Univerzitet u Beogradu Filozofski fakultet Odeljenje za arheologiju

SEMINARSKI RA

Tema: Olovne ikone kulta Podunavskog konjanika

!rofesor" dr #elena $vijeti%

Student" arko Bo&kovi% AR'()*'

Beograd+ avgusta ,'*-. godine

Uvod
U Rimskom carstvu religija je bila neraskidivo povezana sa dravom, odnosno sa vrhovnom vla u, s obzirom na to da je car ! kao vrhovni svetenik " ponti#e$ ma$imus %, imao obavezu da se stara o narodnoj i dravnoj reliji& Po'etkom carskog perioda, rimska religija je prolazila kroz proces kona'nog de#inisanja, prihvataju i, u najve oj meri, obrasce iz religijskog koncepta anti'ke (r'ke& )pak proces trans#ormisanja gr'kih kultova u rimski kulturni kontekst nije bio tako jednostavan jer su u #ormiranju rimske religije snanu ulogu odigrale i autohtone, helenisti'ke, tra'ke i orijentalne tradicije& Od vremena vladavine Oktavijana *vgusta, *polon ima dominantnu ulogu u rimskom panteonu, sve do +lavijevske epohe, kada je ,upiter postao glavno boanstvo i kada je ustanovljena -oanska trijada " ,upiter, ,unona i .inerva %& Ovakav religijski koncept je nametnut pokorenim narodima, koji su ga, uz druge vidove romanizacije, prihvatili, prilago/avaju i lokalna verovanja zvani'noj religiji& 0ude i po nalazima bronzanih i kamenih #igura bogova i spomenika sa posvetama boanstvima, u rimskim provincijama, stvorenim posle pokoravanja balkanskih zemalja odvija se postupan proces prihvatanja rimskih kultova& 1o toga je pre svega dolo u gradskim centrima " 0irmijum, 0ingidunum, 2iminacijum, 3aisus %, okolnim poljskim imanjima, naseljenim veteranima i stanovnitvom sa italskog tla, kao i u vojnim logorima& Pored kultova klasi'nih rimskih boanstava, 'ije su #iguralne predstave najbrojnije, ve od )) veka popularnost sti'u i orijentalna boanstva, 'ije su kultove preneli vojnici i doseljenici iz isto'nih provincija& 2e od po'etka ))) veka u rimske provincije na tlu 0rbije pristigli su isto'nja'ki kultovi solarnog karaktera, koji su se posredstvom vojske masovno proirili& To su pre svega, kult persijskog boga .itre ) kult Podunavskog konjanika, koji je zapravo i tema ovoga rada& Ovaj kult je naro'ito bio potovan na donjem toku 1unava, to zna'i da je kult Podunavskog konjanika, najvie bio zastupljen u rimskim provincijama 1onjoj Panoniji, 1onjoj .eziji i Priobalnoj

1akiji, o 'emu nam svedo'e i brojni nalazi predmeta sa predstavama ovog kulta "Popovi 4567 : 678 9 6:5 %&

