πολλαπλασιάστηκαν οι απεργίες, ενώ το
κίνηµα στο Γουδί εγκαινίασε νέα περίοδο πολιτικών ζυµώσεων αφού “έπεσαν τα πολιτικά
‘τζάκια’ και κάτι ζητούσε η πλειοψηφία του λαού χωρίς να µπορεί αυτό το κάτι να το εκφράση σε
πολιτικό πρόγραµµα” (A. Mπεναρόγιας).5 Σ' αυτές στηρίχτηκαν το Λαϊκό Kόµµα όσο και το
Kόµµα Φιλελευθέρων, ενώ συνάµα, επισηµαίνει ο Γ. Mαυρογορδάτος, διέδιδαν και αποσαφήνιζαν
το αίτηµα της δηµιουργίας “κοµµάτων αρχών” τα οποία νοούνταν πλέον ως µαζικές οργανώσεις
εφοδιασµένες µε γραφειοκρατική δοµή, γραπτό καταστατικό και σχετική εσωκοµµατική
δηµοκρατία.6 Tέτοια ήταν τα “ανορθωτικά κόµµατα” που εξαπλώνονταν από άκρη σ’ άκρη της
χώρας.7 Στη Θεσσαλία οι αγροτιστές δεν εµπιστεύονταν κανέναν πολιτικό αλλά διαµόρφωναν
1
FO 371.908/195, Elliot προς Grey, 28.1.1910/8/3116, και FO 371.908/204, Elliot προς Grey, 28.1.1910/9/3196.
2
FO 371.908/352, Elliot προς Grey, 31.1.1910/17/4344, και FO 371.908/415, Elliot προς Grey, 3.2.1910/24/4628.
Tαυτόχρονα εξασφάλισαν την υπογραφή µιας διακήρυξης αφοσίωσης στον βασιλιά και στο σύνταγµα από τους
αξιωµατικούς µιας ναυτικής µοίρας, οι οποίοι αρνήθηκαν να τήν διαλύσουν όταν το απαίτησε ο Στρατιωτικός
Σύνδεσµος. Στην ξηρά, έστειλαν τέσσερα συντάγµατα πεζικού από την επαρχία στην Aθήνα· βλ. FO 371.908/74,
Elliot προς Grey, 18.2.1910/23/5790.
3
FO 371.908/84, Goschen (πρέσβυς στο Bερολίνο) προς Grey, 19.2.1910/10/5939.
4
FO 371.909/134, Elliot προς Grey, 22.2.1910/36/7174.
5
Eduard Bernstein, H απεργία. O χαρακτήρ και αι συνέπειαί της. Πρόλογος και µετάφρασις Σπ. B. Kορώνη,
Eκδοτικός Oίκος “Eλευθερουδάκης”, εν Aθήναις 1921, σ. κγ’· A. Mπεναρόγια, “O επαγγελµατικός αγών του
ελληνικού προλεταριάτου”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’, αριθ. 4, Aθήναι, Aπρίλιος 1921, σ. 251.
6
G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 78.
7
Aµέσως µετά το Γουδί το Δηµοκρατικών αρχών Pιζοσπαστικό Kόµµα, όπου πρωτοστατούσαν ο Γεώργιος
Φιλάρετος και ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος, ζητούσε να καταλύσουν τα προσωπικά κόµµατα κι έστησε µια πολιτική
οργάνωση δοµηµένη σε συνοικιακά τµήµατα· στις συνελεύσεις του στην Aθήνα συµµετείχαν πολλές δεκάδες άτοµα,
ενώ οργάνωσε επίσης τµήµατα σε πολλές επαρχιακές πόλεις και ακόµη και στο εξωτερικό· έµβληµα είχε “τον
φοίνικα µεταξύ της ελληνικής σηµαίας και ενός πελέκεως” και συνέχισε να δρά ως τον επόµενο χρόνο αλλά
136
σαφή ταξικά αιτήµατα.1 Kαθώς κινητοποιούνταν µικροαστοί, εργάτες και αγρότες επηρέαζαν
επίσης τα στελεχικά κόµµατα: αυτά αναγκαστικά διευρύνονταν ενσωµατώνοντας άτοµα µεσαίας
κοινωνικής υπόστασης, ενώ τροποποιούσαν το λόγο τους επί το λαϊκότερον· την ίδια εποχή
ανεβαίνει ο “ανανεωτής” Γούναρης στην ιεραρχία του “παλαιοκοµµατισµού”. Eντούτοις τα κύρια
πολιτικά µορφώµατα που παρουσιάστηκαν, κόµµατα στελεχών και τα δυο τα οποία όµως
επωφελούνταν από τη λαϊκή κινητοποίηση και αντανακλούσαν την οργανωτική και ιδεολογική
ασυνέχεια µε την προηγούµενη περίοδο, ήταν το Λαϊκό Kόµµα και το Kόµµα Φιλελευθέρων.
Aπό οργανωτική άποψη το Kόµµα Φιλελευθέρων καινοτόµησε λιγότερο απ’ όσο ήθελε ο
αρχηγός του: από τους πρώτους στόχους που έθεσε φθάνοντας στην Aθήνα ήταν να φτιάξει ένα
κόµµα µαζών και αρχικά εξέτασε την ενδεχόµενη συνεργασία µε τους Kοινωνιολόγους· σχεδίαζε
την “δηµιουργίαν πανελλαδικού πολιτικού συλλόγου, διατελούντος εις στενήν επαφήν προς τας
ροπάς της Aνορθωτικής Kυβερνήσεως, εξ ού συλλόγου θα προήρχετο εν νέον κόµµα, το
ανορθωτικόν”, το οποίο έλπιζε να κατακτήσει σηµαντικό αριθµό εδρών στην εθνοσυνέλευση.2 Mε
δυο λόγια, οι βουλευτές θα αντιπροσώπευαν απλώς το κόµµα αντί να το απαρτίζουν. Tον ίδιο
Iανουάριο συσκέφθηκαν ο Bενιζέλος, ο Pέπουλης, ο Στράτος, ο Aπ. Aλεξανδρής, ο I. Tσιριµώκος
και από τους Kοινωνιολόγους ο Nάκος, ο Aραβαντινός και ο Πετµεζάς· κατόπιν ανακοίνωσαν
πως “ο κ. Bενιζέλος θα ιδρύση ANOPΘΩTIKON KOMMA APXΩN” µε τοπικούς συλλόγους σε
κάθε πόλη, αλλά οι Kοινωνιολόγοι συγκρούστηκαν µε τους µετριοπαθείς συνοµιλητές τους για το
χαρακτήρα της νέας βουλης και προσχώρησαν στη Συντακτική παράταξη. Tο ίδιο σχέδιο
επανέλαβε ο Bενιζέλος στην πρώτη οµιλία του προς τον αθηναϊκό λαό, στην πλατεία Συντάγµατος
στις 5 Σεπτεµβρίου του 1910, ενώ στις 26 Nοεµβρίου το ανέλυσε στον προεκλογικό λόγο του στην
πλατεία Oµονοίας, προσθέτοντας ότι οι τοπικοί σύλλογοι έπρεπε να προτείνουν τους υποψήφιους
του νέου κόµµατος· τελικά όµως πορεύτηκε µε τους επιτελείς που τον περιστοίχισαν και η Λέσχη
Φιλελευθέρων, σηµατοδοτώντας την αποµάκρυνσή τους από το λαϊκό πνεύµα, ανέλαβε “ν’
σύντοµα απογοητεύτηκε από τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο. Mαζί µε τους Kοινωνιολόγους αποτέλεσε έναν από τους
κυριότερους συντελεστές του Λαϊκού Kόµµατος στις επόµενες εκλογές. Tον Mάρτιο του 1910 το Eθνικό Kόµµα
στην Aρτα προετοιµάζει έναν εκλογικό συνδυασµό όπου µετέχουν κυρίως αξιωµατικοί και θέλει ηγέτη τον
Bενιζέλο· µια σύσκεψη ογδόντα προέδρων συλλόγων και σωµατείων τον Iούνιο ιδρύει ένα άλλο “κόµµα αρχών” µε
επικεφαλής και πάλι τον απόντα κρητικό. Tον επόµενο µήνα αναζητούν αρχηγό οι Aνορθωτικοί Θηβών· θεωρούν
επίσης κατάλληλο τον Στέφανο Σκουλούδη (βλ. Aστραπή, 30.3.1910, 9.6.1910 και 2.7.1910). Για το Pιζοσπαστικόν
Kόµµα βλ. EΛIA, Aρχείο Άγι Θέρου, φάκελλος 3· Pιζοσπάστης, καλοκαίρι - φθινόπωρο 1908· Γ. N. Φιλάρετος,
Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 540 κ.ε., 568 κ.ε.· για τις επαφές του µε τον Bενιζέλο το
καλοκαίρι του 1909 βλ. Γεώργιος N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος. Bασιλεία ή Δηµοκρατία; Δια γνησίου
δηµοψηφίσµατος, Eν Aθήναις, εκ του Tυπογραφείου Kαµινάρη-Kυριάκου 1923, σ. 12.
1
Δ. Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 4 κ.ε..
2
Eλ. Bενιζέλος, συνέντευξη σε I. Xαλκοκονδύλη, Kήρυξ (Xανιών), φ. της 27.1.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ.
Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 157.
137
αποτελέση το φυτώριον των πολιτικών τούτων συλλόγων”. Eίχαν ήδη ονοµάσει Kόµµα
Φιλελευθέρων, υφαρπάζοντας την ονοµασία του παλαιότερου κόµµατος του Φιλαρέτου, τους
βενιζελικούς πληρεξούσιους της A' Aναθεωρητικής.1
Bεβαίως το κόµµα µαζών που επιδίωκε ο Bενιζέλος δεν ήταν συνάµα και ταξικό κόµµα. Tο
κατά βάσιν στελεχικό κόµµα που προέκυψε τελικά αποτέλεσε συνισταµένη αδιάκοπων αγώνων
µεταξύ του ίδιου, των εδραιωµένων πολιτευτών και των ισχυρών παραγόντων που στεγάστηκαν
υπό την αιγίδα του, της νέας πολιτικής ελίτ και των κινητοποιηµένων µαζών που έβλεπαν ένα
σωτήρα στο πρόσωπό του. Tο τελικό αποτέλεσµα δεν αντιπροσώπευε ό,τι ήθελε ο κρητικός ηγέτης,
αποτελούσε όµως τον πιο προηγµένο πολιτικό µηχανισµό στην τότε Eλλάδα. Ήταν συγκεντρωτικό
σε σχέση µε τα προηγούµενα αρχηγικά κόµµατα και όπως κατάγγελλε ο Δ. Pάλλης αξιοποιούσε
συστηµατικά την πίεση του “όχλου των εκβεβακχευµένων”. Παρ’ όλες τις αντιξοότητες ο
Bενιζέλος µέσα από αλλεπάλληλες συγκρούσεις µε οπαδούς και συνεργάτες απέσπασε το
δικαίωµα να καθορίζει στρατηγικές κατευθύνσεις: “Θ’ ακολουθήσω τις δικές µου αρχές!”, δήλωνε
επιθετικά στα Σωµατεία.2
Eνώ όµως χαλιναγώγησε τη λαϊκή κινητοποίηση, αντιµετώπιζε διαλλακτικά τους
ισχυρότερους αστούς: συχνά εγκατέλειπε την επιλογή υποψήφιων βουλευτών στα χέρια τοπικών
παραγόντων οι οποίοι δεν συµµερίζονταν τα οράµατά του· έτσι διαιώνισε τη “δηµοκρατία των
προκρίτων”, όπως εύστοχα την χαρακτήρισε ο Γρ. Δαφνής.3 Δέκα χρόνια αργότερα τούς
επιτιµούσε: “Aπό τας πρώτας ηµέρας που ήλθον εις την Eλλάδα ... σπουδαιότητα έδωσα εις την
οργάνωσιν των Συλλόγων ... δεν ηµπορώ να δεχθώ κατ’ ουδένα τρόπον ότι εκείνο, το οποίον
κατορθώθη να επιτευχθή εις την Pουµανίαν το πρώτον, εις την Σερβίαν και την Bουλγαρίαν
κατόπιν, δεν ήτο δυνατόν να κατορθωθή και εις την Eλλάδα. Eις όλα τα Έθνη υπάρχουν κόµµατα
ωργανωµένα, είνε δε απαραίτητον να υπάρχουν κόµµατα ωργανωµένα και παρ’ ηµίν, διότι άνευ
της ωργανωµένης εµφανίσεως των κοµµάτων, ορθή λειτουργία της πολιτείας δεν είνε δυνατή”.4
Oύτε και τότε εισακούστηκε. H ετερογένεια των πολιτικών που τόν περιστοίχισαν, καθώς και τα
περιθώρια ελευθερίας που εκών άκων τούς παραχωρούσε, αποτυπώθηκαν στο νοµοθετικό έργο
της B' Aναθεωρητικής Bουλής. Mολαταύτα από την άνοιξη ως το φθινόπωρο του 1910 η πολιτική
φυσιογνωµία του νέου µορφώµατος αποσαφηνίστηκε µέσα από τη σύγκρουση των
1
Aστραπή, 21.1.1910 (απ’ όπου το παράθεµα)· Aπόστολος Aλεξανδρής, Πολιτικαί αναµνήσεις, Πάτραι 1947, σ. 37·
Eλ. Bενιζέλος, λόγοι της 5.9.1910, της 26.11.1910 και της 9.3.1912, όπως αναδηµοσιεύονται σε Στ. Στεφάνου
(επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 178, 228, 361· βλ. και τις παρατηρήσεις σε Γρ. Δαφνής,
Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 121.
2
Aστραπή, 15.7.1910. Tο παράθεµα του Δ. Pάλλη από την κοινοβουλευτική συζήτηση της 21ης Iουνίου του 1913,
όπως παρατίθεται στο Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 438.
3
Γρ. Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 110.
4
Eλ. Bενιζέλος, σε Tα εγκαίνια της Λέσχης Φιλελευθέρων. Oι λόγοι του κ. Eλ. Bενιζέλου, του κ. A. Γρίβα και του κ.
Δ. Θεολογίτου, εν Aθήναις, Eκδοσις Πρακτορείου του Tύπου “Aνατολή”, σ. 6-9.
138
“Aναθεωρητικών” Bενιζελικών µε τους “Συντακτικούς” οι οποίοι προσανατολίστηκαν στο Λαϊκό
Kόµµα.1
Θεωρητικώς η σύγκρουση αφορούσε τη φύση της επικείµενης βουλής και τη στάση τους
έναντι του θρόνου· αποφασιστική σηµασία όµως για τη συγκρότηση των δυο συνασπισµών είχε
επίσης η απόφαση του Bενιζέλου να ορίσει στις εκλογές για τη B' Aναθεωρητική Bουλή,
ανατρέποντας την παράδοση, επίσηµους κοµµατικούς συνδυασµούς σε ολόκληρη τη χώρα - µια
κίνηση που γενικώς κατέκριναν ως σφάλµα, ενώ την θεώρησε παρακινδυνευµένη ακόµη και ο
έµπειρος Έλλιοτ. Aφήνοντας την επιλογή των περισσότερων υποψήφιων στα χέρια σχετικώς
συντηρητικών συµβούλων δυσαρέστησε πολλούς θερµούς υποστηρικτές του και κυρίως τις
Συντεχνίες της Aθήνας και του Πειραιά, οι οποίες στράφηκαν στο Λαϊκό Kόµµα µολονότι δεν
εννοούσαν να τον αντιπολιτευτούν αλλά µάλλον να τον ενισχύσουν.2
Eντούτοις ο Bενιζέλος κέρδισε το στοίχηµα: µετέφερε τη νοµιµοποίηση από το βουλευτή στο
κόµµα· στην Aθήνα οι περισσότεροι εκλογείς ψήφιζαν µόνον υποψήφιους µε την άγκυρα, το σήµα
των Φιλελευθέρων.3 Σε πανελλαδικό επίπεδο µετέτρεψε τη λαϊκή αναταραχή σε κυβερνητική
εντολή. Πολλοί νέοι πολιτικοί αισθάνθηκαν πως αναδείχτηκαν χάρη σ' αυτόν και του
αφοσιώθηκαν, ενώ και οι πρόκριτοι τον αποδέχτηκαν αναγνωρίζοντας πως “ο Kρης πολιτικός
συνίστα µικρότερον κίνδυνον από τας ανατρεπτικάς τάσεις των µαζών” (Δαφνής).4 Bεβαίως οι
απόψεις και οι καταβολές των πολιτευτών του παρέµεναν ανοµοιογενείς, ενώ και τα ιδεολογικά
συµφραζόµενα του νέου κόµµατος ποίκιλλαν: ο Bενιζελικός Συνδυασµός Mεσσηνίας κατέβηκε
στις εκλογές µε σύµβολο το πορτραίτο του Φιλελεύθερου ηγέτη πλαισιωµένο από “δύο ερυθρές
[σηµαίες] χιαστί”, ενώ στη Θεσσαλία “φιλελεύθερους” αποκαλούσαν τους Συντακτικούς και τους
αγροτικούς.5
H εκλογική νίκη διεύρυνε τα περιθώρια χειρισµών του Bενιζέλου. Tο 1910-1911
προτεραιότητές του ήταν να σταθεροποιηθεί στην εξουσία και να κρατήσει ενωµένο το κόµµα του:
εκφράζοντας αντιφατικές απόψεις για κάθε λογής ζητήµατα, από τη µοναρχία ως το γλωσσικό,
διευκόλυνε τους ελιγµούς µε τους οποίους κατέλαβε το χώρο του κέντρου αλλά δεν ήταν
προδιαγεγραµµένο ως πού θα συµβιβαζόταν. Παρά τις παλινδροµήσεις του είχε συγκροτηµένες
αντιλήψεις για τη γενική κατεύθυνση των απαραίτητων µεταρρυθµίσεων, επηρεασµένες από τον
1
Bλ. π.χ. σε Aστραπή, 6.9.1910 και 10.9.1910.
2
FO 371.913/363, Elliot προς Grey, 30.11.1910/44057· βλ. επίσης την ανάλυση της επιλογής των Φιλελευθέρων
υποψηφίων σε G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 82.
3
FO 371.913/386, Elliot προς Grey, 16.12.1910/46178.
4
Γρ. Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 117.
5
Για τη Mεσσηνία βλ. EΣB, συνεδρίασις 11η της 22.1.1911, σ. 101-102· για τη Θεσσαλία Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή
Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 21.
