Müasir Beynəlxalq Münasibətlər Sistemi: Newtimes - Az-In Baxış Bucağı

MASR BEYNLXALQ
MNASBTLR SSTEM:
NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI
BAKI 2014
MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM:

Professor NOVRUZ MMMDOVUN rhbrliyi v ba redaktorluu il
Newtimes.az analitik-informasiya portalnn mqallr toplusu
Redaksiya heyti:
Prvin Darabadi, tarix elmlri doktoru, professor
rst Hbibbyli, iqtisadiyyat zr flsf doktoru
Turab Qurbanov, siyasi elmlr doktoru
Kamal Adgzlov
Ayaz Mmmdov
MNDRCAT
n sz
I

Geosiyastd dyiiklik geosiyasi arlq mrkzinin

Qrbdn rq doru hrkti
1. XXI sr: yeni xarici siyast v diplomatiyaya doru (Leyla Mmmdliyeva)

2. Asiya: byk mkdalq ehtiyac v mvcud ziddiyytlr

arasnda (Newtimes.az)
3. Rusiya-in-ran buca : Beynlxalq mnasibtlrd yeni birlik

(Elnur smaylov)
4. in Yaxn rqd: sssiz v tmkinli siyast (Newtimes.az)
5. Trkiy: xarici siyastin istiqamtind dyiikliklr (Newtimes.az)
6. Mrkzi Asiya: orada yeni Ukrayna varm? (Newtimes.az)
7. Asiyaya qayd strategiyas: Obamann nvbti addm (Newtimes.az)
8. Xzr hvzsi: geosiyasi qvvlr nisbtinin drd sviyysi (Newtimes.az)
9. Mrkzi Asiya: AB-in geosiyastinin yeni regional aspektlri
(Newtimes.az)
10. Yeni Yaxn rq: tarixi paralanma ba verir? (Newtimes.az)
11. Yaxn rqd ar miras (Sergey qnatyev)
12. Xzrin geosiyastind ran amili (Nigar Dnyamalyeva)
13
II Masir dnya nizam byk dvltlrin siyasi xttlri
53
1. Beynlxalq bhranlar v ya kimlr nec qazanr? (Turab Qurbanov)

2. Masir dnya: qlobal idaretm mmkndrm? (Leyla Mmmdliyeva)
3. nc dala geosiyasti: dnya liderliyinin yeni modeli axtarlar
(Newtimes.az)
4. Aclq geosiyasti v masir dnya (Prvin Darabadi)
5. Monro doktrinas: alternativ varm? (Newtimes.az)
6. Dnya gclri v nv silahnn arlar (Ramid Namazov)
7. Beynlxalq proseslrin masir idaretm sistemi: nnlr v yeniliklr

(Elsevr Abdullayev)
8. Ukraynadan sonra: yeni alyansa ehtiyac varm? (Newtimes.az)
9. Nvbti iqtisadi bhran indn balaya bilrmi? (Ramil Tayev)
54
61
14
17
21
25
28
32
35
42
45
48
51
64
67
69
72
76
77
81
10.

11.
12.
13.
14.
15.
Dnya thlk qarsnda: AB-n qrmz xtti haradan keir?

(Leyla Mmmdliyeva)
AB xarici siyastinin iki chti: ikili standart v daltsizlik (Newtimes.az)
qtisadi sanksiyalar v onlarn fsadlar (Ramid Namazov)
Amerika: in siyasti srtlir (Newtimes.az)
Yeni Soyuq mharib: mif, yaxud reallq? (Newtimes.az)
AB-n Yeni Yaxn rq plan: D tzyiq altidirmi? (Newtimes.az)
84
87
90
93
96
99
III Sivilizasiyalar v dinlraras mnasibtlr: dialoq, yoxsa qardurma? 103

1. Qrb multikulturalizmi bhrandan sonra: yeni arlar, dilemmalar

(rst Hbibbyli)
2. Sivilizasiyalarn toqqumas v ya Samuel Hantinqtonun neoatlantizmi

(Prvin Darabadi)
3. Qrb demokratiyasnn arlar (Turab Qurbanov)
4. Sivilizasiyalarn ksimsind Afrika (rst Hbibbyli)
5. Avropa ttifaq v Qrbin ayr-sekiliyi: sbblr ndir? (Newtimes.az)
6. slamafobiya ail dyrlrin qar (rst Hbibbyli)
7. Yaxn rqd yeni terror kabusu: slam dnyas nvbti flaktl z-z
(Newtimes.az)
8. Kod ad demokratiya, yaxud azadlq mbarizsi adl geostrateji ssenarilr

(Nurlan Qlndrli)
9. Strateji absurd: snni-i qardurmas thlkli sviyyd
(Newtimes.az)
10. D ndir, n istyir? (Ozan rmeci)
104
113
115
121
133
136
139
143
146
150
IV Avropa geosiyasi seim qarsnda
155
1.

2.
3.
4.
5.
6.
7.
156
162
165
169
177
180
183
Avropa ttifaq: geosiyasi iddialar v xarici siyastin problemlri

(Kamal Adgzlov)
Avroskeptisizm: Avropa ttifaq ideyasnn bhran (Elmar Hseynov)
Avropa ttifaq komadadrm? (Tark Ouzlu)
A: postsovet mkannda siyasti dyiirmi? (Kamal Adgzlov)
Avropann glcyi: trqqi, yaxud tnzzl doru? (Newtimes.az)
Britaniya Avropa ttifaqndan xsa, n olar? (Mustafa Kutluay)
Ukraynann seimi: assosiativ zvlk lkni hara aparr? (Kamal Adgzlov)
V Cnub Qafqaz: dnm nqtsin doru
187
1. Cnub Qafqaz: yeni geosiyasi balansn lamtlri (Newtimes.az)

2. Cnub Qafqazda cazib mrkzi: smrli mkdalq modeli (Newtimes.az)
3. Dalq Qarabadan Krma: ikili standartn bdli (Newtimes.az)
4. Ermnilr havadarlqda yeni nmun: dalt prinsipindn qaanlar
(Newtimes.az)
5. Dalq Qaraba problemin frqli mnasibtlr (Hatm Cabbarl)
6. Ermnistann Vatikan qarsnda oyunlarnn prdarxas

(rst Hbibbyli)
7. lk xristian dvlt fsansindn ial strategiyasna: Albanlarn qsa tarixi

(Esme zdal)
8. Ermnistann Trkiydn tzminat tlbi: illziya yoxsa reallq

(Hatm Cabbarl)
9. Trkiy-Ermnistan yaxnlamasnda n maraql trf Glbenkyan Fondu

(rst Hbibbyli)
10. Ermnistan: siyasi sritsizliyin nticlri... (Newtimes.az)
11. Dalq Qarabadan Soiy: mnaqinin hlli v geosiyasi maraqlar
(Newtimes.az)
12. Sarkisyann acizliyi: qbul edilmyn prezidentin siyasi facisi
(Newtimes.az)
13. Qrb-Rusiya qardurmasnda ks cbhlr paralanm ermni diasporu

(Hlya Mmmdli)
188
191
194
197
201
205
209
213
215
219
222
226
229
MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI
N SZ
Biz dnya siyastinin btn sirlrini arq. Bu ar altnda iki ildn artqdr faliyyt gstrn Newtimes.az analitik-informasiya portalnn mqsdi dnyada siyast, beynlxalq v dvltlraras mnasibtlrd ba vern hadislri,
proseslri, atlan addmlar thlil edrk, onlarn trafnda fikir mbadilsi aparmaq, mahiyyti haqqnda oxuculara trfsiz, obyektiv, saslandrlm mvqe
bildirmkdir.
minlikl demk olar ki, analitik-informasiya portal bir ideya kimi zn
artq dorultmudur. Portaln masir beynlxalq mnasibtlr sistemind ba
vern proseslr dair mvqeyinin geni oxucu ktlsi trfindn dstklnmsi
bunu demy sas verir. Tkc onu demk kifaytdir ki, gn rzind ninki
Azrbaycandan, hm d digr lklrdn portala daxil olan insanlarn say 20
min nfrdn artqdr. Portaln 4 dild - azrbaycan, rus, trk v ingilis dillrind
faliyyt gstrmsind mqsd d mhz z baxlarn frqli cmiyytlri tmsil
edn oxucularla paylamaqdr.
Ken dvr rzind hmfikirlrimizin d say xeyli artmdr. Portaln mqallrin yerli ap v elektron KV-lrd geni yer verilir, irli srln
arqumentlr, tbbslr elmi-ictimai mzakirlr, myyn msllr trafnda
vahid mvqenin formalamasna yol ar. Msln, Qrb mtbuatnn zn
raq v am slam Dvlti adlandran terroru qruplaman slam Dvlti
kimi qlm vermk sylrin portaln etiraz bir sra yerli KV-lr trfindn fal
kild dstklnmidir.
Newtimes.az-n beynlxalq nfuzu da gn-gndn genilnir. tn dvr
rzind dnyann bir sra beyin mrkzi v analitik-informasiya qurumlar
il mkdalq laqlri yaradlb. Hmin srada Trkiynin Beynlxalq Siyast
Akademiyasn (UPA), Avrasiya ncelemeleri Merkezi (AVM), AB-n rs
Fondunu, Strateji Dnc nstitutunu, Rusiyann Strateji Qiymtlndirm v
Proqnozlar Mrkzini, Beynlxalq Tdqiqatlar nstitutu v Hrbi-Siyasi Aradrmalar Mrkzini, Xzr mkdal nstitutunu, Ukraynann Qlobal Transformasiyalar nstitutunu, Litvann Geosiyasi Tdqiqatlar Mrkzini, Birlmi
rb mirliklrinin Orta rq v Krfz Hrbi Thlil nstitutunu gstrmk olar.
Ceymstaun Fondu (AB), Vudro Vilson adna Beynlxalq Elmi Mrkz (AB),
Amerika Neft nstitutu, Mrkzi Asiya v Qafqaz nstitutu (AB), Geosiyasi Thlil
v Monitorinq Mrkzi (AB) kimi analitik qurumlarn nrlri, Foreign Policy
7
Magazine, Central Asia and the Caucasus, Uluslararas Hukuk ve Politika,

Akademik Perspektif , Forbes, Newsweek,
jurnallar, hminin Wikipedia beynlxalq elektron ensiklopediyas, Histroy
of Truth (AB), nosmi.ru, Russia.Post.su, Politobzor.net, Oilru.com (Rusiya),
Centrasia.ru, Respublika-kz.info (Qazaxstan), Fergananews.com (zbkistan),
Kyrgyztoday.kg (Qrzstan) kimi saytlar portaln materiallarna mracit edirlr.
Newtimes.az analitik-informasiya portal yarand dvrdn etibarn masir
beynlxalq mnasibtlr sistemind mvcud olan bir sra tendensiyalara qar
mbariz aparma z n prioritet kimi myyn etmidir. Bunlardan birincisi dnyada ba vern proseslrd dalt prinsipinin pozulmas v ikili standartlarn ttbiqidir. Dnyann byk dvltlri hr zaman z geosiyasi maraqlarna
uyun kild birmnal olmayan siyast yeritmlri il sciyylnirlr. Onlar
htta ox zaman dost, trfda dvltlrin maraqlarna bel laqeyd mnasibt nmayi etdirirlr. Bu, beynlxalq mnasibtlr mnfi tsir gstrir v dvltlrin
bir-birin inamn azaldr. Nticd, beynlxalq mnasibtlrd grginlik yaranr, bloklama meyllri gclnir. Bu kimi hallarn akar edilmsind, onun
sas chtlrinin myynldirilmsind KV-in rolu vzsizdir. Bu mnada,
beynlxalq mnasibtlr sistemind balca dyrlrdn biri olan dalt prinsipinin qorunub saxlanmas, ikili standartlardan imtina edilmsi, ba vern siyasi,
iqtisadi v mdni proseslr mnasibtd daltli mvqenin formaladrlmas
Newtimes.az analitik-informasiya portalnn xsusi diqqt yetirdiyi msldir.
Digr bir problem dnyada informasiya tminatnda mvcud olan monopoliya il laqlidir. ksr hallarda trln informasiyalar konkret maraqlarn tmin
olunmasna xidmt edir v ictimai ryi d bu kild formaladrr. Ba vern
hadislrin, hyata keiriln siyastlrin real mqsd v sbblri gizldilir. Newtimes.az bu kimi hallarn sl mahiyytini oxucuya atdrmaq istiqamtind sy
gstrir.
2013-c ild portaln mqallri kitab halnda azrbaycan dilind Qlobal
siyast: thdidlr, arlar, midlr v rus dilind ? ad
il ap edilmidir. Bu da Azrbaycan media mkannda elektron ktlvi informasiya vasitlri arasnda znmxsusluun gstricisidir. Oxuculardan aldmz
msbt rylr grdymz iin faydal olduunu dnmy sas verir.
Son bir il rzind dnyada ba vern geosiyasi proseslrin intensivliyi xeyli artb.
Qlobal slhn tmin olunmas imkanlar getdikc mhdudlar. Byk dvltlr
arasndak ziddiyytlr daha da kskinlib. kili standartlarn ttbiqi daha geni
8
miqyas alb, dalt prinsipi is mumiyytl unudulub. Btn bunlar Yaxn rqd,
Ukraynadak mlum hadislr gtirib xarb. Mnaqilrin hlli tinlib, yeni
mnaqi ocaqlarnn yaranma riski is oxalb. ctimai ry mqsdynl kild
trln informasiyalar da ba vern proseslrin obyektiv v real mnzrsini
tsvir etmyi ngllyir.
Btn bunlar nzr alaraq, Newtimes.az analitik-informasiya portal onunla
mkdalq edn azrbaycanl v xarici mtxssislrin dnya siyastinin qeyd olunan aspektlrini thlil edn mqallrindn ibart yeni toplunu ap etmy qrar
verdi. Masir Beynlxalq Mnasibtlr Sistemi: Newtimes.az-n Bax Buca
adl toplu vvlki nrlrdki ideyalar daha da inkiaf etdirmkl yana, qlobal
geosiyastin bir sra yeni tendensiyalarn da z xarr.
Artq he kim n sirr deyil ki, XXI srin geosiyasi mhiti soyuq mharibnin
baa atmasndan sonra formalam mhitdn hmiyytli drcd frqlnir.
Qrbin liderlik missiyasn lazmi kild yerin yetir bilmmsi, proseslr
daltsiz yanamas v shv hesablamalar sbbindn beynlxalq mnasibtlr
sistemind xaotik vziyytin yaranmas, onun tsir imkanlarnn ziflmsi geosiyasi balansn dyimsi - baqa szl, geosiyasi arlq mrkzinin Qrbdn rq
doru hrkt etmsi il nticlndi. I fsild tqdim olunan mqallrd masir
beynlxalq mnasibtlr sisteminin mhz bu aspektin diqqt yetirilir. Bu mnada,
yeni gc mrkzlri kimi x etmkd iddial olan Rusiya v inin, hminin
mhm regional aktorlar olan Trkiy v rann xarici siyastinin thlilin geni
yer verilir, AB-n bu dyiiklik prosesini ngllmk chdlrinin sas mqamlar
aradrlr. Qeyd etmk lazmdr ki, Xzr regionu, Mrkzi Asiya v Yaxn rq
qlobal liderlik urunda mbariznin hlledici regionlar kimi tqdim olunur.
II fsil masir dnya nizam rivsind byk dvltlrin hyata keirdiyi siyastlrin sas xttlrinin thlilin hsr edilmidir. Qlobal arenada ba vern
proseslr nzr alnarsa, bu fsil myyn mnada ncki fslin davam da sayla
bilr. Bel ki, AB, Rusiya v indn frqli olaraq, xsusn Yaxn rq v Ukrayna
bhranlar Avropa ttifaqnn mstqil oyunu kimi mvcud mhdudiyytlrini
z xard. Hazrda masir geosiyastd ba vern proseslr bu dvltin hmin
proseslrd oynad rolla myynlir. Burada xsusn AB-n qeyd olunan bhranlara mnasibtd atd addmlarn xarakteri, hminin onun z xarici siyastind
nmayi etdirdiyi ikili standart v daltsizlik hallarnn mahiyyti aradrlr.
Eyni zamanda, bu fsild masir dvrmzd olduqca aktual olan bir
sra msllr - beynlxalq bhranlar, rzaq problemi, nv silah, ayr-ayr
9
dvltlr ttbiq ediln iqtisadi sanksiyalar mvzularna xsusi diqqt yetirilir, bu

problemlrin arxasnda dayanan real sbb v mqsdlr, mumi qanunauyunluqlar tdqiq olunur.
Masir dvrmzd qlobal v regional sviyyd cryan edn hadislri sivilizasiyalar v dinlraras mnasibtlrin mahiyytin varmadan izah etmk tindir.
Mvcud reallq bir ox proseslrin sasnda dayanan bu mnasibtlrin obyektiv
kild thlil olunmasn tlb edir. III fsild qeyd olunan msly xsusi diqqt
yetirilir. Burada multikulturalizm nqteyi-nzrindn bhran keirn Qrbin z
iind olan frqli dyrlr sistemini assimilyasiya etmkl bu vziyytdn xmaq
chdlri thlil edilir. Eyni zamanda, masir dbiyyatda Qrb demokratiyas adlandrlan fenomen hrtrfli kild nzrdn keirilir. Aparlan aradrmalar universal dyrlr kimi tbli ediln bu modelin qarsnda kifayt qdr arlarn
v problemlrin dayandn demy sas verir. Bel mlum olur ki, yalnz Qrb
mdni v dini dyrlrinin zrind qurulan cmiyytin dnya miqyasnda universal standart kimi tqdim olunmas sylri slind frqli maraqlara xidmt edir.
slamla terrorizmin eynildirilmsi, islamafobiya meyllrinin yaylmas dda bu
maraqlar baxmndan xsusi aktuallq ksb edir. Vurulamaq lazmdr ki, sivilizasiyalararas mnasibtlrin xsusil kskin olduu Afrikadak mvcud problemlrin
hlli qlobal mnada mhm hmiyyt malikdir.
Toplunun IV fslind btvlkd Avropa ttifaq il bal msllr thlil olunur. Burada problem iki aspektdn nzr salnr: birincisi, qurum daxilind demokratiya ksiri, skeptisizm, milliytilik kimi meyllrin artmas fonunda Avropa
ttifaq ideyasnn bhran keirmsi, xsusn Britaniyann qurumu trk etmsi
halnda inteqrasiya proseslrinin glck taleyi v vziyytdn x yollar; ikincisi, A-nin xarici siyasti v qonular il mnasibtlridir. Qeyd etmk lazmdr ki,
ikinci aspekt A-nin geosiyasi chtdn AB, Rusiya v in kimi nhnglr rqib
ola bilck qlobal gc evrilmk ambisiyalar rivsind thlil olunur.
Nhayt, toplunun sonuncu V fslind Cnubi Qafqaz regionunda ba vern
geosiyasi proseslr thlil olunur. bhsiz ki, corafi mvqeyi v tbii resurslar
sbbindn Cnub Qafqaz daha geni blgd gedn proseslr tsir gstrir v
byk dvltlrin frqli v ksr hallarda bir-birin zidd geostrateji baxlarnda
mhm yer tutur. Bu rivd, Cnub Qafqazda dn yarada bilck yeni geosiyasi balansn lamtlri, hminin region dvltlri trfindn irli srln yeni
mkdalq modellri byk gclr trfindn diqqtl izlnilir.
Drc olunan mqallrd regiondak geosiyasi tendensiyalar n hlledici
10
xarakter dayan Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisinin hlli

mslsin xsusi yer verilir. Ukraynada ba vermi proseslr fonunda Dalq Qaraba mnaqisin mnasibtin hl d ikili standartlardan knara xa
bilmmsi, bu mnaqiy frqli mnasibtin gstrilmsi, hminin myyn
dairlrin Ermnistana havadarlq etmsi konkret faktlarla saslandrlr v tnqid
olunur. Eyni zamanda, Ermnistann z ial siyastini davam etdirmk n
dindn siyasi alt kimi istifad etmsi chdlri, hminin vvllr monolit hesab
ediln ermni diasporunun daxilindki ziddiyytlr thlil olunur.
Hazrk mqallr toplusu Newtimes.az analitik-informasiya portalnn elmisiyasi mzakirlr nvbti thfsidir. Dnrk ki, kitabda mvcud beynlxalq
mnasibtlr sistemind geosiyasi proseslrin inkiaf dinamikas v tendensiyalar, qlobal v regional mstvid ba vern hadislrin mahiyyti obyektiv v
qrzsiz kild thlil olunub. Bu mnada, mid edirik ki, mqallr toplusu mvafiq sahnin oxucular n hm elmi-nzri, hm d siyasi-praktiki baxmdan
hmiyytli mnb rolunu oynayacaqdr.
11
I FSL
Geosiyastd dyiiklik
geosiyasi arlq mrkzinin
Qrbdn rq doru hrkti
1.1. XXI sr: yeni xarici siyast v diplomatiyaya doru

Masir tarixi mrhld beynlxalq mnasibtlr sisteminin dyimsi
zrurti haqqnda ox danlr. Dnyada cryan edn hadislrin fonunda bu,
normal grnr. Ancaq hmin prosesin xarici siyast kursunda hans faktorlar aktualladrd mslsi hl aq qalr. Beyin mrkzlri, analitiklr v ekspertlr
bu probleml bal z fikirlrini bildirirlr. Byk dvltlrin siyasi-diplomatik
dairlrind d aktiv mzakirlr gedir. Mvzunun bir ox aspektdn Azrbaycan
n d maraql ola bilcyini dnrk.
Qlobal geosiyast v liderlik ambisiyalar: ziddiyytli vziyyt
XXI srd dnyann geosiyasi balansnn hans nisbtd dyicyi haqqnda
dqiq proqnoz vermk ox tindir. Mtxssislrin apardqlar analiz gstrir ki,
hazrda qlobal miqyasda bir-biri il qarlql laqd olan mrkkb proseslr gedir. gr 1991-2000-ci illrin vvllrini AB bada olmaqla Qrbin geosiyasi, iqtisadi v ideya liderliyi mrhlsi adlandrmaq mmkndrs, 2003-2010-cu illrd
frqli mnzr yarand. Bu dvrd Qrbin liderliyi zifldi, Amerikann tsir imkanlarnn mhdud olduu aydnlad, liderliy iddial dvltlr zn gstrmy
balad (in, Rusiya, Hindistan v s.). Lakin bu dyiiklik dnyann idar edilmsi
flsfsi v strukturunda dyiiklik etmdi (bax: . :
/ XXI , 2014 .).
Bel bir vziyyt qlobal geosiyastd ziddiyyt meydana gtirib. Dvltlraras
mnasibtlrin tnzimlnmsinin effektiv mexanizmi hllik taplmayb. Eyni
zamanda, yeni rtlr xarici siyastd v diplomatiyada dyiikliklrin edilmsi
tlbini qarya qoyur. Artq bununla bal byk dvltlrin beyin mrkzlri
analizlr aparrlar (bax: ms., XXI /
, 2014 .).
Obrazl desk, qlobal miqyasda qarq, mrkkb v dolaq
vziyytin yaranmas sbblri kimi bir ne faktoru gstrirlr. Birincisi, AB
vvlki sviyyd dnya liderliyi funksiyasn yerin yetir bilmir. Onun 2003-c
ildn balayaraq xarici siyastd urad mlubiyytlri arqument kimi gtirirlr.
raq, fqanstan v son illr Suriya nmun olaraq gstrilir.
kincisi, geosiyasi mhitd liderlik iddiasnda olan bir ne dvlt meydana
glib. Onlarn srasnda in v Rusiyann ad daha ox kilir. Bunlarla yana,
Hindistan, Braziliya v Trkiynin tsir imkanlarnn artdn deyirlr. Nticd,
14
geosiyastd bir-biri il toqquan maraqlarn mbarizsi kskinlmi olur.

Xsusil, in v Amerikann rqabti daha geni miqyasda zn bruz verir.
oxlu sayda gclrin aktiv faliyyt gstrdiyi geosiyasi mhit, tbii ki, XX srdki
mnzrdn frqli bir gerklik ortaya qoyur.
ncs, yeni formalam qlobal geosiyasi vziyytd qlobal idaretm xeyli
tinlir. nki artq klassik siyast v diplomatiya kifaytedici olmur. Btvlkd
idaretm anlaynn mzmununun yenilmsin ehtiyac yaranr. Msl ondan ibartdir ki, vahid liderlik modelindn frqli olaraq oxlu sayda qvvlrin
tsir gstrdiyi mhitin idar edilmsi tamam baqa meyarlara saslanmaldr.
Briyyt hllik bu smrli tnzimlm rtlrini tapa bilmyib.
Drdncs, beynlxalq tkilatlar qlobal miqyasda effektiv faliyyt gstr
bilmirlr. Onlar hl d soyuq mharib dvrnn sullarndan istifad edirlr.
Maraqldr ki, hmin tkilatlarn istifad etdiyi mexanizmlri yenildirmk
chdlri hllik he bir ntic vermir. Bizc, dnya siyasi mhitinin qarsnda duran n sas msl bundan ibartdir. nki, bir trfdn, sanki hr ks baa dr ki, artq vvlki mnasibtlr sistemi smr vermir, digr trfdn is, ortaq
nticy glmk mmkn olmur. Sbb ndir?
Hesab edirik ki, Qrb, Rusiya v in analitiklrinin bilrk v ya bilmyrk
n kmdiklri mqam vardr. Bu, mhz byk dvltlrin liderlik ambisiyalarnn ifrat xarakter damasdr. Analitiklrin apardqlar thlillrin mzmunu,
orada ifad ediln strategiya v mqsdlrin sthi thlili bel gstrir ki, Qrb,
Rusiya, in v baqalar ilk nvbd z maraqlarna uyun gln beynlxalq
mnasibtlri tnzimlm sistemi yaratmaa alrlar. Onlarn bir-birin inam
yox drcsinddir. Yeri glmikn, bu xsusiyyti mtxssislr zlri d vurulayrlar.
Xarici siyast: yeni dvr balayr?
Bunlara baxmayaraq, byk dvltlr yeni siyasi-diplomatik sullar axtarmaa balayblar. Bu sahd yenilmnin vacibliyi artq drk edilir (bax:
. : /
, 20.02.2014). Hmin kontekstd analitiklrin vurulad faktorlar
srasnda elmi-texniki v texnoloji yeniliklr xsusi yer tutur. Etiraf etmk lazmdr ki, yeni informasiya-kommunikasiya texnologiyalarnn diplomatiyaya gcl
tsirini analiz etmk ox aktualdr. Bu mqam faktiki olaraq, btvlkd geosiyasi
mhit yeni dinamika verir.
15
Mslnin mahiyyti ondan ibartdir ki, informasiyann byk rol oynad

mrhld xarici siyastin v diplomatik faliyytin tkili bir qdr frqli rtlr
saslanmaldr. Onlar masir dvrn arlarna cavab vermlidirlr. Bu mnada,
htta Rusiya kimi gcl dvltin malik olduu nnvi diplomatik vasitlrin
yetrli olmad haqqnda fikir yrdlr (bax: vvlki mnby). Diplomatlarn
qlobal qarlql asllq raitind faliyyt gstrdiyi bu ballq da ayrca vurulanr. Fvqlad v slahiyytli sfir Andrey Kolosovski hesab edir ki, artq siyasidiplomatik sah n d internet mhsuldar qvvy evrilib (bax:
: :
?/ , 21.01.2014).
Bir trfdn, dnya miqyasnda dvltlrin siyastlrinin bir-birin tsirinin
artmas, digr trfdn is, bu prosesd informasiya texnologiyalarnn n sraya
xmas yeni sullarn ttbiqini vacib edir. O cmldn, hazrlql pekarlarn
mvcudluu hmiyyt dayr. A.Kolosovskinin szlrin gr, Moskva hllik
bu sviyyd kadr bazasna malik deyil. Bu sbbdn, dvltin xaricd msbt
imicinin yaradlmas iind myyn atmazlqlar zn gstrir. Bu msl is
masir xarici siyastd sas yer tutur.
Burada maraql mqamlardan biri ondan ibartdir ki, mtxssislr xarici
siyastd, obrazl desk, ictimai sullardan istifadnin hmiyytinin artdn vurulayrlar. Onun lamti is srt gcl yumaq gcn dzgn
nisbtinin taplmasdr. Konkret deyils, shbt hrbi metodlardan ox, informasiya tsirlrinin artrlmasndan gedir. Msln, xarici siyastd ictimai ryin
liderlri il ilmk bacar xsusi hmiyyt ksb etmy balayb. Buradan bel
bir formul xarrlar: dvlt dvltl, cmiyyt cmiyytl, sosial bklr sosial
bklrl, KV KV-l ilmlidir!
bh yoxdur ki, yuxarda vurulanan sulla diplomatik faliyyt gstrmk v
mumilikd xarici siyasti tkil etmk asan proses deyil. Bunun n lknin sistemli inkiaf kursu taplmaldr. Masir informasiya-kommunikasiya texnologiyalarndan siyasi sahd smrli istifad etmk mexanizmlri formaladrlmaldr.
Qsa ifad edils masir diplomatiya informasiyadan smrli istifad sasnda
qurulmaldr.
gr xarici siyasti yuxarda qeyd olunan prinsiplr zrind qurmaq mmkn
olsa, dvltin v cmiyytin mdni gc beynlxalq mstvid zn gstrmi
olur. rti olaraq yumaq gc adlanan bu faktor hazrda siyasi leksikonda
dbddir. Burada mumi kateqoriyalardan istifad etmk vzin, taktiki qrarlar
16
qbul etmy imkan vern sula ba vurmaq daha effektivdir. nki lknin
beynlxalq almd msbt obraznn formaladrlmasndan shbt gedirs, i
adamlar, dini idar, KV, QHT-lr v s. bir-birinin faliyytini uyunladrmaa
almaldrlar. Masir dvrd uurlu xarici siyastin vacib rtlrindn biri bundan ibartdir.
Btn bunlar masir xarici siyastin v diplomatiyann ciddi yeniliklr
rfsind olduunu tsdiq edir. Faktiki olaraq, mumn cmiyytin hmin
prosesd itirak mslsi aktuallar. Analitiklr obrazl olaraq ifad edirlr ki,
indi xarici siyast getdikc daha ox ld adi vtndalara nvanlanr (bax:
. Gstriln mqalsi). Demli, cmiyytin btn tbqlri il dialoq qurmaq diplomatik faliyytd d ayrca yer tutmaldr. Briyyt btvlkd
dialoq flsfsin hazrdrm?
Leyla Mmmdliyeva
11 mart 2014
1.2. Asiya: byk mkdalq ehtiyac v mvcud

ziddiyytlr arasnda
Dnyann geosiyasi arlq mrkzinin Asiyaya kecyi il bal proqnozu hr ks xatrlayr. Bu prosesin asan olmayaca haqqnda da fikirlr sylnib.
Real gediat bunu tsdiq edir. Hazrda mtxssislr AB-la in arasnda strateji
mkdal nzrd tutan G2 formatndan danrlar. Lakin bu, nzri yanamadr. Konkret olaraq, hmin regionda oxlu sayda ziddiyytlr vardr ki, onlarn
nec aradan qaldrlmas mslsi aydn deyil. Onlar qlobal v regional miqyasda
zn gstrn amillrl laqlidirlr. Btn bunlar Asiyada geosiyasi dinamikann taleyi zrind dnmy vadar edir. Proseslrin hans ssenari zr inkiaf ed
bilcyi mslsi aktuallar.
Byk ikilik: yeni mkdalq modeli?
Asiya tdricn qlobal geosiyastin grginlik mrkzin evrilir. ndi analitiklr
Asiyann glcyi nec ola bilr? sualn tez-tez verirlr. Problem dnyann
byk dvltlrinin nfuz urunda mbarizsinin yeni sviyyy ykslmsi il
baldr. AB, in, Rusiya, Yaponiya v Hindistann Asiyada mnasibtlrini nec
inkiaf etdircklri mslsi daha da aktuallab.
17
Mtxssislr hmin kontekstd bir sra faktorlara diqqt kirlr. Sinqapur

