T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 3026 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1978

TRK SYASAL HAYATI

Yazarlar Dr. Nuren GRBOA (nite 1) Prof.Dr. Ahmet DEMREL (nite 2, 3) Dr. zen lgen ADADA (nite 4) Dr. Sezgi DURGUN (nite 5) Do.Dr. Yksel TAKIN (nite 6) Yrd.Do.Dr. smet AKA (nite 7) Yrd.Do.Dr. Murat KORALTRK (nite 8)

Editrler Prof.Dr. Ahmet DEMREL Do.Dr. Sleyman SZEN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Alper Altunay Yrd.Do.Dr. Nuran ztrk Bapnar Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danmanlar Emine Koyuncu Hatice alkan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Trk Siyasal Hayat ISBN 978-975-06-1685-3 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 110.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)...............................................................................

TTHAT VE TERAKK CEMYET VE II. MERUTYETN LANI.............. II. Abdlhamit daresi ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu........... Hrriyetin lan ve Seimler ........................................................................ 31 Mart syan ve II. Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi ........................... 1909-1913 Dnemi Siyasal Yaam .............................................................. TTHAT VE TERAKK KTDARI VE MPARATORLUUN SONU ........... Babli Baskn ve ttihat ve Terakki ktidar ............................................. Trklk deolojisinin Ykselii ............................................................... I. Dnya Sava ve Osmanl mparatorluunun Sonu .............................. YEREL DREN HAREKETLER VE MERKEZLEME (1918-1920)............. Mondros Mtarekesi ve Yerel Direni Hareketlerinin Douu ................. Mustafa Kemal Paa ve Yerel Direni Hareketlerinin Merkezlemesi ..... Son Osmanl Mebusan Meclisi ve stanbulun gali ................................. BRNC MECLS VE KTDAR-MUHALEFET LKLER ........................... TBMMnin Kuruluu ve Rejimin Temelleri ................................................. Sevr Antlamas ve Londra Konferans ....................................................... A-RMH Grubunun Kuruluu ve Muhalefet ................................................ kinci Grupun Kuruluu, Program ve Faaliyetleri .................................... LOZAN BARI GRMELER VE 1923 SEMLER ................................. Saltanatn Kaldrlmas ve Lozan Bar Antlamas ..................................... Halk Frkasnn Kurulu Hazrlklar .......................................................... Seimler ve Muhalefetin Tasfiyesi ............................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

3 3 5 6 6 7 7 8 9 10 10 12 14 15 15 17 17 18 20 20 22 22 23 25 26 26 27 29 29 30 31 33 34 35 36 38

1. NTE

Tek Partili Dnem (1923-1946) ............................................. 28

ATATRK DNEMNDEK SYASAL GELMELER ................................... Halk Frkasnn Kuruluu ............................................................................. Cumhuriyetin lan ....................................................................................... Halifeliin Kaldrlmas ................................................................................ Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu ......................................... eyh Sait Ayaklanmas ve Takrir-i Skn Kanunu...................................... ark stiklal Mahkemesi: TpCFnin Kapatlmas ve Gazeteciler Davas .... zmir Suikast ve Muhalefetin Sonu ............................................................ Cumhuriyet Halk Frkasnn kinci Kurultay ve Nutuk ............................ Tek Parti Ynetiminde Geici Yumuama: Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu ....................................................................................... lkedeki Btn rgtlerin CHF Bnyesinde Btnlemesi ..................... Parti-Devlet Btnlemesi............................................................................. Atatrk-nn atmas, Celal Bayarn Babakanl, Atatrkn lm ........................................................................................................... NN DNEM VE OK PARTL HAYATA GE ............................... nn Dnemi .............................................................................................. Savan Bitmesinden Sonraki Siyasi Gelimeler ve Tek Parti Dneminin Sonu .............................................................................................................. iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Drtl Takrir ..................................... Demokrat Partinin Kuruluu.........................................................................

2. NTE

39 41 43 43 44 44 44 45 47

iv

indekiler

Tek Parti Dneminin Sonu: 1946 Seimi ................................................... SEMLER VE REFORMLAR .......................................................................... Tek Parti Dneminde Seimler ve Milletvekilliinin nemi veya nemsizlii .................................................................................................... Kemalist Reformlar ........................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

48 48 48 49 53 56 57 57 58 61 61 63 64 66 68 70 76

3. NTE

ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler...................... 60

GE DNEM VE DEMOKRAT PART KTDARI (1946-1960) .............. Demokrasinin lk Yllar .............................................................................. DP ktidarnn kinci Evresi ......................................................................... Siyasette Gerginliin Artmas ...................................................................... 27 MAYIS ASKER YNETM .................................................................... Sivil Ynetime Gei Sreci ........................................................................ K DARBE ARASINDA TRKYE (1961-1980) .......................................... 1980DEN BUGNE TRKYE .................................................................... Seim Sistemlerinin Yaratt Orantszlklar, Parti Sistemi ve Semen Tercihlerindeki Deiimler ............................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

85 87 90 91 92 94 97 97 97 97 98 98 101 101 103 104 105 105 106 106 107 108 108 109 110 111 111 112 112 113 115 116

4. NTE

Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler .......................... 96

GR ............................................................................................................. OSMANLI DEVLETNDE ANAYASACILIK HAREKETLER ........................ lk Anayasal Nitelikte Belgeler ..................................................................... Sened-i ttifak ......................................................................................... Tanzimat Dnemi .................................................................................. lk Anayasa (1876 Kanun-i Esasi) ......................................................... 1909 Deiiklikleri ................................................................................. 1921 ANAYASASI (TEKLAT-I ESASYE KANUNU) ................................. 1924 ANAYASASI ......................................................................................... 1961 ANAYASASI ......................................................................................... Temel Hak ve zgrlkler Alan ................................................................ ktidarn Paylam ve leyii ...................................................................... Anayasann stnlnn Korunmas ....................................................... Anayasa Deiiklikleri ................................................................................. 1982 ANAYASASI ......................................................................................... Anayasa Deiiklikleri................................................................................... 1987-1993-1995-1999 Deiiklikleri........................................................ 2001 Deiiklikleri (6. Deiiklik: RG.17.10.2001, 7. Deiiklik:RG.01.12.2001)................................................................... 2002 Deiiklii (8. Deiiklik: RG.31.12.2002) .................................... 2004 Deiiklii ...................................................................................... 2007 Deiiklikleri (13. Deiiklik: RG.18.05.2007, 14. Deiiklik: RG.16.06.2007, 15. Deiiklik: RG.16.10.2007)...................................... 2008 Deiiklii (16. Deiiklik: RG.23.02.3008) .................................. 2010 Deiiklii (17. Deiiklik: RG.13.05.2010) .................................. 2011 Deiiklii ( 18. Deiiklik: RG.29.03.2011) ................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm .....................................................................................

indekiler

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 117 Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 117 Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 118

deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler .............. 120

GR .............................................................................................................. OSMANLI MRASI: 19. YZYIL DEOLOJLERNN ORTAYA IKII ........ Milliyetilik..................................................................................................... Osmanlclk ................................................................................................... Panislamizm................................................................................................... Trklk....................................................................................................... Turanclk ....................................................................................................... CUMHURYET DNEM: RESM DEOLOJNN NASI ............................. Kemalizm ....................................................................................................... ANADOLUCULUK ......................................................................................... Mavi Anadoluculuk ....................................................................................... slamc Anadoluculuk ................................................................................... Trk Anadoluculuk ................................................................................... BATICILIK, ADALAMA VE MODERNZM ........................................... MUHAFAZAKRLIK ...................................................................................... Kltrel Muhafazakrlk................................................................................ slamc Muhafazakrlk ................................................................................. Milliyeti Muhafazakrlk .............................................................................. SYASAL SLAM ............................................................................................. SOL VE SOSYALZM ..................................................................................... LBERALZM................................................................................................... TOPLUMSAL CNSYET VE FEMNZM........................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

5. NTE

121 121 121 122 122 122 122 123 123 125 125 125 125 126 127 128 128 128 129 130 132 133 135 137 138 138 139

Din, Devlet, Laiklik.......................................................... ........ 140

GR .............................................................................................................. Temel Kavramlar ........................................................................................... OSMANLIDAN DEVREDEN MRAS ............................................................. TEK PART DNEMNDEN DEMOKRAT PARTYE DN DEVLET LKLER (1923-1950) ................................................................................ DP DNEM VE 27 MAYIS SRECNDE DN DEVLET LKLER (1950-1965) ................................................................................................... SLAM OLUUMLARLA LGL BR SINIFLANDIRMA DENEMES............. Nakibendilik, Kadirilik, Sleymanclk, Nurculuk ve Kollar ................... Nurculuun Kollar........................................................................................ 1965-1980 ARASI DNEMDE DN DEVLET LKLER ............................ Alevilerle lgili Tartmalar ............................................................................ 1980-1997 ARASI DNEMDE DN DEVLET LKLER ............................. Refah Partisinin Ykselii ............................................................................ Barts Meselesi ....................................................................................... 1997 SONRASI DNEMDE DN DEVLET LKLER ................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

6. NTE

141 141 142 143

147 149 151 153 154 156 157 158 158 160 163 166 167 167 168

vi

indekiler

7. NTE

Trkiyede Ordu-Siyaset likisi ............................................. 170

GR: ANALZ EREVES .......................................................................... TARHSEL ARKA PLAN ................................................................................. 27 MAYIS 1960 DARBES ............................................................................. Demokrat Parti Dnemi: Darbeye Giden Sre.......................................... Darbenin Gerekleme Sreci, Nedenleri ve MBKnin Yaps ................... Asker Rejimin Politikalar: Sosyal-Mill Gvenlik Devletinin nas ......... 12 MART 1971 MUHTIRASI .......................................................................... Muhtra ncesi Kriz Dinamikleri ................................................................. Darbeci Klikler Aras Mcadele ve Muhtrann erii................................ 12 Mart Ara Rejiminin craatlar.................................................................... 12 EYLL 1980 ASKER DARBES................................................................ 12 Eyll ncesi Organik Kriz....................................................................... Darbenin ve Asker Rejimin rgtlenmesi .................................................. 12 Eyll Rejiminin Devlet, Toplum, Ekonomi nas .................................. 1990LAR VE NEOLBERAL MLL GVENLK DEVLET ............................ Siyasal Hegemonya Krizi .............................................................................. Krt Sorunu ve Mill Gvenlik Devleti ........................................................ Siyasal slamclk ve 28 ubat 1997 Asker Mdahalesi........................ AKP DNEM ................................................................................................ AKPnin Hegemonya Projesi......................................................................... AKP Dneminde Sivilleme Reformlar ....................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

171 172 172 172 175 176 178 179 180 181 183 183 184 185 187 187 188 189 190 190 191 194 195 196 196 198

8. NTE

II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi ........................................................................ 200
II. MERUTYET DNEM ........................................................................... Merutiyet Liberalizmi ................................................................................... Merutiyet Liberalizminin Sonu ................................................................... Mill ktisadn Kapsam ve Kavramsal erevesi......................................... ERKEN CUMHURYET DNEM ................................................................. mparatorluktan Cumhuriyete Mill ktisatta Sreklilik ............................ 1923 zmir ktisat Kongresi ......................................................................... 1930larda Devletilik Tartmalar ............................................................... Birinci Be Yllk Sanayi Plan ..................................................................... OK PARTL SSTEM .................................................................................. kinci Dnya Sava Ertesi Devletiliin Tasfiyesi....................................... 1948 Trkiye ktisat Kongresi....................................................................... Devletiliin DP Liberalizmine Evrimi ......................................................... Keynesyen Dncenin lk zleri ................................................................. PLANLAMA DNEM .................................................................................... DP Liberalizminin Sonular, DPTnin Kuruluu ve Planlamann Yeniden Ykselii ........................................................................................ Birinci Be Yllk Kalknma Plan ................................................................ Toplumsal Muhalefetin Ykselii TP ve Yn Hareketi ............................. NEOLBERALZMN YKSEL.................................................................... Keynesten Friedman izgisine Gei ......................................................... 24 Ocak Liberalizmi ve Sonular ................................................................ Dervi Program ve Sonras ......................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

201 201 202 203 205 205 206 208 210 210 210 212 213 214 214

214 215 216 216 216 217 219 220 222 223 223 224

nsz

vii

nsz
Trkiyede siyasal hayatn ana tartma konular olan anayasa, hukuk devleti, parlamenter sistem, siyasal partiler, seim, siyasal ideolojiler, ordu-siyaset ilikisi, laiklik, milli iktisat, devletilik, liberal ekonomi gibi bir dizi mesele Osmanl mparatorluunun son yzylndan bugne uzanan bir zaman dilimi iinde ekillenmitir. Trk siyasal hayatnn siyasal, dnsel, kurumsal ve iktisadi dinamiklerini sz konusu meseleleri tarihsel geliimleri iinde deerlendirmeden anlamak olanakl deildir. Trk Siyasal Hayat kitabnn ana eksenini, sz konusu meseleleri ve tartmalar 19. yzyl sonlarndan gnmze uzanan bir zaman dilimi iinde ekillendiren temel siyasal, ideolojik ve iktisadi srelerle, kurumsal yaplar ve siyasal aktrler oluturmaktadr. Uzaktan retim tekniine gre hazrlanan Trk Siyasal Hayat kitab bu alanda lisans dzeyinde ele alnmas gereken temel konular tematik ve kronolojik bir yntemle tartmaktadr. Trk siyasal hayatna ilikin bir tarihsel dnemlendirme eitli siyasal kurumlar, aktrler ve sreler arasndaki kopular kadar sreklilikleri de gz nne serecektir. ttihat ve Terakki idaresi ve II. Merutiyet dnemi, Cumhuriyete gei ve tek parti idaresi, Demokrat Parti yllar, askeri darbeler ve toplumsal mcadelelerle ekillenen 1960-1980 dnemi ve son olarak 1980 darbesinden bugne uzanan dnem, Trk Siyasal Hayat kitabnn ana tarihsel alt dnemlerini oluturmaktadr. Trkiyede siyasal hayat bir dizi isel, blgesel ve kresel sreler ve aktrlerin karlkl etkileimi ile hzl bir deiim geirmektedir. Sz konusu deiimi kavramsallatrmak ve tarihsel srelerle ilikilendirmek iin yeni yaklamlar ve deerlendirmeler gerekmektedir. Kitapta bu yaklamlar da dikkate alnarak, Trk siyasal hayatnn temel kurumlar, aktrleri ve sreleri incelenmektedir. Trk Siyasal Hayat kitabnn ortaya kmasnda birok deerli kiinin katks olmutur. nite yazarlar bata olmak zere, Uzaktan retim Tasarm Birimi yetkililerine ve Ak retim Fakltesi dizgi ekibine teekkr ederim.

Editr Prof.Dr. Ahmet DEMREL

TRK SYASAL HAYATI

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; ttihat ve Terakki Cemiyetinin oluumunu, Merutiyetin ilann ve oulcu siyasal yaamn kuruluunu zetleyebilecek, ttihat ve Terakki Cemiyetinin tek parti iktidarnn kuruluunu ve Osmanlclktan Trkle geiin nedenlerini aklayabilecek, Mill Mcadele Dneminde yerel direnilerin rgtlenmesini, Karakol Cemiyeti ile Mustafa Kemal Paa arasndaki iktidar mcadelesini ve direniin merkezlemesini deerlendirebilecek, Birinci Mecliste rejimin temellerini atan yasama faaliyetlerini ve meclis iindeki iktidar muhalefet ilikilerini ifade edebilecek, Saltanatn kaldrlmas, Lozan Konferans, 1923 seimleri ve meclis ii muhalefetin tasfiyesi srelerini aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
II. Merutiyet ttihat ve Terakki Cemiyeti Trklk Yerel Direni Hareketleri Birinci Meclis Birinci Grup ve kinci Grup Lozan Bar Antlamas 1923 Seimleri

indekiler
TTHAT VE TERAKK CEMYET VE II. MERUTYETN LANI TTHAT VE TERAKK KTDARI VE MPARATORLUUN SONU YEREL DREN HAREKETLER VE MERKEZLEME (1918-1920) BRNC MECLS VE KTDARMUHALEFET LKLER LOZAN BARI GRMELER VE 1923 SEMLER

Trk Siyasal Hayat

II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

TTHAT VE TERAKK CEMYET VE II. MERUTYETN LANI II. Abdlhamit daresi ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu
Osmanl Devletinin ilk anayasas olan Kanun-i Esasiyi 1876 ylnda ilan eden ve ilk Mebusan Meclisini 1877de aan II. Abdlhamit, Osmanl-Rus Harbini ne srerek, 1878de nce meclisi kapatt ardndan da anayasay askya ald. II. Abdlhamit, ok dinli ve ok milletli bir imparatorlukta anayasa ve meclisin lkeyi paralayp datacana inanmt. Tanzimat ve Abdlhamit Dnemlerinde alan yksek okullardan mezun olan asker ve sivil brokrasiden eitli gruplar ise imparatorluun toprak btnlnn salanmas ve farkl etnik ve din topluluklarn birlikte yaama iradesi gstermesi iin anayasann yeniden yrrle konulmas ve yaplacak seimlerle meclisin yeniden almasn istiyorlard. Bu amalarla bir araya gelen bir grup Askeri Tbbiye Mektebi rencisi, 1889 ylnda ttihad- Osman Cemiyeti adyla gizli bir rgt kurdular. Cemiyet hzla yksek okul rencileri ve memurlar arasnda yayld. rgtn fark edilmesiyle beraber yelerin bir ksm tutukland, bir ksm da Avrupa lkelerine kat. yelerin 1895 ylnda, Ahmet Rza Beyin liderliinde Pariste oluan bir muhalif grupla temas kurmas sonucunda Cemiyet, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti adn ald. Cemiyetin amac II. Abdlhamiti tahttan indirmek ve anayasay yeniden getirmekti. Cemiyet, eitli Avrupa bakentlerinde ve imparatorluun d dnyayla ilikileri youn ticaret merkezlerinde rgtlendi. Avrupada Jn Trkler adyla anlan Abdlhamit kart bu hareketin iinden farkl fikirler ortaya kt. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde Ahmet Rzann ban ektii Paris merkezli grup, imparatorluun kurtuluu iin gl merkeziyeti bir idare biimini ve korumac ekonomi modeline dayanan mill iktisat politikasn benimsedi. Mizanc Muratn liderliindeki Cenevre grubu ise daha slamc bir izgideydi ve II. Abdlhamitin Ermeni politikasn destekliyordu. II. Abdlhamitin reform srecinde kendisine yardmc olmas iin stanbula davetini kabul eden Mizanc Murat, ksa srede hareket iindeki etkisini yitirdi. Cemiyetin iindeki nc grup ise Prens Sabahattin liderliinde toplanmt. Prens Sabahattin, siyasal alanda ademimerkeziyeti/federalist bir ynetimi, iktisadi alanda ise zel teebbs savunuyordu.

Trk Siyasal Hayat

1902 ylnda dzenlenen Osmanl Liberalleri Kongresine Jn Trk gruplarnn yan sra Ermeni, Bulgar ve Rum rgtleriyle Arnavut ve Yahudi temsilciler de katld. Kongreye katlan gruplar, imparatorluk iinde yaayan tm etnik ve din unsurlarn anayasal ve parlamenter bir siyasal dzen iinde eitliini savunan Osmanlclk ideolojisini paylayorlard. Ancak Ahmet Rza ve Prens Sabahattin gruplar arasndaki farklar Kongrede keskinleti. Cemiyetin bir sre sonra ikiye blnmesiyle Ahmet Rza, ttihat ve Terakki Cemiyetini, Prens Sabahattin ise nce Osmanl Liberalleri Cemiyetini, 1906da da Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdu. Jn Trk muhalefeti Avrupa bakentlerinde skm bir fikir hareketine dnrken Edirnede posta memuruyken Selanike srlen Mehmet Talat Bey ve arkadalar 1906 ylnda Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyetini kurdular. Cemiyetin on kurucusundan yedisi asker, ise sivildi. Cemiyet, arlkla memur ve subaylarn oluturduu yeni yelerin katlmyla Makedonya blgesinin eitli ehirlerine yayld. Ahmet Rza grubunun merkeziyeti ve milliyeti fikirlerini kendilerine yakn bulan Cemiyet yeleri, 1907 ylnda Ahmet Rza grubuyla birleerek ttihat ve Terakki Cemiyeti (TC) adn ald. Bu birlemeden sonra rgtn Paris merkezi daha ok bir fikir hareketi olarak kalrken Selanik merkez devrimi gerekletiren asl eylemci g oldu. TCnin Selanikte tutunmasnn nedenlerinden biri, ehrin 18. yzyldan beri Osmanl mparatorluunun nde gelen ticaret merkezlerinden biri olmasyd. Canl bir ticaret ve kltr hayatnn bulunduu Selanik ehri, Yahudi, Rum, Bulgar ve Trklerden oluan kozmopolit bir nfusa sahipti. Okullama orannn yksek olduu Selanikte tm topluluklar kendi okullar, gazeteleri ve entelektel evrelerine sahiptiler. TCnin ekirdeini oluturan kadrolar byle bir eitim ve kltr ortamnda yetimi, imparatorluun geleceini merutiyet dzeninde gren kiilerdi. TCnin Selanikte en yakn mttefikleri Yahudi cemaatiydi. Selanik Yahudileri, Makedonyada ykselen milliyeti hareketler karsnda Osmanl idaresinin srmesini bir gvence olarak gryorlard. Bu nedenle TCnin faaliyetlerini siyasi, ekonomik ve entelektel dzeylerde destekliyorlard. TC yelerinin de mason localaryla yakn ilikileri vard. TCnin ksa srede Makedonyada yaylmasnn en nemli nedenlerinden biri blgenin Yunan, Bulgar, Makedon ve Srp milliyetiliklerinin merkez olmasyd. Blgede yaayan Mslman Trk topluluklarn ykselen milliyeti hareketler karsnda kendilerini tehdit altnda hissetmeleri, TCnin Makedonyada rgtlenmesini hzlandrd. TC, ksa srede II. Abdlhamit idaresinden honut olmayan asker ve kk memurlar arasnda yayld. zellikle Edirnedeki 2. ve Makedonyadaki 3. Ordu birlikleri hareketin arlk merkezni oluturdular. Makedonya slahat gerei buradaki jandarma tekilatna dahil edilen Avrupal subaylarn refah dzeyi ve davranlarndan dolay bir ksm mektepli subay onurlarn krlm hissettiler. Makedonya sorunu ve dier milliyetiliklerle bilenen subaylar ve buradaki modern eitim kurumlarndan yetime memur ve brokratlar, TC ats altnda rgtlendiler. TCnin rgtlenme modeli ve eylem biimi, Makedonyadaki milliyeti hareketlerden byk lde etkilendi. Balkan milliyeti hareketleri iinde komitaclk denilen ete tipi rgtlenmeler yaygnd. TCye katlan ok sayda subay Balkan milliyeti eteleriyle mcadele etmiti. TCnin eylemcilii de Makedonyadaki eteci milliyeti kalkmalar ve atmalar iinde ekillendi. TC ksa srede Abdlhamit ynetiminden honutsuz asker ve kk memurlarn arlkl olduu paramili-

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

ter bir rgtlenmeye dnt. rgtn ileyiine asker disiplin ve gizlilik hakimdi. rgtn karar merkezni Merkez-i Umumi adnda bir ekirdek kadro oluturuyordu. rgt, devletin varln korumay her eyin zerinde tutuyordu. Balca kayglar Osmanl Devletinin bamszln ve toprak btnln korumakt. Bu nedenle kendilerini vatansever olarak gryorlard. Fransz Devriminin eitlik, kardelik, zgrlk sloganlarndan etkilenmekle birlikte, rgtn ideolojisi alttan alta gelien bir Trk milliyetiliiydi. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Makedonyada tutunma nedenleri nelerdir?

Hrriyetin lan ve Seimler

TCnin amac yeterince glendiinde stanbula giderek II. Abdlhamiti devirmek ve merutiyeti ilan etmekti. 1908 ylnn Haziran ve Temmuz aylarndaki gelimeler beklenen frsat dourdu. 9 ve 10 Haziranda ngiltere kral VII. Edward ve Rus ar II. Nikolas arasnda gerekleen ve gndeminde Makedonya iin bir reform paketi bulunan Reval grmeleri nedeniyle durum ok gergindi. ou TC yesi hemen harekete geilmezse grmenin Makedonyann kaybyla sonulanacana inanyordu. Ayn gnlerde hkmet TCnin yer alt faaliyetlerini kefetmeye ve rgt kertmeye ok yaklamt. TC, bu koullar altnda harekete gemeye karar verdi. Binba Enverin ve Kolaas Arnavut Niyazi Beyin Haziran sonlarnda gen subaylardan ve gnll sivillerden oluan silahl eteleriyle dalara kmas, hareketi ak bir isyana dntrd. Yeni etelerin katlmasyla Makedonya dalarndaki isyan byd. syan bastrmak zere Makedonyaya gnderilen taburlarn bir ksm TC saflarna geerken bir ksm da ldrld. TC, Mslman halk arasnda propaganda yaparken bir yandan da eitli ehirlerde gsteriler gerekletirdi. Anayasann ilan iin saraya telgraf yadran TC, talepleri karlanmazsa bakente yryecekleri tehdidinde bulundu. TCnin Manastr ubesi sarayn cevabn beklemeden, 23 Temmuz 1908de anayasann yeniden yrrle girdiini ilan etti. syan bastramayacan anlayan II. Abdlhamit, 24 Temmuzda stanbul gazetelerinde anayasay yrrle koyduunu ve meclisi yeniden aacan duyurdu. Hrriyetin lan olarak adlandrlan bu olay, zellikle Rumeli vilayetleri ve stanbulda byk cokuyla karland. Mslman, Hristiyan, Yahudi gruplar ortak gsterilerle merutiyete geii kutladlar. Hrriyet, Msavat (Eitlik), Uhuvvet (Kardelik) ve Adalet, yeni dzenin sloganlar oldu. Rumeli kentlerinde TCnin devrimi gerekletirdii bilinse de imparatorluun birok yerinde bu deiimin II. Abdulhamitin ltufuyla gerekletii sanlyordu. TC, merutiyetin ilann duyurmak ve kendi roln gstermek iin byk kentlere balarnda ttihat subaylarn olduu heyetler gnderdi. ttihatlar devrimi gerekletiren g olmasna ramen, II. Abdlhamiti tahttan indirecek gveni henz kendilerinde bulamamlard. ou yirmili yalarn sonu, otuzlu yalarn banda olan ttihatlar, devlet idaresi iin gen ve tecrbesizdiler. ttihatlar, kdem ve yan otoritenin nemli paras olduu bir siyasal kltrde, hkmeti dorudan idare etmek yerine Sadrazam Sait Paaya, ardndan da yine tecrbeli bir devlet adam olan Kbrsl Kamil Paaya braktlar. Ancak hkmetleri dardan kontrol etmeye devam ettiler. Anayasann ilanndan sonra yaplmas gereken ilk i Mebusan Meclisi seimleriydi. lk kez kinci Merutiyet Dneminde Osmanl toplumu ok partili siyasal hayata geiyordu. 1877den kalma bir seim yasas tasla TCnin basksyla

Kolaas, Osmanl ordusunda yzba ile binba arasnda yer alan bir rtbe.

Trk Siyasal Hayat

Semenler: 1908 seimlerinde oy vermek iin erkek olmak, 25 yana gelmi olmak ve az ok vergi demek gerekiyordu. Seim sistemi iki dereceli ve basit ounlua dayalyd. Buna gre nce mntehib-i evvel ad verilen birinci semenler, mntehib-i sn denilen ikinci semenleri seeceklerdi. kinci semenler ise Heyet-i Mebusana girecek mebuslar seeceklerdi. Bu seim sistemi 1946 ylna kadar Trkiyede siyasal hayat ynlendirmeye devam etti.

yrrle sokuldu ve seim hazrlklarna baland. Anayasada Meclis-i Umumi ad verilen genel meclis iki kanattan oluuyordu. Birinci kanad padiahn atad yelerden oluan Heyet-i yan, ikinci kanad ise semenlerin oylaryla seilmi milletvekillerinden oluan Heyet-i Mebusan oluturuyordu. Heyeti yan yeleri padiah tarafndan atanrken, Heyet-i Mebusan yeleri halk tarafndan seiliyordu. 1908 seimleri Trkiye tarihinin ilk ok partili seimleri oldu. Seimlere TC ve Prens Sabahattinin fikirlerine dayanan Ahrar Frkas katld. Mebus listelerinde Rum, Ermeni, Arnavut, Slav, Arap, Krt, Musevi gibi balca etnik ve din unsurlarn mebus adaylar da yer aldlar. Seimleri ezici ounlukla TC kazand. Ahrar Frkas ise meclise yalnzca bir mebus gnderebildi. Seimlerle i bana gelen meclis, Trk, Arap, Arnavut, Krt, Rum, Ermeni, Bulgar, Srp, Ulah ve Musevilerin yer ald toplam 281 mebustan oluuyordu. Meclis, imparatorluun kozmopolit yapsn yanstan, temsil gc yksek bir bileime sahipti. kinci Merutiyetin ilk parlamentosu 17 Aralk 1908de, kalabalk bir halk kitlesinin sevin gsterileriyle Sultanahmetteki Darlfnun binasnda topland.

31 Mart syan ve II. Abdlhamitin Tahttan ndirilmesi

Seimlerden sonra TC iki muhalefet grubuyla mcadele etti. Bu gruplardan birincisi Prens Sabahattinin fikirlerine dayanan Ahrar Frkasyd. Ahrar Frkas seim yenilgisinden sonra basn yoluyla muhalefetini iddetlendirdi ve ttihatlar destekleyen gazetelerin yant vermesiyle siyasal ortam gerildi. Muhalif bir gazetecinin vurulmasndan sonra TC aleyhine gsteriler balad. kinci muhalefet grubu ise alt dzeyde ulemadan ve tarikat eyhlerinden oluan muhafazakr evrelerden geldi. Nakibend eyhi dervi Vahdetnin Volkan gazetesi evresinde ve ttihad- Muhammedi Cemiyeti altnda rgtlenen bu grup eriat dzeni lehinde gsterilere balad. 12 Nisan 1909 tarihinde stanbuldaki baz asker birliklerin ani bir biimde ayaklanmas zerine, eski takvime gre 31 Mart syan olarak adlandrlan ayaklanma balad. stanbuldaki Makedonya taburlar subaylar esir alnd. ok sayda medrese rencisi ve softa meclis binasna yrd. Ertesi gn bir ksm asker ve ulemann da isyanclara katlmasyla isyan kitlesel bir boyut kazand. syanclarn szcleri baz bakanlarn azledilmesi, ttihat subaylarn srgne gnderilmesi, meclisin ttihat bakan Ahmet Rzann grevinden alnmas, baz ttihat milletvekillerinin stanbuldan uzaklatrlmas, eriatn geri getirilmesi ve isyanc askerler iin genel af talebinde bulundular. Hkmet, isyan yattrmak iin taleplerin bir ksmn yerine getirdi. Kentteki ttihat av nedeniyle, nde gelen ttihatlarn bir ksm sakland, bir ksm da stanbuldan kat. Ayaklanmay Ahrar Frkas ve yksek dzeydeki ulema knad. II. Abdlhamit ise isyanclar aka knamad gibi destek de vermedi. TC, isyan merutiyet devrimini hedef alan kar devrimci bir kalkma olarak grd. TC stanbuldaki gcn yitirse de doduu Makedonyada hl glyd. Makedonyadaki 3. Ordu birlikleriyle gnlllerden oluan Hareket Ordusu, Mahmut evket Paa komutasnda stanbula girdi. 24 Nisanda kenti igal eden Hareket Ordusu isyan bastrd. 27 Nisanda ise II. Abdlhamit isyana destek verdii gerekesiyle tahttan indirildi ve yerine kk kardei Mehmet Reat Efendi padiah ilan edildi.

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

1909-1913 Dnemi Siyasal Yaam

31 Mart syanndan ksa bir sre sonra oulcu siyasal yaama geri dnld. Bu dnemin en nemli zelliklerinden biri eitli snfsal, etnik, dinsel, entelektel ve mesleki gruplarn dernekler, siyasal partiler, meslek rgtleri ve dergiler etrafnda rgtlenmeleridir. Merutiyetin ilanndan sonra canlanan basn hayat zgr bir tartma ortam yaratt. Kadnlar, iiler gibi toplumsal gruplar ilk defa rgtl bir ekilde eitlik ve hak taleplerinde bulundular. Osmanl Mebusan Meclisi 1909-1913 yllar arasnda Kanun-i Esaside yapt bir dizi deiiklikle meclisin ve hkmetin yetkilerini padiahn yetkilerine kar glendirerek anayasal parlamenter dzeni pekitirdi. Bu dnemde ordunun siyasetteki yeri nemli bir tartma konusu oldu. TCnin asker yelerinin ou kk rtbeli subaylardan oluuyordu. Bu subaylarn TC iinde nemli konumlarda olmas ordu iindeki disiplini ve hiyerariyi bozuyordu. 31 Mart syann bastran Mahmut evket Paa, TCli subaylarn orduyla siyaset arasnda tercih yapmalar iin bask yapt. Buna ramen ordu mensuplarnn siyasetteki arl devam etti. TCnin meclisteki parti kanadyla ilikileri de sorunluydu. TC, 1908 yl kongresinde bir parti olmaya karar vermesine ramen parti hibir zaman Cemiyetin yerini almad. Gerek iktidar Cemiyetin genel merkeznin elinde kald. 31 Mart syan sonrasnda sinen muhalefet izleyen dnemde yeniden toparland. Farkl eilimleri temsil eden bir dizi yeni parti kuruldu. Bu partilerin bir ksm liberal kanatta yer alan, bir ksm da TCnin laiklik ve milliyetilik eilimlerinden rahatsz olan gruplarn kurduu partilerdi. Ayn dnemde sosyalist kanatta da bir parti kuruldu. TCye kar canlanan liberal ve muhafazakr muhalefet, 21 Kasm 1911 tarihinde Hrriyet ve tilaf Frkas ad altnda birleti. TCye muhalif olma dnda ortak ynleri ok az olan bu gruplar ksa srede etkin bir g oldular. TC, glenen muhalefet karsnda meclis zerindeki hkimiyetini yitirme kaygsna derek meclisin feshini salad. 1912 ylnda yaplan yeni seimler, TCnin bask yollarna bavurarak kendi adaylarn setirmesi nedeniyle Sopal Seimler olarak anld. Seimlerde TCnin bask yoluyla mecliste ezici bir stnlk salamas yeni meclisin meruiyetini tartmaya at. Miralay Sadkn nclnde bir grup subayn oluturduu Halskar Zabitan Grubu darbe tehdidinde bulunarak, TC destekli hkmetin istifasn istedi. Basklara dayanamayan Sait Paa hkmeti istifa ederek yerini Gazi Ahmet Muhtar Paa hkmetine brakt. Byk Kabine olarak anlan yeni hkmet, TC kartlarndan oluuyordu. 1912 ylnda balayan Balkan Savalar nedeniyle istifa eden bu hkmetin yerine, Kamil Paa idaresinde yine TC kart olan bir hkmet kuruldu.

TTHAT VE TERAKK KTDARI VE MPARATORLUUN SONU Babli Baskn ve ttihat ve Terakki ktidar
Devrimin ilan edildii ilk gnlerde yeni rejimin toprak kayplarn durduraca inanc, Avusturya Macaristann 1876da igal ettii Bosna Herseki ilhak etmesi, Bulgaristann, 1878de zerk vilayet olarak kurulan Dou Rumeli ile Giritin de Yunanistanla birlemesiyle sarsld. 1910 ylnda patlak veren Arnavut isyan ve Yemen isyan, 1911 ylnda talya ile yaplan Trablusgarp Savan, Osmanl Devleti asndan ar sonular yaratan Balkan Savalar izledi.

8
Babli: Osmanl Devletinde stanbulda sadaret (Babakanlk), dhiliye ve hariciye nezaretleri (ileri ve Dileri bakanlklar) ile raydevlet (Dantay) dairelerinin bulunduu yap. Osmanl hkmeti.

Trk Siyasal Hayat

Karadan 8 Ekim 1912de Osmanl Devletine sava ilan etmesi ve Srbistan, Bulgaristan, Yunanistann da katlmasyla Balkan Savalar balad. Byk bir yenilgi alan Osmanl Devleti, 3 Aralkta atekesi kabul etti. Bulgarlar atalcaya kadar gelmi, Edirneyi kuatmlard. Hkmetin Edirnenin kaybna yol aacak bir bar antlamas imzalamas ihtimali ttihatlar harekete geirdi. 23 Ocak 1913te aralarnda Enver, Talat ve Cemal Beyler de olmak zere ttihat bir grup subay Babliye yrd. Toplant hlindeki kabineyi basan ttihatlar, Sadrazam Kamil Paay istifaya zorladklar gibi, Harbiye Nazr Nazm Paay ldrdler. Siyasal tarihe Babli Baskn olarak geen bu darbe, TCnin siyasal iktidarn pekitirmesini salad. Ocak 1913 darbesinden sonra TC, i siyasete tamamen hakim oldu. Darbenin hemen ardndan Balkan devletleri yeniden saldrya getiler. 26 Martta Edirne Bulgaristann eline geti. 10 Haziran 1913te imzalanan Londra Antlamasyla Osmanl Devleti Midye-Enez hattnn batsnda kalan tm Balkan topraklarn kaybetti. Bulgaristann kazand topraklar karsnda dier Balkan Devletlerinin Bulgaristana saldrmasyla savan ikinci evresi balad. ttihatlar bu frsat deerlendirdiler ve Enver Bey ynetiminde Edirneye girerek ehri geri almay baardlar. Babli darbesinden sonra sadrazamla getirilen Mahmut evket Paann 11 Haziran 1913te Hrriyet ve tilaf Frkasnn bir destekisi tarafndan ldrlmesi TCye muhalifleri tasfiye etme ans verdi. Muhalefetin idam, hapis ve srgnlerle sindirilmesinden sonra TC i siyaseti tmyle tekeline ald ve ilk defa hkmeti ierden ynetmeye balad. Talat Bey, 12 Haziran 1913te kurulan Sait Halim Paa kabinesinde bir kez daha Dhiliye Nazr oldu. 1917de ise sadrazamla ykselerek Talat Paa oldu. 1914 yl balarnda rtbesi paala kadar ykseltilen Enver Paa, yeni kabinede Harbiye Nazr oldu. stanbul muhafz Cemal Bey de terfi ettirilerek paala ykseltildi. Ardndan da srasyla Nafa Nazr ve Bahriye Nazr oldu. Birinci Dnya Sava sresince tm otoriteyi elinde tutan bu kiilik idareye Enver, Talat ve Cemal triumviras denir. Enver Paa orduya hakimken, Talat Paann TC iindeki hkimiyeti bykt. Cemal Paann ise ynetimdeki etkinlii zamanla azald. Babli Darbesi, 1908-1913 arasnda sre giden grece oulcu ve demokratik dnemi sonlandrarak TCnin mutlak iktidarn balatt. 1914 genel seimleriyle btn yeleri ttihatlardan oluan Mebusan Meclisi, I. Dnya Sava sresince hkmetin glgesinde bir onay organ hline geldi. Savan dourduu olaanst artlar rejimin otoriter niteliini glendirdi.

Trklk deolojisinin Ykselii

Osmanlclk ideolojisi: Osmanl idaresi altnda yaayan tm dinsel ve etnik unsurlar Osmanl vatan ve Osmanl hanedanna sadakat temelinde birletirme lks.

II. Merutiyetin resm ideolojisi Osmanlclkt. Osmanlclk ideolojisi, Osmanl idaresi altnda yaayan tm dinsel ve etnik unsurlar Osmanl vatan ve Osmanl hanedanna sadakat temelinde birletirme lks gden bir ideolojiydi. nan ve dil fark gzetmeksizin tm unsurlarn anayasal, parlamenter bir monari iinde eitliini ngren Osmanlclk, ttihad- nasr (unsurlarn birlii) fikrini benimsiyordu. Osmanlclk ideolojisi, balangta devlet otoritesini glendirecek ve toprak kayplarn engelleyebilecek birletirici bir ideoloji olarak grld. Merutiyetin ilanndan sonra da devam eden ayrlk milliyeti hareketler ve toprak kayplar, Osmanlcln imparatorluun sorunlarn zecek bir ideoloji olduu inancn zayflatt. TCnin merkeziyeti politikalar ve Makedonyada ve Anadolunun dousundaki vilayetlerde vaat ettii reformlar yapmadaki isteksizlii, yalnzca Rumlar, Bulgarlar, Ermeniler gibi Hristiyan topluluklar deil, Arnavutlar

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

gibi Mslman topluluklar da hayal krklna uratt. Osmanlcla en nemli darbeyi Balkan Savalar vurdu. Nfusunun byk ounluunu Hristiyan topluluklarn oluturduu Balkanlarn kaybyla beraber Osmanlclk ilevini yitirdi. Balkan topraklarnn kayb, imparatorluun corafi ve beer yapsn byk lde deitirdi. 15. yzyldan beri Balkan topraklaryla bir Avrupa devleti olan Osmanl mparatorluu, bu topraklarn nemli bir ksmn 1878de imzalanan Berlin Antlamasyla yitirmiti. Balkan Savalarnda ise Avrupada kalan topraklarnn %83n kaybetti. Bundan byle Osmanl bir Avrupa lkesi olmaktan kp Anadolu merkezli bir devlet oldu. Hristiyan topluluklarn kayb ise imparatorluun kozmopolit nfus yapsn deitirdi. Osmanl toplumu daha fazla Mslmanlat. Bundan byle Anadolu, imparatorluun yeni iktisadi ve beer merkez oldu. Anadolunun Mslman Trk halk en sadk unsur olarak nemsendi. Tm bu gelimeler Mslman-Trk kimliine dayal Trklk ideolojinin glenmesine yol at. Trkln bu yllarda sistematik bir fikir akm olarak gelimesini salayan dnr, ayn zamanda TCnin ideologu olan Ziya Gkalptir. Gkalpin Trk milliyetiliine ilikin fikirleri en olgun ifadesini Trklemek, slamlamak, Muasrlamak ve Trkln Esaslar adl iki eserinde bulur. Gkalpin nerdii Trk milliyetilii ortak kltrel deerler, ortak dil ve alkanlklara dayal kltrel bir milliyetiliktir. Ona gre Trklemek, Trk harsna (kltrne) sahip kmak, mill uur, mill vicdan ve biz kimliini millet zerinden tanmlamakla mmkndr. Gkalp, bir milleti birletiren unsurlar iinde en ok dile nem verir. Gkalpe gre slamiyet, siyasal bir model olmaktan ok, toplumu birletiren nemli bir kltrel unsurdur. Bu nedenle nemsenmelidir. Medeniyet kavramn tm milletlerce paylalan akla dayal bilgi, teknoloji ve deerler olarak tarif eden Gkalp, medeniyete milletler aras bir ierik verir. Bu deerler kmesi arasnda bir sentez yapan Gkalp, Trklemek, slamlamak ve muasrlamann ayn anda izlenebilecek, birbirleri ile atmayan deerler olarak grr. Bu dnemin bir baka milliyeti projesi de Pantrkizmdir. Yusuf Akura, 1904te yaymlad Tarz- Siyaset adl makalesinde, Trk etnik kimliini ne karan, rk ve kltr temeline dayal Trk dnyas formlyle Pantrkizmin ilk tutarl ifadesini yazmtr. Pantrkizm, I. Dnya Sava dneminde bir sre etkili olmusa da somut bir politika olmaktan ok, romantik bir hareket olarak kalmtr. Bu yllarda Anadolunun Mslman Trk halkn merkeze alan, Trk kylsn ve kltrn milletin z olarak tanmlayan bir milliyeti akm daha geliti. Rusyada 19. yzyln sonlarnda gelien Narodnizm (Halka Doru) hareketinden etkilenen bu akm, kentli aydnlarn gelitirdii romantik poplist bir harekettir. Halklk doktrinini takip eder. Bu hareket zellikle Cumhuriyetin kuruluundan sonra etkili oldu. Babli Basknnn II. Merutiyet Dnemi tarihindeki nemini aklaynz

ttihat ve Terakki Cemiyetinin ideolojik tutumlar genel olarak deerlendirildiinde ou Osmanlclk fikrine balydlar. 1910larda ise giderek Trkle savruldular. ou, ayn zamanda inanl Mslmanlard. TCnin liderleri fikir adam olmaktan ok eylem adamyd. Onlar ortak bir ideolojik programdan ok bir dizi ortak tavr bir araya getiriyordu. Bu tavrlar arasnda devlet merkezli bir bak, milliyetilik, bilimsel geree ilikin pozitivist bir inan, toplumu dntrc bir g olarak eitime duyulan inan, dzen iinde deiim arzusu ve eylemciliktir. ou ttihat iin Osmanlclk, Trklk, Batclk, slamclk gibi II. Merutiyet Dneminin nde gelen akmlar, birbirlerinden net izgilerle ayrlmaktan ok, dnemin siyasal ihtiyalarna gre eitli biimlerde sentezlenebilecek ideolojilerdi.

I. Dnya Sava ve Osmanl mparatorluunun Sonu

28 Haziran 1914te Avusturya aridk Franz Ferdinandn Saraybosnada bir Srp milliyetisi tarafndan ldrlmesiyle Avusturya Srbistana sava ilan etti. Suikastn stnden be hafta getikten sonra, Avrupa devletleri kendilerini dnyann ilk kresel lekli sava iinde buldu. ttihatlar, Balkan Savalarnn ardndan, uluslararas arenada yaltlmlklarna son vermeleri gerektiine inanyorlard. Aksi hlde imparatorluk topraklarnn Avrupa gleri arasnda paralanacan dnyor-

10

Trk Siyasal Hayat

lard. ttihatlar, 1914te Britanya, Fransa ve Rusyann oluturduu l tilaf Devletleriyle ittifak kurmak iin giriimlerde bulundular. Ancak sonu alamaynca yzlerini Almanyaya evirdiler. Almanya ise Osmanl Devletinin ittifak arayn Avrupada sava patladktan sonra ciddiye ald. Gizli Alman-Trk ittifak 2 Austos 1914 tarihinde imzaland. ttihatlar Austos-Kasm 1914 arasnda savaa girmemeye ynelik aba gsterdiler. Ancak iine girilen mali buhran, Almanyann ttihatlara savaa girmeleri kouluyla verdii kredi vaadi, savan birka ay iinde Almanyann zaferiyle bitecei umudu ve Rusyann paralanmasndan sonra Osmanl Devletinin sahip olaca yeni snrlar vaadi, ttihatlarn savaa girmesi iin gerekli koullar yaratt. 25 Ekim 1914te savaa girme karar alan ttihat ynetim, 11 Kasmda Almanya ve Avusturyann yer ald l ttifak iinde savaa girdi. Osmanl ordular Kafkasya, anakkale, HicazYemen, Sina ve Filistin, Irak, Makedonya ve Galiya cephelerinde savatlar. 1918 ylnda sava ttifak Devletlerinin yenilgisiyle sonulannca, Osmanl Devleti, 30 Ekim 1918te Mondros Atekes Antlamasn imzalad. Sava byk bir yenilgiyle son bulmasna ramen, savan yaratt olaanst koullar, ttihatlara bir dizi radikal reformu hayata geirme imkn verdi. Eitim ve hukuk alanndaki reformlar toplumsal yaam, laik ve milliyeti bir izgide dntrrken ekonomik yaamda da Mslman-Trk giriimci ve tccar kayran milliyeti politikalar izlendi. Sava yllar toplumsal kimliin Mslman-Trk kimlii etrafnda yeniden tanmlanmasn da salad. II. Merutiyet Dnemini incelemi olan Tark Zafer Tunayann deiiyle, II. Merutiyet Dnemi siyasal gelimeleri ve fikir akmlaryla Cumhuriyetin siyasal laboratuvar ve Trkleri mparatorluk formlnden demokratik bir Cumhuriyet formlne iletmi bir kpr oldu. II. Merutiyet, ttihat ve Terakki ile ilgili daha ayrntl bilgi iin baknz: Tunaya, Tark Zafer (2011). Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 3 ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi, 5. Bask, stanbul: letiim Yaynlar.

YEREL DREN HAREKETLER VE MERKEZLEME (1918-1920) Mondros Mtarekesi ve Yerel Direni Hareketlerinin Douu
30 Ekim 1918de tilaf Devletleriyle Osmanl Devleti arasnda Mondros Mtarekesi imzaland. 25 maddeden oluan mtarekenin koullar son derece ard. Anlamann 1. maddesiyle Karadenize gei gvenliini salamak zere, Boazlarn kontrol tilaf Devletlerinin eline geiyordu. 5. maddeyle, gvenlik amacyla tutulan az sayda asker dnda, Osmanl ordusu tmyle terhis edilecekti. Anlamann 7. ve 24. maddeleri ise Anadolunun igaline zemin hazrlyordu. 7. maddeye gre tilaf Devletleri gvenliklerine ynelik herhangi bir tehdit durumunda istedikleri stratejik noktalar ele geirebileceklerdi. 24. maddeye gre ise Erzurum, Van, Elaz, Bitlis, Diyarbakr ve Sivas vilayetlerinde karklk kmas durumunda bu blgelerin herhangi bir blmn igal edebileceklerdi. tilaf Devletleri donanmas, 13 Kasm 1918de stanbul limanna gelerek igali balatt. stanbulun igalinin ardndan ngiliz, Fransz ve talyan kuvvetleri mtarekenin 7. maddesi uyarnca lkenin deiik blgelerini igal ettiler. ngilizler anakkale, Eskiehir, Ktahya, Afyon, Samsun, Merzifon ve Erzuruma birliklerini gnderdi. Musuldaki haklarn ngilizlere devreden Franszlar, Toros tnellerini ve

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

11

Adana yresini, talyanlar ise Ege ve Akdeniz kylarnn bir blmyle Burdur ve Konyay igal ettiler. Mtarekeden hemen sonra TCnin nde gelen liderleri Enver, Talat ve Cemal Paalarla Bahaettin akir Bey bir Alman gemisiyle yurt dna katlar. Takip eden dnemde nde gelen ttihatlar hakknda soruturma, kovuturma ve tutuklamalar balad. Osmanl Mebusan Meclisi, 21 Aralk 1918de, Padiah Vahdettin tarafndan feshedildi. Bylece ttihat liderler ve mebuslar ynetimden de tasfiye edildiler. Ahmet zzet Paa ve Tevfik Paa hkmetlerinin kurulmasndan sonra, 4 Mart 1919da padiahla uyum iinde alan Damat Ferit Paa hkmeti i bana geldi. Yunan ordusu, 15 Mays 1919da zmir ve evresini igale balad. Saray evresi ve stanbul hkmeti igaller karsnda direnii yararsz gryorlard. Saray evresi imparatorluun btnln korumann yolunu 30-35 yllk bir sre iin ngiliz mandasnn kabul edilmesinde gryordu. Bylece, TC dneminde kaybettii iktidarn da glendirebilecekti. lke iinde etkileri sren ttihatlar bir tehlike olarak gren Saray evresi, Anadolu direniini de bir ttihat komplosu olarak deerlendirmitir. Hrriyet ve tilaflar da saray evresi gibi direniin yenilgiyle sonulanaca ve daha byk kayplara yol aaca gerekesiyle ngilizlerle iyi ilikiler kurulmasndan yanayd. Bylece bar konferansndan daha az kaypla klmasn umuyorlard. zmir ve evresinin Yunan birlikleri tarafndan igaline kar stanbulun herhangi bir direni gstermemesi, yerel direni hareketlerinin ortaya kmasn ve devletten bamsz olarak rgtlenmesini salad. Ege direniinin rgtlenmesinde ttihatlar byk rol oynadlar. Birok yerde Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti yazan levhalar silinip yerine Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (MHC) yazld. Balangta birbirlerinden bamsz kurulan MHCler, ksa srede kurulduklar ky ve kasabalarn snrlarn aarak ortak rgtlenmelere gittiler. MHCler, milis birliklerinden oluan Kuva-y Milliye gleriyle igale kar silahl direnie getiler. MHClerin esas amac blgelerini igalden kurtarmakt. Bu nedenle hareketlerinin hedefi dard ve kurtulu sonras iin iktidar talepleri yoktu. Egedeki blgesel direni hareketleri bu nitelikleriyle ttihatlarn kurtulu planlarna uygun bir blgesel taban oluturdular. ttihat ve Terakkinin (T) iktidar aray, liderlerinin yurt dna kamasna ve ynetimden uzaklatrlmalarna ramen hl sryordu. Direni, ttihatlar iin hem kiisel kurtulu hem de lkenin kurtuluu ve iktidara geli iin yegne yoldu. Ancak I. Dnya Savann sorumlusu olarak grlen ttihat ve Terakkinin byle bir direni hareketini kendi ismi altnda rgtlemesi olanakszd. Bu nedenle ttihat ve Terakkinin kurtulu stratejisini, kendi ismini gizleyerek bir direni hareketi rgtlemek ve hareket baarya ulatktan sonra kendi ismiyle yeniden iktidara gelmek oluturuyordu. Bu plan dorultusunda ncelikle ttihat ve Terakki Frkas feshedildi ve yerine Teceddt Frkas kuruldu. Direni hareketini ynlendirmek iin 1918 ylnn sonlarnda, Talat Paann lkeyi terk etmeden nce verdii direktif dorultusunda, Kara Kemal ve Kara Vasfn giriimleri ile Karakol Cemiyeti adyla bir gizli rgt kuruldu. Bu rgt Milli Mcadele sresince T adna iktidar mcadelesini srdrd. stanbuldan Anadoluya silah ve insan sevkiyat yapan rgt, blgesel direni hareketlerinin iine girerek bu hareketlerin rgtlenmesinde ve yerel kongreler yoluyla merkezlemeye balamasnda etkin rol oynad. 1919 ylnn ortalarna gelindiinde yerel MHCler civar kaza ve vilayetleri kapsayacak lde genilediler ve kendi blgelerinde stanbul hkmetinden ayr birer g oda hline geldiler. MHCler Anadolunun eitli yrelerinde blgesel ni-

Manda: I. Dnya Savandan sonra, kimi az gelimi lkeleri, kendi kendilerini ynetecek bir dzeye eritirip bamszla kavuturuncaya dek Uluslar Birlii (Cemiyet-i Akvam) adna ynetmek zere kimi byk devletlere verilen vekillik.

12

Trk Siyasal Hayat

telik tayan birbirinden bamsz kongreler dzenleyerek blgesel dzeyde bir merkezleme aamasna getiler. 10 Temmuzda I. Edirne Kongresi, 28 Haziran-12 Temmuz arasnda I. Balkesir, 26-30 Temmuz arasnda II. Balkesir Kongreleri, 6-9 Austos arasnda I. Nazilli Kongresi, 16-25 Austos arasnda Alaehir Kongresinin toplanmasyla yerel direni hareketi yeni bir aamaya evirildi.

Mustafa Kemal Paa ve Yerel Direni Hareketlerinin Merkezlemesi

Mustafa Kemal Paann kurtulu stratejisi ne imparatorluun btnlnn korunmasna ne de blgesel direnilerle igalin sonlandrlmasna dayanyordu. Bandan beri bir cumhuriyet kurma fikriyle hareket eden Mustafa Kemal Paa, bunun ancak Anadolu halknn desteine dayal merkez bir direni hareketiyle gerekleebileceini dnyordu. Mustafa Kemal Paann direni plan ak bir iktidar talebi ieriyordu. Ancak stratejisinin baarl olabilmesi iin e zamanl olarak, ierde iktidar mcadelesini kazanp direnii kendi liderlii altnda merkeziletirmek ve igal glerine kar asker zafer kazanmak gerekiyordu. Mustafa Kemal Paa ve evresinin, balangta Anadoluya yaylm direni gruplarn kapsayacak trden herhangi bir rgt yoktu. Mustafa Kemal Paa Anadoluya getikten sonra, ncelikle deiik kademelerdeki kumandanlar araclyla ordunun desteini salad. Erzurum ve Sivas Kongreleri ile MHClerini kurumsal bir at altnda toplamas sayesinde halkn ve erafn desteini kazand. Belirli hedefler iin siyasal manevra yapma yetenei, direni hareketi iindeki rakip iktidar odaklarn yenmesi ve byk asker baarlar sayesinde iktidar mcadelesini kazand ve cumhuriyet rejimini kurma amacn gerekletirdi Mtarekenin imzalanmasndan sonra stanbula gelen Mustafa Kemal Paa, bir sre stanbulda kald. anakkale cephesinde asker baarlar nedeniyle byk saygnl olan Mustafa Kemal Paa, stanbulda kald sre iinde yakn arkada Fethi Okyar ve Rauf Orbay gibi eski ttihatlarla temas kurdu. Padiah Vahdettinin ehzadelii srasnda fahri yaveri olan Mustafa Kemal Paa, birka kez de Vahdettinle bir araya gelerek grlerini aktard. stanbulda kalmann herhangi bir zm retmeyeceini anlayan Mustafa Kemal Paa, Anadoluya geiin yollarn aramaya balad. Bekledii frsat, Dou Karadeniz ve Dou Anadoluda tilaf Devletlerinin mdahalesine yol aacak herhangi bir kargaann kmamas iin kurulan ordu mfettiliine atanmasyla geldi. Mustafa Kemal Paa ordu mfettii olarak grev yerine gitmek zere yola kt ve 19 Mays 1919da Samsuna vard. Mustafa Kemal Paa Anadoluya getiinde direni hareketleri belirli bir rgtlenme dzeyine ulamt. Mustafa Kemal Paann Anadoluya getii ilk gnlere rastlayan Erzurum Kongresi, Mustafa Kemal Paaya liderlik yolunu amas ve direnii merkeziletirecek ilk admlar atmas asndan byk nem tar. Erzurum Kongresinin toplanmasna ynelik giriimler Mustafa Kemal Paadan bamsz geliti. Douda alt vilayetin Ermenilere verilme ihtimali ve Trabzonda bir Pontus devleti kurma planlarna karlk, arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Erzurum ubesi ile Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti i birlii yaparak kongre arsnda bulundular. Kongre hazrlklarnn srd gnlerde Mustafa Kemal Paa Amasyadayd. Mustafa Kemal Paa Kongreye katlma yollarn aramak zere 3 Temmuzda Erzuruma geldi. Ancak kongreye katlacak delegeler nceden belirlenmiti. Mustafa Kemal Paa henz stanbul hkmetine

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

13

kar dorudan cephe almad iin kongreye katlma istei kukuyla karland. tirazlara ramen douda byk bir asker g olan Kazm Karabekir Paann araya girmesiyle, Mustafa Kemal Paa ve Rauf (Orbay) Bey, istifa eden iki Erzurum delegesinin yerine kongre delegeliine getirildi. 8 Temmuzda Mustafa Kemal Paann Anadoludaki ordu mfettilii grevine son verilmesi ve Mustafa Kemal Paann askerlikten istifa etmesiyle hakkndaki kukular da azald. 23 Temmuz-7 Austos arasnda gerekleen Erzurum Kongresi, 10 maddelik bir bildirinin yaymlanmasyla son buldu. Bildiride mill snrlar iinde bulunan btn vatan topraklarnn bir btn olduu, birbirinden ayrlamayaca ve her trl igale kar koyulaca belirtiliyordu. Kongre Milli Mcadelenin siyasal ilkelerini belirlemenin yan sra, direni iin yeni bir rgtsel yapnn oluturulmas asndan da nemlidir. Kongrede yetkili bir temsil heyetinin seilmesi ve bu heyetin Mustafa Kemal Paann bakanlnda yrtme organ olarak hareket etmesi karar Mustafa Kemal Paaya liderlik yolunu at. Ayn dnemde Bat Anadoludaki yerel direni rgtleri dzenledikleri kongreler yoluyla nemli bir g haline gelmiti. Bu rgtlenmelere ise ttihatlar nemli lde szmt. Yerel direni hareketlerinin kendi kontrolnde merkez bir yap iine alnmas gerektiine inanan Mustafa Kemal Paa, tm direni hareketlerini birletirmek amacyla Sivasta bir kongre dzenlemeye karar verdi. 4-11 Eyll tarihleri arasnda toplanan Sivas Kongresinde lke genelindeki btn MHClerin birletirilmesi yolunda nemli admlar atld. Damat Ferit Paa hkmetinin tm engellemelerine ramen, Sivas Kongresi eitli vilayetlerden gelen delegelerle topland. Dier blgesel kongrelerin aksine, Sivas Kongresinin delegeleri arlkl olarak asker ve sivil brokrasi mensuplarndan oluuyordu. Kongrede alnan en nemli karar, btn MHClerin merkez bir yap altnda toplamasyd. Bu amala yrrlkteki Cemiyetler Kanununa uygun olarak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC) adyla bir cemiyet kuruldu. Anadolu ve Trakyada yer alan tm blgesel direni rgtlerinin A-RMHCnin ubesi hline getirilmesine karar verildi. Cemiyetin ynetimi, Mustafa Kemal Paa bakanlndaki Heyet-i Temsiliyeye verildi. Hkmet yetkileriyle donatlm olan Heyet-i Temsiliye fiil olarak stanbul hkmetinden bamsz yeni bir ynetim organ olarak ortaya kt. A-RMHC tz eitli alardan ok nemli bir belgedir. Tzk, lke topraklarnn savunulmasyla ilgili 1. maddesiyle, Misak- Millinin zn oluturuyordu. 3. maddede slam halifeliini ve Osmanl Sultanln srdrmek iin toplu savunma ve direnme gerei belirtilerek sarayn iktidarnn tartma konusu olamayaca grnts yaratld. Sarayn iktidarna kar ak bir tavr alnmas direnie ynelik toplumsal destei azaltaca iin Mustafa Kemal Paa ve evresi iktidar taleplerini bu aamada aa vurmamlard. Ancak tzn 4. maddesinde yer alan, Osmanl Hkmetinin yurdun bir parasn terk etmek zorunda braklmas hlinde, hkmetin yerini alacak geici bir ynetim kurulmas karar, stanbula alternatif yeni bir iktidar odann ortaya ktn gsteriyordu. Sivas Kongresinin kararlarna ilk tepki Erzurum rgtnden geldi. Erzurum Kongresinde kabul edilen tzn, birka deiiklikle A-RMHCnin tz yaplmas, bunun iin Erzurum Kongresinin yetkili organlarndan izin alnmamas tepkilere yol at. Mustafa Kemal Paann yalnzca adn duymu olan Bat Anadoludaki rgtler de A-RMHC ad altnda birleme kararna pheyle yaklatlar. Yerel direni rgtleri, Sivas Kongresinden nce belirli bir merkezleme aamasna gelmilerdi. 16-25 Austos 1919 arasnda toplanan Alaehir Kongresi, Ege direnii-

14

Trk Siyasal Hayat

nin merkezlemesinde nemli bir halkayd. Karakol Cemiyetinin bakan Kara Vasf Bey Alaehir Kongresinde umum kumandan olarak seilmi, kongre ayrca direni hareketinin siyasal koordinasyonunu salamak zere Encmen-i Mdiran adyla bir yrtme organ kurmutu. Karakol Cemiyetinin Ege hareketine szarak iktidar mcadelesinde gittike nemli bir rakip hline gelmesi, Mustafa Kemal Paann Karakol Cemiyetine kar duyduu honutsuzluu arttrd. Bu honutsuzluk, her iki hareketin de gl bir iktidar talebinin olmas, glerini ayn blgesel hareketlere dayandrmaya almas ve bu hareketleri kendi liderlikleri altnda merkeziletirme gayretlerinden kaynaklanyordu. Mustafa Kemal Paa Karakol Cemiyetiyle yrtt i iktidar mcadelesini kazanmak iin, Sivas Kongresi srasnda Karakol Cemiyetine aka cephe ald. Vasf Beye Cemiyetin datldn bildirdi. Sivas Kongresi, ayn zamanda Ali Fuat (Cebesoy) Paay Umum Kuva-y Milliye Bakumandan olarak atayp Vasf Beyin unvann yok sayd. Bu tepkilere ramen Vasf Beyin Sivas Kongresinde oluturulan Heyet-i Temsiliyeye ye seilmesi Vasf Beyin hl nemli gc olduunu gsteriyordu. Karakol Cemiyeti, Mustafa Kemal Paann Sivas Kongresinde yasaklamasna ramen T adna iktidar mcadelesini srdrd. Cemiyet bir yandan Bat blgelerindeki direni rgtlerinde etkin olmaya devam ederken dier yandan da eitli temaslarla Boleviklerin desteini almaya alt. Karakol Cemiyeti, 16 Mart 1920de ngilizlerin stanbulu igalinin ardndan Kara Vasf Bey ve nde gelen liderlerin tutuklanarak Maltaya srgn edilmesiyle ancak son buldu. Yerel rgtlerin A-RMHCye balanma sreci ancak 1920 ylnn ortalarnda tamamlanabildi. 16 Mart 1920de stanbulun igal gleri tarafndan resmen igal edilmesi ve kent ynetimine el konulmas, son Osmanl Mebusan Meclisinin dalmas ve 23 Nisan 1920de Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin (TBMM) toplanmas, yerel rgtlerin A-RMHC ats altnda toplanmasn hzlandrd. TBMMnin almasyla meclisin tm yeleri A-RMHCnin temsilcisi sayldlar. Heyet-i Temsiliyenin yerini ise Byk Millet Meclisi Bakanl ald. Meclisin almas Mustafa Kemal Paann liderliine nemli bir meruiyet salad. Blgesel direni rgtleri giderek Ankarann denetimi altna girmeyi kabul etti. 1920 Hazirannda Yunan ordusunun saldrsndan sonra, Egede hl bamszlklarn srdren hareketler de Ankarann denetimine girdi. Son olarak, Kuva-y Milliyenin tasfiye edilerek dzenli orduya geilmesiyle blgesel direni rgtlerinin Ankarann denetimine girmesi sreci tamamland. Mustafa Kemal Paann kurtulu stratejisi nelere dayanyordu?

Son Osmanl Mebusan Meclisi ve stanbulun gali

Mustafa Kemal Paann, Sivas Kongresini engellemeye alan Damat Ferit Paa hkmetiyle tm ilikilerin kesilmesi ynnde verdii talimata uyulmas sonucu, etki alan stanbul ve civaryla snrl kalan hkmet 1 Ekim 1919da istifa etti. Yerine kurulan Ali Rza Paa hkmeti Sivasla yaknlamay salad. Hkmet temsilcileriyle Sivas Heyet-i Temsiliyesi arasnda 20 Ekim 1919da Amasyada yaplan grmeler sonucunda, stanbul hkmeti, Sivas Heyet-i Temsiliyesini tand ve Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas iin seimlerin bir an nce yaplacan duyurdu. Yaplan seimlerin ardndan son Osmanl Mebusan Meclisi 12 Ocak 1920de stanbulda topland. Meclis 3 ay gibi ksa bir sre ak kalmasna karn Misak- Mil-

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

15

li gibi nemli bir belgeyi kabul ederek Anadolu direniine nemli bir meruiyet salad. 28 Ocak 1920de kabul edilen Misak- Milli, Sivas ve Erzurum Kongrelerini esas alan bir metindir. Osmanl slam ounluuyla meskn topraklarn ayrlmaz bir btn olduunu ilan eden metin, Milli Mcadelenin siyasal hedeflerini oluturdu. Gelimelerden rahatsz olan tilaf Devletleri 16 Martta kent ynetimine el koyarak stanbulu resmen igal etti. galin hemen ardndan baz milletvekilleri tutuklanarak Maltaya srld. 18 Mart 1920de son toplantsn yapan Mebusan Meclisi, mevcut koullar altnda faaliyetlerini srdrmesinin imknsz olduuna karar vererek dald. stanbulun igal edilmesi ve meclisin dalmasnn yaratt en nemli sonularndan biri, A-RMHCnin, tznn 4. maddesi uyarnca lke ynetimini stlenmesidir. Mustafa Kemal Paa lkenin ynetimini stlenecek yeni bir meclisin oluturulmas iin yakn evresi, ordu kumandanlar ve brokrasiyle yapt grmelerden sonra, 19 Mart 1920de seimlerin yaplacan duyurdu. Seimlerden sonra, stanbul Mebusan Meclisinden gelen mebuslarla, yeni seilen mebuslar 23 Nisan 1920de Ankarada toplanan Trkiye Byk Millet Meclisinde bir araya geldiler. Birinci Meclis olarak da anlan ilk meclis ve Ankara hkmeti bundan byle Milli Mcadele hareketinin tek meru temsilcisi oldu.

BRNC MECLS VE KTDAR-MUHALEFET LKLER TBMMnin Kuruluu ve Rejimin Temelleri

23 Nisan 1920de ilk toplantsn yapan Birinci Meclis, 6 Nisan 1923te dalana kadar Milli Mcadele srecinin asker ve siyasal ynlerini baaryla ynetti ve yeni rejimin temellerini att. Birinci Meclis, 23 Nisanda, en yal ye Sinop Mebusu erif (Avkan) Beyin bakanlnda ald. 24 Nisanda ise Mustafa Kemal Paa Meclis Reisi seildi. Mustafa Kemal Paann hkmet kurulmasna ynelik nergesi yeni idarenin nitelikleri hakknda nemli ipular tar. nerge, yasama ve yrtme yetkilerinin meclisin elinde topland, meclis stnlne ve kuvvetler birlii esasna dayal bir ynetim tarz teklif ediyordu. Meclisin setii vekillerden oluan bir heyet hkmet ilerini yrtecek, meclis bakan ayn zamanda bu heyetin bakan olacakt. Mustafa Kemal Paa nergesinde saltanat dorudan karsna almamakla beraber, Padiahn stanbulda esir olduunu, bu nedenle stanbulla ilikiye girmenin hibir yarar olmadn belirterek lkenin yazgsna btnyle el konmas gerektiini sylyordu. Mustafa Kemal Paa, 1927de okuduu Nutukta bu esaslara dayanan hkmetin mahiyeti kolaylkla anlalr ki hkimiyet-i milliyeye dayanan bir cumhuriyettir. Dayana da kuvvetler birliidir diyerek yeni rejimin ilk admlarnn Meclisin topland ilk gnlerde atldn ifade etmitir. Birinci Meclis ilk aylarnda bir dizi nemli yasay yrrle koydu. 29 Nisan 1920de Hyanet-i Vataniye Kanunu kabul edildi. Bu kanunla TBMMnin meruiyetine kar koyanlarn vatan haini saylaca ve mahkemelerin bu ynde verecei kararlarn kesin olduu hkme baland. Bu kararlarn infaz TBMMnin onayna bal olacakt. Bylece meclise yasama ve yrtme yetkisinin yan sra yarg yetkisi verilmi oldu. 2 Mays 1920de cra Vekillerinin Seim ekline Dair Kanunla hkmetin kurulu ekli ve kurulacak bakanlklar belirlendi. Kanunun kabul edilmesinin ardndan vekiller meclis tarafndan seilerek grevlerine baladlar. Meclisin dzenledii nemli kanunlardan biri de stanbul hkmetinin yasama ve yrtme gcyle ilgiliydi. 7 Haziran 1920de kabul edilen bir kanunla, stanbulun igal edildii 16 Mart 1920den itibaren TBMMnin onay dnda stanbul

16

Trk Siyasal Hayat

hkmeti tarafndan yaplm btn antlamalar ve icraat geersiz sayld. TBMM bylece kendisini yasama ve yrtme erkine sahip tek meru siyasal organ olarak tanmlad. 5 Eyll 1920 tarihli Nisab- Mzakere Kanunu, meclis ye saysndaki belirsizlii giderdi. Kanun ayn zamanda meclisin amacn Hilafet ve Saltanatn, vatan ve milletin kurtarlmas ve bamszln salamak olarak tanmlad. Bylece meclis iindeki olas blnmeler nlenmi oldu. TBMMnin zmeye alt sorunlardan biri de byyen asker kaaklar sorunuydu. Balkan Harbinden beri cephelerde kesintisiz savam Anadolu halk yeni bir savan ykn kaldracak durumda deildi. Ancak Yunan ordusunun yenilmesi iin tm silahl glerin cepheye seferber edilmesi byk nem tayordu. TBMM bu amala 11 Eyll l920de, Firariler Hakknda Kanunla stiklal Mahkemelerini kurdu. Meclisin seecei mebustan oluan bu mahkemelerin kararlar kesindi. stiklal Mahkemelerinin kuruluu, bu mahkemelerin olaanst yetkilerine kar kan muhalif mebuslarn engellemeleri nedeniyle bir hayli uzad. Mahkemelerin grev alan 26 Eyll 1920de, vatan hainlii, casusluk, memleketin maddi ve manevi gcn her ne ekilde olursa olsun krmaya almak sularn da kapsamak zere geniletildi. Mahkemelerin asker kaaklarna gzda vermek zere ailelerinden erkekleri askere gtrmek, yoksa ky ve mahallelerine para cezas kesmek, firarinin mal ve mlkn yakmak veya el koymak gibi uygulamalar mecliste sk sk eletiri konusu oldu. Eletiriler sonucunda, 17 ubat 1921de verilen bir kararla, zorunluluk hlinde meclisin karar ve onayyla gerekli yerlerde yeniden kurulmak zere, Ankara stiklal Mahkemesi dndaki stiklal Mahkemelerinin faaliyetlerine son verildi. TBMMnin en nemli yasama faaliyetlerinden biri, hi kukusuz Tekilat- Esasiye Kanunudur. 20 Ocak 1921de kabul edilen Tekilat- Esasiye Kanunu, rejimin temellerini halk egemenlii ve meclis stnl zerinden tanmlayan ilk anayasadr. 1921 Anayasasnn zgn yanlarndan biri de yerel ynetimlere salad zerklikti. Yerel ynetimler, merkeziyeti klasik idari rgtlenme modeli yerine, yerinden ynetim modeli diyebileceimiz bir modele dayanyordu. 1921 Anayasas olarak da adlandrlan Tekilat- Esasiye Kanununun erevesini 8 Eyllde Yenign gazetesinde yaymlanan Halk Zmresinin siyasi program oluturdu. Mecliste maddeleri tartlan kanun tasla eitli deiikliklerle kabul edildi. 1921 Anayasasnn ilk maddesi rejimin temel niteliklerini belirler. 1. madde egemenliin kaytsz artsz millette olduu ilkesini kabul eder. 2. madde, TBMMnin milletin tek ve gerek temsilcisi olduunu ve yasama, yrtme kuvvetlerinin TBMMde toplandn belirtir. 3. maddeye gre Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve hkmeti Byk Millet Meclisi hkmeti unvann tar. Bu maddelerle tanmlanan ynetim ekli cumhuriyet rejiminden baka bir ey deildi aslnda. Sz konusu maddeler ayn zamanda TBMMin alndan beri uygulad kuvvetler birliini ve meclis hkmeti sistemini tanmlar. TBMMnin halk egemenliini nasl icra edecei ise milletvekili seimleriyle ilgili 4. maddede aklanr. Yasa tasarsnda 4. madde milletvekili seimlerinin mesleki temsil esasna gre yaplmasn ngryordu. Ancak lkede mesleklerin mesleki temsil esasnn uygulanabilecei lde gelimedii eletirileri karsnda bu madde, mebuslarn vilayetler halk tarafndan seilecei ynnde deitirildi. Anayasann 7. maddesinde ise TBMMnin grevleri sayld. 1921 Anayasasnn 9. maddesi TBMM bakanna, meclis adna imza koyma ve yrtme organ olan Heyet-i Vekilenin kararlarn onaylama yetkisi veriyordu. Heyet-i Vekilenin kendi iinden seecei bir reis, vekiller arasndaki koordinasyonu

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

17

salamakla ykmlyd. Ayn madde meclis bakannn, ayn zamanda, Heyet-i Vekilenin de doal bakan olduunu vurguluyordu. 9. madde, meclis bakanna bir devlet bakanna ait olmas gereken yetkileri vererek devlet bakanl sorununu Saltanat ve Hilafete deinmeden zmt.

Sevr Antlamas ve Londra Konferans

10 Austos 1920de stanbul hkmeti ile tilaf Devletleri arasnda imzalanan Sevr Antlamas Osmanl Devleti asndan ok ar koullar ieriyordu. Osmanl Devletine sadece Orta Anadolunun kk bir blmn brakan bu antlama, imparatorluun kalan topraklarn ngiltere, Fransa ve Yunanistan arasnda paylatryordu. Antlama, ayn zamanda Dou Karadeniz ve Dou Anadolunun byk bir blmnde bamsz bir Ermenistan devletinin, Dou Anadoluda ise zerk bir Krdistann kurulmasn ngryordu. Sevr Antlamas Osmanl hkmeti tarafndan imzalanmasna karn, 16 Mart 1920den itibaren stanbulun yapm olduu btn antlamalar geersiz sayan Kanun uyarnca Ankara hkmeti tarafndan geersiz sayld. Damat Ferit Paa hkmetinin 17 Ekim 1920de istifa etmesi zerine yeni hkmet Ankara ile i birlii iinde alan Tevfik Paa tarafndan kuruldu. 21 ubat-11 Mart 1921 tarihleri arasnda gerekleen Londra Konferansnda TBMM hkmetini Dileri Bakan Bekir Sami (Kunduh) Bey ile stanbul hkmetini Tevfik Paa temsil etti. Konferansta Tevfik Paa, Trk milletinin temsil hakknn TBMM temsilcisi Bekir Sami Beyde olduunu syleyerek grmeleri sadece izledi. Konferans, ayn gnlerde Yunan ordusunun Anadolunun ilerine doru saldrya gemesi nedeniyle herhangi bir sonu dourmadan dald.

A-RMH Grubunun Kuruluu ve Muhalefet

Birinci Meclis, Milli Mcadele srecini, oulcu ve demokratik bir tartma ortam iinde ynetti. Meclis iinde kurulan bir dizi grup ve siyasal parti 1921 ilkbaharna kadar faaliyet gsterdiler. Mustafa Kemal Paa da kendisine yakn mebuslardan oluacak bir grupla meclis ounluunu rgtl bir yap iine sokmay istiyordu. Bu amala 10 Mays 1921de Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu (ARMH Grubu) kurdu. Grubun program Misak- Millinin salanmas ve devlet tekilatnn anayasa uyarnca adm adm kurulmasn ieren iki maddeden oluuyordu. Meclisin alnda tm mebuslar A-RMHC yesi saylm olmasna ramen, A-RMH Grubu kurulurken 90 mebus grubun dnda braklmt. Grubun bu ekilde kurulmas grup dnda braklanlarn byk tepkisini ekti. zleyen dnemde, A-RMH Grubu dnda kalan muhalif mebuslar rgtl bir g olmakszn, iktidar grubuyla baz temel konularda tartmalar yrttler. Tartmalarn bir ksm yasama ile yrtme, bir baka deile meclis ile Heyet-i Vekile arasndaki dengelerle ilgiliydi. Muhalif vekiller zellikle Heyet-i Vekilenin meclisin bilgisi dnda yrtt baz uygulamalar, meclis stnl ilkesinin ihlali olarak eletiriyorlard. Heyet-i Vekilenin grev ve sorumluluklarn belirlemek zere oluturulan ve ounlukla muhalif milletvekillerinin yer ald bir komisyonun hazrlad teklif, gler ayrl ilkesini benimsiyor ve kabine sistemine geilmesini ngryordu. Ancak teklif, iktidar destekleyen mebuslarn oylaryla reddedildi. Bir baka tartma konusu da Heyet-i Vekile yelerinin seimiyle ilgiliydi. 4 Kasm 1920de yaplan bir kanunla meclisin vekilleri meclis yeleri arasndan dorudan semesi yerine, meclis bakannn gsterecei adaylar arasndan semesi (aday
Birinci Meclisteki Gruplar: 1920-1921 yllar arasnda meclisteki nde gelen gruplar arasnda Tesant Grubu, stiklal Grubu, Mdafaa-i Hukuk Zmresi, Halk Zmresi, Islahat Grubu saylabilir. Ayrca 1920nin son aylarnda Trkiye Komnist Frkas ve Trkiye Halk tirakiyun Frkas adl iki de sol parti kurulmutu. Bu rgtlerin tm, 1921 ilkbaharna gelindiinde dalm oldular.

18

Trk Siyasal Hayat

gsterme) yntemine geilmiti. Bu deiikliin temelinde Mustafa Kemal Paann birlikte almay istemedii kiilerin meclis tarafndan hkmete vekil olarak seilmesini istememesi yatyordu. Muhalif mebuslar aday gsterme yntemini meclisin yetkilerinin kstlanmas olarak deerlendirdikleri iin konu sert tartmalara yol at. Muhaliflerin eletiri konularndan biri de Meclis Bakanlk Divannn tarafszlna dairdi. Muhalif mebuslar ilke olarak meclis grmelerini yneten Meclis Bakanlk Divannn meclisteki tm gruplarn zerinde tarafsz bir konumda yer almas gerektiini savunuyorlard. Meclis Bakanlk Divan yeleri, ayn zamanda A-RMH Grubunun yesiydiler. Bu nedenle muhalif mebuslarca tarafl davranmakla sulanyorlard. Muhaliflerle A-RMH Grubu arasnda en sert tartma konularndan biri de Bakumandanlk Kanununa ilikindi. 10 Temmuz 1921da Yunan ordusunun ilerlemesiyle balayan Ktahya-Eskiehir Muharebelerinde Trk ordusu byk kayplar vererek Sakaryann dousuna ekilmiti. Kritik asker durum nedeniyle, 5 Austos 1921de Bakumandanlk Kanunu kabul edildi. Kanun uyarnca Mustafa Kemal Paa, TBMMnin tm yetkilerini aylk bir sre iin kullanma hakk gibi olaanst bir yetkiyle donatlarak Bakumandanla getirildi. Bu kanunla Bakumandann emirleri kanun nitelii tayacakt. Muhalif mebuslar, Mustafa Kemal Paann bakumandanln desteklemekle beraber meclisin yetkilerini kullanma hakkna kar ktlar. Buna ramen, cephelerdeki kritik asker durum nedeniyle meclis yetkilerinin bir sreliine Bakumandanda toplanmas onayland. Mustafa Kemal Paa bakumandanlk yetkileriyle donanm olarak Sakarya Savan zaferle sonulandrd. Ancak Bakumandanlk Kanununa ilikin honutsuzluklar ilerleyen aylarda giderek artt. Kanunun geerlilik sresinin uzatlmas iin yaplan meclis grmeleri uzun tartmalara sahne oldu. Muhalif mebuslarn itirazlarnn temelini yine meclisin stnl ve hkimiyeti oluturuyordu. Muhaliflerin itirazlarna ve engellemelerine ramen Kanun, Mustafa Kemal Paann mdahalesiyle 6 Mays 1922de bir kez daha uzatld. Bakumandanlk yetkilerinin tartld bir baka konu da stiklal Mahkemeleri oldu. Ktahya-Eskiehir muharebeleri yenilgisinden sonra stiklal Mahkemeleri yeniden kurulmu ve Bakumandan olarak Mustafa Kemal Paaya balanmt. Olaanst yetkilerle donatlan stiklal Mahkemelerinin yelerinin Bakumandan tarafndan atanmas, mahkemelerin her trl denetimin dnda kalmas ve ald kararlarn sertlii yeni tartmalara neden oldu. 1922 yl balarnda mahkemelerin meclis denetimine girmesi ve kaldrlmas ynndeki muhalefet artt.

kinci Grupun Kuruluu, Program ve Faaliyetleri

Muhalifler mecliste bir grup ats altnda rgtlenerek uzun sredir eletirdikleri konularda sonuca ulamak istiyorlard. Mustafa Kemal Paann elinde olaanst yetkilerin toplanmas karsnda meclis stnln savunan bu grup, 1922 Temmuzunda, kinci Mdafaa-i Hukuk Grubu ad altnda rgtlendiler. A-RMH Grubuyla ayn ad paylat iin iki grubu birbirinden ayrmak zere A-RMH Grubuna Birinci Grup, muhaliflerim kurduu gruba ise kinci Grup denir. Grup Hseyin Avni (Ula), Vasf (Karakol), Mehmet Besim (Fazlolu), Sleyman Necati (Gneri), Rfat (alka), Salahattin (Kseolu) ve Emin (Geveci) Beyler tarafndan kurulmutu. kinci Grupun kuruluunu hzlandran bir dier etmen de Birinci Gruptan baz mebuslarn, meclis ounluunu denetim altna almak ve bylece nemli meseleleri meclisten geirebilmek iin, Selamet-i Umumiye Komitesi adyla gizli rgt

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

19

kurmalaryd. ktidar, grubu, meclisin 1 Mart 1922de balayan yeni toplant ylnda gittike iddetlenen bir muhalefetle karlaacan biliyordu. Birinci Gruptan baz yelerin muhaliflerle birlikte oy kullanmalar grubun kendi tasarlarn meclisten geirmesini gletiriyordu. ktidar grubu muhaliflerin gcn snrlamak iin etkili muhaliflerin mebusluktan drlmesinden, meclisin feshedilmesine kadar eitli nlemleri tartt. Nihayetinde meclisin meruiyetine glge drmeden, glenen muhalefete kar bir nlem olarak Selamet-i Umumiye Komitesi ad altnda gizli bir komite kuruldu. Muhalif mebuslar iktidar grubunun bu rgt araclyla meclis ounluunu ele geirecei endiesiyle hzla rgtlendiler. Mustafa Kemal Paa, 16-17 Ocak 1923te zmitte basn mensuplarna verdii demecinde, kinci Grupun oluum srecini ve her iki grup arasnda gidip gelen mebuslarn tutumunu deerlendirdi. Bu demecinde, Birinci Grup kurulduktan sonra btn mebuslarn Misak- Millinin salanmas konusunda hem fikir olduklarn, anlamazln esas olarak Tekilat Esasiye Kanununa dayandn belirtti. Mustafa Kemal Paaya gre iki grup arasnda prensip ve fikir atmas yoktu. Mustafa Kemal Paann eletirilerindeki asl hedef ise iki grup arasnda gidip gelerek kar salamaya alan mebuslard. Mustafa Kemal Paann bu deerlendirmeleri, baz tarihilerin Birinci Grupun laik, demokrat, ilericilerden; kinci Grupun ise dinci, saltanat, gericilerden olutuuna dair yorumlara uymamaktadr. kinci Grupun muhalefeti temelde Birinci Meclis iindeki baz uygulamalara ynelik ekillenmi ve meclis tartmalarn bu ynde etkilemitir. kinci Grup yrtt muhalefete ramen Milli Mcadele sreci baarya ulaana kadar, meclisteki birliin srmesi iin dikkatli davranm, kendisini A-RMHCnin paras olarak grmeye devam etmitir. kinci Grup zellikle kii tahakkmne kar tavr almtr. ttihat Terakki iktidarnn 1913ten sonra lider tahakkmne girmesi, kinci Grupu kii tahakkm konusunda hassas klmtr. Bu nedenle eletirileri Mustafa Kemal Paann ahsna ynelik olmaktan ok, Milli Mcadele srecinin zel koullar nedeniyle elinde toplanan olaanst yetkilerin meclis stnl ilkesini zedeleyecei endiesinden kaynaklanyordu. kinci Grupun bir dier temel ilkesi de lkede kanuna dayal bir ynetimin kurulmasdr. kinci Grup bu nedenle temel hak ve zgrlklerin korunmas zerinde durmu, stiklal Mahkemelerinin ileyiini ve uygulamalarn bu erevede eletirmitir. kinci Grupun ilk program 16 Temmuz 1922de akland. Programn 1. maddesi Misak- Milli erevesinde mill birlik ve bamszla ulalmas amacn ierir. 2. madde ise mevcut kanunlarn mill egemenlik ilkesine gre deitirilmesi ve dzeltilmesini ngrr. Bu madde temelde Bakumandanlk ve stiklal Mahkemelerine ilikin kanunlarla, vekillerin seim ekline ilikin kanunlarn deitirilmesi amacn ieriyordu. Herkesin hukukunun dokunulmazl ve saygnln salamay hedefleyen 3. madde ise Grupun temel hak ve zgrlkler konusundaki hassasiyetini yanstr. kinci Grup bu temel ilkeler erevesinde programn geniletti. Bu program byk lde kinci Grup kurulmadan nce muhalif milletvekillerinin mecliste eletirdikleri temel konular yanstyordu. Programn ilk maddesi, genel hukukun esas hkmlerine ve mill egemenlie aykr yetki, ayrcalk, kurulu ve icraatn yrrlkten kaldrlmas amacn esas alyordu. Dier maddelerde ise Bakumandanlk Kanunu, stiklal Mahkemeleri Kanunu ve vekil seimlerinde aday gsterilmesine ilikin kanunun mill egemenlie aykr saylarak kaldrlmas ngrlyordu. Programda ayrca, Heyet-i Vekilenin grev ve sorumluluklarnn belirlenerek, yet-

20

Trk Siyasal Hayat

ki alanna girmeyen konularda, meclisin bilgisi dnda icraatta bulunmamas ve yeni stiklal Mahkemelerinin kanuni snrlar iinde hareket etmesine yer verildi. Programda Heyet-i Vekile Bakanl ile Meclis Bakanlnn birbirinden ayrlmas gerei de yer ald. Buradaki ama, kuvvetler ayrm ilkesine dayanarak herhangi bir kiinin ahsnda yetki toplulamasn nlemekti. Programn son maddesi ise Meclis Bakanlk Divannn tarafszlna ilikindi. kinci Grupun bu programn daha ayrntl bir baka program izledi. Programda, kii hak ve zgrlkleri, devlet tekilat ve Millet Meclisine dair hkmlere ek olarak maliye, ekonomi, eitim, adliye ve salk konularna da yer verildi. Programn on maddesinin kii hak ve zgrlklerine ayrlm olmas Grupun konuya verdii nemi gstermekteydi. kinci Grup, program ve ilkeleri dorultusunda mecliste verdii mcadelenin sonularn Byk Taarruzun hemen ncesinde ald. 8 Temmuz 1922de, vekil seimlerinde aday gsterme yntemi yrrlkten kaldrld ve meclisin ilk gnlerinde uygulanan dorudan vekil seimi yntemine dnld. Heyet-i Vekile Reisinin meclis tarafndan seilmesi benimsenerek kuvvetler ayrlna doru nemli bir adm atld. 20 Temmuz 1922de, Bakumandanlk Kanununun, Bakumandana olaanst yetkiler veren ikinci maddesi yrrlkten kaldrld. Buna karlk, Mustafa Kemal Paann Bakumandanlk unvan oy birliiyle sresiz uzatld. Ayn dzenlemeyle Bakumandanlk emriyle kurulan ve meclis denetiminin dnda kalan stiklal Mahkemelerinin grevi son buldu. kinci Grupun abalar sonucunda, 31 Temmuz 1922de stiklal Mahakimi Kanunu kabul edildi. Bu kanunla yeni kurulacak stiklal Mahkemeleri zerinde meclis denetimi saland.

Birinci Meclisteki kinci Grupun temel ilkeleri nelerdir?

LOZAN BARI GRMELER VE 1923 SEMLER Saltanatn Kaldrlmas ve Lozan Bar Antlamas
Trk ordusunun igallere son veren kesin asker zaferi 26 Austos 1922de balayan Bakumandanlk Meydan Savayla geldi. Bat Anadoluyu Yunan igalinden adm adm kurtaran Trk ordusu 9 Eyllde zmire girdi. 18 Eyllde Bat Anadoludaki son Yunan askerleri Erdekten ekildi. Trk birlikleri 24 Eyllde anakkale Boazndaki ngiliz igal glerinin zerine yrd. ngiliz askerlerinin Trk birliklerine kar koymamas zerine atekes koullarnn konuulmas iin diplomatik giriimler balad. TBMM hkmeti adna smet (nn) Paann banda olduu Trkiye heyeti Mudanyada, Fransa, ngiltere ve talya temsilcileriyle atekes koullarn grmek zere bir araya geldiler. 11 Ekim 1922de Mudanyada atekes antlamas imzaland. Grmeler srasnda Trkiye, Yunanistan ve tilaf Devletleri arasnda kalc bar salamak zere, svirenin Lozan kentinde bir konferans dzenlenmesi de kararlatrld. Konferansta Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlarn yan sra tilaf Devletleri ile Trkiye arasnda Birinci Dnya Savan sona erdirecek kararlar alnacakt. Ancak konferansa TBMM Hkmetinin yan sra stanbul Hkmetinin de arlmas zerine Saltanatn kaldrlmas gndeme geldi. Saltanatn kaldrlmasna ilikin meclis grmelerinde Birinci ve kinci Grup, saltanatn kaldrlmasn desteklerken bamsz muhafazakr mebuslar seslerini kartamamlardr. Saltanatn kaldrlmasna ilikin tartmalarda Hilafet makamnn konumuyla ilgili belirsizlik sknt yaratt. Hilafet makamnn konumuna ilikin verilen tekliflerin yeniden deerlendirilmesi sonucu Hilafet makamnn Trklere ve

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

21

Osmanl Hanedanna ait olaca ve meclisin Osmanl Hanedanndan uygun bir kiiyi bu makama seecei karara baland. Yaplan oylamalar sonucunda saltanat 1 Kasm 1922de oy birliiyle kaldrlarak Osmanl Devleti hukuken sona erdirildi. Saltanatn kaldrlmas Cumhuriyete gei srecinde ok nemli bir admd. 4 Kasmda son Osmanl hkmetinin banda bulunan Tevfik Paann istifa etmesiyle stanbulda TBMM hkmeti dnemi balad. Padiah Vahdettinin ngilizlere snarak 17 Kasmda yurt dna kmasyla TBMM 18 Kasmda Abdlmecit Efendiyi yeni halife seti. Trkiyenin, Hariciye Vekili smet Paann (nn) bakanlnda bir heyetle katld Lozan Konferans, 20 Kasm 1922de ald. Bar grmelerinde baz konularda anlama salanmasna karn baz konularda derin gr ayrlklar ortaya kt. Grmelerde anlama salanan maddelere gre Bat Anadolu kylarndaki adalar askerden arndrlacak, Gkeada ve Bozcaada Trkiyeye, 12 ada ise talyaya braklacakt. Trkiyenin Dou Trakya snr Meri Irma olarak belirlendi. Anlamaya varlan en nemli maddelerden biri de Trk-Yunan nfus mbadelesiydi. Buna gre Trkiyede yaayan Rumlarla Yunanistanda yaayan Trkler, stanbulda yaayan Rumlarla Bat Trakyada yaayan Trkler hari tutulmak kaydyla mbadele edilecekti. Boazlarn stats de varlan anlamayla netleti. Buna gre stanbul ve anakkale Boazlarnda kydan balayarak 15 kmlik bir erit askerden arndrlacakt. Boazlar btn yabanc gemilerin serbest geiine ak olmakla beraber sava gemileri iin baz tonaj snrlamalar getirilecekti. Yabanc gemilerin Boazlardan geiini dzenlemek zere Trkiyenin bakanlnda ve anlamaya taraf lkelerin temsilcilerinden oluan bir komisyon kurulacakt. Grmeler, Osmanl borlar, Trk-Yunan snr, Boazlar, Musul, aznlklar ve kapitlasyonlar gibi nemli konularda anlama salanamaynca, 4 ubat 1923te kesildi. smet Paa, Ankaraya ulatktan sonra meclisi bilgilendirdi. Bar antlamasnn mecliste grld gizli toplantlarda muhalif mebuslar taviz verilmesine iddetle kar ktlar. Meclis, 6 Martta smet Paa bakanlndaki heyeti Lozan grmelerinde yeniden yetkili kld. 1 Nisanda ise meclisin seimlere gidilerek yenilenmesine karar verildi. 23 Nisan 1923te Lozanda yeniden balayan grmelerde bir dizi anlamazlk konusu sonuca baland. Trk heyetinin kararll sayesinde kapitlasyonlar kaldrld. Trkiye ile talya arasndaki anlamazlk, Trkiyeye kabotaj hakknn tannmasyla giderildi. Aznlklar konusunda, Trkiyede yaayan Mslman olmayan aznlklarn dinsel ve kltrel haklarnn gvenceye alnmasna karar verildi. Antlamaya gre Mslman olmayan aznlklar ana dillerini istedikleri gibi kullanabilecek ve yasalar nnde Mslmanlarla eit ve onlar kadar zgr olacaklard. Antlamann aznlklarla ilgili maddeleri temel yasa saylarak antlama hkmlerine aykr olacak ekilde kural konmayacak, ilem yaplamayacakt. Aznlk haklar Milletler Cemiyetinin gvencesi altna alnacakt. Trkiye ile Yunanistan arasndaki anlamazlklar da mutabakatla giderildi. Trkiye, Yunanistandan talep ettii tazminattan vazgeti. Buna karlk Yunanistan Karaaa Trkiyeye tazminat olarak verdi. Konferans, Musul ve Osmanl borlarnn denmesi sorunlarnn zm ileri bir tarihe ertelenerek, 24 Temmuz 1923te sona erdi. Ayn tarihte Marmara Deniziyle anakkale ve stanbul Boazlarndan gei serbestliini dzenleyen Lozan Boazlar Szlemesi imzalanarak Trkiye temsilcisinin bakanlnda, taraf lkelerin temsilcilerinden oluacak bir komisyonun kurulmasna karar verildi.

Lozan Grmelerine Katlan Devletler: Konferansa ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya ve Srp-Hrvat-Sloven devleti katld. Rusya ve Bulgaristan ise grmelerde kendilerini dorudan ilgilendiren konularla ilgili temsil edildiler. ABD de grmelere gzlemci statsnde katld.

22

Trk Siyasal Hayat

Lozan Antlamas, milletvekili seimlerinden sonra i bana gelen yeni meclis tarafndan 11 Austos 1923te onayland. Antlamann onaylanmasndan ksa bir sre sonra tilaf Devletleri birliklerini ekerek stanbul ve Boazlar 6 Ekimde Trk kuvvetlerine brakt.

Halk Frkasnn Kurulu Hazrlklar

Mustafa Kemal Paa 7 Aralk 1922de, Ankarada verdii bir basn demecinde bartan sonra Halk Frkas adyla bir siyasi parti kurma kararn aklamt. Ocak 1923te ise zmitte basnla ve halkla yapt grmelerde, kurulacak partinin tm halkn karn gzetecek kapsayc bir parti olacan bildirmiti. Mustafa Kemal Paa, 1923 bandaki yurt gezileri ve nutuklarnda da meclisi feshederek yeni bir meclis toplama ve dnd inklaplar yeni meclisle yapma niyetini de ifade etti. Kamuoyuna ynelik bu hazrlklardan sonra, 8 Nisan 1923te, meclisteki Birinci Grupun bir frkaya dntrlerek Halk Frkasnn kurulaca akland. Kurulacak frkann ilkeleri Dokuz Umde bildirisiyle yaymland. Bildiride yer alan birinci ilkeyle mill egemenlie ballk vurguland. kinci ilkede ise saltanatn kaldrlmas kararnn deitirilemeyecei yer ald. Takip eden ilkelerde srasyla i gvenlik ve asayiin salanmas, mahkemelerin hzl ilemesi, alnacak ekonomik ve toplumsal nlemlerin neler olaca, zorunlu askerlik sresinin ksaltlmas, yedek subaylara, malul gazilere, emekli, dul ve yetimlere yardm edilmesi, brokrasinin dzeltilmesi ve son olarak bayndrlk ileri iin ortaklklar kurulmas vurguland. Halk Frkasnn kuruluu Dokuz Umdenin yaymlanmasndan yaklak be ay sonra 23 Ekim 1923te gerekleti.

Seimler ve Muhalefetin Tasfiyesi

Dokuz Umdenin yaymlanmasndan birka gn nce, meclis ok nemli bir olayla sarsld. Lozan grmeleri srerken Tan gazetesinin sahibi ve kinci Grupun etkili isimlerinden Trabzon mebusu Ali kr Bey nce kaybolmu, 2 Nisan 1923te de cesedi bulunmutu. Ali kr Beyin, Mustafa Kemal Paann muhafz alay komutan Topal Osman tarafndan ldrld anlalnca, Topal Osman kendisini yakalamak zere gelenlerle girdii atmada ldrld. Ali kr Beyin ldrlmesi mecliste son derece olumsuz bir hava yaratt. Meclisin 1 Nisan 1923 tarihli oturumunda, yeni seimlerle meclisin yenilenmesine karar verildi. Meclisin seime gidecei karara balannca yeni bir seim kanunu dzenlendi. Yaplan yeni dzenlemeler arasnda, semen yann 25ten 18e indirilmesi ve oy verebilmek iin vergi deme koulunun kaldrlmas yer ald. Birinci Meclis 6 Nisan 1923te son toplantsn yaparak dald. Birinci Grup, adaylarn belirlemek zere Mustafa Kemal Paann bakanlnda almalarna balad. kinci Grup ise seime katlmama karar ald. Hyanet-i Vataniye Kanununda yaplan bir deiiklikle ttihatlarn kendi adlarna seime katlmalar engellendi. Bu koullar altnda seime yalnzca Birinci Grup rgtl bir g olarak katld. Seim merkezden belirlenen Birinci Grup adaylarnn baarsyla sonuland. kinci Grup yeleri seime katlmadklar iin hibiri yeni meclise giremedi. 11 Austosta ilk toplantsn yapan meclis byk lde Mustafa Kemal Paann denetiminde seilen milletvekilleriyle almalarn 1927ye kadar srdrd. kinci Grup muhalefetinin tasfiye edilmesine ramen meclis, kendi iinde yeni bir muhalefet hareketi dourarak 1925 yl ortalarna kadar canl bir tartma ortamna sahip oldu.

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

23

zet
A M A

ttihat ve Terakki Cemiyetinin oluumunu, Merutiyetin ilann ve oulcu siyasal yaamn kuruluunu zetleyebilmek II. Abdlhamit 1878de Osmanl Mebusan Meclisini kapattktan ve anayasay askya aldktan sonra, imparatorluun kurtuluunu meruti bir dzende gren eitli gruplar lke iinde ve Avrupa kentlerinde rgtlendiler. Bu rgtlerden biri olan Ahmet Rza Beyin ttihat ve Terakki Cemiyeti (TC), 1906 ylnda Selanikte Talat Bey ve arkadalar tarafndan kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyetiyle birleti. Kozmopolit bir nfusa sahip olan Selanik ehri, Osmanl mparatorluunun nemli ticaret, kltr ve eitim merkezlerinden biriydi. TCnin ekirdek kadrolarn oluturan Mslman Trk kkenli memur ve askerler buradaki modern eitim kurumlarnda yetimi, imparatorluun geleceini merutiyet dzeninde gren kiilerdi. Makedonya blgesi ayn zamanda Balkan milliyetiliklerinin merkezydi. TC, blgede ykselen milliyeti hareketler karsnda kendilerini tehdit altnda hisseden Mslman Trk topluluklarla 2. ve 3. Ordu birlikleri arasnda yayld. Rusya ve ngiltere arasnda Makedonyann geleceine ilikin yaplan grmelerden telaa den TC kadrolar Makedonya dalarna karak isyan balattlar. syan bastramayan II. Abdlhamit 24 Temmuz 1908de anayasay tekrar yrrle soktu ve lke hemen ardndan seim hazrlklarna balad. Hrriyet, Adalet, Eitlik ve Kardelik sloganlar ile ilan edilen Merutiyetin ilk seimleri 1908 ylnda yapld. Bu seimler Trkiyedeki ilk ok partili seimler olarak tarihe geti. Ancak yeni kurulan anayasal parlamenter dzen 1909da 31 Mart syanyla sarsld. Ahrar Frkasnn sertleen muhalefetinin ardndan, alt kademe ulema ve medrese rencilerinin balatt isyan, Hareket Ordusu tarafndan bastrld ve II. Abdlhamit tahttan indirildi. 31 Mart syannn bastrlmasndan sonra lkede yeniden balayan oulcu siyasal hayat, 1913 ylna kadar srd.

A M A

ttihat ve Terakki Cemiyetinin tek parti iktidarnn kuruluunu ve Osmanlclktan Trkle geiin nedenlerini aklayabilmek Balkan Savalarnn yol at byk toprak kayplar TCye mutlak iktidarn kurma ans verdi. 23 Ocak 1913te gerekleen Babli Basknndan sonra TC, i siyaseti tekeline ald. I. Dnya Savann dourduu olaanst artlar altnda rejimin otoriter nitelii glendi. TC bu yllarda oulculuktan otoriter ynetime, Osmanlclktan da Trkle savruldu. Osmanlclk ideolojisi, Osmanl idaresi altnda yaayan tm unsurlar Osmanl vatan ve Osmanl hanedanna sadakat temelinde birletirme lks gden bir ideolojiydi. Ancak Balkanlarn kaybyla beraber Osmanlclk ilevini yitirdi. Bundan byle Anadolu, imparatorluun yeni iktisadi ve beer merkez oldu. Tm bu gelimeler Mslman-Trk kimliine dayal Trklk ideolojinin glenmesine yol at. Trkl sistematik bir fikir akm olarak gelitiren Gkalpin nerdii Trk milliyetilii, ortak kltrel deerler, ortak dil ve alkanlklara dayal kltrel bir milliyetilikti. TC mensuplarn ise ortak bir ideolojik programdan ok bir dizi ortak tavr bir araya getiriyordu. Bu tavrlar devlet merkezli bak, milliyetilik, pozitivizm, eitim yoluyla toplumu dntrme inanc, dzen iinde deiim arzusu ve eylemciliktir. ou ttihat iin II. Merutiyet Dneminin nde gelen akmlar, dnemin siyasal ihtiyalarna gre eitli biimlerde sentezlenebilecek ideolojilerdi. I. Dnya Sava yenilgiyle bitmesine ramen, ttihatlar bu dnemde bir dizi radikal reformla toplumsal yaamn, laik ve milliyeti bir izgide dnmesinin zeminini hazrladlar. II. Merutiyet Dnemi siyasal gelimeleri ve fikir akmlaryla Cumhuriyetin siyasal laboratuvar oldu. Milli Mcadele dneminde yerel direnilerin rgtlenmesini, Karakol Cemiyeti ile Mustafa Kemal Paa arasndaki iktidar mcadelesini ve direniin merkezlemesini deerlendirebilmek Mondros Mtarekesinin ardndan Anadolunun eitli blgelerinin tilaf Devletleri tarafndan igali yerel direni rgtlerini dourdu. gallere

A M A

24

Trk Siyasal Hayat

kar stanbulun direni gstermemesi igal edilen ve igal tehdidi altnda bulunan Bat Anadolu ve Dou vilayetlerinde yerel MHClerin devletten bamsz olarak rgtlenmesine yol at. zellikle Egedeki MHCler, ttihatlarn kurtulu stratejileri iin uygun bir blgesel taban yaratt. Direnii kiisel kurtulu, lkenin kurtuluu ve iktidara geli iin yegne yol gren ttihatlar, direnii kendi isimlerini gizleyerek rgtlediler. Amalar hareket baarya ulatktan sonra kendi isimleriyle yeniden iktidara gelmekti. Karakol Cemiyeti ttihatlar adna iktidar mcadelesini srdrd. Bandan beri bir cumhuriyet kurma fikriyle hareket eden Mustafa Kemal Paa, bunun ancak merkez bir direni hareketiyle gerekleebileceini dnyordu. Mustafa Kemal Paann kurtulu stratejisinin baarl olmas iin e zamanl olarak ierde iktidar mcadelesini kazanp direnii kendi liderlii altnda merkeziletirmesi ve igal glerini yenmesi gerekiyordu. Ancak Mustafa Kemal Paa ve evresinin, Anadoluya yaylm direni gruplarn kapsayacak trden herhangi bir rgt yoktu. Erzurum Kongresi, Mustafa Kemal Paaya liderlik yolunu at. Sivas Kongresinde A-RMHCnin kurulmas ile MHClerin merkezlemesi adna nemli bir adm atld. Mustafa Kemal Paa ve evresi ve Karakol Cemiyetinin gl bir iktidar talebinin olmas, glerini ayn blgesel hareketlere dayandrmaya almas ve bu hareketleri kendi liderlikleri altnda merkeziletirme gayretleri nemli bir rekabete yol at. 1920 ylnda stanbulun igali ve son Osmanl Mebusan Meclisinin dalmasyla Karakol Cemiyeti tasfiye oldu. Balangta A-RMHCne balanmak istemeyen bamsz MHCler de TBMMnin kuruluuyla ve Yunan ordusunun igali derinletirmesiyle beraber A-RMHCye balandlar. Birinci Mecliste rejimin temellerini atan yasama faaliyetlerini ve meclis iindeki iktidar muhalefet ilikilerini ifade edebilmek 23 Nisan 1920de toplanan Birinci Meclis, bir dizi yasama faaliyetiyle yeni rejimin temellerini att. Birinci Mecliste, yasama, yrtme ve yarg yetkilerinin meclisin elinde topland, meclis stnlne ve kuvvetler birlii esasna dayal bir idare biimi benimsendi. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu ise rejimin temellerini halk egemenlii ve mec-

lis stnl zerinden tanmlayan ilk anayasa oldu. 1921 Anayasasnn zgn yanlarndan biri de yerel ynetimlere salad geni zerkliktir. Birinci Meclisi nemli klan bir dier zellii de Milli Mcadele srecini, oulcu ve demokratik bir tartma ortam iinde ynetmesidir. Bu dnemde Mecliste bir dizi grup faaliyet gsterdi. Bu gruplardan en etkin olanlar Birinci Grup ve kinci Grup olarak adlandrlan gruplardr. Mustafa Kemal Paann kurduu Birinci Grup karsnda muhalefet eden mebuslar stiklal Mahkemeleri ve Bakumandanlk yetkilerini dzenleyen bir dizi kanunu ve uygulamay eletirdiler. Temmuz 1922de muhalif milletvekillerinin rgtlenmesiyle kinci Grup kuruldu. kinci Grupun eletirileri Mustafa Kemal Paann ahsna ynelik olmaktan ok, elinde toplanan olaanst yetkilerin meclis stnl ilkesini zedeleyecei endiesinden kaynaklanyordu. kinci Grup bu dorultuda Bakumandanlk ve stiklal Mahkemelerine ilikin kanunlarla, vekillerin seim ekline ilikin kanunlarn deitirilmesi ve kiisel hak ve zgrlklerin gvence altna alnmasna ynelik muhalefet yapt ve sz konusu kanunlarn deitirilmesinde baarl oldu. Saltanatn kaldrlmas, Lozan Konferans, 1923 seimleri ve meclis ii muhalefetin tasfiyesi srelerini aklayabilmek Trk ordusu, Bakumandanlk Meydan Muharebesiyle Yunan ordusunu yenerek Anadolunun igaline son verdi. 1 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmas sonrasnda, Trkiye ve tilaf Devletlerinin katld Lozan Konferans, 22 Kasmda balad. Konferansn ilk aamasnda baz konular anlamayla sonulanrken ihtilafl konular konferansn 23 Nisan 1923te balayan ikinci aamasnda zld. 24 Temmuzda sona eren Lozan Konferans Trk-Yunan snr, Ege adalar, aznlk haklar, kapitlasyonlar, Boazlarn stats, nfus mbadelesi gibi bir dizi sorunu zme kavuturdu. Birinci Meclisin 6 Nisanda dalmasndan sonra yeni seimlere gidildi. ttihatlar ve kinci Grup yeleri seime girmedii iin yeni kurulan meclis, Mustafa Kemal Paann denetiminde seilen milletvekillerinden olutu. lk toplantsn 11 Austosta yapan yeni meclis Lozan Bar Antlamasn onaylad. Bylece Trkiyede siyasal yaam yeni bir evreye girdi.

