De Kunst Van Het Vertellen

Generated by CamScanner from intsig.
com
De kunst van
het vertellen
"
praktische handleiding
voor het vertellen van Vl'rhalcfl
Jan

Generated by CamScanner from intsig.com
"
L
J
_ 'f.tt
111 : IllHiUI 111\ [f Uil ;
T
,.
De kunst van het vertellen; praktische
handleiding voor het vertellen van ver-
halen is een uitgavr
van de S,;chting N,dtrl" .. u
C .. tr.m v .... Volhculr..,r
Prijs: f 17,50
Redactie:
Ineke Strouken
Albert van der Z<ijden
Wilm)' Sijben
Redactie (On administracie:
Nederlands untrum
voor Volkscultuur
Lucasbol werk 11
3512 EH Utrecht
telefoon 030 31 99 97
Postbanknummer 810 806
Omslag
P",nt van Gustave Dort
Dit boek i. mede mogelijk gemaakt
door een subsidie van het ministerie
van WVC
Hoofdstukken of delen daaruit kun-
nen niet worden overgenomen zonder
toestemming van de rrdactie
CJP-GEGEVENS KONINKLIJKE
BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Swagerman, Jan
De kunst van het vertellen: praktische
handleiding voor htl vertellen van ver-
halen I Jan Swagerman. - Utrechr: Ne-
derlands Centrum voor Volkscultuur. _
Met lit . opg.
ISBN 90-71840-24-7
Trefw.: vertelkunst.
Inhoud
5 Inleiding
7 I Vertellen als kennisoverdracht
10 II Een aanzet tot vertellen
18 III De eigenlijke vertelling
24 IV Mogelijkheden om de vert elling kracht bij te zetten
31 V Belangrijke sociale aspecten bij een vertelling
37 VI Enkele veel voorkomende vragen
40 Literatuur
3
Inleiding
Deze handleiding is bedoeld voor diegenen die het vertellen aan anderen
willen leren n voor mensen die het vertellen zlf willen leren om te
gebruiken binnen bijvoorbeeld een onderwijs- of vormingsproces of
gewoon als kunstvorm.
De oefeningen in dit boekje zijn te gebruiken voor beide
doe Ig roepen.
Je kunt vertellen vanuit verschillende motieven of doelstellingen. De
allereerste vraag is dan of een vertelling wel het geigende middel is
voor een bepaalde doelstelling; soms is het beter een boek te (laten)
lezen of een video te vertonen. Maar er zijn ook zaken die beter 'van
mens tot mens' besproken kunnen worden en hier begint de taak van de
verteller.
- Vertellen kan als een vormingsdoel gebruikt worden; bijvoorbeeld om
kennis over te dragen, mensen iets duidelijk te maken, of om bepaalde
normen en waarden aan te reiken.
- Vertellen kan ook beoefend worden als een kunstvorm. Het gaat er dan
om, zich gedisciplineerd deze kunst eigen te maken zoals een ander dat
doet binnen bijvoorbeeld de muziek of dans.
- Ook kan vertellen een middel zijn om mensen uit verschillende
culturen letterlijk naar elkaar te laten luisteren.
- Tenslotte kan vertellen gebruikt worden bij het ontwikkelen van
zelfVertrouwen en vaardigheden op het gebied van presenteren.
In het eerste hoofdstuk wordt ingegaan op het vertellen van verhalen
met als doel het overdragen van kennis, dit was en is van oudsher een
belangrijke functie van vertellen.
In het tweede hoofdstuk komen de beginselen aan de orde die
kunnen dienen als basis bij het vertellen terwijl in het derde hoofdstuk
wordt overgegaan op het samenstellen van de uiteindelijke tekst.
In het vierde hoofdstuk worden een aantal extra mogelijkheden
geboden die een vertelling boeiend kunnen maken en vervolgens komen
in het vijfde hoofdstuk de sociale aspecten van het vertellen aan de orde.
5
1
In het zesde hoofdstuk tenslotte. worden n(lg een 1,"nl ,1I 1'01('( isdll'
wenken gegeven.
Welk doel je er ook mee hebt, er komt heel Wilt bij kijkl'Il (lm 'Wlllllur
een verhaal' te venrllen en op het woord lt wordtn. \,\/ i(' dl'
vertelkunst machtig wil worden znl dus nllllst hel lt'lcII VIII' dl'Zl'
handleiding iedere dag tijd vrij !llo('tl'n Illilken om IIlIn dl' slll.L: lt .L:ilHII.
Je zult merken dat deze momenten, wllarin undert I i jdl'II l'II
werkelijkheden hun plek krijgt'n, misschien kOSlblll'l' nltlllll'IlfI'II vall
rust, spanning n onrspanni ng i n het ij ks Il'ven wordl'lI . 1\ I Ol1ll'Il(I'1I
om letterlijk 'op verhaal' te komen omdat jt onldd" dM dl' din.L:l' II 0111
ons heen weer iets te vertell en hebben .. ...
Hoofdswk I
Vertellen als kennisoverdracht
Vertellen is een heel andere manier van kennis overdragen dan doceren.
Iemand die doceert beschikt over objectieve kennis die de toehoorder
zich eigen moet maken. Uitleggen en verklaren is zijn vak. De verteller
geeft geen feiten maar ervaringen door, hij verhaalt zelfs van
gebeurtenissen die hij zelf niet kan verklaren. Hij legt niets uit en is
eerder een soort verslaggever; maar dan wel een die kijkt door de bril
van een concreet personage. De toehoorder begrijpt zijn verhaal of niet.
De echte moeilijkheid is dat de verteller zich nergens achter kan
verstoppen; niet achter zijn tekst, zijn overheadprojector, zijn methode,
zijn medespelers of zijn rol. De verteller verstaat de kunst om steeds
weer met lege handen voor levende mensen te staan, waarbij hij hoopt
dat de aanwezigen zich een voorstelling van zijn verrel de ervaring
kunnen maken.
Hij bouwt daartoe een brug tussen de luisteraar, zichzelf en zijn
verhaal. Hij probeert integer en authentiek te zijn in plaats van allerlei
feiten te verkondigen. Het is zijn vak om ook als hij bijvoorbeeld de
oorlog niet echt heeft meegemaakt, zich zo in te leven dat een vertelling
hierover toch waarheidsgetrouw overkomt. Als hij iets over de oorlog
wil vertellen, zal hij alle informatie die hij daatover ter beschikking
heeft 'venalen' in (ingestudeerde) ervaring en emotie.
Deze manier van overdracht reikt verder dan allerlei feitenkennis. In
plaats van over de oorlog les te geven probeert de verteller in de huid te
kruipen van bijvoorbeeld een vrouw die in de oorlog in Londen de
bommen van het dak schepte. Samen met de roehoorder ontdekken wat
het verhaal van die vrouw zou kunnen zijn wordt dan een boeiende
aangelegenheid.
Via een verhaal kan de luisteraar zich inleven in de verteller en zijn
verhaal en zijn motieven van binnenuit verstaan. En passant zijn
daardoor ook vaak zaken bespreekbaar waarover anders veel moeilijker te
communiceren zou zijn, zoals drugsgebruik, criminaliteit,
zingevingsvragen en dergelijke.
Zo heeft het verbieden van drugs meestal weinig uitwerking, maar
. het verhaal van een )unk kan weergeven laat zien wat er met zo
~ .
h_----
iemand gebeurt. De luisteraar ziet op een boeiende manier de
samenhang tussen oorzaak en gevolg. Feiten en gemoraliseer kunnen
irriteren, maar voor verhalen staat men vaak wel open.
Een vertelling is dan ook veel meer dan tekst uit het hoofd leren;
het is het schenken van vertrouwen. Wie wil vertellen, zal zich moeten
afvragen of hij degene tegenover hem wel cht wil ontmoeten en wel
cht zijn ervaringen wil delen met wat die ander te vertellen heeft.
Vertellen is dan ook altijd een sociale gebeurtenis.
Bij het overdragen van kennis heeft het vertellen van verhalen een
ondersteunende functie. Het is handig om enige vertellingen in
voorraad te hebben om hetgeen je wil uitl eggen met een verhaal te
kunnen illustreren. Vaak is het geven van een voorbeeld door middel
van een vertelling effectiever dan uitleggen. Het is dan belangrijk welk
verhaal gekozen wordt, omdat het een functie moet hebben die past
binnen een bepaalde doelstelling.
Soms is het noodzakelijk om een vertelling in te leiden, bijvoorbeeld
omdat de aanwezigen niet gewend zijn op deze manier naar iemand te
luisteren. Het is goed als er een soort 'vertelcode' ontstaat, zodat de
toehoorder weet dat er iets speciaals, een vertelling, gaat komen. Vertel
bijvoorbeeld op vaste tijdstippen, bij bepaalde gelegenheden, gebruik
steeds hetzelfde openingsritueel zoals een vaste zin of zorg dat de
vertelling steeds op dezelfde plek plaatsvindt.
Wil je het vertellen gebruiken om kennis over te dragen dan is het de
kunst objectieve informatie te vertalen in ervaring en emotie. Feiten kun
je opschrijven of via beeldschermen verwerken, maar wat de media niet
kunnen is een menselijke relatie leggen ..
Bij een vertelling daarentegen kan de luisteraar zich voorstellen dat
hij de verteller of een personage uit het verhaal is. Het in de jas kruipen
van een (denkbeeldige?) figuur maakt duidelijk hoe het leven van
alledag is tegen de achtergrond van de grote geschiedenis. Als de
luisteraar hoort dat in een oorlogsverhaal aan tafel wordt gegaan en wat
er te eten is, weet hij en passant al hoe de voedselsituatie was.
Deze manier van werken kan voor zowel verteller als luisteraar heel di ep
gaan. Men is niet meer objectieve buitenstaander, maar
medebetrokkene. Het is aan te raden veel tijd te nemen voor de
emotionele voorbereiding.
8
* Oefening: Zoek een gebeurtenis die als illustratie kan dienen bij
informatie die je aan de aanwezigen wil doorgeven. Ga vervolgens na
welke aspeCten het beste mondeling kunnen worden doorgegeven. Zet
de antwoorden op papier.
* Oefening: Maak een lijsr van zaken die in de eigen vertel! ing ruin
bod moeten komen. Orden deze (wat komt eerst, wat tol slot, enzovoort)
en zoek er vervolgens herinneringen, gebeurtenissen en anekdotes bi j.
Eventueel kun je een voorval fantaseren .
Iets minder indringend zijn flashbacks. Hierdoor kun je emotioneel
afstand houden en aanknopen bij de aCtualiteit. Iemand herinnert zi ch
bijvoorbeeld ineens weer pat het oorlog was: "Gisteravond op T. V. zag ik
rellen met fascisten. Dat doet me denken aan 1943 toen ik ... ..
Vaak worden de eigenschappen van dieren als metafoor voor menscl i j ke
eigenschappen gebruikt. De fabels van La Fontaine zijn berocmd, maar
ook de Afrikaanse verhalen met onder andere Anansi de Spin die
iedereen te slim af is. In feite staat een dier dan voor een bepaalde
emotionele kwaliteit en door het verhaal maak je zichtbaar wat er
gebeurt als mensen eenzijdig bepaalde eigenschappen ontwikkelen en
daar op een bepaalde manier mee omgaan.
* Oefening: Zoek eens dierennamen bij mensen waarmee je vaak
omgaat. Wie is de rrotse pauw? Wie de slang? Wie de leeuw' Wie het
zwijn? Wie de papegaai? Wie altijd het haasje?