Universitetinin rqi Asiya lklrini yrnn institutunun direktoru .Yunnyan
yeni mkdalq modeli haqqnda yazr. Onun fikrinc, AB-in laqlri
G2 adlanan bir formatn meydana glmsi istiqamtind inkiaf ed bilr.
mumiyytl, bu, maraql formatdr. Htta bzi mtxssislr Chimerica (in
stgl Amerika) terminini tklif ediblr. Burada sas olaraq iki dvltin iqtisadiyyatnn qarlql asll nzrd tutulurdu. Siyasi mkdalq bunun zrind qurulmal idi (bax: . : G2
? / noSM.ru, 02.06.2014).
Lakin reallqda bunun ksi mahid edilir. ki byk dvlt arasnda
mnasibtlr getdikc daha grgin xarakter alr. Artq qlobal sviyyd geosiyasi toqquma ehtimal ykslmi kimi grnr. Maraqldr ki, bunun kkn
mtxssislr btvlkd Asiyada geosiyasi mnzrnin formalamas tarixind
grrlr. Konkret desk, Qrb lklrinin Asiyaya nfuz etmsin qdr hmin
regionda bac-xrac sistemi adlanan geosiyasi mnasibtlr sistemi mvcud
olub. Bunun mrkzind is in imperializmi dururdu. Xrac vermli olan lklr
Pekin ba ymli, onun tbsi kimi davranmal idilr.
Bu vziyyt Qrbin Uzaq rq glii il dyimy balad. Asiyann masir
geosiyasi mnzrsi Qrb trfindn formaladrlb (bax: vvlki mnby). Burada nn il masirlik arasnda gizli ziddiyyt mvcuddur. Ancaq in yaranm
bu vziyyti ciddi dyimk iqtidarnda deyil. Pekin, Qrb meyarlar zr mvcud
olan geosiyasi dinamikaya tabe olmaa mcburdur.
Msl indi bununla da mhdudlamr. Asiya oxqtbl geosiyasi nizamlla
keid etmkddir. Byk dvltlrin regiondak mbarizsi d mhz bu mqam
zrind qurulub. Hazrda AB, in, Yaponiya, Rusiya v Hindistan arasnda
znmxsus geosiyasi mnasibtlr formalar ki, onu birmnal xarakteriz
etmk tindir. Mtxssislr bir ne variantdan bhs edirlr.
Birincisi, dnya miqyasnda soyuq mharib. kincisi, lokal soyuq
mharib (in v Yaponiya arasnda). ncs, AB tdricn Asiyada geosiyasi falln zifldir. Drdncs, Byk ikilik (G2) formatn nzrd
tutan regional strukturun yaranmas (bax: vvlki mnby). bhsiz baqa ssenarilr d ola bilr. Lakin burada maraql olan iki tezisin yer almasdr.
Onlardan biri Asiyada geosiyasi ziddiyytlrin kskinlmsinin birmnal etiraf edilmsindn ibartdir. Bu zaman Yaponiya, in, Vyetnam, Koreya, Tayvan
v digr region lklri arasnda bir sra ixtilaflarn yaranmas nzrd tutulur.
18
Digr mqam kimi AB-n bu proseslr ciddi tsir etmsi qbul olunur.
Vziyytin bu cr mzmun ksb etmsi Asiyada Amerikann mrkkb geosiyasi oyun apard haqqnda ntic xarmaa vadar edir. Hmin kontekstd ABAvropa, AB-Rusiya v AB-Hindistan mnasibtlri yeni aspektd gndm
glir. Digr yandan, bunlarn fonunda inin atd addmlar maraq dourur. Son
zamanlar is Hindistann siyasi mhitind cryan edn hadislr regionda geosiyasi konfiqurasiyann mrkkb xarakter damaa baladn gstrir.
Qlobal v regional ziddiyytlr: thdidlr artr
Bu kontekstd iki mqam maraq dourur. Birincisi, inin Avropa il
laqlrinin mzmunu. Ekspertlr vurulayrlar ki, son ayda in rhbrliyi Avropaya sfrlrini intensivldirib. vvlc, XR-in rhbri S.Szinpin Hollandiya,
Fransa, Almaniya v Belikaya ba kib. Onda in 4 Avropa lksi il 120 sazi
imzalayb. yun aynn 16-dan is ba nazir Li Kesyan Britaniya v Yunanstana
sfri balayb.
Mtxssislrin ryin gr, A il inin qarlql asll gclnib. Avropa
ttifaq stratejid Pekinl laqlri genilndirmk istyir. Bunu istiqamtd
- iqtisadiyyat, siyast v mdniyyt zr hyata keirmk imkanlarnn yarandn yazrlar (bax: .
/ Jenmin Jibao, 17.06.2014). Hmin sbbdn Rusiya il
mnasibtlrinin pozulmasn istmir. nki Moskva Brssell Pekin arasnda
laqlndirici rol oynaya bilr.
Diqqt etsk, grrik ki, Ukrayna hadislri digr mqamlarla yana, hm d
A il in arasnda uurum yarada bilr. Rusiya il Avropann mnasibtlrinin
pozulmas bel bir ehtimal irli srmy sas verir. Eyni zamanda, Qafqaz v
Mrkzi Asiya istiqamtindn A-nin inl laqlri inkiaf etdirmsi ehtiyacnn artdn demk olar. Hmin ballqda digr faktoru daha ciddi nzr almaq lazm glir.
kincisi, AB-in mnasibtlrinin hans istiqamtd inkiaf edcyi mslsi
xeyli aktuallab. G2 nzri chtdn maraql model olsa da, praktiki aspektd
ciddi manelrin mvcudluunu inkar etmk olmur. Vainqton bir trfdn, region miqyasnda mahid ediln ziddiyytlrdn yararlanmaa alr, digr
trfdn is, Pekinin Avropa v Rusiya il mnasibtlrind qeyri-myynliklr
yaratmaa chd edir. Yuxarda A-in laqlrinin bir fraqmentin diqqt yetirdik.
Moskvann Pekinl enerji sahsind mkdalnn qarsn almaq n is daha
19
qlobal proqramlarn hyata keirilmsi gzlnilir. Onlarn srasnda Uzaq rqd

regional mnaqilrin yaradlmas ayrca yer tutur.
Bu aspektd Asiyann byk dvltlri arasndak mnasibtlrin mzmunu
maraq dourur. Htta bzi mlliflr bu mslni qlobal geosiyast n n ciddi
thlk hesab edirlr (bax: ms., Nouriel Roubini. Global Ground Zero in Asia /
Project Syndicate, 30.04.2014). Burada bir ne amilin tsiri vurulanr. Hr
eydn vvl, Asiyann byk dvltlrind milliyyti qvvlrin hakimiyyt
glii prosesi mahid edilir. Yaponiyann ba naziri inzo Abe, in prezidenti
Si Szinpin, Cnubi Koreya prezidenti Pak Kn He v Hindistann yeni ba naziri
Narendra Modi bu kateqoriyaya aiddirlr.
Baqa amil bu liderlrin khn modeli inkar edn kompleks islahatlar ciddi
rqabt raitind hyata keirmli olduqlar v bunun da kskin problemlr yaratmas il laqlidir. Nvbti mqam AB-n regiondak mttfiqlrinin vdlrin
n drcd sadiq ola bilcyi mslsi il baldr. Nhayt, Asiyada ehtimali
mharibnin msuliyytini zrin gtrmyi bacaran dvlt yoxdur (bax: vvlki
mnby).
Btn bunlara region lklri arasnda ixtilaflarn drinlmsini v Hindistanda milliyyti hval-ruhiyynin gclnmsini lav etmk olar. Bir-birin
razi iddialarnda bulunan Yaponiya, in, Koreya, Vyetnam, Tayvan, Filippin z mvqelrindn kilmirlr. Bu da regionda hrbi grginliyi yksldir.
N.Modinin Hindistanda parlament sekisind qalib glmsini v ba nazir postuna
yiylnmsini ekspertlr Asiyada yeni hadis adlandrrlar.
Msl ondan ibartdir ki, bu siyasti hinduslarn maraqlarn daha ox mdafi
edir (Hindistan hinduslar ndr arnn mllifidir) v mslmanlara qar
srt davran il frqlnir (bunu N.Modi Qucarat tatnda qubernator ilynd
nmayi etdirib). Xarici siyastd is daha hiylgr mvqe tutmaa balayb. O,
hm Yaponiya, hm d inl strateji trfdalq haqqnda danr. Ancaq arxa planda Hindistann regional liderliyi n faliyyt gstrir (bax: .
/ . , 13.06.2014).
Bunlar Asiyada geosiyasi qeyri-myynlikdn xbr verir. Eyni zamanda,
byk dvltlrin ciddi qardurmas ehtimalnn az olmadn gstrir. Qlobal
geosiyastin arlq mrkzinin Asiyaya kemkd olduunu nzr alsaq, bu cr
gediatn byk thlklr yarada bilcyini qbul etmli oluruq.
Newtimes.az
30 iyun 2014
20
1.3. Rusiya-in-ran buca: beynlxalq

mnasibtlrd yeni birlik
Ukraynada siyasi bhrann ortaya xmas il Rusiya v Qrb arasnda davam
edn ideoloji mbariz beynlxalq arenada yeni ittifaqlarn meydana glmsin
sbb olmaqdadr. Yeni Soyuq Mharib kimi d qeyd ediln masir dvr, Rusiya bada olmaqla bzi gc mrkzlrinin izldiklri siyasi xttin anlalmas
istiqamtind nmli rol oynayr. Qrb dnyasnn universal dyrlrindn frqli
ideologiyaya sahib olan dvltlr Qrbin tnqid v tzyiqlri qarsnda siyasi, iqtisadi v hrbi birlik qurmaq istiqamtind siyasi xtt yeritmkd maraqldrlar. Bu
ittifaqlara misal olaraq son dvrd Qrbin tzyiqlrinin v iqtisadi sanksiyalarnn
tsirinin zifldilmsi n Rusiya mrkzli formalaan Moskva-Pekin-Tehran bucan qeyd etmk lazmdr. Pekin v Tehran da bu cr birliklrin yaradlmasnda maraqldr v bu ideya son dvrlr qeyd olunan dvltlrin prezidentlri
trfindn mxtlif sviyylrd sslndirilmidir.
Rusiya-in mnasibtlri
Ukrayna bhran il laqli olaraq AB v Avropa ttifaqnn Rusiyaya sanksiyalar ttbiq etmsinin ardndan, Rusiya - in arasnda tbii qazn sat il bal
2014-c ilin may aynda imzalanan v 30 il n nzrd tutulan 400 milyard
dollar hcmind mqavil yeni yaranan ittifaqn mhm mrhlsini tkil edir.
slind SSR-nin squtundan sonra Moskva v Pekin arasnda mnasibtlr
nzr saldqda, hr iki lknin bir ox regional qurumlarda birg itirakn
grrk. Bu qurumlarn yaradlmasnda sas mqsdlrdn biri kimi Qrb
dvltlrinin Orta Asiyaya hr hans siyasi v iqtisadi mdaxilsinin qarsnn
alnmas klind analiz edil bilr. 9/11 terror hadislrindn sonra AB-n
Orta Asiya lklrind hrbi bazalarnn uzun mddt mvcudluu hm Moskva, hm d Pekin trfindn etirazla qarlanm v Vainqtonun Qrzstan v
zbkistandak hrbi bazalarnn balanmas n bu dvltlr tzyiq edilmidir.
Hrbi sahd Pekin-Moskva arasnda mnasibtlr uzun illrdir yksln xtt
zr inkiaf edir. Son illrd is iki lk dnyann mxtlif corafiyalarnda hrbi
ttbiqatlar hyata keirirlr. Msln, Sakit Okeanda keiriln dniz ttbiqatlar,
anxay mkdal Tkilat rivsind keiriln ttbiqatlar, Aralq dnizind
izldiklri strategiyalar NATO-ya qar yeni hrbi blokun yaradlmas istiqamtind
21
bir mesaj kimi analiz edil bilr. Buna baxmayaraq, Chatham House-un Rusiya v
Avrasiya proqramlar zr rhbri Bobo Lo, iki lk arasnda mnasibtlrin Qrb
n thdid yaradaca kimi dnmyin shv olduunu iddia edir. Lakin bir ox
AB diplomatlar bu thlknin frqinddirlr v Moskva-Pekin mkdalnn
mqsdinin Vainqtonu beynlxalq siyastd uzun mddtdir sahib olduu statusundan uzaqladrmaq kimi thlil edirlr. Buna reaksiya olaraq, A Ev Rusiya-in
yaxnlamasna mane olmaq n yollar axtarr. Bu is mmknly bhli olan
bir chd olaraq grl bilr.
Rusiya-ran mnasibtlri
XXI srin vvllrindn etibarn Rusiyann Asiya dvltlri il iqtisadi v
strateji mkdala stnlk vermsi Putin iqtidarnn sas xarici siyast kursunu myyn etmkl birlikd beynlxalq mnasibtlrd Rusiyann qlobal gc
olmas istiqamtindki sylrinin bir hisssini tkil edirdi. Son dvrlrd inkiaf
edn Moskva-Tehran mkdal bu prizmadan analiz edilmlidir. SSR-nin dalmasndan sonra rann regional gc olaraq ortaya xmas v bir ox msllrd
Rusiyann milli maraqlarna qar olmasna baxmayaraq, hr iki dvlt Qrb il
mnasibtlrind ortaq strategiya izlyir. nki hr iki lknin geostrateji maraqlar, xsusil AB-n Orta Asiya v Cnub Qafqaz siyastin mnasibtd eynilik
tkil edir. Bu regionlarda A Evin hr hans mvcudluu hm Moskva, hm d
Tehran n qbuledilmzdir. Suriya bhran il laqli olaraq da, Rusiya v ran
eyni mvqed mbariz aparr.
Ukrayna bhran il Rusiyann neft v qaz snayesini hdf alan Qrb sanksiyalar, Rusiya v ran arasnda mnasibtlri yeni bir formada ortaya xard. 2014c ilin avqust aynda Moskva v Tehran arasnda neft v qaz snayesinin inkiaf
etdirilmsi v mkdalq il bal 20 milyard AB dollar dyrind mqavil
imzaland. Mqavily gr rann enerji infrastrukturunun modernldirilmsin
investisiya qoyma planlayan Rusiya, buna qarlq olaraq randan neft almaq
hdliyi gtrmdr.
Son olaraq da Htrxanda keiriln Xzr sahili lklrin qbul etdiklri
byanatda dniz sahili olmayan knar dvltlrin silahl qvvlrinin mvcudluunun qadaan edilmsi Moskva v rann uzun mddtdir nail olmaq istdiyi
bir qrardr. sasn NATO rivsind region dvltlrinin AB-la hrbi siyasi
sahd mkdaln da hdf alan bu qrar A Ev trfindn d msbt qarlanmamdr.
22
in-ran mkdal
in Xalq Respublikasnn Prezidenti Si Szinpin ran v Rusiyann itirak il
Asiya qitsind yeni thlksizlik tkilat yaradlmas il bal tklifi AB-n son
illrd regionda hrbi gcn artrmaq istiqamtindki siyastin reaksiya kimi d
baa dl bilr. Xsusil, in Prezidenti trfindn bu tklifin Ukraynadak bhran dvrnd sslnmsi, Pekin iqtidarnn Rusiya-Qrb arasndak mbarizdki
mvqeyini ifad edir. Bu eyni zamanda bu lklrin milli maraqlarn AB-n v bir
sra Avropa lklrinin mdaxillrindn qorumaq chdi kimi d dyrlndiril
bilr.
Pekin v Tehran iqtisadi sahd mkdal inkiaf etdirmk n son dvrlrd
qarlql olaraq mhm mqavillr imzalamlar. Buna misal olaraq, 2014-c ilin
sentyabr aynda in v ran arasnda imzalanan 4,5 milyard dollarlq mqavil
qeyd oluna bilr. Mqavily sasn in rann neft v kimya snayesin investisiya yatrmaldr. Bundan baqa enerji sahsind 12 layihnin maliyyldirilmsi
planlanr v bu layihlrin bzilrind Rusiyann da rik olduu mlumdur. 2013c ild iki lk arasnda ticart dvriyysi 40 milyard AB dollar olduu halda,
2024-c il qdr bu rqmin 200 milyard dollara atdrlmas planladrlr.
Hrbi sahd iki lk arasnda mnasibtlr 1990-c illrdn etibarn inkiaf
etmy balamdr. 2000-ci illrdn etibarn in rana nv balql raketlrin
hazrlanmas n mdafi xarakterli mhsullar ixrac etmi v bu AB-n in
irktlrin sanksiyalar ttbiq etmsi il nticlnmidir. 2014-c ilin may aynda
Tehran-Pekin arasnda grmlrd hrbi mkdaln inkiaf etdirilmsi zr
razlq ld edilmidir. in hrbi donanmasna aid iki hrbi gminin 2014-c ilin
sentyabr aynda ilk df olaraq rann cnubundak Bndr Abbas limanna glmsi
d iki dvlt arasnda mvcud olan hrbi mkdaln inkiaf etdirilmsindki
maraa bir nmundir. Hr iki dvltin hrbi gmilri birg hrbi tlimlrd itirak
etmidir. Bu iki lk arasnda strateji trfdaln inkiaf sviyysindn xbr verir.
Mvcud narazlqlar v potensial trfdalar
Diqqt edilmsi lazm olan mhm bir cht ondan ibartdir ki, bu lklr
arasnda da istr qlobal, istrs d regional msllr mnasibtd fikir ayrlqlar
zn gstrir. Msln, Tehran v Moskva arasnda Xzr dnizinin statusunun
myyn edilmsi il bal narazlqlar mvcuddur. V yaxud Moskva v Pekin arasnda mvcud olan strateji mnasibtlr diqqt yetirsk grrik ki, xsusil son
dvrlrd Orta Asiyada inin siyasi v iqtisadi olaraq nfuzunun artmas Rusi23
yann blgdki nfuzunu da thlky atr. Orta Asiyann enerji nhnglrinin

zlrinin Rusiyadan aslln azaltmaq n neft v tbii qaz ehtiyatlarn alternativ boru xtlri zrindn dnya bazarlarna xarmaq istyi, Moskvann
uzun illrdir mvcud nzart v tsir mexanizmlrini zifltmkddir. Region
dvltlrindn xsusil Trkmnistann z tbii qaz ehtiyatlarn dnya bazarlarna xarlmas n son 5 ildki siyastin diqqt yetirildikd, ixracn sasn in
razisindn hyata keirildiyini grmk olar. Trkmnistan v in artq drd tbii
qaz boru xttinin kilmsi bard razlq ld etmidir. Eyni zamanda Rusiyann
Avrasiya ttifaq layihsi d Pekinin regiondak maraqlarn thlky atr; lakin
in bununla bal narazln ifad etmmy stnlk verir. Rusiya da eyni zamanda region dvltlrinin enerji siyastlrin tsir ed bilmdiyi qdr, inin bu
istiqamtd oynad aktiv rola da tnqidi yanamr. Pekin iqtidarnn Abxaziya,
Cnubi Osetiya v Krm iallarna dstk vermmsi d iki lk arasnda bir ox
msl il bal fikir ayrl olduuna bir misaldr. Bu cr narazlqlara baxmayaraq
hr dvlt Qrb dvltlrinin qarsnda iqtisadi, siyasi v hrbi birliklr yaratmaqda maraql olduqlarn ifad edirlr.
Bu ittifaqda Trkiynin tutaca mvqe d ox mhmdr. Soyuq mharib
dvrndn Qrb ynl dvlt olaraq tannan Trkiyd son 10 ild iqtidarda olan
AKP hkumtinin Qrb-rq balans araynda olmas Ankarann da MoskvaPekin-Tehran ittifaqnda tmsil olunma ehtimal yaradr. Xsusil, Ankarann son
illrdki A inteqrasiyasnda ortaya xan problemlr, Qrb dvltlrinin Trkiy
iqtidarn tnqidi, Trkiynin NATO zv kimi vvlki dvrlrl mqayisd
etibarl trfda statusunu itirmsi, Rusiya, ran v in il mnasibtlrini strateji mkdalq sviyysind inkiaf etdirmsi bu ehtimallarn ortaya xmasna
sbb olur. Trkiynin Prezidenti Rcb Tayyib rdoann anxay mkdalq
Tkilatna zv olmaq kimi fikirlr sslndirmsi d Qrbin narahat olmas n
sbbdir. Trkiynin Qrb dvltlri kimi Rusiyaya qar sanksiyalara qoulmamas, Ankarann xarici siyastindki Qrb ynml xtdn uzaqlad v regionun digr dvltlri il birlikd mkdalqda maraql olduuna da bir sbutdur.
Eyni prizmadan baxsaq, Ankara-Pekin v Ankara-Tehran mnasibtlrinin d son
illrd yksln templ inkiaf etdiyini gr bilrik.
Braziliya, Rusiya, Hindistan, in v Cnubi Afrikann zv olduu BRICS adl
birliyin d qeyd olunan ittifaqla birlikd faliyyt gstrm perspektivi mmkn
olan bir reallqdr.
Yeni dnya nizam Soyuq mharibnin bitmsindn sonra yenidn bir-birin
24
rqib hrbi, siyasi v iqtisadi ittifaqlarn yaranmas n lverili zmin hazrlamdr. Qrbin siyasi v hrbi qdrtinin ziflmsi qarsnda rq gclrinin artan
hegemoniyas v n sas Qrb dnyasna olan narazlqlar bel ittifaqlar labd
edir. Pekin-Moskva-Tehran bucann yeni dvltlrl daha da genilnm ehtimaln diqqt alsaq, yaxn glckd beynlxalq siyastd ba verck qlobal
dyiikliklri d proqnozladrmaq tin olmaz.
Elnur smaylov
(Almaniya, Westphalia-Wilhelm Universiteti,
Siyasi Elmlr nstitutunun mkda)
9 oktyabr 2014
1.4. in Yaxn rqd: sssiz v tmkinli siyast

Pekin xarici siyastini getdikc daha da falladrr. Onun dnyann mxtlif
regionlarna tsir imkanlar genilnir. Yaxn rq bu aspektd daha ox maraq dourur. in hmin mkanda oxvektorlu siyast yeridir. Mtxssislr onun xsusi
mzmun ksb etdiyini deyirlr. Bu siyastin sas mqamlar prizmasndan Pekinin
geosiyasi strategiyasnn bir sra hmiyytli chtlrini myynldirmk olar.
Burada hmin istiqamtd mahid ediln yeni alarlar byk maraq dourur.
Drd modernlm: yeni diplomatiyaya keid
in dnyan tkc tccblndirmir, hm d dndrr. Pekinin yrtdy siyastin mahiyytin varlmaa allr. Bu proses ken srin 70-ci illrind
drd modernlm adlanan v sasn, iqtisadi inkiafn yeni modelini nzrd
tutan proqramn hazrlanmas il balayb. in qarsna qoyduu yeni geosiyasi, iqtisadi, siyasi, hrbi v mdni mqsdlr atmaq n diplomatiyasn da
yenildirmli idi.
Mtxssislr onu tmkin diplomatiyas adlandrrlar. Hmin diplomatiyann mzmunu in mdni-siyasi nnsindn qaynaqlanr. sas hdfi beldir:
Faliyyt gstriln regionda z geosiyasi tsir dairsini genilndirmkl,
hmin mkandan knarda yerln dvltlrin oradak geosiyasi tsir dairsini
mhdudladrmaq.
Bunun n sas prinsip he bir dvltin daxili iin qarmamaq v regiona
tsir edn lklr mane olmamaqdan ibartdir. Ekspertlr obrazl olaraq bu dip25
lomatiyan sssiz v yumaq siyast kimi xarakteriz edirlr (bax: Eyp Ersoy.
in D Politikasnda Ortadou: Temkin Diplomasisi zerine Bir nceleme /
Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK), Uluslararas Hukuk ve Politika, 2012, Cild: 8, Say: 31, s. 37-55). in xarici siyastind bu xtt tam gc
il XX srin 90-c illrindn zn gstrmy balayb. Bunun sbbi is lknin
byk enerji idxalsna evrilmsi olub. Pekin z tlbatn dmk n vvllr
el d maraq gstrmdiyi regionlarla sx laq qurmaa balad.
Hmin srada inin diqqtini Yaxn rq daha ox kdi. Bu regionun dvltlri
il diplomatik mnasibtlr 1956-c ildn Misirl laqlrin qurulmasndan balayr. Sonra Suriya, Ymn v raq glir. Ayrca, Sudiyy rbistan Misirdn sonra inin hmiyyt verdiyi digr lkdir. Pekin n Liviya xsusi yer tuturdu.
Mmmar Qddafi devrilndn sonra inin bu lky qoyduu 18,5 milyard dollar srmay batd. Ekspertlr Pekinin bundan drs aldn vurulayrlar (bax:
. :
/ Rusiya Federasiyas Xarici lr Nazirliyinin MDBM(U)-nin
portal, 17.12.2012).
inin Yaxn rqd srail faktoruna yanamas da maraqldr. Bu lk il diplomatik laqlri Pekin 1992-ci ild qurub. Eyni zamanda, o, Flstinl d yaxn
mkdalq edib. BMT-d flstinlilri mdafi edib. Buna baxmayaraq, in sraill
hrbi sahd ciddi laqlr yaradb. Yalnz Vainqtonun ciddi mdaxilsindn sonra bu prosesin inkiaf bir qdr lngidi (bax: Eyp Ersoy. gstriln sri, s. 48).
2000-2006-c illrd is mumiyytl, Tl-viv Pekin qarsnda silah sat il bal gtrdy hdliklri yerin yetir bilmdi.
inin rb lklri, ran v Trkiy il enerji v iqtisadi laqlri is daha
uurla inkiaf edir. 2007-ci ild in enerjiy olan tlbatnn 38,7%-ni Yaxn rq
lklrinin hesabna dyirdis, bu rqm 2010-cu ild 47% olub. 2012-ci ild is
30%- db. Lakin hmin ild inin 18 rb lksi il ticart dvriyysi 200 milyard dollar tkil edib (bax: Eyp Ersoy. gstriln sri, s. 46).
Yuxarda baxlan kontekstd in-ran mnasibtlrini ayrca qeyd etmk
grkdir. in 2007-2009-cu illr arasnda ranla 3,76 milyard dollar hcmind
neft-qaz mqavilsi imzalayb. Hazrda bu lk enerjiy olan ehtiyacnn 14% qdrini randan dyir. inin Chery avtomobil irkti znn ilk xarici nmayndliyini randa amdr. Hazrda iki lk arasnda enerji sahsind
mkdalq genilnib. Pekin Vainqtonun tzyiqlrin baxmayaraq, Tehranla
laqlrini inkiaf etdirir. Dorudur, bu ilin fevralnda AB-n dvlt katibi Con
26
Kerri in sfri zaman Pekinin ran nv proqram mslsin mnasibtini konstruktiv hesab etdiyini demidi. Ancaq o, eyni zamanda, in-ran mnasibtlrinin
trzini dyimyin vaxtnn atdn da vurulamd.
Yaxn rqd strateji rqabt: Pekin sssizliyini pozurmu?
Ekspertlrin fikrinc, Pekin bu tvsiyni qulaqardna vurub. nki inin rana dstyi AB v inin Yaxn rqdki strateji rqabtinin mhm elementidir
(bax: . :
/ , 21.02.2014).
inin Yaxn rq siyastinin maraql bir aspektini hrbi sah tkil edir. Bu
istiqamtd Pekin daha ox srail v Sudiyy rbistan il mkdalq edir. Son
illr raq, Suriya v Qtrl d laqlr genilnib. Trkiynin indn yeni raketlr
alma nzrd tutan mqavil imzalamas unudulmamaldr. NATO buna etiraz
ets d, Ankara fikrindn dnmr.
Btn bunlar inin Yaxn rq siyastinin sas mqamlarn ifad edir. Burada
ilk nvbd, Pekinin hmin regiona, mumiyytl, Qrbi Asiya v imali Afrika
kontekstind yanamasn qeyd etmk lazmdr. Burada sas mqsd lknin iqtisadi inkiaf il geosiyasi maraqlarn daha geni mkanda sistemli surtd tmin
etmkdn ibartdir. in vvlc iqtisadi v hrbi sahy stnlk verib. Son illr
is sosial-mdni istiqamt diqqtini artrb. Dil v mdniyytin yaylmasnda
Pekinin uurlar ld etdiyi etiraf olunur.
mumilikd inin Yaxn rq siyasti tmkinlidir, ancaq tkiledici deyil (bax:Eyp Ersoy. Gstriln sri, s. 53). Yni Pekin hmin regionda geosiyasi proseslrin mumi istiqamtini myynldirmir. O, hllik mvcud rait
daxilind yerli dvltlrin daxili ilrin qarmamaqla trfsiz trf olmaa
alr. Lakin blgd getdikc yeni vziyyt yaranr v Pekin xarici siyastind
tinliklr hiss edir. Mtxssislr AB, Rusiya v inin Yaxn rq siyastind
frqli chtlrin mhz bu mstvid olduunu vurulayrlar.
AB-n mdafi naziri ak Heygel Vainqtonun Yaxn rq siyastinin
mahiyytinin proseslrin gediatnn formaladrlmasndan ibart olduunu
deyib (bax: . , ,
/ , 10.05.2013). Amerika regionun mumi geosiyasi mnzrsini myynldirmy alr. Bununla o, btvlkd
vziyytin dyim dinamikasn nzartd saxlamaq mqsdi il hrkt edir.
Ekspertlrin fikrinc, bundan frqli olaraq, Rusiyann hmin regiondak siyasti
27
ziddiyytlidir. Msln, Rusiya Elmlr Akademiyasnn AB v Kanada nstitutunun