A M A

A M A

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

25

Kendimizi Snayalm
1. TC, Osmanl mparatorluunun hangi kentinde kurulmutur? a. Beyrut b. Erzurum c. Selanik d. stanbul e. Resne 2. Aadakilerden hangisi II. Merutiyetin sloganlar arasnda yer almaz? a. Msavat (Eitlik) b. Uhuvvet (kardelik) c. Hrriyet d. Adalet e. eriat 3. TCye muhalif parti ve gruplarn 21 Kasm 1911de kurduu siyasal partinin ismi aadakilerden hangisidir? a. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti b. Ahrar Frkas c. Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti d. Hrriyet ve tilaf Frkas e. Trkiye Halk tirakiyun Frkas 4. Balkan Savalar aadaki ideolojilerin hangisinin ykselmesine yol amtr? a. Trklk b. slamclk c. Osmanlclk d. Batclk e. Sosyalizm 5. Aadaki rgtlerden hangisi Milli Mcadele yllarnda TC adna iktidar mcadelesini yrtt? a. Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyeti b. Karakol Cemiyeti c. arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti d. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti e. Hrriyet ve tilaf Frkas 6. Mustafa Kemal Paaya Milli Mcadele yllarnda nderlik yolunu aan kongre aadakilerden hangisidir? a. I. Edirne Kongresi, b. I. Nazilli Kongresi, c. Sivas Kongresi d. Erzurum Kongresi e. II. Balkesir Kongresi 7. Son Osmanl Mebusan Meclisi hangi olayla faaliyetlerini srdrmesinin olanaksz olduuna karar vererek dalmtr? a. zmirin Yunan ordusu tarafndan igali b. Ktahya-Eskiehir muharebeleri c. stanbulun resmen igali ve kent ynetimine el konulmas d. Sivas Heyet-i Temsiliyesi ile Ali Rza Paa hkmeti arasnda Amasya grmesi e. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulmas 8. stiklal Mahkemeleri aadaki kanunlardan hangisiyle kurulmutur? a. Tekilat- Esasiye kanunu b. Firariler Hakknda Kanun c. cra Vekillerinin Seim ekline Dair Kanun d. Hyanet-i vataniye kanunu e. Nisab- Mzakere Kanunu 9. Aadaki konulardan hangisi Birinci Mecliste Birinci Grupla kinci Grup arasnda tartma konusu olmamtr? a. Meclis Bakanlk Divannn tarafszl b. Aday gsterme yntemi c. Bakumandanlk Kanunu d. Saltanatn kaldrlmas e. stiklal Mahkemeleri 10. Lozan grmelerinin ilk blmnde aadaki sorunlardan hangisinde anlamaya varlmtr? a. Trk-Yunan Nfus Mbadelesi b. Osmanl Borlar c. Musul sorunu d. Kapitlasyonlar e. Aznlk haklar

26

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz yanl ise II. Abdlhamit daresi ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Hrriyetin lan ve Seimler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1909-1913 Dnemi Siyasal Yaam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trklk deolojisinin Ykselii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mondros Mtarekesi ve Yerel Direni Hareketlerinin Douu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Mustafa Kemal Paa ve Yerel Direni Hareketlerinin Merkezilemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Son Osmanl Mebusan Meclisi ve stanbulun gali konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise TBMMnin Kuruluu ve Rejimin Temelleri ksmn bir kez daha okuyunuz. Yantnz yanl ise kinci Grupun Kuruluu, Program ve Faaliyetleri ve Saltanatn Kaldrlmas ve Lozan Bar Antlamas konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Saltanatn Kaldrlmas ve Lozan Bar Antlamas konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 TCnin doduu Selanik ehri, Osmanl mparatorluunun nemli ticaret, kltr ve eitim merkezlerinden biriydi. ehir, ayn zamanda, Yahudi, Rum, Bulgar ve Trklerden oluan kozmopolit bir nfusa sahipti. TCnin ekirdek kadrolar buradaki modern eitim kurumlarnda yetimi, imparatorluun geleceini merutiyet dzeninde gren kiilerdi. Makedonya blgesi ayn zamanda Balkan milliyetiliklerinin merkeziydi. Blgede yaayan Mslman Trk topluluklarn milliyeti hareketler karsnda kendilerini tehdit altnda hissetmeleri, TCnin Makedonyada rgtlenmesini hzlandrd. TC yesi subaylarn milliyetilikleri, Balkan milliyeti etelerine kar verdikleri mcadele iinde bilendi. TCnin ekirdeini oluturan 2. ve 3. Ordu birlikleri Makedonyadaki jandarma tekilatna dahil edilen Avrupal subaylarn refah dzeyi ve davranlarndan dolay onurlar krlm hissediyorlard. Ayrca Makedonya, imparatorluun en fazla kaybedilme riski tayan blgelerinden biriydi. Tm bu koullar TCnin Makedonyada hzla rgtlenmesine yol at. Sra Sizde 2 Babli baskn, 1908-1913 arasnda sre giden grece oulcu ve demokratik siyasal yaam sonlandrarak TCnin mutlak iktidarn balatt. Sadrazam Mahmut evket Paann 11 Haziran 1913te Hrriyet ve tilaf Frkasnn bir destekisi tarafndan ldrlmesi TCye muhalifleri tasfiye etme ans verdi. Muhalefetin sindirilmesinden sonra TC i siyaseti tmyle tekeline ald. Enver, Talat ve Cemal Paalarn kabineye girmesiyle TC, ilk defa hkmeti ierden ynetmeye balad. 1914 genel seimleriyle btn yeleri ttihatlardan oluan Mebusan Meclisinin Birinci Dnya Savann dourduu olaanst artlar altnda etkisizletirilmesiyle rejimin otoriter nitelii glendi.

2. e 3. d 4. a 5. b

6. d

7. c

8. b

9. d

10. a

1. nite - II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Siyasal Yaam (1908-1923)

27

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 3 Bandan beri bir cumhuriyet kurma fikriyle hareket eden Mustafa Kemal Paa, bunun ancak Anadolu halknn desteine dayal merkez bir direni hareketiyle gerekleebileceini dnyordu. Ancak stratejisinin baarl olabilmesi iin, e zamanl olarak, ierde iktidar mcadelesini kazanp direnii kendi liderlii altnda merkeziletirmek ve igal glerine kar asker zafer kazanmak gerekiyordu. Mustafa Kemal Paa, belirli hedefler iin siyasal manevra yapma yetenei, direni hareketi iindeki rakip iktidar odaklarn yenmesi ve byk asker baarlar sayesinde iktidar mcadelesini kazand ve cumhuriyet rejimini kurma amacn gerekletirdi. Sra Sizde 4 kinci Grupun 16 Temmuz 1922de aklanan ilk programnn 1. maddesi Misak- Milli erevesinde mill birlik ve bamszla ulalmas amacn ierir. 2. madde ise mevcut kanunlarn mill egemenlik ilkesine gre deitirilmesi ve dzeltilmesini ngrr. Bu madde temelde Bakumandanlk ve stiklal Mahkemelerine ilikin kanunlarla, vekillerin seim ekline ilikin kanunlarn deitirilmesi amacn ieriyordu. Herkesin hukukunun dokunulmazl ve saygnln salamay hedefleyen 3. madde ise Grupun temel hak ve zgrlkler konusundaki hassasiyetini yanstr. Alkan, Mehmet . (Haz.) (2010). Tark Zafer Tunaya Ansna Yadigr- Merutiyet, stanbul. Suavi, Aydn (2001). ki ttihat-Terakki: ki Ayr Zihniyet, ki Ayr Siyaset, Mehmet . Alkan (Haz.) Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, stanbul, s.117-128. Demirel, Ahmet (1994). Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, stanbul. Tekeli, lhan ve lkin, Selim (1998). Yuma Bir Baka Utan Balayarak zmek ya da Egede Direniin nemi zerine, Osmanldan Cumhuriyete Problemler, Aratrmalar, Tartmalar:1. Uluslararas Tarih Kongresi 24-26 Mays, Ankara, stanbul, s.320-335. Toprak, Zafer (2002). Cihan Harbinin Provas Balkan Harbi, Toplumsal Tarih, No. 104, s. 44-51. Tunay, Mete (1999). Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (19231931), stanbul. Tunaya, Tark Zafer (2007). Trkiyede Siyasal Partiler Cilt: 3 ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi, stanbul. Zrcher, Erik Jan (1987). Milli Mcadelede ttihatlk, stanbul. Zrcher, Erik Jan (2009). Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul.

2
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; 1923 yl seimleriyle yeni meclisin i bana gelmesinden 1925 ylnda Takrir-i Skn Kanununun ilan edilmesine kadar geen srete cumhuriyet rejiminin kuruluunu ve ok partili siyasal yaam ekillendiren nemli gelimeleri zetleyebilecek, ok partili siyasal yaamdan tek parti ynetimine geii hzlandran nemli siyasal olaylar sralayabilecek, lkede tek parti ynetiminin pekimesini salayan ideolojik, kurumsal ve kltrel dzenlemeleri ve parti-devlet btnlemesini aklayabilecek, smet nnnn cumhurbakanl dneminde yaanan nemli i ve d siyasal olaylar ve ok partili siyasal yaama gei srecini zetleyebilecek, 1923-1946 yllar arasnda yaplan seimlerin nitelii ile ayn dnemde siyasal ve toplumsal alanda yaplan radikal reformlar aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Halk Frkas Dokuz Umde Takrir-i Skn Kanunu Hilafet stiklal Mahkemeleri zmir Suikast Nutuk Atatrk nklaplar Muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Serbest Cumhuriyet Frkas Parti-Devlet Btnlemesi Demokrat Parti Seim

indekiler
Tek Partili Dnem (1923-1946) ATATRK DNEMNDEK SYASAL GELMELER NN DNEM VE OK PARTL HAYATA GE SEMLER VE REFORMLAR

Trk Siyasal Hayat

Tek Partili Dnem (1923-1946)

ATATRK DNEMNDEK SYASAL GELMELER Halk Frkasnn Kuruluu
Birinci Meclis dneminin sonlarna doru 7 Aralk 1922de Mustafa Kemal Paa, Ankara basnna verdii bir demete, bar salannca, halkla dayanan ve Halk Frkas adn tayacak bir siyasi parti kurma kararnda olduunu aklamtr. Mustafa Kemal Paa seimden sonra kuraca Halk Frkasnn dayand anlay 16-17 Ocak 1923te zmitte stanbul basnnn temsilcileriyle yapt grme srasnda aka ifade etmitir: Ben Halk Frkas ad altnda bir parti kuracam dediim zaman zannolunmasn ki milletin eitli snflarndan bir veya iki snfn menfaatlerini veya refahn salamaya dayanan bir gaye takip edeceim ve eitli snflarn karlarn dnmeyeceim ve onlarla mcadele edeceim. Byle bir ey yoktur. Partinin program btn milletin refah ve saadetini salamaya dayanacaktr. Mustafa Kemal Paa, 19 Ocakta zmitte halkla dorudan yapt grmede, lkedeki snflar tek tek ele alarak Halk Frkasnn kuruluuna temel oluturan bu anlay daha ayrntl olarak ifade etmitir. Bu konumasnda ortaya koyduu grler ve izledii mantk zinciri yle zetlenebilir: 1. Parti iktisat amacna dayanarak kurulur, aksi menfaat, apulcu partisidir. 2. Kurulacak parti btn milletin karn temsil edecektir. 3. Toplumun ounluunu halkn iinde olan kyller oluturur ve parti onlarn karn gzetecektir. Bunlarn karsnda olduu dnlebilecek olan iftlik ve arazi sahiplerinin says azdr ve onlarn iftliklerini imha edip arazisini blmek yerine, kylnn topraklarn geniletilmesi daha dorudur. 4. Kylnn kar savunulursa sanayiyle uraanlarnki ihlal edilmi olmaz nk bunlar birbirlerine lazmdr ve onlarn da hakkn vermek gerekir. 5. Kasabalardaki orta tccar da kyl ve halka gereklidir. mha edilemez, zarara uratlamaz. Daha ok zenginletirmelidir. 6. Byk tccar ve byk sermaye sahiplerinin saylar ok azdr. Bunlara hcum etmenin gerei yoktur. Bunlar daha ok zengin edilmelidir ki banka, fabrika, imendifer, irket, sanayi kurumlar yaparak lkeyi yabanc sermayeye muhta olmaktan kurtarsnlar. 7. ilerin de says ok azdr, kendi partilerini kursalar bu parti gsz olacaktr ve kendi bana karlarn korumas imknszdr. inin kylden fark yoktur ve lke iin gereklidir. zellikle ileride sanayi kurulularnn says artnca oralarda bunlar alacaklardr.

30

Trk Siyasal Hayat

Dokuz Umde: Birinci ilkede ulusal egemenlie ballk, ikinci ilkede saltanatn kaldrlmas kararnn deitirilemeyecei, nc ilkede i gvenlik ve asayiin salanmas, drdnc ilkede mahkemelerin hzl ilemesi, beinci ilkede alnacak ekonomik ve toplumsal nlemler, altnc ilkede zorunlu askerlik sresinin ksaltlmas, yedinci ilkede yedek subaylara, malul gazilere, emekli, dul ve yetimlere yardm edilmesi, sekizinci ilkede brokrasinin dzeltilmesi ve dokuzuncu ilkede bayndrlk ileri iin ortaklklar kurulmas vurguland.

8. lkede bunlardan baka snf yoktur. Ulema ve aydnlar kendi karn dnen bir snf olamaz. Kendi partisini kurup mecliste kendi kar iin temsil etmeye kalksalar, karlarn koruyamazlar. Onlarn grevi halk aydnlatmaktr. 9. O hlde kapsayc bir Halk Frkas olmaldr ve bu parti birbirinin yardmcs ve koruyucusu olan tm halkn karn gzetmelidir. Mustafa Kemal Paa, nihayet 8 Nisan 1923te de Halk Frkasnn, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin (A-RMHC) bir frkaya dntrlmesi yoluyla kurulacan aklad ve partinin ilkelerini oluturan Dokuz Umde bildirisi yaymland. Halk Frkas adaylarnn mutlak zaferiyle sonulanan 1923 seimlerinden sonra 9 Eyll 1923te partinin tz kabul edildi, 11 Eyllde Mustafa Kemal Paa partinin genel bakanlna seildi. Cumhuriyetin ilanndan sonra Mustafa Kemal Paa cumhurbakanlna seilince 19 Kasm 1923te smet (nn) Paay Halk Frkas Reis Vekilliine atad. smet Paa bir gn sonra A-RMHC ubelerine bir genelge gnderdi ve bu genelgeyle A-RMHC ubelerinin Halk Frkasna katldn ilan etti.

Cumhuriyetin lan
Birinci TBMM bir yandan Kurtulu Savan baarya ulatrrken bir yandan da birbiri ardna yapt yasal dzenlemelerle yeni rejimin temellerini atmt. zellikle 1921 Anayasasnn egemenlii kaytsz artsz millete veren birinci maddesi, adn aka telaffuz etmese de cumhuriyetin habercisiydi. Birinci Meclis, 16 Nisan 1923te son toplantsn yaparak tarihe karrken cumhuriyeti resmen ilan etme grevini ilk kez 11 Austos 1923te bir araya gelen ikinci meclis stlendi. Mustafa Kemal Paa, 22 Eyll 1923te Wiener Neue Freie Presse muhabirine bir deme vererek cumhuriyet kelimesini ilk defa kamuoyu nnde aka dile getirdi. Bu demecinde, 1921 Anayasasnn ilk iki maddesini hatrlattktan sonra bu iki maddeyi bir kelimede hulsa etmek kabildir: Cumhuriyet diyerek cumhuriyetin resmen ilan srecini balatt. Eyll ay sonlarndan itibaren cumhuriyet konusu basnda youn olarak tartmaya ald. Artk cumhuriyetin ilan iin uygun bir ortamn olumas bekleniyordu. 1921 Anayasasnn ilk iki maddesinde hangi hkmler yer almtr? SIRA SZDE Ekim aynn son haftas iinde yaanan olaylar bu uygun ortam salad: 23 DNE L M Mfettilii grevine atanmak isteyen Ali Fuat Paann Ekimde kinci Ordu TBMM kinci Bakanlndan, Dhiliye Vekleti grevini de yrten Ali Fethi Beyin bu grevinden istifas yeni bir siyasi buhran balatt. Halk Frkas Meclis S O R U Grubu Mustafa Kemal Paann denetimi altndaki parti ynetiminin gsterdii adaylar desteklemedi ve Meclis kinci Bakanlna daha nce smet Paa ile DKKAT dt anlamazlk sonucunda Vekiller Heyeti Reisliinden ayrlm olan Rauf Bey seildi. Partinin Meclis Grubunun bu tavr zerine Vekiller Heyeti 25 Ekimde SIRA SZDE Mustafa Kemal Paann bakanlnda topland ve vekillerin tmnn istifas ve yeni seilecek Vekiller Heyetinde hibirinin grev almamas kararlatrld. 27 Ekimde vekillerin istifas mecliste okunduktan sonra yeni bir vekiller heyeti AMALARIMIZ oluturma almalarna baland. Bununla birlikte oluturulan listeler zerinde bir gr birlii salanamyor, vekiller heyetinin oluturulamamas ise buhran daha da derinletiriyordu. K T A P

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

31

Bu ortam iinde 28 Ekim akam Mustafa Kemal Paa yakn alma arkadalarn ankayada akam yemeine davet etti ve yemek srasnda beklenen aklamay yapt: Yarn cumhuriyeti ilan edeceiz! Yemek sonrasnda Mustafa Kemal ve smet Paalar cumhuriyetin ilann salayacak anayasa deiiklii nerisi zerinde altlar ve Anayasann birinci maddesine Trkiye devletinin ekl-i hkmeti cumhuriyettir maddesinin eklenmesi konusunda gr birliine vardlar. 29 Ekimde Halk Frkas Meclis grubu toplanarak Mustafa Kemal Paay heyeti vekile sorununu zmekle grevlendirdi. Mustafa Kemal Paa konunun daha geni kapsaml olarak ele alnmas gerektiini vurgulayarak, asl sorunun Anayasadan kaynaklandn, vekillerin tek tek meclis tarafndan seilmesinin heyet-i vekile iinde arzulanan gr birliini salayamadn belirtti ve cumhuriyetin ilanna ynelik anayasa deiikliklerini ieren nergesini aklad. nce Halk Frkas Meclis Grubu, ardndan TBMM Genel Kurulu anayasann baz maddelerinin deitirilmesini benimsedi ve cumhuriyet resmen ilan edildi. Anayasann birinci maddesinde yaplan deiiklikle Trkiye devletinin ynetim biiminin cumhuriyet olduu vurguland. kinci maddede yaplan deiiklikteyse Trkiye Devletinin dininin slam, resm dilinin Trke olduu belirtildi. Ayn gn yaplan oylama sonucunda Mustafa Kemal Paa, toplantda hazr bulunan 158 milletvekilinin oy birliiyle Cumhurbakan seildi. Mustafa Kemal Paann Bavekillie atad smet Paa da ksa srede kabinesini oluturdu ve 30 Ekimde meclisten gvenoyu alnca bir hafta sren heyet-i vekile buhran da sona erdi. stanbul basnnda cumhuriyetin ilanndan sonra halifenin konumundaki belirsizlii vurgulayan yazlar knca 8 Aralkta stanbula bir stiklal Mahkemesi gnderildi. Cebelibereket Mebusu hsan (Eryavuz) Beyin bakanlndaki mahkeme heyeti 30 Ocak 1924e kadar sren ksa faaliyetleri srasnda stanbul basnna ciddi bir gzda verdi.

Halifeliin Kaldrlmas
1 Kasm 1922de TBMM kararyla Osmanl padiahlarnn teden beri ellerinde bulundurduklar saltanat ve halifelik makamlar birbirinden ayrlm ve saltanat kaldrlmt. Bu kararn ardndan meclis, 18 Kasm 1922de, ehzade Abdlmecid Efendiyi halife semiti. Abdlmecid Efendinin siyasi yetkilere sahip olmadan elinde bulundurduu halifelii 16 ay kadar srd ve 3 Mart 1924te halifelik makam da kaldrld. 1924 ubatnn son haftasnda Mecliste yaplan 1924 yl mali bte grmeleri srasnda halifelik konusu gndeme geldi. Halifeye ait denek ve giderler ele alnrken Yusuf Akura bu btedeki, halifelie denek veren blm, bizim esaslarmza, cumhuriyetimizin temeline tamamen aykrdr dedi. Vasf nar ise szlerini ok daha ak bir biimde syledi: Sultanl yktk, fakat saltanatn timsali olan saray btn ihtiam ve debdebesi ile duruyor ve yayor. Yarn bizi ykmak iin hazr bekleyen bu messeseyi, kendimiz, gene biz yaatyoruz. Zaten elinde cismani bir kuvveti bulunmayan, herhangi bir hcum seli karsnda sarayna kaplmaktan baka elinden bir ey gelmeyen halifenin, Trkiye Cumhuriyetinin aziz sinesinde bulunuunun manas var mdr? ok gemeden, 2 Mart 1924te toplanan Halk Frkas Meclis Grubu sorunu bu kez kendi iinde tartt. Halifelik kurumunun kaldrlmas nerisi parti grubu iinde baz tartmalara yol at. Radikal fikirliler cumhuriyet rejimi iinde halifeliin yeri olmadn savunurlarken baz milletvekilleri bu kurumun Trkiye iin gerekli olduunu ve byle bir karar alnmas hlinde bunun slam dnyasn zp ngiltereyi sevindireceini belirttiler.

32

Trk Siyasal Hayat

Ertesi gn konu meclis gndemine getirildi. Hkmetin konuyla ilgili grn aklayan Babakan smet Paa, halifeliin, i ve d politika asndan Trkiyeye hibir yarar olmadn ve bu kurumun kaldrlmasyla din hkmlerinin korunmas ve tamamen yerine getirilmesinde bir eksiklik olmayacan syledi. smet Paa, Kurtulu Sava srasnda halifelik makamnn Anadolu davasn desteklemediini, aksine btn nfuzunu kullanarak bu davann aleyhine hareket ettiini de szlerine ekledi. Tartmalardan sonra meclis, Hilafetin ilgasna ve Hanedan- Osmaninin Trkiye Cumhuriyeti memaliki haricine karlmasna dair 431 sayl Yasay kabul etti. Yasada halifeliin hkmet ve cumhuriyet kavramlarnn znde bulunduu vurgulanp halifelik makamnn kaldrld ve halifenin hal edildii belirtildi. Halife Abdlmecid, bu Yasaya dayanlarak ayn gnn gecesi yurt dna kartld. 3 Mart grmeleri srasnda meclis konuyla ilgili iki kanun daha kabul etti. Bunlardan birincisi ile eriye ve Evkaf Vekleti kaldrlp yerine Babakanla bal Diyanet leri Reislii ile Vakflar Umum Mdrl rgtleri kuruldu. Kabul edilen ikinci yasa ise Tevhid-i Tedrisat Kanunu idi. lkede eitim ve retim birliini salamak amacyla kartlan bu yasayla btn okullar Maarif Vekletine baland. Maarif Vekleti de ksa bir sre sonra btn medreseleri kapatt. nceleri eriye ve Evkaf Vekletine bal olarak eri ilere bakan mahkemeler de 8 Nisanda kaldrld ve bu tr davalar grme yetkisi Adliye Vekletinin nizami mahkemelerine devredildi.
SIRA SZDE

3 Mart 1924SIRA tarihinde SZDE kabul edilen yasalarla hangi reformlar gerekletirilmitir? 20 Nisan 1924te de yeni anayasa kabul edildi. Anayasada, 1921 Anayasasnda D NELM olduu gibi egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu belirtilmi (madde 3) ve egemenlii millet adna kullanma hakk milletin tek ve gerek temsilcisi olan TBMMye verilmitir S O R U (madde 4). Yine, yasama organnn stnlne dayanan bir sistem kurulmu ve kuvvetler birlii ilkesinden hareket ederek yasamann yan sra yrtme gc de TBMMye verilmitir (Madde 5). Bununla birlikte yedinci madDKKAT dede meclisin yrtme erkini kendi setii cumhurbakan ve onun atayaca bir bakanlar kurulu eliyle kullanacann belirtilmesi, yeni sistemde, 1921 AnayasaSIRA SZDE birlii ilkesinin belli lde yumuatldnn gstergesidir. sndaki kat gler TBMMnin sahip olduu yrtme yetkisinin kullanmn cumhurbakan ve bakanlar kuruluna brakan Anayasaya gre yasama yetkisini meclisin bizzat kullanmas AMALARIMIZ gerekmektedir ve bu yetkinin herhangi bir ekilde baka bir organa devri sz konusu deildir ve meclisin hkmeti her zaman denetleyip drme yetkisi vardr (madde 6 ve yetkisinin kullanmnda, cumhurbakanna siyasal adan K 7). T Yrtme A P sorumsuzluk tannmas, ona kar imza yetkisi verilmesi ve hkmetin kuruluu yntemi ve ortaklaa sorumluluu asndan parlamenter esaslarn benimsenmesi bir ldeT E gler doru atlm admlar saylabilir (madde 39, 41, 44 ve L E V Z Yayrlna ON 46). Bu adan bakldnda 1924 Anayasasnn ngrd sistem, gler birlii ile gler ayrl arasnda bir karma sistem olarak nitelendirilebilir. Anayasada yarg yetkisi, bunu millet adna ve kanuna gre kullanacak olan ba N T E R N E T verilmi ve hkimlerin grevlerinde bamsz olacaklar ilkesi msz mahkemelere benimsenmitir (madde 8 ve 54). Ama Anayasada, yarg bamszlnn en nemli gstergelerinden biri olan hkim gvencesi tam deildir. rnein 55. maddede hkimlerin kanunda gsterilen usul ve hllerde azledilebilecekleri, 56. maddede de hkimlerin hukuki stat ve zlk haklarnn kanunla dzeltilebilecei belirtilmekte-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

33

dir. Bu durum, hkmetin, siyasi mlahazalarla ve ounluunu elinde bulundurduu yasama organ kanalyla yargya mdahale edebilmesinin nn amtr. Anayasann 68 ile 88. maddeleri arasnda temel hak ve zgrlkler, tam bir liberal anlayla saylmtr. Trklerin kamu haklar baln tayan bu blmde kii dokunulmazl, can ve rz dokunulmazl, mal dokunulmazl, kanun nnde eitlik, keyfi yakalama ve tutuklama yasa, ikence, angarya ve eziyet yasa, konut dokunulmazl, yazmalarn dokunulmazl ile kii, vicdan, din, basn, dnce, sz, yayn, seyahat, szleme, alma, mlk edinme, toplanma, dernek kurma, irket kurma, eitim, mahkemelerde hak arama zgrlkleri birer birer saylmtr.

Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu

1923 seiminde nceden zenle belirlenmi adaylarn ikinci semenlere onaylatlmas suretiyle oluturulmu ikinci mecliste de bandan beri, muhalefet hi eksik olmamtr. Meclisin alndan muhalefet partisinin kurulduu 17 Kasm 1924e kadar mecliste isim belirtme yntemiyle yaplan 156 oylamann sadece 27sinde (% 17) oy birliinin salanm olmas, buna karlk 129unda (% 83) kar ynde oy kullanan veya ekimser kalanlarn bulunmas bandan beri Halk Frkas iinde bir muhalefetin olduunun ak bir gstergesidir. 1923te ikisi dnda tm Mdafaai Hukuk adaylar olarak seilen ve Halk Frkas iinde yer alan milletvekillerinden bir blm zamanla bu partiden istifa ettiler ve istifa edenlerin bir blm 17 Kasm 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TpCF) adyla bir muhalefet partisi kurdular. Halk Frkas iinde bandan beri sregelen huzursuzluu tetikleyerek aa karan gelime, 20 Ekim 1924te, Mentee mebusu Esat (leri) Efendinin, Mbadele, mar ve skn Vekili Refet (Cantez) Beye ynelttii ve mbadil ve muhacirlerin yerletirilmeleri srasnda grlen sorunlar ve yaplan yolsuzluklar eletiren soru nergesidir. Bakann cevab tatmin edici bulunmaynca soru nergesi gensoruya dntrld. Bu arada nce Kazm (Karabekir) sonra Ali Fuat (Cebesoy) Paa asker grevlerinden istifa ederek meclis toplantlarna katlmaya balad. Daha nce, 19 Aralk 1923te kartlan bir kanunla, askerlikle milletvekilliinin ayn kiide birleemeyecei hkme balanm ve askerlere, seime katlp milletvekili seilebilmeleri iin seimin ilann izleyen on gn iinde ordudan istifa etmeleri koulu getirilmiti (madde 1 ve 2). 1920 tarihli Nisab- Mzakere Kanununun drdnc maddesinin istisna ettii ordu ve kolordu komutanlar ise asker kanunlara tabi olacaklar ve ordudaki grevlerini srdrdkleri mddete meclis grmelerine katlamayacaklard (madde 3). zerlerinde ordu mfettilii grevi bulunan bu iki paann, meclis grmelerine katlabilmek iin asker grevlerinden istifa etmelerinin nedeni bu yasayd. Mustafa Kemal Paa, bu istifalar bir paalar komplosu olarak nitelendirdi ve komutanlarn milletvekilliinden istifa ederek ordudaki grevlerini srdrmelerini istedi. Ali Fuat ve Kazm Paalara ek olarak Cafer Tayyar (Eilmez) Paa da bu talebe uymad, teki komutanlar milletvekilliinden istifa ettiler. 8 Kasm 1924te smet (nn) Paa hkmeti, 19 ret, 1 ekimsere karlk 148 oyla gvenoyu ald. Ertesi gn Halk Frkasndan istifalar balad. Kurtulu Savanda nemli grevler stlenmi komutanlarn nderliinde ve nemli kiilerin katlmyla yeni bir partinin kurulaca iyice aa knca, 10 Kasmda Halk Frkas bana Cumhuriyet szcn ekleyerek adn Cumhuriyet Halk Frkas (CHF) eklinde deitirdi. 17 Kasmda Kazm (Karabekir) Paann bakanln, Rauf (Or-

34

Trk Siyasal Hayat

bay) ve Adnan (Advar) Beylerin ikinci bakanln, Ali Fuat Paann genel sekreterliini yapt TpCF kuruldu. Partiye Halk Frkasndan istifa eden 28 milletvekili ile Gmhaneden bamsz seilen Zeki (Kadirbeyolu) Bey olmak zere toplam 29 milletvekili katld. Her ne kadar, partinin kuruluunda, parti nderlerinin, Mustafa Kemal Paa ile kiisel anlamazlk ve ekimeleri ile onun bir tek adam ynetimine doru yneldii endieleri nemli bir etken olarak grlebilirse de bu parti birinci meclisteki kinci Grup muhalefetinin bir devam olarak da dnlebilir. Partinin stanbul il rgtnn neredeyse tamamn, 1923 seiminde meclis dnda kalan eski kinci Grup mensuplar oluturmas ve kinci Grup kurucularndan Hseyin Avni (Ula) Beyin, 23 Kasm 1924 tarihli Vakit gazetesine verdii demecinde yeni frkann eski kinci Grubu douran ihtiyacn mahsul olduunu belirtmesi bu iki muhalif hareket arasndaki srekliliin bir gstergesi saylabilir. TpCFnin 58 maddelik programnda ve basna aklanan parti beyannamesinde, halk hkimiyeti (demokrasi), hrriyetperverlik (liberalizm), umumi hrriyetler (genel zgrlkler) kavramlarna zel nem verilmitir. 64 maddelik tzkte de i ileyiinde olduka demokratik bir yap gsteren bir parti resmi izilmitir. TpCF kurulduktan 3 gn sonra Bavekil smet Paa skynetim ilann istedi. CHF grubu bu neriyi reddedince smet Paa, 21 Kasmda hkmetin istifasn aklad. Ertesi gn, yeni kabineyi, smet Paaya gre daha lml bir kiilie sahip olan ve muhtemelen CHFden kopular durdurmas beklenen Fethi (Okyar) Bey kurdu. nceki hkmetten sadece bakann dhil olduu bu hkmet, TpCF mensuplarnn da desteiyle meclisten oy birliiyle gvenoyu ald. Fethi Beyin hkmeti topu topu buuk ay yaad ama bu sre iinde CHF iindeki alkantlar sona erdi.

eyh Sait Ayaklanmas ve Takrir-i Skn Kanunu

13 ubat 1925te, gnmzde Bingle bal bir ile olan Genin Piran kynde patlayan silahlar hem Dou Anadoluda geni apl bir ayaklanmay balatt hem de Trkiyenin siyasal yaamnda radikal dnmlere yol at. eyh Sait Ayaklanmas olarak bilinen bu ayaklanma, ekya olduklar gerekesiyle haklarnda tutuklama karar bulunan on kiinin jandarmaya teslim olmayp, atele karlk vermeleriyle balad. Bu ilk kvlcmn ardndan ayaklanma geni bir alana yayld ve ilk hafta boyunca ayaklanmaclar hkmet kuvvetlerine kar stnlk saladlar. eyh Saite bal kuvvetler, 17 ubatta Gen vilayetinin merkez kazas olan Darahiniyi basarak vali ve dier yetkilileri tutukladlar. eyh Sait, halk slam adna dinsel kkenli bir ayaklanmaya aran bir bildiri de yaymlad. Baz airetlerin desteini de alan eyh Sait, ksa srede Gen, Maden, Siverek ve Erganiyi ele geirip Diyarbakra yrd. Bir baka grup da Vartoyu alp Mua yneldi. Bu gelimeler zerine hkmet, 21 ubatta Dou illerinde skynetim ilan etti. Ama ayaklanmay bastrmakla grevli ordu birlikleri 23 ubatta ayaklanmaclar karsnda gerileyerek Diyarbakra ekildi. Bir gn sonra da Elaz ayaklanmaclarn eline geti. ubat ay biterken eyh Saitin adamlar Douda geni bir alanda stnlk salamlard. Bu durum karsnda Cumhurbakan Mustafa Kemal (Atatrk) Paa, Mart banda, Babakan Fethi (Okyar) Beyin istifasn istedi. Hkmetin istifa etmesi zerine, 3 Martta babakanlk grevi smet (nn) Paaya verildi. 4 Martta 23 red, 1 ekimsere karlk 153 oyla meclisten gvenoyu alan hkmet, ayn gn Takrir-i Skn Kanununu kartt. ki yl yrrlkte kalmak zere kartlan bu ya-

4 Mart 1925te kurulan hkmette babakan olan smet Paa babakanlk grevini bu tarihten 1937 ylnn sonlarna kadar kesintisiz olarak srdrd.

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

35

sa hkmete olaanst hl yetkileri tanyordu. Hkmet, bu Yasayla, huzur ve sknu bozmaya ynelik her trl giriim, rgt ve yayn yasaklama yetkileriyle donatld. Mecliste 22 redde karlk 122 oyla kabul edilen Takrir-i Skn Kanununun birinci maddesi yledir: rticaa ve isyana ve memleketin itimai nizamn, huzur ve sknunu ve emniyet ve asayiini ihlale bais bilumum tekilt ve tevikat ve teebbsat ve neriyat, hkmet, reisicumhurun tasdiki ile resen ve idareten mene mezundur. (Red oylarn, hkmete gvenoyu da vermeyen TpCF mensuplar vermitir). Ayn gn alnan bir meclis kararyla biri merkezi Ankarada olan, teki de ayaklanma blgesinde grev yapacak olan iki stiklal Mahkemesi kuruldu. Ayaklanma blgesi iin kurulan ark stiklal Mahkemesine verdii idam cezalarn uygulama yetkisi de verildi. Takrir-i Skn Kanununa dayanlarak atlan ilk nemli admlardan biri muhalif gazetelerin kapatlmas olmutur. Kanunun kmasndan iki gn sonra 6 Martta stanbulda kan Tevhid-i Efkr, stiklal, Son Telgraf, Aydnlk, Sebilrreat ve Orak eki gazeteleri kapatlm, bu gazeteleri 16 Nisanda kapatlan Tanin izlemitir. 11 Austosta Vatan da kapatlacaktr, ayrca Bursa, zmir, Mersin, Trabzon ve Adana bata olmak zere baz illerde yaymlanan muhalif gazeteler de bu kanuna dayanlarak kapatlmtr. Ankarada bu gelimeler yaanrken ayaklanmaclar 7 Martta Diyarbakr kuattlar. Ama kentteki direnii kramayan eyh Sait ve adamlar geri ekilmek zorunda kaldlar. Ayaklanma blgesinde geni apl asker yna yapldktan sonra, ordu birlikleri 26 Martta ayaklanmaclara kar toplu saldrya geti. Bu saldryla birlikte stnlk hkmet glerinin eline geti. Nisan ay ortalarnda eyh Sait, Varto yaknlarnda, ayaklanmaclarn teki nderlerinden eyh erif de Paluda teslim alnd. nderleri yakalanmasna karn ayaklanmaclar bir sre daha direndiler ve nihayet Mays sonunda ayaklanma tamamen bastrld. Ayaklanmann ba sorumlusu eyh Sait ile adamlar Diyarbakrda grev yapan ark stiklal Mahkemesinde yaplan yarglanmas sonucunda, 28 Haziranda lm cezasna arptrld. Cezalar bir gn sonra yerine getirildi. Mahkeme bu karardan sonra da ou ayaklanmayla ilgili olarak birok idam ve hapis cezas verdi. Bylelikle Ankara hkmeti Dou Anadoludaki denetimi tam anlamyla salad. Dneme damgasn vuran Takrir-i Skn Kanunu 4 yl boyunca yrrlkte kalacak, ihtiya kalmaynca 1929da yrrlkten kalkacaktr.

ark stiklal Mahkemesi: TpCFnin Kapatlmas ve Gazeteciler Davas

ark stiklal Mahkemesinin yeleri 7 Martta yaplan seimler sonucunda belirlendi. Denizli Mebusu Mazhar Mfit (Kansu) Bey mahkeme bakanlna, Karesi Mebusu Sreyya (zgeevren) de savcla getirildiler. Urfa Mebusu Ali Saip (Ursava) ve Krehir Mebusu Ltfi Mfit Beyler asil, Bozok Mebusu Avni (Doan) Bey de yedek yelie seildiler. ark stiklal Mahkemesi, ayaklanmay dolayl olarak kkrtt gerekesiyle, TpCFnin katib-i mesul emekli Yarbay Fethi Bey hakknda da dava at. Dava sonucunda Fethi Bey, 5 yl hapse mahkm edilirken mahkeme, bu davaya dayanarak, 25 Maysta, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn mahkemenin grev blgesi iindeki btn ubelerini kapatma karar ald. Parti programnda yer alan, partinin dinsel dnce ve inanlara saygl olduu ilkesi bu kararn balca gerekesini oluturdu. Ankara stiklal Mahkemesinin de bakt baz davalarda bu parti ile

36

Trk Siyasal Hayat

ayaklanma arasnda iliki kurulmas, hkmetin, 3 Haziranda, Takrir-i Skn Kanununa dayanarak, TpCFyi tamamen kapamasna olanak verdi. ark stiklal Mahkemesi 7 Haziranda bir ara karar alarak tutum ve yazlaryla ayaklanmay dolayl olarak kkrttklar gerekesiyle lkenin nde gelen baz gazetecileri hakknda da tutuklama karar ald ve tutuklanan gazeteciler davalarnn grlmesi iin Elaza gnderildiler. Dava srerken tutuklu gazeteciler Cumhurbakan Mustafa Kemal Paaya telgraf ekerek aflarn istediler. Mustafa Kemal Paa da mahkeme bakanlna bir telgraf gndererek alnacak kararda, cumhuriyete ve rejime ballklarn ve yazdklar yazlardan dolay pimanlklarn belirtip af dileyen gazetecilerin bu davranlarnn dikkate alnmasnn uygun olaca yolunda gr belirtti. Sonuta Mahkeme, Eyll ay ortalarnda gazetecilerin beraatna karar verirken sanklardan Adanada yaymlanan Toksz gazetesinin sahibi Abdlkadir Kemali (t) Bey, bir baka davasndan tr Ankara stiklal Mahkemesine gnderildi. Mahkmiyetle sonulanmasa da gazeteciler davas basna gzda verilmesi asndan ok etkili oldu. TpCFnin, Takrir-i Skn Kanununa dayanlarak kapatlmas ve muhalif basnn ayn Yasann verdii yetkilerle tamamen susturulmasyla Trkiyede ok partili hayat olduka uzun srecek bir kesintiye urad. 1925 ve 1926 yllarnda da faaliyetini srdren ark stiklal Mahkemesinin almalarna 7 Mart 1927de son verildi.
SIRA SZDE

Takrir-i Skn Kanunu SIRA SZDE neden karld? Kanunun uygulama sonularn deerlendiriniz.
D Haziran N E L M ay ortalarnda Trkiye mthi bir haberle alkaland: Cum1926 ylnn hurbakan Mustafa Kemal Paaya, zmirde suikast dzenlemeyi planlanan bir ete ortaya kartlm S O R U ve ete yelerinden birinin yapt ihbar sonucunda sorumlular tutuklanmt. Suikast planlayan ete, eski Lazistan Mebusu Ziya Huritin ynlendirdii opur Hilmi, Laz smail, Grc Yusuf, Sar Efe Edip ve Giritli evki adl DKKAT bir grup kiralk katilden oluuyordu. 7 Maysta Gney ve Bat Anadoluyu kapsayan bir yurt gezisine km olan SIRA SZDE Mustafa Kemal Paa, aklanan programa gre, 15 Haziranda zmire gelecek ve suikast Kemeralt semtinde gerekletirilecekti. Ama 14 Haziranda Bursaya varan Mustafa Kemal Paa zmire geliini beklenmedik bir biimde bir gn erteledi. AMALARIMIZ Programn deimesi zerine, ete yelerinden Sar Efe Edip suikast giriiminin sonucunu beklemeden 15 Haziranda aniden zmirden ayrld. Sar Efe Edipin zmirden ayrlmasndan phelenen ve kendisine suikast sonrasnda ete yelerini K T A P motorla Sakz adasna karma grevi verilen motorcu Giritli evki de kendisini kurtarmak iin yaplan suikast plann 15 Haziran gn zmir vilayet yetkililerine ihbar etti. TCumhurbakannn zmire geliini bir gn ertelemesi zerine suikast ELEVZYON plan bozulmu ve Cumhurbakan zmire gelmeden ete yelerinin tm silahlaryla birlikte ele geirilmiti. 16 Haziranda zmire gelen Mustafa Kemal Paa halkn sevgi gsterisiyle karNTER N E T ederek u nl szlerini syledi: Benim naiz vcudum bir land ve halka hitap gn elbet toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr ve Trk milleti emniyet ve saadetini zmin prensiplerle medeniyet yolunda tereddtsz yryecektir. Hkmet, Ankara stiklal Mahkemesini suikastn sorumlularn yarglamakla grevlendirdi. Afyon mebusu Ali (etinkaya) Beyin bakanlnda, savc Denizli

DNELM S O R U

zmir Suikast ve Muhalefetin Sonu

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

37

mebusu Necip Ali (Kka) ile yeler Gaziantep mebusu Kl Ali, Rize mebusu Ali (Zrh) ve Aydn mebusu Reit Galip Beylerden oluan mahkeme heyeti 18 Haziranda zmire geldi ve hemen soruturmay balatarak yurt apnda seri tutuklamalara giriti. Tutuklananlar arasnda daha nce kapatlm bulunan TpCFnin lider kadrosunu oluturan Kazm (Karabekir), Ali Fuat (Cebesoy), Cafer Tayyar (Eilmez) ve Refet (Bele) gibi Mill Mcadele dneminin nl komutanlar da vard. Bu arada, mahkeme heyeti baz tutuklu sanklarn serbest braklmasn salamaya alt iin Bavekil smet (nn) Paay da tutuklamaya kalkt. Davann balad 26 Hazirana kadar tutuklanan kii says 100 am ve sanklar tek tek ve kk gruplar hlinde zmire getirilmiti. Yaplan soruturma sonucunda mahkeme heyeti suikastn bir grup katilin planlad basit bir giriim olmad kansna vard. Mahkeme heyetine gre, iinde eski ttihatlarn, birinci meclisteki eski kinci Grup yelerinin ve kapatlan TpCF ynetici ve mensuplarnn yer ald geni bir muhalefet cephesi bir hkmet darbesi hazrl iindeydi ve suikastn ardndan bu darbe gerekletirilecekti. Bu bak as tutuklanan ve haklarnda dava alan kiilerin geni bir yelpaze oluturmasna yol at. Yarglanan kiiler drt grupta toplanyordu: 1. Suikast plan iinde dorudan sorumluluu bulunan ete yeleri 2. Suikast dzenleyenlerle ilikisi olan ve olmayan eski TpCF mensuplar 3. Eski kinci Grubun nde gelen yeleri 4. Eski ttihat ve Terakki Cemiyetinin nde gelenleri. 49 tutuklu sann durumasna 26 Haziranda baland, karar 15 Temmuzda akland. Mahkeme heyeti aralarnda hlen milletvekili olan eski TpCF yesi 6 kiinin de bulunduu 15 kiiyi idama mahkm etti. Bu karar Tekilat- Esasiye Kanununu tebdil ve ilgaya ve bu kanuna dayanarak kurulan Byk Millet Meclisini vazifeden men etmeye ynelik fiilleri kapsayan Trk Ceza Kanununun 55. maddesine dayanarak verilmiti. Kararn aklanmasndan hemen sonra, tutuklu bulunan 13 kiinin cezalar ayn gece infaz edildi. dam edilenler suikast dzenleyicileri Ziya Hurit, Grc Yusuf, Laz smail, opur Hilmi, Sar Efe Edip, Rasim; milletvekillii sren eski TpCF yeleri Ahmet kr, Abidin, Halis Turgut, smail Canbulat, Rt Paa, Ayc Arif ve eski milletvekili Hafz Mehmetti. Gyaben idama mahkm edilen eski nl ttihatlardan Kara Kemal ve Abdlkadir ise yakalanamamlard. (Yakalanacan anlayan Kara Kemal 27 Temmuzda sakland bir tavuk kmesinde intihar edecek, eski Ankara Valisi Abdlkadir ise 23 Austosta yakalanarak 31 Austosta idam edilecektir). Bu arada, Kazm Karabekir, Cafer Tayyar, Ali Fuat, Refet ve Mersinli Cemal Paalar, Cumhurbakannn zel isteiyle beraat ederken, eski ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleriyle eski kinci Grup yelerinin davalarna Ankarada devam edilmesi kararlatrld. 1 Austosta alan Ankaradaki durumalarn suikast giriiminin yarglanmasndan ok, gemile hesaplama eklinde seyretti. Bu durumalarda eski ttihatlarla kinci Grup yelerinden deta gemiteki davranlarnn hesabn vermeleri istendi. Davann a konumasn yapan mahkeme savcs sanklar nce zmir suikastndan sorumlu tuttu ve bunun bir hkmet darbesi hazrl olduu eklinde gr belirtti. Konumasnn devamnda suikast giriimine pek deinmeyen savc, bunun yerine, eski ttihat ve Terakki mensuplarndan, Birinci Dnya Sava srasnda bu partinin iktidar ktye kullanmasnn ve sorumsuz siyasetinin cevabn vermelerini istedi. Hesabnn verilmesinin istendii bir baka nemli nokta da ttihatlarn 1923te yaptklar kongreydi. Eski kinci Grup mensuplarnn ise hem ttihat-

38

Trk Siyasal Hayat

larla ilikileri aratrlyor hem de birinci meclisteki muhalefetlerinin hesabn vermeleri istendi. Bir baka deyile davalar siyasi bir nitelie brnm, savc sanklarla suikast arasnda dorudan bir ba kurmaya bile almamtr. 10 Austosta ttihat ve Terakki Cemiyeti dneminin nl Maliye Nazr Cavit Beyin sorgusu balad. Cavit Beyin 24 Austosta yapt uzun ve parlak savunmann da kendisine bir yarar olmad. 26 Austosta aklanan karara gre Cavit Beyin yan sra Dr. Nazm, Filibeli Hilmi ve Yenibaheli Nail Beyler idama mahkm edildiler ve cezalar ayn gece infaz edildi. Mahkeme 7 kiiye de 10ar yl hapis cezas verdi. Bu arada, o srada yurt dnda bulunan eski Bavekil Rauf (Orbay) Bey de gyabnda 10 yl hapis cezasna arptrld. Eski ttihatlardan ve kinci Grup yelerinden oluan 26 sank ise beraat ettiler. Beraat edenler arasnda Mithat kr (Bleda), Kara Vasf, Hseyin Avni (Ula) Bey gibi sanklar da vard. Yapt ihbarla suikastlar ele veren Giritli evkiye 1 Eyll 1926da 6.500 liralk bir dl verildi. Rauf Bey ise yllar sonra, 5 Temmuz 1935te stanbula dnd. smet nnnn, cumhurbakan seildikten hemen sonra uygulamaya soktuu muhaliflerle barma politikasnn meyvelerini vermesiyle, 22 Ekim1939da yaplan ara seimde hem itibar iade edildi hem de yeniden milletvekili seildi. CHPnin bu ara seim vesilesiyle yapt resm aklamada, 1926da yurt dnda bulunan Rauf Orbay, stiklal Mahkemesindeki durumalara katlabilseydi kesinlikle beraat ederdi eklinde bir gre yer veriliyordu.

Cumhuriyet Halk Frkasnn kinci Kurultay ve Nutuk

1927 seimlerinden hemen sonra 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasnda Cumhuriyet Halk Frkas kinci Byk Kurultay Ankarada topland. Kurultayda partinin ilkelerini sistemletiren, bu ilkelerin deitirilemeyeceini belirten ve Mustafa Kemal Paay deimez genel bakanla getiren yeni bir nizamnamesi kabul edildi. Nizamnamenin ilk maddesinde CHF Cemiyetler Kanununa dayanarak kurulmu cumhuriyeti, halk ve milliyeti siyasi bir cemiyet olarak tanmland. nc madde de partinin devlet ve millet ilerinde din ile dnyay tamamen birbirinden ayrmay en nemli esaslardan sayd vurgulanarak, kelime olarak telaffuz edilmemekle birlikte laiklik ilkesi de getirildi. Nizamnameye bu ilkelerin deitirilemeyeceine dair bir hkm de kondu. Kongre sonrasnda yaymlanan genel bakanlk bildirisinde de partinin cumhuriyeti, laik, halk ve milliyeti bir cemiyet olduu belirtildi. Bylece 1923 Nizamnamesinde yer alan halklk ve milliyetilik ilkelerine 1927de cumhuriyetilik ve laiklik ilkeleri de eklenmi oldu. Partinin teki iki ilkesi devletilik ve inklaplk ise 1931de benimsenen parti programnda yer alacaktr. Kurultayda ayrca Mustafa Kemal Paa Mill Mcadele dnemiyle Cumhuriyetin ilk yllarn ayrntl olarak deerlendiren uzun bir sylev verdi. Mustafa Kemal Paa, uzun zaman zerinde alarak hazrlad bu nl nutkunu, gnde ortalama 6 saatin zerinde krsde kalmak suretiyle, 6 gnde ve toplam 36,5 saatte tamamlad. Okunduktan sonra kitap olarak baslan ve yabanc dillere de evrilen bu Nutuk o gnden bu yana Trkiyenin siyasal tarihinin en nemli belgelerinden biri olarak kabul edilir. Birinci ve ikinci meclislerdeki muhalefet tam olarak bertaraf edildikten ve lkede tek parti ynetimi salamlatrldktan sonra okunan Nutukun ilk cildi, Mustafa Kemal Paann 19 Mays 1919da Samsuna kmasndan, birinci meclisin almasna kadar olan dnemi kapsar. kinci ciltte, birinci meclisin alndan 1927ye kadar olan dnem deerlendirilir. nc cilt ise ilk iki ciltte yorumu yaplan olaylarla ilgili belgelere ayrlmtr.

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

39

Eserin yaklak drtte 1919 ve 1920 yllarndaki olaylarn anlatmna ayrlrken 1921-1923 dnemine daha az yer ayrlmtr. 1924 ve daha sonraki yllarn anlatld blmler ise eserde ok kk yer tutmaktadr. Dolaysyla Nutukun esas olarak, Mustafa Kemal Paann gznden, Mill Mcadele dneminin asker, siyasi ve diplomatik bir tarihi olduu sylenebilir. Mustafa Kemal Paa, Nutuk boyunca amacnn devrimimizin incelenmesinde tarihe kolaylk salamak olduunu sk sk tekrarlamtr. Bu da Mustafa Kemal Paann Nutuku sz konusu dnemi inceleyecek olanlarn yararlanaca temel bir kaynak kitap olarak tasarladn aka gstermektedir. Ama hemen eklemek gerekir ki Nutukun kendisi de bir tarih incelemesi niteliindedir. Mustafa Kemal Paa, Nutukta nemli bulduu olgular ne karm ve bunlar bir tarihi gibi yorumlamtr. Nutuk, Mustafa Kemal Paann 1919 yl Maysnn 19uncu gn Samsuna ktm szleriyle balar. Mustafa Kemal Paa, daha sonra, eitli komutanlarla yapt yazmalar, Amasya Tamimini, Erzurum ve Sivas Kongrelerini, Heyet-i Temsiliyenin almalarn, Anadoludaki ayaklanmalar, stanbuldaki Meclis-i Mebusann almasn, Misak- Millinin benimsenmesini, stanbulun igalini, Ankaradaki TBMMnin almasn, Ankara-stanbul ilikilerini, Kurtulu Sava ile asker ve siyasal rgtlenmenin aamalarn, meclisteki atmalar, uluslararas konferans ve antlamalar, saltanatn kaldrlmasn, ikinci meclisin toplanmasn, cumhuriyetin ilann ve hilafetin kaldrlmasn kronolojik bir sra iinde ayrntl olarak anlatr. Mustafa Kemal Paa, Nutuk boyunca Kurtulu Savann ve Trk devriminin ne kadar zor koullar altnda ve ne byk engeller karsnda baarya ulatrldn belgelere dayanarak gsterir. Mustafa Kemal Paann szleriyle Nutuk, milli hayat hitam bulmu farz edilen byk bir milletin istiklalini nasl kazandn ve ilim ve fennin en son esaslarna mstenit, milli ve asri bir devleti nasl kurduunu anlatr. Trkiyenin en sancl gnlerinin dnemin en sorumlu kiinin azndan anlatm olan Nutuk Trk Genliine Hitabe ile sona erer. Bu nl hitabede, Mustafa Kemal Paa, Trk bamszln ve Trk Cumhuriyetini Trk genliine kutsal bir armaan olarak braktn ve Trk genliinin birinci devinin Trk bamszl ve Trk Cumhuriyetini sonsuza dein korumak ve savunmak olduunu belirtir. Mustafa Kemal Paann ok sayda kiinin eylem ve kiilikleri zerinde yapt gzlem, deerlendirme ve yarglar da Nutukta geni bir yer tutar. Nutukta tam 820 kiinin ad geerken bunlarn birou hakknda kapsaml deerlendirmeler yaplmaktadr. Bu adan Nutuk bir portreler albmdr. Mustafa Kemal Paa bata Rauf (Orbay) Bey olmak zere birok muhalif kiiyi Kurtulu Sava ve Cumhuriyet devrimleri karsndaki tutumlar dolaysyla sert bir biimde eletirir. Bu adan bakldnda, Nutuk, ayn zamanda, Mustafa Kemal Paann, Mill Mcadeleye katlmakla birlikte daha sonra muhalefete gemi ve siyasal yaamdan uzaklatrlm kiilerle siyasi bir hesaplamasdr. Nutuk okunduunda lke iinde ve dnda byk yanklar uyandrd. Basn gnlerce Nutuk zerinde durdu, uzun yorumlar yapt. Metnin tamam, ilk etapta kitap olarak yz bin adet basld ve bunu bugne kadar eitli dillerde birok yeni bask izledi.

Tek Parti Ynetiminde Geici Yumuama: Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu

1920li yllar sona ererken lke iindeki btn muhalefet odaklar artk kesin olarak susturulmu ve kat bir tek parti ynetimi kurulmutu. Buna karlk ekonomik ve

40

Trk Siyasal Hayat

toplumsal alanlarda, 1929 dnya ekonomik buhrannn da etkisiyle eitli skntlar yaanmaktayd. Bu sorunlarn giderilebilmesi iin hkmeti eletirecek ve denetleyecek kontroll bir muhalefete ihtiya olduunu dnen Mustafa Kemal Paa, 1930 ylnn yaz aylarnda bu grevi stlenecek, snrl ve denetim altnda tutulabilecek bir muhalif partinin kurulmasna karar verdi. Byle bir partinin kurulmasyla varln gizli olarak srdren muhalefetin gc de ak olarak grlebilecekti. Muhalefet partisinin kurulu sreci Paris Bykelisi Ali Fethi (Okyar) Beyin 22 Temmuz 1920de izinli olarak stanbula gelmesiyle balad ve Mustafa Kemal Paa, Ali Fethi Beye kurulacak partinin bana gemesini nerdi. Mustafa Kemal Paa, lkenin o gnk durumunu da deerlendirerek Ali Fethi Beye unlar syledi: Bugnk manzaramz aa yukar bir dictature manzarasdr. Vaka meclis vardr, fakat dhil ve harite bize dictateur nazaryla bakyorlar. (...) Ben ise millete miras olarak bir istibdat messesi brakmak ve tarihe o surette gemek istemiyorum. Btn mkllere katlanacaz. Sizin dostluunuza, ahlaknza, malumatnza itimadm vardr. Mesele memlekette cumhuriyetin ahslarn hayatna bal kalmayarak kklemesidir. Siz bu ii deruhte etmelisiniz. Bu grmeden sonra, bir muhalefet partisinin kurulmas fikri ksa srede olgunlat. Ali Fethi Bey, Mustafa Kemal Paadan deimez genel bakan olduu Cumhuriyet Halk Frkas (CHF) ile kurulacak olan muhalefet partisi arasnda tarafsz kalacana ilikin bir gvence alnca partiyi kurma nerisini kabul etti. Yeni bir partinin kurulaca haberi, kamuoyuna ilk kez Vakit gazetesinin 8 Austos 1930da yapt ikinci baskyla duyuruldu. Bu arada gazeteler Ali Fethi Beyin Cumhurbakanna yeni bir parti kurulmas yolundaki istek ve dncelerini dile getirdii 9 Austos tarihli ak mektubuyla Mustafa Kemal Paann bu istein kabul edildiini bildiren 10 Austos tarihli ak mektubunu yaymladlar. Nihayet beklenen muhalefet partisi 12 Austosta Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF) adyla kuruldu. zleyen gnlerde CHFden istifa eden toplam 15 mebus yeni muhalefet partisine katld. Yeni parti liberal bir siyasi program benimsedi. SCF zerine yaplan aratrmalarn hemen hemen tm bu partinin dankl olarak kurulduu, yapay ve gdml bir parti olduu konusunda gr birlii iindedirler. Gerekten de partinin adn bizzat Mustafa Kemal Paa koymu, partiye ka milletvekilinin ve kimlerin katlaca konusu bile karlkl pazarlklar sonucunda kararlatrlmtr. nceden tasarland biimiyle parti mecliste yumuak bir muhalefet yaparak iktidardaki CHFyi eletirecek ve denetleyecekti. Oysa bir muhalefet partisinin kurulmasna izin verilmesi lke genelindeki honutsuz kesimlerin hzla bu partiye ynelmesine yol at. Bylece parti, toplum iinde hzl bir biimde kk salarak byk bir toplumsal destei arkasna ald ve hi umulmadk bir biimde, ok ksa srede deta bir iktidar alternatifi hline geldi. Partinin grd bu byk ilgi, objektif olarak, partiyi kurulu amacndan uzaklatrm oluyordu ve bu durum beklenebilecei gibi hzla partinin sonunu getirdi. SCFnin, bakan Ali Fethi Beyin de katld 7 Eyll tarihli zmir mitingi halkn byk ilgisini grd. Ama miting ncesinde CHF binasnn talanmas gibi eitli iddet olaylarnn da yaanmas Cumhurbakannn byk tepkisini ekti. Cumhuriyet gazetesinin bayazar Yunus Nadi Bey, 9 Eyllde Mustafa Kemal Paaya bir ak mektup yaymlad. Mustafa Kemal Paa, bu mektubu 10 Eyll tarihli Cumhuriyette yantlarken iki parti arasndaki tarafszln bozarak, ak bir biimde CHFden yana tavr koydu. Cumhurbakan yle diyordu: Ben CHFnin umumi reisiyim. CHF, Anadoluya ilk ayak bastm andan itibaren teekkl edip benimle

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

41

alan A-RMHCnin mevldidir. Bu teekkle tarihen balym. Bu ba zmek iin hibir sebep ve icap yoktur ve olamaz. Mustafa Kemal Paann CHF ile SCF arasnda tarafszln terk edip ak bir biimde iktidar partisinden yana tavr koymas yeni kurulan muhalefet partisinin sonunu hzlandrd. Bu arada, sonbaharda yaplan belediye seimlerinde, SCF kendisinden beklenmeyecek lde baarl oldu ve arkasndaki toplumsal destein hzla byd grld. Bununla birlikte partinin kurulmasna bizzat nayak olan Mustafa Kemal Paann, partiye verdii bu destei ektiini aklam olmas partinin varlk nedenini de ortadan kaldrmt. Parti hibir biimde bir iktidar alternatifi olarak dnlmemiti oysa artk potansiyel bir iktidar oda hline gelmiti. Artk partinin varln srdrebilmesi iin Mustafa Kemal Paa ile ak bir siyasi mcadele iine girmesi gerekiyordu ve partinin kurucu ve yneticilerinin bandan beri byle bir niyetleri yoktu. Bu gelimeler parti yneticilerini bir hayli rktt ve Ali Fethi Bey, 17 Kasm 1930da Dhiliye Vekletine bir dileke gndererek partinin kendini feshettiini aklad.

lkedeki Btn rgtlerin CHF Bnyesinde Btnlemesi

SCFnin feshinden, bu partiden bir ay sonra Abdlkadir Kemalinin (t) bakanlnda kurulan Ahali Cumhuriyet Frkasnn yasaklanmasndan ve baka parti kurma giriimlerinin engellenmesinden hemen sonra, siyasal alandan sonra dnce ve kltr alanlarn da iktidardaki tek partiye bal klmak iin, ayn ideolojik dorultuda alan, ama faaliyetlerini CHFden bamsz olarak srdren btn sosyal ve kltrel rgtler de ortadan kaldrlmaya baland. Bylelikle nce lkedeki btn rgtler iktidardaki tek partinin bnyesinde btnleti, ardndan lkeyi tek bana ynetmekte olan CHFnin greli zerklii de ortadan kaldrlp parti ile devlet btnleti. Mustafa Kemal Paann 25 Mart 1931 tarihli Vakit gazetesinde yaymlanan u demeci lkedeki btn rgtlerin CHF iinde btnletirileceinin habercisiydi: Milletin tarihinde baz devirler vardr ki muayyen maksatlara eriebilmek iin maddi ve manevi ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayn istikamete sevk etmek lazm gelir. Memleketin ve inklabn ieriden ve dardan gelebilecek tehlikelere kar masuniyeti iin btn milliyeti ve cumhuriyeti kuvvetlerin bir yerde toplanmas lazmdr. Ayn cinsten olan kuvvetler mterek gaye yolunda birlemelidir. lk olarak ttihat ve Terakki dneminden o yana Trk milliyetiliini, pozitivist ve laik dnceyi savunmakta olan Trk Ocaklar feshedildi. Trk Ocaklar, Cumhuriyet dneminde de ayn ideolojiyi srdrm, ayrca Kemalist inklaplarn kitlelere benimsetilmesinde nemli bir ilev grmt. rgt, Aralk 1924te Mustafa Kemal Paann imzalad bir kararnameyle kamuya yararl bir dernek stats kazanm, Mays 1925te vekiller heyeti devlet memurlarna Trk Ocaklarna yardmc olma zorunluluu getirmiti. 1927deki kongrede, rgtn tznde bir deiiklik yaplm ve Trk Ocaklarnn, cumhuriyet, ada uygarlk ve halk egemenlii ilkelerini savunduu ve ayn idealleri takip eden CHF ile devlet politikasnda yekvcut olduu belirtilmiti. Ayn yl yaplan CHF kongresinde de kabul edilen yeni parti tzyle partinin Trk Ocaklarnn ynetimi zerinde byk lde sz sahibi olmas salanmt. Bu ortam iinde Trk Ocaklar, hkmetin talebi zerine 10 Nisan 1931de Ankarada toplanan olaanst kongresinde, bakan Hamdullah Suphi (Tanrver) muhalefet etse de rgtn feshine ve mallarnn CHFye devredilmesine karar verdi.

42

Trk Siyasal Hayat

Yaklak bir yl sonra, 19 ubat 1932de, Trk Ocaklarnn yerini, dorudan CHFye bal olarak alan ve giderleri hem devlet hem de CHF tarafndan karlanan halkevleri ald. Halkevleri de kapanan Trk Ocaklar gibi ulusal kltr yaratma abalarn geni kitlelere yayma, Trk inklbnn ilkelerini toplumun btn kesimlerine benimsetme, herkesi bu dorultuda grevli klarak faalletirme ve ideolojik ve kltrel almalara katmay hedefledi. l ve ile merkezlerinde CHFnin yerel rgtleri tarafndan skca denetlenen halkevi ubeleri ald; ardndan kasaba ve kylerde halkodalar kuruldu. Halkevleri ve halkodalarnda Kemalist inklabnn temel ilkeleri dorultusunda yrtlen ideolojik almalarn yan sra dil ve edebiyat, gzel sanatlar, temsil, spor, sosyal yardm, kyclk, tarih ve mzecilik gibi alanlarda da faaliyetlerde bulunuldu. Ayrca halkevleri dergileri yaymland, okuma-yazma kurslar ald, kitaplklar oluturuldu. Halkevleri ve halkodalarnn faaliyetlerine Demokrat Parti iktidar dneminde, 11 Austos 1951de son verildi. Faaliyetleri sona eren bir baka rgt Trk Kadnlar Birliidir. 8 ubat 1935teki milletvekili seimleri ncesinde kadnlara seme ve seilme hakk verilmesi ve bu seimler sonucunda 18 kadn milletvekilinin meclise girmesi birliin kapatlmasna vesile oldu. Trk Kadnlar Birliinin 10 Mays 1935teki toplantsnda Bakan Latife Bekir Kadn Birlii lklerine kavumutur. Trk kadnlna btn haklarn tanmtr. Bundan sonra Kadn Birliine ihtiya yoktur. Birliin feshini talep ediyorum deyince birlik fesih karar ald. 10 Ekim 1935te de Trk Mason Localar, hkmetin istei zerine faaliyetine son verdi. Fesih kararyla ilgili olarak mason localarndan yaplan aklamada, Trk Mason Cemiyeti, memleketimizin sosyal tekmln ve gnden gne artan muazzam terakkilerini nazar- itibara alarak ve Trkiye Cumhuriyetinde hkim olan demokratik ve cidden laik prensiplerin tatbikatndan doan iyilikleri mahede ederek faaliyetine nihayet vermeyi ve btn mallarn memleketin sosyal ve kltrel kalknmasna alan halkevlerine teberruu muvafk grmtr dendi. M. Kemal ke, 27 Aralk 1938de Yedignde yaymlanan Ulu Atamzn Son Gnleri balkl yazda, mason localarnn kapatlmas konusunda Atatrkn kendisine unlar sylediini belirtir: Mademki masonluk milliyetidir, halkdr, cumhuriyetidir, Halk Frkasnn umdeleri de bundan baka bir ey olmadna gre masonluun var olma nedeni yoktur... Ben bakalarnn yapt prensiplere deil ancak kendi prensiplerime uyarm. 1936 yl iinde de Talebe Birlii feshedildi. Fesih kararnn alnmasn tetikleyen olay, birlik mensuplarnn vilayetten izin alarak, stanbuldaki Beyazt Meydannda, o tarihte henz Trkiyeye katlmam olan Antakya ve skenderundaki durumu protesto etmek amacyla bir miting dzenleme giriimidir. Birliin feshi zerine yaplan aklamada, rencilerin kendi maddi ve manevi alma topluluklarn datacak ilerle siyasi ilere kaplmalarnn hkmete hi bir zaman ho grlmedii, renciler ve hocalar arasnda byle birlikler yaplmasnn memleketin kltrel gelimesine engel tekil ettii belirtildi. 19 Nisan 1936da da Trk Spor Kurumu, kendisini yurdun kurtulu ve yeni batan kuruluunun temin edici tek ve yksek siyasi tesisi olan CHPnin z bir ocuu ve onun bnyesinden bir para saydn aklayarak CHPye balanma karar ald. lkede CHF dnda kalan btn rgtler birbiri ardna ortadan kalkarken, 25 Temmuz 1931 tarihli Basn Kanunuyla, hkmete, lke karlarna ters den yaynlar nedeniyle gazete ve dergileri kapatma yetkisi tannd. Bu Kanunla 1930larn hemen bandaki grece serbest ortam ortadan kalkt ve basn-yayn hayat da tek sesli hle geldi.

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

43

Bu arada, eitim alannda da nemli bir gelime yaand ve 31 Mays 1933te stanbul Darlfnunun kapatlp yerine Milli Eitim Bakanlna bal yeni bir niversitenin kurulmasn ngren kanun TBMMde kabul edildi. Bu Kanunla, niversite hkmetin denetimine girdi ve idari, mali ve bilimsel zerklii tamamen ortadan kalkt. 1933 niversite Reformu olarak bilinen bu uygulama erevesinde, kapsaml bir temizlik harektna giriilerek, ok sayda retim yesi ve grevlisinin iine son verildi.

Parti-Devlet Btnlemesi
CHPnin 1935 ylnda toplanan Drdnc Byk Kurultaynda parti-devlet btnlemesi yolunda ok byk admlar atlmt. Kurultayda benimsenen yeni tzkte, parti, kendi barndan doan hkmet rgt ile kendi rgtn birbirini tamamlayan bir birlik tanr eklinde bir hkme yer verilmiti. Yine tze gre parti rgt ile ynetim arasndaki ilikiyi merkezde parti genel sekreteri ile bakanlar ya da bunlarn adna yetkili olanlar, illerde ise partinin il bakanlar ile valiler kuracaklard. 1936 ylnn ortalarnda CHP ynetimi parti-devlet btnlemesi yolunda ok nemli bir adm daha atarak partinin grnteki zerkliini tamamen ortadan kaldrd. Parti bnyesindeki esasl deiikliin ilk adm olarak 15 Haziran 1936da, 1931den beri partinin genel sekreterliini yapan Recep Peker, deimez genel bakan Mustafa Kemal Atatrk tarafndan grevden uzaklatrld. gn sonra, 18 Haziranda Bavekil smet nn btn parti rgtne, vilayetlere ve genel mfettiliklere bir genelge gndererek parti bnyesinde yaplan esasl deiiklikleri bildirdi. Buna gre, ileri Bakanl ile parti genel sekreterlii birletirildi ve ileri Bakan kr Kaya yeni genel sekreter oldu. Bunun yan sra btn illerde valilere ayn zamanda partinin il bakanl grevi de verildi ve mevcut il bakanlarnn grevlerine son verildi. Bu arada, yrrlkteki Memurin Kanununun dokuzuncu maddesi memurlarn siyasi cemiyetlere katlmasn kesin olarak yasaklamt. Ama 18 Haziranda partidevlet btnlemesi yolundaki bu byk adm atlrken Kanunun bu maddesini deitirme gerei duyulmamt. Bu arada CHP kuruluundan balayarak eitli tzk ve program deiiklikleri yapm ve 1935te benimsedii yeni programla ilkelerini oluturan 6 Oku iyice olgunlatrmt. 1923 Tznde yer alan milliyetilik ve halklk ilkelerine, 1927de cumhuriyetilik ve ad belirtilmeden laiklik eklenmi, 1931deki programda bu 4 ilkenin yan sra devletilik ve inklaplk ilkelerine de yer verilmesiyle 6 Ok tamamlanmt. 5 ubat 1937de yaplan Anayasa deiikliiyle 6 Ok anayasal olarak da devletin ilkeleri hline getirildi ve bylece parti-devlet btnlemesi tamamland. Anayasa deiikliklerinin en nemlisi, ikinci maddede yaplan deiiklikti. Daha nce de 1928de deitirilip Trkiye devletinin resm dili Trkedir, makarr Ankara ehridir biimini alm olan bu ikinci maddenin bana, bu kez, Trkiye Devleti, cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, laik ve inklapdr cmlesi eklendi.

Genel (Umumi) Mfettilikler (1927-1952), ilki Birinci Umumi Mfettilik olarak 1927de, sonuncusu da Beinci Umumi Mfettilik olarak 1945 ylnda kurulan, fiilen yirmi yl, hukuken de yirmi be yl yrrlkte kalan, tek parti dnemine zg birden fazla ili kapsayan blgesel bir rgtlenmedir.

Atatrk-nn atmas, Celal Bayarn Babakanl, Atatrkn lm

1924 sonu ile 1925 ba arasndaki buuk aylk Fethi Okyar hkmeti dnemi dnda, cumhuriyetin ilanndan beri babakanlk grevini yrtmekte olan smet nn, 1937 sonbaharnda Cumhurbakan Atatrk ile anlamazla dt. Anla-

44

Trk Siyasal Hayat

mazlk iyice aa knca 20 Eyll 1937de nn babakanlktan izinli olarak ayrld ve bu grevi Celal Bayar vekleten stlendi. ok gemeden 25 Ekim 1937de nn resmen istifa etti ve grev asaleten Celal Bayara geti. nn CHP genel bakan vekillii grevini de Bayara devredince zerinde sadece Malatya milletvekillii unvan kald. Bir buuk yldan biraz uzun sren Bayar hkmeti dneminde gerek siyasi gerekse ekonomik alanda nn hkmetinden ok farkl bir yol izlenmedi ve temel politikalar srdrld. te yandan Atatrkn sal 1937de bozuldu ve 1938 yl iinde hastal hzla ilerlemeye balad. 1938 yaznda hastaln ciddi ve tehlikeli olduunun anlalmas zerine parti iinde zellikle yeni cumhurbakannn kim olaca sorusu etrafnda bir iktidar mcadelesi yaanmaya balad. 15 yllk gen cumhuriyetin, ilk ve tek Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, 10 Kasm 1938de hayata veda ederken arkada ankayann kim tarafndan ve nasl doldurulaca gibi nemli bir soru brakyordu. Son dnemde zerinde sadece Malatya milletvekillii unvan kalm olmasna ramen meclis, ordu ve brokrasi iinde tartmasz gc olan smet nn 11 Kasm 1938de, mecliste oy kullanan 348 milletvekilinin tamamnn oyunu alarak Trkiyenin ikinci cumhurbakan seildi.

NN DNEM VE OK PARTL HAYATA GE nn Dnemi

nnnn cumhurbakanl dnemi kinci Dnya Savann youn sorunlar iinde geti. siyasette Atatrk dnemi politikalar zne fazla dokunulmadan olduu gibi srdrld. politikada nn, eski muhalifleri tekrar CHP bnyesine alp potansiyel muhalefet odaklarn ortadan kaldrrken parti iinde de bata kr Kaya ve Tevfik Rt Aras olmak zere kendisinin cumhurbakanlna kar kanlar tasfiye etti. Mecliste Mstakil Grup adyla bir denetim mekanizmas oluturmaya altysa da bu uygulama pek etkili olamad. Dnem boyunca babakanlk grevini srasyla Celal Bayar, Refik Saydam ve kr Saraolu yrtt. Asl nemli gelimeler d politika alannda gerekleti. nn lkeyi kinci Dnya Savann dnda tutabilmek iin Batl devletler karsnda tam bir denge politikas izledi. Savaan taraflarn her ikisine de tam anlamyla yanamad, grnrde de onlarn hibirinden uzak durmad. Sava bittikten sonra da yeni dnya dzeni kurulurken sz sahibi olabilmek iin Almanyaya sava ilan etti. 1939da Hatayn Trkiyeye katlmas da nn dneminde yaanan nemli bir gelime oldu. Sava dneminde devletin gelirlerini artrabilmek iin ekonomik alanda da birok kararlar alnd. Bunlarn balcalar Mill Korunma Kanunu, Toprak Mahsulleri Kanunu ve Varlk Vergisidir. Bu arada inklabn ideolojisini krsal kesime de gtrebilmek iin 1940 ilkbaharnda ky enstitleri kuruldu.

Savan Bitmesinden Sonraki Siyasi Gelimeler ve Tek Parti Dneminin Sonu

kinci Dnya Savann mttefiklerin lehine dnmesinden sonra, 21 Nisan 1944te Almanyaya krom satn durduran, 2 Austos 1944te Almanyayla, 3 Ocak 1945te Japonyayla siyasi ve ekonomik ilikilerini kesen ve nihayet 23 ubat 1945te Almanya ve Japonyaya sava ilan eden Trkiye hzla bir rejim deiikliine gitti. Oysa daha bir buuk yl nce, 1943te yaymlanm olan ve partinin 20 yllk faaliyet-

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

45

lerini deerlendiren 20 Yl inde CHP balkl brorde, partiler olmakszn ve bunlar arasnda mcadeleye lzum kalmakszn demokrasinin temel fikri olan hrriyetin korunabileceini partimiz, yaratt rejimle leme gstermitir deniyor ve u ifadelerle yrrlkteki tek parti ynetimi dier lkelere rnek olabilecek evrensel bir sistem olarak gsteriliyordu: Eminiz ki yirminci asrda da Trkn devlet ve rejim telkkisi, gene dnya milletlerinin birou zerinde sylenerek veya sylenmeyerek rnek gibi grlecektir. imdiden olaylara dayanarak bu tesirleri inceleme ilim adamlar iin ekici bir konu olsa gerektir. Trk rejiminin bu hususiyeti, Trk milletinin devlet kurmada ve ef yaratmada daima gsterdii stn kabiliyetinden ileri geliyor. Rejim deiikliinde uluslararas gelimelerin nemli pay vardr. 19 Mart 1945te Sovyetler Birlii 1925te imzalanan ve 20 yl sreyle geerli olan Trk-Sovyet saldrmazlk paktn uzatmayacan Trkiyeye bildirdi. Sovyetler ayrca 1921de belirlenmi olan Trk-Sovyet snrnda Sovyetler lehine baz dzeltmeler yaplmasn, Boazlarn ortak savunulmas iin Boazlarda Sovyet stleri kurulmasn ve Montr Szlemesinin deitirilmesini istedi. Sovyet tehdidiyle kar karya kalan Trkiye, gvenlik asndan, sava sonrasnda oluturulmakta olan Yeni Dnya dzeninin bir paras olmak arzusundayd. 25 Nisanda San Fransiscoda toplanan ve 26 Haziran 1945te Birlemi Milletleri kuran konferansa Trkiye bir heyet gnderdi ve Birlemi Milletlerin kurucu yesi oldu. nn bununla yetinmedi ve tek partili sistemin yumuatlmasn ve 1930da yaanan Serbest Cumhuriyet Frkas rneine benzer kontroll bir muhalefet hareketine izin verilmesini Sovyetler karsnda Batnn desteini almak iin gerekli grd. 19 Mays 1945te bayram mnasebetiyle yapt konumasnda Byk Millet Meclisinin kudretli elinde olan millet idaresi, demokrasi yolundaki gelimesinde devam edecektir diyerek ynetimde bir yumuamaya gidileceinin ilk sinyalini vermiti. Ardndan olaylar ba dndrc bir hzla geliti, parti ii muhalefet hzla parti dna itilerek bir muhalefet partisi kurmaya deta mecbur edildi. Olaylarn hzl ak muhalefet partilerinin kurulmasndan sonra da devam etti, siyasi hayatn ak CHPnin kontrolnden kt ve bu dnem 1950 genel seimlerinin ardndan, CHPnin iktidar Demokrat Partiye devretmesiyle kapand. kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiyenin hzla rejim deiikliine gitmesinde SIRA SZDE rol oynayan uluslararas gelimeler nelerdir?
DNELM iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Drtl Takrir

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Tek parti dneminin son yllarnda CHP iinde alttan alta gelien muhalefet, iftiyi Topraklandrma Kanunuyla (TK) ilgili meclis grmeleri S srasnda aa kO R U t ve hzla gelien olaylar Demokrat Partinin kurulmasyla sonuland. Mecliste ilk kez 14 Mays 1945te ele alnan Yasada, esas olarak, topra olmaDKKAT yan veya yetmeyen ifti ailelerine, geimlerine yetecek kadar toprak verilmesi ngrlyordu. iftiye datlacak topraklar ncelikli olarak devletin elinde olup da SIRA SZDE kamu hizmetinde kullanlmayan topraklarla, vakflara, zel idarelere ve belediyelere ait topraklard. Bunlara ek olarak zel kiilere ait topraklarn, tarma elverili topraklarn geni olduu blgelerde 5.000 dekarndan ou, dar olduu blgelerAMALARIMIZ de ise 2.000 dekardan ou kamulatrlacakt. CHP iindeki direnie yol aan madde, zel kiilere ait belli bir snrn stndeki topraklarn kamulatrlmasna olanak veren bu madde idi. CHP iindeki byk toprak sahibi yasa K milletvekilleri T A P tasarsnn bu maddesine iddetle kar ktlar.
TELEVZYON

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

46

Trk Siyasal Hayat

Drtl Takrir: Takrir szc burada nerge anlamnda kullanlmtr. 7 Haziran 1945de CHPli Cell Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan tarafndan CHP Meclis Grubuna verilen nergedir. Drt kii verdii iin Drtl Takrir diye anlr.

TK zerindeki grmeler srerken 1945 Bte Kanunu da meclis gndemine geldi. Bte Kanunu vesilesiyle CHP milletvekilleri Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Emin Sazak hkmeti ve lkenin ekonomik durumunu iddetle eletirdiler. Oylamaya geildiinde bu milletvekilinin yan sra Celal Bayar ve Fuat Kprl de bteye red oyu verdiler. Bte oylamasnn ardndan bu kez hkmetin istei zerine gven oylamas yapld. Bteye red oyu veren be milletvekiline Recep Peker ve Hikmet Bayurun da eklenmesiyle gvensizlik oyu kullananlarn says yediye ykseldi. CHP iindeki muhalefet hareketi belirginleirken dnya genelinde de nemli deiiklikler yaanm ve yaanmaktayd. kinci Dnya Sava liberal-demokrat lkelerin stnlyle sonulanm ve buna bal olarak tek partili otoriter ynetimlere dayanan siyasal sistemler gzden dmt. Sava sonrasnda Sovyetler Birliine kar Bat dnyasyla ittifak aray iinde olan Trkiyenin bu gelimeden dorudan etkilenmesi kanlmazd. te yandan yirmi yldr sren tek parti ynetimi CHPyi olduka ypratm ve ynetimden honutsuz kitleler giderek bymt. TK zerindeki meclis grmeleri srerken smet nnnn daha nce, 19 Maysta yapm olduu ve ynetimde liberallemeye gidileceinin iaretlerini veren konumasndan da g alan muhalif milletvekilleri yeni bir giriimde bulundular. 7 Haziranda Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltann imzalad ve Drtl Takrir olarak anlan nl nerge CHP Meclis Grubuna verildi. nergenin banda Trkiye Cumhuriyetinin ve CHPnin kurulduu gnden o yana demokrasi ilkelerine inand ve lkede refaha ancak bu ilkenin uygulanmasyla ulalabilecei belirtiliyordu. Hemen ardndan, 1924 Anayasasnn temel hak ve zgrlkleri salayan demokratik bir anayasa olduunu vurgulanyordu. Siyasal zgrlklerin 1925ten sonra, gericilii yok etmek amacyla kstland belirtildikten sonra, Atatrkn 1930da Serbest Cumhuriyet Frkasn (SCF) kurarak demokrasiye olan balln kantlad kaydediliyordu. nerge sahipleri, SCFnin kapatlmasndan sonra siyasal zgrlklerin yeniden kstlandn ve bu durumun kinci Dnya Sava yllar boyunca sava tehlikesi nedeniyle srdn hatrlatyor, bylelikle anayasann demokratik ruhundan uzaklaldn ne sryorlard. Sava sonrasnda btn dnyada demokrasi ve zgrlk isteklerinin byk g kazand ve demokrasi ilkelerinin uluslararas gvencelere baland hatrlatldktan sonra, nerge sahipleri Trkiyede de bata cumhurbakan olmak zere herkesin demokrasiden yana olduunu ne sryorlard. Trk ulusunun demokrasi iinde yaayacak ve siyasal zgrlkleri kullanabilecek olgunlua ve yetenee ulatn da belirten nerge sahipleri, daha sonra taleplerini sralyorlard. Bayar, Menderes, Kprl ve Koraltana gre her eyden nce 1924 Anayasasnn demokratik ruhuna geri dnmek gerekiyordu. Bu Anayasann demokratik ruhuna uygun olarak, ncelikli olarak meclisteki denetim gerek bir biimde salanmal ve halk siyasal zgrlklerini anayasann tanmlad biimde geni olarak kullanabilmeliydi. nerge sahipleri, ayrca, CHPnin de siyasal etkinliklerini, bu iki ilkeye uygun decek biimde yeniden gzden geirmesini istiyorlard. Drtl Takririn verilmesinden birka gn sonra, 11 Haziranda TK meclis tarafndan kabul edildi. Bir gn sonra da CHP Meclis Grubu Drtl Takriri ele alarak saatlerce tartt. Tartmalarn ardndan, bu gibi konularn CHP Meclis Grubunda grlmesinin gereksiz olduu sonucuna varld. Parti tznde yaplacak deiiklikler ancak parti kurultaynda, yasa deiiklikleri ise mecliste grlmeliydi. nergenin bylesine kat bir gerekeyle reddedilmesi, aslnda, n-

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

47

nnn, CHP iindeki muhaliflerin, partiden ayrlarak ayr bir parti halinde rgtlenmesi yolundaki isteinden kaynaklanyordu. Nitekim smet nn de Drtl Takriri verenleri kastederek u aklamay yapmt: Bunu parti iinde yapmasnlar, ksnlar karmza gesinler, tekilatlarn kursunlar ve ayr bir parti olarak mcadeleye girisinler. Bir gn arayla nce mecliste TKnin benimsenmesi, ardndan CHP Meclis Grubunda Drtl Takririn reddedilmesi, muhaliflerin CHP ile olan balarn tamamen koparmalarna yol at. Menderes ve Kprl nergelerinde yer alan taleplerini Tan ve Vatan gazetelerindeki yazlarnda srarla tekrarladlar. Bu eletiri yazlar CHP ynetiminin byk tepkisini ekti ve 21 Eyllde Menderes ve Kprl CHPden karld. Bayar da bu karar protesto ederek 28 Eyllde milletvekilliinden istifa etti. 27 Kasmda da bu kez Koraltan CHP ynetimi tarafndan partiden karld. Daha nce milletvekilliinden istifa eden Bayar 3 Aralkta CHPden de istifa etti. Bylece, nde gelen muhalif milletvekilleri, ksa bir sre iinde, CHPden tamamen kopmu oldular. CHPden ayrlanlar 1946 banda Demokrat Partiyi kurarak Trkiyenin siyasal yaamnda yeni bir dneme damga vurdular. iftiyi Topraklandrma Kanunu ise baz nemli eksiklikleri ve uygulamadaki yntem yanllklar yznden pek etkili olamad. Yasada ngrld gibi byk toprak sahiplerinin elindeki topraklarn kamulatrlarak topraksz ifti ailelerine datlmas ilemleri gerekletirilemedi. Sadece devletin elindeki topraklarn, snrl llerde, topraksz ve az toprakl iftilere datlmasyla yetinildi.

Demokrat Partinin Kuruluu

Drtl Takriri imzalayan ve ardndan yaanan hzl gelimeler sonucunda kendilerini CHP dnda bulan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi (DP) kurdular. DP kurulduu gn, partinin merkez ynetimi ile tzk ve program da kamuoyuna akland. Parti programnda esas olarak ekonomik ve siyasal alanlarda liberalleme politikas benimseniyordu. Programa gre partinin asl amac lkede demokrasinin geni ve ileri dzeyde gerekletirilmesiydi. Programda, temel hak ve zgrlklere de geni bir yer verilirken tek dereceli seim sistemine geilmesi ve ynetimin halkn buyruunda ve denetiminde olmas isteniyordu. Ekonomik alanda ise zel giriim ve sermayenin esas tutulduu bir liberalleme amalanyordu. CHP, balangta yeni kurulan DPyi son derece olumlu karlad. ktidar partisi bu yeni partiyi hkmet ve ynetimi denetleyecek bir ara olarak gryordu. CHPnin tavr da olumlu olunca, DP ilk gnlerinden itibaren kamuoyuna kendisinin Serbest Cumhuriyet Frkas gibi bir muvazaa partisi olmadn anlatmaya alt. Bunda da baarl oldu. Yllardr lkede egemen olan tek parti ynetiminden honut olmayan kesimler partiye byk ilgi gsterdiler. Bir yandan Meclis iinde CHPden DPye geiler olurken bir yandan da CHPnin tabanndan yeni partiye kitlesel katlmalar gerekleti. Bylece DP, tek partili siyasal sistemden ok partili siyasal sisteme gei dneminde kurulan teki partilerden farkl olarak, ksa srede, geni olarak rgtlenmeyi baard. DPnin lke apnda gsterdii hzl byme iktidar partisinin bu partiye ynelik tavrnn sertlemesine yol at. Yine de DP, CHPye kar lml ve yumuak muhalefet yapma politikasndan vazgemedi.

48

Trk Siyasal Hayat

Tek Parti Dneminin Sonu: 1946 Seimi

Tek partili rejim altnda son genel seim 1943te yaplm ve normal koullarda 1947ye kadar grev yapacak olan meclisin yeleri belirlenmiti. 1945 yl iinde ve 1946 ylnn banda lkede hzl bir deiim yaanm ve muhalefet partilerinin kurulmasna izin verilmiti. Hatta CHPden ayrlan Adnan Menderes, Emin Sazak, Fuat Kprl, Refik Koraltan, Fuat obanolu ve Ahmet Cemal Tuncann DPye gemesiyle birlikte muhalefet mecliste de temsil olana bulmutu. Bu ortam iinde 26 Nisan 1946da toplanan CHP meclis grubu belediye seimi ile genel seimin ne alnmasn kararlatrd. Bu kararn arkasndaki asl ama, DPyi yeterince rgtlenmeden hazrlksz yakalamak ve CHPnin iktidarn 4 yl sreyle garantiye almakt. Eyll ayndan 26 Maysa alnan belediye seimlerine DP katlmad. Gerekeleri iktidarn seimde yanl davranmas ve seim gvenliinin olmamasyd. 5 Haziranda Milletvekili Seim Kanunu deitirilerek, tek dereceli seim esasna geildi. Ardndan genel seimin erkene alnmas kararlatrld. Kuruluundan o gne kadar sadece alt ay gemi bulunan DP aslnda seime hazr deildi. Yeni muhalefet partisi 16 ilde seime katlmad gibi, toplam 465 milletvekili seilecekken sadece 273 aday gsterebildi. DP kurucularnn seimi kazanmalarn garanti altna almak iin bu kiiler birden ok seim blgesinden aday gsterildiler. 21 Temmuz 1946daki seimler adli denetim dnda, ak oy, gizli saymla ve ounluk sistemi esasna gre yapld. 465 milletvekilliinden 395ini alan CHP byk bir seim zaferi kazand. DP, meclise sadece 66 milletvekili sokabildi. Ayrca 4 bamsz aday da seimi kazand. DP, esas olarak kentsel kesimde baarl olurken CHP bata Dou Anadolu olmak zere krsal kesimde ok yksek oranda oy toplad. Seim sonular ilan edildikten sonra DP seimde bask, hile ve yolsuzluk yapldn ne srd. Muhalefet partisine gre, seim ncesinde, semenlere DPye oy vermemeleri iin bask yaplmt. Muhalefet, ayrca, oylar kullanldktan sonra, saym ilemleri srasnda hile yapldn, muhalefet partisinin ald oylarn tutanaklara eksik geirildiini, buna karlk iktidar partisinin oylarnn olduundan yksek gsterildiini ne srd. Ama bu itirazlar hi bir ie yaramad ve bylece 1946 seimi literatre Trkiyenin siyasal tarihindeki en aibeli seim olarak geti.

SEMLER VE REFORMLAR Tek Parti Dneminde Seimler ve Milletvekilliinin nemi veya nemsizlii
1946ya kadarki dnem tek partili dnem olarak nitelendirilse de dnem boyunca 1923ten 1946ya kadar drt ylda bir dzenli olarak seimler yaplmt. Seimler iki derecelidir. Seimlerin ilk aamasnda semenler ikinci semenleri; seilen ikinci semenler de daha sonra milletvekillerini semilerdir. 1935 genel seimlerine kadar sadece erkeklerin seme ve seilme hakk vard; 1935ten balayarak bu hak kadnlara da tannd. Seimin ilk aamasnda sadece lkeyi yneten tek parti olan CHPnin rgtl bir ikinci semen listesi olduu iin ikinci semenlerin neredeyse tamam bu partiden seildiler. Byle olunca seimin ikinci aamasnda partinin gsterdii milletvekili adaylar hibir sorunla karlamadan TBMMye seildiler. Dnem boyunca kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas ise ksa srede kapandklarndan hibir genel seime katlma frsat bulamadlar.

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

49

Yrrlkte olan 1924 Anayasasna gre millet adna egemenlik hakkn kullanan yegne kurum TBMM idi. Bununla birlikte meclisin oluturulma biimi, bu ilkenin hayata geirilmesinde byk sorunlar ortaya kartmtr. Her eyden nce seim sistemi demokratik deildi ve btn milletvekilleri tek bir partinin temsilcileriydi. Sistem CHP tarafndan desteklenmeyen bir adayn milletvekili olmasna izin vermiyordu. Bu ekilde seilen partili milletvekillerinin nnde iki seenek vard: Ya anayasann kendilerine verdii saygn konuma sahip kp yasama faaliyetlerini anayasann izdii ereve dorultusunda serbeste yerine getireceklerdi ya da bal olduklar parti tznn kendileri iin izmi olduu ereve dorultusunda hareket edeceklerdi. Beklenebilecei gibi btn tek parti dnemi boyunca milletvekilleri ikinci yolu izlemeyi tercih etmiler ve partilerinin izmi olduu ereveye sadk kalmlardr. Halk Frkasnn 1923 Tzne gre partili milletvekillerinin sadece parti grup toplantlarnda serbeste sz syleme haklar vard. Ama grupta bir konu karara baland zaman bu karar aznlkta kalanlar da dhil btn milletvekilleri iin balaycyd. Meclis toplantsnda, partili milletvekilleri - kendileri kiisel olarak hangi grte olurlarsa olsunlar - grupta alnan kararn meclis tarafndan kabul edilmesini salamakla sorumluydular. Meclis toplantsnda grup adna bakanlardan ve grupa seilmi kiilerden baka hibir kimsenin sz syleme yetkisi yoktu. Bu ilkeler dorultusunda hareket etmeyen milletvekillerine parti ilk seferinde rica, ikinci seferinde ihtarda bulunacak, nc ihlalde ise sz konusu milletvekili parti divan kararyla partiden ihra edilecekti. Byle olunca btn tek parti dnemi boyunca tamamen parti merkezinin talepleri dorultusunda hareket eden, hibir zaman kiisel inisiyatif kullanmayan ve mecliste hibir eletiri yapmayan bir milletvekili profili ortaya kmtr. Gerekten de 1927-1946 arasnda TBMMde milletvekillerinin isim belirleme suretiyle kullandklar toplam 518.507 oyun % 99,95ini oluturan 518.216 oy - partinin istekleri dorultusunda - kabul oyu olmutur! Sz konusu yirmi yl boyunca TBMMde kullanlan ret oyu says sadece 258de, ekimser oy saysysa sadece 33te kalmtr.

Kemalist Reformlar
Tek parti dnemi boyunca siyasal ve toplumsal hayat radikal biimde deitiren birok reform yaplmtr. Bu reformlar, tpk II. Merutiyet dnemi boyunca ttihat ve Terakkinin yapt reformlar gibi esas olarak laikleme ve modernlemeyi hedefliyordu. Hayata geirilen, lkedeki mlkiyet ilikilerini de deitiren bir sosyoekonomik reform paketi deil, devleti, eitimi, hukuku ve toplumsal yapy laikletiren ve buna paralel olarak dinsel simgeleri kaldrarak yerlerine Bat medeniyetinin simgeleri koymakla yetinen bir reform paketiydi. Reformlar kiilerin sadece dnce yaplarn ve inanlarn deil, ayn zamanda d grnlerini de deitirmeyi hedefliyordu. Devletin laikletirilmesi srecinde 1 Kasm 1922de saltanat kaldrlm, 29 Ekim 1923te cumhuriyet ilan edilmi, 3 Mart 1924te halifelik kaldrlm, 20 Nisan 1924te yeni anayasa yrrle girmiti. Bu sre, 11 Nisan 1928de, Trkiye devletinin dininin slam olduu hkmnn anayasadan karlmasyla ve nihayet 5 ubat 1937de laikliin bir ilke olarak anayasaya girmesiyle tamamland. Yine de 3 Mart 1924te eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlarak yerine Babakanla bal Diyanet leri Reislii ile Vakflar Umum Mdrlnn kurulmu olmas devlet-din ilerinin birbirlerinden tamamen ayrlmadnn; dinin devlet denetimi altna alndnn bir gstergesidir.

50

Trk Siyasal Hayat

SIRA SZDE

Devletin laikletirilmesi SIRA SZDE ynnde atlan nemli admlar nelerdir? Toplumsal yapnn laikletirilmesi ve slami simgelerin Batl simgelerle deiDNELM tirilmesi srecinde ise birbirini izleyen birok adm atld. lk nemli adm, bata fes olmak zere her trl baln yasaklanmas ve memurlarn apka giymelerinin zorunlu S hle Buna ynelik olarak Mustafa Kemal Paa 30 AusO R getirilmesidir. U tos 1925te Kastamonuya yapt ziyaret srasnda apka giyerek halka apka giymeyi tledi. Byk kentlerde devlet memurlar ve aydnlar arasnda apkann DKKAT yaygnlat aylk bir hazrlk dneminden sonra 25 Kasm 1925te kan bir yasayla memurlara apka giyme zorunluluu getirildi ve dier btn balklar yaSIRA SZDE kmasndan be gn sonra, 30 Kasm 1925te bir baka yasakland. Bu yasann sayla tarikatlarn dinsel tren, toplant ve eitim yerleri olan tekke, zaviye ve trbeler kapatld; trbedarlklar ile eyhlik, mritlik, dervilik gibi unvanlar yasakAMALARIMIZ land. Giyim kuam deitiren ve tarikatlar hedef alan bu iki yasaya kar, lkenin eitli yrelerinde baz tepkiler olduysa da bu tepkiler gezici stiklal Mahkemesinin ald sert tedbirler sonucunda ksa srede bastrld. 3 Aralk 1934te de K T A P baz kisvelerin giyilemeyeceine dair kanunla din giysilerin toplum iinde kullanm yasakland ve sadece din adamlarnn din giysilerini sadece grev srasnda ibadet yerlerinde hkme baland. Hemen hatrlatmak gerekir ki T E L E V Z Ygiyebilecekleri ON btn bu dnem boyunca kadnlarn giyim-kuamlaryla ilgili herhangi bir yasal dzenleme yaplmamtr. Bu arada 1932den itibaren camilerde ezan ve Kuran Trke okundu. 1932 yl NTERNET devlet btesinde hadis derlemeleri, Kurann Trkeye evrilmesi ve hutbelerin baslmas iin bir denek ayrld. Trke Kuran ilk olarak 23 Ocak 1932de stanbulda Yerebatan Camiinde okundu ve ksa srede stanbulun camilerine yayld. Tanr uludur eklinde balayan Trke ezan ilk kez 30 Ocak gn Fatih Camiinde Hafz Rfat Bey okudu. 3 ubat 1932deki Kadir gecesinde Ayasofya Camiinde Trke ezan ve Kuran okundu. Ceza Kanununda yaplan bir deiiklikle Arapa ezan ve kamet okumak yasakland. Uzun yllar sren bu uygulamaya, 14 Mays 1950 seimlerinden sonra Demokrat Partinin iktidara gelmesinin hemen ardndan, 16 Haziran 1950de TBMMnin bu yasa kaldrmasyla son verildi ve ezan yeniden Arapa okunmaya baland. te yandan, 21 Haziran 1934te Soyad Kanununun benimsenmesiyle btn vatandalarn n adlaryla birlikte bir soyad kullanmalar zorunlu hle getirildi. Kanun alt aylk bir hazrlk dneminden sonra 24 Aralk 1934te yrrle girdi. Bu arada TBMM 24 Kasm 1934te Mustafa Kemal Paaya, Atatrk soyadn verdi. 17 Aralk 1934te bir baka Trk vatandann Atatrk soyadn almas yasakland. Bu dnemde bata smet nn olmak zere birok kiinin soyadn Atatrk verdi. Bu kanunla e zamanl olarak 26 Kasm 1934te kan bir baka kanunla bey, efendi, paa, aa, hoca, hac, hafz, molla, hanm, gibi btn geleneksel unvanlarla, savata alnanlar dndaki madalya ile nianlarn kullanm yasakland. Bu iki deiiklikle toplumdaki geleneksel hiyerarik ve dinsel ierikli unvanlar, yerini bu unsurlardan arndrlm modern soyadna brakm oldu. Gelenekselin yerini modernin almas srecinde 26 Aralk 1925te saat ve takvim, 20 Mays 1928de rakamlar deitirildi. Bunlar 1 Kasm 1928de Arap harflerinin yerine Latin harflerine dayal yeni alfabenin kabul edilmesi izledi. Buna gre 1 Aralk 1928den balayarak gazete, dergi ve kitap dndaki btn yaynlar La-

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

51

tin harfleriyle yaymland. Kitaplarn basmnda yeni harflere tamamen gei 1 Ocak 1929da gerekletirildi. Ayrca yine 1 Ocak 1929dan itibaren btn kamu kurulular ile zel kurulularn ilemlerinde Latin harflerinin kullanlmas zorunlu hle getirildi. Okullarda Latin harfleri kullanlmaya baland ve eski yazyla yaymlanm kitaplarla retim yasakland. Eski harflerden yeni harflere gei sreci, halkn Latin harfleri dndaki bavurularnn kabul edilmeyerek geri evrilmeye baland 1 Haziran 1929da tamamland. Bu nemli reforma paralel olarak 1 Ocak 1929dan itibaren halkn yeni harfleri renmesini salamak amacyla Maarif Vekletinin denetiminde Millet Mektepleri ald ve lke genelinde bir okuma-yazma seferberlii balatld. Bir yl iinde yaklak alt yz bin kii Millet Mekteplerinden diploma ald, bu say 1936 sonuna kadar iki buuk milyonu at. 26 Mart 1931de kabul edilen ller Kanunuyla, geleneksel arlk ve uzunluk l birimleri olan okka, dirhem, arn, endaze ve kulacn yerini, metre, gram, litre gibi l birimleri ald. Bu sayede uzunluk, hacim ve arlk lmlerinde lkenin eitli yerlerinde kullanmakta olan farkl farkl lm birimleri ulusal birimlerle deitirilmi oldu. Yine de halkn yeni ller sistemine alabilmesi iin Kanunun yrrle girii 31 Aralk 1933e kadar ertelendi. 27 Mays 1935te Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakknda Kanunla hafta sonu tatili cuma gnnden, cumartesi gn leden sonra balamak zere pazar gnne alnd. Bu arada, 9 Aralk 1926da Darlelhanda (konservatuar) Trk mzii eitimine son verilmesi de geleneksel ile modernin deitirilmesi kapsamnda deerlendirilebilir. Bu yasakla geleneksel alaturka mziin yerine alafranga mzik konmu, modernleme sanat alanna da yansmtr. Bu ikilik yllarca gndemde kalacak, Mustafa Kemal Paann 1 Kasm 1934te yapt TBMM al konumasnn ardndan, 2 Kasm 1934te ileri Bakan kr (Kaya) Beyin genelgesiyle alaturka mzik radyoda 8 ay sreyle tamamen yasaklanacaktr. Eitim alanndaki laikleme, daha nce de belirtildii gibi 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile gerekletirilmitir. Hatrlanaca gibi lkede eitim ve retim birliini salamak amacyla kartlan bu yasayla btn okullar Maarif Vekletine balanm; ksa bir sre sonra da bakanlk btn medreseleri kapatmtr. Hukuk alannda da temelinde laikleme olan bir dizi yasa kartlarak geni kapsaml bir reform gerekletirilmitir. lk olarak 8 Nisan 1924te, nceleri eriye ve Evkaf Vekletine bal olarak alan ve din yasalarn uygulayan eriye Mahkemeleri kaldrld ve bu tr davalar grme yetkisi Adliye Vekletinin Nizami Mahkemelerine devredilmesiyle eitimden sonra yarg organlarnn da birlii saland. Bu nemli adm 1926da Batl lkelerden eviri ve uyarlama yoluyla alnan drt yeni kanun izledi. Bunlar, 17 ubat 1926 tarihli Medeni Kanun, 1 Mart 1926 tarihli Trk Ceza Kanunu, 22 Nisan 1926 tarihli Borlar Kanunu ve 29 Mays 1926 tarihli Trk Ticaret Kanunudur. svireden alnan Medeni Kanunla kiiler, aile, miras ve eya hukuku alanlarnda geerli olan dine dayal hukuk kurallar, yerini laik ve ada hukuk kurallarna terk etti. Yine svireden alnan Borlar Kanunuyla bu alan da laikletirildi. Ceza Kanunu, talyadan, Ticaret Kanunu ise Almanya ve talyadan alnd. Bu kanunlar 23 Mays 1928de Trk Vatandal Kanunu, 4 Nisan 1929da Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, 18 Nisan 1929da cra ve flas Kanunu ve 13 Mays 1929da Deniz Ticaret Kanunu izledi. Bylece yl gibi ksa bir sre iinde hukuk sistemi kknden deitirilmi oldu.

