S 8 (190)-2011 ngn ng & i sng

21
Ngn ng - vn ho dn tc thiu s

a danh c ngun gc c tu a danh c ngun gc c tu a danh c ngun gc c tu a danh c ngun gc c tu
qung nam qung nam qung nam qung nam
( (( (p pp phng thc nh danh v c trng vn ho hng thc nh danh v c trng vn ho hng thc nh danh v c trng vn ho hng thc nh danh v c trng vn ho- -- -lch s lch s lch s lch s) )) )
nguyn hu honh
(TS, Vin T in v Bch khoa th VN)

1. Dn nhp
Theo s liu thng k dn s nm 1999,
dn tc C Tu nc ta c 50.458 nhn khu.
Phn ln ngi C Tu c tr cc huyn
ng Giang, Ty Giang v Nam Giang tnh
Qung Nam (37.310 ngi). Mt b phn nh
hn sng huyn Nam ng, mt vi x
thuc huyn A Li tnh Tha Thin - Hu
(12.178 ngi) v khu vc Ha Ph thnh
ph Nng (800 ngi). Ngoi lnh th Vit
Nam, dn tc C Tu cn c mt cc huyn
c Chng, KaLum tnh X Cng v mt s
tnh khc nh Salavan, Champasak thuc
nc Cng ha dn ch nhn dn Lo.
Trong s phn loi ph h cc ngn ng
ng Nam , ting C Tu l mt thnh vin
ca nhm Katuic (thuc nhm ny Vit
Nam cn c cc ngn ng nh Pa c- T i,
Bru-Vn Kiu), chi Mn-Khmer, ng h Nam
(Austroasiatic). V mt loi hnh, ting C
Tu l mt ngn ng n lp, cn m tit tnh
(sesquisyllable).
Nhng thp nin gn y, ting C Tu
c cc nh khoa hc rt quan tm. Nhiu
cng trnh nghin cu, bin son cng phu v
ngn ng ny c xut bn. Tuy nhin
lnh vc nghin cu a danh th hu nh cha
c cng trnh no cp n mt cch c bn.
Tin hnh tm hiu cc a danh c ngun gc
ngn ng C Tu trn a bn tnh Qung Nam,
bi vit ca chng ti mun gp phn b p
khong trng ny.
Do khun kh ca mt bo co khoa hc,
khi tm hiu cc a danh c ngun gc ting
C Tu trn a bn tnh Qung Nam, chng ti
ch dng li hai kha cnh: phng thc nh
danh v cc c trng vn ha-lch s c
th hin qua a danh.
2. Phng thc nh danh cc a danh
C Tu
Tm hiu phng thc nh danh l tm
kim cc phng php v cc cch thc c
s dng t tn cho cc i tng a l.
Trn c s xem xt 495 a danh ting C
Tu thu thp c ti ba huyn Nam Giang,
ng Giang, Ty Giang tnh Qung Nam,
chng ti thy, to ra cc a danh, ngi
C tu thng s dng hai phng thc sau :
- Phng thc to mi.
- Phng thc chuyn danh.
Mi phng thc c c im v nhng
cch thc nh danh khc nhau. Sau y chng
ta s ln lt xem xt mt cch c th tng
phng thc v cc cch thc trong tng
phng thc .
2.1. Phng thc to mi
Phng thc to mi l cch ngi C Tu
s dng cc yu t ngn ng c sn to ra
mt tn gi mi cho i tng.
ngn ng & i sng s 8 (190)-2011