Yaxn rq mnaqilrinin thlili Mrkzinin direktoru Aleksandr umilin hesab
edir ki, ...xsusil ran v Suriya mslsind Moskva tin baa dln addmlar atr. Deyk ki, bir trfdn ranla iqtisadiyyat, enerji v s. sahlrd mkdalqda
maraqldr, digr trfdn is bu lknin nv silahna malik olmasn istmir. sraill
mnasibtlrd d eyni vziyyt hkm srr. Moskva bu lk il viza rejimini lv
edir v eyni zamanda, BMT-d onun leyhin ss verir (bax: vvlki mnby).
Pekin Universitetinin professoru Vu Binqbinq inin AB v Rusiyadan frqli
olaraq Yaxn rqd he bir proses tsir etmk fikrind olmadn deyir (bax:
vvlki mnby). Bununla yana, Pekin BMT-d Suriyan mdafi edir, ranla
enerji sahsind mkdal inkiaf etdirir v Flstini mdafiy qalxr. Bunlara paralel olaraq, hmin regionun byk dvltlri il btn sahlrd laqlri
genilndirmy chd edir. Bel xr ki, szd gizltmsin baxmayaraq, in Yaxn rqd z geosiyasi maraqlarn getdikc daha ox mdafi etmy alr. Bunun konkret sbbi vardr.
Msl ondan ibartdir ki, AB son illr ini geosiyasi mhasiry almaq
istiqamtind faliyyt gstrir. Bu prosesd Yaxn rq xsusi yer tutur. Tsadfi
deyil ki, Vainqton hmin blgnin inl mkdalq edn lklrinin hr birin
tzyiq edir. Regiondak mnaqilrin corafiyasna baxanda bunu grmk mmkndr. Bel bir raitd inin xarici siyastinin Yaxn rqd n drcd sssiz,
yumaq v tmkinli olacan proqnozladrmaq tindir.
Newtimes.az
17 mart 2014
1.5. Trkiy: xarici siyastin istiqamtind dyiikliklr

AB-n D terror qruplamasna qar koalisiya yaratmaq plan bir sra geosiyasi mqamlar z xard. Bu srada rsmi Ankarann nnvi mttfiqinin
szn n drcd ml edcyi mslsi maraq doururdu. Trkiy bu df
Amerikaya yox dedi. Bu, bir ne il vvl raqdak mliyyatlara qoulmamaqdan
daha tsirli amil saylr. Qrb analitiklri htta Ankarann mttfiqlikdn imtina etdiyi haqqnda fikirlr d irli srrlr. Ancaq Trkiynin xarici siyastin bir qdr
obyektiv v geni yanadqda, baqa bir mnzr yaranr. Aydn olur ki, btvlkd
Trkiynin xarici siyasti transformasiyalara urayr. Onun lamtlrindn biri
kimi Ankarann Yaxn rq, Qafqaz v Rusiya siyasti diqqti kir.
28
Mstqil siyast: Ankara irad nmayi etdirir

Trkiyd prezident sekisindn sonra lknin xarici siyastind yeni
mqamlarn zn gstrcyini proqnozladrrlar. Artq bunu tsdiqlyn bir
sra hadislr ba verib. Rsmi Ankara oxlarn tccblndirn v eyni zamanda, dndrn addmlar atr. Onlarn srasnda Yaxn rq, Qafqaz v Rusiya
istiqamtind yeridiln siyasti gstrmk olar.
Qrbd Ankarann Vainqtonun tkliflrin etiraz etmycyini dnrmlr.
Lakin Con Kerri D mslsin gr bir qdr soyuq qarland. Trkiy
rhbrliyi bu terror qruplamasna qar mmkn hrbi mliyyatlarda itirak ed
bilmycyini byan etdi (bax:Ankara, IDle mcadele metnini imzalamad/
Zaman, 12.09.2014). AB dvlt katibi Ankaraya 10 rb dvltinin razln alaraq glmidi. Amerikal diplomat Trkiynin d razln qazana bilcyin
mid edirdi.
Lakin Qrbin siyasi dairlri Kerri-rdoan grndn sonra bir qdr
prian oldular. Trkiy rhbrliyi D-in lind 49 trk diplomatn saxlandn
deyrk, Vainqtonun tklifini rdd etdi. Htta artq azad olunsalar bel, trkiyli
sirlrl bal msld Trkiy z Qrb trfdalarndan raz qalmad. Lakin
msl raqda AB-n maraqlarnn pozulmasna gldikd, vziyyt dyidi. Bu
sbbdn Ankara Vainqtonun smimiliyin bh il yanar.
Maraqldr ki, Fransa v Almaniya da AB-n yaratd koalisiyaya qatlmaq
istmirlr. Reuters informasiya agentliyin fransz diplomatlardan biri deyib ki,
Biz Amerikann oyunca olmaq istmirik. ndiy qdr Vainqton sl mqsdini
anlatmayb (bax: ABDnin mttefikleri, ID operasyonuna kar temkinli / Zaman, 14.09.2014). Demli, rsmi Ankarann ehtiyatl hrkt etmsi
sbbsiz deyil. D terrorularna qar koalisiya yaratmaqla Vainqton daha ox
Yaxn rqd imicini yenildirmy alr.
Mlumdur ki, son illr mslman lklri AB-a qar soyuq davranrlar. Bir
sra dvltlr ona htta dmn mnasibti bslyir. Tbii ki, dnya lideri funksiyasn itirmk istmyn bir lk n bu cr yanama qbuledilmzdir. Bu
sbbdn 30 mslman v xristian lksinin d daxil olduu anti-terror koalisiyas
yaratmaq hm d bir gc nmayiidir.
Bu kontekstd Ankarann Amerikann tklifini rdd etmsinin ciddi geosiyasi alarlar vardr. Bu o demkdir ki, artq Trkiy regionda knar dvltin imici
n almayacaq. Ankarann Yaxn rq siyasti yeni hdflr xidmt etmlidir.
Ekspertlrin ryin gr, shbt Trkiynin regional lider olmaq n daha geni
29
miqyasda faliyyt balamasndan gedir. Hmin aspektd onun Qafqaz v Rusiya

istiqamtindki siyastind d yeniliklrin ba verdiyi haqqnda fikirlr sslndirilir.
Bu bard htta ermni ekspertlr yazrlar (bax: ms., .: / Lragir.am, 14.09.2014). Maraqldr ki,
ermnilr bu mslni birmnal olaraq Rusiya-Trkiy mkdalnn yeni
sviyyy qalxmas kontekstind qiymtlndirirlr. Ankarann Qafqazda sz sahibi
olmasna Moskvann yardm gstrdiyi iddia edilir. Bunun hqiqt olduunu dnmrk. Ancaq Rusiya-Trkiy mnasibtlrinin mzmununda yeni alarlarn
meydana glmsi bir zrurtdir. Qlobal miqyasda dnyann yeni geosiyasi nizam
formalarsa, Ankara v Moskva Qafqazdak maraqlarn uzladrmaldrlar. lav
olaraq, burada ran amilini d nzr almaq lazmdr.
Son vaxtlar Trkiy il ran arasnda geosiyasi aspektd yaxnlama hiss edilir.
Trkiy il yana, D terror qruplamasna qar koalisiyaya ran da ehtiyatla yanar. Ekspertlrin fikrin gr, bu, Yaxn rqd yeni geosiyasi konfiqurasiyann
meydana glmsin tkan ver bilr. Hllik bunun dqiq konturlar blli deyil.
Lakin Trkiynin xarici siyastind mahid ediln transformasiyalar bu imkann
gerkl bilcyini istisna etmir. Bununla yana, Ankarann Qafqaz siyastinin
bir sra mqamlarn da unutmaq olmaz.
istiqamtin uyunladrlmas: trk siyastinin sna
Trkiy Cnubi Qafqaz istiqamtind aktiv siyast yeridir. Onun Azrbaycan
v Grcstanla intensiv surtd laqlr qurduu hamya mlumdur. ndi bir
ox sahlr, o cmldn thlksizlik zr Trkiy-Azrbaycan-Grcstan
mkdalnn inkiaf etdiyi mahid olunur. Bu prosesin daha da genilnmsi
ehtimal ykskdir. Faktiki olaraq, Ankara regionda fal geosiyasi aktor statusundadr. Demli, onun Moskva il mnasibtlrind d irlilmlr ba vermlidir.
Digr trfdn, Trkiy enerji layihlri istiqamtind Azrbaycanla birg addmlar atr.
Bu iki mqam onu gstrir ki, Ankara Yaxn rq, Ukrayna v Cnubi Qafqaz
siyastind birtrfli mvqe tutmayb. O hm Qrb, hm d Rusiya il mxtlif
sahlr zr mkdal inkiaf etdirir (bax:USAK Bakan Yardmcs Prof. Dr.
Seluk olakolu Yeni Dnemde Trk D Politikasn Deerlendirdi / www.
usak.org.tr, 15.08.2014). Burada zn gstrn sas mqam Ankarann btn
istiqamtlrd addmlarn bir-birin uyunladrmasdr. Yaxn rq-QafqazUkrayna istiqamtind sistemli xtt yeridilir.
30
Bunlardan bel ntic hasil olur: Ankarann xarici siyastind lider dvlt xas
olan lamtlr artr. Tbii ki, burada btn msllrin hll edildiyini dnmk
yanllq olard. sas odur ki, Trkiy regional miqyasda vvlki dvrlrdn
bir qdr frqli mvqe tutmaa balayb. Onun qarsnda duran n byk
manelrdn biri Dalq Qaraba mslsidir.
Bu bard Trkiy rsmilri dflrl fikir bildiriblr. Dorudan da, gr shbt
real liderlikdn gedirs, Ankara Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba probleminin hllind tsiredici rol oynamaldr. Trkiy rhbrliyinin son addmlar
gstrir ki, Ankara bunu tam anlayr v daha fal hrkt etmy alr. Prezident
Rcb Tayyib rdoan NATO-nun Uels sammitind Azrbaycann haqq ssini bir
daha btn dnyaya atdrd. O vurulad ki, Dalq Qaraba Trkiy n strateji
msldir. Demli, Ankarann mnaqinin hlli istiqamtind yeni addmlar atacan proqnozladrmaq olar.
ox gman ki, bunlar Qrbd v Rusiyada yax bilirlr. Ermnistanl
analitiklr d mqallrind Ankarann Dalq Qaraba mslsind fallndan
narahat olduqlarn bildirirlr. Ermni thlili bununla bal yazr: Rusiya el
bir xlmaz v arzuolunmaz vziyyt db ki, bir ox msllrd Trkiyy
gzt getmy hazrdr. Bu srada daha ox razladrlm problem ErmnistanQarabadr (bax: .-: /
Lragir.am, 14.09.2014).
Bu nticnin n drcd sasl olduunu demk tindir. Lakin bel qnatlr
Ankarann Cnubi Qafqazda fallndan qaynaqlanr. Bizc, Trkiynin bu
istiqamtd konkret dn etdiyini sylmk hllik tezdir. Balca mqam ondan
ibartdir ki, Ankara daha gcl kild z iradsini ortaya qoyur.
Hmin kontekstd Trkiynin Rusiya siyastind ox ehtiyatl davranmas
mntiqlidir. Moskva kifayt qdr gcl trfdadr, onun Cnubi Qafqaz, Ukrayna v Mrkzi Asiyada byk maraqlar var. Bu sbbdn Kremlin iradsini
nzr almadan hmin regionlarda faliyyt gstrmk doru olmazd. Grnr,
Ankara bunlar sas tutaraq Moskva il mkdal drinldirmkl mvqeyini
mhkmltmy alacaq.
Bel bir vziyyt bir sra Qrb analitiklrini qcqlandrr. Onlar Trkiynin
artq AB-n mttfiqi olmad kimi qrzli tezislr irli srrlr. Ancaq bir ey
aydndr ki, hr bir gcl dvlt ilk olaraq z maraqlarn dnr.
Newtimes.az
24 sentyabr 2014
31
1.6. Mrkzi Asiya: orada yeni Ukrayna varm?

Krmla bal ba vern hadislr oxlu sayda geosiyasi suallar yaradb. Ekspertlr
analoji proseslrin digr kemi sovet respublikalarnda tkrar oluna bilcyi ehtimaln mzakir edirlr. Bu srada Gmrk ttifaqna zv dvltlr v Mrkzi
Asiya lklri ilk yada dr. Bu mslnin zlynd mrkkb olduu etiraf edilir. Eyni zamanda, hmin regionda Maydana bnzr olaylarn ortaya xa bilmsi
istisna olunmur. Bu halda btvlkd blgd proseslri proqnozladrmaq mmkndrm?
Krm qardurmas: tsir dalasnn srhdi haradan keir?
Mrkzi Asiya narahatdr. Maydan sindromunun srt klklrinin bu
mkan da vura bilcyi istisna edilmir. Ekspertlr bu msly Rusiyann region
dvltlri il mnasibtlrinin glcyi aspektind nzr salrlar. Obrazl olaraq,
kemi sovet respublikalar irisind yeni Ukraynann meydana glmsi ehtimalndan danrlar. Artq bir sra maraql analizlr aparlb v proqnozlar verilib.
Hr eydn vvl onu deyk ki, analitiklr Ukrayna mslsin son 25 ild
Qrb-Rusiya mnasibtlrind ba vern proseslr prizmasndan baxrlar. Rusiya qlobal siyastd jurnalnn ba redaktoru F.Lukyanovun qnatin gr, bu
mddt rzind dnyann aparc dvltlri beynlxalq mnasibtlr sistemini
yenildir bilmdilr. Nticd, Ukrayna kimi ciddi bhran meydana gldi (bax:
. / Globalaffairs.ru, 04.03.2014).
Hazrda Ukrayna trafnda yaranm vziyyt F.Lukyanovun irli srdy prinsip mstvisind diqqt yetirsk, onda avtomatik olaraq kemi SSR mkannn
digr lklrin ola bilck tsirlr gz nn glir. Bu ballqda Mrkzi Asiya
mslsi daha aktual grnr. Bunun iki sbbinin olduunu dnrk. Birincisi, Rusiyann irli srdy Avrasiya inteqrasiya modelinin sas dayaqlarndan biri
Qazaxstandr. kincisi, Mrkzi Asiya son zamanlar byk geosiyasi gclrin aktiv
mbariz meydanna evrilib.
Mhz buna grdir ki, V.Putin martn 5-d Moskvada Belarus v Qazaxstan prezidentlri il grb v mkdalqla bal aktual hesab etdiyi msllri
mzakir edib. Ekspertlr bunu Rusiyann Krm hadislri fonunda Avrasiya ttifaqndak trfdalarn snamas kimi qiymtlndirirlr (bax:Joanna Lillis.Putin Turns Attention to Eurasian Union/ EurasiaNet, 05.03.2014).
Rusiya Prezidenti hmin grd Gmrk ttifaqnda bzi tinliklrin ya32
rana bilcyindn danb. Krmla laqdar Qrbin ttbiq ed bilcyi sanksiyalarn mmkn nticlrindn shbt alb. Bununla Kreml myyn mnada
mttfiqlrinin nbzini yoxlayb. bhsiz ki, V.Putin tcrbli siyasti kimi
vacib bir addm atb. Bunun sas faktorla laqsinin olduunu demk olar.
vvla, Mrkzi Asiya dvltlri Krmda ba vernlrdn sonra eyni hal burada tkrar oluna bilrmi? sual zrind dnrlr. A, onlar xeyli drcd
ehtiyatlanblar. nki Moskva Ukraynaya rusdilli halinin maraqlarn qoruyuruq sbbi il hrbi qvv gndrirs, analoji vziyyt Mrkzi Asiyada yarana bilr. Burada rusdillilr kifayt qdrdir. Qazaxstanl analitik N.Kasenova
Eurasianet.org-a deyib ki, Rusiya bu dvltlri (postsovet mkan lklri
nzrd tutulur Newtimes.az) tam suveren hesab etmdiyini v... z maraqlarn
beynlxalq hququn myynldirdiyi razi btvly prinsipindn stn tutduunu gstrdi (bax: vvlki mnby).
Bununla yana, ekspertlr baqa bir mqama daha ox diqqt ynldirlr. Bel
ki, Rusiya postsovet mkannda xaosun yaylmasndan ehtiyatlanr. F.Lukyanov
bununla bal aq yazr: Rusiyann Ukrayna siyastinin sas mahiyyti xaosun
lk razisin yaylmas riskini azaltmaqdan ibartdir (bax: .
Gstriln mqalsi). Bunun fonunda Moskva inteqrasiya proseslrini srtlndir
bilr. Mrkzi Asiya dvltlri is mhz bu intensivlikdn kin bilrlr. O halda
Kreml daha srt tdbirlr l atarm?
Centrasia informasiya saytnn redaktoru V.Xlyupin bu aspektd apard
thlild vurulayr ki, Mrkzi Asiya dvltlri byk oyunun piyadalardrlar,
onlarn fikrin kims diqqt yetirmir, onlar geosiyasi gclr n yemdirlr
(bax: .. . 1.
/ Centrasia.ru, 22.02.2014). Tbii ki, bu cr thqiramiz
mzmunlu qiymtlndirmlr region lklrini ehtiyatlandrmaya bilmz.
Rusiyann Asiya siyasti: Moskvadan ehtiyatlananlar
kincisi, unutmaq olmaz ki, Mrkzi Asiya Kremlin, mumiyytl, Asiya
siyastinin bir parasdr. Burada is onun sas trfda v rqibi indir. Yaponiyann The Diplomat jurnal bu ballqda Rusiyann Asiyada ciddi imkanlarnn olduunu AB etiraf etmlidir fikrini n kir (bax: Richard Weitz.Sochi
Showcases Moscows Asian Influence/ Thediplomat.com, 20.02.2014).
Hmin nr daha sonra yazr: Mrkzi Asiyada Rusiyann iqtisadi hkmranln inin datmasna baxmayaraq, in srmaylri v ticarti regionda sabitliyi
33
tmin etmy yardm gstrir. gr burada rb baharna oxar bir proses balasa, qonu Rusiya v in n ciddi thlk yaranar (bax: vvlki mnby).
Bel grnr ki, Moskva hmin blgd onun maraqlar baxmndan arzuolunmaz
hadislrin ba qaldra bilcyini istisna etmir. Bunu nlmk n Kremlin Krm
ssenarisini tkrarlaya bilmsi n drcd realdr?
ncs, AB fqanstandan qounlarn kndn sonra Mrkzi Asiyada terror qruplarnn fallamas gzlnilir. Artq talibanlarn Trkmnistan
razisin hcumlar tkil etdiyi haqqnda informasiyalar yaylr. Bu hllik epizodik xarakter dasa da, thlkli tendensiyadan xbr verir. Bzi ekspertlr hesab
edirlr ki, 2014-c ildn balayaraq l-Qaid Rusiya v in istiqamtlrind
fallaacaq. bhsiz ki, bu mqamlar Moskvaya cavab tdbirlri grmk ans yaradr.
Msln, 2014-c ild Rusiyann Xzrd hrbi gcn artraca haqqnda
informasiyalar mvcuddur (bax: Joshua Kucera.Russia Plans Ambitious Year For
Caspian Flotilla / Eurasianet, 14.01.2014). Moskva masir hrbi texnika il
tchiz edilmi gmilrini bu regiona gndrir. Ekspertlr Kremlin bu cr addmlarn normal hal sayrlar.
O cmldn, regionda Rusiyann rqiblrindn olan ran analitiklri bu
mvqeddirlr. Msln, Q.Osuli yazr: Rusiya Mrkzi Asiyan z geosiyasi
maraqlarnn aar regionu hesab edir. Bu mkann sabitliyindn Rusiyann milli
thlksizliyi asldr. Mrkzi Asiya lklrin olan khn v yeni thlklr qabarq surtd Rusiyaya da tsir edir... (bax: .
: / nosmi.ru, 05.03.2014).
Bunlar Rusiyann Mrkzi Asiyaya byk geosiyasi hmiyyt verdiyini ifad
etmkl yana, Kremlin myyn proseslrdn ehtiyatlandn da sbut edir.
Hmin sasda bu blgd yeni Ukraynann meydana gl bilmsi ehtimaln istisna etmk riskli grnr. Eyni zamanda, Gmrk ttifaq il laqdar gzlnilmz
proseslr balaya bilr. Burada oxlu sayda geosiyasi faktoru nzr almaq grkdir.
Qazaxstan amilinin geosiyasi hmiyytinin daha da artdn dnrk. Astanann Moskva il mnasibtlrini hans mstvid inkiaf etdirmyindn mumn
regionun vziyyti asl ola bilr.
Lakin Mrkzi Asiya lklrinin daxilind Maydana oxar hadislrin balamas halnda mrkkb vziyyt yarana bilr. Bel halda Kremlin sakinliyini saxlamas tin olacaq. Onu nzr almaq lazmdr ki, Mrkzi Asiya byk mkandr v
orada Krmdak taktikan ttbiq etmk xeyli manelrl qarlaa bilr. Gzlmk
34
olar ki, bzi dairlr Mrkzi Asiyada proseslri mhz xaos yaratmaq istiqamtin
ynltsinlr. O halda btn region n thlkli geosiyasi-hrbi vziyyt formalaar. Burada in faktorunu yaddan xarmaq olmaz. Hr bir halda Pekin srhdlri
yaxnlnda ba vernlr laqeyd qalmaz. Bu, qlobal miqyasda yeni mbariznin
balanc ola bilr. Mrkzi Asiya ox hssas bir mrhly qdm qoyur.
Newtimes.az
28 mart 2014
1.7. Asiyaya qayd strategiyas: Obamann nvbti addm

Mtbuatda AB dvlt basnn bir ne Asiya lksin gzlniln sfri
haqqnda informasiya yaylb. Bu msly maraq bykdr. Ekspertlr onu Vainqtonun xarici siyastinin strateji aspekti il laqlndirirlr. Mxtlif faktorlarn
hmiyytini vurulayrlar. Xsusil, AB-Rusiya-in xttind ba ver bilck
geosiyasi dyiikliklr zrind trafl dayanrlar. Mlum olur ki, btvlkd prezident Obamann sfri qlobal geosiyastin aktual msllri il sx baldr. Bunun
fonunda dnyann yeni dzninin formalamas prosesi maraq dourur. Mvcud
olan ziddiyytlr v imkanlarn thlilin ehtiyac hiss edilir.
Geosiyasi dilemma: hll imkan varm?
AB-Rusiya-in xttind ekspertlrin geosiyasi dilemma kimi
qiymtlndirdiyi bir vziyyt yaranb. Vainqton Avrasiya v Avroatlantika
istiqamtlrind xarici siyastini hmi aktiv halda saxlayb. Lakin indi ksr
mtxssislr etiraf edirlr ki, keyfiyytc frqli geosiyasi mnzr formalar.
Onun sas lamtlrindn biri byk dvltlr arasnda nfuz savann daha da
kskinlmsindn ibartdir.
Bu bard analitiklr v ekspertlr mxtlif aspektlrd kifayt qdr yazblar.
Ancaq maraqldr ki, mumilikd vziyyt srtl dyiir v meydana yeni dinamizm xr. Hmin prizmadan Vainqton-Pekin mnasibtlri v bunun fonunda
Moskvann mvqeyi olduqca dndrcdr. Burada, tssf ki, yen bir anlay
problemin mrkzind durur grginlik!
AB-n Asiyaya qayd strategiyasna bu mlahizlr mstvisind baxanda Barak Obamann bir sra Asiya lklrin sfr plan maraq dourur. Amerikann dvlt bas Uzaq rq v Cnub-rq Asiya lklrin ba kmlidir. O
cmldn, Yaponiya, Cnub Koreya, Malayziya v Filippind danqlar aparmaldr.
35
Bu lklr tsadfn seilmyib onlarn hr birinin regional v qlobal

siyastd z yeri vardr. Bundan baqa, maraqldr ki, hmin dvltlrin bu v ya
digr kild inl anlalmazlqlar mvcuddur.
Btn bunlar zlynd Asiyaya qayd strategiyasnn mahiyytini amr.
Mtxssislr hesab edirlr ki, Vainqton bu xtti sas olaraq in gr seib. Burada balca mqsd Pekini saxlamaqdr.
Daha geni aspektd is son illr qlobal geosiyastd qvvlr balansnn
dyimkd olmas z tsirini gstrib. M.Pey hmin kontekstd vurulayr ki,
iki byk dvlt arasnda qvvlr nisbtinin istniln hiss edilck dyimsi
qalmaz olaraq onlarn bir-birin olan mnasibtlrini yenildirir, onlar baqa
davran modellrin kemy mcbur edir (bax: Minxin Pei.How China and
America See Each Other/ Foreign Affairs, 2014, Vol.93, Edit. 2).
2010-cu ildn balayaraq in daha inadcl siyast yeritmy balad. z qonular il olan razi mbahislrind daha srt mvqe tutdu. Amerikan in ordusunun srtli modernlmsi v kiber hcumlar ox narahat edir. M.Pey hesab edir ki,
btn bunlara Vainqtonun cavab in gcnn zif gizldiln saxlanmasn
nzrd tutan Asiyaya dn siyastidir (bax: vvlki mnby).
Bel xr ki, AB- Asiya regionunda yeni siyasi mvqe tutmaa mcbur
edn konkret sbb vardr. gr bu dorudursa, Asiyaya qayd he d btn
aspektlrd xo niyytdn yaranmayb. Burada Vainqtonun z geosiyasi maraqlarn tmin etmk n yeni planlar qurmasndan shbt ged bilr. Maraqldr ki,
mhz bu kontekstd bir sra ekspertlr iki amil daha ox diqqt yetirirlr.
Onlardan biri Vainqtonun Rusiya-in ctlyn qar dzgn siyast
yeritmmsindn ibartdir. Beynlxalq siyast msllri zr mtxssis olan
G.Karpenter htta bunu Vainqtonun balca strateji shvi adlandrr (bax: Ted
Galen Carpenter.Washingtons Biggest Strategic Mistake/ The National Interest, 18.04.2014). Burada AB-n xarici siyastd buraxd shvlrin Rusiya v
ini gclndirmsi nzrd tutulur. Mllif bu vziyyti lm gtirn gnah
kimi qiymtlndirir. Vainqtonun Moskva v Pekinl mnasibtlrindki grginlik
pik nqtsini keib.
Kissincerin imkanlar prinsipi v mvcud reallqlar
Sbb is H.Kissincerin bir zamanlar ifad etdiyi prinsipin pozulmasndadr.
O, A Evd xidmt illri adl memuarnda vurulayb ki, Amerikann mmkn
opponentlri il mnasibtlri el olmaldr ki, AB-n onlarla mnasibtlrindki
36
imkan onlarn z aralarnda olan imkanlardan xeyli drcd ox olsun (bax:

Henry Kissinger. The White House Years. Boston: Little, Brown, 1979, pp. 1521).
ndi is rsmi Vainqtonun atd addmlar Moskva il Pekini bir-birin daha da
yaxnladrr.
slind, Rusiya il in arasnda anlalmazlqlar oxdur. Msln, Pekinin
Moskvaya razi iddialar var. Onlar arasnda olan mharib d yaddan xmayb. Buna baxmayaraq, Amerikann hr iki byk dvlt qar srt, bzn kobud formada gstrdiyi mnasibt Pekinl Moskvan birldirir. Son olaraq,
Ukrayna hadislrin gr sanksiyalarn ttbiqi Rusiyann in v Hindistanla
daha geni mkdalq edcyi il bal byanat vermsin gtirib xard. Qrb
ekspertlri mhz bu kimi mqamlar nzrd tutaraq Vainqtonun xarici siyastd
H.Kissincerin dediyi prinsip ml etmli olduunu yazrlar.
B.Obamann Asiya lklrin sfrin bu reallq prizmasndan yanaanda
rsmi Vainqtonun hl d H.Kissincerin prinsipin uyun olmayan hrkt etdiyi qnati yaranr. Msl ondan ibartdir ki, AB-n dvlt bas sfri zaman
sasn mttfiqlrinin inin mmkn hcumlarna qar davam gtirmsi n
hrbi qdrtini artrmaqla laqdar mzakirlr aparacan, razi mbahislrind
onlar mdafi edcyini v in tzyiqlr etmyin yeni sullarn diqqtd saxlayacan vurulayrlar (bax: ms., .
/ , 18.04.2014).
Ancaq Amerikada in mnasibtd frqli mvqe d vardr. Bu, liberal yanamadan qaynaqlanr. Onun trfdarlarnn fikrin gr, inin inkiafna yardm etmkl, onunla mkdal genilndirmkl dnya ilrin birbaa clb
etmk kursunu semk lazmdr (bax: Minxin Pei. Gstriln mqalsin).
gr realistlr srt xarici siyast v tzyiq suluna stnlk verirlrs, liberallar
laqlri sxladrmaqla ini AB-n hegemon olduu dnya dzni modelindn
asl vziyyt salma daha konstruktiv sayrlar. Msl d bundadr ki, B.Obamann
Asiyaya nzrd tutulan sfrinin ruhunda mhz bu mqam yoxdur.
Bunlarla yana, ekspertlr Vainqtonun yeritdiyi xarici siyastd baqa bir
mqama diqqt ynldirlr. Onlar hesab edirlr ki, B.Obama Rusiyaya qar dzgn siyast yeridir. Onun mahiyyti Moskvan beynlxalq tcrid halna salmaqdan
ibartdir.
Konkret desk, B.Obama Rusiya leyhin beynlxalq konsensus yaratmaq arzusundadr. Ora htta in v Hindistan daxil etmk niyyti vardr (bax: Mark Adomanis.Obamas New Russia Strategy Is The Right One, The Question Is Whether
37
It Will Work/ Forbes, 20.04.2014). Bu iddia dorudursa, Amerikann dvlt

basnn Asiyaya sfrind gizldiln mqamlar mvcuddur. Vainqton, tbii ki,
Rusiya il inin arasnda soyuq mnasibtlrin yaranmasnda maraqldr. Ancaq
Moskva v Pekinin buna gedcklri mslsi aydn deyil. Hr bir halda B.Obama,
grnr, nlrs mid edir.
Bel tssrat yaranr ki, AB prezidentinin bir ne Asiya lksin sfri qlobal
geosiyasi vziyytl sx baldr. Burada hllik konkret hans mqsd gdlcyi il
laqli konkret informasiya yoxdur. Lakin ekspertlrin thlillri gstrir ki, qarda
kifayt qdr grgin msllr vardr. B.Obamann sfrinin onlar n drcd hll
edcyi haqqnda dqiq proqnoz vermk tindir. Eyni zamanda, bu sfr region
dvltlrinin byk hmiyyt verdiyi d hqiqtdir.
Newtimes.az
25 aprel 2014
1.8. Xzr hvzsi: geosiyasi qvvlr nisbtinin drd sviyysi