139
γαλλικό ριζοσπαστισµό και κυρίως από τον βρετανικό Nέο Φιλελευθερισµό.1 Oι γάλλοι
Pιζοσπάστες υποστήριζαν µαχητικά τη Δηµοκρατία ενώ την ίδια εποχή οι Nέοι Φιλελεύθεροι στη
Bρετανία, για να εκτονώσουν την ταξική σύγκρουση που γεννούσε η οικονοµική, κοινωνική και
πολιτική κρίση, πλαγιοκοπούσαν τους συντηρητικούς Φιλελευθέρους, ενθάρρυναν τον
Δηµοκρατισµό και τον εκδηµοκρατισµό της τοπικής πολιτικής ζωής, προωθούσαν την αγροτική
µεταρρύθµιση και την αναδιανεµητική φορολογία και προσέγγιζαν τα συνδικάτα επιχειρώντας να
αναδοµήσουν τις σχέσεις µεταξύ κεφαλαίου κι εργασίας.2 Παρακάτω θα δούµε πώς εφάρµοσε τα
ίδια µοτίβα ο Bενιζέλος το 1911· προϋπόθεση της ισχύος του πάντως και τολµηρή καινοτοµία του
ήταν το κόµµα νέου τύπου που συγκρότησε - ενώ οι Kοινωνιολόγοι απέτυχαν να κάνουν κάτι
αντίστοιχο.
Προϊόν του αναβρασµού που γέννησε το Kόµµα Φιλελευθέρων ήταν επίσης το πρώτο
Λαϊκό Kόµµα, ευρύτερο από το οµώνυµο σοσιαλιστικό κόµµα που οργάνωσαν οι Kοινωνιολόγοι
το επόµενο φθινόπωρο, το οποίο προήλθε από τους κόλπους του αλλά δεν πρέπει να συγχέεται
µαζί του. Tο πρώτο Λαϊκό Kόµµα τυπικώς ιδρύθηκε τον Aπρίλιο του 1910 µαζί µε µια πολιτική
λέσχη· στελέχη του ήταν, εκτός από τη σοσιαλιστική οµάδα του Παπαναστασίου και τους
Pιζοσπαστικούς, αρκετοί πολιτευτές που αποσχίστηκαν από τα κόµµατα του Mαυροµιχάλη και
του Pάλλη, δηλαδή επίγονοι του δηλιγιαννισµού µε τον οποίο συνδέονταν επίσης οι περισσότεροι
Kοινωνιολόγοι.3 Συµφωνούσαν στο αντιµοναρχικό αίτηµα της Συντακτικής Eθνοσυνέλευσης,
κατά τα λοιπά όµως οι απόψεις τους κάλυπταν ευρύ φάσµα και κυµαίνονταν αδιάκοπα· γενικώς
συγκέντρωναν πέρα από τους σοσιαλιστές όσους επέµεναν στη δηµιουργία του “κόµµατος αρχών”,
ή ήταν περισσότερο ριζοσπαστικοί από τον Bενιζέλο, ή δυσανασχετούσαν µε την ηγεσία του, ή
αποκλείονταν από τους συνδυασµούς του, ή ανταγωνίζονταν τους πολιτευτές του. Aντιθέτως από
τα παλαιά κόµµατα αλλά παροµοίως µε τους Φιλελευθέρους, το Λαϊκό Kόµµα επιζήτησε εξαρχής
1
Για τις παλινδροµήσεις του Bενιζέλου εκείνη την εποχή βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’,
ό.π., σ. 205 κ.ε.· Γ. Bεντήρης, H Eλλάς του 1910-1920, ό.π., σ. 61, και τις καυστικές κριτικές στο Γ. N. Φιλάρετος,
Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., passim. Για τον Nέο Φιλελευθερισµό (New Liberalism) βλ. µια πρόσφατη αποτίµηση
σε David Nicholls, “The New Liberalism - after Chartism?”, Social History 21(3) [1996], σ. 330 κ.ε.. Tη σχέση του
Bενιζέλου µε τους γάλλους ριζοσπάστες επισήµανε ο Kωνσταντίνος Σβολόπουλος, “Eθνικισµός και
Φιλελευθερισµός: οι φιλελεύθεροι στην Eλλάδα και η “Mεγάλη Iδέα””, σε O φιλελευθερισµός στην Eλλάδα.
Φιλελεύθερη θεωρία και πρακτική στην πολιτική και στην κοινωνία της Eλλάδος. Aθήνα: Bιβλιοπωλείον της
“Eστίας” 1991.
2
B. H. Moss, “Republican Socialism and the Making of the Working Class in Britain, France and the United States: A
Critique of Thompsonian Culturalism”, Comparative Studies of History and Society, 35(2) [April 1993], σ. 390-413· D.
Nicholls, “The New Liberalism - after Chartism?”, ό.π., σ. 339.
3
FO 371.909/297, Elliot προς Grey, 3.5.1910/69/15794.
140
ν’ αποκτήσει πανελλαδική βάση κάνοντας δραστήρια προπαγάνδα στις επαρχίες· “δεν είναι
απίθανο αυτό το κίνηµα να µας απασχολήσει περισσότερο στο µέλλον”, ανέφερε ο Έλλιοτ.1
Tο τροφοδοτούσε η πόλωση και το ενίσχυαν επίσης οι αµέσες διεκδικήσεις των δυνάµεων
που το υποστήριζαν. Στη Θεσσαλία, µέσω του Xρυσοβελώνη και του Φιλαρέτου, ένωσε τον αγώνα
του µε τους αγροτιστές.2 Mαζί µε τις Συντεχνίες, µε τις οποίες συνδεόταν εξαρχής, προώθησε
φιλολαϊκές µεταρρυθµίσεις κι εγχειρήµατα εµπέδωσης των πολιτικών δικαιωµάτων όπως ήταν ο
περιορισµός της αστυνοµικής και σωφρονιστικής βαρβαρότητας· άλλοτε αµυνόταν εναντίον
συντηρητικών σχεδίων, όπως τον χειµώνα του 1910, όταν η Aστραπή αντεπιτέθηκε στην πρόταση
του Έσσλιν να καταργήσουν την ψήφο της “Tέταρτης Tάξης”.3 Eπίσης συντηρούσε την
εξεγερσιακή δυναµική του 1909: στην πρώτη επέτειο του συλλαλητηρίου της 14ης Σεπτεµβρίου ο
Kουτούπης και ο Πετµεζάς το τίµησαν σε µια µεγάλη γιορτή των Συντεχνιών. Oι στόχοι των
Λαϊκών πάντως είχαν µικρή συνοχή και τα κίνητρά τους ήταν εν µέρει συντηρητικά: τον Mάρτιο
του 1910 οι Συντεχνίες οργάνωσαν συλλαλητήρια υπέρ της στενής εκλογικής περιφέρειας, η οποία
ευνοούσε την παραδοσιακή ψηφοθηρία και αντιστρατευόταν τα “κόµµατα αρχών”.4
Tέτοιες αντιφάσεις αντανακλούσαν την πολυσυλλεκτική φύση του νέου κόµµατος, το οποίο
συγκέντρωνε κάθε λογής δυσαρεστηµένους από εργατικά, αγροτικά και µικροαστικά στρώµατα.
Δεν αποκρυστάλλωσε καµιά πολιτική φιλοσοφία, ούτε διέθετε µηχανισµούς οι οποίοι θα του
επέτρεπαν να επεξεργαστεί µια περιεκτική τακτική, αλλά πάντως µαζικοποιήθηκε έστω και
πρόσκαιρα και στερέωσε σε ευρύτερα στρώµατα τις φιλελεύθερες ιδέες και το νοοτροπιακό
υπόστρωµα που αξιοποίησαν κατόπιν τόσο ο Bενιζέλος όσο και ο Παπαναστασίου. Δυο
ιδεολογικοί άξονες υποστήριζαν την ad hoc πρακτική του· ο δηµοκρατικός αντιµοναρχισµός που
µεταφράστηκε στο αίτηµα της Συντακτικής Συνέλευσης και ο φιλεργατισµός και φιλαγροτισµός µε
την ευρεία έννοια της υπεράσπισης “όλων των εργαζοµένων και εκ της εργασίας των αποζώντων
1
FO 371.909/297, Elliot προς Grey, 3.5.1910/69/15794.
2
Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 21.
3
Bλ. π.χ. την αρθρογραφία εναντίον των αστυνοµικών διαποµπεύσεων (Πατρίς, 15.5.1909), εναντίον των
συνθηκών που επικρατούσαν στις φυλακές και τα κρατητήρια ("Aι κατακόµβαι του Παλαµηδίου", Aστραπή,
14.3.1910· "Bούρδουλας σε αστυνοµικό τµήµα", Aστραπή, 7.9.1910), καθώς και τις καταγγελίες της εν γένει
συµπεριφοράς της χωροφυλακής (Aστραπή, 26.9.1910). Oι µάχες που έδωσαν σ' αυτό τον τοµέα έφεραν
αποτέλεσµα· η µεταρρύθµιση του σωφρονιστικού συστήµατος από τον N. Δηµητρακόπουλο µείωσε τις
περιοριστικές της ελευθερίας ποινές, από την άλλη µεριά όµως ενίσχυσε τις εξουσίες του κράτους· βλ. παρακάτω
κι ενδεικτικά σε EΣB, συνεδρίασις 138 της 8.10.1911, σ. 5 κε.. Για το σχέδιο Έσσλιν βλ. σε Aστραπή, 2.2.1910.
4
Aστραπή, 11.3.1910. O τότε πρόεδρός τους δικηγόρος Aριστοµένης Θεοδωρίδης συγκαταλεγόταν στους
υποστηρικτές του βασιλιά. Για τα αιτήµατα των κοµµάτων αρχών την ίδια εποχή βλ. G. Mavrogordatos, Stillborn
Republic..., ό.π., σ. 78.
141
ανθρώπων”, ο οποίος προετοίµασε, εκτός από τον σοσιαλισµό, τον ρητορικό αντιπλουτοκρατισµό
των µεταγενέστερων Λαϊκών του Γούναρη και του Tσαλδάρη.1
Tο αντιβασιλικό πνεύµα που καλλιεργούσε το Λαϊκό Kόµµα παρουσίασε έξαρση το
χειµώνα του 1909 - 1910, αναζωπυρώθηκε την προεκλογική περίοδο της A' Aναθεωρητικής κι
έλαµψε για ύστατη φορά όταν την διέλυσε ο Γεώργιος, ενώ στην B' Aναθεωρητική Bουλή
εκτονώθηκε από τον Bενιζέλο. Eκδηλωνόταν καθαρά στην πρωτεύουσα αλλά δεν άργησε να
εξαπλωθεί ως τις άκρες της χώρας.2 Eξατµίζεται ακόµη και ο σεβασµός προς τους ξένους
εστεµµένους· τον Aπρίλιο στην Kέρκυρα µια διαδήλωση κεφαλονιτών εφέδρων ταράζει τον
περίπατο του Eδουάρδου της Bρετανίας µε συνθήµατα όπως “Vive la Constituante”.3
H σύγκληση Συντακτικής ήταν ως το καλοκαίρι βασικό σύνθηµα του Λαϊκού Συνδυασµού
Aττικής και Bοιωτίας, που απέκτησε ρεύµα αρκετά ισχυρό στην Aθήνα και στα περίχωρα ώστε να
συµπαρασύρει προς στιγµήν τον Mαυροµιχάλη.4 Oι εκλογές ανέδειξαν πλήθος Συντακτικούς
πληρεξουσίους, µε πυρήνα τη συµπαγή θεσσαλική οµάδα - τέτοιοι ήταν και τα σαράντα έξι µέλη
της, δηλαδή όλοι πλην του Aπ. Aλεξανδρή - και δίπλα της τους δυο Kοινωνιολόγους, τον
Παπαναστασίου και τον Πετµεζά. Όλοι τους, προεκτείνοντας τον πολυσυζητηµένο πρόσφατο
άθλο του Σταµπολίσκυ στη Bουλγαρία, αρνήθηκαν να οµώσουν πίστη στον άνακτα και στο
σύνταγµα.5 Ωστόσο επικράτησαν φυγόκεντρες τάσεις µόλις αποδείχθηκε ανέφικτος ο κεντρικός
1
MΛA, τ. A', σ. 75· βλ. και την επιστροφή της ιδέας του “λαού”, ώς αντίπαλου πόλου στο “κράτος”, ως βασικού
όρου για µια επηρεασµένη από τον Laclau ερµηνεία της βενιζελικής περιόδου, στο σηµαντικό άρθρο του George J.
Andreopoulos, “Liberalism and the Formation of the Nation-State”, Journal of Modern Greek Studies, vol. 7 [1989],
σ. 199.
2
Tον Iανουάριο του 1910 ο Πολιτικός Σύνδεσµος του Γ. Kαραϊσκάκη κάλεσε σε συλλαλητήριο τους Συντακτικούς
στις Στήλες του Oλυµπίου Διός· τον επόµενο µήνα οργάνωσαν ένοπλα συλλαλητήρια στον Bάλτο ενώ στην Aθήνα
ο δηµεγέρτης Δηµήτριος Kαρώνης κατακεραύνωνε τα βασιλικά προνόµια και υπενθυµίζοντας το 1793 ζητούσε να
στηθεί "H λαιµητόµος εις το Πεδίον του Aρεως". Tον ίδιο καιρό η Aστραπή σαλπίζει "Kηρύξατε Δηµοκρατίαν!"
(στην Kρήτη)· τον Mάρτιο τα κύρια άρθρα της απαιτούν "Συντακτικήν!". Συλλαµβάνουν τα µέλη του Πολιτικού
Συνδέσµου επειδή "θορυβούν" όταν παρουσιάζεται ο Γεώργιος στη Bουλή. Bλ. την Aστραπή: 19 Iανουαρίου, 4, 7
και 9 Φεβρουαρίου και 14 και 17 Mαρτίου του 1910.
3
FO 371.911/50, Elliot προς Grey, 24.4.1910/14784.
4
Bλ. σε Aστραπή, τα φύλλα της 19.7.1910 (για το συλλαλητήριο της Θήβας), της 26.7.1910 (ο κρητικός υποψήφιος
των Λαϊκών στην Aττικοβοιωτία K. Mάνος υπέρ της Συντακτικής), και της 31.7.1910 (για τον Mαυροµιχάλη).
'Oσον αφορά ποιά εντύπωση έκανε στους Συντακτικούς η σύγκλιση του Bενιζέλου µε τον Γεώργιο, βλ. το κύριο
άρθρο της ίδιας εφηµερίδας εναντίον του πρώτου στο φύλλο της 11.6.1910. Σχετικά µε τις απόψεις που ανέπτυσσε
ο Mαυροµιχάλης βλ. Tο υπουργείον Mαυροµιχάλη και το έργον αυτού (15 Aυγούστου 1909 - 18 Iανουαρίου 1910),
Eν Aθήναις, εκ των τυπογραφείων της εφηµερίδος “Aθήναι”, 1910, σ. 101 κ.ε..
5
Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 21· Γ. N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π.,
τ. Γ’, σ. 581· FO 371.913/5, Young προς Grey, 14.9.1910/34289. Tον Oκτώβριο του 1908, µετά τα εγκαίνια της
142
στόχος τους: ο Bενιζέλος, αφού χαλιναγώγησε τη λαϊκή αναταραχή και προσεταιρίστηκε τους
στρατιωτικούς, συσπείρωσε τους Aναθεωρητικούς στην εθνοσυνέλευση κι έπληξε καίρια τη
συνοχή των Λαϊκών. Στην τελική ψήφο εµπιστοσύνης προς την κυβέρνηση οι Kοινωνιολόγοι
συµπαρατάχθηκαν µε τον Bενιζέλο εναντίον των παλαιών κοµµάτων, των υπόλοιπων Λαϊκών,
των σοσιαλιστών και των Συντακτικών που διαφωνούσαν µε τον εσπευσµένο και ταπεινωτικό
τερµατισµό της πολιτειακής εκκρεµότητας.1 Kατόπιν οι χειρισµοί του πρωθυπουργού,
περιθωριοποιώντας το ζήτηµα της Συντακτικής, διευκόλυναν την αριστερά να επικεντρώσει τον
αντιπολιτευτικό λόγο της στα κοινωνικά αιτήµατα του Λαϊκού Kόµµατος. Στις εκλογές του
Nοεµβρίου του 1910 οι Kοινωνιολόγοι και αρκετοί αποκλεισµένοι από τους συνδυασµούς του
Bενιζέλου, ο οποίος προσεταιρίστηκε τους ισχυρότερους Λαϊκούς και Pιζοσπαστικούς, εµφάνισαν
ξανά Λαϊκούς Συνδυασµούς, αλλά υπέστειλαν τον αντιµοναρχισµό τους και οι ψηφοφόροι δεν
φαίνεται να αντιλήφθηκαν προγραµµατικές διαφορές µεταξύ των δυο παρατάξεων.2 Tελικά η B'
Aναθεωρητική Bουλή περιορίστηκε σε επουσιώδεις τροποποιήσεις του προηγούµενου
συντάγµατος δίχως να συναντήσει σοβαρές αντιδράσεις της αριστεράς, ενώ λίγο αργότερα ο
Kωνσταντίνος, µε τη συνεργεία και του Bενιζέλου, οικειοποιήθηκε τις στρατιωτικές νίκες του
1912-1913 κι επισφράγισε την προσωρινή έκλειψη του αντιβασιλικού πνεύµατος.
Nικώντας τον αντιµοναρχισµό έπειτα από τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο ο Bενιζέλος αφαίρεσε
τα πιο επικίνδυνα κεντριά της λαϊκής αναταραχής. Eφεξής επίκαιρο ζήτηµα έκανε τη
µεταρρύθµιση του πολιτικού συστήµατος και όχι την ανατροπή του· αποµάκρυνε τις αντίπαλες
µερίδες από τη διαλεκτική της ένοπλης ρήξης κι έστρεψε την αριστερά στη δηµιουργία µαζικών
βουλγαρικής εθνοσυνέλευσης, ο Σταµπολίσκυ επικεφαλής των αγροτικών αρνήθηκε να αναγνωρίσει την ανάρρηση
του Φερδινάνδου στον τσαρικό θρόνο· βλ. John D. Bell, Peasants in Power. Alexander Stamboliski and the Bulgarian
Agrarian National Union, 1899-1923, PUP 1977, σ. 91 κ.ε..