Okka: 1283 gram byklndeki bir arlk ls. Dirhem: Okkann drt yzde birine eit olan; 3,207 gramlk eski bir arlk ls. Arn: Yaklak 68 santimetreye eit olan uzunluk ls. Endaze: 1. 65 santimetrelik uzunluk ls.

52

Trk Siyasal Hayat

Asker ve sivil brokratlar, aydnlar, serbest meslek sahipleri, sanayiciler, byk tccarlar gibi eitimli kesimlerce youn olarak desteklenen btn bu reformlar zellikle kentsel kesimlerde byk lde etkili oldu. Kentlerde, Cumhuriyet Halk Frkasnn 1931 programnda frka, milletimizin birok fedakrlklarla yapt inklaplardan doan ve inkiaf eden prensiplere sadk kalmay ve onlar mdafaa etmeyi esas tutar eklinde tanmlanan inklaplk ilkesine bal yeni bir cumhuriyet kuann yetimesinde byk rol oynad. Ancak reformlar kentlerdeki esnaf, sanatkr ve kk tccarlarla, nfusun byk ounluunu oluturan krsal nfus zerinde ayn younlukta etkili olamad. Bu durum tek parti ynetimi boyunca alttan alta, ok partili sisteme geildikten sonra da ak olarak ortaya kan bir merkez-evre atmasn Trkiyenin siyasal yaamnn merkezine oturttu. 1930da gdml olarak kurulmu olsa da Serbest Cumhuriyet Frkasna verilmi olan halk destei bu erevede aklanabilir. Ayrca ok partili sisteme geildikten sonra, 1950 seimlerinde Demokrat Partinin CHPyi kolaylkla alt edebilmi olmas yine bu ereve iinde deerlendirilebilir.

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

53

zet
A M A

1923 yl seimleriyle yeni meclisin i bana gelmesinden 1925 ylnda Takrir-i Skn Kanununun ilan edilmesine kadar geen srete cumhuriyet rejiminin kuruluunu ve ok partili siyasal yaam ekillendiren nemli gelimeleri zetleyebilmek 1923 ylnda yeni meclisin i bana gelmesinden 1925 ylnda Takrir-i Skn Kanununun ilanna kadar geen srete, Halk Frkasnn (HF) kuruluu, cumhuriyetin ilan, hilafetin kaldrlmas, 1924 Anayasas ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn (TpCF) kuruluuyla cumhuriyet rejiminin ve ok partili siyasal yaamn temelleri atld. HFnin dayanaca ilkeler, henz parti kurulmadan nce yaymlanan Dokuz Umde bildirisinde tanmland. Bu ilkelere gre HF, birbirlerinin tamamlaycs olarak tarif edilen tm iktisadi gruplar kapsayacak, btn milletin karn temsil edecek, halklk esasna dayal bir parti olacakt. Bu ilkelere dayal parti tznn 9 Eyll 1923te kabul edilmesiyle kurulan HFnin ilk genel bakan Mustafa Kemal Paa oldu.1923 ylnn bir dier nemli siyasal gelimesi ise cumhuriyetin ilandr. 1921 Anayasasnn egemenlii kaytsz artsz millete veren birinci maddesi, adn aka telaffuz etmese de cumhuriyetin habercisiydi. Cumhuriyet konusu 1923 seimlerinden sonra basnda youn olarak tartmaya ald. Cumhuriyetin ilan iin uygun siyasal ortam ise mecliste ortaya kan heyet-i vekile kriziyle olutu. 29 Ekimde bu sorunun anayasadan kaynaklandn belirten Mustafa Kemal Paa, cumhuriyetin ilanna ynelik anayasa deiikliklerini ieren nergesini aklad. Anayasada yaplan deiikliklerle Trkiye devletinin ynetim biiminin cumhuriyet olduu, Trkiye Devletinin dininin slam, resm dilinin Trke olduu belirtildi. Cumhuriyetin ilanndan sonra yaplan oylamayla Mustafa Kemal Paa, ilk cumhurbakan seildi. Cumhuriyet rejimi ilan edilmesine karn varln koruyan hilafet makam eitli tartmalara konu oldu. Meclis iinde sren tartmalardan sonra 3 Mart 1924 ylnda kabul edilen yasayla halifelik makam kaldrld. Hilafetin kaldrlmasn, eitim ve hukuk alann laikletiren bir dizi nemli dzenleme izledi. 1924 Anayasasnn kabuly-

le gler ayrlna doru admlar atld. 1924 Anayasas ayn zamanda temel hak ve zgrlkler alannda da liberal bir anlay benimsedi. Bu dnemin bir dier nemli gelimesi ise Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn (TpCF) kuruluudur. 17 Kasm 1924te Kazm (Karabekir) Paann bakanlnda kurulan TpCF, meclis iindeki muhalif milletvekillerinin katlmyla geniledi. Partinin kuruluunda, Mustafa Kemal Paa ile kiisel anlamazlk ve ekimeleri ile onun bir tek adam ynetimine doru yneldii endieleri nemli rol oynasa da bu parti birinci meclisteki kinci Grup muhalefetinin bir devam olarak da dnlebilir. TpCFnin program ve parti beyannamesinde, demokrasi, liberalizm, genel zgrlkler kavramlarna zel nem verilmitir. TpCF kurulmadan hemen nce ismini Cumhuriyet Halk Frkas (CHF) olarak deitiren iktidar partisi, partiden kopular durdurmak iin smet Paaya gre daha lml grnen Fethi Bey bakanlnda yeni bir hkmet kurdu. ok partili siyasal yaamdan tek parti ynetimine geii hzlandran nemli siyasal olaylar sralayabilmek 1925 ylnn nemli gelimelerinden eyh Sait ayaklanmas, Takrir-i Skn Kanunu, TpCFnin kapatlmas, muhalif gazetecilerin yarglanmas gibi bir dizi nemli siyasal olayn yan sra 1926 ylnda zmir Suikast davalaryla eitli muhalefet gruplarnn susturulmas sonrasnda oulcu bir siyasal yaamdan tek parti idaresine geildi. 1925 ylnn ilk aylarnda patlak veren eyh Sait ayaklanmas bastrlsa da Trkiyenin siyasal yaamnda radikal dnmlere yol at. Ayaklanmann sonularndan biri Fethi Beyin istifa ederek babakanlk grevine smet Paann gemesi ve bu grevini 1937 ylna kadar kesintisiz srdrmesidir. Ayaklanmann bir dier nemli sonucu ise ayaklanma srasnda ilan edilen Takrir-i Skn Kanununudur. 4 yl boyunca yrrlkte kalan Kanun hkmete huzur ve sknu bozmaya ynelik her trl giriim, rgt ve yayn yasaklama gibi olaanst hl yetkileri tand. Ayn stiklal Mahkemelerinin yeniden faaliyete gemesiyle yalnzca isyanclar yarglanmad, mu-

A M A

54

Trk Siyasal Hayat

halefet de kontrol altna alnd. TpCF, ark stiklal Mahkemesi tarafndan, ayaklanmay dolayl olarak kkrtt gerekesiyle kapatld. Muhalif gazeteciler ayn gerekeyle gzaltna alnarak basna gzda verildi. Son olarak 1926 ylnda Mustafa Kemal Paaya zmir gezisi srasnda suikast planlayan bir etenin yakalanmas sonrasnda balayan zmir Suikast davalaryla Birinci Meclisteki II. Grup mensuplar, ttihat ve Terakki Cemiyetinin nde gelen temsilcileri ve TpCFnin lider kadrosu da yargland. 1925 ve 1926 yllarnda muhalefetin tmyle bertaraf edilmesinden sonra, Mustafa Kemal Paa 1927 ylnda CHFnin ikinci kurultaynda 1919-1927 yllar arasndaki siyasal gelimeleri kendi gznden deerlendirdii nl sylevini verdi. Kurultayn bir dier nemi de partinin ilkelerini sistemletiren bir nizamnamenin kabul edilmesidir. Bu nizamname ile CHF cumhuriyeti, halk ve milliyeti siyasi bir cemiyet olarak tanmland. Nizamnamede din ve devlet ilerinin ayrlmas esas kabul edilerek laiklik ilkesi, ad konulmadan benimsendi. Partinin devletilik ve inklaplk ilkeleri ise 1931de benimsenen parti programnda yer ald.
A M A

ann desteini ekmesine yol at. Bu gelimelerden rken parti yneticilerinin kararyla SCF kendini feshettiini aklad. Ksa dnemli ok parti denemesinden sonra siyasal yaam hzla tek parti ynetimine dnd. Siyasal alandan sonra dnce ve kltr alanlarn da iktidardaki tek partiye bal klmak iin, ayn ideolojik dorultuda alan, ama faaliyetlerini CHFden bamsz olarak srdren btn sosyal ve kltrel rgtlerin varlklarna son verildi ve tek partinin bnyesinde btnletirildi. Ardndan yeni Basn Yasasyla hkmete gazete ve dergi kapatma yetkisi tannd. niversite reformuyla birlikte niversitelerin zerklii kaldrld ve ok sayda retim yesi ve renci niversiteden uzaklatrld. Son olarak CHPnin 1935 yl Kurultaynda alnan kararla partinin greli zerklii ortadan kaldrlarak parti ile devlet btnlemesi saland. Ayn kurultayda partinin ilkelerini oluturan 6 Ok olgunlatrld. 1937de yaplan anayasa deiikliiyle 6 Ok devletin ilkeleri hline getirildi ve bylece parti-devlet btnlemesi tamamland. smet nnnn cumhurbakanl dneminde yaanan nemli i ve d siyasal olaylar ve ok partili siyasal yaama gei srecini zetleyebilmek smet nnnn, Cumhurbakan Atatrk ile yaad anlamazlklar sonucu 1937 ylnda istifa etmesinden sonra yerini Celal Bayar ald. Ancak Atatrkn salnn bozulmas ve 10 Kasm 1938de vefat etmesiyle yeni cumhurbakannn kim olaca tartmalar balad. Meclis, ordu ve brokrasi iinde tartmasz gc olan smet nn oy kullanan tm milletvekillerinin oyunu alarak cumhurbakan seildi. nnnn cumhurbakanl kinci Dnya Savann youn sorunlar iinde geti. siyasette Atatrk dnemi politikalar fazla deimeden srdrld. Asl nemli gelimeler d politika alannda gerekleti. 1939da Hatayn Trkiyeye katlmas da nn dneminde yaanan nemli bir gelime oldu. nn, lkeyi kinci Dnya Savann dnda tutabilmek iin Batl devletler karsnda tam bir denge politikas izledi. Sava yllarnda devlet gelirlerini artrabilmek iin ekonomik alanda Milli Korunma Kanunu, Toprak Mahsulleri Kanunu ve

A M A

lkede tek parti ynetiminin pekimesini salayan ideolojik, kurumsal ve kltrel dzenlemeleri ve parti-devlet btnlemesini aklayabilmek 1920lerin sonunda kat bir tek parti ynetimi kurulmasna karn 1929 dnya ekonomik buhran ekonomik ve toplumsal alanlarda nemli sorunlara yol at. Bu sorunlarn giderilebilmesi iin hkmeti eletirecek ve denetleyecek kontroll bir muhalefete ihtiya olduunu dnen Mustafa Kemal Paa, snrl ve denetim altnda tutulabilecek bir muhalif partinin kurulmasna karar verdi. Bir muhalefet partisinin kuruluu Trkiyedeki tek parti idaresine ilikin uluslararas kamuoyundaki eletirilere de bir yant olacakt. Mustafa Kemal Paann onay ve destei ile 1930 ylnda Ali Fethi (Okyar) Beyin bakanlnda kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas tek parti ynetimini ksa bir sre yumuatt. Liberal bir siyasal program benimseyen partinin ksa srede lkedeki honutsuz halk kesimlerinin desteini almas ve iktidara alternatif olmas, Mustafa Kemal Pa-

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

55

Varlk Vergisi gibi nemli kararlar alnd. Uygulanan bu kararlar farkl toplumsal kesimler arasnda derin honutsuzluk yaratt. kinci Dnya Savann mttefiklerin lehine dnmesinden sonra, sava sonras dnemde kurulacak Yeni Dnya dzeninde sz sahibi olabilmek iin Almanya ve Japonyaya sava ilan etti. Savan bitmesinden sonra ise hzl bir rejim deiikliine gitti. Rejim deiikliinde uluslararas gelimeler nemli rol oynad. te yandan yirmi yldr sren tek parti ynetimi CHPyi olduka ypratm ve ynetimden honutsuz kitleler giderek bymt. Bu koullar altnda nn Serbest Cumhuriyet Frkas benzeri kontroll bir muhalefet hareketine izin verilmesini Sovyetler karsnda Batnn desteini almak iin gerekli grd. ok partili yaama dn iftiyi Topraklandrma Kanunu tasars etrafnda gelien tartmalar salad. Tasary eletiren muhalif milletvekilleri, Bte Kanunu vesilesiyle muhalefetini derinletirdi. Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltann imzalad ve Drtl Takrir olarak anlan nl nergede CHPyi demokratik ilkeleri uygulamaya aryordu. Tartmalarn derinlemesi sonucu CHPden kopan milletvekilleri 7 Ocak 1946da Demokrat Partiyi kurarak Trkiyenin siyasal yaamnda yeni bir dnemi balattlar. Parti program ekonomik ve siyasal alanlarda liberalleme politikasn benimseyen DP, ksa srede rgtlendi. Mecliste seim kanunu deitirilerek, tek dereceli seim esasna geildii gibi genel seimin erkene alnmas kararlatrld. CHPnin amac DPyi hazrlksz yakalayarak seimi kazanmakt. 1946 seimlerini CHP byk zaferle kazand. Ancak adli denetim dnda, ak oy, gizli saymla ve ounluk sistemi esasna gre yaplan bu seimler Trkiyenin siyasal tarihindeki en aibeli seimleri olarak deerlendirildi. 1923-1946 yllar arasnda yaplan seimlerin nitelii ile ayn dnemde siyasal ve toplumsal alanda yaplan radikal reformlar aklayabilmek 1923ten 1946ya kadar drt ylda bir dzenli olarak yaplan seimler iki dereceliydi. Seimin ilk aamasnda ikinci semenlerin neredeyse tamam CHPden seildiler. Byle olunca seimin ikin-

A M A

ci aamasnda partinin gsterdii milletvekili adaylar sorun yaanmadan TBMMye seildiler. Dnem boyunca kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas ise ksa srede kapandklarndan hibir genel seime katlamadlar. 1935 ylna kadar genel seimlerde sadece erkeklere tannan seme ve seilme hakk 1935 ylndan itibaren kadnlara da tannd. 1924 Anayasasna gre millet adna egemenlik hakkn kullanan yegne kurum TBMM idi. Ancak seim sisteminin demokratik olmamas, tm milletvekillerinin tek bir partinin temsilci olmas, seilen milletvekillerinin anayasal ereve iinde zgr iradelerini kullanmak yerine parti tznn snrlar iinde hareket etmeleri, tamamen parti merkezinin talepleri dorultusunda hareket eden, kiisel inisiyatif kullanmayan ve eletiri yapmayan bir milletvekili profili ortaya kartt. Bu koullar iinde alan meclis dnem boyunca siyasal ve toplumsal hayat radikal biimde deitiren birok reformu yasalatrd. Bu reformlar, esas olarak laikleme ve modernlemeyi hedefliyordu. Hayata geirilen, lkedeki mlkiyet ilikilerini de deitiren bir sosyoekonomik reform paketi deil, devleti, eitimi, hukuku ve toplumsal yapy laikletiren ve buna paralel olarak dinsel simgeleri kaldrarak yerlerine Bat medeniyetinin simgelerini koymakla yetinen bir reform paketiydi. Reformlar kiilerin sadece dnce yaplarn ve inanlarn deil, ayn zamanda d grnlerini de deitirmeyi hedefliyordu. Devletin laikletirilmesi ynnde nemli admlar atld. Bunu toplumsal yapnn laikletirilmesi ve slami simgelerin Batl simgelerle deitirilmesi sreci izledi. Eitimden hukuka, giyim kuamdan llere, alfabeden saat ve takvime uzanan bir dizi radikal reformla geleneksel olarak tanmlanan dzenin yerini modern olarak tanmlanan bir dzenin almas hedeflendi. Reformlar zellikle kentlerdeki eitimli st ve orta tabakalar arasnda destek bulmakla beraber esnaf, sanatkr, kk tccarla, krsal nfus zerinde ayn younlukta etkili olamad. Bu durum tek parti ynetimi boyunca alttan alta, ok partili sisteme geildikten sonra da ak olarak ortaya kan bir merkez-evre atmasn Trkiyenin siyasal yaamnn merkezine oturttu.

56

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. Mustafa Kemal Paann Cumhurbakan seildii tarih aadakilerden hangisidir? a. 23 Nisan 1920 b. 29 Ekim 1921 c. 29 Ekim 1923 d. 4 Mart 1924 e. 23 Nisan 1925 2. I. Halifeliin kaldrlmas II. Saltanatn kaldrlmas III. Cumhuriyetin ilan IV. Trkiye devletinin dininin slam olduu hkmnn anayasadan karlmas Yukardaki olaylarn kronolojik sras aadakilerin hangisinde doru verilmitir? a. I, II, III ve IV b. II, III, I ve IV c. II, I, III ve IV d. I, III, II ve IV e. III, II, I ve IV 3. Aadakilerden hangisi Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurucularndan biri deildir? a. Kazm Karabekir b. Rauf Orbay c. Adnan Advar d. Ali Fuat Cebesoy e. Fethi Okyar 4. Benim naiz vcudum bir gn elbet toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr. Mustafa Kemal Atatrk bu nl konumasn ne zaman ve nerede yapmtr.? a. Haziran 1926da gerekletirdii zmir seyahati srasnda b. Ekim 1927de Mecliste Nutuku okumas srasnda c. Ekim 1923de Cumhuriyetin ilannda yapt konuma srasnda d. Kasm 1938de mrnn son gnlerinde e. Mart 1924de hilafetin kaldrlmasnda yapt konumada 5. Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurucusu aadakilerden hangisidir? a. Kazm Karabekir b. Ali Fethi Okyar c. Ali Fuat Cebesoy d. Celal Bayar e. Fevzi akmak 6. Aadakilerden hangisi 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasnda toplanan Cumhuriyet Halk Frkas kinci Byk Kurultaynn sonularndan biri deildir? a. Mustafa Kemal Paann deimez genel bakanla getirilmesi b. Mustafa Kemal Paann Mecliste Nutku okumas c. Devletilik ve inklplk ilkelerinin parti programnda yer almas d. Partinin devlet ve millet ilerinde din ile dnyay tamamen birbirinden ayrmay en nemli esaslardan biri sayarak laiklie vurgu yapmas e. Partinin cumhuriyeti, laik, halk ve milliyeti bir cemiyet olduunun belirtilmesi 7. Aadaki olaylardan hangisi nnnn Cumhurbakanl dneminde gereklememitir? a. Hatayn Trkiyeye katlmas b. Varlk Vergisi Kanununun karlmas c. Ky Enstitlerinin Kurulmas d. Laiklik ilkesinin Anayasaya girmesi e. Almanya ve Japonyaya sava ilan edilmesi 8. Aadakilerden hangisi 7 Ocak 1946da kurulan Demokrat Partinin kurucularndan biri deildir? a. Adnan Menderes b. Fuat Kprl c. Refik Koraltan d. Celal Bayar e. Ali Fuat Cebesoy 9. smet nnnn, Cumhurbakan Atatrk ile yaad anlamazlklar sonucu 1937 ylnda babakanlktan istifa etmesinden sonra kim babakan olmutur? a. Celal Bayar b. Fethi Okyar c. Fevzi akmak d. Refik Saydam e. kr Saraolu 10. Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Mustafa Kemal Paaya Atatrk soyad hangi tarihte verildi? a. 29 Ekim 1925 b. 20 Mays 1928 c. 23 Ocak 1932 d. 24 Kasm 1934 e. 27 Mays 1935

2. nite - Tek Partili Dnem (1923-1946)

57

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. b 3. e Yantnz yanl ise Cumhuriyetin ln konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kemalist Reformlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise zmir Suikast ve Muhalefetin Sonu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Ynetiminde Geici Yumuama: Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kuruluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhuriyet Halk Frkasnn kinci Kurultay ve Nutuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise nn Dnemi ve ok Partili Hayata Gei konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokrat Partinin Kuruluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Atatrk-nn atmas, Celal Bayarn Babakanl, Atatrkn lm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kemalist Reformlar konusunu yeniden gzden geiriniz. ci yasa ise Tevhid-i Tedrisat Kanunu idi. lkede eitim ve retim birliini salamak amacyla kartlan bu Yasayla btn okullar Maarif Vekletine baland. Sra Sizde 3 1925 ylnn ubat ortalarnda kan ve ksa srede yaylan eyh Sait ayaklanmasn bastrmak iin 4 Mart 1925te hkmete olaanst hl yetkileri tanyan Takrir-i Skn Kanunu kabul edildi. ki yl yrrlkte kalmak zere kartlan bu Yasa hkmete, huzur ve sknu bozmaya ynelik her trl giriim, rgt ve yayn yasaklama yetkisi verdi. Ayrca, ayn gn alnan bir meclis kararyla biri merkezi Ankarada olan, teki de ayaklanma blgesinde grev yapacak olan iki stiklal Mahkemesi kuruldu. Mays aynda ayaklanma tamamen bastrld ve ayaklanmann ba sorumlusu eyh Sait ile adamlar idam cezasna arptrld. Bylelikle Ankara hkmeti Dou Anadoludaki denetimi tam anlamyla salad. Ayrca, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Takrir-i Skn Kanununa dayanlarak kapatld ve muhalif basn da ayn yasann verdii yetkilerle tamamen susturuldu. Bylece, Trkiyede ok partili hayat olduka uzun srecek bir kesintiye urad. Sra Sizde 4 Rejim deiikliinde uluslararas gelimeler nemli rol oynamtr. Sovyetler Birliinin Trk-Sovyet saldrmazlk paktn uzatmamas, Trk-Sovyet snrnda deiiklik talepleri ve Boazlarn denetiminde etkinliini artrmak istemesiyle Trkiye Sovyet tehdidiyle kar karya geldi. Trkiye gvenlik asndan Yeni Dnya dzeninin bir paras olmak zere, Birlemi Milletlerin kurucu yesi oldu. kinci Dnya Sava liberal-demokrat lkelerin stnlyle sonulanm ve buna bal olarak tek partili otoriter ynetimler gzden dmt. Sava sonrasnda Sovyetler Birliine kar Bat dnyasyla ittifak aray iinde olan Trkiye bu gelimeden dorudan etkilenmitir. Sra Sizde 5 Devletin laikletirilmesi ynnde atlan en nemli admlar: Saltanatn kaldrlmas, cumhuriyetin ilan, halifeliin kaldrlmas, 1924 Anayasnn yrrle girmesi, Trkiye Devletinin dininin slam olduu hkmnn anayasadan karlmas ve 1937 ylnda laikliin bir ilke olarak anayasaya girmesidir.

4. a 5. b

6. c

7. d

8. e 9. a

10. d

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1921 Anayasasnn ilk iki maddesi yledir: Madde 1: Hakimiyet bil kayd art milletindir. dare usul halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna mstenittir. Madde 2: cra kudreti ve teri salahiyeti milletin yegne ve hakiki mmessili olan Byk Millet Meclisinde tecelli ve temerkz eder. Sra Sizde 2 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Hilafetin ilgasna ve Hanedan- Osmaninin Trkiye Cumhuriyeti memaliki haricine karlmasna dair 431 sayl Yasa ile halifelik makam kaldrld ve Halife Abdlmecid, bu Yasaya dayanlarak ayn gnn gecesi yurt dna kartld. Yine ayn tarihte iki kanun daha kabul edildi. Bunlardan birincisi ile eriye ve Evkaf Vekleti kaldrlp yerine Babakanla bal Diyanet leri Reislii ile Vakflar Umum Mdrl rgtleri kuruldu. Kabul edilen ikin-

58

Trk Siyasal Hayat

Yararlanlan Kaynaklar
Ahmad, Feroz (2006). Bir Kimlik Peinde Trkiye, stanbul. Akn, Rdvan (2000). Trk Siyasal Tarihi, stanbul. Alpkaya, Faruk (1998). Trkiye Cumhuriyetinin Kuruluu (1923-1924), stanbul. Demirel, Ahmet (1994). Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, stanbul. Demirel, Ahmet (2012). Tek Partinin Ykselii, stanbul. Demirel, Ahmet (2013). Tek Partinin ktidar: Trkiyede Seimler ve Siyaset (1923-1946), stanbul. Koak, Cemil (2006). Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet Frkas, stanbul. z, Esat (1992). Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm, Ankara. Parla, Taha (1991). Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar, Cilt I, Atatrkn Nutuku, stanbul. Parla, Taha (1991). Trkiyede Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklar: Cilt II Atatrkn Sylev ve Demeleri, stanbul. Tekin Alp (1936). Kemalizm, stanbul. Timur, Taner (1991). Trkiyede ok Partili Hayata Gei, stanbul. Tunay, Mete (1999). Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), stanbul. Uyar, Hakk (1998). Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, stanbul. Zrcher, Erik Jan (2003). Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, stanbul. Zrcher, Erik Jan (2009). Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul.

3
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; ok partili hayata gei dnemini ve Demokrat Parti iktidar (1950-1960) dnemindeki siyasi gelimeleri aklayabilecek, 27 Mays asker ynetim dneminin (1960-1961) nemli olaylarn ve sivil ynetime gei srecini zetleyebilecek, ki darbe aras (1961-1980) dnemde Trk siyasi hayatndaki gelimeleri ifade edebilecek, 1980 ylndan gnmze kadar olan siyasi olaylar aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Cumhuriyet Halk Partisi Demokrat Parti Vatan Cephesi Tahkikat Komisyonu 27 Mays Darbesi Milli Birlik Komitesi Adalet Partisi 12 Mart Muhtras Milli Selamet Partisi Milliyeti Hareket Partisi 12 Eyll Darbesi Milli Gvenlik Konseyi Anavatan Partisi Adalet ve Kalknma Partisi

indekiler

Trk Siyasal Hayat

ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

GE DNEM VE DEMOKRAT PART KTDARI (1946-1960) 27 MAYIS ASKER YNETM K DARBE ARASINDA TRKYE (1961-1980) 1980DEN BUGNE TRKYE

ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

GE DNEM VE DEMOKRAT PART KTDARI (1946-1960) Demokrasinin lk Yllar
1946 seimlerinden Demokrat Partinin (DP) iktidara geldii 1950 seimlerine kadar sren dnemde partiler arasnda zaman zaman anlamazlklar ortaya ksa da tek partiden ok partiye gei sreci, hem partilerin lml kanatlarnn uzlama yolunu tercih etmeleri hem de Cumhurbakan smet nnnn kararl politikalar sayesinde baaryla tamamland. 1946 seimlerinden sonra, CHP ile DP arasndaki ilikiler, muhalefetin seimlerde bask ve hile yapldn aklamas ve seim kanununun deitirilmesini istemesi; buna karlk iktidarn bunu kabul etmemesi yznden gerginlemiti. stekleri yerine getirilmeyen DP 6 Nisan 1947de yaplan ara seimlere katlmad ve bu iki parti arasndaki ilikileri kopma noktasna getirdi. Babakan Recep Peker DPyi yasa dna kp halk ayaklanmaya tevik etmekle, Celal Bayar da Pekeri seimlerde yansz davranmamak, tek parti dneminin basklarn srdrmek ve demokrasiye inanmamakla sulad. Devreye giren nn yaynlad 12 Temmuz Beyannamesinde hkmet ve muhalefet bakan ile yapt grmeleri, iki taraf arasnda diyalog salanmas iin harcad abalar ve konuyla ilgili grlerini aklad. Kendisinin iki parti arasnda yansz olduunu vurgulayan nn, bu tartmada kimin hakl, kimin haksz olduunu aramann yararsz olduunu belirtti ve muhalefete baz nemli gvenceler verdi. nnnn bildirisinin en nemli noktas lkenin geri dnlmez bir biimde ok partili yaama gemi olduunun bir kez daha vurgulanmasyd. Bu kesin tavr gei dneminin baaryla sonulanmasna salad. Tek partili sistemden ok partili sisteme gei sreci boyunca DPnin en ok nem verdii konularn banda seim kanununun deitirilmesi geliyordu. DPnin bu konudaki eletiri ve uyarlar karsnda CHP ynetimi, 1949da yeni bir seim yasas iin almalara koyuldu. 16 ubat 1950de kabul edilen yeni seim yasas muhalefetin isteklerinin byk blmn karlad. Yasaya gre, seimler tek dereceli, genel ve eit oyla yaplacak; seimde adli denetim salanacak ve gizli oy ak saym esas uygulanacakt. Yasa, siyasal partilerin sandk kurullarnda temsilci bulundurabilmelerine de olanak salyordu. Bununla birlikte, muhalefetin diretmesine karn, yasada nispi temsil yerine, liste usul ounluk sistemi benimsendi. Seim yasas kabul edildikten sonra seimlerin 14 Mays 1950de yaplmas kararlatrlarak, sekizinci dnem TBMMnin almalarna 24 Martta son verildi.

62

Trk Siyasal Hayat

Liste usul ounluk sistemini aklaynz. lkbahar aylar 1946da olduu gibi youn seim kampanyalaryla geti. ktidar partisi, kampanya boyunca, nnnn zellikle d politikadaki baarlar zerinde durup, lkenin kar karya olduu ar d sorunlar ancak nn ve deneyimli kadrosunun zebileceini ne srd. Bu arada seim propagandalarnda CHPnin Atatrkn kurduu parti olduu, bu partinin Atatrk devrimlerini uygulayp savunduu ve teden beri demokrasi yolunda byk admlarla ilerledii ve zaman gelince lkeye demokrasiyi getirdii de savunuluyordu. Bu arada, seimlerden hemen nce, CHP tekke ve trbelerin kapatlmasna ilikin yasa ile iftiyi topraklandrma yasasnn zel kiilere ait belli bir miktarn zerindeki topraklarn kamulatrlmasna olanak veren hkmlerini yrrlkten kaldrarak, bu konularn DP tarafndan seim malzemesi olarak kullanlmasn nlemeye alt. Btn bunlara karlk DPnin seim kampanyas arlkl olarak tek parti dnemindeki antidemokratik uygulamalarn eletirisi zerinde younlat. 14 Mays 1950de yaplan seime CHP ve DP lke genelinde seime katlrken, Millet Partisi (MP) sadece 22 ilde aday gsterdi. Milli Kalknma Partisi (MKP) ise seime sadece stanbulda katld. Seime katlma oran %89,3 gibi ok yksek bir dzeyde gerekleti. Seimi genel beklentilerin aksine DP kazand. DP oylarn %53,3n, CHP ise %39,9unu alrken, yrrlkteki ounluk sistemi yznden DP 408, CHP ise sadece 69 milletvekillii kazand. Meclisteki milletvekili saysnn dalm seim sistemine bal olarak, partilerin aldklar oy oranlaryla uyumsuzdu. te yandan MP seimde, %3,1lik oy oranyla sadece 1 milletvekillii kazand; MKP hibir varlk gsteremedi; 9 milletvekillii de bamszlara gitti. ktidarn, devleti kuran ve 27 yldr ibanda olan CHPden, genel oy sonucunda alnmas, izleyen yllarda, DP yanllar tarafndan Beyaz htilal olarak anld. Seim sonularnn kesinlemesinden sonra 22 Maysta Celal Bayar cumhurbakanlna, Refik Koraltan da meclis bakanlna seildi. Bayar Cumhurbakan seilince DP Genel Bakanlndan istifa etti partinin bakanln Adnan Menderes stlendi. Hkmeti kurmakla grevlendirilen Adnan Menderesin DPnin meclisteki ounluuna dayanarak oluturduu hkmet 2 Haziranda gvenoyu ald. Celal Bayarn cumhurbakan, Adnan Menderesin babakanl stlendii 1950li yllar boyunca, DP mecliste byk bir ounluk elde etti; CHP ana muhalefet partisi olarak siyasette ikinci byk parti konumunu korudu. Dnem boyunca iktidar-muhalefet ilikileri olduka gerilimli oldu ve gerginlik 1953 ylnn sonlarna doru doruk noktasna kt. DP iktidar 14 Aralk 1953te Cumhuriyet Halk Partisinin haksz iktisaplarnn millete iadesi adyla bir kanun kard. Kanunda CHPnin mal varln, iktidar dneminde usulszlk sonucu elde ettii belirtiliyor, dolaysyla partinin btn servetinin hazineye devredilecei hkme balanyordu. CHP genel bakan, kanun tasars mecliste grlrken, DPyi hukuk d bir rejim kurmakla sulad. Ayrca CHPliler, mal varlnn hakszca kazanlm olduu iddiasnn bamsz mahkemeler nnde incelenmesi gerektiini savundular. Ama tm bu abalar sonu vermedi ve partinin btn mal varl hazineye devredildi. Ksa bir sre sonra dnemin CHP dndaki nc partisi olan Millet Partisi (MP) kapatld. Bu partinin 27-29 Haziran 1953te toplanan beinci byk kongresinde bir atma km ve ilk genel bakan Hikmet Bayur partinin dinci ve gericilerin eline getiini ne srerek MPden istifa etmiti. Hikmet Bayurun is-

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

63

tifas bir su duyurusu olarak kabul edilip parti hakknda soruturma ald. Ankara 3. Sulh Ceza Mahkemesinde alan dava sonucunda partinin din esasa dayanan ve gayesini saklayan bir cemiyet olduu sonucuna varld ve MP 27 Ocak 1954te kapatld.

DP ktidarnn kinci Evresi

2 Mays 1954te yaplan seimlerle DP iktidarnn ikinci evresine geildi. Seimden DP byk bir baaryla kt. Bu seimde Trkiyede ilk ve son kez yaanan bir olay gerekleti ve iktidar partisi bir nceki seime gre hem oy hem de temsil orann artrd. DP oylarn %56,6ya meclisteki temsil orann %93,2ye ykseltti. CHPnin oylar %34,8e, temsil oran %5,7ye dt. Seimden sonra Adnan Menderes TBMMdeki ounluuna dayanarak yeniden hkmet kurdu. Ancak ksa bir sre sonra parti iinde partinin ekonomik politikalar ve muhalefete kar izlenen tutum nedeniyle yeni bir muhalefet ba gsterdi. 12 Ekim 1955te 9 milletvekili partiden ihra edildi, 10 milletvekili de istifa etti. Partiden kopan 19 milletvekili 20 Aralk 1955te Hrriyet Partisi (HP) adyla yeni bir parti kurdu. Parti demokratik ve dengeli bir meclis almasna olanak verecek lde anayasal deiiklikler yaplmasn, yargnn bamszln, zgr ve bamsz sendikalarn kurulmasna olanak verilmesini, ynetimin yanszlnn salanmasn, niversite zerkliini, basn zgrln ve temel hak ve zgrlklerinin gvence altna alnmasn savunuyordu. DPden istifa eden yeni milletvekillerinin katlmyla HP mecliste ana muhalefet partisi konumuna ykseldi ve birok konuda CHPyle birlikte iktidara kar tavr ald. Bu birliktelik 1957 seimlerinden nce CHP ve CMP ile birlikte seimde DPye kar bir g birlii yapma arayna dnt. Muhalefet partileri arasndaki pazarlklar srerken DP seim kanununu deitirerek seimde partilerin ortak liste kartarak g birlii yapmasn engelledi. Yasada yaplan en nemli deiiklie gre, bir siyasal parti, rgtnn bulunduu btn seim blgelerinde seime katlmak ve seime katld seim evrelerinin tmnde seilecek milletvekili says kadar aday gstermek zorundayd. Bir parti herhangi bir nedenle eksik sayda aday gsterirse, kendilerinden bu eksik sayy tamamlamalar istenecek, bu tebliden itibaren 24 saat iinde eksikler tamamlanacakt. Buna uymayan siyasal partiler, lke genelindeki btn seim evrelerinde seime katlma hakkn kaybedecekti. Bylelikle muhalefet partilerinin illerde milletvekili kontenjanlarn nceden aralarnda paylap tek listeyle seime girmelerinin yolu kapand. Yasada yaplan bir baka deiiklie gre, bir siyasal partiye adaylk iin bavurmu olan herhangi bir kimse, o partinin aday listelerinde yer alsn veya almasn hibir seim blgesinde baka bir partiden ya da bamsz olarak aday olamayacakt. Ayrca bir siyasal partiye ye olan bir kiinin, kendi onayyla olsa bile, baka bir siyasal partiden aday gsterilmesi yasakland. Bir baka nemli deiiklie gre, seimin zamannda yaplmas hlinde, seim tarihinden en az alt ay nce mensup olduklar partiden ayrlmam olanlar bir baka partiden aday gsterilemeyecekti. Seimin TBMM tarafndan yenilenmesine karar verilmesi hlinde ise karar tarihinden nceki iki aylk sre iinde ve karardan sonra partilerinden ayrlanlar hakknda da ayn hkm uygulanacakt. Bu deiiklikler g birlii ihtimalini tamamen ortadan kaldrd ve partiler seimde kendi adlarna yartlar. 1957 seiminde DPnin oylar yarnn altna (% 47,3) dmesine ramen seim sisteminin adaletsizliinden yararlanarak milletve-

64

Trk Siyasal Hayat

killiklerinin %69,5ini kazand. Oylarn %40,6ya ykselten CHPnin temsil oran %29,2de kald. Seime iddial giren MP ile DPden kopanlarn kurduu HP seimlerde hibir varlk gsteremediler. Seimden sonra yeni hkmeti yine Menderes kurdu. CHP ana muhalefetteki yerini tekrar ald.
Tablo 3.1 1950-1960 arasndaki seim sonular 1950 Partiler Demokrat Parti (DP) Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Millet Partisi / Cumhuriyeti Millet Partisi (MP/CMP) Hrriyet Partisi (HP) Kyl Partisi (KP) Bamszlar Oy 53,3 39,9 Temsil 85,4 14,2 1954 Oy 56,6 34,8 Temsil 93,2 5,7 1957 Oy 47,3 40,6 Temsil 69,5 29,2

3,1 4,8

0,2 0,2

4,8 0,6 1,5

0,9 0,2

7,0 3,8 0,1

0,7 0,7 -

Siyasette Gerginliin Artmas

DP, 1957 seimlerinden zaferle kmasna karn oylar, muhalefet partilerinin toplam oylarnn gerisinde kalmt. Seimden sonra muhalefet partileri iktidarn aznlk iktidarna dnt yolunda propagandaya balad ve iktidar drme yollarn aramaya koyuldu. Muhalefetin g birlii giriimleri sonucunda, 1958 Ekiminde Trkiye Kyl Partisi ile Cumhuriyeti Millet Partisi birleti ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi kuruldu. Seimde tek bana baarl olamayan HP ise 1958 Kasmnda CHPyle birleme karar ald. Muhalefetin bu g birlii karsnda ataa geen DP, bir Vatan Cephesi kurarak DPye katlmlar artrma, bu yolla da partiyi glendirme abasna giriti. DP bu yeni giriimiyle herhangi bir partiye bal olmayan vatandalarla, muhalefet partileri yelerini DPye ekmeyi amalyordu. Hukuksal bir nitelii olmayan Vatan Cephesine katlanlarn listesi her gn dzenli olarak devlet radyosundan ilan edildi. Muhalefet partileri, yaynlanan bu listelerde yer alan isimlerin ounun aslsz olduunu, l ve bebeklerin de Vatan Cephesine ye yapldn ne srdler. 1959 yl siyasal yaamdaki gerginliin iyice trmand bir yl oldu. Yl nemli bir gelimeyle ald ve ana muhalefet partisi CHPnin 14. Kurultay, 12 Ocak 1959da Ankarada toplad. Kurultay, partinin daha nce ortaya atp savunduu gr ve hedefleri bir anayasa grnm altnda sistemli bir btn olarak bir araya getiren lk Hedefler Beyannamesini kabul etti. Bu bildiriye gre partinin temel hedefleri unlard: Antidemokratik kanunlarn kaldrlmas; Anayasann; halk egemenlii, hukuk devleti, sosyal adalet ve gvenlik esaslarna gre deitirilmesi; Btn hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas; Devlet bakannn tarafszlnn salanmas; Yasamann yrtme zerindeki denetiminin etkin bir biimde salanmas; Btn idari tasarruflara yarg denetimi getirilmesi;

Vatan Cephesi, 1957 seimlerinden sonra g birliine giden muhalefete kar Demokrat Parti tarafndan kurulan, partiye yeni katlmlar salamay amalayan, hukuki bir nitelii olmayan siyasi oluumdur. Vatan Cephesine katlanlarn listesi her gn dzenli olarak devlet radyosundan ilan edildi.

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

65

Sosyal adaletsizlik ve dengesizliin giderilmesi; Yasalarn Anayasaya uygunluunun denetlenmesi iin Anayasa Mahkemesi, yasa yapmnda uyum ve dengenin salanmas iin kinci Meclis, yarg gvencesinin salanmas iin Yksek Hukuk urasnn kurulmas. nnnn 29 Nisan 1959da kt Bat Anadolu gezisi srasnda gerginlik iyice trmand. CHPliler tarafndan Byk Taarruz olarak adlandrlan bu propaganda gezisinin ilk urak yeri olan Uakta DPlilerle CHPliler arasnda bir arbede kt. Kargaa srasnda bir ta nnnn bana isabet etti. nn, Manisa ve zmiri ziyaret ettikten sonra 4 Maysta stanbula geldi. Yeilky Havaalanndan kent merkezine gelirken Topkapda bir grup nnnn aracnn camlarn taladlar, kaplar amaya altlar, bazlar da aracn zerine kt. nnnn 7 Maysta Ankaraya dnmesinden sonra, 11 Maysta CHP, konuyu meclise getirdi ve Babakanla, ileri Bakan hakknda soruturma nergesi verdi. Ama DPli meclis ounluu nergeyi geri evirdi. 16 Maysta da iki partinin milletvekilleri mecliste birbirlerine girdiler. 1960 ylnn ilk aylar olduka gergin getikten sonra 7 Nisan 1960ta DP Meclis grubu bir bildiri yaynlad. Bildiride, CHPnin lkedeki btn ykc gruplar evresinde toplad, halk ve orduyu iktidara kar ayaklanmaya kkrtt ne srlyordu. Bu bildirinin ardndan, iktidarn meclis grubu TBMM Bakanlna muhalefetin eylemlerinin soruturulmas iin bir nerge verdi. nergede CHP, halk silahlandrarak iktidara kar yasa d eylemlere yneltmek ve orduyu kkrtarak siyasete alet etmekle sulanyor ve bu eylemlerinin soruturulmas isteniyordu. nergeye gre, baz basn organlar hakknda da soruturma alacakt. Bu nerge 18 Nisanda mecliste byk bir ounlukla kabul edildi. Yasaya gre meclis iinden 15 kiilik bir Tahkikat Komisyonu kurulacak ve bu komisyon ay boyunca muhalefetin ve basnn eylemlerini soruturacakt. Tahkikat Komisyonuna her trl yayn yasaklamak, yayn organlarnn basm ve datmn engellemek, soruturma iin gerekli olan her trl evraka el koymak, her trl siyasal faaliyet hakknda nleyici karar almak ve hkmetin btn aralarndan istedii gibi yararlanmak gibi geni yetkiler verilmiti. Komisyonun alaca nlem ve kararlar kesin olacak ve bu nlem ve kararlara hibir ekilde itiraz edilemeyecekti. Ayrca, komisyonun karar ve nlemlerine kar kanlar iin bir yldan yla kadar ar hapis cezas getirilmiti. Geni yetkilerle donatlan ve almalarn gizli bir biimde yrtecek olan Tahkikat Komisyonu ilk i olarak partilerin kongre ve toplant dzenlemelerini, siyasal etkinliklerde bulunmalarn ve yeni rgt kurmalarn yasaklad. Ayn gn alnan bir baka kararla da komisyonun yetki, grev, karar ve almalar hakknda yayn yaplmasna ve konuyla ilgili TBMM grmelerinin yaynlanmasna da yasak getirildi. Tahkikat Komisyonunun kurulmas lkede geni yank yapt. Komisyon almalarna balar balamaz stanbul ve Ankarada renciler protesto gsterileri dzenlediler. Protesto gsterileri izleyen gnlerde genileyerek devam etti. 26 Nisanda stanbul niversitesi retim yeleri yaptklar bir gsteriyle iktidarn teden beri uygulad basklar protesto ettiler. 28 Nisanda da bu kez stanbul niversitesi rencileri, niversitenin merkez binasnda bir toplant dzenlediler. Gvenlik glerinin toplantya mdahale etmesi zerine olaylar kt ve bu olaylar Beyazt Meydanna yayld. Buradaki atma srasnda Orman Fakltesi rencisi Turan Emeksiz ald bir kurun yaras sonucunda can verdi.

66

Trk Siyasal Hayat

NATO, (North Atlantic Treaty Organization - Kuzey Atlantik Antlamas rgt) 4 Nisan 1949 tarihinde kurulan, merkezi Brkselde bulunan, amac ye lkelerin zgrlk ve gvenliklerini korumak olan uluslararas rgt. Trkiye NATOya 1952 ylnda ye olmutur. CENTO, (Central Treaty Organization - Merkezi Antlama Tekilat) Trkiye, ran, Irak, Pakistan ve ngiltere arasnda 1955 ylnda kurulan gvenlik ve savunma rgtdr. 1979 ylnda varl sona ermitir.

Olaylar nedeniyle stanbul niversitesi 15 gn sreyle kapatlrken, stanbulda skynetim ilan edildi ve gece sokaa kmak yasakland. Bununla birlikte, bu nlemler rencilerin gsterilerini durdurmaya yetmedi. renciler gsterilerini 29 Nisanda da srdrdkleri gibi, protesto gsterileri stanbuldan sonra Ankaraya da yayld. Ankaradaki gsterilerde gvenlik gleriyle renciler arasnda atmalar kt. 30 Maysta stanbul Sultanahmet Meydannda dzenlenen protesto gsterileri srasnda Nedim zpolat adl bir baka renci hayatn kaybetti. 28-29 Nisan gsterilerinden sonra bu kez DP ynetimi, 5 Mays gn, saat 5te, Ankarada Kzlay Meydannda bir dzenlemeye karar verdi. Buna gre iktidar partisine mensup genler, Kzlay Meydannda, Meclisten kp ankayaya gidecek olan Celal Bayar ve Adnan Menderesi alklayp destekleyeceklerdi. Ama iktidara kar olan genler de plandan haberdar oldular ve beinci ayn beinci gn saat bete Kzlayda toplanalm parolasn (555K) geni bir renci kitlesine duyurdular. Sonuta Bayar ve Menderes meydanda protestolarla karlatlar. Ordu iinde de on yllk DP iktidarna kar alttan alta balayan hareket bu son protesto gsterileri srasnda kendini aka belli etmeye balamt. zellikle 29 Nisandaki gsteriler srasnda renci-ordu dayanmas olduka dikkat ekiciydi. Subaylar protestocu rencilere kar son derece hogrl davranm, renciler de iktidara kar orduyu destekleyici sloganlar atmlard. Hatta polisin gzaltna alma giriiminde bulunduu baz renciler subaylarn araya girmesi sonucunda serbest braklmlard. Ankaradaki 5 Mays gsterilerinden iki gn nce de Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel Milli Savunma Bakan Ethem Menderese bir mektup gndermi ve lkenin iinde bulunduu bunalmdan k iin baz nerilerde bulunmutu. 21 Maysta bu kez Ankaradaki Harp Okulu rencileri iktidar protesto iin bir gsteri yry dzenlediler. Bu arada babakan Menderes, 25 Maysta Eskiehirde bir aklama yaparak Tahkikat Komisyonunun balangta ay olarak ngrlen almalarn tamamladn, raporun yaknda meclise sunulacan ve yaknda bir erken seim yaplacan kamuoyuna duyurdu. Menderesin aklamasndan iki gn sonra, 27 Maysta bakanln Orgeneral Cemal Grselin yapt ve Milli Birlik Komitesi ad altnda toplanm olan bir subay grubu, emirleri altndaki asker birliklerle birlikte Ankara ve stanbuldaki baz nemli yerleri ele geirdi ve Trk Silahl Kuvvetleri adna, ynetime dorudan el koyduunu aklad. 27 Mays sabah Cemal Grsel imzasyla radyodan yaynlanan bildiride bugn demokrasimizin iine dt buhran ve son messif hadiseler dolaysyla ve karde kavgasna meydan vermemek maksadyla Trk Silahl Kuvvetleri memleketin idaresini eline almtr deniyordu. Bildiride hareketin hibir ahs veya zmreye ynelik olmad ve en ksa zamanda, partiler st tarafsz bir ynetimin gzetim ve hakemlii altnda adil bir seimin yaplarak ynetimin seimi kazananlara devredilecei de aklanyordu. Ayn bildiride Trkiyenin NATO ve CENTOya inand ve bal kalaca da belirtiliyordu.

27 MAYIS ASKER YNETM

27 Mays 1960ta Trk Silahl Kuvvetleri adna ynetime el koyan Milli Birlik Komitesi (MBK) ilk i olarak TBMM ve hkmeti feshetti ve her trl siyasal faaliyeti yasaklad. lk bildiride, hareketin hibir ahs ve zmreye kar olmad aklanmasna ramen, Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, TBMM Bakan Refik Koraltan ile btn Bakanlar Kurulu yeleri ve DPnin nde gelen yneticileri hemen tutuklandlar. zleyen gnlerde de birka istisna dnda hemen he-

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

67

men btn DP milletvekilleri de gzetim altna alnd. Gzetim altna alnanlar arasnda, Genelkurmay Bakan Rt Erdelhun bata olmak zere baz yksek rtbeli subaylar da vard. 28 Maysta MBK, Orgeneral Cemal Grsele MBK Bakanlnn yan sra, Babakanlk, Milli Savunma Bakanl ve Bakumandanlk grevlerini de verdi. Grsel asker ve sivil yelerden oluan bakanlar kurulu listesini ayn gn ilan etti. Bu arada, Ragp Gmpala Genelkurmay Bakanlna, Cevdet Sunay da Kara Kuvvetleri Komutanlna atand. Ayn gn stanbul niversitesi Rektr Sddk Sami Onarn bakanln yapt ve DP iktidarna kar muhalefetleriyle nlenmi olan profesrlerden oluan bir bilim heyeti topland. Yeni anayasay hazrlamakla grevlendirilen bu bilim heyeti, ilk i olarak Anayasa Komisyonu Raporu adyla bir bildiri yaynlad. Bildiride, DP iktidarnn meruiyetini yitirdii ve yeni ynetimin meru olduu akland. 12 Haziranda 27 maddeden oluan ve 1924 tarihli ve 491 sayl Tekilat- Esasiye Kanununun baz hkmlerinin kaldrlmas ve baz hkmlerinin deitirilmesi hakknda geici kanun adn tayan geici anayasa akland. Geici anayasann giri blmnde DP iktidarnn anayasay inedii, kii hak ve hrriyetlerini ortadan kaldrd, muhalefetin denetimini ilemez hle getirip bir tek parti diktatrl kurduu ve TBMMyi bir parti grubuna dntrp meruiyetini yitirdii belirtiliyordu. Geici anayasada, yeni bir anayasa ve seim kanununun hazrlanaca, ardndan da en ksa zamanda seime gidilecei belirtiliyordu. Geici anayasaya gre, TBMMnin btn anayasal hak ve yetkileri, yeni meclis alncaya kadar MBK tarafndan kullanlacakt. MBK yasama yetkisini dorudan kendisi kullanrken, yrtme yetkisini devlet bakannn atad ve MBKnin onaylad bir Bakanlar Kurulu eliyle kullanacakt. Geici anayasa, ayrca eski Cumhurbakan Bayar ve Babakan Menderes ile eski bakanlar ve bunlarn sularna katlanlar yarglamak zere Yksek Adalet Divan adyla bir de olaanst mahkeme kuruyordu. 4 Temmuzda siyasal partilerin il ve ile merkezleri dnda her ne ad ile olursa olsun rgt kurmalar yasakland. Bylece partilerin ocak ve bucak rgtleri kapatlm oldu. 27 Mayslar yaz aylarnda ordu iinde geni bir tasfiye yaptlar. 3 Austosta kabul edilen 42 sayl kanunla Bakanlar Kuruluna, ordu iinde giderek bozulmu olan hiyerariyi dzeltmek zere, 25 yllk fiil hizmet sresini doldurmu olan subaylar resen emekliye sevk etme hakkn verdi. Bu yasaya dayanlarak, ksa bir sre iinde, aralarnda 235 general ve amiralin de bulunduu 4.000in zerinde subay emekliye ayrld. Emekliye sevk edilenler arasnda 27 Mayslarn kendilerinin Genelkurmay Bakanlna getirdii Gmpala da vard. Bu grev Cevdet Sunaya verilirken, rfan Tansel de Hava Kuvvetleri Komutan yapld. Sonbahar aylarnda da niversitede bir tasfiyeye gidildi ve hkmet tembel, yeteneksiz ve reform dman olduklar gerekesiyle 147 retim yesinin niversiteyle ilikisini kesti. 29 Eyllde DP mahkeme kararyla kapatld ve eski ynetimin sorumlular 14 Ekimde de stanbul Yassadada Yksek Adalet Divannda yarglanmaya balad. 14 Ekim 1960ta balayan durumalar 11 ay 1 gn sonra, 15 Eyll 1961de tamamland. Bu sre iinde Bayar, Menderes, bakanlar kurulu yeleri, DP milletvekilleri ve eski Genelkurmay Bakan Rt Erdelhunun da aralarnda bulunduu toplam 592 sank hakknda 19 ayr dava ald. Basavc bu davalarda 228 sank hakknda idam cezas istedi.

68

Trk Siyasal Hayat

Yaplan toplam 202 oturumun ardndan Yksek Adalet Divan, Celal Bayar, Adnan Menderes, eski Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve eski Maliye Bakan Hasan Polatkan oy birliiyle, 11 san da oy okluuyla lm cezasna arptrd. 31 sank mr boyu hapis cezasna arptrlrken, 418 sana 6 ayla, 20 yl arasnda deien eitli hapis cezalar verildi. 123 sank beraat etti, 5 sank hakkndaki dava dt. Karar aklandktan sonra, MBK Menderes, Zorlu ve Polatkan hakknda oy birliiyle alnan idam kararlarn onaylad. Oy birliiyle lm cezasna arptrlan Bayar ile oy okluuyla lm cezasna arptrlan teki 11 sann cezalar mr boyu hapis cezasna dntrld. Zorlu ve Polatkan 16 Eyll 1961de mral adasnda idam edildi. ntihara kalkan Menderes ise bir gn sonra asld. te yandan Yassada davalar srerken, 1960n sonbahar aylarnda MBK iinde ciddi anlamazlklar ba gsterdi. MBK iindeki bir grup, kurucu meclisin faaliyete gemesini ve mmkn olan en ksa sre iinde yaplacak seimlerden sonra iktidarn sivillere devredilmesini savunurken, bir baka grup buna kar kyor, sivil ynetime gei iin acele edilmemesini ve ancak birok alanda kkl reformlar yapldktan sonra seime gidilmesini istiyordu. ki taraf arasnda uzlama olanann tamamen ortadan kalkmas zerine, 13 Kasmda iktidarn bir an nce sivillere devredilmesinden yana olanlar, asker ynetimi srdrmekten yana olan 14 MBK yesini tasfiye ettiler.

Sivil Ynetime Gei Sreci

MBK iindeki tasfiyeden hemen sonra sivil ynetime gei srecine ynelik almalara hz verildi. 7 Aralk 1960ta kabul edilen bir yasayla MBK ve Temsilciler Meclisinden oluan ve temel ilevi yeni anayasa ile seim kanununu hazrlamak olan bir Kurucu Meclis kuruldu. 13 Aralkta da Temsilciler Meclisi yelerinin seimine ilikin kanun yaynland. Temsilciler Meclisi yelerinin belirlenmesinden sonra, 6 Ocak 1961de Kurucu Meclis ilk toplantsn yapt. Yeni anayasa ve seim kanununun hazrlanmaya balamasyla birlikte sivil ynetimine gei sreci hz kazanm oldu. 12 Ocak 1961de darbeden sonra faaliyetleri askya alnan partilerin tekrar faaliyete gemelerine izin verildi. CHP ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP), siyasal faaliyetler serbest braklmadan nce de Kurucu Meclisin bir kanadn oluturan Temsilciler Meclisine ye vermilerdi ve rgtsel yaplarn korumaktaydlar. Buna karlk DP, 29 Eyll 1960ta kapatlmt ve bu yzden de asl sorun DPnin brakt boluun nasl doldurulacayd. Bu boluk asker mdahaleyle birlikte gelmi olan olaanst ve kstl koullar altnda doldurulacakt. Kurucu Meclis almalarna baladktan sonra, MBK, siyasal partilerin ilk genel seimlere katlabilmeleri iin en ge 13 ubat 1961e kadar kurulu ilemlerini tamamlam olmalar gerektiini duyurdu. Bu aklamadan sonra yeni partiler birbiri ardna siyaset sahnesine kmaya baladlar. 19 Ocakta Sosyalist Parti, 6 ubatta da Mutedil Liberal Parti kuruldu. 11 ubat gn drt yeni parti daha siyasal arenaya katld. Bu partiler Adalet Partisi, alma Partisi, Cumhuriyeti Mesleki Islahat Partisi ve Memleketi Serbest Partiydi. Seime katlabilmek iin son tarih olan 13 ubat gn ise tam yedi parti daha kuruldu. Bu partiler Yeni Trkiye Partisi, Trkiye i Partisi, Gven Partisi, Musavat Partisi, Millete Hizmet Partisi, Muhafazakr Parti ve Cumhuriyeti Parti idi. Bu kadar ok parti kurulmu olmakla birlikte, DPnin brakt boluu doldurmaya esas olarak iki parti adayd: Adalet Partisi (AP) ve Yeni Trkiye Partisi (YTP). AP ynetime gven vermek amacyla, 27 Mayslarn nce Genelkurmay Bakan-

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

69

lna getirdii, daha sonra emekliye ayrd Ragp Gmpalann bakanlnda kurulmutu. Partinin program byk lde DPnin programna benziyordu ve liberal bir anlayla kaleme alnmt. DPnin mirasna sahip karak APden iki gn sonra kurulan YTP ise siyasal hayata, 27 Maystan sonra kurulan hkmette Maliye Bakan olarak grev yapan Ekrem Alicann bakanlnda atlmt. Partinin program AP programndan ok farkl deildi ve bu parti de liberal bir anlayla kurularak eski DPnin oylarna gz dikmiti. Asker ynetim, bu iki partiden YTPye kar daha lml bir yaklam sergiledi. Ekrem Alicann 27 Maystan sonra bakanlk yapm olmas ynetime gven telkin ediyordu. Ayrca YTPnin siyasal kadrolarnn nemli bir blm eski DPnin Menderes-Bayar ynetimine kar kan kesimlerinden oluuyordu. Buna karlk eski DP rgtnn byk ounluu AP iinde yer almt. AP rgtnn, eski DP rgtne dayanmas, ynetimin bu partiye kar hzla sertlemesine yol at. Partinin genel sekreter yardmcs Mehmet Yorgancolu 15 Martta DP lehine propaganda yapt gerekesiyle tutukland. Bununla birlikte Gmpala, partinin feshedilmeyeceini aklayarak, APnin mcadeleyi srdrmekte kararlln gsterdi. Yine de AP seimlere kadar ynetime kar son derece dikkatli ve temkinli bir siyaset izlemeyi de ihmal etmedi. Gmpala, sergiledii lml tavrlarla, parti taban ile MBK ynetimi arasndaki gerginlii yumuatma konusunda olduka baarl oldu. Kurucu Meclis 26 Nisanda seimlerin temel hkmleri ve semen ktkleri hakkndaki kanunu kabul etti. 24 Maysta Cumhuriyet Senatosu yelerinin seimine ilikin yasa, 25 Maysta da milletvekili seimi yasas kabul edildi. Milletvekili seimi yasasnda, tek dereceli olarak yaplacak seimlerde nispi temsil sisteminin uygulanaca hkme baland. Her il bir seim evresi olarak dzenlenirken milletvekili says da 450 olarak belirlendi. Bir st meclis olarak alacak olan Cumhuriyet Senatosu ise 150 yeden oluuyordu ve senatr seimlerinde ounluk sistemi benimsenmiti. Senatr olabilmek iin 40 yan bitirmi ve bir yksekretim kurumundan mezun olmak koulu getirilmiti. Nisbi temsil sisteminin zellikleri nelerdir? 27 Maysn yl dnmnde Kurucu Meclis yeni anayasay kabul etti. Anayasa 9 Temmuzda yaplan halk oylamasndan sonra yrrle girdi. Anayasann kabul edilmesinden sonra, Kurucu Meclis 21 Temmuzda yapt birleik toplantda genel seimlerinin 15 Ekim 1961de yaplmasn kararlatrd. Kstl ve snrl bir seim kampanyasnn ardndan semenler oylarn Yassada durumalarnn tamamlanmasndan tam bir ay sonra 15 Ekim 1961de kullandlar. Seime ikisi eski (CHP ve CKMP), ikisi de yeni kurulmu olan (AP ve YTP) drt parti katld. Seimlerden nce, asl merak konusu olan 27 Maystaki asker mdahalenin ardndan CHPnin nasl bir sonu alaca ve DPnin asl mirassnn kim olacayd. Milletvekili seimine katlma oran %81,0 dzeyinde gerekleirken, seimlerin kesin bir galibinin olmad grld. CHP %36,7lik bir oy oranyla 173 milletvekili karrken, AP %34,8 orannda oy alarak 158 milletvekillii kazand. Oylarn %14,0n alan CKMP 54, %13,7sini alan YTP ise 65 milletvekili kard. CHPnin seimleri tek bana kazanamamas 27 Mays ynetimi iin ciddi bir sorun dourdu. DPnin miras zerinde hak iddia eden AP ve YTP ile CKMP hem toplam oy oran hem de milletvekili says asndan ounluu elde etmiti. Ama

70

Trk Siyasal Hayat

Eminsular: 27 Mayslar aralarnda 235 general ve amiralin de bulunduu 4.000in zerinde subay emekliye sevk ederek ordu iinde geni bir tasfiye yaptlar. Emekli subaylar da orduya geri dnmek amacyla Emekli nklap Subaylar Derneini kurdular. Bu dernee bal emekli subaylar Eminsular olarak anlmtr.

DPyi iktidardan deviren bir asker ynetimin, aradan bir buuk yl getikten sonra iktidar, kendi eliyle devirdikleri bu partinin miraslarna sorunsuz bir biimde devretmesi pek beklenemezdi. Seimlerin zerinden ok gemeden, 21 Ekimde, kendisine Silahl Kuvvetler Birlii adn veren ve ordu iinde olduka etkili olan bir grup subay stanbul Harp Akademisinde bir toplant yaparak 21 Ekim Protokol adyla bir bildiriyi benimsedi. Buna gre, TBMM toplanmadan nce duruma el koyulacak, siyasal partilerin faaliyetleri yasaklanacak, seim sonular geersiz saylacak, MBK feshedilecek ve iktidar ulusun gerek ve yetenekli temsilcilerine devredilecekti. Silahl Kuvvetler Birliinin 21 Ekim protokol, MBKy hemen hareket geirdi ve 23 Ekimde Cemal Grsel, siyasal parti liderleri ve kuvvet komutanlaryla ankayada bir toplant dzenledi. Siyasal parti liderleri kuvvet komutanlarnn nnde ankaya Protokol olarak anlan bir bildiriye imza koydular. Buna gre, siyasal partiler 27 Maysa kar kmayacak, anayasaya aykr bir tutum iine girmeyecek, Yassadada eitli cezalara arptrlan kiilerin aff ile Eminsularn orduya geri dnmesini sz konusu etmeyeceklerdi ve Cemal Grseli cumhurbakan seeceklerdi. ankaya protokolnn 21 Ekim Protokolne stn gelmesiyle 25 Ekimde TBMM ald. AP iindeki bir kanadn cumhurbakanl iin Grsele kar Ali Fuat Bagili aday gsterme giriimi Genel Bakan Gmpalann arln koymas zerine sonusuz kald ve Grsel cumhurbakan seildi. Artk ynetimin sivillere tamamen devri iin sra son admn atlmasna, yani yeni hkmetin kurulmasna gelmiti ve grev Grsel tarafndan nnye verildi.

K DARBE ARASINDA TRKYE (1961-1980)

Hibir partinin tek bana hkmeti kuracak sayda milletvekili karamad 1961 seimlerinden sonra Trkiye koalisyonlarla tant. 1965 seimlerine kadar ilk CHP Genel Bakan smet nn, sonuncusu da AP listesinden Kayseriden bamsz seilen Suat Hayri rgplnn babakanl altnda art arda drt koalisyon hkmeti kuruldu. Seimden hemen sonra nnnn babakanlnda kurulan CHP-AP hkmeti dneminde ordu iindeki kaynama ve siyasetteki alkantlar devam etti. 9 ubat 1962de Harp Okulu Komutan Talat Aydemir liderliinde bir grup subay kendi aralarnda bir protokol dzenleyip, 27 Maysn amacna ulamad gerekesiyle ynetimi ele geirmeye karar verdi. Gelimelerden haberdar olan hkmet Aydemiri tutuklama karar alnca Aydemir, 22 ubat gn Harp Okulu bata olmak zere baz asker birlik ve garnizonlar hkmete kar harekete geirdi. Hareketin geliimi iinde ordunun byk blmnn desteinden yoksun olan Aydemir, nnden sadece emekliye sevk edilecei ve herhangi bir ekilde cezalandrlmayaca yolunda gvence alnca uzlama yolunu seti. Aydemir ve arkadalar hemen emekliye sevk edilirken, giriime dorudan katlan veya giriimi destekleyen baz st rtbeli subaylarn da grev yerleri deitirildi. Hkmet de verdii sz tutarak 30 Nisanda darbecileri affeden yasay meclisten geirdi. Siyaset ve ekonomiye yaklamlar farkl iki partinin kurduu CHP-AP koalisyonu olduka g koullar altnda grev yapt. APnin Yassadada mahkm edilen DPlilerin aff konusunda diretmesi ve ordunun bu konuda taviz vermeyen bir tutum sergilemesi koalisyon hkmetinin sonunu getirdi ve nn 30 Mays 1962de Cumhurbakan Grsele istifasn sundu. Grsel hkmeti kurma grevini yeniden nnye verdi. nn de bu kez CHP, YTP ve CKMP ortaklna dayanan bir

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

71

bakanlar kurulu oluturdu. 25 Haziranda aklanan kabinede ayrca APnin lml kanadna mensup olup, bu partinin izledii politikalardan memnun olmayp istifa eden bamsz milletvekillerine de grev verildi. Bu hkmetin kurulu almalar srasnda CKMP iinde, partinin smet nnnn kuraca yeni koalisyon hkmetine katlmas veya katlmamas gerektii konusunda bir anlamazlk ba gsterdi ve Genel Bakan Osman Blkba partinin koalisyona katlmasna kar karak partiden ayrld. Koalisyona katlma karar alan CKMPnin genel bakanln Ahmet Tahtakl stlenirken, Blkba CMKPden ayrlan teki milletvekili ve senatr arkadalaryla birlikte 13 Haziran 1962de Millet Partisini (MP) kurdu. Bu hkmet dneminde, Talat Aydemir, ilk darbe giriiminden tam 14 ay sonra, 20 Mays 1963te, Harp Okulu ve Zrhl Eitim Tank Taburunun desteini arkasna alarak yeni bir darbe giriimi balatt. Aydemiri destekleyen birliklerin says bir nceki darbe giriimine gre daha azd. Darbe giriimi bir grup Harp Okulu rencisinin Ankara Radyoevini igal etmesiyle balad. Radyoda okunan ve Aydemirin imzasn tayan bir bildiriyle, Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyduu ve TBMM, siyasi parti ve derneklerin feshedildii akland. Bununla birlikte, darbecilerin gcnn snrl olmas ve hkmetin darbe giriiminden nceden haberdar olmas sayesinde, Aydemirin bu ikinci darbe giriimi ksa srede nlendi. 20 Mays gecesi yaanan silahl atmalarn ardndan, 21 Mays 1963 gn sabaha kar hava kuvvetlerinin de katlmyla giriilen kar harekt sonucunda, bata Harp Okulu rencileri olmak zere darbecilerin tm etkisiz hle getirildi. Darbecilerin stanbul kanad ise daha harekete geemeden etkisizletirildi. Asker mahkemede yaplan yarglamalar sonucunda, Talat Aydemir ve alt arkada lm cezasna arptrld. TBMM Aydemir ve Grcan hakkndaki lm cezalarn 9 Ocak 1964te onaylad. Grcan 27 Haziranda, Aydemir ise 5 Temmuzda idam edildi. teki idam kararlar ise uygulanmad. 20-21 Mayslara verilen cezalar, birka yl sonra kartlan af yasasyla, ksmen veya tamamen kaldrld ve birok hkml serbest brakld. CHP, YTP ve CKMP ortaklna dayanan ve APden ayrlan baz bamszlarn da katld ikinci nn koalisyonu grevini srdrrken 17 Kasm 1963te yerel seimler yapld. Seim sonular koalisyonun kk ortaklar iin tam bir hezimet oldu. 1961de %13,7 olan YTPnin oy oran, 1963 il genel meclisi yelikleri iin yaplan seimde %6,5e, %14,0 olan CKMPnin oy oran ise %,1e geriledi. Muhalefetteki AP ise oylarn %34,8den %45,5e karmt. YTP ve CKMP seimde aldklar bu byk yenilginin CHP ile yapm olduklar i birliinden kaynaklandn dndkleri bir srada, 22 Kasmda ABD Bakan John F. Kennedy bir suikast sonucu ldrld. Babakan smet nn koalisyonun geleceine ilikin tartmalarn balad bu ortam iinde, Kennedynin cenaze treninde Trkiyeyi temsil etmek zere ABDye gitti. nn ABDde Kennedyden boalan bakanl devralan Johnson ile grmeler yaparken, YTP ve CKMP koalisyondan ekilme karar ald. Bu karar zerine, nn 2 Aralkta Trkiyeye dner dnmez hkmetin istifa ettiini aklad. Hkmet kurma almalarn yeniden stlenen nn, hibir partiyi koalisyona girmeye raz edemeyince bu kez hkmeti meclisteki 33 bamsz milletvekilini yanna alarak kurdu. Kbrs sorunu nedeniyle d politikada scak gnler yaanrken, YTP lke iinde bir hkmet buhran kmamas iin CHP ile birlikte hkmete gvenoyu verdi ve nnnn 27 Mays sonrasnda kurduu nc hkmet 1964 ylna girilmeden greve balam oldu.

72

Trk Siyasal Hayat

1964 yaznda Ragp Gmpalann lm zerine boalan AP Genel Bakanlna 27 Kasm 1964te toplanan parti kongresinde Sleyman Demirel seildi. 13 ubat 1965te btesi reddedilen nn hkmeti istifa etti. Yeni hkmeti Suat Hayri rgpl AP, YTP, CKMP ve MPnin desteiyle kurdu ve bu hkmet 1965 seimine kadar ibanda kald. 10 Ekim 1965te yaplan milletvekili genel seimine alt siyasal parti katld. Seime katlma oran %71,3 dzeyinde gerekleti. Bu, 1950den o yana gerekleen en dk katlma oran idi. Tahminlerin aksine, AP oylarn %52,9unu alarak, 240 milletvekili kard. Bu milletvekili says APnin tek bana hkmeti kurmasna yetecek dzeyde idi. Seimden nce kendisini yeniden konumlayarak ortann solunda olduunu ilan eden CHPnin oylar ise 1950den o yana en dk dzeyine inmiti. Oylarn ancak %28,7sini alan CHP, seimden nce kabul edilen milli bakiye sistemi sayesinde Millet Meclisinde 134 sandalyeyle temsil edilme olanan buldu. Mill bakiye sisteminden, esas olarak, kk partiler yararlandlar: MP %6,3lk oy oranyla 31, YTP %3,7lik oy oranyla 19, TP %3,0lk oy oranyla 15, CKMP de %2,2lik oy oranyla 11 milletvekillii kazandlar. CKMP hibir ilde ounluu salayamam ve kazand btn milletvekilliklerini artk oylarn topland mill seim evresinden karmt. YTPnin genel bakan Ekrem Alican aday olduu Sakaryada, CKMP genel bakan Alparslan Trke de aday olduu Ankarada dorudan milletvekili seilecek sayda oy alamam ama yeni seim sistemi sayesinde, artk oylarla, mill seim evresinden milletvekili seilmilerdi. Trkiyenin siyasal yaamnda ilk kez bir sosyalist parti de bu sistem sayesinde 15 milletvekili kazanarak Millet Meclisinde grup kurmay baarmt. TPin 15 milletvekilinin 2si seim evrelerinde ounluu salayan adaylardan, 13 ise artk oylarla milletvekili seilenlerden oluuyordu.

Mill bakiye sistemi nasl uygulanr? AP tek bana hkmeti kurabilecek sayya ulat bu seimin ardndan Birinci Sleyman Demirel Hkmeti kurularak greve balad. Hkmet greve baladktan ksa bir sre sonra yeni bir cumhurbakan seimiyle kar karya kald. Hastal ilerleyince tedavi amacyla Amerikaya giden Cemal Grsel 9 ubat 1966da komaya girdi ve grevini srdrmesine imkn kalmad. Yeni cumhurbakanl seimi sreci Genel Kurmay Bakan Cevdet Sunayn grevinden istifa etmesiyle balad. Sunay 15 Martta cumhurbakanl kontenjanndan cumhuriyet senatosu yeliine atand, 28 Martta da cumhurbakan seildi. 1966 sonlarnda bu kez CHPde nemli bir deiim yaand ve 18-21 Ekim tarihleri arasnda toplanan CHP 18. Kurultay ortann solu grn benimseyenlerin zaferiyle sonuland. Bu grn nderliini yapan Blent Ecevit partinin genel sekreterliine seildi. Bu yeni politik izgiyi CHPnin znden uzaklamas olarak nitelendiren Turhan Feyziolu nderliindeki bir grup milletvekili ve senatr partiden koparak Gven Partisi (GP) adyla yeni bir parti kurdular. Bu arada mill bakiye sistemi iktidardaki APnin oylaryla 1 Mart 1968de yrrlkten kaldrld, yerine tekrar 1961de uygulanan barajl dHondt sistemi getirildi. Bununla birlikte Anayasa Mahkemesi barajn anayasada ngrlen serbestlik ilkesini zedeledii gerekesiyle baraj uygulamasn iptal etti. Bylece herhangi bir barajn olmad dHondt sistemi uygulanmaya balad. Bu sistem 1980deki asker darbeye kadar yrrlkte kald.

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

73

12 Ekim 1969da yaplan genel seime 8 siyasal parti katld. Trkiyede ok partili siyasal yaama geildikten sonra, 1950deki seime 3; 1954, 1957 ve 1961deki seimlere 4; 1965teki seime de 6 siyasal partinin katld gz nnde bulundurulursa bu bir rekor anlamna geliyordu. Bir rekor da seime katlma orannda krld. ok partili sisteme geildikten sonra 1965te %71,3 ile en alt dzeyine inen seime katlma oran, 1969da %64,3e kadar geriledi. AP, 1965e gre oy kaybna uramasna karn, yine de seimden zaferle kt. %46,5lik oy oranyla 256 milletvekili karan AP, Millet Meclisinde bir kez daha tek bana ounluu salad. CHPnin oylar da APninki gibi, 1965teki dzeyin gerisindeydi. Bir baka deyile, CHPnin oylar, ok partili siyasal yaama geildikten sonra en alt dzeye inmiti. Ana muhalefet partisi, %27,3lk oy oranyla 143 milletvekillii kazand. teki kk partilere gelince: Ortann solu hareketine kar karak CHPden kopanlarn kurduu Gven Partisi, %6,6lk oy oranyla 15 milletvekili kard ve AP ve CHPden sonra, tartmasz, nc parti olduunu gsterdi. Oylarn %3,2sini alan Millet Partisi 6 milletvekillii kazanrken, Milliyeti Hareket Partisi % 3,0 ile sadece 1, buna karlk daha az oy alan Trkiye Birlik Partisi %2,8 ile 8, Yeni Trkiye Partisi de %2,2 ile 6 milletvekili kard. Trkiye i Partisi (TP) ise 1965teki %3,0lk oy orann hemen hemen tutturarak oylarn %2,8ini kazand. Partinin ok nemli bir oy kayb yoktu ama seim kanununda yaplan deiiklik bu partinin aleyhinde ileyince, 1965te 15 milletvekili karan TP, 1969da Millet Meclisinde bu kez sadece 2 milletvekiliyle temsil olana buldu. te yandan, semenlerin %5,6s da bamsz adaylara oy verdi ve 13 bamsz aday milletvekili oldu. Bu da bir baka rekordu. 1950de bamsz adayn milletvekili seilmesinden sonra, 1954te sadece bir bamsz aday ounluu salamt ve o tarihten sonra hi bir bamsz aday gerekli oyu salayarak milletvekili seilememiti. Seimden sonra Sleyman Demirel partisinin meclisteki ounluuna dayanarak hkmeti yeniden kurdu. Hkmet 1970te btesi reddedilince bir sarsnt geirdi. APden kopan baz milletvekili ve senatrler Demokratik Parti adyla yeni bir parti kurdular. Demirel de yeni bir kabine oluturdu. Trkiye 1970li yllara olduka sancl bir biimde girmiti. 1960l yllarn ortalarnda balayan renci hareketleri 1970lerin hemen banda nitelik deitirmi, eitli gerilla gruplar silahl eylemlere balamlard. Sendikalar iin hazrlanan yasa tasarsna kar 15-16 Haziran 1970te gerekletirilen ii eylemleri de toplumsal huzursuzluun bir baka gstergesiydi. Huzursuzluk, APyi bandan beri DPnin devam olarak grm olan silahl kuvvetleri de derinden etkilemiti. 1970lerin banda, silahl kuvvetler reform taleplerini yksek sesle ifade etmeye balam ve kuvvet komutanlarnn babakana lkenin iinde bulunduu durumla ilgili uyar mektuplar gndermesi asker mdahale sylentilerinin yaygnlamasna yol amt. Bu arada silahl kuvvetler iindeki bir kesim, mill devrimci bir gelime stratejisi benimsemi ve benzerlerine Msr ve Cezayirde rastlanan sol bir asker mdahale arayna girmiti. Doan Avcolunun Devrim dergisi de bu tr ilerici bir ordu mdahalesinin dnsel hazrlklarn yapmaktayd. Btn bu gelimeler karsnda, Babakan Sleyman Demirel istifa nerilerini srekli geri evirmi ve gvensizlik oyu almadan hkmetten ekilmesinin sz konusu olmayacan bildirmiti.

74

Trk Siyasal Hayat

Bu ortam iinde, 12 Mart 1971 gn, Trk Silahl Kuvvetlerinin st ynetimi hkmete bir muhtra verdi. Muhtray, anayasa ve hukuk devleti anlayyla badatrmann mmkn olamayacan belirten Babakan Demirel hemen istifa etti ve Trkiye 14 Ekim 1973te yaplan seimlere kadar srecek olan ara rejim dnemine girdi. Bu dnem iinde ikisi Nihat Erim, biri Ferit Melen ve sonuncusu Naim Talunun babakanl altnda drt ara rejim hkmeti kuruldu. Partiler asndan en nemli gelime CHPde oldu ve parti iindeki anlamazlklar nedeniyle istifa eden nnnn yerine Ecevit genel bakanla seildi. 12 Mart dnemi iinde bir de cumhurbakanl sorunu yaand. Sunayn grev sresi 28 Mart 1973te sona erdi. Anayasaya gre, cumhurbakannn TBMM yeleri arasndan seilmesi gerekiyordu ama ortada partilerin ismi zerinde anlatklar bir aday yoktu. Bu ortam iinde 12 Mart Muhtrasnn altnda kara kuvvetleri komutan olarak imzas bulunan ve seimler yaklarken genelkurmay bakanl makamna gemi olan Faruk Grler grevinden istifa edip kontenjan senatr olarak atand. Ama TBMMden yeterli oyu alamaynca cumhurbakan seilmedi. Sunayn grev sresinin uzatlmas nerisi de yeterli destei bulamad. Sonuta partiler bir baka kontenjan senatr olan Fahri Korutrkn ismi zerinde anlatlar ve Korutrk 6 Nisan 1973te yaplan oylama sonucunda cumhurbakan seildi. 12 Mart 1971den sonra lke bir ara rejime girmi olmasna karn, milletvekili genel seimleriyle Cumhuriyet Senatosu te bir yenileme seimi, Anayasann ngrd normal zamannda yapld. 14 Ekim 1973te semenler oylarn kullanp parlamentonun yeni yelerini belirlerken, bu, ayn zamanda 12 Mart ara rejiminin de sonu anlamna geliyordu. Seim 1969da uygulanan barajsz dHondt sistemine gre yapld. Seimlere, 1969da olduu gibi, yine sekiz parti katld. Bunlardan alts (AP, CHP, CGP, MHP, MP, TBP) 1969taki seime de katlm olan partilerdi. 1969daki seime katlan teki iki parti (Trkiye i Partisi ve Yeni Trkiye Partisi) artk siyaset sahnesinin dndayd. Buna karlk, bu kez, sahneye iki yeni parti kmt: Mill Nizam Partisinin kapatlmasndan sonra bu partinin devam olarak kurulan Mill Selamet Partisi (MSP) ile APden kopanlarn kurduu Demokratik Parti (DP). Her iki parti de seimlere olduka iddial olarak giriyordu. Seimlerden nce yaanan propaganda dneminde, artk banda nnnn yerine Ecevitin bulunduu CHP, semenlere aka bir dzen deiiklii yapacaklarn vaat etti. AP ise balattklar kalknma hamlesinin 12 Mart 1971 muhtrasyla kesintiye uratldn ne srerek, bu hamlenin srdrlebilmesi iin kendilerine bir frsat daha tannmasn istedi. AP ayrca sadaki semenlerin dier kk partilere itibar etmemelerini ve oylarn san en byk partisi APde btnletirmelerini de istedi. 1973te yaplan seimde katlma oran, 1969daki gibi, yine dkt ve semenlerin sadece %66,8i sandk bana gitti. Seime yenilenmi, dinamik bir parti grnmyle giren ve kulland sloganlarla geni kitleleri etkilemeyi baaran CHP, seimlerden birinci parti olarak kt. Oylarn %33,3n alan CHP, milletvekilliklerinin dalmnda uygulanan nispi temsil yntemi sonucunda Millet Meclisinde 185 sandalye kazand. Ama bu say Millet Meclisinde ounluu salamak iin gerekli olan 226 saysnn ok altndayd. AP %29,8 ile 149 milletvekili karrken, MSP %11,8 ile 48, DP % 11,9 ile 45 milletvekillii kazand. teki partilerin oy oranlar daha da dkt. CGP %5,3 ile 13, MHP %3,4 ile 3, TBP %1,1 ile 1 milletvekili kard. Oylarn %0,6sn alan MP ise Millet Meclisinde temsil edilme olana bulamad. Semenlerin %2,8i de bamsz adaylara oy verdi ve 6 bamsz aday ounluu salayarak milletvekili oldu.

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

75

1973 seiminde hi bir parti ounluu salamadndan Trkiye yeniden 12 Eyll 1980 darbesine kadar srecek olan koalisyonlar dnemine girdi. Cumhurbakan Korutrkn birbiri ardna hkmeti kurmakla grevlendirdii Ecevit, Demirel ve Talu hkmet kuramayarak grevi iade etti. Seimden birinci parti olarak kan CHPnin ynetimi ve taban, partilerini, her ne olursa olsun, hkmette grmek istiyordu. Sonunda CHP, Mill Selamet Partisi (MSP) ile anlat ve bu iki partinin kurduu hkmet 7 ubat 1974te gvenoyu ald. Ama daha ilk gnlerden balayarak hkmetin iki kanad arasnda derin gr ayrlklar ortaya kt. Balangta brokrasinin st kademelerinde yaplan atamalar iki parti arasnda sorun yaratt. Koalisyonun MSP kanadna mensup baz milletvekilleri, hkmet program ve koalisyon protokolnde yer almasna karn, siyasal sulularn affedilmesine kar oy kullannca anlamazlk byd. Yine de Kbrs sorunu nedeniyle hkmet bir sre daha ayakta kald. Sonuta, bir uzlama yolu kalmaynca, Ecevit 18 Eyll 1974te cumhurbakanna istifasn sundu ve bylece CHP-MSP koalisyonu sona erdi. Yerine kurulan ve TBMMde parti destei bulunmayan Sadi Irmak hkmeti, gvenoyu alamamasna karn, yeni bir hkmet de kurulamad iin, aylarca ibanda kald. Sonuta Demirelin temaslar sonucunda AP, MSP, MHP ve CGP bir koalisyon hkmeti oluturma konusunda anlatlar ve Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti adyla da anlan bu koalisyon hkmeti 1977 seimlerine kadar ibanda kald. 1977 seimleri 5 Haziran 1977de gerekletirildi. Seim 1969 ve 1973te uygulanan barajsz dHondt sistemine gre yapld. Seime koalisyonda yer alan drt partinin yan sra muhalefetteki CHP, DP, TBP ile yeniden kurulan TP olmak zere toplam sekiz parti katld. Siyasal, ekonomik ve sosyal sorunlarn ayrntl olarak tartld seim kampanyas boyunca CHP, srekli olarak, Ecevit simgesi altnda halkn tek umudu olduunu vurgulad. AP ise bir nceki seimde eitli partilere dalm olan sa oylar tekrar kendine toplamak iin aba gsterdi. ki yl akn bir sredir ibanda olan Demirel hkmeti dneminde yaanan birok olumsuzluk CHPnin ansn bir hayli artryordu. Bunun banda da artan iddet ve terr olaylar geliyordu. Genel beklenti CHPnin seimden mutlaka birinci parti olarak kaca eklindeydi. Asl merak edilen konu, bu partinin Millet Meclisinde tek bana iktidara gelmesine yetecek sayda sandalyeyi kazanp kazanmayacayd. Nispi temsil ynteminin uyguland 5 Haziran 1977 milletvekili genel seimine katlma oran, bir nceki seime gre artarak, %72,4 olarak gerekleti. Beklendii zere, CHP seimden birinci parti olarak kt. Oylarn %41,3n alan CHP, Millet Meclisinde 213 milletvekili kazand. Bu say ounluu salamak iin gerekli olan sandalye saysndan 13 eksikti. Bir baka deyile, yine hibir parti tek bana iktidara gelememiti ve koalisyonlar dnemi srecekti. Demirelin APsi sa semenlerin oylarn kendi bnyesinde toplama stratejisinde baarl oldu ve oylarn bir nceki seime gre nemli lde artrd. Geerli oylarn %36,9unu alan bu parti 189 milletvekili kard. ktidarn dier ortaklarndan MSP ve CGPnin oylar 1973e gre azalrken, MHPnin oylar nemli lde artt. MSP %8,5 ile 24 milletvekili, MHP %6,4 ile 16 milletvekili ve CGP %1,9 ile 3 milletvekili kard. Asl byk oy kaybn DP yaad. 1973-1977 arasnda koalisyonlardan uzak duran DPnin oylar % 1,9a gerilerken, bu parti mecliste sadece bir milletvekili ile temsil edilme olana buldu. Oylarn %0,4n alan TBP ile, %0,2sini alan TP hibir milletvekillii kazanamadlar. Bu arada geerli oylarn %2,5i bamsz adaylara verildi ve 4 bamsz yeterli sayda oy toplamay baararak milletvekili oldu.

76
Aznlk hkmeti, parlamenter sistemlerde, parlamentoda ounluu olmayan bir partinin, dier parti ya da partilerin hkmete fiilen katlmadan dardan destek vermesiyle oluturduu hkmet biimidir.

Trk Siyasal Hayat

Seimlerin ardndan hibir partinin gerekli ounlua ulaamamas nedeniyle 1980 asker darbesine kadar ksa mrl koalisyon ve aznlk hkmetleri birbirini izledi. nce Ecevit babakanlnda bir CHP aznlk hkmeti kuruldu. Bu hkmet gvenoyu alamaynca yerini Demirelin kurduu AP, MSP ve MHP koalisyonu ald. Alt ay gemeden Ecevit CHP, CGP, DP ve APden istifa eden bamszlar bir araya getirerek bir koalisyon oluturdu. Bu hkmet 1979 sonbaharnda yerini MHP ve MSPnin dardan destekledii Demirelin kurduu AP aznlk hkmetine brakt. Siyasi alkantlarn ve ekonomik zorluklarn yaand bu dnemde toplumsal gerilim, kutuplama ve iddet giderek artt. Bu dnem 12 Eyll 1980de ordunun ynetime dorudan el koymasyla kapand.
Partiler 1961 1965 1969 1973 1977

Tablo 3.2 1960-1980 arasndaki seim sonular

Oy AP YTP GP DP CHP TP TBP MSP CKMP/MP CKMP/MHP Bamsz 34,8 13,7 36,7 -

Temsil Oy Temsil Oy Temsil Oy Temsil 35,1 14,4 38,5 12,0 52,9 3,7 28,7 3,0 6,3 2,2 3,2 53,3 4,2 29,8 3,3 6,9 2,5 46,6 2,2 6,6 27,4 2,7 2,8 3,2 3,0 5,6 56,9 1,3 3,3 31,8 0,5 1,8 1,3 0,2 2,9 29,8 5,3 11,9 33,3 1,1 11,8 0,6 3,4 2,8 33,1 2,9 10,0 41,1 0,2 10,7 0,7 1,3

Oy 36,9 1,9 1,9 41,4 0,1 0,4 8,6 6,4 2,5

Temsil 42,0 0,7 0,2 47,3 5,3 3,6 0,9

Parti Adlar ve Ksaltmalar: AP: Adalet Partisi CHP: Cumhuriyet Halk Partisi CKMP/MHP: Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi / Milliyeti Hareket Partisi CKMP/MP: Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi / Millet Partisi DP: Demokratik Parti GP: Gven Partisi MSP: Milli Selamet Partisi TBP: Trkiye Birlik Partisi TP: Trkiye i Partisi YTP: Yeni Trkiye Partisi Bamsz: Bamszlar

14,0 0,8

1980DEN BUGNE TRKYE

Milli Gvenlik Konseyi Genelkurmay Bakan Orgeneral Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Komutan Orgeneral Sedat Celasundan olumutur.

12 Eyll rejimine biimini veren Anayasann ve dier temel yasalarn Milli Gvenlik Konseyinin (MGK) istekleri dorultusunda oluturulmasnn ardndan, demokrasiye gei sreci sylemiyle yeni bir evreye geildi. 1983 bana gelindiinde bata anayasa olmak zere yeni dzenin siyasi ve hukuki erevesi byk lde tamamlanmt. Kurgulanan modelin belirgin unsuru, gerek bir siyasal partiler oulculuu yerine merkez sa ve merkez sol siyasi yelpazede odaklaacak ve yasallk snr ierisinde kendi sa ve solundaki unsurlar bu merkez rgtler ierisinde eritecek iki partili bir model yaratmakt.

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

77

ki partili siyasal modelin dayanan oluturan temel fikir siyasal yaamda istikrar gerei idi ve bu fikir, kitlesel temel bulabilmesi iin istikrarszlk darbelere neden oluyor argmanyla ilikilendiriliyordu. 1983 Maysnda MGK siyasal partilerin olumasna izin verdi. Siyasal Partiler Kanununa gre bir parti 30 ye ile kurulabiliyordu. Ama MGK kurgulad modeli yaama geirmek iin, ilk etapta kurulacak partiler iin nerilen kurucu yelerin MGK tarafndan onaylanaca hkmn de yasaya geici bir madde olarak koymutu. (Geici madde 4). Ayrca MGKnin 26 Haziran 1983 tarihli 99 nolu kararna gre, en az 30 kurucu yesi iin MGKnin onayn alamayan siyasal partiler, 6 Kasm 1983 seimlerine katlamayacaklard. MGK sadece yeni kurulan partilerin kurucu yelerini belirlemekle kalmyor, seime girecek milletvekili adaylarn da belirleme yetkisini elinde tutuyordu. (2839 nolu yasa, geici madde 3). Ayrca bamsz adaylarn da MGK tarafndan onaylanmas gerekiyordu. Gerek partilere mensup gerekse bamsz adaylarn seime girip giremeyecekleri konusunda MGKnin verdii kararlar kesindi ve itiraz ya da baka bir bavuru yolu kapal idi. Bylece MGK veto yoluyla hem yeni kurulan siyasal partilerin kurucularn belirledi hem de bu kurucular tarafndan belirlenen adaylar hakknda son sz syleyerek seimden sonra oluacak parlamentonun kompozisyonunu belirledi. 12 Eyll 1980 ncesinin Adalet Partisi evrelerince, emekli orgeneral Ali Fuat Esenerin bakanlnda oluturulan Byk Trkiye Partisi 21 Mays 1983te ANAP ve HP ile birlikte siyasal yaama atld ve hsan Sabri alayangil ve 143 eski parlamenter bu partiye katld. Ksa bir sre sonra MGK bu partiyi, APnin devam olduu gerekesiyle kapatt. Bu partinin yerine kurulan DYPnin 30 kurucusu birden 8 Temmuz 1983te MGK tarafndan veto edildi. 1983 Hazirannda kurulan SODEPin de 30 kurucu yesinden, genel bakan Erdal nn dhil 23, 22 Haziran 1983te veto edildi. 9 Temmuz 1983te SODEPe 13 veto daha geldi. Bylece MGKnn kurgulad modelde yer almayan DYP, SODEP ve kurulmaya allan dier partilerin seime girmeleri veto yoluyla engellendi. MDP, HP ve ANAPn kurucular veto engelini at ve sadece bu parti seim iin onay ald. 10 Haziran 1983 tarihli milletvekili seimi yasasna gre seimde ifte barajl nispi temsil yntemi uygulanacakt. Birinci baraj lke barajyd ve seime katlan partilerin milletvekillii kazanabilmeleri iin lke genelindeki geerli oylarn en az %10unu almalar gerekiyordu. kinci baraj ise seim evresi (il) barajyd ve buna gre lke genelindeki %10luk baraj gemi olan siyasi partilerin, herhangi bir seim evresinde milletvekillii kazanabilmesi iin, o seim evresinde kullanlan geerli oylarn toplamnn, yine o evreden kacak milletvekili saysna blnmesiyle elde edilecek saynn zerinde oy almas gerekiyordu. Buna gre seim evresi barajlar, kacak milletvekili saysna gre %14,3 ile %50 arasnda deiiyordu. Yasaya gre, seimde oy kullanmak zorunluydu ve oy kullanmayan semenlere para cezas uygulanacakt. MGK seime katlan partinin milletvekili adaylarn youn bir elemeye tabi tuttu. 21 Eyll 1983te aklanan ilk vetolara gre MDPden 74, HPden 89, ANAPtan 81 aday veto edilmiti. Partilere gre dengeli olarak datlan bu vetolara baklrsa, MGK partilerin tmne ayn mesafeden yaklat izlenimini veriyordu. MGK 19 Eyll 1983 tarihli 155 sayl kararyla Milletvekili Seim Kanununun geici 3. maddesini deitirdi. Bylece bir kararla bir kanun deitirilmesi gibi bir uygulamayla yz yze kalnd. Buna gre veto edilen adaylar yerine gsterilecek ye-

78

Trk Siyasal Hayat

ni adaylar hakkndaki son sz syleme tekelini MGK son ana kadar elinde tutuyordu. Sonuta 3 partinin toplam adaylarnn %20si bamsz adaylarn ise %90 veto edildi. hafta ile kstlanan seim kampanyas sreci de MGK tarafndan ynlendirildi. Evren seimden bir gn nce 5 Kasm 1983 tarihli radyo-TV konumasnda halktan MDP iin oy istedi. Evren bu konumasnda MGK icraatn srdrecek bir ynetimi seeceinize inanyorum diyordu. Bu szler ak bir biimde MDPye verilmi bir destekti. Bu da gsteriyordu ki MGK kendi kurdurduu, kompozisyonunu ve seime katlacak adaylarn dorudan kendi belirledii siyasi partilerin, kstl bir seimde bile eit koullarda yarmalarn istemiyordu. Ayn yasann bir baka hkmne gre MGKye seime katlan partilerin milletvekili adaylarn veto etme yetkisi de verildi. 21 Eyll 1983te aklanan ilk vetolarn ardndan partiler belirledikleri yeni adaylarn bir kez daha MGKnin onayna sundular ve nihai aday listeleri MGKnin denetiminden getikten sonra olutu. Sonuta partinin adaylarnn yaklak %20si, bamsz adaylarn da %90 veto edilmi oldu. Seimlere katlma oran %92,3 dzeyinde gerekleti. parti de %10luk lke barajn aarken, MDP ve HP, baz illerde seim evresi baraj engeline taklarak milletvekili kartamad. Seimlerin kesin galibi ANAP oldu. Oylarn %45,1ini alan ANAP 400 milletvekilinden oluan TBMMde 212 sandalye kazand. (Binglde eksik aday ismi bildirdii iin parti fiilen 211 milletvekili kard). HP %30,5lik oy oranyla 117, MDP de %23,3lk oy oranyla 71 milletvekillii kazand. Bu arada semenlerin %1,1i bamsz adaylara oy verdiler ama hibir bamsz aday seilmeye yetecek dzeyde oy alamad. Cumhurbakan Evren 7 Aralk 1983te yeni hkmeti kurma grevini ANAP genel bakan Turgut zala verdi. zal, bir babakan yardmcs, 6 devlet bakan ve 14 icrac bakandan oluan bir hkmet modeli taraftaryd. Ancak bu, mevcut yasalara gre mmkn deildi. Bunun zerine zal bir geici bakanlar kurulu listesi oluturarak Evrenin onayna sundu. Evren listeyi 13 Aralkta onaylad. Listenin onaylanmasndan sonra birbiri ardna kartlan kararnamelerle zaln tasarlad trden bir bakanlar kurulunun oluturulmasnn nndeki yasal engeller kaldrld. zal da ilk listedeki bakanlarn unvan ve grev alanlarn deitirerek yeni hkmet listesini Evrene bir kez daha sundu ve liste yeniden onayland. Hkmet program TBMMde okunduktan sonra, 22 Aralkta gven oylamas yapld. 393 milletvekilinin katld bu oylama sonucunda hkmet 65 ekimser, 115 ret oyuna karlk 213 oyla gvenoyu ald. Bu oylama srasnda ANAPllar kabul, HPliler ret oyu kullanrken MDPliler ekimser kaldlar. 12 Eyll 1980 ncesinin siyasal parti lider ve yneticileri zerindeki siyasal yasaklarn kaldrlp kaldrlmamasna ilikin referandumun yapld 6 Eyll 1987 gn, babakan Turgut zal srpriz bir aklama yaparak, normal koullarda 1988 ylnn kasm aynda yaplmas gereken milletvekili genel seimlerinin erkene alnacan duyurdu. ANAPn 7 Eyll 1987de bu ynde verdii nerge 10 Eyllde meclisten geti ve erken genel seimlerin 1 Kasmda yaplmas kararlatrld. Bu arada zerlerindeki siyaset yasaklar kaldrlan Ecevit 13 Eyllde DSP, Demirel 24 Eyllde DYP, Trke 4 Ekimde MP ve Erbakan 11 Ekimde RP genel bakanlna getirildiler. Muhalefet partileri baskn seim karar alnmasn ve skk seim takvimi yznden milletvekili adaylar belirlenirken n seim yaplamayacak olmasn sert bir dille eletirdiler. Hatta seimlerin boykot edilmesi konusu bile gndeme geldi.

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

79

SHP yasann iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurdu. Bu arada, partiler milletvekili aday listelerini 28 Eyllde Yksek Seim Kuruluna bildirdiler. Genel merkezler tarafndan oluturulan aday listeleri hemen hemen btn partilerde byk huzursuzluklara yol at. Anayasa Mahkemesi, 9 Ekimde, seim yasasnn, seimlerin n seim olmakszn yaplmasn ngren hkmn iptal edince, seimlerin 1 Kasmda yaplp yaplmayaca konusunda bir tartma kt. Sonuta tatilde bulunan meclis toplantya arld ve 16 Ekimde topland. Meclis, yeni seim tarihini 29 Kasm olarak belirledi ve n seim konusunu partilerin i tzklerinde yer alan hkmlere braklmasn kararlatrd. SHP ve DYP birok seim evresinde adaylarn n seimle belirlediler. Seim kampanyas boyunca liderler bir yandan birbirlerine ar eletirilerde bulunurken bir yandan da halka geni vaatlerde bulundular. Bunlardan en ilginci zaln her aileye bir otomobil sz vermesi oldu. Bu arada 1986 ve 1987de milletvekili seim yasasnda nemli deiiklikler yaplmt. Her eyden nce milletvekili says 400den 450ye karlmt. kinci olarak, seim evreleri yeniden dzenlenmi ve altdan ok milletvekili karacak iller birden ok seim evresine blnmt. lke genelindeki %10luk genel baraj ve seim evresi barajlar korunmutu. Ama alt milletvekili kacak seim evrelerinde baraj hesaplanrken blme ileminin bir eksiiyle yaplaca kural benimsenerek en yksek evre baraj %20ye drlmt. Buna gre iki milletvekili karacak seim evrelerinde %50, milletvekili karacak seim evrelerinde %33,3, drt milletvekili karacak seim evrelerinde %25, be ve alt milletvekili karacak seim evrelerinde ise %20 seim evresi baraj uygulanacakt. Bir baka nemli yenilik de kontenjan milletvekillii uygulamasyd. Buna gre alt veya daha fazla milletvekili karacak olan illerin 4, 5 ve 6 milletvekili karacak seim evrelerinde, partiler birer kontenjan aday gsterecekler ve bu seim evrelerinde geerli oylarn en ounu alm olan parti, seim evresi barajn ap amadna baklmakszn kontenjan milletvekilliini kazanacakt. Kalan milletvekillikleri ise normal nispi temsil esaslarna gre datlacakt. Bir baka deyile nispi temsil esasna, ounluk sistemi monte edilerek, kontenjan aday gsterilen seim evrelerinde bir milletvekilinin ounluk sistemiyle seilmesi esas benimsenmiti. Bir baka nemli yenilik de tercihli oyun getirilmesiydi. Buna gre oy verdikleri partinin adaylar arasnda tercih yapmak isteyen semenlerin, partinin o seim evresindeki adaylarnn en az yars iin tercih kullanmalar zorunluydu. (Bu sayda tercih yapmayanlarn yaptklar tercihlerin tm geersiz saylyordu). Herhangi bir aday iin kullanlan tercihli oylarnn hesaba katlabilmesi iin de bu oylarn, adayn temsil ettii partinin o seim evresinde elde ettii oylarn en az %25ini bulmas gerekiyordu. Bu oran aan sayda tercih oyu alan adaylar tercih oylarnn saysna gre parti listesinin bana ykselmi saylyorlard. 29 Kasm 1987de yaplan seime yedi parti katlrken, semenlerin %93,3 gibi ok byk bir blm sandk bana giderek oylarn kullandlar. lke genelindeki %10luk genel baraj sadece parti at ve milletvekillikleri bu partiler arasnda datld, teki partiler meclis dnda kaldlar.

80

Trk Siyasal Hayat

ANAP, 1983e gre nemli bir oy kaybna uramasna karn, yine de seimlerden birinci parti olarak kmay baard ve yrrlkteki seim kanunu sayesinde mecliste, seimlerde ald oy orannn ok zerinde bir oranla temsil edilme olanan elde etti. Oylarn %36,3n alan ANAP milletvekilliklerinin %64,9unu kazand (292 milletvekili). SHP %24,8lik oy oranyla 99, DYP ise %19,1lik oy oranyla 59 milletvekili kard. DSP %8,5, RP %7,2, MP %2,9 ve IDP %0,8 dzeyinde kald, semenlerin %0,4 de bamsz adaylara oy verdi. TBMM ilk toplantsn 14 Aralkta yapt. Cumhurbakan Evren al konumasn yapmak zere salona girdiinde SHP ve DYP milletvekilleri ayaa kalkmayarak kendisini protesto ettiler, ayrca Evrenin konumasn alklamadlar. Meclis bakanlna, ANAPllarn oylaryla Yldrm Akbulut seildi. Hkmeti kurmakla grevlendirilen zaln oluturduu bakanlar kurulu listesi Cumhurbakan Evren tarafndan 21 Aralkta onayland. Hkmet 30 Aralkta yaplan gven oylamasnda 153e kar 290 oyla gvenoyu alarak almalarna balad. Yeni genel seimlerinin normal koullarda 1992 ylnn kasm aynda yaplmas gerekirken, babakan Mesut Ylmazn teki parti liderleriyle yapt grmelerden sonra seimlerin erkene alnmas kararlatrld. TBMMnin 24 Austos 1991de yapt olaanst toplantda ANAP grubunun verdii yasa teklifi benimsenerek erken genel seimlerin 20 Ekim 1991de yaplmas kararlatrld. Yeni yasada lke genelindeki %10luk genel baraj korunurken, seim evreleri barajlar yine deitirildi. Buna gre, iki, ve drt milletvekili karan seim evrelerindeki baraj %25, be ve alt milletvekili karan seim evrelerindeki baraj %20 olarak belirlendi. 1987 seimlerinde getirilen kontenjan milletvekilli uygulamas ise korundu. SHP, seimlere Halkn Emek Partisi ile ittifak yaparak girme karar alrken RP, MP ve IDP seimlere RP emsiyesi altnda ortak listeyle katlmay kararlatrd. Bu arada Demokrat Merkez Parti, DYPye katlma karar ald ve bu partinin genel bakan stanbul eski Bykehir Belediye Bakan Bedrettin Dalan DYPden milletvekili aday oldu. Seim kampanyalar yine siyasal parti liderleri arasndaki sz dellolarna sahne oldu ve liderler bol bol vaatlerde bulundular. En ilgin vaat, enflasyonu 500 gnde %10a dreceini ve herkese bir ev ve bir araba sz veren DYPden geldi. 20 Ekim 1991 gn semenlerin %83,9u sandk bana giderek oylarn kullandlar. Seime katlan alt partiden bei lke genelindeki %10luk baraj aarak milletvekili karma hakkn kazanrken, hibir parti tek bana ounluu salayamad. DYP %27,0lik oy oranyla 178 milletvekili kazand ve seimden birinci parti olarak kt. ANAP %24,0 ile 115, SHP %20,8 ile 88 milletvekili kard. En byk oy patlamasn seimlere ortak liste ile giren parti yapt. RP bu ittifak sayesinde 1987de %7,2 olan oy orann %16,9a ykseltti ve tam 62 milletvekili kard. Oylarn %10,8ini alan DSP baraj glkle at ve sadece 7 milletvekillii kazand. Sosyalist Partinin oylar %0,4 dzeyinde kalrken semenlerin %0,1i bamsz adaylara oy verdiler.