Dnyann diqqti Yaxn rq v Ukraynaya ynldiyi bir vaxtda Xzr
hvzsindki geosiyasi vziyyt arxa plana kemi kimi grnr. Lakin bu region hl d qlobal geosiyast n aktual olaraq qalr. Htta son zamanlar hmin
mkanla laqdar maraql hadislr ba verir. Mxtlif sviyylrd zn gstrn
geosiyasi mbariz meydana yeni mqamlar xarr. Bu proseslrin btvlkd
Xzr hvzsini hans vziyyt doru apardn proqnozladrmaq tindir.
Enerji v status: Xzr iki faktorun mngnsind
Xzr hvzsinin geosiyasi aktuall son 20 ild he zaman azalmayb. Dnyann byk dvltlrinin bu mkan urunda mbarizsi mvqqti olaraq hanssa dnmd zifls d, mumilikd grginliyini saxlayb. O cmldn, rb
bahar Xzr mslsini myyn drcd klgy atsa da, qlobal geosiyast
n onun hmiyyti zrr qdr d azalmayb. Region il bal gcl dvltlr
z siyastlrini btn intensivliyi il davam etdirirlr.
Bu problem zn daha ox SSR-nin dalmasndan sonra mstqil dvltlrin
meydana glmsi v Xzr hvzsindki enerji dayclarnn istismar il laqdar
gstrmy balad. Qrb buradak neft v qaz ehtiyatlarn Rusiya v randan yan
kemkl nql etmk planlar zrind ildi. Moskva v Tehran is z maraqlarn tmin etmy aldlar (bax: .
: 90-
38
XX . , 2004). Son illr in bu mbarizy aktiv surtd qoulub

v bir ne aspektd uurlar ld edib. Bununla da Xzr mslsi faktiki olaraq bir
ne byk geosiyasi gcn mbariz meydanna evrilib. Onlar aadak kimi
qrupladrmaq olar.
Birinci, Qrb v Rusiyann regionun enerji ehtiyatlar uurunda geosiyasi rqabti. kinci, qlobal geosiyasi gclrl regionun byk dvltlrinin nfuz
urunda apardqlar mbariz. nc, inin Xzr hvzsi v Mrkzi Asiyann
enerji ehtiyatlar urunda mbarizy balamas. Drdnc, bu hvzd yerln
lklrin z geosiyasi v energetik maraqlarn qorumaa almas. Region faktiki
olaraq bir-biri il ksin bu qruplar arasndak siyasi, diplomatik v bzn hrbi
rng alan rqabtin meydanna evrilib (bax: .
/ , 11.06.2013).
XX srin 90-c illrindn bu yana ken mddtd ba vern hadislr gstrdi
ki, Xzrin hququ statusunun myynldirilmsi hmin mkanda sas mvzulardan biri olub. Bunun fonunda byk dvltlr hvzd hrbi varln
gclndirmk istiqamtind konkret addmlar atblar. Baqa bir msl enerji
marrutlarnn istiqamtlri il laqdar olub. Bu aspektd d kifayt qdr grgin
anlar meydana glib. Nticd, hr iki msl zr trflrin mbarizsi hl d
davam edir v z grginliyini saxlayr. Deyk ki, Nabukko layihsinin iflasa uramasn rusiyal ekspertlr Xzrd Avropa ttifaqnn siyastinin iflas
kimi qiymtlndiriblr (bax: , .
/ , 10.09.2013).
Bu mqam yuxarda qeyd etdiyimiz btn qruplarda zn gstrib. Qrbl
Rusiyann regionun enerji ehtiyatlar urunda mbarizlri daha ox neft v qazn nqli marrutlar il bal zn bruz verib. Xzr hvzsi lklri daima bu
savan grginliyini hiss ediblr. Qrbin irli srdy mxtlif enerji marrutlar
layihsini Moskva tnqid edib v onlarn reallaaca tqdird regionun arzuolunmaz siyasi, iqtisadi, hrbi v ekoloji problemlrl qarlaaca xbrdarln edib
(bax: Fatih zbay.Hazarda Gvenlik kilemi ve Silahlanma Yar/ Hazar Strateji
Enstits, Hazar raporu, 24.10.2014).
Maraqldr ki, hmin layihlrdn Azrbaycann aktiv dstk verdiklri reallaa
bilib. Msln, Bak-Tbilisi-Ceyhan, Bak-Tbilisi-rzurum, Trans-Anadolu (TANAP), Trans-Adriatik (TAP) neft-qaz kmri layihlrinin hyata kemsi bunu
tsdiq edir. bhsiz ki, bu srada Qazaxstan v Trkmnistann da maraqlarnn
nzr alndn unutmaq olmaz.
39
Hmin kontekstd Tehrann daim bu layihlr qar xdn demk lazmdr.

Myyn dvrlr ran bzi region dvltlrini htta hrbi gc il hdldi. Moskva
il brabr Tehran da Xzrd dniz donanmasn gclndirdi (bax:
. /
, 30.09.2013). Buna uyun olaraq regionun digr dvltlri, Qazaxstan,
Azrbaycan v Trkmnistan hmin istiqamtd myyn addmlar atmal oldular. Nticd, Xzr hvzsinin thlkli kild silahlanmas problemi d yarand.
Geosiyasi rqabtin dinamikas: qeyri-myynlik v risklr oxalr
Bu kimi proseslr qlobal geosiyasi gclrl regionun byk dvltlrinin Xzr
urunda mbarizsini xeyli intensivldirdi. AB, Rusiya, ran v Trkiy mxtlif
yollarla regionda nfuzlarn yksltmy aldlar. AB v Rusiya btn sahlr
zr diqt etmk mqsdi gdrlrs, ran Xzrin su v enerji ehtiyatlarndan
daha ox pay almaa, Trkiy is regionla mxtlif istiqamtd inteqrasiyaya stnlk verir. Btn hallarda bu lklr arasnda Xzr hvzsi il laqdar rqabt
sngimk bilmir (bax: . -
: / Rusiya Federasiyas Xarici
lr Nazirliyinin MDBM(U)-nin internet portal, 06.01.2014).
Onlarn apardqlar mbarizy Pekinin aktiv surtd mdaxil etmsi geosiyasi mnzry yeni rng verdi. in sas olaraq srmay yatrm v mdniyytl
blgy nfuz etmy balad. Etiraf etmk lazmdr ki, qsa mddtd o, ciddi
nticlr ld etdi. Hazrda Pekin Mrkzi Asiyada Moskva v Vainqtonun sas
geosiyasi rqibidir. Bu sasda onun Xzrin enerji ehtiyatlarna olan iddiasnn da
artdna bh yoxdur.
Nhayt, sonuncu qrupda hvz trafnda yerln dvltlrin mbarizsi yer
alr. Burada Azrbaycan v Qazaxstann mvqeyi il Trkmnistan v rann iddialarnn uyun glmmsi diqqt mrkzind olub. Rusiya Xzrin statusu il bal
Qazaxstan v Azrbaycanla sazilr imzalasa da, problemin btvlkd hllin
nail olmaq istiqamtind konkret addmlar atmayb. Bel grnr ki, Moskva ayr-ayr mstvilrd hvz lklrinin hr biri il hm ortaq fikird olub, hm d
onlardan frqlnn mvqeyini saxlayb. Regionun n byk v gcl dvltinin
bu qeyri-myyn davran btvlkd hvzd geosiyasi grginliy yol aan faktorlardan olub.
Bu cr faktorlar srasna indi bir trfdn Rusiya il rann, digr trfdn is inin Xzrd z geosiyasi maraqlarn daha qabarq mdafi etmy balamas lav
olunub. Tehran son dvrlrd Moskvann enerji v mdniyytl bal siyastin
40
mqavimtini artrb. Msln, Ermnistanla Kremlin imzalad qaz mqavilsin

ran etirazn bildirmidi. z nvbsind, Rusiya imali Qafqazdak dini qruplara
rann tsirini artrmaq istiqamtind atd addmlar msbt qarlamr. Ayrca,
rann Mrkzi Asiyaya tsirini oxaltmas diqqtdn yaynmr.
in faktoru is daha geni mnada Rusiya v rann rqibin evrilib. Pekin
artq Mrkzi Asiyada iri energetik, iqtisadi v mdni (xsusil, dil sahsind)
layihlri hyata keirir. Son bir ild in rsmi xslrinin bu regiona sfrlri xeyli
intensivlib. ndi bu dvltin Mrkzi Asiya dvltlrinin iqtisadiyyat v enerji
dayclar sahlrin 50 milyard AB dollar miqdarnda srmay qoymaa hazrladndan danlr. bh yoxdur ki, bu mqam Xzr hvzsind yeni ciddi
geosiyasi oyununun mvcudluu nticsini xarmaa sas verir.
Xzr hvzsi urunda geosiyasi mbarizy AB-n fqanstandan hrbi
qvvsini kmsinin xeyli drcd tsir edcyi haqqnda ekspertlr fikir sylyirlr. Bu zaman diqqt sas olaraq terror, dini radikalizm v narkotik
maddlrin qanunsuz dvriyysi mslsin ynlir. Hmin thlklrin ilk olaraq Mrkzi Asiya regionuna ynlcyini proqnozladrlr. Bu, btvlkd Xzr
hvzsind vziyytin arlamas anlamna glir. Bel bir raitd bu mkanda
msbt geosiyasi proseslrin gedcyin mid etmk xeyli risklidir.
Son olaraq Ukrayna hadislrinin Xzr hvzsindki geosiyasi vziyyt
tsirini vurulamaa ehtiyac grrk. lk baxdan corafi baxmdan uzaqda olan
bu lkd cryan edn hadislrin Xzr hans tsiri ola bilcyini dnmk
mmkndr. Lakin nzr alaq ki, Ukrayna hadislri prinsipc Avropa ttifaq
il Avrasiya inteqrasiya modelinin mumi sviyyd rqabtindn yaranb. Xzr
hvzsind yerln dvltlrin demk olar ki, hams (ran da birbaa olmasa da,
dolays il bu proses qoulub) Rusiyann Avrasiya inteqrasiya planna daxildir.
Bu sbbdn, Kiyevd hans geosiyasi gcn stn glmsindn asl olaraq Xzr
hvzsind d vziyyt bu v ya digr istiqamtd dyi bilr.
Yuxardak fikirlrdn bel grnr ki, Xzryan hvzd geosiyasi proseslr
hllik msbt nticlrin ola bilcyi haqqnda dnmy sas vermir. Btn
sviyylrd gedn kskin rqabt v grgin mbariz xeyli sayda problemlr meydana xarr. O cmldn, byk geosiyasi gclrin nfuz urunda gztsiz v
amansz sava vziyyti mrkkbldirir. Bu cr gediatn sonu grnmr.
Newtimes.az
13 mart 2014
41
1.9. Mrkzi Asiya: AB-in geosiyastinin yeni

regional aspektlri
Dnyann mxtlif regionlarnda ba vern geosiyasi dyiikliklr byk
dvltlrin nfuz urunda mbarizsin frqli dinamika verir. Bu srada Mrkzi
Asiya mvzusu son drc aktual grnr. Xsusil, Rusiya, Amerika v inin hmin region istiqamtind yeritdiyi siyastd dndrc dyiikliklr
mahid edilir. Ekspertlr problemin bu aspektin ox maraq gstrirlr.
2014-c ildn sonra: Vainqton-Pekin rqabtinin mzmunu dyiirmi?
Amerikann fqanstandan sgrlrini xarmaq haqqnda qbul etdiyi
qrardan sonra Mrkzi Asiyada geosiyasi vziyytin taleyi trafnda oxlu sayda
mzakirlr aparlr. Qrb analitik v ekspertlri mxtlif proqnozlar verirlr. Onlar qrupa blmk olar. Birincisi, AB fqanstandan hrbi gcn kndn
sonra regionda radikal dini qruplarn fall artacaq. Onlarn srasnda l-Qaid
daha aqressiv davranacaq. Nticd, terrorun bir qanad in, digri is Rusiyaya
trf ynlck. Hmin aspektd Mrkzi Asiya dvltlri d ciddi thlk qarsnda qalacaq. Bu sbbdn, amerikan sgrlrinin regiondan xarlmas byk
bir geosiyasi mkanda yeni thdidlr aparb xarar. Onlarn srasnda slami radikal qruplarn terroru daha thlkli xarakter ala bilr.
kincisi, Amerika sgrlrinin regiondan xarlmas inin geosiyasi manevr
imkanlarn genilndir bilr. Pekin artq bu proses hazr kimi grnr. Bunu
iki istiqamtd aydn grmk mmkndr. Onlardan birincisi inin regional
tkilatlar gclndirmk xttini tkil edir. Digri is, Pekinin Mrkzi Asiya
lklrin iqtisadi, siyasi, hrbi v mdni nfuz etmk iini genilndirmkl
baldr. Rsmi Pekin anxay klubu rivsind bank yaratmaq n 50 milyon AB dollar ayrma hdsin gtrb. Bundan baqa, Mrkzi Asiyann
demk olar ki, btn dvltlrin milyardlarla dollar hcmind srmay qoymaa sz verib. in hmin srada enerjidayclar sahsindki mkdala stnlk verir.
ncs, AB-n hrbi qvvlrini regiondan xarmas Rusiya v rann
xeyrin ola bilr. sasn Rusiya Mrkzi Asiyada z geosiyasi nfuzunu yksltmk
imkan qazanacaq. Moskva nnvi olaraq hmin mkanda gcl olub. ndi is o,
yeni frstlr ld etmi olur. Msln, Qrzstann Manas hrbi bazasndan
Amerika qvvlrinin xarlmas fonunda Rusiya bu lky xeyli hrbi yardm
gstrib. Bununla yana, Kreml Tacikistana da eyni dstyi verir. Bunlar onu
42
gstrir ki, rsmi Moskva btn tinliklr v inl olan ciddi geosiyasi rqabt
baxmayaraq, Mrkzi Asiyada mvqeyini gclndirmkddir.
ran Rusiya qdr nfuza malik olmasa da, dini faktora gr Mrkzi Asiyada nfuzunu artra bilr. Onun sas tsir vasitlri fqanstanda mvcud olan
iranprst radikal qruplar v Tacikistanla olan etnik yaxnl saylr. Lakin Tehrann Moskvasz regionda smrli faliyyt gstr bilcyin inananlar ox deyil.
vzind, ran regionda dini qruplar radikalladra bilr ki, bu da terror thlksini
artrm olur.
Bu kimi ssenarilr Qrb ekspertlrinin itirak etdiyi mzakirlrd zaman-zaman sslnir. Son olaraq, AB-da keiriln iki tdbird msl Vainqtonun maraqlar aspektind daha konkret v kskin qoyulub. Mrkzi Asiya zr ekspert olan
Coua Kuera hmin kontekstd Amerikann regionla bal siyastin yenidn
baxmas zrurtini aq vurulayr (bax: Joshua Kuchera.The U.S. In post-2014
Central Asia: New Silk Road Or Geopolitics/ EurasiaNet, 20.12.2013). O, bu
tezisin Qrb analitik v ekspertlri trfindn irli srldyn yazr. Vainqtonun
xarici siyastind bu kimi dyiikliyin edilmsi ehtiyac haradan qaynaqlanr?
Ny gr, amerikallar Mrkzi Asiyada daha srt v aktiv geosiyasi xtt yeritmk
qnatin glirlr?
Geosiyastd iki stul arasnda qalman ziddiyytlri
Ekspertlr bu ehtiyac son zamanlar Yaxn rq v Mrkzi Asiyada mahid
ediln bir sra geosiyasi tendensiyalarla laqlndirirlr. Msl bundan ibartdir
ki, Qrbd Rusiya v inin (bunlarn klgsind is rann) hmin mkanlarda
xeyli falladqlarn arqument kimi gtirirlr. Xsusil, Rusiyann Suriya, Ukrayna
v Ermnistan msllrind daha aktiv mvqe tutduunu v faktiki olaraq Qrb
stn gldiyini sylyirlr (bax: .5
/ Forbes Ukraina, 24.12.2013).
Proseslrin xronologiyas onu gstrir ki, byk dvltlrin nvbti mbariz
meydan mhz Cnubi Qafqaz v Mrkzi Asiya olacaq. Bu ballqda Qrb ekspertlri
Vainqtonun hmin istiqamtd siyastin dzlilr etmsini lazm bilirlr.
Lakin onlar burada ox vacib bir mqam vurulayrlar. Shbt Amerikann
regionda in faktorunu yeni aspektd nzr almasndan gedir. Konkret olaraq,
Vainqtonun ken srin 90-c illrind olduu kimi, Cnubi Qafqaz v Mrkzi
Asiyada fal geosiyast yeritmsi istnilir (bax: ms., Jeffrey Mankoff.The United
States and Central Asia after 2014/ Center for Strategic and International Studies (CSIS), January, 2013). Hmin dvrd Bak-Tbilisi-Ceyhan kimi byk bir
43
layihnin realladrlmasn Qrb ekspertlri birbaa AB-n geosiyasi uurlarndan

biri qismind tqdim edirdilr. Bel xr ki, indi eyni siyastin Mrkzi Asiyada
aparlmasn doru sayrlar. Burada is oxlu sayda faktorlar nzr almaq lazm glir.
vvla, Mrkzi Asiyann enerji qaynaqlar il bal xeyli mqavillr mvcuddur. Onlar ciddi sviyyd dyimk imkannn olduu inandrc grnmr.
Xsusn, Rusiya v in hmin sahd demk olar ki, sas mvqelri tutublar.
Qrbin znn d Mrkzi Asiyadak enerji ehtiyatlarna x vardr. Msln,
Trans-Anadolu (TANAP) layihsind Xzrin o taynda olan enerji yataqlarnn
istifadsi d nzrd tutulub. Bundan baqa, Qrbin maraqlarnn tmin olunduu
digr proqramlar vardr. Ancaq geosiyasi aspektd Vainqtonu qane etmyn faktorlar meydana glib ki, ekspertlr d mhz hmin mqamlar vurulayrlar.
kincisi, Mrkzi Asiya dvltlrini d znd birldirn regional tkilatlar
mvqelrini gclndirirlr. Bu srada anxay klubu, BRICS v Gmrk ttifaqn
ayrca vurulamaq lazmdr. Son vaxtlar onlarn geosiyasi tsirlri artb. Moskva v
Pekinin fall diqqti kir. Siyastilrin byanatlarna v KV-d yaylan informasiyalara gr, Rusiya il in mhz tkilatlar rivsind geosiyasi nfuzlarn
yksltmk suluna daha ox stnlk verirlr (bax: .
/
, 09.12.2013).
ncs, Qrbin aparc analitiklrinin fikirlrin sasn bel qnat yaranr
ki, Vainqton n hazrk mrhld n hmiyytli geosiyasi mkan Uzaq rq,
Sakit okean hvzsidir. AB btn diqqtini hmin kontekstd inl mbarizy
ynldir. Htta Yaxn rq siyastin d Amerika bu ballqda nzr salr. Buradan
avtomatik olaraq bel ntic alnr ki, AB in mslsin getdikc daha byk
diqqt yetirck. Mrkzi Asiya regionu hmin aspektd prinsipial hmiyyt ksb
edir.
Btn bunlara gr, C.Kuerann Mrkzi Asiyan amerikan siyasi dairlrinin
bir nmrli mvzusu kimi xarakteriz etmsi tsadfi deyil (bax: Joshua Kuchera.
Gstriln mqalsi). Amerika xarici siyast komitsi (National Committee on
American Foreign Policy) keirdiyi son tdbirlrinin birind Vainqtonun region
siyastinin iki stul arasnda oturmaq vziyytin d bilcyi xbrdarln
edib (bax: vvlki mnby).
Bu cr vziyytdn x yolu is 2014-c ildn sonra Vainqtonun regionda
iqtisadi, yaxud geosiyasi maraqlara stnlk vercyindn asl olacaq. Ekspertlr
bu msly inin regiona ynltdiyi aktiv iqtisadi srmaylri kontekstind
diqqt yetirmyi tvsiy edirlr.
44
Grndy kimi, ekspertlr Amerikaya Mrkzi Asiya siyastind ini, geosiyasi v iqtisadi xarakterli faktorlar ciddi nzr almaqla dzlilr etmyi
tklif edirlr. Bu, Cnub Qafqaz da hat ed bilck yeni grginliklr sbb ola
bilrmi? Bizim n mslnin bu trfi aktualdr. Ancaq byk dvltlrin bu
mqama n drcd diqqt yetircyi haqqnda myyn fikir sylmk tindir.
Newtimes.az
4 fevral 2014
1.10. Yeni Yaxn rq: tarixi paralanma ba verir?

D terror qruplamasnn raqda hyata keirdiyi hrbi mliyyatlar regionda zncirvar proseslr tkan verib. Yaxn rq boyu bir-birinin ardnca
grginliyi yksldn hadislr mahid edilmkddir. Bir trfdn, raqn razi
btvly mslsi aktuallab, digr trfdn d srail-Flstin mnaqisi yeni
miqyas alb. D-in zvlri sraill savamaa ged bilcklri haqqnda informasiyalar yayrlar. Rsmi Tl-viv is Qzzan bombalayr v htta quru hrkat
balayacan da byan edir. Suriyada da vziyyt grginlib. Burada D terrorular il krd qruplar arasnda mharib balayb. Eyni zamanda, Suriya ordusunda Br sd qar qiyam hazrland haqqnda mlumatlar da yaylb.
Yaxn rq szn sl mnasnda qan anana dnb. Bu, n il nticln bilr?
Terror v geosiyast: Yeni Yaxn rqin iki blas
Dnya siyastinin dinamikas srtl dyiir. Artq bir gnn bel sakit
kemsin mid qalmayb. Gah bu, gah da digr blgd grginlik ykslir. Birind
grginlik sngiyinc, digrind vziyyt kskinlir. Maraqldr ki, bu proseslr
sanki vvlcdn hazrlanm ssenarilr zr ba verir. nki daha drindn nzr
saldqda, onlarn ba verm mntiqinin kknd duran lamtlrin oxar olduu
gz arpr.
rqi Avropada Ukrayna-Rusiya qardurmas bir mddt qlobal geosiyastin
sas mvzusu oldu. ndi d bu msl z aktualln saxlayb. Lakin bel tssrat
yaranr ki, orada proseslr pik nqtsini keib. vzind, Yaxn rqd briyyti
narahat edn yeni hadislr vst alb. ndi mtxssislr Yeni Yaxn rq anlayndan istifad edirlr. Burada bir haiy xmaa lzum grrk.
Cmi iki il nc hmin regionda ba qaldran hadislr rb bahar ad
verilmidi. ndi mlum olur ki, slind, bu anlay milltlrin taleyind bahardan ox, qlobal geosiyastin gizli ziddiyytlrini ifad edirmi. Bahar region
45
xalqlarna mzhb ixtilaflar, qan, lklrin paralanma thlksi, vtnda sava

v humanitar flakt gtirdi. Demli, rb bahar, slind, Yaxn rqin yeni
facilri anlamn verirmi.
Bs, grsn, mtxssislrin terminologiyan dyirk Yeni Yaxn rq formalar demsi reallqda hans anlam verir? Bu suala hllik mvcud hadislrin
thlili sasnda cavab vermk olar. Btv mnzr yalnz myyn mddt
kedikdn sonra tam mnas il aydnlaacaqdr. Ancaq artq indidn bir sra narahatedici mqamlar grmk mmkndr.
Hr eydn vvl, ekspertlr Yeni Yaxn rq anlayn region lklrinin
razi btvlynn pozulmas hesabna yeni dvltlrin yaranmas kontekstind
ildirlr. Hmin srada Sudiyy rbistan, Qtr, ran, raq, Suriya v Trkiynin
ad daha ox kilir. Bu cr informasiyalarn fonunda AB-n Mrkzi Kfiyyat
darsinin (MK) trtib etdiyi xritlrin yayld vurulanr (bax: ms., Mehmet Seyfettin Erol. ABDnin Yeni Ortadouya Dn / Milli Gazete,
26.06.2014).
Nticd, aadak mnzr alnr. Reallqda Yeni Yaxn rq daha ox paralanm, daxili ziddiyytlr iind apalayan v xarici yardma ehtiyac olan mkan
kimi tsvvr edilir. gr rb bahar bu prosesin birinci mrhlsidirs, onda
bu, vvlcdn trtib edilmi hanssa plann olmasndan xbr verir. Bu aspektd
regionda yenilik byk geosiyasi gclrin nfuz urunda savann nvbti
mrhly kemsi anlamna glir. Blg dvltlrinin iradsi burada ox az rol
oynayr.
Mslnin hqiqtn thlkli trfi d mhz bundadr. ndi mvcudluu gman ediln plann sas oyunularna nzr salaq. Burada ilk olaraq ala gln zn raq v am slam Dvlti (D) adlandran terror qruplamasdr. O, artq
raq1050 km srhd boyunca yer - imalda krd blgsi, ortada snni, digr
ksimd is i zolana ayrb. ndi krdlr D terrorular il z aralarnda 1050
km-lik srhd xndklri qazr, i l-Maliki imali raq krd regionu rhbrlrini
terrorulara yardm etmkd sulayr, onlar da z nvbsind ba nazirin istefasn tlb edirlr. Btn bunlar raqn gerkdn paralanma rfsind olduunu
gstrir (bax: Mehmet Seyfettin Erol.Yeni Ortadouda Krt Kart, Krdistan Bilmecesi/ Milli Gazete, 30.06.2014).
Regionun yeniliyi bununla mhdudlamr. Hazrda D Suriyada krdlrin
yaad blgd (xsusil Kabonda) hrbi mliyyatlar aparr. Buna Msud
Brzani il yana, Abdullah calan da reaksiya verib. Hr ikisi etnik krdlrin
zn qorumas n birlmdn danb. Htta calan sfrbrlikdn d dm
46
vurub. gr bunlar ba vers, blgd ox ciddi qarqlq yarana bilr. Bunlarn

fonunda Maliki-Brzani ixtilaflar yeni sviyyy qalxb. Msl etnik ziddiyytlr
xarakterini almaqdadr.
tirilmi region: yeni ssenarilrin thdidlri
Daha dndrc bir informasiyan CNN telekanal yayb. D Mosulda
uran l keirib. Mtxssislr terrorularn bu madddn nv silahn istehsal
edcklrini ehtimal etmirlr. Lakin fakt budur ki, 49 kiloqramlq nv maddsi
nzart edilmyn qrupun linddir (bax:U.S. officials: Terrorist seizure of nuclear materials in Iraq of minimal concern/ CNN, 10.06.2014). Qrb mtxssislri
unudurlar ki, ermni terrorular v l-Qaid oxdan qanunsuz nv ticarti il
muldurlar. Onlarn D terror qruplamas il hans laqy gircyini proqnozladrmaq tindir.
Maraqldr ki, raqda vziyytin grginlmsi il srail-Flstin mnaqisi
d yenidn alovlanb. Tl-viv razisin atlan raketlr cavab olaraq Qzzan
chnnm evirib. ndi orada Hmas mhv etmk ad il yerst hrbi
mliyyatlarn balamas ehtimalndan danlr (bax: Hamas fires rockets amid
Israeli air strikes on Gaza/ BBC, 09.07.2014).
Bunlar azm kimi, Livandan srail razisin raketlrin atlmas haqqnda informasiyalar da yaylb. Flstin muxtariyytinin rhbri Mahmud Abbas is Tl-vivi
soyqrmnda ittiham edib. Bununla da srail-Flstin mnaqisinin keyfiyyt v
miqyasca yeni sviyyy qalxdn dey bilrik.
Proseslrin bu cr gediat fonunda Yeni Yaxn rq ox qorxulu grnr.
Regionun byk dvltlrinin tdricn mhariby clb edildiklri hiss olunur.
Faktiki olaraq Yaxn rqin btn razisind ixtilaflar mvcuddur. Bir ne ay vvl
hadislrin episentri Suriya idis, indi raqdr. Lakin hr ikisini birldirn mumi
cht mzhb ayr-sekiliyinin siyasi mbarizy daha drindn qatlmas v etnik ziddiyytlrin kskinlmsidir. Bu vziyyt Yaxn rqi son drc hssas bir
mkana evirir. Hmin aspektd mtxssislr baqa bir amil d diqqt kirlr.
Shbt regionun neft v qaz ehtiyatlarndan gedir. D terror qruplamasnn hrbi faliyyt mkan enerji ehtiyatlar il zngindir. Son zamanlar neftin
qiymtind bahalama mahid edilir. Bu proses davam edckmi? V Yaxn
rqin enerji qaynaqlarndan inin istifad etmsi hans istiqamtd dyick?
(bax: Hasan Selim zertem. ID, Kresel Petrol Piyasalar ve Irakta Deien
Dinamikler / USAK, 20.06.2014). Bzi mtxssislrin fikirlrin gr, Qrbin
Yaxn rqd mrkkb vziyyt yaratmasnda mhz in v Rusiya amili ciddi rol
47
oynayb. Bununla Vainqton regionun enerji mnblrindn Moskva v Pekinin

yararlanmasnn qarsn alr.
Paralel olaraq Yaxn rqin byk dvltlri arasnda ziddiyytlr artr. Proses mnaqilr tdricn rann clb edilmsi istiqamtind cryan edir. raqdan sonra daxili ixtilaflar bu lkd ba qaldra bilr. Bu halda Trkiy, Sudiyy
rbistan, Qtr v baqa dvltlrin d ixtilaflara qatlmas ehtimal var. Bzi
ekspertlr artq indidn sas hdfin ran v Trkiy olduunu vurulayrlar (bax:
ms., Mehmet Seyfettin Erol. ABDnin Yeni Ortadouya Dn / Milli Gazete, 26.06.2014).
Bunlar hmin regionun olduqca thlkli bir vziyyt srklndiyini gstrir.
Orada uzun mddt daxili intriqalar davam ed bilr. Ekspertlr xbrdarlq
edirlr ki, btvlkd Yaxn rqin siyasi xritsinin dyimsi qlobal miqyasda
qeyri-myynliy sbb ola bilr (George Friedman.The United States Has Unfinished Business in Ukraine and Iraq/ Stratfor, 24.06.2014). Lakin btn bunlara
baxmayaraq, Yaxn rqd thlkli oyunlar davam edir.
Grndy kimi, Yaxn rq regionunda geosiyasi proseslr znn yeni
mrhlsin qdm qoyub. Burada AB-n Yaxn rq yenidn qaydndan danlr. Eyni zamanda, Avropa ttifaqnn maraqlarn da unutmaq olmaz. A artq
raqda ba vernlr v srail-Flstin mnaqisinin kskinlmsin mnasibtini
bildirib. Maraqldr, qlobal miqyasda yeni geosiyasi savam meydana glir? Hmin
aspektd Yaxn rqdn sonra nvbd hans regiondur?
Newtimes.az
14 iyul 2014
1.11. Yaxn rqd ar miras