1
EΣB, συνεδρίασις 20η της 9.10.1910, σ. 211, 219, 222. Oι αντιδράσεις των Συντακτικών στους χειρισµούς που
κατέληξαν στη διάλυση της A' Aναθεωρητικής Bουλής καταγράφονται στην Aστραπή εκείνου του µήνα: σύσκεψη
ογδόντα Συντακτικών βουλευτών που απειλούν να αναβιώσουν το παράδειγµα του 1789 και να
αυτοανακηρυχθούν σε Eθνοσυνέλευση αν προχωρήσει στη διάλυση ο Γεώργιος (φ. της 2.9.1910 και της 5.9.1910)·
επιχειρήµατολογία του Γ. Φιλαρέτου υπέρ της Συντακτικής (6.9.1910)· νέα σύσκεψη των Συντακτικών (6.9.1910)·
πρωτόκολλο καταγγελίας της διάλυσης (10.9.1910)· τηλεγράφηµα υπέρ της Συντακτικής από το Eργατικό Kέντρο
της Λάρισας στους βουλευτές που συνδέονται µαζί του: Γ. Δάλλα, Γ. Φιλάρετο, Aλ. Παπαναστασίου, Πλ.
Δρακούλη (10.9.1910)· οι Συντακτικοί ετοιµάζουν συλλαλητήρια στις επαρχίες (24.9.1910)· σύσκεψη Λαϊκών
(Συντακτικών και Θεσσαλών) και ανεξάρτητων βουλευτών (26.9.1910) κι εν κατακλείδι άρθρο µε τίτλο "Oι
άχρηστοι βασιλείς πρέπει να φεύγουν" (Aστραπή, 26.9.1910). Για τα παρασκήνια της πρωθυπουργοποίησης του
Bενιζέλου βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 209 κ.ε.· για τις αντιδράσεις των
Pιζοσπαστικών βλ. Γ. N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 588 κ.ε..
2
Eλ. Bενιζέλος, λόγος της 26.11.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου
Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 228.
143
κοµµάτων, ενώ ακόµη και τα παλαιά κόµµατα µετασχηµατίστηκαν ανοίγοντας δρόµο στους δικούς
τους “νέους άνδρες”. O ίδιος αξιοποιώντας τον οργανωτικό αναβρασµό συγκρότησε τους
Φιλελευθέρους, αλλά απέτυχε να τους µετατρέψει στο µαζικό “κόµµα αρχών” που ήθελε·
αντίστοιχη ήταν όµως και η αποτυχία των Kοινωνιολόγων: όπως θα δούµε παρακάτω, το
υβριδικό κόµµα στο οποίο πρωτοστάτησαν, ακριβώς επειδή ήθελε να συσπειρώσει όλες τις λαϊκές
τάξεις χωρίς ν' αποξενώσει τους “προοδευτικούς” πολιτευτές που επηρέαζε µέσω του
επιστηµονικού λόγου, του δηµοτικισµού αλλά και των στελεχικών δεσµών, κράτησε στο περιθώριο
τις εργατικές οργανώσεις - πολλές από τις οποίες στράφηκαν εντέλει στη Φεντερασιόν.
Mε φόντο λοιπόν την κοινωνική αναταραχή και τις ιδεολογικές ζυµώσεις τα δυο νέα
κόµµατα, οι Λαϊκοί και οι Φιλελεύθεροι, παρ’ όλες αυτές τις αντινοµίες, αποσαφήνισαν βαθµηδόν
τα αιτήµατά τους και οργανώθηκαν σε συλλογική βάση, αντιθέτως από τα παλαιά αστικά κόµµατα.
Προκάλεσαν έτσι ευρύτερες ανακατατάξεις. Tο 1909-1910 η αστική τάξη επέµεινε στην εχθρότητά
της προς τη συλλογική πολιτική οργάνωση, στην οποία προσέφυγαν πρώτα τα υποτελή στρώµατα·
µάλιστα αισθανόταν τώρα να κινδυνεύουν το κράτος και ο στρατός που γύρω τους περιστρεφόταν
ανέκαθεν η δική της συλλογική οργάνωση. Ως φρουροί της σταθερότητας απέναντι στους
εξεγερµένους αξιωµατικούς και τον αµφίθυµο Bενιζέλο πρόβαλλαν πλέον οι αδιάλλακτοι της
αυλής, και κατεξοχήν ο Kωνσταντίνος ο οποίος ευαγγελιζόταν ήδη τον αυταρχικό µοναρχισµό.
Πολλοί αστοί έλπιζαν να τούς προστατεύσει η “στιβαρά χειρ” του από τις διεκδικήσεις των µαζών
οι οποίες ριζοσπαστικοποιούνταν ολοένα.
β. Aναζωογονούνται οι σοσιαλιστές
Aπό το 1909 πολλαπλασιάζονται οι απεργίες, “η τοιαύτη δ’ εµφάνισίς των”, επισήµανε αργότερα ο
Σπ. Kορώνης, “είχεν εσωτερικόν σύνδεσµον, αφ’ ενός µεν µε τας κεφαλαιοκρατικάς τάσεις
οργανώσεως της ελλ. οικονοµίας ... αφ’ ετέρου δε µε την αφύπνισιν εγωιστικών συναισθηµάτων,
αν όχι ακόµη ‘συναισθήµατος τάξεων’, εις τους έλληνας εργάτας”.1 Eίδαµε προηγουµένως πως οι
Kοινωνιολόγοι κινητοποιούσαν τους εργαζόµενους προβάλλοντας τον σοσιαλισµό και τις
οργανωτικές µορφές των ευρωπαίων εργατών - το πολιτικό κόµµα καθώς και τις συνδικαλιστικές
και συνεταιριστικές ενώσεις: “καθίσταται και παρ’ ηµίν απαραίτητος και επιβεβληµένος”, τόνιζαν
το 1910, “ο συνασπισµός και η εις ιδιαίτερον πολιτικόν κόµµα οργάνωσις όλων των εργαζοµένων
και εκ της εργασίας των αποζώντων ανθρώπων, είτε εργάται των πόλεων ή των αγρών, είτε
µικρογεωργοί ή µικρέµποροι ή βιοτέχναι, είτε υπάλληλοι ή άνθρωποι των γραµµάτων και της
τέχνης είναι ούτοι”.2 Mικρότερης εµβέλειας στόχους ανέθεταν στον συνδικαλισµό: “Πρέπει
απαραιτήτως ... να οργανωθούν επαγγελµατικώς αι εργαζόµεναι τάξεις προς καλλιτέρευσιν της
οικονοµικής θέσεώς των, ηθικήν προαγωγήν αυτών και εισαγωγήν κοινωνικοτέρων µορφών
1
Eduard Bernstein, H απεργία..., ό.π., σ. κγ’.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 75.
144
παραγωγής και κυκλοφορίας των αγαθών”.1 H ανάπτυξη των συνεταιρισµών, η οποία άλλωστε δεν
αποτελούσε αποκλειστικώς σοσιαλιστικό αίτηµα, συµπλήρωνε την εικόνα.
Συνάµα ζητούσαν να εφαρµόσει το κράτος εργατική πολιτική στα πρότυπα των προηγµένων
χωρών και, ακολουθώντας τον σοσιαλδηµοκρατικό µεταρρυθµισµό, προπαγάνδιζαν µέτρα που
χαρακτηρίζονταν από συστηµατικότητα αν όχι και από πρωτοτυπία. Ως βασικό στόχο έθεσαν ένα
πλέγµα προστατευτικών νόµων που θα συµπλήρωνε την αυτοβοήθεια των εργαζοµένων ώστε να
“επέλθη αξία λόγου ανακούφισις των εργατικών τάξεων, η οποία θα υποβοηθήση και την
πνευµατικήν και ηθικήν προαγωγήν των”.2 Σκιαγράφησαν τα επείγοντα µέτρα στο άτυχο
υπόµνηµα προς τον Zορµπά, ενώ στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος µετατόπισαν την έµφαση
σε τρεις άξονες κρατικής δράσης: να θεσπιστεί σύστηµα εργατικής ασφάλισης και πρόνοιας, να
µειωθεί ο χρόνος εργασίας και να περιοριστεί η ανεργία µε δηµόσια έργα· συµπληρωµατικά
παρενέβαλαν στοιχεία Δηµοτικού Σοσιαλισµού και προτάσεις για τη νοµική προστασία των
εργαζοµένων.3
Oι ετερόκλητες οργανώσεις, οµάδες και άτοµα που συνίδρυσαν το Λαϊκό Kόµµα
αγωνίζονταν συχνά για τη βελτίωση της θέσης των εργατών ή και για την ανάπτυξη ταξικής
συνείδησης· κορύφωσαν τις προσπάθειές τους το 1910, αλλά φυλλορρόησαν όταν προώθησε την
εργατική νοµοθεσία ο Bενιζέλος. Oι Λαϊκοί, όπως δέχτηκαν ανήµποροι τον εκτροχιασµό της
καθεστωτικής αλλαγής, έτσι απέτυχαν και να αξιοποιήσουν τις κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που
προπαγάνδιζε η σοσιαλιστική συνιστώσα τους, δεν µετατράπηκαν σε Δηµοκρατικό ούτε σε
σοσιαλιστικό κόµµα. Παρακάτω θα εξετάσουµε συνοπτικά την προπαγάνδα και τους δεσµούς που
ανέπτυξαν µε τον εργατικό χώρο οι σηµαντικότερες από αυτές τις οµάδες, καθώς και τις κινήσεις
που συνεργάστηκαν µε τους Kοινωνιολόγους. H αναζωογόνηση του σοσιαλιστικού τύπου και η
ενοποίηση των εργατικών οργανώσεων, η ενίσχυση των απεργιών, η αποµάκρυνση των εργατών
από τον Σύλλογο Παραγωγικών Σωµατείων και η ίδρυση του Eργατικού Kέντρου Aθηνών ήταν οι
σηµαντικότερες πρωτοβουλίες των Kοινωνιολόγων αυτή την περίοδο· στο επόµενο υποκεφάλαιο
θα δούµε επίσης πώς συνεργάστηκαν µε τους πρωτοπόρους εργάτες του Bόλου.
1
Στο ίδιο, σ. 76.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 884.
3
Στο ίδιο, σ. 884, και “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π.· “Tι πρέπει να γίνη”, ό.π..
145
επανάστασιν”.1 Συνάµα στις επαρχίες αναζωογονούνταν οι σοσιαλιστικές οµάδες που
φυτοζωούσαν µετά την παρακµή του Kεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου και τώρα συγκέντρωναν
εκ νέου κυρίως διανοούµενους, όπως παρατηρούσε δύσθυµα ο Kώστας Xατζόπουλος: “αρκετοί
διανοούµενοι, φοιτητές, δικηγόροι, δάσκαλοι· ελάχιστοι εργαζόµενοι”.2 Tον Δεκέµβριο του 1909
ιδρύουν στην Aθήνα το Σύνδεσµο των Eργατικών Tάξεων.3 O σοσιαλιστικός τύπος γνωρίζει
επίσης άνθηση· κυκλοφορούν “ο 'Λαός’ της Kωνσταντινουπόλεως, ο Έργάτης’ της Σµύρνης και ο
οµώνυµός του του Bόλου, και το ‘Mέλλον’ των Aθηνών, επιπλέον εκδίδεται και λαµπρόν
περιοδικόν, η Eπιθεώρησις Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών, δια τας ακαδηµαϊκάς
συζητήσεις των Eλλήνων κοινωνιστών”.4 Aκόµη και στα περιοδικά ποικίλης ύλης περνούν
νερωµένες σοσιαλιστικές ιδέες - λόγου χάρη στα Παναθήναια όπου συνεργαζόταν ο Σπύρος
Θεοδωρόπουλος. Tαυτοχρόνως πολλαπλασιάζονται στην Aθήνα και στην επαρχία οι
κινηµατογραφικές αίθουσες· οι ξένες ταινίες διευκολύνουν τη διάδοση µοντέρνων αντιλήψεων ενώ
τα “επίκαιρα” κινηµατογραφικά journaux διευρύνουν την πολιτική κινητοποίηση των µαζών. H
πρώτη ελληνική εταιρεία παραγωγής κινηµατογραφικών ταινιών ιδρύεται το 1910.5
Yπήρχε επίσης ο καθηµερινός τύπος· στην Aκρόπολιν ο Bλάσης Γαβριηλίδης µετέφραζε
σοσιαλδηµοκρατικά κείµενα και το 1908 το καθηµερινό Σκριπ φιλοξενούσε άρθρα µε σοσιαλιστικό
και φεµινιστικό προσανατολισµό, ενώ οι στήλες της Aστραπής προωθούσαν ειδήσεις εργατικού
ενδιαφέροντος καθώς και προοδευτικές απόψεις που οι καταβολές τους ανιχνεύονταν συχνά σ'
έναν µη λόγιο και µαλακό, λαϊκό σοσιαλισµό.6 Mάλιστα πρόσφεραν πολύτιµη υποστήριξη στους
1
Σπύρος B. Kορώνης, H εργατική πολιτική των ετών 1909-1918, Παπαζήσης 1944, σ. 31· Σπ. Mελάς, 1909, ό.π., σ.
178.
2
K. Mοσκώφ, Eισαγωγικά στην ιστορία του κινήµατος της εργατικής τάξης, ό.π., σ. 249. 'Aραγε είχε ακριβή εικόνα
των πραγµάτων ο Xατζόπουλος; εκείνη ακριβώς την εποχή βρισκόταν σε έξαρση το συνδικαλιστικό κίνηµα, τόσο
στην πρωτεύουσα όσο και στην επαρχία, και αναµφίβολα οι σοσιαλιστικές οµάδες ένιωσαν τον αντίκτυπό του· βλ.
ενδεικτικά την ανταπόκριση στην Aστραπή της 10.1.1910 για την ίδρυση του Eργατικού Συνδέσµου Λεβαδειάς,
Θηβών, Λοκρίδος, Δωρίδος (κάλυπτε τους εργάτες των µεταλλείων και της Kωπαΐδας) µε 428 µέλη και πρόεδρο
τον Eυκλείδη Bαγιάννη.
3
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος, 1910.
4
Πατρίς, 15.2.1909.
5
Eπίσης τακτικά υποστήριζε τους εργάτες ο πολυπράγµων πρόεδρος των Συντεχνιών Aριστοµένης Θεοδωρίδης.
Στοιχεία για την εµφάνιση του κινηµατογράφου βλ. στο Γιάννης Σολδάτος, O ελληνικός κινηµατογράφος.
Συνοπτική ιστορία, Aιγόκερως 1995, σ. 8 κ.ε..
6
H ίδια εφηµερίδα υπερασπιζόταν τη στοιχειώδη προστατευτική νοµοθεσία του Στρατιωτικού Σύνδεσµου και
ζητούσε φιλεργατικά µέτρα - πρόβαλλε, λόγου χάρη, την αρθρογραφία του υφηγητή της πολιτικής οικονοµίας K. X.
Bουρνάζου υπέρ ενός εργατικού κώδικα βασισµένου σε γερµανικά πρότυπα και θεµελιωµένου “επί των αρχών της
συνεργατικότητος και της αλληλοβοηθείας”. Bλ. την Aστραπή της 7.1.1910 όπου ο δικηγόρος Σπύρος Φαραντάτος
146
απεργιακούς αγώνες των θερµαστών και µηχανικών, των τροχιοδροµικών και άλλων.1 H
εφηµερίδα διευθυνόταν από τον υποστηρικτή του Στρατιωτικού Συνδέσµου και “πρόεδρον
δεκαοχτώ εργατικών σωµατείων” K. E. Γιόλδαση, ο οποίος επαιρόταν “ανέκαθεν κήρυσσα την
συναδέλφωσιν εργασίας και κεφαλαίου”.2 Mικρό µόνο µέρος του ελληνόφωνου εργατικού και
σοσιαλιστικού τύπου διαφωνούσε µε αυτή την άποψη· ακόµη και ο διευθυντής του Eργάτη της
Σµύρνης, ο γλύπτης Δ. N. Kοτζαµάνης, νουθετούσε τον Δρακούλη “δεν χρειαζόµαστε ακραίο
σοσιαλισµό αλλά συµµαχία µε το κεφάλαιο”.3 Άλλωστε ο ηγέτης των Συντεχνιών Θεοδωρίδης
αντιδιέστελλε τη “µεταρρυθµιστική” κοινωνική νοµοθεσία από τον “επαναστατικό” σοσιαλισµό.4
O Bενιζέλος έσπευσε να εκµεταλλευτεί αυτό το µετριοπαθές ιδεολογικό υπόστρωµα.
Στους αραιούς διαφωνούντες ανήκε το εβδοµαδιαίο Mέλλον που διεύθυνε στην Aθήνα από
το χειµώνα του 1908-1909 ο λογοτέχνης Διονύσιος Kόκκινος. Ήταν ένα µικρό περιοδικό
ορθόδοξου σοσιαλδηµοκρατικού προσανατολισµού, µε το καλύτερο επίπεδο απ’ όλα τα
σοσιαλιστικά φύλλα της εποχής. Παρουσίαζε σε συνέχειες κλασικά έργα του µαρξισµού (Tο
Kεφάλαιον του Mαρξ, H εξέλιξις του σοσιαλισµού από ουτοπίας εις επιστήµην του Eνγκελς κ.α.),
µετέφερε ειδήσεις της σοσιαλιστικής κίνησης του εξωτερικού και τέλος µελετούσε επίκαιρα
πολιτικά και οικονοµικά ζητήµατα από σοσιαλδηµοκρατική σκοπιά.5 Tον Iανουάριο του 1909
συνδέεται ήδη στενά µε τους Kοινωνιολόγους· τότε αναδηµοσιεύει την ανταπόκριση από το
όργανο του SPDVorwaerts για την Kοινωνιολογική Eταιρεία που τόνιζε τον σοσιαλιστικό
προσανατολισµό της: “Στο καταστατικό της Eταιρίας αυτής φαίνεται καθαρά η αληθινή αρχή προ
πάντων να γίνουν τα µέσα της παραγωγής κοινά”. Aνέφερε επίσης τους Φαβιανούς, τους οποίους
παροµοίαζε µε τους Kοινωνιολόγους όχι όσον αφορούσε τις ιδέες τους αλλά σε σχέση µε την
τακτική τους: “H νέα Eταιρία σκέπτεται πρώτα να δράση κατά το σύστηµα της Aγγλικής Fabian
υπερασπίζεται την Kυριακή αργία, της 11.6.1910 που καταγγέλλει τις καταστρατηγήσεις της σχετικής νοµοθεσίας
και της 10.1.1910 µε τις απόψεις του Bουρνάζου.
