M Mi i k ko o a a j j z z D Da am ma a s s z zk ku u

y yw wo ot t C Ce e z z a a r r a a A Au ug gu us s t t a a

( ( V Vi i t t a a A Au ug gu us s t t i i ) )


Tumaczenie i przypisy : www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl








M MM MI I I I I I





2

M Mi ik ko o a aj j z z D Da am ma as sz zk ku u ( (o ok k. . 6 64 4 p p. . n n. . e e. . p po o 1 14 4 n n. . e e. . ) ) p po oc ch ho od dz zi i z z j j e ed dn ne ej j z z
n na aj j z zn na ak ko om mi it ts sz zy yc ch h r ro od dz zi in n w w C Ce el le es sy yr ri ii i; ; b by y p pr rz zy yj j a ac ci ie el le em m i i z za au uf fa an ny ym m
d dy yp pl lo om ma at t H He er ro od da a W Wi ie el lk ki ie eg go o. . J Je e d dz zi i u u b bo ok ku u H He er ro od da a p po o c ca a e ej j w wc cz ze es sn ne ej j
o oi ik ku um me en ne e, , p po om ma ag ga aj j c c m mu u w w j j e eg go o d dy yp pl lo om ma at ty yc cz zn ny yc ch h m mi is sj j a ac ch h, , m m. . i in n. . d do o
k kr r l lo ow we ej j e eg gi ip ps sk ki ie ej j K Kl le eo op pa at tr ry y, , g gd dz zi ie e p pr rz ze ez z p pe ew wi ie en n c cz za as s b by y w wy yc ch ho ow wa aw wc c
d dz zi ie ec ci i j j e ej j i i M M. . A An nt to on ni iu us sz za a. . B Ba ar rd dz zo o l lu ub bi ia an ny y p pr rz ze ez z c ce es sa ar rz za a O Ok kt ta aw wi ia an na a
A Au ug gu us st ta a [ [d da ak kt ty yl le e s sy yr ry yj j s sk ki ie e, , p pr rz zy ys sy y a an ne e m mu u c cz z s st to o p pr rz ze ez z M Mi ik ko o a aj j a a, ,
n na az zy yw wa a m mi ik ko o a aj j k ka am mi i ] ], , k kt t r ry y g g w wn ni ie e n na a s sw w s s a ab bo o d do o M Mi ik ko o a aj j a a
p pr rz zy yw wr r c ci i d do o a as sk k H He er ro od da a, , k ki ie ed dy y t to o M Mi ik ko o a aj j p pr rz zy yj j e ec ch ha a d do o R Rz zy ym mu u i i
p pr ro os si i o o t to o c ce es sa ar rz za a. . M Mi ik ko o a aj j m mi ia a i i c ci ie e r re en ne es sa an ns so ow we e z za ai in nt te er re es so ow wa an ni ia a, ,
p pi is sa a k ko om me ed di ie e, , t tr ra ag ge ed di ie e, , i in nt te er re es so ow wa a s si i n na au uk ka am mi i c ci is s y ym mi i w w d du uc ch hu u
p pe er ry yp pa at te et ty yc ck ki im m. . D Dz zi i z zn na an ny y j j e es st t j j e ed dn na ak k g g w wn ni ie e w w s sk ki ie em mu u g gr ro on nu u
s sp pe ec cj j a al li is st t w w, , p pr rz ze ed de e w ws sz zy ys st tk ki im m z z p po ow wo od du u t te eg go o, , i i j j e eg go o d dz zi ie e a a z za ac ch ho ow wa a y y
s si i j j e ed dy yn ni ie e w we e f fr ra ag gm me en nt ta ac ch h. . M Mi ik ko o a aj j z z D Da am ma as sz zk ku u j j e es st t a au ut to or re em m H Hi is st to or ri ii i
P Po ow ws sz ze ec ch hn ne ej j ( (H Hi is st to or ri ia ai i) ) w w 1 14 44 4 k ks si i g ga ac ch h, , a au ut to ob bi io og gr ra af fi ii i p p. . t t. . O O m mo oi im m y yc ci iu u i i
z za ac ch ho ow wa an ni iu u s si i , , w w k kt t r re ej j , , c ch hc c c c p po oz zo os st ta aw wa a o ob bi ie ek kt ty yw wn ny y, , p pi is sa a o o s so ob bi ie e w w 3 3
o os s. . , , n na a l la ad du uj j c c J Ju ul li iu us sz za a C Ce ez za ar ra a, , o or ra az z y yw wo ot ta a C Ce ez za ar ra a A Au ug gu us st ta a. . Z Za ac ch ho ow wa an ne e
f fr ra ag gm me en nt ty y d dz zi ie e a a y yw wo ot t C Ce ez za ar ra a A Au ug gu us st ta a ( (V Vi it ta a A Au ug gu us st ti i) ), , p po oc ch ho od dz z
z z w wy yc ci i g gu u s sp po or rz z d dz zo on ne eg go o p pr rz ze ez z c ce es sa ar rz za a b bi iz za an nt ty yj j s sk ki ie eg go o K Ko on ns st ta an nt ty yn na a
P Po or rf fi ir ro og ge en ne et t ( (9 90 05 5 - - 9 95 59 9) ). . Z Za ar r w wn no o a au ut to ob bi io og gr ra af fi ia a M Mi ik ko o a aj j a a z z D Da am ma as sz zk ku u, ,
j j a ak k i i y yw wo ot t. . . . . . w wz zo or ro ow wa an ne e s s n na a t to op pi ic ce e z za ac cz ze er rp pn ni i t te ej j z z b bi io og gr ra af fi ii i
p pe er ry yp pa at te et ty yc ck ki ic ch h. .


( ( r r d d o o: : T T. . S Si in nk ko o, , Z Za ar ry ys s h hi is st to or ri ii i l li it te er ra at tu ur ry y g gr re ec ck ki ie ej j, , t t. . I II I, , W Wa ar rs sz za aw wa a 1 19 95 59 9, , s s. . 1 16 60 0 1 16 64 4) )























3


y yw wo ot t C Ce ez za ar ra a A Au ug gu us st ta a


FGrH F 125: (1) Ludzie dali mu te imi
1
, aby go zaszczyci
i uszanowa i roznioso si to poprzez wyspy i kontynenty, poprzez
miasta i plemiona; ludzie szanuj go i czcz przez budowanie mu
wity i skadanie mu ofiar. W ten sposb odpacaj mu za jego wielkie
mstwo i liczne dowody dobroci wobec siebie, ktrych od niego doznali.
Czowiek w, osignwszy wielk moc i rozsdek, panowa nad
najwiksz liczb ludzi, jak daleko siga pami ludzka, ustanowi
najdalsze granice dla Imperium Rzymskiego i bezpiecznie osiedli nie
tylko same plemiona Grekw i barbarzycw, ale okiezna rwnie ich
charakter najpierw zbrojnie, a pniej nawet bez broni w rku,
przycigajc ich do siebie z ich wasnej wolnej woli. Poprzez to, i da
si pozna przez sw dobro, ludzie ci przekonali si do niego i chcieli
go sucha. Imion niektrych z nich nigdy wczeniej nie syszano, ani te
nie byli oni przedmiotem czyjegokolwiek zainteresowania, on wszake
podbi ich: wszystkich tych, ktrzy mieszkaj tak daleko, kdy pynie
Ren i poza Morzem Joskim i Ilirami. Ci s zwani Panoczykami i
Dakami.
FGrH F 126: (2) Dalej wymieniajc ca potg mdroci i cnoty
tego czeka, zarwno w zarzdzaniu pastwem, w ktrym szkoli si by
w Rzymie, jak i w prowadzeniu wielkich wojen, tak domowych, jak
i obcych, naley zaznaczy, e jest to zadanie na konkurs krasomwczy,
czy rozprawk, dziki ktremu wygrywajcy, poprzez dobre sprawienie
si, moe osign saw. Ja musz opowiedzie o jego czynach, aby
prawda bya dobrze wszystkim znana. Na pocztku zatem powiem o jego
urodzeniu i wychowaniu, jego rodzicach i jego ksztaceniu i edukacji od

1
Augustus imi mwice, wywyszony przez bstwo, uwicony, stao si pniej swoistym
tytuem cesarza rzymskiego.
4
dziecistwa, dziki czemu doszed on do takiej swojej pozycji. Ojcem
jego by Gajusz Oktawian, czowiek ze stanu senatorskiego
2
. Przodkowie
jego, sawni zarwno swym bogactwem, jak i sprawiedliwoci,
zostawili mu swe dobra, kiedy go osierocili. Jego opiekunowie
roztrwonili jego majtek, ale on w swej agodnoci zadowoli si
pozostaymi mu resztkami.
FGrH F 127: (3) Oktawian
3
, w wieku lat okoo dziewiciu
4
by ju
obiektem niemaego podziwu wrd Rzymian, ukazujc w peni ca
doskonao swej natury, cho jeszcze modej, albowiem popisa si
przed wcale pokanym tumem mow, za ktr zebra wiele oklaskw i
uznania od zebranych mw
5
. Po mierci swej prababki zosta zabrany
przez swoj matk Ati i jej ma Luciusa Philippusa
6
, potomka tego,
ktry podbi by Filipa Macedoskiego. W domu Philippusa, tak jakby w
domu swego ojca, Oktawian zosta wychowany i ukazane mu zostay
wielkie nadzieje [co do jego osoby], ju widoczne przez szacunek,
z jakim traktowali go jego towarzysze, chopcy pochodzcy z
najwyszych sfer. Wielu z nich trzymao si z nim i to wielu takich,
ktrzy mieli w przyszoci nadziej na wzicie spraw pastwa w swoje
rce. Kadego dnia wielu szlachetnie urodzonych modziecw,
mczyzn i chopcw w jego wieku towarzyszyo mu, czy jecha konno
za miasto, czy te gdy udawa si do domu swych krewnych, czy
jakichkolwiek innych osb; wiczy swj umys w najsubtelniejszych
sprawach, tako i swe ciao, aby umie zachowa si zarwno w sposb
dystyngowany, jak i wspaniay w czas wojny i szybciej od swych
nauczycieli opanowywa zadane wiczenia. Take z tego powodu

2
Caius Octavius, ojciec cesarza Augusta, pretor z 61 r. przed n.e., prokonsul Macedonii 60/59, umar w r.
58 przed n.e. i osieroci picioletniego chopca, G. Oktawiana, przyszego cesarza Augusta.
3
Pocztkowo Oktawian August zwa si Caius Octavius Thurinus, za po adopcji przez J. Cezara - Caius
Iulius Caesar Octavianus.
4
Swetoniusz podaje, e August mia wwczas lat dwanacie (por. C. S. Tranquillus, De vita Caesarum, II
8).
5
Mow t wygosi August na pogrzebie swej babki Julii (Por. wyej).
6
Lucius Marcius Philippus, konsul z r. 56 przed n.e., drugi m (po Balbusie) Atii, siostrzenicy dyktatora
Cezara.
5
przynioso mu to wiele sawy w Miecie. Zarwno matka jego Atia, jak
i Philippus roztoczyli nad nim opiek, kadego dnia dowiadujc si od
nauczycieli i opiekunw, u ktrych chopiec by umieszczony, czego
dokona, jakie uczyni postpy, jak spdzi dzie i z kim si spotyka.
(4) W czasie gdy nad Miastem zawisa wojna domowa, matka jego
Atia i ojczym Philippus wysali go cichcem do jednej z posiadoci
ziemskich jego ojca.
Wstpi na Forum majc lat okoo czternastu, aby zdj modziecz
tog i zaoy tog msk
7
, co byo jego oficjalnym zaliczeniem
w poczet dorosych mczyzn. Nastpnie, kiedy wszyscy obywatele
zgromadzili si i ogldali, jak dokonywa tego obrzdku, ze wzgldu na
jego urod i szlachetne pochodzenie, dokona on uroczystych ofiar dla
bogw i zosta zaliczony w poczet witego kolegium w miejsce
zmarego Lucjusza Domicjusza. Lud w rzeczy samej niezwykle ochoczo
i szybko wybra go na to stanowisko. Stosownie do tego, w dokona
ofiary ozdobiony zarwno tog msk i w tym samym czasie rwnie i
odznakami wysokiego kapana urzdnika.
Pomimo tego jednak, e zgodnie z jego wiekiem urzdowo
zaliczano go ju w poczet mw, matka jego nie pozwalaa mu na
opuszczanie domostwa inaczej, ni kiedy nie by jeszcze dorosy;
trzymaa go wci w ten sam sposb i spa on w tych samych pokojach,
co poprzednio [gdy by niepenoletni]. By on bowiem penoletni tylko w
majestacie prawa, za w innych sytuacjach wychowywano go wci jak
dziecko. Nie zmieni stylu ubierania si, ale nadal ubiera zwyky,
rzymski strj.
(5) Uczszcza do wity w przepisanych dniach, ale po zmroku, ze
wzgldu na swj modzieczy urok, gdy widzia, e podoba si licznym
kobietom, kuszonym jego urod i wysokim rodem; nigdy jednak, jak si
wydaje, nie zosta przez nie uwiedziony. Sprawia to nie tylko uwana

7
Starodawny rzymski zwyczaj nakazywa, aby modzieniec wstpujc w wiek mski zdejmowa tog
bramowan purpur, przywdziewajc tog bia.
6
troska jego matki, ktra pilnowaa go i zabronia mu wasa si po
miecie, strzega go, ale i on sam by teraz wielce rozwany, gdy
dorastajc wci si rozwija. Podczas wita Latynw
8
, kiedy
konsulowie musieli wej na Gr Albask, aby tam wykona
przepisane ofiary, a kapani w midzyczasie przejmowali za nich
jurysdykcj, Oktawian zasiad w Trybunale na rodku Forum
9
. I przyszo
wwczas na Forum mnstwo ludzi, jedni dla zaatwienia swych spraw,
inni za bez adnej przyczyny, tylko po to, aby ujrze modzieca, jako,
e w wart by tego, aby go oglda, zwaszcza, gdy przyj godno i
honorowe oznaki urzdu.
(6) Cezar w tym czasie zakoczy by wojny w Europie, pokona
Pompejusza w Macedonii
10
, podbi Egipt, powrci z Syrii i znad Morza
Czarnego i zamierza posun si do Libii, aby zakoczy rwnie i tam
tlce si jeszcze resztki wojny. Oktawian za pragn ruszy z nim
w pole, aby nabra niezbdnej w rzemiole wojennym praktyki
i dowiadczenia. Ale kiedy okazao si, e matka jego Atia sprzeciwia
si tym planom, nie oponowa i nie argumentowa, lecz pozosta w domu.
Byo oczywiste, e Cezar troszczc si o niego, nie yczy sobie, iby w
wyrusza jeszcze w pole, aby nie sprowadzi choroby do jego sabego
ciaa poprzez zmian trybu ycia i w ten sposb nie doprowadzi go do
zupenej ruiny zdrowia. Z tego powodu Oktawian w ogle nie wzi
udziau w ekspedycji.
(7) Po skoczeniu i tej wojny Cezar powrci do Rzymu,
wybaczajc jedynie nielicznym ze swych jecw, jako e nie nauczyli si
oni mdroci we wczeniejszych wojnach. Wwczas zdarzy si
nastpujcy wypadek: szczeglnym towarzyszem i przyjacielem

