You are on page 1of 38

1

Dr in. Czesaw Rybicki


Inynieria zoowa
1. Rwnanie bilansu masowego dla z gazu
Metoda bilansu masy jest podstawowym narzdziem inynierii zoowej
pozwalajcym analizowa i prognozowa charakter przebiegu eksploatacji
z ropy i gazu. Technika ta pozwala na oszacowanie m.in.: zasobw
pocztkowych gazu w zou, cinienia pocztkowego, zasobw gazu w
zou w dowolnym okresie jego eksploatacji, aktualnego redniego
cinienia zoowego. Istot metody jest zastosowanie zasady zachowania
masy w odniesieniu do zoa traktowanego jako zbiornik o jednorodnym
cinieniu i temperaturze [Dake, 1978].
Na podstawie zasady zachowania masy mona zapisa:

p i
n n n = (1)
gdzie:
n bieca ilo moli gazu w zou,
n
i
pocztkowa ilo moli gazu w zou,
n
p
ilo moli gazu wydobyta ze zoa.
Metod bilansu masy mona zastosowa po pewnym okresie eksploatacji
dla ktrego znana jest ilo wydobytego medium i cinienie zoowe.
Analizujc przy pomocy tego rwnania dane z przebiegu eksploatacji
mona m. in. oceni warunki energetyczne eksploatacji zoa.
Mimo oczywistoci tego rwnania w praktyce wystpuj problemy ze
spenieniem tej zalenoci. Wynikaj one z faktu, e w rwnaniu tym
dokadnie znana jest jedynie ilo wydobytego gazu. Nie s znane
dokadnie ani pierwotne zasoby ani ilo gazu pozostaego w zou.
Dodatkowym problemem jest moliwa zmiana objtoci przestrzeni
porowej, bd wskutek dopywu wody, bd wskutek zaciskania si por
ska.
2
Zakadajc sta objto zoa, wwczas objto ekspansji pynw
zoowych powinna by rwna objtoci pynw wydobytych w wyniku
eksploatacji.
Czony objtoci ekspansji wyraone zostay w warunkach
powierzchniowych oraz zoowych dla cinienia pocztkowego i biecego,
co przedstawiono w tabeli 1.1.
Tab. 1.1. Czony rwnania objtoci ekspansji zoowej.

Pyn/
skaa
Objto
odniesiona
do
warunkw
powie-
rzchniowych
Objto w warunkach
zoowych

Objto ekspansji
pynw zoowych i
zoa pocztkowyc
h

kocowych
Gaz G GB
gi
GB
g
G(B
g
-B
gi
)
Woda
p w
wi
V S
B


p w
wi
wi
V S
B
B


p w
w
wi
V S
B
B


p w
w wi
wi
V S
(B B )
B


Skaa
p
mi
V (1 )
B
|
|

p
mi
mi
V (1 )
B
B
|

|

p
m
mi
V (1 )
B
B
|

|

p
m mi
mi
V (1 )
(B B )
B

|

G zasoby gazu w zou,
B
gi
, B
g
- wspczynniki objtociowe gazu, odpowiednio przy cinieniu
pocztkowym i biecym,
Czony objtoci pynw wydobytych przeliczono z warunkw
powierzchniowych na warunki zoowe, co przedstawiono w tabeli 1.2.
Tab. 1.2. Czony rwnania objtoci wydobytych pynw.

Pyn
Objto pynw wydobytych
W warunkach
powierzchniowych
W warunkach
zoowych
Gaz G
p
G
p
B
g

Woda W
p
W
p
B
w

Dopyw wody do zoa -W
e
-W
e
B
w

3
G
p
ilo wydobytego gazu
Rwnanie bilansu masowego dla zoa czysto gazowego z
uwzgldnieniem ruchu wody, ciliwoci skay i ciliwoci wody oraz
dopywu wody spoza konturu przyjmuje posta:
( ) ( )
w m wi mi
g p w p g w p e gi
wi mi
B B B B 1
G B B V S G B B W W
B B
| |

|
|
\ .
|
+ + = +
|
(2)
Objto porowa V
p
dla zoa gazu mona zapisa jako:

gi
p
G B
V
1

=
|
(3)
Wykorzystujc zalenoci
p C
B
B B
w
wi
wi w
A =


p C
B
B B
m
mi
mi m
A =


m f
C
1
C
|
|
=

ostatecznie rwnanie bilansu masowego przyjmuje posta:

( ) ( ) ( )
gi
g gi w w f p g w p e
G B
G B B S C C p G B B W W
1

+ + = +
|
(4)
lub

( )
( )
p g w p e
gi
g w w gi f
G B B W W
G
B
B B S C C p
1


+
=
+ +
|
(5)

Metoda p/z w bilansie masowym
Metoda p/z interpretacji rwnania bilansu masowego jest oparta o
rwnanie 4. Przeksztacajc rwnanie (4) oraz dzielc przez B
g
uzyskuje
si [Hagoort, 1993]]:
4


( ) ( )
g
w p e f w w
gi
gi p
B
1
B W W p C C S
1
B G
B G G G
|
|
.
|

\
|
+
|

=
(6)
wycigajc G przed nawias i dzielc przez G uzyskuje si:


( )
( )
g
w p e
f w w
gi
gi
p
B
1
G
B W W
p C C S
1
B
B 1
G
G

|
|
.
|

\
|
+
|
=
(7)
wycigajc B
gi
przed nawias rwnanie (4.5) przyjmuje posta:

( )
( )
|
|
.
|

\
|


+
|
=
gi
w p e
f w w
g
gi p
B G
B W W
p C C S
1
1
1
B
B
1
G
G
(8)
Zazwyczaj ciliwo skay i wody zwizanej w porwnaniu ze ciliwoci
gazu jest niewielka i w rezultacie zaniedbywana, wwczas rwnanie (8)
przyjmuje posta:

|
|
.
|

\
|

=
gi
w p e
g
gi p
B G
B ) W W (
1
B
B
1
G
G
(9)
Przy zaoeniu izotermicznego charakteru procesu eksploatacji (T = const)
rwnanie (9) upraszcza si do postaci:

p
i
e p w
i
gi
G
1
G p p
(W W )B
z z
1
G B
| |

|
\ .
=

(10)
Czon (W
e
Wp)B
w
/(G/E
i
) oznacza cz przestrzeni porowej zajtej przez
dopywajc do zoa wod. W rezultacie, im wicej wody dopywa do
zoa, tym mniejszy spadek cinienia obserwuje si dla okrelonego
strumienia odbieranego gazu.
W przypadku braku dopywu wody przy zaniedbaniu ciliwoci wody i
skay zoe jest typu wolumetrycznego, wwczas rwnanie (10) upraszcza
si do postaci:

p
i
i
G
p p
1
z z G
| |
=
|
\ .
(11)
5
Rwnanie (11) wyraa zaleno pomidzy rednim cinieniem zoowym
a iloci wydobytego gazu. W przypadku braku wydobycia gazu Gp = 0
cinienie zoowe jest rwne cinieniu pocztkowemu p = p
i
. Z kolei przy
cakowitym sczerpaniu zasobw zoa Gp = G cinienie jest rwne zeru.
Zaleno zmian cinienia zoowego w funkcji skumulowanego wydobycia
dla zoa wolumetrycznego w ukadzie p/z vs Gp jest liniow zalenoci,
co pokazano na rys. 1.1.