* Oefening: Maak nu eens een verhaal waarin al die dieren
voorkomen. Je zulr merken dat bepaalde dieren graag mer elkaar
optrekken en anderen niet. Ook zijn allen op een ander soorc voedsel ton
aandacht uit. Let in het verhaal steeds op de eigenschappen van de
mensen die je concreet voor ogen hebt en de 'vertaling' van de
werkelijkheid naar je verhaal. Maak hier nu een fabel van.
Uiteraard gaat her er niet om mensen re beledigen, maar je kunt aan
de hand van een dierenverhaal duidelijk maken waarom bi jvoorbeeld
ruzies kunnen ontstaan en welke mogelijkheden er zijn om daarmee om
re gaan.
9
"
I
1
,

,
1
1
.I
Hoofdstuk " Een aanzet tot vertellen
Iedereen heeft een eigen verhaal re vertellt'n op basis van de ei.l:en
levensgeschiedl' nis en je kunt dl' ze verhalen vanuit je onderbewusrzijn
'naar boven halen'. Hl't vertellen van een verhaal bl'rusr voor een groot
deel op het uitstralen van authenticiteir en veccrouwen en hiervoor is hrr
ook belangrijk dat je bepaalde gevoelens in een verhaal zo echr mogelijk
overbrengt door je eigen gevoelens of emoties erin re leggen.
In dir hoofdsruk leer je hoe je di r kunt doen.
Je eigen 'oral hisrory'
Er zijn verschillende Sagen en legenden zijn een goed
voorbeeld van verhalen waar wellichr ooir een kern van waarheid in zar.
In de loop der rijd is er echrer zoveel van verminkr en bijgefunwseerd
dar de werkelijkheid nier meer re achrerhalen is. Overigens worden
zulke verhalen nier alrijd vecceld om de objecrit've waarheid (zo die
bestaar) weer re geven, maar om bijvoorbeeld de eigen groep moed in te
spreken of een voorbeeld re srellen.
q '" Oefening: Vt'ccel een kleine gebeuf[enis die je lang geleden hebt
meegemaakr mer je ouders of L1ar door h('[ vt'rhaal aan te
dikken merken hoe mOl'Clig of belangrijk je (dt'nkbeeldigel vader was.
Probeer dar ook eens re doen zoals een kind dat zou doen.
Een ander soort vcrhalt'll wordr juisr heel exacr overgedra.l:t'n: dir zijn de
zogenaamde 'inwijdingsverhalen'. Vroeger mochr men deze verhalen
alleen veccellen als men was ingewijd door een ' meesrer-\,crreller" die
precies wist war de voorouders van generarie op genetmie hadden
doorverteld. Aan zulke verhalen werd nooir iers veranderd uir respt'( t
voor her verhaal en de oorspronkelijke veccell er. We noemen ze
'oral-hisrory'-verhalen,
) '" Oefening: Trachr jezelf de momenten re herinneren \\, ;1.1rOp en .
d
" d ,. . 'd' . b Id I I b' ' >rbee!d [(lell Jr
oor wIe Je wer mgewlJ meen Cp'1.1 ver laa; IJVO( .
. weer , ,;Hl
werd voorgllezen uir je eersre sprookjesboek. Verrel war Je nog
10
i
I
I
\
,
,
I
\
het verhaal (het hoeft dus niet compleet te zijn) en beschrijf de sfeer
tijdens de vertelling. Waar vond deze plrults en hoe zag het er daar uit)
Ter gelegenheid waarvan werd vertelel' Wat waren je gedachten toen?
Wat gebeurde er voorafgaand aan de vertelling oftewel war was je
verwachring van revoren? War ging je doen toen het verhaal was
afgelopen? Wat dachr je toen?
De sfeerbeschrijving is in dir geval belangrijker dan her verhaal zelf.
Deze geeft je namelijk her gevoel rerug dat je had toen je zelf werd
ingewijd. De luisteraar heeft daardoor ook een gevoel dat hij wordt
ingewijd.
C * Oefening: Zer nu in een paar zinnen die oude vertelsfeer zodanig
neer, dar deze als een (vasre) opening van je eigen vertelling kan dienen.
Bijvoorbeeld; "Zondagavond na her eten pakte mijn grootmoeder altijd
her dikke verhalenboek uir de kasr en dan begon ze re vertellen. Altijd
ging her over die srroper, genaamd Pier. Dit keer zou Pier ..... . ..
enzovoort. Nu begint het verhaal dat je had willen vertellen.
leder van ons loopr rond met duizenden verhalen of beter gezegd
'constructies van de werkelijkheid'. We brengen namelijk steeds een
samenhang, een ordening aan tussen de vele duizenden indrukken die
onze zintuigen iedere minuut bereiken. Sommige indrukken kunnen we
herkennen, andere dingen weten we zeker of vermoeden we. Soms
moeten we de betekenis van wat op ons afkomt maar gokken of
afwachren.
Toch zullen we moeren handelen en we maken daarom in ons
bcwustzijn een soort hyporhese; een vooronderstelling op grond waarvan
we handelen. We weven een dra.,d tussen het bekende en het
onbekende. Het enige marcriaal dar we daartoe ter beschikking hebben
is 'her verhaal mr nu toe' waar we steeds een nieuw vervolg aan maken.
De draad die we russen verleden en toekomst weven, wordt de draad van
ons levensverhaal.
Bij ieder mens dienen zich duizenden ervaringen aan die vert eld
kunnen worden als verhalen. Vaak gaan ze nier over wereldschokkende
gebeurrenissen maar ze maken wel de achrergrond van hergten zich in
de wereld afspeelt zichtbaar. Juisr door de bril van iemand die we goed
kennen, zoals een familielid, krijgr de grote geschiedenis een menselijke
maar. Her gaar er juist om de beweegredenen re achterhalen van iemand
die in een andere rijd en andere omsrandigheden leefde dan wij en die
11
dan ook andere beslissingen nam. Met ons hedendml"s bewu ..
' SIZIJI1
zouden we misschien heel anders gehandeld hebb,'n.
Deze ervaringen kunnen echter pas worden verteld als w b .
. e ('reld zijn
ze(opnieuw) in ons bewustzijn toe te laten, er woorden biJ' te k
zoc el1 rn
onze ei"en samenhang erin aan te brengen. Hierdoor wordt n I
o van ( t'
vele mogelijke ketens van oorzaak en gevolg zichtbaar, want een v('rhaal
is niets anders dan een verslag van de werking van oorzaak en gevolg.
t De volgende grocpsoefeningen zijn niet alleen leuk, maar ook heel
leerzaam, want je ontdekt al doende de werking van oorzaak-en-gevolg.
Zoals we geleerd hebben is een verhaal immers niets anders dan de draad
die russen oorzaak en gevolg wordt geweven. Mensen zijn zowel in deze
oefening als in het dagelijks leven elkaars oorzaak en gevolg en samen
maken ze het verhaal van de geschiedenis .
.. > ui * Oefening: Het eerste groepslid begint met n of enige zinnen uil
een verhaal of mer zo maar een opening. Vervolgens gaat de linker
buurman verder en maakt er spontaan een paar zinnen bij. Daarna is zijn
linker buurman aan de beurt. Dit gaat zo door tOtdat de kring rond is.
* Oefening: 'Het vergeren verhaal'. Iemand presenteert zidl als
verteller maar na een paar woorden is hij al vergeten waar het verhaal
over zou gaan. Gelukkig wil een van de andere groepsleden hem er wel
aan herinneren zoals van tevoren is afgesproken: "0 ja, ik zou vertellen
over die man in de bergen. Hoe kon ik dat nu vergeten? Nou, die man
had een ..... , enzovoort. Maar al spoedig is onze verteller het verhaal
alweer vergeten en weer helpen de luisteraars: "0 ja natuurlijk, hij h .. d
b
fb" . I H k 'k .. . ovoort Even
een fle IJ ZIC 1. oe ' on I . dat nu vergeten, want ... ,enz .
later is hij het verhaal wr vergeten. Dit gaat net zo lang door [Ot de
I d
. C d de verteller
groeps e en In relte l het materiaal hebben aang!' ragen en
met de eer gaat strijken.
O k
. . d de ,'roep zelf
e unst IS het verhaal niet Uit handen re geven zo at "
I en verle!
gaat vertellen. Pak dus sreeds zinnen rerug, houd het cen[CO\.1
d d
b U' raard l"lng[
pas ver er na at Je alle aandacht weer in handen he t. Ite"
h I 'd de groep (lOl
er sagen van deze oefening af van de bereidwillighel van
mee te spelen.
p * 0 r . .. b Id d wolf uit
l/ elenlOg: Een bepaald personage, bIJvoor ee e
' leden
R ook . De groep'
o apJe, wordt op een stoel gezet. Dit is de verteller.
12
~
- - :
-
ondervragen de wolf. bijvoorbeeld: "Waarom val je [Och stl'eds kleine
meisjes lastig?" Iedereen die meent een beter antwoord te hebben mag
de wolf aflossen. Degene die wil aflossen gaat achter de verteller staan en
tikt hem op de schouder. De verteller maakt zijn zin af en de nieuwe
verteller neemt het over. Vaak is het nodig even een laatste zin te
herhalen of te veranderen om het verhaal een nieuwe wend ing te geven.
!-. * Oefening: Iedereen vertelt in het kort wat bijvoorbeeld het
mOOIste of dapperste moment in zijn of haar leven is geweest . Het doet
er niet toe of het echt gebeurd is of niet. Een variant hierop is het in
vertelvorm geven van een antwoord op een vraag. bijvoorbeeld: "Waar
was je vorig jaar op nieuwjaarsdag?". "Op 23 mei?". "Toen de oorlog
uitbrak?". "De eerste dansles?". enzovoort.
-x- Nu volgen een aantal individuele oefeningen om rot je eigen
'oral-hisrory' te komen.
----- "')
/
; * Oefening: Schrijf je eigen levensgeschiedenis in korte punten op.
Probeer eens of je door kunt schrijven naar een 'happy end' . Je bedenkt
eerst wat je allemaal zou willen doen of hebben in het leven. Vervolgens
doe je alsof het tien jaar verder is en je op de een of andere manier alles
gedaan en gekregen hebt wat je wilde. Vertel nu terug vanuit de
toekomst: "In 1994 was ik nog .... .. maar in het jaar 2004 ben ik .. ... . en
dat komt omdat.. .. . "
* Oefening: Ga na welke historische gebeurtenissen je in je leven
hebr meegemaakt. Zer achter al die gebeurtenissen waar. hoe en met wie
je op dar moment was en vertel deze verhalen.
* Oefening: Weef een rode draad door gebeurrenissen in je leven. Er
blijken vele rode draden te zijn, dus vele verhalen die je uir eigen
ervaring kunt vertellen. Een aantal voorbeelden van 'draden' zijn: ' Oe
jeugd toen-en-nu'. 'Opkomsr en ondergang van de arbeidersbeweging
verteld door een arbeider genaamd mijzelf. ' War ik hoorde over de
Balkan-oorlog en de Bosnische Servirs'. 'Fascisme toen en nu .. .'. ' SO
jaar visserij', 'Van de eersre radio tor de laarsre CD-speler', ' De buurt
100 jaar...' enzovoort.
Her is leuk om enige fo[O's of voorwerpjes re verzamelen mer
ber;;kking tor her onderwerp. Aan de hand daarvan kun je bijvoorbedd
vertellen hoe een belangrijk voorwerp in je bezit is gekomen.
13
...
'\
, !
I
, f
I
" ,
J ... Oefening: Maak een vertel wandeling langs histotische plaat
{../ __ . sen
waar zich iets heeft afgespeeld en vertel het verhaal erachter, Op deze
plaatsen kunnen echte monumenten staan maar juist de gewone plekken
kunnen vaak boeiende verhalen opleveren: 'het verhaal van de bakker '
'oma die voor haar huisje zat en altijd vertelde dat .,:, 'dat portiek w a ~ ;
je voor het eerst verliefd werd .. .'; ga maar weer eens staan zoals toen en
vertel. ..