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

81

Meclis toplandktan sonra yaplan TBMM bakanl seimlerinde te iki ounluun ngrld ilk iki turda sonu alnamad. 16 Kasmda yaplan ve salt ounluun arand nc turda DYP eski genel bakanlarndan Hsamettin Cindoruk TBMM bakan seildi. Seimlerin ortaya kard meclis aritmetiine gre, ANAPn sekiz yldr sren tek parti iktidar sona eriyordu ve bir koalisyon hkmeti kurulmas gerekiyordu. Cumhurbakan zal, 7 Kasmda yeni hkmeti kurma grevini TBMMde en ok temsilcisi bulunan DYPnin genel bakan Demirele verdi. Demirelin SHP genel bakan nnyle yapt grmelerden sonra bir DYP-SHP koalisyon hkmetinin kurulmas konusunda uzlama saland. Koalisyon protokol 19 Kasmda imzaland. Cumhurbakan zaln 20 Kasmda onaylad bakanlar kurulu listesi babakan Demirel dnda 20 DYPli ve 12 SHPli bakandan olutu. Hkmet 30 Kasmda 164e kar 280 oyla gvenoyu alarak almalarna balad. 1995 yl iinde yaanan hkmet alkantlarndan sonra, 22 Ekim 1995te DYP ve CHP, normal koullarda Ekim 1996da yaplmas gereken genel seimlerin erkene alnmas kouluyla hkmeti kurma konusunda anlamlard. Daha bakanlar kurulu listesi aklanmadan, TBMM, 26 Ekim 1995te, seimlerin 24 Aralk 1995e alnmasna karar verdi. Ayn gn seim yasasnda da nemli deiiklikler yapld. Buna gre, milletvekili says 450den 550ye kartld ve bu 550 milletvekilinden 100nn seim evrelerine bal kalmakszn, partilerin lke genelinde aldklar oylar esas alnarak Trkiye milletvekili olarak seilmeleri ngrld. 1987 ve 1991deki kontenjan milletvekillii uygulamasna son verilirken, lke genelindeki ve seim evrelerindeki barajlar korundu. Buna karlk seim evrelerinin daraltlmas uygulamasndan da vazgeilerek her ilin bir seim evresi olmas kararlatrld. Sadece, stanbul , Ankara ve zmir ikier seim evresine blnd, teki illerin her biri ise birer seim evresi olarak dzenlendi. Bununla birlikte, DSP 3 Kasm 1995te, yeni seim yasasyla getirilen Trkiye milletvekillii uygulamasn iptali iin Anayasa Mahkemesine bavurdu. Konuyu gren Anayasa Mahkemesi, Trkiye milletvekilliinin yan sra, 1983ten beri uygulanmakta olan seim evresi barajlarn da anayasaya aykr bularak iptal etti. Bu karar zerine Trkiye genelinden seilmesi ngrlen 100 milletvekillii seim evrelerine datld. Sonuta, 550 milletvekilinin tamam sadece %10luk genel bir lke barajnn uyguland ve seim evresi barajlarnn bulunmad nispi temsil esasna gre seildi. 27 Kasm 1995te partiler aday listelerini akladlar. Listeler hemen hemen btn partilerde karklklara yol at. Hlen milletvekili olup listelerdeki yerlerini beenmeyen ksknler, meclis bakanlna bavurarak, erken genel seimleri ertelemek amacyla tatilde bulunan meclisi toplantya ardlar. Ama 4 Aralkta yaplan birleimlerde mecliste ounluk salanamad ve ksknlerin bu giriimi sonusuz kald. 24 Aralkta yaplan seimlere tam 12 parti katld. Semenlerin %85,2si sandk bana giderek oylarn kullandlar. Hi bir parti tek bana hkmeti kurabilecek sayda milletvekillii kazanamazken, seimlerden en kazanl kan parti RP oldu. 1991 genel seimlerine MP ve IDP ile ittifak yaparak katlan ve bir blok hlinde oylarn %16,9unu alan RP, bu kez tek bana katld seimlerde oy orann %21,4e ykseltmeyi baard. RP bu oy oranyla tam 158 milletvekillii kazand. Seime Byk Birlik Partisi ile ittifak yaparak giren ANAPn oylar ise 1991de %24,0

82

Trk Siyasal Hayat

iken, bu kez %19,6ya geriledi. ANAP bu oy oranyla 132 milletvekili kard. 1991 seimlerinden %27,0 orannda oy alarak birinci parti olarak kan DYPnin oylar da %19,2ye dt. DYP bu oy oranyla 135 milletvekili kard. DSP 1991de %10,8 olan oy orann bu kez %14,6ya ykseltti ve 76 milletvekillii kazand. 1991de SHPnin oylar %20,8 idi. Seime bu kez CHP ats altnda birleerek giren bu partinin oylar %10,7ye kadar geriledi. lke genelindeki %10luk baraj glkle aabilen CHP 49 milletvekili kard. Seime katlan teki yedi parti ise lke barajna taklarak TBMMde temsil edilme olanandan yoksun kald. Bu partilerden Milliyeti Hareket Partisi %8,2, Halkn Demokrasi Partisi %4,2, Yeni Demokrasi Hareketi %0,5, Millet Partisi %0,5, Yeniden Dou Partisi %0,3, i Partisi %0,2 ve Yeni Parti %0,1 dzeyinde kaldlar. Bu arada semenlerin %0,5i bamsz adaylara oy verdiler. Ama hibir bamsz aday seilmek iin yeterli dzeyde oy toplayamad ve meclise giremedi. Yeni meclis almalarna 8 Ocak 1996da balad. Mustafa Kalemli 25 Ocak 1996da TBMM Bakanlna seildi. Ama seimlerden sonra ortaya kan blnm meclis aritmetii nedeniyle, yeni hkmetin kurulmas bir hayli uzad ve hkmet ancak Mart 1996da kurulabildi. Bununla birlikte meclis aritmetii gl bir hkmete izin vermediinden, 1999a kadar ksa mrl koalisyonlar birbirini izledi. Nihayet, 2000de yaplmas gereken seimler erkene alnarak 18 Nisan 1999da yeniden seime gidildi. Seime katlma oran %87,1 olurken, seime katlan parti says 20 gibi rekor bir dzeye ulat. Seimden oylarnda byk bir patlama gerekletiren DSP ve MHP galip ktlar. DSP oylarn %22,2sini, MHP de %18,0ini ald, ANAP, DYP, FP ve CHPnin oylar nceki yllara gre bir hayli dt. Seimden sonra DSP, MHP ve ANAP bir araya gelerek yeni hkmeti kurdular, babakanl da DSP genel bakan Blent Ecevit stlendi. Ecevit hkmeti uzunca bir sre ibanda kaldktan sonra seimler bir kez daha erkene alnd ve 2002de yeniden seime gidildi. 1995 ve 1999de uygulanan seim sisteminde herhangi bir deiiklie gidilmeden yaplan 2002 seimine 18 parti katld. DSP, MHP, ANAP, DYP, CHP, HADEP, BBP, MP, P ve DP nceki seimlerden bilinen partilerdi. Seimden nce FP kapatlm ve bu partinin yerine iki parti kurulmutu: Saadet Partisi (SP), RP ve FPnin izgisine sadk kalrken Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) merkeze kayarak, ciddi bir oy kaybna urayan merkez partilerin boluunu doldurmaya talip oldu. Gen Parti (GP), Bamsz Trkiye Partisi (BTP), Yurt Partisi (YP), Yeni Trkiye Partisi (YTP) yeni kurulup seime ilk kez katlan partilerdi. nceki seimlere katlan HADEP ve EMEP, DEHAP ats altnda ittifak yaparak seime girdi. DTP de DYP ile ittifak yapt. Bu arada SP adn Trkiye Komnist Partisi (TKP) eklinde deitirerek seime girdi. Seim AKPnin mutlak bir baarsyla sonuland. Oylarn %34,3n alan AKP tam 363 milletvekili karrken, CHP %19,4 oyla 178 milletvekiliyle mecliste temsil edilme hakkn kazand. Toplam oylarn %1,0ini alan bamsz adaylardan 9u ounluu salayarak meclise girmeyi baard. Seime katlan teki 16 parti ise lke barajna taklarak TBMMde temsil edilme olanandan yoksun kald. Bu partilerden DYP % 9,6, MHP %8,3, GP %7,2, DEHAP %6,2, ANAP %5,1, SP %2,5, DSP %1,2, YTP %1,1 ve BBP %1,0 dzeyinde kalrken, kalan ye-

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

83

di partinin her birinin oy oran %1in de altnda idi. Seimde, lke barajnn etkisi arpc bir biimde ortaya kt. Baraj yznden geerli oylarn yaklak %45i meclis dnda kald. Seimden sonra, 18 Kasm 2002de Abdullah Gl AKPnin meclisteki ounluuna dayanarak 1991den o yana Trk siyasal hayatnda sregelen koalisyon hkmetlerine son vererek bir tek parti hkmeti kurdu. Partinin genel bakan Recep Tayyip Erdoan, zerindeki siyasal yasak kalknca, 18 Mart 2003te babakanl devrald. Bu hkmet 2007 seimlerine kadar ibanda kald. 2007de yaplan seimi oylarn %46,5e ykselten AKP bir kez daha kazand. CHP %20,9la ana muhalefet partisi konumunu korudu, MHP de %14,3 ile lke barajn at ve yeniden mecliste temsil edilme imkn buldu. Bu parti dndaki partiler %10luk lke barajn aamayarak TBMM dnda kaldlar. Bir kez daha Recep Tayyip Erdoann bakanlnda kurulan yeni hkmet 2011 seimine kadar ibanda kald. 2011 seiminde AKP bu kez oylarn yarsn (%49,8) ald ve seimden yine galip kt. CHP %26,0 ile ana muhalefetteki konumunu korudu, MHP de %13,0 ile yeniden TBMMye temsilci gnderdi. Dier partiler bu seimde de baraj altnda kaldlar. Seimden sonra nc Erdoan hkmeti kuruldu. 1946 ylndan gnmze ok partili dnemde srasyla hangi hkmetler kurulmutur?

84

Trk Siyasal Hayat

Tablo 3.3 1980den sonra yaplan seimlerin sonular

Partiler
ANAP HP MDP DYP/DP SHP/ CHP DSP RP/FP/ SP AKP MP/M HP BBP GP HADEP/ DEHAP IDP/MP SP/P YDH YDP YP DP DTP LDP DP BP EMEP SP/TKP DEPAR DBP YTP YP BTP HYP ATP DYP HEPAR HAS Parti MMP Bamsz

1983 Oy 45,1 30,5 23,3 T. 53,0 29,3 17,8 -

1987 Oy 36,3 19,1 24,8 13,1 22,0 0,0 T. 64,9

1991 Oy 24,0 27,0 20,8 10,8 16,9 0,4 0,1 39,6 19,6 1,6 13,8 0,0 T. 25,6

1995 Oy 19,7 19,2 10,7 14,6 21,4 8,2 4,2 0,5 0,2 0,5 0,3 0,1 0,5 24,5 8,9 13,8 28,7 0,0 T. 24,0

1999 Oy 13,2 12,0 8,7 22,2 15,4 18,0 1,5 4,8 0,3 0,2 0,1 0,8 0,6 0,4 0,3 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 0,9 15,5 0,0 24,7 20,2 23,5 0,5 T. 15,6 5,1 9,6

2002 Oy 32,4 66,0 1,6 T. 5,4

2007 Oy 20,4 62,0 12,9 4,7 T. 0,7

2011 Oy 24,5 59,5 9,6 6,4 T.

19,4 1,2 2,5 34,3 8,3 1,0 7,2 6,2 0,2 0,5 0,3 0,3 0,2 1,1 0,9 0,5 1,0

20,9 2,3 46,5 14,3 3,0 0,4 0,1 0,1 0,1 0,2 0,5 0,5 0,3 5,3

26,0 0,3 1,3 49,8 13,0 0,8 0,1 0,0 0,1 0,2 0,2 0,3 0,8 0,1 6,6

1,1

0,0

8,5 7,2 2,9 0,8 0,4

Parti Adlar ve Ksaltmalar: AKP: Adalet ve Kalknma Partisi ANAP: Anavatan Partisi ATP: Aydnlk Trkiye Partisi BBP: Byk Birlik Partisi BP: Bar Partisi BTP: Bamsz Trkiye Partisi DBP: Demokrasi ve Bar Partisi DEPAR: Demokrat Trkiye Partisi DP: Demokrat Parti DSP: Demokratik Sol Parti DTP: Deien Trkiye Partisi DYP / DP: Doru Yol Partisi / Demokrat Parti EMEP: Emein Partisi GP: Gen Parti HADEP / DEHAP: Halkn Demokrasi Partisi / Demokratik Halk Partisi HAS Parti: Halkn Sesi Partisi HEPAR: Hak ve Eitlik Partisi HP: Halk Parti HYP: Halkn Ykselii Partisi IDP / MP: Islahat Demokrasi Partisi / Millet Partisi LDP: Liberal Demokrat Parti MP / MHP: Milliyeti alma Partisi / Milliyeti Hareket Partisi MDP: Milliyeti Demokrasi Partisi MMP: Milliyeti Muhafazakr Parti DP: zgrlk ve Dayanma Partisi RP / FP / SP: Refah Partisi / Fazilet Partisi / Saadet Partisi SHP / CHP: Sosyal Demokrat Halk Parti / Cumhuriyet Halk Partisi SP / TKP: Sosyalist ktidar Partisi / Trkiye Komnist Partisi SP / P: Sosyalist Parti / i Partisi YDH: Yeni Demokrasi Hareketi YDP: Yeniden Dou Partisi YP: Yeni Parti YP: Yurt Partisi YTP: Yeni Trkiye Partisi Bamsz: Bamszlar

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

85

Seim Sistemlerinin Yaratt Orantszlklar, Parti Sistemi ve Semen Tercihlerindeki Deiimler

Trkiyede 1950li yllarda liste usul ounluk sisteminin uygulanm olmas, 1960 sonrasndaki nispi temsil sistemine de deiik yllarda lke baraj, seim evresi baraj ve kontenjan sistemi gibi ek dzenlemelerin eklenmi olmas gibi nedenlerle partilerin seimlerde aldklar oy oranlaryla TBMMdeki temsil oranlar arasnda zaman zaman byk farkllklar ortaya kmtr. Bu farkllklar len Gallagher Endeksine gre bu orantszlklar en ok 1950li yllarda yaanmtr. En yksek sapma %33,2 ile 1954 seimlerinde yaanmtr. %33,2lik endeks deeri lke genelinde her oydan birinin oy verilen partide deil baka bir parti tarafndan TBMMde temsil edildii anlamna gelir ki bu ok yksek bir sapmadr. Nitekim 1954 seiminde oylarn %56,6sn alan DPnin TBMMde %93,2 dzeyinde temsil edilmesi; buna karlk oylarn %34,8ini kazanan CHPnin TBMMde ancak % 5,7 dzeyinde temsil imkn bulabilmesi, bu sapmann ne kadar byk bir boyutta olduunun ak bir gstergesidir. Orantszlk endeksi deeri 1950de %29,3, 1957de de %18,3 dzeyinde gereklemitir. Nispi temsile geilmesiyle birlikte endeks deeri 1960 ve 1970li yllarda normal dzeylerde seyretmi ve % 2,1 ile %9,1 arasnda deimitir. 1980 darbesinden sonra uygulamaya sokulan lke ve seim evresi barajlar ile 1987 seimleriyle birlikte balayan kontenjan uygulamas orantszl yeniden ykseltmitir. Bu deer 2002de %27,1 ve 1987de %22,3 ile neredeyse 1950li yllardaki dzeyine ulamtr. Liste usul ounluk sistemi ile nispi temsil sistemine elik eden ek uygulamalar parti sistemini de dorudan etkilemitir. Etkin parti says 1950li yllarda 2nin altnda kalm, 1960 ve 1970li yllarda da genellikle iki buuk partili bir sistem hkm srmtr. Trkiyedeki siyasetin giderek paraland 1991 seimlerinden 2002ye kadar olan dnemde bu paralanmaya paralel olarak etkin parti saylar giderek artmtr. 2002 seimleriyle birlikte Trkiyede yeniden iki partili sistem hkim olmaya balamtr. Etkin parti says, partilerin meclisteki temsil oranlarndan yola karak etkin parti saysn hesaplar ve parti sisteminin nitelii hakknda kesin bir fikir verir. Sistemin klasik tasnife gre tek partili bir sistem mi, iki partili bir sistem mi, yoksa ok partili bir sistem mi olduunu lt gibi daha ayrntl bilgi de verir. rnein mecliste %50er orannda temsil edilen iki parti varsa etkin parti says 2, %33,3er orannda temsil edilen parti varsa 3, %25er oranda temsil edilen drt parti varsa 4 olarak hesaplanr. Trkiyede 1954 seiminden sonra meclisteki etkin parti says 1,15 olarak hesaplanmaktadr. Bu da 19541957 arasnda parti sistemin iki partili bir sistem bile olmad bir gl iktidar partisinin yan sra clz bir muhalefetin olduuna iaret eder. Sisteme ok partili sistem denebilmesi iin etkin parti saysnn 3n zerinde olmas ngrlr. Trkiyede bir seimden dierine partiler arasndaki oy kaymalar da ok yksek dzeyde seyretmitir. Semenler genellikle nlerindeki seenekleri deerlendirerek bir seimden dierine oy verdikleri partileri deitirme eiliminde olmulardr. ki partili sistemin ve kutuplamann hkim olduu 1950li yllardaki oy kaymalar nispeten dktr. Toplam oy kaymalar 1950-1954 arasnda sadece %7,0 ve 1954-1957 arasnda %11,6 dzeyindedir ki bu oranlar ok partili dnemde Trkiyede gzlemlenmi olan en dk oy kaymalar oranlardr. 1960tan balayarak

Orantszlk endeksi Gallagher Endeksi olarak bilinir. Bir seimde partilerin alm olduklar oy oranlar ile sandalyelerin dalm arasndaki orantszln derecesini lmek zere gelitirilmitir. Endeks deeri, 0 ile 100 arasnda deiir. 0 herhangi bir orantszln sz konusu olmadn adil bir seim sistemini gsterir. 100 ise tam bir orantszlk anlamna gelir.

86

Trk Siyasal Hayat

partiler arasnda nemli oy kaymalar gereklemitir. Bu oran 2007 ile 2011 arasnda %12,1e dmtr. Bu oran 1960tan bugne gzlemlenen en dk oy kaymas orandr.
Tablo 3.4 Trkiyede 1950den bugne uygulanan seim sistemleri ve etkileri
Oy Salnm Endeksi: ki seim arasnda bir btn olarak partiler arasndaki oy kaymalarnn orann gsterir. Seime katlan btn partilerin, karlatrlan iki seimdeki oy oranlar birbirinden kartlarak net kayp veya kazanlar hesaplanr. Endeks net kayp veya kazanlardan yola klarak hesaplanr. Dolaysyla bir seimde, semenlerin, bir nceki seime gre hangi oranda farkl partilere yneldiini net olarak ler. ki seim arasnda %25 olarak hesaplanmsa bu sz konusu iki seim arasnda toplam dzeyde her drt semenden birinin bir nceki seime gre tercih ettii partiyi deitirdii anlamna gelir.

Yl 1950 1954 1957 1961 1965 1969 1973 1977 1983 1987 1991 1995 1999 2002 2007 2011

lke baraj

Seim evresi baraj

Kontenjan Orantszlk milletvekillii derecesi 29,3

Etkin parti says 1,33 1,15 1,76 3,26 2,62 2,34 3,32 2,47 2,51 2,05 3,58 4,40 4,87 1,85 2,25 2,34

Oy kaymalar 7,0 11,6 55,6 25,7 12,6 30,0 18,3 98,9 38,5 20,3 22,4 22,6 56,8 24,9 12,1

Liste usul ounluk sistemi + + + + + + + + + + + + + + -

33,2 18,3 2,1 2,5 9,1 6,8 6,6 6,9 22,3 11,3 9,8 9,5 27,1 12,0 7,5

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

87

zet
A M A

ok partili hayata gei dnemini ve Demokrat Parti iktidar (1950-1960) dnemindeki siyasi gelimeleri aklayabilmek Trkiye, 1946 ylnda tek partili sistemden ok partili sisteme geti. Bu gei srecinin baaryla sonulanmasnda Cumhurbakan smet nnnn kararl politikalar nemli rol oynad. Bu srete DPnin de isteiyle 1950de yeni seim kanunu kabul edildi. Yeni seim yasasna gre, seimler tek dereceli, genel ve eit oyla yaplacak; seimde adli denetim salanacak ve gizli oy - ak saym esas uygulanacakt. Yasada liste usul ounluk sistemi benimsendi. Seimler 14 Mays 1950de yapld ve seimi DP kazand. Seim sonularnn kesinlemesinden sonra 22 Maysta Celal Bayar cumhurbakan seildi. Dnem boyunca iktidar-muhalefet ilikileri olduka gerilimli oldu. Dnemin CHP dndaki nc partisi olan Millet Partisi 1954 ylnda din esasa dayanan ve gayesini saklayan bir cemiyet olduu gerekesiyle kapatld. 2 Mays 1954te yaplan seimlerden DP, bir nceki seime gre hem oy hem de temsil orann artrarak birinci parti olarak kt. Ancak ksa bir sre sonra parti iindeki muhalifler 1955te Hrriyet Partisi adyla yeni bir parti kurdu. CHP ve dier muhalefet partileri 1957 seimlerinde DPye kar g birlii yapmak istediler ancak DP seim yasasnda bunu nleyecek deiiklikler yapt ve partiler seimde kendi adlarna yartlar. 1957 seiminde DPnin oylar dmesine ramen seim sisteminden dolay milletvekilliklerinin %69,5ini kazand. Oylarn %40,6ya ykselten CHPnin temsil oran %29,2de kald. Dier partiler ise seimlerde hibir varlk gsteremediler. Seimden sonra muhalefet partileri iktidarn aznlk iktidarna dnt yolunda propagandaya balad ve iktidar drme yollarn aramaya koyuldu. Muhalefetin g birlii giriimleri sonucunda, 1958 Ekiminde Trkiye Kyl Partisi ile Cumhuriyeti Millet Partisi birleti ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi kuruldu. Seimde tek bana baarl olamayan HP ise 1958 Kasmnda CHPyle birleme karar ald. Muhalefetin bu g birlii karsnda ataa geen DP, Vatan Cephesini kurdu. 1959 yl siyasal yaamdaki gerginliin iyice trmand bir yl oldu. Gerginlikler 1960 ylnda da devam etti. 18

Nisanda kabul edilen bir yasayla ay boyunca muhalefetin ve basnn eylemlerini soruturmakla yetkili Tahkikat Komisyonu kuruldu. Tahkikat Komisyonunun kurulmasyla gerginlik iyice trmand. stanbul ve Ankarada eitli protesto gsterileri dzenlendi. Ayrca, ordu iinde de on yllk DP iktidarna kar alttan alta balayan hareket bu son protesto gsterileri srasnda kendini aka belli etmeye balamt. 27 Maysta bakanln Orgeneral Cemal Grselin yapt ve Milli Birlik Komitesi ad altnda toplanm olan bir subay grubu, Trk Silahl Kuvvetleri adna, ynetime dorudan el koyduunu aklad. 27 Mays asker ynetim dneminin (1960-1961) nemli olaylarn ve sivil ynetime gei srecini zetleyebilmek 27 Mays 1960ta ynetime el koyan Milli Birlik Komitesi ilk i olarak TBMM ve hkmeti feshetti ve her trl siyasal faaliyeti yasaklad. Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, TBMM Bakan Refik Koraltan ile btn Bakanlar Kurulu yeleri ve DP milletvekilleri gzetim altna alnd. 28 Maysta Orgeneral Cemal Grsel MBK Bakan oldu. Asker ve sivil yelerden bakanlar kurulu oluturuldu. 12 Haziranda geici anayasa akland. Geici anayasada, yeni bir anayasa ve seim kanununun hazrlanaca, ardndan da en ksa zamanda seime gidilecei belirtiliyordu. Geici anayasaya gre, TBMMnin btn anayasal hak ve yetkileri, yeni meclis alncaya kadar MBK tarafndan kullanlacakt. Geici anayasa, ayrca eski Cumhurbakan Bayar ve Babakan Menderes ile eski bakanlar ve bunlarn sularna katlanlar yarglamak zere Yksek Adalet Divan adyla bir de olaanst mahkeme kuruyordu. 27 Mays Ynetimi ordu iinde ve niversitede geni bir tasfiye gerekletirdi. 29 Eyllde DP mahkeme kararyla kapatld ve eski ynetimin sorumlular yarglanmaya balad. Yarglama sonunda Mahkeme Celal Bayar, Adnan Menderes, eski Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve eski Maliye Bakan Hasan Polatkan oy birliiyle, 11 san da oy okluuyla lm cezasna arptrd. MBK Menderes, Zorlu ve Polatkan hakknda oy birliiyle alnan idam kararlarn onaylad. Oy birliiyle lm cezasna arptrlan

A M A

88

Trk Siyasal Hayat

Bayar ile oy okluuyla lm cezasna arptrlan teki 11 sann cezalar mr boyu hapis cezasna dntrld. 1960n son aylarnda MBK iinde ciddi anlamazlklar ba gsterdi. 13 Kasmda iktidarn bir an nce sivillere devredilmesinden yana olan grup, asker ynetimi srdrmekten yana olan 14 MBK yesini tasfiye etti. Bu olaydan sonra sivil ynetime gei srecine ynelik almalara hz verildi. Bu erevede, yeni anayasa ile seim kanununu hazrlamak iin bir Kurucu Meclis oluturuldu. Faaliyetleri askya alnan partilerin tekrar faaliyete gemelerine izin verildi ve birok yeni parti kuruldu. Bu partilerden biri de Adalet Partisiydi. Eski DP rgtnn byk ounluu bu parti iinde yer ald. 27 Maysn yl dnmnde Kurucu Meclis yeni anayasay kabul etti. Anayasa 9 Temmuzda yaplan halk oylamasndan sonra yrrle girdi. 15 Ekim 1961de de milletvekili seimleri yapld. Seimlerde CHP %36,7lik bir oy oranyla 173 milletvekili karrken, AP %34,8 orannda oy alarak 158 milletvekillii kazand. Seimlerin zerinden bir hafta gemeden ordu iinde olduka etkili olan bir grup subay stanbul Harp Akademisinde bir toplant yaparak 21 Ekim Protokol adyla bir bildiriyi benimsedi. Buna karlk MBK Bakan Cemal Grsel, siyasal parti liderleri ve kuvvet komutanlaryla ankayada bir toplant dzenledi ve burada ankaya Protokol imzaland. ki darbe aras (1961-1980) dnemde Trk siyasi hayatndaki gelimeleri ifade edebilmek 1961 seimlerinden sonra Trkiye koalisyonlarla tant. 1965 seimlerine kadar drt koalisyon hkmeti kuruldu. Seimden hemen sonra nnnn babakanlnda kurulan CHP-AP hkmeti dneminde ordu iindeki kaynama ve siyasetteki alkantlar devam etti. 22 ubat 1962de Talat Aydemir olay yaand. Siyaset ve ekonomiye yaklamlar farkl iki partinin kurduu CHPAP koalisyonunun mr uzun srmedi. nn 30 Mays 1962de istifa etti. Grsel, hkmeti kurma grevini yeniden nnye verdi. nn bu kez CHP, YTP ve CKMP ortaklna dayanan bir hkmet kurdu. Bu hkmet dneminde, Talat Aydemir, 20 Mays 1963te ikinci bir darbe giriiminde bulundu. Bu darbe giriimi ksa srede bastrld ve Talat Aydemir idam edildi. kinci nn koalisyonu grevini srdrrken 17 Ka-

A M A

sm 1963te yaplan yerel seimlerde koalisyonun kk ortaklar hezimete urad. YTP ve CKMP seimde aldklar bu byk yenilginin CHP ile yapm olduklar i birliinden kaynaklandn ileri srerek koalisyondan ekildiler. Hkmet kurma almalarn yeniden stlenen nn, bamsz milletvekilleriyle nc hkmeti kurdu. Bu arada 1964 ylnda Ragp Gmpalann lm zerine boalan AP Genel Bakanlna Sleyman Demirel seildi. 13 ubat 1965te btesi reddedilen hkmet istifa etti. Yerine Suat Hayri rgpl hkmeti 1965 seimine kadar ibanda kald. 10 Ekim 1965te milletvekili genel seimleri yapld. Seimlerde AP oylarn %52,9unu alarak birinci parti oldu ve Birinci Sleyman Demirel Hkmeti kuruldu. 28 Martta Cevdet Sunay Cumhurbakan seildi. 1966 sonlarnda CHPde nemli bir deiim yaand. CHPnin 18. Kurultaynda ortann solu grnn nderliini yapan Blent Ecevit partinin genel sekreterliine seildi. Bu gelime zerine bir grup milletvekili ve senatr partiden koparak Gven Partisi adyla yeni bir parti kurdu. 12 Ekim 1969da genel seimler yapld. Seimden AP, 1965e gre oy kaybna urasa da yine seimden zaferle kt ve Sleyman Demirel partisinin meclisteki ounluuna dayanarak hkmeti yeniden kurdu. Hkmet 1970te btesi reddedilince bir sarsnt geirdi. APden kopan baz milletvekili ve senatrler Demokratik Parti adyla yeni bir parti kurdular. 1970li yllar Trkiye iin olduka sancl geti. 1970lerin hemen banda renci ve ii eylemleri ba gsterdi. Bu ortam iinde, 12 Mart 1971 gn, Trk Silahl Kuvvetlerinin st ynetimi hkmete bir muhtra verdi. Bunun zerine Babakan Demirel hemen istifa etti ve Trkiye 14 Ekim 1973te yaplan seimlere kadar srecek olan ara rejim dnemine girdi. Bu dnem iinde drt ara rejim hkmeti kuruldu. Partiler asndan en nemli gelime ise CHPde oldu ve parti iindeki anlamazlklar nedeniyle istifa eden nnnn yerine Ecevit genel bakanla seildi. Ayrca, grev sresi dolan Cevdet Sunay yerine Fahri Korutrk 6 Nisan 1973te cumhurbakan seildi. 14 Ekim 1973te yaplan genel seimle 12 Mart ara rejimi de son buldu. Seime Blent Ecevitin genel bakanlnda giren ve kulland sloganlarla geni kitleleri etkilemeyi baaran CHP, seimlerden birinci

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

89

parti olarak kt. Ancak tek bana hkmeti kurabilecek ounlua ulaamad. Bylece Trkiye yeniden 12 Eyll 1980 darbesine kadar srecek olan koalisyonlar dnemine girdi. nce CHP ve Milli Selamet Partisi arasnda koalisyon hkmeti kuruldu ancak derin gr ayrlklar nedeniyle bu uzun srmedi. Yerine Sadi Irmak hkmeti kuruldu. Daha sonra AP, MSP, MHP ve CGP bir araya gelerek Birinci Milliyeti Cephe Hkmetini kurdular. Bu hkmet 1977 seimlerine kadar ibanda kald. 1977 seimlerinden CHP Oylarn %41,3n alarak birinci parti kt. Ancak bu say tek bana iktidara gelmek iin yeterli deildi. Seimlerin ardndan 1980 asker darbesine kadar ksa mrl koalisyon ve aznlk hkmetleri birbirini izledi. Ayrca bu dnem, siyasi alkantlarn ve ekonomik zorluklarn yaand, toplumsal gerilim, kutuplama ve iddetin giderek artt bir dnem oldu. 1980 ylndan gnmze kadar olan siyasi olaylar aklayabilmek 12 Eyll rejimi siyasal istikrar adna iki partili siyasal model yaratmay hedefledi. Bunun siyasi ve hukuki erevesi byk lde tamamlannca 1983 Maysnda MGK siyasal partilerin olumasna izin verdi. Ancak bu srete MGK veto yoluyla parti kurucu yeleri ve milletvekili adaylarn belirleme yetkisini elinde tuttu. MDP, HP ve ANAPn kurucular veto engelini at ve sadece bu parti seim iin onay ald. Yeni milletvekili seimi yasas seimlerde ifte barajl nispi temsil yntemi uygulanmasn ngrd. 6 Kasm 1983 seimlerinde seime giren her parti de %10luk baraj gese de seimlerin kesin galibi 400 milletvekilinden oluan TBMMde 212 sandalye kazanan ANAP oldu. ANAP genel bakan Turgut zal yeni hkmeti kurdu. 1987 ylnda yaplan referandumla 12 Eyll 1980 ncesinin siyasal parti lider ve yneticileri zerindeki siyasi yasaklar kaldrld. Bu gelime zerine ANAPn giriimiyle milletvekili genel seimleri erkene alnd. Bu arada 1986 ve 1987de milletvekili seim yasasnda nemli deiiklikler yapld. Milletvekili says 400den 450ye karld. 29 Kasm 1987de yaplan seimde lke genelindeki %10luk genel baraj sadece parti at ve milletvekillikleri bu partiler arasnda datld, teki partiler meclis dnda kaldlar. ANAP, 1983e g-

A M A

re nemli bir oy kaybna uramasna karn, yine de seimlerden birinci parti olarak kmay baard. Oylarn %36,3n alan ANAP milletvekilliklerinin %64,9unu kazand ve yeni hkmeti kurdu. Bir sonraki seim 20 Ekim 1991 tarihinde gerekleti. Seime katlan alt partiden bei lke genelindeki %10luk baraj aarak milletvekili karma hakkn kazanrken, hibir parti tek bana ounluu salayamad. Seimden %27,0lik oy oranyla DYP birinci parti olarak kt. Seim sonrasnda DYP-SHP koalisyon hkmeti kuruldu. 1995 yl iinde yaanan hkmet alkantlarndan sonra seimler erkene alnd. Bu srada milletvekili says 450den 550ye kartld. 24 Aralk 1995te yaplan seimlerden en kazanl kan parti %21,4 oy alan RP oldu. ANAP %19,6, DYP %19,2, DSP %14,6, CHP ise %10,7 oy ald. Seimlerden sonra ortaya kan bu blnm meclis aritmetii gl bir hkmete izin vermediinden, 1999a kadar ksa mrl koalisyonlar birbirini izledi. 18 Nisan 1999de yaplan seimde DSP ve MHP oylarnda byk bir patlama gerekletirdiler. Seimden sonra DSP, MHP ve ANAP bir araya gelerek yeni hkmeti kurdular, babakanl da DSP genel bakan Blent Ecevit stlendi. Ecevit hkmeti uzunca bir sre ibanda kaldktan sonra seimler bir kez daha erkene alnd ve 2002de yeniden seime gidildi. Seim, AKPnin mutlak bir baarsyla sonuland. Oylarn %34,3n alan AKP tam 363 milletvekili karrken, CHP %19,4 oyla 178 milletvekiliyle mecliste temsil edilme hakkn kazand. Seime katlan teki 16 parti ise lke barajna takld. Seimden sonra, Abdullah Gl Hkmeti kuruldu. Partinin genel bakan Recep Tayyip Erdoan, zerindeki siyasal yasak kalknca, 18 Mart 2003te babakanl devrald. AKP 2007 ve 2011 seimlerinde de oylarn artrarak kazand ve iktidarn devam ettirdi.

90

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki siyasi partilerden hangisi 14 Mays 1950 seimlerine katlmamtr? a. Demokrat Parti b. Millet Partisi c. Cumhuriyeti Gven Partisi d. Milli Kalknma Partisi e. Cumhuriyet Halk Partisi 2. Demokrat Partideki parti ii muhalefet nedeniyle partiden ihra edilen ve istifa eden milletvekillerinin 1955 ylnda kurduu parti aadakilerden hangisidir? a. Hrriyet Partisi b. Millet Partisi c. Milli Kalknma Partisi d. Cumhuriyeti Millet Partisi e. Adalet Partisi 3. 27 Mays asker ynetimi dnemine ilikin aadakilerden hangisi dorudur? a. Cemal Grsel Milli Gvenlik Konseyi bakan oldu. b. stanbul niversitesi Rektr Sddk Sami Onarn bakanlnda profesrlerden oluan bilim heyeti 27 Mays asker ynetiminin meru olmadn aklad. c. Yksek Adalet Divannda yaplan yarglamalardan sonra Celal Bayar, Adnan Menderes ve Hasan Polatkan idam edildi. d. Milli Birlik Komitesi iinde seimlerin mmkn olan en ksa srede yaplmas ve iktidarn sivillere bir an nce devredilmesini savunan grup tasfiye edildi. e. niversiteden 147 retim yesinin grevlerine son verildi. 4. Adalet Partisinin ilk genel bakan aadakilerden hangisidir? a. Ragp Gmpala b. Sleyman Demirel c. Osman Blkba d. Ekrem Alican e. Suat Hayri rgpl 5. 15 Ekim 1961 Seimleriyle ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Seimlere drt parti katld. b. Seimlerden CHP birinci parti olarak kt. c. Seimlerde nisbi temsil sistemi uyguland. d. CHP tek bana yeni hkmeti kurdu. e. Adalet Partisi seimden ikinci parti olarak kt. 6. Birinci Sleyman Demirel Hkmeti hangi seimlerden sonra kurularak greve balamtr? a. 15 Ekim 1961 b. 10 Ekim 1965 c. 12 Ekim 1969 d. 12 Mart 1971 e. 14 Ekim 1973 7. Aadaki partilerden hangisi Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti iinde yer almamtr? a. Adalet Partisi b. Milli Selamet Partisi c. Millet Partisi d. Milliyeti Hareket Partisi e. Cumhuriyeti Gven Partisi 8. 6 Kasm 1983 seimleriyle ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. 12 Eyll Darbesinden sonra yaplan ilk genel seimdir. b. Seimlere parti girdi. c. Seimlerde ANAP birinci parti oldu. d. Seimlerden sonra Birinci Turgut zal Hkmeti kuruldu. e. Seimlerde MDP ikinci parti oldu.

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

91

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

9. 20 Ekim 1991 seimlerinden sonra kurulan hkmet aadakilerden hangisidir? a. DYP-SHP Koalisyon Hkmeti b. DYP Hkmeti c. ANAP-DYP Koalisyon Hkmeti d. CHP-DYP Koalisyon Hkmeti e. RP-DYP Koalisyon Hkmeti 10. ok partili Trk siyasal hayatnda art arda girdii seimden de oylarn artrarak kan ve hkmeti tek bana kuran siyasi parti aadakilerden hangisidir? a. Cumhuriyet Halk Partisi b. Demokrat Parti c. Adalet ve Kalknma Partisi d. Milliyeti Hareket Partisi e. Adalet Partisi 1. c Yantnz yanl ise Gei Dnemi ve Demokrat Parti ktidar (1946-1960) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gei Dnemi ve Demokrat Parti ktidar (1946-1960) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 27 Mays Asker Ynetimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 27 Mays Asker Ynetimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 27 Mays Asker Ynetimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ki Darbe Arasnda Trkiye (1961-1980) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ki Darbe Arasnda Trkiye (1961-1980) konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1980den Bugne Trkiye konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1980den Bugne Trkiye konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1980den Bugne Trkiye konusunu yeniden gzden geiriniz.

2. a

3. e 4. a 5. d 6. b

7. c

8. e 9. a 10. c

92

Trk Siyasal Hayat

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1946-1960 arasnda Trkiyede uygulanan liste usul ounluk sistemine gre, siyasi partiler illerden oluan her bir seim evresinde, o seim evresinden kacak milletvekili saysn amayacak sayda aday gsterirler. Semenler, partilerin seim evreleri iin gsterdikleri adaylar arasndan, seim evresinde ka milletvekili kacaksa o kadar adayn ismini oy pusulalarna yazarak oylarn kullanrlar. Dolaysyla semenler dorudan tek bir partinin adaylarna oy verebilecekleri gibi, birden ok partinin adaylarndan oluan bir karma liste de yapabilirler. Saym sonucunda her bir seim evresinde en ok oyu alan adaylar milletvekili seilirler. Ksacas bu sistemde semenler partilere deil adaylara oy verirler. Sra Sizde 2 1961 seiminden balayarak Trkiyede 1946-1960 arasnda uygulanan ounluk sistemi terk edilerek nispi temsil esasna geilmitir. Her il bir seim evresi olarak dzenlenirken milletvekili says 450 olarak belirlendi. Barajl dHondt sistemi benimsendi. Buna gre milletvekili saylar hesaplanrken her partinin ald oylar nce bire, sonra ikiye, sonra e, nihayet ilden kacak milletvekili saysna blnd. En byk deerler sralanp milletvekillikleri buna gre partiler arasnda datld. 1961de lke baraj yoktu. Ama seim blgesi baraj vard. Bu baraj geerli oylarn o seim evresinden kacak milletvekili saysna blnmesiyle elde edildi. rnein iki milletvekili kacak illerde baraj %50, milletvekili kacak illerde %33,3, drt milletvekili kacak illerde %25,0 vb. 1965te her bir partinin oy ve temsil oranlarn tamamen eitlemeye alan mill bakiye sistemine geildi. 1969 seimlerinden balayarak 1980e kadar tekrar dHondt sistemine geildi ama 1961den farkl olarak seim evresi baraj da kaldrld. Sra Sizde 3 1965 seiminde uygulanan mill bakiye sistemine gre her il bir seim evresiydi. nce, her seim evresinde, geerli oylarn toplam o seim evresinden kacak milletvekili saysna blnerek seim says saptanacakt. Her seim evresinde, her bir partinin ald toplam oylar iinde ne kadar seim says varsa o parti, o seim evresinde, o kadar milletvekili karacakt. Bamsz adaylarn seimi kazanabilmesi iin her bir seim evresinde en az o seim evresindeki seim says kadar oy almas gerekiyordu. Seim evrelerindeki milletvekillikleri, siyasal partiler arasnda, yukarda belirtilen esasa gre datldktan sonra, her partiye ait geriye kalan geerli artk oylar, lke genelini kapsayan mill seim evresi iinde toplanacakt. Daha sonra, btn partilerin mill seim evresi iinde toplanan artk oylarnn toplam, seim evrelerinde yaplan ilk milletvekili datmndan sonra akta kalan toplam milletvekili saysna blnerek mill seim says bulunacakt. Her bir partinin mill seim evresi iindeki toplam artk oylar da mill seim saysna blnerek, akta kalan milletvekillikleri siyasal partiler arasnda datlacakt. Buna gre her bir partinin mill seim evresinde toplanan artk oylar iinde ne kadar mill seim says varsa, o parti mill seim evresinden o kadar milletvekili karacakt. Grld gibi sistem, tek bir oyun dahi boa gitmesini nlyor ve siyasal partilerin aldklar oy oranlaryla, kazandklar milletvekili oranlarnn hemen hemen birbirine eit olmasn salyordu.

3. nite - ok Partili Hayat: Siyaset, Partiler, Seimler

93

Sra Sizde 4 ok partili dnemde kurulan hkmetler aadaki tabloda verilmitir. Hkmet 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 Recep Peker Hkmeti I. Hasan Saka Hkmeti II. Hasan Saka Hkmeti emsettin Gnaltay Hkmeti I. Adnan Menderes Hkmeti II. Adnan Menderes Hkmeti III. Adnan Menderes Hkmeti IV. Adnan Menderes Hkmeti V. Adnan Menderes Hkmeti I. Cemal Grsel Hkmeti II. Cemal Grsel Hkmeti VIII. smet nn Hkmeti IX. smet nn Hkmeti X. smet nn Hkmeti Suat Hayri rgpl Hkmeti I. Sleyman Demirel Hkmeti II. Sleyman Demirel Hkmeti III. Sleyman Demirel Hkmeti I. Nihat Erim Hkmeti II. Nihat Erim Hkmeti Ferit Melen Hkmeti Naim Talu Hkmeti I. Blent Ecevit Hkmeti Sadi Irmak Hkmeti IV. Sleyman Demirel Hkmeti II. Blent Ecevit Hkmeti V. Sleyman Demirel Hkmeti III. Blent Ecevit Hkmeti VI. Sleyman Demirel Hkmeti Blent Ulusu Hkmeti I. Turgut zal Hkmeti II. Turgut zal Hkmeti Yldrm Akbulut Hkmeti I. Mesut Ylmaz Hkmeti VII. Sleyman Demirel Hkmeti I. Tansu iller Hkmeti II. Tansu iller Hkmeti III. Tansu iller Hkmeti II. Mesut Ylmaz Hkmeti Balang tarihi 07.08.1946 10.09.1947 10.06.1948 16.01.1949 22.05.1950 09.03.1951 17.05.1954 09.12.1955 25.11.1957 30.05.1960 05.01.1961 20.11.1961 25.06.1962 25.12.1963 20.02.1965 27.10.1965 03.11.1969 06.03.1970 26.03.1971 11.12.1971 22.05.1972 15.04.1973 26.01.1974 17.11.1974 31.03.1975 21.06.1977 21.07.1977 05.01.1978 12.11.1979 20.09.1980 13.12.1983 21.12.1987 09.11.1989 23.06.1991 21.11.1991 25.06.1993 05.10.1995 30.10.1995 06.03.1996 Biti tarihi 10.09.1947 10.06.1948 16.01.1949 22.05.1950 09.03.1951 17.05.1954 09.12.1955 25.11.1957 27.05.1960 05.01.1961 20.11.1961 25.06.1962 25.12.1963 20.02.1965 27.10.1965 03.11.1969 06.03.1970 26.03.1971 11.12.1971 22.05.1972 15.04.1973 26.01.1974 17.11.1974 31.03.1975 21.06.1977 21.07.1977 05.01.1978 12.11.1979 12.09.1980 13.12.1983 21.12.1987 09.11.1989 23.06.1991 20.11.1991 25.06.1993 05.10.1995 30.10.1995 06.03.1996 28.06.1996 Grev sresi (gn) 399 274 220 491 291 1.165 571 717 914 220 319 217 548 423 249 1.468 123 385 260 163 328 286 295 134 813 30 168 676 305 1.179 1.469 689 591 150 582 832 25 128 114 CHP CHP CHP CHP DP DP DP DP DP Asker ynetim Asker ynetim CHP - AP CHP - YTP - CKMP CHP - Bamszlar AP-CKMP-MP-YTP AP AP AP Dardan AP-CHP-MGP Dardan AP-CHP-MGP Dardan AP-CHP-MGP Dardan AP-MGP CHP-MSP Dardan CGP AP-MSP-CGP-MHP CHP aznlk AP-MSP-MHP CHP-Bamsz-CGP-DP AP aznlk Asker ynetim ANAP ANAP ANAP ANAP DYP-SHP DYP-SHP DYP aznlk DYP-CHP ANAP-DYP Partiler

94
40 41 42 43 44 45 46 47

Trk Siyasal Hayat

Necmettin Erbakan Hkmeti III. Mesut Ylmaz Hkmeti IV. Blent Ecevit Hkmeti V. Blent Ecevit Hkmeti Abdullah Gl Hkmeti I. Recep Tayyip Erdoan Hkmeti II. Recep Tayyip Erdoan Hkmeti III. Recep Tayyip Erdoan Hkmeti

28.06.1996 30.06.1997 11.01.1999 28.05.1999 18.11.2002 14.03.2003 29.08.2007 06.07.2011

30.06.1997 11.01.1999 28.05.1999 18.11.2002 14.03.2003 29.08.2007 06.07.2011

367 560 137 1.270 116 1.629 1.407

RP-DYP ANAP-DSP-DTP-Ba DSP aznlk DSP-MHP-ANAP AKP AKP AKP AKP

Yararlanlan Kaynaklar
Ahmad, Feroz (2006). Bir Kimlik Peinde Trkiye, stanbul. Akn, Rdvan (2000). Trk Siyasal Tarihi, stanbul. Tosun, Tanju (1999). Merkez Sa ve Solda Paralanma, stanbul. Tuncer, Erol (2002). Osmanldan Gnmze Seimler (1877-1999), Ankara. Trk, Hikmet Sami ve Tuncer, Erol (1995). Trkiye in Nasl bir Seim Sistemi, Ankara. Zrcher, Erik Jan (2009). Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbu.

4
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl Devletinde anayasal gelimeleri listeleyebilecek, 1921 Anayasasnn zelliklerini zetleyebilecek, 1924 Anayasasnn temel zelliklerini sralayabilecek, 1961 Anayasasnn yapm srecini ve temel zelliklerini aklayabilecek, 1982 Anayasasnn yapm srecini zetleyip bugne kadar geirdii deiiklikleri saptayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Anayasa Kurucu Meclis Yasama Organ Yrtme Organ Parlamenter Sistem Meclis Hkmeti Sistemi Anayasann Deitirilmesi Halk Oylamas

indekiler
GR OSMANLI DEVLETNDE ANAYASACILIK HAREKETLER 1921 ANAYASASI (TEKLAT-I ESASYE KANUNU) 1924 ANAYASASI 1961 ANAYASASI 1982 ANAYASASI

Trk Siyasal Hayat

Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

GR
Anayasalar, temel hak ve zgrlkleri tanmlayarak devlet ile vatandalar arasndaki ilikileri ve yasama, yrtme, yarg gibi devletin temel organlarnn kurulu ve ileyi esaslarn dzenleyen kurallar btndr. Bu kurallar dnemin uluslararas ortam ve lkenin siyasal, toplumsal ve iktisadi artlarndan etkilenir. Bu anlamda anayasa yapm sreleri ve anayasa metinleri bir lkenin siyasal rejiminden hareketle belirledii gibi dnemin temel zelliklerini de yanstr. Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti tarihine bakldnda da bu durum grlr. nsanlk tarihinde anayasal nitelikte dzenlemeler eski tarihlere gitmekle birlikte, liberal anayasaclk hareketi denildiinde 18. yzylda, temel hak ve zgrlkler ile devletin temel dzenine ilikin kurallar, balayc yazl bir belgede toplama amac gden hareketler anlalr. Bu dorultuda, 1787 tarihli Amerika Birleik Devletleri Anayasas ilk yazl anayasa olarak kabul edilir. Bu tarihten itibaren Bat dnyas anayasaclk hareketlerine sahne olmutur. Osmanl Devletinin de bu hareketlerden etkilendii grlmektedir.

OSMANLI DEVLETNDE ANAYASACILIK HAREKETLER lk Anayasal Nitelikte Belgeler

Sened-i ttifak
Osmanl mparatorluu tarihinde anayasal nitelikte ilk belge 1808 tarihli Sened-i ttifak olarak kabul edilir. Bir giri, yedi art (madde) ve bir zeylden (ek) oluan bu belge, Sadrazam Alemdar Mustafa Paann yanlar davet ettii bir toplantda, bu toplantya katlanlarn/temsilci gnderenlerin bazlar tarafndan imzalandktan sonra, padiah II. Mahmut tarafndan da imzalanmtr. Baka bir deyile Sened-i ttifak, bir yanda merkez gc temsil eden aktrler, dier yanda merkez d evre gleri temsil eden yanlar arasnda yaplan iki tarafl bir anlamadr ve bu zelliiyle misak (szleme) niteliindedir. Bu belgenin giri ksmnda ama, sarslan devlet otoritesinin kuvvetlendirilmesi olarak belirtilmitir. Bu dorultuda yanlar, padiahn otoritesini ve onun mutlak vekili sadrazama itaat etmeyi kabul ederken, kendi ynetimlerindeki asayie ve vergilerin ezici olmamasna dikkat etmeyi taahht etmitir. Vergilerin adil toplanaca taAnayasal Nitelikte Belge: Anayasann tm unsurlarn tamad hlde devlet iktidarnn snrlanmasna ynelik yazl belge.

98

Trk Siyasal Hayat

ahhd bu belgenin taraf olmayan halkn da baz kazanmlar olduunu gstermektedir. Dier taraftan Sened-i ttifak ile sadrazamn keyfi eylemlerinin nlenmesi, suu olmayan yana merkez tarafndan mdahale edilmemesi garanti altna alnr. Sened-i ttifak, imzalayan taraflar ve ieriindeki baz zellikler bakmndan ngilizlerin 1215 tarihli Magna Cartasna benzetilebilecek olsa da Magna Carta ngiliz feodal beylerinin Krala kendi artlarn dayattklar bir belgeyken Sened-i ttifak evre glere kar merkez devlet otoritesini glendirmeyi amalayan sadrazamn giriimiyle ortaya kmtr. Dier taraftan merkez g iktidarn kuvvetlendirmek iin birtakm tavizler de vermitir. Bu anlamda Sened-i ttifak, padiahn mutlak iktidarnn snrlanabilecei fikrini ortaya koymas bakmndan nemli bir belge olarak kabul edilir.

Tanzimat Dnemi
Osmanl mparatorluunun yaad sorunlara zm getirmek amacyla ve Batl devletlerin etkileri ile 19. yzyl banda baz reform giriimleri yaplr. Bu erevede iktidarn yetkilerini ve devlet toplum ilikilerini dzenleyen metinler de ortaya kar. Bunlar arasnda en nemlilerinden bir tanesi 1839 tarihli Glhane Hatt Hmayunu (Tanzimat Ferman) ise bir dieri 1856 tarihli Islahat Fermandr. Glhane Hatt Hmayunu padiahn tek tarafl iradesinin sonucu olduu iin, Sened-i ttifaktan farkl olarak ferman niteliindedir. Padiah, tebaasna birtakm haklar bahetmi, bunlara uyacana dair yemin etmi, ancak bunlara uyulmamasn herhangi bir yaptrma balamamtr. Glhane Hatt Hmayunu, ierdii temel hak ve zgrlkler bakmndan eksik de olsa nemli bir liste sunmaktadr. Kanunlarn stnlne vurgu yaplan metinde, can gvenlii, eref, haysiyet ve rzn korunmas, aleni yarglanma hakk, askerlik hizmetlerinde adalet ve eitlik, mali gce gre vergi alnmas ilkesi, devlet harcamalarnn kanunla yaplmas ve denetlenmesi, mlkiyet hakk, msadere yasa ve eitlik ilkesi gibi konular yer almaktadr. Islahat Ferman ise 1856 ylnda yaplan Paris Konferans ncesinde baz Avrupa devletlerinin basksyla ilan edilmitir. Temel hkmleri Sadrazam Ali Paa ile stanbuldaki ngiliz ve Fransz elileri arasnda kararlatrlan belgenin asl amac Mslmanlar ile gayrimslimler arasnda tam bir eitlik salanmasdr. Adalet, vergi, askerlik, eitim gibi birok alanda gayrimslimler aleyhine olan eitsizliklere son verilmitir. Her ne kadar, yapm srecinde Avrupa devletleri ile pazarlklar yaplmsa da sonu olarak padiahn tek tarafl iradesini yanstan bir ferman ile ilan edilmitir.

lk Anayasa (1876 Kanun-i Esasi)

Merutiyet: Hkmdarn yetkilerinin anayasa ve halk tarafndan seilen bir meclis tarafndan snrlandrld ynetim biimi. Anayasal ya da parlamenter monari olarak da adlandrlr.

19. yzyln bandan itibaren yaanan bu gelimeler Osmanl mparatorluunda mutlak iktidarn snrlandrlmasna ynelik giriimler olmakla birlikte sz konusu belgeler anayasa olarak kabul edilmemektedir. Islahat Ferman sonrasnda da Avrupa devletlerinin deiiklik talepleri devam etmitir. Hatta Osmanl mparatorluunun i sorunlarnn grlmesi iin stanbulda bir konferans (Tersane Konferans) dzenlenmesine karar verilmitir. lk anayasa olan Kanun-i Esasi de bu konferansn alnn yaplaca gn ilan edilmitir (23 Aralk 1876). Bu durum her ne kadar d etkilerin anayasann kabulndeki roln gsterse de anayasann sadece d basklar sonucu kabul edildiini ileri srmek iin yeterli deildir. Geni halk kitlelerinin talebi sonucu olmamakla birlikte, meruti rejime geilmesinde Gen Osmanllar hareketinin de nemli bir rol vardr. ncesindeki dnemde sadrazam ve padiah deiikliklerinde etkili olan bu hareketin destekileri, II.Abdlhamiti tahta geirirken merutiyet rejimine geilecei sz almtr.

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

99

Sadrazam Mithat Paa tarafndan hazrlanan 57 maddelik anayasa taslan (Kanun- Cedid) lke koullarna uygun grmeyen padiah, Sait Paaya Fransz Anayasalarn evirtmi ve nazrlarndan da bunlar deerlendirmelerini istemitir. Taslaklarn hazrlanmasnn ardndan anayasa hazrlamakla grevli resm bir komisyon oluturulmutur. Padiah tarafndan atanan 28 yeden (2 asker, 10 ulema ve 3 Hristiyan 16 sivil brokrat) oluan bu komisyon, Mithat Paa ve padiah tarafndan hazrlanan taslaklarn yan sra, Belika, Polonya ve Prusya vb. anayasalardan da yararlanarak asl anayasa tasarsn hazrlamtr. Zamanla yararak hazrlanan bu metin, 23 Aralk 1876da padiah tarafndan kabul ve ilan edilmitir. Kanun-i Esasiye gre, lkesiyle blnmez btn olan Osmanl Devletinin resm dili Trke, bakenti stanbuldur. Saltanat ve hilafet hakknn Osmanoullar soyuna ait olduu devletin dini slamdr. Yrtme organ padiah ve Heyet-i Vkeladan (Bakanlar Kurulu) oluur. Padiah, yrtmenin ba olduu gibi, Heyet-i Vkela bakan ve yelerini (sadrazam, eyhlislam ve vekiller) kendisi seer, atar ve grevden alabilir. Padiahn siyasi, hukuki, cezai sorumluluu bulunmad gibi, parlamentodan gvenoyu almas gerekli olmayan Heyet-i Vkelann da yasama organna kar siyasi sorumluluu bulunmamaktadr. Meclis-i Umumi ad verilen yasama organ Heyet-i yan ve Heyet-i Mebusan adnda iki kanattan oluur. Drt yl grev yapmak zere seim yoluyla oluan Heyet-i Mebusanda, her elli bin erkek nfusa bir temsilci dmektedir. mr boyu grevde kalan Heyet-i yan yeleri ise 40 yan aan ve sekin hizmetleri ile tannan kiiler arasndan dorudan padiah tarafndan belirlenir. Ayrca her iki heyetin bakanlar da padiah tarafndan seilir. Padiah, Heyet-i yan bakann dorudan belirlerken, Heyet-i Mebusan bakan ve iki yardmcsn bu heyete gsterilen er aday arasndan seer ve atar. Padiah tarafndan belirlenmeyen tek kurulun Heyet-i Mebusan olduu bu sistemde, yasama ve yrtme organlarnn ileyiinde de padiahn nemli yetkileri olduu grlmektedir. Heyet-i Vkela, baz konular grmek iin padiahtan izin almak zorundadr. Toplant yl kasm ay banda padiah buyruu ile alr ve mart aynda padiah buyruu ile kapanr. Meclisin tatil ve feshedilmesi de padiahn kutsal haklar arasndadr. Meclis ile hkmet arasnda bir uyumazlk kmas halinde padiahn Heyet-i Mebusan datma yetkisi vardr. Parlamentonun asl ilevi olan yasa yapm srecinde de padiahn arl grlmektedir. Kanun teklif etme yetkisi Heyet-i Vkelaya aittir ve teklif iin padiahn oluru gerekir. uray- Devlette (Dantay) tasar haline getirilen metin Heyet-i Mebusanda grlp kabul edildii takdirde Heyet-i yanda grlerek karara balanr. Son olarak tekrar padiah nne gelen metin onayland takdirde kanun olur. Padiahn mutlak veto yetkisi bulunur. Bu sre incelendiinde, seimle gelen tek organ olan Heyet-i Mebusann yetkisinin, sadece istemedii yasann kmasn engellemekten ibaret olduu grlr. Temel hak ve zgrlkler ile mahkemelerin stats ve yargsal gvencelere ilikin hkmlerde Tanzimat dnemi kazanmlar korunmu, hatta bu kazanmlara nemli katklar yaplmtr. Olduka geni bir temel hak katalounun yan sra, yarg yetkisinin tamamen bamsz mahkemelere brakld grlmektedir. Bununla birlikte, padiahn srar zerine eklenen 113. madde ile padiaha hkmet emrini ihlal edenleri srgne gnderme yetkisi verilmesi bu haklar etkisiz klmaktadr. Nitekim bu alandaki olumlu hkmlerin kat stnde kald grlmtr.

100

Trk Siyasal Hayat

SIRA SZDE

1876 Anayasas yetkilerini snrlam mdr? Tartnz. SIRApadiahn SZDE 1876 Anayasas, padiahn zaten sahip olduu yetkilerin bir anayasa ile meruNELM latrlmas Dilevini grmtr. Padiahn yetkilerinin seilmi meclis olan Heyet-i Mebusan tarafndan tam olarak snrlanmad dikkate alndnda, bu rejim iin S O R U merutiyet nitelemesi tartmal bir hl almaktadr. Ancak, zellikle yarg ve ksmen de olsa yasama ilevi asndan padiah egemenliin tek sahibi olmaktan karmas bakmndan mutlakiyet rejiminden kld da aktr. Sonu olarak, bu sisteDKKAT min lml, anayasal ve parlamentolu olmakla birlikte, meruti, anayasal ve parlamenter bir sistemin nitelikleri haiz olmad sylenebilir. (TANR, s.149) SIRA SZDE seimle belirlenen tek meclisi olan 130 yeli (80 Mslman 1876 Anayasasnn - 50 gayrimslim) Heyet-i Mebusan iin seilme ya 25 olarak belirlenmitir. Oylamaya sadece erkekler katlabildii gibi, servete ve vergiye dayal snrlamalar da AMALARIMIZ yaplmtr. Seim iki derecelidir. Basit ounluk esasnn kabul edildii seim sisteminde, siyasi partiler bulunmadndan btn adaylklar kiiseldir. lk Osmanl parlamentosu K 19 T AMart P 1877 gn almtr. Bu meclis, seimlerin bu senelik olduuna dair hkm gereince ay biraz geen toplant ylnn ardndan kendiliinden dalm ve 13 Aralk 1877 tarihinde toplanan ikinci meclis iin seimler yenilenmitir. T E L EAralkta V Z Y O N toplanan Meclis-i Umumi ise 14 ubat 1878de Osmanl Rus Sava (93 Harbi) gereke gsterilerek II. Abdlhamit tarafndan tatil edilmitir. Padiahn, bir daha toplant arsnda bulunmas iin ise 30 yl beklemek gerekmitir. Bylece, padiahn tek tarafl iradesiyle Kanun-i Esasi askya alnm ve tam bir Ngeri TERN ET mutlakyete dnlmtr. II. Abdlhamitin uygulamalar kendi muhalefetini de dourmu ve zellikle Jn Trk hareketi gerek rgtll gerekse oluturduu kamuoyu ile 1908 ylnda ikinci kez merutiyetin ilan edilmesinde etkili olmutur. II. Merutiyet olarak adlandrlan bu dnemin banda II. Abdlhamit, otuz yl aradan sonra nce Meclisi toplantya arm (23 Temmuz 1908) ve ardndan Kanun-i Esasinin yrrlkte olduuna dair bir Hatt- Hmayun yaynlamtr (1 Austos 1908). II. Merutiyetin ilanndan ksa bir sre sonra Kanun-i Esaside nemli deiiklikler yaplacaktr. Ancak, bu deiiklikler ncesinde uygulamaya ynelik de nemli farkllklar gze arpmaktadr. Merutiyet yeniden ilan edildikten sonra padiah karsnda glenen ilk organ hkmettir. Heyet-i Vkela (Kamil Paa Kabinesi), Osmanl siyasal hayatnda ilk defa bir hkmet program hazrlayarak kamuoyuna sunmu ve yaynlamtr. ttihat ve Terakki Cemiyetince gsterilen adaylarn ounlukta olduu Meclis 17 Aralk 1908 gn padiah tarafndan almtr. Bu dnemde, gerek uzun yllar merutiyet mcadelesi vermi Ahmet Rza Beyin bakanlndaki Heyet-i Mebusan, gerekse Heyet-i yan hakimiyet-i milliye (mill egemenlik) kavramn resmen kullanmaya balamtr. Ayrca, olduka ksa bir srede Osmanl siyasi hayatnda birok ilkin yaanmasna tanklk edilmitir: lk gven oylamas, ilk gvensizlik oyu bildiren karar, hkmet programn meclisin gvenine sunan ilk hkmet... Ancak sistem tam olarak oturmu olmad iin 31 Mart ayaklanmasnn ardndan bu kazanmlardan geriye dn yaanmaya balam ve bu sre ayaklanmay bastrmak amacyla Hareket Ordusunun stanbula geliinin ardndan padiahn tahttan indirilmesine kadar devam etmitir. Yeniden greve gelen Hseyin Hilmi Paa, kabine beyannamesini gvenoyuna sunmu ve bu usul daha sonraki hkmetlerce de benimsenerek uygulanmtr.

DNELM Mutlakiyet: Devletin temel organlarna (yasamayrtme-yarg) S O R U ait yetkilerin tek bir kiide ya da grupta topland ynetim biimidir. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Gvenoyu: Parlamenter sistemlerde hkmetin meclis iinde yeterli ounluun gvenine sahip olup olmadn belirlemek iin yaplan oylama.

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

101

1909 Deiiklikleri
1908 ylnda II. Merutiyetin ilan ile Kanun-i Esasinin uygulamasnda baz deiiklikler yaplmaya balanmsa da 31 Mart ayaklanmasnn bastrlmas ve padiah deiikliinin ardndan Meclis-i Umumi temel hukuki yapnn deitirilmesi ynnde admlar atmaya balamtr. 1909 ylnn Austos aynda, 1876 Anayasasnn 21 maddesi deitirilmi, bir maddesi kaldrlm, tane de yeni madde eklenmitir. Ancak, bu deiiklikler Anayasann temel yapsn deitirecek kadar nemli konularda olduu iin adeta yeni bir Anayasa yapld kabul edilebilir. 1876da padiahn tek tarafl iradesi sz konusu olduu hlde, 1909 deiiklii milletin temsilcileri tarafndan yaplm, padiah sadece kabul edip onaylamtr. Dolaysyla 1909 deiiklii iki yanl bir iradenin rn olarak misak anayasa zellii tamaktadr. 1909 deiikliklerinde devletin monarik ve teokratik yaps korunurken padiahn gerekten snrlanmas ynnde admlar atlmtr. Artk en nemli kurum Meclis-i Mebusandr. Padiah Meclis-i Umumi nnde anayasaya ballk yemini etme ykmll altna girmi ve denekleri yasaya balanmtr. Meclis-i Mebusann birinci ve ikinci bakanlar padiah tarafndan deil, bizzat meclis tarafndan seilecektir. Gerek yan Meclisi, gerekse Mebusan Meclisi kasm ay banda padiahn herhangi bir daveti olmakszn kendiliinden toplanabilecektir. Yasa yapm sreci de tamamen deimitir. Meclis-i Mebusan padiah izni olmakszn her konuda teklif verebilir hle gelmitir. Teklif zerine padiah oluru verilmesi ve teklifin uray- Devlette tasar hline gelmesi usul tamamen kaldrlmtr. Son olarak, padiahn mutlak veto yetkisi geciktirici vetoya dntrlmtr. Meclisler, ayn metni 2/3 ounlukla kabul ettii takdirde, padiah onaylamak zorundadr. Bakanlar Kurulu, padiah nnde sorumlu olmaktan karlp Meclis-i Mebusan nnde sorumlu hle getirilmitir. Padiahn yrtme alanna ilikin yetkilerine bakldnda, artk sadece sadrazam ve eyhlislam bizzat atayabildii, dier vekilleri ise sadrazamn seimi dorultusunda usulen atad grlmektedir. Sadrazam belirlerken de herhangi birini deil meclisten gvenoyu alabilecek birini semesi gerekmektedir. Parlamenter hkmet sisteminin bir gerei olarak, padiah yetkilerini sadrazam ve ilgili bakann imzasyla kullanabilecektir. Bakanlar kurulunun bir konuyu grmek iin padiahtan izin alma zorunluluu kaldrlmtr. Padiaha srgn yetkisi veren 113. maddenin kaldrlmas, sansr yasa getirilmesi, postaya verilen evraklarn mahkeme karar olmadan alamayacann kabul edilmesi, kanun d tutuklamann engellenmesi, toplanma ve dernek kurma haklarnn anayasallatrlmas temel hak ve zgrlkler alannda nemli gelimelerdir. Btn bu deiiklikler dorultusunda, 1909da Osmanl Devletinin parlamenter, anayasal bir monariye getii ileri srlebilir.

1921 ANAYASASI (TEKLAT-I ESASYE KANUNU)

Osmanl mparatorluunun 1. Dnya Savandan yenilgi ile kmasnn ardndan, stanbul igal edilmi (16 Mart 1920) ve Meclis-i Mebusan feshedilmitir (11 Nisan 1920). Bu durum zerine, kurtulu mcadelesinin bir paras olarak 23 Nisan 1920de Ankarada olaanst yetkileri haiz bir meclis kurulmutur. Byk Millet Meclisi (BMM) ad verilen bu Meclisin yeleri, yeni yaplan seimler ile belirlenenlerin yan sra, feshedilen Meclis-i Mebusan yelerinden belirli bir tarihe kadar BMMye katlma iradesi gsterenler ile Maltada srgnde bulunan meclis yelerinden olumutur.
Tekilat- Esasiye Kanunu: 1921 Anayasas ile 1924 Anayasasnn ilk bal Tekilat- Esasiye Kanunudur. 1945 ylnda yaplan dil deiikliinden sonra anayasa ad kullanlmaya balamtr.

102
ereve Anayasa: Ksa ve z hkmlerden oluan, temel esaslar belirledikten sonra ayrntlarn dzenlenmesini yasama organna brakan anayasa tr.

Trk Siyasal Hayat

Meclis Hkmeti Sistemi: Yasama ve yrtme kuvvetlerinin aslen yasama organ olan mecliste topland ynetim biimi.

20 Ocak 1921de BMM tarafndan kabul edilen Tekilat- Esasiye Kanunu 23 madde ve bir de madde-i mnferideden (ayrk maddeden) oluan ksa ereve anayasa niteliinde bir belgedir. Yeni bir anayasa yapld hlde, Kanun-i Esasinin bu anayasa ile elimeyen hkmlerinin yrrlkte olduu kabul edilmi, bylece iki anayasal bir dnem balamtr. 1921 Anayasasnn en dikkat ekici zelliklerinden biri, Osmanl Devleti resmen son bulmad hlde, onunla ayn topraklar zerinde bir Trkiye Devletinden bahsetmesi ve bu devletin Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunduunu bildirmesidir. kinci nemli zellii ise egemenliin kaytsz artsz millete ait olduunun belirtilmesidir. Bunlarn yan sra uygulanmakta olan kuvvetler birlii ilkesi ve meclis hkmeti sistemi daha ayrntl olarak dzenlenmitir. Bu sistemde cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu), Meclisten ayr ve bamsz bir organ deil, Meclisin bir organ olarak kabul edilmektedir. zel bir kanun uyarnca seilen yelerden oluan cra Vekilleri Heyeti kendi ilerinden bir bakan semekle birlikte Meclis Bakan da bu heyetin doal bakandr. Ayr bir devlet bakanl makam ngrlmemitir. Meclis hkmeti sistemine uygun olarak vekiller arasnda kan uyumazlklar Meclis tarafndan zlmektedir. Bu heyetin meclisi feshetme gibi kar denge oluturabilecek herhangi bir yetkisi bulunmamaktadr. Hukuki durum bu olmakla birlikte, uygulamada, meclis hkmeti sistemine tam olarak sadk kalnmad gze arpmaktadr. Yrtme ileri Meclis tarafndan deil, cra Vekilleri Heyeti tarafndan yaplm, hatta kabul edilen pek ok kanun tasars bu heyet tarafndan hazrlanmtr. Ayrca, devlet bakanl makam ngrlmedii hlde, Meclis Bakan olan Mustafa Kemalin fiilen devlet bakanl grevi yrtt grlmektedir. zellikleri: Yrtme organ yelerinin tek tek meclis tarafndan seilmesi, gerektiinde meclis tarafndan grevden uzaklatrlmas, Hkmetin meclisi feshetme yetkisinin olmamas, Meclisin yrtme tarafndan alnan kararlar deitirebilmesi, Ayr bir devlet bakanl makam bulunmamas. 1921 Anayasasnn en uzun blm 14 madde ile yerel ynetimlerin dzenlenmesine ilikindir. Vilayet (l), Kaza (le) ve Nahiye (Bucak) biiminde bir rgtlenmeyi ngren bu anayasa yerinden ynetim ilkesine arlk vermi, illere ve bucaklara zerklik tanmasyla dikkat ekmitir. Ancak, Anayasann ngrd yerinden ynetim kurumlar ve mekanizmalar uygulamada ilerlik kazanmamtr. Tekilat- Esasiye Kanunu hem uyguland sre hem de ierik bakmndan ksa ve ou maddesi uygulamaya gememi bir anayasadr. Bununla birlikte, Kurtulu Savann kazanlmasnn ardndan srasyla saltanatn kaldrlmas, cumhuriyetin ilan ve hilafetin kaldrlmas gibi ok kkl hukuki reformlar bu anayasa rejiminde yaplmtr. Bu kkl deiikliklerden ilki birinci meclis tarafndan yaplrken, dierleri 11 Austos 1923te almalarna balayan ikinci dnem meclisi tarafndan gerekletirilmitir. Bu meclis yelerinin ounun adaylklarn ve dolaysyla milletvekilliklerini Mustafa Kemale borlu olduu gzden karlmamaldr. Greve balamasnn hemen ardndan Lozan Antlamasn onaylayan Meclis, yeni bir anayasa yapmna gerek duymakszn Anayasann bir maddesini deitirmek suretiyle cumhuriyet rejimini kabul etmi, ardndan da hkmet sistemiyle ilgili nemli deiiklikler yapmtr. Bu deiiklikler 1924 Anayasas sistemine bir gei niteliindedir.

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

103

1924 ANAYASASI
Kanun-i Esasinin tam olarak yrrlkten kaldrlmam olmas nedeniyle ortaya kan iki anayasal dnemi sonlandrmak zere, kurucu meclis sfat tamad hlde, ikinci dnem meclisi kendisini yeni bir anayasa yapmaya yetkili grmtr. Bu dorultuda, Kanun-i Esasi Encmeni (Anayasa Komisyonu), kendiliinden bir tasar hazrlayarak Genel Kurula sunmu, her maddenin kabul iin toplant yetersays olan salt ounluun te ikisinin oyu yeterli saylmtr. 20 Nisan 1924te kabul edilen Anayasann temel zelliklerine bakldnda, ilk maddede Trkiye Devletinin cumhuriyet ile ynetildiine ilikin hkmn yer aldn ve bu maddenin deitirilmesinin teklif dahi edilemeyecei ilkesinin kabul edildii grlmektedir. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduunun belirtilmesi ile millet egemenliine gnderme yaplrken, egemenliin kullanm millet adna Trkiye Byk Millet Meclisine braklmtr. Meclis yasama yetkisini bizzat, yrtme yetkisini ise kendi setii cumhurbakan ve onun belirledii bakanlar kurulu eliyle kullanacaktr. Yarg yetkisi ise, yine millet adna bamsz mahkemelerce kullanlacaktr. Cumhurbakan milletvekilleri arasndan bir seim dnemi (kural olarak 4 yl) iin seilir. Cumhurbakannn grev sresi kendisini seen meclisin grev sresine baldr, seimlerin erkene alnmas durumunda cumhurbakannn da sresi biter. Bununla birlikte yeniden seilmek mmkndr. Cumhurbakannca meclis yeleri arasndan seilen babakan, yine meclis yeleri arasndan bakanlar belirler ve cumhurbakannn onayna sunar. Bu ekilde kurulan hkmetin bir hafta iinde programn sunmas ve gvenoyu almas gerekmektedir. Bakanlar Kurulunun siyasi sorumluluu neticesinde drlmesi mmkndr. Buna karlk, yrtmenin yasamay feshetme olana bulunmamaktadr. Cumhurbakannn siyasi sorumluluu bulunmad iin yetkilerini ilgili bakan ve babakann imzas (kar imza) ile kullanabilir. Bu erevede, kuvvetler birlii ve meclis hkmeti sistemi benimsenmi olduu hlde, yasama ve yrtme arasnda ilevsel bir ayrm yapld ve bu dorultuda parlamenter sisteme doru bir kay balad grlmektedir. 1924 Anayasasnn metni dikkate alndnda, cumhurbakannn konumunun zayf, meclisin stn olduu dnlebilirse de, uygulamada cumhurbakan olan kiilerin kimlii ve dnemin zellikleri nedeniyle aksi ynde bir sonu ortaya kmtr. Bunun en nemli gerekelerinden biri de tek parti rejimidir. zellikleri: Yrtme organ iki baldr: Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu. Devlet bakan siyasi olarak sorumsuzdur. Bakanlar Kurulu sorumludur. Yrtme yasamay feshedebilir. 1924 Anayasas temel hak ve zgrlkler alannda bireyci ve liberal bir anlaya sahiptir. zgrlklerin snr, bakalarnn zgrlkleridir (m.68). Kii dokunulmazl, dnce, ifade, vicdan, din, basn, seyahat, szleme, mlkiyet, toplant yapma, dernek kurma gibi klasik haklarn ou Trklerin tabii hakk olarak kabul edilmitir (m.70). Anayasaya gre buradaki Trk kelimesi, Trkiyede din ve rk ayrt etmeksizin vatandalk bakmndan herkesi ifade etmektedir (m.88). Ancak, herkes yerine Trk ifadesinin tercih edilmesi anlamldr. Seme hakk 18, seilme hakk ise 30 yan bitiren erkek Trk vatandalarna tannmtr (m.10-11). 1934de kadnlara da seme ve seilme hakk tannmasyla birlikte, seme ya 22ye karlmtr. Parasz ilkretim hakkna ynelik dzenleme (m.87) dnda, sosyal haklarla ilgili tek bir madde bulunmamaktadr. Temel hak ve zgrlklerin
Kurucu Meclis: Yeni bir anayasa hazrlamak iin oluturulan kurul. Salt ounluk: ye tamsaysnn yarsndan fazlasn ifade eder.

Parlamenter sistem: Yasama ve yrtme kuvvetleri arasnda i birliine dayanan ynetim biimi.

104

Trk Siyasal Hayat

yasama karsnda korunmas iin bir gvence olarak Anayasa Mahkemesinin kurulmad unutulmamaldr. Nitekim uygulamada, Anayasada tannan haklarn byk ounluunun kt stnde kald grlmtr. 1924 Anayasas ilk hlinde devletin dini olarak slam dinini belirtmise de, 1928 ylnda yaplan deiiklikle bu madde Anayasa metninden kartlmtr. 1937 ylnda yaplan deiiklikle de devletin laik yaps anayasa hkm hline getirilmitir. Tek partinin alt ilkesinin (cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, devletilik, laiklik, inklaplk) devletin nitelikleri olarak anayasallatrld bu deiiklik, partidevlet btnlnn nemli bir gstergesidir. 1924 Anayasas dneminde tek partili rejimden ok partili hayata geilirken Anayasada bir deiiklik yaplmamtr. Ancak, kuvvetler birlii anlayna dayal bu Anayasa, ounluk dnda kalanlarn, baka bir ifadeyle muhalefetin korunmasn salayacak mekanizmalardan yoksundu. oulcu deil ounluku bir demokrasi modeli ngrlmt. Mecliste ounluu elde eden parti herhangi bir denetim mekanizmas olmakszn istedii dorultuda dzenleme yapabiliyordu. Bu durum uygulamada skntlara yol am ve ounluk partilerinin diktatrl tehlikesini gndeme getirmitir. Demokrat Partinin antidemokratik uygulamalar artan bir ivme gsterirken, bu durumdan rahatszlk duyan orta rtbeli bir grup subay, 27 Mays 1960ta Trk Silahl Kuvvetleri adna ynetime el koymutur.
SIRA SZDE

ok partili hayata geilirken anayasa deiiklii yaplmas gerekir miydi? Tartnz. SIRA SZDE
D NE LM lk aamada 37 subaydan oluan Mill Birlik Komitesi (MBK), 1 sayl Kanunla 1924 Anayasasna gre TBMMye ait olan btn yetkileri kendisinin kullanacan S O R U kadar sonra ise, anayasa ve seim kanununu yapmak zere iki belirtmitir. Alt ay kanatl bir kurucu meclis oluturulmas yoluna gidilmitir. Trkiye tarihindeki ilk kurucu meclis, o dnemde says 23e inmi olan Mill Birlik Komitesinin yan sra DKKAT Temsilciler Meclisinden olumaktadr. Temsilciler Meclisi yelerini seecek organ ve kurulularn dalm ise 158 sayl Kanunla belirlenmitir. Buna gre, Devlet SZDE bakan (10SIRA kii), MBK (18 kii), iller temsilcileri (75 kii), CHP (49 kii), CKMP (25 kii), barolar (6 kii), basn (12 kii), Eski Muharipler Birlii (2 kii), esnaf teekklleri (6 kii), genlik (1 kii), ii sendikalar (6 kii), odalar (10 kii), retmen AMALARIMIZ teekklleri (6 kii), tarm teekklleri (6 kii), niversiteler (12 kii), yarg organlar (12 kii) belirler. Bu yelerin yan sra bakanlar da Temsilciler Meclisi yesi saylmtr. K yelerin T A P bir ksmnn MBK tarafndan dorudan ya da dolayl olarak belirlenmesi, seimlerin genel oy esasna gre ve tek dereceli yaplmam olmas ve son olarak Demokrat Partinin temsiline imkn verilmemi olmas yaplacak anayasann bir T E uzlama L E V Z Y O N metni olmasn engeller niteliktedir. Nitekim bu eksiklii giderme amacyla hazrlanacak metnin halk oylamasna sunulmas ngrlmtr. Kurucu Meclis, anayasa tasars hazrlanmas iin kendi arasndan 20 kiilik bir Anayasa Komisyonu belirlemitir. Bu Komisyon ise tasarsn hazrlarken, stanbul NHukuk T E R N E T Fakltesi ile Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinden niversitesi retim yelerine hazrlatlan taslaklarn yan sra, son on be ylda siyasi partilerce retilmi metinler, baz anketler ve Fransz, Alman, talyan Anayasalar ile Avrupa nsan Haklar Szlemesi metinlerinden de yararlanmtr (TANR, s.374). Anayasa grmelerinin nce Temsilciler Meclisinde, ardndan MBKde yaplaca belirtilmitir. Bir uyumazlk olmas durumunda, iki meclisin eit temsil edildii bir karma kurul oluturulacak ve bu kurulun kabul ettii metin Kurucu Meclis

DNELM Temsilciler Meclisine basndan 12 kii katlacaktr. Bunlarn 9u S O R U Ankara, stanbul ve zmirde bulunan Basn Teekklleri Ynetim Kurullarnn setii temsilcilerden, D K K A T 3 ise dier illerdeki siyaset ve fikir gazete ve dergilerinin tirajlarna orantl olarak SIRA SZDE gnderecei delegeler tarafndan seilecek kiilerden olumutur. (Temsilciler Meclisi Seim AMALARIMIZ Kanunu, madde 8)
Temsilciler Meclisinde niversiteleri K T A Ptemsilen 12 kii yer alacaktr. Temsilci gnderecek niversiteler stanbul Teknik niversitesi, Orta Dou Teknik T ELEVZYON niversitesi, Ankara, stanbul, Ege ve Atatrk niversiteleridir. Bu niversitelerden seilecek temsilcilerin oran ve NTER N E T ODT ve seilme usulleri Atatrk niversitesinden drder delegenin de katlaca niversitelerarars kurul tarafndan belirlenir. (Temsilciler Meclisi Seim Kanunu, madde 16).

1961 ANAYASASI

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

105

birleik toplantsnda te iki ounlukla karara balanacaktr. Bu hkm, uyumazlk kmas hlinde sivil tarafn avantajl olduuna iaret etmektedir. Kurucu Meclisin alma takvimi de sk kurallara balanmtr. Buna gre, Anayasann 27 Mays 1961 tarihine kadar bitmesi gerekmektedir. Bitmemesi durumunda 15 gn ek sre verilebilir. Ancak, bu sre iinde de bitmedii takdirde, yeni bir Temsilciler Meclisi oluturulacaktr. Kurucu Meclis, ek sreye ihtiya duymadan zamannda anayasa metnini kabul etmitir. Anayasann kabulnde son olarak halk oylamas yaplmas ngrlmtr. Oylama sonucunda hayr oylarnn fazla olmas durumunda genel seimlerle oluacak yeni bir Temsilciler Meclisinin kabul edecei metnin halk oylamasna bavurulmadan yrrle girecei belirtilmitir. 9 Temmuz 1961 gn yaplan halk oylamas ncesinde propaganda bakmndan en azndan hukuki olarak bir snrlama getirilmemi olmas sonulara da yansm, %80in stnde bir katlm orannn yakaland oylamada geerli oylarn %61,5i anayasann kabul edilmesi ynnde olmutur. Bu ekilde kabul edilen 1961 Anayasas 157 madde ve 22 geici maddenin yan sra bir de balang blm ieren olduka kapsaml ve ayrntl bir metindir. Bu metin zellikle alanda kendisinden nceki anayasalardan ayrlmaktadr. Bunlar temel hak ve zgrlkler, devlet iktidarnn bltrlmesi ve anayasann stnl ilkesinin koruma altna alnmas olarak saylabilir.

Temel Hak ve zgrlkler Alan

1961 Anayasas devlet karsnda bireyi n planda tutmutur. Daha nceki anayasalarda da byk oranda yer alan klasik hak ve zgrlkler ayrntl olarak dzenlenmi ve bu haklarn znesi Trkler deil herkes olarak belirlenmitir. Siyasal haklarn da ayrntl bir biimde dzenlendii 1961 Anayasasnn en nemli katklarndan biri ise sosyal devlet ve sosyal adalet ilkelerinin yan sra sosyal haklara da yer vermi olmasdr. Temel hak listesi bakmndan evrensel standartlar yakalam olan Anayasann, temel hak ve zgrlklerin korunmas ynnde de zgrlk bir yaklam benimsedii grlmektedir. Temel hak ve zgrlklerde snrlama yaplmas ancak anayasann ngrd sebeplere bal olarak kanunla yaplabilir. Bu kanun, Anayasann metnine ve ruhuna uygun olmal ve hakkn zne dokunmamaldr (m.11). 1961 Anayasas temel hak ve zgrlkleri tanmann yan sra, bunlarn etkin bir biimde korunmasn salamaya ynelik olarak etkili bir idari yarg, etkili bir anayasa yargs ve yarg bamszl konularna zel bir nem vermitir.

ktidarn Paylam ve leyii

1961 Anayasasnn, nceki anayasalardan nemli bir fark egemenliin kullanmn tek bir organa deil, birden ok organa ait yetki ve grev olarak kabul etmesidir. Trkiye Byk Millet Meclisi, sadece yasama yetkisini kullanmaktadr ve artk Millet Meclisi (450 ye) ile Cumhuriyet Senatosu (150 ye) ad verilen iki kanattan olumaktadr. Her iki meclis de genel oy ile ayn semen topluluu tarafndan seilmekle birlikte, Millet Meclisi yeleri iin 30 ya st okuryazar olmak yeterli grlrken, senato iin 40 ya ve yksekrenim grme koulu aranmtr. Senatoda seimle gelen yeler dnda, cumhurbakannca atanan 15 kontenjan yesi, eski cumhurbakanlar ve eski MBK yeleri de bulunmaktadr. Bakanlar Kurulu, Millet Meclisine kar sorumludur. Yrtme yine siyasi olarak sorumsuz cumhurbakan ve sorumlu bakanlar kurulundan olumaktadr. Cumhurbakan ve babakann TBMM yeleri arasndan

106

Trk Siyasal Hayat

belirlenmesi bir zorunluluk olarak devam ederken, babakana TBMM dndan bir bakan atama olana getirilmitir. Yrtmenin uzants olan idareye ynelik dzenlemelerde ise yerinden ynetim ilkesi, yerel ynetim organlarnn seimle olumas ile TRT ve niversiteler gibi zerk kurumlar dikkat ekmektedir. Bu zelliklerin yan sra, demokratik bir sistemde doal karlanmamas gereken bir asker arl gze arpmaktadr. Yasama organnn Senato kanadnda MBK yelerine yer verilmesi, asker yargnn Anayasada dzenlenmesi, Genelkurmay Bakannn Mill Savunma Bakanna deil Babakana bal olmas, yar-sivil yar-asker bir Mill Gvenlik Kurulu oluturulmas ve bu Kurula Bakanlar Kuruluna e dzeyde ilevler yklenmesi askerin siyaset zerindeki nemli etkisine iaret etmektedir. Bu zellikler, yasamaya belirli bir stnlk tanyan parlamenter rejim olarak tanmlanabilecek 1961 Anayasas sisteminin demokratik ve zgrlk yaps ile elimektedir (TANR, s.402).
SIRA SZDE SIRA SZDE Anayasann stnlnn Korunmas

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve kiileri balayan temel hukuk kurallarDNELM dr. Anayasann 8. maddesinde yer alan bu dzenlemenin uygulanmas etkili bir anayasa yargsn gerekli klar. Nitekim 1961 Anayasann en nemli yeniliklerinO R U den biri de Skanunlarn anayasaya uygunluunu denetlemekle grevli Anayasa Mahkemesinin kurulmasdr. 15 asl 5 yedek yeden oluan Anayasa Mahkemesi yeleri, Yargtay, gibi yksek mahkeme yarglar tarafndan kendi yeD K K A Dantay T leri arasndan ve cumhurbakan ile TBMM tarafndan seilmekteydi. Bireylerin dorudan Anayasa Mahkemesine bavuru imkn bulunmamakla birlikte, CumSIRA SZDE hurbakan, TBMMde temsilcisi olan siyasi partiler gibi snrl sayda kii veya grubun aaca iptal davalar ya da mahkemelerce yaplacak itiraz bavurular zerine, Anayasa Mahkemesinin yapaca inceleme sonras kanun hkmn AnaAMALARIMIZ yasaya aykr bulmas hlinde iptal karar vermesi mmkndr. O gne kadar millet iradesinin tek temsilcisi olarak kabul edilen TBMM tarafndan karlan bir kaK T tarafndan A P nunun yarglar iptal edilebilmesi egemenlik anlaynda da nemli bir gelimeye iaret eder.

TE LEV ZYON SIRA SZDE

TE L E V SZDE ZYO N 1961 Anayasasnda yaplan deiiklikleri anayasa metninde tespit ederek, genel zellikSIRA lerini belirleyiniz.

DNELM NTERNET S O R U

Anayasa metinleri N T E R Niin E T baknz www.anayasa.gen.tr

O R U Anayasa SDeiiklikleri

DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

1961 Anayasas, kendisinden nceki dnemde ounluk diktatrlne dnen D K Kortaya AT rejimin bir daha kmasn engelleme amacyla birtakm denge mekanizmalar oluturmutur. Ancak, ikinci meclis (Senato), Anayasa Mahkemesi, daha gl bir idari SIRA yarg ve zerk kurumlar yrtmenin daha yava ve daha az etkin haSZDE reket etmesine yol amtr. Bu durumdan honut olmayan siyasi iktidarn iradesinin, 1961 Anayasasnn kazanmlarn trpleme dorultusunda olmas artc AMALARIMIZ deildir. zellikle anayasann yapm srecine dahil edilmemi olan Demokrat Parti izgisindeki partilerin deiiklik talepleri makul grlebilirse de, anayasa yapm srecinin asli aktrlerinden ordunun da anayasa deiiklii talebinde bulunK ekicidir. T A P mas dikkat

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

107

1969-1974 yllar arasnda yedi anayasa deiiklii yaplm olmakla birlikte, bunlardan en geni lekli olan 1971 yl deiikliidir. Askerin siyasi hayata mdahale ettii 12 Mart 1971 muhtrasnn ardndan elliye yakn maddede deiiklik yaplmtr. Bu deiiklik, sadece nicelik bakmndan deil nitelik bakmndan da ok nemlidir. Anayasann temel hak ve zgrlkler, zerk kurulular, asker-sivil ilikileri, yarg yaplanmas ve yarg bamszl gibi temel alanlarnda yaplan deiiklikler 1982 Anayasasna giden yolda ilk admlar olarak grlebilir. Yrtmenin glendirilmesi, zerk kurumlarn yetkilerinin daraltlmas ya da kaldrlmas, temel hak ve zgrlklerin daha kolay snrlanabilir hale gelmesi, bu haklara ilikin baz gvencelerin kaldrlmas, asker yargnn ve askerin siyasi hayattaki konumunun glendirilmesi, yarg bamszl ve hukuk devleti ilkelerinden dn verilmesi bu deiikliklerin ana izgisini oluturur. Askere ilikin hkmler dnda bu deiiklikler, Demokrat Parti izgisindeki siyasi partilerin talepleriyle rtmektedir.

1982 ANAYASASI
12 Eyll 1980de Trk Silahl Kuvvetlerinin bir kez daha ynetime el koymasnn ardndan, en yksek rtbeli be komutann oluturduu Mill Gvenlik Konseyi kard bir kanunla yasama ve tali kurucu iktidar yetkilerini kullanmaya balamtr. Darbeden on ay kadar sonra yeni bir anayasa yapm iin Kurucu Meclis oluturulmasna ynelik kanun kabul edilmi ve 1961 Anayasasnn hazrlk dnemine benzer biimde bu Kurucu Meclisin de asker ve sivil iki kanattan oluturulmas esas benimsenmitir. Ancak, sivil kanad oluturan Danma Meclisi gerek yaps gerekse yetkileri bakmndan Temsilciler Meclisinden olduka farkldr. 160 yeli Danma Meclisinin 40 yesi dorudan, 120 yesi ise valilerin nerdii er aday arasndan Mill Gvenlik Konseyi tarafndan belirlenmitir. Dolaysyla ksmi de olsa seimle deil, asker tarafndan yaplan atama ile olumu bir kuruldur ve Temsilciler Meclisi kadar geni bir kitlenin temsili sz konusu deildir. stelik Danma Meclisinin yetkisi Anayasa taslan hazrlamakla snrldr. Her konuda son karar yetkisi Mill Gvenlik Konseyindedir. Sivil toplumun anayasa hakknda gr bildirmesine de ciddi snrlamalar getirilmitir. Siyasi partiler feshedilmi, eski siyasi parti yneticilerinin gr bildirmesine izin verilmemitir. Dernek, topluluk, tzel kiilik olarak da beyan yasa getirilirken, vatandalarn sadece kendileri adna gr bildirmelerine izin verilmitir. Darbe sonras Mill Gvenlik Konseyi Bakan olan eski Genel Kurmay Bakan Kenan Evrenin Anayasay tantma gezileri erevesinde yapaca konumalar hakknda ise mutlak bir eletiri yasa getirilmi ve bunlar hakknda yazl ve szl herhangi bir beyanda bulunulmas engellenmitir (Mill Gvenlik Konseyinin 65, 70 ve 71 sayl kararlar). Bu koullarda 7 Kasm 1982 tarihinde yaplan halk oylamasna semenlerin %91,27si katlm ve Anayasa %91,37 oyla kabul edilmitir. Katlm orannn yksek olmasnda bu oylamaya katlmayanlar iin 5 yl sreli seme ve seilme yasa getirilmi olmasnn, kabul orannn yksekliinde ise ret karar kmas durumunda ne olacann belirli olmamasnn etkili olduu dnlebilir. 1982 Anayasasnn yapm sreci bu ynden de 1961 Anayasasnn yapm srecinden farkllar. 1961 Anayasas halk oylamasna sunulurken, halk oylamas sonucunun olumsuz kmas hlinde ne olaca belirlidir. Yeni bir Temsilciler Meclisi seilecek ve bu Meclis tarafndan hazrlanacak anayasa halk oylamasna sunulmakszn kabul edilecektir. Oysa 1982 Anayasasna ilikin halk oylamasnn olumsuz sonulanmas halinde ne olaca belirlenmemitir. Asker rejimin devam edeceine ynelik kan, bir an nce sivil ynetime gemek isteyenleri Anayasay onaylamak zorunda brakmtr.

108

Trk Siyasal Hayat

SIRA SZDE

SIRA ile SZDE 1982 Anayasas 1961 Anayasasnn yapm srecinin benzer ve farkl ynlerini tespit ediniz.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1982 Anayasasnn temel zelliklerine bakldnda otorite-zgrlk dengesinde otoriteden yana olduu, devlet organlar arasnda yrtmeyi, yrtme iinde de S O R Uglendiren ve 1961 Anayasasna gre daha az katlmc bir decumhurbakann mokrasi modelinin benimsenmi olduu grlr (zbudun, 2005:57-66). Yasama tek meclise indirilerek kanun yapm sreci hzlandrlmtr. Mill Gvenlik KuruluDKKAT nun konumu glendirilmi, asker yarg detayl bir ekilde Anayasada dzenlenmitir. niversiteler ve TRTnin zerkliklerine son verilirken, hukuk devleti ve yarSIRA SZDE g bamszln salamaya ynelik ilkelerden byk dnler verilmitir. Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler, Yksek Asker ura ile Hakimler ve Savclar YksekAMALARIMIZ Kurulu kararlar, olaanst hl kanun hkmnde kararnameleri yarg denetimi dnda braklrken, 12 Eyll 1980 ile 6 Aralk 1983 tarihleri arasnda yaplan yasama ilemlerinin Anayasaya aykrlnn ileri srlmesi yasaklanmtr. Anayasa Mahkemesine bavuru yetkisine sahip olanlarn says azaltlrken, MahkeK T A P menin ekil bakmndan yapaca denetime ciddi snrlar getirilmitir. Temel hak ve zgrlkler alannda, bata siyasi haklar, sosyal haklar ve ifade zgrl olmak zere, hak T Ebirok LEVZYO N ve zgrln kullanm bizzat Anayasada snrlandrlm ve bunlarn kanunlarla snrlanmas daha kolay hle getirilmitir. 1982 Anayasas halk oylamasnda yksek bir oyla kabul edildii hlde, bandan beri ciddi eletirilerin hedefi olmutur. zellikle demokratik katlm yollarnn N T E R Nhak E T ve zgrlkler alan, asker rejimin izleri ve hukuk devleti iltkankl, temel kesini ihlal eden hkmler artan bir ivme ile eletirilmi ve zamanla bu dorultuda anayasa deiiklikleri talep edilmitir. Hlen yrrlkte bulunan 1982 Anayasasnda bugne kadar 18 kez deiiklik yaplm, TBMM tarafndan kabul edilen bir tanesi ise halk oylamasnda reddedilmitir. Bunlar arasnda en kapsaml deiiklikler 1995, 2001, 2007 ve 2010 yllarnda yaplanlardr. Btn bu deiikliklerden sonra, 1982 Anayasas ilk metninden olduka farkldr. Bu fark, temel hak ve zgrlkler alannda olduu kadar, devletin temel organlarnn yaps ve ileyii alannda da grlmektedir. Burada, zellikle temel hak ve zgrlkler, asker/sivil dengesi, hukuk devleti ilkesi ve hkmet sistemi ile ilgili nemli bulduumuz deiiklikler zerinde durulacaktr.

DNELM

Anayasa Deiiklikleri
1987-1993-1995-1999 Deiiklikleri
1987 ylnda yaplan ilk deiiklikte (RG.18.05.1987) semen ya indirilmi, milletvekili says drt yzden drt yz elliye karlm, anayasay deitirme usul nispeten kolaylatrlm ve en nemlisi 1980 ncesi dnemde siyaset yapm olan birok kiiye siyaset yasa getiren hkm yrrlkten kaldrlmtr. Bu deiiklikte, dnemin iktidar partisi olan Anavatan Partisi (ANAP), siyaset yasaklarnn kaldrlmasnn halka sorulmas gerektiini ileri srerek, bu dzenlemeyi paketten ayrp halk oylamasna sunmutur. Kampanya aamasnda ANAP hayr ynnde gr belirtmi, dier partiler siyasi yasaklarn kaldrlmas dorultusunda kampanya yapmtr. Sonuta, %50,16 evet oyu ile yasaklar kaldrlmtr. 1993 ylnda halk oylamasna gerek duyulmadan yaplan ikinci deiiklik ile zel radyo ve televizyon kurulmasna engel olan hkm deitirilmitir (RG.10.07.1993).

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

109

Aslnda, o dnem TBMMde daha geni kapsaml bir anayasa deiiklii almas yaplmsa da dier hkmler bakmndan sonuca ulalamaynca acil olmas nedeniyle bu hkm paketten ayrlm ve uzlama ile kabul edilmitir. 1995 ylnda halk oylamasna gerek duyulmadan yaplan nc deiiklik ile 1982 Anayasasnn balang blmnden balayarak, temel hak ve zgrlkler, yasama, yrtme ve yarg alanlarnda olduka kapsaml deiiklikler yaplmtr (RG.26.07.1995). Ancak, bu deiiklikler zellikle siyasal katlm yollarn ama zerinde younlam, birok baka hkmn deitirilmesi konusunda uzlama salanamamtr. Dernekler, vakflar, sendikalar, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve kooperatiflerin siyasi partilerle ilikileri ve siyasi faaliyetlerine ilikin yasaklar kaldrlm, idarenin dernek ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn faaliyetlerine son verebilmesi zorlatrlm ve bu kararn 24 saat iinde yarg onayna sunulmas koulu getirilmitir. Kamu grevlilerine grev ve toplu szleme hakk tannmadan sendika kurma hakk tannrken, yksekretim eleman ve rencilerinin belli koullarla siyasi parti yesi olmalarnn yolu almtr. Bir yanda siyasi partilerin yurt dnda faaliyette bulunmalar, kadn ve genlik kollar ve vakf kurmalarna ilikin yasaklar kaldrlrken, dier yanda yeni snrlamalar getirilmitir. Siyasi partilerin eylem ve faaliyetleri de denetim altna alnm, ticari faaliyet yasa getirilmitir. Partilerin kapatlmasnda odak olma unsurunun tespiti Anayasa Mahkemesinin takdirine braklm, kapatlan bir partinin baka bir ad altnda kurulmas yasaklanmtr. Partinin kapatlmasna neden olan yelere be yl sreyle baka bir partinin kurucusu, yesi, yneticisi ve denetisi olma yasa getirilmitir. Siyasi parti kapatma davalarnda savunma hakk iin, Anayasa Mahkemesinin kapatlmas istenen partinin genel bakann veya onun tayin edecei vekilini dinlemesi kural konulmutur. Milletvekilinin parti deitirmesinin milletvekilliinin dme sebebi olmas kaldrlmtr. 1999 ylnda halk oylamasna gerek duyulmadan yaplan 4. deiiklikte (RG.18.06.1999) Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararlar dorultusunda Devlet Gvenlik Mahkemelerinin asker yelerinin yerine sivil ye atanmas usul kabul edilmitir. Bylece 1982 Anayasasnn demokratik usullere aykr bir biimde askere tand ayrcalklardan biri kaldrlmtr.

2001 Deiiklikleri (6. Deiiklik: RG.17.10.2001, 7. Deiiklik: RG.01.12.2001)

2001 ylnda, Avrupa Birliine uyum salama amacyla kabul edilen 6. deiiklik paketi bugne kadar yaplan en kapsaml deiikliktir. Anayasann balang dahil 33 maddesinin (13, 14, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 28, 31, 33, 34, 36, 38, 40, 41, 46, 49, 51, 55, 65, 66, 67, 69, 74, 87, 89, 94, 100, 118, 149 ile geici 15. madde) deitirildii bu paketin amac Avrupa Birliine uyum dorultusunda Kopenhag kriterlerini salamaktr. 1999 milletvekili seimlerinin ardndan TBMM bnyesinde yer alan partilerin ikier temsilci ile yer aldklar bir Partileraras Uyum Komisyonu kurulmu ve bu Komisyon Anayasa deiiklii almalarna balamtr. 2001 ylna gelindiinde 37 madde zerinde anlamaya varlm, ancak TBMMde yaplan oylamada madde reddedilmitir. Dnemin Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer 86. maddede milletvekillerinin emekliliklerine ilikin dzenlemeyi halk oylamasna sunmaya karar verince bu hkm paketten ayrlm ve 33 maddelik deiiklik halk oylamasna gerek duyulmadan uzlama yoluyla kabul edilmitir. Yine 2001 yl bitmeden

110

Trk Siyasal Hayat

yaplan 7. deiiklikte ise, 86. madde yeniden dzenlenmi ve bu sefer cumhurbakannca da onaylanarak halk oylamasna sunulmadan kabul edilmitir. 2001 deiikliinin en nemli kazanm temel hak ve zgrlkler alanndadr. 1982 Anayasasnn temel hak ve zgrlkleri snrlandrma rejimi tamamen deitirilmitir. 1982 Anayasasnn getirdii ifte snrlama rejimine son verilmesi ile getirilen ek gvenceler Anayasann zgrlkler konusuna genel yaklamn baka bir ifadeyle ruhunu deitirmitir. Benzer bir deiiklik, hakkn ktye kullanmn dzenleyen 14. maddede de yaplmtr. 2001 sonrasnda, 1982 Anayasasnn zgrlk-otorite ilikisinde zgrlkten yana gei yapt ileri srlebilir. Temel hak ve zgrlkler ile ilgili dzenlemelerde yaplan olumlu deiiklikler u ekilde zetlenebilir: Toplu olarak ilenen sularda hkim nne karlma sresi 15 gnden 4 gne indirilmi, yaknlarna haber verme zorunluluu getirilmitir (m. 19). Arama, el koyma, konut dokunulmazl, haberlemenin gizlilii gibi konularda, idare tarafndan yaplan mdahalelerin 24 saat iinde hakim onayna sunulmas ve hkimin 48 saat iinde karar vermesi esas kabul edilmitir (m. 20, 21, 22). Dnce aklamalarnda ve basnda, kanunla yasaklanm dil kullanmn engelleyen hkm yrrlkten kaldrlmtr (m. 26 ve 28). Adil yarglanma hakk anayasaya girmitir (m. 36). Sava, ok yakn sava tehdidi ve terr sular dnda lm cezas kaldrlmtr (m. 38). Taksirli sulardan hkm giyenlere de oy hakk verilmitir (m. 67). Trkiyede oturan yabanclara karlkllk kaydyla dileke hakk tannmtr (m. 74). Siyasi parti kapatma davalarnda odak hline gelme durumunun tanm yaplarak Anayasa Mahkemesinin bu konudaki takdir alan daraltlm, parti kapatma yerine devlet yardmndan yoksun brakma yaptrm uygulanabilmesinin yolu almtr. Anayasa Mahkemesinin bir partinin kapatlmasna karar verebilmesi iin 3/5 nitelikli ounluk aranmas da siyasi partilerin kapatlmasn zorlatrmaya ynelik bir baka admdr (m. 69). 2001 deiikliinin bir dier nemli noktas, 12 Eyll 1980 ile 6 Aralk 1983 tarihleri arasnda Mill Gvenlik Konseyi tarafndan karlan kanunlarn (838 yasama ileminin) Anayasaya uygunluk denetiminin yaplmasn engelleyen Geici 15. maddenin 3. fkrasnn yrrlkten kaldrlmasdr. Bylelikle, sz konusu tarihler arasnda karlan yzlerce kanunun anayasaya aykrlk iddiasyla Anayasa Mahkemesi nne tanmasnn yolu alm, hukuk devleti ilkesini zedeleyen nemli sorunlardan biri ortadan kaldrlmtr. Deiiklikler kapsamnda, asker mdahalelerin siyaset zerinde etkisini srdrme ilevini de gren Mill Gvenlik Kurulunun ye yaps deitirilerek sivil yelere sayca stnlk salanm ve kararlarnn tavsiye niteliinde olduu vurgulanarak ncelikle dikkate alnma yerine deerlendirilecei belirtilmitir. Bu yaklam 12 Eyll ruhunun Anayasadan ayklanmas bakmndan nemli bir gelimedir. Btn bu deiiklerin uygulamaya gemesi ilgili kanunlarda da kapsaml deiiklikler yaplmasn gerektirmitir. Nitekim Anayasa deiikliini takip eden dnemde uyum paketi ad verilen bir dizi kanunla eitli kanunlarda deiiklik yaplarak Anayasann yeni ruhunun kanunlara yanstlmasna allmtr. Bu deiikliin kapsam ok geni olmakla birlikte, eksik brakt hususlar da bulunmaktadr. Ancak en nemli getirisi, 12 Eylln temel hak ve zgrlklere yaklamndan uzaklama ynnde irade gsterilmi olmasdr.