1
Aστραπή, φ. της 24.7.1910 (αποτυχαίνει η απεργία των υπαλλήλων καφενείων), της 25.9.1910 ("απεργοί
αµαξηλάται προς της Bουλής"), των 15, 16, 18, 21 και 28 Mαρτίου υπέρ της απεργίας των µηχανικών και
θερµαστών, των 1, 10, 11, 12 και 30 Iουνίου του ίδιου έτους για την απεργία των τροχιοδροµικών και για τους
σχεδόν εθιµικούς ξυλοδαρµούς τους από αξιωµατικούς· επίσης βλ. το φ. της 12.7.1910 µε εργατικές ειδήσεις.
2
Aστραπή, φ. των 6.1.1910 και 4.8.1910.
3
Bλ. την επιστολή του που δηµοσίευσαν στην Aστραπή της 15.9.1910.
4
A. Θεοδωρίδης, H επανάστασις και το έργον αυτής, ό.π., σ. 63-64.
5
Bλ. χαρακτηριστικά τα "H εκµετάλλευσις υπό µορφήν συνδικάτου κεφαλαιοκρατών (ΣΠAΠ)", Tο Mέλλον, φ. 5
της 14/27.12.1908, "Tο ναυτικόν µας", φ. 9 της 11/24.1.1909, κι επίσης το πρόγραµµα του Mέλλοντος στο φ. 5.
Πρόκληση προς την παράδοση και την εκκλησία συνιστούσε η χρήση του γρηγοριανού δίπλα στο ιουλιανό
ηµερολόγιο. Eνδεικτικό της εθελούσιας συγκάλυψης των δραστηριοτήτων των πρωταγωνιστών αυτής της εποχής
είναι πως ο ίδιος ο Δ. Kόκκινος δεν κάνει καµιά νύξη για την εργατική κινητοποίηση εκείνων των χρόνων στην
πολύτοµη Iστορία της νεωτέρας Eλλάδος που δηµοσίευσε το 1971.
147
Society. Tα µέλη, πολλά από τα οποία ανήκουν στους συνεργάτες του ‘Mέλλοντος’, θα
προσπαθήσουν να διαδώσουν µε την κατάλληλη προπαγάνδα τις σοσιαλιστικές ιδέες στον
Eλληνικό λαό ... Mε τη σύµπραξη του ‘Mέλλοντος’ και της Eταιρίας θα γλυκοχαράξη και στην
Eλλάδα γλήγορα µια καλύτερη και πιο ανθρωπιστική εποχή”.1
Eπηρέαζαν επίσης τον Kοινωνισµό οι Kοινωνιολόγοι; έτσι ισχυριζόταν ο Γιαννιός,
φαίνεται όµως πως υπερέβαλλε. Eλάχιστα θύµιζε τις απόψεις τους το µαχητικό φύλλο που
εξέδωσαν τον Mάρτιο του 1910 ο Aνδρέας Mαρκέλλος και ο Πύρρος Γιαννόπουλος Hπειρώτης µε
τη συνεργασία του Σπύρου Θεοδωρόπουλου και άλλων όπως του µετέπειτα λογοτεχνικού
κριτικού Άριστου Kαµπάνη, ο οποίος αργότερα ως θεωρητικός του ελληνικού φασισµού θα
ζητούσε να λυντσάρουν τον Παπαναστασίου. Για τον Kοινωνισµό το Γουδί δεν ήταν αρκετό: ήθελε
“µιάν νέαν επανάστασιν πείνης και µίσους” που δεν θα ξαπόσταινε προτού “κρηµνίση εκ βάθρων
θρόνους και παλάτια”. Aπό το τέταρτο τεύχος και µετά διακρίνονται επιρροές της Eταιρείας:
παρουσιάζει ανταποκρίσεις από τη δράση της και δηµοσιεύει σε συνέχειες κείµενα του
Παπαναστασίου (“H γη εις τους καλλιεργητάς της”) καθώς και το Kεφάλαιο του Mαρξ. Aν όµως
οι Kοινωνιολόγοι τον αξιοποίησαν για να προσεγγίσουν τους ρεβολτέ αναγνώστες του, ο στόµφος
των ανερµάτιστων εκδοτών του, οι οποίοι ταύτιζαν περιστασιακά τον κοινωνισµόν µε τον
νεοανδρισµόν, απέκλειε κάθε ουσιαστικότερη σύγκλιση.2
H “κατάλληλη προπαγάνδα” των Kοινωνιολόγων που ανέφερε τοVorwaerts εστιάστηκε
στην περιοχή της πρωτεύουσας, στους χώρους των εργατών και των διανοούµενων. Στις ανοιχτές
συνεδριάσεις της Eταιρείας συµµετείχαν αρκετές δεκάδες ενδιαφεροµένων, οι οποίοι αργότερα
φυλλορόησαν.3 Σκέφτονταν επίσης να αφυπνίσουν το λαό µέσω της σοσιαλιστικής λογοτεχνίας, µε
τη µορφή ενός “εργατικού δράµατος” του Pήγα Γκόλφη: “Mαθαίνουµε µε χαρά πως το ‘Γήταυρο’
θα τον τυπώσει µ’ έξοδά της σε ξεχωριστό φυλλάδιο η ‘Kοινωνιολογική Eταιρεία’ και θα τονε
µοιράσει χάρισµα στις λαϊκές τάξεις” ανέφερε ο Nουµάς, ο οποίος όµως δεν ξαναέκανε λόγο γι’
αυτό το σχέδιο.4 Σύµφωνα µε µια πληροφορία του Δελµούζου ο Παπαναστασίου ήθελε την άνοιξη
του 1909 να οργανώσει πρώτα τους τυπογράφους.5 Eπίσης έκαναν διαλέξεις στον Πειραιά όπου
βρισκόταν τότε η µεγαλύτερη συγκέντρωση της ελληνικής εργατικής τάξης· η εναρκτήρια
εκδήλωση, στις 14 Φεβρουαρίου του 1909, αντιµετωπίστηκε µε εύγλωττο ενδιαφέρον από την
εξουσία. Bρίσκουµε µια ανταπόκριση στην Πατρίδα της εποµένης - όπου η Kοινωνιολογική
1
Tο Mέλλον, φ. 9 της 11/24.1.1909.
2
Έλεγξα µόνον τα φύλλα της εφηµερίδας που βρίσκονται στην Mπενάκειο Bιβλιοθήκη, δηλαδή τα υπ' αρ. 1 ως 9,
13, 24 και 53. H αναδηµοσίευση κοινοβουλευτικών αγορεύσεων των Kοινωνιολόγων στο 53ο τεύχος, της 20.3.1911,
µας επιτρέπει να συµπεράνουµε πως ο Kοινωνισµός εξακολουθούσε µέχρι τότε να τούς υποστηρίζει.
3
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. Δ’, Aπρίλιος, 1910.
4
Nουµάς, Kεριακή 11 του Γενάρη 1909.
5
Bλ. K. Xατζόπουλος προς N. Γιαννιό, 24.5.1908, σε “Πενήντα ανέκδοτα γράµµατα του K. Xατζόπουλου προς τον
σοσιαλιστή N. Γιαννιό και τη γυναίκα του Aθηνά Γαϊτάνου Γιαννιού”, Nέα Eστία, τ. 62, σ. 1271.
148
Eταιρεία συνδέεται µε τη λέξη “σοσιαλισµός”, έως τότε προγραµµένη από τις στήλες της
εφηµερίδας. Mαθαίνουµε λοιπόν πως εκείνο το πρωί “άγνωστοι” µοίρασαν προκηρύξεις για τη
συγκέντρωση στους εργάτες του Πειραιά. Oι Kοινωνιολόγοι τούς περίµεναν την
προγραµµατισµένη ώρα στο “παρά την Mουνυχίαν καφενείον Στεφάνου”, σκαρφαλωµένοι σε µια
πρόχειρη εξέδρα· όταν µαζεύτηκαν περίπου οχτακόσιοι ακροατές µίλησε πρώτος ο
Παπαναστασίου: “αναπτύξας τα αίτια, τας µορφάς και τους σκοπούς της εργατικής κινήσεως εν
Eυρώπη, συνέστησε παροµοίαν οργάνωσιν των Eλλήνων εργατών, δηλαδή σύστασιν εργατικών
συλλόγων και σύµπηξιν ιδίου εργατικού κόµµατος”.1 Kατόπιν αγόρευσαν ο Aραβαντινός και ο
Πετµεζάς και η διάλεξη έληξε χωρίς επεισόδια. Ωστόσο η παρέα δεν συµπεριλαµβανόταν στη
χορεία των ευυπόληπτων πολιτικών δυνάµεων· οι αρχές θεώρησαν αρκετά ανατρεπτική τη
συγκέντρωση ώστε να διατάξουν έπειτα από επανειληµµένες συσκέψεις “όπως σχηµατισθή πυκνή
ζώνη χωροφυλάκων πέριξ του τόπου της διαλέξεως, όπως εν ή περιπτώσει η διάλεξις εθεωρείτο
ως στασιαστική, ή θίγουσα υψηλά πρόσωπα, συλληφθώσιν άνευ κόπου οι διοργανωταί της”.
Mόλις ανέβηκε στο βήµα ο Παπαναστασίου, απτόητος από αυτή την υποδοχή, παρουσιάστηκε
σύσσωµη η αστυνοµική διεύθυνση του Πειραιά µε επικεφαλής τον περίφηµο Zυµβρακάκη και
συνεπικουρούµενη από πενήντα έφιππους χωροφύλακες.2
Στις 21 Φεβρουαρίου η Eταιρεία επέστρεψε στον Πειραιά για τη δεύτερη συγκέντρωση, αλλά
αυτήν τη φορά “η αστυνοµία δεν κατήλθεν σύσσωµος”. Tούς συνόδευαν οι σοσιαλιστές λογοτέχνες
Pήγας Γκόλφης και Διονύσιος Kόκκινος και ο τέως δηλιγιαννικός πολιτευτής και
µεγαλοδικηγόρος Λουκάς Nάκος. O Παπαναστασίου µίλησε για τη σύγκρουση των εργατών µε το
κεφάλαιο, για τη διαµόρφωση του µεροκάµατου και για την οργάνωση των ευρωπαϊκών
συνδικάτων. Mεταπηδώντας από τον ταξικό στον εθνικό λόγο “επέµεινεν εν τέλει περί της
ανάγκης της παρ’ αυτών των εργατών οργανώσεως εργατικών συνδικάτων εν Πειραιεί, αναπτύξας
ότι εξ αυτών θα προκύψουν ωφελήµατα όχι µόνον δια τους εργάτας αλλά και δι’ αυτούς τους
βιοµηχάνους”. O Aραβαντινός εξέθεσε την αντίθεση του laissez faire προς τα εργατικά συµφέροντα
ζητώντας να νοµοθετήσουν κατώτατα ηµεροµίσθια και ανώτατα ωράρια εργασίας. Προτού
διαλυθούν οι παριστάµενοι όρισαν µια επιτροπή για την οργάνωση των επόµενων διαλέξεων κι
ετοιµάστηκαν να επεκτείνουν την προπαγάνδα της Eταιρείας µε παρόµοιες διαλέξεις και στην
1
Πατρίς, 16.2.1909. H σύσταση και αναγνώριση των εργατικών σωµατείων ήταν το επίκαιρο συνδικαλιστικό
ζήτηµα των ηµερών και γύρω από αυτό περιστρέφονταν οι περισσότερες απεργίες· βλ. Σπύρος Kορώνης, πρόλογος
στο Eduard Bernstein, H απεργία..., ό.π., σ. κς’.
2
Πατρίς, 16.2.1909. Eνδεικτική της καταστολής που επικρατούσε επί Kυβέρνησης Θεοτόκη στον Πειραιά ήταν η
καταδίκη του γνωστού δικηγόρου Aναργύρου Φαρδούλη σε δίµηνη φυλάκιση µε την αιτιολογία ότι “εξήπτε τα πάθη
των εργατών εναντίον των εργοδοτών τους”. Ωστόσο σε όλη τη διάρκεια της δίκης πλήθη εργατών τόν συνόδευαν
καθηµερινά στο δικαστήριο· βλ. FO 286.498/162, Elliot προς Grey, 1.12.1906.
149
Aθήνα.1 Έκτοτε καθιέρωσαν τις κυριακάτικες καθόδους στον Πειραιά: “εκάµναµεν οµιλίας εις το
Eργατικόν Kέντρον. Mίαν φοράν ωµίλησε και ο Σπύρος Mελάς, χωρίς να ανήκη εις την οµάδαν
µας”, θυµόταν ο Tριανταφυλλόπουλος.2 Oι αντίπαλοι σοσιαλιστές αναγνώρισαν πως “δεν είνε
αναξία λόγου η συµβολή του σωµατείου τούτου [της Kοινωνιολογικής Eταιρείας] εις το υπάρχον
σοσιαλιστικόν φρόνηµα, πρώτον διότι αι γενόµεναι υπό δύο ή τριών καλώς κατηρτισµένων µελών
του διαλέξεις εν Πειραιεί ενώπιον πολυπληθών συναθροίσεων, µεγάλως συνετέλεσαν εις
διαφώτισιν του κοινού περί της αληθείας των αρχών του σοσιαλισµού, και περί της ανάγκης
συµπήξεως Eργατικού Kόµµατος εν Eλλάδι. Δεύτερον διότι η ύπαρξίς του έδωκεν αφορµήν να
εκδοθή επί τινας µήνας δηµοσιογραφικόν όργανον, το ‘Mέλλον’”.3 Tη συµβολή της Eταιρείας στο
εργατικό κίνηµα θα παρακολουθήσουµε αναλυτικότερα στο επόµενο κεφάλαιο.
Tον ίδιο καιρό οι Kοινωνιολόγοι ετοίµαζαν πανεργατικό συνέδριο στο Bόλο. Aρχικά
σχεδίαζαν “να µαζευτούνε αντιπρόσωποι απ’ όλα τα εργατικά σωµατεία της Eλλάδας, µε σκοπό
να καταστρώσουν το πρόγραµµα για το µελλούµενο Eργατικό Kόµµα” τον Iούλιο του 1909.4 H
προσπάθεια διακόπηκε από το στρατιωτικό κίνηµα αλλά την συνέχισαν το φθινόπωρο “από
κοινού ενεργεία της Kοινωνιολογικής Eταιρείας, του Eργατικού Kέντρου Bόλου, και των
εργατικών σωµατείων Πατρών, Aργοστολιού κλπ.”· τον Nοέµβριο συζητούσαν να συγκαλέσουν το
συνέδριο τον επόµενο µήνα.5 Tελικά αφιέρωσαν το χειµώνα του 1909-1910 στη συνδικαλιστική
οργάνωση, στις προετοιµασίες για την ίδρυση του Eργατικού Kέντρου Aθηνών και σε µια άτυχη
απόπειρα να χρησιµοποιήσουν για παρόµοιους σκοπούς τον Σύνδεσµο Παραγωγικών Σωµατείων,
τον οποίο προωθούσαν προοδευτικοί φιλεργάτες και προσωπικότητες όπως ήταν ο Σπύρος
Xασιώτης και ο Όθων Pουσσόπουλος, επιδιώκοντας να οργανώσουν συλλογικά τις λεγόµενες
“παραγωγικές τάξεις” ώστε να επηρεάσουν την οικονοµική πολιτική.6
Mε αυτό το εγχείρηµα ήθελαν καταρχάς να εξασφαλίσουν ένα βήµα για τα “παραγωγικά”
συµφέροντα και δεν πρόβαλλαν συγκροτηµένες κορπορατιστικές αντιλήψεις· αρχικά πρόβλεπαν
τη συµµετοχή των εργατικών σωµατείων δίπλα στα υπόλοιπα χωρίς να διευκρινίζουν
λεπτοµέρειες. Στην ιδρυτική συνέλευση όµως, τον Mάρτιο του 1910, ο Παπαναστασίου επικεφαλής
µιας οµάδας εργατών προκαλεί σοβαρά επεισόδια ενώ συζητούν το καταστατικό. Παίρνοντας το
1
Στην επιτροπή συµµετείχαν ο δικηγόρος Mπόνης, ο πρόεδρος του Συλλόγου Mεταλλουργών Mπαλής και ο Δ.
Σύψωµος (γνωστότερος µε το nom de plume Λάµπρος Πορφύρας): Πατρίς, 22.2.1909.
2
Eλεύθερος, 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται στο Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π.,
σ. 114.
3
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος 1910.
4
Nουµάς, τ. 345 της 24.5.1909.
5
Bλ. σε Nίτσα Kολιού, Oι ρίζες του εργατικού κινήµατος και ο 'Eργάτης' του Bόλου, Oδυσσέας 1988, σ. 159, και σε
'Eρευνα, τοµ. Δ’, τευχ. IA’, Nοέµβριος, 1909.
6
Bλ. τα σχετικά σηµειώµατα του Σπύρου Θεοδωρόπουλου στα Παναθήναια, τ. 227 της 25.3.1910, τ. 228 της
31.3.1910, και τ. 230 της 30.4.1910.
150
λόγο µετά τον Pουσσόπουλο και τον Xασιώτη απαιτεί να συµπεριλάβουν στους σκοπούς του
Συνδέσµου την “προστασία της εργασίας”· οι συνιδρυτές αντιδρούν και διακόπτουν τη συνέλευση.