Een mogelijkheid om de eigen 'mondelinge geschiedenis' vorm te geven
is het doen van een onderzoekje met gebruikmaking van bibliotheken,
oudheidskamers, enzovoort. De medewerkers hiervan helpen vaak graag
met het vinden van lokale verhalen en soms zijn er bijvoorbeeld oude
kranten en tijdschriften beschikbaar die tot inspiratie kunnen dienen.
De grote bibliotheken beschikken over consulenten die behulpzaam
kunnen zijn. Meer nog zijn oude mensen 'die het zelf nog hebben
meegemaakt' vaak goede informanten.
J '" Oefening: Ga je eigen familieleden eens langs en vraag of ze zich
nog iets herinneren van het jaartal of onderwerp waarover jij iets wil
vertellen. Bij oude mensen is het van belang dat je van hen kum
afkijken hoe ze vertellen; de manier van zeggen, taalgebruik en de
onderwerpen die men belangrijk vindt maken een verhaal namelijk
authentiek.
t '" Oefening: Probeer iemand te interviewen over vroeger, Daarna
vertel jij dit verhaal alsof je zelf die persoon bent. Zoek dus dezelfde
soort formuleringen en lichaamstaal. Vervolgens laat je deze los en vertel
je je eigen ervaring tijdens het interview: "Ik ben bij die en die geweest
en ze vertelde me ... Toen ze dat zei dacht ik nog ... en keek nog naar ......
Goed vertellen waarbij je doet of je een ander bent vraagt een zeer
intensieve en moeilijke voorbereiding omdat anders de kans bestaat dat
de vertelling kitscherig en oppervlakkig wordt.
Het doel van deze oefeningen is ervoor te zorgen dat je verhaal
authentiek overkomt en geloofd wordt . Hiertoe moet je een sfeer van
authenticiteit en vertrouwen oproepen.
Scheppen van een verhaal personage
De momenten waarop we voor het 'eerst sprookjes hoorden waren de
14
veilige momenten waarop er iemand was die op zijn woord vertrouwd
kon worden. Degene die toen vertelde was degene die ons inwijdde in
de vertelkunst. Als we aan dat moment van toen terugdenken komen
meestal ook de gevoelens boven die daarbij hoorden,
De kunst is om
Nu is het immers onze beurt om de luisteraars in te wijden in de wereld
van verhalen, een aan te bie_den en onze
(ingestudeerde) gevoelens met hen te delen.
In ieder van ons leeft wel een een verteller zoals
rondtrekkende minstrelen op kastelen, moeders met kinderen, oude
mannetjes op marktpleinen, Afrikaanse stammen met hun vertellers . Of
die beelden juist zijn, doet er nu niet zo toe; het gaat erom jezelf toe te
staan dat er vertellers binnenin je leven. Het zijn vertellers die je een
bepaald innerlijk gevoel kunnen geven. Kruip eens in de hui.d van zo'n
de!lkbeeldige vertelleun.doe,.l}ct onij die verteller bent .. .
Vertellers zijn scheppers van nieuwe werkelijkheden. Als de
schrijver het in zijn boek over een bepaald personage heeft, moet de
verteller deze persoon scheppen in zijn voorstellingsvermogen. Je kunt
net doen of deze echt bestaat en tijdens je verhaal aanwezig is. Voordat
de luisteraars komen heb je al een plek uitgezocht waar hij of zij zich
bevindt. Je weet precies de persoon is, hoe deze eruit ziet,
beweegt, enzovoort. Je weet zijn of haar naam en afkomst, je kent zijn of
haar vrienden en vijanden en je kent zijn of haar emoties.
c;?L.-- * Oefening: Schep een verhaalpersonage en vertel vervolgens een
verhaal waar dit personage in voorkomt. Houdt intussen steeds
non-verbaal contact met deze onzichtbare persoon. Kijk hem of haar
bijvoorbeeld af en toe aan alsof je een bevestiging wil horen, geef een
knipoog, enzovoort. Let op wanneer en hoe de luisteraars de persoon
opmerken en vraag hen na afloop hoe deze er volgens hen uitziet .
Herhaal deze oefening enige malen en gebruik iedere keer minder
'acts'. Op het laatst gebeurt er misschien wel helemaal niets maar zullen
de luisteraars toch 'iets' merken. De onzichtbare persoon, die alleen
aanwezig is in het bewustzijn van de verteller, maakt dat luisteraars in
een andere werkelijkheid belanden.
In alle verhalen waar bepaalde gevoelens zijn beschreven, zul jij deze
V moeten invullen het vertellen van een werken met
;/\ emoties. Wanneer Je een spookverhaal vertelt, zul Je Je op de een of
iets engs uit je eigen ervaring voor de geest moeten halen,
15
J
zodat je deze op het spook in je verhaal kuoc 'plakken'. Innerlijk
beschrijf je de ervaring, maar je noemt deze V(Klf de luisteraars een
spook. Doe je dat niet, dan heeft de tekst geen echte inhoud en komt
niet over .
Oefening: Een manier om contact te maken met die is
te doen of 'de angst-die-spook-heet' er echt is. Het is misschien een raar
idee voor een volwassene om dit te doen, maar je zult merken dat het
werkt bij het overbrengen van je emoties. Het helpt je om je de
vertelmomenten uit je eigen leven te herinneren.
_ Beschrijven van ervaringen
Het gaat in een vertelling om het doorgeven van ervaringen en emoties ,j .- .
en niet om teksten die de luisteraar net zo goed zelf had kunnen lezen.
Het is daarom belangrijk om een verhaal niet alleen uit het hoofd te
leren. Het gaat erom het verhaal 'zichzelf te laten vertellen' . Dit is geen
vrijbrief om niets voor te bereiden; iocegendeel! Alleen is de
voorbereiding van een vertelling anders dan de meesten denken.
Wie verslag wil doen van ervaringen moet iets hebben meegemaakt .
Alles waar de verteller het over heeft, heeft hij dus zelf meegemaakt of
hij heeft zich zodanig ingeleefd dat hij het meegemaakt zou kunnen
hebben. Ook als het gaat over vliegende tapijten, sprekende dieren, lang
vervlogen tijden en verre landen. De verteller brengt verslag uit van zijn
bevindingen en weet iets dat de nieuwsgierige luisteraar niet weet.
Wie wil venellen over de wolf van Roodkapje zal misschien naar een
dierentuin moeten gaan om wolven te observeren. Beter is het om op
zoek durven te gaan naar een eigen ervaring met een angstige
ontmoeting. Pas zo kan de ontmoeting met de wolf' ingekl eurd'
worden.
C'C-- Oefening: Beschrijf eens een plek waar je t'cht bent geweest; een
dorpsplein, een winkel, een huisdeur, een bosweg, je eigen huiskamer.
Probeer in een paar woorden de beelden te vangen.
* Oefening: Sla een boek met verhalen op en zoek tot je een verhaal
vindt dat bepaalde voorstellingen en herinneringen oproept . Beschrijf
nu, net als in de vorige oefening, een beeld dat bij je opkomt als je het
verhaal leest. Venel uitgebreid wat je innerlijk voor je ziet. Gaat het
bijvoorbeeld om een spookverhaal, dan zul je ergens uit je voorraad
16
4
'eigen levenservaringen' een angstig moment moeten opdiepen, Op deze
manier krijgt de tekst in het boek een lading mee,
Het benoemen van ervaringen is ook belangrijk omdat het je helpt in
innerlijke:. beelden en oog voor details geeft, Net als een
kunstschilder weet ook de venelIer een bepaalde sfeer neer te zenen door
e{'n enkele venelling. Hieronder volgen enige oefeningen om innerli jke
verhalen te schilderen,
'"------
* Oefening: Venel in het kon een paar gebeurtenissen aan een
aantal mensen, Sommige heb je wel echt meegemaakt, andere niet. Alle
beschrijvingen moeten overtuigend zijn maar je moet proberen ze met
zo weinig mogelijk details neer te zenen. De anderen moeten raden
welk verhaal klopt en welk niet.
* Oefening: Zoek foto's en gegevens van een bepaalde plaats waar je
nog nooit bent geweest, bijvoorbeeld de Zuidpool, zodat je aan andere
mensen kunt verrellen hoe die plek er volgens jou uitziet. Bedenk
daarbij dat een lezing en een verrelling twee verschillende dingen zijn,
Het gaat niet om cijfers en overzichten maar juist om het persoonlijke.
Verrel dus niet hoeveel vierkante kilometer ijs er is, maar hoe jij van de
ene op de andere schots moest springen en niet kon zien waar het ijs
ophield. De luisteraar wil jouw ervaring delen,
'" Beschrijf een ' echt bestaande' plaats in de
middeleeuwen, een onbekend land of een plek op de maan. Probeer deze
op verschillende manieren tt' beschrijven totdat je toehoorders aangeven
dat het verhaal geloofwaardig klinkt.
'" Oefening: Ga tor slot na waarom een verrelIer nu eigenlijk
geloofwaardig ovt'rkomt. Is een leugenaar eigenlijk ook een verteller en
een verteller een leugenaar?
Het beschrijven van ervaringen is overigens nog geen venelling; daanoe
is ook een struccuur, een bepaalde opbouwen een plot noodzakelijk,
Ervaringen vormen wel 'de grondstof' voor wat we willen verrellen.
17
Hoofdstuk III
De eigenlijke vertelling
Wie verhalen wil vertellen zal lange tijd moeten werken aan zijn
productie. Pas dan kan hij zich instellen op een steeds wisselend
publiek. Het verhaal moet namelijk een vaste, herhaalbare structuur
krijgen. De verteller moet hiertoe met zijn materiaal worstelen, zoals de
beeldhouwer met een steen en de schilder met zijn verf. Pas als het
verhaal werkelijk doorleefd is, wordt het tijd voor een vaste, letterlijke,
tekst. De verteller moet zich innerlijk verplaatsen in wat er in het
verhaal gebeurt om zich er een voorstelling van te kunnen maken. Het is
dan niet moeilijk meer om op de juiste woorden te komen.
Ook wie een geschreven tekst wil vertellen, zal eerst deze weg
moeten bewandelen. Het uit het hoofd leren van de tekst gebeurt pas in
een latere fase van de voorbereiding en is dan meestal niet meer zo
moeilijk omdat de verteller zich al een voorstelling heeft gemaakt van
de inhoud van zijn verhaal.
Tenslorre zijn er tijdens de uiteindelijke vertelling maar ook in de
voorbereidingsfase een aantal mogelijkheden om de spanning op te
bouwen en vast te houden.
Werken met tekst
Werken mer een vastliggende rekst gaar ner zo als werken met een
spontane tekst. Bij een vastliggende, geschreven, tekst zijn er echter nog
wat exrra complicaries. Laten we eens kijken hoe de procedure is als we
besluiten een verhaal uit een boek na te vertellen.
Het beste is de tekst een paar keer goed door te lezen. Let daarbij op
het specifieke woordgebruik van de schrijver. Probeer vervolgens na re
gaan waarom de schrijver juist di woorden gebruikt. Wie een verhaal
niet helemaal letterlijk wil weergeven, kan voor zichzelf een lijsr maken
mer zaken die wel essentieel zijn in het verhaal. Denk aan namen,
plaatsen, nerhalingen, speciale uitdrukkingen, enzovoort. Zorg dar deze
elementen in ieder geval een plek krijgen in jouw eigen herverrelling.