;ult Podunavskog konjanika

Pretpostavlja se da je religija Podunavskog konjanika bila naro'ito rasprostranjena me/u vojnicima i njihovim porodicama& Olovne plo'ice, odnosno, koje su i naj'e i nalazi sa pikazom pomenutog kulta, pruaju neto odre/eniju sliku o na'inu na koji je jedna grupa ili zajednica ljudi na ovim prostorima shvatala svet u religiozno 9 kosmi'kom i eti'kom smislu " .iloevi 6<88: 8:%& Problematikom kulta Podunavskog konjanika bavili su se nau'nici jo krajem prolog veka, kada je *ntonescu sastavio prvi korpus do tada poznatih plo'a& =ahvaljuju i njegovim i radovima nau'nika posle njega 1& Tudor je sve plo'ice poznate do 6<>?&godine objavio i pokuao da ih klasi#ikuje i odredi sadraj& @ronoloko opredeljenje oteano je 'injenicom da na plo'icama ne postoje nikakvi natpisi koji bi omogu ili datovanje& 3ajve a zastupljenost ovih plo'ica je u Panoniji, 1akiji i 1onjoj .eziji, dok je re/a u 3oriku, 1almaciji, Trakiji i (ornjoj .eziji& *ko prihvatimo Tudorovo miljenje da svi spomenici ovog kulta vode poreklo od kamenih spomenika sa jednim jaha'em koji su najbrojniji u 1akiji gde je prema tome kult i nastao, olovne plo'ice karakteristi'ne za 1akiju i 1onju .eziju predstavljale bi ranu #azu u izradi plo'ica ovog kulta obzirom das u ra/ene po uzoru na one od kamena " ;ovi 4555 : :4 !:7 %& .e/utim sude i po broju na/enih spomenika, mermernih i olovnih ikona, u gradskim centrima na limesu i njihovoj okolini, kult Podunavskih konjanika imao je vie potovalaca u odnosu na druge kultove& 3ajve i boj olovnih ikona ovog kulta je prona/en u 0irmijumu i 2iminacijumu, gde su, sude i po nalazima tih votivnih predmeta, izra/enih u istom kalupu, postojali i centri njihove proizvodnje& U prvoj zoni ovih ikona prikazan je 0ol u 'etvoropregu i pored njega biste 0ola i Aune& Ova kompozicija svedo'i o solarnom karakteru kulta Podunavskih konjanika, koji, prema nekim miljenjima, predstavlja kult 'ija je centralna li'nost boginja Auna, enski pandan bogu .itri& ;runa olovna ikona ovog kulta iz jednog groba u selu ;uzmin kod 0remske .itrovice, datovanog novcem 7

(ordijana ))), pokazuje da se spomenici ovog tipa pojavljuju ve krajem prve polovine ))) veka, pomeraju i tako njihovo ranije predloeno datovanje u drugu polovinu ))) i po'etak )2 veka& Ovaj kult je obe avao vernicima pobedu svetla nad tamom, dobra narod zlom i vaskrsenje to je svakako uticalo na sticanje velikog broja pristalica, kako me/u vojnicima, tako i u drugim slojevima drutva& Ovaj kult je uz mitraizam doiveo svoju kulminaciju za vreme vladavine cara *urelijana " 4>5 9 4>? %, koji je bio sin svetenice 0olovog kulta& Tee i da povrati jedinstvo Barstva, uspostavio je imperijalni kult 0ola, to je jedna od centralnih predstava na olovnim ikonama Podunavskih konjanika& Tako je kult C3epobedivog 0uncaD postao zvani'na religija Barstva, a 0olov atribut 9 zrakasta kruna na glavi, insignija sa kojom su se carevi prikazivali na novcu& 0a dolaskom 1ioklecijana na vlast, dolazi do krupnih verskih i ideolokih promena u rimskom drutvu, 'ime kult ,upitera i @erkula, koji su smatrani 'lanovima carske porodice, potiskuje ostale kultove, a me/u njima i kult Podunavskih konjanika " Popovi 4567 : 6:5 %&

Predstave na olovnim ikonama Podunavskog konjanika

Pravougaone ili krune plo'ice iz kulta Podunavskih konjanika odlikuje plasti'na religiozna simbolika karakteristi'na za kosmi'ko poimanje i tuma'enje sveta& -ogate relje#ne predstave prikazane su u 'etiri paralelne zone, koje se niu jedna ispod druge& U gornjoj zoni prikazano je boanstvo& 3epobedivo 0unce " 0ol invictus% u 'etvoroprenoj ko'iji, sa rukama uzdignutim za blagoslov& U drugoj zoni predstavljena su dva konjanika, simetri'no raspore/ena oko centralnog enskog lika u bogatoj ode i& )za konjanika se nalaze dve ljudske #igure, od kojih je leva uvek sa kopljem i titom& Pod konjskim kopitama obi'no se s leve strane nalazi velika riba, a sa desne lee i 'ovek& )zgleda da se u toj zoni naglaavalo popularno verovanje o smrtnom i besmrtnom stanju bi a, povezano sa boanskim pravilima o sjedinjenju i razdvajanju ta dva stanja& Prema takvom tuma'enju konjanici bi odgovarali sili i razumu, smrtnosti i besmrtnosti, onim to :