2002 Deiiklii (8. Deiiklik: RG.31.12.2002)

Bu deiiklik, Kasm 2002de yaplan milletvekili seimleri sonucunda ortaya kan sorunun zmne yneliktir. Seimden birinci parti konumunda kan Adalet ve

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

111

Kalknma Partisinin Genel Bakan Recep Tayyip Erdoan mevzuat nedeniyle aday olamam, dolaysyla milletvekili seilememitir. Parlamentoda bulunan iki partinin uzlamas ile hem seim engeline ilikin maddede (m. 76) hem de ara seime ilikin maddede (m. 78) deiiklik yaplarak iktidar partisi genel bakannn babakan olmasnn nndeki anayasal engel kaldrlmtr.

2004 Deiiklii
2004 ylnda yaplan 9. deiiklik, Avrupa Birliine uyum amacyla iktidar ve muhalefet partilerinin uzlamas ile kabul edilmitir (RG.22.05.2004). Deitirilen hkmler arasnda, lm cezasnn tamamen kaldrlmas, (m. 15, 17, 38, 87), kadnerkek eitliini salamada devletin pozitif ykmll (m. 10) ve temel hak ve zgrlklere ilikin uluslararas andlamalarn kanunlarn stnde olduuna dair dzenlemeler (m. 90) dikkat ekmektedir. Yksekretim Kurulunun oluumundan Genelkurmay Bakanl kontenjannn karlmas (m. 131), Devlet Gvenlik Mahkemelerinin anayasal dayanann kaldrlmas (m. 143) ve Silahl Kuvvetlerin Saytay tarafndan denetimine getirilen snrlamalarn kaldrlmas (m. 160) Anayasadan orduya salanan baz ayrcalklarn ayklanmas bakmndan nemlidir.

2007 Deiiklikleri (13. Deiiklik: RG.18.05.2007, 14. Deiiklik: RG.16.06.2007, 15. Deiiklik: RG.16.10.2007)
13. deiikliin amac, seilme yan 25 yaa indiren deiiklik ile bamsz adaylarn birleik oy pusulasnda yer almasn dzenleyen deiikliin yaplacak genel seimlerde uygulanmasnn salanmasdr. 2007 ylnda yaplan asl deiiklik, cumhurbakan seiminde yaanan krizi ama amacyla yaplan 14. deiikliktir. Cumhurbakan seimi srecinde toplant yeter saysnn ne olmas gerektii ynndeki tartma, yaplan ilk oylamann Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmesi ile sonulannca bir yandan seimlerin yenilenmesi karar alnm, bir yandan da Anayasa Mahkemesi tarafndan verilen karar ortadan kaldracak dorultuda bir anayasa deiikliine gidilmitir. Bu deiiklik ile hem toplant yeter saysnn ne olduu hakknda ak dzenleme yaplrken hem de cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi esas getirilmitir. Yasama dneminin drt yla indirildii bu deiiklikte, cumhurbakannn sresi de be yl olarak belirlenmi ve ikinci kez seilebilmesinin n almtr. Parlamenter sistemin gerei olarak yetkisiz ve sorumsuz olan cumhurbakanna bu sistemle badamayan pek ok yetki tannm olmas, yrtme iinde cumhurbakann glendiren 1982 Anayasasnn en ok eletirilen yanlarndan biri olmutur. Buna bir de cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi esasnn getirilmesi cumhurbakann daha gl hle getirecektir. Yzde elli oy oranna sahip cumhurbakannn, muhtemelen daha az bir oy oranna sahip iktidar partisi karsnda kendi iradesini n plana karmak istemesi olaan karlanacaktr. Cumhurbakannn tarafszl zerine kurulu bir sistemde, seilmek iin cumhurbakannn halka ne vaat edecei ve bu vaatlerini baka bir siyasi grten gelen iktidar partisi hkmeti srasnda nasl gerekletirecei belli deildir. Btn bu soru iaretleri yeni dzenlemelerle hkmet sisteminde daha kkl deiiklikler yaplmasnn dnldn gstermektedir. Bu deiiklik, cumhurbakanl seiminde yaanan krize bir tepki olarak ksa bir srede yaplmtr. Bu nedenle de baz zensizlikler dikkat ekmektedir. rnein, yasama dnemi drt yla indirildii hlde, meclis bakannn sresini dzenleyen 94. maddede buna paralel deiiklik yaplmas unutulmutur. Deiiklik met-

112

Trk Siyasal Hayat

ni halk oylamas ile kabul edilmeden nce 11. cumhurbakannn yeni seilen TBMM tarafndan seilmi olmas, geici hkmlerde 11. cumhurbakannn seimine ilikin dzenlemeleri anlamsz klm, bu dorultuda halk oylamas ncesinde halk oylamasna sunulan metin zerinde deiiklik yaplmak zorunda kalnmtr (15. deiiklik). Bu deiiklik, TBMM iinde bir uzlamaya dayanmamakla birlikte, halk oylamas sonucunda %68,95 evet oyuyla kabul edilmitir.

2008 Deiiklii (16. Deiiklik: RG.23.02.3008)

2008 ylnda yaplan bu deiikliin amac niversitede trban yasann almasdr. Ana muhalefet partisi CHPnin muhalefetine ramen, AKP ve MHPnin uzlamas ile halk oylamasna gerek kalmakszn TBMM tarafndan kabul edilen ve Cumhurbakan Abdullah Gl tarafndan onaylanan bu deiiklik CHPnin bavurusu zerine Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir (RG.22.10.2008). Anayasa Mahkemesinin bu karar yetkisini at gerekesiyle eletirilmitir.

2010 Deiiklii (17. Deiiklik: RG.13.05.2010)

2001 deiikliinden sonra 1982 Anayasasnda en kapsaml deiiklik 2010 ylnda yaplmtr. ki geici madde (geici 18 ve 19) ile birlikte toplam 26 maddede (10, 20, 23, 41, 51, 53, 54, 74, 84, 94, 125, 128, 129, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 156, 157, 159, 166, geici 15) deiiklik yaplmtr. Bu deiikliin asl arlk noktasn Anayasa Mahkemesi (AYM) ile Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun (HSYK) yaps ve yetkilerinin deitirilmesi oluturmaktadr. Bunun yan sra, asker yargnn grev alann daraltan dzenlemeler ile geici 15. maddenin 12 Eyll dnemine cezai, mali ve hukuki yarg bakl getiren hkmnn yrrlkten kaldrlmas 12 Eyll rejimin izlerinin silinmesi bakmndan nem tamaktadr. Bu paket kapsamndaki baz deiiklikler, Trkiyenin taraf olduu uluslararas szlemelerde yer alan baz hkmlerin anayasaya eklenmesi ya da bu szlemelere aykr olan baz hkmlerin anayasadan karlmas biimindedir. Bunlar arasnda zellikle Uluslararas alma rgt (LO) Szlemelerine uyum salama amacyla sendika hakknda i kolu ayrm yapan, grev ve lokavt hakkn gereksiz snrlayan hkmlerin yrrlkten kaldrlmas ile memurlara toplu szleme hakk getiren dzenlemeler nemlidir (m. 51, 53, 54, 128). 1982 Anayasasnn hukuk devleti ilkesini zedeleyen baz hkmlerinde snrl da olsa deiiklik yaplm, ksmen yarg denetimi kabul edilmitir. rnein, Yksek Asker urann terfi ilemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayrma hari her trl iliik kesme kararna kar yarg yolu almtr (m. 125). HSYKnn kararlarna kar yarg yolu kapal iken, sadece meslekten karma kararlarna kar yarg yolu almtr (m. 159). Uyarma ve knama cezalar ile ilgili disiplin kararlarnn yarg denetimi dnda braklmasna olanak salayan hkm kaldrlmtr (m. 125). te yandan, idari yarg tarafndan verilen kararlardan rahatsz olan hkmet, uygulamay deitirmek amacyla yarg yetkisinin yerindelik denetimi biiminde kullanlamayacan hibir surette ibaresiyle pekitirmitir (m. 125). Hukuk devleti ilkesi bakmndan bir nemli deiiklik ise yarg bamszl ve tarafszlna yneliktir. Bu dorultuda, Asker Yargtay ve Asker Yksek dare Mahkemesinin kuruluu, ileyii, mensuplarnn disiplin ve zlk ilerinin kanunla dzenlemesine ilikin esaslardan askerlik hizmetinin gerekleri ibaresi karlmtr (m. 156, 157). Asker yargnn grev alannn daraltlmas (m. 145) ise, 1961 Anayasasndan itibaren srekli genileyen asker yarg alannn demokratik bir hukuk devletinde

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

113

olmas gereken standartlara getirilmesi bakmndan olduka nemlidir. zellikle, skynetim hllerinde asker mahkemelerin grevli klnmasna imkn veren dzenlemenin kaldrlmas sivil rejimin glenmesi bakmndan dikkate deer bir gelimedir. Yce Divan sfatyla Anayasa Mahkemesi tarafndan yarglanacak kiiler arasna TBMM Bakannn yan sra, Genelkurmay Bakan, Kuvvet Komutanlar ve Jandarma Genel Komutan eklenmi ve bu kararlarn yeniden incelenebilmesi olanakl klnmtr (m. 148). Anayasa Mahkemesinin grevleri arasna bireysel bavuru yolunun eklenmesi ve artmas beklenen i yk nedeniyle de mahkemenin yaps ve alma usulnn deitirilmesi 2010 deiikliinin en nemli konularndan biridir. Herkese Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurma hakk getirilen bu dzenleme ile Avrupa nsan Haklar Mahkemesine yaplan bavuru saysnn azaltlmas amalanmtr. Buna paralel olarak, mahkemenin ye says 17ye karlm, yedek yelik kaldrlmtr. 14 yenin belirlenmesinde cumhurbakan son sze sahip olmay srdrrken ye TBMM tarafndan belirlenecektir. Cumhurbakannn bu alandaki yetkilerinin devam etmesinin yan sra, TBMM tarafndan seilecek yelerde nitelikli ounluk, baka bir ifadeyle uzlama aranmamas eletirilmitir. Benzer bir durum HSYK iin de geerlidir. HSYKya ilikin hkmler sadece hakim ve savclar ile ilgili grnmekle birlikte aslnda yarg bamszlnn salanmas ile ilgilidir. Yargnn bamsz ve tarafsz olmas ise adalet mekanizmas ile ii olan herkesi dorudan ilgilendirmektedir. Bu erevede 1982 Anayasas yapld gnden beri, HSYK gerek yaps gerekse ileyii bakmndan ciddi eletirilere uram bir kurumdur. zellikle Adalet Bakannn ve mstearnn Kurul yelii ve HSYK kararlarna kar yarg yoluna bavurulamamas en ok eletirilen konular olmutur. 2010 deiiklii ile HSYKnn yaps ve ileyii yeniden dzenlenmitir. ktidar partisi yeni dzenlemenin daha demokratik olduunu savunurken, muhalefet ise yargnn siyasallamasnn nnn aldn ileri srerek deiikliklere itiraz etmitir. 2010 deiikliinin 12 Eyll rejimiyle hesaplama anlamnda en simgesel deiiklii geici 15. maddenin kaldrlmasdr. Asker mdahaleyi yapan generaller bata olmak zere o dnem grev yapanlar iin getirilen yarg bakln kaldran bu hkmn 12 Eyll 2010 gn yaplan halk oylamas ile kaldrlm olmas anlaml bir tesadftr. Bu Anayasa deiikliinin yapm srecine bakldnda sadece iktidar partisi konumunda olan AKPnin inisiyatifi olduu grlmektedir. ktidar partisi, kendi ounluuna dayanarak hazrlam olduu teklif metnini TBMMden geirmi ve TBMMdeki dier partilerin muhalefetine ramen deiiklik halk oylamasnda %57,88 evet oyu ile kabul edilmitir. Muhalefet partileri deiikliklerin tamamna kar olmadklar hlde, srece dahil edilmedikleri, uzlama araynda bulunulmad iin de tepki gstermilerdir.

2011 Deiiklii (18. Deiiklik: RG.29.03.2011)

Anayasa Mahkemesinin sporda tahkim kurulu kararlarna kar yarg yolunu kapatan kanun maddelerinin anayasaya aykr olduuna karar vermesinin ardndan, bu kararlar etkisiz klma amacyla Anayasann 59. maddesine yeni bir fkra ilave edilmitir. Buna gre, spor faaliyetlerinin ynetimine ve disiplinine ilikin kararlarda zorunlu tahkim getirilmi ve tahkim kurulu kararlarna kar yarg yolu kapatlm-

114

Trk Siyasal Hayat

tr. Hukuk devleti ilkesinin istisnalarna bir yenisini ekleyen bu dzenlemenin Meclisteki tm partilerin uzlamas ile kabul edilmesi spor kamuoyunun gcn gstermesi bakmndan dikkate deerdir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE 1982 Anayasasnda yaplan deiiklikleri inceledikten sonra, Anayasann temel zelliklerinde ne gibi deiiklikler olduunu tespit ediniz.
DNELM 12 Haziran 2011 seimleri ncesinde yeni bir anayasa yaplmas konusu siyasi partilerin nemli gndem maddelerinden biri olmutur. Nitekim seimleri takip S O Ryeni U eden dnemde anayasa yapm almalar balam ve bu amala TBMMde temsil edilen siyasi partilerin eit temsil edildii bir Anayasa Uzlama Komisyonu oluturulmutur. 19 Ekim 2011de greve balayan bu Komisyonun almalar haDKKAT len devam etmektedir. Uzlama salanmas halinde anayasaclk tarihimizde uzun bir aradan sonra sivil inisiyatifle bir anayasa yaplm olacaktr.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

115

zet
A M A

Osmanl Devletinde anayasal gelimeleri listeleyebilmek Osmanl Devletinde ortaya kan ilk anayasal nitelikte belge 1808 tarihli Sened-i ttifaktr. Bu belgeyi 1839 tarihli Glhane Hatt Hmayunu izler. Tanzimat dneminde bata 1856 tarihli Islahat Ferman olmak zere birka anayasal nitelikte ferman daha yaynlanmtr. Osmanl Devletinin ilk anayasas ise 1876 tarihli Kanun-i Esasidir. Uzun bir sre askya alnan bu metin, 1908 ylnda yeniden uygulanmaya balam, 1909 ylnda da nemli deiiklikler geirmitir. 1921 Anayasasnn zelliklerini zetleyebilmek 1876 tarihli Kanuni Esasi yrrlkten kaldrlmamtr. 1921 Anayasas ksa ereve niteliinde bir anayasadr. Osmanl Devleti resmen sona ermedii hlde, ayn topraklar zerinde bir Trkiye Devletinden sz etmektedir. Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduunu belirten ilk anayasadr. Kuvvetler birlii ve meclis hkmeti sistemi kabul edilmitir. Cumhuriyetin ilan bu anayasada deiiklik yaplarak gereklemitir. 1924 Anayasasnn temel zelliklerini sralayabilmek Kuvvetler birlii ve meclis hkmeti sistemi benimsenmi olduu hlde, yasama ve yrtme arasnda ilevsel bir ayrm yaplmtr. Parlamenter sisteme kay balamtr. Temel hak ve zgrlkler alannda bireyci, liberal bir anlaya sahiptir. Sosyal haklar dzenlenmemitir. 1937 ylnda yaplan deiiklikle laiklik ilkesi anayasaya girmitir. Anayasann stnl ilkesi yer ald hlde, bu ilke koruma mekanizmalarndan yoksundur. ounluku demokrasi modeli ngrlmtr. Tek parti rejiminden ok partili hayata geilirken anayasa deiiklii yaplmamtr.

A M A

A M A

1961 Anayasasnn yapm srecini ve temel zelliklerini aklayabilmek 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra oluturulan kurucu meclis tarafndan hazrlanan metin halk oylamas ile kabul edilmitir. Klasik hak ve zgrlklerin yan sra sosyal ve ekonomik haklar ile siyasi haklar da ayrntl bir biimde dzenlenmitir. Temel hak ve zgrlklerin saylmas ile yetinilmemi, bunlarn etkin bir biimde korunmasn gvence altna almak iin etkili bir idari yarg, anayasa yargs ve yarg bamszl konularna zel nem verilmitir. Seimle gelen ounluklar frenlemeye ynelik olarak, ikinci meclis (Senato), Anayasa Mahkemesi kurulmu, TRT, niversiteler gibi baz idari kurululara zerklik tannmtr. Bununla birlikte, asker yargnn anayasallat ve askerin sivil siyaset zerinde etkisini gsterebilecei mekanizmalarn anayasaya girdii grlr. 1961 Anayasasnda daha sonra yaplacak deiiklikler, yrtmenin ve askerin rolnn glendirilmesi dorultusunda olmutur. 1982 Anayasasnn yapm srecini zetleyip bugne kadar geirdii deiiklikleri saptayabilmek 1982 Anayasasnda 1961 Anayasas gibi biri sivil dieri askerlerden oluan iki kanatl bir kurucu meclis tarafndan hazrlanm ve halk oylamas ile kabul edilmitir. Ancak, bu sre demokratik zellikler bakmndan 1961 srecinin dahi gerisindedir. 12 Eyll rejiminin izlerinin silinmesi dorultusunda 1982 Anayasas 18 kez deitirilmitir. Anayasann balang ksm dahil pek ok hkmnde kkl deiiklikler yaplmtr. Bunlar arasnda, katlmc demokrasinin nn aan 1995 deiiklikleri, temel hak ve zgrlkler rejimini deitiren 2001 deiiklii, cumhurbakan seimini deitiren 2007 deiiklii ve Anayasa Mahkemesi ile HSYKnin yapsn ve yetkilerini deitiren 2010 deiiklii dikkat ekmektedir.

A M A

A M A

116

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Osmanl-Trk anayasal srecinde ilk anayasal nitelikte belgedir? a. Sened-i ttifak b. Tanzimat Ferman c. Islahat Ferman d. Kanun-i Esasi e. Tekilat- Esasiye Kanunu 2. Aadakilerden hangisi 1876 Kanun-i Esasi ile padiaha tannan yetkiler arasnda yer almamaktadr? a. Heyet-i Vkela yelerini semek ve atamak b. Heyet-i yan yelerini semek ve atamak c. Heyet-i Mebusan yelerini semek ve atamak d. Heyet-i yan Bakann semek ve atamak e. Heyet-i Mebusan Bakann semek ve atamak 3. Mill egemenlik ilkesi ilk hangi anayasamzda yer almtr? a. 1876 Anayasas b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 4. Osmanl-Trk anayasalarnda en ksa anayasa hangisidir? a. 1876 Anayasas b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 5. Aadakilerden hangisi 1924 Anayasasnn zelliklerinden biri deildir? a. Meclis hkmeti ile parlamenter sistem arasnda karma bir sistem ngrlmtr. b. Devletin ynetim biimi cumhuriyettir. c. Laiklik ilkesi ilk kez anayasada yer almtr. d. Anayasann stnl ilkesi kabul edilmitir. e. oulcu demokrasi ilkeleri benimsenmitir. 6. Sosyal devlet ilkesi ilk olarak hangi anayasamzda yer almtr? a. 1876 Anayasas b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1982 Anayasas 7. Aadakilerden hangisi 1961 Anayasas dneminde Millet Meclisini snrlandran kurum veya kurullardan biri deildir? a. Cumhuriyet Senatosu b. Anayasa Mahkemesi c. Mill Gvenlik Kurulu d. zerk niversiteler e. zerk TRT 8. 1961 ve 1982 Anayasalarnn yapm sreleri karlatrldnda aadakilerden hangisi yanltr? a. Her iki anayasa da asker mdahale sonrasnda yaplmtr. b. Her iki anayasa da kurucu meclis tarafndan hazrlanmtr. c. Her iki anayasay hazrlayan kurucu meclis iki kanatldr. d. Her iki anayasann hazrlanmasnda da kurucu meclisin asker kanad son sz hakkna sahiptir. e. Her iki anayasa da halk oylamas ile kabul edilmitir. 9. Aadakilerden hangisi 1982 Anayasasnn zelliklerinden biri deildir? a. zgrlk-otorite dengesinde otoriteden yanadr. b. Devlet organlar arasnda yrtme organn glendirmitir. c. Yrtme organ iinde cumhurbakann glendirmitir. d. Yasama organ Millet Meclisi ve Senato ad altnda iki kanattan oluur. e. Anayasa Mahkemesinin yetkileri 1961 Anayasasna gre snrlandrlmtr. 10. Aadakilerden hangisi 1982 Anayasasnda deiiklik yaplan konulardan biri deildir? a. Siyasi partilerin kapatlmas rejimi b. Temel hak ve zgrlklerin snrlanmas rejimi c. Cumhurbakannn grev ve yetkileri d. Asker yargnn grev alannn daraltlmas e. Anayasa Mahkemesinin yaps

4. nite - Trk Siyasal Yaamnda Anayasal Geiler

117

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. c 3. b 4. b 5. e 6. d 7. c 8. d 9. d 10. c Yantnz yanl ise lk Anayasal Nitelikte Belgeler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1876 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1921 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1921 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1924 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1961 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1961 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1961 ve 1982 Anayasas konularn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. dahalesinin gerekelerinde grlmektedir. Nitekim 1961 Anayasas bu eksiklikleri gidermeye ynelik bir takm kurumlar oluturacaktr. 1924 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesi gibi denge mekanizmalarnn kabul edildii Anayasa deiiklikleri gerekletirilebilmi olsayd ounluk partisinin uygulamalar frenlenebilirdi. Sra Sizde 3 1961 Anayasas dneminde yaplan anayasa deiikliklerinin ortak noktas zayflatld dnlen yrtmenin glendirilmesidir. Bu dorultuda, denge ilevi gren baz kurumlarn yetkileri azaltlrken, yrtmeye kanun hkmnde kararname karma gibi yeni yetkiler tannmtr. kinci zellik, temel hak ve zgrlklerin daha kolay snrlanmas ve yarg denetimi ve yarg bamszl konularnda hukuk devleti ilkesine istisnalar getirilmesidir. Bu yaklam, 1982 Anayasasna giden yolda ilk admlar olarak deerlendirilebilir. Sra Sizde 4 Her iki anayasa kurucu meclis tarafndan hazrlanmtr. Her iki kurucu meclis de biri sivil dieri asker kkenli iki kanattan olumaktadr. Her iki anayasa da halk oylamas ile kabul edilmitir. Ancak, 1982de Danma Meclisinin tamam atama yolu ile belirlenirken, 1961 Temsilciler Meclisinde dolayl ve snrl da olsa bir seim vardr. Meslek kurulularnn ve siyasi partilerin temsiline nem verilmitir. almalar Demokrat Parti dnda dier siyasi partilere ak yrtlmtr. 1982 dneminde ise tm siyasi partiler yasaklanm, ayrca propaganda olanaklar da snrl tutulmutur. Temsilciler Meclisi ile Mill Birlik Komitesi arasnda bir atma olduunda karma komisyon kurulmas ngrlmtr. Danma Meclisi ise Mill Gvenlik Konseyinin hiyerarik alt gibi almtr, her konuda son sz Mill Gvenlik Konseyinindir. 1982de halk oylamasna katlmama yaptrma balanrken, 1961de serbest braklmtr. 1961 Anayasas reddedildii takdirde ne olaca belirli iken, 1982 Anayasasnn halk oylamasnda reddedilmesi hlinde ne olaca belirsiz braklmtr. Sra Sizde 5 1982 Anayasas, yaplan 18 deiiklikten sonra ilk halinden olduka farkl zellikler gstermektedir. Otoritezgrlk ilikisinde otoriteden yana olan yaps deimi, temel hak ve zgrlkler alannda nemli deiik-

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1876 Anayasas, byk oranda padiahn kullanmakta olduu yetkilerin anayasaya aktarlmasdr. Yasama organnn bir kanadnn seimle gelmesi esas benimsenmise de, bu meclis padiah tarafndan atanan kiilerden oluan kurullar tarafndan kuatlmtr. Asl ilevi olan yasa yapma srecinde dahi seilmi meclisin yetkili olmad grlr. Bununla birlikte, seilmi meclisin uygun grmedii yasalarn kabul edilmesini engelleyebilme olanana sahip olmas, padiahn tek sz sahibi olmadn gstermektedir. Yarg alannda bamsz mahkemeler ile birlikte deerlendirildiinde mutlakyet rejiminden klmtr. Ancak, padiahn yetkilerinin tam olarak snrlanmad tespit edilebilir. Sra Sizde 2 1924 Anayasas dneminde tek partili rejimden ok partili hayata geilirken anayasa deiiklii yaplmamtr. ounluku bir demokrasi modeli ngren anayasada, TBMMde ounluu elde eden siyasi partiyi snrlayacak herhangi bir denetim mekanizmas ngrlmemiti. Bu eksiklik hem 1924 Anayasas dneminin demokratik olmayan uygulamalarnda hem de 1960 asker m-

118

Trk Siyasal Hayat

likler yaplmtr. Bu hliyle Anayasann, 1961 Anayasas kadar katlmc bir demokrasi modeli ngrd kabul edilebilir. Devlet organlar arasnda yrtmenin, yrtme iinde de cumhurbakannn arl devam etmektedir. Hatta cumhurbakannn halk tarafndan seilmesinin kabul edilmesi ile hkmet sisteminde bir deiiklik ihtimali glenmitir. Mill Gvenlik Kurulu, Devlet Gvenlik Mahkemeleri, asker yargnn grev alan, Yksekretim Kurulundaki asker ye gibi pek ok alanda yaplan deiiklikle askerin sivil siyaset zerindeki etkileri azaltlmtr. 1982 Anayasasnn temel zelliklerinde kkl deiiklikler yaplm olmakla birlikte, gerek zgrlkler gerekse demokratik hukuk devleti ilkeleri alannda daha yaplmas gereken ok deiiklik olduu gzden karlmamaldr.

Yararlanlan Kaynaklar
Aldkat, Orhan (1982). Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, HFY no.655, stanbul. Gzler, Kemal (2010). Trk Anayasa Hukukuna Giri, Bursa: Etkin. Kabolu, brahim (2009). Anayasa Hukuku Dersleri, stanbul. Kili, Suna (ed.) (1998). 27 Mays 1960 Devrimi Kurucu Meclis ve 1961 Anayasas, stanbul: Boyut. zbudun, Ergun (2005). Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Y. Tanr, Blent (2002). Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, YKY, stanbul: Beta Tanr, Blent ve Yzbaolu, Necmi (2011). Trk Anayasa Hukuku, stanbul: Beta Tezi, Erdoan (2011). Anayasa Hukuku, stanbul: Beta. Yazc, Serap (1997). Trkiyede Asker Mdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara: Yetkin Y.

5
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanlnn son dneminde ne kan ideolojileri ve bunlarn toplumsal hareketlerle olan ilikisini aklayabilecek, Cumhuriyetin resm ideolojisi olan Kemalizmi tanmlayabilecek, Anadoluculuk, batclk, adalama ve modernizm kavramlarn tanmlayabilecek ve bunlar birbirileriyle karlatrabilecek, Trkiyedeki dnce akmlarndan muhafazakrlk ve siyasal slam aklayabilecek, Trkiyedeki dnce akmlar ve toplumsal hareketlerden sol ve sosyalizm, liberalizm ve feminizmi zetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
mparatorluk Vatanseverlii Ulus Devlet Homojen Kimlik Deiim ve Gelenek Modernizm Liberalizm Sol Hareketler Sosyalizm Pozitif Ayrmclk Feminizm Toplumsal Cinsiyet

indekiler
GR OSMANLI MRASI: 19. YZYIL DEOLOJLERNN ORTAYA IKII CUMHURYET DNEM: RESM DEOLOJNN NASI ANADOLUCULUK BATICILIK, ADALAMA VE MODERNZM MUHAFAZAKRLIK SYASAL SLAM SOL VE SOSYALZM LBERALZM TOPLUMSAL CNSYET VE FEMNZM

Trk Siyasal Hayat

deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

GR
deolojiler her eyden nce belirli bir dnya grn yanstr. deoloji iinde yaadmz dnyann, yani toplumsal gerekliin nasl olduunu, neden meydana geldiini ve nereye gideceini aklamak ister. Toplumsal gereklik, her ideolojiye farkl grnr. nk her ideoloji toplumsal gereklii aklamak iin belirli bir sebep-sonu ekseni kurar. Dolaysyla ideoloji, bir dnce dizgesinden beslenir ve onun da tesine geerek, bir siyasal duru, pozisyon, eylem plan, hatta yol haritas izer. Bu haritalar toplumsal gerekliin ne tr balantlarla rldn, bunlarn doru mu yanl m olduklarn ve en iyi yolun hangisi olduunu anlatr. deoloji bu nedenle ayn zamanda bir inanlar, norm ve deerler dizgesidir. 19. ve 20. yzylda Trkiyede hangi ideolojik eitlenmelerin olutuunu grebilmek iin Osmanl mirasndan balamak yararl olacaktr.

OSMANLI MRASI: 19. YZYIL DEOLOJLERNN ORTAYA IKII

Osmanl mparatorluunun son dneminde ortaya kan fikir akmlar hem tarihsel hem de corafi (toprak kayplar) koullarn rndr. Yeni toplumsal kompozisyonun yaratt etki ve tepkilerden meydana gelmitir. deolojiler ve beslendikleri fikir akmlar birbirleriyle ksmen rterek veya ayrarak yeni toplumsal gereklii aklamak istemi ve buna gre bir yol haritas izmeye almtr. Bu dnemde Trkiye Cumhuriyetindeki ideolojilere yn veren birok akmn ve ideolojinin tohumlar atlmtr, bu fikir akmlar Milliyetilik, Osmanlclk, Panislamizm, Turanclk, Trklk, balklar altnda toplanabilir. Ku bak bu balklar inceleyecek olursak ortak noktalarnn mparatorluu iinde bulunduu durumdan kurtarmak ve eski grkemli gnlerdeki durumuna getirmek iin bir reete sunmak olduunu grrz. Ortak ideal, Osmanl birliini korumaktr. Bu ideale farkl yollardan varmaya alan ideolojilerin ynetim vizyonu farkllatka birbirlerinden uzaklam ve atma iine girmilerdir.

Milliyetilik
Milliyetilik, 19. yzyldan itibaren dnyada dalgalar hlinde yaylan bir ideoloji olarak Osmanl Devletinin siyasetini etkilemitir. Dnyada her milletin bir devleti olmas fikrini temsil eden Milliyetilik akm, Osmanl aydnlarnn sylemini de dntrmtr. 19. yzyl Milliyetilik ideolojisi halklarn yaadklar toprak ze-

122

Trk Siyasal Hayat

rinde egemenlik kurmas, vatandalk haklar ve ulusal kimlik, halklarn kendi kaderlerini tayin hakk gibi kavramlarla dnyay etkilemitir. Dolaysyla milliyetilik ideolojisi Emperyal gelenekteki Teba/Hkmdar ikiliini sarsmtr. Yeni milliyetilik dalgalaryla baa kmak iin ortaya imparatorluk vatanseverlii kavram ortaya kmtr. zetle imparatorluk vatanseverlii dalma dneminde aznlklarn bamszlk faaliyetlerine tepki olarak gelimitir. Bu tepki eitli ideolojilerde kendini aka gstermektedir.

Osmanlclk
Osmanlclk ideolojisi milliyetilik ideolojisiyle ba etmek ve imparatorluk vatanseverliinin sonucu olarak elde kalan topraklarn btnln korumak ve dalmasn nlemek iin domutur. Bu ideolojinin amac Osmanl snrlar iinde yaayan btn milletleri dil, din, rk fark gzetmeksizin ayn hak ve yetkilere sahip klarak birlik ve btnl salamaktr. I. Merutiyet dneminde etkili olmutur. Merutiyetin ilanyla derneklemenin, partilemenin ve toplumsal hayatta ok seslilik dnemi almtr. zellikle ttihat ve Terakkinin tek parti ynetimini kurduu 1914 ylna dein Osmanl Devletinde birok dnce yan yana durabilmitir.
SIRA SZDE

SIRA SZDE mparatorluk vatanseverlii ne demektir? Neden ortaya kmtr?

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

DNELM Panislamist dnce Osmanl birliini korumak iin dini merkeze koyan bir ideoloji retmi, Panislamizm, Mslman liderlerinin en ok tuttuklar gr olmutur. S O (1876-1909) R U II. Abdlhamit Mslman dnyasnda birlii btn Mslmanlara yaymak iin giriimlerde bulunmutur. Fakat II. Abdlhamidin projesinin baarsz olmas, bu hareketin iinde bulunanlar yeni bir araya sevk etmitir. Irk ve dili teDKKAT mel alan baka bir ideolojik akm Trklk yaklamn retmitir. Ayrca bu dnemde millet kavramnn eski anlamndan (Osmanl millet sisteminden gelen din SIRA SZDE ktn, millet kavramnn kltr ve dil fikri ile birlikte tanmaidiyet anlamndan) landn syleyebiliriz. rnein Gen Osmanllar Trk kelimesini, Millet-i Osmaniye, Millet-i slamiye ile birlikte kullanmaktaydlar. AMALARIMIZ

Panislamizm

Trklk
K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Trklk Kakm birlik dncesini dil ve kltr balamnda ele almtr. T A mill P 1904te Osmanlclk ve slamclk akmlarna kar Trkl savunan Yusuf Akurann, Tarz- Siyaset adl kitap yaymlanm, bu kitapta Trklk merkezli somut bir siyasi btnlk projesi izmitir. 1908de Trk diye anlan btn TELEVZYON kavimlerin gemiteki ve gnmzdeki durum, etkinlik ve eserlerini renmek ve retmek amacyla stanbulda Trk Dernei kurulmutur. Ziya Gkalp, Akuradan farkl olarak Turan fikrini -ideal veya lk anlamnda- kltrel ve siyasi bir N kullanr. TERNET ifade olarak

Turanclk
Turanclk ideolojisi mparatorluun paralanmasna kar gelien bir refleks, Trklk bilincini aan bir anahtar olmutur. 15 Mart 1912de kurulan Trk Oca, Trk ve Turanc hareketin arlk noktasdr. 1912 ile 1930 yllar arasnda bu rgt, Trkiyenin en etkili siyasi/ideolojik dnce merkezi olarak hizmet vermitir. ttihat ve Terakki hareketinin ideolou olan Ziya Gkalp, Turanc dncenin szcs olmu, Gkalpin yan sra, hikyeci mer Seyfettin de Turan fikrinin popler sylemde yer etmesine destek olmutur.

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

SIRA SZDE

SIRA SZDE

123

Mill Mcadele dneminde ise Turan ideolojisi geriye ekilmeye balam, daralan mparatorluk topraklarnda adm adm Anadolu merkezli bir Trk kimlii DNELM ifade bulmutur. Trk ve Turanc kadrolar ttihat ve Terakkinin siyasi geliiminde nemli bir rol oynad hlde, TBMM hkmeti 1920den itibaren Turanc S O R U akma kar tavr almtr. Turanc dncenin tannm nderi Ziya Gkalp 1923te Trkln Esaslar adl eserinde Turancl uzak ideal/mefkre ilan ederek, Trkiye devletinin kuruluunu esas alan yeni bir milliyetilikDtanm K K A T getirmitir. Hatta Mehmet Emin Yurdakul Turana Doru adl iir kitabnn yeni basksnda baz iirlerini deitirerek Turan szcnn yerine vatan szcn getirmitir. SIRA SZDE Dnemin nl fikir insanlar Ahmet Aaolu, Halide Edip ve Yusuf Akura, 1922 ve 1923te eitli ekillerde Turanclk ideolojisini terk ettiklerini beyan etmilerdir. Trk-Turanc ideoloji Cumhuriyet ile son bulmamtr. 1930larda yeniden AMALARIMIZ canlanmtr.
K , letiim T A P Yaynlar, Konu ile ilgili Kaynaklar: Fsun stel, Trk Ocaklar (1912-1931) 1997; Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, letiim Yaynlar, 2001,stanbul; Jacob Landau, Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, London 1981.

1930larda yeniden glenen Trk-Turanc dncenin en radikal szcs D Hseyin NELM Nihal Atsz idi. Atsz 19311932de Atsz Mecmuay, 1933-1934 ve 1943-1944te S O R U de Orhun: Aylk Trk Mecmuay yaymlad. 1939da Bozkurt dergisini DK KAT karan Reha Ouz Trkkan ile 1943te Samsunda Kopuz adl Trk dergiyi balatan FethiSIRA Tevetolu bu SZDE dnemin dier Turanc fikir nderleri arasnda bulunuyordu.

AMALARIMIZ

K T A P

CUMHURYET DNEM: RESM DEOLOJNN NASI

Osmanl Trklnden cumhuriyete giden sre Mill Mcadele, Kurtulu Sava ve cumhuriyetin ilan aamalarndan geerken ulusal snr kavramnn ortaya NTERNET kyla, ulusal egemenlie doru ilerlemitir. Corafi snrlar asker baarlarla gvenceye alnm, devletin ve vatann kurtarlmas yeni kurulacak yapnn en temel ideolojik dayana olmutur. zellikle Yunanllara ve ngilizlere kar kazanlan zafer sonucunda Mustafa Kemal liderliini kabul ettirmi, bu nderlik Osmanl mirasndan kalan Trkl ideolojik anlamda dntrmtr. nk Trkiye Cumhuriyetinin kurulu aamasnda kendisini milliyeti olarak tanmlayan ve bamszl savunan hareketin ideolojik anlamda cevaplamas gereken yeni sorular ortaya kmtr: tilaf Devletlerinin igaline kar nasl tepki verilecek? Bamsz devletin snrlar nasl oluacak? Ulusal egemenlik ne anlama geliyor? Osmanldan miras kalan siyasi kurumlarla nasl bir ba kurulacaktr? Bu balamda Mustafa Kemal nderliinde sorunlar zmenin somut koullarn yaratmtr.

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

Kemalizm
Kemalizm, Mustafa Kemalin temelini att bir ideolojik yaklamdr, amac bamsz bir ulusal devlet ve yeni bir siyasi rejim kurmaktr. Yeni rejim, Trklerin laik cumhuriyetidir. Cumhuriyet rejimine gei, saltanatn kaldrlmas ve ulusal egemenlie dayal halk hkmetinin kurulmas srecini balatmtr. Mustafa Kemal bunun nasl bir cumhuriyet olduuna dair Nutuk adl eserde tanmlamalar getirmitir. Nutuktaki Milliyetilik (CHPnin 2. Oku) kltrel ve meknsal milliyetiliktir, yani mevcut snrlar iinde mill aidiyeti tanmlar; fetihi ve yaylmac deildir. Kemalizm, bu yn ile toplumun byk blm tarafndan paylalan, ulusal modernleme ve ulus devleti idealize eden bir ideolojidir. nderlik vasf ile karizmatik lider konumuna gelen Mustafa Kemal Atatrk, ulusal kalknma dinamizmini salamak iin millete zgven alamas yapmtr. Ulusa seslenii soyut anlamda millet kavramn yceltmeye, mill vasflar ve cevheri aa karmaya yneliktir. Nutukta Laiklik (CHPnin 5. Oku), ve hilafetin kaldrlmas srecinin sonular siyasal anlamda (din-devlet ilerinin ayrlmas), toplumsal anlamda (dinsel kurumlarn toplumsal yaama karmamas) ve kltrel anlamda

124
Kemalizm terimi 1930larda kullanlmaya balanmtr. 1934te Trkiye Cumhuriyeti ileri Bakanl, Trk kltr ve Trkiye Cumhuriyetini tantmaya ynelik olarak La Turquie Kemaliste (Kemalist Trkiye) dergisini yaymlamaya balamtr. Mustafa Kemalin kurduu bu dnce sistemi, Cumhuriyet Halk Partisinin 9 Mays 1935te toplanan IV. Kurultaynda kabul edilen 1935 Programnda da Kmlizm olarak gemitir.

Trk Siyasal Hayat

(din dncenin yerini bilimin almas) olmak zere seviyede tanmlamtr; bu seviyeler zihniyet olarak rasyonelleme srecinin de ifadesidir. Kemalizm Trkiyede ou zaman ad aka konan bir resm ideoloji olmutur. nce tek parti ve mill ef dneminde (1923-45/50) sonra da Atatrklk olarak 1980 sonras Trkiyesinde yeniden tanmlanmtr. Kemalist ideoloji Cumhuriyet Halk Partisi ile zdeleen Cumhuriyetilik, Halklk, Devletilik, Milliyetilik, nklaplk/Devrimcilik ve Laiklik ilkeleriyle kendini tanmlamtr. Bunlarn en arpc sonucu saltanat ve hilafetin kaldrlmas olmutur. Kemalizmde iktidar meruiyetini din bir kutsallktan deil mill egemenlikten alacak ekilde tasarlanm, vatanda ile devlet mill egemenlik erevesinde bir araya getirilmitir. Cumhuriyet ile birlikte Osmanl Devletinin dinsel meruiyetinin yerini laiklik almtr. Bu pozisyon devrimcilik ilkesiyle tutarllk iindedir nk Kemalizm geleneksel din, sosyal ve kltrel kodlar lkenin ilerlemesinin nnde bir engel olarak grmtr. Buradan hareketle, topluma ve devlete hkim olan bu deerlerin (kalknma ve adalk adna) kkten deitirilmesi planlanmtr.

Resim 5.1 Harf devrimi, Solda: Bo zamanlarnda alfabe renen bir sokak satcs gryoruz. Sada: Yeni harfler Postanenin bahesinde sergileniyor. Kaynak: National Geographic Dergisi Arivi, Trkiye says (1929)

Kemalizm, Trkiyenin ancak Batnn medeniyetine uyum salad lde salkl bir alternatif ortaya koyabileceine inanyordu. Gelenekle ve gelenei artran gelerle balarn koparlmasn esas alan Kemalizm devrimcilik ilkesinden tr, gelenekte birincil derecede belirleyici olan slam diniyle gerilim yaad. Zira yaplan yeniliklerin neredeyse tamam, slam diniyle dorudan ya da dolayl olarak ilgisi bulunan konulard (klk kyafet devrimi, alfabe devrimi, Bkz. Resim 5.1.). Yeniliklere bal kalmak ve onlar korumak, Kemalizm iin devrimci olmann bir gereiydi. Sonu olarak Trkiye Cumhuriyeti Kemalist ideolojiyle beraber Osmanl kurumsal yapsndan (saltanat, hilafet, geleneksel meruiyet) ve ok paral/eitli (heterojen) bnyeden kopmu ve (homojen) tek para bir ulus kimliine gei iradesi gstermitir. Homojenlii ina etmek iin de hemen hemen her milliyetilik akmnn yapt gibi kolektif bellee hitap eden simge ve kken anlatlarndan faydalanmtr. Milliyetilik ideolojisi bunun en temel dayana olmutur. nk milliyetilik halkn genelini bir ulusal mit etrafnda birletirir; bireyi deil, grup deerlerini yceltir, bylelikle de kitlelerin devlete balln ve sadakat hissini

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

125

arttrr. Bu ideolojinin rettii homojen kimlik kalb sayesinde kitleleri tek vcut halinde, tek bayrak, tek millet, tek dil olarak ele alp, kitlelere yn veren tek parti sistemine ya da hkim parti sistemine de elverilidir. zetle Kemalizm sosyal ve siyasi alanda bir reform hareketine yol amtr. Kemalizm drt teorik varsaym zerinde durmutur: 1. Hkmdar otoritesi zerine kurulu meruiyet anlay yerine, kanun ve yasalara bal meruiyet anlay, 2. mmet toplumundan bir ulus devletine gei, 3. Teba/Halk-Kral/Sultan ikiliinden oluan siyaset yerine ulusun egemenlik kurduu bir siyasal alan ina etmek, 4. Dnyay analiz ederken din yaklamdan, pozitif (olgusal) anlaya gemek.
SIRA SZDE lkemiz rneinde mparatorluk ile ulus devlet arasndaki en nemli ideolojik farkllk(lar) nedir?

SIRA SZDE

ANADOLUCULUK

DNELM

DNELM S O R U

Anadoluculuk, hem bir ilimcilik hem kalknmaclk hem ahlaklk ve maneviyatS O R bir U ideoloji ve lk hem de felsefi anlamda Trk hmanizmasn gerekletirecek toplumsal harekettir. Burada yeni bir tarz milliyetilik savunulmaktadr. lk Anadoluculuk hareketi 1923-1925 arasnda Mkrimin Halil Yinan D ve onun kard KK AT Anadolu dergisi etrafnda olumutur. Anadoluculuk akmnn eidi vardr.

DKKAT

Mavi Anadoluculuk

SIRA SZDE

SIRA SZDE

1940lar ve 1950lerde ortaya kan Mavi Anadoluculuk akmna gre Batllama aslnda ze dnmek demektir nk Bat medeniyetinin kayna da Bat AnadoAMALARIMIZ ludaki ve Orta Asyadaki kltrdr. zellikle Sabahattin Eybolu, Halikarnas Balks, Melih Cevdet Anday, Azra Erhat gibi isimlerden oluan Mavi Anadolucular iin bata Antik Felsefenin doduu yonya olmak zere K Anadolu T A P tm medeniyetlerin beiidir ve tm medeniyetler buradan domu ve ykselmitir. Mavi Anadolucular kimlik inasnda slami gelere deil, Anadolu sembollerine arlk vermilerdir. TELEVZYON

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

slamc Anadoluculuk
slamc Anadoluculuk, 1939 sonras dnemde ortaya kan bir harekettir. zellikT E R NUla, ET le Hareket dergisi (1939-49) etrafnda gelien fikirlere Hseyin N Avni Nurettin Topu nclk etmitir. Meknn manevi gcne vurgu yaparak meknn rk millete dntrmesinden sz etmilerdir. slamc Anadoluculukta vatan fiziksel olduu kadar ahlaki deerler sisteminin snrlarn izmektedir. Bu deerler, din ve kutsal bir mekn vatanlatrmtr.
NTERNET

Trk Anadoluculuk
Trk Anadoluculuk, Etnik Anadoluculuk olarak da adlandrlan bu akm, Anadoluyu dnyaya deil ze ve yerel olana alan bir kap olarak grr. Trk Anadoluculuun fikir nderlerinden Remzi Ouz Arka gre milliyetilik idealinin arlk merkezi olarak vatan kavramnn kabul edilmesi bir realitedir. Bu realiteyi oluturanlar Trk ktlesi ve Trkmen ktlesidir. Bu esas ktle memleketin dil, nfus, toprak, snr, siyaset, eitim, ekonomi, salk gibi btn devlet almalarnn belkemiini meydana getirir.

126

Trk Siyasal Hayat

rnein Trkiyede 2000li yllarda sol ideolojiye daha yakn tanmlanan, kendini sa milliyetilikten ayrt eden Ulusalclk akm ortaya kmtr. Ulusalclk akmna gre, Atatrkn ngrd tam bamszlk, mill sanayinin gelimesi, da bamllktan kurtulma gibi hedefler terk edilmi, devletin temel kurulu ilkelerinden saplmtr ve mill karlar korunmamaktadr. Ulusalclk yaklamna gre Avrupa Birlii yeliine girebilmek iin uluslararas platformda mill davalardan ve diplomasideki krmz izgilerden tavizler verilmemelidir nk lkenin iilerine Osmanl Devletinin yklndaki gibi yabanc devletlerce karlmaktadr. Ulusalclar, ulus devletin niter yapsnn korunmas gerektiini, lkeyi etnik unsurlara ayrtrmann, lkenin mozaik olduunu sylemenin, Atatrkn ilkelerine ters dtn, bunun emperyalizmin lkeyi blmek iin uygulad bir oyun olduunu savunurlar. Ulusalclk eitli etnik toplumsal kimliklerin birlikteliini simgeleyen mozaike kar kmas ile Milliyeti Hareket Partisi sylemine yaklar, tek devlet, tek bayrak ve tek dil fikrini desteklemesiyle Kemalist ideoloji ile rtr. Bunun yannda laik, sosyal, hukuk devletini savunmas ve tam bamszlktan yana olmasyla sol sylemle de yaknlamaktadr.

BATICILIK, ADALAMA VE MODERNZM

Batllamak/Modernlemek/adalamak kavramlar deiik alardan Trkiyenin dnsel/ideolojik haritasnda nazik bir yer tutar. Bat hem model alnan hem de tehdit olarak grlen bir ideolojik imgedir. Bat, kimi ideolojik sylemlerde Avrupa-Avrupallama-Avrupallatrma baz sylemlerde ise adalama, modernleme vs. gibi terimlerle karmza kar. Bat, Osmanllar tarafndan ileri olarak kabul edilmekle birlikte Batnn ahlak, tehlikeli snf atmalar ve emperyalist eilimlerin ortaya k gibi pek ok nedenden dolay eletirilmitir. Bu nedenle Bat, hem gelime arac hem de bir tehdit kayna olarak grlmtr. Dolaysyla Osmanl mparatorluunun son dnemleri ile Trkiyenin ulus-devlet kurma aamasnda kendi modernlemelerini kendilerinin yaratmas gndeme gelmitir. adalama kavram bu bakmdan modern olmay an gelimelerine ak olmak ve uyum salamak anlamyla Batclktan farkl bir akm eklinde gndeme getirilmi; modernlemeyi sadece Batya endekslememek iin teknik bir ereve sunmay amalamtr. Trkiyedeki dnce dnyasnda Bat ile nasl bir iliki kurulaca Kltr ve Medeniyet tartmasnda gizlidir. Bu tartma Ziya Gkalpin modernleme ideolojisinde nemli yer tutar. Gkalpin kltr/hars ve medeniyet ayrmna gre hars, ulusal kltrdr. Medeniyet ise farkl toplumlarn bir arada gelitirdikleri bir btndr. Bat uygarlnn kltr alnamaz nk her ulusun kltr kendine zgdr. Sonu olarak Gkalpin fikriyat durumu bir ikilik olarak grr. Cumhuriyet kesin bir kararla bu ikilie son vererek yalnz Bat yoluna gider. Mustafa Kemal Atatrkte Batllama fikri, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan itibaren adalamann, ada bir devlet ve toplum olmann temelini oluturmutur. Dolaysyla Kemalizm dier reform alglarndan farkl olarak salt bir modernlemeden ziyade, toplumun ve devletin yapsnda temelden deiikliklerin zorunlu olduuna inanm, kltr/hars ve medeniyet tartmalarn bir yana brakarak Bat medeniyetinin bir btn olarak alnmasndan yana olmutur. Kemalist yaklama gre adalama, siyasal bilimler asndan sanayilemeye elik eden siyasal ve toplumsal deiiklikler olarak tanmlanr. Atatrk, uygarl bir milletin devlet hayatnda, fikir hayatnda ve ekonomik hayatta gsterdii ilerlemenin bilekesi olarak tanmlamaktadr. Ayrca Kemalizm bilimi tek ara olarak grmeyi a-

Batclarn program olarak da bilinen ve 1912 ylnda tihat dergisinde yaynlanan Pek Uyank Bir Uyku adl makalede serdedilen u grlerin nemli bir ksm Cumhuriyet devrinde hayata geirilmitir: Fes kaldrlacak ve yeni bir balk kabul edilecek, tekkeler ve zaviyeler kaldrlarak gelirleri eitim btesine eklenecek, sark, cbbe vs. giymek hakk yalnz din adamlarna verilecek, yallar iin amel okullar alacak, arazi ve Evkaf kanunlarndan balanarak btn kanunlar slah edilecekti. (Safa, 1996:51-55).

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

127

dalamann en baat nitelii saymakta, din (slamiyeti) bir ara, bu hedefe ulatrc bir yntem olarak grmemektedir. Modernizmin temelde dayand iki anahtar kavram, yenilik ve deiimdir. Bu algya gre geleneksel sanatlar, edebiyat, toplumsal kurulular ve gndelik pratikler artk vadesini doldurmutur ve bu yzden bunlarn bir kenara braklp yeni bir kltr ina edilmesi gereklidir. Modernizm ticaretten felsefeye btn eski yntemleri sorgular. Bylelikle geleneksel kltrn gelerinin yeni ve daha iyi olanla deitirilebilir olduunu savunur. Modernizme gre 20. yzyln ortaya kard yeni deiiklikler ve yenilikler kalcdr, ayn zamanda yeni olduklar iin iyi ve gzeldir. Trkiye rneinde modernleme modelinin Batdan alnmasndan tr tm iyiliin ve gelimenin Batdan kaynakland fikri hkimdir. Kemalizm ada uygarlk seviyesine ulamay hedeflerken Bat kltrnn, yaam biiminin, iktisadi ve siyasal yapsnn yzyllarn szgecinden geerek bugnk ideal hline geldiini varsayarak, Douya da bunu bir nihai seviye olarak sunmutur. Bunun sonucunda modernleme srecindeki toplumlarda, modernlemeyi sahiplenen kesimler ile geleneksel yaam biimini savunanlar arasnda bir gerilim yaanmtr. Modernlik vurgusu, geleneksel yaplarn eskiliine kar yeniyi temsil etmesinden de kaynaklanmaktadr. Modernlemeyi savunan kesimler bu fark, ada-a d ayrmna indirgeyerek, modernliin tercih edilmesindeki isabeti ortaya koymaktadrlar. Bu ayrm Modernleme ve adalamay Bat zerinden tanmlayan ve evrensel laik perspektife oturtan yaklamlar ile Muhafazakrlk ve slamc yaklamlar arasnda bir gerilim dourmutur.

MUHAFAZAKRLIK
Muhafazakrlk, kelime olarak dzeni korumak, var olan muhafaza etmek fikri zerine oturur. Deiime kuku ile bakar. Muhafazakr ideolojiye gre deiim tercih edilir bir durum deildir ama eer deiim kanlmaz ise toplumda gemiten gelen geleneksel kurumlar (aile, eitim ve kltr) muhafaza edilerek deimelidir. Deiim srecinde lider (otorite, baba figr/temsili) sreci ynetir, deierek ayn kalma ilkesine sahip kar. Deierek ayn kalma dncesi ideolojik olarak muhafazakrln ilk savunucusu ngiliz dnr Edmund Burkea aittir. (1729-1797). Muhafazakrlk en ksa anlam ile mevcut hukuki durumu (statko) muhafaza etmek, toplumdaki radikal deiimlere kukulu yaklama eklinde tanmlanr. Muhafazakr ideoloji iin gelenek en nemli yaptadr. Gelenekler zamannn snavn geerek gnmze kadar gelmitir ve kk salmtr dolaysyla bir anda deiemezler. Trkiye muhafazakrlnn geliimi, Trkiye modernleme tarihinde ortaya kar. Trkiye modernleme tarihinde modern olann alglan, modern ve modern olmayan ikilemlerinin yaratlmas, muhafazakr dncenin gidiatn da etkilemitir. Muhafazakr dncede modernlemek, Batnn teknolojisinden faydalanmaktr. Trk muhafazakrlnn teknolojiyle problemi yoktur. Modernlemeye alrken korunmak istenen geler din ve kltr olmutur. Muhafazakrlara gre modernlemenin tek bir yolu yoktur; her lke kendi kltrne, tarihine, toplumsal yapsna bal olarak deiebilir. Fakat din duygulardan yoksun bir toplumda muhafazakr dnce barnamaz. Bu ideolojide ama bilim ve maneviyat dengeli bir ekilde bir arada tutabilmektir. Trkiyedeki muhafazakr ideolojiyi kabaca e ayrabiliriz: Kltrel, slamc ve Milliyeti Muhafazakrlk.
Muhafazakrlk mevcut hukuki durumu (statko) korumak, toplumdaki radikal deiimlere kukulu yaklama eklinde tanmlanr.

128

Trk Siyasal Hayat

Kltrel Muhafazakrlk
Kltrel muhafazakrlar dier muhafazakrlk trlerinden ayran en byk zellik, dncelerini siyasal deil kltrel dzlemde ifade etmeleridir. Kltrel muhafazakrlar olarak Mustafa ekip Tun, smail Hakk Baltacolu, Peyami Safa, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Yahya Kemal ve Ahmet Hamdi Tanpnar nemli figrlerdir. Bu dnrler gemi kltrlerin yok olua terk edilmemesi, dinin ve kltrel kurumlarn toplumsal yaam iin ilevsel olduunu vurgular.

slamc Muhafazakrlk
slamc Muhafazakrl dier muhafazakrlk trlerinden ayran en byk zellik, dncelerinde din duygu ve anlaya daha ok yer vermeleridir. Sait Halim Paa, Ahmet Cevdet Paa gibi isimler slamc muhafazakr olarak nitelenebilir. zellikle Tanzimat dnrleri arasnda zgn bir yere sahip olan Ahmet Cevdet Paa, entelektel birikimi, olaylara yaklam ve dnceleriyle tipik bir slamc muhafazakr olarak kabul edilebilir. Onun sistemletirdii bu dnce Namk Kemal, Ali Suav, Ahmet Mithat Efendi bata olmak zere birok milliyeti dnr etkilemitir. Cevdet Paa gibi birok slamc muhafazakr olmakla birlikte, Mehmet kif Ersoy ve Necip Fazl Ksakrek gibi isimler gnmze etki etmitir. zellikle M. Akif Ersoyun temsil ettii izgi, mmet kavramn kavim kavramnn nne almaktan yanadr; yani Mslmanl st kimlik olarak tanmlama yoluyla, ulusal dzeyde mmeti, evrensel boyutta ise slam olan milletlerin dayanmasn savunur. Trkiyede 1950 sonras arlk kazanan muhafazakrlk yorumlar, yksek bir antikomnizm dozu ile toplumu byk lde etkilemi ve harekete geirmitir. 1960larn sonunda daha ok Necip Fazl Ksakrek (1904-1983), O. Yksel Serdengeti ve M. evket Eygi rneklerinde grdmz popler muhafazakr sylemin ekillendiini gryoruz. phesiz bu dili en iyi ekilde kullanabilen ve Trkiyedeki antikomnist propagandann entelektel figrlerinden biri Necip Fazl Ksakrektir. Ksakrek, 2000li yllarda siyasi arlk kazanan Muhafazakr Demokrat kesimi derinden etkilemitir.

Milliyeti Muhafazakrlk
Milliyeti muhafazakrlar dier muhafazakrlk trlerinden ayran en byk zellik, dncelerini siyasal ve kltrel dzlemde ifade etme yolunu tercih ederek, mill duygular daha ok nemsemeleridir. Mill bnye, mill hissiyat ve mill z ve kavim anlamnda Trklk bu akmn balca temelidir. Milliyeti muhafazakrlar olarak, Nurettin Topu, Mmtaz Turhan, Erol Gngr, Smiha Ayverdi, Ekrem Hakk Ayverdiyi rnek gsterebiliriz. Trkiyede 1970lerdeki milliyeti siyasete 1969da kurulan Milliyeti Hareket Partisinin ideolojisi damgasn vurmutur. MHP izgisinin esasn slam dininin ekillendirdii Trk milliyetiliini temel alan geleneki-muhafazakrl simgeleyen Dokuz Ik temsil etmektedir. lkcler, idealizmin (lkclk) doruk noktalarna ulat antikapitalist, antikomnist bir siyaseti savunmutur. Dokuz Ik arasnda milliyetilik en nemli yere sahiptir. Milliyeti Muhafazakrlk syleminde kendini ideolojiler-st tanmlama gibi bir tavr da karmza kar. MHPnin kurucu lideri Alparslan Trke bir sznde Biz ne sacyz ne solcu biz milliyetiyiz diyerek politik pozisyonunun merkez olduunu ifade etmi, milliyetilii deta siyaset-d bir kategori olarak tanmlamtr. Ku bak bakacak olursak Bat Muhafazakrl ile benzer bir ekilde Trkiyedeki muhafazakrlar da gl bir devletten yanadrlar. Devlet gelenei, deer-

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

129

lerin banda gelmektedir. Devlet daima Trk muhafazakrlarnca kutsal bir kurum olarak alglanmtr. Muhafazakrln modernleme ile nasl bir ilikisi vardr?
SIRA SZDE SIRA SZDE

SYASAL SLAM

Trkiyede Siyasal slam modern siyasal alann kuruluu ile ortaya kan ve sylemini konjonktre gre gncelleyen, iktidar toplumsal destek yoluyla salamaya S O bamsz R U alan modern bir ideolojidir. Siyasal slamc akmn birinci nesli, seimler yoluyla siyasal iktidarn meruiyetini salayan ve genel erevesiyle modern siyasal alan kuran 1908 devrimi/ II. Merutiyet ile balamakta veDCumhuriyet dneKKAT minde ok partili hayata gei ile sonlanmaktadr. lk nesil slamc sylemin douu, Osmanl mparatorluundaki geleneksel idari yapnn 19. yzyl bandan itiSIRA SZDE baren dal ve buna paralel mevcut olan slam anlaynn dnme uramasn ifade etmektedir. II. Dnya Sava sonrasnda tek parti modelinden ok AMALARIMIZ partililie gei, Demokrat Partinin slamn poplist sylem ile btnlemesini de getirmitir. Demokrat Parti dneminin 1960 asker darbesi ile sonlanmas ayn zamanda, Trkiyede sosyal snflarn ayrmasna iaret eder. DP dnemi boyunca K T A ve P devamnda sanayileme, tarmda makineleme ve buna bal kentleme srecinde toplumsal snflar netlemi ve belirli ideolojiler etrafnda gruplamalar olmutur. Trkiyenin ok partili hayata geiinden itibaren siyasal yelpazede merkez sa TELEVZYO N temsil eden DPden sonra gelen Adalet Partisinde yaanan blnmeler sonucu Trkiyede sa akmda, sosyoekonomik snflar kendi iinde slamc ve milliyeti gruplara ayrmtr. N T E R N E T faaliyete Trkiyede siyasal slamcln ikinci nesli, Mill Nizam Partisinin gemesi ile balamaktadr. Mill Nizam Partisi, Demokrat Parti dnemi ve sonraki on yl ierisinde Trkiyenin toplum yapsndaki dnmn rndr. Mill Nizam Partisi, Trkiyede siyasal slamc sylemi parti program olarak benimseyen ve belirli bir sosyopolitik, ekonomik ve kltrel taban etrafnda semen kitlesini rgtleyebilen ilk parti olma zellii tamaktadr. Mill Nizam Partisinin veya genel adyla Mill Grn harekete addettii mill kimlik, slamn ngrd millet kavram ierisinde anlamlandrlmas gereken bir durumdur. Siyasal slamc hareketin 1980 ncesi her iki siyasi oluumunun adnda mill szcn kullanarak, nizam ve selamet kavramlarn siyasete sokarak, sol akmlara kar kendi sylemini sloganlatrmtr. 1960-80 dneminde Trkiyede sa siyasetin ideolojisi ar milliyeti ve slami sylemlere kaymtr. Bu balamda 12 Eyll 1980 asker darbesi sonrasnda siyasal ve toplumsal alanda belirli bir g kazanan bir ideoloji vardr: Trk-slam Sentezi. Bu sentezin balca amac, Mslmanl st kimlik olarak tanmlama yoluyla, ulusal dzeyde mmeti, evrensel boyutta ise slam olan milletlerin dayanmasn savunmaktr. Trk-slam sentezi, 1970 ylnda kurulan Aydnlar Oca tarafndan kavramsallatrlm ve programlatrlm bir hlde Trkiyenin siyasal gndemine girmitir. slam st kimliinin mill bir boyutta ortaya atlmasnn balca iki sebebi olabilir. Bunlardan birisi, Cumhuriyet dneminden itibaren balayan ve 1960 sonras dnemde kurumsallaan modern vatandalk kavramna alternatif bir seenek yaratmak; ikincisi ise ayn dnemde arlk kazanan radikal sol akmlara alternatif olmak.

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM

DNELM
Trk Siyasal Hayat S O R U

130

S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Trk-slam Sentezi, D K K A TTurgut zal iktidar dneminde de gndemde kalmay srdrmtr. Bu husustaki en nemli dnm noktas, 12 Eyll ynetiminin kurduu Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek 1986 ylnn Haziran aynda toplanarak bir rapor benimsemeSIRA Kurulunun SZDE sidir. Toplantya Cumhurbakan Kenan Evren, Babakan Turgut zal, Genelkurmay Bakan Necdet ru, YK Bakan hsan Doramac ve Yksel Kurul yeleri katlm ve buraAMALARIMIZ ve kltr politikasnn tespitinde uygulanacak yntem ve sorumluda kltr unsurlarnn luklar balkl rapor grlmtr. Bu rapora gre Trklk ve slam elerinin milli kltrn iki ana dayana olduu milli kltr politikas belirlenmitir. Bu ereve KemaK T A P lizm ile uyumlu hale getirilmeye allm ve Atatrklk yeniden tanmlanmtr.

SOL VE SOSYALZM
TELEVZYON TE L E V Z Y ve O N retim aralarnn halk tarafndan kontrol edildii bir toplum Sosyalizm, iktidar fikrine dayanr. Sol siyaset kavramnn kkeni Fransz htilali dnemine dek geri gider. htilal sonras kurulan parlamentoda zgrlklerin destekisi olan halklar genellikle bakan koltuunun solunda oturmaktaydlar. Deiimlere kar kmakNTERNET ta olan zenginler, burjuva kiiler ise sada otururlard. Bugn Fransz parlamentosunda bu gelenek hl devam etmektedir. Solculuk, mevcut sosyal hiyerariyi, eitsizlii kaldrmak isteyen ve zenginliin ve imtiyazlarn adaletli dalmn destekleyen bir politik harekettir. Osmanl mparatorluu dneminde sosyalist gruplar olmasna ramen bunlar geni kitle rgtlerine dnememilerdi. Bu gruplar genelde kk ve sosyalist dncenin tayclar oldular. zellikle Selanik ve stanbul merkezli idiler. Bir ksm Trkiye Komnist Partisine (TKP) katlmtr. zellikle de efik Hsnnn liderlik ettii Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas (TSF) bunlardan biridir. Sol ideoloji Trkiyede etkili olmu dier siyasal dnce akmlar ile karlatrldnda, uluslararas - evrensel dnce kaynaklaryla ilikisi en dolaysz olan akmdr. Trkiyede sol ideoloji milliyeti ve muhafazakr ideolojiyle u bakmlardan ters der: Evrenselcidir ve sekler bir toplumsal yapy savunur. Dolaysyla sol yaklamn odanda din, rk, milliyet, cinsiyet vb. kavramlar yerine insan, eitlik ve emek kavramlar vardr. unu da unutmamak gerekir ki sol ideoloji kendi iinde ok SIRA fazlaSZDE eit barndrr. Dolaysyla sol grn milliyetilie kar olmayan eitleri de vardr. Ulusalc-milliyeti fikirlerin benimsendii ve temelinde millet kavramnn bulunduu sol grler tarih boyunca grlmtr ve gnmzde DNELM de bulunmaktadr. Milliyeti-sol bir oluum olarak Trk Solu ve Ulusal Parti rnek verilebilir. S O R U tek yasal sosyalist parti Dr. Hikmet Kvlcmlnn Vatan Parti1950de kurulan sidir; bu parti adli kovuturmaya uratlarak kapatlmtr. TKP ise 1950lerin banda bir ayrma sonra yeniden canlanm ve Sovyetler Birlii Komnist D Kyaadktan KAT Partisinin takipisi olma yoluna girmitir. 1960l yllarda sol ideoloji Devlet Planlama Tekilat programlar dorultusunda balayan ithal ikameci sanayileme poliSIRA SZDE tikasnn neticesinde Trkiyede ekonomik snflarn ortaya kmas ve 1961 Anayasasnn getirdii ortamda rgtlenmeye balamtr. Ayrca 1950lerde balayan kyden kente AMALARIMIZ g akm 1960 ve 70lerde de devam etmi ve ehrin eperlerine eklemlenen varolar sol dncenin rgtlenme sahalarndan biri olmutur. K T A politikalaryla P Dnemin ekonomik ilgili daha fazla bilgi iin Bkz: evket, Pamuk, thal kamesi, Dviz Darboazlar ve Trkiye, 1947-1979, Kriz, Gelir Dalm ve Trkiyenin Alternatif Sorunu, iinde, 2. Bask, Kaynak Yaynlar, stanbul 1987, s. 37-69. TELEVZYON

NTERNET

Cumhuriyetin kuruluundan itibaren, Trkiye uzun bir sre ithal ikameci sanayileme politikas izlemitir. 1954 yl ve sonrasndaki dviz bunalm yllarnda, ithal ikamesi sermaye birikiminin en nemli SIRA kayna SZDE olmutur. 1960 sonrasnda ise ithal ikamesi, planlar ve dier yasal-kurumsal dzenlemelerle DNELM resmlemitir. 1963-1967 dneminden sonra, 1970li yllardan itibaren ithal S O R U ikamesinin ikinci aamas olan ara ve sermaye mallar ikamesi aamasna gemitir. Dnem boyunca DKKA T petrol krizinin yaratt olumsuz gelimelere ramen stratejide herhangi bir SIRA SZDE deiiklik olmamtr.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

131

1960larn en nemli olaylarndan biri bir sosyalist partinin, Trkiye i Partisinin (TP), kuruluu ve lke genelinde yaratt etkidir. 1960 ile 1970 aras, TKPnin lke iindeki kadrolar TPi desteklemilerdir. TP, 13 sendikac tarafndan 14 ubat 1961de yaplan bir basn aklamasyla kurulmutur. Ayn dnemde kendi bana bir sosyalist parti kurma giriimleri bulunan Mehmet Ali Aybar ve arkadalar, partiye katlmlardr. Mill Demokratik Devrim-Sosyalist Devrim tartmalarnn balangc yine bu dneme denk der. Trkiye i Partisi (TP) 1965 seimlerinde TBMMye 15 milletvekili sokabilmi ve Trk siyasal hayatna kalc yenilikler getirmi nemli bir siyasal oluumdur. TPin bir dier vurgu yapt konu da antiemperyalizmdir. TP liderleri daha barl ve bamsz bir d politika anlayn benimsemi ve Atatrkn Yurtta Sulh Cihanda Sulh anlay dorultusunda Trkiyenin komularyla olan ilikilerini gelitirmesi gerektiini ifade etmitir.
Resim 5.2 Trkiye i Partisi Posteri Kaynak: stanbulBA Haber Merkezi, 12 ubat 2011, (Abdurrahman Atalayn 1988de yaynlanan Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi)

Trkiyede souk sava yllar, sol aydnlarn dikkatlerini d politikaya yneltmeleri asndan nemlidir. Sol ideoloji Trkiyenin izledii ekonomi-politikay eletirmi, izlenen izgiyi Batl gl devletlerin karlarna hizmet etmek olarak grmtr. Bu dnemde ortaya kan rgtlerden biri, 1950de stanbulda kurulan Trk Barseverler Cemiyetidir. Bakanln Behice Borann yapt bu dernek, Trkiyenin Koreye asker gndermesini ve NATOya girmek istemesini knamasyla dikkat ekmitir. 1960-80 aras dnemde Trkiyede sosyalist ideolojinin yaygnlamasnda en etkili olmu bir dier grup Yn Hareketidir. Yn Hareketi ismini ilk olarak 20 Aralk 1961de yaynlanm Yn Dergisinden alr. Yn Dergisi kurulurken 27 Maysn da cokusuyla dnemin btn entelektellerinden destek grmtr. Derginin yayn hayat Haziran 1967ye kadar srm ve derginin yaynlar zellikle asker-brokratik elit ve niversite genlii-entelektel gruplar zerinde etkili olmutur. Derginin imtiyaz sahibi ve bayazar daha ok Trkiyenin Dzeni adl eseriyle bilinen Doan Avcoludur.
SZDE 1960larda sol ideolojinin rgtlenmesinde hangi ekonomik ve SIRA siyasi koullar etkili olmutur?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

132

Trk Siyasal Hayat

LBERALZM
Liberal kavramn ilk kullanan yazarlardan Adam Smith, Uluslarn Zenginlii adl eserinde liberal ihracat ve ithalat sistemini anlatr. Zamanla kullanm yaygnlaan kavram yzyln ortalarna ve sonlarna doru siyaset szlne iyice yerleerek laissez faire laissez passer (braknz yapsnlar, braknz gesinler) ifadesinin yerini alm ve dnce zgrln, ifade zgrln, basn zgrln ve serbest ticaret anlamna gelmitir (Tunay, 1969).

Tarihsel olarak dnyada 17. yzylda ortaya kan liberalizm, bireycilii, bireysel hak ve zgrlkleri, zel mlkiyeti ve devlet mdahaleciliinden uzak serbest piyasa sistemini temel alr. Ancak liberalizm, sadece entelektel bir pozisyon deil, ayn zamanda siyasal ve sosyal eylemlere ve devlet politikalarna yn vererek, bir doktrin ve ideoloji hline dnmtr. Liberal dncenin odanda zerk birey yer alr. zgr dnen ve zgrce eylemde bulanan birey; hibir amacn arac olarak kullanlmaz; o, kendi bana bir amatr. Liberalizmin bu derece nem atfettii zerk birey, Trk siyasal dncesinde genellikle olumsuz bir kategori olarak alglanr. Birey; cemaati, toplumu ya da partiyi bozan, blen veya en azndan zen bir ge olarak grlr. Bu nedenle liberalizmin parolas olarak kullanlan braknz yapsnlar ars, Trkiyenin hem solcularn hem de saclarn rahatsz eden bir ardr. kinci Dnya Savann hemen ertesinde Ocak 1946da Celal Bayarn nderliinde kurulan ve 1950de iktidara gelmesinden sonra Adnan Menderesin nderliini devrald Demokrat Parti ana hatlar bakmndan liberal bir program nermi, zellikle din zgrl ile iktisadi zgrlk vaad etmitir. Bununla beraber, Demokrat Parti ilk yllardaki zgrlk tutumunu zamanla terk ederek, baskc bir ynetim kurmutur. Burada ilgin olan noktalardan biri, ok partili siyasete geildikten sonraki dnemde merkezde veya orta sada saylan partiler genellikle programlarnda kimi liberal temalara yer vermekle beraber, uygulamada bunu gerekletirmemitir. Cumhuriyet Trkiyesinde 1994 ylna kadar kendisini dorudan doruya liberal olarak tanmlayan bir parti kurulmamtr. Demokrat Partinin kapatlmasndan sonra onun siyasi mirasn stlenen Adalet Partisi brokratik merkeze kar evre glerini temsil eden zellii dolaysyla sistem iindeki genel rol bakmndan zaman zaman liberal bir parti olarak alglanm ise de kendinden nceki Demokrat Parti gibi, o da daha ziyade kalknmac-poplist bir sylemle var olmutur. Bu yaklam ounluu ve mill iradeyi kutsayarak vurgular. Ayn durum 1980 sonrasnda kurulan Doru Yol Partisi (DYP) iin de esas itibaryla geerlidir. zellikle Sleyman Demirelin liderlii bu partileri (herhangi bir) doktriner izgiden uzak tutmutur. Buna karlk 1983 ylnda Anavatan Partisini (ANAP) kuran Turgut zal (1927-1993) liberal temalardan daha fazla etkilenmitir. zal dneminde ANAPn iktisadi liberalizm ve arasal devlet tezleri stndeki vurgusu daha belirgindir. Bununla beraber, ANAP tam bir liberal parti saylmamaktadr. nk ANAPn ilk dneminde, bir koalisyon zellii gsteren kurucu kadrolar ve toplumsal taban muhafazakr-milliyetidir; liberal ekonomi ve din zgrl konusunda gsterdii duyarll genel olarak sivil ve siyasi zgrlkler sz konusu olduunda geri planda kalmtr. ANAPn zal sonras dneminde ise ekonomik liberalizm sylemi korunmu olmakla beraber, parti gitgide daha fazla devleti merkeze yaklamtr. Bununla beraber, zaln kendisinin cumhurbakanl dneminde (1989-93) daha liberal bir sylem gelitirdii sylenebilir. Liberal sfatn ilk (ve halen tek) kullanan parti 1994 ylnda kurulan Liberal Partidir; parti daha sonra adn Liberal Demokrat Parti (LDP) olarak deitirmitir. Bununla beraber, liberalizmin bir entelektel grubun genel siyasi doktrinini oluturduu ilk rnek Liberal Dnce Topluluu (LDT) bir grup akademisyen ve hukuku tarafndan 1992 ylnda kurulmasyla ortaya kmtr. Avukat Kazm Berzeg ile akademisyenler Mustafa Erdoan ve Atilla Yaylann nclnde kurulan top-

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

133

luluk Trkiyede liberalizmi kapsayc bir fikir sistemi olarak benimseyen ve faaliyetlerini entelektel alana tayan bir kurulu olmutur.
SIRA SZDE Trk siyasal dncesinde liberal sylem nasl alglanm ve partiler tarafndan nasl kullanlmtr? SIRA SZDE

TOPLUMSAL CNSYET VE FEMNZM

DNELM

DNELM S O R U

Toplumsal cinsiyet ve feminizm endstriyel kapitalist toplumlarda mevcut erkek S O R U egemen yaplar sorgulayan bir yaklamdr; erkek egemenliini srekli klan toplumsal ve siyasal yaplar zmlemeyi amalar. Ataerkillik yani erkek egemen toplumu eletiren feminizm, kadnn toplumdaki yerinin iyiletirilmesini ve topDKKAT lumda gerek bir eitlik durumunun salanmasn hedeflemitir. Feminizm eitsizliin yeniden retildii toplumsal yaplar sorgular. Bu sorgulama kadnn karSIRA SZDE lksz ev-ii emeine dayal heteroseksel tek eli evlilik, erkek emeini merkeze alan i gc piyasas, askerlik ve vergi vermeye dayal vatandalk temelli ulusdevlet yaplarna ilikin analizler yapmay mmkn klar. AMALARIMIZ Ataerkil toplumsal yaplar sorgulayan Feminist ideoloji Trkiyede 1981 ile 1984 arasnda, stanbul Caalolunda Yazko dergisi bnyesinde kk bir grup kadnn tartt, rendii, o zamanlar yaynlanan Somut gazetesinin K T A Pbir sayfasnda dile getirdii bir kavram olarak popler syleme girmitir. Birka yl sonra (1983) o kadnlarn kurduu Kadn evresi, dnyadan feminist yazarlarn kitaplarn Trkeye kazandrm, Trkiyedeki kadnlar, bu kitaplar T Eokuyarak L E V Z Y O N hayatlarn baka bir gzle grmeye balamtr. 1986da BMnin Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesinin Trkiye tarafndan imzalanmas iin kampanya balatlmtr. eviri ve kitaplarla feminist kuram zerine bir alma yaNTERNET plrken, 1986 ylnda artk kadnlar olarak harekete geme -kampanyalardnemi gelmitir. Trkiyenin de imzalad Uluslararas Ayrmcla Kar Szlemeye uyulmasn isteyen kadnlar bir imza kampanyas balatmlar ve sonu 4000 imzal Kadnlar Dilekesi olmutur. Bu kampanyann bir rn olarak Haziran 1987de Ayrmcla Kar Kadn Dernei kurulmutur. Kadnlar Dilekesinin ardndan, 1986da Dayaa Kar Yry gerekletirilir ve bu yry sonrasnda Dayaa Kar Kampanya balatlr. Bu kampanyann somut bir hedefi de vardr: Bir kadn sna amak. Kampanya gerekten de somut kazanmlara ular. 1988de kampanya srasnda dinlenen kadnlarn deneyimlerinin yer ald bir kitap baslr: Bar Herkes Duysun. Kampanyann sonu verici olduunu gstermesi bakmndan nemli olan bu kitap, bilin ykseltme tekniinin birok kadnda uygulanm hlini andrr. Feminist hukuk anlay cinsiyetlendirilmi kamu anlaynn kamu alannda atlan her admn farkl cinsiyetten vatandalara eitsiz sonular dourduunu gstermeyi ve ortaya kan eitsizlikleri gidermek iin yeni tr bir kamu sorumluluu anlay gelitirmeyi amalamt. Bu anlay gerei eitlik kavramnn ierii deimi; eitlik salamak iin kamu alann dzenleyen kural ve uygulamalarn kadnlarn da toplumsal frsatlardan eit yararlanmasn salayacak ekilde, olumlu ayrmclk politikalar ile yeniden yaplanmas anlay gelimitir. Bu geliimlerin bir sonucu olarak, Trkiyede Anayasann eitlikten ne anladn tanmlayan 10. maddesi, 2004 ylnda deitirilmi ve devlet kadn erkek eitliini salamakla ykmldr ifadesi eklenerek daha nce geerli olan cinsiyet kr eitlik anlaynn yerine kamuda cinsiyet eitlii ilkesinin fiilen gerekletirilmesi gerekliliini kabul eden bir ierik benimsenmitir.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

134

Trk Siyasal Hayat

Trkiye, eitimde toplumsal cinsiyet duyarllnn salanmasn ngren iki uluslararas belgeye imza atm bulunmaktadr: Bunlardan biri Pekin Eylem Plandr, plana gre eitimin her dzeyi iin toplumsal cinsiyete duyarl retim programlarnn oluturulacaktr. Pekin Sonu kararlarnn Kzlar ve Eitim blmnde, kalplam cinsiyet rollerinin srarla kullanlmasnn kzlarn okula eriimini ve okula devamn engelledii vurgulanmaktadr. Ayrca bu dokman, imzas olan lkelere erkek ocuklar ve yetikin erkeklerin deien toplumsal cinsiyet rolleri ve sorumluluklar erevesinde, eitim materyallerini srarla muhafaza edilen kalplam cinsiyet rollerinden arndrmak iin politikalar gelitirmekle sorumlu tutmutur.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Toplumsal cinsiyet ve feminist yaklama gre olumlu/pozitif ayrmclk neden gereklidir?

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

135

zet
A M A

Osmanlnn son dneminde ne kan ideolojileri ve bunlarn toplumsal hareketlerle olan ilikisini aklayabilmek Bu nitede ele aldmz Trkiyedeki -zmler olarak da adlandrabileceimiz ideolojilerin gemii Osmanl mirasna dayanmaktadr. Bu fikir akmlar Osmanl topraklarnn dalmasna yol aan milliyetilik dalgasyla gelimi ve eitlenmitir. Osmanlnn son dneminde ne kan ideolojiler unlardr: Milliyetilik, Osmanlclk, Panislamizm, Trklk ve Turanclk. Bunlarn ortak noktalar mparatorluu iinde bulunduu durumdan kurtarmak ve Osmanl birliini korumaktr. Milliyetilik, 19. yzyldan itibaren dnyada dalgalar hlinde yaylan bir ideoloji olarak Osmanl devletinin siyasetini etkilemitir. Milliyetilik ideolojisi Emperyal gelenekteki Teba/Hkmdar ikiliini sarsmtr. Osmanlclk ideolojisi elde kalan topraklarn btnln korumak ve dalmasn nlemek iin domutur. Bu ideolojinin amac Osmanl snrlar iinde yaayan btn milletleri dil, din, rk fark gzetmeksizin ayn hak ve yetkilere sahip klarak birlik ve btnl salamaktr. Panislamist dnce Osmanl birliini korumak iin dini merkeze koyan bir ideoloji retmitir. Trklk akm ise mill birlik dncesini dil ve kltr balamnda ele almtr. Turanclk ideolojisi mparatorluun paralanmasna kar gelien bir refleks, Trklk bilincini aan bir anahtar olmutur. ttihat ve Terakki hareketinin ideolou olan Ziya Gkalp, Turanc dncenin szcs olmutur. Cumhuriyetin resm ideolojisi olan Kemalizmi tanmlayabilmek Osmanl topraklarnn zlmesi, Anadolu direni hareketinin elde ettii asker baarlar sonucunda Kemalizm cumhuriyetin resm ideolojisi hline gelmitir. Batclk, modernleme ve adalama srecini balatan Kemalist ideoloji Trkiye iin belirli bir ulusal kimlik ve deiim sreci tanmlam ve yol haritas izmitir. Trkiye Cumhuriyeti Kemalist ideolojiyle beraber Osmanl kurumsal yapsndan (saltanat, hilafet, geleneksel meruiyet) ve ok paral/eitli (heterojen) bnyeden kopmu ve (homojen) tek para bir ulus kimliine gei iradesi gstermitir. Homojenlii ina etmek iin de hemen hemen

her milliyetilik akmnn yapt gibi kolektif bellee hitap eden simge ve kken anlatlarndan faydalanmtr. Kemalist ideoloji Cumhuriyet Halk Partisi ile zdeleen Cumhuriyetilik, Halklk, Devletilik, Milliyetilik, nklaplk/Devrimcilik ve Laiklik ilkeleriyle kendini tanmlamtr. zetle sosyal ve siyasi alanda bir reform hareketine yol aan Kemalizm drt teorik varsaym zerinde durmutur. Bunlar: Hkmdar otoritesi zerine kurulu meruiyet anlay yerine, kanun ve yasalara bal meruiyet anlay; mmet toplumundan bir ulus devletine gei; Teba/Halk-Kral/Sultan ikiliinden oluan siyaset yerine ulusun egemenlik kurduu bir siyasal alan ina etmek ve dnyay analiz ederken din yaklamdan, pozitif (olgusal) anlaya gemektir. Anadoluculuk, Batclk, adalama ve Modernizm kavramlarn tanmlayabilmek ve bunlar birbirileriyle karlatrabilmek Anadoluculuk, ilimcilik, kalknmaclk, maneviyatlk ve felsefi anlamda Trk hmanizmasn gerekletirecek bir ideoloji ve toplumsal harekettir. Mavi Anadoluculuk, slamc Anadoluculuk ve Trk Anadoluculuk olmak zere eidi vardr. Trkiyenin dnsel/ideolojik haritasnda Bat hem model alnan hem de tehdit olarak grlen bir ideolojik imgedir. Bat, kimi ideolojik sylemlerde Avrupa-Avrupallama-Avrupallatrma baz sylemlerde ise adalama, modernleme gibi terimlerle karmza kar. Trkiyedeki dnce dnyasnda Bat ile nasl bir iliki kurulaca Kltr ve Medeniyet tartmasnda gizlidir. Ziya Gkalpin kltr/hars ve medeniyet ayrmna gre hars, ulusal kltrdr. Medeniyet ise farkl toplumlarn bir arada gelitirdikleri bir btndr. Bat uygarlnn kltrleri alnamaz nk her ulusun kltr kendine zgdr. Sonu olarak Gkalpin fikriyat durumu bir ikilik olarak grr. Cumhuriyet kesin bir kararla bu ikilie son vermitir. Mustafa Kemal Atatrkte Batllama fikri, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan itibaren adalamann, ada bir devlet ve toplum olmann temelini oluturmutur. Modernleme ve deiim Batc bir akm erevesinde tanmlanmtr.

A M A

A M A

136
A M A

Trk Siyasal Hayat

Trkiyedeki dnce akmlarndan muhafazakrlk ve siyasal islam aklayabilmek Muhafazakrlk en ksa anlam ile mevcut hukuki durumu (statko) muhafaza etmek, toplumdaki radikal deiimlere kukulu yaklama eklinde tanmlanr. Muhafazakr ideoloji iin gelenek en nemli yaptadr. Trkiye muhafazakrlnn geliimi, Trkiye modernleme tarihinde ortaya kar. Trkiye modernleme tarihinde modern olann alglan, modern ve modern olmayan ikilemlerinin yaratlmas, muhafazakr dncenin gidiatn da etkilemitir. Muhafazakr dncede modernlemek, Batnn teknolojisinden faydalanmaktr. Modernlemeye alrken korunmak istenen geler din ve kltr olmutur. Bu ideolojide ama bilim ve maneviyat dengeli bir ekilde bir arada tutabilmektir. Trkiyedeki muhafazakr ideolojiyi genel olarak Kltrel, slamc ve Milliyeti Muhafazakrlk olmak zere e ayrmak mmkndr. Siyasal slam ise modern siyasal alann kuruluu ile ortaya kan ve sylemini konjonktre gre gncelleyen, iktidar toplumsal destek yoluyla salamaya alan modern bir ideolojidir. 1950lerle birlikte DP iktidar ile balayan srete Batclk eletirisi yapan ve din/kltr/gelenek muhafazasn savunan ideolojiler ortaya kmtr. Mill Nizam partisi, Trk slam Sentezi, Siyasal slam gibi akmlar Trk milliyetiliinin slam ile ban kurarak yeniden din siyasal alana tadlar. Trkiyedeki dnce akmlar ve toplumsal hareketlerden sol ve sosyalizm, liberalizm ve feminizmi zetleyebilmek Sosyalizm, iktidar ve retim aralarnn halk tarafndan kontrol edildii bir toplum fikrine dayanr. Solculuk, mevcut sosyal hiyerariyi, eitsizlii kaldrmak isteyen ve zenginliin ve imtiyazlarn adaletli dalmn destekleyen bir politik harekettir. Osmanl mparatorluu dneminde sosyalist gruplar olmasna ramen bunlar geni kitle rgtlerine dnememilerdi. Trkiyede sol ideoloji evrenselci olmas ve sekler bir toplum yapsn savunmas ynleriyle milliyeti ve muhafazakr ideolojilere ters der. Sol ideoloji kendi iinde ok fazla eit barndrr. 1950de kurulan tek yasal sosyalist parti Dr. Hikmet Kvlcmlnn Vatan Partisidir; bu parti adli kovuturmaya

A M A

uratlarak kapatlmtr. 1960l yllarda uygulanan ekonomik politikalar neticesinde Trkiyede ekonomik snflarn ortaya kmas, 1950lerde balayan kyden kente g akmnn 1960larda da devam etmesiyle ehrin kenarlarnda varolarn olumas ve 1961 Anayasasnn salad zgrlk ortam gibi ekonomik, sosyal ve siyasi koullar sol ideolojinin rgtlenmesinde etkili olmutur. Bu dnemde, Trkiye i Partisi (TP) 1965 seimlerinde TBMMye 15 milletvekili sokarak Trk siyasal hayatnda nemli bir baar salamtr. 1960-80 aras dnemde Trkiyede sosyalist ideolojinin yaygnlamasnda en etkili olmu bir dier grup Yn Hareketidir. Tarihsel olarak dnyada 17. yzylda ortaya kan liberalizm, bireycilii, bireysel hak ve zgrlkleri, zel mlkiyeti ve devlet mdahaleciliinden uzak serbest piyasa sistemini temel alr. Liberalizm birey kavram zerine bina edilen bir ideoloji olduu iin dier ideolojilerden farkl bir ereveye oturmaktaktadr. Birey, zgrlk, zel alan gibi anahtar kavramlara dayanan liberalizm Trkiyede genel olarak sadece ekonomiye zg bir siyaset olarak alglanm, zerk birey kavram ise olumsuz karlanmtr. Toplumsal cinsiyet, feminizm akmlar ataerkil (erkek egemen) dzeni sorgulayarak cinsiyet eitliini siyasal alann temel sorunlarndan biri olarak grmtr. Bu erevede ortaya kan hareketler imdiye dek adaletsiz bir hak paylamna maruz kalan cinse ve kesimlere pozitif/ olumlu ayrmclk uygulanmas gibi zmler gndeme getirmitir.

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

137

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Osmanlnn son dneminden kalan dnsel miras ile balantl deildir? a. Trklk b. Turanclk c. slamclk d. Milliyetilik e. Ulusalclk 2. Aadakilerden hangisi Anadoluculuk akmnn eitlerinden deildir? a. Mavi Anadoluculuk b. slamc Anadoluculuk c. Trk Anadoluculuk d. Milliyeti Anadoluculuk e. Liberal Anadoluculuk 3. Turan fikrini bir lk/ mefkure olarak ele alan dn insan kimdir? a. Yusuf Akura b. Ziya Gkalp c. Ahmet Aaolu d. Halide Edip Advar e. Nurettin Topu 4. Muhafazakr ideolojinin ana kavram nedir? a. Deierek ayn kalmak ve gelenei muhafaza etmek b. Srekli yeniye odaklanp eskiye snger ekmek c. ada uygarlk seviyesini yakalamak d. Bireyin zgrln tesis etmek e. Baty eletirmek 5. Kemalizm laiklii ka anlamda tanmlamtr? a. 1 b. 2 c. 3 d. 4 e. 5 6. Aadaki kavramlardan hangisi Trk-slam Sentezi ile ilgili deildir? a. Milli kimlik b. Maneviyat c. Kltr d. Gelenek e. Toplumsal Cinsiyet 7. Aadakilerden hangisi Sol ideolojinin en nde gelen anahtar kavramdr? a. Atatrklk b. Feminizm c. Emek ve nsan d. Modernizm e. Milliyetilik 8. Aadakilerden hangisi Trkiyede kadn erkek eitliini salamak konusunda tartlan konulardan deildir? a. Okul mfredatnn gzden geirilmesi b. Pozitif ayrmclk uygulamas c. Kadna kar iddet ile ilgili sivil kampanyalar d. Atatrkln yeniden tanmlanmas e. Kz ocuklarnn okula gnderilmesine ynelik kampanyalar 9. Trkiyedeki popler sylemde liberal ideoloji nasl yorumlanmaktadr? a. Blc ve paralayc b. Kolektivist c. mmeti d. Solcu e. Devleti 10. Trkiyede hem sa hem sol ideolojiyi etkileyen en nemli akm hangisidir? a. Trk-slam sentezi b. Muhafazakarlk c. Feminizm d. Milliyetilik e. Liberalizm

138

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise Osmanl Miras: 19. Yzyl deolojilerinin Ortaya k konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anadoluculuk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Osmanl Miras: 19. Yzyl deolojilerinin Ortaya k konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muhafazakrlk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kemalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal slam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sol ve Sosyalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumsal Cinsiyet ve Feminizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Liberalizm konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muhafazakrlk, Siyasal slam ve Sol ve Sosyalizm konularn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Muhafazakrlk, kelime olarak dzeni korumak, statkoyu muhafaza etmek fikri zerine oturur. Deiime kuku ile bakar. Muhafazakr ideolojiye gre modernleme tercih edilir bir durum deildir ama eer modernizm kanlmaz ise toplumda gemiten gelen geleneksel kurumlar (aile, eitim ve kltr) muhafaza edilerek deimelidir. Deiim srecinde lider (otorite, baba figr/temsili) sreci ynetir, deierek ayn kalma ilkesine sahip kar. Sra Sizde 4 1960l yllarda sol ideoloji Devlet Planlama Tekilat programlar dorultusunda balayan ithal ikameci sanayileme politikasnn sonucunda olgunlam, Trkiyede ekonomik snflarn ortaya kmas ve 1961 Anayasasnn getirdii ortam ile rgtlenmeye balamtr. Ayrca 1950lerde balayan kyden kente g akm 1960 ve 70lerde de devam etmi ve ehrin eperlerine eklemlenen varolar sol dncenin rgtlenme sahalarndan biri olmutur. Sra Sizde 5 Liberalizmin nem atfettii zerk birey, Trk siyasal dncesinde genellikle olumsuz bir kategori olarak alglanr. Birey; cemaati, toplumu ya da partiyi bozan, blen veya en azndan zen bir ge olarak grlr. rnein Demokrat Parti ana hatlar bakmndan liberal bir program nermi, zellikle din zgrl ile iktisadi zgrlk vaad etmitir. Bununla beraber, Demokrat Parti ilk yllardaki zgrlk tutumunu zamanla terk ederek, baskc bir ynetim kurmutur. Adalet Partisi brokratik merkeze kar evre glerini temsil eden zellii dolaysyla sistem iindeki genel rol bakmndan liberal bir parti olarak alglanm ise de kendinden nceki Demokrat Parti gibi, o da daha ziyade kalknmac-poplist bir sylemle var olmutur. Sra Sizde 6 Eitsiz sonular douran koullar gerei eitlik kavramnn ierii deimi; eitlii salamak iin kamu alann dzenleyen kural ve uygulamalarn kadnlarn da toplumsal frsatlardan eit yararlanmasn salayacak ekilde, olumlu ayrmclk politikalar ile yeniden yaplanmas anlay gelimitir.

2. e 3. b

4. a 5. c 6. e 7. c 8. d 9. a 10. d

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 mparatorluk vatanseverlii, elde kalan topraklarn btnln korumak ve dalmasn nlemek iin domutur. Bu ideolojinin amac Osmanl snrlar iinde yaayan btn milletleri dil, din, rk fark gzetmeksizin ayn hak ve yetkilere sahip klarak birlik ve btnl salamaktr. Sra Sizde 2 Trkiye Cumhuriyeti ulus devlet olarak Osmanl kurumsal yapsndan farkldr. Osmanlda saltanat, hilafet, mmet, geleneksel meruiyet ve ok paral/eitli (heterojen) bnye vardr. Trkiye (homojen) ise tek para bir ulus kimlii ve ulusal egemenlik zerine bina edilmitir. Kolektif bellee hitap eden simge ve kken anlatlarndan faydalanmtr. Milliyetilik ideolojisi ulus devletin en temel dayana olmutur.

5. nite - deolojik eitlenmeler ve Toplumsal Hareketler

139

Yararlanlan Kaynaklar
Ansiklopedi (2001-2009). Modern Trkiyede Siyasi Dnce Serisi, tanbul: letiim Yaynlar, 9 cilt. Georgeon, Franois (1990). Kemalist Dnemde Trkiyede Franszca Yayn Yapan Basna Toplu Bir Bak (1919-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 17, Cilt: VI, Mart. Giritli, smet (1997). Atatrk ve Trkiyenin Modernlemesi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say: 37, Cilt: XIII, Mart. Landau, Jacob (1981). Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, London. zdoan, Gnay Gksu (2001). Turandan Bozkurta, stanbul: letiim Yaynlar. Pamuk, evket (1987). thal kamesi, Dviz Darboazlar ve Trkiye, 1947-1979, Kriz, Gelir Dalm ve Trkiyenin Alternatif Sorunu, iinde, 2. Bask, stanbul: Kaynak Yaynlar. Safa, Peyami (1996). Trk nklabna Baklar, Ankara. Tunay, Mete (1969). Siyasal Dnceler Tarihi, C.II, Ankara: A..S.B.F. Yaynlar, Sevin Matbaas. stel, Fsun (1997). Trk Ocaklar, stanbul: letiim Yaynlar.

6
Amalarmz
Devlet Din Laiklik slamclk

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Din ve devlet ilikileri alannda Osmanldan Cumhuriyet dnemine devreden miras zetleyebilecek, Tek parti dneminde (1923-1950) din ve devlet ilikilerini ve bu alanda gerekletirilen reformlar ifade edebilecek, Demokrat Parti dnemi ve 27 Mays srecinde (1950-60) din ve devlet ilikileri alannda atlan admlar zetleyebilecek, 1965-80 aras dnemde din devlet ilikilerini aklayabilecek, Trkiyedeki slami oluumlarla ilgili genel bilgileri ifade edebilecek, 1980 sonras dnemden gnmze kadar olan srete din ve devlet ilikilerini ve bu alandaki dnmleri aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Snni-Hanefi slam Alevilik Tarikat Cemaat

indekiler
GR OSMANLIDAN DEVREDEN MRAS TEK PART DNEMNDEN DEMOKRAT PARTYE DN DEVLET LKLER (1923-1950) DP DNEM VE 27 MAYIS SRECNDE DN DEVLET LKLER (1950-1965) SLAM OLUUMLARLA LGL BR SINIFLANDIRMA DENEMES 1965-1980 ARASI DNEMDE DN DEVLET LKLER 1980-1997 ARASI DNEMDE DN DEVLET LKLER 1997 SONRASI DNEMDE DN DEVLET LKLER

Trk Siyasal Hayat

Din, Devlet, Laiklik

Din, Devlet, Laiklik

GR
29 Ekim 1923de Cumhuriyet ilan edildiinde Trkiye, Osmanl mparatorluundan ok farkl ilkelere dayal bir devlet hline gelmiti. Trkiye Cumhuriyetini kuranlar, Osmanl mparatorluunun gerilemesinin en nemli nedeninin dinsel tutuculuk olduuna inandklar iin laiklii, modernleme srecinin en temel unsurlarndan birisi olarak grmekteydiler. Trkiye Cumhuriyeti fikri birdenbire ortaya kmam, zellikle 19. yzyldan itibaren gelien Osmanl modernlemesinin yaratt dnce akmlarndan beslenmiti. Cumhuriyet dneminde gerekletirilen reformlarla ilgili tartmalar, 19. yzylda Osmanl mparatorluunun aydn evrelerinde balamt. zellikle slam ve modernleme ilikisinin nasl olmas gerektiine dair son derece hararetli tartmalar yrtlmekteydi. Aydnlar ve devlet sekinleri, Osmanlnn sorunlarna dair zm nerilerinde, genel olarak batclk, milliyetilik ve slamclk akmlar etrafnda kmelenmekteydiler. Bu akmn da slamn modernlemeye, an gereklerine kar olmad, uyum salayabilecei ynnde ortak grleri olmakla beraber, bunun nasl gerekleecei konusunda deiik nerileri vard. Bu akmlardan batcln laiklik, laikleme konularnda dier akmlardan daha radikal nerileri sz konusuydu. Bu tartmalar ksaca anmsamadan nce, bu blmde sklkla karmza kacak kimi kavramlar ksaca tanmlamalyz.

Temel Kavramlar
lgili tartmalarda srekli karmza kan kavramlar; laik, laiklik, laikleme, sekler, seklarizm ve seklerlemedir. Sekler kelimesi, yzyl, a, dnya gibi anlamlar olan Latince saeculumdan tremitir. Sekler szcnn bugn ald anlamlar kavrayabilmek iin ncelikle seklerleme ve seklarizm kavramlarn tanmlamalyz. Seklerleme, toplumsal ve kltrel alanlarn, dinsel kurum ve sembollerin hkimiyetinden uzaklamas anlamna gelmektedir. Seklerleme, dinn etkisinin azald bir deiimi iaret eder. Seklarizm ise eitim ve devlet alanlarnn din ilkelere dayandrlmamasn savunan siyasal doktrin olarak da tanmlanabilir. Sekler kavram, kiilerin seklarizm yanls olduklarn vurgulamak iin kullanlabildii gibi asl olarak, seklerlemenin getirdii sre ve kurumlar tanmlamak iin kullanlr: sekler eitim veya sekler devlet gibi. lkemizde ise laik kelimesi ve ondan tretilen kavramlar ok daha sklkla kullanlmaktadr. Bunun nedeni, bu kavramlarn ve onlar douran srelerin Fran-

142

Trk Siyasal Hayat

sz toplumuyla ilgili olmas ve Osmanl aydnlarnn da Fransz modernleme srelerinden etkilenmeleridir. Franszca laique, szc, halka ait anlamna gelen ve kilise hiyerarisi dnda kalan geni kesimleri ifade eden bir anlama sahipti. Buradan tretilen laicite szcn Franszlar, seklarizm kavramna karlk olarak kullanmaktadr. Burada alt izilmesi gereken nokta laikliin 1789 Fransz Devriminden sonra, din ve devlet alanlarnn ayrlmalar deil; dinn devlet tarafndan kontrol olarak tecrbe edilmesidir. Trkiye Cumhuriyeti de Fransz laiklik tecrbesini model olarak ald iin sekler szcnden treyen kavramlar deil, laik szc ve onun akrabas kavramlarla daha iyi anlalabilir. Trkiyedeki laiklik anlay, devletin farkl din yorumlar karsnda tarafsz olmasn deil bir din yorumu aktif biimde ne karmasn getirmitir. Oysa ABD Anayasas, devletin din alannda rgtlenmesini veya herhangi bir din anlay savunmasn yasaklad iin devlet, farkl din tecrbeler karsnda tarafsz kalm; Fransz laik geleneinden farkl olarak sekler bir devlet ortaya kabilmiti. Trkiyedeki laiklik tartmalarnda baz evreler, Anglo-Sakson sekler gelenei olarak tanmladklar ABD rneini, Fransz laiklik anlayna alternatif olarak nermektedirler.
SIRA SZDE

lkemizde Fransz kaynakl laiklik kavram ve uygulamasnn tercih edilmesinin nedenleSIRA SZDE ri nelerdir?
DNELM OSMANLIDAN DEVREDEN MRAS

D NELM Namk Kemal (1840-1888): Gen Osmanllarn nemli temsilcilerinden Namk Kemal, S O doa R U yasasn Tanr yasas sayarak, insann Tanr vergisi hrriyetleri olduuna ve bunlarn DKKAT dokunulmazlna vurgu yapyor; slami kaynaklardan hareketle hrriyeti bir SIRAoluturmaya SZDE gayret duru ediyordu. Namk Kemalin liberalizmi slami kaynaklardan yola karak AMALARIMIZ yerliletirmek istedii grlmektedir.