8
wita Latyskie obchodzono w terminie wyznaczanym corocznie przez konsulw. Ustanowione jako
wita zwizku latyskiego jeszcze w epoce krlewskiej, byy wicone ofiarami (dzik) skadanymi przez
konsulw a do IV w. n.e. na Grze Albaskiej. Rzymem zarzdza wtedy specjalny urzdnik: praefectus
urbi feriarum Latinarum causa.
9
Jako prefekt miejski.
10
Cezar oblega Pompejusz w Macedonii pod Dyrrachium. Do walnej rozprawy midzy dwoma wodzami
doszo w Epirze, a cilej pod Farsalos w roku 48 p.n.e., pokonany Pompejusz uciek do Egiptu, gdzie
zosta zamordowany przez krla Ptolemeusza, ma i brata ostatniej wadczyni Egiptu Kleopatry VII.
7
Oktawiana by Agryppa
11
, modziecy ksztacili si razem i szczerze
i mocno przyjanili. Brat jego przebywa wraz z Katonem
12
i cieszy si
powaaniem i szacunkiem, uczestniczy w wojnie w Libii
13
i dosta si
tam do niewoli. Chocia Oktawian jak dotd o nic nie prosi Cezara, ale
chcia baga o lito dla tego winia, zawaha si jednake z powodu
swej skromnoci, oraz dlatego, e widzia, jak Cezar traktowa jecw
wzitych do niewoli w tej wojnie. Omieli si jednake prosi i jego
proba zostaa speniona. Skutkiem tego Oktawian by wielce
uradowany, gdy uratowa swemu przyjacielowi brata i przez to
wychwalao go te wielu innych, e uy swego zapau i prawa do
wstawiennictwa przede wszystkim dla bezpieczestwa przyjaciela.
(8) Po tych wypadkach Cezar wici swj tryumf za zwycistwa w
wojnie libijskiej i w innych jeszcze, w ktrych walczy; nakaza on
modemu Cezarowi, ktry teraz zosta przeze adoptowany, lecz ktry
i tak by w pewnym sensie niczym jego syn naturalny ze wzgldu na
czce ich bliskie pokrewiestwo
14
, aby poda za jego rydwanem,
nadajc mu jednoczenie odznaki wojskowe takie, jakby w by na
wojnie doradc wojskowym. Podobnie i podczas skadania ofiar i
podczas wchodzenia do wity [Cezar] ustawia go przy sobie i nakaza
innym do ustpienia mu pierwszestwa. Cezar mia ju odznaki
Imperatora, ktre byy najwyszymi, zgodnie z rzymskim obyczajem
i cieszy si najwyszym szacunkiem stanw. Chopiec, bdc jego
towarzyszem zarwno w teatrze, jak i na przyjciach i widzc, e w

11
Marcus Vipsanius Agrippa (okoo 63-12 p.n.e.), przyjaciel a potem te i zi cesarza Augusta; Konsul
w latach: 37, 28 i 27 p.n.e. Jako dowdca i organizator floty Oktawiana przyczyni si do jego zwycistwa
pod Akcjum (31 p.n.e.). W latach 25-19 p.n.e. pokona hiszpask plemi Kantabrw. Wsppracownik
cesarza w przebudowie i rozbudowie Rzymu: wznis Panteon, pierwsze termy (na Polu Marsowym),
wodocig Aqua Virgo. W Galii wybudowa 4 drogi pastwowe i akwedukty w Nemausus (obecnie Nmes
we Francji). Opracowa podstawy pierwszej mapy pastwa rzymskiego. 23 p.n.e. Oktawian nada Agrypie
wadz prokonsula, 18 p.n.e. - trybuna, co rwnao si godnoci wsprzdcy w pastwie (uwaany by za
nastpc wadcy). Po mierci Agrypy Oktawian adoptowa synw jego i swej crki Julii - Gajusza i
Lucjusza.
12
Katon Modszy Utyceski (95-46 p.n.e.), Marcus Porcius Cato Uticensis, prawnuk synnego Katona
Starszego (Cenzora), stoik i wierny obroca republiki; dowodzi w Afryce Pn. obron Utyki, po czym,
gdy Cezar odnis zwycistwo, popeni samobjstwo, stajc si dla Rzymian symbolem niezomnoci i
umiowania wolnoci.
13
Oczywicie w wojnie domowej z Cezarem.
14
G. Juliusz Cezar by bratem babki Augusta.
8
rozmawia z nim po przyjacielsku, jakby by jego naturalnym synem, sta
si wwczas nieco bardziej miay i gdy wielu jego przyjaci
i obywateli prosio go o interwencj u Cezara w sprawach, w ktrych
liczyli oni na uzyskanie pomocy, wyczekiwa na waciwy moment i z
szacunkiem prosi Cezara i jego proby byy zaatwiane pomylnie. Sta
si dziki temu niezwykle wysoko ceniony przez licznych swych
krewnych, jako, e zawsze uwaa, aby nie prosi Cezara o przysug
w nieodpowiednim momencie, kiedy mogoby to Cezara rozdrani.
Dziki temu ukaza on wiele wspaniaych aktw dobroci i wrodzonej
inteligencji.
(9) Cezar yczy sobie, aby Oktawian nabra dowiadczenia
w kierowaniu organizacj przedstawie w teatrach (jako, e byy
w Rzymie dwa teatry, jeden rzymski, za ktry sam by odpowiada, drugi
za grecki). To zostao powierzone opiece Oktawiana. w, chcc okaza
zaangaowanie i zapa w tej sprawie, nawet w najdusze i najgortsze
dni nigdy nie opuci swego stanowiska przed kocem widowiska.
W wyniku tego zachorowa, jako, e by mody i nieprzywyky do
takiego wysiku. Kiedy by ciko chory wszyscy obawiali si o jego los,
aeby saba jego konstytucja cielesna nie zostaa przez chorob zmoona.
Cezar za obawia si o niego najbardziej. Kadego dnia albo sam do
przychodzi i dodawa mu otuchy, albo wysya ktrego z przyjaci,
aby oni to czynili i trzyma medykw w cigej gotowoci. Raz podczas
obiadu przyniesiono mu wiadomo, e Oktawian jest w stanie zapaci i
niebezpiecznie nagle podupad na zdrowiu. Cezar wyskoczy i boso bieg
do domu, gdzie lea chory i z wielkim niepokojem i uczuciem
zapytywa pocz lekarzy i przysiad na krawdzi ka Oktawiana.
Okazywa te wiele radoci, kiedy u modzieca nastpi peen powrt do
zdrowia.
(10) Kiedy Oktawian by rekonwalescentem, wci jeszcze sabym
fizycznie, chocia ju cakowicie poza niebezpieczestwem [mierci],
9
Cezar musia wzi udzia w wyprawie, na ktr wczeniej planowa
zabra ze sob chopca. Tego jednake nie mg teraz uczyni ze
wzgldu na obaw nawrotw jego choroby. Odpowiednio zatem zostawi
go pod opiek pewnej liczby osb, ktrzy mieli szczeglnie mie
baczenie na jego tryb ycia i da im rozkazy, aby jeli Oktawian nabierze
wystarczajcych si, pozwolili mu pody za nim; nastpnie wyruszy
na wojn. Najstarszy syn Pompejusza Wielkiego
15
zebra wielk si w
krtkim czasie, przeciwnie do wszystkich oczekiwa, z zamiarem
pomszczenia mierci ojca i, jeli okazaoby si to moliwe, powetowania
klsk rodzica. Oktawian pozostawiony w Rzymie, w pierwszym rzdzie
zwraca uwag na to, aby jak najszybciej doj do peni si fizycznych
i wkrtce by ju wystarczajco krzepki. Wwczas to wyruszy z domu
w lad za armi, zgodnie ze wskazwkami swego wuja [tak bowiem go
nazywa]. Wielu pragno towarzyszy mu, wiele sobie po tym
obiecujc, ale on odrzuci wszelkie ich propozycje, nawet osobicie
zarekomendowanych mu przez sw matk i wybierajc tylko
najszybszych i najsilniejszych ze swych sug ze zdumiewajc
szybkoci pokona drog dzielc go od obozu Cezara, ktry wanie
dokona caego dziea wojny w czasie siedmiu miesicy.
(11) Kiedy Oktawian dotar do Tarrakony a ciko byo uwierzy,
e udao mu si przyby podczas tak wielkiej zawieruchy wojennej. Nie
znajdujc tam Cezara musia nastpnie ponie wicej jeszcze udrki
i niebezpieczestwa. Z ludmi Cezara spotka si dopiero w Hiszpanii,
w pobliu miasta Kalpia. Cezar obj go jak syna i powita go, jako e
zostawi go by w domu chorego, tymczasem teraz ujrza go
bezpiecznego tak od wrogw, jak i od pospolitych bandytw.
I rzeczywicie, Cezar nie pozwoli ju mu si oddala, ale mieszka wraz
z Oktawianem w jednej kwaterze i dzieli z nim rwnie st. Chwali

15
Cnaeus Pompeius Magnus (106 p.n.e.-48 p.n.e.), uczestnik I Triumwiratu, zamordowany na rozkaz
doradcw modego krla Egiptu po przegranej wojnie z Cezarem. Jego synowie to jedni z ostatnich
obrocw republiki starszy - Cnaeus Pompeius Magnus (midzy 86 a 76 p.n.e.-45 p.n.e.) i modszy -
Sextus Pompeius Magnus (75 p.n.e.-35 p.n.e.).
10
jego zapa i inteligencj, wobec tego, e w by pierwszym, ktrzy
wyruszyli i przybyli do niego z Rzymu. Poddawa go te i prbom
zadajc mu rne pytania podczas wsplnych rozmw, jako e chcia
zrobi mu egzamin z jego rozumienia rozmaitych spraw i stwierdzi, e
by on rozwany, inteligentny i zwizy w odpowiedziach i zawsze
odpowiada do rzeczy; przez to jego [Cezara] szacunek i sympatia dla
niego jeszcze si zwikszya. Po tym obaj musieli pyn do Nowej
Kartaginy
16
; poczyniono w tym celu przygotowania, zgodnie z ktrymi
Oktawian zaokrtowa si na t sam d, co Cezar, z picioma
niewolnikami, ale, z sympatii, wzi na pokad oprcz tych niewolnikw
jeszcze trzech swych towarzyszy, pomimo, e ba si, i Cezar bdzie
zy, kiedy to odkryje. Jednake stao si odwrotnie, gdy Cezarowi
spodobao si, e Oktawian dba o swych przyjaci i pochwali go za to,
poniewa zawsze lubi mie u swego boku mw rozwanych i
prbujcych osign doskonao, a take i dlatego, e troszczy si
rwnie powanie o sw dobr reputacj w Rzymie.
(12) Cezar na czas przyby do Nowej Kartaginy, zamierzajc si
spotka z tymi, ktrzy go potrzebowali. Wielkie tumy przybyy, aby go
ujrze, niektrzy w celu rozstrzygnicia rozmaitych sporw, ktre oni
mieli z rnymi osobami, niektrzy za ze sprawami zwizanymi z
cywiln administracj, inni jeszcze w celu otrzymania nagrd za swe
mne czyny, ktrych dokonali. W tych sprawach udzieli on wszystkim
posuchania. Zebrao si rwnie i wielu innych oficerw.
Saguntyjczycy przyszli do Oktawiana proszc go o pomoc,
albowiem byo przeciw nim sporo rnych zarzutw. On wystpi jako
ich rzecznik przed Cezarem i sprytnie uchroni ich od oskare. Odesa
ich do domu wielce uradowanych, wysawiajcych go przed wszystkimi i
nazywajcych go ich wybawc. Skutkiem tego wielu zabiegao u niego
proszc go o jego patronat i imi jego nabrao duego znaczenia.