Yaxn rqd vziyytin kskinlmsi bu regionun sabit inkiaf perspektivlrini
thlk altna qoyur. rb bahar kontekstind inqilablar silsilsi, Suriyada
vtnda mharibsi, raq v am slam Dvlti (D) qounlarnn Badada hcum etmsi, Qzza blmsind gedn mharib, Ermnistanla Azrbaycan arasnda
mnasibtlrin grginlmsi btn bunlar Yaxn rqd thlksizlik sisteminin
kvrk v arl yerlrini z xard. Buna n sbb oldu? Hadislrin bu cr inkiaf ny gtirib xara bilr? Hm regionun z rivlrind, hm d beynlxalq
mnasibtlr sistemi kontekstind bu, n drcd geni miqyas ala bilr?
1991-ci ildn 2011-ci ildk Yaxn rqd thlksizlik sistemi AB-n sylri
il formaladrlr v qorunub saxlanlrd. 1991-ci ild Shrada frtna mliyyat
48
v 2003-c ild raqn ial Vainqtonun Badad, bununla da btvlkd blgni

amerikanlara mhm neft kmrlrin nzart etmk v Yaxn rq lklrin gcl tsir gstrmk imkan vern geosiyasi platsdarma evirmk istiqamtind strateji xarakterli taktiki addmlar kimi qiymtlndiril bilr. Bu nhng mqsdlrin
hyata keirilmsi n Amerikann xarici siyast strateqlri demokratiya, terroruluqla mbariz v s. kimi yayn terminlrdn istifad edirdilr. Eynil
torpaqlar ial etmk v ehtiyatlar l keirmk mqsdini gdn xa yrlri
zaman Mqdds Torpa azad etmli deyn cngavrlr kimi... Amerikanlar
da Yaxn rq azadlq v demokratiya gtirirdilr, amma qalxan v oxlarn deyil,
pilotsuz tyyarlr v yksk dqiqliy malik silahlarn kmyi il. Demokratiyann Amerika modeli rb dnyasnda ba tutmad. Vainqtonun qurduu regional thlksizlik sistemi ilrl snnilr arasnda ziddiyytlri d aradan qaldra
bilmdi. raq Yaxn rqd demokratiyann yak olmad. ran problemi d hll
edilmdi. Fundamental ynml terror tkilatlar region boyu yayld. sraillilr
v flstinlilr bir-birini qrmaqda davam edirlr. Siyahn davam etdirmk olar.
2011-ci ild Yaxn rq silklnmy balad. Amerikanlar regionda ba
vernlr gr artq cavabdeh olmaq istmdiklrini nmayi etdirib raq trk
etdilr. rb bahar v Suriyada qanl mharibnin balamas btn dnyaya sbut etdi ki, bundan sonra vziyyt daha da pislckdir. Vainqton Yaxn rq v
btvlkd dnya birliyin ar miras qoyub getdi. AB-n raq trk etmsindn
sonra yaranm nhng hrbi-siyasi vakuum region boyu vziyytin qeyri-myyn
olacan vd edirdi. Eyni zamanda, khn problemlr d ba qaldrd v bhran
sistemli xarakter ald. Btn Yaxn rq boyu yann balad. Alov rb cmiyytini
paralad v yerd qalan mslman almin d yayld.
Dnya birliyi (xsusn d AB v Avropa) Yaxn rqin zngin olduu v
btvlkd beynlxalq thlksizliy thlk ksb ed biln yksk mnaqi potensialna diqqt yetirmlidir. Blgdki terror elementlri z il hm Yaxn rq
lklrin, hm d btn dnya halisin oxlu sayda blalar v iztirablar gtirdi.
Terrorularn lin ktlvi qrn silah (KQS) kers, vziyyt daha da grginl
bilr. Regionda nv silahnn olmas bhsizdir. znn nv silahnn olmasn n tsdiq, n d inkar edn srail ondan rana qar istifad ed bilr. Bunun
nticlri is insanlar n ox ar ola bilr.
Fundamental ynml slam tkilatlarnn saynn artmas baqa bir kskin
problemdir. z siyasi mqsdlrin atmaq n onlar ox vaxt terror sullarndan istifad edirlr. Yaxn rqd snnilrl ilrin qardurmasnda z ifadsini
tapan fundamental problemin mvcudluu birbaa bundan asldr. Bu msl dini
49
xarakterl yana, hm d siyasi xarakter alr v rb cmiyytini getdikc daha ox

paralayr. Btn bunlar razisind oxlu sayda mslmanlarn yaad Rusiyaya
da thlk ksb edir. Moskva problemin slh yolu il hllinin lehin olduunu v
snnilrl ilrin mrkkb siyasi mbarizsin mdaxil etmycyini bildirs
d, bu, narahat etmy bilmz. Cnubi Qafqazdan Rusiya razisin radikal slam
ideologiyas daxil ola bilr ki, bu da Rusiya cmiyytind v btvlkd mslman
almind vziyyti grginldir bilr.
Mnaqi potensial il yana Yaxn rq tbii ehtiyatlar il d zngindir. Blgy
AB-n diqqtini mhz neft v qaz kdi. qtisadiyyatlarnn inkiaf n Yaxn
rqin qara qzlna v mavi yanacana daha ox ehtiyac olan lklr bunlara paxllqla baxrlar. Shbt ilk nvbd indn gedir. Pekin strateji hmiyytli enerji ehtiyatlarnn fasilsiz tdarkn saslanan enerji thlksizliyinin tminind maraqldr. Bu mnada Yaxn rq inin qlobal strategiyasnda birinci v n nmli yer tutur.
Bu region hminin in snayesi n neftin sas tdarksdr. Bununla bel, in
rsmilri gzl drk edirlr ki, Yaxn rqd raitin qeyri-stabil olmas neftin fasilsiz
tdarkn poza bilr, bu is inin iqtisadi inkiaf n nhng problemlr yaradar.
bhsiz, in hkumti bu mslni enerji ehtiyatlarnn tdark mnblrinin diversifikasiyasna ynln siyastin kmyi il hll edir. Buna baxmayaraq, o, bu cr
zngin v perspektivli bazardan imtina ed bilmir.
Grdymz kimi, Yaxn rqd vziyytin grginlmsi il beynlxalq
almin aparc oyunular n problemlr yarana bilr. Problemin hr biri dnyann digr lklrin d z tsirini gstr bilr. Buna baxmayaraq, bilavasit Yaxn
rqd yerln dvltlri d unutmaq olmaz. Glin indi onlarn maraqlarna v
gzlntilrin nzr salaq.
Yaxn rq daxilind qvvlrin nisbtin baxdqda, ran, Trkiy, srail,
Sudiyy rbistan kimi regional miqyasl oyunularn olduunu grrk. Yaxn
rqd hadislrin inkiafna myyn tsir gstrn v bu regionda myyn maraqlar olan Hizbullah, Hmas, D kimi tkilatlar da hesaba almaq lazmdr. Bununla bel, Yaxn rqin taleyin gr msuliyyti z zrin gtr biln
bhsiz lideri d qeyd etmk mmkn deyil. Msln, daima rblrin trafnda
yaamal olduunu tkrar-tkrar ifad edn srail daha ox znn glcyindn
narahatdr. lbtt, Tl-viv yax tlim grm v silahlandrlm orduya malik
bir lkdir, lakin btn Yaxn rq lklri trfindn tannan regional lider rolunu
o, yerin yetir bilmz. Qtrin timsalnda mttfiqi olan Trkiynin geosiyasi taleyi tamamil frqlidir. Bununla bel, bu, hl tam aydn deyil. NATO-nun zv olan
v Avropa ttifaqna daxil olmaq arzusunda olan Ankara daha ox Qrb ynml
50
xarici siyast yeritmk istrdi. Buna gr d Trkiy z qvvlrini v diqqtini

rql Qrb arasnda payladrmaq mcburiyytind qalr. Mhm maliyy tsir
imkanlarna malik olan Sudiyy rbistannn Yaxn rqin glcyi il bal z
planlar var. O, buran snni blg kimi grr v bellikl d i rann mxalifti
il toqquur. z nvbsind Tehrann da vziyyti kifayt qdr ardr. Neftin
tdark sferasnda onu mhdudladran sanksiyalarn tsiri altnda olan Tehran bu
pressinqin altndan xmal v Yaxn rqd i hrkatnn lideri kimi layiqli yer
tutmaldr. Grndy kimi, Yaxn rqin ar miras tkc terroruluq, radikal slam tkilatlarnn saynn artmas, KQS-nin yaylmas il bal problemlrl deyil,
hm d aparc regional oyunular arasndak ziddiyytlrl rtlnir.
Etiraf etmk lazmdr ki, hazrda mahid etdiyimiz Yaxn rq bhran sistemli xarakter dayr. Flstin-srail mnaqisindn balayb krdlrin
zntyin problemindk btn problemlr eyni bir vaxtda kskinlmidir. Btn bu msllr, he bhsiz ki, hll olunmaldr, nki Yaxn rqd vziyytin
stabillmsind btn lklr, o cmldn hm qlobal (AB, Rusiya, in), hm
d regional (srail, Trkiy, ran, Sudiyy rbistan) oyunular maraqldr. Onlarn buna nec nail olacaqlarn proqnozladrmaq hl ki, kifayt qdr tindir,
lakin bir ey dqiqdir: bu prosesd btn dnya birliyi itirak etmlidir.
Sergey qnatyev
Ali qtisadiyyat Mktbi Elmi-Tdqiqat Universitetinin
dnya iqtisadiyyat v dnya siyasti fakltsinin magistri
26 avqust 2014
1.12. Xzrin geosiyastind ran amili

Regionun byk dvlti, antiamerikan, antiatlantik, kontinental tipli lk
olan ran slam Respublikas geosiyasi chtdn aktiv olmaqla blgd nfuzunu
artrmaa chd gstrir. rann btn Xzryan dvltlr trfindn brabr pay
blgs sasnda Xzrdn v onun ehtiyatlarndan birg istifad haqqnda razlaman ld etmy can atmas ona ninki XVIII srin balancnda olduu duruma qaytmaa imkan ver, htta onun Xzrd virtual deyil, real mvcudluunu
daha da mhkmlndir v legitimldir bilr. Nzr alsaq ki, rann razisi yeni
mstqil Xzryan dvltlr n geosiyasi chtdn aparc hlqlrdn biridir,
onda Qrbin Tehran Xzr layihlrindn knarladra bilmsi ehtimal azdr.
Byk Orta rqd NATO-nun cnubdan rq doru irlilmsin qar duran
yegan real qvv mhz randr.
51
mumilikd is rann postsovet Cnubi Qafqazn mnimsnilmsi layihsi

Tehrann xarici siyastind daha miqyasl mqsdlrin bir hisssini tkil edir.
rana dost olan geosiyasi sahnin yaradlmasnn sas kimi slam inqilab
prinsiplrinin ideoloji ixrac ran diplomatiyas n hrktverici motiv oldu.
Postsovet Mrkzi Asiya kimi, Cnubi Qafqaz da bu konsepsiyada xsusi yer tutur.
Hr eydn vvl, qeyd etmk lazmdr ki, ran strateji v iqtisadi chtdn
mhm blgy xndan mhrum etmy qadir olan qrbprst qvvlrin
tsirinin gclnmsin yol verilmmsi Tehran n ox mhm hmiyyt ksb
edir. randa bel hesab edirlr ki, bu halda lknin milli maraqlarna thlk yarandndan, Qrbin aparc dvltlrinin addmlarnn qars alnmaldr.
z nvbsind Cnubi Qafqazda nfuzunu artrmaqla ran znn regionun
byk dvlti statusunu mhkmlndirmk imkan ld ed bilr ki, bu da yen
d hmin Qrbi beynlxalq almd bu lknin mvqeyi il hesablamaa mcbur
edr. znn Qafqaz siyastind Tehran sasn Qrb qar duran real qvv
kimi Rusiyaya gvnir, bu arada is Ermnistanla kifayt qdr sx siyasi v iqtisadi
laqlr qurur.
Xzr blgsind beynlxalq mkdal, o cmldn onun enerji v bioloji ehtiyatlarnn mnimsnilmsi sahsind mkdal dstklmkl ran trfi burada
hr hans blgdn knar lklrin hrbi itirakna qar qtiyytl x edir.
Btvlkd is Rusiya kimi, ran da son on illr rzind bir-birini vz etmi
Bill Klinton, oul Bu v Barak Obama administrasiyalar trfindn artmaqda
olan tzyiqi z zrind duymaqda davam edir. Bu is mumn Xzr blgsin
aid bir sra fundamental msllrd, ilk nc Qrbin bu blgd geosiyasi baxmdan stnlyn yol verilmmsi mslsind bu iki lknin mvqelrinin birbirin yaxnlamasna sbb olur.
rann z nv proqramn hyata keirmy can atmas is Qrbin, ilk nvbd
AB-n v srailin qeyri-adekvat reaksiyasna sbb ola bilr. Bu is Byk Orta
rqd hrbi-siyasi vziyyti kkndn dyi, digr Xzryan lklr bir yana,
hm rann z, hm d Rusiya n drin geosiyasi nticlr gtirib xara bilr.
Bununla bel, Xzr blgsind hadislrin baqa inkiaf variantlar da istisna
olunmur.
Nigar Dnyamalyeva,
siyasi elmlr namizdi
4 avqust 2014
52
II FSL
Masir dnya nizam
byk dvltlrin siyasi xttlri
2.1.Beynlxalq bhranlar v ya kimlr nec qazanr?

Sovet ttifaqnn squtundan sonra dnya ictimaiyyti artq mhariblrin,
mnaqilrin, qardurmalarn sona atdn, nhayt briyytin dinc v minamanlq raitind yaayacan dnmy balamd. nki tarix briyyt
misli grnmmi bir frst yaratmd. Ax nec olmasa da, dnyann r qvvsi
hesab olunan totalitar sistemin dayaq nqtsi SSR yxlm, azadln, insan
hquqlarnn simvolu olan Qrb demokratiyas qalib glmidi.
Lakin briyytin bu arzusu el gzlnd d qald. Yaxn tarix gstrir ki,
dnya zr dvltlraras mhariblr, inqilablar, syanlar, vtnda mhariblri,
dvlt evrililri sona atmaq vzin, 1990-c ildn bri daha da artmdr.
Bel ki, aradrmamza sasn, 1991-2014-c illr rzind dnya miqyasnda
13 lknin torpaqlar baqa lk trfindn ial edilmi, 77 inqilab v ya syana
chd hadissi ba vermi, 44 vtnda mharibsi meydana glmi (onlardan 10-u
davam edir- raq, fqanstan, Suriya, Kolumbiya, Filippin, Papua-Yeni Qvineya,
Uqanda, Somali, Ymn, Myanma) v 84 dvlt evriliin chd olmudur
(onlardan 37-si ba tutmudur).
Hazrda iqtidarda olan 1 sultan (Oman), 9 prezident (Ekvatorial Qvineya,
Uqanda, Burkina-Faso, Sudan, ad, Qambiya, Konqo, Mavritaniya, Qvineya
Bisau, Misir) v 2 ba nazir (Kamboca, Fici) hakimiyyt dvlt evrilii yolu il
glmidir.
Masir inqilablarn qanunauyunluqlar
Son illrd post-sovet lklrindki rngli inqilablar v rb dnyasndak
tlatmlr diqqtlri bir daha bu hadislrin analizin ynltdi. Buna gr
d, budfki tdqiqatmzda nmun olaraq bu inqilablar thlil etmy v
qanunauyunluq tapmaa alacaq.
Aydn kild grnr ki, bu gn dnyada meydana gln bu cr bhran
situasiyalar geni razini hat ets d, ortaq meyarlar paylar- onlarn demk
olar ki, hams knardan eyni ssenari sasnda idar olunur. Bu da sbbsiz deyildir.
Bu hadislrin eyni mrkzdn idar olunmasn ifad etmy sas vern
amillrdn birisi sadc onlarn arlarnn v metodlarnn bnzr olmas deyil,
hminin eyni aktorlarn bu aksiyalarda fal itirakdr. Misal n, 1998-2003-c
illrd Serbiyada Miloevi qar faliyyt gstrn v birbaa AB dvlti (USAID,
NED, IRI)[i]trfindn maliyyln Otpor! gnclr hrkat bu inqilablar n
54
nmun tkil etmidir. Grcstanda Kmara, Ukraynada Pora v Vidsich,

Belarusiyada Zubr, Albaniyada MJAFT!, Rusiyada Oborona, Qrzstanda
KelKel, Misird 6 aprel gnclr hrkat bunlarn yani sbutudur.
nqilablarn v dvlt evrililrinin hazrlanmas v hyata keirilmsin
glinc, bu uzun bir prosesdir v btn vasitlrin sfrbrliyi il, mtkkil
qaydada v demk olar ki, eyni ssenari sasnda hyata keirilir.
Qsaca ifad edrsk, bu inqilablar bel tkil olunur v hyata keirilir:
vvlc hdf lk myyn olunur. Hdf lknin myyn olunmasnda
geosiyasi meyarlarla yana (Ukrayna, Grcstan, Qrzstan) geo-iqtisadi
meyarlar da (neftl zngin rb lklri) hmiyyt ksb edir.
Tcrb gstrir ki, demokratiya v insan hquqlar msllri bel inqilablarn
hyata keirilmsind stimul tkil edir v sasn 17-25 yandak, siyasi tfkkr
formalamam insanlarn potensialndan istifad olunur. rb inqilablarnn ba
verdiyi lklrd is gnclrin cmiyytd oxluq tkil etdiyini, elc d onlarn
thsil sviyysinin yksk olmadn nzr alsaq, ktlnin idar olunmasnn
xarici qvvlr n n qdr asan olduunu tsvvr etmk mmkndr.
Bundan sonra is ictimai ryin formaladrlmas n tbliat-tviqat prosesi
balanlr. Bu mrhld sehrli szlr olan demokratiya, insan hquq v
azadlqlar balca yer tutur. Bellikl, insanlarda v beynlxalq ictimaiyytd hdf
seiln lklrd demokratiya krizinin mvcudluuna dair ry formaladrlr.
Ryin formaladrlmas n bir sra beynlxalq QHT-lrin aktiv itirak tlb
olunur. Hmin QHT-lr v onlarn maliyyldirdiklri yerli QHT-lr lkdki
demokratiya boluuna dair hesabatlar hazrlayr. Amnesty International,
Human Right Watch, Open Society, Freedom House kimi QHT-lr rb
inqilablar v post-sovet mkanndak rngli inqilablar zaman olduqca fal
olmudu[ii].
Daha sonra o hesabatlar byk media vasitsil geni kild tbli olunur.
BBC, CNN, Bloomberg, l-Czir, Azadlq Radiosu, The Guardian kimi KV-lrin
bu sahd vzedilmz rolu vardr[iii].
Bundan sonra is xaricdn maliyyln yerli QHT-lr v mxalift mitinq
prosesini baladr. Burada sosial bklrin sfrbrlik funksiyasndan geni
istifad olunur. Tsadfi deyildir ki, el son inqilablarda Facebook v Twitter-in
rolu zn aq kild bruz verdi[iv].
Bundan sonrak mrhld yen d mediann, xsusil d vizual mediann
zrin ar yk dr- mitinqlri durmadan, bzn 15 dqiqd bir arpc kild
55
nmayi etdirmk. sasn is nmayiilrin sx olduu mkan kameralarn fokus

nqtsini tkil edir.
Belc prosesin qeyri-rsmi fazas z ilkin funksiyasn yerin yetirmi olur v
proses rsmi mstvid davam etdirilir. Bzi dvltlr drhal msly mdaxil
edir, demokratik qvvlr dstk verilir, beynlxalq tkilatlar, xsusn BMT
T rivsind tcili iclaslar tkil olunur, qtnamlr qbul olunur. Bzn
is qtnamlr bir ne saat sonra icra olunur, halbuki 50 ildn artqdr icrasn
gzlyn qtnamlr d vardr ki, sla yada dmz.
Nvbti mrhl is real addmlarn atlmasdr- nmayiilr vandalizm
balayr, trafa hcum edir v s. Arada nmayiilr v thlksizlik qvvlrin
at alr v vziyyt daha da grginlir. Vizual media da bu mrhlnin aktiv
itiraksdr.
Bunun ardndan nmayiilrin lind silah peyda olur. Nmayi silahl syana
evrilir.
Sonras is rb dnyasnda olduu kimi....
Demokratiya, insan hquqlar namin yaanan qtllr, sonu grnmyn
intihar hadislri, aclq, sfalt v s.
lkni xilas etmk n is tk yol grnr- koalisiya qvvlrinin lkd
qalmas v lky nzart etmsi. halid yaranan qorxu budur ki, onlar
kilslr lk v region qara bilr. Bu gn NATO qounlarnn fqanstandan
kilmsindn sonra prosesin nec inkiaf edcyi he ks blli deyil.
Bhran situasiyalar kim n qazandrr?
Bugnk inqilablarn tkilind v hyata keirilmsindki oxarlq onun eyni
mrkzdn idar olunduunu sylmy sas verir.
O zaman sual yaranr - bunlar tkil etmkd mqsd ndir? Baqa deyil, bu
cr bhran vziyytlri kimlrin iin v nec yarayr?
Tcrb gstrir ki, btn mnaqilrin digr motivlri il yana, mtlq
surtd o v ya bu kild iqtisadi motivlri vardr.
Beynlxalq mnasibtlr sistemind Mharib iqtisadiyyat konseptinin
banisi, Kanadal alim Filip L Biyon qeyd edir ki, bzi dvltlr iqtisadiyyatlarn
mhariby indekslyirlr [v]. Belc, bzi qvvlr bhran situasiyalarndan
iqtisadi qdrtlrini artrmaq n mhartl istifad edir v nticd qazanan
onlar olurlar.
Bhrann qazanclar is mxtlif killrd zn bruz verir.
56
Birincisi, bu cr bhran vziyyti byk dvltlr regionda nfuzlarn

gclndirmk v bu lklri z nzartlri altna keirmk imkan yaradr. Bu
vziyyt byk dvltlrin gclr tarazlna tsir etdiyi kimi, onlarn iqtisadi
qdrtinin d artmasna thf verir. Son illrd inqilablarn ba verdiyi lklrin
iqtisadi vziyytin nzr salsaq, inqilablarn v dvlt evrililrinin ba verdiyi
lklrin srvtlrinin n olduunu aydn kild grmk olar.
Mnaqilrin yaand Tunisin, Misirin, Liviyann, raqn, Suriyann, elc d
potensial mnaqi mnbyi kimi grnn rann enerji mnblri (neft v tbii
qaz) il zngin olmas bu lklri cazibdar hala gtirir.
Hminin fqanstann dnyada tirykin 76%-ni istehsal edn dvlt olmas
da eyni mtlblrdn xbr verir. Maraqldr ki, fqanstanda narkotik maddlrin
istehsal NATO-nun hrbi qvvlrinin bu lky yeridilmsindn sonra 40
df artb[vi]. BMT-nin hesabatna sasn, narkoticartin illik beynlxalq qeyriqanuni ticartdki yeri hl 2005-ci ild txminn 321 milyard AB dollar tkil
edirdi[vii]. gr bu gn dnyada istehsal olunan tirykin 76%-nin fqanstann
payna ddyn v yerli fermerlr hr kiloqram n 300 AB dollar dnn
maddnin bazarda sat qiymtinin txminn 17 min AB dollar tkil etdiyini
nzr alsaq, bu lknin nec yal tik olduunu qeyd etmy lzum qalmr.
Bzi lklrd dflrl dvlt evriliinin ba vermsi, digrlrind is illrl
vtnda mhariblrinin aparlmas bunlardan da kimlrin qazanc ld etmsi
dediklrimizin yani sbutudur. Nmun n dey bilrik ki, son 50 ild
fqanstan v Tailandda -8; Haitid -7; Honduras, Suriya, Mavritaniya, Nigeriya,
Syerra-Leone v Uqandada -6; Burkina Faso, Burundi, Qana v Mrkzi Afrikada
-5; Boliviya, Efiopiya v Misird -4; Pakistan, raq v lczaird -3 dvlt evrilii
olmudur. Bu siyahn daha da uzatmaq mmkndr.
Mhariblrin, mnaqilrin, inqilablarn, dvlt evrililrinin ba verdiyi
Afrika, Yaxn rq, Latn Amerikas lklrinin tbii srvtlrini v digr iqtisadi
resurslarn nzr alsaq, dey bilrik ki, bhran vziyyti bzi byk dvltlr
bhran irisind olan lklrin tbii srvtlri v iqtisadi resurslar zrind nzart
imkan yaradr.
kincisi, mhariblr, inqilablar v vtnda mhariblri mnaqi
trflrind silah ehtiyac yaradr ki, bu da n ox silah istehsallarnn ilrin
glir- onlar z khnlmi v istifad mddti tm silahlarn mnaqi trflrin
satrlar. Hesablamalara sasn, qlobal miqyasda bir il rzind silahlara xrclnn
pulun mbli 1,7 trilyon AB dollar tkil edir[viii].
57
Tsadfi deyildir ki, Stokholm Slh Tdqiqatlar nstitutunun aradrmalarna

gr, son 12 ild dnyada silah ixracna gr 1-ci yeri AB, 2-ci yeri Rusiya, 3-c yeri
Almaniya, 4-c yeri Fransa, 5-ci yeri in, 6-c yeri is Byk Britaniya tutur[ix].
Maraqldr ki, dnyada slhn v min-amanln qorunmasnn tminats olan
BMT T-nn 5 daimi zvnn hams, elc d G-8 deyiln inkiaf etmi lklrin
5-i bu alt dvltin arasnda yer alr.
ncs, etiraf etmk lazmdr ki, dvlt evrilii hyata keiriln Latn
Amerikas, Yaxn rq v Afrika lklrinin ksriyyti demokratik prinsiplrl
idar olunmayan, insan hquqlarnn qorunmad avtoritar rejimlr trfindn
idar olunur-yni bu lklrin liderlri xalqn onlar dstkldiyi n deyil,
silah gcn iqtidara gliblr. Onlar is iqtidarda tutan yen d xalq deyil, xarici
havadarlarn dstyi olmudur.
Bu liderlr is hakimiyytd olduu mddtd lknin srvtlrini talam, bu
srvtlrin byk bir hisssini onlar dstklyn xarici havadarlarna-demokratik
qrb dvltlrin, onlarn transmilli irktlrin, elc d liderlrin vermi, zlri
n ayrdqlar pullar is yen d Qrb lklrinin banklarnda saxlamlar.
Misal n, rb inqilablarndan sonra devriln liderlrin xarici banklardak
srvtlri bel hesablanmd: mxtlif mnblr sasn, Tunis lideri Ben Alinin
17 milyard AB dollar [x] , Misir Lideri Hsni Mbarkin 70 milyard AB
dollar [xi], Liviya lideri Qddafinin 200 milyard AB dollar [xii], raq Lideri
Sddam Hseynin 100 milyard AB dollar, devirmk istdiklri rann dini
rhbri Xamineyinin is 95 milyard AB dollar[xiii]mblind srvti vardr.
Belc, bu mnaqilrin nticsind devriln diktatorlarn Qrb lklrindki
milyardlarla hesablanan srvtlri dondurularaq el hmin banklara qalr ki, bu da
kifayt qdr mbl tkil edir.
Drdncs,mnaqilr hm d insan alverilri n lverili mhit tkil
edir. Buraya cinsi istismar, mcburi mk, orqan ticarti kimi msllri daxil
etmk mmkndr. 2011-ci ilin hesablamalarna sasn, illik beynlxalq qeyriqanuni ticartin 32 milyard AB dollar insan alverinin payna dr[xiv].
Yeri glmikn, tdqiqatlar gstrir ki, bir il rzind dnya miqyasnda
txminn 70 min byrk, 20 min qara ciyr, 6 min rk, 4 min a ciyr v 3
min mdalt vzi krlmsi mliyyat hyata keirilir ki [xv], mtrilrin
ksriyyti AB, Kanada, Yaponiya, taliya, Avstraliya, Sudiyy rbistan, srail
v Omandandr[xvi]. Nzr almaq lazmdr ki, maddi, texnoloji v elmi potensial
tlb edn bu cr mliyyatlar is hr lkd aparla bilmir.
58
Hminin, nzr alsaq ki, bu gn bazarda bir byryin qiymti txminn

150 min AB dollar, bir ryin qiymti is 1 milyon 700 min AB dollar tkil
edir [xvii], v onu da nzr alsaq ki, donor tapmaq n byk problemlrdn
biridir, mnaqi zonalarndak arsiz insanlarn insan alverilrin n qazandra
bilcyini hesablamaa dyr. Orqan alverinin illik beynlxalq qeyri-qanuni
ticartdki yeri 1 milyard AB dollarna brabrdir.
Beincisi,iqtidara yeni gtiriln lider knar qvvlrdn daha ox asl vziyyt
dr ki, bu da onlar havadarlar n daha mnasib rtlr yaratmaa mcbur
edir. Bel ki, onlar baqa dvltlrin hrbi bazasnn lky yerldirilmsin icaz
verir; bhrandan sonra lknin brpas n ayrlan yksk faizli kreditlrl lk
iqtisadiyyatn kreditorlardan getdikc asl hala gtirir; o kreditlrin hesabna
kredit rtlrin uyun olaraq vvlcdn myynldiriln mallarnn bu bazara
baxl olmas imkan yaradr, brpa ilrini myyn irktlr hval edrk onlarn
lav qazanc ld etmsin imkan yaradr v s. Nticd ayrlan kredit bu kild
geri gedir, kreditorlarn bksin daxil olan qurumlar qazanr, lk iqtisadiyyat
is yen d l vziyytd qalr.
Altncs, bu cr bhran vziyytlrindn yararlananlardan biri d birja
spekulyatorlardr. Bhran shmlr zrind olduqca byk tsir malikdir v shmlr
zrind manipulyasiya nticsind mznnnin dyimsi byk miqdarda srmay
axnna tsir edir. Burada da shbt yen milyardlarla hesablanan qazancdan gedir.
Tcrblr gstrir ki, tkc mnaqilr deyil, fvqlad vziyytlr d
iqtisadiyyatlarn mhariblr indekslyn lklr n lverili mhit tkil edir.
Bel ki, tbii flaktlr zaman, bhrandan sonra lknin brpas n
beynlxalq ictimaiyyt trfindn ayrlan humanitar yardmlar baqa mqsdlr
n istifad olunmudur. Misal n, Qrb mtbuatnn verdiyi mlumata gr,
son zlzldn sonra Haitinin brpas n ayrlm humanitar yardm bu kild
paylanb: hr 1 amerikan dollarnn 42 senti flakt yardm, 33 senti AB ordusuna
yardm, 9 senti rzaq, 9 senti rzan danmas, 5 senti Haitid zrrknlr
kompensasiya, 1 sentdn az mbli Haiti hkumtin yardm, yarm senti is
Dominikan hkumtin yardm n srf olunub[xviii].
Hminin qlobal sviyyd yaylan infeksiyalar da bzi lklr drman
snayesini inkiaf etdirmy kmk ets d, ntic etibaril byk drman
irktlri satlan drmanlar saysind milyardlarla hesablanan qazanc ld etmy
nail oldular. Son illrd donuz qripi (H1N1), qu qripi (H5N1) v baqa
adlarla tannan xstliklrin yaylmas zaman insanlar bunun yani ahidi oldular.
59
Tkc onu demk kifaytdir ki, Novartis irktinin donuz qripi peyvndlrinin
satndan qazanc 2009-cu il n 1,5 milyard AB dollar mblind
hesablanmdr[xix].
Bellikl, briyyt sfalt gtirn bhran vziyytlri bzi dvltlrin
srvtin srvt, qdrtin qdrt qatr. Bel olan halda is, mnaqilrin
hllindns, bhranl status kvonun davam etmsi sz sahibi olan byk dvltlr
n daha cazibdar grnr.
Turab Qurbanov
20 fevral 2014
Mnblr
[i]http://www.theguardian.com/world/2004/nov/26/ukraine.usa
[ii]http://scholarlycommons.law.northwestern.edu/cgi/viewcontent.
cgi?article=1158&context=njihr
[iii]http://cima.ned.org/sites/default/files/CIMA-Arab%20Spring%20Anniversary%20-%200514-12.pdf
[iv]http://www.washington.edu/news/2011/09/12/new-study-quantifies-use-of-social-mediain-arab-spring/;http://www.policymic.com/articles/10642/twitter-revolution-how-the-arabspring-was-helped-by-social-media
[v]Le Billon, Dr. Philippe (2005) Geopolitics of Resource Wars: Resource Dependence,
Governance and Violence. London: Frank Cass, 288pp
[vi]http://newtimes.az/az/conflicts/196#.UwMiR2J_seo
[vii]http://www.boston.com/news/world/europe/articles/2005/06/30/un_report_puts_
worlds_illicit_drug_trade
[viii]http://www.globalissues.org/article/75/world-military-spending
[ix]http://armstrade.sipri.org/armstrade/page/toplist.php
[x]http://www.swissinfo.ch/eng/detail/content.html?cid=35363544
[xi]http://www.theguardian.com/world/2011/feb/04/hosni-mubarak-family-fortune
[xii]http://www.businessinsider.com/qaddafi-200-billion-richest-2011-10
[xiii]http://www.dailymail.co.uk/news/article-2500472/Irans-spiritual-leader-Ayatollah-AliKhamenei-revealed-run-60-BILLION-business-empire-covering-oil-ostrich-farming.html
[xiv]http://www.gfintegrity.org/storage/gfip/documents/reports/transcrime/gfi_transnational_
crime_web.pdf
[xv]http://www.gfintegrity.org/storage/gfip/documents/reports/transcrime/gfi_transnational_
crime_web.pdf
[xvi]http://www.foreignpolicy.com/articles/2005/01/05/organs_without_borders.
[xvii]http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/10146338/Organ-trafficking-a-deadly-trade.html
[xviii]http://www.huffingtonpost.com/2010/01/27/haiti-government-gets-1-p_n_438938.html
[xix]http://www.businessweek.com/globalbiz/content/nov2009/gb20091124_846373.htm
60
2.2. Masir dnya: qlobal idaretm mmkndrm?