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

MAKALE
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/ Ziya_G%C3%B6kalp

Osmanl Devletinde din devlet ilikilerinde iki temel unsur ne kyordu: Ulema (Din adamlar ve din hiyerarinin ba olan eyhlislam. Bu unsurlar S O tabakas) R U devlet brokrasisi ierisinde konumlanmlard. Padiahlar, halife nvanna sahip olmak gibi kimi zelliklerini de kullanarak, kendi ynetimleri iin dorudan dinDKKAT sel meruiyet retebiliyorlard. Yine bir takm uygulamalarna zellikle eyhlislam makamndan destek alarak din bir meruiyet salayabiliyorlard. Fakat padiahlaSIRA SZDE rn gerek ulema gerekse eyhlislama gre ok daha gl bir konumda olduklarn unutmamak gerek. eyhlislamlarn padiahlarn taleplerini kabul etmedikleri durumlar ok snrlyd. AMALARIMIZ Yine Osmanl gelenekleri ierisinde, eriat hukukunun dnda rfi hukuk veya kanunnameler ad verilen devlete ait bir hukuk alan da mevcuttu. Padiahn kanunnamelerinin din-u-devlet denilen ve Fransz kkenli devlet akl (reaK T gerekesi, A P son detat) kavramna benzeyen, devlet ynetiminin kendine zg zorunluluklar olduu inancyd. Baz gzlemciler, Osmanldaki bu zelliklerin, Trkiyedeki laik devlet uygulamalarna zemin hazrladn savunurlar. Buna gre, ulemann OsTELEVZYON manl devlet brokrasisi ierisinde konumlanmas, daha sonra Cumhuriyet devrindeki Diyanet leri Bakanlyla devamllk gstermitir. Yine Osmanl, kanunname geleneiyle oluan laik hukuk anlay, Cumhuriyet dnemindeki laiklik uygu N T kolaylatrmtr. ERNET lamalarn da Osmanl mparatorluunun yneticileri, zellikle 19. yzylda, belli alanlarda modernlemenin zorunlu olduunu kabullenmilerdi. zellikle hukuk ve eitim MAKALE alanndaki modernleme hamleleri, bir seklerleme boyutu da ieriyordu. 1839da ilan edilen Tanzimat Ferman, Osmanl Tebasna yaam, onur ve mlkiyet garantisi vermiti. Ferman, daha nce Millet Sistemi ierisinde kendi dinsel hukuklarna bal kesimlere, daha evrensel haklar tannmas bakmndan bir ilkti. Hukuk alannn dinsellikten uzaklamas veya seklerlemesi anlamnda da son derece nem-

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

143

li bir dnm noktasyd. Bu ynde bir baka nemli adm da 1856da kabul edilen Islahat Fermanyla, Mslman ve gayrimslim vatandalarn kamu istihdam, vergi ve askerlik konularndaki eitliine yaplan vurgudur. Bylece millet sistemine dayal dinsel kaynakl ok hukukluluktan, tek hukuklu vatandalk rejimine doru yol alnmaktayd. Tm bunlar yaplrken hem devlet adamlar hem de Gen Osmanllar gibi aydn kmeleri, modernleme admlarn slami sylem ve sembollerle merulatrma yoluna gittiler. Yine II. Abdlhamid (1876-1908), eitim ve idare alanlarndaki ciddi modernleme hamlelerini slami sylem ierisinden merulatrmaya SIRA SZDE nem gsteriyordu. Baz gzlemciler, Osmanlnn son dneminde ortaya kan ve daha sonra slamclk akm ierisinden ilerleyen bu araylarn muhafazakr modernleme DNELM kavramyla aklanabileceini savunuyorlard. Modernlemeye kar kmamakla beraber, onu yerliletirmeyi hedefleyen bu akmn, gnmze kadar etkin olmaya S O R U devam ettiini sylemek mmkndr. Osmanl dnemindeki dier etkili akmlardan Batclk mensuplar, laiklik konusuna daha D KSZDE KA T SIRA fazla nem vermekle beraber, din kart bir sylem kullanmamaya zen gstermilerdi. Bu akmn din konusundaki tezleri, daha sonra Cumhuriyeti kuran kadrolar ciddi biimSIRA SZDE DNELM de etkiledii iin de nemlidir.
AMALARIMIZ Batclarn zellikle bilimsel yntemlerin sosyal bilimlere ve alanlara Stoplumsal O R U da uygulanabilecei ve kesin sonular retebileceine dair pozitivist bir anlaya yatkn olduklar grlyor. Bu nedenle, dinn alannn giderek gerilemesi ve buK D K T KAA T P nun yerini modern bilim ve nerilerinin almas gerektii ynndeki inanlaryla seklarizme yakn durmaktaydlar. Bu bak as, Jn Trkler olarak bilinen ve tSIRA SZDE tihat ve Terakki Cemiyetinin kuruluunda nemli roller stlenen isimlerde de yayTELEVZYON gnd. Bu isimler, gerek, saf, akla uygun, mill slam gibi vurgularla, dinn bireysel alana ekilmesini ve ilerlemeye ve toplumsal istikrara destek salamasn savuAMALARIMIZ nuyorlard. NTERNET

SIRA SZDE

DNELM S O R U

D K SZDE KAT SIRA

SIRA SZDE DNELM AMALARIMIZ S O R U

A TP K D KTK A

SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P

Ziya Gkalp (1976-1924): MAKALE ttihat ve Terakki T Enemli LEVZYON Cemiyetinin en ideolou olan Gkalp, Cumhuriyeti kuran kadrolar da ciddi lde etkilemiti. Gkalp, Halk slamnn hurafelerle dolu Nolduunu T E R N E Tve reforma tabi tutulmas gerektiini savunuyordu. Ona gre, slam gerek kimliine kavuturmak, akl MAKALE rehber edinen aydnlarn greviydi ve devlet de bu aydnlar yetitirmek suretiyle dinde reformu mmkn klmalyd. Yukarda zetlenen din anlaynn Kemalist aydnlarca da sahiplenilmeleri tesadf saylmamaldr. Kemalistler, zellikle Batc ve Milliyeti dnce akmlarnn tesirinde yetimilerdi.

Dnemin fikir akmlar ve tartmalar iin bkz: Mardin, erif (1996), Yeni K T A POsmanl Dncesinin Douu, stanbul. Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), stanbul.
MAKALE TELEVZYON TEK PART DNEMNDEN DEMOKRAT PARTYE DN DEVLET LKLER (1923-1950)

Kurtulu Savann kazanlmas, Trkiyede yeni bir cumhuriyet rejiminin kurulmasna yol amt. Kurtulu Sava iin farkl toplum kesimlerinin seferber edilmeNTERNET sinde, slamdan kaynaklanan din kardelii syleminin kullanlmas son derece etkili olmutu. Farkl snfsal, blgesel ve etnik kesimlerden gelen unsurlarn seferber edilebilmeleri iin savan slam ve zellikle hilafeti kurtarmak iin verildii MAKALE vurgusu sklkla yaplacak, TBMM 23 Nisan 1920de dualarla alacakt. Gncel siyasal gerilimleri ustalkla kullanan Mustafa Kemalin saltanatn kaldrlmas iin yapt hamle, Mecliste temsil edilen ok farkl kesimlerden destek alacakt. Saltanatn kaldrlarak Cumhuriyetin kurulmasna destek veren isimler arasnda din adamlar da mevcuttu.

144
Resim 6.1 Meclis Dualarla Alyor

Trk Siyasal Hayat

I. Mecliste (1920-23) Mustafa Kemal etrafnda toplananlar iin Birinci Grup, onlara muhalif olan isimlere ise kinci Grup deniliyordu. kinci Grup yeleri, Hilafetin kaldrlmayacayla ilgili gvence istediler ve bu gvence kendilerine bir yasa maddesiyle verildiinde saltanatn kaldrlmasna destek sundular. Bylece saltanat, 1 Kasm 1922de kaldrld. Saltanat kaldrldnda mevcut padiah Vahdettin, sultanlk unvann kaybetmekle beraber hlen halife olarak resm bir konuma sahipti. Bu dzenlemeyle getirilen bir baka yenilik, halifenin Meclis tarafndan seileceiydi. Padiah Vahdettin yurt dna kanca TBMM toplanarak Abdlmecid Efendiyi halife seti. Bu seim, TBMMnin halifeyi bile seecek yetkiye sahip klndnn bir gstergesiydi. 1921 Anayasas, halk egemenliine vurgu yapan, cumhuriyet rejimine geii kolaylatrc maddelere sahipti. 29 Ekim 1923de Cumhuriyet ilan edildiinde, hilafet makamnn korunuyor olmas, yeni rejime muhalefet edebilecek kesimleri zayf durumda brakt. Bir baka ifadeyle tm bu admlar ayn anda ve yanl zamanda atlsalard belki daha sert bir muhalefetle karlaacaklard. Belki de bu nedenlerle Mustafa Kemal ve arkadalar, hilafeti kaldrmay daha sonraya braktlar. 3 Mart 1924de kabul edilen 431 sayl Yasayla sadece hilafet kaldrlmyor, Osmanl Hanedan da lke dna karlyordu. Bu Yasa, Trkiyede din-devlet ilikilerinin yeni dnemde alaca ekil bakmndan son derece belirleyiciydi. Hilafet makam, din mahiyeti olan bir kurumdu ve kaldrlmas Cumhuriyet ynetiminin laiklik ynndeki admlarnn en nemlilerindendi. Hilafetin kaldrld gn Meclis iki nemli yasa daha kabul etti. Bunlardan birincisi ile eriye ve Evkaf Vekleti (Din ve Vakf leri Bakanl) kaldrlp yerine Babakanla bal Diyanet leri Reislii (Bakanl, DB) ile Vakflar Umum Mdrl kuruldu. eriye ve Efkaf Vekaletinin kaldrlmas, din ileriyle ilgilenen ayr bir bakanln olmamas anlamna da geliyordu. Bu gelimelere paralel olarak eyhlislamlk makam da kaldrld. Kabul edilen ikinci yasa ise Tevhid-i Tedrisat Kanunu idi. lkede eitim ve retim birliini salamak amacyla kartlan bu yasayla btn okullar Maarif Vekletine (Eitim Bakanlna) baland. Maarif Vekleti de ksa bir sre sonra btn medreseleri kapatt. nceleri eriye ve Evkaf

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

145

Vekletine bal olarak eri ilere bakan mahkemeler de 8 Nisanda kaldrld ve bu tr davalar grme yetkisi Adalet Bakanlnn nizami mahkemelerine devredildi. Tm bu dzenlemeler, 1924te kabul edilen yeni Anayasada da karlk bulmu, bylece yeni cumhuriyet rejiminin anayasas da hayata gemiti. DBin kurulmas, din ve devlet ilerinin ayrlmasndan ziyade, dinn devlet tarafndan denetiminin amalandn gsteriyordu. Bu uygulama, yukarda anmsattmz Fransz laiklik tecrbesinden izler tayordu. Cumhuriyeti kuran kadrolarda, gerici bir ayaklanmayla, modernleme yolundaki kazanmlarn tersine evrilebilecei ynnde bir endie vard. Bu kadrolardaki irtica korkusunu anlamadan bu dnemde izlenen siyasetleri kavramak zordur. Szgelimi smet nn, tarihimizde 31 Mart Vakas (1909) olarak bilinen ayaklanmaya ahit olmu, onu bastran askerler arasnda yer almt. Hem nnde hem de dier Kemalist kadrolarda kkl bir irtica korkusunun olumasnda ve daha sonraki yllarda bu endielerinden kaynaklanan kimi sertlik politikalar izlemelerinde, Osmanlnn zlme srecindeki tecrbelerinin rol azmsanamaz. Laiklik ilkesinin anayasada yerini bulmas hemen gereklemedi. 1924 Anayasasnn 2. maddesinde, Trkiye Devletinin din, din slamdr ifadesi yer alyordu. Bu ifade 1928de Anayasadan kaldrld ama yerine laiklik ilkesinin konulmas iin 1937 yln beklemek gerekecekti. Buraya kadar aktarlan deiiklikleri devlet yapsnn laikletirilmesi olarak tanmlayabiliriz. slam dinnin, toplumun semboller dnyasndaki ve zellikle gndelik yaamndaki arl anmsandnda, bu alanda yaplan deiiklikler de toplumsal yapnn laikletirilmesi olarak tanmlanabilirler. lk nemli adm, bata fes olmak zere her trl baln yasaklanmas ve memurlarn apka giymelerinin zorunlu hle getirilmesidir. Mustafa Kemal, 30 Austos 1925te Kastamonuya yapt ziyaret srasnda apka giyerek halka apka giymeyi tledi. 25 Kasm 1925te kan bir yasayla memurlara apka giyme zorunluluu getirildi ve dier btn balklar yasakland. Bu yasann kmasndan be gn sonra, 30 Kasm 1925te bir baka yasayla tarikatlarn dinsel tren, toplant ve eitim yerleri olan tekke, zaviye ve trbeler kapatld; trbedarlklar ile eyhlik, mritlik, dervilik gibi unvanlar yasakland. Giyim kuam deitiren ve tarikatlar hedef alan bu iki yasaya kar, lkenin eitli yrelerinde baz tepkiler olduysa da bu tepkiler Gezici stiklal Mahkemesinin ald sert tedbirler sonucunda ksa srede bastrld. Hukuk alannda yaplan en nemli dzenlemelerden birisi de 17 ubat 1926 tarihinde Medeni Kanunun kabuldr. svireden alnan Medeni Kanunla kiiler, aile, miras ve eya hukuku alanlarnda geerli olan dine dayal hukuk kurallar, yerini laik ve ada hukuk kurallarna terk etti. Lozan Antlamas (1923) sonucunda Trkiyede yaayan gayrmslim aznlklara kimi haklar tannd: Trk hkmeti, sz konusu aznlklara ait kiliselere, havralara, mezarlklara ve teki din kurumlarna tam bir koruma salamay ykmlenir denilmi, ayrca aznlk okullarna da baz gvenceler verilmiti. 3 Aralk 1934te de baz kisvelerin giyilemeyeceine dair kanunla din giysilerin toplum iinde kullanm yasakland ve din adamlarnn din giysilerini sadece grevleri srasnda ve ibadet yerlerinde giyebilecekleri hkme baland. 27 Mays 1935te Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakknda Kanunla hafta sonu tatili cuma gnnden, cumartesi gn leden sonra balamak zere pazar gnne alnd. 26 Aralk 1925te saat ve takvim, 20 Mays 1928de rakamlar deitirildi. Bunlar 1 Kasm 1928de Arap harflerinin yerine Latin harflerine dayal yeni alfabenin kabul edilme-

146

Trk Siyasal Hayat

si izledi. Buna gre 1 Aralk 1928den balayarak gazete, dergi ve kitap dndaki btn yaynlar Latin harfleriyle yaymland. Latin alfabesine geiin en nemli sonularndan birisi, Osmanl gemiiyle olan tarihsel balarn ciddi biimde zayflamasyd. lerleyen yllarda yeni kuaklar Osmanlca bilmedikleri iin Osmanl gemii ve geleneiyle olan balar zayflamaya balad. Gelenekle balarn zayflamas, din alanda da olumsuz etkilerini ksa srede hissettirmeye balayacakt. Din bilgisi ve Arapa diline hkimiyeti olan isimlerin, yeni kuaklara din eitimi vermelerinin nnde ciddi engeller sz konusuydu. Kapatlan medreselerin yerine yenilerinin almamas nedeniyle bu alanda nemli bir boluk dodu. 1924 ylnda sadece stanbul niversitesine bal bir lahiyat Fakltesi almt ve bu kurum eitimli din adamlarna duyulan ihtiyac karlamaktan uzakt. Bu faklte 1933 ylnda Edebiyat Fakltesi ierisine alnarak, slami Tetkikleri Enstitsne evrildi ve 1941de de tamamen kapatld. Bu arada 1932den itibaren camilerde ezan ve Kuran, Trke okundu. Trke Kuran ilk olarak 23 Ocak 1932de stanbulda Yerebatan Camiinde okundu ve ksa srede stanbulun baka camilerine de yayld. Tanr uludur eklinde balayan Trke ezan ilk kez 30 Ocak gn Fatih Camiinde Hafz Rfat Bey okudu. 3 ubat 1932deki Kadir Gecesinde Ayasofya Camiinde Trke ezan ve Kuran okundu. Ceza Kanununda yaplan bir deiiklikle Arapa ezan ve kamet okumak yasakland. 1928 ylnda stanbul niversitesi lahiyat Fakltesine bal bir komisyondan dinde reform konulu bir taslak hazrlamalar istenildi. lgili komisyon raporunda Trke ibadet savunuluyor, ibadet yerlerinde mzik kullanm, camilere sandalye konulmas ve ayakkabyla girilmesi gibi nerilerde bulunuluyordu. Bu raporun nerileri yaama geirilmediyse de raporu hazrlayan kimi aydnlarn meseleye nasl baktklarna dair nemli bir belge olarak tarihe geti. Yukarda aktarlan kkl deiimlerin kimi toplumsal tepkiler yaratmalar kanlmazd. Bu tepkiler patlak verdike, Kemalist ynetici kadro, irtica endiesiyle ok sk tedbirler ald ve hzla stiklal Mahkemelerini devreye sokarak, muhalefeti etkisizletirmeyi baard. Kimi durumlarda da irtica korkusunu kullanarak, farkl nedenlerle muhalefeti seen isimleri tasfiye etme yoluna gitti. 13 ubat 1925te Binglde patlak veren ve din gerekeleri de olan eyh Sait isyann bastrmak iin, 4 Mart 1925de Hkmete geni yetkiler tanyan Takrir-i Skn Kanunu uygulamaya sokuldu. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TpCF) da ayaklanmayla ilikisi olduu ve din ve mukaddesat- dinyeyi kulland gerekeleriyle 3 Haziran 1925te kapatld. 28 Ekim 1925 tarihli apka Devrimi de Rize, Erzurum, Kayseri, Mara, zmir gibi yerlerde bir dizi kalkmaya yol at ve stiklal Mahkemeleri, gzda vermek iin baz idam kararlar ald. 1930da Mustafa Kemalin izin vermesiyle 12 Austos 1930da kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF) da benzer sulamalara maruz kalacakt. SCF dindar kesimlerde heyecan yaratnca, rejim dmanlar ve mrtecilerin toplanma yeri olduu gerekesiyle hedef hline geldi ve 16 Kasm 1930da kapatld. Yine 1930 tarihli Menemen Olay, Trke ezan uygulamasna tepki olarak patlak veren Bursa Ulucami (1933) ve skilip Olay (1935) da bu dnemdeki tepkilere rnek olarak gsterilebilir. Dinde reform getiren ok nemli dnmler, Mustafa Kemalin rzas olmadan hayata geme ans bulamazlard. Mustafa Kemal, zaman ve zeminin uygun olduu koullarda ilgili reformlarn, gerekli gvenlik tedbirleriyle beraber hzla devreye sokulmalarnn takipisi olmutu. Mustafa Kemalin, Ziya Gkalpin at yolda, aklc, hogrl, ilerlemeye kar olmayan ve mmkn olduunca Trkeye dayal bir din hayat arzulad ve bunu pratie geirmeye alt aktr.

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

147

1940larn banda yukarda bahsedilen dorultuda ve dinde reform konusunda kimi radikal neriler getirilmise de bu nerilere bizzat CHP ierisinden itirazlar getirilmi, slam konusunda daha yumuak bir tutuma ihtiya olduu savunulmutur. 1946da Mecliste din eitimi konusu ele alnarak bir dizi yenilik devreye sokuldu. Bu grmelerde baz hkmet yeleri din eitim konusunda olumlu gr bildirirken, kimi yeler de ykselen komnizm tehdidi karsnda dinn neminSIRA SZDE den bahsettiler. 1947 CHP Kurultaynda laikliin liberalletirilmesi karar alnd. SIRA SZDE Yine ayn yl hacca gideceklere dviz tahsis edildi. 1949da ilkokul 4. ve 5. snflara istee bal din dersleri konuldu. Din adam ihtiyacnn karlanmas iin AnkaDNELM ra niversitesine bal bir lahiyat Fakltesi kurulmasna karar verildi. Milli Eitim DNELM Bakanl da hzlandrlm imam hatip kurslar amaya balad. DP iktidarndan kS veya O R U sanat deesa sre nce, 1 Mart 1950 tarihinde, Trk byklerine ait olan S O R U ri olan trbelerin yeniden almalarna karar verildi. 1940larn ikinci yarsnda CHPnin din konusunda yumuayan tutumuyla, D K K A14 T Mays 1950 sonrasndaki DP iktidar arasnda, ok ciddi bir koputan ziyade, bir tr srekliliin mevSIRA SZDE cut olduu da unutulmamaldr. SIRA SZDE Hukuk alannn laikletirilmesi iin yaplan reformlar sralaynz.AMALARIMIZ SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM DNELM S O R U S O R U DKKAT DKKAT

SIRA SZDE SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ AMALARIMIZ

DNELM K T A P K T A P S O R U

Cumhuriyet dnemindeki dnmleri anlamak iin bkz: Tunay, Mete, (1981) K T A P T.Cde Tek K T A P Parti Hkmetinin Kurulmas (1923-1931), Ankara.
S O R U

DNELM

1946da kurulan DPnin slam dinne yaklam, CHPye gre daha lml ve hogrlyd. Partinin dine hrmetkr duruu, 1950-60 aras yaplan seimlerde ald SIRA SZDE NTER NET yksek oylarn en nemli nedenlerinden birisiydi. DP liderleri, sklkla kendileriNTERNET nin de Atatrk ve laik olduklarn vurgulamlar, CHPden farklarn da millete mal olmu ve olmam devrimler ayrm zerinden ortaya koymulard. Buna gAMALARIMIZ MAK ALE re, sz gelimi, Trke ezan uygulamas milletin kabul etmedii bir uygulamayd. MAKALE DP, bu uygulamay 16 Haziran 1950de ortadan kaldrd. Meclis, Trke ezan uygulamasn kaldrrken CHP grubu da muhalefet gstermemi, sessizce K bu T karara A P destek vermiti. DP, modernlemeye kar bir parti deildi. Babakan Menderes ve arkadalar, dindar kesimlerin, gelimeye, kalknmaya kar olmadklarn;T tam bu sreleE L E Vtersi ZYON re aktif destek verebileceklerini savunuyorlard. CHP sekinlerinin dindar kitleleri gericilik kayna olarak grme tavrlarn paylamyorlard. Bu nedenle DPnin ideolojik duruuna muhafazakr modernleme diyebiliriz. Bu, modernlemeye kar N Tharmanlanmasn ERNET olmamakla beraber, modernlemenin muhafazakr deerlerle savunan bir durutu. Hatrlanaca gibi byle bir duruun ilk iaretleri, Osmanl mparatorluunda 19. yzyldaki tartmalarda, zellikle slamclk akm ierisinMAKALE de grlmt. Hatrlanaca gibi CHP 1945ten sonra din politikalarnda belli bir yumuama gstermiti. DP, CHPnin balatt baz uygulamalar daha da gelitirme yoluna gitti. CHPnin ilkokullarda balatt semeli din dersleri uygulamasna DP yeni bir kural ekledi. Buna gre ocuklarnn din dersi almasn istemeyen aileler, bunun iin okul idaresine dileke vermek zorunda olacaklard. 1956 ylnda semeli din

DP DNEM VE 27 MAYIS SRECNDE DN T E L E VDEVLET ZYON TELEVZYON LKLER (1950-1965) DKKAT

TELEVZYON TELEVZYON DKKAT SIRA N T E RSZDE NET NTERNET AMALARIMIZ MAKALE MAKALE K T A P

TELEVZYON

NTERNET

MAKALE

148

Trk Siyasal Hayat

dersi uygulamas, ortaokullara da tand. DP, din adam ihtiyacnn devam ettiinden hareketle 1951 ylnda, Ankara, stanbul, Adana, Isparta, Mara, Konya ve Kayseride birer imam hatip okulu almasna karar verdi. 1959da da ilahiyat yetitirmek amacyla Yksek slam Enstitleri kurulmas kararlatrld. DP, Cumhuriyet tarihinde ilk kez, 1953 ylnda, radyoda din konularn ele alnd bir Ahlak Saati program balatt ve programa DBten isimler davet edildi. DPnin dindar kesimlere hogrl yaklamyla, rgtl slamc gruplara kar dikkatli ve mesafeli tavr kartrlmamaldr. DPyi ynetenler, CHPnin laiklik politikalarn sert bulmakla beraber, kendileri de laiklik ilkesini benimsemilerdi. Parti ierisinde slamc taleplerle ortaya kan, gruplamaya alan kadrolar tasfiye etmekte tereddt etmedikleri gibi darda da ar grdkleri davranlar bastrma yoluna gittiler. DPnin kurulu srecinde partinin dindar kesimleri temsil etmediini dnen bir gurubun 1948de Millet Partisini (MP) kurmas da bununla ilikilidir. MP daha dindar kadrolardan oluuyordu ve CHPye kar daha sert muhalefeti savunuyordu. Buna ramen milletin DPye destek verdiini de unutmamalyz. MP 1954te, yani DP iktidar dneminde, laiklik kart politika izledii gerekesiyle, yarg kararyla kapatlacakt. 1952 ylnda Malatyada, gazeteci Ahmet Emin Yalmana baarsz bir suikast giriiminde bulunuldu. Suikast dzenleyen gen, Necip Fazl Ksakrekin liderliinde karlan Byk Dou dergisindeki yazlardan etkilendiini syleyince, gericilik tartmalar yeniden alevlendi. Babakan Adnan Menderes, Memlekette vicdan hrriyetine tecavz kimsenin haddi deildir...Malatya hadisesi din trl maksatlara alet etmek isteyenlerin, hatta toplu hlde alma kararnda olduklarn gstermitir diyerek tepkisini ortaya koymutu. DP liderlii harekete geme ihtiyac hissetti ve slamc isim ve gruplara ynelik baz operasyonlar gerekletirildi. Daha nce Menderesle iyi ilikileri olan Ksakrek, bir yazsndan dolay 9 ay ceza ald. Bu dnemin en tartmal isimlerinden Said Nursi de yine ayn yl benzer bir soruturmaya urad. Nursi, 1959 ylnda da benzer bir soruturmann konusu olacakt. leride Nursinin balatt Nurcu hareketi ayrca ele alacaz. Samsun milletvekili Hasan Fehmi Ustaolu, Milletin Atatrk inklabna medyun bulunduu iddias asla doru deildir trnden ifadeler tayan bir yazs zerine DPden ihra edildi. Cevat Rfat Atilhan liderliindeki slam Demokrat Partisi de laiklik kart faaliyetleri gerekesiyle 3 Mart 1952de kapatld. Ayrca 23 Ocak 1953te Milliyetiler Dernei kapatld ve dernein nemli isimlerinden, ayn zamanda DP milletvekilleri olan Tahsin Tola ve Sait Bilgi partilerinden ihra edildiler. Ticaniler adyla bilinen bir gurubun Atatrk heykellerine ynelik saldrlar gerekletirmeleri nedeniyle DP, 1951 ylnda Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun kararak Atatrke ynelik sulara kar ar yaptrmlar tespit etti. DP liderlerinin laiklie bal isimler olmalarna ramen, parti tabannda din hassasiyetleri yksek isimlerin olmas baz gerilimleri kanlmaz hle getirmekteydi. DPde devlet dinnin slam olduunun anayasaya yeniden yazlmasn talep eden isimler baarl olamadlar. Yine de eitli tarikat ve cemaatlere, zellikle Nurculua yakn isimlerin DP kadrolarnda kendilerine yer bulabilmeleri, CHP liderliiyle devlet iinde etkileri devam eden sivil ve asker brokrasiyi ciddi llerde rahatsz etmekteydi. 27 Mays 1960da bir asker darbe yoluyla DPnin devrilmesinde irtica tehdidi algsnn byk pay vard. Darbenin, ordu ve yarg brokrasisi dnda, zellikle niversiteler ve eitimli evrelerde de ciddi destei vard. Yeni anayasa tartmalarnda din ve laiklik nemli gndem maddeleri olmay srdrd. Bu tartmalarda

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

149

balca iki rakip kanat sz konusuydu: Tek Parti dneminde oluturulan ve dinn denetimini esas alan laiklik anlaynn tavizsiz srdrlmesini savunanlarla, zellikle ABDde uygulanan, din ve devlet alanlarnn ayrlmasn ve devletin din zgrlklere mdahale etmemesini savunanlar, iki rakip kampa blnmlerdi. Sonuta tek parti dneminde ortaya kan laiklik anlaynn yeni anayasaya da aynen geirilmesini talep edenlerin istedii oldu. Bu dnemde muhafazakr kesimlerin laiklik kartlndan ziyade, doru laiklik vurgusuyla kendi alternatiflerini ortaya koyduklar gzlendi. Bu tutum, daha sonraki on yllarda da zellikle merkez sa evrelerce sahiplenilecekti. Bu dnemde bahsedilen laiklik anlaynn en ne kan savunucusu, hukuk profesr Ali Fuat Bagil olacakt. Darbeden hemen sonra MBK, dine kar olmadn vurgulama ihtiyac hissetti. 25 Temmuz 1960 tarihli 35 numaral bildirisinde, Hrriyetin ve vicdann hazinesi olan kutsal dinmizi, gerici siyasal eylemlerin aleti hline sokSZDE makszn, saf ve lekesiz klmak, MBKnn en byk amacdr SIRA denilecekti. MBKnin darbeden sonra ok partili siyasi hayatn yeniden balatlmasyla ilgili gizli ak kimi dzenlemeleri de olacakt. ankaya KkndeD5 Eyll 1961de yaNELM SIRA SZDE plan bir toplantda siyasi partilerden slam siyasal amalarla kullanmamalar istenilmiti. Darbeden sonra kurulan merkez sa Adalet Partisinin (AP) ilk genel baS O R U kan General Ragp Gmpala olacakt. Gmpala, AP iinde kimi ar unsurDNELM lar eriat istemekle sulam, bunlarn atele oynadklarn syleyerek gzda verme ihtiyac hissetmiti. Yine dnemin Cumhurbakan Cemal Grsel, APnin DKK AT S O R U 1964 Kongresinde Sleyman Demirelin parti genel bakanlna seilmesi iin arln koymutu. Bunun nedeni de Grsele gre, Demirelin laik ve Atatrk SIRA SZDE olmasyd. DKKAT
SIRA ortaya SZDE koyunuz. DP liderlerinin laiklik anlaylarn ksaca zetleyip CHPden farklarn AMALARIMIZ SIRA SZDE
DNELM K T A P AMALARIMIZ S O R U

SIRA SZDE

DNELM SIRA SZDE S O R U DNELM DKKAT S O R U

SIRA SZDE DKKAT SIRA SZDE AMALARIMIZ SIRA SZDE

DNELM K T A P AMALARIMIZ S O R U

Bagil, A. Fuat (1962) Din ve Laiklik, stanbul.

T ve AY27 P N Mays DarTK E LE V Z O Demirel, Tanel (2011) Trkiyenin Uzun On Yl: Demokrat Parti ktidar besi, stanbul. DKKAT TELEVZYON SLAM OLUUMLARLA LGL BR SINIFLANDIRMA SIRA N T E SZDE RNET DENEMES

KL PN TE E VT ZAY O
DKKAT

TELEVZYON SZDE SIRA NTER NET

Gndelik hayatmzda Hanefilik, Snnilik, Alevilik, tarikat, cemaat, siyasal slam, radikal slam, slamc parti gibi terimleri sklkla duyuyoruz. Burada slami oluumAMALARIMIZ M NT ET AE KR AN LE lar denilince akla gelebilecek belli bal gruplar ve baz nemli kavramlar zetlemeye alacaz. Osmanl mparatorluunda mevcut slami oluumlardan Cumhuriyete devredenler olduu gibi Cumhuriyet dneminde kan yorumK yeni T A slam P MAKALE lar da sz konusuydu. 1960 Anayasasyla beraber siyasal slamc partilerin glenmesiyle tablo daha da karmaklat. 1980 sonrasnda ise baka lkelerdeki slamc hareketlerden etkilenen kimi gruplar, Trkiyede de radikal T Eslamclk L E V Z Y O N kapsamna girebilecek yaplar oluturdular. Osmanl dneminde Halk slam ve Kent slam eklinde genel bir ayrm yaparak balayabiliriz. Halk slamnda yazl metinlerden ok, o din anlay temsil NTERNET eden sekin kiilerin din yorumlar belirleyiciydi. ounluu okuma yazma bilmeyen bir toplumda, din metinlerden ziyade, dindar kiilerin din temsil etmeleriyle
MAKALE

AMALARIMIZ NM TA EK RA NL EE T

K T A P MAKALE

TELEVZYON

NTERNET

MAKALE

150

Trk Siyasal Hayat

oluan yorumlar daha nemliydi. Halk slam kapsamna ok sayda slami tarikatn yerel motifler kazanarak serpilmi yorumlar sokulabilecei gibi szl aktarmla ve dedelik kurumunun babadan oula gemesiyle kendisini var eden Alevilik de sokulabilir. Aleviler, Drdnc Halife Aliye byk bir ballk gsterirler. Orta Asya kaynakl din yorumlar, Anadoluda mevcut dinler ve On iki mam iiliinden etkilenerek zaman iinde ekillenen Alevilik, Orta Doudaki Nusayri Alevilii veya iilik kollarndan ciddi farkllklar gstermekteydi. Kadn ve erkeklerin beraber ibadet ettikleri Alevilik, Orta Asyadan gelen gmenler arasnda yaygn olan cinsiyet eitliinden de etkilenmiti. Orta Douda iilik, kendi yazl kaynaklar ve bunlar yorumlayan ulemasn olutururken Alevilik szl kltr zerinden geliti. Aleviliin, zaman zaman devlet iktidarna kar meydan okumay getiren itirazc bir kltr de oluacakt. Anadoluda patlak veren ok sayda isyan Aleviliin adaleti sylemlerinden etkilenmiti. Alevilerin byk ounluu Trk kkenli olmakla beraber yaklak % 20sinin Krtlerden olutuu dnlmektedir. Alevilerin Trkiye nfusunun % 15-20 aras bir blmn oluturduu ynnde tahminler vardr. Osmanl mparatorluunun ilk yzyllarnda Snnilik veya Alevilik arasndaki snrlar net biimde belirlenmi deildi. Sradan bir Anadolulu, iki anlaytan da izler tayan din inan ve pratiklere sahip olabilirdi. Zamanla Osmanl mparatorluu Hanefi mezhebine dayal Snni slam daha ok benimseyerek, medreseler yoluyla resm din anlay hline getirdi. Tarikatlarn zellikle stanbul gibi byk kentlerde serpilen kollar, kitap merkezli slam anlayndan etkilendiler ve belli ynleriyle Halk slamndan uzaklatlar. rnein Bektailik, Alevilikle ortak ynler barndrmasna ramen, eyh ve mrit ilikilerine dayal silsilesi bakmndan klasik tarikat yaplarna daha fazla benzeyen ve olduka kentli unsurlar tayan bir slam anlay gelitirdi. Alevilerin geleneksel liderlerine dede denilirken Bektailere elebi veya Baba deniliyordu. Yine Nakibendiliin tara kollarndan farkl olarak kent rgtlenmeleri, ok daha farkl biimlere brnd ve tpk Bektailik gibi devlet sekinlerinden mritler kazanma baars gsterebildi. Osmanl dneminde etkinlii olan Kadirilik, Rifailik, Cerrahilik, Halvetilik, Mevlevilik gibi tarikatlar da unutmamak gerekiyor. te Cumhuriyet kurulduunda yukarda bahsettiimiz yaplarn byk blm faal hldeydi. stanbulda bu dnemde yaklak 250 tekkenin bulunduu bilinmektedir. 1925 ylnda Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapanmasna Dair Kanunla bu yaplara kilit vuruldu. Fakat toplumda sosyolojik bir karl bulunan bu yaplar var olmaya devam ettiler. Osmanl dneminden devreden bir baka akm da modern koullara bir tepki olarak doan ve dinde reform yaplmas gereini savunan slamclk anlaydr. Mehmet Akif gibi aydnlarn temsil ettii bu akm, Cumhuriyet devrinde ciddi biimde dland. Oysa bu akma mensup isimler, modernleme ihtiyac ve slam inanc arasnda sentez araylaryla ne kmaktaydlar. Bir yoruma gre, bu slamc aydnlarn etkisizlemeleriyle Halk slamnn daha zayf rneklerinin n ald. 1940l yllardan itibaren slamclk iki eksen zerinden bir canlanma yaamaya balad. Temel din eitiminin gerilemesi nedeniyle camiler etrafnda ve Kuran kurslar zerinden bir aba sz konusuydu. Bunun yannda Cumhuriyetin modern kurum ve yaamyla uzlamak zorunda olan veya uzlamay isteyen kesimlere hitap eden ve modernlik ve slam arasnda ikna edici ve anlalr sentezler yaratabilen oluumlar da giderek glenmekteydi. Sz gelimi Anadolunun dindar bir ailesinden gelen bir gencin, Cumhuriyetin modern eitim kurumlarnda kendisine verilmek istenilen deerlerle, taradan getirdii deerler arasnda bir atma yaamas kanlmazd.

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

151

Nakibendiliin belli kollar, sz gelimi Mehmet Zahit Kotku etrafnda gelien skender Paa kolu hem temel din eitimini vermek hem de eitimli, modern kesimlere cazip gelebilecek bir slam anlay gelitirmek bakmndan olduka baarl oldu. Yine Said Nursi liderliindeki Nur Hareketi, sadece rencilere deil, esnafa, tccarlara ve memurlara hitap eden mspet bilimlerle bark bir slam anlayn formle edebildi. Bir baka rnek de tamamen modern Trkiyeye zg olan ve Sleyman Hilmi Tunahan tarafndan gelitirilen Sleymanclktr. Bu cemaat, temel din eitimi verme amal Kuran kurslar ve renci yurtlaryla yaygnlat.

Nakibendilik, Kadirilik, Sleymanclk, Nurculuk ve Kollar

slam dnyasnn farkl blgelerinde etkin olan ve ulus-ar alar sayesinde smrgecilik kart mcadelelerde de yerini alan Nakibendi tarikat ve onun farkl kollar, Osmanl dneminde de hem siyaset hem de gndelik hayatta arln hissettirmekteydi. Nakibendiliin, pasif bir dindarlktan ziyade, aktif ve mcadeleci bir Mslmanl savunmas ve modernleme srelerinde de varln srdrebilmesi, devlet sekinleri ve aydnlar arasnda olduu kadar, toplumun geleneksel kesimleri arasnda da etkinlik kurabilmesini salyordu. Nakilik, 14. yzyln ortalarnda Buharal Mehmed Bahaddin Nakibend tarafndan kurulmasndan bu yana, sadece farkl tabaka ve snflardan deil, ok farkl corafyalardan insanlar da ortaklatrabilen bir tarihsel birikim oluturdu. Bugn Trkiyede Nakibendi tarikat emsiyesi altnda toplanabilecek irili ufakl ok sayda cemaat vardr. Bunlardan gnmz Trkiyesinde en etkili olannn skender Paa Cemaati olduunu syleyebiliriz. Cemaat, Mehmet Zahit Kotku etrafnda geliti. Kotkunun en nemli ncelii slamn temel bilgilerini yeni kuaklara aktarmakt. Kotku, sradan insanlara ulaabildii gibi dnemin niversite hoca ve rencilerine cazip gelen bir dil de kurabiliyordu. Mritleri arasnda daha sonra Trkiye siyasetinde etkili olacak, Necmeddin Erbakan ve Turgut zal gibi isimler dikkati ekiyordu. Sanayileme ve kalknma meselelerine nem veren Kotkunun ballar arasnda ok sayda mhendis mevcuttu. Erbakan liderliinde siyasal hayata katlan Milli Nizam Partisinin (1970) de Kotkunun tavsiyesiyle kurulduu bilinmektedir. Kotku 1980 ylnda vefat ettii zaman yerine ilahiyat damad Prof. Dr. Esad Coan geti. Turgut zal liderliindeki Anavatan Partisi (ANAP) iktidarna denk gelen bu srete, cemaat ballarnn saysn artrmakla kalmad i hayat, siyaset ve brokraside de etkisini hissettirdi. 28 ubat 1997de dnemin Refah Partisini ve slami oluumlar hedef alan srete skender Paa cemaati, yurt dna almaya yneldi. Avustralyadan ABDye farkl corafyalarda etkili olmaya alan cemaatin lideri Coan, geirdii bir trafik kazas nedeniyle 2001 ylnda Avustralyada vefat etti. Ardndan olu Nureddin Coan eyhlik grevini stlendi. Nakibendilikten ilham alan ve farkl kesimlere hitap eden baka cemaatler de sz konusu. Bunlardan en etkilileri, Erenky Cemaatidir. Cemaat 1950lerde Erenkye yerleen Mahmud Sami Ramazanolu etrafnda geliti. Ramazanolunun ballar genelde st gelir gurubuna mensup, eitimli tccarlard. Nakibendilie bal olup nemli bir arl olan bir baka grup da Menzil Dergah etrafnda toplanan cemaattir. Adn Adyamana bal Menzil Kynden alan cemaat ilk olarak Seyyid Abdlhakim Hseyni etrafnda geliti ve daha sonra onun olu olan, 1938 doumlu eyh Mehmet Reit Erol zamannda da etkinliini giderek arttrd. Mehmet Reit Erolun 1996da vefatyla eyhlik Abdlbaki Erole geti. Nakibendilie bal smail Aa Cemaati ise taradan byk ehirlere gelerek merkezi evreleyen

Mehmet Zahit Kotku (18971980): Kafkas gmeni bir ailenin olu olarak 1897de Bursada doan Mehmet Zahit Kotku, zamanla Naki Gmhanevi tekkesine baland. 1952 ylnda tekkenin eyhi olan Kotku, 1958 ylndan itibaren faaliyetlerini Fatih skender Paa Camiinde srdrd iin ballar skender Paa cemaati olarak tannmaya baladlar.

152

Trk Siyasal Hayat

Sleyman Hilmi Tunahan (1888-1959): Balkanlarda, Silistrede 1888 ylnda dnyaya gelmitir. Tunahan, Cumhuriyet devrinde iman kurtarmaya ncelik vererek, Kuran kurslar yoluyla faaliyette bulunan benzer oluumlar ierisinde en etkili olanlardan birisidir. Aa yukar ayn dnemlerde Mehmet Zahit Kotku ve Said Nursi gibi iman kurtarmak kaygsyla yola kan Tunahan, modern Trkiyede ayakta kalmay baaran bir slami cemaatin temellerini atmtr.

Said Nursi (1873-1960): Bitlisin Hizan kasabasna bal Nurs kynde doan Krt kkenli Said Nursi, 87 yllk yaamna, II. Merutiyeti, igali, Kurtulu Savan, tek parti ve ok parti dnemlerini sdrmt. Nursi, Krtler arasnda yaygn olan Nakibendi tarikat etkisiyle yetimiti. 1925ten sonra gelitirdii slam yorumunu Nur Risaleleri olarak bilinen klliyatta topland. Bu risaleler etrafnda gnmzde Nurculuk emsiyesi altnda toplanabilecek ok sayda cemaat ortaya kt.

yerleimlerde var olma abasna giren, nispeten yoksul yeni kentliler arasnda etkili olmasyla dikkat ekmektedir. Modern hayata kar geleneksel kyafet ve yaam tarznn savunulmasn nemseyen cemaat yeleri, arafl ve sarkl, cbbeli ballaryla en fazla gze arpan slami oluumlardandr. Mahmut Ustaosmanolunun eyhliini yapt cemaat, Fatihteki smail Aa Camii etrafnda serpildii iin bu isimle anlmaktadr. Nakibendiliin kollar, yukarda ksaca zetlenenlerden ok daha fazladr. rnein Hazneviler, Trkiye Krtleri arasnda etkili bir baka Nakibendi cemaatidir. Trkiyede etkili olan bir baka tarikat da Kadiriliktir. 12. yzylda eyh Abdlkadir Geylani tarafndan kurulan ve slam dnyasndaki en kkl tarikatlardan olan Kadiriliin, Osmanldan bu yana ok sayda ve birbirlerinden ciddi llerde farkllaan tekkeleri olmutur. Yaygn kanaat bugnn Trkiyesinde Kadiri tekkelerinin, zellikle Nakibendi ve Nurcu gruplarla kyaslandklarnda, nispeten daha etkisiz olduklardr. Kadirilik etkisinde olduklar bilinen belli bal gruplar, Dr. Haydar Ba liderliindeki cmalciler, Kadiri Muhammediye, Galibiler ve Tillocular olarak bilinen cemaatlertir. Trkiyeye zg koullarda ortaya kan slami cemaatler ierisinde en ilginlerinden birisi phesiz Sleyman Hilmi Tunahan etrafnda gelien Sleymanclktr. Sleymancl, geleneksel tarikat yapsndaki eyh-mrid hiyerarisi ve gelenekleri zerinden tanmlamak kolay deildir. Sleymanclk, ok fazla yazl kayna olmayan ve gcn Kuran retme misyonundan alan bir slami oluumdur. Eitimli kesimlerden ziyade taradaki geleneksel dindar aileleri etkileyebilen Sleymanclk, son derece muhafazakr bir Snni slam yorumuna sahiptir. Faaliyetlerini Kurs ve Okul Talebelerine Yardm Dernekleri ad altnda yrtmeye alan Sleymanclar, daha ok Ege ve Akdeniz blgelerinde taban buldu. Tunahandan sonra Sleymanclarn lideri olan ve APtan dnem milletvekillii de yapan Kemal Kaar ve dier etkili isimlerin, 12 Eyll rejiminden ciddi bir darbe grmedikleri sylenebilir. Gnmz Trkiyesinde Nurculuk emsiyesi altnda irili ufakl ok sayda slami oluum bulunmaktadr. Tm bu gruplar ortaklatran yn, Said Nursinin dnsel mirasndan ve hayat tecrbesinden ilham almalardr. 1930lardan sonra Said Nursinin dnemin koullarn dikkate alarak oluturduu slam yorumunun, ksa sre ierisinde Trkiyenin en etkili slami cemaatlerini retmesi, sosyolojik adan izaha muhtatr. Osmanl dnemindeki siyasal mcadelelerde aktif olarak yer alan Said Nursi, bir dnem ttihat ve Terakki Cemiyeti ile de yakn ilikiler kurmutu. Nursi, hem 31 Mart (1909) Ayaklanmasna hem de 1925deki eyh Sait isyanna karmakla suland. Bu nedenlerle Kemalist sekinlerce irticann yaayan simgesi olarak algland ve yaad srece takip edilerek bask altnda tutuldu. Kurtulu Savana destek veren ve Mustafa Kemal tarafndan Ankaraya davet edilen Said Nursinin burada umduu ortam bulamad ve siyaset yoluyla slama hizmet edilemeyecei kanaatine vard sylenir. Artk Yeni Said devrine hazrlanmaktadr. Nursi, 1926 ncesi dnemini Eski Said, sonrakini Yeni Said diye ikiye ayrr. Yeni Saidin ncelii, slam gnn koullarnda var edebilmekti. Sklkla srgn edilen Said Nursi, cumhuriyet rejiminin laiklik anlaynn boluklarn maharetle kullanmay bildi. Tutukland zamanlarda, Benim siyasetle ilgim yok. Sadece ibadet ediyor, dinmle megul oluyorum. Dinle megul olmak yasak m? eklinde savunmalar veriyordu. Dine kar olmadklarn her frsatta vurgulama ihtiyac duyan yneticiler, bu yant karsnda zor durumda kalabiliyorlar-

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

153

d. Sahiden de Nursinin kendisi direkt siyasal eyleme ynelik arlardan uzak duruyordu. Bylece Kemalizmin din konusundaki boluklarndan yararlanmay baaryordu. Said Nursinin slami mesajnn bu denli ok alc bulabilmesini, cumhuriyet rejiminin, slamn kamusal roln azaltmasna ramen, gndelik hayatta meydana gelen bu boluu dolduramamasyla izah edenler vardr. Said, cumhuriyet rejiminin okullarnda eitim gren genleri, mspet bilim vgsyle yanna eker. Said, Cumhuriyet kurumlaryla ykselmek isteyen ama din deerlerinden de kopamayan kesimlere cazip gelebilen din yorumuyla daha nce ele aldmz muhafazakr modernleme erevesine yerletirilebilir. Saidin bir baka zellii Halk slamyla beslenen ama az ok eitimli esnaf veya tccar kesimini de yakalayabilmesiydi. Nursi, devrinin tarikat devri olmadn vurgulad gibi kendisini de eyh olarak grmeyi reddetmiti. Asl mesajnn Nur Risaleleri olduunu ve otoritesinin oradan kaynaklandn srarla vurgulayarak, metin merkezli bir din yorum ortaya koydu. Nursiye gre ba (rabta) kurulmas gereken kaynak onun risaleleriydi. Bu, klasik tarikat yapsndaki, eyhine balanan mrit ilikisinden uzak bir anlayt. Nurcular, dersane adn verdikleri evlerde bir araya geliyor, burada Nur Risalelerini tartyorlard. Dersane, sadece topluca yaplan bir tartma mekn olmann tesine geerek grup kimliini pekitiren bir dinamik de salyordu. Nurculuun gelimesinde saylar binlerle ifade edilen dersanelerin nemi azmsanamaz. Saidin yazd risaleler, bir grup izleyeni tarafndan el yazsyla oaltlarak lkenin farkl blgelerine ulatrlyordu. Said, bu izleyenlerine Nur Talebeleri adn vermiti. DP iktidarnda artk Nur Risalelerini bitirmi, siyasal yaamla yeniden ilgilenmeye balamt. DP dneminde nispeten daha rahat hareket eden Nursi, yine de kovuturmaya uramaktan kurtulamaz. 1960da Urfada vefat eder.

Nurculuun Kollar
Said Nursiden farkl biimlerde etkilenen ok sayda topluluun tam bir dkmn sunmak olduka gtr. Uzunca bir sre Nursinin risaleleri Osmanlca oaltlarak lke ierisine datlmt. Risalelerin Latin alfabesiyle ve matbaa yoluyla oaltlmalar zellikle yeni nesle ulamak bakmndan kanlmazd. Fakat Yazclar ismiyle anlan bir grup buna kar knca Nur hareketindeki ilk ayrlklardan birisi gerekleecekti. Nurcularn dier slamc oluumlardan nemli bir fark, gazete ve dergi yaynclna verdikleri nemdi. zellikle 1970 ylndan itibaren yaymlanmaya balayan Yeni Asya gazetesi, AP yanls ve komnizm kart izgisiyle dikkat ekecekti. Genel olarak Nurculuun MNP-MSP-RP izgisinde temsil edilen slamc partilere mesafeli durduu ve DPAP-DYP-ANAP izgisindeki merkez sa gelenee destek vermeyi tercih ettikleri sylenebilir. Zamanla Yeni Asyaclar ismi, Nurculuun ana gvdesi iin kullanlr oldu. MSP kurulduunda ciddi sayda Nurcu bu partiyi desteklemiti. Parti, 1973 seimlerinden sonra CHPyle koalisyona gidince zelikle Yeni Asyaclarn balatt bir kar kampanya sonucunda Nurcularn byk blm MSPden koptular. Glen Cemaati, 1970lerin banda, Nur Dersaneleri yerine Ik Evleri adyla yeni bir yaplanmaya gitmi, 1978 ylndaysa Sznt isimli bir dergi karmaya balamt. Bu dergi, bilimsel kantlarla iman kuvvetlendirmek yolunu izleyerek Nursinin mirasn canlandrd. Cemaat, Glenin Sahabenin hayatn anlatt, gncel siyasetten uzak vaazlarn kaset hline getirerek takipilerinin saysn artrd. Glen cemaati, en bandan itibaren baarl rencilere yatrm yapmay semi, by-

Fethullah Glen: 1941 ylnda Erzurumda doan Glen, eitli illerde vaizlik yapt. Nurcu gelenekten beslenen Glen, zmirde vaizlik yapt. 70li yllarda geni bir kesimi etkilemeye balayarak, dier Nurcu evrelerden ayrt. 1980 sonrasnda giderek byyen bir eitim altyaps oluturan Glen cemaatinin, hem devlet iinde hem de i dnyasnda son derece etkili takipileri olumaya balad. 50den fazla kitab olan Glen, 1999dan sonra ABDde yaamaya balad.

DNELM S O R U

DNELM S O R U Trk Siyasal Hayat

154
DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

lece Bir elinde Kuran, bir elinde bilgisayar olan bir altn nesil yetitirme amacn izlemiti. 1980 sonrasnda ANAP destekleyen ve Turgut zaln tevik ettii GSIRA SZDE len Cemaati, Refah Partisinin (RP) etkisini artrd 1990larn banda daha da grnr hle geldi. 1980lerde Nurcularn bir blm ANAP iktidaryla yaknlarken Yeni AsyaAMALARIMIZ izgisi DYPyi desteklemeyi tercih etti. RPye mesafeli duran Nurcu evrelerin byk blm AKPye ak destek verdiler. Modern Trkiyede K T A din P ve toplumsal deiimi ve slami yaplar anlamak iin bkz: Mardin, erif (1992) Bedizzaman Said Nursi Olay/Modern Trkiyede Din ve Toplumsal Deiim, stanbul. akr, Ruen (1990), Ayet ve Slogan: Trkiyede slami Oluumlar, stanbul.

DKKAT

K T A P

TELEVZYON

1965-1980 ARASI DNEMDE DN DEVLET LKLER

slami talepleri olan evreler 1960-65 aras dnemde savunmaya ekilmilerdi. Bir an nce ok partili yaama geilmesini istedikleri iin orduyu kzdrmak istemiyor N T E R N E T de verdikleri oy desteiyle Adalet Partisi, 1965 seimlerinden lard. Bu kesimlerin %52,9 oy alarak byk bir zaferle kt. 27 Mays Anayasasnn getirdii kimi zgrlklerin zerine AP iktidar da eklenince, slami evreler yeni bir dinamizm kaAKA LE zanmlard.M AP lideri Demirel, tam bir denge siyasetisiydi. Demirelin APye destek veren daha kentli ve modern kesimlerle, daha dindar ve milliyeti kesimleri dengelemesi gerekiyordu. AP iktidarnda din devlet ilikileri bakmndan atlan nemli admlardan birisi, 1967 ylnda liselere de semeli din dersinin konulmas oldu. Bu adm, laik evrelerin tepkisini ekti. Baz basn organlar, Demirelin Hacbayram Camiine cuma namazna gitmesini gericilik olarak eletirmekteydi. CHP lideri nn, APyi sklkla irtica tehdidi konusunda uyaryor; rtica komnizm kadar tehlikelidir eklinde demeler veriyordu. Demirelin bu trden uyarlara kar cevab da genellikle aynyd: Din ve vicdan hrriyetini irtica olarak gstermeye siyasi bask denir. Fakat AP ynetimi, ar bulduu kimi slamc evrelere kar tedbir almak konusunda DPden geri kalmad. 11 Nisan 1967 tarihinde yasa d Hizb-t Tahrir rgtne ye on kii tutukland. 1968 ylnda Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi rencisi Hatice Babacan, derslere bartsyle girmeye kalknca, okuldan uzaklatrld. Bunun zerinde slamc basnn youn desteiyle niversite boykotu gerekletirildi. Tm bu giriimlere ramen, AP Hkmeti srece mdahale etmedi. Bu dnemde yaanan bir olay, yarg evrelerinin irtica konusundaki hassasiyetini ortaya koymas bakmndan ilginti. 1967de Adalet Yl a konumasn yapan Yargtay Bakan mren ktem, gericilii sert bir dille eletirmi, slamc basn tarafndan da din kartlyla sulanmt. ktemin 3 Mays 1969daki cenaze treninde, imamn cenaze namazn kldrmay reddetmesi zerine olaylar kt. 1970 ylnda Milli Gr izgisindeki ilk siyasal slamc parti olan Milli Nizam Partisi (MNP) kuruldu ve ksa srede nemli bir oy destei elde etti. stanbul ve Bat blgelerinde yerleik i evrelerinin devletten himaye grdne ve Anadolu sermayesinin ihmal edildiine inanan muhafazakr i evreleri de partiye destek verdi. Erbakan, Anadoluda yerleik bu i evrelerini rgtlemeyi baararak, 1968 ylnda Trkiye Odalar Birliinin bakanlna seilmi, bu gelimeden rken Demirel, Erbakan bu grevden uzaklatrmt. Bu maduriyet, Erbakann dindar evrelerde poplerlemesine vesile olmutu. Aslnda Erbakan, milletvekili olmak iin nce APye mracaat etmi ama Demirelden veto yemiti. Bunun zerine Konyadan bamsz aday olarak 1969 seimlerine katlm ve yksek bir oy oranyla seilmeyi baarmt.

TELEVZYON

NTERNET

MAKALE

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

155

MNP, 12 Mart 1971 Muhtrasnn ardndan kapatld. svireye giden Erbakan, bir gre gre, askerlerin davetiyle yeniden lkeye dnd ve 11 Ekim 1972de kurulan Milli Selamet Partisinin (MSP) bana geti. MSP, 1973 seimlerinde % 11,8 oy alarak 48 sandalye kazanmay baard. MSP, en yksek oylarn Elaz, Kahramanmara, Sivas, orum, Yozgat, Malatya, Tokat gibi Orta ve Dou Anadolu illerinden almt. Seimlerden birinci kan CHP ve MSPnin Ocak 1974de bir koalisyon hkmeti kurmalar, baz muhafazakar ve milliyeti evrelerin sert tepkilerine neden oldu. Adalet, ileri, Ticaret ve Sanayi bakanlklarnn yannda, Diyanet leri de MSPnin ynetimine braklmt. MSP, bu dnemde ok sayda mam Hatip okulunun almas iin aba gsterdi. MSPnin Genel Af konusunda CHPyle anlamas, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) gibi milliyeti evrelerin ve Nurcu evrelerin sert tepkisi ile karlaacakt. Bu zor koalisyon Eyll 1974te son bulduunda MSP ve Erbakan, artk tm Trkiyenin tand siyasi aktrler hline gelmilerdi. CHP-MSP koalisyonundan sonra Birinci Milliyeti Cephe olarak bilinen ve AP, MSP, MHP ve Cumhuriyeti Gven Partisinden (CGP) oluan yeni koalisyon hkmeti, Mart 1975te kuruldu ve 1977 genel seimlerine kadar srd. 1977de MSPnin oyu %8,6ya, sandalye says da 24e dmt. MSPnin kaybettii oylar, % 6,4 oy alan MHPye kaptrd grlecekti. Bu iki parti de Orta ve Dou Anadolu illerinden ciddi oy alyor; birinin kayb dierinin kazanc hline gelebiliyordu. MSPnin bu seimde Krtlerin ounlukta olduu illerden yksek oy almasyla, Krtlerin Milli Gr hareketi ierisinde artarak devam edecek etkileri de belirginlik kazanm oluyordu. Seimlerden sonra AP, MHP ve MSP, kinci Milliyeti Cephe koalisyon hkmetini kurdular.
Resim 6.2 Necmettin Erbakan ve Blent Ecevit Kaynak: http://www.internet haber.com/hicyayinlamayankareleriyleerbakan-fotogalerisi-21677p29.htm
SIRA SZDE SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

1980e giden srete din eitimi alanndaki gelimeler de nemli bir D Kivme K A T kazanmt. 1978-79 Eitim Ylnda lahiyat Fakltelerinde okuyan rencilerin says 951e ulamt. Saylar 7ye ulaan Yksek slam Enstitlerinde eitim grenler de 4804 kiiydi. 1978-79 SIRA SZDE Eitim Ylnda, mam Hatip ortaokul ve liselerinde okuyan rencilerin toplam says ise 178.013t. Diyanet lerinin denetiminde ilk kez 1949da alan Kuran kurslarnn says, 1978-79 Eitim Ylnda, 1464e ulamken buralara giden renci says da 61.250ydi. AMALARIMIZ Bunlarn % 75ini ise 13-16 yalar arasndakiler oluturuyordu.
K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

156 AMALARIMIZ

Trk Siyasal AMALARIMIZ Hayat

K T A P

K Partisi T A Pile ilgili daha geni bilgi iin bkz: Sarbay, Ali Yaar (1985), TrkiMilli Selamet yede Modernleme, Din ve Parti Politikas: Milli Selamet Partisi rnek Olay, stanbul.

TELEVZYON

Alevilerle lgili TELEV Z Y O N Tartmalar

Alevilerin byk ounluu Kurtulu Savana destek verdiler. Daha sonra kurulan laik cumhuriyet rejimini de benimsediler. Mustafa Kemal, 1919da Hacbekta postniini Cemaleddin elebiyi ziyaret ederek desteini alacakt. Cemaleddin eNTERNET lebi, yeni TBMMde Krehir milletvekili oldu. lmnden sonra kardei Veliyyuddin elebi (Ulusoy) milletvekili seildi. Bu dnemde baz Kemalist aydnlar, gerek Trk slamnn Alevilik olduunu savunan aratrmalar yrtmekteydi. Buna MAKALE ramen 1925te Bektai tekkelerinin de kapatldn, bunlara bir ayrcalk tannmadn gryoruz. Alevilerle ilgili bir baka sorun, DB tarafndan tannmamalar ve bu kurumda temsil edilmemeleriydi. DB, aslnda laiklik ilkesiyle eliir biimde, slamn Snni-Hanefi yorumunu temsil ediyordu. Alevilerin nemli bir ksm, 1950 seimlerinde DPye destek verdiler. Yine Alevilerle ilgili tartmalarn balamas da ayn dneme rastlyordu. Bu dnemde Alevileri tantan kitaplar yaymlanmaya da baland. Bu kitaplar arasnda en tartma yaratanlardan birisi, Halil ztoprakn 1951de yazd, Kuranda Hikmet, Tarihte Hakikat: Alevilerde Namaz kitabyd. Kitabn tezleri DB yneticilerini kzdrd. 1957de 67 l Mfts kitaba kar bir bildiri yaymlayarak yaklmasn, yazarn da idamla yarglanmasn istediler. Yazar, yaplan yarglama sonucunda beraat etti. 27 Mays Darbesinden sonra MBKnin lideri ve Cumhurbakan Cemal Grsel, Alevilerin DBte temsiline scak baktn ifade etmiti. Grselin bu ynde giriimlerde bulunulmas talimatlar bir sonu getirmedi. Bu dnemde DB yneticileri, Aleviliin bir inan olmaktan ziyade siyasi bir yorum olduunu ve artk Alevi-Snni meselesinin kalmad tezini iliyorlard. Zamanla Aleviliin Snnilik ierisinde eriyeceine dair bir beklentileri de vard. Bu yaklamn tipik bir rneini dnemin DB Bakan brahim Elmal, 1966da gsterir. Elmal, Alevi-Snni meselesi kalmad. Alevilik, din deil siyasidir, diyerek Aleviliin DB Tekilatnda temsiline niye kar olduunu ortaya koyuyordu. Bu yaklam, basnda ciddi tartmalar yaratyordu. Ayn yl yzlerce Alevi, hkmete bir dileke vererek, Alevilerin DBde temsilini talep ettiler ve kendilerine kar ayrmclk yapldn savundular. Aleviler, Cumhuriyet tarihinde ilk kez bu trden bir giriimde bulunmulard. 1960larn ikinci yarsndan itibaren Aleviler ve Sosyalist hareket arasnda scak balar geliti. Alevi tarihi, Pir Sultan Abdal gibi nemli ahsiyetler, sosyalist tezler nda yeniden yorumlanyordu. Trkiye i Partisi de (TP) Alevilerden destek grmt. TP, parti programna Alevi mezhebinden olanlarn ayrm grdklerini yazmt. 1966da Aleviler Cem Dergisi adyla bir sreli yayn kararak, gnmze kadar varln srdrecek nemli bir yayn giriiminde bulundular. Ayn yl, Alevilere hitap eden Birlik Partisi kuruldu. Alevilerin, DB ve Yksek Din urasnda temsil edilmelerini savunan parti, mezhepilik yapt sulamalarna maruz kald. Seimlerde %1,6 snrn aamayan parti ksa sre sonra tarih oldu. Alevilerin byk ounluu Ecevit liderliindeki CHPye ve deiik sosyalist gruplara destek vermeyi tercih ettiler. 1970lerden itibaren Snni ve Alevi gruplarn beraber yaad Orta ve Dou Anadolu illerinde siyasal kavgalarla mezhep atmalar i ie girecekti. orum ve Kahramanmarata Alevilere ynelik katliamlar yaand. 1980 Asker Darbesini yapanlar, Alevi Bektailerin bir inan gurubu olarak sorunlarn grmezden geldiler.

NTERNET

MAKALE

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

157

1990larla beraber, Alevi kimliiyle ilgili talepler yeniden ve bu sefer ok daha gl biimde gndeme gelecekti.

1980-1997 ARASI DNEMDE DN DEVLET LKLER

12 Eyll 1980 Darbesini gerekletirenlerin en nemli gerekelerinden birisi de daha nceleri olduu gibi irtica tehdidiydi. Darbecilerin sabrlarn en fazla taran giriim olarak gsterdikleri olay, 6 Eyll 1980de MSPnin dzenledii Konya Mitingiydi. Darbeden sonra sol, milliyeti ve slamc evrelerden on binlerce kii tutuklanarak yargland. Bu arada Erbakan ve ok sayda MSPli, Ankara Skynetim Mahkemesinde ana davalar kapsamnda yarglandlar. 14 ubat 1985de MSP davasndan delil yetersizlii gerekesiyle beraat eden Erbakan ve dava arkadalar, artk enerjilerini siyasal hayata verebilirlerdi. Erbakan, 1987 ylnda, 1983 ylnda kurulan Refah Partisinin (RP) liderliini stlendi. 12 Eyll Darbesini gerekletiren askerler, kltr alannda birtakm deiiklikler yaparak, zellikle genliin sol ideolojilere ynelmesini nlemeye altlar. Darbecilerin, Aydnlar Oca tarafndan gelitirilen Trk-slam Sentezini destekledikleri grlecekti. Trk slam Sentezi, slam Trk milliyetiliiyle sentezleyen ona antikomnist ve devleti bir ierik kazandran bir yorumdu. Darbeciler, zellikle eitim ve kltr kurumlarnda bu sentezden yararlanma yoluna giderek, rejime itaat eden ve siyasete uzak bir genlik yetitirilebileceine inandlar. Bu ynde atlan en nemli adm, din derslerinin semeli olmaktan karlmas ve zorunlu hle getirilmesiydi. Turgut zal liderliindeki Anavatan Partisi (ANAP), 1983 seimlerinde iktidara geldi. zal, MSP tabannn yakndan tand bir isimdi. Kardei Korkut zal, MSPde bakanlk yapmt. zaln, Devlet Planlama Tekilat (DPT) Mstearl yapt dnemde tekilata dindar kimlikleriyle bilinen isimleri alarak kadrolamaya gittii, o dnemin laik evrelerince sklkla dile getirilen bir eletiriydi. Bu isimler, laik basn tarafndan Takunyallar olarak adlandrlyorlard. Turgut zal, 1977 seimlerinde MSP zmir milletvekili aday olmu, kazanamamt. Nakibendiliin skender Paa koluna bal olduu sylenen zal, MSPnin gen ve yetenekli kadrolarndan baz isimleri de ANAPa transfer etmi, bylece partisinde Mukaddesatlar olarak bilinen dindar bir grubun olumasna vesile olmutu. zaln slamcla katks, dolayl yollardan olacakt. Geleneksel tarikat ve cemaatlerin zellikle devlet brokrasisi ve iktisadi hayat ierisinde nlerini amas, zamanla bu kesimlerin ciddi bir iktisadi ve siyasi g oluturmalarn getirdi. Bu g, eitim alanna ve zellikle yazl ve grsel medyaya ynelince, slamc veya Muhafazakr diye adlandrlan ciddi bir entelektel evre olumu, bunlarn grleri de kamuoyunda giderek daha fazla grnr olmaya balamt. ktisadi g, eitim ve medya alanlarnda g birikimini getirince, son adm da siyasal alana ynelmekti. 1990larn ortasnda RP, daha sonra da Adalet ve Kalknma Partisinin (AKP) yelkenlerini iiren bu gcn olumasnda zaln dolayl ve dolaysz etkileri olmutur. Sz gelimi zal, ANAPa destek veren Glen cemaatine mensup isimlerin iktisadi hayatta baarl olmalar iin kimi kolaylklar salamt. Yine bata skender Paa cemaati olmak zere, ok sayda slami grup, ANAP dneminde i hayatna ynelerek irketletiler. ANAP dneminde slami oluumlarn zellikle Kuran kurslar, dershaneler, renci yurtlar gibi yaplar zerinden eitim alannda etkin olmalar tevik edildi.

158

Trk Siyasal Hayat

Refah Partisinin Ykselii

1983de kurulan RPnin, 11 yl sonra stanbul Bykehir Belediye Bakanln kazanacan, bundan bir yl sonra da Erbakann Cumhuriyet tarihinin ilk slamc Babakan olacan hayal etmek zordu. RP, girdii her seimde istikrarl biimde oyunu artrmay bildi. lk sandk heyecan, RPnin %4,4 oy ald 1984 Yerel Seimlerinde yaand. 1987 Genel Seimlerinde RP oy orann %7,1e karmt. 1989 Yerel Seimlerinde RP oylarn %9,8e ykseltmeyi baararak, Konya, anlurfa, Sivas, Van ve Kahramanmara il belediyelerini kazand. RPnin Milliyeti alma Partisi (MP) ve Islahat Demokrasi Partisi (IDP) ile l ittifak kurarak girdii 1991 seimlerinde alnan toplam oy %16,2ye ulamt. RP karlan 62 milletvekilinin 40n kazanmt. RP, 1991 seimlerinden nce yrtt kampanya ile sosyal meseleleri gndeme getirerek kent yoksullarna ynelmiti. Bu strateji zellikle stanbulda baarl sonular verdi. En arpc baar 1994 Yerel Seimlerinde geldi: Trkiye genelinde %19,09 oy alan RP, stanbul, Ankara, Konya, Kayseri, Diyarbakr ve Erzurum bykehir belediyelerini kazand. Bu dnemde stanbulun RPli yeni bakan Recep Tayip Erdoan da kamuoyunun yakndan tand bir isim hline geldi. Erdoann anketlerde nde grnmesiyle beraber irtica tartmalar yeniden gndeme oturdu. Erdoan bakan seildikten sonraki ilk Belediye Meclisi toplantsnda al Fatiha ile yapmak istedi. Erdoann uzun zamandr savunduu Taksime cami projesi, isteyen kz rencilere zel otobs tahsis edebilecekleri, evlilik andaki genlere maddi yardmda bulunacaklar, belediye kokteyllerinde alkole izin vermeyecekleri ama belediye alanlarnn kyafetlerine karmayacaklar trnden mesajlar, laik evrelerde tedirginlikle karland. Erdoan, zamanla yerel ynetimlerin somut meseleleriyle daha fazla ilgilendi ve kamuoyunda baarl bir belediye bakan olarak alglanmaya baland. RPnin ykseliinin 1980lerin ikinci yarsndan itibaren grnrlkleri giderek artan radikal slamclkla ilikisi de nemlidir. Trkiyedeki slamclarn ran slam Devrimi, Filistindeki ntifada hareketi ve Afganistandaki direnii ilgiyle izledikleri bu dnem, eviri, dergi ve gazete eksenli yaygn bir canlanmann ortaya kmasna yol at 1990larn banda radikal slamc projelerden kaynaklanan hayal krkl slamc aydnlar daha farkl araylara yneltirken RPnin siyasal baarlar nemli bir krlma yaratt. Yeni Mslman aydnlarn ciddi bir gvdesi, zellikle RPnin yerel ynetim baarlar ve ardndan gelen koalisyon ortaklnn yaratt kurumsal istihdam ve siyasal etki imknlarn tercih ettiler.

Barts Meselesi
Barts meselesinin gndeme geldii ilk olay, 1968 ylndaki Hatice Babacann lahiyat Fakltesine bartsyle gelme giriimiydi. Barts veya trban meselesi, 1980lerin ikinci yarsna damgasn vuracakt. 26 Temmuz 1984te Ege niversitesinden Do. Dr. Nebahat Korunun derse bartsyle girmesi olay yaratt. Koru niversiteden atlrken ayn yl Uluda niversitesinden bir baka renci daha barts takt iin niversiteden uzaklatrld. ANAPn sorunu zme ynndeki abalar ve YKn balangta bu konuda net bir tavr retemeyip elikili uygulamalarda bulunmas, 1987 Ocaknda Kenan Evrenin Kzlarn bartsyle okula gidemeyeceklerini aklamasna kadar devam etti. Bu aklamadan hemen sonra YK, trban yasann devam etmesi kararn ald. Mays aynda Ankara 3. Blge dare Mahkemesi trban yasan durdurdu. 1989 banda Anayasa Mahke-

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

159

mesinin niversitelerde trban Anayasaya aykr bulmasyla sorun daha da karmak hle geldi. 1990larla beraber, trban sorunu laik-slamc atmasnn ciddi bir sembol oldu ve dokunulmas zor bir tabu hline geldi. zellikle 28 ubat (1997) srecinden sonra kimi niversitelerin ve YKn sert tutumlaryla bu sorun daha da alevlendi. Yargtay 4. Hukuk Dairesi, Aralk 1999da, trbann yksekretim kurumlarnda serbest saylan kyafet kapsamnda dnlemeyeceine karar verdi. Bunun zerine hukuki zeminde son are olarak grlmeye balanan AHMe yaplan bavurudan kan ilk deerlendirme de trbann serbest kalmasn savunanlar iin hayal krkl oluturdu. AHM Temmuz 2004te, kamusal alanda trban yasayla ilgili Trkiye aleyhine alan davada, Trkiyeyi oy birliiyle hakl bularak yasan meru temeli olduuna iaret etti. Milletvekili seilen Merve Kavaknn barts ile Meclise gelerek yemin etmesinin engellendii 1999 ylndan sonra kamusal alan ve barts yasa konusundaki tartmalar devam etti. Barts konusunda en son giriim MHP ve AKPnin ubat 2008 ylnda birlikte hazrladklar, niversitelerde trban serbest brakan anayasa deiiklik teklifiydi. neri, 411 milletvekilinin onayyla Meclisten gemesine ramen, Anayasa Mahkemesi tarafndan 5 Haziran 2008 tarihinde iptal edildi. ptal gerekesinin, Anayasann 2,4 ve 148. maddelerine dayandrlmas da sorunu daha da iinden klmaz hle sokmu grnyor. 4. maddenin, Anayasann 1. maddesindeki Devletin eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki hkm ile 2. maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3. maddesi hkmleri deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez eklindeki hkmleri, trban yasan kat bir yoruma balad iin sorunun bundan sonra nasl zlecei belirsizliini koruyor. Buna ramen, zellikle 2008 ylndan sonra, barts sorunu niversitelerde fiilen ortadan kalkt. Erbakann 13 Nisan 1994de Parti Meclis Grubunda syledii, Trkiyenin u anda bir eye karar vermesi lazm. Refah Partisi Adil Dzen getirecek. Bu kesin art, gei dnemi yumuak m olacak, sert mi olacak, tatl m olacak, kanl m olacak. Altm milyon buna karar verecek szleri gndeme damgasn vurdu. Bu arada MGKnin Ekim 1995de yaptrd, irtica ve ar dinci akmlar konulu bir aratrmann, RPnin bir sonraki seimde iktidara gelme ansnn yksek olduunu gstermesi de gerilimi arttrd. Bu koullar altnda yaplan 24 Aralk 1995 Genel Seimlerinden RP, %21,3 oy ve 158 milletvekili ile birinci parti olarak kt. Doru Yol Partisi (DYP) Genel Bakan Tansu iller ve Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakan, ncelik Erbakanda olmak zere dnml babakanlk ilkesinde anlanca, Trkiyenin 54, Erbakann I. Hkmeti kurulmu oldu. Bylece Necmettin Erbakan, 73 yllk Cumhuriyetin ilk slamc Babakan olarak tarihteki yerini ald. Kamuoyunda bilinen adyla Refahyol Koalisyonu, 28 Haziran 1996da balayacak ve frtnal bir yln ardndan 30 Haziran 1997de sona ermek zorunda kalacakt. Erbakann babakanl dneminde asker ve sivil brokrasinin kimi unsurlar ve onlarn etkisindeki medya, hkmeti sktrmak iin irticann hortladn kantlayan haberler yaymlamaya hz vermilerdi. RPnin laiklik kart rvan araynda olduu ynndeki eletiriler, 11 Ocak 1997de Babakanlkta eitli tarikat ve cemaat temsilcilerine verilen yemekle beraber dorua kt. Erbakann bu yemekte, Allah-u Tealann yardm ve sizlerin himmetiyle Babakanlkta size hizmet mmkn oldu demesi gerilimi iyice trmandrd. Ksa bir sre sonra Sincann RPli Belediye Bakan Bekir Yldzn dzenledii Kuds Gecesinde syledii; Laiklere zorla eriat enjekte edeceiz szleri ilgin gelimelere yol at. 3 ubatda 20 tank Sincan caddelerinden geerek RPye ak bir mesaj vermi oldu.

160

Trk Siyasal Hayat

1997 SONRASI DNEMDE DN DEVLET LKLER

Bu koullar altnda, 28 ubat 1997 tarihinde yaplan MGK toplantsnda, Erbakan Hkmetinden bir dizi karar uygulamas istendi. 28 ubat Kararlar olarak bilinen kararlarn k noktas, 1. maddede zetlenmiti: Demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti olan Trkiye Cumhuriyetini hedef alan rejim aleyhtar faaliyetler karsnda dn verilmemelidir. Anayasann 174. maddesinde koruma altna alnan Devrim Kanunlarnn dn verilmeden uygulanmas esastr. Hkmet, icraatnda Devrim Yasalarna uygunluu salamakla grevlidir. 2. maddede, Yasalar ihlal eden dergahlar kapatlmaldr deniliyor, 4. maddede ise, Anayasann 163. maddesinin kaldrlmasnn yaratt hukuki boluklar, irticai akmlarn ve laiklie aykr tutumlarn glenmesine yol amtr. Bu boluklar telafi edecek yasal dzenlemeler getirilmelidir deniliyordu. zleyen maddelerin ou, eitimle ilgiliydi: 5. maddede, Eitim politikalarnda yeniden Tevhidi Tedrisat Kanunu ruhuna uygun bir izgiye gelinmesi talep ediliyordu. zleyen maddede de Temel eitim 8 yla karlmaldr deniliyordu. 7. madde, mam-hatip okullar toplumdaki bir ihtiyac karlamak zere kurulmulardr. Bu ihtiyacn fazlas olan imam hatip okullar, meslek okullarna dntrlmelidir. Ayrca kkten dinci gruplarn kontrolnde olan Kuran kurslar kapatlarak, Milli Eitim Bakanlna bal okullarda dzenlenmelidir, deniliyordu. 14. maddede, rticai faaliyetlere kartklar iin TSKdeki grevlerine son verilen subay ve astsubaylarn belediyelerde istihdam edilmelerinin nne geilmesi talep ediliyordu. 16. maddede, Tarikatlarn denetimindeki finans kurulular ve vakflar araclyla ekonomik g haline gelmeleri dikkatle izlenmelidir, 17. maddede ise Laiklik aleyhtar yayn izgisi olan TV kanallar ve zellikle radyo kanallarnn verdikleri mesajlar dikkatle izlenmeli ve bu yaynlarn Anayasaya uygunluu salanmaldr deniliyordu. 28 ubat mdahalesinden sonra Refahyol Hkmeti devrildi. Trkiye 2002ye kadar koalisyon hkmetleriyle ynetildi. Bu koalisyonlar, 28 ubat gerekletirenlerin taleplerini byk lde yerine getirdiler. Kuran kurslarna 12 ya snr getirildi ve bu kurslarn almalar zorlatrld. Sekiz yllk zorunlu eitim kapsamnda imam hatip ortaokullar kapatld. Ayrca imam hatip mezunlarnn kendi alanlar dndaki blmlere girmeleri zorlatrld. Bylece bu okullar yar yarya renci kaybettiler. Bu okullara 1996-1997de yeni kayt olan 64 bin 299 renci says, 1997-1998de 55 bin 712ye, 1998-1999da 38 bin 135e geriledi.
SIRA SZDE

28 ubat Kararlarnn SIRA SZDE dorudan eitimle ilgili olan iki maddesini sralaynz 28 ubat mdahalesi, siyasal slamn ykseliini durdurmak iin yaplm, irtiDNELM cayla savan gerekirse binyl srecei vurgulanmt. Milli Grn nc partisi olan RP de laik cumhuriyet ilkesine aykr eylemleri nedeniyle 16 Ocak S O R U 1998de Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatld ve Erbakan dahil baz yelerine be yl siyaset yasa konuldu. Milli Grler, Fazilet Partisiyle (FP) yollarna devam karar aldlar. 1999 Genel Seimlerinde oylarn %15ini alan FPyi TBMMde DKKAT barts krizi bekliyordu. Bartl vekil Merve Kavaknn yemin etmesi engellendi ve vekillii drld. Baz partiler ve sivil-asker brokrasinin hakim unsurSIRA SZDE lar, bartl milletvekilini laiklie kar bir meydan okuma olarak gryor, taviz vermeye yanamyorlard. FP de yine laiklie kar eylemlerin oda haline geldii gerekesiyle 22 Haziran 2001de kapatld. AMALARIMIZ

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

161

FPnin kapatlmasyla bu hareket ierisinde Yenilikiler ve Aksallar diye bilinen iki grup arasndaki rekabet, ayrmayla sonuland. Erbakan liderliindeki kanat, Recai Kutann genel bakan olduu Saadet Partisini (SP) kurarken Yenilikiler, 14 Austos 2001de Adalet ve Kalknma Partisini (AKP) kurdular. Bu arada parti kurucusu ve lideri Erdoan, 1997 ylnda Siirtte dzenlenen bir mitingde okuduu bir iir nedeniyle halk snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla tahrik ettii gerekesiyle 10 ay hapis cezasna arptrld. 2002 Genel Seimlerinde oylarn %34n alan AKP, TBMMde 363 sandalyelik bir temsil oranna eriti. Bu srada Tayyip Erdoan siyasi yasaklyd ve 58. Hkmet, Abdullah Gl tarafndan kurulacakt. Ksa sre sonra TBMM, Erdoann siyasi yasan kaldrd. Bylece Erdoan 59. Hkmetin Babakan oldu. Milli Gr gmleini kardk diyen Erdoan liderliindeki AKP, kendisini Muhafazakr Demokrat olarak tanmlad. Trkiyenin ABye yelik srecini hzlandran AKP, zellikle ilk dneminde atmac siyasetten uzak durdu. AKPnin iktidara gelii, askerin siyasi hayata yapt demokrasi d mdahalelerin, toplum tarafndan kabul grmediini ve istenilenin tersi sonular dourabildiini bir kez daha gsterdi. AKP, laiklik tartmalarnda daha ok Anglo-Sakson modeli olarak bilinen, devletin din alana mdahale etmedii lml bir laiklik anlay savunuyordu. Parti programnda, Partimiz, din insanln en nemli kurumlarndan biri, laiklii ise demokrasinin vazgeilmez art, din ve vicdan hrriyetinin teminat olarak grr. Laikliin, din dmanl eklinde yorumlanmasna ve rselenmesine kardr diyerek bu bakn iaretlerini veriyordu. Yine izleyen maddede, Esasen laiklik, her trl din ve inan mensuplarnn ibadetlerini rahata icra etmelerini, din kanaatlerini aklayp bu dorultuda yaamalarn ancak inansz insanlarn da hayatlarn bu dorultuda tanzim etmelerini salar. Bu bakmdan laiklik, zgrlk ve toplumsal bar ilkesidir denilerek, bu bak as destekleniyordu. Yine Erdoan eitli konumalarnda kendisinin laik olmadn ama devletin laik olmasn desteklediini vurgulayarak, kendi laiklik anlayn ortaya koydu. Bu ilkelere ramen AKP, iktidara geldikten sonra Diyanet leri Bakanlnda (DB) yukardaki ilkeler dorultusunda deiiklikler yapmad. Tam tersine DBin toplumsal hayat ierisindeki etkisi daha da artt. AKP dneminde bte iindeki pay daha da artan DBin 2012 btesindeki pay, %22,4 artla 3 milyar 891 milyon TLye karld. Diyanetin bteden ald pay %1,1 oldu. Avrupa Birlii Bakanl, Dileri Bakanl, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ve evre ve ehircilik Bakanlnn btelerinin toplam, Diyanet leri Bakanlna ayrlan bte byklnn ancak bir miktar zerine kabildi. Alevilerin uzun sredir dillendirdikleri talepler konusunda DB, statkocu bir tavr benimsedi. En genel anlamyla Alevilerin DB ierisinde temsilleri veya DBin tamamen kaldrlmas, Cemevlerinin ibadethane olarak tannmalar ve zorunlu din derslerinin kaldrlmas eklinde zetlenebilecek bu talepler, AKPnin Alevileri temsil eden kimi kurulularla yapt ortak bulumalarda ele alnmakla beraber, buradan somut sonular kmad. I. Erdoan Hkmeti dneminde Cumhurbakanl grevini srdren Ahmet Necdet Sezerle ciddi gerilimler yaanacakt. Bu gerilimlerin nemli bir ksm, kamusal alan tartmalaryla ilikiliydi. Yine Sezer, AKPnin 28 ubat srecinde yaplan dzenlemeleri ortadan kaldrmasna diren gsterdi. AKP liderlerinin ounun eleri bartlyd. Bartllerin kamusal alanda grlmelerinin tabu olmas nedeniyle sorunlar yaanyordu. Bir greve atanan brokratn niteliklerinden ziyade,

162

Trk Siyasal Hayat

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

einin rtl olup olmad tartlyordu. Sezer, baz atamalar bu gerekelerle veto ederken YK de niversitelerde rektr atamalarnda benzer bir tutum sergiliyordu. Askerler de barts nedeniyle AKPlilerin bulunduu kimi ortamlarda bulunmamay tercih ediyor, bylece gerilim daha da derinleiyordu. Sezerin grev sresinin dolduu 2007 ylnda en nemli gerilim noktas yeni cumhurbakannn kim olacayd. Ei bartl bir cumhurbakan grmek istemeyen evreler, harekete geti. 27 Nisan 2007de Genelkurmay Bakanl web sitesinde sert bir bildiri yaymland. Bildirinin temel k noktas, laiklik konusundaki endielerdi: Unutulmamaldr ki, Trk Silahl Kuvvetleri bu tartmalarda taraftr ve laikliin kesin savunucusudur. Ayrca, Trk Silahl Kuvvetleri yaplmakta olan tartmalarn ve olumsuz yndeki yorumlarn kesin olarak karsndadr, gerektiinde tavrn ve davranlarn ak ve net bir ekilde ortaya koyacaktr. Bundan kimsenin phesinin olmamas gerekir. zetle, Cumhuriyetimizin kurucusu Ulu nder Atatrkn, Ne mutlu Trkm diyene! anlayna kar kan herkes Trkiye Cumhuriyetinin dmandr ve yle kalacaktr. Trk Silahl Kuvvetleri, bu niteliklerin korunmas iin kendisine kanunlarla verilmi olan ak grevleri eksiksiz yerine getirme konusundaki sarslmaz kararlln muhafaza etmektedir ve bu kararlla olan ball ile inanc kesindir. Bu bildiri karsnda AKP, taviz vermeyen bir duru sergiledi ve bylece umulan bask ortam olumad. Bu trden antidemokratik araylar, bir kez daha semenlerin nemli bir blmn rahatsz edecek ve 22 Temmuz 2007de yaplan seimleri AKP, %46 gibi yksek bir oranla kazanacakt. Yeni Meclis, 28 Austos 2007de Abdullah Gl cumhurbakan seerek bu sreci sonlandrd. AKP iin bir baka snav, parti hakknda 14 Mart 2008de alan kapatma davas olacakt. Gereke yine aynyd: Laiklie aykr eylemlerin oda durumun gelmek. Basavc, Cumhurbakan Gl ile Babakan Erdoann da aralarnda olduSIRA SZDE u 71 kiinin siyasetten 5 yl uzaklatrlmasn istedi. 30 Temmuzda aklanan kararla AKP kl pay kapatlmaktan kurtuldu. Fakat burada ilgin olan 11 yenin 6snn kapatlmas ynnde oy kullanmasdr. Yakn zamanda yaplan bir dzenleDNELM meyle gerekli oy says 7 olarak belirlenmiti. 11 yenin 10u ise partinin hazine yardmnn yarsnn kesilmesi lehine oy kulland. Partinin, laiklik kart eylemleS O R geldii U rin oda hline kabul edildi ama kapatlma cezas iin gerekli oy ounluu salanamad. 2007de AKPnin aday Gln cumhurbakan seilmesi ve partinin kapatlmakDKKAT tan kurtulmasyla, AKP kendisini daha da gvende hissetti. 2010 ylna gelindiinde AKP, sivil ve asker brokrasi ierisinde kendisine kar darbe araynda olan SIRA SZDE kesimleri denetim altna almay baard. 2011 Genel Seimlerinde oylarn %50ye tayan parti, yeni anayasa yapm srecine hz verdi. Bu yeni srete daha rahat hareket eden AKPnin 28 ubat sreci sonucu ortaya kan dzenlemeleri tek tek AMALARIMIZ ortadan kaldrd grlecekti. Adalet ve Kalknma Partisi hakknda daha geni bilgi iin bkz: zbudun, Ergun ve Hale, K T A P William (2010), Trkiyede slamclk, Demokrasi ve Liberalizm: AKP Olay. Yavuz, Hakan (2010), Ak Parti: Toplumsal Deiimin Yeni Aktrleri, stanbul.
TELEVZYON

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

MAKALE

MAKALE

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

163

zet
A M A

Din ve devlet ilikileri alannda Osmanldan Cumhuriyete devreden miras zetleyebilmek Cumhuriyet dneminde gerekletirilen reformlarla ilgili tartmalar 19. yzyldan itibaren gelien Osmanl modernlemesinin yaratt dnce akmlarndan beslenmitir. 19. yzylda Osmanl mparatorluunun yneticileri zellikle hukuk ve eitim alanlarnda modernleme hamleleri gerekletirdiler. Bu reformlar ayn zamanda bir seklerleme boyutu da ieriyordu. Bu dnemde ortaya kan slamc, Batc ve Milliyeti dnce akmlar dinn modernleme srecindeki yeri konusunda nemli tartmalar yrttler. Tek parti dneminde (1923-1950) din ve devlet ilikilerini ve bu alanda gerekletirilen reformlar ifade edebilmek Cumhuriyet rejiminin oluumu srecinde ve sonrasnda din ve devlet ilikileri alannda nemli admlar atld. Bunlarn en banda saltanat ve hilafetin kaldrlmas gelmektedir. Bunlar eitim ve hukuk alanndaki dier dzenlemeler takip etti. Bunlar arasnda eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlp yerine Babakanla bal Diyanet leri Bakanl ile Vakflar Umum Mdrl kurulmas, eyhlislamlk makamnn kaldrlmas, lkede eitim ve retim birliini salamak amacyla Tevhid-i Tedrisat Kanunu karlmas, hukuk alannda Medeni Kanunun kabul edilmesi saylabilir. Devlet yapsnn laikletirilmesine ynelik bu dzenlemelerin yannda toplumsal alann laiklemesine ynelik dzenlemeler de gerekletirildi. lk nemli adm, bata fes olmak zere her trl baln yasaklanmas ve memurlarn apka giymelerinin zorunlu hle getirilmesiyle atld. Arkasndan tekke, zaviye ve trbeler kapatld; hafta sonu tatili cuma gnnden, cumartesi gn leden sonra balamak zere pazar gnne alnd. Saat, takvim ve rakamlar deitirildi. Bunlar Arap harflerinin yerine Latin harflerine dayal yeni alfabenin kabul edilmesi izledi. Laiklik ilkesinin anayasada yerini bulmas ise kademeli olarak gerekleti. 1924 Anayasasnn 2. maddesinde, Trkiye Devletinin din, din slamdr ifadesi yer alyordu. Bu ifade 1928de

Anayasadan kaldrld, laiklik ilkesinin Anayasaya konulmas ise 1937 ylnda gerekleti. Bu kkl deiimler kimi toplumsal tepkilere yol at. 1945 sonrasnda ise CHPnin din anlaynda ksmi bir yumuama oldu. 1946da Mecliste din eitimi konusu ele alnarak bir dizi yenilik devreye sokuldu. Demokrat Parti dnemi ve 27 Mays srecinde (1950-60) din ve devlet ilikileri alannda atlan admlar zetleyebilmek Demokrat Partinin slam dinne yaklam, CHPye gre daha lml ve hogrlyd. DP Trke ezan uygulamasna 16 Haziran 1950de son verdi. DP, din adam ihtiyacnn devam ettiinden hareketle 1951 ylnda, Ankara, stanbul, Adana, Isparta, Mara, Konya ve Kayseride birer imam hatip okulu almasna karar verdi. 1959da da ilahiyat yetitirmek amacyla Yksek slam Enstitleri kurulmas kararlatrld. Buna karlk DP zellikle rgtl slamc evrelere tavizsiz davrand. Bu dnemde Millet Partisi ve slam Demokrat Partisi laiklik kart politika izledikleri gerekesiyle kapatld. Ayrca, DP tarafndan 1951 ylnda Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun karlarak Atatrke ynelik sulara kar ar yaptrmlar getirildi. DP liderlerinin laiklie bal isimler olmalarna ramen, parti tabannda din hassasiyetleri yksek isimlerin olmas baz gerilimleri kanlmaz hle getirmekteydi. eitli tarikat ve cemaatlere yakn isimlerin DP kadrolarnda kendilerine yer bulabilmeleri, CHP liderliiyle devlet iinde etkileri devam eden sivil ve asker brokrasiyi ciddi llerde rahatsz etmekteydi. 27 Mays 1960da bir asker darbe yoluyla DPnin devrilmesinde irtica tehdidi algsnn byk pay vard. Yeni anayasa tartmalarnda din ve laiklik nemli gndem maddeleri olmay srdrd.

A M A

A M A

164

Trk Siyasal Hayat

A M A

Trkiyedeki slami oluumlarla ilgili genel bilgileri ifade edebilmek Osmanl mparatorluunda mevcut slami oluumlardan Cumhuriyete devredenler olduu gibi Cumhuriyet dneminde kan yeni slam yorumlar da sz konusudur. Osmanl dneminde Halk slam ve Kent slam eklinde genel bir ayrm yaplabilir. Halk slamnda yazl metinlerden ok, o din anlay temsil eden sekin kiilerin din yorumlar belirleyiciydi. Halk slam kapsamna ok sayda slami tarikatn yerel motifler kazanarak serpilmi yorumlar sokulabilecei gibi szl aktarmla ve dedelik kurumunun babadan oula gemesiyle kendisini var eden Alevilik de sokulabilir. Zamanla Osmanl mparatorluu, Hanefi mezhebine dayal Snni slam daha ok benimseyerek, medreseler yoluyla resm din anlay hline getirdi. Tarikatlarn zellikle stanbul gibi byk kentlerde serpilen kollar, kitap merkezli slam anlayndan etkilendiler. Osmanl dneminde etkinlii olan tarikatlar arasnda Nakibendilik, Kadirilik, Rifailik, Cerrahilik, Halvetilik, Mevlevilik vardr. Cumhuriyet kurulduunda bu yaplarn byk blm faal hldeydi. 1925 ylnda Tekke, Zaviye ve Trbeler kapatlmasna ramen toplumda sosyolojik bir karl bulunan bu yaplar var olmaya devam ettiler. Bugn Trkiyede Nakibendi tarikat emsiyesi altnda toplanabilecek irili ufakl ok sayda cemaat vardr. Bunlar arasnda skender Paa Cemaati, Mahmud Sami Ramazanolu etrafnda gelien Erenky Cemaati ve Menzil Dergah etrafnda toplanan cemaat rnek verilebilir. Trkiyede etkili olan bir baka tarikat da Kadiriliktir. Trkiyeye zg koullarda ortaya kan slami cemaatlerden bir dieri de Sleyman Hilmi Tunahan etrafnda gelien Sleymanclktr. Sleymanclk, ok fazla yazl kayna olmayan ve gcn Kuran retme misyonundan alan bir slami oluumdur. Gnmz Trkiyesinde Nurculuk emsiyesi altnda irili ufakl ok sayda slami oluum bulunmaktadr. Tm bu gruplar ortaklatran yn, Said Nursinin dnsel mirasndan ve hayat tecrbesinden ilham almalardr.

A M A

1965-80 aras dnemde din devlet ilikilerini aklayabilmek slami talepleri olan evreler, 1960-65 aras dnemde savunmaya ekilmilerdi. Bu kesimlerin de verdikleri oy desteiyle Adalet Partisi, 1965 seimlerinden byk bir zaferle kt. 27 Mays Anayasasnn getirdii kimi zgrlklerin zerine AP iktidar da eklenince, slami evreler yeni bir dinamizm kazandlar. AP iktidarnda din devlet ilikileri bakmndan atlan nemli admlardan birisi, 1967 ylnda liselere de semeli din dersinin konulmas oldu. Bu adm, laik evrelerin tepkisini ekti. 1970lerde ortaya kan bir dier nemli gelime de MNP ve MSP gibi partiler zerinden siyasal slamcln etkisini artrmas oldu. 1970 ylnda Mill Gr izgisindeki ilk siyasal slamc parti olan Milli Nizam Partisi kuruldu ve ksa srede nemli bir oy destei elde etti. MNP, 12 Mart 1971 Muhtrasnn ardndan kapatld. 11 Ekim 1972de Milli Selamet Partisi kuruldu. MSP, 1973 seimlerinde 48 sandalye kazanmay baard. Seimlerden birinci kan CHP ve MSP 1974te bir koalisyon hkmeti kurdular. MSP, bu dnemde ok sayda imam hatip okulunun almas iin aba gsterdi. CHP-MSP koalisyonundan sonra Birinci Milliyeti Cephe olarak bilinen ve AP, MSP, MHP ve Cumhuriyeti Gven Partisinden (CGP) oluan yeni koalisyon hkmeti, Mart 1975te kuruldu ve 1977 genel seimlerine kadar srd. 1977de MSPnin oyu ve sandalye says dmt. MSPnin kaybettii oylar MHPye kaptrd grlecekti. Seimlerden sonra AP, MHP ve MSP, kinci Milliyeti Cephe koalisyon hkmetini kurdular. 1980 sonras dnemden gnmze kadar olan srete din ve devlet ilikilerini ve bu alandaki dnmleri aklayabilmek 1980 Darbesini yapanlar slam Trk milliyetiliiyle sentezleyen, ona antikomnist ve devleti bir ierik kazandran Trk slam Sentezi zerinden, din ve laiklik konularnda nemli deiiklikler gerekletirdiler. Bu ynde atlan en nemli adm, din derslerinin semeli olmaktan karlmas ve zorunlu hle getirilmesiydi. ANAP dneminde izlenilen politikalar slamc yaplarn gelimesine katk yapt. Bu dnemde, 1983te kurulan Refah Partisi girdii her seimde istikrarl biimde oyunu artrarak nemli bir siyasi aktr h-

A M A

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

165

line geldi ve 1995 Genel Seimlerinden de birinci parti olarak kt. 1996 ylnda Erbakan babakanlnda Refahyol Koalisyon Hkmeti kuruldu. Bu dnemde asker ve sivil brokrasinin kimi unsurlar ve onlarn etkisindeki medya, hkmeti sktrmak iin irticann hortladn kantlayan haberler yaymladlar. Bu dnemde ayrca barts sorunu din devlet ilikilerinde nemli bir sorun alan olarak ne kt. Bu koullar altnda, 28 ubat 1997 tarihinde yaplan MGK toplantsnda, Erbakan Hkmetinden bir dizi karar uygulamas istendi. 28 ubat mdahalesinden sonra Refahyol Hkmeti devrildi. Trkiye 2002ye kadar koalisyon hkmetleriyle ynetildi. Bu koalisyonlar, 28 ubat gerekletirenlerin taleplerini byk lde yerine getirdi. 28 ubat mdahalesi, siyasal slamn ykseliini durdurmak iin yaplmt. 1997 sonras dnemde Refah Partisi ve daha sonra da Fazilet Partisi laiklik kart faaliyetleri gerekesiyle kapatld. FPnin kapatlmasyla bu hareket ierisinde Yenilikiler Recep Tayyip Erdoan liderliinde 14 Austos 2001de Adalet ve Kalknma Partisini kurdular.

166

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. Osmanl mparatorluunda 19. Yzylda laiklii en fazla savunan dnce akm aadakilerden hangisidir? a. Batclk b. Milliyetilik c. slamclk d. Gen Osmanllar e. Osmanlclk 2. Aadakilerden hangisi hukuk alannn laiklemesi ynndeki admlara bir rnek deildir? a. sve Medeni Hukukunun kabul edilmesi b. eri ilere bakan mahkemelerinin kaldrlmas c. eriye ve Evkaf Vekaletinin kaldrlmas d. apka Kanunu e. 1937 ylnda laiklik ilkesinin Anayasaya konulmas 3. Aadakilerden hangisi eitim alannn laikletirilmesi ynndeki admlardan deildir? a. Medreselerin kapatlmas b. Tevhid-i Tedrisat Kanununun kabul edilmesi c. Hilafetin kaldrlmas d. Latin Alfabesinin kabul edilmesi e. Btn okullarn Maarif Vekletine balanmas 4. Semeli din dersi uygulamasn balatan parti hangisidir? a. DP b. AP c. ANAP d. CHP e. CGP 5. Aadaki partilerden hangisi Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanunu karmtr? a. CHP b. SHP c. AP d. ANAP e. DP 6. Aadakilerden hangisi DP dneminin bir uygulamas deildir? a. Trke ezan uygulamasnn kaldrlmas b. Din derslerinin zorunlu hale getirilmesi c. Millet Partisinin kapatlmas d. slam Demokrat Partisinin kapatlmas e. Yksek slam Enstitlerinin kurulmas 7. Aadaki gruplardan hangisi klasik slami tarikat snflamasna girmez? a. Kadirilik b. Nakibendilik c. Mevlevilik d. Sleymanclk e. Rifailik 8. Aadaki partilerden hangisi laiklik kart faaliyetleri gereke gsterilerek kapatlmamtr? a. Saadet Partisi b. Milli Selamet Partisi c. Refah Partisi d. Milli Nizam Partisi e. Fazilet Partisi 9. Aadakilerden hangisi 28 ubat (1997) kararlarndandr? a. Temel eitimin 12 yla karlmas b. Temel eitimin 8 yla karlmas c. RPnin kapatlmas d. Din derslerinin semeli hale getirilmesi e. Ezann Trke okunmas 10. Aadakilerden hangisi Aleviliin bir zellii deildir? a. Orta Asyadan gelen konar ger gruplarn kltrlerinden etkilenmitir. b. Cemevlerinde ibadet edilir. c. eyh-Mrit ilikisine dayal bir hiyerari vardr. d. Drdnc Halife Aliye byk bir ballk gsterirler. e. Kadn ve erkekler beraber ibadet ederler.

6. nite - Din, Devlet, Laiklik

167

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d Yantnz yanl ise Osmanldan Devreden Miras konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminden DPye Din Devlet likileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminden DPye Din Devlet likileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminden DPye Din Devlet likileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise DP Dnemi ve 27 Mays Srecinde Din Devlet likileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise DP Dnemi ve 27 Mays Srecinde Din Devlet likileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise slami Oluumlarla lgili Bir Snflandrma Denemesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1997 Sonras Dnemde Din Devlet likileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1997 Sonras Dnemde Din Devlet likileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise slami Oluumlarla lgili Bir Snflandrma Denemesi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Osmanl aydnlar, Fransz Devrimi ve Aydnlanma felsefesinin etkisindeydiler. Fransada ortaya kan ve devletin din, denetim altnda tutmasn esas alan laiklik ve laikletirme politikalarndan etkilendiler. Yine Fransz aydnlarnn bir ksmnda yaygn olan pozitivist felsefenin etkisiyle dinn zel alana geriletilmesini savundular. dinn mill ve akla dayal bir ierik kazanmas iin devlet nclnde reform yaplmasn savundular. Sra Size 2 nceleri eriye ve Evkaf Vekletine bal olarak eri ilere bakan mahkemeler 1924te kaldrld ve bu tr davalar grme yetkisi Adalet Bakanlnn nizami mahkemelerine devredildi. Laiklik ilkesinin anayasada yerini bulmas hemen gereklemedi. 1924 Anayasasnn 2. maddesinde, Trkiye Devletinin din, din slamdr ifadesi yer alyordu. Bu ifade 1928de Anayasadan kaldrld ama yerine laiklik ilkesinin konulmas iin 1937 yln beklemek gerekecekti. Hukuk alannda yaplan en nemli dzenlemelerden birisi de 17 ubat 1926 tarihinde Medeni Kanunun kabuldr. svireden alnan Medeni Kanunla kiiler, aile, miras ve eya hukuku alanlarnda geerli olan dine dayal hukuk kurallar, yerini laik ve ada hukuk kurallarna terk etti. Sra Size 3 DP, din alannn kat biimde denetlenmesinden ziyade, daha serbest braklmasn savunan bir yumuak laiklik anlay savunuyordu. DPliler bunu, dine hrmetkr olularna balyorlard. DP, millete mal olmam devrimlere scak bakmad iin Trke ezan gibi uygulamalar kaldrd. Yine de baz slamc oluumlarn ar bulduu giriimlerine de engel oldu. DPnin laiklik anlaynn Anglo-Sakson laiklik anlayndan izler tad da sylenebilir. Sra Size 4 28 ubat Kararlarnn 5. ve 6. maddeleri dorudan eitimle ilgilidir. Bu maddelerde eitim politikalarnda yeniden Tevhidi Tedrisat Kanunu ruhuna uygun bir izgiye gelinmesi (5. Md.) ve temel eitimin 8 yla karlmas (6. Md.) ngrlyordu.

3. c

4. d

5. e

6. b

7. d

8. a

9. b

10. c

168

Trk Siyasal Hayat

Yararlanlan Kaynaklar
Bagil, A. Fuat (1962). Din ve Laiklik, stanbul. akr, Ruen (1994). Ne eriat Ne Demokrasi, stanbul. akr, Ruen (1990). Ayet ve Slogan: Trkiyede slami Oluumlar, stanbul. Demirel, Tanel (2011). Trkiyenin Uzun On Yl: Demokrat Parti ktidar ve 27 Mays Darbesi, stanbul. Mardin, erif (1992). Bedizzaman Said Nursi Olay/Modern Trkiyede Din ve Toplumsal Deiim, stanbul. zbudun, Ergun ve Hale, William (2010). Trkiyede slamclk, Demokrasi ve Liberalizm: AKP Olay, stanbul. Sarbay, Ali Yaar (1985). Trkiyede Modernleme, Din ve Parti Politikas: Milli Selamet Partisi rnek Olay, stanbul. Tunay, Mete, (1981). T.Cde Tek Parti Hkmetinin Kurulmas (1923-1931), Ankara. Yavuz, Hakan (2010). Ak Parti: Toplumsal Deiimin Yeni Aktrleri, stanbul.

7
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkiyede ordu - siyaset ilikisinin geliim dinamiklerini zetleyebilecek, Trkiyede gerekleen asker mdahalelerin kapitalist gelime sreleri ve snf ilikileriyle olan balarn aklayabilecek, Trkiyede ordunun zaman iinde kendi zerk gcn artrd alanlar ve bunlarla ilgili dzenlemeleri sralayabilecek, 2000li yllarda yaanan sivilleme politikalarn ve bunlarn arkasndaki dinamikleri aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Asker Mdahaleler Mill Gvenlik Devleti Trkiyede Kapitalist Gelime Hegemonya Projesi Poplizm 27 Mays MBK Sosyal-Mill Gvenlik Devleti Planlama thal kameci Sanayileme 1961 Anayasas 12 Mart Ynetilemezlik Krizi 12 Eyll Neoliberalizm Otoriter Devletilik 1982 Anayasas Krt Sorunu 28 ubat AKP Sivilleme

indekiler
GR: ANALZ EREVES TARHSEL ARKA PLAN 27 MAYIS 1960 DARBES 12 MART 1971 MUHTIRASI 12 EYLL 1980 ASKER DARBES 1990LAR VE NEOLBERAL MLL GVENLK DEVLET AKP DNEM

Trk Siyasal Hayat

Trkiyede OrduSiyaset likisi

Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

GR: ANALZ EREVES
Trk siyasal hayatnn en belirleyici unsurlarndan birisi ordunun siyasal hayatta oynad roldr. Ak asker mdahaleler ve sonrasndaki asker rejimler, muhtralar, asker yetkililerin beyanlar zerinden siyasal gndeme mdahaleler, sivil rejimler altnda hkimiyetini srdren Mill Gvenlik Devleti formu ve onun yasal, kurumsal, ideolojik her trl dzenlemesi, skynetim ve olaanst hl gibi istisna ynetim tarzlarnn olaanlamas, OYAK, asker sanayi, asker harcamalar gibi sacayaklar zerinden iktisadi hayatn iinde varolu vb. tm bunlar bize Trk siyasal hayatn ordunun roln anlamadan anlamann mmkn olmadn gstermektedir. Hi phe yok ki her bir asker mdahale baarl olduu oranda ordunun gcn artracak dzenlemeleri beraberinde getirmitir. Ali Bayramolunun merkezleme ve zerkleme kavramlar zerinden tarif ettii ekilde ordu kendi politik, yasal, idari, iktisadi vs. gcn artrm ve pekitirmitir (Merkezleme, ordunun iinde yetki ve gcn her seviyede tek elde topland bir asker yapy anlatmaktadr. zerkleme ise devlet yaps iinde ve siyasal iktidar karsnda, ordunun i ve d siyaset konularnda dorudan bir siyasal rol oynamasna ve bunu mmkn klan dzenlemelere iaret etmektedir.). Ancak darbelerin oluum nedenleri de yaratt sonular da sadece bunun zerinden anlalamaz. Her bir asker mdahale kendi tarihsel-toplumsal balam iinde deiik sosyopolitik ve sosyoekonomik dzenler ina etmitir. Bu yeni dzenlerin ne olaca ve nasl ekillenecei tek bana ordunun irade, karar ve eylemleriyle gereklememi, sosyal ve siyasal aktrlerin mdahil olduu g ilikileri iinde belirlenmitir. Ayn zamanda her bir asker mdahale sonrasndaki sosyopolitik ve sosyoekonomik dzenlemeler farkl toplumsal ve siyasal aktrler zerinde deiik (glendirici veya zayflatc) etkilerde bulunmutur. Bu blmde, Trkiyede ordunun siyasal hayat iinde oynad rol yukardaki ereve iinde ele alnacaktr. Bir yandan, asker mdahaleler ncesi dnemlere bakarak darbelerin gerekleme koullar ve nedenleri, hangi toplumsal kesimlere dayandklar ortaya konmaya allacak. Dier yandan da her bir asker mdahale sonrasnda hem ordunun kendi g alanlarn ve mekanizmalarn nasl daha da artrdna hem de ina ettii sosyal, politik, iktisadi yapnn hangi toplumsal ve siyasal aktrleri glendirip hangilerini zayflattna baklacaktr.