16
Carthago Nova, miasto w poudniowo wschodniej czci Hiszpanii, najwaniejsze miasto posiadoci
punickich na Pw. Iberyjskim; obecnie Carthagena.
11
Niektrym dopomg w zagodzeniu oskare wytoczonych przeciw nim,
dla innych dba o nalene im nagrody i obsadza nimi urzdy w pastwie.
Jego dobro, ludzko i rozwaga, ktra si ujawniaa na tych
zgromadzeniach bya przedmiotem rozmw wszystkich.
W rzeczywistoci, sam Cezar ostronie [...]
17
.
FGrH F 128: (13) [...] ... ze srebra, zgodnie ze zwyczajem
przodkw, ani nie przestawa z modziecami, ktrzy upijali si
swobodnie, ani nie pozostawa na ucztach a do zmroku, nie jada
rwnie obiadu przed dziesit godzin dnia, oprcz domw Cezara lub
Philippusa lub Marcelusa, ma swej siostry, czeka statecznego i z
jednej z najlepszych rzymskich rodzin. Skromno, ktra go cechowaa
ju w modym wieku, albowiem natura wyznaczya tej cnocie
wczeniejsze ujawnienie si nieli innym cnotom, bya widoczna w jego
poczynaniach, za on hodowa jej przez cae swe ycie. Dlatego to Cezar
tak wiele dla niego uczyni, a nie, jak sdz niektrzy, ze wzgldu na
pokrewiestwo. W pewien czas przed jego decyzj o adopcji ba si, e
modzian w nadziei pomylnej fortuny, jak zwykle czyni ci, ktrzy
nagle przychodz do powodzenia, moe zapomnie o swych cnotach i
odej od trybu ycia, ktry prowadzi, dlatego to Cezar ukrywa swe
zamiary, ale adoptowa go ze swej woli, jako syna [nie mia bowiem
swych wasnych mskich potomkw] i uczyni na jego korzy zapis w
testamencie, dajcy mu wszystkie swe dobra, oprcz czwartej ich czci,
ktr obdarzy przyjaci i lud Miasta, jak to pniej wyszo na jaw.
(14) Oktawian poprosi Cezara o pozwolenie udania si do domu,
aby ujrze sw matk i kiedy owo zostao mu udzielone, wyruszy. Kiedy
dotar do Wzgrza Janikulaskiego w pobliu Rzymu, pewien czek,
ktry twierdzi, i jest synem Gajusza Mariusza, przyby z wielkim
tumem ludzi, aby go powita. Wzi rwnie ze sob pewne kobiety,
spokrewnione z Cezarem, jako, e by niepokoi si, czy zostanie

17
Miejsca tak oznaczone informuj o luce w tekcie.
12
przypisany do rodziny i one powiadczyy jego pochodzenie. Nie udao
mu si namwi Atii, ani jej siostry do dania faszywego wiadectwa
potwierdzajcego jego pochodzenie z rodziny Cezara, wszak Mariusz by
bliski celu; ten modzieniec jednak faktycznie w aden sposb nie by
spokrewniony z Cezarem. A zatem czowiek w przyby do modego
Cezara [Oktawiana] z wielkim tumem ludzi i prbowa wyzyska jego
autorytet, aby zosta uznanym za czonka rodziny. Obywatele, ktrzy mu
towarzyszyli take byli przekonani o tym, i by on synem Mariusza.
Oktawian by w nie maym kopocie i pocz rozwaa, co powinien
uczyni. Nie byo to prost spraw, aby pozdrowi obcego czowieka
jako krewnego, gdy nieznane byy korzenie jego rodu i rwnie z tego
powodu, e nie potwierdzaa ich jego matka, z drugiej za strony ciko
byo take takiemu skromnemu czowiekowi, jakim by, wyrzec si
modzieca, a wraz z nim caego tumu ludzi, ktry mu towarzyszy.
Zatem odpowiedzia nie za gono i odprawi tego czeka mwic, e
Cezar jest gow ich rodu, caego stanu i rzdu rzymskiego. Czek w
powinien by pierwej przyj do niego i wyjani mu zwizki
pokrewiestwa i gdyby przekona Cezara, powinni wsplnie wraz z
innymi powinowatymi zaakceptowa decyzj, w innym razie nie
powinno by dla adnych wzgldw. W midzyczasie, nim Cezar
zastanawia si nad tym, nie powinien by przychodzi do, ani te nie
prosi go o cokolwiek, o co prosi si i oczekuje po krewnych. Tak wic
w sensownie odpowiedzia i wszyscy tam obecni chwalili go za to,
mimo wszystko jednak czek ten szed za nim przez ca drog a do jego
domu.
(15) Kiedy Oktawian przyby do Rzymu, zamieszka blisko domu
Philippusa i swej matki i spdza z nimi swj czas, rzadko ich
opuszczajc, za wyjtkiem tych chwil, kiedy pragn zaprosi ktrego
ze swych modych przyjaci na obiad, lecz to dziao si niezbyt czsto.
Kiedy by w Miecie zosta wpisany przez senat w poczet patrycjuszw.
13
FGrH F 129: Oktawian y trzewo i z umiarem, za jego
przyjaciele wiedzieli o innej jeszcze godnej uwagi jego cnocie. Przez rok
cay, bdc w wieku, w ktrym modziecy, zwaszcza bogaci,
najbardziej swawol, on powstrzymywa si od seksualnej aktywnoci ze
wzgldu na fakt, i uwaa na swj gos i na swoj si.

[koniec historii Mikoaja z Damaszku o yciu Cezara za modu. Powysze
ustpy odnosiy si do jego cnt i wad]

FGrH F 130: (16) Oktawian spdzi trzy miesice w Rzymie, a
nastpnie wyjecha i przyby do Apolonii. By podziwiany przez swych
przyjaci i towarzyszy, cieszy si szacunkiem kadego w miecie i
chwalili go jego nauczyciele. W czwartym miesicu jego pobytu przyby
z domu wyzwoleniec, zdenerwowany i zmieszany, przysany przez jego
matk i przynoszcy list, ktry mwi, e Cezar zosta zabity w senacie
przez Kasjusza i Brutusa i innych wspspiskowcw
18
. W licie matka
prosia go o rychy powrt do Rzymu, jako e nie wiedziaa, jaki sprawy
wezm obrt. Napisaa mu ponadto, e teraz nadszed moment,
w ktrym musi okaza si mczyzn, rozway, jak powinien postpi i
plany swe wprowadzi w czyn, zgodnie z losem i okazj. List matki
wyjania jasno ca spraw, za czowiek, ktry go przynis
potwierdzi zawarte w nim informacje. Powiedzia te, e zosta wysany
tu po morderstwie Cezara i ani chwili nie zmitry w drodze, zatem
Oktawian otrzyma te wieci tak szybko, jak to byo moliwe, aby mc
odpowiednio przygotowa si i przemyle plan dziaania. Doda te, e
krewni Cezara s w wielkim niebezpieczestwie i przede wszystkim
naley rozway, jak zapewni im bezpieczestwo. Grupa spiskowcw
nie bya wcale maa i mogliby oni rozjecha si w rne strony i
wymordowa krewnych Cezara.

18
Byo to 15 marca 44 p.n.e., czyli w idy marcowe.
14
Kiedy posyszano te wieci powanie si zaniepokojono (dziao si
to okoo pory obiadowej). Szybko wiadomo przechodzia od domu do
domu i rozniosa si na cae miasto nie ujawniajc cakiem prawdy, lecz
tylko goszc, e stao si jakie wielkie nieszczcie. Nastpnie, kiedy
nadszed wieczr, wielu najznakomitszych Apolonijczykw przybyo z
pochodniami pytajc jakiego rodzaju nieszczcie nastpio. Po naradzie
z przyjacimi Oktawian postanowi powiedzie najdostojniejszym
z nich, pierwej jednak odesa posplstwo. On i jego przyjaciele tak
zatem uczynili, a kiedy tum poprzez przywdcw z trudnoci
nakoniono do rozejcia si, Oktawian mia okazj do narady z
przyjacimi (wiksza cz nocy zdya ju upyn) odnonie tego, co
naleaoby uczyni, aby polepszy sytuacj. Po gruntownym rozwaeniu
swego pooenia, niektrzy z jego przyjaci radzili mu, aby wyruszy i
poczy si z armi w Macedonii, ktra zostaa wysana na wojn z
Partami, a komend nad nimi mia Marcus Acilius. Radzili mu, aby
wzi tamt armi dla swego bezpieczestwa, uda si do Rzymu i wzi
odwet na mordercach. Zdaniem tych, ktrzy mu tak radzili, onierze
bd wrodzy mordercom, poniewa armia kochaa Cezara, a ich oddanie
jeszcze by wzroso, gdyby byli ujrzeli chopca. Ten jednak plan
wydawa si trudny dla bardzo modego czowieka i byo to zbyt wiele
dla jego obecnej modoci i niedowiadczenia, zwaszcza, e nie byo
jasne nastawienie ludu wzgldem niego, a wielu wrogw byo tu pod
bokiem. Zatem rada ta nie zostaa przyjta.
Oczekiwano, e mciciele Cezara ujawni si spord tych, ktrzy w
swym yciu doszli dziki niemu do powodzenia, otrzymali od niego
wadz, bogactwo i wartociowe prezenty takie, o jakich nie marzyli
nawet we nie. Oktawian otrzymywa wiele rad od rnych ludzi, jak
zwykle dzieje si w czasach, gdy sytuacja jest niejasna i
nieustabilizowana, lecz odoy powzicie decyzji w caej sprawie do
czasu, a bdzie si mg spotka z tymi z przyjaci, ktrzy byli ju
15
dojrzali wiekiem, mdrzy, i ktrych rada wydawaa si by najlepsza i
najbezpieczniejsza. Zdecydowa zatem o powstrzymaniu si od jakiej
akcji, o wyruszeniu do Rzymu, za w pierwszym rzdzie o dotarciu w
ogle do samej Italii, aby zorientowa si, co miao tam miejsce po
mierci Cezara i aby naradzi si z ludmi, ktrych caa ta sprawa
dotyczya.
(17) Jego towarzysze zaczli zatem czyni przygotowania do
podry. Aleksander, powoujc si na swj wiek i sabe zdrowie,
powrci do swego domu do Pergamonu. Mieszkacy Apolonii przybyli
w wielkiej liczbie i przez pewien czas z uczuciem bagali Oktawiana,
aeby z nimi pozosta, obiecywali, e uczyni z miasta cokolwiek on
sobie zayczy, z dobrej woli w stosunku do niego i szacunku do
zmarego [Cezara]. Uwaali, e lepiej dla niego, jeli bdzie oczekiwa
rozwoju wypadkw w przyjaznym miecie, od czasu, gdy tak wielu
wrogw czyhao za granic. Ale odkd postanowi bra udzia we
wszystkim, cokolwiek miaoby si sta i nie przepuszcza adnej
sposobnoci do czynu, nie zmieni swej decyzji, lecz odpar, i musi
rozwin agle. Nastpnie bardzo chwali Apoloczykw i potem, kiedy
ju sta si panem Rzymu, da im autonomi i zwolni od podatkw i
przyzna wiele innych jeszcze pomniejszych ulg, czynic z Apolonii
jedno z najbardziej szczliwych miast. Wszyscy ludzie ze zami w
oczach odprowadzali go w momencie wyjazdu, wychwalajc jego
rozsdek i mdro, ktr okaza w czasie pobytu u nich, a jednoczenie
wielce aowano jego smutnego losu.
Przybyo do z armii niemao ludzi, tak z jazdy, jak i z piechoty,
obaj trybunowie i centurionowie i wielu innych z zamiarem suenia mu,
ale te i niektrzy przybyli ze wzgldu na samych siebie. Nastpnie
poparli go, podnoszc rce i przyrzekajc, i pjd z nim w pole i innych
take zachc, aby pomci mier Cezara. w pochwali ich, jednako
odrzek, e nie ma potrzeby korzystania z ich pomocy w tym momencie,
16
jednake zapyta, czy kiedy zawezwie ich do wywarcia zemsty, czy bd
wwczas gotowi? Odparli, e bd.
Oktawian puci si na morze na statkach, ktre akurat byy pod
rk, chocia nie byo to cakiem bezpieczne, jako, e wci jeszcze
panowaa zimowa aura; kiedy pyn Morzem Joskim przyby do
najbliszego przyldka Kalabrii, gdzie wiadomo o rewolucji w Rzymie
nie bya jeszcze rozpowszechniona i znana wszystkim mieszkacom.
Tutaj zszed na ld i dalej uda si piechot do Lupiae. Kiedy tam
przyby napotka ludzi, ktrzy byli w Rzymie w dniu pogrzebu Cezara i
powiedzieli mu, oprcz innych wieci, e zosta na mocy testamentu
uznany za syna Cezara, dziedziczc trzy czwarte jego majtku.
Pozostaa suma zostaa odoona, aby zgodnie z wol Cezara wypacono
kademu czowiekowi w miecie po 75 drachm. Cezar zaleci te Atii
19
,
aby zaja si jego pogrzebem, ale wielki tum ludzi wymg zmian, za
ostatecznie ciao zostao poddane kremacji na Forum i tam te zebrano
do urny resztki pozostae po Cezarze. Powiedziano te Oktawianowi, e
Brutus, Kasjusz i inni spiskowcy opanowali Kapitol
20
i maj za
sprzymierzecw niewolnikw, ktrym obiecali wolno. W pierwszych
dwch dniach, kiedy przyjaciele Cezara wci jeszcze ogarnici byli
panik wielu ludzi doczyo do mordercw, ale kiedy kolonici z
ssiednich miast
21
, (ktrych Cezar zaopatrzy w nadziay ziemi i w nich
ich osiedli), zaczli przybywa i dobrowolnie poddawa si pod
rozkazy Lepidusa, dowdcy jazdy
22
i do tych z ludzi Antoniusza, kolegi
Cezara w konsulacie, ktrzy obiecywali pomci mier Cezara,
wikszo spiskowcw rozproszya si. Konspiratorzy, ktrzy zostali
nagle opuszczeni, zebrali jak grup gladiatorw i ludzi, ktrzy byli
nieprzejednanymi wrogami Cezara, oraz tych, ktrzy bezporednio