gospodari #izi'kim vidom ivota i smrti i doprinosi bu/enju due, a centralna enska #igura predstavlja mudru boginju majku, gospodaricu ivota& U tre oj zoni prikazana je ljudska bit kulta: zajedni'ki obed pri kojem se jela riba i pio naro'it napitak, moda kultna meavina meda, mleka i vina& Tu je prikazano jo i rtvovanje ovna i privo/enje novog vernika& 3jega su o'igledno 'ekali tajni obredi sa oderanim ovnom, verovatno sloeni postupci za pre'i avanje due i najzad zauzimanje mesta na sve'anom obedu ".iloevi 6<88 : 8: %& Pored ovog tuma'enja svoja miljenja, koja su opteprihva ena, u vezi ovog kulta dali su i 1& Tudor, E& Oksenlager, )& Popovi , 0& ;runi F* moda najblie tuma'enje, pre svega u otkrivanju identiteta boginje na olovnim ikonama dala je Aj& =otovi & Ona boginju izjedna'uje sa Aunom& Pri tome treba ista i i nalaz koji je pomogao u prou'avanju olovnih ikona ovog kulta, a to je svakako votivna plo'ica iz (rla .are, nedaleko od 1robete koja je prona/ena prilikom iskopavanja vile rustike iz )) 9 ))) veka& 3a ovoj bronzanoj plo'ici, tipa edikule, predstavljen je samo jedan konjanik sa #rigijskom kapom, koji podignutom rukom pozdravlja boginju ispred sto'i a sa ribom& )za konjanika je vojnik , a iznad je 2iktorija koja ga oven'ava& )spod konja je lee a ljudska #igura, a na plo'ici se nalazi i niz drugih detalja preuzetih iz razli'itih registara uobi'ajene zonalne slike podunavskih konjanika i nedosledno izmeanih& U obimnom #ondu spomenika, blisku analogiju ovom primerku, prepoznajemo jedino na plo'ici iz .ontane u -ugarskoj " ,ovanovi 455> : :6 9 :4 %& ;ao to je poznato, na spomenicima ovog kulta sre u se mnogi ikonogra#ski motivi poznati iz mitraizma 9 poprsja 0ola ili 0ol na kvadrigi, pratioci konjanika, lav, ptica i drugi& )sto tako u ikonogra#iji kulta vidljivi su i motivi preuzeti iz kultova posve enih ;abirima, 1ioskurima ili Tra'kom konjaniku, ali osnovni elementi koji karakteriu ovaj kult su boginja i konjanici sa obe njene strane& 3a ikonama kulta Podunavskih konjanika nalazimo uvek i na simboli'an na'in prikaz nebeskog svoda, kao i samog misti'nog ritual, koji je predstavljen razli'itim simbolima, na nekanonizovani na'in i to na razli'itim delovima kultne plo'ice& )pak olovne ikone kulta Podunavskih konjanika javljaju se u ograni'enom broju tipova i varijanti, a na osnovu njihove rasprostranjenosti mogu se doneti neki zaklju'ci o osnovnim odlikama ovog kulta i njegovih spomenika "Popovi 6<<4 : :6%&