172

Trk Siyasal Hayat

TARHSEL ARKA PLAN

Modern Trkiye tarihinde ordunun oynad siyasal rol Osmanlnn son dnemlerine kadar geri gider. Modernleme sreciyle birlikte, devlet yapsyla beraber ordunun rgtlenme, eitim, teknoloji vb. yaplar da deiime urad. Ayn zamanda subaylar siyasallaarak lkenin gndeminde etkin aktrler hline geldiler. Bu dnem ayn zamanda uzun ve byk savalar dnemi olmas, orduyu siyasal, toplumsal, iktisadi hayatn daha da merkezine yerletirdi. Cumhuriyet dnemiyle birlikte, Ali Bayramolunun zerkleme ve merkezleme sreci zerinden tarif ettii hliyle bir sava ynetim modeli yerleti. Ordu, sadece asker ilerle deil, i ve d siyasetin tm konularyla ilgili bir aktr oldu. 1923-1927 aras siyasi elitler aras mcadele byk oranda silahl kuvvetlerin kontrol zerinden yrd. Bu srecin sonunda Mustafa Kemal ekibinin muhalif paalar tasfiye etmesiyle birlikte Trkiyede asker-sivil ilikileri tek parti rejimlerinde sklkla rastlanan formuna kavutu. Tek parti ve ordu arasndaki ilikiler bir uyum ilikisi olarak kuruldu.

27 MAYIS 1960 DARBES

Cumhuriyet tarihinin ilk ak darbesi olan 27 Mays 1960 asker darbesi ile merkezinde ordunun yer ald otoriter siyasal rejim niteliksel bir srama gsterdi. Hiyerari d bir asker darbenin yapld 27 Mays 1960tan 15 Ekim 1961 seim sonularna gre oluan meclisin ald 25 Ekim 1961e kadar geen sre askerlerden oluan Mill Birlik Komitesi (MBK) gdmnde bir asker rejim dnemiydi (Balangta 38 yeli bir yap olan MBK, 13 Kasm 1960ta 14 radikal yenin tasfiyesinden sonra 24 ve bir yenin lmyle de 23 yeli bir yapya dnd.).

Demokrat Parti Dnemi: Darbeye Giden Sre

27 Mays darbesini anlamak iin ncelikle Demokrat Parti (DP) dnemini anlamak gerekir nk 27 Mays asker darbesi aka DP iktidarna, onun uygulamalarna ve temsil ettiklerine kar gerekletirilmitir. DPye 1950lerdeki seimi kazandran (1950 seimlerinde DP % 55,2 CHP % 39,6, 1954 seimlerinde DP % 58,4 CHP % 35,1, 1957 seimlerinde ise DP % 48,6 CHP % 41,4 orannda oy almtr.) hegemonya projesi drt sacaya zerine oturuyordu: Ekonomik kalknma, patronaja dayal yeniden datm, muhafazakr modernleme ve mill iradenin gereklemesi olarak demokrasi. Aslnda DP, dnya ekonomisinin getirdii snrlamalar dhilinde CHPnin zaten 1946-47den itibaren uygulamaya koyduu tarm ve ticaret merkezli ekonomik kalknma stratejisini sahiplendi. Bununla birlikte, CHPden farkl olarak, DP patronaj ilikileri yoluyla byyen ekonomik pastadan zellikle kyllere ve ksmen de kentlerdeki cretli iilere pay datt (Ekilebilir hazine arazilerinin datm, tarm girdilerine ynelik sbvansiyonlar, grece ucuz krediler ve tabii ki tarm rnlerine verilen grece yksek fiyatlar kylle ynelik yeniden datm politikalar iken, kentlerde 1950ler boyunca says hzla artan iilere ynelik de bireysel i ilikileri ve sosyal gvenlik alannda iyiletirmeler yapan politikalar devreye sokuldu.). nc sacayanda ise tek parti dneminin hzl ve yukardan kltrel modernlemecilii yerine dini, geleneksel deerlerin deiimini tedrici modernleme srecinin olaanlna brakan ve din temelli muhafazakrl da laikliin snrlarn zorlamayacak ekilde politik olarak kullanan muhafazakr modernlemeci izgi yer alyordu. Son olarak ise DPnin demokrasi vaadi, 1950 seimlerinin unutulmaz Yeter! Sz Mille-

Hegemonya, farkl snfsal veya snf-balantl toplumsal glerin belirli bir snfn siyasi, entelektel ve ahlaki nderlii altnda rgtlenmesidir. Hegemonya projesi de hakim ve tabi snflarn yan sra dorudan snfsal olmayan konularn muhatab toplumsal gruplarn desteini almaya alan ulusal-popler eylem programlardr.

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

173
Poplizm, siyasetin atma eksenini iktidar blou karsnda halk (veya millet) blou eklinde kuran, bu bloklar altnda farkl snfsal ve dier toplumsal kesimleri dizen, bunu da ideolojik sylemler kadar patronaj ilikilerine dayal yeniden datm mekanizmalaryla gerekletiren bir siyaset tarzdr.

tindir! slogannda ifadesini bulan, seimlerden kacak ounluun iradesine eitlenen bir mill irade sylemine dayalyd. Bu unsurlar birbirine eklemleyen ise poplist siyaset tarzyd. DP de sylemlerinde, Trkiyede bugne kadar iktidar blounu hep asker-sivil brokrasinin ve onunla organik iliki iindeki aydnlarn oluturduunu, devlet gcn de hep bu blokun kulland iddiasn ileri sryor ve bunun karsnda kendisinin geride kalan tm millet blounu temsil ettiini iddia ediyordu. DP, millet blounun altnda hem ticaret burjuvazisi, byk toprak sahipleri gibi hakim snflar hem de kk ve orta kyllk, ii snfnn baz kesimleri gibi tabi snflar topluyor, ayn zamanda kendini kltrel olarak dlanm hissedenleri de ieriyordu. DPnin baars tandk, bildik bir kltr ikliminde maddi deiimden istifade etmek isteyen kitlelerde uyandrd mitvarlk ve iyimserlikte yatyordu (Takn, 2006). DP, bu projeyle 1950 (%55.2 oy) ve 1954 (%58.4 oy) seimlerinden ak bir zaferle kt. Hi phe yok ki bunda ekonomik bymenin ve pastadan pay datmann ve/veya pay alma midinin byk etkisi vard. Ekonomik bymenin arkasndaki faktrler dnya piyasalarnda tarm rnleri fiyatlarnn konjonktrel ykseklii, datlan hazine arazileri sayesinde ekili arazinin artmas, d kaynaklarla finanse edilen ucuz kredi politikasnn salad tarmda makineleme ve karayolu gibi altyap yatrmlaryd. Ekonomik byme patronaja dayal yeniden datm mekanizmalarnn da grece sorunsuz devam ettirilmesini salayan unsurdu. 1950lerin ikinci yars ise gitgide derinleen bir iktisadi ve siyasi kriz dnemiydi. 27 Mays darbesini mmkn klan koullar ancak bu kriz dinamiinin deerlendirilmesiyle anlalabilir nk darbenin toplumsal destek taban 1950ler boyunca gelien ve kriz yllarnn honutsuzlarn oluturan kentli orta snflar, ii snf ve sanayi burjuvazisi gibi toplumsal kesimlerdi. 1954 ylndan itibaren tarm-ticaret merkezli byme stratejisini mmkn klan unsurlar ya ortadan kalkt ya da snrlarna vard. Bu tarihten itibaren, DP iktidar, ekonomik bymeyi makroekonomik istikrarszlk reten enflasyonist politikalarla, devletin hem iktisadi teekkl hem de altyap yatrmlaryla salamaya altysa da byme hz ciddi biimde dt. Ayrca, demeler dengesi sorununu zmek iin d ticaret rejiminde korumac baz nlemler alarak fiilen ithal ikameci sanayilemeye (S) zemin hazrland. Ancak enflasyonist ve plansz politikalar 1950lerin ikinci yarsnda sanayi burjuvazisi, ithalat tccarlar, ekonomi brokrasisinin bir ksm ve dnemin etkin entelijansiyasndan oluan bir S koalisyonunun DPden honutsuzluunu da beraberinde getirdi. 1958de IMF, OECD gibi uluslararas kurumlarn basklar altnda devalasyona gidilmekle birlikte hem ieriden hem dardan talep edilen planl bir ithal ikameciliin kurumsallatrlmamas DPye ynelik nemli bir eletiriydi. ktisadi kriz DPnin projesinin tkanmasnda nemli bir etkendi. Ancak DPnin hegemonya kapasitesinin daralmas daha ziyade, yeni kentli toplumsal kesimlerin taleplerini ierememesinin ve kendisine yneltilen eletiriler ve muhalefet karsnda otoritaryanizme daha fazla sarlmasnn sonucuydu. Her ne kadar burjuvazinin S yanls kesimlerinin DPye eletirileri bulunsa da bu kesimler darbeye kadar DP iktidarndan tamamen kopuu da gze alamad. 1950lerde gelien orta snflar ve ii snf zerinde hegemonya kurmakta ise DP gitgide daha fazla zorland. Bu kesimler ekonomik kriz reten plansz, enflasyonist politikalardan ve otoriter uygulamalardan rahatszd.

174

Trk Siyasal Hayat

1954 sonras dneme bakldnda, DPnin, toplumsal ve siyasal muhalefet karsnda otoriter eilimlerini ok daha aka sergiledii grlr. zellikle aydnlar, basn, niversite retim yeleri ve rencileri, sendikalar ve muhalefet partisi CHPye kar otoriter bir siyaset tarz izlendi. Demokrasiyi seimlerden kan millet iradesi = ounluun iradesi olarak gren DP kendisine her trl muhalefeti de millet iradesine muhalefet olarak kodlayarak baskc politikalar merulatrmaya alt. Zaten kurumsal-yasal dayanaa sahip olmayan niversite ve yarg zerklii iyiden iyiye ortadan kaldrld. Yarg, niversite mensuplarnn ve brokratlarn i gvenliine mdahale edildi, niversite profesrlerine siyaset yasa getirildi. 1954 seimlerine giderken basndan gelen eletirilere kar ar cezalar getiren yasal deiiklikler ilerleyen yllarda da devam etti. Basn zgrl, dnce ve ifade zgrl hapis cezalarn da ieren yollarla iyice kstland. Yerel sendikalarn kapatlmas, toplu szleme ve grev hakknn tannmamas gibi uygulamalarla sendikalar da bu sreten nasibini ald. Siyasal muhalefete ynelik bask da 1953ten itibaren boy gsterdi. 1953te CHPnin btn mal varlnn Hazineye aktarlmas, Temmuz 1953te Atatrk devrimlerine kar olduu gerekesiyle Millet Partisinin kapatlmas, 1955 yaznda Karadeniz gezisine kan CHP Genel Sekreteri Kasm Glekin Sinopta tutuklanarak stanbula getirilmesi ilk akla gelen uygulamalardandr. DPnin ilk defa ciddi oy kaybna urad 1957 seim srecinde basklar daha da artt. Milletvekili adaylarnn bir sonraki seimlerde parti deitirmesinin engellenmesi, seim dnemleri dnda siyasi partilerin ak hava mitinglerinin yasaklanmas, anti-komnizm retoriinin ana muhalefet partisi CHPyi de ierecek ekilde youn kullanm bu uygulamalardan bazlardr. Ekim 1958de muhalefetin kin ve husumet cephesine kar bir Vatan Cephesi kurulmas ars siyasal kamplamay artran nemli bir etken oldu. Nihayetinde, Nisan 1960ta DP Meclis grubu bir bildiri yaymlayarak CHPyi silahl ve tertipli ayaklanma hazrlamakla, bir ksm basn da bunu desteklemekle sulad ve bu sular soruturmak zere Mecliste hepsi DPli olan 15 kiilik bir Tahkikat Komisyonu kuruldu. Komisyon partilerin tm etkinliklerini, komisyon faaliyetleriyle ilgili yaynlar ve Mecliste komisyonla ilgili grmeleri ve bunlar hakkndaki yaynlar yasaklad. CHPden gelen tepkilere DP 27 Nisanda Komisyona, her trl yayn yasaklama, basmevini kapatma, her trl siyasal etkinlie ynelik nlem ve karar alma gibi yeni olaanst yetkiler tanyarak cevap verdi. 28 Nisan 1960ta buna tepki olarak gelien renci gsterilerinin ardndan ise skynetim ilan edildi. 1950lerin ikinci yars ayn zamanda DP kart toplumsal muhalefetin yeni bir hegemonya projesi erevesinde kendi politik, ideolojik dilini de bulduu bir dnemdi. Nisan 1954te yayna balayan Forum dergisi, DPnin basna ynelik otoriter tavrn eletiren 28 milletvekilinin DPden ayrlarak Aralk 1955te kurduklar Hrriyet Partisi (1957 seimlerinde % 3,8 oy aldktan sonra parti 1958 sonrasnda CHP ile birlemitir.) ve nihayetinde zellikle 1957 seimleri ncesinden balayan ideolojik-politik yenilenme aray ile CHP bu srecin en nemli aktrleriydi. Ocak 1959daki XIV. CHP Kurultaynda yaymlanan lk Hedefler Beyannamesinde yeni hegemonya projesinin tm unsurlar ortaya serilir: Dnce ve ifade zgrl, din ve inan zgrl, basn hrriyeti, toplanma ve dernek kurma hrriyeti, grev hakk, sendika ve mesleki teekkller kurma hakk, kanun nnde eitlik, yarg bamszl ve anayasa mahkemesinin kurulmas, iki meclisli parlamenter yap, nispi temsile dayal seim sistemi, planl kalknma, fertleri maddi ihtiyalarn basksndan kurtarmak, sosyal haklarn tannmas. Politik sylemdeki bu yenilenme CHPnin artan seim baarsnda karln buldu. 1957 seimlerinde CHP oylarn % 6 kadar artrrken DP ise % 10 civarnda oy kaybetti.

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

175

27 Maysa gelindiinde darbeyi kanlmaz klacak dzeyde bir hegemonya krizinden bahsetmek mmkn deildir. Mevcut durum sistem ii iki merkez partinin liderliinde iki hegemonya projesi arasnda bir denge hlidir. Eer siyasal sre kendi seyrinde aksa belki de bir sonraki seimlerde iktidar demokratik yollarla el deitirecektir. Ancak, Trk siyasal hayatnn nemli bir aktr daha bu srecin aktif mdahillerindendir: Ordu.
SIRA SZDE 1950lerdeki hangi gelimeler 27 Mays darbesine zemin hazrlamtr? SIRA SZDE

Darbenin Gerekleme Sreci, Nedenleri ve MBKnin Yaps

DP lideri Menderesin, iktidara geldikten sonra hep bir tehdit olarak grd orduyu kontrol altnda tutma stratejisi yksek rtbeli subaylar ve komuta heyetini S O bir R U darbe olarak kendine yakn isimlerden oluturmakt. Ancak darbe hiyerari d rgtlendi, dolaysyla da Menderesin stratejisi baarsz oldu. Ordu iinde darbe fikirleri ve rgtlenmeleri 1953e kadar uzanmakla beraber asl 1950lerin ikinci yaDKKAT rsnda ivme kazand. Birbirinden ayr kurulmu darbeci kliklerin zaman iinde birlemesiyle oluan ve zellikle alt ve orta rtbeli subaylardan oluan yap 27 Mays SIRA SZDE 1960 sabah darbeyle siyasal iktidara el koydu. Hiyerari d bu darbe hemen baa o srada izinde olan Kara Kuvvetleri Komutan Org. Cemal Grseli getirdi. Geici anayasa olarak da anlan 1 sayl yasann 1. maddesiyle MBK yeni genel seimAMALARIMIZ lerle oluacak meclise iktidar devredinceye kadar tm egemenlik haklarn devrald, 13 Aralk 1960ta ise 157 sayl yasa ile oluturulan Temsilciler Meclisi, MBK ile birlikte kurucu meclisin bileenleri olarak ilan edildi. Bu dnem kurulan K zarfnda T A P hkmet aslen sivillerden olutu (Asker rejim altnda kurulan hkmetlerde Mill Savunma, ileri ve Ulatrma bakanlklar askerlere tahsis edilmitir. Mlki idarede de skynetimin geerli olduu stanbul ve Ankarann yan sra zmir, TELEV ZYON Ar, Bitlis ve Van valileri asker kiilerden atanmtr.). MBK iinde rahatsz olunan ve yerletirilmesi istenen eyler konusunda belirli bir ynelim olmakla birlikte kendi ilerinde farkllklar ve blnmeler de vard. Te N T E R sonra NET mel blnmenin yeni bir anayasa ve seim kanunu hazrlandktan seimlere giderek iktidar devretmeyi dnen lmllar ile sosyoekonomik ve siyasi-idari yapsal reformlara girimek zere daha uzun sre iktidarda kalmay hedefleyen radikaller arasnda olduu sylenebilir. Bu gruplar arasndaki mcadelede radikaller ilk aylar iinde gl hle gelse de 13 Kasm 1960ta radikallerden 14 kiilik bir grubun MBKden tasfiye edilmesiyle asker rejim yeni bir evreye girdi. Artk 27 Mays ncesinde oluan CHP liderliindeki yeni toplumsal blok ve onun ngrd hegemonya projesi rejimin rotasn ok daha gl ekilde belirleyecekti. Peki ordudaki subaylar darbe yapmaya sevk eden sebepler nelerdi? Hi phe yok ki enflasyonist basklar altnda sabit gelirli subaylarn sosyoekonomik durumunun ktlemi olmas, ordunun modernletirilmesi ynnde reform beklentisi iinde olan zellikle alt ve orta rtbeli subaylarn bu konudaki hayal krkl, ordunun siyasal yap iindeki konumunun arka plana atlm olmas DP kart darbeci eilimleri besleyen unsurlard. Gerekten de MBK iktidar hem memur ve subaylarn maalarnda iyiletirmeye gitti hem de Trkiyenin en byk holdinglerinden biri hline gelecek Ordu Yardmlama Kurumunu (OYAK) kurdu. Ayrca i rgtsel yapy yeniden dzenlemek zere iki ay iinde orduda kapsaml bir tasfiye yapt. Ancak subaylar darbeye sevkeden temel neden dar ekonomik ya da kurumsal-mesleki karlar deildi. Asl belirleyici unsur DPnin siyasal, iktisadi ve sosyal uygulamalar karsnda duyduklar derin rahatszlkt.
DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

176

Trk Siyasal Hayat

27 Mays sabah Ankara radyosundan okunan bildiride darbenin nedenleri ve ne yaplaca konusunda vurgulanan noktalar unlard: Demokrasinin iine dt buhran ve messif hadiseler dolaysyla ve karde kavgasna meydan vermemek maksadyla, partileri iine dtkleri anlamaz durumdan kurtarmak ve partiler st tarafsz bir idarenin nezaret ve hakemlii altnda en ksa zamanda adil ve serbest seimler yaptrarak, idareyi... seimi kazananlara devretmek, bu teebbs hibir ahsa veya zmreye kar deildir, NATO ve CENTOya inanyoruz ve balyz. Halka 27 Mays anlatmak zere yaplacak konferanslarda kullanlmak zere hazrlanan ESASLAR balkl yaymda 27 Mays inklap hareketi niin yapld? blmnde de nedenler yle sralanmaktadr: 1. Partizan bir idare kurulmas ve hukuk devleti vasfnn ortadan kalkmas 2. Plansz bir yatrm politikas ve suistimaller 3. Enflasyonist bir mali politika ve hayat pahall 4. Fikir hayat zerine bask ve basn hrriyetini tehdit 5. Tek parti diktatoryasnn kurulmas ve Byk Millet Meclisinin meruluunu kaybetmesi

Asker Rejimin Politikalar: Sosyal-Mill Gvenlik Devletinin nas

Darbeyi bu gerekelerle gerekletirenlerin asker rejim sresince icraat da bu durumu teyit eder. Darbeci subaylarn 1950lerin ikinci yarsnda DP kart muhalefetin fikirlerinden aka etkilendii ve yukarda tarif ettiimiz yeni hegemonya projesi dorultusunda icraatlara soyunduklar da aikrdr. Daha 14lerin tasfiyesinden nce hkmetin alma programna esas tekil etmek zere MBKnin oy birliiyle kamuoyuna aklad Mill Birlik Komitesinin Direktifi ve Mill Birlik Komitesinin Memleket Meseleleri Hakknda Temel Grleri adl resm yaynlar unlar ngrmektedir: zel teebbse mdahale etmeyecek dengeli bir devletilik yoluyla sanayileme, toprak ve tarm reformu, adil vergi sistemi; iilerin sosyal haklarnn salanmas, istihdamn artrlmas, sosyal adalet ilkesine uygun bir salk politikas; demokratik hukuk nizam, yeni anayasa ve seim kanunu; ordunun yapsnn modernletirilmesi. Bu dorultuda, 27 Mays asker rejiminin en temel iki icraat Devlet Planlama Tekilatnn (DPT) kurulmas ve devlet yapsn ve devlet-toplum ilikilerini yeniden dzenleyen 1961 Anayasasnn hazrlanmas oldu. 1950lerin ikinci yarsndan itibaren bir planlama tekilatnn kurulmas DP kart muhalefetin de uluslararas kurumlarn da gndemindeydi. Daha 20 Haziran 1960ta, ilk darbe hkmeti ekonomik ve mali kararlarn aklarken planlama tekilatnn kurulacan ilan etti. 30 Eyll 1960ta da 91 sayl yasa ile DPT kuruldu. Planlama ve DPTden bir yandan kapitalist ekonomik gelimenin krizsiz ilemesini salama, dier yandan da sosyal planlama ve sosyal adalet vurgusu ile tabi snflarn desteini alma ilevlerini grmesi bekleniyordu. 1961 Anayasas ise 27 Mays rejiminin en temel icraatyd. Kurucu Meclisin iki kanad Temsilciler Meclisi ve MBKnin almalaryla ekillenen anayasa hi phe yok ki yapl sreci asndan demokratik meruiyete sahip deildi. Temsilciler Meclisi meslek odalar, yarg, basn, niversite, sanayi ve ticaret odalar, sendika, tarm teekklleri temsilcilerinin ve ak olan iki parti (CHP ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi -CKMP-) temsilcilerinin yan sra MBK, Devlet Bakan ve Hkmet tarafndan atananlardan oluuyordu. Temsilciler Meclisinde CHP izgisi hakimdi

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

177

ve Anayasa Komisyonunun hazrlad taslak Meclisten tartmal gese de MBK srece ok kati mdahalelerde bulunma ihtiyac hissetmedi. Sonuta, 1961 Anayasas hem grece demokratik hem de militarist tonlar ierdi. Bir yandan, hem temel hak ve zgrlkler, sendikal, sosyal ve siyasi haklar asndan siyasal alan geniletiyordu, hem de yarg, niversite zerklii, Anayasa Mahkemesinin kurulmas, ift meclis, yasamann glendirilmesi yoluyla yrtmenin eylemlerine denetim getiriyordu. Anayasa ile tabi toplumsal snflarn ve gruplarn desteinin alnmas umuluyordu. Dier yandan ise, Anayasa asker vesayet rejimini ve devletin militarizasyonunu kurumsallatrd. 27 Mays 1960 sonrasnda TSKnin merkezlemesi ve zerklemesi ynnde nemli admlar atld. Merkezleme adna bozulmu olan rtbe piramidi ve emir komuta hiyerarisi toplu emekliye sevklerle dzeltilmeye alld. zerkleme ynnde ise birok hamle yapld. Asker brokrasi yrtmenin nc ba olarak sayld. Genelkurmay Bakanl Mill Savunma Bakanl (1949 sonras byleydi) yerine tekrar Babakana kar sorumlu klnd. Mill Gvenlik Kurulu (MGK) anayasal bir organ olarak kuruldu. Bu dnemde kurul sivil yelerin ounlukta olduu sivil-asker karma bir kurul olup grevi de mill gvenlii ilgilendiren her trl konuda Bakanlar Kuruluna tavsiyede bulunmakt. Oluum sreci, nedenleri ve icraatlar dikkate alndnda 27 Mays darbesinin ina ettii sosyal, iktisadi ve siyasal dzeni ve arkasndaki siyasal rasyonaliteyi nasl tanmlayabiliriz? 27 Mays planlamaya ve Sye dayal kapitalist projeyi sosyal/mill gvenlik devleti erevesinde ynetme arzusunda bir darbedir. Aslnda darbecilerde de darbeyi destekleyen toplumsal bloun byk ksmnda da hakim olan, kapitalist ekonomik gelimenin rasyonel planland zaman sosyal snf atmalarna yol amayabileceine dair bir eit modernist-kalknmac iyimserlikti. Bu manta gre, planl kalknma ve sosyal adalet politikalar ile sosyal, snfsal atmalar nlenirse grece demokratik bir siyasal yap da sz konusu olabilirdi. Bu 27 Maysn ina ettii gvenlik devletinin sosyal aya iken MGKde hem yrtmenin sapmalarna hem de toplumsal mcadelelerin ykselmesine kar bir emniyet supab olarak mill gvenlik ayan oluturur. Ancak, Anayasa tartmalar srasnda temel mantn radikal toplumsal atmalar engellemek olduu kendilerine aka sylense de Trkiye burjuvazisi ve onun sa siyasal temsilcileri bu formlasyona asla ikna olmayacaktr. zellikle sosyal devlet, sosyal adalet, planlamann ne ifade ettii ve zgrlkler, grev ve toplu szleme hakk gibi konularda muhalefet edildi. 1960larn toplumsal ve siyasal dinamii ve 12 Mart asker mdahalesinin nitelii bu gerilim zerinden ekillenecekti. 1960lara damgasn vuracak bir dier gerilim konusu ise DPlilerin yarglanmas meselesi idi. ncesindeki krizin nitelii itibaryla, 12 Mart ve 12 Eyll darbeleriyle karlatrldnda 27 Maysn iddet dozu grece dk kalsa da gayrihukuki ve gayrimeru Yassada mahkemelerinin verdii kararlar ve infaz edilen idam toplumsal ve siyasal hafzada derin yaralar at. Yassadada toplanan ve Yksek Adalet Divan ad verilen zel mahkeme 14 Ekim 1960tan 15 Eyll 1961e kadar faaliyet gsterdi. Toplam 592 kii sank olarak yargland. 228 kii hakknda lm cezas istendi, 15 kii hakknda idam cezas verildi, bu cezalardan infaz edildi: Adnan Menderes (Eski Babakan), Fatin Rt Zorlu (Eski Dileri Bakan) ve Hasan Polatkan (Eski Maliye Bakan). 31 nde gelen DP yneticisi mr boyu hapse mahkm edilirken, 418 kii de 6 ay ile 20 yl arasnda deien hapis cezalarna arptrld.

178

Trk Siyasal Hayat

SIRA SZDE

SIRA SZDE 1961 Anayasasnda hem militarist hem grece demokratik unsurlarn bulunmasn nasl aklarsnz?
DNELM 12 MART 1971 MUHTIRASI

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Hem Anayasann referandumda %61,7 oyla kabul edilmesi hem de 15 Ekim 1961 S O R27 U Mayslarn umduu gibi olmad. CHP birinci parti kmasna seim sonular ramen tek bana iktidar olamad ve 1961-1965 aras dnem drt zayf koalisyon hkmeti ile D geti. K K A T Bu durum darbeci eilimlerin ve bu eilimleri bertaraf etme hamlelerinin youn olduu bir dnemi beraberinde getirdi. Daha seimlerin hemen ardndan darbeci bir ekibin imzalad 21 Ekim (1961) Protokol ancak nSIRA SZDE nnn babakanlnn ve Cemal Grselin cumhurbakanlnn parti liderlerince kabul edildii ankaya Protokol (24 Ekim 1961) ile alabildi. Zayf koalisyon hkmetlerinin ordu iindeki radikallerin beklentilerini tam olarak karlamaktan AMALARIMIZ uzak kalmas srekli yeni darbe giriimlerini gndemde tutuyordu. Albay Talat Aydemir liderliinde nce 22-23 ubat 1962de ardndan da 20 Mays 1963te gerekleen darbe Babakan nnnn, dier parti liderlerinin ve yksek koK giriimleri T A P muta heyetinin kar koymalar ve darbecilerin i anlamazlklar sayesinde baarsz oldu. kinci giriimden sonra Aydemir dhil 7 idam cezas infaz edildi ve tm harp okulu T Erencileri, L E V Z Y O N darbeci tm subay ve askerler tutukland. 1965 seimleri, Demirel liderliindeki APyi % 52,87 orannda oyla tek bana iktidara getirdi (Seimden ikinci parti olarak kan CHP ise ancak % 28,75 orannda oy alabilmiti.). APnin hegemonya projesi, DP ile balayan merkez sa siyase N Tkoullarna ERNET tin dnemin uyarlanm hliydi. AP de sa poplist bir siyaset tarzn izleyerek Trkiyede iktidar blokunu CHP, yksek brokratlar, aydnlar, niversite ve yarg elemanlarndan ve ksmen de ordu mensuplarndan oluan bir yap olarak tarif ediyordu. Bunun karsnda kendisinin temsile soyunduu kesimler ise sanayi burjuvazisi, ticaret burjuvazisi, byk toprak sahipleri, esnaf kyller, ii snfnn uysal kesimleri, milliyeti-dindar muhafazakr kesimlerdi. DPden farkl olarak AP sanayileme merkezli bir kalknma stratejisi izliyor, ekonomide zel sektr n plana alyor fakat Sye uygun biimde devletin ekonomiye mdahalesini de ngryordu. DP gibi devletin kendisini deil bugne kadar devlet gcn kullananlar eletiriyor ve devleti hem paternalist bir iliki iinde millete hizmet gtrecek bir aygt hem de DPden ok daha fazla bekas korunacak bir aygt olarak gryordu. Anti-komnizm dozu yksek bir milliyetilik ile laiklik snrlarn zorlamayacak ekilde din kimliin yaanmasn destekleyen bir muhafazakrl birletiriyordu. Demokrasiyi de seimlerden kan ounluk iradesi olarak gryordu. AP orduyla ilikilerini ise mit Cizre-Sakallolunun tarafszlatrarak yaknlama olarak adlandrd strateji zerinden kurdu. AP, anti-komnizm, asker cumhurbakan seimi, ordunun tehizat, silah, lojman, kla taleplerinin karlanmas, zlk haklarnn dzenlenmesi zerinden orduyla yaknlamaya alt. Bunun karlnda da mill iradeye yani parlamenter srece mdahale edilmemesini bekledi. APye gre, askerler grlerini MGK zemininde dile getirebilirdi. Ayn zamanda gerekli otoriterleme sivil siyasal rejim altnda da gerekletirilebilirdi. Bu strateji DPden farkl olarak orduyla daha uyumlu bir ilikiyi ngryordu. Her ne kadar APnin stratejisi ilk etapta bir yaknlama getirdiyse de aslnda ordunun zerkliini artrma sonucunu da dourdu. Sonuta, ordu iinde darbeci eilimlerin olumas engellenemedi.

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

179

Muhtra ncesi Kriz Dinamikleri

Sivil-asker ilikileri zerine en tannm yazarlardan olan muhafazakr sosyal bilimci Samuel P. Huntington, 1969da yaymlanan Deien Toplumlarda Siyasal Dzen kitabnda geni toplumsal kitlelerin siyasallamasnn ve artan taleplerin devletin zerine ar yk bindirdiini, bunun da ynetilemezlik krizine yol atn, dzeni korumak zere ise ordularn mdahalelerinin gerektiini ileri srer. Darbeleri merulatran bu muhafazakr gerekiliin belirli bir aklayclk gc vardr. Daha eletirel gereki bir perspektiften yazan Claus Offeye gre bu tarz muhafazakr kriz kuramndaki ynetilemezliin altnda yatan emek ve sermayenin politik-hegemonik talepleri zerinden ileyen snf mcadelesidir. 12 Mart douran kriz dinamikleri buna uymaktadr. Trkiyede 1960larn zellikle ikinci yars toplumsal ve siyasal hareketlerin ivme kazand bir dnemdi. iler, retmenler, aydnlar, niversite genlii bu dnemde daha ok siyasallat, hak ve talep mcadelesi iine girdi. 27 Mays rejimi altnda 1961de kurulan ve parlamenter yollarla sosyalizme geii savunan Trkiye i Partisi (TP), nispi temsil sistemi sayesinde, 1965 seimlerinde meclise 15 milletvekili ile girdi ve etkili bir muhalefet yrtt. niversite genlii, yksekretim ve genel lke sorunlar zerinden hzla siyasallat, 1969a gelindiinde TP teorik ve pratik adan yetersiz bulunarak Trkiye Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu (Dev-Gen) kuruldu. i snfnn politik hareketinin krize girdii 1971-72 dneminde de genlik hareketi olduka zayf denebilecek bir silahl mcadele servenine girdi. i hareketine baktmzda da siyasetler st ve uzlamac sendikaclk izgisini izleyen Trk- karsnda, 1967de, snf ve kitle sendikacln ilke edinen ve sosyalist harekete yakn Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) kuruldu. zellikle zel sektrde rgtlenen ve gl bir mcadele pratii sergileyen DSKle beraber grevler artt, bunun yan sra fabrika igalleri, kitlesel protestolar gibi eylem trleri de kullanlmaya baland. APnin, 1970te, ikolu barajlarn ar ykselterek DSKi tasfiye etmeyi hedefleyen yasa deiiklikleri karsnda, 15-16 Haziranda iiler DSKin kendisini bile aan kitlesel eylemlerle sokaa dkld. Eylemler ancak skynetim ilanyla durdurulabildi. Daha sonra yasa deiiklii TPin bavurusu zerine Anayasa Mahkemesinden geri dnd. Trkiye toplumundaki sol siyasallama hareketi iinde toplumsall pek olmayan bir damar ise Trkiyede radikal dnmn ancak askerlerin katksyla gerekleeceini dnyordu. Doan Avcolunun sol Kemalist Yn Dergisi (1961-67) ve Devrim Gazetesi (1969), Trkiyede kapitalizmin az gelimilii dolaysyla kkl sosyoekonomik dnmn ancak aydnlar, renciler ve askerlerden oluan zinde kuvvetler eliyle gerekleeceini syler. zellikle de 1969 sonrasnda ordu iinde rgtlenmeye ve darbe yoluyla iktidar ele geirmeye ynelik bir strateji izler. Trkiye Komnist Partisi geleneinden gelen Mill Demokratik Devrim hareketi ise darbeci bir iktidar stratejisi izlemese de Sovyetler Birlii Komnist Partisinin aamal devrim stratejisini takiben kapitalizmin az gelitii lkelerde demokratik devrimin gereklemesinde ilerici subaylarn da bir rol oynayacan kabul eder. 1960larn sonuna doru Trkiye toplumundaki bu siyasallama burjuvazisi, siyasi elitleri ve asker elitleri ile tm muktedirlerin gndemini bir tehdit olarak igal etmekteydi. 1969 seimlerinde %6lk bir oy kaybna urasa da yine tek bana iktidar olan APnin bu siyasallama karsnda stratejisi dikta veya faizm yollarna bavurmadan devleti otoriter devlet hline getirmekti. APye gre 1961 Anayasa-

180

Trk Siyasal Hayat

snn devlet dzeni ile mevcut sosyal ve politik hareketlilik ynetilememekteydi. Yasa, dzen, asayiin ve devlet otoritesinin yeniden tesisi iin yrtmeyi glendirecek, devlet dzeni ve rejimini koruyacak, demokratik hak ve zgrlkleri kstlayacak anayasal dzenlemeler gerekmekteydi. Ancak, APnin ynetilemezlik tezi paradoksal biimde kendisine zarar verdi. Zira bu tez aada grlecei gibi neredeyse btn darbeci kliklerin de paylat bir tezdi. Ancak darbeci klikler asndan bakldnda bizatihi APnin kendisi bir ynetememe aczi iindeydi. Bu algy besleyen nemli gelimelerden birisi, 1969 seimlerinden sonra tek bana iktidar olmasna ramen, APnin hem burjuvazi iindeki blnmelere hem de parti iindeki blnmelere engel olamamasyd. lk olarak, 1969 seimleri ncesinde Necmettin Erbakann kk ve orta boy Anadolu sermayesinin desteiyle TOBB bakanln kazanmasna Demirel TOBB seimlerini iptal ederek mdahale etmiti. Bunun zerine Erbakan 1969 seimlerinde bamsz milletvekili oldu ve Ocak 1970te slamc san ilk bamsz partisi Mill Nizam Partisini kurdu. Yine 1970te S politikasnn yapsal ilk krizi demeler dengesi ve dviz sorunu eklinde patlak verdi. AP, 10 Austos 1970te bir ekonomik reform paketi aklad. Ancak paket yeni honutsuzluklar dourdu. Zaten 1969 seimleri sonrasnda hkmet d braklan, byk toprak sahipleri ve tarm sektrn temsil kabiliyeti olan AP ii bir kanat sanayileme merkezli ekonomik model ve 1970 paketinin ngrd tarm vergilerinden rahatsz oldu ve APden ayrlarak Aralk 1970te Demokratik Partiyi kurdu. Ekonomik paket sanayi burjuvazisini bir miktar ihracata yneltmeyi hedefledii iin, ithal ikameci sanayi sektrlerine yeni yatrm yapm olan byk sanayi burjuvazisi de paketten memnun olmad. Muktedirler arasndaki bu blnmeler APnin ynetebilme kapasitesine dair pheleri daha da derinletirdi. Ama asl mesele Trkiye toplumundaki siyasallama ve toplumsal mcadele pratiiydi. MGK toplantlarnda ele alnan konulara bakldnda zellikle 1968den itibaren i gvenliin, zellikle de ii grevleri ve eylemleri, genlik eylemleri, sol cereyanlar gibi balklar altnda gndemi igal ettii grlr. Artk MGKde bu sorunlar karsnda bir mdahalenin gelecei aka konuulmaktadr. 25 Ocak 1970 MGK toplantsnda, dnemin Hava Kuvvetleri Komutan Muhsin Batur ordudaki rahatszlklar ve zm nerilerini dile getiren bir rapor sunar. 21 Kasm 1970te yine Batur bu sefer Cumhurbakanna darbenin geldiini syleyen bir mektup daha sunar (Batur yle demektedir: bu gidie dur denilmezse Trkiyenin kaderinde yazl on yllk devrenin bitmekte olduu sonucunu zat- alinize ifade edebilirim.). 28 Aralk 1970 MGK toplantsnda bu mektup grlr. Demirelin skynetim talebine askerlerden olumsuz yant gelir. Sebep ordunun hkmetin aygt gibi gzkmesine engel olmaktr. 22 ubat 1971 MGK toplantsnda da Genelkurmay Bakan Memduh Tama, solun ordu zerinden devleti ele geirmeye altn ve orduyu otorite iinde tutmak gerektiini syler.

Darbeci Klikler Aras Mcadele ve Muhtrann erii

Ykselen sol toplumsal ve siyasal hareketlerin ve sosyoekonomik gelimenin ynetilemedii konusunda neredeyse herkes hem fikirdir. Ancak ynetilemezliin nereden kaynakland ve zmn ne olmas gerektii konusunda 12 Mart srecine giderken ordu iinde her biri mdahaleyi ngren farkl akmn olduu sylenebilir. Birincisi, Orta Douda yaanm Baas tipi bir darbe ile kapitalizm d bir yolu savunanlardr. Bu Doan Avcolunun ideolojik izgisidir. Son ana kadar Muhsin Batur ve Kara Kuvvetleri Komutan Faruk Grlerin de irtibat iinde ol-

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

181

duu grlen ve 9 Martta yaplmas planlanan bylesi bir darbe, Batur ve Grlerin son anda geri ekilmeleriyle boa kar. kincisi, Muhsin Baturun 27 Mays modernist-kalknmac iyimserlii devam ettiren ve 27 Mays reformlarnn hayata geirilmesini talep eden akmdr. Asayi ve dzen temel derttir fakat bunun ekonomik ve sosyal reformlarla salanaca dnlr. ncs, Taman reformlar deil yasa, asayi, dzen sylemi zerinden mutlak bir otoritaryanizmi savunan izgisidir. Tamaa gre, toplumsal uyan ekonomik gelimeyi amtr, htilal sol olur, bu sefer 27 Mays deil 1917 olur, bu anayasa ile memleket ynetilemez, ekonomik-sosyal reformlar ordu ii deildir. Byk ihtimalle ordu iindeki bu blnmlk ak bir darbenin yaplamamasnn ve tam bir asker rejim kurulamamasnn da sebebidir. Bunun yerine 12 Mart 1971 tarihinde, genelkurmay bakan ve kuvvet komutannn imzasyla Cumhurbakan Sunaya ve Meclis ve Senato bakanlarna bir muhtra metni verildi. Bylece, radikal 9 Mart darbe giriimi tasfiye edilmi ve 12 Martta Batur-Grler (27 Mays reformizm) ve Tama (otoriterleme) kanatlarnn uzlasn yanstan ve dzeni tesis etmeye ynelik bir muhtra verilmitir. Muhtra metni Parlamento ve hkmetin lkeyi anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine soktuunu, anayasann ngrd reformlar hayata geirmediini belirtiyordu. Meclislerin partiler st bir anlayla hareket ederek mevcut anarik durumu giderecek ve anayasann ngrd reformlar Atatrk bir grle ele alacak ve inklap kanunlarn uygulayacak kuvvetli ve inandrc bir hkmeti oluturmalarn, aksi takdirde TSKnin idareyi dorudan doruya zerine almaya kararl olduunu dile getiriyordu.

12 Mart Ara Rejiminin craatlar

Muhtrann ardndan, Demirel, bunun anayasa ve hukuk devleti ile badamadn syleyerek istifa etti. 1973 seimlerine kadar geen sre zarfnda, 1969 seim sonularna gre oluan kompozisyonuyla (yani APnin hkimiyetinde) Meclis akt ancak ordunun gzetimi altndayd. 12 Mart ara rejimi srasnda ilk yaplan icraat hiyerari d eilimlere gzda vermek oldu. 15 Martta general ve sekiz albay ordudan atld. Sonra da 7 Temmuz 1971de, sonradan skynetim mahkemesinde (eski 27 Mays General) Madanolu Cuntas adyla grlecek davaya ynelik tutuklamalar gerekletirildi. Ordu ii bu temizlikten sonra, dardaki sol harekete ynelik operasyon balad. 17 Nisanda 11 ilde skynetim ilan edildi. Bu, gndelik ynetimin fiilen askerlere gemesi anlamna geliyordu. Skynetim altnda grevler yasakland, basn zgrl kstland, gnlk gazetelere sreli kapatma cezalar verildi. Sonrasnda gelen tutuklama ve ikencelerin hedefinde sosyalistler, devrimci genlik rgtleri ve aydnlar vard. Bu dnemde skynetim mahkemesi kararn AP hkimiyetindeki meclisin onaylamas sonucunda devrimci gen (Deniz Gezmi, Yusuf Aslan ve Hseyin nan) idam edildi. 12 Mart dneminde TP Krtlkten, MNP ise slamclktan kapatld. AP hkmetinin istifasndan sonra, 26 Mart 1971de Nihat Erim babakanlnda arlkla teknokratlardan oluan I. Erim hkmeti kuruldu. Bu hkmetin ynelimi, 27 Mays formlasyonun ngrd ekonomik ve sosyal reformlar hayata geirmekti. Aralk 1971de kurulan II. Erim hkmetinin de mr Mays 1972ye kadar srd. Hkmet ngrlen sosyal devlet ve sosyal adalet ilkelerine uygun reformlar hayata geiremedi. S politikalarnn ilk yapsal krizi 1971-1973 arasnda ii cretlerinin drlmesi, skynetim altnda ii hareketlerinin bastrlmas

182

Trk Siyasal Hayat

ve Avrupadaki gurbeti Trklerden gelen dviz ile ksa sreliine ald. Mays 1972den sonra da AP kontrolndeki Ferit Melen ve Naim Talu hkmetleri grev ald. Bunun anlam, muhtra metnindeki reformist izginin deil otoriter izginin galip geldiiydi. 12 Mart ara rejiminin en byk icraat ise Eyll 1971 ve Mart 1973te gerekletirilen anayasa deiiklikleriyle 1960 sonrasnda alm olan siyasal alann daha otoriter bir devlet yaplanmasyla kapatlmas oldu. Bu dnemdeki anayasa deiiklikleriyle temel hak ve zgrlkler, basn ve ifade zgrl, dernek kurma hakk, zel hayatn gizlilii snrland; kii gvenlii snrland ve hakim nne karlma sresi uzatld, doal yarg ilkesi bozuldu, Devlet Gvenlik Mahkemeleri kuruldu, yargnn yrtme zerindeki denetimi snrland; yarg bamszl trplendi, Anayasa Mahkemesinin anayasa yargs yetkisi ekil artlaryla snrland; sendikalarn ve siyasi partilerin faaliyet alanlar daraltld, kamu alanlarnn sendika hakk engellendi; niversitelerin ve Radyo ve Televizyonun zerklii kaldrld ve daha sk devlet denetimine tabi klnd. Bu snrlamalarda devletin lkesi ve milletiyle btnl, mill gvenlik, kamu dzeni, genel ahlak gibi kavramlar devreye sokuldu. Bu anayasa deiiklikleri mecliste, zaten bu talepleri uzun zamandr dile getiren APnin desteiyle kt. 12 Mart ara rejiminde yaplan anayasal deiikliklerle hem ordunun siyasal yap iinde zerk gcnn artrlmas hem de hiyerari d eilimleri engellemek zere merkezleme ve denetim mekanizmalar saland. En nemli gelime MGKnn yapsyla ilgili deiikliklerdi. Kuvvet temsilcileri yerine kuvvet komutanlarnn kurulda yer alaca dzenlendi. Bakanlar Kuruluna yardmclk etmek zere... bildirir ifadesi yerine daha gl tavsiye eder ibaresi geldi. Skynetim ilan gerekeleri geniletildi. Asker yargnn alan sivil yarg aleyhine geniletildi. Sivillerin asker olmayan sulardan asker mahkemelerde yarglanmas mmkn klnd. Asker Yksek dare Mahkemesinin (AYM) kurulmasyla da asker kiilerin kamu idaresiyle tm ilikileri doal yarg srecinin dna karld ve tasfiye, emeklilik, terfi ve atamalarda orduya ciddi bir zerklik saland. Yksek Asker ura (YA) kanunuyla ura deta bir Ordu Konseyi hlini ald ve komutan atama ve terfilerinde belirleyici g askerlerin oldu. Son olarak da TSKnin elindeki mallarn Saytay tarafndan denetlenmesi engellendi. deolojik alanda, Kemalizmin subaylar tarafndan farkl ideolojilerle harmanlanarak farkl yorumlarnn gelitirilmesi karsnda, i hiyerari ve btnl korumak zere kitaplar, eitimler yoluyla Atatrklk resm olarak tanmlanmaya baland. Son olarak da OYAK, subaylar orta snf yaama ve kapitalist ekonomik sisteme dahil etme yoluyla ok daha fazla i btnl koruyacak iktisadi bir aygt olarak kullanld. 12 Mart rejiminin sonunda Trkiye kapitalizminin grece demokratik kalknmac-modernlemeci hegemonyayla ynetilebileceine dair iyimserlik yerini otoriter, militarist yntemlerin daha youn ekilde kullanlaca bir dneme brakmtr. G. ODonnelln Latin Amerikada ii snfn disipline edip, teknokratik hkmetlerle Syi derinletirmeyi hedefleyen darbeler iin syledii gibi, 12 Mart da Trkiyenin ekonomik ve sosyal geliiminin brokratik-otoritaryanizm ile ynetilme giriimidir. 27 Mays ve 12 Mart ithal ikamecilie dayal ie dnk kapitalizmi ynetmenin iki farkl biimine denk gelirken 12 Eyll bu srecin nihayete ermesiydi.
SIRA SZDE

12 Mart araSIRA rejiminde SZDE ordunun zerk gcn artrmak zere hangi dzenlemeler yaplmtr?
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

183

12 EYLL 1980 ASKER DARBES

650 bin kii gzaltna alnp, 210 bin dava ald, 230 bin kii yargland, 7 bin idam cezas istendi, 517 idam cezas verilip 50 kii infaz edildi, 71 bin kii TCKnin 141, 142 ve 163. maddelerinden, 98 bin 404 kii rgt yesi olmak suundan yargland. 300 kii kukulu bir ekilde ld. 171 kiinin ikenceden ld belgelendi. Cezaevlerinde toplam 299 kii yaamn yitirdi. 144 kii kukulu bir ekilde ld. 14 kii alk grevinde ld. 16 kii kaarken vuruldu. 95 kii atmada ld. 73 kiiye doal lm raporu verildi. 43 kiinin intihar ettii bildirildi. 1 milyon 683 bin kii filendi, 388 bin kiiye pasaport yasa kondu, 14 bin kii yurttalktan atld, 30 bin kii siyasi mlteci olarak yurt dna gitti. 30 bin kii sakncal olduu iin iten atld, 3 bin 854 retmen, niversitede grevli 120 retim yesi ve 47 hkimin iine son verildi. 937 film yasakland, 39 ton gazete, dergi, kitap imha edildi, 400 gazeteci iin toplam 4 bin yl hapis cezas istendi, Gazetecilere 3 bin 315 yl 6 ay hapis cezas verildi. Gazetelerin yayn toplam 300 gn durduruldu. 23677 dernek kapatld. 12 Eyll 1980de gerekleen asker darbeden 6 Kasm 1983te gerekleen seimlere kadar sren asker rejimin ksmi bir bilanosu yukarda verilmitir. 12 Eyll asker darbesinin radikallii sadece kulland bask ve iddetin dozundan deil sosyo-politik g ilikilerini, bunlarn nakedildii devletin kurumsal mimarisini yeniden yaplandrmasndan kaynaklanr. Bu adan da yeni bir dnemin balangcna iaret eder. Hem iddet ve bask dozu hem de sonrasnda ina edilen otoriter-militarist devlet yaplanmas darbecilerin ve darbeyi destekleyenlerin 12 Eyll ncesi kriz ve tehdit alglarndan kaynaklanr.

12 Eyll ncesi Organik Kriz

12 Eyll asker darbesi, 1970lerin ikinci yarsndan itibaren gitgide derinleen sermaye birikim krizi (iktisadi kriz) ve hegemonya krizinin (siyasi kriz) bileiminin, yani bir organik krizin hem sonucuydu hem de ona cevapt. Sz konusu kriz neredeyse tm kesimleriyle dnemin burjuvazisi, sa siyasi elitleri ve asker elitlerince devletin krizi olarak algland ve tarif edildi. Hakim snflarn ve ordunun okumas anayasal dzenin, yaam ve mlkiyet gvenliinin tehdit altnda olduu eklindeydi. 1970lerin ortalarnda dnya kapitalist ekonomisinin iine girdii krizin Trkiyedeki tezahr Snin yapsal kriz dinamiklerinin derinlemesiydi. Bu modelde sanayileme iin gerekli ithalat karlayacak dviz retilemedii oranda kriz kendini dviz krizi olarak aa vurdu. Bu buzdann grnen yz idiyse sermayedarlar asndan kar oranlarnn dmesi buz dann esas ksmn oluturuyordu. 1977 sonras dneme baktmzda btn sermaye rgtleri Trkiyede ii cretlerinin yksekliini, sendikal haklar, toplu szlemeleri, ii snfnn hukuki kazanmlarn krizin asl sebebi olarak tarif ediyordu. Bu kriz illa otomatik olarak bir darbeyle sonulanmak zorunda deildi tabii ki. Ancak, Trkiye ayn dnemde, snfsal, toplumsal g ilikilerini ynetebilecek bir siyasal iktidar da karamad. 12 Mart ara rejiminden sonra yaplan 1973 seimlerinden CHP % 33,29 oyla birinci parti olarak km ancak 13 milletvekili eksikle tek bana hkmet kuramamt. Bunun zerine, MNPnin devam olarak kurulan Mill Selamet Partisi (MSP) ile koalisyon kurdu. Blent Ecevit liderliindeki CHPye seimi kazandran yeni siyasal izgi, halkln yeni bir yorumu ile ii snfna, kyl-

184

Trk Siyasal Hayat

le, aydnlara, kentli orta snflara seslenebilmeyi baaran planl kalknma, lml devletilik, sosyal adalet ve zgrlkl birbirine eklemleyen sol poplist strateji idi. Ayn seimlerde AP ise, 1970teki blnmelerin de etkisiyle, % 16lk bir oy kaybna urayarak ancak % 29,82 orannda oy alabildi. Bu tarihten itibaren AP, ykselen ii snf hareketi, her ne kadar ar paralanm olsa da kitleselleen devrimci sol siyaset ve CHPnin sol poplist stratejisi karsnda radikal saa daha ok yaklaarak otoriter devleti bir pozisyonu sahiplendi. Bunun sonucunda da CHP-MSP koalisyonun bozulmasnn ardndan 1975te 1. Milliyeti Cephe hkmetini kurdu (Bu hkmet AP, MSP, MHP ve CHPden kopan CGPyi biraraya getiriyordu.). 1977 seimleri hem CHPnin (%41,39) hem APnin (%36,89) oylarn artrd ama yine tek partili bir hkmetin kurulamad bir seim oldu. CHP ve AP arasndaki siyasi rekabet, zellikle APnin radikal saa yanamas, merkez sol ve sa arasnda bir koalisyonu da imknsz kld. lk nce Temmuz 1977den Ocak 1978e kadar sren 2. Milliyeti Cephe hkmeti (AP-MSP-MHP koalisyonu), ardndan Ocak 1978-Kasm 1979 arasnda bamsz 11 milletvekilinin desteiyle krlgan CHP hkmeti, son olarak da Kasm 1979-Eyll 1980 arasnda AP aznlk hkmeti kuruldu. Bu dnem zarfnda CHP, emekilerin nemli bir ksmnn rzasn devirebilmi ancak Trkiye burjuvazisinin desteini alamamt. Yeni halklk politikasnn bir gerei olarak da CHP, her ne kadar 1978 banda IMF ile bir anlama yapsa da kendisine hem Trkiye burjuvazisi hem de uluslararas sermaye rgtleri tarafndan dayatlan neoliberal istikrar politikalarna byk oranda direndi. CHP ayn zamanda hem sadan gelen hem de devletten gelen otoriterleme eilimlerine de kar durmaya alyordu. AP ise burjuvazinin desteini almakla birlikte emeki kesimler zerindeki eski hegemonya gcn yitirmi ve zm devletin otoriterlemesinde gryordu. CHPyi ordunun da talep ettii DGM kanununun karlmas, skynetim yetkilerinin artrlmas, olaanst hl yasasnn karlmas vb. konular zerinden eletiriyordu. 1970lerin ikinci yarsnda bir yandan sol hareketler ve ii snfnn mcadelesi ykselirken bir yandan da basklar ve iddet hayatn bir paras hline geldi. 1 Mays 1977 katliam, Malatya, Sivas, Bingl, Kahramanmara ve orum olaylar, sa ve solu temsil ettii dnlen sembolik isimlere ynelik suikastlar toplumdaki gerginliin giderek artmasna yol at. Radikal milliyeti hareket de Komnizm ve anari tehlikesine kar devleti ve milleti korumak kaygsndan hareket ettii iddiasyla iddet olaylarnn iinde aktif olarak yer ald. Solun baz gruplar da bir strateji olarak silahl mcadelenin iindeydi. Aslnda 1978ten itibaren lkede skynetim, dolaysyla gndelik idarede askerlerin arl olsa da ordu bir darbe gerekletirme fikrine oktan girmiti. Darbe ilk olarak 29 Eyll 1979da gereklemek zere daha sonra da 11 Temmuz 1980 iin planlanm olsa da artlarn olgunlamas iin iki defa ertelenmiti. Dolaysyla iddet, kaos ve kriz ortam ordu asndan artlarn olgunlamas anlamna geliyordu.
SIRA SZDE

SIRA neye SZDEkar yaplmtr? 12 Eyll darbesi

DNELM S O R U

Darbenin ve Asker Rejimin rgtlenmesi

12 Eyll 1980 sabah emir ve komuta zinciri iinde Bayrak Harekt ad verilen mdahale gerekleti. Darbeciler kendilerine Mill Gvenlik Konseyi adn verdiler. S O R U Konseyde Genelkurmay Bakan Org. Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutan Org. Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutan Org. Tahsin ahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Nejat Tmer ve Jandarma Genel Komutan Sedat CelaDKKAT sun yer alyordu. Konsey Genel Sekreterliine de Org. Haydar Saltk atand.
SIRA SZDE
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

185

12 Eyll darbesinin bildirisine bakldnda u unsurlar gze arpar: Trkiye Cumhuriyeti devleti... d ve i dmanlarn tahrikiyle...haince saldrlar iindedir, Devlet balca organlaryla ilemez duruma getirilmi, siyasi partiler ksr ekimeler iinde, vatandalarn can ve mal gvenlii tehlikeye drlm, irticai ve dier sapk ideolojik fikirler retilerek...devlet gsz braklm ve acze drlmtr. Giriilen harektn amac, lke btnln korumak, mill birlik ve beraberlii salamak, muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmaktr. Metin aka tehdit olarak grlen toplumsal ve siyasal hareketlere kar devleti korumak mant zerine ina edilmitir. Bildiri metni ayn zamanda parlamento ve hkmetin feshedildiini, meclis dokunulmazlklarnn kalktn, tm yurtta skynetim ilan edildiini, yurt dna klarn yasaklandn sylyordu. Siyasi partilerin, birka dnda btn derneklerin, DSK ve MSKin faaliyetleri durduruldu, grev ve lokavtlar ertelendi. Skynetim ilan edildi. Mill Gvenlik Konseyi yasama yetkisini ve anayasada deiiklik yapma yetkisini zerine ald ve sadece 1981in sonuna kadar toplam 268 yasa kard. Bunlar zellikle asayi, ceza kanunu ve yarglamas, lm cezasnn infaz, TSKnin ihtiyalar ile ilgiliydi. Siyasi partiler ise Haziran 1981de kapatld, Ekim 1981de de bir yasayla hepsi feshedildi. 6 Haziran 1981de yasas kan Kurucu Meclisin, Konseyin yan sra ikinci kanad olan Danma Meclisi 23 Ekim 1981de ald. O gne tm iktidar Konsey tek bana elinde tutmutu. Aslnda Danma Meclisi de neredeyse tamamen Konseyin setii kiilerden olutuu iin sonrasnda da fiilen durumun deitii pek sylenemez.

12 Eyll Rejiminin Devlet, Toplum, Ekonomi nas

12 Eyll ncesi krizin sebebi olarak ii snfnn, genliin, sol hareketlerin toplumsal ve siyasal mcadelesi grldnden, 12 Eyll darbesinin ve rejiminin temel derdi snf-temelli siyasete son vermek oldu. Bu, 24 Ocak kararlarnda somutlanan yeni sermaye birikim rejimine geiin de n kouluydu. 12 Eyll rejiminin en nemli icraatlarndan biri 24 Ocak kararlarnn mimar Turgut zaln ekonomiden sorumlu devlet bakan olarak atanmas ve sonrasnda bu kararlarn hayata geirilmesi oldu. hracata ynelik sanayilemenin teviki, d ticaretin liberalizasyonu, kamu harcamalarnn kslmas, i talebin kslmas, i gc piyasasnn disipline edilmesi (sendikal faaliyetlerin askya alnmas, grev yasa, cret belirlenmesinde Yksek Hakem Kuruluna yetki verilmesi), cretler ve tarm rnleri taban fiyatlarnn maliyet olarak grlp drlmesi devreye sokulan politikalard. Snf siyasetine son vermek, burjuvazinin siyasal gcn tahkim etmek zere ii snfnn ve balantl demokratik toplumsal muhalefetin disipline edilmesi anlamna geliyordu. 12 Eyll rejimi bu dorultuda hedefe ii snfn, sendikalar, sol hareketleri, demokratik kitle rgtlerini, niversiteleri, genlii, Alevileri ve Krtleri ald. Darbeye ve rejime destek ise burjuvazinin tm kesimlerinden kriz, kaos ve iddet ortam sonrasnda yasa ve dzen talebindeki orta snflardan, basndan ve Trkiye sandan geldi. Bu dorultuda, devletin sz konusu toplumsal glere ynelik uygulad iddet ve bask ksa vadedeki disiplin stratejisi idiyse devletin kurumsal mimarisinin yeniden yaplandrlmas da 12 Eylln esas uzun soluklu stratejisi oldu.

186

Trk Siyasal Hayat

Siyasal alann daraltlmas, siyasal demokrasi imknlarnn kstlanmas ve buna uygun yeni bir devlet biiminin kurumsallatrlmas ne Trkiyeye has bir durumdu ne de sadece ordunun darbeci geleneiyle ilgiliydi. Nicos Poulantzas daha 1978 ylnda Avrupada kapitalizmin yeni girdii evrede normal devlet formunun artk otoriter devletilik olduunu sylyordu. Bu yeni devlet formunu siyasal demokrasinin kurumlarnn radikal biimde gerilemesi, formel zgrlklerin ciddi biimde daraltlmas, yasamadan yrtmeye ve kamu idaresinin st katmanlarna g transferi, yasalarla deil de hkmet kararnameleriyle ynetim, hukuki dzende gerileme yaanmas ve devletin zor aygtlarnn daha fazla n plana kmas zerinden tanmlyordu. Daha sonra birok aratrmac da neoliberalizmin siyasetinin demokrasinin deersizletirilmesi olduunu vurgulayacakt. Ancak birok Latin Amerika lkesi rneinde olduu gibi Trkiyede de neoliberal kapitalizme gei ve neoliberal otoriter devletiliin tesisi darbeler yoluyla ve devletin militarizasyonu yoluyla oldu. Asker rejim, 1982 Anayasas ve kard tm temel yasalar ile byle bir devlet formunu kurumsallatrm ve siyasal alann ve katlmn snrlarn ciddi biimde daraltmtr. 12 Eyll rejimi siyasal partiler, seim, sendikalar ve toplu szleme, grev ve lokavt, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Hakim ve Savclar, DGMler, olaanst hl vb. tm temel alanlarda yeni yasalar karm veya mevcut yasalar ciddi deiikliklere uratmtr. Asker rejim srasnda toplam 669 yasa karlm, bunlarn birou da normal sre ve mantn tersine Anayasadan nce karlmtr. 1982 Anayasas metafizik, kutsal bir devleti toplum ve birey karsnda merkeze alarak yazld. Tm temel, siyasal ve sendikal hak ve zgrlkler devletin bekas, mill gvenlik, kamu dzeni ve genel ahlak gibi keyfi yorumlara ak gerekelerle son derece kstland. Vatandan sorumluklar ise topluma kar olmaktan ok kutsal Devlete kar tarif edildi. Toplumsal glerin nfuz edemeyecei gl devlet - gl hkmet yaratmak adna yrtme zellikle yasama karsnda glendirildi. Yrtmenin iinde de karar alma mekanizmalar babakan veya dorudan babakanla bal kurumlar, arttrlan yetkileriyle Cumhurbakanl veya Mill Gvenlik Kurulu gibi kurumlarda toplanarak daha da merkeziletirildi. Yasalar yerine kanun hkmnde kararnamelerle ynetim balad. Yarg bamszlnn bozulmas, yargnn yrtme karsnda gszletirilmesi, yarg denetiminin etkisizletirilmesi 1982 Anayasasnn bir dier temel ynelimiydi. Vatandalarn sosyal ve ekonomik haklarn gzeten sosyal devlet geri plana itilirken karsna vatandan devlete kar dev ve ykmllklerinin ar bast idari devletilik konuldu. Siyasal partilerle ilgili hkmler siyasal partilerin toplum ile ba kurmasn ve katlm engelleyecek, partileri devlet denetimine sokacak ekildeydi. Siyasal partilerin faaliyet alanlar snrland, kapatlmalar kolaylatrld. niversite zerklii ortadan kaldrld ve yksekretim tamamen Yksekretim Kurumunun (YK) denetim ve gzetimine sokuldu, devlet organlar haline getirildi. 12 Eyll asker rejiminin ina ettii otoriter devletin merkezinde ordu yer alyordu. Asker brokrasi yrtmenin hkmet ve cumhurbakanyla beraber nc ba olarak tarif edildi. MGK her adan glendirildi ve etkili klnd. 1982 Anayasasnda yeler tek tek sayld, Jandarma Genel Komutan eklendi ve asker ve sivil saylar eitlendi. MGK kararlar Bakanlar Kurulu tarafndan ncelikle dikkate alnr ibaresi ile tavsiye eder yerine bildirir ifadesi Anayasaya eklendi. Anayasadaki bu dzenlemeler 1983 ylnda karlan Mill Gvenlik Kurulu Kanunu ile perinlendi. Mill gvenlik kavramnn ierii her trl sosyal, iktisadi, siyasi vb.

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

187

meseleyi ierecek ekilde ar geniletildi ve mulaklatrld. MGK Kanunu mill gvenlik kavramn devletin anayasal dzenini, mill varlnn, btnlnn, siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik dahil btn menfaatlerinin ve ahdi hukukunun her trl d ve i tehditlere kar korunmas ve kollanmas olarak tanmlad. Bu geniletilmi ierik 1980 sonrasnda MGK kararlarnda kendini gsterdi, MGK tm konularda sz syler hle geldi. MGK tm sz konusu alanlarda takip, bilgi toplama, deerlendirme, temel esaslar tespit etme ve bunlarn uygulanmasn takip ve denetleme ve tedbirler alma ile yetkili klnd. MGK Genel Sekreterlii, ki genel sekreter 2004 ylna kadar her zaman bir st dzey asker olmutur, adeta bir glge kabine biiminde rgtlendi ve buna uygun yetkilerle donatld. Ordunun gcn arttran bir dier dzenleme alan skynetimdi. Skynetim komutanlar artk babakana deil genelkurmay bakanna kar sorumlu klnd. Skynetim kararlar ve ilemleri yarg denetimi dna alnd. Skynetimi ilan kolaylatrld. Sivil rejime geildikten sonra ise 1985 ylnda Saytay Kanununda yaplan bir deiiklikle asker almlar denetlenemeyecek istisnalar arasnda sayld. Ayn yl, daha sonraki dnemde asker almlarda nemli bir bte d kaynak olarak kullanlacak olan Savunma Sanayi Destekleme Fonu kuruldu ve byk oranda denetimden muaf klnd. Ksacas, 12 Eyll rejimi altnda ina edilen srekli darbe rejimi neoliberalizm ile militarizmin eklemlenmesinin bir sonucuydu. 12 Eyll asker rejimi nasl bir devlet dzeni ina etmitir?
SIRA SZDE

SIRA SZDE

ANAPn 12 Eyll glgesi altndaki ilk seimde (1983) sergiledii hegemonya hamlesi 1980lerin ikinci yarsnda hzla zldkten sonra, 1990lar tam bir siyaS O R U siyasal parsal hegemonya krizi dnemi oldu. Merkez sa ve merkez solun krizi, tilerin toplumsallklarn yitirerek devlet alan iine ekilmesi, otoriter-militer devlet yapsnn daha da glenmesi hegemonya krizinin da D K K vurumlaryd. AT 1990l yllara damgasn vuran drt temel unsur birbirini girift ilikiler iinde beslemitir: neoliberal politikalarn tetikledii siyasal hegemonya krizi, Krt sorunuSIRA SZDE nun militarizasyonu, siyasal slamcln ykselii, Mill Gvenlik Devleti ve siyasetin gvenlikletirilmesi.

1990LAR VE NEOLBERAL MLL GVENLK DEVLET DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Siyasal Hegemonya Krizi

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

1991, 1995 ve 1999 yllarnda gerekleen genel seimlerden birinci kan partiler %27 ile %21,3 arasnda deien oylar ald, merkez san ve K merkez solun kendi T A P iindeki blnmelerine ek olarak (ANAP ve DYP; SHP/CHP ve DSP), iki radikal sa parti de (RP/FP ve MHP) parlamenter siyaset sahnesinde etkili oldu. Bu seimler sonrasnda kurulan hkmetler zayf koalisyon hkmetleri Aslnda bu T E L Eoldu. VZYON durum, yaanan siyasal hegemonya krizinin sebebi deil septomuydu. Tablo, hibir siyasal partinin lkenin snf siyaseti ve kimlik siyaseti eksenli sorunlarna ve bu sorunlarn muhataplarna seslenebilen hegemonya projeleri retemediinin, geni NTERNET toplumsal kesimlerden rza deviremediinin resmiydi. 1990lar Trkiyesinde bu anlamda kimlik siyaseti sorunlar, zellikle Krt sorunu ve laiklik-din kimlik sorunu, merkez nemde bir yer tekil etmitir. Bu adan bakldnda da merkez sa ve sol partiler, ordunun bu meseleleri militarize etme ve gvenlikletirme hamleleri karsnda durmam, hatta bu politikalarn aktif des-

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

188

Trk Siyasal Hayat

tekleyicisi hline gelmilerdir. Sonuta, kimlik sorunlarn politikletirememeleri kendi hegemonya ve temsil krizlerini derinletirmitir. Neoliberal kapitalizmin siyaseten ynetilememe krizi anlamna gelen siyasal hegemonya krizinin yaratt boluk, ordu tarafndan dolduruldu. Gvenlik paradigmasna dayal ynetim zihniyeti tek ynetim formu olarak kendini hkim kld ve krizin yaratt boluk Neoliberal Mill Gvenlik Devleti yaplanmasyla dolduruldu.

Krt Sorunu ve Mill Gvenlik Devleti

Charles Tillynin veciz ifadesiyle sava yapmak devleti yapmaktr. 1990lar Trkiyesinde Krt sorununun militarizasyonu ordunun siyasal alan zerindeki vesayetini yeniden retebilmesinde belirleyici unsur olmutur. zellikle, 1992-1993 yllarnda Krt sorununun militarizasyonunda bir eik alm, dk younluklu sava stratejisi erevesinde blgede 1987den beri devam eden OHAL ynetiminin yan sra, formel-enformel ve legal-illegal balantlaryla bir sava aygt ina edilmitir. Kylerin boaltlmas, koruculuk sisteminin yaygnlatrlmas, JTEM gibi yaplarn kurulmas, faili mehul cinayetler, insan haklar ihlalleri zellikle lkenin Krtlerin youn yaad eperinde hayatn bir paras hline gelmitir. Dier yandan merkezde, Mill Gvenlik Devleti siyasetin gvenlikletirilmesi ve militarizasyonu yoluyla siyaset yapabilmenin yollarn tkamtr. Trkiyede ordu her zaman i siyasete mdahil oldu, her zaman i dmanlar oldu ama Trk Silahl Kuvvetleri 1990l yllara kadar d tehdit alglamasna gre konulanmt ve kendisi gibi konvansiyonel bir orduyla karlamak zere yaplandrlmt. 1990l yllarda ise ulusal gvenlik siyaseti d tehditten i tehdide kayd ve asker stratejiler bunun zerinden belirlendi. Bunun temel sebebi, PKK ile mcadelesi balamnda Trk ordusunun ncelikli tehdit algsnn deimesiydi. Bu deiimin ilk yansmas ordunun yaps ve mcadele stratejileri zerinde oldu. Topyekn sava konseptini terk eden TSK 1990l yllarda dk younluklu sava yaplanmasna gre yeniden rgtlenmeye balad. Malatyada slenmi olan kinci Ordu Komutanl glendirilmeye baland. zel Harp Dairesi (HD) lavedildi ve yerine zel Kuvvetler Komutanl (KK) kuruldu. Ordunun gerilla mcadelesi karsnda hareket yetenei kazanmas iin tmene dayal yap yerine kolordu-tugay-tabur yapsna geildi. Hem ordu hem de polis gleri arasnda zel komando birlikleri ve zel harekt timleri kuruldu. PKK ile savata bir dier nemli stratejik deiim de alan hkimiyeti stratejisinin uygulanmaya konmas oldu. Alan hkimiyeti konsepti dorultusunda PKKya halk desteini kesmek iin krsal blgelerde nfusun kontrol ve destei nemli hle geldi. Burada iki temel politika devreye sokuldu. Birincisi, PKKnin insan gc, yiyecek ve istihbarat temini iin baml olduu ky ve mezralar boaltld. 1993te alan hkimiyeti stratejisine geile birlikte kayplar, faili mehul cinayetler ve yargsz infazlarda ciddi bir ykseli yaand. Alan hkimiyeti sistemine geile birlikte zaten uygulanmakta olan ky koruculuu sistemi de biim deitirerek, devletin dost-dman belirleme sistemi olarak kullanlmaya baland. Koruculuun kabul devlet yanls olmay gsterirken, kyller tarafndan koruculuun reddedilmesi bu ky ve kyllerin dorudan PKK yanls ilan edilmesine yol at. 1990larda ordunun PKKya kar bir mcadele yrtyor oluu, ulusal dzeyde Mill Gvenlik Kurulunun ve mill gvenlik ideolojisinin merkeze yerletii bir devlet formunun kendini yeniden retebilmesine yol at.

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

189

Siyasal slamclk ve 28 ubat 1997 Asker Mdahalesi

Ordunun siyasal alan zerindeki vesayetini devam ettirmede kulland i tehditlerden bir dieri de siyasal slamc hareketin geliimi oldu. Oluan hegemonya krizinin yaratt boluu Refah Partisi (RP), siyasal slamclk siyaseti zerinden nce 1994 yerel seimlerinde Ankara ve stanbul gibi byk kentleri kazand, ardndan da 1995 genel seimlerinden %21,38 oyla birinci parti kt (RP 1987 seimlerinde %7,16 olan oy orann 1991 seimlerinde de %16,88e karmt. 1995 seimlerinde srasyla ANAP %19,65, DYP %19,18, DSP %14,64, CHP %10,71 orannda oy ald. Bu sonular Trkiyede siyasal alann ar paral yapsn da gzler nne sermekteydi.). 1996da DYP ile koalisyon kurarak hkmet oldu. RP, neoliberal kresel kapitalizmin hem baz kazananlarnn hem de kaybedenlerinin desteini slami bir toplumsal ve siyasal dzenin adillii sylemi zerinden ald. RPnin siyasal slamc hegemonya projesi tekelci kapitalizmin, Batcln (ABD ve AB kartl) ve Kemalizmin kltralist ve ahlaki eletirisi zerine oturuyordu. Bunun karsnda, bireysel giriimcilerden oluan eitliki bir kk burjuva toplum topyas olarak adil ekonomik dzen vadediyordu. Kimlik sorunlar erevesinde liberal demokrasi yerine din cemaatlerin kendi din hukuklaryla ynetilecei ok hukukluluk projesi de RP sylemleri arasnda yer alyordu. Byle bir siyasal slamc hegemonya projesi, esnek retim ve istihdam erevesinde ihracata ynelik piyasa ekonomisine eklemlenebilmi kk ve orta sermayeyi ve onun zellikle dindar-muhafazakr kesimlerini (MSAD), neoliberal kresel kapitalizmden en olumsuz etkilenen ii snfnn rgtsz ve alt katmanlarn ve son olarak da toplumsal statde ykselme umudu besleyen dindar-muhafazakr meslek sahibi orta snflar mobilize etti. Ancak, RPnin iktidara gelii ve iktidardaki baz icraatlar (kamusal alanda slamilemeye ynelik pratik ve sembolik hamleler, MSAD ile kurulan organik ilikiler, Orta Douda slami ynelimli devletlerle iktisadi ve siyasi i birlii giriimleri, iktisadi ve siyasal olarak ABD ve AB hegemonyasna kar uluslararas slami alternatiflerin dillendirilmesi gibi) ordunun, burjuvazinin belirleyici kesimlerinin (TSAD, TOBB, TSK), rgtl emei byk oranda temsil eden sendikalarn (DSK, Trk-) ve kentli orta snflarn nemli bir kesiminin tepkisini ekti ve i tehdit odakl gvenlik siyasetine daha fazla sarlmalarna yol at. Bylesi bir toplumsal tabana dayanarak ve bu taban hem mobilize ederek hem de aktif rzasn devirerek, 28 ubat 1997de ordu MGK kararlar yoluyla siyasete mdahalede bulundu. Toplam 17 maddelik kararlar u konular ieriyordu: laiklik hassasiyetle korunmal; tarikatlara bal yurt ve okullar MEBe devredilmeli; 8 yllk kesintisiz eitim olmal ve Kuran kurslar MEBe devredilmeli; din tesisler Diyanet leri Bakanlnca incelenmeli; tarikatlarn faaliyetlerine son verilmeli; irticai sebeplerle ordudan atlan subaylarn orduyu dine kar gsteren medya yaynlar kontrol altna alnmal; yine irticai nedenlerle ordudan atlan personelin baka kamu kurumlarnda istihdam engellenmeli; orduda olduu gibi dier kamu kurumlarnda da dinci szmalar engellenmeli; dinci kesimin mezhep ayrlklarn krklemesi engellenmeli; Belediyeler Yasasna ve Kyafet Kanununa aykr uygulamalara engel olunmal; silah ruhsat ilemleri yeniden dzenlenmeli; kurban derilerinin rejim aleyhtarlarnca toplanmasna msaade edilmemeli; zel niforma giymi korumalar hakknda yasal ilem yaplmal; millet yerine mmet kavramn getirmeye alan giriimler yasal ve idari yollarla engellenmeli, Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakkndaki Kanun istismar edilmemeli.

190

Trk Siyasal Hayat

Ordunun bu dnemdeki pozisyonunu anlamak asndan, 28 ubat kararlarnn yan sra, kamuoyunda gizli Anayasa olarak da anlan dnemin Mill Gvenlik Siyaset Belgesi de nemlidir. 1997de basna szan bu gizli belgede MGKda yaplan son deiikliklere gre, Krt hareketi ve slamclk eit ve birinci derecede ncelikli i tehdit saylyor, bunlardan sonra rk milliyetilik ve sol da i tehdit unsurlar olarak dile getiriliyordu. D tehdit olarak ise Yunanistan anlyor ve dier lkelerle ilgili deerlendirmelerin de aynen devam ettii belirtiliyor, Trki cumhuriyetlerle de ilikilerin gelitirilmesi isteniyordu. nemli bir nokta Trkiyenin Batya ynelik yznde hibir deiiklie gidilmemesi, ABye tam yelik hedefinin korunmas, dnya ile btnleme dorultusunda zelletirmeler dahil ekonomik abalarn artrlmas vurgulanyordu. Ayrca, adalet ve devlet ynetim sistemindeki eksikliklerin giderilmesi gerektii ve kamusal alana kaymamak kouluyla mahall ve kltrel zelliklerin gelitirilmesine ynelik dzenlemelerin yaplabilecei dile getiriliyordu. 28 ubat sreci, siyasal slamcln siyasi, iktisadi gcn, eitim, medya alanlarndaki etkisini yok etmek ve Trkiye siyasetini de merkez partiler etrafnda yeniden dizayn etmek zere bir dizi mdahalelerde bulundu. Basklar sonucunda, koalisyon hkmeti Mays 1997de dald, Ocak 1998de Refah Partisi, 1999 seimlerinden sonra da halefi Fazilet Partisi kapatld. Bu mdahale her ne kadar bir adan slamc partilerin ve sermayenin ksa vadede disipline edilmesine ve kendilerini sisteme eklemleyecek yollar aramalarna yol asa da aslnda var olan siyasal hegemonya krizini daha da derinletirdi. 1999 seimleri sonrasnda oluan l koalisyon hkmeti (DSP-MHP-ANAP) bu hegemonya krizini aamad gibi srdrlen neoliberal politikalar 2001 ylnda lke tarihinin en byk iktisadi krizine yol at. Bu kriz, anti-kapitalist veya anti-neoliberal baka bir alternatifin yokluunda, ayn zamanda Trkiyede neoliberal kapitalizmin hem kendini kurumsal-yasal dzlemde daha da tahkim etmesi hem de siyasal hegemonya krizinin siyasal slamclktan dnerek merkez saa doru yol almaya ynelen AKP tarafndan almasn da beraberinde getirdi.
SIRA SZDE

Trkiyede Mill Devletinin 1990l yllarda kendisini yeniden retebilmesinin ve SIRA Gvenlik SZDE hkim klabilmesinin arkasndaki faktrler nelerdir?
DNELM AKP DNEM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

2002 seimlerinde, siyasal slamc hareketin iinden kp merkez saa doru yS ve O RKalknma U nelen Adalet Partisi (AKP), oylarn %34n alrken yzde onluk barajn etkisiyle meclise sadece iki partinin girmesi sonucunda milletvekilliklerinin %65ini ald.DArdndan 2007 seimlerinde %46,58 ve 2011 seimlerinde de %49,95 KKAT orannda oy alarak nc defa hem de oylarn artrarak tek bana iktidar olmay baard. Bu hem Trkiye tarihinde bir ilkti hem de 1990lar boyu sren siyasal SIRA SZDE hegemonya krizinin bir on yllk dnem zarfnda ald anlamna geliyordu.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

AKP bu baary neoliberal, muhafazakr ve otoriter bir poplist strateji sayesinde salad. AKP, byk oranda Trkiye merkez sann poplist strateji ve sylemini neoliberal kapitalizm K T A P koullarnda reten bir hegemonya projesi gelitirmitir. Bu hegemonya projesinin tutmasnn ana sebebi ise neoliberal kapitalizm erevesinde yeniden datm mekanizmalarn hayata geirebilmi olmasndandr. AKPnin hegemonya T E Lprojesi E V Z Y O Nyakn zamana kadar u unsurlar birbirine eklemlemiti: a)

AKPnin Hegemonya Projesi AMALARIMIZ

NTERNET

NTERNET

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

191

IMF ve Dnya Bankas meneli neoliberal sermaye birikim stratejileri ve dzenlemeleri; b) neoliberal kapitalizmin snrlar erevesinde yoksulluk ynetiimine dayal sosyal politika program; c) brokratik, zellikle asker vesayete kar snrl siyasal reformculuk ve bunun kaldrac olarak AB yelik projesi; ) mill irade = ounluk iradesi = seilmi hkmet = seilmi lider zincirlemesine dayal ounluku demokrasi anlay; d) slami toplum ve devlet yaratmaya ynelik slamclk projesi yerine muhafazakr modernleme stratejisi zerinden din muhafazakrlama ve Snni-Mslman muhafazakr kesimleri siyasi-iktisadi-kamusal sisteme dahil etme; e) ABD hegemonyasna dayal dnya siyasal sistemini ve blge politikalarn sahiplenme ve bu erevede blgede yeni bir rol oynama.

AKP Dneminde Sivilleme Reformlar

2002 sonras dneme bakldnda ordunun siyasal alandan geri itilmesi yolundaki sivilleme srecinde faktrn kritik olduu sylenebilir: sivilleme iradesine ve gcne sahip gl bir siyasal aktrn (AKP) varl, Krt sorununun seyri ve uluslararas dinamikler (zellikle de AB yelik sreci). Yine 2002 sonrasna baktmzda alt dnem ayrt edilebilir. Birinci alt dnem 2002-2005, ABye adaylk srecinin gerekleri zerinden sivilleme reformlarnn atld dnem. kinci dneme (2005-2007), reform srecinin yavalamas ve Krt sorunu zerinden daha devleti-milliyeti bir izgide orduyla yaknlama denemesi damgasn vurdu. 2007 sonras nc dnem ise orduyla dorudan ve ak bir politik mcadeleye girilerek ordunun fiilen de siyaset d klnmas dnemidir. 2002-2005 sonu arasndaki dnemde Trkiye i siyasetinin en hararetli tartma konusu ABye yelik ve balantl reform sreciydi. AKP bu dnemde, kendi geleneinden farkl biimde, aka ABye yelik yanls bir pozisyon ald. Bunun bir sebebi toplumda ABye ynelik ina edilmi mitvarl kendisine rza olarak devirme aray idiyse bir dier sebebi de ordu, yarg, cumhurbakanl ve YK gibi kurumlarda konulanm Kemalist-ulusalc-laiki devlet elitleri karsnda mevzi kazanmakt. Daha AKP iktidarndan nce, ABye adayln bir gerei olarak yaplan 2001 Anayasa deiikliklerinde MGKye Adalet Bakan ve Babakan yardmclarnn eklenmesi ile saysal stnlk siviller lehine deitirilmiti. Ayrca, MGK kararlarnn Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnaca ifadesi yerini Bakanlar Kurulunca deerlendirilire brakmt. Esas nemli deiiklik ise AKP iktidara geldikten sonra, 7 Austos 2003 tarihli 7. Uyum Paketinde gerekleti. MGK Genel Sekreterinin sivil olabilmesinin n ald ve atamada yetki Babakana geti. 2004 Austosunda da ilk defa sivil bir genel sekreter atand. Kurulun toplant aral ayda birden iki ayda bire ekildi. MGK yasasnda yaplan deiiklerle kurulun ve genel sekreterin yetkileri ciddi biimde snrlandrld. MGK Genel Sekreterlii gizli ynetmelii yrrlkten kaldrld. Yine 7. Uyum paketiyle Saytay denetiminden muafiyet ekingen bir ekilde delindi ve TBMM talep ettiinde ordu mal ve tehizatlarna ynelik de denetim yaplabileceinin n ald. 2004te YK ve RTKteki asker yeliklere son verildi. Bir dier dzenleme de 2006da sivillerin asker mahkemelerde yarglanmasna son verilmesi oldu. Krt sorununun seyri de bu dnemde sivilleme reformlarn mmkn klan nemli bir unsurdur. PKKnn 1999 sonrasndan 2005e kadar uzatt atekeslerle bu dnemde greli iddetsizlik ortam, Krt hareketinin sorunun zm erevesinde hem AKP iktidar hem de AB srecinden beklenti iine girmesi ordunun sivilleme reformlarna direnecei bir kart kullanamamasna yol amtr.

192

Trk Siyasal Hayat

Mart 2007de Nokta dergisinde, eski Deniz Kuvvetleri Komutan zden rnekin gnlklerinin yaynlanmasyla aslnda bu dnemde ordu iinde AKPyi Cumhuriyete kar slamc tehdidin bir devam olarak gren kara, hava, deniz ve jandarma kuvvet komutanlarnn iinde yer ald radikal bir kanadn 2003-2004te darbe giriimleri hazrlad ortaya kt. Konjonktrel olarak darbeyi Annan plannn Kbrsta onaylanmasna balamalar ama plann Rum kesiminde reddedilmesi darbe giriimlerinin baarszln ksmen aklar. Bir dier unsur, dnemin Genel Kurmay bakan Hilmi zkkn darbe kart eilimidir. Asl neden ise gnlklerde de aka okunabildii gibi, darbe giriimcilerinin ieride ve darda destek bulamam olmasdr. Dier bir ifadeyle, Trkiye tarihindeki baarl olmu darbe giriimleriyle karlatrldnda, Trkiyenin deien toplumsal yaps da dikkate alndnda, darbenin toplumsal taban ok dard. Ne burjuvazinin herhangi bir kesimi ne laiklik duyarll olan kentli orta snflarn dnda toplumun geni kesimi ne ABD, AB gibi uluslararas glerin Trkiyeyi kresel neoliberal iktisadi ve politik dzenden koparma ihtimali olan bir darbeye destekleri yoktu. AKPnin bu dnemde bu giriimlerle aktan mcadele edecek kadar kendini gl hissetmemesi, darbe giriimleri baarsz olsa da MGK g yitimine urasa da ilerleyen yllarda zellikle genelkurmay bakanlnn beyanlar, aklamalar vb. zerinden ve kamuoyu yaratmaya alarak ordunun AKP iktidarna kar hamlelerde bulunmasna da zemin yaratt. Mays ve Haziran 2005te Fransa ve Hollandada AB Anayasasnn referandumlarda reddedilmesi, siyasi olarak Trkiyenin adaylnn da sorguland bir srece denk gelmiti. Bu durum, Trkiye i siyasetinde AB yelii kartn bundan byle geersiz ake kld. 2005 sonundan itibaren AKP iktidar, Trkiye merkez sann klasik bir hatasn tekrarlayarak ortak dman zerinden, yani Krt sorunu balamnda devleti-milliyeti-militarist bir izgi zerinden orduyla yaknlama stratejisini devreye soktu. Burada, zellikle Terrle Mcadele Kanununda 2006 ylnda yaplan otoriter deiiklikler ok nemliydi. Ancak bu strateji zerinden yaknlama stratejisi orduyu daha glendirmekten baka bir etki yaratmad ve bu stratejinin AKP asndan duvara arpt 2006 sonunda balayp 2007 ilkbaharnda byk krize dnen Abdullah Gln cumhurbakanl adaylna ordunun verdii tepkiyle ortaya kt. 12 Nisan 2007de Genelkurmay Bakan Cumhuriyetin ilkelerine ve laiklie szde deil zde bal bir cumhurbakan istediini beyan etti. Ardndan stanbul, Ankara, zmir gibi illerde laiklik ve yaam tarz hassasiyetine sahip orta snflarn mobilize olduu cumhuriyet mitingleri gerekleti. Bu srada 27 Nisan 2007de genelkurmayn web sayfasna konan bir bildiri gndeme e-muhtra olarak dt. Metinde laiklik kart faaliyetler sralanmakta, cumhurbakan seim srecinin laikliin sorgulanmas iin kullanld, tm bunlarn irticac anlaya cesaret verdii ancak TSKnn cumhuriyetin deerlerini koruma grevini eksiksiz yerine getirecei belirtilmekteydi. Bu hamle karsnda AKP iktidarnn ertesi gn gsterdii tavr ok nemli bir krlma an oluturdu. Hkmet szcs hukuk devletinin iledii demokratik bir devlette babakana bal genelkurmay bakannn bu tarz aklamalar yapmasnn kabul edilemez olduunu belirtti. Ardndan AKP seimleri erkene ekerek sineyimillet kartna yneldi. AKP 2007 seimlerinden ak bir zaferle kt ve 28 Austos 2008de Gl cumhurbakan seildi. 2008 banda polis operasyonlaryla balayan sre sonrasnda 20 Ekim 2008de de Ergenekon davalar olarak bilinen davalar balad. ubat 2010da ise 2003teki bir darbe giriiminin ismine atfla Balyoz davas balad. AKP

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

193

2007 seimlerine kadar ordu karsnda mevzi kazanmak zerinden yrtt stratejinin yerine, 2007 seimlerinin verdii gvenle orduyla aktan mcadele stratejisine geti. Ergenekon soruturmas kapsamnda ilerinde eski kuvvet komutanlar dahil olmak zere eitli rtbelerde ok sayda subay, gazeteci, siyaseti, hukuku, i adam, akademisyen tutukland ve yarglanmaya balandlar. Bu kiiler Ergenekon isimli terr rgtnn yesi olmakla ve Trkiye Cumhuriyeti hkmetini devirmeye almakla sulandlar. AKP, ordu karsnda balatt hamlede geri adm atmayacan, Austos 2010 YA atamalarna yasal hakkna dayanarak mdahale ederek gsterdi. Babakan darbe giriimlerine kart iddia edilen 11 generalin terfisini veto etti. Austos 2011 YA toplantlarnda da genelkurmay bakan ve kuvvet komutanlarnn istifa tehditlerine kulak asmayarak AKP iktidar atamalar zerinde yine yetkisini kulland ve orduyu siyasal alandan uzak tutacak bir komuta heyeti atad. Devam eden Ergenekon ve Balyoz davalarnn yasal dzlemde nasl sonulanacandan bamsz olarak 2012ye gelindiinde AKP fiili g ilikileri iinde orduyu siyaseten dilsizletirmi, dier bir ifadeyle sivilleme konusunda nemli admlar atm grnyor. AKP dneminde gerekleen temel sivilleme reformlar nelerdir? SIRA SZDE Trkiyenin 21. yzyln ilk on ylnda att sivilleme admlarn, ikinci on ylDNELM da demokratiklemeye evriltip evriltemeyecei ise nmzdeki dnemin en nemli meselelerinden olacak.
S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

194

Trk Siyasal Hayat

zet
A M A

Trkiyede ordu - siyaset ilikisinin geliim dinamiklerini zetleyebilmek Trkiyede ordu Osmanl son dnemlerinden itibaren siyasal hayatn nemli aktrlerinden biri olmutur. 27 Mays 1960 darbesi de yakn zamana kadar sregiden bir darbeler ve srekli darbe rejimi koullarn balatmtr. Bu srete her asker mdahale sonrasnda ordu kendi zerk gcn artracak dzenlemelere gitmitir. Ancak darbelerin oluum srelerine ve icraatlarna baktmzda, her bir darbenin kendi tarihsel-toplumsal balam iinde sosyopolitik g ilikilerince ekillendii ve farkl sosyoekonomik ve sosyopolitik dzenler kurduu grlmektedir. Trkiyede gerekleen asker mdahalelerin kapitalist gelime sreleri ve snf ilikileriyle olan balarn aklayabilmek 27 Mays darbesi Sye ve planlamaya dayal bir kapitalist modeli arlkla sosyal devlet ve grece demokratik haklarla ynetebilme hamlesi iken, 12 Mart ara rejimi ii snfnn, genliin ve sosyalist hareketin ykselii karsnda Sye dayal kapitalizmi brokratik-otoriter bir devlet ile ynetme giriimidir. 12 Eyll, Sye dayal kapitalizmin krizi karsnda neoliberal politikalar devreye sokmak iin yaplm ve neoliberal otoriter-militarist bir siyasal yap ina etmitir. i snfnn, genliin, devrimci sol hareketlerin, Krtlerin, Alevilerin, ksacas toplumun siyasallaan tm kesimlerinin disipline edilmesi temel derdi olmutur. 1990larda Neoliberal Mill Gvenlik Devletinin kendini yeniden retebilmesinde faktr belirleyicidir: Neoliberal politikalarn toplumsal dlaycl dolaysyla merkez sa ve sol partilerin siyasal hegemonya krizine girmesi; bu bolukta ykselen siyasal slamc hareketin ve RPnin iktidar olmasnn Batc, laik modernlemeye ve kresel neoliberal kapitalizme ve onun uluslararas politik dzenine angaje toplumsal kesimlerin destekledii 28 ubat 1997 asker mdahalesi; Krt sorununun militarizasyonu. 2000li yllar ise neoliberal kapitalizmin siyasal hegemonya krizini aan AKPnin hegemonyasnda, zellikle ABye yelik kaldracn da kullanarak sivilleme reformlarnn ger-

ekletii istisnai bir dnem olmu ve nihayetinde AKP iktidar kendisine ynelik darbe giriimlerini yarg srecine tamtr. Trkiyede ordunun zaman iinde kendi zerk gcn artrd alanlar ve bunlarla ilgili dzenlemeleri sralayabilmek 27 Mays 1960 darbesi ile devletin militarizasyonunda bir eik atlanmtr. Erken cumhuriyet dneminde balayan ordunun kendi iinde merkezlemesi ve devlet yaps iinde zerklemesi sreci MGKnn anayasallatrlmas ile yeni bir evreye girmitir. Ordu yrtmenin nc ba olarak tanmlanm, MGKnn yetkileri 2000lere kadar srekli artrlmtr. Bu deta yrtme alannda bir ift ballk dourmutur. Yarg alannda da ayn ift ballk sz konusudur yakn zaman kadar. Asker yargnn alan srekli olarak sivil yarg aleyhine geniletilmitir. OYAK, sava sanayii, asker harcamalar ayaklar zerinde ykselen asker-iktisadi yapda ordu yine zerk bir iktisadi varolu alann oluturmutur. 2000li yllarda yaanan sivilleme politikalarn ve bunlarn arkasndaki dinamikleri aklayabilmek Sivilleme demokratiklemenin olmazsa olmaz kouludur ancak yeterli koulu deildir. ABye yelik kriterleri balamnda 2001 Anayasa deiiklikleriyle balayan sre AKP dneminde hz kazanmtr. zellikle 2005in sonlarna kadar yaplan dzenlemelerle ordunun siyasal hayata mdahale mekanizmalarnn yasal zeminleri nemli oranda zayflatlmtr. 2008 sonrasnda ise sivilleme fiil g dengelerinin dntrlmesi zerinden gitmitir. Ergenekon, Balyoz davalar, YA kararlar itibaryla sivil iktidar kendi g alann ordu aleyhine geniletmitir.

A M A

A M A

A M A

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

195

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi 27 Mays darbesini gerekletirenlere gre darbenin gerekelerinden biri deildir? a. Plansz ekonomik yatrmlar b. Tek parti diktatoryas c. Hukuk devletinin ortadan kalkmas d. Basna ynelik basklar e. Grev hakknn tannmas 2. Aadakilerden hangisi 27 Mays asker rejiminin icraatlarndan biri deildir? a. Yeni anayasann yaplmas b. Devlet Planlama Tekilatnn kurulmas c. Neoliberal ekonomi politikalar d. Mill Gvenlik Kurulunun kurulmas e. Yassada (Yksek Adalet Divan) Mahkemeleri 3. Aadakilerden hangisi 12 Mart 1971 Muhtras sonrasnda ordunun zerk gcn artran uygulamalardan birisidir? a. Asker Yksek dare Mahkemesinin kurulmas b. OYAKn kurulmas c. Savunma Sanayi Mstearlnn kurulmas d. Mill Gvenlik Kurulunun kurulmas e. Babakanlk Kriz Ynetmelii 4. 12 Eyll 1980 asker darbesini gerekletirenlerin iinde yer aldklar ynetim organna ne ad verilmitir? a. Yksek Asker ura b. Mill Gvenlik Kurulu c. Mill Birlik Komitesi d. Mill Gvenlik Konseyi e. Ordu Yardmlama Kurumu 5. Aadakilerden hangisi 12 Eyll asker darbesini gerekletiren be komutandan biri deildir? a. Org. Kenan Evren b. Org. Nurettin Ersin c. Org. Tahsin ahinkaya d. Org. Cemal Grsel e. Oramiral Nejat Tmer 6. Aadakilerden hangisi 12 Eyll asker rejiminin icraatlarndan biri deildir? a. Grevlerin yasaklanmas b. TSADn kapatlmas c. Neoliberal ekonomi politikalar d. Yksekretim Kurumunun (YK) kurulmas e. Yrtmenin glendirilmesi 7. Aadakilerden hangisi 1990larda PKKya kar savata ordu tarafndan alnan nlemlerden biri deildir? a. tehdidin ncelikli klnmas b. Kolordu-tugay-tabur yapsna geilmesi c. zel Kuvvetler Komutanlnn kurulmas d. Skynetim ilan edilmesi e. Dk younluklu sava stratejisine geilmesi 8. Aadakilerden hangisi 28 ubat 1997 MGK kararlarndan birisidir? a. IMF ile ilikilerin askya alnmas b. Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas c. Sekiz yllk kesintisiz eitime geilmesi d. Olaanst hal ilan edilmesi e. MSADn kapatlmas 9. 27 Nisan 2007de genelkurmay web sayfasnda yer alan e-muhtra temelde neye karyd? a. ABye yelie b. Abdullah Gln cumhurbakan adaylna c. Cumhuriyet mitinglerine d. Krt siyasal hareketine e. Uygulanan neoliberal ekonomik politikalara 10. Aadakilerden hangisi 2012 yl itibariyle sivilleme asndan hala reform yaplmam konulardan birisidir? a. YKteki asker yelie son verilmesi b. Mill Gvenlik Siyaset Belgesinin varl c. MGK Genel Sekreterinin sivil olabilmesi d. MGKda sivil ye saysnn askerlere gre ok olmas e. MGK Genel Sekreterlii Gizli Ynetmeliinin varl

196

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise Darbenin Gerekleme Sreci, Nedenleri ve MBKnn Yaps konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Asker Rejimin Politikalar: Sosyal-Mill Gvenlik Devletinin nas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 12 Mart Ara Rejiminin craatlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Darbenin ve Asker Rejimin rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Darbenin ve Asker Rejimin rgtlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 12 Eyll Rejiminin Devlet, Toplum, Ekonomi nas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Krt Sorunu ve Mill Gvenlik Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Siyasal slamclk ve 28 ubat 1997 Asker Mdahalesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise AKP Dneminde Sivilleme Reformlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise AKP Dneminde Sivilleme Reformlar konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1950lerin ortalarndan itibaren DPnin izledii tarm-ticaret merkezli byme stratejisi ve poplist yeniden datm mekanizmalar tkanr ve DP makroekonomik istikrarszlk ve enflasyon yaratan byme politikalar izler. Dnemin sonuna doru ekonomik kriz derinleir. Yine 1950lerin ikinci yarsnda DP kendisine muhalif tm kesimlere ynelik bask politikalarn devreye sokar. DPnin mill iradeyi hkmetin iradesine eitleyen ounluku demokrasi anlay otoriter siyasal yapy pekitirir. ktisadi ve siyasi kriz ortamnda, 1950lerde niceliksel ve niteliksel olarak gelien kentli orta snflar, ii snf ve ksmen de sanayi burjuvazisi yeni talepler zerinden DP iktidarndan uzaklar. DPnin bu kesimlerin taleplerini ierememesi ve daha fazla otoritaryanizme sarlmas darbenin zeminini ve toplumsal destek tabann yaratmtr. Sra Sizde 2 1961 Anayasas, hem temel hak ve zgrlkler, sendikal, sosyal ve siyasi haklar asndan siyasal alan geniletiyordu hem de yarg, niversite zerklii, Anayasa Mahkemesinin kurulmas, ift meclis, yasamann glendirilmesi yoluyla yrtmenin eylemlerine denetim getiriyordu. Bu yolla Anayasa zerinden tabi toplumsal snflarn ve gruplarn desteinin alnmas umuluyordu. Buradaki siyasal manta gre, planl kalknma ve sosyal adalet politikalar ile sosyal, snfsal atmalar nlenirse grece demokratik bir siyasal yap da sorun olmayabilirdi. Ancak dier yandan ise Anayasa, zellikle Mill Gvenlik Kurulu zerinden asker vesayet rejimini ve devletin militarizasyonunu kurumsallatrd. Bu yap da hem yrtmenin sapmalarna hem de toplumsal mcadelelerin ykselmesine kar bir emniyet supab olarak dnlmt.

2. c

3. a 4. d

5. d

6. b

7. d 8. c

9. b 10. b

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

197

Sra Sizde 3 12 Mart ara rejiminde yaplan anayasal deiikliklerle hem ordunun siyasal yap iinde zerk gcnn artrlmas hem de hiyerari d eilimleri engellemek zere merkezleme ve denetim mekanizmalar saland. En nemli gelime MGKnn yapsyla ilgili deiikliklerdi. Kuvvet temsilcileri yerine kuvvet komutanlarnn kurulda yer alaca dzenlendi. Bakanlar kuruluna yardmclk etmek zere... bildirir ifadesi yerine daha gl tavsiye eder ibaresi geldi. Skynetim ilan gerekeleri geniletildi. Asker yargnn alan sivil yarg aleyhine geniletildi. Sivillerin asker olmayan sulardan asker mahkemelerde yarglanmas mmkn klnd. Asker Yksek dare Mahkemesinin (AYM) kurulmasyla ve Yksek Asker ura (YA) kanunuyla tasfiye, emeklilik, terfi ve atamalarda orduya ciddi bir zerklik saland. TSKnin elindeki mallarn Saytay tarafndan denetlenmesi engellendi. deolojik alanda, Atatrklk resm olarak tanmlanmaya baland. Son olarak da OYAK, ok daha fazla i btnl koruyacak iktisadi bir aygt olarak kullanld. Sra Sizde 4 12 Eyll asker darbesi, 1970lerin ikinci yarsndan itibaren gitgide derinleen sermaye birikim krizi (iktisadi kriz) ve hegemonya krizinin (siyasi kriz) bileiminin hem sonucuydu hem de ona cevapt. Sz konusu kriz neredeyse tm kesimleriyle dnemin burjuvazisi, sa siyasi elitleri ve asker elitlerince devletin krizi olarak algland ve anayasal dzenin, yaam ve mlkiyet gvenliinin tehdit altnda olduu eklinde tarif edildi. 12 Eyll ncesi krizin sebebi olarak ii snfnn, genliin, sol hareketlerin toplumsal ve siyasal mcadelesi grldnden, 12 Eyll darbesinin ve rejiminin temel derdi snf-temelli siyasete son vermek oldu. Bu, burjuvazinin siyasal gcn tahkim etmek zere ii snfnn ve balantl demokratik toplumsal muhalefetin disipline edilmesi anlamna geliyordu. 12 Eyll rejimi bu dorultuda hedefe ii snfn, sendikalar, sol hareketleri, demokratik kitle rgtlerini, niversiteleri, genlii, Alevileri ve Krtleri ald.

Sra Sizde 5 12 Eyll asker rejimi, neoliberal otoriter ve militarist bir devlet dzeni ina etmitir. Bu dzende, zgrlkler ar kstlanm, yasama ve yarg karsnda sivil ve asker kanatlaryla yrtme glendirilmi, zor aygtlar daha fazla belirleyici hle gelmitir. MGK yelerin yaps, kararlarnn yaptrm gc, mdahale alanlar ve tm bu alanlardaki deerlendirme, icra, takip, denetleme asndan ar glendirilmitir. Sonuta, demokrasi deersizletirilmitir. Topluma ve vatandaa kar devlet gl klnmtr. Sra Sizde 6 Mill Gvenlik Devletinin 1990larda kendisini yeniden retebilmesinde faktr etkili olmutur. Birincisi, neoliberal politikalar ve merkez sa ve soldaki paralanmalar sonucunda hibir siyasal partinin gl destek alan hegemonya projeleri retememesinin sonucunda ortaya kan siyasal hegemonya krizidir. Doan bu boluk ordu tarafndan doldurulmutur. kincisi, Krt sorununun demokratik siyasal srelerle zmnn nnn kapatlmas ve militarizasyonudur. ncs, siyasal hegemonya krizi ortamnda siyasal slamc Refah Partisinin iktidara kadar ykselii karsnda rahatszlk duyan toplumsal kesimlerin temsilciliine ordunun soyunmas ve siyasal alan daha da gvenlikletirmesidir. Sra Sizde 7 ABye yelik kriterleri balamnda, MGK Genel Sekreterinin sivil olabilmesinin n alm ve 2004te bir sivil atanmtr. MGK toplant aral iki ayda bire ekilmitir. MGKnin ve genel sekreterinin yetkilerinde ciddi kstlamalara gidilmitir. Saytay denetimine ynelik engel ksmi olarak delinmitir. YK ve RTKteki asker yeliklerine son verilmitir. Sivillerin asker mahkemede yarglanmas kaldrlmtr. 27 Nisan e-muhtrasna sert tepki verilmi. Ekim 2008 ve ubat 2010da balayan Ergenekon ve Balyoz davalar zerinden 2003-2004 yllarnda kalklan ama baarsz olan darbe giriimleri yarg srecine tanmtr. 2010, 2011 ve 2012 YA toplantlarnda terfi, atama ve emekliliklerde sivil iktidar belirleyici hakkn kullanmtr.