19
Oczywicie w testamencie.
20
Czyli jakby centrum miasta. Pierwotnie byo to jedno z siedmiu wzgrz na ktrych leao miasto
Rzym Wzgrze Kapitoliskie.
21
Chodzi oczywicie weteranw Cezara.
22
Magister equituum.
17
uczestniczyli w spisku. Nieco pniej wszyscy oni zeszli ze Wzgrza
Kapitoliskiego majc gwarancj nietykalnoci od Antoniusza, ktry
chocia teraz dysponowa znaczn si, zarzuci jednak plan
pomszczenia mierci Cezara (dlatego spiskowcom pozwolono
bezpiecznie opuci Rzym i uda si do Ancjum). W Miecie nawet
domy spiskowcw zostay oblone przez tumy, nie pod adnym
przywdc, ale sam lud tego dokona, rozwcieczony z powodu
morderstwa na Cezarze, ktrego kochano, zwaszcza, gdy zobaczono
zakrwawione czci jego odzienia i dopiero co poranione ciao
przyniesione na pogrzeb, wwczas to wymuszono urzdzenie mu stosu
na Forum i tam dokonanie aktu pogrzebu.
(18) Kiedy Oktawian posysza te wieci, rozpaka si i zasmuci z
powodu pamici i mioci dla tego czowieka i jego ao na nowo
silnie go poruszya. Po tym fakcie zatrzyma si i oczekiwa na kolejne
listy od swej matki i przyjaci w Rzymie, aczkolwiek wierzy w te
wiadomoci, ktre do niego jak dotd dotary, poniewa nie widzia
adnego powodu, dla ktrego ktokolwiek miaby te fakty fabrykowa.
Po tym zdarzeniu odpyn do Brundyzjum, jako, e wiedzia, i nie byo
tam wwczas adnego z jego wrogw; aczkolwiek wczeniej ywi
obawy, e miasto mogo zosta obsadzone przez ktrego z nich, wic w
konsekwencji nie przyby do niego otwarcie i nierozwanie. Przyszed
rwnie list od jego matki, w ktrym zawarta bya pilna proba, aby
wrci na gospodarstwo domowe tak szybko, jak to tylko moliwe i eby
nie obawia si adnej zdrady, jako, e zosta wyznaczony przez Cezara
sukcesorem. List w zmienia posta rzeczy, ktre przedstawione zostay
w poprzednich listach, jako, e byo tam te napisane, i cay lud
powsta przeciw Kasjuszowi i Brutusowi i ich partii i wszyscy byli
oburzeni ich czynem. Jego ojczym Philippus rwnie wysa mu list w
ktrym zaklina go, aby nie podejmowa schedy po Cezarze, ale nawet
zatrzyma swe dawne imi ze wzgldu na to, co przytrafio si Cezarowi
18
i aby y wolny, z dala od polityki, ale bezpieczny. Oktawian wiedzia,
e te rady bior si z yczliwoci do niego, ale ju powzi inne zamiary,
myla ju o wielkich czynach i by peen optymizmu; z tego powodu
wzi na siebie trud i niebezpieczestwo i wrogo ludzi, ktrym nie
chcia si przypodoba. Nikomu te nie proponowa nawet scedowania
imienia, czy wadzy, tak wielkiej, jak jego, szczeglnie, e cay stan sta
po jego stronie i wzywa go, aby przyj zaszczyty swego ojca, z reszt
bardzo susznie, jako, e zarwno w zgodzie z prawem, jak i z natur,
urzd nalea si wanie jemu, jako najbliszemu krewnemu i w
dodatku adoptowanemu osobicie przez Cezara. Dlatego Oktawian czu,
e stawienie czoa przeznaczeniu i pomszczenie mierci Cezara jest dla
najwaciwsz drog, ktr powinien by pj. Tak wanie uwaa, i
tak te napisa w licie do Philippusa, e ten nie przekona go. Matka
jego Atia, kiedy ujrzaa chwa i wspaniao losu, oraz ogrom
imperium, ktre przypado jej synowi, radowaa si. Z drugiej jednak
strony, wiedzc, e jest to przedsiwzicie pene zagroe i
niebezpieczestw, ponadto pamitajc, co przytrafio si jej wujowi
Cezarowi, nie reagowaa zbyt entuzjastycznie, a wic wygldao, e
waha si midzy zdaniem swego ma i swego syna. Zatem od tej pory
wykazywaa duo przezornoci i troski, i niepokoia si, kiedy wyliczya
sobie wszystkie zagroenia czyhajce na kogo, kto dy do najwyszej
potgi, a jednoczenie radowaa si, kiedy uwiadamiaa sobie rozmiar
tej potgi i jej splendor. Nie omielaa si zatem namawia syna od
odstpienia od wielkich planw i powzicia susznego odwetu, ale nie
prbowaa te zachca go wiedzc, e Fortuna zazwyczaj jest
tajemnicza i niejasna. Zezwolia na uywanie przeze imienia Cezara i
faktycznie pierwsza to zaakceptowaa. Oktawian, zasigajc rwnie
porady przyjaci co do ich opinii w tej kwestii, bez ocigania si
zaakceptowa zarwno imi, jak i fakt adopcji, z dobr nadziej i
pomyln wrb.
19
By to pocztek pomylnoci losu zarwno dla niego, jak i dla caego
rodzaju ludzkiego, ale w szczeglnoci dla caego pastwa i ludu
rzymskiego. Natychmiast posa do Azji po pienidze i inne rodki, ktre
Cezar wyekspediowa na wojn partyjsk, a kiedy to otrzyma razem z
rocznym trybutem od ludw Azji, zadowoli si czci, ktra naleaa
do Cezara, za dobra publiczne zoy na powrt do skarbca
pastwowego. W tym samym czasie pewni z jego przyjaci nalegali na
niego, aby uczyni tak, jak planowa w Apolonii, aby uda si do kolonii
weteranw Cezara i zebra armi, zachcajc onierzy do wyprawy,
ktra byaby dla niego z korzyci, wykorzystujc autorytet wielkiego
imienia Cezara. Zapewniali, i armia z radoci pjdzie suy pod
wodzem bdcym synem Cezara i e zrobi dla wszystko, jako, e trwa
wrd nich wielka lojalno i dobra wola w stosunku do imienia Cezara,
jak i pami o tym, czego z nim dokonali, kiedy y i e chcieliby pod
auspicjami Cezara zdoby t potg, ktr dawniej zdobyli przy
Cezarze. Nie byo jednak sposobnoci do dokonania tych czynw.
Dlatego zwrci swj wysiek w kierunku poszukiwania legalnych
metod, poprzez rozporzdzenia senatu, presti jego ojca uatwia to; on
sam mia te baczenie, aby nie zdoby sobie reputacji czowieka
ambitnego, nie za szanujcego prawo. Odpowiednio do tego sucha
opinii zwaszcza najstarszych ze swych przyjaci i tych z najwikszym
dowiadczeniem, oraz przenis si z Brundyzjum do Rzymu.

* ** ** *


(19) Od tego momentu moja narracja bdzie skierowana na
dochodzenie sposobu, w jaki zabjcy zawizali swj spisek przeciw
Cezarowi i jak realizowali wszystkie swe plany i co stao si pniej,
kiedy cae pastwo przeyo tak wielki wstrzs. Zgodnie z tym
20
powinienem najpierw przedstawi okolicznoci samego spisku, jego
genez i najwaniejsze i najistotniejsze momenty. Nastpnie
powinienem opowiedzie o Oktawianie, ze wzgldu na niego bowiem
cae to opowiadanie zostao podjte, jak on doszed do swej wielkiej
potgi, nastpnie za, jak zaj miejsce swego poprzednika i o jego
czynach zarwno podczas pokoju, jak wojny.
Spisek pocztkowo zawizao kilku zaledwie mw, ale potem
przyczyo si do nich wielu, tak wielu, e nigdy za pamici ludzkiej
tak wielka liczba osb nie poczya si w spisku przeciw wadcy. Byo
ich, jak sami mwili, wicej ni osiemdziesiciu. Midzy nimi, ci,
ktrzy mieli najwiksze wpywy to: Decymus Brutus
23
, szczeglny
przyjaciel Cezara, Gajusz Kasjusz
24
i Marek Brutus, drugi co do
powaania w Rzymie m w tamtych czasach. Wszyscy oni ju dawniej
naleeli do opozycji i prbowali poprze interesy Pompejusza, ale kiedy
w zosta pokonany, przeszli pod jurysdykcj Cezara i yli spokojnie a
do tamtych dni. Ale chocia Cezar prbowa pozyska sobie kadego z
nich z osobna poprzez przyjazne gesty, nigdy nie porzucili nadziei na
moliwo wyrzdzenia mu krzywdy. On ze swej strony by oczywicie
daleki od wszelkich uraz w stosunku do pokonanej fakcji, z powodw
swej zwykej agodnoci usposobienia, lecz oni, wykorzystujc ten jego
brak baczenia i podejrzliwoci, poprzez mie swka i pozory czynw,
ktre miay upi jego czujno, tym bardziej uniemoliwiali wykrycie
spisku. Rozmaite byy przyczyny, ktre wpyny na kadego z nich i na
wszystkich razem i doday im bodca do dziaania. Niektrzy mieli
nadziej, i sami zostan pierwszymi osobami w pastwie miast Cezara,
kiedy ju go usun, inni nie mogli wybaczy Cezarowi tego, co stao si
z nimi w wojnie domowej, byli rozgoryczeni po stracie swych krewnych,

23
Decimus Iunius Brutus Albinus, zwycizca Wenetw w czasie wyprawy Cezara do Galii, by pretorem
w r. 48. Nastpnie w r. 44 wyznaczy go Cezar na namiestnika Galii Przedalpejskiej. Po mierci Cezara
oblegany przez Antoniusza w Mutynie i zwyciony 25 kwietnia 43 r., zosta pniej zabity na rozkaz
Antoniusza.
24
Caius Cassius Longinus, dowdca floty Pompejusza.
21
wasnoci, czy urzdw w pastwie. Ukrywali oni to, e ywili gniew z
powodu wasnych niepohamowanych ambicji i stwarzali pozory, e
podoe ich gniewu jest bardziej waciwe mwic, e nie mog znie
rzdw jednego czeka i e d z powrotem do republikaskiej formy
rzdw. Rni ludzie mieli zatem rne powody, lecz wszyscy poczyli
si pod byle pretekstem, jakiego tylko mogli uy.
Na pocztku spiskowali gwni podegacze; potem doczyo do
nich wielu innych, niektrzy na wasn rk, z powodu osobistej urazy,
niektrzy, poniewa zostali wcignici przez innych i chcieli jasno
pokaza sw wierno w dugotrwaych przyjaniach z nimi i zgodnie z
tym stali si wspspiskowcami. Byli tam i tacy, ktrzy nie naleeli ani
do jednych, ani do drugich, ale ktrzy przyszli do spisku ze wzgldu na
autorytet innych i tacy, ktrzy oburzali si na wadz jednego czowieka
po tak dugim czasie rzdw republikaskich. Ci cieszyli si, e to nie
im przypado w udziale rozpoczcie spisku, ale gotowi byli ochoczo do
przysta, byleby kto inny rozpocz spraw, oraz aby tylko nie ponie
kary, ktr ewentualnie trzeba by ponie. Dobre imi, ktre dugo byo
kojarzone powszechnie z rodem Brutusw miao tu due znaczenie w
spowodowaniu powstania, wszak to przodkowie Brutusa wygnali byli
krlw rzdzcych jeszcze od czasw Romulusa i pierwsi ustanowili
rzd republikaski w Rzymie
25
. Co wicej, ludzie, ktrzy wczeniej byli
przyjacimi Cezara nie byli ju tak przyjanie nastawieni wzgldem
niego, kiedy ujrzeli, jak ludzi, ktrzy byli jego wrogami uaskawi i
nada im honory odpowiednio do ich rangi. W rzeczywistoci, nawet ci
drudzy nie byli faktycznie dobrze wobec niego usposobieni ze wzgldu
na zadawnione urazy, ktre wziy gr nad wdzicznoci i sprawiy,
e pozapominali o swym szczciu i o tym, e ocaleli, ale kiedy
przypominali sobie o tylu dobrach, ktre stracili pokonani, denerwowao

25
Chodzi tu o legendarnego Lucjusza Juniusza Brutusa, syna siostry ostatniego krla Rzymu
Tarkwiniusza Pysznego (Superbus); Brutus, aby nie zgin z rki krwawego wadcy udawa pocztkowo
upoledzenie umysowe (std przydomek rodu Brutus = ac. tpy, gupkowaty), a nastpnie wygna wraz
z ludem wadc i zosta pierwszym konsulem; por. Tytus Liwiusz, Ab urbe..., I 5660.
22
ich to. Wielu rwnie nienawidzio go za to, e chocia ocaleli z jego
aski i chocia on zachowywa si wobec nich nienagannie, tym niemniej
jednak bardzo gnbia ich myl o dobrach, ktre zyskaliby jako
zwycizcy i ktrymi mogliby si cieszy.
Bya i inna jeszcze grupa ludzi, taka, ktra suya wraz z nim, czy
jako oficerowie, czy ludzie prywatni, a ktra nie partycypowaa w caej
chwale zwycizcy. Twierdzili oni, e jecy wojenni zostali wcieleni w
szeregi wraz z weteranami i otrzymali identyczn zapat. W zwizku z
tym jego stronnicy li byli, e zostali ocenieni rwno z tymi, ktrych
sami wzili do niewoli, a zostali przez niektrych z nich wrcz
przewyszeni. Dla wielu rwnie fakt, i w jego rkach leao
przyznawanie takich korzyci jak zarwno mienie, jak i urzdy, byo
szczeglnym powodem do zoci, odkd on sam jeden tylko mia
moliwo przyznawania tych korzyci, za wszyscy inni byli
lekcewaeni jako mao wani. Kiedy poczu si wywyszony dziki
licznym znakomitym zwycistwom (ktre byy wystarczajco czyste),
zacz myle o sobie jako o jakiej istocie nadludzkiej, kiedy cay lud
pocz si do modli, zacz le odnosi si do optymatw
26
i do tych,
ktrzy chcieli otrzyma pewien udzia we wadzy. I tak kada z grup
ludzi spiskowaa przeciw niemu: wielcy i mali, przyjaciele i wrogowie,
wojskowi i politycy, kady, ktry podnosi swe partykularne interesy
jako spraw ogln i kady w wyniku swych wasnych alw chtnie
nadstawia ucha oskareniom drugich. Wszyscy oni potwierdzili wobec
siebie swe zamiary i zapewnili si co do swej lojalnoci
wyszczeglniajc wszystkim swe krzywdy, o ktre kady mia pretensje.
Od tej pory, chocia liczba spiskowcw bya tak wielka nikt nie mia
donie o planowanym spisku. Niektrzy wszake powiadaj, e Cezar
niedugo przed mierci otrzyma notatk ostrzegajc go o zawizanym
spisku i ze zamordowano go gdy trzyma j w rkach nie dajc mu

26
Sam Cezar zwizany by z parti popularw.
23
szansy na przeczytanie jej i e znaleziono j pomidzy innymi jego
zapiskami po jego mierci.
(20) Jednake wszystko to byo znane dopiero pniej. W tamtym
czasie jedni chcieli mu si przypodoba poprzez uchwalanie dla niego
jednego zaszczytu po drugim, podczas gdy drudzy zdradziecko gosili
o jego osobliwych zaszczytach, aby wzbudzi przeciw niemu zawi
u wszystkich. Cezar by prostodusznym czekiem i nie mia wprawy
w politykowaniu, ze wzgldu na swe zagraniczne kampanie, wic atwo
da si podej tym ludziom przypuszczajc, co oczywiste, e ich
pochway s raczej pochwaami ludzi, ktrzy go uwielbiaj, nieli
przeciw niemu spiskuj.
Dla ludzi o duym autorytecie te zarzdzenia byy szczeglnie
niemie: ci ludzie bowiem stali si teraz bezsilni, jeli chodzi o
nominacje na urzdy, a Cezar da prawo mianowania na urzdy tym,
ktrych sobie upodoba. Co wicej rozprzestrzeniay si liczne plotki
wrd tumw, niektre rozpowiaday jedn histori, inne zupenie inne.
Jedni mwili, e Cezar zamierza przenie stolic caego imperium do
Egiptu i e krlowa Kleopatra romansuje z nim i tam powia mu syna o
imieniu Cezarion
27
. To on sam obali ze swej woli jako wierutn bzdur.
Inni za mwili, e on zamierza uczyni to samo z Troj [tj. przenie
tam stolic], ze wzgldu na staroytne pokrewiestwo z nacj Trojan
28
.
Byo co jeszcze, w rzeczy samej, co szczeglnie wzbudzio spiskowcw
przeciw niemu. Na Rostriach mia on swj zoty pomnik ustawiony tam
w wyniku decyzji ludu. Na tym pomniku pojawi si diadem
29
otaczajcy
mu gow, a cay lud rzymski natychmiast sta si niezwykle
podejrzliwy, szeptajc midzy sob, i jest on symbolem niewoli.