Mtxssislr bir ne ildir ki, beynlxalq mnasibtlr sisteminin yenilmsi
zrurtini vurulayrlar. Htta dnyann yeni geosiyasi nizamnn formalamas
ehtiyacndan danrlar. Lakin bu kimi fikirlr hllik konkret ttbiqini tapmayb.
Bununla qlobal miqyasda idaretm mslsi xeyli qlizlib. Yaranm bu
vziyytdn x yolu kimi BMT v baqa nfuzlu tkilatlarda islahatlarn
aparlmas tklif edilir. Hmin msld d real addmlar atlmr. BMT T-nin
zvlrinin saynn artrlmas bel xlmaza db. Bununla bal analitiklrin irli
srdy ideyalar maraq dourur.
Geosiyastd yeni yanama: frqlilikdn vahid mvqey doru
Son illr qlobal geosiyastdn ikayt ednlrin say artb. Beynlxalq
mnasibtlrin tnzimlnmsi mexanizmlrini ciddi surtd tnqid ednlr d az
deyil. BMT, NATO, Dnya Ticart Tkilat, mumdnya Bank, Avropa uras,
ATT v s. kimi tkilatlarn artq smrsiz faliyyt gstrdiyi haqqnda geni
thlillr verilir. Dndrcdr ki, bu cr tnqidi v xeyli drcd bdbin
mvqenin sas vardr. nki son zamanlar dnyann mxtlif regionlarnda zn
gstrn mnaqilr, ziddiyytli geosiyasi situasiyalar, dvltlraras ixtilaflar
demk olar ki, effektiv hllini tapmr.
Dnyann byk dvltlrinin siyastilri bu vziyyti qbul edirlr.
Msln, Barak Obama 2008-ci il sekilri rfsi beynlxalq tkilatlar
yenildirmk zrurtini tez-tez vurulayrd. Onun mntiqin gr, kinci dnya
mharibsindn sonra formaladrlm beynlxalq mnasibtlr sistemi artq
smrli deyil, tkilatlarn strukturu v funksiyalar masir dnyann arlarna
cavab vermir. Srtl dyin thlklr qar durmaq n yeni dnya institutlar
yaradlmaldr. V yaxud mvcud olanlarda ciddi dyiikliklr ba vermlidir (bax:
Stewart Patrick.The Unruled World/ Foreign Affairs, 2014, 1).
Rusiyann kemi xarici ilr naziri (1998-2004) v Thlksizlik urasnn
katibi (2004-2007) olmu qor vanov da dnyann yeni geosiyasi nizama ehtiyac
olduunu vurulayr. O, bir qdr d konkretldirrk, beynlxalq mnasibtlr
sisteminin kkl surtd yenilmsi prosesinin uzun sr bilcyini proqnozladrr.
.vanov bununla bal yazr: ...ken srin 80-ci illrindn balayan dnya
sisteminin fundamental surtd yenidn qurulmas prosesi he d baa atmayb;
bel grnr ki, biz dyiikliklrin uzun tarixi dvrnn yalnz ortasndayq. Bir
61
ox transformasiya tendensiyalar hllik gc toplayr; onlarn qarlql tsirlrinin

nticsi tam miqyasda yalnz bir ne onilliklrdn sonra zn gstrck (bax:
. XXI ? /
, 2011,4).
Rusiyal siyasti thlilini davam etdirrk bel qnat glir ki, 2001-ci ild
beynlxalq mnasibtlr sistemind kkl islahatlar aparmaq, beynlxalq hquqda
dyiiklik etmk, BMT-nin qurulu sistemini yenidn formaladrmaq olard
(burada AB-da trdiln 11 sentyabr terror hadissi nzrd tutulur mllif).
Ancaq Vainqtonun yalnz z maran gdmk siyasti bu prosesin qarsn
ald. Bunlarn sonu is regional mnaqilrd dalanlarn yaranmas, Amerika
hrbi bdcsinin iirdilmsi, hminin btn dnyada anti-amerikan hvalruhiyysinin ykslmsi oldu. Bununla da taktiki diplomatik qlblr srtl
strateji mlubiyytl vz olundu (bax: vvlki mnby).
Maraqldr ki, Qrb v Asiya (msln, in, Hindistan, Sinqapur, Malayziya
v s.) analoji qnatddirlr (bax:Ramesh Thakur.The United Nations and the
United States / Russia in Global Affairs, 2011, 4). Yuxarda mqalsin
mracit etdiyimiz S.Patrik d eyni fikirddir. Reallq ondan ibartdir ki, ken
mddt rzind B.Obamann da vd etdiyi istiqamtd he bir sasl yenilm
ba vermyib.
Regional tkilatlar v qlobal mkan: uzlama imkanlar
Bs x yolu ndn ibart ola bilr? Start Patrikin proqnozuna gr,
mvcud razlamalar tamamlayan lav mqavillr imzalanmaldr. Regional v
subregional tsisatlar qurulmaldr. Dvlt-zl blm trfdal yaradlmaldr.
Davranlarn qeyri-formal kodekslri formaladrlmaldr (bax: Stewart
Patrick. Gstriln mqalsi). Ancaq bu dyiikliklr hans mexanizm zr
realladrlmaldr? Mslnin bu trfi qaranlqdr. nki, slind, 10 il bundan
qabaq hmin proseslr zn gstrmy balayb. Lakin bu mddt rzind
praktiki olaraq dvltlr ciddi he bir i gr bilmyiblr. Bunun is konkret
sbblri vardr.
Analitiklr Yan Bremmer v Devid Qordonun fikrin gr, kollektiv qlobal
rhbrlik praktiki olaraq mmkn deyildir. nki dvltlrin maraqlar bir-birindn
ox uzaqdr. Geosiyasi gclr yaynlab. Maraqldr ki, oxtrfli tkilatlarn say
hddindn oxdur. Artq kollektiv faliyyt BMT v baqa beynlxalq tkilatlar
rivsind ba vermir. Hkumtlr htta keici maraqlar tmin etmk n
62
mxtlif regional tkilatlara ba vururlar. Nticd, vziyytin dyimsi il bu

kimi tkilatlar da ya dalr, ya da baqa bir formata transformasiya olur.
Yekun mnzr is acnacaqldr. Dnyada bir-birini qbul etmyn v
dayanql mkdalqda maraql olmayan oxlu sayda koalisiyalar formalar.
Onlarn hr birinin daxilind is kifayt qdr ziddiyytlr mvcud olur. Msln,
dniz quldurluuna qar Hind okeannda oxlu sayda dvltin hrbi-dniz
donanmasnn itirak etdiyi dstlr yaradlb. Bura geosiyasi maraqlar bir-biri il
yaxn olmayan lklrin silahl qvvlri daxildir. Msln, AB, in, Hindistan,
ran, Rusiya, Sudiyy rbistan, Ymn v s. Bu cr birlm uzunmddtli ola
bilmz v smrsi d ox az olur.
Onu demk lazmdr ki, Byk skkizlik (G-8), Byk iyirmilik (G20), BRICS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, in, Cnubi Afrika Respublikas)
qrupu, anxay mkdalq Tkilat (T) v s. qurumlar da lazmi smrni
vermir. Btn bunlar qlobal miqyasda faydal olmayan idaretm v nzartetm
mexanizmlrini meydana gtirib. Sanki dnya ayr-ayr nfuz dairlrin blnr
v hans tkilatn gc harada atrsa, orada aalq edir. Bu, maliyy, shiyy,
ekologiya v digr sahlr aiddir. rti olaraq hmin prosesi paralanm qlobal
idaretm adlandrrlar (bax: vvlki mnby).
Nhayt, bir mqam mtlq vurulamaq grkdir. Biz, regional tkilatlarn
diqqt alnmasn nzrd tuturuq. Msl ondan ibartdir ki, hazrda konkret
blg rivsind meydana gln problemlri hll ed biln v hmin sviyyd
inteqrasiyaya imkan yaradan bir sra tkilatlar mvcuddur.
Bir trfdn, hmin tkilatlar arasnda rqabt yaranr, digr trfdn is,
onlarn BMT rivsind faliyytlrini koordinasiya etmk ehtiyac meydana
xr. Bu mmkn olsa, BMT-nin faliyytini xeyli drcd smrlildirmk
imkan yaranard.
Gerklik beldir ki, uzun illrdir mvcud olan hmin problemi hll etmk
mmkn olmur. Regional tkilatlarn ld etdiklri nticlri BMT rivsind
mumildirmk v yekun qrar qbul etmk imkan ox azdr. Buna gr d
beynlxalq miqyasda yeni mnasibtlr sistemini formaladrmaq hlli ox tin
olan v ziddiyytli mqamlar znd ehtiva edn vzify evrilib.
Btn bunlardan S.Patrik bel bir ntic xarr ki, mkdalq formatna
yeniliklr etmk lazmdr. Burada zl sektorun rolu artrla bilr. Qeyri-formal
qaydalar rivsind frqli v effektiv mkdalq modeli tapmaq olar. Bu kimi
dyiikliklr mstvisind is BMT-d islahatlara chd etmk mmkndr.
63
Bel bir yanama qlobal miqyasda idaretmd msbt nticlr ld etmy

imkan ver bilr. Tbii ki, bu, XX srdki kimi kimlrins tam hkmranl v liderliyi
anlamna glmir. Ancaq yaranm vziyytd he bir ntic ld etmmkdns,
nlrs nail olmaq daha yaxdr. Tssf ki, dnyann byk dvltlri bu cr
sasda beynlxalq mnasibtlri yenildirmk zrind fikirlmirlr. Bel
tkliflr ideya olaraq qalr. Zaman is he ksi gzlmir v kimsy gzt getmir.
Uduzan btvlkd briyyt olur.
Leyla Mmmdliyeva
28 fevral 2014
2.3. nc dala geosiyasti:

dnya liderliyinin yeni modeli axtarlar
Son zamanlar mtxssislr yeni geosiyasi yanamalarn formalamaqda
olduunu vurulayrlar. Bu proses dnya miqyasnda mahid ediln siyasi
dyiikliklrl laqlidir. Meydana xan mxtlif ziddiyytlrin aradan qaldrlmas
qlobal miqyasda hmiyyt ksb edir. Bunun n smrli elmi yanama
taplmaldr. Tannm geostrateqlrin bu aspektd fikirlri maraq dourur.
Dvltdaxili thlklr v beynlxalq alm
Bir sra mtxssislr masir dnyann siyasi transformasiyalarn drk etmk
n yeni elmi yanamalarn hazrlanmal olduu qnatinddirlr. Onlar msly
qlobal miqyasda geosiyasi mhitin mrkkblmsi v qeyri-myynliklrin
oxalmas aspektind nzr salrlar. Hmin kontekstd daha ox vurulanan bir
ne mqam mvcuddur (bax: .
/ , 28.10.2013).
Hr eydn vvl masir dnyada dvltdaxili thdidlrl dvltlraras
mnasibtlrdki thlklr arasnda daha sx laqnin yaranmasna iar edilir.
Bu hqiqtn d indiki tarixi mrhld lokal v qlobal thlksizliyin tmini
aspektind olduqca aktual mqamdr. Mslnin mahiyyti istniln lk daxilind
meydana gln thdidlrin hm d beynlxalq miqyasda ks-sda vermsindn
ibartdir. Bel ki, Mrkzi Asiya v ya Afrikada hanssa razi, demoqrafik, siyasi v
ekoloji problemin kskinlmsi eyni zamanda qlobal thlksizliy qorxu trdir.
Son illrin tcrbsi bu tezisin doruluunu tamamil tsdiq edir. Suriya v ya
fqanstanda mahid ediln daxili mnaqilrin kskinlmsi dnya geosiyasi
64
mhitind silklnmlr yaratmaqdadr. Xsusil, Suriya mslsi hl d qlobal

siyastin aktual problemi olaraq qalr. Onun hllindn Yaxn v Orta rq, Qafqaz,
Mrkzi Asiya v btvlkd Avrasiya mkannda slhn brqrar olub-olmamas
asldr.
Baqa bir misal olaraq Mrkzi Asiya dvltlrinin imli su il bal bir-biri il
mnaqiy girmsi ehtimalnn ykslmsini gstrmk olar. Hazrda zbkistan,
Tacikistan v Qrzstan arasnda hmin probleml laqdar qarlql ittihamlarn
gclndiyi mahid edilir. Bunun dvltlraras mnaqiy evrilmsi ehtimaln
inkar etmirlr. Eyni vziyyt Yaxn rq v imali Afrika lklri arasnda mahid
edilir. Bzi ekspertlr htta Yaxn rqd nvbti mharibnin imli su il laqdar
olacan proqnozladrrlar.
Baqa misallar da gtirmk mmkndr. Lakin bununla mslnin mahiyyti
dyimir: dvltdaxili ziddiyytlr beynlxalq miqyasda ciddi ks-sda dourur. Bu
tendensiyaya byk dvltlr reaksiya verirlr. O cmldn onlar idarediln xaos,
yumaq gc v dolay tsirlr kimi yeni geosiyasi texnologiyalardan istifad
edirlr (bax: vvlki mnby). Bu mqam dnya miqyasnda geosiyasi aspektd
qeyri-myynliklrin artmasn rtlndirn faktorlardan birini ifad edir.
Problemin hmin trfi zrind geni dayanmaa ehtiyac vardr. Hazrda
Qrb geosiyastilri arasnda hans siyasi kursun seilmsi trafnda mzakirlr
gedir. Zbiqnev Bjezinski qlobal hegemonluq dvrnn arxada qald ideyasn
irli srr (bax: :
/ , 23.10.2013). 85 yal mhur analitik masir
mrhld Amerikann xarici siyastd kifayt qdr ustalqla hrkt etmdiyini
vurulayr. O, indi dnyann yegan lideri olmaq iddiasnn sassz olduunu deyir.
Qlobal hakimliyin sonu
Z.Bjezinskinin fikrin gr, masir dnyada qlobal hakim olmaq prinsipc
mmkn deyil. 1990-c illrdn sonra AB 13 il fvqlgc olub. Bunu hr ks etiraf
edirdi. Ancaq indi biz hmin vziyytd deyilik. Onu brpa etmk ehtimal da
ox azdr... Bir lk olaraq anlamalyq ki, dnya mqayis edilmyck drcd
mrkkb olub, thlk potensial ox ykslib. Yaxn onilliklrd mttfiqlr
yox, bizim maraqlar he olmazsa qismn bln trfdalarn mvcudluu tlb
olunacaq (vvli mnby).
Onu vurulayaq ki, 2012-ci ild iq z grm qsaca Strateji bax adlanan
kitabnda tannm strateq yuxarda qeyd ediln mqamlara geni yer verib. O,
snn Qrb, Amerika arzusunun sonu, in yox, xaos v s. kimi ifadlrl
65
qlobal geosiyastin faktiki olaraq yeni mrhly qdm qoyduunu diqqt

atdrb (bax: Zbigniew Brzezinski. Strategic Vision: America and the Crisis of
Global Power. Basic Books, 2012, p.224 ). AB XXI srd yalnz qlobal siyasi
canlanmaya rhbrlik ed bils, z liderliyini saxlaya bilr.
Burada shbt hans rhbrlikdn gedir? Z.Bjezinski dnyann mxtlif
regionlarnda siyasi aktivliyin artq dnmz xarakter aldn qbul edir. Bunun
lamti olaraq dnyada qarlql tsirlr v qarlql aslln artmasn gstrir.
Hmin faktorun meydana glmsinin bir sbbi ani vizual kommunikasiya
vasitlrinin srtli inkiaf il baldr. Digr sbb is az inkiaf etmi lklrd
gnclrin stnlk tkil etmsi v onlarn siyasi baxmdan evik davranmasdr.
Bunlara sosial hquqlar pozulmu sosial ksimi d lav etmk lazmdr (bax:
vvlki mnb, s.43).
Mtxssislr bu fikirlrin arxasnda Amerikann Qrbin lideri kimi z
iradsini dnyaya qbul etdirmsinin dayandn iddia edirlr (bax: ms.,
. / Terra America,
30.10.2013). Lakin amerikal analitik burada mzmunca tamamil baqa
liderlikdn danr.
Onun mvqeyin gr, AB dnyann btn regionlarnda mahid ediln siyasi
falla z maraqlar mstvisind mdaxil etmlidir. Konkret olaraq, onu yatrtmaq
v ya gc vasitsi il z maraqlarna ynltmy almamaldr. Sadc, proses
qatlmadan onu idar etmlidir. Bunun n mhz nc dala geosiyastinin
texnologiyas ttbiq olunmaldr. Onun sas xsusiyyti klassik mnada prosesi idar
etmdn idaretmy v onu nzartd saxlamaa nail olmaqdr.
Bu cr yanamada qlobal miqyasda bir ne gcl geosiyasi oyununun itirak
etdiyi bir mhit yaranr. Mxtlif regionlarn liderlri mvcud olur. Onlar arasnda
myyn mbarizlr gedir. Btn hadislrin zirvsind is strateji tsir gstr
biln lider Amerika dayanr!
Grnr, yuxarda baxlan kontekstd nc dala geosiyasti reallqda
dnya liderliyi urunda frqli mzmunda mbariznin yeni modelidir. Burada
oxlu sayda aparc geosiyasi oyunularn mvcudluu qbul olunur. ndi sas
siyasi gedilr hmin aparc dairlrin idar edilmsin ynlmlidir. Tbii ki, bu
rtlr daxilind klassik anlamda vahid lider olmaq mmkn deyildir.
Bunlardan bel ntic xarmaq olar ki, indi geosiyast mahiyytc yeni
mzmun sviyysin qalxr. Lakin bu proses qlobal miqyasda thlklrin aradan
qaldrlmasna tin ki, xidmt etsin. Sadc, byk dvltlr daha mrkkb v
inc oyunlar qurmaqla yen hakim olmaa alrlar. Briyytin bu proseslrdn
66
daha sabit inkiaf v slhprvr vziyyt kecyini proqnozladrmaq xeyli

tindir.
Onu demk lazmdr ki, n masir elmi terminlrdn istifad edib, tkmil
geosiyasi nzriyy yaradlsa bel, o insann inkiafna xidmt etmirs, thlklidir.
Msln, idarediln xaos, zntkiledn cmiyyt, bifurkasiya cmiyyti,
qeyri-xtti v dayanql inkiaf v baqa masir terminologiyadan bol-bol
yararlanmaq olar. Ancaq sas mqsd yen hanssa dvltin v ya dvltlr
qrupunun digrlri zrind diqtsini tmin etmkdn ibart olacaqsa, dnya
bundan he n qazanmayacaq.
Bu sbblrdn, mslman dnyasnda mahid ediln siyasi canlanman
hmin mkann lklrin qar istifad etmk chdlri nvbti byk shvdir.
Siyasi v geosiyasi aspektd daltsizlik v qrzlilikdir. Reallqda is briyyti
yeni-yeni thlklrin alovuna atmaqdr. Oradan kimsnin, o cmldn hmin ideya
mlliflrinin salamat xa bilcyi byk bh dourur. daltli olaraq dnk!
Newtimes.az
12 noyabr 2013
2.4. Aclq geosiyasti v masir dnya

XXI srin vvllrin dnya birliyi hll olunmam ciddi problemlrl glib
xd. Onlarn arasnda partlaya gtirib xara biln v briyytin yaayb sa
qalmasna thdid yaradan problemlr daha ox zn bruz verir. Bunlar ilk nc
ekoloji, demoqrafik v onlarla sx bal olan rzaq problemlridir. Ktlvi aclq,
doyunca yemmk bu v ya digr kild Afrika, Asiya v Latn Amerikasnn
btn inkiaf etmkd olan lklrin toxunmudur.
Sosial hadis kimi aclq briyyti tarix boyu mayit etmi, I srd d z
aktualln itirmmidir.
Braziliyann tannm antropoloqu Xose de Kastronun hl 1952-ci ild nr
edilmi Aclq geosiyasti kitabnda deyilir: Digr canllar zrind stnlk
iddiasnda olan, tbitin qvvlri zrind bu qdr qlblr alm, zn
onun aas elan etmi insann z mvcudluq vasitlri urunda mbarizd
hlledici uur ld ed bilmmsi faktn izah etmk tin, drk etmk is bundan
da tindir. Hazrda (XX srin ortalar mllif) dnya halisinin 2/3 hisssi
daimi aclq raitind yaayr, 1,5 milyarda yaxn insann is sosial blalardan n
dhtlisi olan bu bladan yaxa qurtarmaa imkan yoxdur.
67
Hazrda iddtli hrbi mnaqilr v tbii flaktlr nticsind dnyada

bir milyarddan ox insan aclq kir. mumdnya Shiyy Tkilatnn (ST)
mlumatlarna gr, dnyann 1/3 hisssi hddindn artq bolluq raitind yaayr,
1/3 hisssi doyunca yemir, 1/3 hisssi aclq kir. Hindistan yarmadasnda
dnyada aclq knlrin 50%-i cmlmidir. Daha 40%-i Afrikada v Asiyann
yerd qalan hisssind yaayr. Aclq knlrin 10%-i Latn Amerikas lklrind
yaayr. Bu arada hr il aclqdan 15 milyon uaq lr.
Analitik agentliklrin proqnozlarna gr, 2050-ci il yaxn planetd insanlarn
say 10 milyarddan ox tkil edckdir. Bu arada sivilizasiya xarakterli demoqrafik
bhran getdikc daha qabarq kild zn bruz verckdir: rq (cnub)
sivilizasiyas adlanan sivilizasiyann (Asiya v Afrika) say Qrb (imal) sivilizasiyas
(Avropa, imali Amerika) il mqayisd getdikc daha srtli templrl artacaqdr.
Bu cr tendensiya artq indidn zn gstrmkddir. Alimlr 50-60 il bundan
sonrak mnzrni krkn planetin demoqrafik trkibinin bhranl hdd
atacan vurulayr, bunun sa qalmaq urunda real mbariz mslsini gndm
gtir bilcyini qeyd edirlr. Ehtiyatlar urunda gedn masir mhariblr enerji il
texnogen meydanalarn deyil, sadc insanlarn orqanizminin tmin edilmsi il
bal olan qardurmalarla vz oluna bilr. Ax planetd insanlarn saynn artmas
briyytin rzaqla tmin edilmsin thlk yaradr.
Bu gn Afrika v Asiyada halinin say birlikd txminn 5,4 mlrd. tkil edir.
Bu is, n az, n ox, planet halisinin -dr. Nzr alsaq ki, planetin n kasb
(ac v yarac-yartox yaayan) halisinin txminn 90%-i mhz bu qitlrd yaayr,
onda br sivilizasiyasna hans trfdn thdidlrin olduu aydn olur.
Aclq v ehtiyacn srhdlri olmur. Buna gr d I srin ortalarna yaxn
iki- df arta biln ac milyard hqiqtn d nzart edil bilinmyn partlay
thlkli sosial- aqressiv qvvy evril bilr. Bu qvv n naraz elektorat
ifadsinin z ildil biln n korrekt ifad olacaqdr.
Prvin Darabadi
tarix elmlri doktoru
8 avqust 2014
2.5. Monro doktrinas: alternativ varm?

Qlobal geosiyastd ciddi dyiikliklrin getdiyi haqqnda mtxssislr teztez yazrlar. Bu srada Pekinin yeritdiyi xarici siyast ayrca yer verilir. O cmldn,
68
Latn Amerikas lklri il mkdalq mslsind inin kifayt qdr fal

davrandn etiraf etmk lazmdr. Bu kontekstd mlum Monro doktrinasnn
artq khnldiyindn bhs olunur. Beynlxalq mnasibtlrin frqli nizamlama
sistemin ehtiyac yaranb. Lakin hllik hanssa yeni bir doktrina yoxdur. Buna
baxmayaraq, inin Cnubi Amerika dvltlri il laqlrind maraql dinamika
mahid olunur. Hmin mqam dnya siyastin z ciddi tsirini gstrir. Pekinin
qlobal miqyasda falln artrmaq niyytind olduu blli olur.
Amerikaya mdaxil etm!
inin Latn Amerikas siyasti Qrbi narahat edir. Statistik mlumatlara gr,
Pekin 2000-ci ildn hmin qit lklrin srmay qoyuluunu 12,6 milyard AB
dollar hcmindn 261,6 milyard AB dollarna qdr artrb. Bu, kifayt qdr
srtli irlilyidir. Lakin msl yalnz rqmlrd deyil. Analitiklrin qnatin
gr, in konseptual sviyyd yeni xarici siyast kursu realladrr. Bu mqamda
Pekin faktiki olaraq Monro doktrinasn inkar edn sistem ortaya qoyur (bax:
. /
, 11.08.2014).
Mlumdur ki, tarixd Monro doktrinas kimi tannan v XIX srin 20ci illrindn AB-n xarici siyastinin sasn tkil edn prinsiplr btvlkd
beynlxalq mnasibtlr sistemin ciddi tsir edib. deyann mllifi hmin dvrd
Amerikann dvlt katibi olmu Con Kuinsi Adams idi. Onun formaladrd
mddalar AB-n beinci prezidenti Ceyms Monro Konqres mruz edib.
Orada Amerika qitsin hr hans Avropa lksinin mdaxilsi Vainqtonun milli
maraqlarna toxunma kimi qiymtlndirilib. Amerika qitsinin hr hans bir lksi
mstqillik ld edirs, buna btn dnya dvltlri hrmtl yanamaldr.
Bel bir doktrinann meydana glmsi tsadfi deyildi. Hmin dvrd Rusiya,
Prussiya, Avstriya v Fransa spaniyann kemi mstmlklrin mmkn
mdaxilni mzakir ediblr. Bununla Avropann byk dvltlri Amerikadak
bir sra lklr nzarti l keirmk niyytlrini ortaya qoyublar. Rsmi
Vainqton mhz bu chd evik reaksiya verrk kontinental siyasi gclrin dnya
aal mqsdinin qarsn ksib.
C.Monro Konqres mracitind aq bildirib ki, avropallarn siyasi
sisteminin Amerika qitsind ttbiq edilmsin qtiyyn imkan vermk olmaz. O,
AB-n frqli siyasi sistem malik olduunu v onu baqa sisteml vz etmyin
mmknszlyn vurulayb.
69
Grndy kimi, Monro doktrinas hr eydn vvl siyasi xarakterlidir.