3alazi olovnih ikona kulta Podunavskih konjanika sa teritorije 0rbije

2e je i ranije uo'ena velika srodnost i jedinstvena produkcija olovnih ikona u gornjomezijskom Podunavlju i 1onjoj Panoniji& 3ajbolje zastupljen tip ovih spomenika u 1onjoj Panoniji 'ine svakako pravougaone plo'ice sa relje#nom predstavom, izvedenom u 'etiri zone unutar edikule, koje se na osnovu nekih ikonogra#skih detalja, mogu grupisati u tri varijante& .e/utim ukoliko se izdvoje poznati primerci svake varijante i me/usobno uporede, postaje jasno da izvestan broj komada svake varijante poti'e iz istog kalupa, jer su istih dimenzija i identi'ni u svim detaljima& Tako jednu varijantu ovog tipa plo'ica 'ine one sa tordiranim stubovima koji #ormiraju edikulu, od kojih je 66 identi'nih primeraka prona/eno u okolini 0irmijuma " Plati'evo, 1onji Petrovci 9 4 komada, 0irmijum, 3aku'ani, .a'vanska .itrovica 9 4 komada, 2izi , )ntercisa, 1unaszekcsG%& )z istog kalupa poti'e i jedan " do sada poznati% primerak iz 2iminacijuma 6, a ovoj varijanti pripadaju i 'etiri #ragmentovane ikone sa lokaliteta Hajir& .e/utim kako se radi o delimi'no sa'uvanim primercima, teko je utvrditi da li su i ovi primerci liveni iz istog kalupa kao i ovi donjopanonski " Popovi 6<<4: :6%& *nalogije ovoga tipa imamo i u 1ebrcu, 1alju, Iaincima, )loku, 0otinu, Iapcu" nekoliko primeraka sa uglvnom nepoznatih lokaliteta u .a'vi %, a postoji i jedan primerak koji se 'uva u .etropoliten muzeju u 3jujorku " ;ovi 4555 : 7>%& Pored ovih imamo i jedan primerak ovog tipa prona/en u selu Urovci kod Obrenovca, a danas je izloena u muzejskoj zbirci pri crkvi 0v& Petke u Urovcima "Brnobrnja 455> : 4><%& 1rugu varijantu ovih pravougaonih plo'ica 'ine ikone kod kojih su stubovi, koji #ormiraju edikulu, glatki& Ova varijanta zastupljena je sa 65 identi'nih primeraka, koji poti'u iz 1onje Panonije " Plati'evo, 0remska .itrovica, 1ebrc, Iainci, 3ovi -anovci,
6

Prema Aj&=otovi radi se o 65 primeraka ovog istog tipa&

2ukovar, 0isak, IabacF%, dok je u 2iminacijumu poznat jedan ovakav primerak& 3a lokalitetu Hajir na/ene su dve #ragmentovane ikone ove varijante, od kojih je jedna mogla pripadati istom kalupu, kao i ostale gore navedene, dok je druga izlivena iz kalupa koji se moda grekom razlikuju od uobi'ajenog, jer je uvijena zmija, koja se obi'no nalazi u gornjim uglovima plo'ice, smetena nie, uz bo'nu ivicu& )kone tre e varijante ovog tipa, one na kojima se vidi klupa oko stola u tre oj zoni u 2iminacijumu su poznate u samo jednom primerku, koji je identi'an sa do sada poznatim ikonama iz okoline 0irmijuma " U e, 0remska .itrovica 9 7 komada, .a'vanska .itrovica %, pa se moe pretpostaviti da je izliven iz istog kalupa& Pravougaone olovne ikone ovog tipa mogu se na osnovu #rizure sredinje #igure, boginje, koja se najbolje vidi na spomenicima ove varijante, datovati u severijansku epohu, budu i da je takav na'in 'eljanja kose bio tipi'an za carice ,uliju 1omnu, ,uliju .ezu i ,uliju .ameu& .e/utim ove ikone su svakako bile u upotrebi vie decenija& =a razliku od prve grupe ovih spomenika koja se pored dobre organizacije prostora, odlikuje i kvalitetom i precizno u izrade, neki drugi tipovi ukazuju na dekadenciju i pad kvaliteta u produkciji ovih spomenika tokom druge polovine ))) veka& Tako su okrugle plo'ice sa rubom izvedenim u vidu jajaste kime izra/ene dosta rusti'no& 3a teritoriji 0rbije poznato je deset primeraka olovnih ikona ovoga tipa& U 2iminacijumu je na lokalitetu Hajir prona/eno 'etiri primerka ovog tipa, koje su identi'ne sa jednim od ranije poznatim nalazom iz ;ostolca, dok je u okolini 0remske .itrovice pona/eno pet primeraka" ,arak, )zvorac, 0remska .itrovica, Popinci, Putinci %& )ste zaklju'ke pruaju i pravougaone ikone sa dodatkom zabata i akroterija, koje su u 2iminacijumu dosta brojne 4, dok ih je u 1onjoj Panoniji do sada poznato samo pet " .a'vanska .itrovica 9 4 komada, 1onji Petrovci, Halma, 2inkovci %& Pravougaone plo'ice sa dodatkom zabata i akroterija i relje#nim prikazom u okviru krunog medaljona i krune plo'ice sa rubom koji je izveden u motivu riblje kosti, stilski i ikonogra#ski su veoma srodne& =a oba tipa karakteristi'na je preciznost izrade, ali ne i potovanje proporcionalnih odnosa& Pravougaone plo'ice sa relje#om prikazanim u krunom medaljonu nisu za sada poznate u velikom broju, ali se, ipak, na osnovu nekih detalja u donjoj zoni i predstava iza konjanika mogu izdvojiti tri varijante ovih spomenika& )kona sa lokaliteta Hajir, sa jo dva primerka iz 2iminacijuma, pripada jednoj varijanti, koja je
4