27
Cezarion, syn Kleopatry i Juliusza Cezara zosta po ostatecznym zwycistwie Oktawiana w bitwie
morskiej p. Akcjum (2 IX 31 p.n.e.) pochwycony i z rozkazu Augusta zgadzony.
28
Rzymianie wywodzili swj rd od Eneasza, uciekiniera spod Troi.
29
Diadem by atrybutem krlewskim, bya to biaa przepaska, std niepokj ludu rzymskiego, ktry z
zaoenia nienawidzi monarchii.
24
Dwch trybunw Lucjusz i Gajusz
30
przybyo tam i nakazao swym
podwadnym, aby wspili si i zdjli diadem, po czym wyrzucili go.
Kiedy Cezar odkry co si stao, zwoa posiedzenie senatu w wityni
Zgody i zaatakowa trybunw podkrelajc, e to oni sami w tajemnicy
umiecili diadem na pomniku, aby mie okazj do otwartego
zniewaenia go i w ten sposb dosta kredyt zaufania do dokonania
wielkich czynw poprzez zniewaenie go, nic sobie nie robic tak z
niego, jak i senatu. Kontynuowa dalej, e ich czyn by jednym z tych,
ktre ukazuj powaniejszy spisek i plany: jeli bowiem w jaki sposb
oni zniesawi go wobec ludu jako kogo, kto poszukuje
niekonstytucyjnych sposobw dziaania, w ten sposb (wywoujc sami
powszechne rozruchy), zgadz go. Po tej jego mowie senat jednogonie
nakaza ich wygnanie. W zwizku z tym udali si obaj na banicj, a na
ich miejsce powoano nowych trybunw. Nastpnie lud wykrzykiwa, e
Cezar sta si krlem i ze nie powinno si duej zwleka z koronacj,
skoro ju i sama Fortuna to uczynia. Cezar jednake odpar, e chocia
przyzna ludowi wszystko, ze wzgldu na ich dobr wol wzgldem
niego, nigdy nie poczyni tego kroku; prosi te o wybaczenie, e nie
moe speni tego dania ludu, gdy powinien zachowa dawne
sposoby rzdzenia; doda te, e woli sprawowa urzd konsula zgodnie
z prawem, anieli by krlem wbrew niemu.
(21) Tak zatem lud prawi w tamtych czasach. Nastpnie podczas
pory zimowej w Rzymie odbyway si wita zwane Luperkaliami
31
,
w ktrych uczestniczyli w procesji starzy i modzi, nadzy, za wyjtkiem
pasw i namaszczeni oliw, ubliajc ludziom spotkanym po drodze i
uderzajc ich trzymanymi w doniach kawakami koziej skry. Kiedy
doszo do wita jego przewodniczcym by Marek Antoniusz.

30
Byli to trybunowie: Lucjusz Epidiusz Marullus i Gajusz Cezecjusz Flawus (por. G. Suetonius, De
vitae I, 79).
31
Luperkalia, wita ku czci Fauna, obchodzone pitnastego lutego. Czonkowie kolegium luperkw
nago, z przepask kol wokoo bioder, po zoeniu ofiar z koza i obiegali podne Palatynu smagajc
przechodniw rzemykami ze skry ofiarowanego koza (tzw. februa, od tego sowa pochodzi nazwa
miesica luty - Februarius).
25
Poprowadzi procesj poprzez Forum, jak byo w zwyczaju, a reszta
pochodu podaa za nim. Cezar siedzia na zotym krzele na rostrach,
ubrany w purpurow tog. Na pocztku Licyniusz zbliy si do niego
niosc wieniec laurowy, w ktrym jednake by wyranie widoczny
diadem. Wspi si do niego podsadzony przez towarzyszy, poniewa
miejsce, z ktrego Cezar zwraca si do zgromadzonych byo zazwyczaj
wysoko i pooy diadem u Cezara stp. Z tego powodu Cezar wezwa
Lepidusa, naczelnika jazdy, aby go strzeg, ten wszake waha si. w
midzyczasie Kasjusz Longinus, jeden ze spiskowcw udajcy przyja
w stosunku do Cezara, dziki temu mg z wiksz atwoci unikn
jakichkolwiek podejrze, szybko wyj diadem i pooy go na kolanach
Cezara. By z nim te i Publiusz Kaska. Gdy Cezar wci odmawia
przyjcia diademu wrd krzykw tumu, Antoniusz nagle wdar si w
gr, nagi i namaszczony oliw, tak, jak bra udzia w procesji i woy
diadem na jego gow. Ale Cezar schwyci go i rzuci w tum. Ci, ktrzy
stali w pewnej odlegoci przyklasnli temu czynowi, jednake ci stojcy
bliej krzyczeli, e powinien go przyj i nie odtrca danego przez lud
zaszczytu. Rni ludzie rnie oceniali t spraw. Niektrzy byli
gboko wzburzeni, mylc, e jest to widomy znak potgi nie na
miejscu w ustroju demokratycznym; inni, liczc na pozyskanie
wzgldw w wicie Cezara, aprobowali ten czyn. Jeszcze inni z kolei
twierdzili, e czyn Antoniusza odby si w zmowie z samym Cezarem.
Byo rwnie wielu, ktrzy pragnli, aby Cezar otwarcie ogosi si
krlem. Wszystkie rodzaje sdw przebiegay przez cay lud. Kiedy
Antoniusz ukoronowa Cezara po raz drugi, tum pocz woa: Witaj
krlu, ale Cezar wci nie chcia przyj korony i zarzdzi, aeby
zanie j do wityni Jowisza Kapitoliskiego mwic, e tam jest
znacznie odpowiedniejszy. I ci sami ludzie co wczeniej [przyklasnli],
wiwatowali i tym razem. Mwi jeszcze o tym i inn histori,
mianowicie, e Antoniusz uczyni to chcc si przypodoba Cezarowi
26
majc jednoczenie nadziej, e ten adoptuje go jako swego syna.
W kocu obj Cezara i poda diadem jakim ludziom stojcym w
pobliu aby woyli go na gow cezarowego pomnika, ktry staa obok.
To te oni uczynili. Ze wszystkich dziejcych si wwczas zdarze to
nie byo wcale najmniejsze z tych, ktre popchny spiskowcw do
przyspieszenia akcji, to jednak przekonao ich ostatecznie, e prawdziwe
s ich podejrzenia w stosunku do Cezara.
(22) Niedugo pniej pretor Cynna przebaga Cezara, aeby ten
wyda dekret zezwalajcy na powrt obu wygnanych trybunw, chocia
zgodnie z wol ludu nie mieli oni z powrotem obj swych urzdw, ale
zosta osobami prywatnymi, cho nie wyczonymi z ycia publicznego.
Cezar nie sprzeciwi si ich odwoaniu, zatem wrcili. Cezar zwoa
doroczne komicja, jako, e mia do tego uprawnienia w postaci dekretu
i wyznaczy Wibiusza Pans i Aulusa Hircjusza jako konsulw na
nadchodzcy rok, za jeszcze na rok kolejny Decymusa Brutusa, jednego
ze spiskowcw i Munacjusza Plankusa. Bezporednio po tym wydarzya
si inna jeszcze rzecz, ktra bardzo pobudzia spiskowcw. Cezar mia
znaczne i obszerne forum pooone w Rzymie; zwoa rzemielnikw
i zawar z nimi umowy na prace nad nim. W midzyczasie przybya
procesja rzymskich nobilw, aby przyzna mu zaszczyty uchwalone
wanie za wspln zgod. Prowadzi procesj konsul, ktrego wanie
Cezar by akurat koleg w urzdzie, niosc ze sob dekret. Przed nim
kroczyli liktorzy, ktrzy rozsuwali na boki tum. Z konsulem przybyli
pretorzy, trybuni, kwestorzy i wszyscy inni urzdnicy. Nastpnie
przyby senat w zwartym szyku i cae mnstwo tumu w iloci nigdy
wczeniej nie widzianej. Godno nobilw napeniaa podziwem byy
im powierzone rzdy nad caym imperium, a jeszcze spogldali oni z
dum na innych, jakby wci stawali si potniejsi. Cezar wanie
siedzia kiedy oni przybyli i poniewa rozmawia z czekiem, ktry
zasania mu jedn stron, nie zwrci gowy w stron nadcigajcej
27
procesji, ani te nie zwrci na ni uwagi, ale kontynuowa zaatwianie
interesw, ktrymi akurat si zajmowa, dopki jeden z jego przyjaci,
bdcy blisko, powiedzia: Spjrz na tych ludzi przybyych do ciebie.
Wwczas Cezar odoy papiery, odwrci si i wysucha tego, co mieli
mu do powiedzenia. Midzy nimi znajdowali si te i spiskowcy, ktrzy
poczli nastraja przybyych nieprzyjanie w stosunku do Cezara z
powodu tego lekcewaenia, a nadto byli tam tez i tacy, ktrzy sami ju
byli obraeni przez to zajcie.
Wwczas wzburzyli si rwnie i ci, ktrzy pragnli pooy na
wadzy swe rce nie po to, aby przywrci wolno, ale po to, aby
zniszczy doszcztnie istniejcy system, szukali oni okazji do pokonania
kogo, kto wwczas zdawa si im niepokonany. Byo tak dlatego, e a
do tamtego czasu on uczestniczy w trzystu dwch bitwach tak w Azji,
jak i w Europie i jak widziano, nigdy nie przegra. Odkd jednak zacz
czsto osobicie wychodzi ku nim i pojawia si wrd nich, powstaa
nadzieja, e moe uda si go zgadzi przez zdrad. Prbowali oni
uczyni to za wszelk cen, przez zwolnienie jego stray schlebiajc mu
poprzez zwrcenie si do niego z opini, e powinien zosta osob
uwicon w oczach wszystkich i przyj tytu Ojca Ojczyzny
32
, co
proponowano uchwali w nadziei, e dziki temu uda si upi jego
czujno i rzeczywicie uwierzy on, e wszyscy go uwielbiaj, po czym
odprawi wcznikw wierzc, e chroni go dobra wola caego ludu.
To w zasadzie si powiodo i uczynio ich zadanie daleko atwiejszym.
(23) Spiskowcy nigdy nie spotykali si otwarcie, by knu swe plany,
ale potajemnie, za kadym razem w domu innego z nich. Naturalne byo,
e wiele planw zostao zaproponowanych i wprowadzonych w czyn
przez nich, kiedy rozwaano jak i gdzie popeni w straszny czyn.
Jedni proponowali uderzy na niego kiedy bdzie porusza si po via

32
Pater Patriae tytu ten pniej regularnie nadawano cesarzom rzymskim.
28
Sacra
33
, jako, e czsto tamtdy przechodzi, inni proponowali czas
komicjw, kiedy musia on przej przez pewien most, aby dokona
wyborw urzdnikw na polu za miastem
34
. Podzielili oni swe
obowizki w losowaniu tak, e jedni popchn go i strc z mostu, inni
za dopadn go i zabij. Jeszcze inni proponowali, aby zaatakowa go
podczas igrzysk z udziaem gladiatorw, ktrzy byli zawsze pod rk,
poniewa wwczas widok uzbrojonych ludzi nie wzbudziby adnych
podejrze. Wikszo jednak skaniaa si do zdania, e powinno si
zabi go na posiedzeniu senatu
35
, gdy wwczas prawdopodobnie bdzie
on sam [bez stray]. Nie wpuszczano bowiem na posiedzenia nie
bdcych czonkami senatu, za wielu senatorw naleao do spisku i
miao ukryte miecze pod togami. Ten plan postanowiono wykona.
Fortuna przyczynia si do tego dziea przez spowodowanie, e sam
Cezar osobicie ustali pewien dzie na posiedzenie senatu, aby
rozway pewne posunicia, ktre on chcia wprowadzi. Kiedy
nadszed wyznaczony dzie spiskowcy zebrali si i przygotowali we
wszystkich szczegach. Spotkali si w portyku Teatru Pompejusza,
gdzie czasem si gromadzili. W ten sposb bosko okazaa si w istocie
marnoci ludzkiej kondycji ukazujc, jak bardzo jest ona niepewna i
poddana kaprysom zmiennego szczcia poniewa Cezar zosta
przywiedziony do budynku swego wroga
36
i tam zoony zosta jego trup
przed posgiem tego, ktry teraz martwy, zosta przeze pokonany kiedy
y. I Fatum nad Cezarem stawao si coraz potniejsze, jeli kto
uznaje wpywy Fatum na losy ludzkie: tego dnia, poprzez wrby
pewnych augurw, prbowano powstrzyma go od pjcia do kurii, tak
samo jak prbowali powstrzyma go pewni lekarze ze wzgldu na jego
zawroty gowy, na ktre czasem i wwczas rwnie, cierpia. Ponadto