22

Khi t mt tn mi, v mt l thuyt, c
th c hai kh nng : t tn v on v t
tn c l do. Cc a danh c t tn theo li
v on l cc a danh m ngi c khng
th l gii c ngha ca cc yu t to
thnh v v th cng khng gii thch c ti
sao i tng a l y li c gi tn nh
vy. Hin nay s lng cc a danh cha th
l gii c ngha ca chng l kh nhiu, v
d:
Tm Talang( x Bha l, Ty Giang)
Tm Chkr (thuc th trn Prao, ng
Giang), v.v.
Cc yu t, Talang, Chkr cc phc th
a danh trn hin cha l gii c ngha,
do vy khng th tm c ngha ca cc tn
gi ny. Nu loi tr cc trng hp m
ngha ban u b che lp, b m i do yu t
thi gian v nhng bin i khc th rt c th,
trong s cc a danh ny c nhng n v
c t tn mt cch ngu nhin. Tuy nhin
tm hiu l do ca vic nh danh th nhng
trng hp ny r rng l khng gip ch g.
Trn thc t, phn ln cc a danh u
c to ra da trn mt l do nht nh no
. Xem xt cc a danh c l gii v
mt ngha , chng ti thy vic t tn cho
cc i tng a l ca ng bo C Tu
thng da vo ba c s sau:
- c im ca chnh bn thn i tng
c gi tn
- Mi quan h mt thit ca i tng vi
cc i tng khc
- Tn ngng ca ngi t tn
Xin lu rng, nhng c s ny cng
chnh l cc nhm ng ngha c rt ra t
ngha ca bn thn cc yu t tham gia cu to
a danh cng nh ngha ca a danh. Cc
nhm ng ngha ny trn thc t c hin
thc ho kh a dng. Sau y, chng ta s tm
hiu c th cc cch thc nh danh va nu.
2.1.1. Cch thc nh danh da vo c
im ca chnh bn thn i tng
gi tn i tng, mt trong nhng cch
ca dn tc C tu l cn c vo nhng c
im vn c ca chnh i tng cn c gi
tn. Thng thng cc c im sau y hay
c dng lm cn c cho vic t tn.
a) Da vo c im v hnh dng, kch
thc ca i tng
x A Vng huyn Ty Giang c mt
con sui c gi l Tm Tagee (sui T
Gh). Trong ting C Tu, Tagee c ngha l
ci sng. S d con sui ny c gi tn nh
vy v n un cong nh ci sng. Cch nh
danh tng t c th tm thy cc a danh
khc nh:
Veel Chneet (Chneet: nh, hp); karung
RaLang (sng rng, ln, di); koong Rvh
(ni quanh co, mo m); karung Bung (sng
to, nc chy mnh), v.v.
b) Da vo mu sc ca i tng
huyn ng Giang c mt con sng
c ngi kinh gi l sng Vng. Trong
ting C Tu, con sng ny c gi l Karung
bhrng trong bhrng c ngha l .
Karung bhrng ngha l con sng c nc
mu . Tng t nh vy karung ramng l
con sng c nc mu en, khng sch.
c) Da vo c im kin to a hnh, cht
liu, thi gian to lp i tng.
Kiu t tn ny c th tm thy trong cc
a danh nh:
Koong Chng (ting C Tu Koong l ni;
Chng l vi: y l dy ni ton bng
vi).
Tm Katik (ting C Tu Katik l t;
sui Katik l dng sui c bt ngun, pht
sinh t lng t ln).
veel Tame (Tame l mi; veel Tame l thn
mi c thnh lp).
2.1.2. C s nh danh da vo mi quan
h cht ch gia i tng c nh danh v
cc i tng khc.
Gi tn cc i tng a l da trn c s
mi quan h ca n vi cc i tng khc l
cch nh danh ph bin nht. C th ni y
l cch nh danh ch yu trong s cc a
danh c ngun gc ngn ng C Tu vng
Qung Nam. i vo c th, c th thy cc
S 8 (190)-2011 ngn ng & i sng