Bununla AB Amerika qitsin knar mdaxilnin yolverilmzliyini konkret
konsepsiyada ifad etmi oldu. Hmin dvrdn bu yana bu rtlr ml olunur.
O cmldn, Latn Amerikas lklri zrind AB-n hkmranl bu v ya digr
formada tmin edilir.
ndi is mtxssislr Monro doktrinasnn z tsirini itirdiyini vurulayrlar.
Bunu tsdiqlyn faktlardan biri kimi Amerikann dvlt katibi Con Kerrinin 2013c ild Amerika Dvltlri Tkilatnn qrargahndak x gstrilir. C.Kerri o
zaman qit lklrini brabrhquqlu trfda olaraq qbul etdiklrini bildirmidi.
Bu fikirlri bzi in ekspertlri mcburi etiraf kimi qiymtlndiriblr. Ola
bilr ki, bu, beldir. Ancaq Vainqtonun xarici siyast kursunda ciddi dyiikliklr
etdiyini d nzr almaq grkdir. Hmin aspektd C.Kerri sadc olaraq yeni
reallqlar ifad etmi olur.
Bunlarn fonunda Pekinin Latn Amerikas lklri istiqamtind yeritdiyi
siyastin dnlm, hrtrfli v strateji mahiyytli olduu fikrini irli srmk
olar. in prezidentinin hmin qity son sfrind mhur futbolu Pelenin n
vacib qol nvbti vurulan qoldur fikrin siyasi mzmun vermsi bu mnada ox
dndrc tsir balayr.
Pekin oyun qaydalarn dyiir?
Rsmi Pekinin bir-birinin ardnca tklif etdiyi layihlr htta n gcl
dvltlri bel heyrtlndirir. Msln, inl diplomatik mnasibtlri olmayan
Nikaraquada bel Nikaraqua kanal adlanan bir ne milyard dollarlq layihnin
realladrlmas nzrd tutulur. Argentina v Braziliyann xarici ticartind Pekin
nmli yer tutur. Peru il laqdar nhng proqramlar hyata keirilir. Maraqldr
ki, btn bunlar inin zd hr hans siyasi v geosiyasi maraq gdmdiyi fonda
ba verir.
Mslnin bu trfi il bal in prezidenti obrazl fikir sylyib. O, Meksikada
mhacirlrl gr zaman deyib ki, bir sra harnlam v tnbl lklr lini
in uzadb, onun siyastini tnqid edirlr. Ancaq onlar anlamaq istmirlr ki,
in n inqilab ixrac edir, n kasblq v aclq yaradr, n d he kim baars
vermir (bax: . /
, 11.08.2014).
Btn bunlar szn hqiqi mnasnda AB-n Latn Amerikas lklrind
nfuzunun aa ddyn dlalt edir. Burada digr byk dvltlrin hmin
70
regiondak faliyytini nzr almaq grkdir. Qitnin Braziliya, Argentina, Peru v

baqa gcl dvltlri d artq Vainqtonun siyasi v iqtisadi iradsi altnda qalmaq
istmirlr.
inin Latn Amerikasnda z mvqeyini mhkmlndirmsi tkc AB-
narahat etmir. Avropa ttifaq v Rusiya da bu cr gediatdan narazdrlar. Ancaq
onlar da myyn mqamlarda Pekinin hrktlrin haqq qazandrrlar. nki
shbt 200 ildn oxdur ki, beynlxalq mnasibtlr sistemind yer alm v
Amerika amerikallar ndr tezisin saslanan btv bir doktrinann
kmsindn gedir.
Bs Monro doktrinasn hans yeni yanama vz ed bilr? Bzi ekspertlr
obrazl olaraq Szinpin doktrinasndan danrlar. Lakin rsmi sviyyd hllik
he bir yeni sistem mvcud deyil. Problemin tinliyi bundadr ki, Monro
doktrinas aradan qalxarsa, onda bu, avtomatik olaraq AB-n yad siyasi sistemlri
qbul etmsi anlamna glr. Msln, Amerikann siyasi sistemind Avropa v ya
inin siyasi sisteminin elementlri yer ala bilr. Vainqtonun buna raz olaca
alabatan grnmr. nki bu halda dnya boyu tsiri olan demokratiya, insan
haqlar, sz azadl v s. kimi dyrlr znn indiki yerini itirmi olur. Bu is
qlobal miqyasda Amerika dyrlrinin iflas demkdir. tin ki, rsmi Vainqton
bu cr gediatla barsn.
Deyilnlrdn bel ntic xarmaq olar ki, AB beynlxalq mnasibtlr
sistemind yalnz bzi yenilmlr etiraz etmz. Mtxssislrin tez-tez yeni
dnya nizam formalar fikrini irli srmsi hllik daha ox nzri xarakter
dayr. Konkret olaraq hans yeni sistemdn shbt getdiyi mlum deyil.
Digr trfdn, rsmi Pekin hanssa yeni doktrina hazrladn inadla inkar edir.
in, mumiyytl, bu cr yanaman qbul etmdiyini, he bir siyasi v ideoloji
mqsd gdmdn qarlql faydal mkdalq modelin stnlk verdiyini deyir.
Dorudan da, Latn Amerikas lklri Pekinin siyasi, geosiyasi v ideoloji tlb irli
srmdn laqlri inkiaf etdirmk niyytind olduunu qbul edirlr. Misal olaraq
ilid qaragruhu qvvlr hakimiyyt gln zaman Pekinin onlarla mkdal
inkiaf etdirmsi gstrilir. Hmin dvrd htta SSR bel Pekin hsd aparb.
Mntiq gr, in Salvador Alyendeni devirn siyasi qvvlrl mkdalq etmmli
idi. Lakin reallq tamamil bunun ksini gstrdi. in siyasi-ideoloji frq qoymadan
qarlql faydal mkdala hazr olan istniln dvltl laqlr qura bilr.
Bu, xarici siyastd bizimkilr v baqalar prinsipindn faktiki olaraq imtina
edilmsi demkdir. in hmin sulla dnyann istniln regionunun lklri il
71
mkdaln genilndir bilir. Bununla yana, rsmi Pekinin he bir geosiyasi

mqsd gdmdiyin d inanmaq sadlvhlk olard. Dorudur, Pekin daha ox
regional miqyasl tkilatlar yaratmaa stnlk verir. Onlarn trkibind diqt
edn rolunu oynamamaa alr. Lakin BRICS-d bank formaladrmaq ideyas
gstrdi ki, in prinsipial mqamlarda z maran n kmy alr. Buna
grdir ki, Rusiya daim ondan ehtiyatlanr. Mrkzi Asiyada Pekinin faliyytinin
thlili d inin geosiyasi maraqlarnn mvcudluundan xbr verir.
Btn bunlar gstrir ki, Monro doktrinas kr demk riskli msldir.
Mmkndr ki, hmin doktrinann zaman tb. Ancaq onu daha mkmml
bir sisteml vz etmy hazr olmamaq daha qorxulu nticlr ver bilr.
Byk dvltlr bu gn kimi btvlkd dnyan deyil, zlrini dnblr.
Beynlxalq mnasibtlr sistemind dalt v demokratiyaya saslanan qaydalar
qbul olunmaynca, briyytd xaos thlksi qalacaqdr. Mnaqilrin
hllind mahid ediln trfkelik, bzi dvltlrin tcavzkar hrktlrin
gz yumulmas hmin tezisin doruluunu gstrir. Yni msl anti-Monro
mvqeyi tutmaqla mhdudlamr.
Newtimes.az
5 sentyabr 2014
2.6. Dnya gclri v nv silahinin arlar

Nv silahndan hr gn istifad olunur
Ceyms lezinger
AB-n 12-ci mdafi naziri

II dnya mharibsindn drhal sonra dnya gclri arasnda nv silahlanmas
istiqamtind qlobal, amansz rqabt balamd. Nv silah dnya liderliyi n
zmant hesab olunurdu dey, bu lklr n nfuzlu alimlri v byk hcmd
resurslar qeyd olunan sahnin inkiafna clb edirdilr. ox gman ki, ilkin
mrhllrd qlobal gc hesab olunan lklr bu rqabtin dhtli nticlrini tam
drk etmirdilr, amma bir mddt sonra atom silahnn yaylmasnn qarsn almaq
tinldiyi n aralarndak rqabt hiss olunmadan mkdala evrildi.
Nhayt 1963-c ild nv silahnn bir ne snandan sonra AB, Sovet
ttifaq v Britaniya Nv silahnn atmosferd, kosmik fzada v suyun altnda
snann qadaan olunmasna dair mqavilni imzaladlar. Dnya gclri bu
72
silah nvnn daha da yaylmasnn nv mharibsi riskini artrmas v byk

flaktlr srklycyini anlayaraq, glck facilrin qarsn almaq mqsdi
il 1965-ci ild Cenevr trksilah konfransnda danqlara baladlar.i Konfrans z
iini 1968-ci ild Nv silahnn yaylmamas haqqnda mqavilnin (NSYM)
tamamlanmas il baa vurdu v mqavil imzalanmaya aq elan olundu.ii
1975-ci ildn balayaraq mqavilnin sas stunlarn tkil edn yaylmama,
nv enerjisindn slh mqsdi il istifad v trksilah kimi rtlr riayt,
onlarn yerin yetirilmsi v mhkmlnmsini myyn etmk mqsdi il
bu gn kimi skkiz konfrans keirilmidir. Sonuncu bel konfrans 2010-cu
ild keirilmi (nvbti 2015-ci ild nzrd tutulur) v vvlki illrd olduu
kimi burada da mqavilnin sas rtlrini hat edn msllrin mzakirsi, o
cmldn yaylmann qarsnn alnmas n tminatlarn mhkmlnmsi,
nv materiallarnn qorunmas v thlksizliyi, nv silahndan azad zonalar v
institusional tdbirlr trafnda diskussiyalar aparlmdr.iii
Qanuni chtdn mqavil nv silahnn yaylmamas il bal beynlxalq
birliyin faydalana bilcyi ksr msllri hat ets d, siyasi chtdn NSYM
dvltlri nv silahna sahib olan v olmayanlara blrk brabrsizlik yaradr.
NSYM BMT Thlksizlik urasnn (T) be daimi zvn z hrbi arsenallarnda
qanuni olaraq nv silahna sahib olmaq hququnu vermkl, onlara hminin Tdki yerlrini mrlk mhkmlndirmk kimi stnlklr d verir. Ona gr d
qanuni nv silahna sahib olan bu be dvlt nv ambisiyasndan doan istniln
ara cavabdehlik dadqlarn bildirirlr. Eyni zamanda bu cr vziyyt ks
tsir yaradaraq digr lklri d nv silahna sahib olmaa hvslndirir. Qlobal
v regional liderliy can atan lklr (o cmldn NSYM- zv lklr) mxtlif
vasitlrdn istifad edrk gizlic nv silahna sahib olmaa alrlar. Misal
n, yalnz Koreya Xalq Demokratik Respublikas 2003-c ild NSYM-dn
xdn byan etdiyi halda, Hindistan, srail v Pakistan kimi lklr gizlic ona
sahib olaraq he zaman mqavily qoulmamlar. Hindistann hazrk Prezidenti
Pranab Mukerji NSYM-in dvltlri nv silahna sahib olan v olmayanlara
bldy n mqavilni yanl, diskriminasiya edn adlandrmdr.
Bzi lklri nv silahna sahib olmaa tviq edn digr sbb is nfuz
mslsi v gcllr liqasna daxil olmaq n onu vasit hesab etmlridir. Bundan
baqa nv silahnn hm regional dominantlq, hm d suverenliyin qorunmas
n alt hesab olunmas bzi dvltlrin v l-Qaid kimi terror tkilatlarnn
nv silahna sahibolma istklrini artrr. Bu is z nvbsind dnyada slh v
min-amanla ciddi thlk yaradr.
Beynlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin kemi Ba direktoru Mhmmd lBaradey gr dnyada qsa vaxt ksiyind nv silahn ld etmk gcnd olan
73
20-30 lk vardr. Hmin potensiala malik ran slam Respublikas da, mlumatlara
gr hl 1970-ci illrdn z nv proqramn mstqil olaraq inkiaf
etdirmy, beynlxalq ictimaiyyt is bu proqramn parametrlrini anlamaa
alr. 1970-ci illrin sonunda lkdki hakimiyyt dyiikliyi sbbindn ran
nv proqramn mvqqti dayandrsa da, 1980-ci illrin ortalarndan yenidn
brpa etdi. 1990-c ild z nv yanaca tsikli infrastrukturunu inkiaf etdirn
ran, artq 2001-ci ild Natanz hrind yerln urann znginldirilmsi
zavodunu tikmy balamd. 2002-ci ild rann mxfi nv proqramnn z
xmas beynlxalq birliyin ona qar mnasibtinin dyimsin gtirib xard.
2006-c ildn 5+1 formatnda (BMT Thlksizlik urasnn be daimi zv
v Almaniya) ranla danqlara balam v BMT T-d ran nv silahn
ld etmk istiqamtind hrktlrdn kindirmk n be qtnam qbul
olunmudur. v vi ran rhbrliyi is btn sviyylrd onlara qar irli srlm
ittihamlar hr df rdd etmi v faliyytlrinin srf slh mqsdi dadn
bildirmilr. Htta rann ali dini lideri li Xamneyi nv silahna sahibolman
byk gnah adlandrmdr. O, lksinin byk nv dvltlri il mbariz
n nnvi gc sahib olduunu bildirrk, ran xalqnn he zaman atom
bombasna sahib olmaa chd gstrmdiyini v glckd d bel bir fikird
olmayacan bildirmidir.vii
ran trfinin syldiyinin ksin is AB kfiyyat orqanlarnn 2013-c ild
Dnya zr Thlknin Qiymtlndirilmsi adl hesabatnda Qrbin msl il bal
baxnn frqli olduu ortaya xr. Hesabatda kfiyyat orqanlar rann nv silahn
inkiaf etdirib-etdirmdiklrin min olmasalar da, onlarn dyrlndirmlrin
gr rsmi Tehran urann znginldirilmsi, nv reaktorlar v ballistik raketlr
kimi sahlrin inkiafna mvffq olmular. Bu is onu demy sas verir ki, lk
nv baln daya bilck ballistik raketlrin dzldilmsi iqtidarndadr.viii
srail Dvltinin nv proqramnn atas hesab olunan David Berqmann
mahidlrin sasn is tbitd iki cr atom enerjisi olmadna gr, bu
enerjinin slh mqsdi il istifad sviyysindk inkiaf etdirilmsi, nv silahn
ld etmk imkann verir.ix
2010-cu ilin sonundan balayaraq bzi rb lklrind hakimiyyt dyiikliyin
sbb olan hadislr rann nv silahn ld etmk istiqamtindki istyini daha
da artrmdr. lknin siyasi v hrbi elitas min olmudur ki, gr polkovnik
Qddafi Liviyann nv proqramn dayandrmasa idi, hl d sa qalard.
Son iyirmi ild AB ran nv proqramn dayandrmaa v ya n azndan
nv enerjisindn yalnz slh mqsdlri n istifad etmy inandrmaa alr.
Bundan lav Britaniya, Fransa v Almaniya 2006-c ildn 5+1 formatna qoularaq
ranla mslni diplomatik yollarla hll etmk istyirlr. qtisadi sanksiyalarla
74
mayit olunan diplomatik chdlr ran iqtisadiyyatna gcl zrb vursa da,
hakimiyyt hl d bu hmllr davam gtir bilmidir. Beynlxalq birliyin,
xsusn d 5+1-in yanamasndan daha frqli bir yanaman is srail Dvlti
srgilyir. Mslnin hllinin yalnz hrbi yolla olduunu bildirn sraill buna
gr mttfiqlri arasnda narazlqlar ba verir.
ran kimi digr dvltlr d nv proqramn bir ox sbblr gr, o cmldn
suverenliyi qorumaq istyi, milli mqddrat anlaylar, qlobal gclrl mbariz
v ya nnvi mdafi msllrind pula qnat kimi msllr n inkiaf
etdirmk istyirlr. Digr trfdn is sve, Cnubi Afrika v Belarus kimi lklr
nv silahndan bir sra sbblr gr - inkiaf etdirm v saxlama xrclrinin ox
olmas, sanksiyalarla zlm v ya lkdaxili narazlqla laqdar imtina ediblr.
Ona gr d nv silahnn yaylb-yaylmamas mslsinin hr iki trfind
formalam mvqelr mvcuddur.
Bzi dnya liderlri sfr nv dnyas haqqnda az dolusu dansalar da,
yaxn glckd ondan imtina etmk fikrind deyillr. Son 45 ild bu maraqlar
mnaqisi digr nv silahna sahib olmayan dvltlrin, xsusn d ny gr
sahib ola bilmrik sualn vernlrin ciddi narazlna sbb olmudur. Mxtlif
aktorlarn suverenlik v thlksizlik arzusu nv silahn ox clbedici ets d, n
yksk sviyyd siyasi anlama hl d mmknszdr.
BMT v digr nfuzlu beynlxalq tkilatlarn mqsdlrindn biri d
dnyada slh v thlksizliyi qoruyub saxlamaq, kollektiv tdbirlrl slh olan
thlklrin qarsn almaq v aradan gtrmkdirs, ny gr onlar nv silahn
bu cr thlklrdn hesab etmir v onu tamamil qadaan etmirlr? Bu sual is
hl d aq olaraq qalr.
Ramid Namazov
i Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons.
ii U.S. Delegation to the 2010 Nuclear Nonproliferation Treaty Review Conference, http://www.
state.gov/documents/organization/141503.pdf.
iii NPT Review Conferences and Preparatory Committees http://www.un.org/disarmament/
WMD/Nuclear/NPT_Review_Conferences.shtml
iv IANS, India seeks Japans support, call NPT flawed, Whereincity News, http://www.
whereincity.com/news/3/15197.
v Robert D. Blackwill, Elliot Abrams, Robert M. Danin and Richard A. Falkenrath, Iran: The
Nuclear Challenge, Council on Foreign Relations Press, 2012.
vi UN Security Council resolutions on Iran, http://www.un.org/sc/committees/1737/.
vii Press TV, Iran nuclear issue hyperbolized: Ex-IAEA chief, http://www.presstv.ir/
detail/2013/03/07/292318/iran-nissue-overhyped-exiaea-chief/.
75
viii James Clapper, Worldwide Threat Assessment of the U.S. Intelligence Community, March 12, 2013.
ix Lawrence Scheinman, The Nuclear Fuel Cycle: A Challenge for Non-Proliferation,
Disarmament Diplomacy, Vol. 76 March-April 2004.
2.7. Beynlxalq proseslrin masir idaretm sistemi:

nnlr v yeniliklr
XXI srin ilk on ilind dnyann siyasi xritsind hqiqtn tektonik
dyiikliklr ba vermidir, lakin eyni zamanda, beynlxalq mnasibtlrin
idaretm sistemi d bir sra hmiyytli dyiikliklr mruz qalmdr.
mumilikd dnya vvllr olduu kimi deklarativ, bhran vziyytlrind yksk
effektivliyin tlblrin he cr cavab vermyn, masir beynlxalq sistemin gcl
zvlri kimi zif zvlrinin d tnqidlr hssasl olaraq qald.
Buna gr d soyuq mharibnin bitmsindn sonra beynlxalq mnasibtlrin
brpasnn bu mnasibtlrin idaretm sistemi saysind v ya ona zidd olaraq
deyil, tamamil ondan mstqil kild ba vermsi, eyni zamanda, beynlxalq
mnasibtlrd regional tkilatlarn (A, Cnub-rqi Asiya lklri Assosiasiyas,
rb lklri liqas v s.), qeyri-rsmi birlmlrin (skkizlik kimi) v yksk
sviyyli igzar laqlrin (qalstuksuz grlr) nizamlayc rolunun artmas,
hminin BMT-nin rolunun azalmas meyli d he d tsadfi olmamdr.
Beynlxalq mnasibtlrin sas idaretm mrkzi olaraq qalan BMT
slahiyytlrinin mhdudlamas il getdikc daha ox he bir partiyas ss
oxluuna malik olmayan, effektiv v siyasi chtdn dzgn qrarlar qbul etmsi
ehtimalna az, bu qrarlar yerin yetirmsi imkanna is praktiki olaraq malik
olmayan parlamenti xatrladr. BMT-nin sas problemi beynlxalq mnasibtlr
tsir edck gcl qvvlrin yoxluu il yana, bu qvvlrin yaranmas v
istifad olunmas slahiyytin malik olmamasndadr.
Bir ox ixtisaslam beynlxalq tkilatlar bu cr ikili vziyytddir. Bir trfdn
mumilikd bu tkilatlar uurludurlar, hr biri z sahsind beynlxalq hyatn
myyn sahlrind dvltlraras laqlrin tkilind mhm rol oynayr, digr
trfdn is tez-tez dvltlr n hmiyytli qrarlarn qbul edilmsi v onlarn
hyata keirilmsin nail olmaq imkanndan mhrum olurlar. Bu is, lbtt ki,
onlarn beynlxalq hyatdak effektivliyi n he d lverili deyil.
Bir sra beynlxalq strukturlar, xsusil ATT tin ki, zn identifikasiya
bhrann ke bilr.
76
ATT Avropa inkiafnn vvlki mrhlsind znn tarixi missiyasnn

ox hisssini yerin yetirib. Prinsipc geni razini v kemi sovet mkannn
bir sra yeni lklrini hat edn, qrarlarn qbulu il mul olan, demokratik
dyiiklik yoluna qdm qoymu lklrd vtnda cmiyytinin formalamas
v insan hquqlarnn tmin edilmsind beynlxalq nzart rolunu icra edn
ATT bzi funksiyalar digr oxtrfli mexanizmlrl mqayisd daha yax
yerin yetirmk iqtidarndadr. Qabaqlayc diplomatiya plannda, mnaqilrin
nizamlanmasnda v mnaqidn sonrak vziyytin brpasnda ATT-in
potensial tam tknmyib.
slind, shbt bu tkilatlara idarilikl yana, direktiv xarakterli ciddi
funksiyalarn, hminin z slahiyytlri daxilind BMT Thlksizlik urasnn
qtnamlrinin yerin yetirilmsi hququnun verilmsindn getmli idi.
Elsevr Abdullayev
14 avqust 2014
2.8. Ukraynadan sonra: yeni alyansa ehtiyac varm?

Son zamanlar Krm mslsin gr Qrbl Rusiya arasnda grginliyin
artmas meydana oxlu sayda aktual geosiyasi suallar xarb. Ekspertlr Ukrayna
hadislrin qlobal geosiyastin glcyi aspektind nzr salrlar. O cmldn,
Ukraynada proseslrin baa atmasndan sonra byk geosiyasi gclrin
hans addmlar ata bilcyi il laqdar proqnozlar verilir. Hmin kontekstd
mstqilliyini ld etmi kemi sovet respublikalarna da myyn rol ayrmaa
alrlar. Lakin daha drindn v geni miqyasda msly diqqt yetirnd
burada he d btn mqamlarn aydn olmad z xr.
AB: Asiyaya qayd v birbaa mdaxildn imtina strategiyas
Amerika 2010-cu ild Asiyaya qayd strategiyasn qbul ednd oxlar
bunun arxasnda nlrin dayandn sonuna qdr drk etmy bilrdi. ndi Yaxn
rq v Ukrayna hadislri inda bu dnn bir sra mhm mqamlar aydn
grnr. Vainqton sad siyast yeritmir. Onun geosiyasi planlarnda baqasna
mrhmt v ya vzsiz yardm aspekti d yox drcsinddir. Lakin planlar dqiq
hazrlanb, konkret mqsdlri mvcuddur.
Bir sra ekspertlr Asiyaya qayd strategiyasn geosiyasi balansladrma
77
konsepsiyas rivsind qiymtlndirirlr (bax: ms., .

: ?/ , 05.02.2013). Bu zaman AB-n sas mqsdinin
z maraqlarna uyun nisbtd regional tarazlq yaratmaqdan ibart olduu
vurulanr. Konkret ifad edils, bu, Vainqtonun hr bir lky znn maraqlar
rivsind qiymt vermsi demkdir. Onun geosiyastd yeri v rolu malik
olduu tbii status, inkiaf sviyysi, potensial aspektlrind deyil, Amerikann
hmin dvrdki mqsdlri mstvisind myynldirilir.
Asiyaya qaydda inin qarsnn alnmas sas hdfdir. Lakin msl
bununla mhdudlamr. Pekin yaxn razilrd yerln lklr arasnda geosiyasi
balans yaratmaq da bura daxildir. Paralel olaraq, inin geosiyasi gc il hmin
dvltlrin cm halnda geosiyasi imkanlar arasnda tarazlq yaratmaq xtti
gzlnilir (bax: vvlki mnby).
Grnr, Vainqtonun bu kursu kifayt qdr mrkkb trkib malikdir
v geosiyasi meydanda inc gedilr etmyi nzrd tutur. Maraqldr ki, bzi
analitiklr Ukrayna mslsin birbaa v ya dolays il mhz bu aspektd
yanarlar. Dorudan da, bu halda indi rqi Avropa v postsovet mkannda
cryan edn geosiyasi proseslr kifayt qdr maraql mzmun ksb edir (bax:
George Friedman.From Estonia to Azerbaijan: American Strategy After Ukraine/
Stratfor, 25.03.2014).
Hmin yanama rivsind Ukrayna mslsind ny gr Vainqtonun
daha ox ehtiyatl v tmkinli mvqe tutduunu hiss etmk olur. B.Obama aq
bildirir ki, AB-n Rusiya il mharib etmk fikri yoxdur. Tbii ki, hrbi sava
he bir dvlt srf etmir. Bunun fonunda Amerika aktiv geosiyasi gedilrini
edir. Stratforun qurucusu C.Fridmann yuxarda qeyd etdiyimiz mqalsi bu
kontekstd xeyli dndrc mqamlarla zngindir.
vvlc, vurulayaq ki, AB-n Rusiya strategiyasnn olmad haqqnda bzi
ekspertlrin irli srdy fikirlr el d inandrc grnmr. Msln, 2003-2005ci illrd Dvlt Departamentind ilmi, hazrda The National Interestin
tsisisinin mavini v Milli Maraqlar Mrkzinin icra direktoru olan Pol Sonders
hesab edir ki, Obama administrasiyasnn Rusiya siyasti bir ox mnalarda
Birlmi tatlarn zn vurduu zrbdir (bax: Paul J.Saunders. Obamas
Missing Russia Strategy/ Nationalinterest.org, 08.08.2013).
Daha geni miqyasda baxanda is, mhz B.Obamann komandasnn Amerikann
strateji maraqlarna uyun olaraq Rusiya il praqmatik mnasibtlr qurduu
78
grnr. in faktorunu nzr alanda Vainqtona Moskva il hrbi toqquma

he srf etmir. A Evin sas vzifsi Rusiyann da daxil olduu byk geosiyasi
mkanda srndrmi xaos yaratmaqla srtl irlilyn lklri inkiaf
paradiqmasndan yayndrmaqdr. Bunun fonunda inin geosiyasi aktivliyini,
bir aspekti qeyri-myynlik olan mnzr yaratmaqla aa salmaq mqsdinin
mvcudluu hiss edilir. C.Fridmann yuxarda vuruladmz mqalsind irli
srln bzi tkliflr bu kontekstd maraq dourur.
Yeni alyans arzusu: bu, kim srflidir?
Stratforun qurucusu Vainqtona tklif edir ki, Ukraynadan sonra
Estoniyadan tutmu Azrbaycana qdr geni bir mkanda yeni alyans yaratsn
(bax: George Friedman. Gstriln mqalsin). Burada sas mqsd Rusiyann
sonrak geosiyasi falln azaltmaqdan ibartdir. gr Moskva hmin razid
yerln dvltlr qar hrbi gc ttbiq etmk ists, Amerika birbaa buna
qarmamaldr. vzind, Vainqton hmin lklr masir silahlar vermli,
onlarn znmdafi imkanlarn artrmaldr. Bs btn bunlar C.Fridmana
gr, Amerikann nyin lazmdr?
Analitik hesab edir ki, A Evin sas geosiyasi vzifsi Yaxn rq diqqtini
azaldb, Asiyaya z evirmkdn ibartdir. Grnr, bu, yuxarda bhs
etdiyimiz Asiyaya qayd strategiyasna uyundur. Eyni zamanda, hmin kurs
daxilind hans addmlar atlmal olduunu anlamaa ip ucu verir. Burada bizi
dndrn mqam Estoniyadan Azrbaycana qdr yaradlmal olan alyansda
dvltlrin silahlandrlb Rusiyaya qar kklndirilmsidir. Msln, Azrbaycan
hrbi yolla zn Rusiyadan nec mdafi ed bilr?
Realist olmaq lazmdr. Hr eydn vvl, Azrbaycann Rusiya il hrbi
toqqumaya getmsin he bir ehtiyac yoxdur. Bak il Moskvan tarixi dostluq,
konkret iqtisadi v energetik mkdalq birldirir. ki lknin geosiyasi v strateji
maraqlarna uyun olan btn sahlr zr faydal mkdal inkiaf etdirmkdir.
Ny gr, Azrbaycan hanssa anti-Rusiya alyansna zv olmaldr? Bunu doru
hesab etmirik.
Bundan baqa, Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba probleminin daltli
hlli n indiy qdr AB bada olmaqla Qrb dvltlri hans addmlar
atblar? Konkret olaraq he bir i grlmyib v grlcyi d hiss edilmir. El
is bu problem qeyri-myyn qala-qala Azrbaycan nec hanssa hrbi-geosiyasi
alyansa daxil ola bilr? Bu sualn cavab biz aydn deyil.
79
Baqa bir amil Grcstan v Ermnistan mslsi il baldr. Sirr deyil ki,
Amerika Grcstana daha ox stnlk verir. Ermnistana mxtlif yardmlar
gstrir. nsan haqlar, sz azadl, milli azlqlar, siyasi mhbus v s. kimi
msllrd is tnqid hdfi Azrbaycan olur. Buna rmn, mhz Azrbaycan
silahlandrb Rusiyaya qar qoymaq niyyti vardr (bax: George Friedman.
Gstriln mqalsin).
Diqqt etsk grrik ki, Amerika, sasn, mslman dvltlrini risk atr.
Bu siyast prizmasndan Azrbaycan hanssa alyansa daxil etmy rann ver
bilcyi reaksiyan unutmaq olmaz. Bak Tehran qcqlandra biln istniln
addmdan imtina etmlidir. ndiy qdr Azrbaycan bu mvqed olub. Bel xr
ki, C.Fridmann arzulad alyans yaradlsa, ran-Azrbaycan mnasibtlrind
qeyri-myynlik meydana gl bilr.
Nhayt, AB-n zn hrbi toqqumalardan knarda tutmas xrda msl
deyil. Yaxn rq tcrbsi gstrir ki, bu taktika Amerikan mslmanlarn
gzndn salmamaa xidmt edir. Msln Livan tcrbsini analiz edn
ekspertlr hmin kontekstd maraql fikirlr sylrilr (bax: F. Stephen Larrabee,
Peter A. Wilson.NATO Needs a Southern Strategy/ The National Interest,
27.01.2014).
Btn bunlar Ukrayna mslsinin qlobal geosiyasi mbariz il sx bal
olduunu gstrir. Dnyann gcl dvltlri nfuz urunda kskin v amansz
mbariz aparrlar. Grnr, onlar bunu btn postsovet mkanna yaymaq
mrhlsin balayrlar. Kifayt qdr mrkkb vziyytdir. Bel situasiyalarda
mstqilliyini ld etmi dvltlrin hans kursu semsi prinsipial hmiyyt
dayacaq. Lakin onu da unutmayaq ki, byk dvltlr tzyiq sulundan istifad
etmkdn vaz kemirlr. Hmin sbbdn mbalisiz demliyik ki, tarixi snaq
mqam glir.
Newtimes.az
7 aprel 2014
80
2.9. Nvbti iqtisadi bhran indn balaya bilrmi?