Rys. 1.1 Graficzna posta rwnania bilansu masowego dla zoa

W przypadku dopywu wody do zoa, wykres p/z vs Gp bdzie przebiega
nieliniowo. Im wiksza aktywno aquifera, tym wiksze odchylenie
krzywej ku grze. Pokazano to na rys. 1.2.

6


Rys. 1.2. Graficzna posta rwnania bilansu masowego dla z gazu
ziemnego o charakterze wolumetrycznym i wodnonaporowym
[Dake, 2000]].

Technika interpretacji p/z wydaje si by prost metod, ale gwne
niebezpieczestwo ley w interpretacji wykresu p/z vs Gp i rozstrzygniciu
o jego liniowym lub nieliniowym charakterze. Czsto dla z gazu z
ruchom wod wykres p/z wydaje si by pozornie lini prost, gdy w
rzeczywistoci ni nie jest. Popenia si wwczas podwjny bd:
interpretuje si zoe jako wolumetryczne, wyniki ekstrapolacji daj
zawyone wartoci pocztkowych zasobw zoowych. W wielu
przypadkach mona unikn tego bdu powikszajc skal wykresu. Na
podstawie takich wykresw mona szacowa pocztkowe zasoby zoowe
ekstrapolujc tylko pocztkow cz wykresu jeszcze przed rozpoczciem
ruchu wody zoowej.
7

Metoda Havlena-Odeha w bilansie masowym

W metodzie HavlenaOdeha rwnanie bilansu masowego przyjmuje
nastpujc posta:

( )
w e fw g
B W E E G F + + =
(12)
gdzie:

w p g p
B W B G F + = cakowita ilo gazu i wody wydobytej ze zoa,

gi g g
B B E = wspczynnik ekspansji gazu w zou,
p
S 1
) c S c (
B E
wc
f wc w
gi fw
A

+
= wspczynnik wyraajcy ekspansje
wody i przestrze porowej zoa,

Dla wikszoci z gazu ziemnego szczeglnie, gdy skaa jest sabo
sprysta zachodzi warunek, e E
fw
<<E
g
i wspczynnik ekspansji ukadu
woda-przestrze porowa moe by pominity, wwczas rwnanie bilansu
(12) przyjmie posta:

w e g
B W GE F + =
(13)
dzielc powysze rwnanie przez E
g
otrzymuje si:

g
w e
g
E
B W
G
E
F
+ =
(14)
Rwnanie (14) stanowi podstaw do okrelenia mechanizmu pracy zoa.
Naniesienie na wykres wartoci ilorazu F/E
g
w funkcji iloci wydobytego
gazu G
p
pozwala zaobserwowa zmiany tego ilorazu w trakcie
eksploatacji zoa, a tym samym okreli charakter jego pracy.
Sporzdzony wykres moe mie jeden z trzech przebiegw pokazanych na
rys. 1.3.

8

Rys. 1.3. Wykres diagnostyczny bilansu masowego dla oceny mechanizmu
pracy zoa [Dake, 2000].
Jeeli zoe jest typu wolumetrycznego (W
e
= 0), wwczas wartoci ilorazu
F/E
g
vs Gp ukadaj si wzdu linii prostej rwnolegej do osi odcitych. Z
kolei, gdy nastpuje dopyw wody do zoa, wtedy wykres przyjmuje
ksztat uku wypukego ku grze. Jego charakter zaley od wielkoci i
aktywnoci aquifera jak rwnie od wielkoci wydatku z jakim jest
odbierany gaz. Im wiksza aktywno aquifera, tym krzywa szybciej
narasta ku grze.
Gwn zalet metody Havlena-Odeha jest to, e jest ona znacznie
bardziej czua na intensywno ruchu wody w zou w stosunku do innych
metod i dziki temu jest powszechnie stosowana do oceny warunkw
energetycznych zoa.
Wskaniki energii zoowej
Zoa wglowodorw mog pracowa z rnymi systemami
energetycznymi tj.: system ekspansyjny skay i cieczy, system
ekspansyjny gazu (warunki wolumetryczne), system wodnonaporowy.
Kady z tych systemw moe dominowa w rnym stopniu w rnym
okresie eksploatacji zoa w zalenoci od uwarunkowa geologiczno-
zoowych. Udzia poszczeglnych systemw w cakowitej energii zoa
9
mona okreli na podstawie oglnego rwnania bilansu masowego (14)
sprowadzajc je do postaci bezwymiarowej jako:

( )
e p w gi gi
w w f
p g p g w p g
W W B B GB
(C S C ) G
1 p 1
G B G B 1 S G B
| |
+
+ A + = |
|

\ .
(15)
Poszczeglne czony rwnania (15) stanowi wskaniki ich udziau w
cakowitej energii zoowej, odpowiednio:

gi
p g
B
G
1
G B
| |

|
|
\ .
- wskanik energii gazu,

gi
w w f
p g w
GB
(C S C )
p
G B 1 S
+
A

- wskanik energii ska i wody zwizanej,



( )
e p w
p g
W W B
G B

- wskanik energii wody z warstw okalajcych i


podcielajcych.
Suma poszczeglnych wskanikw powinna by rwna 1. W przypadku,
gdy suma nie jest rwna jednoci wiadczy to o nie spenieniu rwnania
bilansu masowego.
2. Metody okrelania dopywu wody do zoa
Wiele z gazowych poczonych jest z warstwami wodononymi
(aquifer), z ktrych w miar spadku cinienia zoowego spowodowanego
wydobyciem gazu nastpuje dopyw wody. Dopywajca woda wypiera
ekwiwalentn objto gazu i jest rdem podtrzymywania cinienia
zoowego, ktre musi by brane pod uwag przy analizie bilansu
masowego. Efektywno procesu podtrzymywania cinienia zoowego i
wydatku dopywu wody do zoa zaley od charakterystyki aquifera,
gwnie jego wielkoci i ksztatu oraz przepuszczalnoci i miszoci.
W literaturze opisano szereg metod obliczania dopywu wody do zoa, z
ktrych najbardziej znane i najczciej uywane to metoda van
Everdingena Hursta (stosowana dla nieograniczonych aquiferw) oraz
metoda Fetkovitcha (wykorzystywana w przypadku aquiferw
ograniczonych).
10
W praktyce stosuje si rwnie kombinacj tych metod (zmodyfikowana
metoda Fetkovitcha) w przypadkach duych lecz ograniczonych auiferw.
W takim przypadku, w pierwszej fazie eksploatacji, w ktrej aquifer
zachowuje si jak nieograniczony stosowana jest metodyka van
Everdingena Hursta. Od momentu zaobserwowania wpywu granic
aquifera na zmian cinienia, wykorzystuje si metodyk Fetkovitcha.
2.1. Metoda van Everdingena i Hursta
Metoda van Everdingena Hursta obliczania dopywu wody do zoa
ze strefy wodononej, opiera si na rwnaniu dopywu pynu
sabociliwego do odwiertu, ktre wyraone przy pomocy
bezwymiarowych zmiennych promienia, czasu i cinienia r
D
, t
D
, p
D

przyjmuje posta [Dake, 1978]:

D
D
D
D
D
D D
t
p
r
p
r
r r
1
c
c
=
|
|
.
|

\
|
c
c

c
c


(16)
gdzie:

b
a
D
r
r
r = bezwymiarowy promie,

2
b t
D
r c
t k
t
|

= bezwymiarowy czas.
gdzie:
wspczynnik lepkoci wody,
k wspczynnik przepuszczalnoci,
| wspczynnik porowatoci,
c
t
cakowity wspczynnik ciliwoci ukadu woda skaa,
r
a
promie strefy wodononej
r
b
promie strefy zoa.
Van Everdingen i Hurst przedstawili rozwizanie rwnania (17) dla dwch
przypadkw:
staej wydajnoci q
staej rnicy cinie Ap
11
Rozwizanie dla staej wydajnoci q zakada sta wydajno dopywu
pynu sabociliwego do odwiertu przez pewien okres czasu dla ktrej jest
liczony spadek cinienia w odwiercie. Rozwizanie to znalazo
zastosowanie w eksploatacji z ropy i gazu.
W przypadku okrelenia iloci dopywu wody do zoa bardziej
interesujcym jest rozwizanie przy staej rnicy cinie, gdzie zakada
si sta rnic cinie na konturze zoe strefa wodonona przez
pewien okres czasu, wyznaczana jest natomiast ilo dopywajcej wody
do zoa.
Rozwizanie rwnania dopywu wody do zoa uzyskano dla warunkw
pocztkowo-brzegowych w postaci:
1. Warunek pocztkowy
p = p
i
= const dla t = 0 i wszystkich wartoci r (17)
(stae cinienie w caym obszarze)
2. Warunki brzegowe:
Ap = const dla r = r
0
i t > 0 (18)
(staa rnica cinie na konturze zoe strefa wodonona)
2a. Strefa wodonona o nieograniczonym zasigu
p = pi = const dla t > 0 i r = (19)
2b. Strefa wodonona o ograniczonym zasigu

0
r
p
=
c
c
dla t > 0 i r = ra (20)
Rozwizanie rwnania (16) przy warunkach pocztkowo-brzegowych (17)
(20) jest nastpujce:
( )
p h k 2
q
t q
D D
A t

=
(21)
gdzie:
q wydajno dopywu wody,
h miszo zoa,
Ap rnica cinie midzy cinieniem w aquiferze a cinieniem w
zou,
12
q
D
(t
D
) bezwymiarowa funkcja wydajnoci wyznaczona dla r
D
= 1
opisujca zmian wydajnoci od zera do q spowodowanej
spadkiem cinienia Ap na granicy zoa r
b
w czasie t = 0.
Rwnanie (21) mona wyrazi w postaci skumulowanego dopywu wody
poprzez obustronne jego scakowanie.

( )
D
D
D
t
0
D
t
0
dt
dt
dt
t q dt q
p h k 2

D
=

} }
(22)
co daje:

( )
k
r c
t W
p h k 2
W
2
b t
D eD
e
|
=


(23)
po przeksztaceniu uzyskuje si:

( )
D eD t
2
b e
t W p c h r 2 W | =
(24)
Rwnanie (24) zakada radialny dopyw wody. W przypadku, gdy dopyw
wody do zoa nie jest radialny, wwczas w rwnaniu (24) wprowadza si
tzw. wspczynnik niepenej geometrii radialnej f definiowany jako:

360
f
o
= , gdzie o - stanowi wycinek koa wyraony w stopniach z ktrego
nastpuje dopywu wody do zoa, wwczas:

( )
D eD t
2
b e
t W p f c h r 2 W | =
(25)
Rwnanie (25) pozwala wyznaczy skumulowan ilo wody dopywajcej
do zoa przy staej rnicy cinie Ap na konturze zoe - strefa
wodonona. Jest ono czsto wyraane w postaci:

( )
D eD e
t W p U W =
(26)
gdzie: f c h r 2 U
t
2
b
| = jest sta strefy wodononej,
W
eD
(t
D
) - bezwymiarowa funkcja dopywu wody.
Bezwymiarowa funkcja dopywu wody jest funkcj bezwymiarowego czasu
t
D
jak rwnie stosunku wielkoci strefy wodononej do wielkoci zoa,
tzw. promienia zredukowanego r
eD
wyraanego zalenoci:

e
eD
b
r
r
r
=
(27)
gdzie:
13
r
e
- promie strefy wodononej,
r
o
- promie zoa.
Zaleno bezwymiarowej funkcji dopywu wody W
eD
(t
D
) w funkcji czasu
bezwymiarowego t
D
dla rnych wartoci promienia bezwymiarowego r
eD

pokazano na rys. 2.1 i 2.2.
Wartoci bezwymiarowej funkcji dopywu wody mog by wyznaczone w
oparciu o formuy empiryczne dla rnych wartoci bezwymiarowego
czasu t
D
, a zatem zarwno dla krtkich czasw gdy dopyw wystpuje w
stanie nieustalonym (nieskoczony aquifer) jak rwnie dla czasw
dugich, gdzie mog si ujawni efekty oddziaywania granic aquifera
(aquifer ograniczony). Dla aquiferw nieograniczonych nie istnieje
oczywicie maksymalna warto bezwymiarowej funkcji dopywu wody
gdy pracuj one w stanie nieustalonym.
W przypadku stref wodononych o nieograniczonym zasigu
bezwymiarowa funkcja dopywu wody zaley jedynie od wartoci
bezwymiarowego czasu t
D
i mona j wyznaczy wg nastpujcych
zalenoci wielomianowych [Ahmed, 2001]:
dla t
D
< 0.01

( )
0.5
D
eD D
t
W t 2
| |
=
|
t
\ .
(28)
dla 0.01< t
D
< 200
( )
3/ 2 2
D D D D
eD D
D D
1.2838 t 1.19328 t 0.269872 t 0.00855294 t
W t
1 0.616599 t 0.0413008 t
+ + +
=
+ +
(29)
dla t
D
> 200

( )
( )
D
eD D
D
4 29881+2 02566 t
W t
ln t

=
(30)
Dla aquiferw ograniczonych w zalenoci od wielkoci bezwymiarowego
promienia r
D
istnieje pewna warto czasu bezwymiarowego t
Dkr
dla ktrej
bezwymiarowa funkcja dopywu wody osiga sta maksymaln warto.
Warto czasu t
Dkr
wyznacza si wg zalenoci

2
Dkr eD
t 0.4 (r 1) =
(31)
14
Bezwymiarow funkcj dopywu wody dla czasw bezwymiarowych t
D
<
t
Dkr
wyznacza si wwczas tak jak dla stref o nieograniczonym zasigu,
za dla czasw t
D
> t
Dkr
wg wzoru [Hagoort, 1988]:

( )
2 D
eD eD *
2 t
W 0.5 r 1 1 exp
J
( | |
=
| (
\ .
(32)
gdzie:

( )
( )
eD * 4 2
eD eD 2
eD
ln r
J r 0.25 1 3 r
r 1
= +

(33)


Rys. 2.1. Bezwymiarowa funkcja dopywu wody W
eD
(t
D
), [1].