Συµφωνούν να την επαναλάβουν το επόµενο δεκαπενθήµερο αλλά οι διαπραγµατεύσεις
παρατείνονται ώσπου τον Mάιο ο Παπαναστασίου παρουσιάζει µετριοπαθέστερες προτάσεις µε
σκοπό να διασφαλίσει την αυτόνοµη έκφραση των εργατικών αιτηµάτων στο εσωτερικό του
Συνδέσµου: ζητά να τον διαιρέσουν σε τµήµατα, ένα από τα οποία θα αποτελούν εργάτες, ώστε να
λειτουργεί παράλληλα προς το Eργατικό Kέντρο Aθηνών του οποίου δεν είχαν διασφαλίσει ακόµη
την επιβίωση. Σύµφωνα µε το σκεπτικό του, µολονότι “η συνεργασία σωµατείων µε διάφορα και
αντίθετα συµφέροντα, δέον να θεωρήται πολύ δύσκολος, αν µη αδύνατος”, έπρεπε να επιδιώξουν
την ένωση των εργατών µέσα από το προστατευτικό κέλυφος του Συνδέσµου: “Eν εναντία
περιπτώσει, τα εργατικά σωµατεία δεν έχουν θέσιν εν µέσω των εργοδοτών και των κτηµατιών,
και πρέπει να αποχωρήσουν”. Όταν αρνούνται και αυτόν το συµβιβασµό οι σύνεδροι, ο
Παπαναστασίου “εν µέσω πανδαιµονίου φωνών, διαµαρτυριών και αντεγκλήσεων” διακηρύσσει
την αποχώρηση των εργατών - οριστική αυτήν τη φορά.1 Oι Kοινωνιολόγοι αναγνώριζαν την
ανάγκη ενός ευρύ φορέα των προοδευτικών δυνάµεων και ήθελαν να συµµαχήσουν µε τους
µικροαστούς, αλλά απέρριπταν ένα διαταξικό σχήµα που θα εµπόδιζε την οργανωτική και
ιδεολογική χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Σύµφωνα µε τον φειδωλό στους επαίνους Kορδάτο,
η ρήξη αυτή “επισηµοποίησε την πάλη των τάξεων” στην Παλαιά Eλλάδα.2 H όλη προσπάθεια των
Kοινωνιολόγων πάντως πρόδιδε κάποια αγχώδη αµηχανία αλλά και τη µόνιµη αδυναµία τους να
συγκεντρώσουν τις δυνάµεις τους σε συγκεκριµένους στόχους - µια τάση αλληλένδετη µε τον
θεωρητικά καθαγιασµένο Aναθεωρητικό πολυσυλλεκτισµό τους ο οποίος, καθώς στερούνταν
οργανωτικό έρµα, αποδεικνυόταν εµπόδιο µάλλον παρά πλεονέκτηµα.
Kαλύτερα ξεκίνησε στα µέσα Mαρτίου του 1910 το µετριοπαθές Eργατικό Kέντρο Aθηνών:
το εγκαινίασαν µε αγιασµό και µε την υπόκρουση του εθνικού ύµνου από τη µπάντα ενός
ορφανοτροφείου.3 Eκτός από τους Kοινωνιολόγους το επηρέαζαν διάφοροι σοσιαλιστές και
πολιτικοί όπως ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος, ο οποίος έκλινε προς τον γαλλικής προέλευσης
µεταρρυθµιστικό συνεργατισµό (mutuellisme) και πρωτοστατούσε στο Pιζοσπαστικό Kόµµα αλλά
δεν διέθετε συγκροτηµένες θεωρητικές απόψεις. Σε γενικές γραµµές όµως η πρακτική του EKA την
περίοδο της ίδρυσής του αντανακλούσε τακτικές επιλογές των Kοινωνιολόγων. Aφενός κρατούσε
σε απόσταση τους σοσιαλιστές που χρησιµοποιούσαν εξεγερσιακή φρασεολογία και αρνούνταν τη
συνεργασία µε άλλες τάξεις, ωθώντας τελικά τον Γιαννιό και άλλα µέλη του ΣTET στην ίδρυση
του ανταγωνιστικού Σοσιαλιστικού Kέντρου Aθηνών· αφετέρου προωθούσε την αυτόνοµη
οργάνωση των εργατών, αποµακρύνοντάς τους βαθµιαία από τις διαταξικές οργανώσεις και από
1
Aστραπή, 29.3.1910, και Kοινωνισµός, φ. 3 της 2.4.1910 και φ. 9 της 14.5.1910. Σχετικά µε το συνέδριο βλ. επίσης
σε Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 177 κ.ε..
2
Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 178.
3
Aστραπή, 21.3.1910.
151
τα µεικτά σωµατεία. H πολιτική του Eργατικού Kέντρου Aθηνών συνοψιζόταν στην πρόταση του
µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού: συνεργασία µεταξύ των τάξεων όπου έβρισκαν κατάλληλο έδαφος
(δηλαδή πρακτικά ακόµη και στις Συντεχνίες, µε τις οποίες πάντως το Eργατικό Kέντρο
συγκρούστηκε όταν υποστήριξε τον Bενιζέλο) και παράλληλα αυτόνοµη οργάνωση της εργατικής
τάξης ώστε να προετοιµάσουν την αυτοτελή παρουσία της και, άµεσα, να προωθήσουν
αποτελεσµατικότερα τα εργατικά αιτήµατα.
Tους πρώτους µήνες το EKA οργάνωνε διαλέξεις, έστελνε επιτροπές στα υπουργεία και
υποστήριζε πολιτευτές που υπόσχονταν να προωθήσουν τις θέσεις του· τον επόµενο χρόνο η Aύρα
Θεοδωροπούλου οργάνωσε επίσης την Kυριακή Σχολή Eργατιδών. Aρχικά η διοίκησή του κράτησε
αποστάσεις από τις πολιτικές εξελίξεις· αποφεύγει να συνδεθεί µε το Λαϊκό Kόµµα ή µε τους
Συντακτικούς, αλλά τον Σεπτέµβριο του 1910 αποφασίζει να συµµετάσχει στην πανηγυρική
υποδοχή του Bενιζέλου.1 Tο καλοκαίρι του 1911 υποστηρίζει ενεργά την κυβέρνηση στα
“Tσουκαλικά” ενώ αντιθέτως οι Συντεχνίες βοηθούν τους αντιπάλους της·2 στα τέλη του ίδιου
χρόνου οργανώνει το πρώτο εργατικό συνέδριο στην Aθήνα κι ετοιµάζει την ίδρυση της
Πανελληνίου Eργατικής Oµοσπονδίας.3 O Γιαννιός, συντάκτης τότε του Eργάτη της Πόλης,
φθάνοντας στην Aθήνα το φθινόπωρο του 1910 συµπεραίνει πως οι Kοινωνιολόγοι ελέγχουν το
EKA. Δεν τους συµπαθεί: φταίνε, πιστεύει, για τον ακαδηµαϊσµό και για την αδράνεια που το
διακρίνουν, καθώς και για τη στροφή του προς “την ηπιώτερη µορφή του σοσιαλισµού”· τον
ενοχλεί κυρίως ότι “κουβεντιάζουν ήσυχα και γλυκά για Σοσιαλισµό”, δεν προσάπτει όµως τίποτε
συγκεκριµένο στις θεωρητικές αντιλήψεις τους.4 Ήταν αλήθεια πως το EKA χρησιµοποιούνταν
στα πολιτικά παιχνίδια των αστών και ριζοσπαστικοποιήθηκε αργότερα από άλλα εργατικά
κέντρα, αλλά προσπάθησε να ενώσει τους εργάτες της πρωτεύουσας, στήριξε τους αγώνες τους και
διέδωσε µια έστω και µεταρρυθµιστική ταξική συνείδηση.
Oι σοσιαλιστές της Παλαιάς Eλλάδας πάντως δεν συνδέθηκαν καν µε τη Δεύτερη Διεθνή· οι
περιστασιακές προσεγγίσεις που επιχειρούσαν έληγαν άδοξα, ενώ πέρα από την αναφορά του
Vorwärts στην Kοινωνιολογική Eταιρεία δεν φαίνεται να γνώριζαν οι ευρωπαίοι
5
σοσιαλδηµοκράτες την ύπαρξη της τελευταίας. Oι ελληνικές σοσιαλιστικές οµάδες έµεναν έξω
1
Bλ. ενδεικτικά σε Aστραπή, φ. της 1.7.1910 (επιτροπή του EKA στο υπουργείο Eσωτερικών µε αιτήµατα υπέρ των
σιγαροποιών, των τροχιοδροµικών και των τυπογράφων), της 31.7.1910 (οµιλία Δούφα στο EKA), της 7.8.1910
(προκήρυξη µε τα ονόµατα των υποψηφίων βουλευτών που υποστηρίζονταν από το EKA), της 4.9.1910 (απόφαση
συµµετοχής στην υποδοχή του Bενιζέλου).
2
Kαιροί, φ. της 25.7.1911.
3
Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 179.
4
O Eργάτης, Oργανο του Σοσιαλιστικού Kέντρου της Tουρκίας, χρόνος A', αρ. 10 της 31.10.1910. Για το εργατικό
κίνηµα στη Θεσσαλονίκη, στη Σµύρνη, στην Πόλη και στην Tραπεζούντα τον Oκτώβριο του 1908 βλ. σε FO 368.231.
5
Για τις σχέσεις του Δρακούλη και του Γιαννιού µε τη γραµµατεία της Δεύτερης Διεθνούς βλ. Γεώργιος B.
Λεονταρίτης, Tο ελληνικό σοσιαλιστικό κίνηµα κατά τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο, Eξάντας 1978.
152
από τις ευρωπαϊκές πολιτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις καταρχάς για πρακτικούς λόγους,
όπως ήταν η υποτυπώδης οργάνωσή τους και η έλλειψη πολιτικής και πνευµατικής κρίσιµης
µάζας, ενώ η γεωγραφική αποµόνωση της χώρας δυσχέραινε επίσης τις οργανωτικές ή ακόµη και
ιδεολογικές επαφές µε τα σοσιαλιστικά κέντρα, προκαλώντας χαρακτηριστικές διαφορές φάσης κι
έµφασης σε σχέση µε τους σύγχρονους προβληµατισµούς. Mάλιστα οι κυρίαρχες αντιλήψεις περί
εθνικής ιδιαιτερότητας, τις οποίες συχνά συµµερίζονταν και σοσιαλιστές στην Eλλάδα, έκαναν
λιγότερο επιθυµητή τη σύνδεση µε ξένες οργανώσεις· αν λοιπόν µικρή πρακτική βοήθεια περίµεναν
από το εξωτερικό, ελάχιστα ενδιαφέρονταν και για ηθικές ενισχύσεις που ίσως τούς αποξένωναν
από το εθνικό πρόγραµµα. Στην περίπτωση των Kοινωνιολόγων λείπουν οι άµεσες µαρτυρίες για
το πώς αντιµετώπιζαν τη Δεύτερη Διεθνή και γενικότερα τον διεθνή συντονισµό των σοσιαλιστών,
γεγονός αφεαυτού ενδεικτικό· εν µέρει ίσως οφειλόταν στην ιδεολογική ανοµοιογένεια που τούς
χαρακτήριζε, αλλά περισσότερο πρέπει να βάραιναν οι πολιτικές προτεραιότητές τους. Eνόσο δεν
διέθεταν µαζική βάση η ένταξή τους στη σοσιαλιστική διεθνή αποτελούσε θεωρητικό απλώς
πρόβληµα, ενώ το 1914 η τελευταία απώλεσε το κύρος της. Oυσιαστικές προσπάθειες για διεθνή
συντονισµό έκαναν οι ελληνικές οργανώσεις, στις οποίες είχε ενσωµατωθεί η Φεντερασιόν, µόνον
όταν έληγε ο πόλεµος.
Tην εποχή πάντως του Γουδιού η Kοινωνιολογική Eταιρεία ενισχύει συστηµατικά τους
συνδικαλιστικούς αγώνες των εργαζοµένων. O Πειραιάς είναι προνοµιακός τόπος της
δραστηριότητάς της· συνεχίζει την προπαγάνδα και πλησιάζει τους εργάτες υποστηρίζοντάς τους
στα δικαστήρια, οργανώνοντας διαλέξεις κλπ., ενώ τον Aπρίλιο του 1910 πρωτοστατεί στη
διοργάνωση του συλλαλητηρίου της Πανεργατικής Ένωσης υπέρ των απεργών θερµαστών και
µηχανικών.1 Συντονίζει τους εργατικούς αγώνες και αναδεικνύει όσες διαστάσεις εξυπηρετούσαν
την αυτονόµηση και την ενοποίησή τους: όταν απεργούν οι θερµαστές, για παράδειγµα, ο
Παπαναστασίου και ο Aραβαντινός µιλούν στον Πειραιά µε θέµα “Περί των δικαιωµάτων και της
αλληλεγγύης του εργάτου”, ενώ έµεινε περίφηµη η µαχητική δηµηγορία του Aραβαντινού στη
µεγάλη συγκέντρωση των απεργών. H οργάνωση των υπαλληλικών στρωµάτων και η σύνδεσή τους
µε τον κορµό της εργατικής τάξης προσέλκυσε επίσης το ενδιαφέρον τους.2 Eντέλει µε αδιάκοπες
παρεµβάσεις υπέρ των εργατών οι Kοινωνιολόγοι απέκτησαν υπολογίσιµη πολιτική βάση στα
αστικά κέντρα και την αξιοποίησαν στις εκλογές· ο Πετµεζάς συγκαταλέγεται στους Λαϊκούς
υποψήφιους της περιφέρειας Aττικοβοιωτίας που υποστηρίζονται από το EKA κι εκλέγεται στην
A' Aναθεωρητική Bουλή.3 Tο ελληνικό προλεταριάτο όµως ήταν ολιγάριθµο και όταν διαλύθηκε η
A' Aναθεωρητική, οπότε αποµακρύνθηκαν οι µικροαστοί και οι τέως Συντακτικοί, το κόµµα τους
1
Kοινωνισµός, φ. 5 της 16.4.1910, όπου και ο λόγος του Aραβαντινού στο συλλαλητήριο.
2
Kοινωνισµός, φ. 5 της 16.4.1910· EΣB, συνεδρίασις187 της 8.12.1911, σ. 1283. Aκόµη και ο Kορδάτος παραθέτει
µια περικοπή από εκείνο το λόγο του Aραβαντινού: Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος,
ό.π., σ. 191-192.
3
Aστραπή, φ. της 7.8.1910.
153
περιθωριοποιήθηκε: “Tο Λαϊκόν όµως Kόµµα των κοινωνιολόγων έµεινεν άγνωστο όπως
άγνωστη στον πολύ κόσµον έµεινε και η προκήρυξή του”, συµφωνούσαν αργότερα ο Kορδάτος και
ο Mπεναρόγιας.1 Eνώ ήταν υπέρβολικά µαχητικοί για να συνυπάρξουν µε τους µικροαστούς και
µε τους φιλεργάτες, φαίνονταν µετριοπαθείς και απόµακροι σε πολλούς ριζοσπαστικοποιηµένους
εργάτες. Eντούτοις η επιρροή τους εδραιώθηκε στη Θεσσαλία, όπου δηµιουργούσαν εκρηκτικό
µείγµα οι εργατικές και οι αγροτικές διεκδικήσεις, και καταρχάς στο Bόλο.
1
Tο παράθεµα από A. Mπεναρόγια, “O επαγγελµατικός αγών του ελληνικού προλεταριάτου”, Kοµµουνιστική
Eπιθεώρησις, έτος A’, αριθ. 4, Aθήναι, Aπρίλιος 1921, σ. 252. Tαυτόσηµες απόψεις εκφράζει ο Γ. Kορδάτος,
Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 226.
154
ισχυρότερες οικογένειες της πόλης.1 Mαζί µε τον Δελµούζο έστησε τη γέφυρα µεταξύ των δυο
οργανώσεων.
Aν η επιρροή του Eργάτη - ο οποίος πρωτοκυκλοφόρησε Δεκέµβρη του 1907, δηλαδή
συγχρόνως περίπου µε την ίδρυση της Kοινωνιολογικής Eταιρείας στην Aθήνα - ξεπέρασε
σύντοµα τα όρια του Bόλου, η ιδεολογική σύγχυση του φύλλου προκάλεσε αυστηρές επικρίσεις
καταρτισµένων σοσιαλδηµοκρατών όπως ήταν ο K. Xατζόπουλος.2 Ωστόσο οι Kοινωνιολόγοι
επιδίωξαν να συνδεθούν µε την εφηµερίδα µόλις τους πλησίασε ο Zάχος. O ίδιος αφηγείται ότι
τους πρωτογνώρισε µέσω µιας συζήτησης στις στήλες της Aκρόπολης. “O κ. Παπαναστασίου
έσπευσεν αµέσως να µοι αποστείλη επιστολήν, εις την οποίαν συνέστα τον τρόπον της
οργανώσεως των εργατών κατά τρόπον επιστηµονικότερον, ωσαύτως µοι έστειλεν υπόδειγµα
καταστατικού, ως και υπόδειγµα ιδρύσεως ταµείου αλληλοβοηθείας εργατών. H βοήθεια και η
αρωγή των ανθρώπων της Kοινωνιολογικής Eταιρείας υπήρξεν τω όντι πολύτιµος. Tότε εγένετο
εν Aθήναις η συνέλευσις των Kοινωνιολόγων, και εκλήθην και εγώ να λάβω µέρος εις τας
συνελεύσεις, οπότε και εγνωρίσθην εκ του πλησίον µεθ' όλων των εντίµων συναδέλφων. Eις την
συνέλευσιν απεφασίσθη όπως ιδρυθή τµήµα της Kοινωνιολογικής Eταιρείας και εν Bόλω, και
εψηφίσθη µάλιστα και ο κανονισµός του τµήµατος αυτού. Eξελέγησαν µέλη µεταξύ άλλων και οι
κ.κ. Xρυσοβελώνης και Tριανταφυλλίδης”.3
O Δελµούζος, µε µια λυρική επιστολή που δηµοσίευσαν στον Eργάτη της 16ης Φεβρουαρίου
1908, χαιρέτιζε την εφηµερίδα ως “προµήνυµα Aνατολής”.4 Παράλληλα ανίχνευε αν υπήρχε κοινό
έδαφος µεταξύ των δυο οµάδων, στο ύφος ή στις ιδέες, ώστε να ντύσει κατάλληλα τη λογική της
Eταιρείας: υποστήριξε πως η “ανάπτυξη πειθαρχικού και συνεταιριστικού πνεύµατος, η µόρφωση
ωρισµένων και σταθερών αρχών, θα βγούνε απ’ αυτό το µικρό και περιορισµένο κέντρο [την
εργατική τάξη]. Aυτά τα συµφέροντά τους θα φέρουν αργά η γρήγορα τους εργάτες σε σύγκρουση
µε πολλά από τα επίσηµα σάπια ιδανικά του Kράτους µας και µ' όλες τις οπισθοδροµικές του
τάσεις”.5 Έκτοτε ο Eργάτης φιλοξενεί τακτικά συνεργασίες των Kοινωνιολόγων· το µισό σχεδόν
φύλλο της 15ης Mαρτίου 1908 καταλαµβάνει ένα άρθρο του Παπαναστασίου για τον ελληνικό
σοσιαλισµό. Tέλη Mαρτίου ο Zάχος κατεβαίνει στην Aθήνα· µάλλον τότε συναντά για πρώτη φορά
τα µέλη της Eταιρείας τα οποία εφεξής φιλοξενεί συχνά στην εφηµερίδα του. Στις 10 Aπριλίου
1
N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 76-84. Για την πολιτική ζωή του Bόλου εκείνη την εποχή βλ. και Σκριπ, φ. των 2,
11, 12 και 15 Φεβρουαρίου 1908· για τις καταβολές της σοσιαλιστικής κίνησης βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία
της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 360 κ.ε..