Leg daarna her boek weg en vertel hardop voor jezelf waar het
verhaal ongeveer over gaat. Je zult zien dat je bepaalde belangrijke
k
"I' h " bbk nde derails je
za en vergeet rerwlJ sommige, sc IJn aar on ere 'ene ,
18
bijblijven. Toch zijn die derails vaak weer bouwstenen om ror de resr re
komen. Zo werkr het geheugen nu eenmaal. Dit geldt voor de verteller
maar ook voor de luisreraar. Misschien blijft er niet veel meer dan een
schijnbaar onbetekenend voorval van de vertelling hangen. Dit zijn vaak
de beeldende momenten waarbij je je iers kunt voorstellen en deze
innerlijke voorstellingen onthoud je makkelijker dan feiten .
. Het taalgebruik in het verhaal vraagt misschien om een bepaalde
manier van vertellen. Beslis voor jezelf of je de tekst al dan nier wilr
aanpassen aan de taal van de luisreraars of als spreekraal .
Let op de manier waarop de tekst is opgebouwd. Een lireraire tekst
heeft meestal een bepaalde vorm die bepalend is voor de kracht van her
verhaal ; er kunnen herhalingen plaatsvinden of een bepaalde vorm van
beschrijven, ook de woordkeus kan belangrijk zijn.
Ook als je niet alles letterlijk wilt vertellen moet je roch letten op
bepaalde 'sleutelwoorden' , namen, uitdrukkingen, enzovoort.
Er zijn woorden die schijnbaar niers berekenen (namen
bijvoorbeeld), maar door hun klank of rirme roch een bepaald gevoel
overbrengen. 'Proef deze woorden als her ware eens. Herhaal ze en
spreek ze uit in alle toonaarden. Op die manier gaat de tekst iets zeggen
en aldoende kruip je als verteller in de jas van de schrijver.
De manier van schrijven wordt voor de verteller langzaam een
natuurlijke manier van zeggen en is geen boekentaal meer. Hij maakt de
dode letters ror levende woorden,
Een verhaal instuderen
Herinner je een gebeurtenis of een rek sr die je in een boek gelezen hebr.
Begin mer 'zo maar te vertellen' en herhaal deze procedure van tijd rot
tijd waarbij je je acriviteiten sreeds uitbreidt. Iedere keer als je blijfr
steken ga je rerug naar her oorspronkelijke verhaal en verrel je met eigen
woorden weer verder. Je zulr merken dar je op die manier steeds minder
woorden gaar opzeggen, maar dar je gewoonweg hardop zegt war je voor
je zier . Jij kijkt als her ware naar een film die niemand om je heen ziet
en daarom speel je voor een soort verslaggever.
Het is handig om tekeningen bij tekstgedeelres te maken. Bij een
eenvoudig verhaal zijn vijf rekeningen voldoende; n van her begin, n
van het slot, n van het hoogte- en dieptepunt en ror slot nog rwee van
het moment voor en na het hoogtepunt. Bij een ingewikkelder verhaal
kun je de diverse hoofdstukken ook weer volgens dir parroon indelen.
Schrijf dan uit het hoofd in een paar sreekwoorden de rode draad van her
19
verhaal op. Vervolgens kies J'e e
en personage uit '
. .. f h Je verha I
In zIJn 0 aar ontwikkeling. Ook e a en Verd ' .
. . en personage kun 'e' Iep ie
zIJn of haar verhaal in steekwoorde J Ulttekene
n weergeven H n en
k k . . k . . Oe meer
ara tenstJe en Je vindt hoe beter BI ..
.. . e angrlJk zijn in ieder
naam, leeftiJd, woonplek, kleding f: T . geval de
.. ' aml Ie, relaties, vriende
vIJanden, enzovoort. Misschien weet J'e ook . ' n en
wel lets Over ..
bezit, wensen, politieke ideen hobbie 1" zIJn of haar
, s, re Igleuze achter
vervoermiddel, enzovoort. grond,
Ook al heeft de schrijver er niets over ve Id .
. . rme ,toch IS dit SOOrt
mformatle van belang. Als de gebroeders G . h
, . , C1mm et hebben Over
RoodkapJe, dan roept dat bij iedere verrelIer w
. . . eer een ander beeld 0
Voor de een IS ze een zevenJaflg, keurig bedeesd '. p.
I k h meisJe met vlechtjes en
a sc oenen. Een ander denkt aan een puber die I .
We eens wd weten
11
Wat
er a emaal voor avonturen in de wereld zijn te bel D
even. I t worden dus
twee totaal verschillende verhalen omdat iedere vertell
er een andere
emotie bij de tekst kreeg, ondanks het feit dat de letterlijke tekst
dezelfde is.
Een verhaal spannend maken
Elke saaie situatie kan spannend worden gemaakt. De verteller verstaat
de kunst om ergens een probleem van te maken en de oplossing ervan
uit te smeren tot de laatste zin van zijn verhaal.
Soms is iets of iemand vreemd of verdacht maar weet de luisteraar
nog niet precies wat er aan de hand is. Ook kunnen zich onverwachte
wendingen voordoen die door mensen of voorwerpen teweeg worden
gebracht. Iets of iemand hoort bij een komplot of de verteller kan
personages in het verhaal ten tonele voeren die iets weten wat de
nieuwsgierige luisteraars niet weten. Het inbrengen van een
boodschapper bijvoorbeeld, is een klassieke manier om het verhaal een
. . loO k ezens
bepaalde wending te geven. Ook dIeren en met-mense 1) e w
. h . ens vaak niet
kunnen de personages helpen. In veel verhalen IS er oveng
eens nodig om allerlei extra dramatiek in te voeren. ..
. ' ror overdrl}ve
n
.
Beginnende vertellers hebben nogal eens de neig lOg
d
. h . r spannend. !)at
Alles moet groot en bijzonder zijn, an ers IS et me
l
oOk I f van het soort
hoeft echter niet altijd al hangt het natuur IJ we a . ,
, een 'verhaaltjes
verhalen en het soort publiek. Bedenk dat de verteller g
verrelt, maar de waarheid. en
. Ide sfeer breng
Een 'saaie' weg kan de luisreraar al meen bepaa benen,
. . . de 0
. , l oO k voor Je Ziet,
door alleen maar te beschrijven wat Je mner IJ
20
de huizen. hrr w('er en de tijd vun ht,t jlllIr. ,1( ,i:t'Urt'n V,Ul .1('
buitenlucht. enzovoort. Dt' pot'zie vnn de nutuurht' S<,' hrij\'illl! boeit rn dt'
luisteraar zin om ml't de v(rtdler Ol' It' .11 "'\11.
Enige mogl'lijkhedl'n om de sl'anning Ol' te I){ll\w('n:
- Het hardop uitsprt'ken vlln gedachten die em 1x'l,,,,IId rersnl\n.
voorwerp of pl,mts kunnen oprol'pen: Ul' snuie \\'('s wordt hed 'lIldt'rs als
de verteller denkt ' haar' daar ann te zulll' n tn' !li' n ot ,lis de wrtdler zijn
angst om gezien te woruen uitspreekt. De wcg bn Iwm ook dOt'n
denken aan ..... die kecr in zijn jeu.l!d toen .. ... en ht'f verh",,1 h..' ,i:int.
- Het vertragen van de tijd kan ook spanning opwt' kktn. Det'lnit,t
droogjes mee ..... dat de deur open ging ...... mlUu vertd vnn m(>n1t'1lt tot
moment precies wat voor gduiden die deur maakte (Ol'n hij 0l't' n.l:ing:
hoe hij knarsre, hoe de knop IlIngzunm omgedrallid W(rd. enzovoort. Vol
spanning wachten de luisteraars tlf wie cr binnenkomt. Dit noemen wt'
het slakkenperspectief. De slak immers necmr bhu,dje vnor bhuldje wnar
en kent misschien niet eens de hele boom.
- Het versnellen van de tijd geeft eveneens een onverwadlte wending.
De verteller ziet er niet tegenop de tijd naar zijn eigen hand re zew:n en
gaat argeloos verder met" ... en honderd jaar later ..... V.lnuir een
vogelperspectief voltrekken zich geschiedenissen door de eeuwen heen.
- Een onverwacht standpunt houdt de spanning vasr. Je kunt een
moordverhaal vertellen vanuit de dader muar ook vanuit de ervaringen
van het slachtoffer. vanuit getuigen. vunuit de beleving van vrienden en
bekenden, politie, criminelen. buren, journalisten of de huismuis. De
verteller kan zelfs het verhaal vertellen van het mes dut zo gmag blOt-d
wilde zien. Als een soort koerier doet hij (afscandl'lijk) zijn versLIg. nuar
hij kan ook opbiechten zelf de moordenaar re zijn. Door dit laatsre
schept hij een intieme band met zijn luistel'luHs. want wie Stopt zijn
oren dicht als hij in vertrouwen wordt genomen en iers te horen krij!!t
wat nog niemand anders weet? Als het bovendien een taboe betreft en
ook nog spannend is. wordt het al heel moeilijk om niet te luisreren.
_ Een wisselend gebruik van persoonlijke voornaamwoorden geeft
onverwachte effecten. Een verhaal kl inkt heel anders als gezegd wordt
"ik ben de moordenaar" of "hij is de moordenaar". maar de vem' lIer kan
net zo goed vertellen dat 'wij' moordenaars zijn. Je kum bijvoorbeeld
zeggen: "Namens ons moordenaars kom ik iets venellt'n over hoe het
voelt om opgesloten te zijn". Maar 'wij' kan ook slaan op de t\siek
aanwezigen; het publiek kan als mede-moordenaar aangesproken
21
"l
I
.1
worden, al hoeft dat niet expliciet te gebeuren!
. verf(' en Moordenaars onder elkaar hebben een andere manier van 11
. ntstaat
dan advokaten, rechters of bezoekers van een verhalenhuis Er 0
een speciaal soort vertrouwdheid als het publiek in de 'ons'-stijl wordt
aangesproken. Bepaalde zaken hoef je dan niet uit te leggt:n; 'ons kent
ons' nietwaar? Je gaat er gewoon vanuit dat iedereen het gevoel krnt hOt'
het is om opgepakt te zijn. In dezelfde bewoordingen waarmr r je aan
mede-criminelen iets zou vertellen, vertel je dit aan hrt publiek. '
Deze trUC werkt wonderwel. De meest nette burger die toevallig op
een verhalenavond is beland, zal zich in het moordenaarsmilieu
thuisvoelen. Belangri jk is dan dat taalgebruik, termen en gewoontes
kloppen met wat gangbaar is in het desbetreffende milieu. Het kost
behoorlijk wat tijd om dit uit te zoeken. Bedenk dat men in het huis
van de dief niet over stelen praat. Vaak zijn er heel wat eufemismen om
zaken te verhullen; 'stelen' heet dan bijvoorbeeld 'iets lenen',
Moordenaars spreken niet vaak van gevangenissen; ze praten over
'Leeuwarden' en bedoelen daarmee de, voor iedere aanwezige bekendr,
strafgevangenis in die plaats. Uit de loop van de vertelling begrijpt de
mede_moordenaar/luisteraar, mits goed verteld, vanzelf dat 'Leeuwarden'
staat voor een penitentiaire inrichting.
Niet alles hoeft duidelijk te zijn, onduidelijkheid schept ook een
zekere spanning. Maar de verteJling moer wel begrijpelijk zijn en
authentiek overkomen.
_ Her gebruik van de verschillende tijdsvormen wekt spanning op:
"Vorige week is er in de srad een moord gepleegd", klinkt anders dan
"Ik waarschuw je voor de laatsre keer, anders zal ik je neersteken".