33
Via Sacra ulica ta biega od wzgrza Velia obok wityni Westy, wityni Kastora itd. i czya si z
drog prowadzc na Kapitol.
34
Na Polu Marsowym.
35
Cezara zabito istotnie na posiedzeniu senatu w curia Pompeii, 15 marca 43 r.p.n.e.
36
Zob. wyej.
29
jego ona, Kalpurnia, przeraona zym snem, ktry miaa w nocy
chwycia go i bagaa, aby nie szed do senatu tego dnia. Lecz Brutus,
jeden ze spiskowcw, ktry w tamtym czasie uchodzi za jednego z
najbliszych przyjaci przyszed do i rzek: C to mwisz, Cezarze?
Czy zamierzasz zwraca uwag na sny niewiasty i gupie znaki, taki
czowiek jak ty? Czy zamierzasz obrazi senat poprzez uchylenie si od
pjcia do, senat, ktry uchwali dla ciebie takie wielkie zaszczyty i
ktry sam zwoae na posiedzenie? Nie, jeli posuchasz mej rady
wyrzucisz ze swych myli rojenia tych ludzi i pjdziesz, poniewa w
senacie ju od rana trwa sesja i wszyscy ci oczekuj. Cezar zosta
przekonany i poszed.
(24) W midzyczasie zabjcy sposobili si, niektrzy ustawiajc si
przy jego krzele, inni naprzeciw niego, jeszcze inni za nim. Augurowie
przynieli ofiary, aby Cezar mg dokona ostatecznego powicenia
przed wkroczeniem do sali posiedze senatu. Ofiary wypady
niepomylnie. Augurowie przyprowadzali jedno zwierz po drugim, aby
wrba wypada pomylniej. W kocu orzekli, e znaki od bogw s
wielce niesprzyjajce, i e wyranie widoczna jest jaka kltwa, co
wynika z ofiar. Cezar z obrzydzeniem odwrci si w kierunku soca i
to rwnie augurowie zinterpretowali jako z wrb. Zabjcy byli tu
obok i cieszyli si z tych wydarze. Przyjaciele Cezara poczli baga
go, aby odoy sesj z powodw tego, co podaj wrbici i on gotw
by ju niemal odoy posiedzenie, kiedy zjawili si woni aeby go
wezwa informujc, e senat jest ju w komplecie. Cezar wwczas
rzuci spojrzenie swym przyjacioom. Brutus za ponownie zbliy si
do i powiedzia: Chodmy, Cezarze, odwr swe myli od absurdw
opowiadanych przez tych ludzi i nie odkadaj spraw, ktre wymagaj
uwagi Cezara i caego imperium, ale uznaj sw wasn godno za dobr
wrb. W ten sposb przekona go i w tym samym momencie wzi go
pod rk i wprowadzi przez drzwi sali posiedze senatu, ktre byy tu
30
obok. Cezar pody w milczeniu. Kiedy wszed do rodka i senat go
ujrza, jego czonkowie powstali, aby okaza mu szacunek. Ci, ktrzy
naleeli do spisku ustawili si dookoa niego. Pierwszy podszed do
niego Tulliusz Cymber, ktrego brata wygna by Cezar, przysun si
do niego, aby prosi natarczywie w sprawie swego brata, schwyci
Cezara za tog, co wydawao si czynem raczej zuchwaym dla
proszcego i w ten sposb uniemoliwi mu powstanie i uywanie rk,
gdyby zechcia si broni. Cezar by wcieky, ale mczyni trwali
w swych zamiarach. Nagle wic obnayli ostrza sztyletw i przyskoczyli
do niego. Najpierw Serwilusz Kaska dgn go w lewy bark, nieco
powyej obojczyka, w ktry mierzy. Chybi jednak z nerww. Cezar
rzuci si, aby broni si przed nim, lecz Kaska przywoa brata,
w podnieceniu krzyczc do po grecku. Ten posucha i skierowa miecz
swj w Cezara stron. Chwil za wczeniej Kasjusz ci Cezara z ukosa
przez ca twarz. Decymus Brutus za ci go w udo. Kasjusz Longinus
pragn zada cios kolejny, chybi jednak i trafi w rk Marka Brutusa.
Minucjusz tako ci chcia Cezara, jednak trafi Rubriusza w udo.
Wygldao, jakby ci mowie walczyli ze sob o Cezara. Ten za upad
pod wpywem wielu ran przed posgiem Pompejusza; nie byli to
wszyscy mowie, ktrzy na niego napadli, inni bowiem jeszcze, aby
ukaza wszystkim, i mieli udzia swj w tym czynie, siekli go
mieczami, kiedy lea ju niemal bez ycia, dopki nie zadano mu ran
trzydziestu piciu
37
i dopki nie wyda z siebie ostatniego tchnienia.
(25) Olbrzymi wrzaw podnieli ci, ktrzy nie wiedzieli nic o
spisku i byli poruszeni przemoc, ktr dotknito sal posiedze senatu,
mniemajc, e te same okropnoci spotkaj take i ich samych; krzyk
podnis si rwnie pomidzy tymi z towarzyszy Cezara, ktrzy
przebywali wwczas na zewntrz budynku, a ktrzy teraz myleli, e
cay senat by zamieszany w spisek i e wielka armia czeka na

37
Swetoniusz pisa o dwudziestu czterech ciosach.
31
podordziu; zaczli krzycze rwnie i ci, ktrzy ignorujc wczeniej
cae zamieszanie, z naga przerazili si i strwoyli od nagego haasu i od
tego, co ukazao si ich oczom, gdy zabjcy, wszyscy razem, z
zakrwawionymi mieczami w doniach... [...].
Cae miejsce pene byo biegajcych i krzyczcych osb. Tum ludzi
take i w teatrze pocz wstawa i biega w kompletnym chaosie,
(akurat tam odbyway si pokazy gladiatorskie) nie wiedzc nic
pewnego o tym, co si stao, ale przeraony rozbrzmiewajcymi wok
krzykami. Kto rozpuci pogosk, e senat zosta zmasakrowany przez
gladiatorw, inni, e Cezar zosta zamordowany, a jego armia pocza
grabi miasto; jednym twierdzili to, inni tamto. Nic pewnego nie mona
byo usysze, poniewa wszdzie dookoa trwaa nieprzerwana wrzawa,
dopki ludzie nie ujrzeli zabjcw i Marek Brutus prbowa
powstrzyma krzyki i napomina lud, aby by dobrej myli, gdy nie
miao miejsce adne zo. Sens i sedno jego sw (take i inni z zabjcw
gono si przechwalali) by taki, e oto zgadzili tyrana. Ktry ze
spiskowcw zaproponowa, e powinni rwnie uciszy innych, ktrzy
niechybnie im si sprzeciwi i ponownie bd prbowa przej
kontrol nad pastwem. Mwi, e powstrzyma ich od tego Marek
Brutus, twierdzc, e nie byoby dobrze nikogo zabija z powodu
niewyranych jedynie podejrze, ludzi, przeciwko ktrym nie byo
jednoznacznych zarzutw i zdanie to przewayo. Nastpnie ruszyli
naprzd i uciekli w popiechu przez Forum na Kapitol z obnaonymi
mieczami w doniach i z krzykiem na ustach, e ich czyn dokonany
zosta w imi wsplnej wolnoci. Wielki tum niewolnikw i
gladiatorw, ktrzy byli specjalnie przygotowani na t okoliczno,
pody za nimi. Byo duo bieganiny na ulicach i po Forum, kiedy ju
wiadomo o zamordowaniu Cezara bya znana tumom. Miasto
wygldao, jakby okupowa je wrg. Kiedy spiskowcy dotarli na
Kapitol, rozstawili si wszyscy w krgu dookoa caego miejsca i
32
wystawili strae, bojc si, e onierze Cezara mogliby ich zaatakowa.
(26) Ciao Cezara leao tam, gdzie i upado, haniebnie zbrukane
krwi; lea czowiek, ktry na Zachodzie posun si tak daleko, jak
daleko jest ocean i mieszkaj Brytowie i ktry zamierza uderzy te i na
Wschd na krlestwo Partw i na Indie, a gdyby tego dokona, imperium
zoone ze wszystkich ldw i mrz przeszoby pod wadz jednego
ma. Teraz za lea tam, a nikt nie omieli si usun ciaa. Ci z jego
przyjaci, ktrzy obecni byli przy zabjstwie uciekli, ci za, ktrzy byli
nieobecni, pozostali ukryci w domach, albo te w przebraniu udali si do
wiejskich okolic w pobliu Miasta. aden z jego wielu przyjaci nie
wytrwa przy nim, ani wwczas, kiedy go mordowano, ani te pniej,
oprcz Kalwizjusza Sabinusa i Cenzoryna, ale i ci, prbujc niemiao
przeciwstawi si, gdy Brutus i Kasjusz i ich poplecznicy dokonali swej
napaci, musieli pierzchn z powodu wielkiej liczby przeciwnikw.
Wszyscy inni myleli tylko o sobie, a niektrzy nawet przyklasnli temu,
co si stao. Mwi, e jeden z nich w ten sposb zwrci si do trupa:
koniec z paszczeniem si przed tyranem. Nieco pniej trzej
niewolnicy, ktrzy byli w pobliu, pooyli ciao [opuszczone przez
wszystkich przyjaci i senatorw] na marach i ponieli do domu
poprzez Forum. A gdy pachta okrywajca ciao rozchylia si z obu
stron, dao si widzie zwisajce bezwadnie rce i rany na twarzy.
Wwczas nikt nie mg powstrzyma ez widzc jego, ktry jeszcze
niedawno by czczony jak bg. Wiele paczw i lamentw towarzyszyo
im z obu stron, pakali aobnicy na dachach, na ulicach i w
przedsionkach. Kiedy doszli do jego domu uszu ich doszed jeszcze
wikszy pacz, jako e ona jego wybiega na dwr z licznymi kobietami
i niewolnikami, wzywajc swego ma i ualajc si, e miaa
przeczucie i zaklinaa go, aby nie wychodzi tego dnia. Ale musia si
spotka z przeznaczeniem duo gorszym, ni moga kiedykolwiek
przypuszcza.
33
(26b) Przygotowywano si zatem do jego pogrzebu, za zabjcy
zabezpieczyli si wielk liczb gladiatorw zanim jeszcze dokonali
zamachu i umiecili ich uzbrojonych midzy sal posiedze senatu,
a arkadami Teatru Pompejusza. Decymus Brutus trzyma ich w
gotowoci pod pretekstem, i chcia schwyci jednego z gladiatorw
gromadzcych si w tym teatrze, czowieka, ktrego wczeniej
zatrudnia (mia wwczas wanie miejsce turniej i jako, e Brutus sam
zamierza wystawi jakiego gladiatora, stwarza pozory, jakoby by
zazdrosny o obecnego wystawc). W rzeczywistoci te przygotowania
do zabjstwa mogy wydawa si podejrzane, wic w przypadku, gdyby
napotkano opr ze strony stray Cezara, konspiratorzy chcieli mie
pomoc pod rk. Z tymi gladiatorami i z dalszym tumem niewolnikw
zeszli teraz ze Wzgrza Kapitoliskiego. Wzywajc razem ludzi,
postanowili wybada ich, jak i urzdnikw nastawienie wzgldem
siebie, czy powitaj ich jako wybawcw, ktrzy zakoczyli tyrani, czy
jako mordercw...
[...] e wci wiksze problemy prawdopodobnie wybuchn jako
konsekwencja niedawnego czynu; albowiem podjte dziaanie byo bez
naleytej przezornoci, zarwno ze strony tych, ktrzy brali w nim
udzia, jak i tych, przeciw ktrym spisek by przygotowany; wci
ponadto pozostao wiele oddziaw pomocniczych Cezara i wanych
dowdcw, ktrzy mogliby podj si wykoczenia rozpocztego
przeze dziea. Zalega zatem gboka cisza z powodu niezwykoci
sytuacji, umysy mw byy zmieszane, kady niecierpliwie wyglda,
jaki to miay ruch zostanie wykonany jako pierwszy w takim kryzysie,
i bdzie pocztkiem rewolucji. W midzyczasie, kiedy ludzie w ciszy
oczekiwali na konsekwencje, Marek Brutus (szanowany przez cae swe
ycie ze wzgldu na sw powcigliwo i saw przodkw, jak i
sprawiedliwo, ktr, jak powszechnie sdzono, posiada), wygosi
nastpujc mow (zobacz dzieo me zatytuowane Odnonie
34
publicznych wystpie).
(27) Po tej przemowie spiskowcy wycofali si na powrt na Kapitol i
zaczli narad nad tym, co powinno zosta uczynione w obecnych
okolicznociach. Postanowili wysa posw do Lepidusa i Antoniusza,
aby ci przybyli do nich do wityni na narad w sprawie przyszoci
pastwa; obiecano im te z gry, e wszystko, cokolwiek otrzymali z rk
Cezara bdzie uszanowane jako usankcjonowane dary, tak, e w tej
kwestii nie powinno by rnicy zda. Kiedy posowie przybyli,
Antoniusz i Lepidus rzekli, e udziel odpowiedzi nastpnego dnia. Te
dziaania byy podejmowane pnym wieczorem i wikszy jeszcze chaos
zapanowa w miecie. Kady dba o swoje wasne, prywatne dobra,
opuszczajc sprawy pastwa, gdy bano si nagych spiskw i atakw
widzc, e wodzowie obozuj uzbrojeni we wzajemnej do siebie
opozycji; nie byo te dla nich jasne, kto przejmie zupen kontrol.
Kiedy przysza noc oni rozproszyli si. Kolejnego dnia konsul Antoniusz
sta pod broni, a Lepidus, po zgromadzeniu wojsk pomocniczych,
pody przez sam rodek Forum, powziwszy decyzj o pomszczeniu
Cezara. Kiedy ci, ktrzy jeszcze wahali si ujrzeli to, doczyli do
Antoniusza i Lepidusa, kady z uzbrojon wit swych klientw,
skutkiem czego zgromadzono armi wcale pokanych rozmiarw. Byli
te tam i tacy, ktrzy doczyli si ze strachu, nie martwic si zbytnio
mierci Cezara, lecz upatrujc swj wasny interes w doczeniu do
konsulw.
Wiele wiadomoci wysano do tych, ktrych dobra byy w rkach
Cezara (czy to w postaci darowizn placw w miecie, gruntw, czy
pienidzy) mwic, e to wszystko zmieni si, jeli nie podejm oni
teraz duego wysiku. Nastpnie jego przyjaciele otrzymali wiele
bagalnych, usilnych prb, zwaszcza od tych, ktrzy walczyli kiedy z
nim w polu; pytano jak dowiadczy mierci, opuszczony przez
przyjaci, tak wielkich, jak i on by. Odpowiednio doczyo do
35
konsulw wielu ze wspczucia i litoci, znajdujc jednak nadziej i na
prywatny zysk przy okazji przewrotu, zwaszcza odkd sprawy ich
nieprzyjaci przybray zy obrt i nie ukaday si tak, jak sobie to
wczeniej planowali, kiedy wierzyli, e dysponuj znaczniejsz si.
Teraz ju otwarcie mwiono, e Cezar musi zosta pomszczony, e
obecnie to jedyna rzecz, jak naley wykona i e jego oprawcy nie
mog odej bez kary. Zbierajc si w grupach mieli oni rne zdania,
jedni sugerujc takie dziaanie, inni za proponujc co innego.
Ci jednake, ktrzy dyli za republikask form rzdw byli
zupenie zadowoleni z zamachu i tylko winili mordercw Cezara, e
majc okazj nie pozbyli si wikszej iloci osb, ktrzy wydawali si
wwczas podejrzani i w ten sposb nie przynieli rzeczpospolitej
prawdziwej wolnoci, jako, e ci co zostali przy yciu prawdopodobnie
stanowi bd znaczny kopot. Byli te ludzie, ktrzy mieli opini
bardzo przezornych i ktrzy mieli wiedz z dowiadczenia w
wydarzeniach dziejcych si niegdy za czasw Sulli
38
, dlatego
upominali, aby trzyma si umiaru, albowiem ci, ktrzy za jego czasw
byli ju niemal pokonani, nagle otrzymali nagej odwagi i pokonali
swych wasnych zwycizcw. Twierdzili oni, e Cezar, cho martwy,
przyprawi jeszcze swym mordercom nie lada kopotw, jako, e bya na
miejscu dua sia im zagraajca, a co wicej, pod komend
energicznych wodzw.
Antoniusz i jego towarzysze zanim przygotowali akcj wysali
legatw, aby pertraktowa z siami na Kapitolu, lecz pniej, omieleni
sw si zbrojn i liczb swych oddziaw, czuli si usprawiedliwieni w
przejciu cakowitej kontroli nad rzdem i w uspokojeniu zamtu w
miecie. Najpierw zwoali zatem rad (proszc swych przyjaci, aeby