23
mi quan h sau y thng c s dng l
cn c.
a) nh danh cc i tng da vo cc
loi thc vt v ang tn ti trn i tng,
v d:
veel Prao: thn cy ch (Prao).
karung Avng: sng nhiu chui
(Avng) dc hai bn b.
veel Arq (thn Ar): thn trng nhiu
khoai mn (arq)
koong Arek (ni Arc): dy ni c nhiu
cy my (Arek).
b) nh danh cc i tng da vo cc
loi ng vt tiu biu v ang sinh sng
trong phm vi ca i tng, v d:
bong Ahr: Hang c nhiu di ang sinh
sng (hang di)
tm Apat: sui c nhiu c Apat (mt loi
c nh, mnh dt, vy di).
veel Ariu: thn c rt nhiu chim cho
mo (Ariu) sinh sng
tm Zlao: sui c nhiu giun (Zlao) -
mt loi giun sng sui.
c) nh danh i tng da vo cc vt v
sinh tiu biu tn ti trong phm vi ca i
tng, v d:
tm Talu: sui c nhiu mi (T Lu)
tm Akp: sui c nhiu mm (akp)
di t trong lng sui.
veel Laang: thn vng ton bi
(Laang), v.v.
d) nh danh i tng da vo tn nhng
ngi c cng to lp, xy dng hoc c nh
hng ln n s tn ti pht trin ca i
tng, v d:
veel Bhhng (thn BhHong): Bhhng
l tn ngi ph n c cng khai ph, gy
dng nn thn.
karung Lng: Lng l tn ngi n u
tin con sng ny.
veel ao (thn o): o bt ngun t
ao, tn gi lng u tin c cng xy dng
nn thn.v.v
e) Mt s i tng a l c t tn da
trn c s cc s kin tiu biu xy ra trn i
tng hoc ngh nghip c tnh truyn thng,
v d:
veel Ap: Ap l thy cng (thn c nhiu
ngi hnh ngh cng bi).
x K-ool: K-ool l gm (y l ni c
loi t lm gm tt).
2.1.3. C s nh danh da vo tn ngng
ca ngi nh danh
Trong s cc a danh C Tu , c mt s
a danh phn nh thi tnh cm v s nhn
thc v mt tn ngng ca ngi nh danh,
v d:
koong Dang: Dang c ngha l thn (ni c
thn thing).
tm Ating: Ating c ngha l linh thing
(dng sui ny l ni rt linh thing, c nhiu
v thn ).
tm Zahaq: Zahaq l c, khng tt, ni
c thn xu(ni ma thing nc c) v.v.
Nhn chung, s lng cc a danh c
xy dng trn c s da vo nguyn vng,
tm l, tnh cm v tn ngng ca ngi nh
danh l khng nhiu. Nhng a danh cha
ng cc yu t v mt tn ngng thng l
cc a danh phn nh cc i tng a l
thuc a hnh t nhin v ch yu l tn cc
ngn ni, dng sui.
2.2. Phng thc chuyn ha
Phng thc chuyn ha l phng thc
nh danh c thc hin bng cch ly tn
gi ca mt a danh c t tn cho mt
i tng a l mi.
Khi s dng mt a danh c t tn
cho mt i tng a l mi c hai trng
hp thng xy ra nh sau:
- a danh c c gi nguyn.
- Thm yu t mi chuyn loi hnh a
danh hoc phn bit cc i tng khc
nhau c chia tch t i tng c.
Trng hp th nht thng c thc
hin da trn nguyn tc tnh cm. Khi c dn
mt a phng ny di c n mt a
phng khc, v l do tnh cm, h mang theo
tn c ca a phng m h sinh sng trc
y t tn cho ni mi.
ngn ng & i sng s 8 (190)-2011