2
N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 107. Για τον Xατζόπουλο κυκλοφόρησε πρόσφατα η εκτεταµένη µονογραφία Mάρκος
A. Γκιόλιας, Tο εργατικό κίνηµα στην Eλλάδα και ο Kώστας Xατζόπουλος, εκδ. Π. Mοσχονάς, Aγρίνιο 1996.
3
N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 166. Για τη δράση του Zάχου βλ. και X. Γ. Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο..., ό.π.,
passim.
4
N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 92-93.
5
Στο ίδιο, σ. 92-93.
155
δηµοσιεύει το άρθρο του φαβιανού E. R. Pease “O σοσιαλισµός και αι µεσαίαι τάξεις” σε απόδοση
K. Tριανταφυλλόπουλου, ενώ στις 24 του ίδιου µήνα ακολουθεί, µεταφρασµένη από τον Πετµεζά,
“H πίστις στον σοσιαλισµό” της γνωστής φαβιανής Beatrice Potter-Webb. Λίγο αργότερα η
εφηµερίδα κλείνει προσωρινά για οικονοµικούς λόγους. Όταν ξανακυκλοφορεί, τον Oκτώβριο της
ίδιας χρονιάς, ο χαρακτήρας της έχει αλλάξει αισθητά· οι συνεργασίες των Kοινωνιολόγων δεν
αποτελούν πια ξένο σώµα. Xαρακτηριστικά µεταβάλλει τα λογότυπα που συνοδεύουν τον τίτλο
της: δίπλα στα Eλευθερία-Iσότης-Aδελφότης και O Θεός και το δίκαιόν µας που τον κοσµούσαν
µέχρι τότε, προσθέτει ένα τρίτο:
H MONH EΛΛHNIKH ΣOΣIAΛIΣTIKH EΦHMEPIΣ
OPΓANON TΩN ΣYMΦEPONTΩN TΩN EPΓATIKΩN TAΞEΩN 1
Στο εξής ο Eργάτης, εγκαταλείποντας την αντιπολιτική στάση, αφιερώνει αρκετά άρθρα σε
καθαρά πολιτικά ζητήµατα - συνηγορεί, για παράδειγµα, στο αίτηµα να συγκληθεί Eθνοσυνέλευση.
Mαζί µε την πρώτη περίοδό του λήγει και η αντιπολιτική φάση του. Aντιθέτως, από το πρώτο
φθινοπωρινό φύλλο έχει αναφορές στο παρθεναγωγείο του Δελµούζου που λειτουργεί ήδη στο
Bόλο, καθώς και στην Kοινωνιολογική της οποίας οι εκδότες χαρακτηρίζονται “πολύτιµοι φίλοι
και συνεργάτες µας”.2
Συγχρόνως προχωρούσαν οι ζυµώσεις που οδήγησαν στην ίδρυση του πρώτου εργατικού
κέντρου της χώρας τον Δεκέµβριο του 1908. H πρωτοβουλία αυτή δεν φαίνεται να οφειλόταν στην
επιρροή των Kοινωνιολόγων, στα κείµενα των οποίων δεν συναντούµε σχετικές νύξεις, ούτε του
K. Zάχου. Mάλλον πρωτοστάτησε µια οµάδα εργατών µε έντονη ταξική συνείδηση και σαφείς
στόχους: ως σκοπό του Kέντρου έθεσαν “να µαζευόµαστε όλοι µας, εργάτες κάθε ισναφιού,
αποφεύγοντες κάθε άλλο κέντρον και ασχολίες που µας διαφθείρουν και υλικώς και ηθικώς”.
Yπολόγιζαν όµως στην ενεργό υποστήριξη των διανοουµένων: στο κέντρο θα πρόσφεραν “τακτική
λαϊκή κοινωνική διδασκαλία ... άνθρωποι µορφωµένοι, µελετηµένοι, φίλοι της τάξης µας και
υπερασπισταί των δικαιωµάτων µας”. Aπό αυτή την εστία θα οργάνωναν επαγγελµατικούς αγώνες
και πολιτικές παρεµβάσεις µε στόχο τη θέσπιση προστατευτικής νοµοθεσίας: “Στο τέλος, όταν το
Kέντρο µας διδάξη, µορφώση χαρακτήρας, διαπλάση ψυχάς, φωτίση πνεύµατα και συνενώση τους
εργάτας εις ένα σώµα, θα είνε εύκολο πλέον να δηµιουργήσωµε ένα εργατικό κόµµα ισχυρό το
οποίο θα εργασθή για την αναστήλωσι της Σηµαίας των αρχών µας αποτελεσµατικά”.3 Mια νέα
µάχη εναντίον της αντιπολιτικής ιδεολογίας είχε κερδηθεί.
H ιδρυτική προκήρυξη του Eργατικού Kέντρου Bόλου αποτελούσε προιόν συγκερασµού
δυο τάσεων: διατυπώθηκε µε όρους οι οποίοι ανακαλούσαν τον αναρχοσυνδικαλισµό της γαλλικής
Confédération Générale du Travail, αλλά το µακροπρόθεσµο πολιτικό πρόγραµµά της υποδήλωνε
εξίσου σηµαντικές επιρροές σοσιαλδηµοκρατικών αντιλήψεων· θα µπορούσαν να προέρχονται είτε
1
Στο ίδιο, σ. 108.
2
Στο ίδιο, σ. 110.
3
Στο ίδιο, σ. 117-118.
156
από τους Kοινωνιολόγους είτε από οπαδούς του µαχητικού πολιτικού σοσιαλισµού που ανθούσε
στη Γαλλία και στην Iταλία - χώρες µε τις οποίες οι τσιγαράδες του Bόλου επικοινωνούσαν άµεσα
αλλά κι έµµεσα, µέσω της Aιγύπτου όπου µετανάστευαν συχνά. Ωστόσο απουσίαζε
χαρακτηριστικά κάθε αναφορά στην οικονοµική οργάνωση των εργατών - δηλαδή στους
συνεταιρισµούς, τους οποίους προωθούσε η µεταρρυθµιστική σοσιαλδηµοκρατία ενώ συνήθως
απέρριπταν οι ορθόδοξοι και οι επαναστάτες σοσιαλδηµοκράτες· στη θέση του τριπτύχου “κόµµα,
συνδικάτα, συνεταιρισµοί” που ενστερνιζόταν η οµάδα του Παπαναστασίου βλέπουµε το δίπτυχο
“εργατικό κέντρο, κόµµα”. Φαίνεται πως µολονότι η έκδοση του Eργάτη πέρασε µέσα στο 1908
στην επιρροή των Kοινωνιολόγων, δεν συνέβη το ίδιο µε τους ταξικά συνειδητοποιηµένους
εργάτες του Bόλου.
O Δελµούζος πλησίασε τους τελευταίους διδάσκοντας στη νυχτερινή σχολή του Eργατικού
Kέντρου που λειτούργησε τότε. Σύντοµα ακολούθησε και η πρώτη µεγάλη καπνεργατική απεργία
στο Bόλο, η οποία πέτυχε παρ’ όλη την αιµατηρή καταστολή. H σχετική ελευθερία που επικράτησε
στην πόλη, η γειτονία της µε τον θεσσαλικό κάµπο όπου υπέφωσκε η εξέγερση και τέλος η επιθυµία
των Kοινωνιολόγων να επηρεάσουν το ισχυρό και απαλλαγµένο από αστικές επιρροές εργατικό
κίνηµά της, συνέβαλαν ώστε να την διαλέξουν για έδρα του πανεργατικού συνεδρίου που
προσπάθησαν να οργανώσουν την ίδια εποχή.1 Όσο και αν βοήθησαν όµως στη διάδοση των
σοσιαλδηµοκρατικών ιδεών στη Mαγνησία, δυσκολεύτηκαν να επιβάλουν το σύνθετο πολιτικό
σκεπτικό τους και συγκρούστηκαν σε κρίσιµες στιγµές - τέτοιες ήταν το κίνηµα στο Γουδί και οι
Bαλκανικοί Πόλεµοι - µε την πρωτογενή ιδεολογία και µε την ενεργό καλλιέργεια (“active culture”,
ή µεταφορικά “ταξικό ένστικτο”) των εργατών. Oύτε καν ενσωµάτωσαν τον κύκλο των
µορφωµένων αστών σοσιαλιστών που συνεργάζονταν µε τον Eργάτη. O Δ. Σαράτσης µε τις
πρώτες διώξεις απαρνήθηκε τη σοσιαλιστική δράση του· αντιθέτως, όπως είδαµε, ο K. Zάχος
αρνήθηκε να στρατευτεί στον πόλεµο, φυλακίστηκε και κινδύνευσε να εκτελεστεί - αργότερα
ανασύνδεσε τις σχέσεις του µε τον Παπαναστασίου και τον βλέπουµε υποψήφιο βουλευτή της
Δηµοκρατικής Ένωσης.
H εµµονή των Kοινωνιολόγων στην πολιτική πρωτοκαθεδρία τους κι εποµένως στην
ιεραρχική σχέση µε τις ταξικές οργανώσεις αποξένωνε τους εργάτες· επίσης, προσπαθώντας να
αναγάγουν τα εργατικά συµφέροντα στον εθνικό λόγο αντιµετώπιζαν διαφορετικά τους
στρατιωτικούς και το εθνικό ζήτηµα. Oι σοσιαλιστές του Bόλου, αδιάφοροι γενικώς στον εθνικό
λόγο, αντιθέτως από εκείνους της νότιας Eλλάδας, διατήρησαν τις αρχές του διεθνισµού και του
αντιµιλιταρισµού κι εντέλει συνέκλιναν µε τη Φεντερασιόν η οποία παροµοίως οργανώθηκε “από
τα κάτω” και ήταν εξοικειωµένη µε ένα πολυεθνικό περιβάλλον. Δεν περιχαρακώθηκαν σε έναν
στενό ταξικό λόγο, απεναντίας επιδίωκαν να συνεργαστούν µε τις λαϊκές τάξεις και υποστήριξαν
πρώτοι τους εξεγερµένους κολλήγους, αλλά ούτε και υποτάσσονταν στην πολιτική διαµεσολάβηση
οσονδήποτε φωτισµένων πολιτευτών. H αίσθηση της ταξικής αυτονοµίας που ανέπτυξαν εντέλει
1
Στο ίδιο, σ. 131 και 148.
157
έκανε το Bόλο εστία της επαναστατικής αριστεράς, ανέδειξε κοµµουνιστές ηγέτες όπως τον
Kορδάτο και τον Zωιτόπουλο και προετοίµασε την αντιπολεµική εξέγερση του 1921.
Aκόµη και µετά το Γουδί άλλωστε οι Kοινωνιολόγοι δύσκολα µετέστρεψαν τα πνεύµατα
των εργατών του Bόλου υπέρ των αξιωµατικών, µολονότι η παρουσία τους στην πόλη έγινε
εντονότερη. O Eργάτης επανεκδίδεται λίγο µετά το κίνηµα, µνηµονεύοντας πλέον τον
Παπαναστασίου και ολόκληρη σχεδόν την Kοινωνιολογική Eταιρεία ως συνεργάτες· τηρεί
επιφυλακτική αλλά γενικά ευνοϊκή στάση απέναντι στον Στρατιωτικό Σύνδεσµο. Δυο εβδοµάδες
αργότερα ο Tριανταφυλλόπουλος και ο Πετµεζάς εκστρατεύουν στο λιµάνι της Mαγνησίας για να
µιλήσουν στο συλλαλητήριο του Eργατικού Kέντρου “υπέρ της αποδοχής του στρατιωτικού
κινήµατος ως λαϊκής επαναστάσεως”.1 H πολιτική αλλαγή και η τακτική της Eταιρείας έφεραν
αποτελέσµατα: “H τελευταία δηµοσία Συνέλευσις, η οργανωθείσα υπό του Eργατικού Kέντρου,
και αι διαλέξεις των αντιπροσώπων της Kοινωνιολογικής Eταιρείας έδωκαν µεγάλην ώθησιν εις
τον αγώνα των εργατικών τάξεων. Δύναταί τις να είπη µετά πεποιθήσεως ότι ο Bόλος κατέστη το
Aρχηγείον του αγώνος”.2 Tον Oκτώβριο το Eργατικό Kέντρο ιδρύει έναν σηµαντικό εργατικό
φορέα κοινωνικής προνοίας - το Tαµείο Aλληλοβοηθείας των Eργατών, µε καταστατικό που
συνέταξε ο Παπαναστασίου µε βάση γερµανικά κι ελβετικά κείµενα. Eξίσου ευνοϊκή εντύπωση
προκαλεί στο λαό της πόλης ο Πετµεζάς όταν εντάσσει το Bόλο στις περιοχές όπου ισχύει ο νόµος
περί Kυριακής αργίας (ν. 3455/1909, τον οποίο συνέταξε κατά παραγγελίαν του Στρατιωτικού
Συνδέσµου).3
Παρά τις διαφορετικές ευαισθησίες, η ιδεολογική επιρροή των Kοινωνιολόγων αυξάνει στο
Bόλο και στην υπόλοιπη Θεσσαλία ταυτοχρόνως µε το κύµα κοινωνικής και πολιτικής
αναταραχής του 1909-1910. Tην άνοιξη του 1910 το Eργατικό Kέντρο κινητοποιείται υπέρ των
ακτηµόνων.4 Tον Mάιο και τον Iούνιο διενεργούν αρχαιρεσίες σ' αυτό και στα ισνάφια· οι εργάτες
που αποτελούν τη νέα διοίκηση αναπροσδιορίζουν τους σκοπούς του Kέντρου κι
5
ευθυγραµµίζονται, φραστικά τουλάχιστον, µε τον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό.
1
Στο ίδιο, σ. 166.
2
'Eρευνα, τοµ. Δ’, τευχ. IA’, Nοέµβριος, 1909.
3
N. Kολιού, Oι ρίζες..., ό.π., σ. 160, 166.
4
Δ. Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 43.
5
N. Kολιού, Oι ρίζες..., ό.π., σ. 197-198: θα αγωνιστούν για “την υπεράσπισιν του δικαίου όλων των εργατών εν
γένει κατά πάσης εκµεταλλεύσεως ή καταπιέσεως, είτε ηθικής, είτε υλικής, οθενδήποτε και αν προέρχεται αυτή δια
της πολιτικής και οικονοµικής αυτών οργανώσεως, ούτως ώστε να αποτελεσθή εξ αυτών ενιαία κοινωνική και
πολιτική δύναµις, δια της οποίας και µόνον ο εργαζόµενος λαός θα απαλλαγή από τους όνυχας της
εκµεταλλεύσεως, µεταµορφουµένου βαθµηδόν του Kράτους από αποκλειστικού σχεδόν θεράποντος των
συµφερόντων της πλουτοκρατικής τάξεως εις οργανισµόν βασιζόµενον εις την αληθή Δικαιοσύνην και σκοπούντα
κατά πρώτον λόγον και εξίσου την εξυπηρέτησιν των συµφερόντων των παραγωγέων εργατών”.
158
Παρατηρούµε λοιπόν στο Bόλο του 1908-1910 ένα φαινόµενο τυπικό στην ανάπτυξη της
σοσιαλδηµοκρατίας: ειδικευµένους κατά κύριο λόγο εργάτες, έπειτα από µια περίοδο ιδεολογικής
και οργανωτικής προπαρασκευής και αφού εµπλέκονται σε διαδοχικά οργανωτικά πειράµατα κι
εµπειρίες, να αφοµοιώνουν ιδέες που προβάλλουν οµάδες διανοουµένων - εδώ, κυρίως οι
Kοινωνιολόγοι - οι οποίες παίζουν ρόλο καταλύτη. Oι ιδέες αυτές τελεσφορούν µε την πολιτική
αυτονόµηση της εργατικής τάξης· αργότερα βοηθούν την οργανωτική και ιδεολογική ενοποίησή της
(την οποία διεκολύνουν άλλωστε και οι εργασιακές συνθήκες στα καπνοµάγαζα) κι εν τέλει, ξανά
µε τη συνεργασία διανοουµένων, διευκολύνουν τη συνεννόησή της µε άλλες τάξεις - στη Θεσσαλία
µε τους άκληρους κολλήγους. Tο ταξικό σχέδιο εκφράζεται πλέον µε πολιτικούς όρους και
προετοιµάζει συµµαχίες µε άλλα στρώµατα. Oι Kοινωνιολόγοι µετείχαν καθοριστικά στην όλη
διαδικασία και παρ’ όλες τις διαφορές έµφασης συντονίστηκαν µε το Eργατικό Kέντρο Bόλου. H
ίδρυση νέων εργατικών κέντρων στη Θεσσαλία και η σύνθεση των εργατικών µε τα αγροτικά
αιτήµατα, την οποία είχε προετοιµάσει θεωρητικά ο Παπαναστασίου, ανήκαν στις γονιµότερες
όψεις αυτής της σύγκλισης.
Iανουάριο του 1910 το Eργατικό Kέντρο Bόλου προσεγγίζει τον Γεωργικό Πεδινό
Σύνδεσµο που είχε εδραιωθεί στη θεσσαλική ενδοχώρα· στις 6 Φεβρουαρίου οργανώνει µεγάλο
συλλαλητήριο υπέρ των κολλήγων στο Bόλο µε οµιλητές τον Δρακούλη και τον Zάχο: ζητούν
απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και σύσταση Yπουργείου Γεωργίας υπό τον Παπαναστασίου. Nέα
συλλαλητήρια ακολουθούν τους φόνους του Kιλελέρ. Mετά την αγροτική εξέγερση το Eργατικό
Kέντρο Bόλου προσανατολίζεται σταθερά προς τη συνεργασία µε τους ακτήµονες και υποστηρίζει
τις προτάσεις του Παπαναστασίου για το κολληγικό ζήτηµα· αποκορύφωµα αυτής της
προσπάθειας ήταν η δηµιουργία του κοινού εργατοαγροτικού συνδυασµού ο οποίος κυριάρχησε
στις εκλογές για την A' Aναθεωρητική Bουλή. Aναδεικνύεται σε εστία της πανθεσσαλικής
αναταραχής· τον Σεπτέµβριο του 1910 ιδρύει σε συνεργασία µε τους Kοινωνιολόγους εργατικά
κέντρα στον Aλµυρό και στη Λάρισα: στα πανηγυρικά εγκαίνια του τελευταίου µιλούν ο
Παπαναστασίου και ο Πετµεζάς “περί συνασπισµού εργατών και γεωργών”, καθώς και πολλά
στελέχη του EKB και σοσιαλιστές απ’ όλη την Eλλάδα όπως ήταν ο δηλιγιαννικός πολιτευτής της
Kεφαλονιάς Nίκος Mαζαράκης.1 Ήδη η ανάπτυξη του εργατικού κινήµατος είχε πάψει να
συντελείται σε τοπικό απλώς επίπεδο και τα θεσσαλικά εργατικά κέντρα διατήρησαν τη
µαχητικότητα και τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα τους την επόµενη περίοδο.2
Tην τριετία λοιπόν από το 1908 ως το 1910 οι Kοινωνιολόγοι εδραιώνουν τους δεσµούς
τους µε την εργατική τάξη της Παλαιάς Eλλάδας. Eξασφαλίζουν έντυπα για τη διάδοση των ιδεών
τους, από το Mέλλον και τον Kοινωνισµό µέχρι τον Eργάτη του Bόλου, δραστηριοποιούνται
1
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 368· Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού
κινήµατος, ό.π., σ. 135-147.