38
Lucius Cornelius Sulla (138-78 p.n.e.), rzymski wdz i polityk, optymata. Pozostawa w konflikcie ze
stronnictwem popularw (Mariusz); w wojnie domowej w 82 p.n.e. opanowa Rzym i w sposb niezwykle
okrutny rozprawi si z przeciwnikami: Samnici i Etruskowie zostali prawie cakowicie wymordowani.
Sporzdzono listy proskrypcyjne (listy ludzi wyjtych spod prawa), na podstawie ktrych mier ponioso
90 senatorw i 2600 ekwitw, a ich majtki skonfiskowano; przywrci rzdy reakcyjnej nobilitas.
36
byli obecni), aby zasign opinii, jak maj postpowa w stosunku do
mordercw. Lepidus zaproponowa, aby walczy z nimi i pomci
Cezara. Hircjusz uwaa, e naley raczej podj z nimi dyskusj i
zaatwi spraw polubownie. Kto inny, idc za zdaniem Lepidusa,
wyraa przeciwny pogld, mwic, e byoby czynem bezbonym
puci zabjcw Cezara bez pomsty i co wicej nie byoby to bezpieczne
dla tych wszystkich, ktrzy byli Cezara przyjacimi, poniewa nawet
jeli mordercy pozostan obecnie w spokoju, to jednak tak szybko, jak
wzrosn w si, bd chcieli posun si dalej. Antoniusz przychyla si
do zdania Hircjusza i gosowa za ocaleniem ich. Byli wreszcie te i
tacy, ktrzy woali, e naleaoby ich na mocy rozejmu wydali z
miasta.
(28) Po mierci i pogrzebie wielkiego Cezara jego przyjaciele
poradzili Oktawianowi, aby kultywowa przyja z Antoniuszem i
dopuci go do swych spraw... [...]
39
.
I oprcz tego byo jeszcze wiele innych rde nieporozumie
midzy nimi, Antoniusz za sprawia wraenie, jakby chcia wywoa
midzy nimi wiksz jeszcze nienawi, jako, e by on rwny
Oktawianowi i jednoczenie by stronnikiem Cezara. Oktawian jednake
nie czu lku i bdc czekiem wielkiego ducha, da temu dowd przy
okazji wita Venus Genetrix, ktre to wito ustanowi jego ojciec.
Ponownie zbliy si wwczas do Antoniusza z liczn wit swych
przyjaci dajc zgody na to, aeby usi na tronie i zosta
uwieczonym w imi honoru i czci dla imienia jego ojca. Antoniusz
uczyni tak sam pogrk jak wczeniej, jeli on nie zrezygnuje z tego
dania i nie zamilknie. Oktawian wycofa sw propozycj nie chc
sprzeciwia si woli konsula. Jednake, kiedy wszed do teatru ludzie
wiwatowali na jego cze, za onierze jego ojca, li, gdy
uniemoliwiono mu wypacenie im trybutu w imieniu swego ojca, dali