Er zijn nog andere tijdsperspectieven die de spanning kunnen
benvloeden; de verteller kan zelfs vanuit her perspeCtief van de dood
vertellen, bijvoorbeeld in een spookverhaal: "U kunt her geloven of niet,
maar ik ben pas vermoord. Ik zal u vertellen hoe dar kome. .. "
Ook een plorselinge herhaling van voorvallen uit het verlrden (flash
backs) is mogelijk.
Een verhaal is een formule waarin wordr uirgedrukt hoe een probleem
wordt gemaakr en weer opgelost. De nieuwsgierige luisreraar wil dit
weten en de verre lier doer her haarfijn uir de doeken. Als alles duidelijk
is, is het verhaal afgelopen. Een verhaal zonder 'noodzakelijkheid' is
geen verhaal. Alleen maar porisch beschrijven hoe mooi een rivier is. is
geen vertelling al kan dat op zich prachtige woordkunst zijn. Ergens aan
22
p
l
I
~
t .
/,
I,;
I
~
1 .
>
her btgin van her verhaal moet iets gebeuren dat de vertelling in
btwtging zet zoals l'en bericht. de komst van een vreemde, een
voorsptlling, een aanval of becovering.
Een aardigt oefening voor beginnende vertellers is aan het begin van
de verrl'IIing een probleem in het midden leggen voor de luisteraars .
... Oefl'ning: Gel'f een probleem aan vanuit een personage: '"Ik ben
net bescolcn en ga nu ... "
... Oefening: Gcef een probleem aan vanuit de verteller: "In een ver
land letfde eens een rijk man, deze man werd bestolen. En toen .....
De kunst van vertellen is om de spanning op te voeren naar een
hoogttpum en dan af te bouwen naar een goed slot. Klassiek is
bijvoorbeeld het sprookje. Iets gebeurt driemaal; dat is de code. Aan het
begin van het verhaal is er bijvoorbeeld een brief, die niet open mag.
Latcr, soms veel later, komt de brief opnieuw aan de orde in het verhaal.
Weer mag hij niet open. De derde keer wordt de brief opengemaakt. Zo
stopt de verteller. soms als een schijnbaar onbelangrijk detail, in het
begin van zijn vertelling de e1ememen waar hij later op bouwt .
... Oefening: Maak ecns een lijstje met 'problemen' ; bijvoorbeeld een
jongen ziet een meisje en wordt verliefd, er omstaat ruzie over een
erfenis, Breng vervolgens struccuur in hec probleem aan; wat is voor een
buitenstaander noodzakelijk om te weten? Dit is het begin. Ga dan na
welke elementen ertoe bijdragen om zicht op de oplossing van het
probleem te krijgen; bijvoorbeeld een geheim dat bekend raakt bij de
luisteraars,
Ga vervolgens als een soort legpuzzel na welk 'probleem' en welke
'oplossi ng' het beste past in het verhaal en via welk personage dat aan de
orde zal komen . Met andere woorden; laat als verteller niet meteen het
achterste van je cong zien, dan is de spanning eraf, Je bem eigenlijk aan
het componeren: Hoe is de ouverture? De finale? Wat is staccato? Waar
vallen de sriltes? Waar komt het hoge woord eruit? Je stem past zich
vanzelf aan, hij wordt harder en zachter, versnelr en verrraagr.
23
I i
1
! .
,
! .

! I
IV
Mogelijkheden om de vertelling kracht
bij te zetten
Lichaamsta.'d
Het grote verschil tussen het schrijven en vertellen van verhalen is dat
de verteller tw talen gebruikt. Hij gebruikt naast de letters ook de taal
van zijn lijf. Of de luisteraar bereid is iemand te vertrouwen, hangt af
van de relatie die er is tussen de verteller en de luisteraar op een uniek
en onherhaalbaar moment. Meestal is men bereid iemand te vertrouwen
als er overeenstemming is tussen woorden en lichaamstaal, of beter
gezegd de hele uitstraling, van de verteller. Het is dan ook een eerste
voorwaarde dat beide talen met elkaar in overeenstemming zijn.
Er is geen kant en klaar antwoord op de vraag hoe dit precies moet.
Het geheim zit hem niet in wat trucjes, maar in de oprechtheid van het
verhaal. Het gaat in de eerste plaats dan ook niet om de juiste gebaren of
stembuigingen, maar om de echtheid van je woorden. Toch kun je,
paradoxaal genoeg, best instuderen hoe je geloofwaardig kunt worden.
De verteller werkt op een andere manier met zijn lijf dan de
toneelspeler, al zijn er acteurs die verteltechnieken gebruiken en
vertellers die acteren. De verteller hult zich niet in de
(schijn)persoonlijkheid van zijn personage, maar blijft herkenbaar als de
persoon die hij in het dagelijks leven is. Hij voegt geen nieuwe,
ingestudeerde, eigenschappen aan zichzelf toe maar gaat op zoek naar
ervaringen en kwaliteiten die al in hemzelf aanwezig zijn. Hoe bewuster
hij zich is van zijn eigen rijkdom aan emoties, des te overtuigender zal
zi jn verhaaloverkomen.
De eigen, natuurlijke lichaamshouding zal de vertelling
ondersteunen; het lijf kleurt 'vanzelf de emoties in de tekst. Wie
immers cht iets aan iemand te vertellen heeft, zal in onze cultuur
bijvoorbeeld vanzelf oogcontact maken. Toch is het goed mogelijk dat
de verteller juist niemand aankijkt. Bijvoorbeeld als hij herinneringen
ophaalt en verzonken is in overpeinzingen over zijn ervaringen. De
d
. I ' en vertelde,
vrouw Ie voor het eerst JO haar leven haar oor ogservanng
kon alleen maar stotteren en huilen en keek niemand aan. Wie zou haar
24
dat kwalijk nemen? Hoe sterk was haar verhaal! Her was ontroerend om
te merken hoe deze vrouw de aanwezigen verrrouwde en voelde dar er
nu, na vijfrig jaar, eindelijk een plek was waar mensen openstonden voor
haar verhaal. De verrelling wordt een daadwerkelijk delen van,
gecontroleerde, gevoelens en nier langer een opgezegde tekst.
Ondanks deze opmerkingen is het toch goed als een verrel Ier zich
oefent in theatervakken. Als hij wil optreden moet hij goed hoorbaar
zijn en een goede houding hebben. Zelfs de vrouw die haar
oorlogservaringen vertelr moet verstaanbaar zijn als ze voor een publiek
haar verhaal wil doen.
Wie in het begin teveel aandacht aan het lichaam geeft, kan juist
verkrampen. Als je goed vertelt, zul je merken dat je lijf 'vanzelf mee
doet. Verandert de verreistijl, dan veranderr vaak ook de
lichaamshouding.
* Oefening: Verrel een gebeurtenis, bijvoorbeeld een ruzie eens
afstandelijk en daarna emotioneel betrokken. Noteer de verschillen wat
betreft lichaamshouding, gebaren, stem, enzovoort.
Er zijn als het ware twee extreme luisteren verrelsrijlen:
_ Als opa in zijn luie stoel ; zich onderuit gezakr oude rijden herinnerend.
AI
k
an op d
e mark(' een aCtieve lichaamshouding, klaar om
_ s een oopm '
P
de an
deren her liJ'f gebogen naar de ander.
ce reageren 0 ,
. )' haamsraaI ce oefenen is je bewusr ce worden
De beste manier om mee IC '
I
"kl len die hee lijfheefe om iets ce verrellen. Naast
van de vele moge IJ le( .'
.' h I wat andere lichaamsdelen die hun zegje
de mond zIJn er nog ee '
kunnen doen.
b
'd' 'verhaal eens zonder
*
O
e ' ng' Verrel rer voor erel Ing Je
Clenl . "
. d kk I "k alleen met gebaren aan te wIJzen
D dir door Ulr ru e IJ
woorden. oe . D klanken van de letters kunnen
. de ruimte Iers gebeurt. e
war en waar JO " b" rbeeld alles aan en zegt al
D wsvinger WIJsr IJvoo
daarbij helpen. e J "d "deze' enzovoort. Overdrijf
'd' , 'd r aar ,
'd' van Ie, a,' . . "
wijzend de leuer .. n Bij de uitemdelIJke
r
e maken en ver ce Wijze .
. ebaren groo
e
,
door Je g . If wel weer klemer.
d ebaren vanze .
verrelling worden eg,. zonder woorden Iers te
I"kheden er zIJn om
Onrdek welke moge IJ k . h len of bezweren. Handen
n wijzen maar 00 JO a
vertellen. VingerS kunne . d maken of gebalde vuisten
enheld en vre e
kunnen gebaren van op
25
worden. Armen kunnen omarmen of afsluiten. Er zijn zdfs vertellers dir
hun armen gebruiken om al vertellende in de lege ruimte ren SOOrt
beeldhouwwerk van hun personage te maken.
* Oefening: Vertaal de geschrevt'n tekst in een soort doventaal die jl.'
zelf bedenkt en maak hiervan een soort mimevoorstelling. Probeer om
steeds vanuit andere lichaamsdelen te vertellen en dit zowel zitrend,
staand of lopend. Ontdek de verschiIJen.
Ook ogen kunnen iets vertellen: in plaats van te zeggen "hij zag
iemand aankomen", kun je heel sterk naar de deur kijken, alsof je
iemand daadwerkelijk ziet aankomen. Je kunt een luisteraar aankijken
met onschuldige grote kijkers die vertellen dat het absoluut waar is wat
je zegt. Het geven van knipoogjes en het opzetten van grote ogrn wrrkt
vaak sterker dan woorden.
De oren kunnen vertellen door met een half gedraaid hoofd ergens
naar te luisteren en na stilte te zeggen: ..... ze komen ... " Dit dwingt de
toehoorder om 'mee te luisteren'.
* Oefening: Laat mensen in een groep opschrijven welk
lichaamsdeel ze het belangrijkst vinden voor een verteller. Er mag maar
n lichaamsdeel genoemd worden al zal iedereen wel begrijpen dat de
verteller juist zijn hele lichaam moet gebruiken. Vorm groepjes van
mensen die hetzelfde lichaamsdeel hebben gekozen. Zo ontstaat een
'mondengroep', een 'orengroep', een 'ogengroep', enzovoort. Iedere
groep moet nu argumenten zoeken waarom juist dit lichaamsdeel het
belangrijkst is.
Eventueel kun je elke groep ook nog een opdracht met betrekking
tot het gekozen lichaamsdeel laten uitvoeren. Zo kan de 'ogengroep' de
ogen dichtdoen of de aanwezigen vragen met de ogen dicht naar een
verhaal te luisteren. De bedoeling is zich op z'n manier aan de anderen
te presenteren dat deze overtuigd worden. Hier komt het dus aan op
'koopmanschap' en overredingskracht.
In feite komen al deze oefeningen neer op bewustzijn en aandacht. Her
is een groot verschil of de verteller kijkt of ziet, hoort of luimre, of hij
alleen een tekst weergeeft of met elke vezel van zijn lichaam betrokken
is bij het vertelde. Wanneer de tekst geen probleem meer vormt, is het
goed op allerlei manieren met het verhaal te spelen. Zo zijn er nog heel
wat ontdekkingen te doen wat betreft de lichaamstaal.
26
Iedereen die wel eens op een terrasje heefr gezeren, weet hoe boeiend
het is om onbekende mensen te observeren en aan hun lichaamshouding
hun verhaal af te lezen. De n struikelt over zijn eigen voeren, de ander
sjokt door de straten met een kromme rug, de volgende loopr arroganr
rechtop en kijkt wat neer op de mensen, wr een ander kijkr bijna
onderdanig naar boven of is wat schichrig.