=a sada je poznato 65 primeraka ovog tipa

>

sa jednim primerkom prisutna u 1onjoj Panoniji " .a'vanska .itrovica%& 1ruga varijanta ovog tipa zastupljena je sa dva primerka iz okoline 0irmijuma " Aa arak, .a'vanska .itrovica% i jednim primerkom iz 2iminacijuma i jednim primerkom sa nepoznatog lokaliteta, koji se danas 'uva u 3arodnom muzeju u -eogradu& ;rune plo'ice sa rubom izvedenim u motivu riblje kosti, javljaju se tako/e u nekoliko varijanti& Tri primerka sa lokaliteta Hajir, zajedno sa jednim primerkom iz 2iminacijuma, 'ine varijantu koja je u 1onjoj Panoniji zastupljena u 'etiri primerka " 0remska .itrovica, Prhovo, 1onji Petrovci, nepoznat lokalitet%& .e/utim, neto ve e okrugle plo'ice 'ine posebnu grupu ovih spomenika, koja se odlikuje vrlo preciznom izradom, stilizacijom u kompoziciji i nekim ikonogra#skim detaljima koji se ne sre u na drugim ikonama& Ova grupa plo'ica je kasnije identi#ikovana nalazima iz )zvorca i ;uzmina, od kojih ovaj drugi daje mogu nost za precizno datovanje upotrebe tog spomenika& 3aime ikona je na/ena u grobu pored blago zgr'enog skeletal, a susedni grob, iz istog horizontal sahranjivanja, imao je kao prilog novac kovan u 2iminacijumu 4:4 9 4:7& 1akle, ovaj tip ikona, koji je do sada bio poznat samo u 1onjoj Panoniji, bio je u upotrebi sredinom ))) veka, mada je njegova proizvodnja, verovatno trajala i nekoliko decenija " Popovi 6<<4: :6 9 :7%&