198

Trk Siyasal Hayat

Yararlanlan Kaynaklar
Akay, Hale (2009). Trkiyede Gvenlik Sektr: Sorular, Sorunlar, zmler, stanbul: TESEV Yaynlar. Aka, smet - Balta Paker, Evren (2012). Beyond Military Tutelage? Analyzing Military Politics under the Justice and Development Party Government, E.S. Canan-Sokullu (ed.), Debating Security: Challenges and Changes for Turkey in the 21st Century, Maryland: Lexington (basm aamasnda). Aka, smet (2011). 1980lerden Bugne Trkiyede Siyaset ve Hegemonya: Bir ereve Denemesi, ktisat Dergisi, Say 515-516, Ocak-Haziran. Aka smet (2004). Kollektif Bir Sermayedar Olarak Trk Silahl Kuvvetleri, Bir Zmre, Bir Parti. Trkiyede Ordu, der. Ahmet nsel, Ali Bayramolu, stanbul: Birikim Yaynlar. Akyaz, Doan (2002). Asker Mdahalelerin Orduya Etkisi. Hiyerari D rgtlenmeden Emir Komuta Zincirine, stanbul: letiim Yaynlar. Albayrak, Mustafa (2004). Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Ankara: Phoenix. Ataay, Faruk ve Ceren Kalfa (2009). Neoliberalizmin Krizi ve AKPnin Ykselii Nergis Mtevelliolu ve Sinan Snmez (der.) Kreselleme, Kriz ve Trkiyede Neoliberal Dnm. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Aydnolu, Ergun (2007). Trkiye Solu (1960-1980), Versus Yay., stanbul. Balta Paker, Evren (2010). D Tehditten Tehdide: Trkiyede Doksanlarda Ulusal Gvenliin Yeniden nas, Evren Balta Paker ve smet Aka (der.), Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Batur, Muhsin (1985). Anlar ve Grler. Dnemin Perde Arkas, stanbul: Milliyet Yaynlar. Bayramolu, Ali (2001). 28 ubat Bir Mdahalenin Gncesi, stanbul: Birey Yaynclk. Bayramolu, Ali (2004). Asker ve Siyaset, Bir Zmre, Bir Parti Trkiyede Ordu, der. Ahmet nsel, Ali Bayramolu, stanbul: Birikim Yaynlar. Boratav, Korkut (2003). Trkiye ktisat Tarihi 19082002. 7. Bask, Ankara: mge Kitabevi. Cizre, mit (2008). The Justice and Development Party and the Military: Recreating the Past After Reforming it?, mit Cizre (ed.), Secular and Islamic Politics in Turkey. The Making of the Justice and Development Party, London & New York: Routledge. Cook, Steven (2008). Ynetmeden Hkmeden Ordular. Trkiye-Msr-Cezayir, stanbul: Hayykitap. elik, Seydi (2008). Osmanldan Gnmze Devlet ve Asker: Askeri Brokrasinin Sistem indeki Yeri, stanbul: Salyangoz Yaynlar. Demirel, Tanel (2005), Demokrat Parti, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 7: Liberalizm, Ed. Murat Ylmaz, stanbul: letiim Yaynlar. Demirel, Tanel (2002). Cumhuriyet Dneminde Alternatif Batllama Araylar: 1946 Sonras Muhafazakr Modernlemeci Eilimler zerine Baz Deinmeler, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3: Modernleme ve Batclk, Ed. Uygur Kocabaolu, stanbul: letiim Yaynlar. Doan, Grkem (2008). Trkiyede rgtl Emek Hareketinin Tarihi zerine in Y. Doan etinkaya (ed.), Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim, Istanbul: letiim Yay. Doru, Osman (1998). 27 Mays Rejimi: Bir Darbenin Hukuki Anatomisi, Ankara: mge Kitabevi. Eroul, Cem (2003). Demokrat Parti: Tarihi ve deolojisi, Ankara: mge Kitabevi. Gker, Emrah (2006). Snf Mcadelesi Neyi Aklar?: Trkiyede Kalknma Srecinde Devlet-Kapitalist ekimesi, 1958-1967, ktisat, Siyaset, Devlet zerine Yazlar. Prof. Dr. Kemli Saybalya Armaan, Yay. Haz. Burak lman, smet Aka, stanbul: Balam Yaynlar. Glalp, Haldun (2003). Kimlikler Siyaseti. Trkiyede Siyasal slamn Temelleri. stanbul: Metis Yaynlar. Hale, William (1996). Trkiyede Ordu ve Siyaset, stanbul: Hil Yaynlar. Huntington, Samuel P. (1968). Political Order in Changing Societies, New Haven and London: Yale University Press.

7. nite - Trkiyede Ordu-Siyaset likisi

199

Keyder, alar (1993). Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul: letiim Yaynlar. ODonnell, Guillermo (1988). Bureaucratic Authoritarianism: Argentina, 1966-1973, In Comparative Perspective, Berkeley, Los Angeles: University of California Press. Offe, Claus (2001). Ynetilemezlik: Muhafazakr Kriz Kuramlarnn Yeniden Douu, Cogito, no 27. zcan, Gencer (der.) (1998). Onbir Aylk Saltanat. Siyaset, Ekonomi ve D Politikada Refahyol Dnemi. Bir Koalisyonun Anatomisi. stanbul: Boyut Yaynlar. Parla, Taha (1993). Trkiyede Anayasalar. stanbul: letiim Yaynlar. Poulantzas, Nicos (2000). State, Power, Socialism, London &New York: Verso. Sunar lkay (1983). Demokrat Parti ve Poplizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 8, stanbul: letiim Yaynlar. Tanr, Blent (2002). Siyasi Tarih (1980-1995), Trkiye Tarihi 5: Bugnk Trkiye 1980-1995, stanbul: Cem Yaynevi. Takn, Yksel (2006). Trkiye San Anlamak: Souk Sava ve Sonras in Bir zah Denemesi, Yay. Haz. Burak lman ve smet Aka, ktisat, Siyaset ve Devlet zerine Yazlar. Prof. Dr. Kemli Saybalya Armaan. stanbul: Balam Yaynclk.

8
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; II. Merutiyet dneminde izlenen iktisat politikalarn zetleyebilecek, Erken Cumhuriyet dneminde iktisadi alanda yaanan gelimeleri aklayabilecek, ok partili sisteme geiten sonraki dnemde iktisadi alanda izlenen politikalar zetleyebilecek, Ekonomide planl kalknma dnemine gei srecini ifade edebilecek, 1980 sonras dnemde ekonomide uygulanan neoliberal politikalar ve sonularn aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Anahtar Kavramlar
Ekonomi Politik Trkiye Ekonomisi ktisadi Dnce Tarihi Liberalizm Korumaclk Sosyalizm Devletilik Mill ktisat Burjuvazi Kapitalizm Planlama thal kameci Sanayileme

indekiler
II. MERUTYET DNEM ERKEN CUMHURYET DNEM OK PARTL SSTEM PLANLAMA DNEM NEOLBERALZMN YKSEL

Trk Siyasal Hayat

II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

II. MERUTYET DNEM Merutiyet Liberalizmi
1908te yani ilkinden yaklak otuz iki yl sonra Osmanl mparatorluunda Merutiyet ikinci kez ilan edilir. Yorgun mutlakiyeti Osmanl monarisi, Kanunuesasinin yrrle girmesi ve Meclis-i Mebusann almasyla meruti bir nitelik kazanr. Merutiyetin ilann salayan siyasal muhalefetin en nemli aktrlerinden olan Jn Trk hareketi liberal dnmleri amalamaktadr. Bu dnmler yalnzca siyasi alanla snrl deildir. lke ekonomisi ve iktisat anlay da merutiyet ile doan liberal ortamdan etkilenir. Merutiyet ilan edildiinde Osmanl mparatorluunda liberal dnce yarm yzyl akn bir sredir gndemdedir. Tanzimatla birlikte liberalizm siyasi ve iktisadi alanlarda birok taraftar bulur. Aydnlanma a Fransz dncesi Osmanl mparatorluunda siyasal sekinler ve entelekteller zerinde etki yapar. Liberal eilimdeki Jn Trk hareketi, bir bakma Osmanl devlet geleneine eletiri niteliindedir. Gelenee tavr alan Jn Trklerin bu tavr 1908de Merutiyetin ilanndan sonra iki ayr yol izlemeye balar. Bu yollardan birini Le Playden esinlenen, teebbsahsi ve ademimerkeziyet grn benimsemi olan Prens Sabahaddinin izledii yol, dierini ise Mehmet Cavit Bey ve arkadalarnn izledii yol oluturur. Mehmet Cavit Bey ve dier liberalizm taraftarlar klasik iktisattan esinlenerek devletin ekonomideki rolne eletiri getirirler. te yandan Osmanl devlet aygt da gelimelerden etkilenir. II. Merutiyetle beraber gndeme gelen bir dier husus mali devlet yerine iktisadi devlet grnn desteklenmeye balanmasdr. Bu gre gre nemli olan fazla vergi toplamak yani fiskal amalar gtmek olmayp toplumun karlarn gz nne alarak iktisadi giriimleri zendirmektir ki; bunun ayn zamanda uzun vadede vergi gelirlerini de artraca ngrlr. Jn Trk hareketinin en nemli siyasal oluumlarndan olan ve Merutiyetin ilanndan sonra iktidar nce ksmen paylaan, ardndan mutlak sahibi olan ttihat Terakki Cemiyeti (T) ticaret sermayesinin de desteine sahiptir. Bu kesim serbestlemeden yanadr. Dersaadet Ticaret ve Ziraat ve Sanayi Odas gmrklerin hayat pahallatrdn, koruyucu politikalarn lke ekonomisine zarar verdiini iddia eder. Benzer grleri savunan Mehmet Cavit Beye gre de usulhimaye, amelenin en byk dmandr. Koruyucu gmrkler arkasnda lkede birka fabrika kurularak gzler boyanmakta iki sermayedar zengin edilirken binlerce vatanda

202

Trk Siyasal Hayat

yoksullatrlmaktadr. Mehmet Cavit Beye gre korumac gmrk duvarlar arkasnda arpk, clz, rekabet gc olmayan bir iktisat politikas yerine bilimsel yntemlerle tarmda verim artrlarak lke servet ve refaha kavuabilir. Osmanl Devleti tarma, zellikle d ticarete konu olan tarmsal ihra rnlerinin retimine arlk vermelidir. Mehmet Cavit Bey, Meclis-i Mebusan krssnden maliye nazr olarak sanayileme taraftar olmadn duyurur. Gelime olana olmayan sektrlere yaplacak yatrmlar, himayecilik uygulamas yznden fiyatlar ykseltecektir. Mehmet Cavit Beye gre en gl ulus mutlaka her eyi reten ulus olmayp, i blm dorultusunda herhangi bir mal tekilerden daha ucuza piyasaya srendir. Uluslararas i blmnde Osmanl Devletinin payna tarm sektr dmektedir. Bu nedenle Osmanl Devleti tm sermayesini tarma kanalize etmelidir. Ucuz iilik ve toprak fiyatlar dikkate alndnda Osmanl Devleti ksa srede bir tahl ambarna dnebilir. Mehmet Cavit Bey, bu balamda tarmsal retimin dnya pazarlarna entegrasyonunu salayacak demiryolu, yol, liman gibi altyap yatrmlarnn da bir an evvel yaplmas gerektiini savunur. II. Merutiyet dneminde liberal iktisadi dncenin yegne savunucusu ve taraftar Mehmet Cavit Bey deildir. Onun yan sra bayazarln kendisinin yapt Ulum-u ktisadiye ve timaiye Mecmuas (1908-1911)nn dier yazarlar arasnda serbest ticaret doktirinine sarslmaz bir ekilde bal olan bakalar da vardr. Tanzimattaki nclerde olduu gibi Mehmet Cavit Bey iin de yegne ama kapitalistlemektir. Bu gr benimseyenlere gre bu ancak zel mlkiyete saygl ve serbest ticareti kabullenmi bir sistemde mmkn olabilecektir. Oysa Osmanl mparatorluunda lonca ve gedik usul i zgrln ve sanayilemeyi engellemektedir.
Mehmet Cavit Bey Cavit Bey 1876da Selanikte dodu. Babas tccar Recep Naim Efendidir. lk eitimini doduu kent Selanikte emsi Efendi Mektebinde alr. Ardndan Fevzi Sbyan Rdiyesine devam eder. 1896 ylnda Mektebi Mlkiyeden mezun olur. Ziraat Bankas muhasebe kaleminde almaya balar. 1902de siyasi amalar nedeniyle memuriyetten ayrlr. Selanike dnerek Selanik Mektebi dadisinin hem mdrln hem de ilmi servet yani iktisat dersi hocaln 1907 ylna kadar srdrr. Cavit Bey ttihatlarn kalesi olan Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyetinin rgtlenmesinde etkin grevler alr. I. ve II. dnem Osmanl Meclisi Mebusanna Selanik mebusu olarak girer. 1911de maliye bakan olarak ilk kez hkmette grev alr. Birinci Dnya Sava ertesi kurulan Divan- Harb-i rfde gyaben yarglanp 15 yl krek cezasna mahkum olur. Aralk 1919da Avrupaya kaar. Bu srete mill mcadeleye hizmet eder. 1921de Londra Konferansna Ankara hkmeti delegasyonunun danmanlarndan biri olarak katlr. Temmuz 1922de stanbula geri dner. Haziran 1926da Mustafa Kemal Paaya ynelik zmir suikast giriimi nedeniyle stiklal Mahkemesinde yarglanr. 26 Austos 1926 gn aslarak idam edilir.

Merutiyet Liberalizminin Sonu

II. Merutiyet dneminde liberalizm yalnzca dnce baznda gndeme gelmez, izlenen iktisat politikalarnda da etkisini gsterir. Osmanl mparatorluunun hzla kalknmasn amalayan ttihatlar, bunun iin ihtiya duyulan sermaye birikiminin lkede bulunmamas karsnda, yabanc sermayeden yararlanmak zorunda olduklarnn farkndadrlar. Bu srete Osmanl mparatorluunda yabanc sermayeye kar muhalefet zayf bir seyir izlerken aksine yabanc sermayeyi zendirme

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

203

politikas baarl olur. Bunun somut yansmas irketleme alannda yaanr. 19081913 yllar arasnda yabanc sermayeyle kurulan anonim irketlerin saysnda bir art gzlenir. Ayn srete yabanclar gibi etkinliklerini artran bir dier unsur gayrimslimlerdir. Buna karn II. Merutiyet liberalizminin beraberinde getirdii serbest rekabet koullar altnda Mslman zanaatkrlar yoksullaarak mesleklerini yitirirler. Lonca dzeni iinde salanan dayanma ile varln srdrebilen Mslman esnaf, loncalarn kaldrlmasndan olumsuz etkilenir. Btn bu gelimeler yani II. Merutiyet liberalizmi bir sre sonra muhalefetle karlar. Bu muhalefet odaklarndan biri Mizanc Murat Beydir. Ona gre liberal bir d ticaret politikas ancak gelimi ekonomiler iin sz konusudur. Geri kalm lkelerin ancak himayecilikle bir yerlere gelebileceklerini ne srer. Ahmet Mithat Efendi ise Ekonomi Politik ve Halll Ukad adl kitaplarnda Adam Smithin serbest iktisat fikrini eletirir. Ona gre Adam Smithin teorisi sadece ngilterenin gerekleriyle badaabilir. Hemen btn ham maddesini dardan temin eden ve geni bir deniz ticaret filosuna sahip olan bu lke iin serbest ticaretten baka bavurulacak bir yol yoktur. Osmanl iktisadi dncesinde serbest d ticaret fikrine sistematik ilk eletiriler bir Kazan gmeni olan Musa Akyiitzadeden gelir. Listten olduka etkilenen Musa Akyiitzade ulusal karlar gerektirdii takdirde korumac bir politika izlenebileceini vurgular. Ancak Musa Akyiitzade mutlak bir korumaclktan yana deildir. Bebek endstri ilkesini savunur. D rekabete kar korunan i kollarnda zamanla fiyatlarn dp i retimin daryla rekabet edebilir hale geleceini belirtir. Musa Akyiitzadeye gre serbest ticaret ancak eit durumdaki lkeler arasnda gerekleebilir. Birinci Dnya Sava II. Merutiyet liberalizmini temelinden sarsacak etkiler yapar. Pazar mekanizmasnn etkinliini yitirmesi, liberalizmde aradn bulamayan hkmeti ve aydn evresini baka araylara iter. Bu yeni dnce Alman kkenli mill iktisattr. Dnsel anlamda liberalizmin ba savunucusu Mehmet Cavit Beyin karsna dikilenler Osmanl Ziraat ve Ticaret gazetesi yazarlar olur. Ilml bir gmrk politikasn mdafaa eden gazete, Osmanl lkesinin Avrupaya hammadde satp sonra da be on misli fiyatla mamul madde olarak satn almasnn gereki olmadn savunur. Korumacln sna kalknmaya yarayaca da ileri srlr. Mehmet Cavit Bey ve dolaysyla liberal iktisat politikalar, Meclis-i Mebusanda eletirilere maruz kalr. Zohrap Efendi serbest d ticaret politikasnn lke karlaryla badamayacan, iktisadi bamszln ancak lml bir himayecilikle gerekleeceini vurgular. Ona gre uzun zamandr uygulanmakta olan liberal politikalarn sonular ortadadr. stanbul ticaretinin %60-70i yabanclarn elindedir. Artk savalarla fetih dneminin kapandn syleyen Zohrap Efendiye gre Batl devletlerin yeni taktii iktisadi olarak gz diktikleri lkeyi igal etmektir. Osmanl Devleti, liberalizmden vazgemez ve himayecilik benimsenmezse deyim yerindeyse bir daha belini dorultamayacaktr.

Mill ktisadn Kapsam ve Kavramsal erevesi

Savalar, isyanlar ve ykselen milliyeti dalga II. Merutiyet liberalizminin sonunu getirir. Bilhassa Balkan Savalar Merutiyet liberalizmine ar darbe vurur. Bundan sonra ttihatlar Anadolu ve Mslman-Trk unsur merkezli bir siyasete ynelirler. Siyasette ve ynetimde ttihatlarn lkeyi ele geirip otoriter bir ekilde ynetmeleri ile kendini gsteren bu durum, ekonomide de liberal politikalarn terk edilmeye baland, yabanclarn, zellikle gayrimslim unsurlarn dlandklar, Mslman-Trk unsurun ise imtiyazl bir konum elde etmeye balad bir hl alr. Baka bir deyile bu dnemde izlenen mill iktisat politikas, ekonomide mill un-

204

Trk Siyasal Hayat

surlar yani Mslman-Trk unsuru egemen klmaya ynelik giriimleri ierir. Bu giriimler balangta yabanc kart grnmne sahipken zamanla yabanc kavram, iine gayrimslim unsurlar da alarak geniler. Bu srecin teorik erevesini Ziya Gkalp izer. Gkalpe gre mill iktisat, etnik homojenlikle salanabilir. Mslman-Trk unsurun yalnzca asker ve memur; gayrimslimlerin zanaatkr ve tccar olduklar bir toplum ada devlete dnemez. Mterek vicdana sahip olmayan bu iki unsur arasnda gerek bir i blm yoktur. Yine Gkalpe gre Mslman-Trk unsur askerlik ve memurluun yan sra iktisadi yaama da atlarak mill iktisad kuracaktr. II. Merutiyetin ilk yllarnda sermaye birikimi sorunu karsnda bavurulan zm yollarndan biri, yabanc sermayenin zendirilmesi iken dier bir yol klasik iktisadn ngrd tasarruf ile sermaye birikimini oluturmaya almaktr. Ancak btn abalara karn 1908-1914 aras dnemde lkede ihtiya duyulan sermaye birikimi Mslman-Trk unsur iinde tasarruf yoluyla elde edilemez ve bir Mslman-Trk giriimci snf yaratlamaz. Birinci Dnya Sava bu yndeki abalarn istenen sonular vermesi asndan uygun bir zemin hazrlar. Sava, devletin ekonomiye Mslman-Trk unsur lehine sonular verecek mdahalelerde bulunmas iin frsatlar yaratr. ttihat hkmet mill iktisat ve iktisadi uyan ad altnda bir Mslman-Trk giriimci snf yaratmaya ynelik politikalar izler ve sermaye birikimini hzlandran speklatif kazanlara gz yumulur. Bu politikann somut yansmas olarak 1908-1913 dneminin aksine, 1914-1918 dneminde kurulan anonim irketlerde Mslman unsur ne kar. Savan neden olduu olaanst koullar altnda byk kentlerin iaesini rgtlemeyi amalayan ttihat hkmet bu ii nce belediyelere verir. Ancak belediyelerin laykyla yerine getiremedikleri bu ii bir sre sonra dorudan doruya T stlenir. Sonradan iae bakan olacak olan Kara Kemalin denetiminde kurulan Heyet-i Mahsusa-i Ticariye stanbul bata olmak zere byk kentlerin iaesini stlenir. Ekmek, eker ve gaz ya gibi temel tketim maddelerinin temini ve datmn rgtleyen Heyet-i Mahsusa-i Ticariye bnyesinde oluan fonlar da ttihatlarn zlemini duyduklar mill anonim irketlerin kuruluunda kullanlr. Temel tketim mallarnn yokluu ve ktl karsnda hkmet, nce karne uygulamasna bavurur. Ardndan karaborsa ve stokuluun artmas karsnda hkmet, narh uygulamasna geer. Buna karn iae sorunu Birinci Dnya Sava sresince zmlenemez, aksine karaborsa ve istifilikten yksek gelirler elde eden bir snf yani harp zenginleri snf trer. ttihatlarn Mslman-Trk unsuru ekonomide etkin ve egemen klmaya ynelik giriimleri ile e zamanl olarak yine Birinci Dnya Sava srasnda yabanc sermayeyi denetim altna almaya ynelik, ancak yabanc evrelerce yabanc dmanl olarak nitelendirilen bir dizi giriim gndeme gelir. Bu dzenlemelere rnek olarak; mtiyazat- Ecnebiyenin lgas Hakknda rade-i Seniye ile 1 Ekim 1914 tarihinden itibaren geerli olmak zere kapitlasyonlarn kaldrlmas, 15 Ekim 1914 tarihli Kavanin-i Mevcudede Uhud-i Atikaya Mstenid Ahkamn Lav Hakknda Kanun- Muvakkat ile Osmanl mevzuatnda kapitlasyonlardan kaynaklanan btn hkmlerin geerliliini yitirmesinin ilan, 13 Aralk 1914 tarihli Ecnebi Anonim ve Sermayesi Eshama Mnkasm irketler ile Ecnebi Sigorta irketleri Hakknda Kanun- Muvakkat ile gerek ve ticari nitelikteki tzel kiilerin Osmanl mevzuat kapsamna alnmas gsterilebilir. Ayrca yine mill iktisat politikalar dorultusunda, yabanc irketlerin ayrcalklarna son verilir ve ayn tarihi tayan Temett Vergisi Hakknda Kanun- Muvakkat ile o gne kadar gelir vergisi demekten

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

205

muaf olan yabanc irketler de vergi mkellefi hline getirilir. 8 Mart 1915 tarihli Memalik-i Osmaniyede Bulunan Ecnebilerin Hukuk ve Vezaifi Hakknda Kanun- Muvakkat yasas karlr ve bu yasa ile iktisadi yaama ilikin nemli hkmler getirilir. Yaplan bu yasal dzenleme ile artk yabanc uyruklular Osmanl uyruklular ile ayn vergi ve dier dentilerle ykml klnr ve yabanclarn Osmanl topraklarnda avukatlk, hekimlik, eczaclk, mhendislik ve retmenlik yapabilmeleri; okul ama, dergi ve gazete yaymlayabilme haklarnn Osmanl mevzuatna tabi olma art ile sakl kalaca ifade edilir. Yabanclarn Osmanl mparatorluunda iktisadi glerine kar Birinci Dnya Sava srasnda ortaya kan tepki, yasal dzenlemelerin yan sra baz somut uygulamalarla da gndeme gelir. Bu balamda yabanc irketlerin ilettii Aydn, Kasaba, Suriye, Mudanya demiryollar ve stinye Tersanesi satn alnarak milliletirilir. Zonguldak limannn satn alnmasna karar verilir. Kabotaj ticaretinde tekel oluturmu olan Yunan bayrakl gemilerin bu alandaki stnlklerine kar, kabotaj ticaretinin Osmanl gemileriyle gerekletirilmesi, yani kabotaj hakknn Osmanl bayrakl gemilere verilmesi kararlatrlr.
Kapitlasyonlar Osmanl Devletinde yabanclara bata ekonomi alannda tannm ayrcalklar olan kapitlasyonlarn benzerlerini Osmanllardan nce Anadoluda, Seluklu hkmdarlar ve baz Anadolu beylikleri de yabanclara tanmtr. Osmanl Devletinde yabanclara tannan ilk kapitlasyonun Kanuni Sultan Sleyman dneminde Fransaya verildii ynndeki yaygn gre karn Osmanl Devletinin bu tarihten nce daha Fatih Sultan Mehmet dneminde Venediklilere ticari ayrcalklar tand bilinmektedir. XVI., XVII. ve XVIII. yzyllar boyunca bata ngiltere, Fransa ve Hollanda olmak zere birok batl devlete verilen kapitlasyonlar ile Osmanl Devleti iktisadi, mal ve siyasi amalar gder. Kapitlasyonlarla yabanclarn olduka elverili koullarda ticaret yapmalar Osmanl Devletinin provizyonist hedeflerine uygundur. Gerek transit ticaret, gerek lkeden ihra edilen mallardan alnan vergilerin devlet hazinesi iin nemli bir kaynak olmas kapitlasyonlarn fiskalist ynn, kapitlasyonlarn kendi kar ve gvenlii iin batl devletler arasnda bir denge salamak amac ile verilmesi ise Osmanl Devletinin kapitlasyonlardan umduu siyasal amatr. Kapitlasyonlar ile yabanc tccarlar yalnzca ticari ayrcalklar deil, Osmanl Devleti iinde uyruklar olduklar devletlerin hukuki nfuz ve korumasn da elde ederler. Kapitlasyonlar Osmanl Devletinin yklmasna kadar XIX. ve XX. yzyl balarndaki baz tek tarafl giriimlere karn kaldrlmam ve ancak Lozan Antlamas ile geerliliini yitirmitir.

Mehmet Cavit Beyin temsil ettii II. Merutiyet liberalizmi ile Birinci Dnya Sava srasnSIRA SZDE da uygulanan mill iktisat politikas arasndaki farklar nelerdir?

SIRA SZDE

ERKEN CUMHURYET DNEM

DNELM

DNELM S O R U

S O R U mparatorluktan Cumhuriyete Mill ktisatta Sreklilik

ttihatlar ile cumhuriyeti kuran ve btn bir tek parti iktidar sresince yani Kemalistler ile ve hatta ardndan gelen Demokrat Parti (DP) iktidar devrinde TrkiDKKAT yeyi yneten kesimler arasnda ideolojik, kadrolar, politika retme ve uygulama
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

206

Trk Siyasal Hayat

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

gibi noktalarda benzerlikler ve sreklilik vardr. Pozitivizm, tpk ttihatlar gibi, Kemalistleri de etkiler. ttihatlar ile Kemalistler laiklik, halklk ve inklaplk ilkelerinde benzerlikler gstermekte ve bu konuda sreklilikten bahsetmek de mmkn olmaktadr. Siyasal dnce alannda var olan benzerlikler iktisat politikalar alannda da grlr. Erik Jan Zrcher bu durumu cumhuriyetin sosyoekonomik politikalar, ttihatlarn 1913te uygulamaya koymu olduklar mill iktisat programnn bir devamyd sz ile dile getirir. Bu sreklilie vurgu yapan bir dier aratrmac alar Keyder, ... ulusal kalknma tema ve amalarnn bir ounun ttihatlardan devralndn syler. Bilsay Kuru da bu sreklilii, Cumhuriyetin ilk yllarnda ekonomide devleti ve zel giriimcilii birbirine balayabilen bir kavram vard: Mill iktisat. Bu, Cumhuriyet rejimine daha eski yllarn tartmalarndan ve deneyimlerinden aktarlmtr. sz ile dile getirir. Korkut Boratav, 1923-1929 dneminin, iktisat politikalar ve resmi iktisat grleri bakmndan 1908-1922 dnemiyle alacak bir sreklilik iinde olduunu belirtir. Yahya Sezai Tezel, imparatorluktan ulus-devlete sreklilii gzlenen veya ttihatlardan Kemalistlerin devraldklar ve 1920lerde yrttkleri mill iktisat politiSIRA SZDE ne olduunu Cumhuriyet kurulduunda, Kemalist liderlekalar ile amalanann rin itenlikle inandklar uzun dnemli siyasi program, yeni Trk devletinin ierdii toplumsal yap zemini stnde zel mlkiyete, giriimcilie ve piyasa ekonomiDNELM sine dayal bir kapitalist iktisadi gelime srecini gerekletirmeye ynelikti. szleriyle dile getirir. Nitekim bu konuda benzer bir gr Kuru, 1923ten sonras S O R U hz kazand ticaret kesiminden balamak zere ekonominin yenilik hamlelerinin hareketlendii, canland yllardr. Modern bir ticaret, snai mlkiyet ve mali sermaye yapsDzlenmektedir. Canlanma ve yenilemenin mill bir zle dolmas isKKAT tenmektedir. Bu canlanmann yabanc kaynaklarca da ekonomik destek verilmesi hlinde bir imar ve ina (kalknma) hareketine dnebilecei dile getirilmekteSIRA SZDE dir. eklinde ifade eder.

SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

Mill iktisatta sreklilik SIRA SZDE ile ne kastedilmektedir? AMALARIMIZ

DNELM II. Merutiyetten Trkiyenin iktisadi tarihi iin bkz: Korkut BORATAV, Trkiye K T 2000lere A P ktisat Tarihi 1908-2009 (Ankara: mge Kitabevi Yaynlar, 2012).

TELEVZYON
DKKAT

SZDE SIRA NTER NET

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Cumhuriyetin ilk yllarnda ekonomik ve toplumsal alandaki en nemli hedeflerin DKKAT banda yerli giriimci snf yaratmak gelir. Kemalistlerin sava ve igalin ardndan Cumhuriyet ile balayan srete ttihatlarn brakt noktadan mill iktisat politi SIRA N T E RSZDE NET kasn srdrdklerini de sylemek mmkndr. Bu balamda dnemin banda gerekleen, alnan kararlarn balaycl olmamakla birlikte simgesel neme sahip olan zmir ktisat Kongresinden sz etmek gerekir. AMALARIMIZ zmir ktisat Kongresi, Ankara Hkmeti ktisat Vekleti tarafndan dzenlenir. Ancak kongre dzenleme fikri, stanbul ticaret kesiminin bir d ticaret kongresi dzenlemeKdncesinin ve bu yndeki giriimlerinin etkisiyle ortaya kar. 1922 T A P ylnn son gnlerinde kurulan Mill Trk Ticaret Birliinin (MTTB) ats altnda bir araya gelmi olan stanbulun Mslman-Trk ticaret kesimi, ksa bir sre sonra Trk tccarnn ve Amerikan ticaret evreleri ile iliki kurmas yollarnn T E L E V Z Y Avrupa ON

1923 zmir ktisat Kongresi TELEVZ YON

S O R U

NTERNET

NTERNET

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

207

aratrlmas amacyla stanbulda bir d ticaret kongresi toplamak zere harekete geer. Dzenlenmesi dnlen kongreye stanbuldaki btn Trk ithalatlar, ihracatlar, anonim, kolektif ve komandit irket mdrleri, banka mdrleri, nakliye ve sigorta iletmeleri temsilcileri, iktisadi ve ticari konularla ilgili dier kiiler davet edilir. Ancak dzenlenmek istenen d ticaret kongresinin hazrlklarnn tamamlanamamas nedeniyle kongre 15 Ocak 1923e ertelenir. Bu arada ktisat Vekletinin 1923 yl ubat aynda zmirde bir iktisat kongresi toplama giriimi gndeme gelir ve bu balamda ktisat Vekletinin istei zerine d ticaret kongresi ay ertelenir. zmirde toplanacak kongreye ilikin hazrlk almalar yapmaya balayan MTTBnin dzenlemeyi dnd d ticaret kongresi ise hibir zaman toplanmaz. zmirde MTTBnin sunaca raporun hazrlanmas iin stanbulda hazrlk amal bir kongrenin yaplaca kamuoyuna duyurulur ve bu hazrlk toplantlar 21 ve 23 Ocak 1923te gerekletirilir. 17 ubat 1923te, Lozan grmelerinin kesintiye urad bir srada, zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresi 4 Mart 1923te sona erer. Kongrenin Lozan Bar grmelerinin kesintiye urad srada dzenlenmesi toplumun tm tabakalarnn birliini gsterme amacn tamaktadr. Toplam 1135 kiinin katld kongrede her ileyi, korparatizmin bir yansmas olan mesleki temsil anlayna gre bir tccar, sanayici, zanaatkr, amele, irket, banka ve ifti temsilcisi olmak zere toplam sekiz kiiden oluan heyetler temsil eder. Baz dernek ve meslek rgtleri de kongreye temsilci gnderirler. Bunlarn banda MTTBnin, stanbul Esnaf Cemiyetleri, stanbul Hamallar Cemiyeti, Umum Terziler Cemiyeti, Darlfnun Hukuk Mektebi, stanbul Ticaret Mekteb-i Alisi, iftiler Dernei, Fransa Darlfnun Mezunlar Cemiyeti ile Macaristan Trk Mezunlar Cemiyeti yer alr. Meslek gruplar ve kurumlar adna gr ve beklentilerin dile getirildii kongrenin sonunda on iki maddeden oluan, zerinde btn kesimlerin mutabk kald ve Misak- ktisadi bal altnda yaynlanan bir bildiri kamuoyuna duyurulur. zmir ktisat Kongresinde alnm ve tavsiye niteliindeki kararlar harfi harfine hayata gememi ise de 1920ler boyunca izlenen iktisat politikalarnn kongre kararlar ile paralellik gsterdii sylenebilir. Bunlarn balcalar 1924te zel giriimleri finanse etmek iin Trkiye Bankasnn kurulmas, 1925te Aar Vergisinin kaldrlmas, 1927de sanayi alannda zel giriim ve yatrmlarn tevik iin 1913 tarihli Tevik-i Sanayi Kanununun yeniden dzenlenerek yrrle girmesidir. zmir ktisat Kongresinde devletin ekonomiye mdahalesine ihtiyatla yaklalr. 1920ler boyunca zellikle d ticaret rejiminde bu ihtiyat srer. Bunda Lozan Antlamas hkmlerince hkmetin 1929a kadar gmrk duvarlarn ykseltme imknndan yoksun olmas da etkili olur. Netice olarak 1920ler boyunca Trkiyede devletin ekonomiye snrl mdahalesinin sz konusu olduu, buna bal olarak 1930lu yllarla karlatrldnda ekonominin grece liberal bir eilim izdii sylenebilir. Mill iktisat politikasnn temeli, sermaye birikiminin yetersiz olduu lkede devlet eli ile sermaye birikimini artrmak ve bylece iktisadi gelimeyi salamaya ynelik giriim ve oluumlar gerekletirmektir. Bu politika, 1920lerde devletin dorudan deil dolayl etki ve mdahalesi ile gerekleir. Mslman-Trk unsurun ekonomide egemen konuma gelmesi temel hedeftir. Yabanc sermayenin Mill Mcadelenin ardndan elini eteini ekmedii lkede, yabanc sermaye ile olan ilikilerde yerli gayrimslimlerin yerine Mslman-Trk asker-brokratlarn veya tccarlarn gemeye balad grlr.

208

Trk Siyasal Hayat

1930larda Devletilik Tartmalar

1920ler boyunca Trkletirme giriimleri ile birlikte izlenen mill iktisat politikas lkenin ihtiya duyduu iktisadi kalk iin yeterli olmaz. 1920lerin sonunda i ve d konjonktr Trkiyede devletin nce himaye ve mdahale yolu ile ardndan dorudan iletmeci veya retici olarak ekonomide etkin rol oynamasn gndeme getirir. 1930larda devletilik ve liberalizm zerine tartmalar basn yolu ile Kadrocular, Ahmet Aaolu ve Ahmet Hamdi Baar arasnda yaanr. 1930larda devletiliin en belirgin niteliklerinden birisi planl sanayilemedir. Kapitalist sistemin kriz iinde bulunduu bir srada, otoriter ve totaliter rejimler komuta ekonomileri ile iktisad gelime srelerinde nemli admlar atarlar. Hem koullar hem de evresindeki rnekler Trkiyenin kapitalist sisteme srtn dnmeden, dier sistemin yani sosyalizmin bir arac ile yani planlama ile sanayileme giriiminde bulunmasnda etkili olur. Bu gelime, Trkiyede devletiliin tanmlanmasnda nemli bir husustur. 1925te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (TCF) ile boy gsteren ancak bastrlan muhalefet hareketi, 1930larn banda bu kez Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF) ile bir kez daha boy gstermeyi denemise de yine bastrlr. Bylece 1930lar Trkiyenin tek parti tarafndan otoriter bir biimde ynetildii bir dnem olarak yakn tarihe geer. rgtl muhalefetin ortadan kalkt bu dnemde, mnferit muhalefet giriimleri veya muhalefet giriimi olarak bile nitelendirilebilecek hacimde olmayan tartmalar yaanr. Basn araclyla gerekleen ve devletilik-liberalizm ekseninde gelien bu tartmalar uzun srmez. Ancak bu tartmalar 1930larda aydnlarn ve siyaset adamlarnn devletilik-liberalizm kavramlarna ykledikleri anlam yanstmas asndan nem tamaktadr. Politik yn yannda entelektel yn de bulunan bu tartmalarn taraflarndan biri, Kadro dergisi etrafnda toplandklar iin Kadrocular olarak adlandrlan Burhan Asaf Belge, evket Sreyya Aydemir, Yakup Kadri Karaosmanolu, Vedat Nedim Tr, smail Hsrev Tkin ve Mehmet evki Yazmann oluturduu harekettir. Kadrocular, Trk devrimine 1930larda grece sol bak yanstrlar. Kadroculardan evket Sreyya Aydemir nklb ve Kadro adl kitabnda devletilik ile ilgili olarak Trkiye ve Trkiyeye benzer memleketler iin devlet mdahalesinin mevzuu yksek tekniin dourduu bir takm tezatlar bir takm menfaatler iin kontrol ve disiplin altna almak iin deil esasen mevcut olmayan bu yksek teknii bizzat devlet tekilatl altnda ve birtakm menfaat tezatlarna yol amadan meydana getirmektir tanmn yapar. Devletilii bir ama olarak gren kadrocularn yan sra, devletilie muhalif olmayan ancak devletilii ama olarak deil ara olarak gren kii ise Ahmet Hamdi Baardr. Baar iki kavram ileri srer. Bunlardan biri klasik liberalizmin devlet tr olan idari devletilik dieri ise iktisadi devletiliktir. Ahmet Hamdiye gre iktisadi devletilik: Ayn cinsten olan kuvvetleri mterek gaye yolunda birletiren yegne vastadr. Memlekette bir iktisadi uzviyetin en mtekamil eklini mtalaa eden program iktisadi devletiliin esasn tekil eder. Ancak bu demek deildir ki, iktisadi devletilik, yalnzca bir programdan ibarettir; program ancak byk esasn bir vastasdr; asl iktisadi devletilik bu program vcuda getirecek ve buna tatbik edecek esaslar ve prensiplerin heyeti mecmuasdr. Kadrocular ve Ahmet Hamdiye nispetle devleti olarak nitelendirilemeyen hatta liberal olduu sylenen Ahmet Aaolu, devletilii, ferdin yetmedii yerde devletin varlk gstermesi olarak tanmlam ve zellikle Kadrocular ile devletiliin tanm zerine tartmtr. Aaoluna gre Batda ekonomik ve toplumsal gelimenin balca dinamiklerinden birisi devletin birey zerindeki basksnn kalkmasdr. Devletin birey zerindeki basksnn kalkmas ile ekonomi kendi kuralla-

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

209

r ile ilemi ve Bat gelime kaydetmitir. Bu nedenle Doulu toplumlarn da gelimesi devletin birey nndeki engelleri kaldrmasna baldr. 1930larn ortalarna gelindiinde devletilik-liberalizm tartmalar younluunu kaybeder ve 1934te Kadro hareketi tasfiye edilir. Bundan nce SCFnn kapatlmas ile Aaolu ve benzer dnceleri tayanlarn muhalefet etme etkinlikleri ve alanlar daha da daralr. Ahmet Hamdi ise 1930da ay sren yaknlama dnda Atatrkn evresinde yer edinemez ve dolaysyla dncelerini gerekletirme ans da bulamaz. 1930larda en youn ekliyle ekonomide egemen olan devletilie dair en somut tanmlardan biri kukusuz Atatrke aittir. Trkiyenin tatbik ettii Devletilik sistemi on dokuzuncu asrdan beri sosyalizm nazariyecilerinin ileri srdkleri fikirlerden alnarak tercme edilmi bir sistem deildir. Bu, Trkiyenin ihtiyalarndan domu, Trkiyeye has bir sistemdir. Devletiliin bizce mnas udur: Fertlerin hususi teebbslerini ve faaliyetlerini esas tutmak, fakat byk bir milletin btn ihtiyalarn ve birok ilerin yaplmadn gz nnde tutarak, memleket iktisadiyatn Devleti eline almak. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Trk vatannda asrlardan beri ferd ve husus teebbslerle yaplamam olan eyleri bir an evvel yapmak istedi ve grld gibi, ksa bir zamanda yapmaa muvaffak oldu. Bizim takip ettiimiz bu yol, grld gibi, liberalizmden baka bir sistemdir. diyen Atatrkn bu tanmna karn devletilik Trkiyeye mahsus bir iktisadi politika deildir. 1929 Dnya iktisadi buhran ile bata Amerika Birleik Devletleri (ABD) ve ngiltere olmak zere kapitalizmin egemen olduu birok lkede 1930lar boyunca kamunun daha nce olmad kadar ekonominin iinde yer ald grlr. Kapitalist sistemin kriz iinde bulunduu bir srada, otoriter ve totaliter rejimler komuta ekonomileri ile iktisadi gelime srelerinde nemli admlar atarlar. Hem koullar hem de evresindeki rnekler ki; -bunlarn banda Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) gelir- Trkiyenin kapitalist sisteme srtn dnmeden, dier sistemin yani sosyalizmin bir arac ile yani planlama ile sanayileme giriiminde bulunmasnda etkili olur. Bu gelime, Trkiyede devletiliin tanmlanmasnda nemli bir husustur. zellikle Atatrkn devletilie ilikin tanm bu balamda ele alnmaldr.
Ahmet Hamdi Baar 1897 ylnda stanbulda dodu. Darlfnn Edebiyat Fakltesi Corafya Blmnden mezun oldu. eitli okullarda srdrd retmenlik yannda Trk Oca ve Muallimler Cemiyeti gibi rgtlerde grev yapt. Mtareke yllarnda Rus kadnlarnn tombala oynatmalar ile mcadele etmek zere Tombala ile Mcadele Derneini kurdu. Ynetiminde gayrimslimlerin etkin bulunduklar stanbul Ticaret ve Sanayi Odas karsnda, Mslman-Trk tccarn szcs olarak faaliyet gsteren Mill Trk Ticaret Birliinin kuruluuna n ayak oldu. 1923 zmir ktisat Kongresine, bu birlii temsil amacyla katld. 1924te stanbul Ticaret ve Sanayi Odasnda oluturulan ve bakanln eski Maliye Nazr Cavid Beyin yapt stanbul ktisat Komisyonunda grev ald. 1925te stanbul Liman leri nhisar Trk Anin kuruluunda etkin rol oynad. 1934e kadar bu irketin ynetim kurulu bakanln srdrd. 1930da uzun yurt gezisinde, Atatrkn beraberinde bulundu. Bir sre ticaret ile urat. 1946da stanbul Tccar Derneini kurdu. 1948de stanbulda toplanan Trkiye ktisat Kongresinde de grev ald. 1950de Demokrat Partiden stanbul milletvekili seilerek TBMMye girdi. Demokrat Parti ile anlamazla dmesi zerine partiden istifa etti. 27 Mays 1960 izleyen gnlerde bir sre Mill Birlik Komitesine danmanlk yapan Ahmet Hamdi, 22 Haziran 1971de stanbulda vefat etti. Dnce ve grlerini kitaplarnda, gazetelerde ve bazlarn kendisinin yaynlad dergilerde baslan makalelerinde dile getirdi.

210

Trk Siyasal Hayat

Birinci Be Yllk Sanayi Plan

1934te uygulamaya konan Birinci Be Yllk Sanayi Plannn (BBYSP) ana hedef ve stratejisi, lkenin yerst kaynaklarn deerlendirerek ithalata konu olan zellikle eker, dokuma ve kat bata olmak zere temel gereksinim maddelerini yurt iinde retme; yerel veya blgesel tarmsal retime ve doal kaynaklara dayanan snai retim birimleri kurma; kurulacak sanayi tesislerinin, kurulu yerlerinin hammadde ve i gc kaynaklarna yakn olmasdr. Devletin zel sektr tarafndan kurulmasna olanak bulunmayan sanayi dallarnda giriimlerde bulunmas ve yatrm yapmas amacna ynelik hazrlanan BBYSP ile zel sektrn de devletin kuraca ana sanayiler ile ortaya kacak ve yararlanaca dsal ekonomiler yaratlaca hedefi ortaya konur. BBYSP ile Trkiyede dokuma, maden, selloz, kimya ve seramik sanayinin kurulmas amalanr. Plann finansman byk lde i kaynaklarla gerekletirilir. Bir miktar ngiliz ve Sovyet kredisi de kullanlr. Planda yer alan dokuma, maden, selloz ve kimya sanayine ilikin yatrmlar Smerbank tarafndan, smikok, iecam ve kkrt sanayine ilikin yatrmlar Bankas tarafndan yrtlr. BBYSP SZDE ngrlen SIRA sreden nce hayata geirilir. 1934 ylnda Bakrky Bez Fabrikas, Keiborlu Kkrt Fabrikas ve Ispartada Glya Fabrikas iletmeye alr. 1935 ylnda ise Kayseri Bez Fabrikas, Paabahe ie ve Cam Fabrikas, Zonguldakta DNELM Anstrasit Fabrikas iletmeye alr. 1936 ylnda zmit Kat Fabrikas retime geer. 1937de Ereli ve Nazilli Bez Fabrikalar iletmeye alr. S O R kinci U 1936 ylnda Be Yllk Sanayi Plan (BYSP) gndeme gelir. Tketim mallarnn lke iinde retimini hedefleyen Birinci Plann aksine, kinci Planda enerji ve madencilik D K K A T gibi temel sanayi alanlarna arlk verilir. BYSPde ana hedef lkenin yer alt kaynaklarn yani demir, kmr ve petrol kaynaklarn deerlendirmek olarak belirlenirken zel sektrn ve tarmn da gelitirilmesi gzden SIRA SZDE uzak tutulmaz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM K T A P S O R U

1930lardaAMALARIMIZ planl sanayileme ile ne amalanmtr? SIRA SZDE

DNELM ktisadi devletiliin tanm, kapsam ve zerine tartmalar iin bkz: Nevin COAR, TrkiK T A P yede Devletilik (stanbul: Balam Yaynlar, 1995).

TELEVZYON
DKKAT

OK PARTL T E L E V Z Y O N SSTEM kinci Dnya Sava Ertesi Devletiliin Tasfiyesi

Trkiye kinci Dnya Savann dnda kalmay baarr. Ancak yksek savunma N T E RSZDE NET giderlerini, SIRA 1930larda balayan planl sanayileme giriimlerini yavalatarak karlamak zorunda kalr. kinci Dnya Sava ertesinde ise Trkiye ynn aka ABD ve Batl mttefiklerine doru evirir. Bu yeni ynelite, kuzeyden beliren AMALARIMIZ Sovyet tehdidi de etkili olur. Trkiyenin Batya alma sreci, beraberinde ok partili siyasal yaama geii getirir. lkeyi yneten tek parti iindeki muhalefet iyice su yzne K kar. T A P Bu muhalefet Drtl Takrir ile kamuoyuna aka duyurulur. Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) iindeki muhalefet, 5 Ocak 1946da kurulan DP bnyesinde siyasal mcadeleyi devam ettirme ynnde geliirken, tek parti ynetimi rejimin ynnde admlar atar. 21 Temmuz 1946da ilk kez T E demokratiklemesi LEVZYON ok partinin katld, tek dereceli milletvekili genel seimleri yaplr.
DKKAT

S O R U

SZDE SIRA NTER NET

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

211

Siyasette balayan deiim ve liberalleme ekonomide de gndeme gelir. Sermaye birikiminin yetersizlii, sava sonras dnemde sava nedeniyle aksayan kalknma srecini tekrardan balatmak iin yeterli grnmemektedir. Bu durum, Trkiyenin d ekonomik destee ihtiyacn artrr. Bu dorultuda Trkiyede siyasal sistemde devrim niteliinde gerekleen deiimler yan sra, ekonomide de Bat ile ilikileri gelitirmek ve uluslararas ekonomik sistemin yesi olmak iin admlar atlr. kinci Dnya Savanda Avrupa byk bir ykma urar. Sava sona erdiinde bu ykmn yan sra Avrupay tehdit eden bir dier unsur Sovyetler Birliidir. kinci Dnya Savann mttefikleri ABD ve SSCB, sava ertesi artk yeniden kurulan dnyann iki kutbunu oluturur. ABD bu koullarda Bat dnyasnn alternatifsiz nderi hline gelir ve yklan Avrupay yeniden ina etmek iin kollar svar. Bu balamda yeni bir uluslararas para sisteminin kurulmas gndeme gelir. Projenin temelleri daha sava bitmeden 1-23 Temmuz 1944te ABDnin BrettonWoods kentinde gerekleen ve bu nedenle bu kentin ad ile anlan konferansta ve konferansn sonunda imzalanan anlama ile atlr. Bretton-Woodsu imzalayan lkelerin balca sorunu mbadele sistemindeki likiditenin elde bulunan altnn fiziki hacmiyle snrl kalmasn nleyecek bir sistem bulmaktr. Bu sorun Amerikan dolarnn altna evrilebilirlii kuraln getiren altn kambiyo standardnn yaratlmas ile zlr. Baka bir deyile Amerikan dolar, altna e dzeyde bir uluslararas rezerv para olarak kabul edilir. Ayn anlama ile kambiyo kurlarnn istikrarn salamak maksadyla milletleraras bir para fonunun ve ye memleketlerin imar ve kalknma ilerini kolaylatrmak maksadyla da milletleraras bir imar ve kalknma bankasnn kurulmasna karar verilir. Bylece Uluslararas Para Fonunun (IMF) ve kurulduu sradaki ad ile Uluslararas mar ve Kalknma Bankas veya bugnk ad ile Dnya Bankasnn (DB) da temelleri atlr. IMF 1945te, DB 1946da almalarna balar. Bretton-Woods ile ekillenen yeni uluslararas ekonomik sistem iinde Trkiye de yerini almak ister. Bu dorultuda admlar atlr. D yardm ve uluslararas ekonomik kurumlar ile iliki kurma gereksinimi Trkiyenin nemli ekonomik kararlar almasn beraberinde getirir. Buna gre 7 Eyll 1946da alnan karar ile Trk paras devale edilir. 11 Mart 1947den itibaren Trkiye hem IMFnin hem de Uluslararas mar ve Kalknma Bankasnn yesi olur. kinci Dnya Sava srasnda Trkiyenin 1930lar boyunca izledii devleti iktisadi politikalar ve zellikle planl sanayileme giriimleri sermaye yetersizlii nedeniyle aksar. Savan sonuna doru sava ncesi sanayileme stratejisinin devam ettirilmesi anlamna gelen Be Yllk vedili Sanayi Plan hazrlanm olsa da nceki sanayi planlarna gre daha kapsaml ve daha ok yatrm gc gerektiren bu plann uygulamaya gemesi iin gereken d kaynak bulunamaz. Trkiye Marshall Yardmndan yararlanabilmek amacyla Vaner Plan olarak bilinen 1947 Trkiye Kalknma Plannda tam biimini bulan yeni kalknma stratejisi, yani tarm arlkl bir kalknma stratejisine ynelir ancak bu plan da hayata gemez. Bu gelimelere karn kinci Dnya Sava sonras oluan yeni ekonomik dzen iinde kendine yer arayan, ABDnin ve onun nfuzu altndaki uluslararas kurumlardan ekonomik yardm grmeye balayan Trkiye, bu evrelerin telkin ve tavsiye ettii yeni kalknma projeleri ile tanr. Bunlarn en bilinenleri Hilts Heyeti Raporu, Thornburg Raporu ve Barker Misyonu Raporudur. Hilts Heyeti Raporu ile Trkiyeye karayolu ncelikli bir ulatrma politikas nerilir. 1930larda iktisad devletilik modeli kapsamnda yaplanlarn keskin bir dille eletirildii Thornburg

212

Trk Siyasal Hayat

Raporundaki nerilerin satr aralarndan Trkiyenin sanayilemekten vazgemesi ve ithalata ynelmesi, dolaysyla Amerikan bamls bir ekonomik yapya sahip olmas okunmaktadr. DB heyetinin hazrlad Barker Misyonu Raporunun z de Trkiyenin uluslararas i blm kapsamnda bir tarm lkesi olarak gelimesinin tavsiyesinden ibarettir. Btn bunlar Trkiyede 1930lardaki iktisadi devletilii, daha dorusu planl sanayileme srecini devam ettirmeye yeterli ne i, ne de d destein olmadn gsterir. Devletilik yalnzca uygulama alannda gerekletirilme olanan yitirmemi, resm azlardan da devletiliin tasfiyeye uradna ynelik beyanlar duyulur. Bu gelimelerin tamam kinci Dnya Sava ertesi yeniden kurulan dnyada Trkiye asndan da yeni bir dnemin habercisi olur. Artk Trkiye snrlar dndaki dnyann etkisi ve roln eskisinden daha ok hesaba katarak admlarn atmaya balar. Artk devletilik yeniden tartma konusudur.
Truman Doktrini ve Marshall Plan kinci Dnya Sava ertesi Avrupann yeniden imar ve sava sonras ynelen Sovyet tehdidi karsnda ABD harekete geer. 12 Mart 1947de Amerikan kongresinde bakan Truman kendi ad ile anlan doktrinini aklar. OECDnin temelini oluturan Marshall Plan ise 12 Temmuz 1947de Pariste almaya balayan ve 16lar Konferans olarak adlandrlan toplantda atlr. Sovyetlerin toprak talepleri ve buna bal olarak tehdidine maruz kalan Trkiye, jeo-politik ve jeo-stratejik konumu ve nemi nedeniyle ABDnin Truman Doktrini ve Marshall Plan kapsamnda askeri ve ekonomik yardmda bulunaca lkeler arasnda yer alr. 4 Temmuz 1948de imzalanan Ekonomik birlii Anlamas ile Trkiyeye Amerika Birleik Devletlerinin ekonomik yardm balar. Bu anlama ile kurulan Ekonomik birlii daresi, 1951de yerini Ortak Savunma daresine brakr. Yaplan anlama ve organizasyonlar erevesinde Trkiye ABDnin ekonomik ve asker yardmn edinir. Buna gre ABDnin hibe dhil 1945-1952 dneminde Trkiyeye toplam yardm 343 milyon dolardr. Hibe hari ise 1949da 5.2 milyon dolar, 1950de 48.7 milyon dolar, 1951de 35.2 milyon dolar ve 1952de 86.3 milyon dolar olarak gerekleir.

1948 Trkiye ktisat Kongresi

kinci Dnya Sava ertesi deien lke ve dnya koullarnda devletiliin tanm ve nitelii yeni biimler alr. Nitekim sava ertesi dnemde devletiliin tartld en nemli zeminlerden birisi 1948 Trkiye ktisat Kongresidir. kinci Kongre, ounluunu ticaret kesiminin oluturduu stanbuldaki i evrelerinin giriimiyle 22 Kasm 1948de stanbulda toplanr. Kongrede devletin, bireyin iktisadi zgrlklerini korumas gerektii, zel giriimin temel alnmas, devletin ekonomide rehber rol oynamas ve sosyal adaleti salamas gerektii ileri srlr. Ayrca devletin yalnzca temel kamu hizmetlerini yerine getirme dnda ekonomide iletmeci olarak bir rol stlenmemesi istenir. Devlet iktisadi politikalarn oluumunda aratrma, dzenleme ve denetleme alanlarnda varln gstermelidir. Yine kongrede devletin tarmsal ve snai retim ilerinden elini, eteini ekmesi gerektii iddia edilir. Devlet serbest piyasa ortamnda hem rakip hem de denetleyici durumunda bulunmamaldr. O gnn koullarnda tekel niteliine sahip veya zel giriimin elini atamayaca baz alanlarda yani demir yollar, limanlar, posta ve haberleme hizmetleri, radyo, enerji iletmeleri, ormanlar, tekel olmamak kouluyla dzenli posta ve yolcu gemi iletmecilii, devlet kredi kurumlar ve her tr-

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

213

l eitim kurumlar ve zel giriimin yatrm yapma gcne sahip olmad her alanda devlet varlk gsterebilir. 1948 Trkiye ktisat Kongresinde devletin tevik, denetleme ve mdahale ile ilgili mevzuatnn devlet-zel kesim ayrm yaplmakszn ve zel kesime gven telkin edecek bir biimde ve serbest giriime frsat tanyacak bir nitelik kazanmas gr savunulur. 1948 Trkiye ktisat Kongresi, dzenlendii dnemin koullar istikametinde deerlendirildii zaman, Trkiyede 1930larda egemen olan iktisadi devletiliin kinci Dnya Sava sonras, sava ncesinde olduu biim ve niteliiyle varln srdremeyeceini gstermesi asndan nemli bir iktisadi olay olarak tarihe geer.

Devletiliin DP Liberalizmine Evrimi

14 Mays 1950de gerekleen genel seimlerde DP byk bir oy okluu ile iktidara gelir. DP, CHPnin iinden doar. DPnin kurucularndan Celal Bayar 19321937 yllar arasnda ktisat Vekili ve 1937-1939 yllar arasnda ise Babakan sfat ile bu dnemde egemen olan devleti politikalar belirleyen ve uygulayan kadronun banda bulunur. CHP iinden daha liberal bir partinin douunda ticaret ve sanayi burjuvazisinin ve toprak sahiplerinin CHPye gre daha liberal, daha az mdahaleci bir ynetime ilikin talepleri nemli lde belirleyici olur. DPde liberalizminin fikri temelleri ve alt yaps bulunmaz. ktidar partisi CHPye kar iktisadi devletilik aleyhtar bir sylem reten DP, iktisadi devletilii reddetmekle birlikte, ekonomide devletin yeri ve roln bir kenara brakmaz. Parti programndaki devletin ekonomik ilevlerine ilikin u ifadeler bunu aka ortaya koymaktadr:
zel teebbs ve sermayenin yetip eriemeyecei yahut yeter ve yakn kar grmedii iin giriemeyecei, fakat btn ekonomik faaliyetlere messir olacak ve memleket mdafaasn salayacak mahiyetteki teebbslere girimek; bilhassa ana sanayii ve byk enerji santrallerini kurmak; bugn olduu gibi demir yolu, liman, su ileri yapmak; byk tat vastalar ina etmek ve iletmek; Milletin, gelecek nesillere de amil daimi menfaatler bakmndan devlet elinde bulunmas daha faydal olan byk maden ve orman iletmeleri kurmak.

DP liberalizminde devlet nemli bir yere sahiptir. zel sektrn elinin uzanamad yere devlet el atmaldr. Ayrca zel sektrn altndan kalkabilecei alanlardaki devlet iletmelerinin, zel sektre devri ve devlet iletmeciliinin zel giriimlere engel olmayacak biimde ve eit koullarda rekabetinin salanmas DP liberalizminin snrlarn izer. 1950lerde izlenen ekonomik politikalarn, nceki dnemle karlatrldnda oluumunda belirleyici olan unsurlardan biri yabanc sermayedir. Trkiyede 1930larda izlenen iktisadi devletilik ve planl sanayileme politikalarnda yabanc sermayenin pay ve belirleyicilik rol yok denecek kadar azdr. Ancak kinci Dnya Sava ertesi Trkiye, Amerika Birleik Devletleri ve Amerika Birleik Devletleri merkezli uluslararas ekonomik kurulularn hibe ve bor biiminde sermaye aktardklar bir lke olur. Trkiye bu cereyana ayak uydurmakta zorlanmaz ve zellikle 1950deki iktidar deiikliinden sonra sratle gerekli yasal ve kurumsal dzenlemelere giriir. Bu balamda 1951de Yabanc Sermaye Yatrmlarn Tevik Kanunu, 1954te Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu ve Petrol Kanunu gndeme gelir. 1950 ylnda geni kyl kitlelerinin desteini alarak iktidara gelen DP iktidar tarma dayal sanayilemeyi benimser. Destekleme politikalar yaygnlatrlarak devam eder. Tarm kesiminde makineli retime geilmesi hz kazanr. Bu balamda yaban-

214

Trk Siyasal Hayat

c sermaye ile birlikte yerli traktr retimi ynnde admlar atlr. Ancak traktr says artarken onunla doru orantl olarak dier tarm aletlerinin saysnn artmamas zaman iinde tarmsal retimde azalan verimler ile ekonomiyi yz yze brakr. 1950lerin balarnda yaanan Kore Konjonktr, ierde iyi giden mevsim koullarna bal tarmsal retimdeki art gibi i ve d btn olumlu koullarn 1954e gelindiinde etkileri ortadan kalkar. Trkiye ekonomisi bir tkanma srecine girer. Bunun sonucu olarak tarma dayal sanayileme yerine i pazara ynelik, tketim mallar retimini n plana karan bir ithal ikameci sanayilemeye yneli balar. Buna bal olarak 1954e kadar sren d ticaretteki liberal eilim de artk sona erer. thalat ve kambiyo denetimleri tekrar gndeme gelir. 1950lerin ikinci yarsnda uygulanan ithal ikameci sanayileme politikas ile 1930larda uygulanan devleti sanayileme politikas karlatrldnda aralarnda temel farklar hemen gze arpar. thal ikameci sanayileme politikasnn en nemli zelliklerinden biri zel sektrn sanayi iindeki arlnn artmaya balamasdr. Yine bu dnemde kamu yatrmlar ve devlet iletmeciliinin olanaklar zel sermaye birikimi lehine kullanlr. lk bakta devleti modele benzemekle birlikte ithal ikameci modelde devlet kesiminin zel sektre desteinin n plana kmasyla ondan ayrlan yeni bir karma ekonomi modeli ortaya kar. Bu yap iinde devletin rol eitli mdahale aralar ile zel giriimi snrlamak ve denetim altnda tutmaktan ok onu tevik etmek olur. Bu balamda gerekli altyap yatrmlar ve zel sektrn altndan kalkamayaca baz temel snai ve tarmsal maddeler ve ara mallarn retimi devlet tarafndan gerekletirilir.

Keynesyen Dncenin lk zleri

Tek partili siyasal sistemden ok partiye gei sreci ve DPnin iktidar dneminde izlenen iktisat politikalarnn dnsel arka plannda dnyada iktisat alannda yaanan nemli bir gelimenin etkileri vardr. Bu gelime ksaca Keynesyen iktisadn ykselii olarak ifade edilebilir. Adn ngiliz ktisat John Maynard Keynesten alan Keynesyen iktisat, tam istihdam sorunu ve tasarruf ile yatrm arasndaki iliki zerine neriler getirmektedir. Buna gre tam istihdamn salanmas iin gerektiinde devletin ekonomiye mdahalesi sz konusu olabilir. Devlet retimin gerilememesi, isizliin ortadan kalkmas ve talep azln sona erdirmek iin yatrmlar gerekletirmelidir. Sadun Aren, Sabri lgener ve Osman Okyar gibi akademisyen iktisatlar Keynesyen dncenin Trkiyede tannmasnda rol oynarlar. Ayn dnemde Forum dergisi etrafnda Keynesyen bir byme modelini savunan akademisyen ve aydnlardan oluan bir grup ve te yanda ise planl kalknmay savunan ve bunun iin devletilik deneyimlerinden yararlanlmasn talep eden ve Cemil Sait Barlasn Pazar Postas adl dergisinde yaynlanan yazlar anmak gerekir.
SIRA SZDE

CHP devletilii DP liberalizmi arasndaki farklar ve ortak noktalar nelerdir? SIRA ile SZDE

DNELM S O R U

PLANLAMA DNEM
DNELM

DP Liberalizminin Sonular, DPTnin Kuruluu ve S O R U Yeniden Ykselii Planlamann

Trkiye ekonomisi 1950-1953 dneminde hzl bir byme gsterir. 1954te ise tarmda hasatn kt olmas ve daraltc politikalarn sonucu olarak ekonomi %3 kDKKAT lr. Ancak byme hz sonraki yllarda da dalgal ve yksek bir seyir izlemeye devam eder. 1955 ylnda alnan tedbirlerin etkisi ile fiyat artlarnda bir yavalaSIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

215

ma yaanm olsa da 1955-1959 yllarnda fiyat artlar %15in altna drlemez. Fiyat artlarna ramen Trk lirasnn (TL) yabanc paralar karsnda deerinin ayn kalmas bir yandan ihracat zorlatrrken dier yandan ithalat cazip hle getirir. Bu da d ticaret ann bymesine neden olur. Ekonomide yaanan dalgalanma dviz kurlarnda ayarlama yapmay zorunlu klar. 1958 stikrar Tedbirleri olarak bilinen tedbirler alnr. Buna gre TL devale edilir. Kur ayarlamasna gidilir. 1 Amerikan dolarnn deeri 2.80 Trk lirasndan 9 Trk lirasna ykselir. Para arzn denetim altna almak iin Merkez Bankasnn kaynak kullanmlarna snrlama getirilir. KT rnlerine byk zamlar yaplr. Bte aklarnn kapatlmas iin gelir vergisi oranlarnda art gndeme geldir. Bu nlemlere bal olarak IMF Trkiyeye 250 milyon dolar kredi salar. Ayrca 600 milyon dolar tutarnda d bor ertelenir. 1958 tedbirleri, ekonomide alarm zillerinin almas anlamna gelir. Darbeyle kesintiye urayacak iktidarnn son birka yln yaadndan habersiz olan DP hkmeti bu balamda ekonomide yeni araylara ynelir. Bu araylar iinde planlama gndeme gelir. Planlama 1950lerin sonunda yalnzca Trkiyenin gndemini megul etmez. Sosyalist ekonomi arm yapan planlama, kapitalist lkelerde rknt yaratan bir kavram olmakla birlikte 1950lerin ikinci yarsnda ilgi grmeye, sempati kazanmaya balar. Bu gelime bir tesadf veya sradan bir olay deildir. Bu eilimin ortaya kmasnda o yllarda sosyalist ekonomilerinin planlama ile gsterdikleri yksek performans ve belli biimlerde devlet mdahalesine ak iktisat politikalarnn nerilebildii Keynesyen iktisat politikalarnn Batda geni evreler tarafndan genel kabul grmesi etkili olur. Sanayi ile snrl planlama Trkiyenin 1940larn sonlarndan beri kenara brakt bir kavramken daha geni kapsaml bir kavram olarak planlama 1950lerin sonuna doru gndeme gelir. lke iin ekonomik planlamay stlenecek bir kuruma ilikin neriler 1960tan nceki OECD raporlarnda da yer alr. Bu arada baz planlamaclar Trkiyeye gelirler. Bunlardan biri dnemin tannm Hollandal planlama uzman Prof. Jan Tinbergendir. DP hkmetinin daveti zerine Trkiyeye gelen Prof. Tinbergen, daha sonra ikinci kez Birinci Be Yllk Kalknma Plannn (BBYKP) hazrlanmas erevesinde Trkiyede bulunur. Planlamann bir anlamda beyni olan Devlet Planlama Tekilatnn (DPT) kuruluu, 27 Mays 1960ta DP hkmetini devirerek ynetime gelen Mill Birlik Komitesince gerekletirilir. 30 Eyll 1960ta DPTnin kuruluuna ilikin 91 sayl Kanun kabul edilir. Kuruluunda DPTnin grev ve amalar yle ifade edilir: lkenin doal, toplumsal ve ekonomik btn kaynaklarn ve olanaklarn saptamak; izlenecek toplumsal ve ekonomik politikalar ve hedefleri belirleyerek hkmete bu ynde yardmc olmak; bakanlklar arasnda ekonomik konularda koordinasyon salamak ve ilgili nerilerde bulunmak; hkmete belirlenen hedeflere ynelik planlar hazrlamak; planlarn uygulanmas aamasnda ilgili kurum ve kurululara gereken nerilerde bulunmak; plann uygulann izlemek ve gerektiinde deiiklikler yapmak ve zel sektrn etkinliklerini plan hedef ve amalar ynnde tevik ve dzenleyecek nerilerde bulunmak.

Birinci Be Yllk Kalknma Plan

1963-1967 yllarn kapsayan BBYKPnin bir bunalm dneminin ardndan gelmesi nedeni ile temelde kararl ve dengeli bir gelime yaklam benimsenir. BYKPde ise ayn temel hedefler korunurken byme hz zerinde daha fazla durulur. Tarm ve sanayi sektrlerinin dengeli gelimesi yaklam terk edilerek sanayi sekt-

216

Trk Siyasal Hayat

rnn ekonominin srkleyici sektr olmas ngrlr. Plann ngrd esaslardan biri de iktisadi istikrardr. stikrarn nemli artlarn da mali istikrar ve d demeler dengesi oluturmaktadr. Yatrmlarn finansmannda enflasyondan yararlanlmamas, para kymetinin ve fiyat istikrarnn salanmas benimsenen plan ilkeleri arasndadr. hra sanayinin gelitirilmesi ve ihracat gelirlerinin artrlmas da plan hedefleri arasnda yer alr. Plann ncelik tand bir dier sektr yatrm mallar retimidir. Plan, adil gelir dalm yannda vergi reformu, kamu iktisadi teebbslerinin yeniden rgtlenmesi, kamu kurulularnn idari yaplarnn iyiletirilmesi, kalknma bankaclnn kurulmas, sermaye piyasasnn yeniden rgtlenmesi, kooperatifiliin gelitirilmesi ve i pazarn yeniden rgtlenmesi gibi konular da kapsar.
SIRA SZDE

Planl sanayileme ile planl kalknma arasnda ne gibi farklar vardr? SIRA SZDE
DNELM Trkiye 1960larda DPTnin hazrlad beer yllk kalknma planlarn uygulamaya balar. Bu planlar nedeniyle karma ekonomi kavram yeniden ve daha youn olarak gndeme 1960larn Trkiyesinde ekonomi tartmalarnn merkezinS O R gelir. U de yine devlet ve devletilik yer alr. Ancak bu tartmalar 1960 ncesinin Trkiyesindekinden farkl ve yeni baz aktrlerin de katlm ile gerekleir. Bu yeni akDKKAT trlerin banda zellikle iki oluum dikkat eker. Bunlardan biri Trkiye i Partisi, dieri ise Yn hareketidir. TrkiyeSIRA i SZDE Partisi d ticaret, bankaclk gibi sektrlerin devletletirilmesini, toprak reformunun gerekletirilmesini savunur. Baz evrelerce 1930larda ne kan Kadro hareketinin devam olarak nitelendirilen Yn hareketi de ekonominin AMALARIMIZ devletletirilmesi ve toprak reformu gibi grleri savunur. Trkiye i Partisi TBMMye de temsilci gndermi bir siyasal hareket iken Yn hareketi daha entelektel bir K hareket T A Polarak kalr. Yn hareketi Trkiye Partisinin meclis dnda kalmasndan sonra, sol evrelerde daha ok ilgi grr hle gelir. Ancak CHP iinde ortann solu hareketinin etkinlik kazanmas ve 1973 seimlerinde ortann solu sylemiyle ne kan CHPnin iktidar orta hline gelmesi, Yn hareketini bir anTELEVZYON lamda ilevsiz klar. CHPnin ortann solu sylemi, ii pek doldurulamam ancak Trkiyede merkez solun zellikle 1960larn sonunda geirmek zorunda kald evrimin bir unsuru olarak geliir. Bu sylem Halk Sektr ve Kykent gibi kavram NTERNET ve gerekletirilememi projeleri kamuoyunun gndemine tar.

DNELM S O R U

Toplumsal Muhalefetin Ykselii TP ve Yn Hareketi

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NEOLBERALZMN YKSEL Keynesten Friedman izgisine Gei

Trkiyede 1960larda izlenen iktisat politikalarnn ilerlii, 1970lerin banda patlak veren kriz ile sorgulanmaya balar. OECD Trkiyeye Yardm Konsorsiyumu ve uluslararas mali kurulular Trkiyeye devalasyon yapmas nerisinde bulunurlar. Ancak hkmet devalasyon yerine gmrk resmini artrmak, ihracata vergi iadesi ve prim vermek uygulamasn tercih eder. 10 Austos 1970e gelindiinde ise Trkiye kanlmaz olarak devalasyona bavurur. Bylece Cumhuriyet tarihinin nc devalasyonu gerekletirilir. Buna gre 9 TL olan bir Amerikan dolarnn deeri 14.85 TLye ykselir. Devalasyonun balca nedeni, ihracatn plan ve programlarda gsterilen hedeflerin altnda gereklemesidir. Devalasyona karn ihracatta umulan art salanamaz. 1973 ylndan itibaren devalasyonun ihracat

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

217

zerindeki olumlu etkisi, i fiyatlardaki hzl art nedeniyle ortadan kalkmaya balar. Devalasyondan sonra hzlanan ihracat ve ii dvizi girii nedeniyle dviz rezervleri artar. leriki yllarda zellikle petrol fiyatlarndaki ykselme sonucu artan dviz gereksinimleri ve ihracatn gerilemesi nedeniyle dviz rezervleri ksa srede erir ve ithalat karlamak iin ar biimde borlanmaya gidilir. 1970lerin ortasnda yaanan petrol krizi, az gelimi lkeler zerinde iki olumsuz etki yapar. Biri ham petrole denen bedelin ykselmesi, dieri sanayilemi lkelerin kendi aklarn kapatma abas iinde ihra mallarnn fiyatlarn ykseltmeleridir. Bu nedenlerden dolay az gelimi lkeler, hem petrol giderlerini karlamak iin hem de sanayilemi lkelerden ihra etmek zorunda olduklar mallarn fiyat artlarn da karlamaya ynelik olarak borlanmaya hz verirler. Borlanmann kolay gerekletirilmesi ve srdrlebilmesi amacyla bu tr lkelerde d ticaret ve kambiyo rejimlerinde yeni ayarlamalara gidilir veya Trkiyede Dvize evrilebilir Mevduat Hesaplar (DM) rneinde olduu gibi daha nce kullanlm olan yntemler gncelletirilir. Yksek faiz ve kur garantisi, DM dvizlerinin giriini hzlandrr. Ancak bu dvizler, ithalatn finansmannda kullanlr. Petrol fiyatlarndaki byk artlara ramen ithalat bu dvizlerle srdrlr. Bu durum 1970lerin sonuna doru Trkiye ekonomisini byk bir krizin eiine getirir. Yalnzca Trkiyenin deil kapitalist ekonomilerin yaadklar bunalm Keynesyen iktisat politikalarndan vazgeilmesini gndeme tar. Keynesyen iktisat dncesi ve buna dayanan iktisat politikalar yerini Friedmanc dnceye brakr. Ad ile anlan akmn ncs Milton Friedman, Chicago Okulu mensuplarndandr. Friedman etkin bir para politikasnn uygulanmasn ngrr. Adam Smitihin yani Klasik Okulun retisini izleyen Friedman liberaldir. Devletin ekonomiye kesinlikle mdahale etmemesini savunur. Ona gre piyasann kendiliinden ileyen dinamikleri retim, istihdam ve blm gibi temel ekonomik sorunlar ortadan kaldrr. Ekonomik istikrarszln temel kayna piyasaya dardan yaplan mdahalelerdir. Genellikle bu mdahaleler de hkmetlerin serbeste belirledikleri para arzndan kaynaklanmaktadr. Bu sorunun zm yine etkin para politikas izlemekle zlebilir. Friedmana gre devletin yegne grevi dolamdaki para miktarn snrlamak iin mcadele etmektir. Devletin sosyal yardmda bulunmasna da kar kan Friedman gerekten yardma ihtiyac olan veya belirli bir gelire sahip olmayanlara devletin belirli bir parasal yardmda bulunmasn nerir. Friedmann grleri Batda ciddi oranda taraftar buldu. 1980lerde ABDde Reagan bu dorultuda Reaganomics ngilterede ise Thatcher, Thatcherizm olarak anlan politikalar izler. Friedmann savunduklar, enflasyonla mcadeleyi amalayan hkmetlere de telkin edilir. Dolaysyla 1980lerde Trkiye Friedman izgisinde politikalarla tanr. 24 Ocak Kararlar olarak anlan istikrar tedbirleri bu dorultuda deerlendirilebilir. Ancak Friedmann grleri masum ve demokratik yollarla Trkiyede egemen olmaz. Tpk 1973te ilide olduu gibi 12 Eyll 1980de de Trkiyede bir asker darbe gerekleir ve Friedmanc reeteler hayata gemeye balar. Demokrasinin ald bu derin yara ile sendikalar, sivil toplum kurulular, geni halk kitleleri, neoliberal politikalara kar toplumsal muhalefeti dile getiren hemen hemen her unsur bask altna alnarak sindirilir. Bylece ekonomide politikaszlama sreci hz kazanr.

24 Ocak Liberalizmi ve Sonular

Trkiyenin d demeleri 1977den sonra byk lde durur. Ancak, zaruri ila ham maddesi, gbre ve petrol iin dviz ayrlabilir hle gelinir. deme gl

218

Trk Siyasal Hayat

karsnda IMF ile masaya oturulur. 1978de ilk anlama yaplr. Dolarn fiyat 19 TLden 25 TLye kar. Bunun yannda baz deflasyonist nlemler alnmas ve bunlar karlnda borlarn vadelerinin uzatlarak yeni borlarn gelmesi ngrlr. Bylece borlarn vadeleri uzatlr. Ancak yeni kaynak girii salanamaz. Bundan dolay hkmet IMFnin nerilerini yerine getiremez ve fiyatlarn %52 orannda artt Trkiyede mal sknts ba gsterir. IMF ile tekrar grmeler yaplr ve 12 Haziran 1979da ikinci kez anlama salanr. Buna gre dolarn fiyat 47 TLye ykselir. Ancak yine taahht edilen nlemler alnamaz. 1979da fiyat artlar %80e varr ve mill gelir negatif byme gstererek -%4 gerekleir. 1979 seimlerinden sonra kurulan hkmet ise IMF ile anlaarak 24 Ocak Kararlarn uygulamaya koyar. 1980 sonras Trkiye ekonomisine damgasn vuran 24 Ocak Kararlar ile ithalatn serbestletirilmesi; TLnin ar deerlendirilmesine son veren gereki kur uygulamasna geilmesi; ihracatn, yabanc sermayenin zendirilmesi; ihracata sigorta ve finansman ile kurumsal destek salanmas; kademeli olarak sbvansiyonlarn azaltlmas ve fiyat denetimlerinin kaldrlmas ngrlr. 24 Ocak kararlar ksaca hemen btn Cumhuriyet tarihi boyunca uygulanan korumac-mdahaleci iktisat politikalarnn terk edilmesi ve daha liberal bir yapnn kurulmas ynnde atlm admlardr. 24 Ocak Kararlarn izleyen aylarda yeni ekonomik kararlar alnr. 1 Temmuz 1980de faiz hadleri serbest braklr. 1 Mays 1981de dviz kurunun her gn Merkez Bankasnca akland gnlk kur sistemine geilir. 12 Eyll 1980den ksa bir sre sonra ekonomi masaya yatrlr. 2 Kasm 1981de zmirde kinci Trkiye ktisat Kongresi toplanr. 1982de Trkiye banker kriziyle sarslr. Kasm 1983te genel seimler yaplr ve Turgut zaln nderliindeki Anavatan Partisi (ANAP) seimi kazanarak iktidara gelir. Bylece 1989a kadar srecek zal ve 1991e kadar srecek ANAP dnemi balar. ANAP iktidara geldikten ksa bir sre sonra yeni ekonomik kararlar alnr. 29 Aralk 1983te aklanan bu kararlara gre ithalat rejiminde yaplan deiiklikler ile ithal mallar, ithali yasak mallar, ithali serbest mallar ve ithali izne bal mallar olmak zere tre ayrlr. Dviz ilemleri byk lde serbestletirilir. 6 Ocak 1984te dviz alm-satm serbest braklr. Dier yandan mali sistemde Katma Deer Vergisi uygulamas ve ihdas edilen eitli fonlar gibi yeni kurum ve uygulamalar gndeme gelir. Bunlarn yannda haberleme, ulam, Trkiyenin elektrifikasyonu ve sulama alanlarnda nemli yatrmlar gerekletirilir. Otoyollar, barajlar, telefon ve dier iletiim ara ve yntemlerinin modernizasyonu ve yaygnlatrlmas tartlr. Bir yandan KOBler dier yandan turizm gibi alanlarda yatrmlar yaplr. Trkiye bu dnemde yabanc sermaye iin cazip bir lke grnm kazanmaya balar. zal ile sembolize olan ekonomideki btn bu gelimelerin olumsuz faturas iki kesime kar. Biri izlenen politikalar sonucu gelir dalmnn bozulmas ile sknt iine den ve yine zaln ifadesi ile orta diree yani nfusun byk bir blmn oluturan dar gelirli halka ve dieri ise uygulad politikalardan dolay dorudan zala. yle ki; siyasal yasaklarn kalkmas, muhalefetin g kazanmas, zala ve izledii politikalara ynelik gveni sarsar. zal 1989da iktidar partisinin lideri ve dolaysyla babakan iken cumhurbakan seilerek aktif siyasetten ekilir. 1991 seimlerine kadar ANAP iktidar giderek azalan toplumsal destekle srer. 1991 seimlerinde ANAP iktidar yitirir. ktidar artk 12 Eyll ncesinin iki ezeli rakibi Adalet Partisinin Doru Yol Partisi (DYP) ve CHPnin devam Sosyaldemokrat Halk Partinin (SHP) koalisyon hkmetine geer. Yeni iktidar da bozulan dengeleri yerine oturtmakta baarl olamaz. 1993te zaln vefat ile talar yeniden yer deitirir. Bu kez ankayaya bir baka lider iktidardayken ve babakanlk koltuunu b-

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

219

rakarak kar. Sleyman Demirel Trkiyenin 9. Cumhurbakan seilir. 1995e kadar srecek DYP-SHP koalisyonunun bana bu kez byk mitlerle geni kitlelerin desteini alan veya en azndan sempatisini kazanm olan bir iktisat profesr olan Tansu iller gelir. Ancak Trkiye 1994te ciddi bir krizle kar karya kalr. Sonra Mesut Ylmaz, Necmettin Erbakan ve Blent Ecevit bakanlnda kurulan hkmetler izler. Bu arada ekonomi nce Kasm 2000de ve ardndan ubat 2001de yine krizle sarslr. zleyen dnemde Trkiye tekrar IMF ve DB ile ekonomik dengeleri yeniden kurma srecine girer. 3 Kasm 2002 seimleri ile Trkiye ciddi bir siyasal erozyon yaar. Trkiyede 1980li ve 1990l yllara damgasn vurmu siyasal hareket ve liderler tasfiye olur. Bunlarn yerini alan Adalet ve Kalknma Partisinin (AKP) tasfiye olanlar ile en temel benzerlii liberal ekonomik izgisidir.

Dervi Program ve Sonras

3 Kasm 2002de gerekleen genel seimin sonucunda yeni kurulmu olan AKP, tek bana hkmet kurarak Trkiyeyi ynetmeye balar. Bu iktidar Kemal Derviin ahsnda temsil edilen iktisat politikalarn tereddtsz srdreceini kamuoyuna duyurur. Baka bir deyile Dervi gider ancak ynettii istikrar paketinin uygulanmas yeni iktidar dneminde de srer. Derviin program enflasyonun dmesi ynnde beklentileri karlar. 2001de TFEde enflasyon %68,5 iken 2002de 29,7ye ve 2003te 13,9da geriler. Byme 2001de -9,5 iken 2002de %7,8 ve 2003te %5 olur. Bu olumlu gelimelerin yan sra d bor yk ve blmde yaanan olumsuz tablo gz ard edilemez bir hl alr. Sermaye hareketlerinin serbestletirildii 1989da Trkiyenin d bor yk 41,7 milyar dolar iken 2003 balarnda d bor stoku 133,2 milyar dolar bulur. Trkiyenin 1990l yllarda d bor stoku yaklak 49 milyar dolar, 2007de 250 milyar dolar, 2008de 280 milyar dolar ve 2011in ilk ay sonunda 300 milyar dolar aar. Trkiyenin 2004 ylnda cari a 16 milyar dolara ular. Bu tutar, Trkiyeyi, ABD hari dnyann en fazla cari ana sahip lkesi durumuna getirir. AKP iktidar, her yl cari an daha ok artt bir dnem olur. 2006 ylnda 31,3 milyar dolar olan cari ak; 2010 ylna gre 30 milyar 446 milyon dolar daha artarak, 2011 ylnda 77 milyar 89 milyon dolar olur. SIRA SZDE Bor stokunu dndrme sorunu yaayan hkmetler uluslararas kurulularn ve sermaye kesimlerinin beklentileri dorultusunda politikalar retirler. Bu politikalarn ekillenmesinde IMF ve DBnda retilen neriler de etkili olur. Bu politikaDNELM larn bir sonucu olarak artan isizlik, gelir dalmndaki adaletsizlikle birlikte yoksulluk yaygnlar. Hkmetler ise mali ve siyasi destek kayglar ile uluslararas fiS O R U nansrlerin istekleri dorultusunda sosyal gvenlik sisteminden lkenin hemen nakde dnebilecek birok iktisadi giriim ve tanmazn satmaya uzanan eitli arelere bavururlar. Bu tablo yoksulluk snrnda yaayan 20 milyon ve alk snDKKAT rnda yaayan 1 milyon yurtta yaratr. Btn bunlar Trkiyede izlenen iktisat politikalarnn ideolojik arka plan yani SIRA SZDE neoliberalizmin bir sonucu olarak yaanmaktadr. 24 Ocak kararlarndan Dervi Programna uzanan srete izlenenAMALARIMIZ politikalarn SIRA SZDE arka plannda hangi ideoloji yatmaktadr? Bu politikalarn sosyal yansmalar nelerdir?
DNELM Kresellemenin Trkiye ekonomisine etkileri iin bkz: Erin YELDAN, Kreselleme SK T A P recinde Trkiye Ekonomisi: Blm, Birikim ve Byme (stanbul: letiim Yaynlar, S O R U 2012).

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ

D N EA LM K T P S O R U

TELEVZYON
DKKAT

TELEVZYON
DKKAT

NTER NET SIRA SZDE

SIRA NTER NET SZDE

220

Trk Siyasal Hayat

zet
A M A

II. Merutiyet dneminde izlenen iktisat politikalarn zetleyebilmek II. Merutiyetten 2000lere uzanan srete izlenen iktisat politikalarnn arkasnda mill iktisat ve liberal doktrin arasnda gidi geliler vardr. Sermaye birikimi yetersizliinin temel ve byk bir sorun olduu Trkiye ekonomisinde bu sorunla ba etmek iin devletin eitli kesimler lehine mdahalelerde bulunduu gzlenmektedir. II. Merutiyetin ilann izleyen dnemde liberalizm yalnzca dnce baznda gndeme gelmez, izlenen iktisat politikalarnda da etkisini gsterir. Bu dnemde Mehmet Cavit Bey ve dier liberalizm taraftarlar klasik iktisattan esinlenerek devletin ekonomideki roln eletirirler. Osmanl mparatorluunun hzla kalknmasn amalayan ttihatlar, bunun iin ihtiya duyulan sermaye birikiminin lkede bulunmamas karsnda, yabanc sermayeyi zendirme politikas uygularlar. Buna karn II. Merutiyet liberalizminin beraberinde getirdii serbest rekabet koullar altnda Mslman zanaatkrlar yoksullaarak mesleklerini yitirirler. II. Merutiyet liberalizmi bir sre sonra muhalefetle karlar. Eletiriler, liberal bir d ticaret politikasnn ancak gelimi ekonomiler iin sz konusu olduu, geri kalm lkelerin ancak himayecilikle bir yerlere gelebilecekleri, ulusal karlar gerektirdii takdirde korumac bir politika izlenebilecei eklinde zetlenebilir. Ayrca, savalar, isyanlar ve ykselen milliyeti dalga II. Merutiyet liberalizminin sonunu getirir. Bundan sonra ttihatlar Anadolu ve MslmanTrk unsur merkezli bir siyasete ynelirler. Ekonomide liberal politikalar terk edilerek mill iktisat politikas izlenir. Bu politika ekonomide mill unsurlar yani Mslman-Trk unsuru egemen klmaya ynelik giriimleri ierir. Erken Cumhuriyet dneminde iktisadi alanda yaanan gelimeleri aklayabilmek Cumhuriyetin kurulmas ve devrimler radikal bir deiimi ifade etmektedir. Ancak siyasette, sosyal hayatta ve kltrde yaanan bu deiime paralel ekonomide ve iktisat anlaynda bir deiim yaanmaz, aksine imparatorluk dnemi, zellikle II. Merutiyet ve ttihatlarn uygulama ve

anlay ile benzerlik gsterir. Bu benzerlik aslnda bir srekliliin olduunu gsterir. Buna gre ne mill iktisat ttihatlara zg ve dnem olarak II. Merutiyetle snrl bir anlaytr, ne de iktisadi devletilik ilk kez 1930larda gndeme gelir. Bunlar 1910lardan 1950lere uzanan srete devamllk gsteren unsurlardr. Cumhuriyetin ilk yllarnda ekonomik ve toplumsal alandaki en nemli hedeflerin banda mill iktisat politikaryla yerli giriimci snf yaratmak gelir. Bu politika, 1920lerde devletin dorudan deil dolayl etki ve mdahalesi ile gerekleir. Ayrca, 1923 ylnda Ankara Hkmeti ktisat Vekleti tarafndan zmir ktisat Kongresi dzenlenir. Ancak, 1920ler boyunca izlenen mill iktisat politikas lkenin ihtiya duyduu iktisadi kalknma iin iin yeterli olmaz. 1920lerin sonunda i ve d konjonktr Trkiyede devletin nce himaye ve mdahale yolu ile ardndan dorudan iletmeci veya retici olarak ekonomide etkin rol oynamasn gndeme getirir. Dolaysyla 1930larda iktisadi devletilik ve planl sanayileme politikalar izlenir. ok partili sisteme geiten sonraki dnemde iktisadi alanda izlenen politikalar zetleyebilmek kinci Dnya Sava sonrasnda Trkiye ynn aka ABD ve Batl mttefiklerine doru evirir. Siyasette balayan deiim ve liberalleme ekonomide de gndeme gelir. Bu dnemde Trkiyede siyasal sistemde gerekleen deiimlerin yannda ekonomide de Bat ile ilikileri gelitirmek ve uluslararas ekonomik sistemin yesi olmak iin admlar atlr. Trkiye, ABD ve onun nfuzu altndaki uluslararas kurumlardan ekonomik yardm grmeye balar ve ekonomiyle igili eitli uluslararas raporlar hazrlanr. Bu dnemde Trkiyenin 1930lar boyunca izledii devleti iktisadi politikalar tartma konusu olur. 1948 ylnda toplanan Trkiye ktisat Kongresinde Trkiyede 1930larda egemen olan iktisadi devletiliin kinci Dnya Sava sonras, sava ncesinde olduu biim ve niteliiyle varln srdremeyecei ifade edilir. 1950 ylnda iktidara gelen Demokrat Partinin liberalizm anlay iktisadi devletilii reddetmekle birlikte, zel sektrn

A M A

A M A

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

221

elinin uzanamad yere devletin el atmas gerektiini kabul eder. Ayrca, 1950lerde yabanc sermayeyi tevik etmek iin ithal ikameci sanayileme politikas uygulanr. zetle bu dnemde da ak, dnya ekonomisi ile eklemlenme abasn ieren politikalar izlenir. Ekonomide planl kalknma dnemine gei srecini ifade edebilmek Trkiye ekonomisi 1950li yllarn ilk yarsnda hzl bir byme gsterir. 1950li yllarn ikinci yarsnda ise byme hz dalgal ve yksek bir seyir izler. Ancak, bu dnemde fiyat artlar ve d ticaret ann byd grlr. Ekonomide yaanan dalgalanma sonucu 1958 stikrar Tedbirleri olarak bilinen tedbirler alnr. 1958 tedbirleri, ekonomide alarm zillerinin almas anlamna gelir. DP hkmeti bu balamda ekonomide yeni araylara ynelir. Bu araylar iinde planlama 1950lerin sonuna doru gndeme gelir. 27 Mays 1960ta DP hkmetini devirerek ynetime gelen Mill Birlik Komitesi Devlet Planlama Tekilatn kurar. 1963-1967 yllarn kapsayan lk Birinci Be Yllk Kalknma Plan ile Trkiye planl kalknma dnemine girer. Trkiye 1960larda DPTnin hazrlad beer yllk kalknma planlarn uygulamaya balar. Ayrca, 1960larn Trkiyesindeki ekonomi tartmalarnda Trkiye i Partisi ve Yn hareketi de dikkati eken iki yeni aktr olarak yer alr.

A M A

A M A

1980 sonras dnemde ekonomide uygulanan neoliberal politikalar ve sonularn aklayabilmek Trkiye ekonomisi 1970lerde ciddi krizler yaar. Yalnzca Trkiyenin deil kapitalist ekonomilerin yaadklar bunalm Keynesyen iktisat politikalarndan vazgeilmesini gndeme tar. Keynesyen iktisat politikalar yerini Friedmanc dnceye brakr. Friedman devletin ekonomiye kesinlikle mdahale etmemesini savunur. Friedmann grleri Batda ciddi oranda taraftar bulur. 1980lerde ABD ve ngiltere neoliberal politikalar izler. 1980lerde Trkiye de Friedman izgisinde politikalarla tanr. 24 Ocak Kararlar (1980) olarak anlan istikrar tedbirleri bu dorultuda deerlendirilebilir. 12 Eyll 1980de de Trkiyede bir asker darbe gerekleir ve Friedmanc reeteler hayata gemeye balar. 24 Ocak kararlar Cumhuriyet tarihi boyunca uygulanan korumac-mdahaleci iktisat politikalarnn terk edilmesi ve daha liberal bir yapnn kurulmas ynnde atlm admlardr. Neoliberal politikalar Turgut zal liderliindeki Anavatan Partisi dneminde ve sonrasnda gelen iktidarlar dneminde de uygulanmaya devam eder. 2002de tek bana iktidara gelen Adalet ve Kalknma Partisi liberal ekonomik politikalar uygulamaya devam eder. zlenen iktisat politikalarnn enflasyonun dmesi gibi olumlu sonular yansra cari ak ve isizlik gibi olumsuz sonular da grlr.

222

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. II. Merutiyet dneminde Osmanl mparatorluunda liberalizmin nemli savunucusu kimdir? a. Namk Kemal b. Midhat Paa c. Mizanca Murat d. Mehmet Cavit Bey e. Ziya Gkalp 2. Aadakilerden hangisi II. Merutiyet liberalizminin sarslmasna neden oldu? a. 93 Harbi b. Birinci Dnya Sava c. Mora syan d. Babali Baskn e. Trablusgarp Sava 3. Ekonomide Mslman-Trk unsuru egemen klmak olarak tanmlanan politika hangisidir? a. ktisadi devletilik b. Planl kalknma c. thal ikameci sanayileme d. Karma ekonomi e. Mill iktisat 4. Mill iktisadn teorik erevesini kim izer? a. Ziya Gkalp b. Prens Sabahattin c. Zohrap Efendi d. Ahmet Mithat Efendi e. Kadrocular 5. Aadakilerden hangisi devletilii bir ama olarak grr. a. Ahmet Hamdi Baar b. Ahmet Aaolu c. Kadrocular d. Yn Hereketi e. Sabri lgener 6. Birinci Be Yllk Sanayi Plannda yer alan dokuma, maden, selloz ve kimya sanayine ilikin yatrmlar hangi kurum yrtt? a. Etibank b. Smerbank c. Bankas d. DPT e. Devlet Sanayi Ofisi 7. Cumhuriyet tarihinin ilk devalasyonu hangi tarihte yapld? a. 1 Temmuz 1944 b. 11 Mart 1947 c. 7 Eyll 1946 d. 22 Kasm 1948 e. 21 Temmuz 1946 8. Keynesyen iktisat aadaki sorunlardan hangisine zmler retir? a. Tam istihdam sorunu ve tasarruf ile yatrm arasndaki iliki b. Sermayenin smrs c. Cari ak d. Verimlilik e. Gizli isizlik 9. Kalknma planlarn hangi kurum hazrlar? a. BDDK b. MB c. TD d. DE e. DPT 10. zlenen neoliberal politikalarn yaratt somut ekonomik sorun ve tehlike aadakilerden hangisidir? a. Kent yoksulluu b. Gizli isizlik c. Durgunluk d. Cari ak e. Devalasyon

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

223

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b 3. e Cevabnz yanl ise Merutiyet Liberalizmi blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Merutiyet Liberalizminin Sonu blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Mill ktisadn Kapsam ve Kavramsal erevesi blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Mill ktisadn Kapsam ve Kavramsal erevesi blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise 1930larda Devletilik Tartmalar blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Birinci Be Yllk Sanayi Plan blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise kinci Dnya Sava Ertesi Devletiliin Tasfiyesi blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Keynesyen Dncenin lk zleri blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise DP Liberalizminin Sonular, DPTnin Kuruluu ve Planlamann Yeniden Ykselii blmn yeniden okuyunuz. Cevabnz yanl ise Dervi Program ve Sonras blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 II. Merutiyet liberalizmi klasik iktisattan etkilenerek devletin ekonomideki rolne eletiri getirir. Bu balamda mali devlet yerine iktisadi devlet gr desteklenmeye balanr. Buna gre nemli olan fazla vergi toplamak yani fiskal amalar gtmek olmayp, toplumun karlarn gz nne alarak iktisadi giriimleri zendirmektir ki; bunun ayn zamanda uzun vadede vergi gelirlerini de artraca ngrlr. II. Merutiyet liberalizmi korumacla kardr. Bunun yerine tarmda uzmanlamay savunur. Yegne ama kapitalistlemektir. Bu gr benimseyenlere gre bu ancak zel mlkiyete saygl ve serbest ticareti kabullenmi bir sistemde mmkn olabilecektir. Savalar ve isyanlar ile II. Merutiyet liberalizmi ker. Bu balamda yabanclar zellikle gayrimslim unsurlar dlanrlar, Mslman-Trk unsur ise imtiyazl bir konum elde etmeye balar. Mill iktisat politikas, ekonomide mill unsurlar yani Mslman-Trk unsuru egemen klmaya ynelik giriimleri ierir. Sra Sizde 2 ttihatlar ile cumhuriyeti kuran ve btn bir tek parti iktidar sresince yani Kemalistler ile ve hatta ardndan gelen Demokrat Parti (DP) iktidar devrinde Trkiyeyi yneten kesimler arasnda ideolojik, kadrolar, politika retme ve uygulama gibi noktalarda benzerlikler ve sreklilik vardr. Bu balamda iktisadi ideoloji, politikalar, kurumlar ve btn bunlar ileten kadrolar arasnda da bir srekliliin olduu gzlenir. Sra Sizde 3 1920ler boyunca 1927 Tevik-i Sanayi Kanunu gibi sanayilemeye ynelik bir takm admlar ieren dzenlemeler yaplmsa da lkenin ihtiya duyduu sanayileme sreci balatlamaz. 1930lar bu balamda daha etkin nlemlerin alnd bir dnem olur. Planlar kapsamnda devletin yatrmc ve iletmeci olarak ne kt bir sanayileme sreci balar. 1930larda izlenen planl sanayileme sreci ayn dnemde ne kan iktisadi devletiliin en belirgin karakteristiidir. Ham madde itibariyle darya bamlln son derece zayf olduu ve temel snai ihtiyalarn ieride retilmesini amalayan bir sretir.

4. a

5. c 6. b 7. c

8. a 9. e

10. d

224

Trk Siyasal Hayat

Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4 CHP iinden daha liberal bir partinin douunda ticaret ve sanayi burjuvazisinin ve toprak sahiplerinin CHPye gre daha liberal, daha az mdahaleci bir ynetime ilikin talepleri nemli lde belirleyici olur. DPde liberalizmin fikri temelleri ve alt yaps bulunmaz. ktidar partisi CHPne kar iktisadi devletilik aleyhtar bir sylem reten DP, iktisadi devletilii reddetmekle birlikte, ekonomide devletin yeri ve roln bir kenara brakmaz. DP liberalizminde devlet nemli bir yere sahiptir. zel sektrn elinin uzanamad yere devlet el atmaldr. Ayrca zel sektrn altndan kalkabilecei alanlardaki devlet iletmelerinin, zel sektre devri ve devlet iletmeciliinin zel giriimlere engel olmayacak biimde ve eit koullarda rekabetinin salanmas DP liberalizminin snrlarn izer. Sra Sizde 5 Planl sanayileme, ifadenin kendisinden de anlalaca zere bir plan kapsamnda sanayileme abasn ifade eder. Planl kalknma hedeflenen bir byme lsnde hemen her sektr, ekonomik ve sosyal boyutlar ile kapsayan bir sretir. Sra Sizde 6 24 Ocak kararlarndan Dervi Programna uzanan srete izlenen politikalarn arka plannda neoliberalizm yatmaktadr. Bu ideoloji kamu karn reddeder. Bu anlaya dayanan iktisat politikalar reel ekonominin daralmasn beraberinde getirir. Bu da isizlik ve gelir dalmnda adaletsizlie yol aar. Sosyal devlet anlay ciddi darbe alr. Ahmet Aaolu (1933). Devlet ve Fert, stanbul. Ahmet Hamdi (1931). ktisadi Devletilik, stanbul. Aktar, Ayhan (2006). Trk Milliyetilii, Gayrimslimler ve Ekonomik Dnm, stanbul: letiim Yaynlar. Aktar, Ayhan (2000). Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul: letiim Yaynlar. Atlgan, Gkhan (2008). Kemalizm ile Marksizm Arasnda Geleneksel Aydnlar: Yn-Devrim Hareketi, stanbul: Yordam Yaynlar. Boratav, Korkut (2012). Trkiye ktisat Tarihi 19082009, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Boratav, Korkut (1982). Trkiyede Devletilik, Ankara: Sava Yaynlar. Coar, Nevin (1995). Trkiyede Devletilik, stanbul: Balam Yaynlar. aaptay, Soner (2009). Trkiyede slam, Laiklik ve Milliyetilik: Trk Kimdir? (ev. zgr Bircan), stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. akmak, Diren (2010). Forum Dergisi 1954-1960, stanbul: Libra Kitap. avdar, Tevfik Cumhuriyet Dneminde Trk ktisadi Dncesi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 4, s. 1074-1084. Demokrat Parti Program ve Tzk (1946), Ankara. Doan, Atila ve Haluk Alkan (2010). Osmanl Liberal Dncesi Ulum- ktisdiye ve timaiye Mecmus, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar. Elmac, Mehmet Emin, ttihat Terakki ve Kapitlasyonlar, stanbul: Homer Kitabevi Yayn. Ertan, Temuin Faik (1994). Kadrocular ve Kadro Hareketi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Gven, Sami (1998). 1950li Yllarda Trk Ekonomisi zerinde Amerika Kalknma Reeteleri, Bursa: Ezgi Kitabevi Yaynlar. lkin, Selim (1971). Trkiye Mill thalat ve hracat Anonim irketi, ODT Gelime Dergisi, Say 2, s. 199231. Karaman, Deniz (2001). Cavid Bey ve Ulm- ktisadiye ve timaiye Mecmuas, Ankara: Liberte Yaynlar. Karluk, Rdvan (1995). Kreselleen Dnyada Uluslararas Ekonomik Kurulular ve Entegrasyon, Eskiehir: 1995). Kazgan, Glten (2002). Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi: Birinci Kresellemeden kinci Kresellemeye, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.

8. nite - II. Merutiyetten 2000li Yllara Trkiyede Ekonomi Politiin Evrimi

225

Keyder, alar (1990). Trkiye Demokrasisinin Ekonomi Politii (ev. Nail Satlgan), Gei Srecinde Trkiye (der. Irvin Cemil Schick-Erturul Ahmet Tonak) stanbul: Belge Yaynlar, s. 38-75. Koraltrk, Murat (1999). 1920lerden 1960lara Devletilik-Liberalizm Tartmalar, 75 Ylda Dnceler Tartmalar, (ed. Mete Tunay) stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 157-173. Koraltrk, Murat (2002). Batllama ve ktisadi Dnce, Yeni Trkiye Trkoloji ve Trk Tarihi zel Says, Cilt 46, s. 334-346. Koraltrk, Murat (2011). Erken Cumhuriyet Dneminde Ekonominin Trkletirilmesi, stanbul: letiim Yaynlar. Koraltrk, Murat-Cem etin (2005). Trkiyede Liberal ktisadi Dnce, Trkiyede Modern Siyasi Dnce Liberalizm, Cilt 7, stanbul: letiim Yaynlar, s. 316-355. Koraltrk, Murat-Nadir Erolu (1999). Barker Raporu, 75 Ylda arklardan Chiplere, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, s. 158-163. Kozanolu, Hayri (2008). Liberalizmin Gerek 100, stanbul: letiim Yaynlar. Kuru, Bilsay (1988). Belgelerle Trkiye ktisat Politikas (1929-1932), Ankara: ASBF Yaynlar. kn, A. Gndz (1968). Trkiye ktisat Kongresi, 1923-zmir Haberler-Belgeler-Yorumlar, Ankara: ASBF Yaynlar. kn, A. Gndz (1998). Yabanclarn Trkiyede alma Hrriyeti, Ankara: Sermaye Piyasas Kurulu Yaynlar. zdemir, Hikmet (1986). Kalknmada Bir Strateji Aray: Yn Hareketi, Ankara: Bilgi Yaynevi. Sever, Murat, (2009). Ahmet Hamdi Baar ve stanbul Tccar Dernei, stanbul: Libra Yaynevi. evket Sreyya (1932). nklp ve Kadro, Ankara. T.C. ktisat Vekaleti (1936). 2 inci 5 Yllk Sanayi Plan, Bavekalet Matbaas. Tekeli, lhan-Selim lkin (1974). Sava Sonras Ortamnda 1947 Trkiye ktisadi Kalknma Plan, Ankara: ODT Yaynlar. Tezel, Yahya Sezai (2002). Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Thornburg, Max Weston (1950). Trkiye Nasl Ykselir (ev. Semih Yazcolu) stanbul: Nebiolu Yaynlar.

Thornburg, Max Weston (1950). Trkiyenin Bugnk Ekonomik Durumunun Tenkidi (ev. Nail Artuner) Ankara: T.C.Ziraat Bankas Matbaas. Toprak, Zafer, II. Merutiyet Dneminde ktisadi Dncesi, Tanzimattan Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 3, s. 635-640. Toprak, Zafer (1982). Unutulan Kongre: 1948 Trkiye ktisat Kongresi, ktisat Dergisi, 211-212, s. 37-42. Toprak, Zafer (1995). Mill ktisat-Mill Burjuvazi, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Trak, Aye, Liberalizm-Devletilik Tartmas (19231939), Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, 4, s. 1085-1089. Turgut, Serdar (1991). Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi, Ankara: 1991. Trke, Mustafa (1999). Ulusu Sol Bir Akm: Kadro Hareketi (1932-1934) Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. nsal, Artun (2002). Umuttan Yalnzla Trkiye i Partisi, 1961-1971, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Yeldan, Erin (2012). Kreselleme Srecinde Trkiye Ekonomisi: Blm, Birikim ve Byme, stanbul: letiim Yaynlar. Yenal, Oktay (2003). Cumhuriyetin ktisat Tarihi, stanbul: Homer Yaynevi. Zrcher, Erik Jan (2001). Kemalist Dncenin Osmanl Kaynaklar, (ev. zgr Gkmen) Modern Trkiyede Siyasi Dnce Kemalizm, Cilt 2, stanbul: letiim Yaynlar, s. 44-55.