De verteller weet dat zijn eigen lichaam ook iers uirsrra.1Ir, maar hij
zelf kiest per verhaal wat hij wil uitsrralen. Her verschil tussen hem en
de mensen in de straat is dat hij wr hoe zijn uirsrraling is en daar hard
voor heeft moeten werken.
Een fout die vaak gemaakr wordr is dat men denkr geen boodschap
uit te zenden als men niets zegt. Er wordr echrer vanaf het allt'reersre
moment een non-verbaal signaal naar de luisreraars uitgezonden. Her
kan zelfs gebeuren dat een verteller di e de teksr kwijr is, toch de
aandacht van het publiek weet vast te houden, doordat zijn lichaam
actief aanwezig is en geen paniekreactie laat zien. Dar wil nier zeggen
dat er veel beweging moet zijn. Inregendeel!
Het publiek kan iemand zien die 'alleen maar' op een seoel zit en
vertelt, maar weet niet hoe innerlijk actief het lichaam van de verteller
is. Soms loopt hij bijvoorbeeld heel langzaam naar zijn stoel en slaat
vervolgens een dik verhalenboek op. Er wordt niets gezegd, maar er
'heerst' een heel verhaal.
Het omgekeerde gebeurt soms ook als een verteller veel probeert
duidelijk te maken zonder dat het lichaam er als het ware bij is. Hij is
'afwezig', al komt er geluid uit zijn mond. De ogen gaan alle kanten op,
de handen wriemelen of hij maakt veel overbodige bewegingen. Het
publiek zal dit gedrag makkelijk overnemen.
Vertellen is ook de kunst om iets nit te zeggen. Wie deze kunsr
verstaat heeft zijn lichaam onder controle. Elke beweging is bewusr en
natuurlijk en er zijn geen 'acts' meer nodig die afleiden van de woorden.
Met dat lichaam kunnen de luisteraars zich idenrificeren. Als her
lichaam van de verteller, hoe bewegelijk ook, rusrig en geconrroleerd is
zullen de luisteraars die rust en aandachrigheid overnemen. Ondertussen
. d sr van de verteller naar een andere rijd en wereld en schepr zo
reist e gee
nieuwe werkelijkheden.
Een ander veel voorkomend misverstand is de gedachre dat een reksr
k
orden Men denkt dat als de verteller de
neutraal weergegeven an w . .
tekst maar goed heeft ingestudeerd en duidelijk praar, de vertelling
. rdt is dat ook de manier van zeggen, die ook
klaar IS. War vergeten wo
27
1, F. SChUfZ von Thun, Hot btdotlt
U? (Gronin)(en 1982).
wt"r ht,<,tt te' m:lke'n mct lid",.u\\st ,I;11, ,k tt>bt hd'nvl\\t'lt.
lu i ${('r.l u's lmft'n l'\('h'lh't' de' Wl"'f\kl\ lil\(' dt' \'t'nrllt.
r l t I St ;IIlt
ft',!.:t'I\ll\'t'f hii Dit k, ' , ,
,111 I fflt ,11 tt' (\f
syml'Mhie ol'\\'tkkt'n.
\ &:h\ltl \'01\ 1'h\ll\ I lil n t'f via, dk.mf S\\tns llwrl.II'I'('ndr of
IIl\nvullt'lhle, die' i(,kf W('(' f """I' \ I
' " , n, cr
0r'rot'pt'n bij Ut' lui$tl'r.lMs:
-.k kum :r.:\kdi ik \'l.'ffl' lkn. In I'.'itt' ,'t' dIm It' ri. ' 0 '
,..t t'mot It'S
nil,t tt" latt'n zit'n. lx- indmk dllt it' 'e'f hown St'll:\{' wordt II snd
t'n ht't g('VUaf d.u ut' snl\i ('n 'lIl' 111\1't'rSI\()nli ik Wllr\lt ,
- Je kum a\,pdkft'nu wrrdkn. ['or mi kid v,m h('t \'t'rtdd(' dot, it' t't'n
benx'p op dt" luisfl'n\llf. ,k kunr (,'('n mom II ol boodsdl"I' in it' \'erlhllil
Storpt'n en zo ue luistt'nI;11'$ tm mdt'f Hl inl icht I l\\Zl'tll'n, H(,t
nadt"l k.Ill zijn dat dl' luistt' m:lrs z.irh 1I1'\..:('ft'l\ om..! \{ ze ,,\\dt'n dlU h('1\
iets wordt WlI If\h\(\r Zi' zir h nil't vrij \I"dt'n,
- Je kunt t'x\'ft'Ssit.f vi:rrdkn. Dit is ",\()f ..1(' \'t,rtdkr ('t' n m mirr om ht,t
hart te luchten. \\':It hij uil' vindt vlIn Jt' in hel ht,t
verh.ml. \'<In het publiek en \ ,It helH zdf dkm houdt, wmdt
uirdmkkdijk in Iwt "erhaa!. Del{' kan em sfn'r
oproepen wn 'wij onJa elkal\r' \\,lIlfdonf {'('n snit'uu' v('rbinding nlUIr
de luistemars onrst'llnt, \\ e11X'sHlnt het ti It Jt' v(,rtdling oub(\lIig
en zelfs genant wordr of d.1t et'n v('rrdkr hier zo nodig 'ziin t'i kwiit
moer' en reveel !1;.mdl\l'hr voor zidll.df opeist.
- De relarionelt' verteller dn,lrel1tt'I!{'n dot'f bt'Wllst ('t' n I'l'rtlt'p op de
aanwezigen. Hoewel soms all(,t'n m \ Ir in ICh{('n, is er et'"
wisselwerking russen vertdll'r en publil'k. die sterk w('rkc. Dr vem'lIrr
is al gauw een soort 'woordvoerder' vnn wnr Jt baig houdt
omdat hij zelf de aanzetten daartoe I.!l'gev('n het'ft. De rt'nC! ies, sf('er, en
dergelijke. bepalen voor een dt'd de vertdling.
Bij al dezt" mogeiijklu'Jen gllat het lidl!\nJ1l vllnzdf ('tn houding
aannemen, Wanneef je extft'em bem St' richt op het manil'ult'f('n v 111 de
luisreraars (zoals een marktkoopman), kijk je mensen vllnzelf IUln ('n zit
, ,. , ' ' I 1 I '1 houd VlIJ) hrt
of sta Je er actief bi" \""anm'er Ie meer gene lt )e11l op ( r 11
verhaal, de boooschap of de herinnering, zul i(' et'n Il1lltre
lichaamshouding aannt'men (zoals 0l'a in zi in stoel bi i dl' h,wd),
Voor beginnende verrt'lIel'$ is het gnt'd bij de voorbeft'iding m('t'r
een soort koopman te zijn die zijn verhanl 'moet slijten' rn dus
28
overdreven Contact met zijn luisteraars houdt. Als je daadwerkelijk voor
het eerst op de verte!stoe! zit, heb je de neiging om gebaren temg te
nemen vanwege de spanning. Dus wie al naar binnen gekeerd brgint te
vertellen, loopt het risico dat hij of zij het lichaam helemaal niet meer
durft te gebruiken O ' " , I' .
. vengens IS opa s stol' lil een zaal technisch veel
moeilijker, want de achterste rij moet het verhaal ook kunnen verstaan.
Soms is dus de ene vertelstijl beter, dan weer de andere. Dit hangt af
van het verhaal, het doel van de verrelling en je publiek.
Werken met attributen
Allerlei objecten kunnen aanzetten tot verhalen. Sommige voorwerprn
worden zelfs speciaal bewaard vanwege hun herinnering; foto's,
souveniers, kledingstukken, schilderijen of boeken. Er zijn musea waar
door middel van allerlei voorwerpen verhalen van vroeger bewaard
blijven; ze wachten op een verreIIer die hun glorie weer tot leven brengt.
Alle voorwerpen hebben een verhaal en kunnen inspireren maar dit
geldt ook voor de mensen die ze bewaren.
Suggestiever dan een voorwerp te beschrijven is iets bij je te hebben.
Toch moet je voorzichtig zijn met het gebmik van attributen omdat ze
afleiden van de vertelling.
Het is belangrijk dat je als beginnend verteller eerst de kern van de
vertelkunst onder de knie krijgt en niet bij voorbaM al gaat vlucluen
door er toneelstukjes van te maken. Wie in het begin van zijn of haar
vertelcarrire staat kan zich beter beperken tot de verteltechniek. Dus
als we het hier over attributen hebben, gebruiken we ze op een
vertel-manier.
Hieronder volgen een aantal voorbeelden van het gebruik van
verrelattribu ten:
- Een ansichtkaart, brief, foto, ketting, steen of kledingstuk is leuk om
een verhaal mee te beginnen, bijvoorbeeld zo: "\Xfillen jullie weten wat
dit is?" of ..... hoe ik hier aan gekomen ben? Nou dat is een heel verhaal,
luister maar ... ".
_ Ook bruikbaar is het gegeven dat in Afrika vertellers zijn met een
knapzak vol 'rommel' op hun rug. Wie het verhaal van het bordje of
pannetje wil weten kan daarover onderhandelen.
_ Reisverhalen kun je vertellen aan de hand van uit verre landen
meegebrachte voorwerpjes. Eventueel kun je langzaam een koffer
uitpakken en bij elk volgend voorwerp een ander verha.,l vertellen.
_ Ook kleding wekt een suggestie op maar je moet ervoor waken uat je
29
,
"
J
i

t;
j
I

I
1
I
1
I
1
,
I
, .....
0.'
o.
geen toneelsrukje op gaat voeren. Je blijft als verteller n v .
an ons,/r
hoort bij deze wereld en bent als zodanig herkenbaar. Speciaal kl . .
. . ' tdlng I1
functIOneel als Je net JO Peru bent geweest en tijdens je Peruaanse
vertelling een Indiaanse jas aantrekt, maar 'indiaantje spelen' is iers
anders.
- Er bestaan specifieke vertelattributen, zoals verteldoeken. In ons land
kenden we de smartlap met plaarjes, aan de hand waarvan mtn zijn
verhaal vertelde. Hiertussen sronden vaak teksren die de luisteraars mtf
konden zingen. Zo is de smartlap aan zijn naam gekomen.
- Vertel kastjes zijn een variatie op dit gegeven. Bij het Japanse
Kamishibai-kastje, dat lijkt op een soort televisie, verschuift de Verteller
een serie kaarten met illustraties uit zijn verhaal. n stap verder en we
zijn bij de poppenkast, de toverlantaarn, het flanelbord en misschien wel
bij de standwerker met zijn verhaal.
- Soms gebruikt men riruele objecren zoals een 'talking stick' die bij
bepaalde Indianensrammen rondgaar als men bij elkaar zir. Wie de srok
in zijn hand heefr, krijgr her woord,
- Elders gaan muziekinstrumenten van hand ror hand en wisselen
verhalen en zang elkaar af. Ook worden verhalen vaak gezongen, waarbij
men zichzelf begeleidr of zich lr begeleiden. Denk maar eens aan
minsrreels en troubadours.
- Soms geefr men in een verrelgroep een voorwerp zoals een speciaal
houtje of een steenrje door. Vooral een vertelsreen wordt vaak gebruikt.
Degene die hem vasr heefr is de verteller. Er kan nu nier door elkaar
gesproken worden zodar her verschil russen de vertelling en her gewone
gepraar duidelijk wordt.
,
j
I
i
i
,
I
J
,
j
I
I
Hoofdstuk V
Belangrijke sociale aspecten bij een
vertelling
Voor en tijdens van een vertelling heb je altijd te maken met de
volgende aspecten:
a. Je verhaal (soort, lengte, opbouw, taalvaardigheid en taalgebruik)
b. De luisteraars (aantal, achrergrond en leeftijd, verwachting)
c. Jezelf (vertrouwen wekken, aandacht krijgen, lichaamstaal, srem,
spanning)
Je verhaal
Om te weren welk verhaal je het besre kunt kiezen, moer je eerst weten
waarom je eigenlijk wil vertellen. Heb je er een bepaalde bedoeling mee,
of verrel je rer ontspanning?