24

Trng hp th hai thng c thc hin
da trn nguyn tc quan h gn gi mt thit
gia i tng c nh danh vi cc i
tng khc. Nh vy, so vi phng thc cu
to mi, c s nh danh phng thc ny
km phong ph hn v nh chng ta s thy,
cc cch thc c th ca n cng ngho nn
hn.
2.2.1. C s nh danh da vo mi quan
h gia i tng c nh danh v cc i
tng khc
iu d nhn thy nht l, hu ht cc n
v c dn (thn, x) tn cc cng trnh nhn
to trong vng sinh sng ca cc dn tc thiu
s u c xc lp da trn c s tn ca cc
i tng a l thuc a hnh t nhin. ng
bo C tu thng ly tn cc con sui, con
sng, tn cc ngn ni, vng t t tn cho
cc thn, bn, x, cc cng trnh xy dng
nm trn hoc gn cc i tng ny. Chng
ti tin hnh thng k v thy rng, trong s
185 n v c dn (tn thn, x) hai huyn
ng Giang v Ty Giang th c ti 114 tn
cc n v ny l xut pht t tn ca cc
sng, sui, ni v cc vng t nh, tc l
chim ti 61,6%, v d:
tm Kanm veel Kanm; tm Kae
veel Kae
tm Zahng x Z Hung;karung
Avng x A Vng
koong Kadng x K Dng, v.v.
Kiu t a danh theo li chuyn loi ny
l mt c im ni tri v rt ng c lu
. V mt ngha, cch l gii ng ngha ca
cc a danh theo li chuyn danh ny hon
ton khc vi cc a danh gc ban u, vn
c to lp theo phng thc cu to mi.
Phn tch cc v d sau s thy r iu ny:
Tm Apat // veel Apat
Hai phc th a danh trn u c chung
thnh phn a danh Apat nhng phc th a
danh th nht c sng to bng phng
thc cu to mi cn phc th a danh th hai
c to nn bng phng thc chuyn danh.
Nu trng hp th nht c gii thch l
sui c nhiu c Apat th trng hp th hai
phi c gii thch l thn ny bn dng
sui Apat. Nh vy c s nh danh ca hai
phc th a danh ny khc nhau mc d
chng c chung thnh phn a danh.
2.2.2. nh danh i tng da vo quan
h th t ca cc i tng c tch ra t
mt i tng c trc y, v d:
veel Azung1; veel Azung 2
veel Axanh1; veel Axanh2
2.2.3. C s nh danh da vo nguyn
vng, tnh cm ca ngi nh danh
Nh chng ti ni,c s nh danh ny
ch yu c th hin qua cc a danh m
ngi dn mang theo t a phng ny sang
a phng khc trong qu trnh di c. S kin
t tn cho i tng a l mi theo cch ly
tn c ca ni mnh tng gn b, sinh sng
phn nh thi trn trng, tnh cm su nng
ca h i vi qu hng c. C th dn ra
mt v d sau:
x Bhal: Bhal l tn lng c t theo
tn mt dng sng thuc a phn ca Lo.
Khi ngi C Tu t Lo sang Vit Nam, vo
vng Ty Giang th mang theo tn c ca
Lng t tn cho x mi.
2.2.4. Tr ln, chng ti trnh by cc
phng thc nh danh v cc cch thc nh
danh c th trong ting C tu. Cng xin nhc
li rng, do tnh trng ht sc kh khn trong
vic xem xt ngha ca cc yu t cu thnh
a danh cng nh ngha ca chnh a danh
cho nn nhng g m chng ti ch ra rt c
th l cha y . Chng cn c tip tc
tm ti v suy ngm. Ngay c nhng trng
hp c gii thch v ngha th kh nng
sai st vn c th xy ra.
3. c trng vn ho - lch s th hin
qua a danh
Nh chng ta bit, vn ho l mt hp
th ca nhiu thnh t v n c th hin
ba phng din ch yu: vn ho sinh hot,
vn ho sn xut v vn ho v trang. D
nhin, vi b phn a danh, khng phi tt c
cc c trng vn ho c th hin thng qua
S 8 (190)-2011 ngn ng & i sng