15

Rys. 2.2. Bezwymiarowa funkcja dopywu wody W
eD
(t
D
), [1].
Rwnanie (26) jest suszne dla staej rnicy cinie. W
rzeczywistym przypadku spenienie tego warunku wobec obniajcego si
cinienia w eksploatowanym zou nie jest moliwe w duszym okresie
czasu.
W celu zastosowania metody van Everdingena-Hursta do wyznaczenia
iloci dopywajcej wody krzyw zmian cinienia dzieli si na seri
przedziaw czasowych dla ktrych przyjmuje si Ap = const. Zmiana
cinienia zoowego moe by wwczas aproksymowana z dowoln
dokadnoci poprzez seri spadkw cinienia. Aproksymacja zmian
cinienia pokazana jest na rys. 2.3. Spadki cinienia w poszczeglnych
przedziaach czasowych wyznaczane s jako poowa spadku cinienia w
poprzednim przedziale czasowym plus poowa spadku cinienia w
aktualnym przedziale czasowym.
Dla spadkw cinie pomidzy poszczeglnymi przedziaami czasowymi
mona wwczas wyznaczy ilo dopywajcej wody a nastpnie stosujc
zasad superpozycji dla poszczeglnych dopyww traktowanych
oddzielnie obliczy skumulowan ilo wody jak a dopyna do zoa.
16

Rys. 2.3. Dyskretyzacja zmian cinienia zoowego na konturze zoe-
aquifer.
Zakadajc, e kolejne cinienia zoowe s rwne cinieniu na konturze
zoe-aquifer wwczas zmian cinienia zoowego po czasie: 0, t1, t2, t3,
... mona oznaczy jako: p
i
, p
1
, p
2
, p
3
, .... . Nastpnie w kadym z
przedziaw czasowych wyznacza si wartoci redniego cinienia wg
zalenoci:
2
p p
p
1 i
1
+
=
2
p p
p
2 1
2
+
=
.
2
p p
p
j 1 j
j
+
=

(34)
Spadki cinie wystpujce po czasach 0, t
1
, t
2
.... wyznacza si wwczas
jako rnice cinie rednich w poszczeglnych interwaach jako:
2
p p
2
p p
p p p p
1 i 1 i
i 1 i 0

=
+
= = A
2
p p
2
p p
2
p p
p p p
2 i 2 1 1 i
2 1 1

=
+

+
= = A
2
p p
2
p p
2
p p
p p p
3 1 3 2 2 1
3 2 2

=
+

+
= = A
17
.
.
.

2
p p
2
p p
2
p p
p p p
1 j 1 j 1 j j j 1 j
1 j j j
+ +
+

=
+

+
= = A
(35)
Zatem sumaryczny cakowity dopyw wody za cay okres eksploatacji t
c

bdzie sum iloci wody jaka dopyna do zoa pod wpywem kolejnych
spadkw cinie zakadajc, e spadki te trwaj w zou do koca
eksploatacji. W ten sposb cakowit ilo wody wyznacza si metod
superpozycji.

( )
n 1
2
e b t j eD D Dj
j 0
W 2 r h c f p W T t

=
= t | A

(36)
2.2. Metoda Fetkovicha

Metoda van Everdingena i Hursta posiada wad w postaci
zoonoci i mudnoci oblicze, ktre wynikaj z koniecznoci stosowania
metody superpozycji, co powoduje trudnoci w dopasowaniu parametrw
rwnania.
Metod upraszczajc obliczenia stosowan szeroko w inynierii zoowej
jest metoda Fetkovitcha w ktrej przepyw wody do zoa zosta zapisany
formu, przy zaoeniu ograniczonej strefy dopywu [Dake, 1978]:
( )
e
w a r
dW
q J p p
dt
= = (37)
gdzie:
J indeks wydajnoci aquifera,
p
a
rednie cinienie w aquiferze,
p
r
cinienie zoowe (cinienie na konturze ropa-woda lub
gaz-woda),
Drugim rwnaniem metody Fetkovicha jest rwnanie bilansu masy dla
aquifera o staej ciliwoci, z ktrego wynika, e spadek cinienia w
aquiferze jest wprost proporcjonalny do iloci wody wypywajcej z
aquifera wg zalenoci:
18
:

e w i i a
W C V (p p ) = (38)
gdzie:
C
w
wspczynnik ciliwoci wody [1/Pa],
V
i
pocztkowa objto wody w aquiferze [m
3
],
p
i
cinienie pocztkowe w aquiferze [Pa].
Z rwnania (38) wynika, e maksymalny dopyw wody wystpi, gdy p
a
=
0, zatem:

i i t ei
p W c W =

(39)
Rwnanie (37) mona przeksztaci w celu okrelenia cinienia w aquiferze
po wypyniciu z niego iloci wody W
e
jako:

e
a i
w i i
W
p p 1
C V p
| |
=
|

\ .
(40)
lub z wykorzystaniem zalenoci (39)

e
a i
ei
W
p p 1
W
| |
=
|
\ .
(41)
Rniczkujc rwnanie (41) po czasie t uzyskuje si zaleno:

dt
p d
p
We
dt
dWe
a
i
i
=
(42)
Wstawiajc rwnanie (37) do rwnania (42)

( )
dt
dp
p
W
p p J
a
i
ei
r a
=
(43)
rozdzielajc zmienne uzyskuje si:

dt
W
p J
p p
dp
ei
i
r a
a


(44)
Cakujc obustronnie rwnanie (44)

} }

dt
W
p J
p p
dp
ei
i
r a
a
(45)
uzyskuje si:
19

( ) C t
W
p J
p p ln
ei
i
r a
+

=
(46)
Sta cakowania wyznacza si na podstawie warunkw pocztkowych, tj.
dla t = 0
(W
e
= 0, p
a
= p
i
), wwczas:
( )
i r
C ln p p = (47)
Wstawiajc rwnanie (4.45) do rwnania (4.44) bdzie:

t
W
p J
p p
p p
ln
ei
i
r i
r a

(48)
Przeksztacajc powysze rwnanie uzyskuje si:

( )
ei
i
W
t p J
r i r a
e p p p p

=
(49)
Wstawiajc rwnanie (49) do rwnania (37) otrzymuje si:

( )
ei
i
W
t p J
r i
e
e p p J
dt
dW

=
(49a)
Cakujc rwnanie (49a) obustronnie w granicach 0 W
e
oraz 0 t:

( )
} }
=

t
0
W
t p J
r i
W
0
e
dt e p p J dW
ei
i
e
(50)
otrzymuje si:
( ) ( )
i ei
J p t/W ei
e i r
i
W
W p p 1 e
p

= (51)
Jeeli czas t w rwnaniu (51) zmierza do () to mona je zapisa w
postaci:
( ) ( )
ei
e i r t i i r
i
W
W p p c W p p
p
= = (52)
co wyraa maksymalny dopyw wody spowodowany spadkiem cinienia
midzy p
i
p.
Uzyskane rozwizanie jest suszne dla staej rnicy cinie. W praktyce
cinienie na konturze gaz-woda zmienia si w czasie, co powoduje
konieczno zastosowania zasady superpozycji. Fetkovitch natomiast
20
pokaza, e mona unikn koniecznoci stosowania metody superpozycji
stosujc nastpujc procedur:
Dla pierwszego kroku czasowego
1
t

( ) ( )
i 1 ei
J p t /W ei
e1 i r 1
i
W
W p p 1 e
p

= (53)
dla drugiego okresu czasu
2
t A i
a1
p - redniego cinienia w strefie
wodononej pod koniec pierwszego interwau czasu dopyw wody wynosi:

( ) ( )
i 2 ei
J p t /W ei
e2 a1 r 2
i
W
W p p 1 e
p

= (54)
oglnie dla n-tego okresu czasu:

( ) ( )
i n ei
J p t /W ei
en r an-1 n
i
W
W p p 1 e
p

= (55)
gdzie cinienie w strefie wodononej pod koniec okresu czasowego
n-1 wyznacza si jako:

1
1
1
1
n
e j
j
a i n
ei
W
p p
W

1

^

=






( )
_
(56)
oraz cinienie rednie w zou dla n-tego okresu czasowego:

2
p p
p
n r 1 n r
n
r
+
=

(57)
Cakowity dopyw wody jest wwczas sum dopyww w kolejnych
okresach czasowych

n
e e j
j 1
W W
=
= A

(58)
Indeks wydajnoci zaley od przyjtej geometrii przepywu oraz stanu
hydrodynamicznego aquifera.
Dla stanu semiustalonego indeks wydajnoci jest identyczny jak w
przypadku dopywu pynu do odwiertu:

|
|
.
|

\
|

t
=
4
3
r
r
ln
h k f 2
J
b
a
w
(59)
21
Dla stanu ustalonego:

|
|
.
|

\
|

t
=
b
a
w
r
r
ln
h k f 2
J
(60)
W przypadku zoa usytuowanego asymetrycznie wzgldem aquifera
odbiegajcego ksztatem od radialnego, indeks wydajnoci moe by
wyraony za pomoc wspczynnika ksztatu Dietza jako:

2
b A
r C
A 4
ln
2

h k f 2
J

t
=
(61)
gdzie:
C
A
wspczynnik ksztatu Dietza,
staa Eulera,
A powierzchnia aquifera.
Metoda Fetkovitcha moe by take wykorzystywana dla opisu dopywu
wody z nieograniczonych stref wodononych lub stref skoczonych ale
bardzo duych rozmiarach. W takich przypadkach dla czasw krtkich
stosuje si metod nieustalonego dopywu van Everdingena Hursta, za
dla czasw dugich prostsz metod Fethkovicha.
Obliczenia dopywu wody do zoa
Dopyw wody do zoa kontaktujcego si ze stref wodonon
nastpuje w wyniku spadku cinienia zoowego spowodowanego
wydobyciem pynw zoowych. Wielko i intensywno dopywu wody
jest funkcj zarwno tempa sczerpywania zasobw zoowych i
zwizanego z tym spadku cinienia w zou jak te charakterystyki
aquifera, gwnie jego wielkoci i ksztatu oraz wasnoci petrofizycznych
orodka porowatego.
Rwnaniem pozwalajcym okreli zmian cinienia w zou w funkcji
wydobycia pynw zoowych jest rwnie bilansu masowego, ktre dla z
pracujcych w warunkach ruchomej wody przyjmuje posta rwnania,
22
ktre dla dowolnego kroku czasowego n przy zaniedbaniu wydobycia
wody W
p
mona zapisa jako:

n
n
p
i
e w
n i
gi
G
1
G p p
W B
z z
1
G B
| |

|
| |
\ .
=
|
\ .

(62)
Z kolei wielko dopywu wody do zoa moe by wyznaczona z
wykorzystaniem omwionych wczeniej metod van Everdingena-Hursta i
Fetkovicha.

Obliczenia z uyciem metody van Everdingena-Hursta

W przypadku metody van Everdingena- Hursta dopyw wody opisywany
jest rwnaniem, ktre dla kroku czasowego n mona zapisa wydzielajc
ostatni czon jako:

( ) ( )
( ) ( )
n
n 2
e j eD n j n 1 eD n n 1
j 0
W U p W u t t p W u t t


=
(
= A + A
(

(63)
gdzie:
n 2 n
n 1
p p
p
2


A =
oraz parametr u wynikajcy z definicji bezwymiarowego czasu t
D


2
t b
k
u
c r
=
|

wwczas bezwymiarowy czas opisywany jest zalenoci:
D
t u t =

Zachowanie si ukadu zoe-aquifer opisywane jest zatem ukadem
rwna (62), (63). W rwnaniach tych nieznanymi parametrami s
cinienie p
n
i dopyw wody W
en
w biecym kroku czasowym n.
Poniewa rwnania te s zalene od siebie musz by zatem
rozwizywane rwnolegle w sposb iteracyjny.
Sposb rozwizania ukadu rwna (62), (63) dla znanych parametrw
charakteryzujcych stref wodonon i zoe przedstawiono na rys. 2.4.
23

k
n
p
( ) ( )
n
n 2
j eD n j
p j 0
i
n i gi
U p W u t t
G
p p
1 1
z G G B z

=
A
| |
| |
=
| |

\ .
\ .


Krok czasowy = n
k = 1
( ) ( )
( ) ( )
n
n 2
e j eD n j n 1 eD n n 1
j 0
W U p W u t t p W u t t


=
(
= A + A
(


n
k
e
W
n n
k
p e
i
n i gi
G W
p p
1 1
z G G B z
| |
| |
=
| |

\ .
\ .

k
n
p
k
k = k + 1

k k 1
n n
p p

=
k k 1
n n
p p TOL


n = n + 1

k = 1

+

gdzie: k krok iteracyjny, n krok czasowy, TOL bd oblicze
Rys. 2.4. Obliczenie cinienia zoowego oraz wielkoci dopywu wody
(metoda van Everdingena - Hursta).[Dake, 1978]

Obliczenia z uyciem metody Fetkovicha

Model Fetkovicha stanowi rwnania:
- rwnanie bilansu masy dla strefy wodononej, pozwalajce
wyznaczy cinienie w strefie wodononej w kroku czasowym n-1.

n 1
e
a i n 1
ei
W
p p 1
W

| |
=
|
\ .
(64)
- rwnanie dopywu wody do zoa w kroku czasowym n.
24

( )
i n ei
n n-1
k
J p t /W k ei n 1 n
e a
i
W p p
W p 1 e
p 2

| | +
=
|
\ .
(65)
oraz cakowity dopyw wody

n n
n 1
k k
e ej e
j 0
W W W

=
= A + A

(66)
Algorytm obliczania cinienia zoowego oraz dopywu wody dla
zdefiniowanej strefy wodononej pokazano na rys. 2.5.

k
n
p
k
n
p
n n
k k
p e
i
n i gi
G W
p p
1 1
z G G B z
| |
| |
=
| |

\ .
\ .

k k 1
n n
p p

=
( )
i n ei
n n-1
k
J p t /W k ei n 1 n
e a
i
W p p
W p 1 e
p 2

| | +
=
|
\ .

k
k k 1
n n
p p TOL


k = 1


n n 1
k
p e
i
n i gi
G W
p p
1 1
z G G B z

| |
| |
=
| |

\ .
\ .

Krok czasowy = n
k = 1
n n 1 n
k k
e e e
W W W

= + A
k = k + 1

n = n + 1

n 1
e
a i n 1
ei
W
p p 1
W

| |
=
|
\ .