Ga na aan wie je zou willen vertellen. Hoeveel roehoorders zijn er)
War verwachren ze? Is er een bepaalde gebeurrenis rer gelegenheid
waarvan verteld wordr? Hoeveel tijd is er beschikbaar? Wat voor
verhalen kent her publiek al? Een antwoord op deze vragen beperkr de
verhaal keuze al behoorlijk. Vervolgens moer je je afvragen of je een
eigen gemaakt verhaal of een verhaal uit een boek wil vertellen. Bedenk
dat wanneer je een verhaal uit een boek vertelt, dezelfde problemen
opduiken als bij een eigen verhaal. Je zult hard moeten werken aan de
innerlijke voorstelling die een tekst bij je oproept.
Voor de lengte en opbouw van je verhaal zijn leeftijd en
bevattingsvermogen van het publiek belangrijk. Het is nogal een
verschil of je aan kinderen of senioren vertelt. Wie voor een onbekende
leeftijdsgroep wil verrellen doet er dan ook goed aan zich te informeren
over de specifieke eigenschappen van die groep. Als richtlijn kun je er
vanuit gaan dat hoe jonger het publiek is, hoe eenvoudiger en directer
het taalgebruik dient te zijn.
Bij kinderen zijn korte verhaaltjes met eenvoudige zinnen
belangrijk. Abstracties of zaken die niet in de directe kinderwereld
voorkomen zijn niet geschikt. Aan de andere kant sraan kinderen veel
opener voor sprookjes en het wonderbaarlijke dan volwassenen.
Tieners hebben vaak een korte spanningsboog en houden van
31
realistische dramatiek.
Vertel je aan senioren dan moet je vooral rekening houd
en met de
fysieke situatie van de luisteraars. Zit men goed? Is men na h .
ar et toder
geweest? Zijn er luisteraars die doof of suffig zijn?
Ook moet je in je verhaal rekening houden met het de
taalvaardigheid en het taalgebruik binnen bepaalde maatschappelijke
groepen. Kinderen die opgroeien in een 'taalarme' omgeving hebben een
ander niveau op dit gebied dan kinderen die van huis uit een rijke en
gevarieerde woordenschat meekrijgen. Verder hebben
randgroepjongeren een andere taalgebruik dan 'kakkers',
Soms wordt een verteller speciaal ingehuurd om de taalvaardigheid
te vergroten. Je moet je dan afVragen voor wat voor groep je op moet
treden en of je je woorden dient aan te passen.
Welke omschrijvingen de verteller gebruikt en of hij met een
accem, in dialect of in Algemeen Beschaafd Nederlands spreekt, bepaalt
hoe de vertelling overkomt bij het publiek. Soms wil hij de suggestie
wekken dat hij de wereld van de aanwezigen kem of er zelf vandaan
komt. Alles wat hij dan zegt, moet tot in de details kloppen met wat in
die wereld gangbaar is. Is de verteller in een sprookje de afgezant van de
koning, dan zullen taal en gewoontes van het hof doorklinken in
hetgeen hij zegt.
De luisteraars
Er wordt vaak vanuit gegaan dat een goed verhaal vanzelf aan zal
spreken. Men vergeet daarbij dat een vertelling juist bestaat uit de
wisselwerking tussen verteller en publiek. Door je deze wisselwerking re
realiseren kun je de reacties van het publiek begrijpen. Bij sommige
verhalen is het noodzakelijk een brug te slaan tussen de wereld die in
het verhaal vanzelfsprekend is, een ander land of een andere tijd, en de
wereld van de luisteraars.
Het is bij de voorbereiding dus niet voldoende om de tekst nog eens
over te lezen. Het is belangrijk dat je informatie hebt over de groorre en
het soort publiek dat je aan zult treffen.
Misschien is men wel helemaal niet in staat om je verhaal te
begrijpen vanwege de intellectuele omwikkeling, culturele achtergrond
of leeftijd.
Een andere oorzaak kan zijn dat het publiek iets anders verwachtte
dan je hen aanbood. Vaak kun je echter van te voren de verwachtingen
b
nde
van je publiek al meer inschatten dan je denke. Behalve op aS1S va
32

f
'I
<
.1
I:
!
I"
"
hiervoor genoemde kenmerken van de luisteraars kun je dit doen door
na te gaan waarom er om een verteller is gevraagd en misschien weet je
ook hoe je bent aangekondigd.
Via een associiHierechniek kun je je onbewuste gedachten over een
bepaald SOOrt publiek zichrbaar maken en nagaan welke van deze
gedachren juisr en bruikbaar zijn.
* Oefening: Neem een groor vel papier, zer hierop een kring en
schrijf binnenin waar je je gedachren over wil laren gaan: bijvoorbeeld
'ouderen', als je voor senioren gaar vertellen en mer die leeftijdsgroep
geen ervaring hebt. Schrijf vervolgens woorden rondom de kring die
volgens jou kenmerkend zijn voor ouderen. Als her vel vol is, streep je
enige essenrile woorden aan waar je rekening mee moer houden in je
vertelling. Misschien is er een woord waar je nog nier veel mee kunt
beginnen. Zer dar woord ook in een kring en begin opnieuw.
* Oefening: Doe nu her zelfde als in de vorige oefening maar zer in
her kringerje 'een goede verrelling'. Noreer war voor jou een goede
vertelling is. Haal hier de drie belangrijksre zaken uit waaraan je in je
komende verhaal aandachr wil schenken. Vraag na afloop van de
vertelling aan her publiek of her gelukr is aan deze punten de juisre
aandachr te geven.
Jezelf
Naruurlijk is her bij een vertelling van groor belang hoe je zelf
overkomr. Als je een bepaalde venrouwdheid uirsrraald is her
makkelijker om de aandachr re krijgen en vast te houden.
Je moet dus een sfeer van 'we begrijpen elkaar wel' zien op te
bouwen. We kennen ze allemaal wel; mensen die, als je op de bus staar
te wachten, ineens allerlei ziekenhuisverhalen, verhalen over de poliriek
en belevenissen van de nicht van de buurvrouw beginnen te venellen.
Of je wilr of niet, binnen een paar minuten weet je al hun lief en leed.
Ook zij scheppen op hun manier een 'we begrijpen elkaar wel-sfeerrje' .
* Oefening: Als je weer eens zo' n verhaal hoort, Ier dan goed op de
vorm en presenrarie'. Vraag je vervolgens af of het leuk is zulke verhalen
aan re horen en wanneer ze irritant worden. Waar ligt dat aan? Schrijf de
redenen in steekwoorden op een lijstje zodar je dit kunt bekijken als je
zelf een verhaal wilt venellen.
33
* Oefening: Probeer nu zelf eens zo'n 'ware gebeurtenis' te
bedenken, bijvoorbeeld een ruzie die je had, roddels over de buren of een
ziekre die je hebt gehad. Je moet deze gebeurtenis vertellen alsof je hem
echt hebt meegemaakt. Probeer dit ook eens uit bij een bushalte of in de
trein. Houd in de gaten waardoor je geloofwaardig bent en hoe je
aandacht kunt krijgen en vasthouden.
Zools eerder gezegd is ook je lichaamstaal belangrijk bij hoe je overkomr
en speelt deze een rol bij het winnen van vertrouwen en krijgen van
aandacht. Hienoe moeren lichaamstaal en tekst goed op elkaar zijn
afgestemd.
Verder kan het zo zijn dat je bijvoorbeeld moeilijk hoorbaar of
vermoeid bent en dat het verhaal daardoor niet over komt. Soms is het
dan beter om eerst meer aandacht te geven aan je eigen stem en de tekst
even terzijde te leggen.
Tenslotte moet je ruim aandacht besteden aan het omgaan met je
eigen spanning voor of tijdens een vertelling, want deze kan je verhaal
negatief benvloeden. Vooral als je voor het eerst in het openbaar gaat
venellen is het nuttig om dit in een cursus of onder goede vrienden te
oefenen.
Desnoods herhaal je openingszinnen of een kort teksrfragment net
zo lang COt de angst om iets in de groep te zeggen weg is.
Ongrijpbaarder is wat het lijf doet. Peuter je aan het gezicht? Straalt je
lichaam openheid en berrokkenheid uit of juist verkramping en
afsluiting? Vaak heb je zdf niet in de garen wat je lijf precies doet.
Een a,lOtal manieren om hiermee om te gaan zijn:
- Neem neutraal waar war het lichaam doet. Onbewuste gedragingen
zi jn vaak i n ~ s l t n en her zal nier lukken deze er onder dwang snel
weer uit te krijgen.
- Een andere manier om spanning tegen re gaan is om deze onbewusre
gedragingen bewust te maken: friemel bijvoorbeeld eens bewust mer je
handen. Omdat het lijkt of je het zo bedoelt is dir nu al veel minder
scorend.
- Als je niet weet war je met je handen moer doen kun je een voorwerp
vasthouden. Een schrijfmap of boek geeft letterli jk houvast.
- Een andere oplossing is gewoon te vertellen dat je gespannen bent.
Wie zijn venelangst durft te tonen, kan ook andere emories tonen. Vaak
verdwijnt de vertelangst na verloop van tijd. Binnen een paar minuten
34
vergeet je de spanning en komt de oorspronkelijke berrokkentwid met
het verhaal boven.
Verrelk' n is dus niet een kwesrie van gevoelt'ns verstoppen maar van
gevoelens delen en ook spanning is zo'n gevoel dat je moet ckJt.n.
Er zijn eigenlijk maar twee redenen waarom vertelangst terecht kan
zijn; als je het verhaal niet goed hebt voorbereid en als je je uitgeeft voor
beter dan je in f('ite bene. ledt're kunstenaar moet zijn matt'riaal
prepareren voordat hij begim. Zo ook/de verreIIer. Deze moct zichzl,lf
stemmen zoals een musicus zijn inscrumem st emt wam hij is zijn eigen
materiaal en vl' rtelt met zijn totale wezen. Bij de voorbereiding van je'
optreden moct je dan ook proberen je hrle wezen op dl' vertelling af te
stemmen.
* Oefening: Zie her verhaal v(X)r je als in een film alvorens je begine
te vertell(n. Herhaal de opcnings- en slorzin, herinner dc' belangrijke
stukken en namen en vooral je emories. Ga in gedachte de personages
langs en zeg hen war je wilt, alsof ze werkelijk bestaan. Zie vervolgens
het publiek voor je en stel je voor hoe ze naar je luisteren. Misschien
verwacht je vragen of opmerkingen. Ga daar in gedachte rustig op in.
* Oefening: Doe een ' warming up' voor je lijf met behulp van
onespanningsoefeningen. Er zijn onespanningsoefeningen te vinden in
literatuur over yoga en meditatie. Een paar diepe buikademhalingen
bijvoorbeeld zorgen ervoor dat de spanning letterlijk zakt en niet in de
keel blijft steken.
Om de stem los te maken kun je langgerekte klinkers in
verschillende toonaarden zingen, spreken, gillen, enzovoort. Ook 'gekke
bekken trekken' is een gocde voorbereidingsoefening omdat deze het
gezicht soepel maakt. Trek het gezicht dus in allerlei rare grimassen en
onespan zo je gezichtsspieren.
* Oefening: Ontwerp voor jezelf een vast 'warming-up'- ritueel.