39
Duga luka, obejmujca okres kilku miesicy.
37
mu, jako widomy znak swej aprobaty, burze oklaskw, jedna po drugiej,
przez cay czas trwania widowiska. Nastpnie Oktawian wyliczy dla
ludu przyobiecan [przez testament Cezara] sum pienidzy i wypaci
im j, przez co umocni wzgldem siebie szczegln przychylno
mieszkacw Miasta.
Od tego dnia Antoniusz ostentacyjnie okazywa jeszcze bardziej swe
ze usposobienie wzgldem Oktawiana, do ktrego lud nie ustawa w
gorcym uczuciu. Oktawian widzia [co byo dla obecnie oczywiste], e
potrzebuje autorytetu politycznego. Widzia rwnie, e konsulowie
czujc si bezpiecznie, otwarcie przeciwstawiali si mu,
przywaszczajc sobie coraz wicej wadzy. Nawet skarb Miasta, ktry
funduszami napeni jego ojciec, oprniony zosta zaledwie w dwa
miesice po mierci Cezara, roztrwoniony w wikszej czci pod
jakimikolwiek pretekstami, aby uagodzi powszechne wzburzenie;
ponadto pozostawali w dobrych stosunkach z mordercami. Tak wic
Oktawian zosta jedyn osob zdoln pomci mier ojca, jako e
Antoniusz zarzuci swe zamiary, a wrcz by obecnie za amnesti dla
zabjcw. W rzeczy samej jednak wielu doczyo do Oktawiana, wielu
jednake do Antoniusza i Dolabelli. Byli te tacy, ktrzy stojc
porodku prbowali roznieca nienawi midzy nimi i czynic to... [...]
Przywdcami tyche byli nastpujcy mowie: Publiusz, Wibiusz,
Lucjusz, a zwaszcza Cyceron. Oktawian nie by ignorantem, eby nie
dostrzec, czemu ci mowie sprzymierzyli si z nim, prbujc
sprowokowa go przeciwko Antoniuszowi, lecz on ich nie odrzuci,
jako, e chcia mie ich wsparcie i potniejszy autorytet dookoa siebie,
gdy obawia si, i kady z tych mw niezwykle mao dba o interesy
rzeczpospolitej, ale, e kady z nich szuka raczej okazji do zagarnicia
publicznych urzdw i najwyszej wadzy. Ich zamiary mianowicie byy
takie, e m, ktry wczeniej cieszy si t potg nie y ju, za
Oktawian wydawa si im zbyt mody, aeby mc przeszkodzi w ich
38
planach i nieodpowiedni, by utrzyma w ryzach cae to zamieszanie,
gdzie jeden chcia osign jaki cel, drugi cel odmienny, a wszyscy oni
patrzyli tylko jak odnie najwiksz korzy dla siebie. Odoyli na
bok ca dbao o publiczne dobro i wraz z najznaczniejszymi
obywatelami podzielili si na szereg fakcji i kady prbowa zagarn
ca wadz dla siebie, lub przynajmniej tyle, ile udaoby mu si
oderwa, ta zasada przyjmowaa rne formy.
***
Lepidus, ktry oderwa cz armii Cezara i prbowa samodzielnie
obj dowdztwo by bliej Hiszpanii, dziery on ponadto cz Galii z
granicami na grnym morzu. Gali Comat Lucjusz Munacjusz Plankus,
konsul elekt, dziery, z kolejn armi. Hiszpania Dalsza bya w
rkach Gajusza Azyniusza z armi. Decymus Brutus trzyma Gali
Cisalpisk z dwoma legionami, przeciwko ktrym Antoniusz wanie
planowa wymarsz. Gajusz Brutus zgosi danie w stosunku do
Macedonii i by wanie w drodze do niej z Italii; Kasjusz Longinus
otrzyma Syri, pomimo, e zosta mianowany pretorem w Ilyrii. Tak
wiele zatem armii byo wwczas w polu, z takimi dowdcami, z ktrych
kady pragn zagarn najwysz wadz dla siebie bez ogldania si
na prawo i sprawiedliwo, za kada sprawa bya rozpatrywana pod
ktem iloci wojska, ktrej w danej chwili mona byoby uy.
Oktawian, ktremu caa wadza zostaa zapisana w testamencie, w
zwizku z autorytetem tego, ktry mu j przekaza w pierwszej
kolejnoci, jak i ze wzgldu na czce ich pokrewiestwo, sam by
jednak bez adnej wadzy, bdc wwczas miotany pomidzy zawici
politykw i chciwoci mw, ktrzy okamywali go czekajc tylko na
moment, aby go zaatakowa i zagarn najwysz wadz. Boska
Opatrzno w kocu waciwie poprowadzia los modzieca. Ale zanim
to nastpio Oktawian bojc si o swe ycie i znajc nastawienie
Antoniusza wzgldem siebie i nie bdc w mocy, by to zmieni,
39
pozostawa w domu i czeka odpowiedniego momentu.
(29) Pierwsze posunicie w Miecie przyszo od onierzy jego ojca,
oburzonych pogard okazywan mu przez Antoniusza. Na pocztek
podnieli kwesti swego wasnego braku pamici Cezara, skoro
pozwolili, aby jego syn by tak zniewaany, ten syn, ktrego wszyscy
powinni strzec jako jego gwardia, jeli tylko obchodz ich takie rzeczy
jak sprawiedliwo i cnota. Nastpnie zebrali si du grup i poczli
wyrzuca sobie gorzko wasn niewdziczno, po czym udali si do
domu Antoniusza (poniewa i on na nich polega) i zanieli mu
wiadomo: powinien traktowa Oktawiana z wikszymi honorami i
pamita o poleceniach jego ojca, e jest ich witym obowizkiem nie
zapomina o tym, ale dopeni nawet szczegw jego zalece, nie
wspominajc ju o popieraniu czeka, ktrego on sam nazwa synem i
sukcesorem, dlatego stwierdzili, e zarwno dla Antoniusza, jak i dla
Oktawiana najlepszym wyjciem bdzie obecnie wzajemne pojednanie z
powodu mnstwa wrogw naciskajcych ze wszech stron. Po tej mowie
Antoniusz, nie chcc si sprzeciwia woli armii, jako, e naprawd
potrzebowa ich usug powiedzia, e on pochwala ich czyn i sam bardzo
tego pragnie, jeli tylko Oktawian sam bdzie traktowa go z umiarem i
odda mu honory, ktre mu si susznie nale; wwczas zgadza si na
konferencj z nim w obecnoci wojska. Usatysfakcjonowao to armi,
ktra zgodzia si poprowadzi go na Kapitol i wystpi w charakterze
mediatorw przy pojednaniu, ktrego tak, jak mwi, poda. On
wyrazi na to zgod i bezzwocznie uda si do wityni Jowisza
Najwikszego Najlepszego i wysa ich po Oktawiana.
Ucieszyo to ich i udali si do domu Oktawiana, w tak wielkiej
liczbie, e w pocztkowo zaniepokoi si syszc, i na zewntrz stoi
znaczna liczba wojska, a niektrzy s ju w domu i szukaj go. W swym
wzburzeniu on najpierw uda si na pitro wraz z przyjacimi, ktrzy
akurat byli u niego i stamtd zapyta przybyych, czego chc i po co
40
przyszli, a nastpnie dopiero zda sobie spraw, e s to jego onierze.
Ci odparli, i przybyli dla jego wasnego dobra i caej jego fakcji, jeli
tylko ma wol puszczenia w niepami tego, co uczyni mu Antoniusz;
jego czyny take i im byy niemie, ale teraz on i Antoniusz powinni
odoy wszelkie urazy i pogodzi si prosto i szczerze. Wwczas jeden
z nich zawoa goniej od innych i zapewni, e powinien by dobrej
myli i pewien, e odziedziczy take cae ich poparcie, poniewa
uwaali oni jego ojca za boga, a zatem uczyni i wycierpi wszystko dla
jego spadkobiercw. Kolejny zawoa jeszcze goniej, e zaatwi
Antoniusza wasnymi rkoma, jeli w nie bdzie przestrzega zalece
woli Cezara i bdzie pokada wiar w senacie. Oktawian, zachcony
tym zszed do nich ze schodw i pocz ich obejmowa i okazywa
wiele wzruszenia widzc ich zapa i dobr wol wzgldem siebie. Ci
podnieli go i ponieli w pochodzie triumfalnym poprzez Forum a na
Kapitol, przecigajc si wzajem w zapale, niektrzy, poniewa niemie
byy im rzdy Antoniusza, inni za z szacunku dla Cezara i jego
nastpcy; jeszcze inni za szli majc na uwadze otrzymanie wielkich
korzyci z jego rk, a szli i tacy, ktrzy paali chci zemsty na
zabjcach Cezara, wierzc, e dokona to si daleko atwiej poprzez
chopca, zwaszcza, jeli bdzie mia rwnie do pomocy konsula. W
rzeczywistoci wszyscy ci, ktrzy przybyli do z rad, uwaali, e nie
powinien spiera si, ale myle o swym wasnym bezpieczestwie, oraz
o tym, jak zebra jak najwiksz liczb stronnikw, pamitajc, jak
gwatowna bya mier Cezara. Oktawian wszystkiego wysucha i
widzia, e zapa ludzi w stosunku do niego by spontaniczny; nastpnie
wkroczy na Kapitol i ujrza tam znacznie wicej onierzy ojca, na
ktrych liczy Antoniusz, ale ktrzy byli znacznie lepiej usposobieni
wzgldem niego, jeli tylko Antoniusz sprbowaby go w jakikolwiek
sposb skrzywdzi. Wikszo tumu cofna si i pozostao jedynie
dwch przywdcw z przyjacimi, aby roztrzsn spraw.
41
(30) Kiedy Oktawian wrci do domu po tym pojednaniu z
Antoniuszem, ten ostatni zdenerwowa si znowu, widzc, e dobra wola
onierzy skania si mocno na stron Oktawiana. Utrzymywali oni
bowiem, e to on by Cezara synem i on zosta przez niego ogoszony
jego nastpc, jako, e otrzyma to samo imi i e roci wielkie nadzieje
z powodu wyjtkowo energicznego usposobienia, o ktrym wiedzia by
Cezar gdy go adoptowa nie mniej, ni o stopniu pokrewiestwa
wierzc, e jemu jednemu mona powierzy cay autorytet Cezara i
godno jego domu. Kiedy Antoniusz uwiadomi sobie to wszystko
ponownie zmieni zdanie, zwaszcza, gdy ujrza jak wszyscy onierze
Cezara opucili go na jego wasnych oczach i eskortowali Oktawiana ze
wityni. Niektrzy sdzili, e on nie powstrzyma si przed
aresztowaniem Oktawiana, jako, e Antoniusz nie lka si onierskich
tumw, gdy kady z nich mia armi, oczekujc wwczas na rozwj
wypadkw. Zdajc sobie spraw z powyszych faktw, wci waha si i
zwleka, pomimo, e zmieni zdanie. Oktawian jednake obecnie
wierzy, e pojednanie midzy nimi odbyo si w dobrej wierze, kadego
dnia przychodzi wic do domu Antoniusza, gdy to byo waciwe,
wszak Antoniusz by konsulem i czowiekiem ode starszym i by te
przyjacielem jego ojca. Oktawian zatem traktowa go przez cay czas z
naleytym szacunkiem dopty, dopki Antoniusz nie uczyni mu
nowego afrontu w nastpujcy sposb: uzyskawszy prowincj Gali w
zamian za Macedoni, przerzuci oddziay, ktre byy w Macedonii do
Italii, a kiedy ci przybyli, opuci Rzym i uda si a do Brundyzjum,
aby ich powita. Nastpnie sdzc, e ma odpowiedni okazj, aby
przeprowadzi zamiar o ktrym myla, rozpuci pogosk, jakoby
spiskowano przeciw niemu i schwytawszy kilku odakw, zaku ich w
kajdany pod pretekstem, e zostali wysani, aeby go zgadzi. Uczyni
te aluzj, jakoby stao si to z polecenia Oktawiana, cho nie nazwa go
po imieniu. Plotka szybko obiega miasto, e przeciw konsulowi
42
zawizano spisek, lecz e w uj ludzi przybyych w celu zgadzenia
go. Nastpnie zebra si wraz z przyjacimi w swym domu i wezwano
onierzy pod broni. Pnym popoudniem wieci te dotary take do
Oktawiana, e Antoniusz by w niebezpieczestwie i e chciano go
zamordowa i e posa po oddziay, majce go strzec tej nocy.
Oktawian natychmiast wysa do wiadomo, e jest gotw sta
osobicie ze sw wit u jego wezgowia, aby zapewni mu
bezpieczestwo, myla bowiem, e zamach przygotowa kto z fakcji
Brutusa i Kasjusza. By zatem gotw okaza sw yczliwo, zupenie
nie podejrzewajc, jak plotk rozpuci Antoniusz o caym zajciu.
Antoniusz jednake nie zezwoli nawet posacowi na przekazanie
wiadomoci wewntrz domu, nie wpuszczajc go, ale niegrzecznie go
odprawi. Posaniec powrci po usyszeniu wszystkich pogosek i
oznajmi Oktawianowi, e imi jego zostao wymienione w rozmowach
midzy mami krccymi si przy domu Antoniusza, jako tego, ktry
nasa zabjcw przeciw Antoniuszowi, ktrych on jednake schwyta, a
ktrzy obecnie s w wizieniu. Oktawian, gdy to posysza, pocztkowo
nie uwierzy, poniewa brzmiao to zaiste nieprawdopodobnie, ale
wkrtce zrozumia, ze cay ten plan zosta wyreyserowany przeciwko
niemu, rozway zatem z przyjacimi, co naley mu czyni. Przybyli
take Philippus i Atia, matka jego, dowiedziawszy si o przedziwnej
odmianie losw i pragnc wiedzie, co gosiy pogoski i jakie byy
zamiary Antoniusza. Poradzili oni, aby Oktawian wycofa si z miasta
na par dni, dopki sprawa nie zostanie wyjaniona i on nie oczyszczony
z zarzutw. On, nie poczuwajc si do adnej winy uwaa wszak, e
skierowaby na siebie powany zarzut dopiero, gdyby ukrywa si, w ten
sposb obwiniajc niejako samego siebie i e nie osignby
bezpieczestwa uchodzc z miasta, gdy wwczas atwiej jeszcze
byoby usun go potajemnie, kiedy byby poza domem. Taka bya
zatem dyskusja, w ktrej bra on udzia.
43
Nastpnego ranka on usiad jak zwykle ze swymi przyjacimi i
rozkaza, aby drzwi byy otwarte dla tych mieszkacw, goci i
onierzy, ktrzy zwykle go odwiedzali i pozdrawiali i rozmawia z nimi
jak zazwyczaj, w aden sposb nie zmieniajc zwykego codziennego
trybu. Ale Antoniusz zwoa swych przyjaci na zgromadzenie i rzek w
ich obecnoci, i obawia si, i Oktawian ju i wczeniej knu przeciw
niemu, i e kiedy on wyruszy z miasta do armii, ktra do przybya,
Oktawian uzna to za dobr okazj, aeby wysa przeciw niemu jednego
z mw, aby w dokona zbrodni, ten jednak, w zamian za pokan
sum, zmieni front i wyda reszt wsplnikw i w zwizku z tym on
teraz zapa te i pozostaych. Dlatego wanie zebra swych przyjaci,
aby usysze ich zdanie, co naley uczyni w wietle najnowszych
wypadkw. Kiedy Antoniusz powiedzia te sowa na naradzie,
czonkowie jego rady chcieli ujrze mczyzn, ktrzy zostali schwytani,
aby wycign od nich jakie informacje. Wwczas Antoniusz pocz
symulowa mwic, e to nie ma nic do rzeczy z obecnymi sprawami,
jako, e oni ju wyznali sw win i skierowa rozmow na inne tory,
czekajc niecierpliwie, a kto miast tylko cicho sucha, zaproponuje
wywarcie zemsty na Oktawianie. Mimo tego jednak wszyscy trwali w
milczeniu, jako, e nie byo adnych wyranych dowodw przeciw
niedoszym zabjcom, a kto w kocu powiedzia, e Antoniusz
zrobiby dobrze rozwizujc zgromadzenie, gdy powinien zachowywa
si z umiarem i nie wywoywa adnych zamieszek, by bowiem
konsulem. Po tej rozmowie Antoniusz faktycznie rozwiza zebranie.
Dwa, albo trzy dni pniej wyruszy do Brundyzjum, by przej armi,
ktra tam ju dotara. Nie rozmawiano ju wicej o spisku, a kiedy
wyjecha, przyjaciele jego zaniechali caej sprawy i nikt nawet nigdy nie
widzia adnego ze spiskowcw, ktrzy rzekomo zostali ujci.
Oktawian, chocia oczyci si z zarzutw i nic si pozornie nie
zmienio u ludzi w rozmowach z nim, tumaczy to sobie jako dowd
44
wielkiego spisku skierowanego przeciw jego osobie. Uwaa, e gdyby
Antoniusz przecign armi na sw stron nie zwlekaby duej z
zaatakowaniem go, nie dlatego, jakoby uchybiono mu w jakimkolwiek
przypadku, lecz dlatego, e po prostu byo to zgodne z obran przeze
drog, jako rezultatem wczeniejszych nadziei. Byo oczywiste, e
czowiek, ktry wymyli takie oszczercze zarzuty posunie si jeszcze
dalej i ju dawno zrobiby to, gdyby nie musia ba si armii. Zgodnie z
tym Oktawian paa susznym gniewem w stosunku do Antoniusza i z
pewnym niepokojem co do swej osoby, teraz, kiedy zamiary innych
stay si jasne. Rozwaajc wszelkie moliwoci doszed do wniosku, e
nie moe duej milcze, gdy nie byo to bezpieczne, ale musi poszuka
wsparcia, z ktrym mgby przeciwstawi si potdze innych. Zatem,
rozwaajc t kwesti doszed do wniosku, e najlepszym wyjciem
byoby poszuka schronienia w koloniach swego ojca, gdzie w nada
przydziay ziemi i ufundowa miasta, by przypomnie ludziom o
dobrodziejstwach Cezara i poskary si na swj los i cierpienia i w ten
sposb zabezpieczy sobie ich poparcie, a dodatkowo zjedna ich sobie
darami pieninymi. Uwaa, e to jedyne bezpieczne wyjcie, ktre
nadto przyczyni si do jego sawy i take przywrci presti jego rodziny.
Byo daleko lepsz i sprawiedliwsz drog zrobi to, ni pozwoli da
si odsun od odziedziczonej czci przez ludzi, ktrzy nie mieli do tego
prawa i ostatecznie zosta nieczysto i niegodziwie zgadzonym, tak, jak
stao si z jego ojcem. Po omwieniu tego z przyjacimi i po zoeniu
ofiar bogom, z dobr wrb, e bd oni pomocni mu w jego
wspaniaych deniach, wyruszy, biorc ze sob jedynie znaczn sum
pienidzy. Najpierw uda si do Kampanii, gdzie stacjonowa Legion
Sidmy i smy (tak bowiem Rzymianie zowi puki). Postanowi, e
najpierw lepszym wyjciem bdzie wysondowanie wzgldem siebie
uczu Legionu Sidmego, jako e cieszy si on wiksz saw, i e ta
kolonia zawsze bya mu yczliwa i wiele innych z tym... [...] i w tym
45
planie i w wydarzeniach, ktre nastpiy po nim, mia poparcie swych
przyjaci. Byli to: Marek Agryppa, Lucjusz Mecenas, Kwintus
Juwentiusz, Marek Modialiusz i Lucjusz. Inni oficerowie, centurionowie
i onierze podyli za nim, podobnie, jak i tumy niewolnikw,
patnych tragarzy i zaopatrzenia. Co do swej matki, postanowi nie
zapoznawa jej ze swymi planami, aeby, z mioci do niego i saboci,
jak to kobieta i matka, nie stanowia przeszkody dla jego wielkich
planw. Oficjalnie rozgosi, ze udaje si do Kampanii, aby sprzeda tam
nieco mienia swego ojca, wzi pienidze i obraca nimi, tak, jak
nakaza mu to ojciec. Ale nawet teraz wyruszy cakowicie bez matki
zgody.
W tym czasie Marek Brutus i Gajusz Kasjusz byli w Dycearchii i
kiedy dowiedzieli si, jak wielki tum towarzyszy Oktawianowi z
Rzymu (wiadomoci dotary do nich mocno przesadzone, jak to zwykle
bywa), ogarna ich naga trwoga i przeraenie mylc, e ta ekspedycja
zostaa skierowana przeciw nim samym. Zatem uciekli przez Adriatyk.
Brutus do Achai, Kasjusz do Syrii. Kiedy Oktawian przyby do Kalatii w
Kampanii, mieszkacy przyjli go jak syna swego dobroczycy i
podejmowali go z najwyszymi honorami. Nastpnego dnia wyjawi im
ca sytuacj i odwoa si do onierzy opowiadajc im, jak haniebnie
zabito jego ojca i jak przeciw niemu samemu spiskuje si. Kiedy
przemawia, niektrzy z dekurionw
40
nie chcieli go sucha, ale chcia
lud i to z takim zapaem i z dobr wol wspczuli mu, czsto
pokrzykujc, aby by dobrej myli, gdy oni o nim nie zapomnieli, ale
bd mu towarzyszy w kadej opresji, dopki nie odzyska swych
nalenych mu, dziedzicznych praw. Nastpnie w zaprosi ich do siebie
do domu i da kademu z nich po piset drachm, a nastpnego dnia
zebra razem czonkw kurii i napomina ich, aby nie pozwolili da si
przecign w dobrej woli ludowi, ale by pamitali Cezara, ktry da im

40
Dekurionowie tworzyli rad municypium, byli to ludzie bdcy miejscow nobilitas.
46
koloni i wysok pozycj godn czci. Obieca te, e z jego rk z
pewnoci nie dowiadcz mniejszych dobrodziejstw. Okaza im, e
bardziej przystoi jemu cieszy si ich pomoc czynion znaczeniem i
si rk, nieli Antoniuszowi. Pobudzio ich to do wielkiego zapau w
niesieniu mu pomocy i do dzielenia si niebezpieczestwem i kopotami,
jeli zajdzie taka potrzeba. Oktawian pochwali ich zapa i poprosi, aby
towarzyszyli mu do granicznych kolonii i zapewnili eskort. Ludziom
podobao si to i z ochot uczynili zado jego probie, eskortujc go
pod broni a do ssiedniej kolonii. I tych take zebrawszy na rad,
poprosi o pomoc. Osign sukces w przekonaniu obydwu legionw,
aby eskortoway go do Rzymu poprzez inne kolonie i dzielnie odpieray
wszelkie akty przemocy ze strony Antoniusza. Przycign te i innych
onierzy duymi sumami pienidzy i podczas marszu trenowa i szkoli
nowych rekrutw, czasem indywidualnie, czasem w oddziaach, mwic
im, ze prowadzi ich przeciwko Antoniuszowi. Wysa te niektrych ze
swych towarzyszy grujcych nad innymi inteligencj i omielajcych
si pojecha do Brundyzjum, aby zobaczy, czy nie uda si przecign
na jego stron si wanie co przybyych z Macedonii, przypominajc im
pami swego ojca Cezara i przekonujc, aby nie zdradzali jego syna.
Poleci te swym ludziom od agitacji, aby, jeli nie udaoby si
przedoy im propozycji otwarcie, niech napisz j i rozrzuc ulotki
tak, aby ludzie mogli je podnie i przeczyta, e mog doczy do jego
stronnikw i napeni ich te nadziej rzeczy, ktre otrzymaj od niego,
kiedy osignie sw wadz. Zatem powiodo mu si to.

[ KONI EC YWOTU AUGUSTA I RELACJ I
MI KOAJ A Z DAMASZKU]