+


Rys. 2.5. Obliczenie cinienia zoowego oraz
wielkoci dopywu wody (metoda Fetkovicha) [Dake, 1978]


25
Kalibracja modelu bilansowego wyznaczanie parametrw strefy
wodononej.
Omwione metody rozwizywania bilansu masowego z
uwzgldnieniem dopywu wody do zoa wymagaj wczeniejszego
zdefiniowania parametrw charakteryzujcych stref wodonon jak
rwnie pocztkowych zasobw gazu w zou. W praktyce parametry te
nie s znane i musz by wyznaczone w oparciu o dane pomiarowe z
przebiegu eksploatacji tj. wydobycia pynw zoowych, pomiary cinie
zoowych jak te parametry PVT pynw zoowych. Jest to tzw.
rozwizanie problemu odwrotnego polegajce na dopasowaniu modelu
bilansowego do zmierzonych cinie zoowych (tzw. kalibracja modelu).
Dopasowywanymi parametrami s zasoby pocztkowe gazu w zou G
oraz w zalenoci od przyjtej metody dopywu wody:

- dla metody van Everdingena Hursta
staa aquifera - U,
promie zredukowany - r
eD
,
paramter u, opisany zalenoci wynikajc z definicji
bezwymiarowego czasu t
D


- dla metody Fetkovicha
indeks wydajnoci aquifera - J,
maksymalny dopyw wody ze strefy wodononej W
ei


Kryterium dopasowania jest zbieno rednich cinie zoowych
obliczonych i zmierzonych.
Poprawno kalibracji modelu bilansowego mona zweryfikowa
metod Havlena Odeha. Metoda ta pozwala na waciwy dobr
parametrw opisujcych stref wodonon, a tym samym poprawne
oszacowanie iloci dopywajcej wody zgodnie z rwnaniem (4.12). Jak
wynika z charteru rwnania (412) przy prawidowo wyznaczonych
26
parametrach strefy wodononej punkty pomiarowe w ukadzie F/E
g
vs
W
e
B
w
/E
g
opisywane s zalenoci liniow o nachyleniu 1, wwczas rzdna
pocztkowa okrela wielko zasobw pocztkowych, co pokazano na rys.
2.6. Alternatywnie jeli punkty na wykresie w ukadzie F/E
g
vs W
e
B
w
/E
g

ukadaj si nieliniowo wwczas wiadczy to o bdnym doborze
parametrw strefy wodononej (rys. 4.6). Odchylanie si punktw do gry
ma miejsce dla zbyt sabej aktywnoci strefy wodononej (zbyt may
dopyw wody), za gdy punkty ukadaj si wzdu krzywej odchylajcej
si ku doowi wwczas aktywno strefy wodononej jest zbyt dua (za
duy dopyw wody do zoa).


Rys. 2.6. Wykres poprawnego dopasowania aktywnoci strefy wodononej
(metoda Havlena - Odeh), [Dake, 2000].







27
3. Analiza stokw i jzykw wodnych

Odwierty gazowe udostpniaj stref gazow zoa oddzielon od
strefy zawodnionej, ktra moe to by jako woda podcielajca lub woda
okalajca.
Z chwil gdy odwiert rozpoczyna eksploatacj, wok niego
wytwarza si strefa obnionego cinienia dziki czemu nastpuje dopyw
pynw zoowych do odwiertu. Zaburzenie cinienia moe osign stref
zawodnion zoa i powodowa podciganie wody w kierunku odwiertu.
Jest to zjawisko powstawania jzyka lub stoka wodnego.
Tworzenie si stokw wodnych ma due znaczenie dla eksploatacji gazu
ze zoa. S one gwnym powodem wzrostu spadku cinienia w odwiercie
koniecznego do wyniesienia ciszej mieszaniny gazowo-wodnej. W
najgorszym przypadku woda dopywajca do odwiertu moe nie by
wyeksploatowana wraz z gazem. Wwczas akumuluje si ona na dnie
odwiertu, zatrzymujc dopyw gazu do odwiertu a co za tym idzie,
prowadzi do wyczenia odwiertu z eksploatacji.
Prowadzone w referacie rozwaania nad tworzeniem si stokw
wodnych, bd dokonane przy pewnych uproszczeniach tj: zakada si
przepyw pynw w zou z ostr granic midzy gazem a wod. Oznacza
to, e siy kapilarne s zaniedbywalne i e wypieranie gazu przez wod
jest tokowe. Tokowe wypieranie gazu przez wod jest rozsdnym
przypuszczeniem ze wzgldu na znacznie wysz gsto i lepko wody
ni gazu.
3.1. Wydatek krytyczny gazu wg Dupita.
Tworzenie si stoka wodnego mona rozwaa jako zaleno
midzy siami lepkoci i cikoci. Siy lepkoci maj tendencje do
podnoszenia wody w kierunku odwiertu i s proporcjonalne do wydatku.
Siy grawitacyjne z kolei przeciwdziaaj podnoszeniu si wody ze wzgldu
na jej ciar. S one proporcjonalne do rnicy gstoci midzy wod i
gazem. Dla okrelonego wydatku siy lepkoci rwnowa siy cikoci.
28
Wydatek ten jest wanie wydatkiem krytycznym, powyej ktrego moe
nastpowa dopyw wody do odwiertu. Jest to zatem maksymalny
wydatek przy ktrym eksploatowany jest gaz bez wody.
Rozpatrujemy przepyw radialny wok odwiertu cakowicie perforowanego
z wystpujc wod podcielajc eksploatujcego gaz z wydatkiem
krytycznym.
Zakadamy przepyw ustalony w zou, jednorodno zoa, pomijajc siy
kapilarne oraz zakadajc sta gsto i lepko pynw.
Siy kapilarne mog by pominite w warstwie o odpowiednio duej
miszoci i przepuszczalnoci, gdzie przejciowa strefa wystpowania si
kapilarnych pomidzy gazem i wod jest maa w porwnaniu z gruboci
strefy gazononej. Zaoenie staoci gstoci i lepkoci gazu jest suszne
tak dugo jak spadek cinienia w strefie przyodwiertowej jest may w
odniesieniu do redniego cinienia zoowego, co mona zapisa
nastpujco:
1 <<
A
p
h g
ge

(67)
gdzie: A rnica gstoci wody i gazu
h
ge
miszo strefy gazononej,
p rednie cinienie zoowe
Maksymalny spadek cinienia przy ktrym stoek wodny siga dna
odwiertu, lecz woda nie jest jeszcze eksploatowana (rys.3.1) stanowi
rnic cinienia hydrostatycznego w strefie wodononej do miszoci
strefy gazononej.
Zakadajc filtracj pynu o staej gstoci wg prawa Darcyego moemy
napisa:
u = grad
k
u

(68)
gdzie:u

wektor prdkoci filtracji,


k przepuszczalno,
lepko dynamiczna,
u potencja przepywu definiowany jako: z g p + = u
29

z
Gaz
Woda
A
B
C
D
h
h
gw
ge
r
e
r
w

Rys.3.1. Ksztat stoka wodnego dla krytycznego wydatku Dupita
Przy zaoeniu staej gstoci pynu rwnanie cigoci przyjmie posta:
0 = u div