25
ba phng din trn u c th tm thy
trong . Vic tm hiu cc a danh c ngun
gc ngn ng cc dn tc cho php chng ti
i n mt s nhn thc nh sau:
3.1. Trong s cc phc th a danh c
dng gi tn cc n v dn c, tuyt nhin
chng ta khng tm thy bt c mt thnh t
chung no bng ting C Tu c dng gi
tn cc n v trn lng (thn). Tt c cc n
v ny, nu c, u c vay mn t ting
Vit (v d: x, huyn). n v dn c duy
nht c thnh t chung l lng(thn). Trong
ting C Tu n v ny c gi bng ba t
khc nhau l: veel, bl, krnon. Nh vy c
th khng nh rng, v mt t chc x hi, i
vi ngi C tu, lng (thn) l n v x hi,
n v dn c c truyn duy nht.
3.2. i vi cc phc th a danh thuc
loi hnh t nhin, cc thnh t chung m
chng ta gp nhiu nht l: ni; i; sui;
sng (ting C Tu l Kakoong, bl, tm,
karung) cc loi a hnh khc xut hin rt
hn hu. iu ny cho thy, ni sinh sng ca
cc dn tc l mt vng a hnh him tr ch
yu l sng, sui, ni, i.
3.3. phn 2 chng ti ch ra rng, phn
ln tn cc n v dn c u c t theo
tn cc dng sng, sui v phn no l tn cc
ngn ni, cy ci, gn k hoc trn vng
t ca n v . Nh vy, v phng din
sinh hot, a bn c tr ca ngi C tu lun
gn lin vi cc dng sng, dng sui: Lng
i lin vi sui, sng. Mt khc, cch t tn
nh vy cng cho thy mt c im ht sc
ni bt ca lng (thn) vng C Tu: mi
lng thng c nh du bng mt dng
sng, sui, mt ngn ni, i hay mt cy c
th no .
3.4. Trong s cc phc th a danh ch cc
n v dn c c xem xt, c mt b
phn m tn ring ca chng khng gn vi
cc i tng a l trong vng m gn vi cc
i tng a l nhng vng khc. y r
rng l nhng bng chng ht sc thuyt phc
v nhng t di c ca cc dn tc. N cho
php chng ta truy nguyn li ni c tr u
tin ca c dn cc n v ny
3.5. Bn cnh nhng a danh nh va
phn tch trn, chng ta cng thy r l, c
kh nhiu a danh (tn lng) c t theo
tn ca cc gi lng, nhng ngi c cng, c
uy tn i vi Lng. iu ny cng c ngha
l, trong x hi ca ngi C tu, vai tr ca
cc v gi lng rt c coi trng. Trn thc t
y l nhn vt m ting ni ca h c vai tr
quyt nh i vi cc vic h trng ca lng.
3.6. Mt iu c bit khc cng rt d
nhn ra l, trong cc a danh C tu hu nh
khng c mt a danh no lin quan n hot
ng tn gio, kiu nh: nh th, cha trong
ting Vit. R rng, cho n tn ngy nay, x
hi ca ngi C Tu vn l mt x hi phi tn
gio.
Ngc li, vn ho tn ngng li c th
hin kh r qua cc a danh nh Koong Dang
(ni thn, ni tri), sui Ating (sui linh
thing) Koong Akq abhp (ni u ng -
ni c coi l linh thing ca ngi C Tu
trong vng), v.v.
3.7. Hu ht tn sng, sui, ni, i, cy,
c, ng vt trong vng ngi C tu sinh
sng u bng ting C tu. iu chng t
rng, dn tc C tu l c dn bn a, l ch
nhn ca vng t ny t lu i.
Tuy nhin, c mt thc t cng rt r rng
l n nay cc a danh y c s pha tp,
thm nhp ht sc phc tp n t ting Vit.
Ai cng d nhn thy c mt s giao lu,
tip xc vn ho kh su sc, ton din gia
ngi kinh v ng bo cc dn tc y v
trong s tip xc giao lu ny ting Vit ang
ngy cng c xu th ln t ngn ng cc dn
tc thiu s.
Tnh trng mt i tng a l c hai tn
gi khc nhau mt tn gi bng ting cc dn
tc bn a, mt tn gi bng ting Vit kiu
nh thn Tng Ci/ thn hnong; thn Ph
Son/ thn Garoong, v.v. v hin tng Vit
ho cc tn gi bng ting dn tc v ang
tr thnh ph bin.
ngn ng & i sng s 8 (190)-2011