2
Bλ. και Φωτεινή Σουλιώτη, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις της περιόδου 1909-1914 στον αθηναϊκό τύπο,
δακτυλόγραφη διπλωµατική εργασία, Aθήνα 1991, σ. 11.
159
στους συνδικαλιστικούς αγώνες και πρωτοστατούν στην οργανωτική ενοποίηση των εργατών.
Eπιδιώκουν να τούς συνδέσουν επίσης, σύµφωνα µε το σχήµα των Aναθεωρητών, µε αγροτικές και
µικροαστικές διεκδικήσεις· συναντούν πρόσφορο έδαφος γι’ αυτή την προσπάθεια στη Θεσσαλία,
όχι όµως και στον Σύλλογο Παραγωγικών Σωµατείων. Eντούτοις το Λαϊκό Kόµµα που
φτιάχνουν το 1910, παρά το σοσιαλιστικό πρόγραµµά του, προσπαθώντας να γίνει κόµµα “όλων
των εργαζοµένων και εκ της εργασίας των αποζώντων ανθρώπων” δεν γίνεται εργατικό κόµµα.
Στο µεταξύ αλλάζει πολιτικό πλαίσιο η δράση τους· το 1908 αντιµετώπιζαν τον κίνδυνο της
καταστολής, ενώ αφότου σταθεροποιείται ο Bενιζέλος στην κυβέρνηση γίνονται προνοµιούχοι
συνοµιλητές της εξουσίας αλλά συνάµα δυσκολεύονται περισσότερο να συσπειρώσουν τους
εργάτες: από το 1911 ως τον Διχασµό επίσηµη πολιτική του κράτους γίνεται ο φιλεργατισµός.
1
Φ. Σουλιώτη, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις της περιόδου 1909-1914 στον αθηναϊκό τύπο, ό.π., σ. 82.
2
Contra Chryssi Vitsilakis-Soroniatis, Working Class Formation: The Case of Greece, 1830-1928, vols 1-2, doctoral
dissertation, Chicago 1988, σ. 162.
3
Σπύρος B. Kορώνης, H εργατική πολιτική των ετών 1909-1918, ό.π., σ. 40-41.
160
Παπαναστασίου να τεθεί επικεφαλής ενός ευρύ κοινωνικού συνασπισµού, δεν ήταν ανάλογη µε
την ενσωµάτωση της οργανωµένης σοσιαλδηµοκρατίας στα ευρωπαϊκά έθνη που επαγγέλλονταν οι
Aναθεωρητές ελπίζοντας να ηγεµονεύσουν πολιτικά στις χώρες τους. Στην Eλλάδα ο
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός ξεκινούσε από πολύ ασθενέστερη θέση, είχε µάλιστα να
αναµετρηθεί µε το αντίπαλο ηγεµονικό σχέδιο του Bενιζέλου στο οποίο τελικώς υποτάχτηκε.
Aφότου όµως συνέδεσε την τύχη του µε ένα αστικό σχέδιο, µοιραία το ακολούθησε στην
αντιδηµοτικότητα κατά τον Διχασµό και στην ήττα το 1920· έτσι άνοιξε δρόµο στη ριζοσπαστική
αριστερά.
Kαθώς οι εργάτες αποτελούσαν στρώµα περιθωριακό, κλειδιά της ηγεµονίας ήταν οι
αγρότες και οι µικροαστοί. Για να µην τούς αποξενώσουν οι Kοινωνιολόγοι, που επιζητούσαν ένα
µαζικό κόµµα των λαϊκών τάξεων ικανό να ελέγξει το κράτος,1 εστίασαν τις επιθέσεις τους όχι
στον καπιταλισµό γενικώς αλλά στο µεγάλο κεφάλαιο και πρόβαλαν το τρίπτυχο “κόµµα,
συνδικάτα, συνεταιρισµοί”. Eνώ ο Bενιζέλος ετοίµαζε την προστατευτική νοµοθεσία για να
διεµβολίσει τους εργάτες εκείνοι, µε αφορµή την απεργία των τροχιοδροµικών στις αρχές του
1911, στοχεύοντας στον ενδιάµεσο χώρο µεταξύ των ολιγάριθµων σοσιαλιστών που ήθελαν
καθαρά εργατικό κι επαναστατικό κόµµα και του αστερισµού των “νέων ανδρών”, πρότειναν τον
κρατικό έλεγχο των µεγάλων εταιρειών µε τον οποίο δεν θα διαφωνούσαν οι µικροαστοί. Tελικά
απέτυχαν ενώ ο Bενιζέλος οικοδόµησε µια ευρύτερη κοινωνική συµµαχία: προσεταιρίστηκε εκτός
από τον ανήσυχο όγκο των µικροαστών µια µερίδα των αστών, διέσπασε τους αντιπάλους του,
ιεράρχησε ριζικές µεταρρυθµίσεις και νοµιµοποίησε το πρόγραµµά του ως εθνικό λόγο - συνάµα
όµως, περιθωριοποιώντας τους Kοινωνιολόγους, καθυστέρησε την πολιτική εξέλιξη αφού
ανέκοψε τη δηµιουργία ενός κόµµατος µαζών στ’ αριστερά των Φιλελευθέρων. Eντέλει η
επικράτησή του στη µάχη για τον προσεταιρισµό των µικροαστών, καθώς τους µόνωσε από τις
ιδέες της αριστεράς και καλλιέργησε τον µεσσιανισµό τους, προφύλαξε τις συντηρητικές
αγκιστρώσεις τους και διευκόλυνε την κατοπινή στροφή τους στον αυταρχικό µοναρχισµό.
Aυτό ήταν το ευρύτερο τοπίο. Όσον αφορούσε ειδικότερα το εργατικό ζήτηµα, συναντούµε
εκείνη την εποχή τρεις στάσεις: τον αντεργατισµό του αστικού κορµού, τον µεταρρυθµισµό του
Bενιζέλου και του Παπαναστασίου, και τέλος την επαναστατική ρητορεία µιας ασθενέστερης
µερίδας σοσιαλιστών. Στη βουλή όµως, απ’ όπου απουσίαζε η τελευταία τάση, συγκρούονταν ο
κορµός των Φιλελευθέρων, που ζητούσε να πατάξουν τους εργάτες, µε τα αντίπαλα ηγεµονικά
σχέδια των µεταρρυθµιστών, του Bενιζέλου και των Kοινωνιολόγων, τα οποία τότε πρακτικώς
συνέκλιναν. Bασικό πλεονέκτηµα όµως του Bενιζέλου ήταν ότι, αντιθέτως από τον
Παπαναστασίου, µπορούσε να ελέγξει τη δεξιά· αυτήν τη διαλεκτική διακρίνουµε ήδη στη µεγάλη
απεργία των τροχιοδροµικών, αρχές του 1911. Eντέλει µε τις µεταρρυθµίσεις ο Bενιζέλος
επέβαλλε στους εργάτες όσο και στους Kοινωνιολόγους την ηγεµονία του.
1
“Tι πρέπει να γίνη”, MΛA, τ. A’, σ. 45· βλ. επίσης τις παρόµοιες απόψεις που έκφρασε ο Eduard Bernstein,
Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 139-141.
161
Oι τελευταίοι, εννοώντας τες ως προγεφυρώµατα του σοσιαλισµού και συµφωνώντας
καταρχήν στην εθνική ενσωµάτωση, πρόβαλλαν βεβαίως νέα αιτήµατα προς το κράτος και
παραλλήλως προωθούσαν την ταξική συνείδηση και την πολιτική, συνδικαλιστική και οικονοµική
αυτοοργάνωση των λαϊκών τάξεων. Συνεργάστηκαν όµως στην επεξεργασία της πρώτης δέσµης
των φιλεργατικών νοµοσχεδίων, συµφωνώντας µε τον πρωθυπουργό πως η προστασία των
εργατών δεν έπρεπε να εµποδίσει την ανάπτυξη του καπιταλισµού. Aφού άλλωστε ψήφισαν την
προστατευτική νοµοθεσία µονίµως διαµφισβητούµενο ζήτηµα έγινε η εφαρµογή της - και µάλιστα
οι σχετικές προσπάθειες της κυβέρνησης αποξένωσαν πλήθος αστούς και µικροαστούς. H
διατήρηση της συνεργασίας φάνηκε απαραίτητη - αλλά η ευρύτερη σύγκλιση των ηγεµονικών
σχεδίων των Kοινωνιολόγων και του Bενιζέλου, που στηρίχτηκε στην εργατική και στην αγροτική
µεταρρύθµιση καθώς και στην αναµόρφωση των κρατικών θεσµών, πραγµατοποιήθηκε µε τους
όρους του Bενιζέλου που επέβαλε τους δικούς του ρυθµούς κι εντέλει τη δική του ηγεµονία. Όταν
προσδέθηκαν στο άρµα του, µεταξύ των άλλων για να εξασφαλίσουν τις µεταρρυθµίσεις,
αναπόφευκτα οι Kοινωνιολόγοι εγκατέλειψαν την προσπάθεια να οργανώσουν αυτόνοµα την
εργατική τάξη.
Eδώ όµως υπεισήλθε ένας απρόβλεπτος παράγοντας: ακριβώς αυτή την προσπάθεια
ανέλαβε η Σοσιαλιστική Eργατική Oµοσπονδία (Φεντερασιόν) της Θεσσαλονίκης, αφαιρώντας
τους την πρωτοκαθεδρία στην αριστερά. Έπρεπε προηγουµένως να προσαρτηθεί στην Eλλάδα
ένας γεωγραφικός χώρος γενικώς καθυστερηµένος, ο οποίος όµως συµπεριλάµβανε βιοµηχανικούς
θύλακες - στη Θεσσαλονίκη, στην Kαβάλα, στη Nάουσα - µε πολυπολιτισµικές κοινωνίες και µε
ιδεολογικά ρεύµατα πλησιέστερα στα ευρωπαϊκά: η Φεντερασιόν διατηρούσε άµεση ιδεολογική και
οργανωτική επαφή µε τη γραµµατεία της Δεύτερης Διεθνούς. Aποτέλεσε το πρώτο εργατικό κόµµα
και το πρώτο σύγχρονο κόµµα µαζών στην Eλλάδα· αυτά δεν απέκλειαν αφεαυτών κάθε πρακτική
σύµπλευση µε τον Bενιζέλο, προστιθέµενα όµως στην κοινωνική πόλωση που προκάλεσαν οι
πόλεµοι κι επίσης στην άλλη καίρια ρωγµή, την εθνική, παγίωσαν έναν αντίπαλο πολιτικό και
συνδικαλιστικό πόλο στ’ αριστερά των Φιλελευθέρων. Παρ’ όλες τις διώξεις η Σοσιαλιστική
Eργατική Oµοσπονδία δεν άργησε να προσελκύσει τα ριζοσπαστικά στοιχεία της υπόλοιπης
Eλλάδας.
Aντιθέτως από τους Kοινωνιολόγους η Φεντερασιόν και αργότερα το Σοσιαλεργατικό
Kόµµα κινητοποιούσαν την εργατική τάξη προς την κατεύθυνση της διεθνιστικής απενσωµάτωσης.
Kατάγγελλαν την εµπορευµατική παραγωγή και την έλλειψη νοµιµότητας του αστικού κράτους,
προπαγάνδιζαν εναντίον του στρατού και των “σωµάτων ασφαλείας”, τόνιζαν την ταξική φύση
της νοµοθεσίας και τη φορολογική καταλήστευση των ασθενέστερων, πλευροκοπούσαν τα
εξουσιαστικά κέντρα - µολονότι µπήκαν στο κοινοβούλιο και για λίγο άφησαν στο απυρόβλητο το
θρόνο. Mάλιστα κήρυξαν πόλεµο στην κυρίαρχη νοµιµοποιητική ιδεολογία του κράτους, στη
Mεγάλη Iδέα, συσπειρώνοντας έτσι ένα ολοένα µεγαλύτερο ποσοστό της εργατικής τάξης και των
αντιφρονούντων. Oι σοσιαλιστικές ιδέες διαδίδονταν µαζί µε την εκβιοµηχάνιση κατά τη διάρκεια
του πολέµου, ενισχύοντας όλες τις πτέρυγες της αριστεράς αλλά ιδίως τη ριζοσπαστικότερη. H
162
απροσδόκητη µετατόπιση του εργατικού κινήµατος περιόρισε την επιρροή των µεταρρυθµιστών
σοσιαλιστών που είχαν ενταχθεί στο κράτος· ειρωνικά, ενώ µετά το 1916 οι Kοινωνιολόγοι
προωθούσαν από κυβερνητικές θέσεις µεταρρυθµίσεις για τις οποίες ανέκαθεν αγωνίζονταν, η νέα
αριστερά τούς αµφισβητούσε ως συνοδοιπόρους των Φιλελευθέρων. Όπως αποφθεγµατικά
συνόψισε ο Aντώνης Λιάκος, δυστυχώς για τη µεταρρυθµιστική αριστερά το εργατικό κίνηµα
εδραιώθηκε στην Eλλάδα τον καιρό της Tρίτης Διεθνούς.
Στο µεταξύ η συµµαχία Kοινωνιολόγων και Bενιζέλου εδραιώθηκε σε ευρύτερες βάσεις.
Άµεσο αποτέλεσµα των µεταρρυθµίσεων ήταν να ενισχυθεί ποικιλοτρόπως το κράτος, στόχος που
επιζητούσε ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός. H συνταγµατική αναθεώρηση του 1911 και ειδικοί
νόµοι δυνάµωσαν την εκτελεστική εξουσία και τη διοίκηση και προετοίµασαν την αναντίστρεπτη
γιγάντωση του ρόλου τους· αφετέρου βελτίωσαν τη λειτουργία της κρατικής µηχανής, έστω και αν
οι πόλεµοι και ο Διχασµός ακύρωσαν αυτή την προσπάθεια. Eντέλει αναδιατύπωσαν τη σχέση
µεταξύ πολιτικής και οικονοµικής εξουσίας προς όφελος της πρώτης δηµιουργώντας υποδοχές
για τον µεσοπολεµικό “κρατισµό” - µε τη συναίνεση και συχνά µε κοινούς αγώνες του “κέντρου”,
όπου τοποθετούνταν χονδρικά οι Φιλελεύθεροι, και της κοινοβουλευτικής αριστεράς την οποία
εξέφραζε η Kοινωνιολογική Eταιρεία. Aντιθέτως δηλαδή απ’ ό,τι συνέβη στις περισσότερες
ευρωπαϊκές χώρες, η αριστερά βοήθησε τον Bενιζέλο στην αναδιοργάνωση του κράτους
αποσπώντας αξιόλογα ανταλλάγµατα.
Στην Παλαιά Eλλάδα λοιπόν η αριστερά και το κέντρο µορφοποιήθηκαν ταυτοχρόνως ή,
για να το πούµε διαφορετικά, έθεσαν το πρόβληµα του ταξικού ελέγχου του κράτους συγχρόνως
µε το πρόβληµα του εξορθολογισµού του. Για την αριστερά πρώτευε η ενίσχυση της εργατικής και
της αγροτικής τάξης ενώ αντιθέτως για τους µετέπειτα Φιλελευθέρους προηγούνταν η οικονοµική
ανάπτυξη και η στρατιωτική ενδυνάµωση· αµφότεροι όµως αντιπαρατίθενταν καταρχήν στους
θεµατοφύλακες του κοινωνικού καθεστώτος τους οποίους συσπείρωναν η αυλή και τα
παραδοσιακά στελεχικά κόµµατα. Tρία χρόνια κοινών εµπειριών και αγώνων, από το 1909 ως το
1912, οικοδόµησαν γέφυρες µεταξύ των βενιζελικών πολιτικών και των εκπροσώπων των λαϊκών
τάξεων τις οποίες αξιοποίησαν αµφιπλεύρως επί Διχασµού - δεν ανέπτυξαν όµως ανάλογους
δεσµούς στο βορά όπου αυτοί οι χώροι συγκροτήθηκαν ανταγωνιστικά, στη βάση κατεξοχήν
εθνικών και ταξικών αντιθέσεων που βοήθησαν να εδραιωθούν εκεί πρώτα τα ταξικά κόµµατα.
Ωστόσο µακροπρόθεσµα, παρά τον µεταρρυθµισµό τους και την υποταγή στη βενιζελική
ηγεµονία, οι Kοινωνιολόγοι βοήθησαν ν’ ανοίξουν ιδεολογικά ρήγµατα στην Παλαιά Eλλάδα.
Έµαθαν στο λαό της να σκέφτεται µε όρους τάξης - µε τους οποίους πολλοί αστοί σκέφτονταν
ανέκαθεν. Παρουσιάστηκαν στο προσκήνιο συγχρόνως µε τον Σκληρό, αλλά ενώ εκείνος επηρέασε
αρχικά τους δηµοτικιστές διανοούµενους και τη διασπορά οι Kοινωνιολόγοι πρώτοι µίλησαν τη
γλώσσα των εργατών και των αγροτών. Tούς κινητοποίησαν αγορεύοντας στις πλατείες και
µοιράζοντας φυλλάδια και περιοδικά στις διαδηλώσεις, προπαγανδίζοντας ένα περιεκτικό
σοσιαλιστικό πρόγραµµα ειδικά µελετηµένο για τις τοπικές συνθήκες. Tο Eργατικό Kέντρο
Aθηνών, στο οποίο πρωτοστάτησαν, ενώ δεν είχε πρόγραµµα την Eπανάσταση βοήθησε επίσης να
163
εξαπολυθούν ανεξέλεγκτες ιδεολογικές και πολιτικές δυνάµεις. “Aι τάξεις οργανώνονται δια να
ζητήσουν το δίκαιόν των από την πολιτείαν και την κοινωνίαν”, πιστοποιούσε η γραµµατέας του
Aλληλοβοηθητικού Συνδέσµου των Eργατριών εγκαινιάζοντάς τον στο EKA,1 ενώ και στη
Θεσσαλία οι αγρότες έδειχναν “την δύναµιν της τσάπας των”.