(69)
Z rwna (68) i (69) przy zaoeniu staej lepkoci pynu otrzymujemy
potencja przepywu:
0 = u grad div (70)
Jeli eksploatacja gazu odbywa si z wydatkiem krytycznym, wwczas
cinienie w strefie wodononej jest cinieniem hydrostatycznym, zatem
potencja przepywu dla wody u
w
moemy wyrazi:
z g p
w w w
+ = u (71)
Pomijajc siy kapilarne moemy napisa, e cinienia po obu stronach
konturu woda-gaz musz by sobie rwne zatem:
z g z p z p
w w i w i g
u = = ) ( ) ( (72)
gdzie: z
i
pooenie kontaktu gaz-woda
Potencja przepywu dla gazu podobnie jak dla wody wyraa si poprzez:
i g i g i g
z g z p z + = u ) ( ) ( (73)
Podstawiajc do rwnania (73) zaleno (72) otrzymamy:
i w i g i w w i g
z g z g z g z A u = + u = u ) ( (74)
30
Dla odwiertu i zewntrznej strefy zoa zakadamy, e gaz i woda znajduj
si w rwnowadze hydrostatycznej.
Dla gazu potencja przepywu na ciance odwiertu dany jest
zalenociami:
dla
w
r r = ,
gw ge i
h h z = ) (
gw ge w g
h h g A u = u (75)
gdzie: r
w
promie odwiertu,
h
ge
miszo strefy gazowej na granicy zasigu odwiertu,
h
gw
miszo strefy gazowej na ciance odwiertu.
Na granicy zasigu odwiertu mamy:
dla
e
r r = 0 =
i
z
w g
u = u (76)
gdzie: r
e
promie strefy zasigu odwiertu.
Dla obliczenia wydatku krytycznego wg Dupita stosujemy twierdzenie
Ostrogradzkiego-Greena [ ] pozwalajce wyznaczy objto zajmowan
przez gaz. Twierdzenie to wyraone jest zalenoci:
( ) dS
n
W
U
n
U
W dV W U U W
V S
}}} }}
|
.
|

\
|
= A A

(77)
gdzie: S powierzchnia ograniczajca objto V,
n

wektor jednostkowy normalny do powierzchni S.


W, U - zadane funkcje
W naszym przypadku za funkcje W i U podstawiamy odpowiednio:
|
|
.
|

\
|
=
w
r
r
W ln (78)
g
U u = (79)
Zakadamy, e powstay stoek nie zmienia swojej wysokoci, zatem i
objto gazu V pozostaje staa. Przy takim zaoeniu lewa strona
rwnania (77) bdzie rwna zeru.
Wykorzystujc powysze stwierdzenie i podstawiajc (78) i (79) do
rwnania (77) otrzymamy:
}}
=
(

|
|
.
|

\
|
u
u
|
|
.
|

\
|
S w
g
g
w
dS
r
r
n n r
r
0 ln ln

(80)
31
W rozpatrywanym modelu (rys.3.1.) powierzchnia S skada si z
elementw wyznaczonych przez powierzchnie obrotowe: BA, BC, CD i DA .
Dla powierzchni BA moemy napisa:
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
w
e
w
r
r
r
r
ln ln (81)
e ge rg
g g
kr
g
r h kk
B
q
n

2
=
u

(82)
gdzie: q
kr
krytyczny wydatek gazu w warunkach normalnych,

g
lepko gazu,
B
g
wspczynnik objtociowy gazu,
k
rg
przepuszczalno wzgldna dla gazu w strefie gazowej
nasyconej wod zwizan.
e w w
r r
r
r r
r
n
1
ln ln =
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|

(83)
dz r dS
e
2 = (84)
Dla powierzchni BC (rys.3.2.):
Poniewa potencjay obu pynw po obu stronach powierzchni rozdziau
woda-gaz s sobie rwne wic:
0 =
u
n
g

(85)
r r
r
grad n
r
r
n
w w

sin
ln ln =
(

|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|

(86)


sin
2 2
dz
r rdl dS = = (87)
32

dz
dl
n
o
powierzchnia rozdziau
gaz-woda

Rys.3.2. Element powierzchni rozdziau gaz-woda.
Dla powierzchni CD:
0 ln =
w
r
r
(88)
w w w
r r
r
r r
r
n
1
ln ln =
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|

(89)
dz r dS
w
2 = (90)
Dla powierzchni DA:
0 =
u
n
g

(91)
0 ln =
|
|
.
|

\
|
w
r
r
n

(92)
Wstawiajc zalenoci od (83) do (92) do rwnania (82) otrzymamy:
} } }

u u u =
|
|
.
|

\
|

ge gw ge ge
gw ge
h h h h
h h
w g i g e g
rg
g g
w
e
kr
dz r dz z dz r
kk r
r
q
0 0
) ( ) ( ) (
2
ln

B
(93)
Podstawiajc warunki graniczne oraz wyraenia na potencja (rwnania
(75) - (79)) oraz cakujc otrzymamy:
( )
2 2
ln
2 2
gw ge
rg
g g
w
e
kr
h h
g
kk
B
r
r
q

A =
|
|
.
|

\
|

(94)
po przeksztaceniu:
33
( )
2 2
ln
gw ge
w
e
g g
rg
kr
h h
r
r
B
gkk
q
|
|
.
|

\
|
A
=


(95)
W powyszym wyprowadzeniu zaoono sta przepuszczalno we
wszystkich kierunkach. W przypadku orodka anizotropowego wprowadza
si poprawk mnoc praw stron rwnania (29) przez
h v
k k / oraz
wstawiajc w miejsce k przepuszczalno poziom k
h
. Zatem rwnanie
(95) przyjmie nastpujc posta:
( )
h
v
gw ge
w
e
g g
rg h
kr
k
k
h h
r
r
B
k gk
q
|
|
.
|

\
|
A
=
2 2
ln

(96)
3.2. Wydatek krytyczny wg Scholsa.
Wydatek krytyczny okrelony przez Dupita odnosi si do cakowicie
perforowanych odwiertw, co jest nietypowe dla z gazowych z wod
podcielajc. Aby zapobiec szybkiemu przebiciu si wody do odwiertu
zakacza si je tak aby penetroway tylko grn czci zoa bd
wykonuje si perforacj odwiertu w jak najwikszej odlegoci od poziomu
wody (rys.3).
Gas
Woda
b
r
r
e
w
h
ge

Rys. 3.3. Ksztat stoka wodnego dla krytycznego wydatku Scholsa.
34
Empiryczna zaleno na obliczanie wydatku krytycznego zaproponowana
przez Scholsa ma posta:
( )
14 , 0
2 2
ln
432 , 0
|
|
.
|

\
|

|
|
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
+
A
=
e
ge
ge
w
e g g
rg
kr
r
h
b h
r
r B
gkk
q

(97)
Jak wida rwnanie na wydatek krytyczny wprowadzone przez Scholsa
jest podobne do rwnania Dupita. Jeli zinterpretujemy poziom perforacji
rur w rwnaniu Dupita jako gboko penetracji w rwnaniu Scholsa
wwczas stosunek obu wydatkw bdzie wynosi:
14 , 0
ln
432 , 0
1
) (
) (
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
+ =
e
ge
w
e
kr
kr
r
h
r
r
Dupit q
Schols q

(98)
Z rwnania (98) mona wywnioskowa, i wydatek krytyczny Dupita
jest mniejszy ni wydatek krytyczny Scholsa, jeli r
e
/r
w
> 500 i h
ge
/r
e

>0,012 co pokrywa si z praktyk. Odwiert czciowo penetrujcy moe
eksploatowa gaz wolny od wody z wyszym wydatkiem ni cakowicie
perforowany odwiert jak to jest w przypadku Dupita. Mona to
wytumaczy przez fakt, e w przypadku Dupita stoek wodny siga
spodu rur wydobywczych, std strefa wpywu stoka jest wiksza i w
konsekwencji spadek cinienia przy takim przepywie jest take wikszy.
Tak wic dla danego spadku cinienia wydatek gazu jest mniejszy.
W przypadku Scholsa wierzchoek stoka znajduje si w pewnej odlegoci
od spodu rur wydobywczych..
Zaleno Scholsa mona rozszerzy uwzgldniajc anizotropowo
orodka. Wwczas naley wprowadzi poprawk do rwnania (97):
( )
07 , 0 14 , 0
2 2
ln
432 , 0
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

|
|
|
|
|
.
|

\
|
|
|
.
|

\
|
+
A
=
v
h
e
ge
ge
w
e g g
rg h
kr
k
k
r
h
b h
r
r B
k gk
q

(99)
Jak wida z zalenoci (99) wydatek krytyczny dla danej przepuszczalnoci
poziomej wzrasta przy spadku przepuszczalnoci pionowej, jednake
zaleno ta jest saba.
35
Stoki wodne i gazowe w odwiertach poziomych.