26

4. Mt vi kt lun
Qua nhng ni dung c trnh by
trn, bc u c th nu ln mt s kt lun
nh sau:
4.1. Trong s cc nguyn tc nh danh
c ngi C Tu s dng th nguyn tc da
vo mi quan h gia i tng c nh
danh vi cc i tng khc l nguyn tc
c a dng nht. y cng l nguyn tc c
s phong ph nht v cc l do c th ca c
s nh danh.
4.2. Mi loi hnh a danh khc nhau
thng c nhng cch thc nh danh c th
khc nhau. Xu hng chung l, loi hnh a
danh ch cc n v dn c, cc cng trnh
nhn to thng c nh danh mt cch
gin tip thng qua tn gi ca cc i tng
a l thuc loi hnh a danh t nhin c
quan h mt thit v khng gian vi i tng
c nh danh. Cn cc a danh thuc loi
hnh t nhin thng c nh danh mt cch
trc tip thng qua cc c im vn c ca
chng hoc thng qua cc s vt, s kin v
ang tn ti trong chng.
4.3. So vi cc a danh ca ting Vit th
cc c s nh danh c th ca a danh C tu
ngho nn hn rt nhiu. Rt nhiu c s nh
danh trong ting Vit cha thy xut hin
trong cc a danh C Tu. Chng hn, trong s
cc a danh tm thy hu nh khng c
mt a danh no c ngha phn nh nguyn
vng ca ng bo. Cc a danh kiu nh
Bnh An, Phc Lc, Thng Li,
Bnh Phcnh trong ting Vit l hon
ton khng c.
4.4. Vic tm hiu cc c trng vn ha-
lch s ca dn tc C Tu thng qua cc a
danh ca h mt ln na cho thy, nhn
thc mt cch y cc c trng ny ca
mt dn tc hay mt vng min no th b
phn a danh l ngun t liu ht sc hu ch
v y th v: nhn t i din v bo tn
phn ln thng tin vn ha.
Ti liu tham kho
1. Nguyn Vn u (1993), a danh Vit
Nam, NXB Gio dc, H Ni.
2. Nguyn Vn u (2000), Mt s vn
v a danh hc Vit Nam, NXB i hc
Quc gia H Ni, H Ni.
3. Trn Tr Di (2001), Vn a danh
bin gii Ty Nam: mt vi nhn xt v nhng
kin ngh, Ngn ng v s pht trin vn ha
x hi, NXB Vn ha thng tin, H Ni.
4. L Trung Hoa (1991), a danh
Thnh ph H Ch Minh, NXB Khoa hc X
hi, H Ni.
5. L Trung Hoa (2002), Cc phng php
c bn trong vic nghin cu a danh, Tp
ch Ngn ng, s 7, trang 8 -11.
6. Nguyn Hu Honh (1995), Ting Katu
(cu to t), NXB Khoa hc X hi, H Ni.
7. Nguyn Hu Honh, Nguyn Vn Li
(1998), Ting Katu, NXB Khoa hc X hi,
H Ni .
8. T Thu Mai (2004), Nghin cu a
danh Qung Tr, Lun n Tin s Ng vn,
Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn
vn, i hc Quc gia H Ni .
9. Hong Tt Thng (2003), a danh
Nng t cch tip cn Ngn ng hc, Tp
ch Ngn ng, s 2 , trang 58 - 64.
10. L Ton Thng (1999), Gii thiu gi
thuyt tnh tng i ngn ng ca Sapir-
Whorf, Tp ch Ngn ng, s 4.
11. Nguyn Kin Trng (1996), Nhng
c im chnh ca a danh Hi Phng
(trong vi nt i snh vi a danh Vit
Nam). Lun n Ph Tin s Khoa hc Ng
vn, i hc Khoa hc X hi v Nhn vn,
H Ni .
12. ng Nghim Vn (ch bin) (2005),
Tm hiu con ngi min ni Qung Nam,
NXB Qung Nam.
(Ban Bin tp nhn bi ngy 10-06-2011)