1
Nέα Eλλάς, φ. της 25.11.1914.
2
“Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, MΛA, τ. A’, σ. 3· “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA,
τ. A’, σ. 76.
3
Bλ. την ενδιαφέρουσα ανταλλαγή απόψεων µε τους E. Kουλουµβάκη και Π. Aποστολίδη σχετικά µε το φύλο, την
εργασία, το έθνος και τη θρησκεία στην EΣB, συνεδρίασις 150η της 25.10.1911, σ. 266 κ.ε.. Σε άλλες ευκαιρίες οι
Kοινωνιολόγοι υποστήριξαν φιλοϋπαλληλικές µεταρρυθµίσεις, όπως ήταν η κατάργηση των εξετάστρων που
επιβάρυναν τους διαγωνιζοµένους για την κατάληψη κατωτέρων θέσεων του κρατικού µηχανισµού· βλ. ενδεικτικά
EΣB, συνεδρίασις 150η της 25.10.1911, σ. 267 κ.ε.· EΣB, συνεδρίασις 187η της 8.12.1911, σ. 1283.
164
H συνδικαλιστική και η συνεταιριστική οργάνωση, δίπλα στην ισχυρή τοπική αυτοδιοίκηση,
συµπλήρωναν στο θεωρητικό σχήµα του Παπαναστασίου την πολιτική πάλη των λαϊκών τάξεων.
Eίδαµε παραπάνω πως η Kοινωνιολογική Eταιρεία ενίσχυε τα συνδικάτα και τα εργατικά κέντρα
µε βάση την εµπεδωµένη σοσιαλδηµοκρατική αντίληψη πως ο συνδικαλισµός έπρεπε απλώς να
προωθεί µεταρρυθµίσεις αφήνοντας στο σοσιαλιστικό κόµµα τα σχέδια της µελλοντικής
κοινωνίας·1 ευνόησε επίσης την ταξική οργάνωση των αγροτών και των µεσοστρωµάτων
προωθώντας έναν ευρύ αριστερό συνασπισµό, όπως δείχνουν τα προγραµµατικά κείµενά της και η
περιπέτεια του Συνδέσµου Παραγωγικών Σωµατείων.2 Tέλος ο Παπαναστασίου τόνισε εξαρχής
την ανάγκη δηµιουργίας συνεταιρισµών, την οποία πρόβαλλαν ανέκαθεν οι Φαβιανοί και ο
Mπερνστάιν και από το 1904 οι ορθόδοξοι σοσιαλδηµοκράτες, ενώ στο πρόγραµµα του Λαϊκού
Kόµµατος ζήτησε την κρατική ενίσχυση των “εργατικών, βιοτεχνικών και γεωργικών
συνεταιρισµών παντός είδους”, µε το σκεπτικό πως “Δια των συνεταιρισµών τούτων θα
καλλιτερεύση η οικονοµική θέσις των εργατών βιοτεχνών και γεωργών, θα περιορισθή ο µεταξύ
αυτών ανταγωνισµός, θα προαχθή η παραγωγή, ιδίως η γεωργική, επί το επιστηµονικώτερον, θα
απλοποιηθή και θα καταστή ευφθηνότερος ο οργανισµός της κυκλοφορίας των αγαθών,
απαλλασσόµενος πολλών µεσαζόντων στοιχείων, τέλος δε θα διαπαιδαγωγηθούν αι εργαζόµεναι
τάξεις εις την συνεργασίαν και αυτοκυβέρνησιν”.3 Oι Kοινωνιολόγοι περίµεναν εποµένως πως η
αλληλέγγυα οργάνωση των λαϊκών τάξεων θα συνάρµοζε τον πολιτικό συνασπισµό και θα
ετοίµαζε την οικονοµική επικράτησή τους.
Tον λαϊκό συνασπισµό θα συγκολλούσαν επίσης µε το αντίπαλο δέος. Στηλιτεύοντας την
ασυλία έναντι των νόµων που απολάµβαναν εθιµικά οι µεγάλες επιχειρήσεις, οι Kοινωνιολόγοι
ενίσχυαν την επιρροή τους στους βιοµηχανικούς εργάτες και στις µεγάλες συγκεντρώσεις
εργαζοµένων, δηλαδή των οµάδων που ανέµεναν να πρωταγωνιστήσουν στο Λαϊκό Kόµµα·
επιπλέον τις παρότρυναν να πιέσουν το κράτος πολιτικοποιώντας τους αγώνες τους και
1
Susan Milner, “The International Labour Movement and the Limits of Internationalism: The International
Secretariat of National Trade Union Centres, 1901-1913”, International Review of Social History, XXXIII [1988], σ.
7. Για την κατάσταση των ελληνικών σωµατείων εκείνη την εποχή βλ. Σταύρος Mουδόπουλος, “O Nόµος 281/1914
για τα επαγγελµατικά σωµατεία και η επίδρασή του στην εξέλιξη του συνδικαλιστικού κινήµατος”, σε Γ. Θ.
Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 230 κ.ε..
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A’, σ. 76. Mέχρι τέλους της σταδιοδροµίας του ο Παπαναστασίου
επέµεινε στο τριµερές σχήµα του πολιτικού, οικονοµικού και συνεταιριστικού αγώνα των εργαζοµένων· βλ.
ενδεικτικά στο Aλ. Παπαναστασίου, “H διαχείρισις του εργατικού αγώνος”, Δηµοκρατία, φ. της 16.9.1924.
3
Bλ. “Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, MΛA, τ. A’, σ. 3· “Tι πρέπει να γίνη”, MΛA, τ. A’, σ. 45 και
47-48, και “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 883. Για τους φαβιανούς βλ. H. Laidler, Social-
Economic Movements, ό.π., σ. 193-194, 212-213, 217-221. Για τις απόψεις του Bernstein σε E. Bernstein,
Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 111 κ.ε., και κυρίως 187. Για την αµφίσηµη αντιµετώπιση των συνεταιρισµών από
το SPD βλ. J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 45.
165
δηµιουργούσαν κοινότητα συµφερόντων µεταξύ των στρωµάτων που αποτελούσαν την πελατεία
των εταιρειών ή θίγονταν από τον ανταγωνισµό τους. Tέλος εξειδικεύοντας την
αντικεφαλαιοκρατική ρητορεία τους εναντίον του “µεγάλου κεφαλαίου” κατεύναζαν τους φόβους
των επαγγελµατιών και των µεσοστρωµάτων: ο Kουτούπης κήρυσσε πόλεµο στις εταιρείες κοινής
ωφελείας και ο Πετµεζάς προωθούσε συστηµατικά τα αιτήµατα των εργαζοµένων στην Eταιρεία
Kωπαϊδος· δείχνοντας πως ενδιαφέρονταν επίσης για τα “προµοντέρνα” στρώµατα υποστήριξαν
ακόµη και τον Σύνδεσµο Aµαξοκαρραγωγέων εναντίον των σιδηροδρόµων. Συνηθέστερος στόχος
των δηλητηριωδών επικρίσεών τους ήταν η Eθνική Tράπεζα.1
Eνόσο η κυβέρνηση απέκρουε παρόµοιες ιδέες ο ρόλος των Kοινωνιολόγων ήταν απλός,
αφότου όµως κυριάρχησε ο Bενιζέλος εξισορροπούσαν µε ελιγµούς τις πιέσεις που δέχονταν από
κάτω, οι οποίες αποκτούσαν πλέον ανεξάρτητη δυναµική, µε τις προσπάθειες των Φιλελευθέρων
να ελέγξουν µέσω του κράτους τα συνδικάτα και τους συνεταιρισµούς και να προσεταιριστούν
τους ηγέτες τους. Oι δυνατότητες όσο και οι περιορισµοί της νέας θέσης τους αποκαλύφθηκαν στη
µεγάλη απεργία των τροχιοδροµικών τον Iανουάριο του 1911, όταν για πρώτη φορά
υπερφαλαγγίστηκαν από τα αριστερά και η Kυβέρνηση των Φιλελευθέρων βρέθηκε αντιµέτωπη µε
τους εργάτες. Mολονότι η απεργία ξεκίνησε από ένα αίτηµα κατά γενική οµολογία δίκαιο και
µετριοπαθές, σε τέσσερις ηµέρες η κατακραυγή των αστών κίνησε την “στιβαράν χείρα του
κράτους” προκαλώντας ένοπλη αντιπαράθεση και φέρνοντας στο προσκήνιο ευρύτερα ζητήµατα
όπως την ουσιαστική και τυπική νοµιµότητα της συνδικαλιστικής δράσης και το σκόπιµο και
θεµιτό της κρατικής παρέµβασης στις εργασιακές σχέσεις. Στη σύγκρουση πρωταγωνίστησε ο
υπουργός Δικαιοσύνης Δηµητρακόπουλος, ο οποίος συγκέντρωσε την επιδοκιµασία των
περισσότερων Φιλελευθέρων βουλευτών· οι Kοινωνιολόγοι θέλοντας να συµβιβάσουν εργάτες και
κράτος βρέθηκαν στα δεξιά πολλών εργατών, ενώ ο Bενιζέλος και ο υπουργός Eσωτερικών
Pέπουλης, που ανέβαλαν τη ρήξη και κατόρθωσαν σχεδόν να την αποφύγουν, τάχθηκαν στην άκρα
αριστερά της παράταξής τους. Στη βουλή οι Kοινωνιολόγοι επέκριναν όχι τόσο τον πρωθυπουργό
όσο την αστυνοµία και την Eταιρεία Tροχιοδρόµων· η διαλλακτικότητα της µεταρρυθµιστικής
αριστεράς, η αποστασιοποίηση του Bενιζέλου και τα κατευναστικά µέτρα που ακολούθησαν
συνέθεταν ένα µοτίβο που επαναλήφθηκε τα επόµενα χρόνια.2
1
EΣB, συνεδρίασις 153η της 29.10.1911, σ. 338, EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 428, EΣB, συνεδρίαση της
26.2.1913 και 27.2.1913, σελ. 115-127. Bλ. επίσης το Oι Eργάται της Eλλάδος προς την Διπλήν Bουλήν. Yπόµνηµα
του Eργατικού Kέντρου Aθηνών [Aπρίλιος του 1914] για τις συνθήκες εργασίας εκείνη την εποχή (σ. 4 κ.ε..), για
τους πυρήνες του εργατικού κινήµατος (σ. 50 κ.ε.) και για τις µεταρρυθµιστικές προτάσεις του Θεοδωρόπουλου (σ.
40 κ.ε.).
2
Σχετικά µε όσα προηγήθηκαν και όσα επακολούθησαν, βλ. ενδεικτικά σε Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού
εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 194-199, όπου πάντως η µονόπλευρη ερµηνεία των γεγονότων αδικεί τον Bενιζέλο.
166
Aφορµή της απεργίας ήταν η απόλυση συνδικαλιστών από την Eταιρεία Tροχιοδρόµων
ώστε να διαλύσει το σύνδεσµο των εργαζοµένων.1 Όταν οι τελευταίοι ζήτησαν κυβερνητική
προστασία ο Pέπουλης δέχτηκε τα αιτήµατά τους αλλά η εταιρεία τα απέρριψε εκ νέου. Στην
πανεργατική συνέλευση της 24ης Iανουαρίου 1911 ο Παπαναστασίου, ο Πετµεζάς και ο
Tριανταφυλλόπουλος, προσπαθώντας να αποτρέψουν τη σύγκρουση, παραµέρισαν τον Γιαννιό
που καλούσε να συνεχίσουν την απεργία κι έπεισαν τους εργάτες να την λύσουν αρκούµενοι στις
υποσχέσεις του Pέπουλη και του Bενιζέλου. Mόλις το έµαθαν τα όργανα της αστυνοµίας και του
υπουργού Δικαιοσύνης επιτέθηκαν, όπως είχαν προσχεδιάσει· ακολούθησαν ένοπλες συγκρούσεις,
εκατοντάδες συλλήψεις και µαζικά βασανιστήρια, καθώς και η παράνοµη εισβολή χωροφυλάκων
στα γραφεία του συνδέσµου και η κατάσχεση του αρχείου του.2
Tην εποµένη οι Kοινωνιολόγοι κατέθεσαν επερώτηση στη βουλή· µαζί µε τον Σπύρο
Θεοδωρόπουλο ήταν οι µόνοι που υποστήριξαν τους εργάτες.3 Ξιφουλκώντας όλοι τους µαχητικά
απειλήθηκαν µε άρση της βουλευτικής ασυλίας, δεν επηρέασαν όµως το γενικό κλίµα. Πλήθος
Φιλελεύθεροι υποστήριξαν πως “η Kυβέρνησις έσφαλεν διότι επεδείξατο υπερβολικήν ανοχήν”.4 O
Bενιζέλος απέφυγε να χρεωθεί προσωπικά τη βίαιη καταστολή της απεργίας είτε να τάµει τη
διαµάχη· απουσίασε την ηµέρα της συζήτησης, αλλά σύντοµα κατέθεσε την πρώτη δέσµη των
φιλεργατικών νοµοσχεδίων.
Ήταν η πρώτη εκτεταµένη κοινοβουλευτική συζήτηση για το εργατικό ζήτηµα. Συµµετρικοί
τόποι της: η χρήση από το κράτος βίας κατά των εργατών και καταναγκασµού του κεφαλαίου. Oι
Φιλελεύθεροι αντιπαρήλθαν σιωπηρά τις καταγγελίες των Kοινωνιολόγων για τους αστυνοµικούς
άθλους, αλλά θεώρησαν “εκβιασµό” να επιβάλει το κράτος, όπως ζήτησε ο Kουτούπης, σεβασµό
των συµβατικών υποχρεώσεων της εταιρείας.5 Όταν συζήτησαν τις σχέσεις µεταξύ κράτους κι
εργαζοµένων συγκρούστηκαν σε οξείς τόνους τρεις απόψεις: των Kοινωνιολόγων, του Pέπουλη ο
οποίος ανέλαβε την ευθύνη της καταστολής εκ µέρους της κυβέρνησης, αλλά και της µάζας των
Φιλελευθέρων και “φιλεργατών” βουλευτών. Στο κέντρο βρέθηκε ο Pέπουλης προβάλλοντας τον
φιλεργατισµό της κυβέρνησης, ο οποίος όµως δεν σήµαινε “ότι ο εργοστασιάρχης δεν είναι κύριος
1
Για τις αντιδράσεις στη διεκδίκηση συνδικαλιστικών δικαιωµάτων βλ. Σπύρος B. Kορώνης, H εργατική πολιτική
των ετών 1909-1918, Παπαζήσης 1944.
2
Bλ. το ιστορικό των γεγονότων κυρίως από τις αγορεύσεις των Παπαναστασίου, Pέπουλη, Kουτούπη,
Θεοδωρόπουλου και Aραβαντινού, σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911. Tο χρονικό της απεργίας περιγράφεται
σε Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 194 κ.ε.· βλ. επίσης Φ. Σουλιώτη, Oι
απεργιακές κινητοποιήσεις της περιόδου 1909-1914 στον αθηναϊκό τύπο, ό.π., σ. 65 κ.ε..
3
Aναιµικά υποστήριξε τους εργάτες και ο Aρ. Θεοδωρίδης.
4
Π. Πετροπουλάκης σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 140. Tην επιεικέστερη κρίση εξέφρασε ο
προσωπικός οπαδός του Bενιζέλου Π. Λαγοπάτης (σ. 142): “η Kυβέρνησις αληθώς έδειξεν στοργήν µείζονα ή όσην
αι σύγχρονοι συνθήκαι ανορθώσεως και αποκαταστάσεως του κύρους του νόµου θα εδικαιολόγουν”.
5
Θ. Γρηγορίου, σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 133.
167
εν τω καταστήµατί του, ως είπεν [ο Παπαναστασίου], διότι ... έκαστος είναι κύριος εν τω οίκω
αυτού!”.1 Προκάλεσε επευφηµίες στα έδρανα ανάγοντας το εργατικό πρόβληµα σε ζήτηµα
ιδιωτικού δικαίου κι εξοµοιώνοντας τη µεγάλη κεφαλαιοκρατική επιχείρηση µε τον “οίκο” του
κάθε νοικοκύρη, ενώ αφετέρου αντιµετώπισαν παγερά τις φιλεργατικές επισηµάνσεις του. Ωστόσο
η θέση του Παπαναστασίου ήταν ένας κοινός τόπος του σοσιαλισµού για τα όρια του
ιδιοκτησιακού δικαιώµατος (τον οποίο άλλωστε σύντοµα υιοθέτησε ο Bενιζέλος) που εξειδίκευε τη
στρατηγική της βαθµιαίας διάβρωσης των δικαιωµάτων του κεφαλαίου από εκείνα της εργασίας:
είναι πλέον πρακτικώς ανεγνωρισµένον, ότι ο κεφαλαιούχος δεν είναι και δεν πρέπει να
είναι απόλυτος κύριος εντός του εργοστασίου του. Διάφορα µέτρα εθεσµοθετήθησαν και
διάφοροι οργανισµοί ανεπτύχθησαν οι οποίοι µετέβαλον την απολυταρχικήν διοίκησιν των
εργοστασίων εις συνταγµατικήν ... µέχρις αυτού του σηµείου, ώστε οι εργάται απέκτησαν
δικαιώµατα εντός των εργοστασίων· απέκτησαν δικαιώµατα προκειµένου περί κανονισµού
των σχέσεων αυτών προς τους εργοδότας· κατώρθωσαν οι εργάται να κάνωσι σεβαστήν την
θέλησίν των αναφορικώς ως προς τους όρους της προσλήψεως και της αποποµπής των από
τα εργοστάσια. Tούτο δεν είναι καθόλου ξένον. Kαι παρ’ ηµίν πολλαί κατηγορίαι εργατών
έχουσι αποκτήσει το δικαίωµα να κανονίζωσι τον τρόπον της προσλήψεως αυτών εις την
εργασίαν. H αντίληψίς µου κα