W przypadku odwiertw pionowych strefa zaburzenia cinienia jest
najwiksza w pobliu odwiertu. Zatem wok odwiertu pionowego tworzy
si strefa wysokiej depresji. Dla odwiertw poziomych spadek cinienia
rozkada si rwnomiernie wok odwiertu, za w jego bezporednim
ssiedztwie istnieje strefa wyszego spadku cinienia. Jednake wielko
tego spadku cinienia jest mniejsza w stosunku do tej jaka wystpuje
wok odwiertu pionowego.
W zwizku z mniejszym spadkiem cinienia wok odwiertw
poziomych uzyskuje si wysze wydatki bez niebezpieczestwa tworzenia
si stokw.
Wydatek krytyczny wg metody Eforsa.
( )
(
(

+ +
A
=

3
2 2
10 444 , 27
2
2
2 7
h
y y B
L h k
q
e e g g
h
g

(100)
gdzie: q
g
wydatek krytyczny gazu [tys. ft/day],
2y
e
odlego miedzy odwiertami [ft],
h odlego odcinka poziomego odwiertu od kontaktu gaz-woda
[ft],
k
h
przepuszczalno pozioma [mD],
A rnica gstoci [gm/cc],
L dugo odcinka poziomego odwiertu [ft],

g
lepko gazu [cP],
B
g
wspczynnik objtociowy gazu.
Wydatek krytyczny wg metody Gigera i Karchera.
L
y
h
y
h k
q
e e g g
h
g

(
(

|
|
.
|

\
|

(

(
(

=

2
2
7
2 6
1
1
2
10 444 , 27

B
(101)
gdzie: oznaczenia podobnie jak we wzorze (34).

36
Przykad
Dla porwnania krytycznej wydajnoci odwiertu poziomego w stosunku do
pionowego ze wzgldu na niebezpieczestwo powstania stoka wodnego
przyjto nastpujce dane:
rednie cinienie zoowep = 6 MPa,
temperatura zoa T = 320 K,
przepuszczalno pozioma k
h
= 30 mD,
przepuszczalno pionowa k
v
=10 mD,
gsto gazu
g
= 47 kg/m
3
,
gsto wody
w
=1020 kg/m
3
,
lepko gazu
g
= 0.0144 cP,
wspczynnik objtociowy gazu B
g
= 0.019,
promie strefy zasigu odwiertu r
e
=200 m.,
promie odwiertu r
w
=0.074 m.,
przepuszczalno wzgldna gazu k
rg
= 0.7,
miszo strefy gazowej na granicy zasigu odwiertu h
ge
= 30 m.,
miszo strefy gazowej na ciance odwiertu h
gw
= 5 m.,
gboko perforacji odwiertu mierzona od stropu zoab = 5 m.,
odlego miedzy odwiertami 2y
e
= 1640.4 [ft],
dugo odcinka poziomego odwiertu L = 1312 [ft],
odlego odcinka poziomego odwiertu od kontaktu gaz-woda h = 82
[ft],
Wydatek krytyczny gazu dla odwiertu pionowego wg Dupita.
( )
s
m
q
kr
3
15
15
2 2
3
15
147 . 0
10 30
10 10
5 30
074 . 0
200
ln 019 . 0 10 0144 . 0
7 . 0 10 30 807 . 9 974
=


|
.
|

\
|


=

=
d
m
q
kr
3
5 . 12722

Wydatek krytyczny gazu dla odwiertu pionowego wg Scholsa.
37
( )
07 . 0 14 . 0
2 2
3
15
10
30
200
30
5 30
074 . 0
200
ln
432 . 0
019 . 0 10 0144 . 0
7 . 0 10 30 807 . 9 974
|
.
|

\
|
|
.
|

\
|

(
(
(
(

|
.
|

\
|
+


=

kr
q
s
m
q
kr
3
447 =
(

=
d
ft
tys q
kr
3
. 1365

Wydatek krytyczny gazu dla odwiertu poziomego wg Eforsa.
(

=
(
(

+ +

=

d
ft
tys q
kr
3
2
2
2 7
. 5 . 779
3
1312
4 . 1640 4 . 1640 019 . 0 014 . 0
1312 82 974 . 0 30 10 444 . 27


(

=
s
m
q
kr
3
262 . 0
Wydatek krytyczny gazu dla odwiertu poziomego wg Gigera i Karchera.
(

=
(
(

|
.
|

\
|

(

=

d
ft
tys q
kr
3
2
2
7
. 1600 1312
4 . 1640
82
6
1
1
4 . 1640
82 974 . 0
019 . 0 0144 . 0
30
10 444 . 27
(

=
s
m
q
kr
3
524 . 0
Analiza wynikw
1. Jednym z istotnych kryteriw okrelenia dopuszczalnego wydatku w
odwiercie jest warunek niedopuszczenia do powstania stoka wodnego.
Przedstawiona metodyka obliczenia wydatkw krytycznych dla
odwiertw poziomych i pionowych bierze pod uwag efekty
grawitacyjne zwizane z przemieszczaniem si pynw zoowych.
2. Wykonane obliczenia dopuszczalnych wydatkw ze wzgldu na
moliwo powstania stoka wodnego wskazuj na zalety odwiertu
poziomego w stosunku do odwiertu pionowego. Wykazano w
obliczeniach szacunkowych, e dopuszczalna wydajno odwiertu
poziomego jest przeszo dwukrotnie wiksza ni dla odwiertu
pionowego. Wskazuje to na celowo rozwiercania z odwiertami
poziomymi uzyskujc z nich znacznie wiksze wydajnoci przy tych
samych depresjach cinienia. Przy obecnoci odwiertu poziomego
38
niekorzystne przemieszczanie si wd odbywa si na wikszej
przestrzeni ni w przypadku odwiertu pionowego, co daje wiksz
pewno, e nie wystpi niekorzystne dla procesu eksploatacji lokalne
odcicia pewnych stref gazu przez wdzierajc si wod. W wietle tego
wyjanienia wida, e w przypadku odwiertw poziomych wystpuje
konieczno przemieszczenia si wikszej iloci wody w kierunku
odwiertu, co jest przeszkod w jej gwatownym ruchu, mogcym
doprowadzi do rozmycia si konturu wodagaz.
3. W przypadku odwiertu pionowego powstay stoek wodny moe by
trudny do likwidacji ze wzgldu na hydrofilno wikszoci ska
zoowych oraz siy kapilarne. W przypadku odwiertu poziomego
powstay stoek rozciga si liniowo wzdu odwiertu tworzc
podniesiony wa wodny, co powinno sprzyja atwiejszego jego cofaniu
si jeeli ustanie przyczyna jego tworzenia.

You might also like