=aklju'ak

1akle, nalazi olovnih plo'ica sa predstavom kulta Podunavskih konjanika na lokalitetima sa prostora (ornje .ezije i 1onje Panonije, potvr/uju ve iznete zaklju'ke o jedinstvenoj proizvodnji razli'itih tipova ikona na ovoj teritoriji& 0ude i po velikom broju ovih nalaza oko 0irmijuma i 2iminacijuma, u ovim urbanism centrima su postojale radionice za proizvodnju ovih ikona& .e/utim, u njihovoj delatnosti nema jasnog razgrani'enja, budu i da se primerci nastali iz istog kalupa, nalaze u okolini oba grada& Obzirom na malu razdaljinu i dobre komunikacione veze, mogu e je da su zanatlije

menjale mesto svoje delatnosti, nose i sa sobom kalupe, ili je, moda, grupa svetenika ili vernika prelazila iz grada u grad, nose i ve proizvedene ikone& ;ako je veliki broj pristalica ovaj kult imao i me/u vojnicima, mogu e je u ovoj 'injenici na i objanjenje za ikonogra#ske nalaze iz 1onje Panonije i gornjomezijskog Podunavlja, kao i za veliki broj spomenika sa ove teritorije koji su potekli iz istih kalupa& 1osadanji nalazi ovih spomenika ne de#iniu potpuno arheoloki kontekst u kojem se ikone nalaze, pa tako nisu za sada poznati drugi predmeti namenjeni kultu& 3eke od plo'iica su prona/ene u vojnim logorima ili kao prilozi u grobovima vojnika ili civila, dok je est primeraka prona/eno u malim doma im kapelama " saecella %, a jedna je na/ena i u ruevinama mitreja u Aondonu " Popovi 6<<4: :4%& .e/utim nije jasno da li su se i obredi ovog kulta odigravali na istim mestima kao i drugi kultovi ili su postojali posebni hramovi ili svetilita& 0ude i po velikoj zastupljenosti ikona ovog kulta, na/enih u okolini 2iminacijuma i 0irmijuma, ovo je bila zna'ajna religija na tom prostoru, ali ipak svetilita ovog kulta nisu prona/ena& 0va ova pitanja ostaju bez de#ininitivnog odgovora, budu i da nisu jo uvek poznati sutina, pravo zna'enje i rituali vezani za ovaj kult& .e/utim brojnost i raznovrsnost tipova ikona kulta Podunavskih konjanika ukazuju na to da je od prve polovine ))) veka, pa do prihvatanja hri anstva kao zvani'ne religije, ovaj kult imao dominantnu ulogu i veliki broj potovalaca, kako u 1onjoj Panoniji, tako i u gornjomezijskom Podunavlju&

<

)lustracije

Olovna ikona! 3aku'ani 3arodni muzej -eograd Olovna ikona 0remska .itrovica "sl&6% "sl&4%

65

1ve olovne ikone iz Urovaca "sl&7%

/iteratura"

Brnobrnja, *&3& 455>& 1ve ikone podunavskog konjanika iz Urovaca& Glasnik srpskog arheolokog drutva 47: 4>< 9 48>& ,ovanovi , *leksandar 455>& Ogledi iz antikog kulta i ikonografije. Bentar za arheoloka istraivanja, +ilozo#ski #akultet, -eograd& 0tr& :6 9 :<& ;ovi , (ordana 4555& Olovne plo'ice Podunavskog konjanika iz zbirke 3arodnog muzeja u Iapcu& Museum 6: 7J 9 :8& .iloevi , Petar 6<88& Sirmijum panorama panonske prestonice, 0remska .itrovica& 0tr& 87 9 8:& Popovi , )vana 6<<4& Radionica olovnih predmeta ili svetilite kulta dunavskih konjanika u 2iminacijumu& Viminacivm >: 4< 9 :>& Popovi , )vana 4567& Konstantin Veliki i Milanski edikt ! . "a#anje hri$anstva u rimskim provincijama na tlu Sr%ije& 3arodni muzej u -eogradu& 0tr& 678 9 685& 0rejovi , 1ragoslav 6<<7& "imski carski gradovi i palate u Sr%iji& -eograd& 0tr& 4<7 9 7:?&

66

=otovi , Aj& 6<>?& Tri olovne ikone iz zbirke .uzeja grada -eograda& Starinar 4: 9 4?: 77 9 :4&

64