Zoek di oefeningen bij elkaar die je persoonlijk het best bevallen. Na
verloop van tijd kun je je programma eventueel aanpassen.
Aandachtspunten tijdens de vertelling:
_ Misschien loopr het verhaal wel heel anders dan je zelf had bedachr .
Raak dan nier in paniek en vertel gewoon door, maar neem rusr en
stiltes. Herhaal rustig de lalltste zinnen en ga verder. Bedenk dat een
35
srilre die voor jou eindeloos lijkr, voor de luisteraar misschien helemaal
niet re lang is. Pauzes zijn alrijd beter dan de ma};ie van her verhaal
weggooien en halverwege afbreken.
- Durf opzij te srappen en erop te vertrouwen dat de juiste woorden in je
mond gelegd zullen worden. Het verhaal zal zichzelf wel verrel!rn. Als
jij nier mer je ego russen het verhaal en het publiek in gaat staan, hoef ie
je ook niet zenuwachtig te voelen. 'Verdwijn' gewoon uit de Z<lal en};3
op reis naar de wereld van je verhaal.
- Gaat er rijdens de vertelling iets mis, denk dan even heel bewust, maar
kritiekloos, aan je lijf. Bedenk dat hetgeen je vertelt jouw verhaal niet
is, maar dat het alleen maar je tlwk is om het door te };even. Herinner je
daarom \vaar je verhaal vandaan komr ' door te denken aan degenen van
wie jij her destijds hoorde of aan wat je inspireerde om tot dit verhaal te
komen.
- Het is handig om een paar trucs paraat te hebben voor het geval er iets
misgaat. Zeg bijvoorbeeld: "volgende keer verder", "hoe denken jullie
dat her verder gaar?" (al moet je oppassen aan welk publiek je dit
vraagt) of "hoe her verder gaar hebben ze mij ook nier verteld, maar eens
zullen we de afloop nog wel eens re horen krijgen".
- Het is nuttig om aan de hand van de reacties van het publiek, jezelf
voor de volgende keer een paar eenvoudige nieuwe opdrachten te geven,
bijvoorbeeld nier re zacht spreken. Na afloop van her volgende optreden
informeer je alleen naar her sremvolume waarna je weet of je op her
goede spoor zit of nier. Zo groei je elk verhaal weer verder.
Alledrie de genoemde aspecten in dir hoofdstuk zijn van belang voor je
oprreden en kunnen het positief of negarief benvloeden. Ze verdienen
dan ook allemaal aandacht.
36
Hoofdstuk VI
"-.---
Enkele veel voorkomende vragen
Mag je elke tekst zomaar veranderen?
Los van ingewikkelde auteursrechtelijke problemen moet ieder voor zich
beslissen hoe hij met bepaalde teksten om wil gaan. En ding moet
echter voorop staan, namelijk respect voor de tekst en de bedoeling van
de schrijver, al zullen twee vertellers dat misschien op totaal
verschillende manieren doen.
In iedere tekst zitten vele verhalen verborgen, het hangt er vanaf
welk standpunt je inneemt welk verhaal 'naar boven komt'. Door steeds
weer een ander standpunt in te nemen, gaat de tekst leven in het
voorstellingsvermogen van de verteller. Voor de luisteraar biedt elke
vertolking nieuwe perspectieven. De dode letters mogen eeuwig
dezelfde zijn, de verteller maakt ze tot levende woorden en hoe dat moet
kun je nu net niet in de drukletters terugvinden.
Is het geven van achtergrondinformatie nodig?
Het kan zinvol zijn om iets te lezen over de achtergrond van de schrijver
van je verhaal. Hierdoor kun je begrijpen waarom hij het juist zo en niet
anders heeft geformuleerd. Misschien is het zelfs wel nodig om de
luisteraars, al dan niet vooraf, iets mee te delen over de achtergrond van
de schrijver. Zeker als het teksten uit andere landen of andere tijden
betreft. Als een verhaal een historisch document is, kan dit een reden
zijn om het te vertellen hoewel je het misschien helemaal niet eens bent
met de schrijver. Dit kun je dan vooraf aan het publiek kenbaar maken.
Ook is het mogelijk dat bepaalde zaken uit het verhaal niet worden
begrepen door het publiek. Verouderd taalgebruik of vreemde
gewoontes kunnen een noodzakelijke aanpassing aan het publiek vragen.
Hoe je dit oplost is per geval verschillend. Je kunt een kleine toelichting
in het verhaal inbouwen, bijvoorbeeld over de ligging van bepaalde
plaatsen of over de functies die in het verhaal bekleed worden. Als je
niets in de letterlijke tekst wil veranderen, kun je kiezen voor een
toelichting vooraf. Belangrijk is dat deze toelichting geen kleine lezing
wordt want dit gaat ten koste van de verrelsfeer. Andere manieren om
informatie te verstrekken zijn een toelichting op de
37
- -- - ---- ------
programma-aankondiging en 'het ophangen van fotomateriaal.
Het beste is om eerst beeldend te vertellen en pas daarna met allerlei
informatie aan te komen. Pas als men. door te luisteren naar het vrrhaal.
zich iets heeft kunnen voorstellen bij bepaalde situaties heeft de
informatie een functie. Men zal eerder zelf nieuwsgierig worden en m('cr
willen weten over dat net betreden, onbekende gebied.
Hoe ga je om met (zelf)kritiek?
Natuurlijk probeer je je vertelling steeds te verbeteren en hierbij is het
de kunst om erachter te komen waar het aan schort. Als je kritiek krijgt
moet je er rekening mee houden dat er mensen zijn die altijd negatief
zijn of gewoon geen kennis van zaken hebben. Een vert elling kan
bovendien emoties oproepen die los staan van de vertelling. Men vindt
dan bijvoorbeeld dat het verhaal anders vendd hoort te worden, of dat
er niet of juist wel of op een bepa<l lde manier met een verhaal moet
worden omgesprongen. Zeker bij religieuze vertellingen of waar
gebeurde verhalen is dit nogal eens een kritiekpunt .
Een verrelling is altijd het resultaat van een lang proces waarbij de
verrelIer heeft gekozen uit vele mogelijkheden. Eigenlijk is iemand die
dit proces van dichtbij heeft meegemaakt de enige die zinvolle kritiek
kan geven omdat hij de ontwikkeling van het verhaal kent. Toch zijn
ook de opmerkingen van de luisteraars, die deze kennis niet hebben,
belangrijk, maar ze moeten een plaats hebben.
Als je als venelIer precies weet wat je wil bereiken, kun je aan de
hand van reacties van de luisteraars nagaan of je op de goede weg bent of
niet. Je kunt er vanuit gaan dat als verschillende mensen die elkaar niet
kennen met dezelfde soort opmerkingen komen, er wel iets van
waarheid in zal zinen. Andere opmerkingen zijn misschien eenmalig of
het gevolg van de sfeer op een bepaald moment.
Her is zaak om al die verschillende reacties op hun waarde te
schatten en hieruit de juiste conclusies te trekken.
Hoe regel ik praktische zaken?
Wie wil optreden als verteller heeft meestal geen impressariaat om
allerlei praktische zaken te regelen. Het is handig om een lijst bij te
houden over de gemaakte afspraken.
Deze kan na elk optreden worden aangepast en aangevuld.
38
.....
l
,
I
j
i
j
'I
I
1
I
1
1
D
Dingen die je moer regelen en weren:
- Er moer een contract worden opgemaakt. Informeer goed naar zaken
als betaling; ontvang je een netto of bmto bedrag? Hoe zijn de kosten
voor reis en consumpties geregeld?
- Zorg dat je weet wie er verantwoordelijk is voor bijvoorbeeld de
betaling, pers en publiciteit en zaalhuur zodat je weet wie je aan kunt
spreken als er iets m is gaat.
- Spreek goed af hoe laar de vertelling begint en hoelang deze mag
duren.
- Controleer zo mogelijk hoe de ontvangst van de bezoekers,
parkeergelegenheid, bereikbaarheid, garderobe en dergelijke geregeld
zijn.
- Belangrijk is ook om te weten of iemand je aankondigt of dat je jezelf
moet aankondigen.
- Verder zijn technische zaken als zaalopstelling, het al dan niet gebmik
maken van een microfoon, lichteffecten en de mogelijkheid tot
vastleggen van de vertelling op video of audio belangrijk.
Hoe nu verder?
Vertellen kan een eenzame bezigheid zijn, daarom is het goed om in
contact te komen met andere vertellers en op de hoogte te blijven van
ontwikkelingen op vertelgebied.
In heel wat steden zijn verreIkringen. Dit zijn kleine groepjes
mensen die regelmatig bij elkaar komen om verhalen re vertellen. Het is
een prima mogelijkheid om uit te testen hoe een door jou bestudeerd
verhaal bij anderen overkomt.
Ook is het aan te raden eens naar een verteloptreden of vertelfestival
te gaan. Hier zijn vaak open podia waar beginnende vertellers kunnen
optreden.
In ons land zijn geen specifieke vertelorganisaties, maar wel
instellingen die behulpzaam kunnen zijn:
- Nederlands Centrum voor Volkscultuur, Lucasbolwerk 11,3512 EH
Utrecht, tel. 030-319997). Dit centrum is het landelijk steunpunt voor
onder andere de vertelkunst en biedt een aantal vertelprojecten en
-cursussen aan.
- De nieuwsbrief 'Op verhaal komen', te bestellen via Postbus 1644,
1000 BP Amsterdam. Deze nieuwsbrief vermeldt onder andere adressen
van verhalenhuizen en verrelthearers in Nederland.
39
..
.)J,',
rt'
I
I
I ;
Literatuur
Jan Swagerman, Hel fJerhdtll gddl n:rder. .. De kmw MIl htl/Jrrtrl/m
(Ankh-Hermes 1991).
Anne Pellowski, Thr Ftl1I/i/y-SI()/)'-Tellil/ghook (MacMillan Publishing
Company 1987).
Op de slrorml fJdll de rir'ier (Den Haag 1989).
Han Srraver, De zee /Jdll fJerhtl/en. De u'm!ld /Jtl1I /\Io/llkse verleIIers. (Utrt'cht
1993).
Ruth Sawyer, Thr /My of Ibe story-Ieller (Harmondsworth 1976).
40 j
Een goed verhaal vertellen en dan ook n ~ ronder boek: hoe pak je dat
aan? f:Ioe vind je de tijd om een heel verhaal in te studeren en hoe hou je
de aandacht vast(
Sommigen krijgen klamme handen bij het idee alleen al dat ze een
verhaal moeten vertellen terwijl anderen hun hand er niet voor
omdraaien.
Toch zijn de zelfverzekerde vertellers niet altijd de lx'Sten; ze moeten
zo nodig 'hun ei kwijt ' of blinken uit in maar n SOOrt verhalen. Ook
zijn ze soms eigen'Xijs en luisreren niet naar war de toehoorders willen
horen. In plaars daarvan berijden ze hun eigen stokpaardjes.
Voor degenen die 'vertelangst " hebben is dezehandleiding hopelijk
een middel om' p1ezier in het vertellen te krijgen. Eigenlijk is hier eerder
een waarschuwing op zijn plaats want vertellen is verslavend' ,I-Iet is te
leren, of beter gezegd te ontdekken, hoe zichze lf in het middelpunt re
zetten door achter de eigen woorden re staan . Wie die eenmaal heeft
ervaren zal merken hoe boeiend her is om relkens de aandacht te vragen
en te kri jgen.
Nederlands Centrum voor Volkscultuur
Lucasbolwerk 11
3512 EH Utrecht
LB
o

De Kunst Van Het Vertellen

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

De Kunst Van Het Vertellen

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Generated by CamScanner from intsig.

You might also like