2013-c ilin birinci rb n inin DM-nun artm 7,7% aa dnd
btn dnyada hycan tbillri alnmaa balad. Ekspertlrin ryin gr, bu hl
balanc ola bilr. Dourdan da, in iqtisadiyyatnn bhrana srklnmsinin
bir ne sbbi vardr.
AB inin hazrda zldiyi 3 n byk probleml (danmaz mlak
qiymtlrinin kskin artmas, kreditlrin nizamsz paylanlmas, klg bankln
idarolunmaz sistemi) 5 il bundan vvl tarix mlum olan n byk iqtisadi
bhran rfsind zlmidi. Bu problemlrin iind klg bankl xsusi
narahatlq dourur. in hakimiyyti srtl inkiaf edn iqtisadi artm tempini
zifltmmk n klg iqtisadiyyatndak bank sektorunun qarsn almaq
n ciddi addmlar atmaldr. Ekspertlrin qnatin gr, ks tqdird Amerika
ssenarisinin tkrar ola bilr. Kommunist partiyasnn hans qrar vermyindn
asl olmayaraq, qrarn nticlri btn dnyaya tsir etmk qdrtinddir.
in iqtisadiyyatnn sas maliyy mnbyi hl ki, nnvi bank kreditlridir.
Lakin hazrk vziyytd maraql mnzr yaranb. in Xalq Respublikasnda klg
banklq sistemindki kredit vermd illik artm dinamikas 34% tkil etdiyi
halda, bu artm adi banklarda cmi 14% olub. Bu cr uyunsuzluun yaranmasna
inin kiik v orta sahibkarlarnn 42 milyondan ibart nmayndsinin byk
hisssinin bank kredit gtrmlrin xlarnn olmama sbb olub.
in rsmilri kredit aktivliyini mhdudladrmaqla inflyasiyann qarsn
almaa alrlar. Hkumt kredit portfellrinin keyfiyytinin azalmamasna qar
mbariz aparmaq mqsdil banklar n vsaitlrin ayrlmas normalarn
srtldirir. Buna gr d, kiik v orta sahibkarlar n kredit alma mslsi
tinlmi olur. 2010-cu ildn bri bu sektorun tnzimlnmmi kreditlrinin,
yatrmlarnn v digr maliyy vsaitlrinin dyri ikiqat artaraq 5,86 trilyon AB
dollarna atmdr. Bu da DM-un 69%-n brabrdir.[i]Dnyann n byk
kredit zr reytinq agentliklrindn biri olan Moody 2013-c il hesabatnda
Klg banklq sistematik risklr yaradr dey ini xbrdarlq etmidir.[ii]
Klg bankl dnyada geni vst alb. Lakin nzr almaq lazmdr ki,
mxtlif dvltlrin maliyy bazarlar z inkiaflarnn mxtlif mrhlsinddirlr.
Hr bir dvltd qanunvericilik frqlndiyi n oradak boluqlar da frqli olur.
indki klg bankl 2000-ci illrd olduu kimi insanlara yuxar faizlrl
borc vern gizli kontorolar kimi deyil. Bu bazarn hazrk sas oyunular kifayt
qdr hquqi statusa malik, sas sektorun nmayndlrin kreditlr vern v
81
lknin maliyy sisteminin sas oyunularna evriln trast v broker irktlrdir.

Financial Times-n mlumatna gr bu qurumlarn aktivlri 1,1 trilyon
dollardan oxdur.
XR-k vziyyt get-ged AB-da ba vern hadislri xatrlatmaa balayb.
Eynn AB-da ipoteka bhranna qdr olduu kimi, in yerli banklar xsi
balanslarn tmizlmk n trm tkilatlar yaratmrlar. Bunun yerin onlar
myyn faizlrl investor v borcalan arasnda zlrin mxsus trzd vasitilik
edrk, artq mvcud olan trastlardan istifad edirlr.
inin hkumt orqanlar trfindn veriln srt gstrilrdn sonra banklar
klg kredit sektorunun sas maliyy mnbyin evrildilr. Rsmilr daha yax
normalarla investorlar clb edrk Maliyy Vsaitlrinin dar edilmsi (Wealth
Management Products) kimi btv bir xtt yaratmaa nail oldular. WMP klg
fondlara yatrm etm nticsind yaranan sat vasitsidir. nvestorlar n bu adi
mantlrdn daha srflidir. WMP sahibkarlara illik 6% glir gtirir.
Ekspertlri n ox WMP-nin ffaf olmamas narahat edir. Alclar ox vaxt
pullarnn ny ynldiyini v yaranan risklri drk etmirlr. 50 in bankn aradran
Financial Times gstrdi ki, yalnz bir ne potensial investora vsaitlrin hara
yatrlacan baa salmaq mmkn olub. WMP rivsind vsaitlrin clb edilmsi
v reinvestisiyas sxemi Milli bank sistemi n lav risklr yaradr.
in maliyy sistemind artq boluqlar yaranmaa balayb. Amerika
ipotekasnn uursuz piramidas il in klg bankl arasndak paralellik xarici
investorlar n mlum olan msldir. Amerikal maliyyi Corc Soros 20072008-ci illrdki bhrann ba verdiyi AB-dak ipoteka bazar il inin klg
bankl arasnda narahatedici oxarln olduunu bildirmidir. C.Sorosa gr
AB-da ba vern bhran tcrbsini yrnn inin bu bazar zrind nzarti
ld etmk n bir ne ili daha var. Sorosun bel aqlamalar is narahatlq
n sas olduunu demy imkan verir. Ona gr yox ki, C.Soros in bazarn
diqqtl izlyib v praqmatik proqnoz verib. Sadc bu maliyy mhtkirinin
dnyann mxtlif blglrind ba vern iqtisadi bhranlar zaman oynad rol
ac tcrbni unutmaa imkan vermir.
Mahidlr gstrir ki, Soros hr df birjada hanssa valyutann mznnsin
tsir etmk n vvlc ktlvi informasiya vasitlri v analitik nrlr trfindn
informasiya hcumu tkil edir. Mhz bu sbbdn d Soros fondlar bir ox mhur
medya qurumlarn v nrlrini, beyin mrkzlrini maliyyldirir. Sorosun hdf
ald lky ilk hcumu informasiya mkannda olur v dnya ictimaiyytind
hmin lk haqqnda zn lazm olan tssrat yaratmaa ynlir.
82
Mlumdur ki, Sorosun fondlar maliyy bazarna sni mdaxillrl qsa

mddtli durunluq yarada bilir v bu mddtdn istifad edrk drhal mxtlif
mliyyatlar apararaq milyonlarla dollar qazanc ld edir. 1997-ci il rqi Asiya
iqtisadi bhrannda, 1992-ci ild Britaniyada valyuta bhrannda, 1998-ci il Rusiya
iqtisadi bhrannda Soros fondlarnn myi var.
1992-ci ild Sorosun funt sterlinql bal spekulyasiyada bir gnd 1 milyard
dollar qazanmasn yqin ki, dnya hl unutmayb. Sorosun keirdiyi maliyy
mliyyatlar nticsind funt-sterlinqin dyri birdn-bir 12 % aa dr ki,
bu da Sorosun bir gecd 1,1 milyard dollardan ox glir qazanmasna sbb olur.
ngiltrnin valyuta bazar is faktiki olaraq dalmdr. Buna gr d indi Sorosun
inin maliyy bazar il bal aqlamalar hanssa yeni oyunun qurulmasna
hazrlq getdiyini znn etmy sas yaradr.
Pekin thlknin frqinddir. inin bank mliyyatlarnn nizama salnmas
zr Komissiyas banklarn balanslarnda grnmyn WMP-nin dvriyyy
buraxlmasna srt nzart ttbiq etmk niyytinddir. Bu da investisiya
obyektlrin toxunmu olacaqdr. Bunun nticsi olaraq da, onlar vsaitlrin geri
qaytarlmas qarantiyasn vermli v srmaylr bard hm rsmilri, hm d
mtrilri mlumatlandrmaldrlar.
Bu cr tdbirlr yetrli olmaya bilr. in sosial elmlr akademiyasnn
ekspertlrin gr, maliyy bazarnda tlbat yumaltmaqla klg kredit
mliyyatlar il mbarizni srtlndirmk lazmdr. Artan likvidlik riskini sbb
kimi gstrn analitiklr hakimiyytdn bank yatrmlar zrindki nzarti
azaltmaa v borc bazarn liberalladrmaa arrlar. nflyasiya qar mbariz
aparmaq n iqtisadiyyatn kreditldirilmsin tam nzarti l almaqla in
rsmilri liberal islahatlar daha da uzun mddt txir salm olacaqlar. 2012-ci
ild inin iqtisadi artm zr gstricisi 13 il rzind n pis rqm ddyn
gr iqtisadiyyatn stimulladrlmas n klg banklndan istifad etmk
hddindn artq clbedici grsnir. in hakim dairlri jdahan ldrmk vzin
onu cilovlamaa chd etmlri mahid olunur. Amerika nmunsi sbut edir ki,
jdahadan vaxtnda atlanman zamann bilmkdn lav bunu etmk n siyasi
irady d malik olmaq lazmdr.
in dilind bhran veiji sz hm thlk, hm d imkan mnasn
verir. in n bu keid dvr ziyytli ola bilr, lakin daha yax glck n bir
ox dyiiklrin hdsindn glmlidir.
Ramil Tayev
18 iyun 2014
83
[i]Dexter Roberts Chinas Next Crisis Lurks in Shadow Bankinghttp://www.businessweek.

com/articles/2013-05-16/chinas-next-crisis-lurks-in-shadow-banking
[ii]Moodys: Chinas shadow banking continues to weigh on the banks credit profiles -http://
www.moodys.com/research/Moodys-Chinas-shadow-banking-continues-to-weigh-on-the-banks-PR_273026
2.10. Dnya thlk qarsnda:

AB-n qrmz xtti haradan keir?
Qrb analitiklri v ekspertlri qlobal geosiyastd vziyytin btvlkd
mrkkb v riskli olduunu etiraf edirlr. Bunun sbbi kimi Amerikann uzun
mddtdir ki, hyata keirdiyi xarici siyastin mzmununa iar verirlr. Vainqton
z maraqlarn tmin etmk n dnyann istniln regionuna mdaxil ed
bilir. Onun raqda, fqanstanda, indi d Ukraynada atd addmlar bunun yani
sbutudur. N.omski v F.Zkriyynin mvqeyin gr, artq Amerika hr
bir dvltin daxilind bel z maraqlarn tmin etmy chd gstrir. Olduqca
thlkli olan bu tendensiya dnyan haraya aparr?
Etnik v dini paralanma: Vainqtonun mslmanlara hdiyysi
Dnyann geosiyasi ritmi pozulubmu? ndi Qrb ekspertlri n aktual
olan suallardan biri bundan ibartdir. Onlar Amerikann ambisiyalarn izah
etmy alrlar. Bel grnr ki, hazrda briyyti narahat edn proseslrin
kknd mhz Vainqtonun uzun illr ustalqla hyata keirdiyi siyasi kurs durur.
Bu aspektd hazrda Amerikann ekspert v analitiklr dairsind sz sahibi
olan N.omski v F.Zkriyynin fikirlrin mracit etmk faydal olard.
F.Zkriyy Suriya mslsi nmunsind AB-n xarici siyastinin ox mhm
bir chtin diqqt kir (bax: Fareed Zakaria. Obama caves to conventional
wisdom on Syria/ The Washington Post, 10.07.2014). Vainqtonun Yaxn rq
siyastinin uzun illrdir ki, mahid ediln bzi xsusiyytlri hazrda Suriyada
ba vernlrin mzmununa birbaa tsir gstrir.
Hmin kontekstd AB Konqresinin Suriya mxaliftin 500 milyon dollarlq
maliyy dstyi ayrmas alovun zrin yanacaq tkmy bnzyir. F.Zkriyy
tn srin 60-70-ci illrindn balayaraq, Suriyada siyasi mhitin formalamasna
diqqt kir.
Maraqldr ki, hl o dvrd lkd siyasi proseslr silahl yolla tsir etmk
yolunu semi radikal qruplar faliyyt gstrirdilr. Bu sava nticsind Suriyada
dini mzhb ayr-sekiliyin gr minlrl insan qtl yetirilib. Buna gr Hafiz
84
sd v ona mxalif olan snni qruplar (ilk nvbd Mslman qardalar)

eyni drcd msuldurlar.
1970-1980-ci illrd snni syanlar ara vermyib. Bu mddtd yzlrl
insan mzhb mnsubluuna gr qtl yetirilib. Onlarn n dhtlisi 1982-ci
ild Hama hrind H.sd qvvlrinin 10-20 min dinc insan qtl yetirmsi
hesab olunur. F.Zkriyy qeyd edir ki, Suriya mstqilliyini ld edndn qeyristabil olub. 1946-c ildn balayaraq, H.sd dnyasn dyin qdr 10 syan
ba verib (bax: vvlki mnby). 1970-ci ild lk artq dini-mzhb amilin
gr bir ne drgy paralanmd. Onlar Sudiyy rbistan, ran v raq
maliyyldirirdilr.
Nhayt, btn bu ziddiyytlr 2011-ci ild partlayla nticlndi. ndi
Suriyada 1500 mxalif qruplama mvcuddur (bax: vvlki mnby). Onlarn
hams radikal siyasi mvqed olmaqla, siyasi mqsd silahl yolla atmaq yolunu
seiblr. n pisi odur ki, hmin qruplara dini mhitdn knar tsir minimum
sviyysinddir. Bu aspektd F.Zkriyy Trkiynin Suriyada yumaq siyasi
mxalift yaratmaq chdlrinin ba tutmayacana diqqt kir. Bunun fonunda
Suriyadak vziyyt olduqca riskli grnr.
Bel is Amerika kim pul ayrr? sas msl bundadr. gr Suriya mxalifti
sasn silahl qruplardan ibartdirs, onda Vainqton onlardan hanslarsa
gclndirir. Bu is z nvbsind hm iqtidara qar kskinliyi artrr, hm d
mxaliftin zn qeyri-sivil formada paralayr. Btn bunlarn arxasnda AB-n
Yaxn rqd ixtilaflar mzhb mstvisind kskinldirmk niyyti durmurmu?
Bs mqsd ndn ibartdir?
Bu suala digr tannm amerikal filosof, linqvist v siyastnas N.omskinin
fikirlrind cavab tapmaq olar (bax: Noam Chomsky: America Is the World
Leader at Committing Supreme International Crimes / AlterNet, 07.07.2014
v Chomsky: US Leaders Panic Over Crimea Is About Fear of Losing Global
Dominance / AlterNet, 03.05.2014). O, mslni Amerikann dnya liderliyi
ambisiyalarnn yaratd facilr mstvisind qoyur. N.omski hesab edir ki, AB
dhtli beynlxalq cinaytlr zr liderdir v bunlar onun kdiyi qrmz
xtlr thlk yarandqda, ba verir.
Yeni dnya nizam, yaxud kemi qayd?
Burada filosof konkret misallar gtirir. Bunlardan raq v Ukraynan gstrmk
kifaytdir. Hr iki hadis Vainqton z milli maraqlarn baqa dvltlrin
srhdindn balayr tezisindn qaynaqlanr. Amerikann XX sr boyu ttbiq
85
etdiyi qaydaya gr, onun maraqlar regional lider iddiasnda olan istniln dvltin
srhdindn balayr. Bu sbbdn haradasa hr hans dvlt ba qaldrarkn,
drhal vurulurdu. raqa tcavzn kknd bu iddia dayanrd.
Nticd, AB raq dini v etnik lamt gr paralad. Jurnalist A.B.Atvan
v raq zr mtxssis R.Carrar mindirlr ki, lkd ixtilaflar v ayr-sekilik
amerikan sgri daxil olduqdan sonra balad. Hmin dvr qdr raqda dini
mzhbiliy gr idaretm olmamd. R.Carrar vurulayr ki, Vainqtonun
yaratd Dini Ali ura bu prosesin sasn qoydu (bax:Noam Chomsky: America
Is the World Leader at Committing Supreme International Crimes/ AlterNet,
07.07.2014).
Grndy kimi, Vainqton znn myyn etdiyi qrmz xttin
saxlanmas n ox amansz v gztsiz addmlar atr. O cmldn, raqda snni,
i v krd amillri zr siyasi qvvlr yaratmaq da onun planlarna daxildir. ndi
is guya raqn paralanmamas n oraya hrbilr gndrir. lkd radikal
qruplamalar at oynadr. Terror minlrl insann hyatna son qoyur. raq dvlt
kimi artq hissy blnb. Btn bunlardan sonra AB hans btvly tmin
ed bilr? mumiyytl, onun bel bir istyi varm? ox bhlidir.
Krm hadissin olan reaksiya da eyni mzmun ksb edir. N.omski vurulayr
ki, Ukraynadak proseslrin kknd Amerikann qrmz xtti Rusiyann
srhdind grmsi durur. Barak Obama bu yaxnlarda etdiyi xlarnn birind
Rusiyan regional lider kimi tqdim etmidi. Bu, el mhz Amerikann maraqlarnn
Rusiyann srhdindn baladna iar imi. Bu sbbdn d Vainqton Krmn
zbt edilmsini znn maraqlarna zrb olaraq qbul etdi (bax: Chomsky:
US Leaders Panic Over Crimea Is About Fear of Losing Global Dominance /
AlterNet, 03.05.2014).
Moskva is mqavimt gstrdi. Htta maraqlarn daha da geni mkanda
tmin etmk niyytini ortaya qoydu. Bununla, N.omskinin tbirinc desk,
amerikanlarn tla balad. Onlar dnya hegemonluunu itirmkdn
qorxurlar. Hazrda bu amil gr Ukraynada hrbi mliyyatlar davam edir. Onun
baqa razilr sramayacana tminat yoxdur. nki AB indi hr bir dvltin
srhdini znn qrmz xtti kimi grr. Btn bunlar geosiyasi kontekstd
maraql tsvvrlr yaradr.
Hr eydn vvl, AB-n geosiyasi hegemonluq iddialarnn aradan qalxmad
aydn olur. Vainqton indi sadc baqa trzd davranr. Mslman lklrind
dini v etnik ixtilaflar drinldirmk onun planlarnda xsusi yer tutur. Bu sulla
mumilikd slam dnyasna uzun mddt davam edn intriqalar, savalar v
86
kimlr salmaq olar. Etiraf etmk lazmdr ki, bu, ox thlkli bir gediatdr.
Digr trfdn, Amerika dnyann srtl inkiaf edn lklrin qar
ciddi tdbirlr grr. Onlarn razilrind ixtilaflarn, Rusiya, Trkiy, in kimi
dvltlrd mxtlif pozucu ssenarilrin meydana gl bilcyini istisna etmk
mmkn deyil. Bel bir raitd beynlxalq hquqdan danmaq da olduqca tin
olur.
Bunlarla yana, mxtlif regionlardak mnaqilrin hlli d qeyri-myyn
rtlr daxilind olmu olur. Burada Amerikann qrmz xttinin haradan
kediyini bilmk lazm glir. Eyni zamanda, regionda sz sahibi olmaq iddiasnda
olan lklrin AB-la savan da nzr almaq lazm glir. Hmin kontekstd d
kimin hans mqsdi gddy tam aydn deyil.
Btn bunlardan bel ntic xr ki, qlobal miqyasda mahid ediln geosiyasi
xaosun mnbyi hanssa terroru qruplar deyil, onlar yetidirn byk geosiyasi
gclrdir. Radikal qruplamalar yalnz onlara veriln mrlri yerin yetirirlr.
Myyn mnada onlar byk qvvlrin maalardr. Bel olan halda daltin
harada olduunu aydnladrmaq da tindir. Mrkkb vziyytd dzgn xarici
siyastin yeridilmsi mslsi d son drc mrkkblir. Briyyt byk
haqszlq v sni iddialardan artq bezib.
Leyla Mmmdliyeva
17 iyul 2014
2.11. AB xarici siyastinin iki chti:

ikili standart v daltsizlik
Dnya siyasti srtl dyiir. Artq yalan doru kimi qlm vermk ii
tinlir. Briyyt sanki aldanmaqdan bezib. AB prezidenti Barak Obamann
yeni doktrina ad altnda Vest-Pointd etdiyi xa mnasibt bu sbbdn
birmnal deyil. Ekspertlr Vainqtonun atd konkret addmlarla tntnli
nitqlrd deyiln fikirlr arasnda frqlri aydn gstrirlr. Bir ox lklr
qar aparlan piar kampaniyalar, onlarn daxili ilrin qarmaq kimi chdlr
dnya ictimaiyyti trfindn qbul edilmir. Btn bunlarn fonunda Obama
administrasiyann hyata keirdiyi xarici siyast kursunun thlili maraql grnr.
AB prezidenti B.Obamann Vest-Pointd hrbi akademiyada lknin xarici
siyastinin sas prioritetlri haqqndak xna reaksiya birmnal olmad.
Mtxssislr srasnda dvlt basnn fikirlrin tnqidi yanaanlar oxdur.
87
Onlar prezidentin syldiklri il rsmi Vainqtonun hyata keirdiyi siyast

arasnda uyunsuzluq olduunu deyirlr.
Htta A Evin ekspertlri B.Obama komandasnn xarici siyastini qsaca bel
qiymtlndiriblr: Bsdir, bo eylrl mul oldunuz (bax: Karl Rove.Obamas
Foreign Policy Fails His Own Test / The Wall Street Journal, 11.06.2014).
Bu tezisin sassz yaranmadn demk olar. B.Obamann z Asiya lklrin
sfri zaman tyyard jurnalistlrdn xahi edib ki, hmin fikri alqlasnlar. Yni
dvltin rhbri aq etiraf edir ki, xarici siyastd bo eylrl mul olur.
Mtxssislr is konkret faktlarla Amerikann xarici siyastinin ciddi
problemlrl qarladn tsdiq edirlr. Msln, 2011-ci ild B.Obama Br
sdin hakimiyytdn getmli olduunda israr edirdi. Lakin o, Suriya mxaliftin
yardma risk etmdi. ndi B.sd yenidn dvlt bas seildi. B.Obama is hl
d Suriya mslsind konkret mvqe nmayi etdir bilmir. Baqa arqumentlr
kimi Misir, raq, ran v fqanstan gstrilir. raq v am slam Dvlti (D)
terrorularnn Mosul v Tikriti d mhz Obamann yanl raq siyasti nticsind
zbt etdiklri yazlr (bax: vvlki mnby).
B.Obamann xarici siyastinin disizliyi Rusiya v in istiqamtind atlan
addmlarda da zn gstrir. Rsmi Vainqtonun Ukrayna mslsind qrzli
davranmas haqqnda ekspert rylri vardr. Mtxssislr hesab edirlr ki, Amerika
inkiaf etmkd olan lklrl Avropann arasn vurmaqla mul olur.
Ukrayna bhran il Brssel dollar mkanna qaytarlr. Bir szl, AB z
maraqlar namin dnyann geni bir mkannda nvbti df ixtilaflar yaradb
(bax: Global systemic crisis-escalation in the US reaction for survival: trigger
a cold war to make it easier to annex Europe / Global Europe Anticipation
Bulletin, 83, 16.03.2014). Bel xr ki, Vainqton A-Rusiya qardurmasnn
myyn mddt davam etmsind maraqldr.
El is Amerikann xarici siyastd hans meyarlara ml etdiyi haqqnda sual
meydana xr. Digr mlum faktlar da nzr alanda B.Obamann Vest-Pointdki
xnn sadc grnt olduu qnatin gl bilrik. Konkret desk, orada
prezident yeni tezislri ba aldatmaq, yeniliki kimi grnmk xatirin deyib.
Reallqda is AB-n xarici siyasti khn mrzlrdn qurtulmayb.
Bunlarn fonunda son zamanlar Amerikada keirilmi bir sra sorunun
nticlri maraq dourur. AB-n FOX telekanalnn apard aradrmalara
gr, ryi soruulanlarn 56 faizi hazrk xarici siyasi kursu bynmir.
Respondentlrin 55 faizi is B.Obama dnmind Amerikann zifldiyin inanr.
Soruda itirak ednlrin 68 faizi B.Obama administrasiyasnn B.Klintonun
88
komandasna nisbtn zif olduunu deyib. Onu vurulayaq ki, FOX telefonla
tsadfi nmrlri ymaqla aradrma aparb. Yni onun obyektivlik drcsi
ykskdir (bax: / Gazeta.ru, 05.06.2014).
Bundan sonra Gallup nstitutu sosioloji aradrma aparb. Ryi
soruulanlarn 52 faizi B.Obamann xarici siyastd faliyytini bynmdiyini
ifad edib. Respondentlrin 55 faizi mindir ki, B.Obama Amerikan zifldib. Bu
gstricilr vvllr keiriln sorularn nticlrindn aadr. AB prezidentin
inam azalb, onu qtiyytli siyasti kimi qbul etmirlr (bax: Jeffrey M.
Jones.Americans Ratings of President Obamas Image at New Lows/ www.gallup.
com, 12.06.2014).
bh yoxdur ki, bunlar tsadfi rqmlr deyil. B.Obamann illrdir
apard xarici siyast AB vtndalarnn verdiyi qiymtdir. Burada diqqti
kn mqamlardan biri ondan ibartdir ki, ekspertlrin qiymtlndirmsi
il vtndalarn ryi bir-birin uyundur. Dnyann mxtlif regionlarnda
Vainqtonun davranlarnn thlili gstrir ki, yuxarda ifad ediln fikirlr reall
ks etdirir.
Bu srada Amerikann mxtlif lklrin daxili ilrin qarmas diqqti
clb edir. stlik, bu addma qar mqavimt gstrnlr qar tzyiqlr edilir.
Dndrcdr ki, bu cr irkin siyasi aksiyalara paralel olaraq qara piar
kampaniyas aparlr.
Btvlkd gtrdkd Vainqtonun ikili yanamaya v daltsizliy dayanan
siyast yeritdiyi haqqnda mtxssislr hmi deyiblr. Htta Amerikann
tannm thlililri v politoloqlar bel Amerikann bir ox msllrd qeyrimyyn mvqe tutduunu, real vziyyt uyun hrkt ed bilmdiyini ifad
edn fikirlr sylyiblr. Onlarn srasnda Vainqtonun Cnub Qafqazdak
mnaqilrin hllin ikili standartla yanamasn gstr bilrik.
Uzun illrdir ki, Amerika ial Ermnistan mdafi edir, ona maliyy yardm
gstrir. Konkret msllr zr siyasi lobbiiliyini sirgmir. Bu lkd ba vern
korrupsiya, zbanalq, insan haqlarnn ktlvi pozulmas, azrbaycanllarn
tamamil deportasiya olunmas hallar haqqnda Vainqton inadla susur.
Rsmi Bakya gldikd is, onun mstqil siyast yeritmsi okeann o taynda
kimlris raz salmr.
Onu da demk lazmdr ki, mumiyytl, mslman dvltlr qar ABn ikili standart siyasti yeritdiyi zn aq-aydn gstrir. raq drhal vuruldu,
Suriya sonu grnmyn bhrana db, fqanstanda illrdir ki, qan su yerin
axr, raq yenidn qardrrlar, rana qar hans planlar hazrland sonra mlum
89
olacaq, Trkiynin srtli inkiafn dayandrmaq n dridn-qabqdan xrlar.

Btn bunlarn fonunda xarici siyastin hans yeni doktrinasndan danmaq olar?
Burada doktrina deyil, bo sz yn vardr. Bunu rsmi Vainqton da bilir. Artq
dnya da aylb. nsanlar anlayrlar ki, mxtlif gliigzl szlrl real siyast arasnda
ciddi frqlr vardr. Briyyt aldanmaqdan bezib. Bu sbbdn d Vest-Pointdki
x ura sdalar il qarlanmad. Mahidlr gstrir ki, onun real geosiyasi
proseslr el d tsiri yoxdur. Hadislr vvlki axar il davam edir. Qrb z ikili
standartlarna sadiqdir. Digr byk dvltlr d maraqlarn qorumaq n hr cr
addm atrlar. Amerikann ssi vvlki kimi gur deyil. Onun tsir gc xeyli azalb.
Newtimes.az
19 iyun 2014
2.12 qtisadi sanksiyalar v onlarn fsadlar

N ki mni ldrmr, daha da gcl edir.
Fridrix Nite
Beynlxalq sndlrin arasnda Milltlr Liqasnn Nizamnamsi demk olar
ki, ilk snddir ki, orada bu v ya digr lky mnasibtd ticari v maliyy
laqlrin ksilmsi vasitsi il txirsalnmaz iqtisadi sanksiyalardan danlr.
Baxmayaraq ki, Nizamnam yalnz onun 12, 13 v 15-ci maddlrdki hdliklrin
yerin mhariby l atan zv lklr qar ttbiq oluna bilrdi, onilliklr sonra
sanksiyalarn hat dairsi v mqsdi tamamil dyidi. Bu gn gr iqtisadi
sanksiyalarn ttbiq olunmal lklri myyn kateqoriyalarda qrupladrsaq, o
zaman n az drd kateqoriyaya gr bunu ed bilrik:
Mnaqilri tviq edn, onlar alovlandran v orada itirak edn lklr;
Terrorizmi dstklyn v maliyyldirn lklr;
Nv silahnn yaylmamasna dair mqavily tabe olmayan lklr;
nsan hquq v azadlqlarn boan, demokratiklm proseslrini ngllyn
lklr;
Son 25 ild dnyadak sanksiyalarn byk hisssini AB v ya AB-n tbbs
il BMT trfindn myyn hdf lklr qar qbul olunmu sanksiyalar tkil
edir. Son illrin sanksiyalar gstrir ki, onlar zr razlama v qbul olunma
yalnz BMT Thlksizlik uras (T) daimi zvlrinin intensiv mkdal v ya
maraqlarnn st-st dmsi saysind mmkn ola bilir. Liviya, Suriya, ran v
ya imali Koreya il bal sanksiyalarda BMT T-nin bzi daimi zvlri z veto
90
hquqlarndan hm sanksiyann tbbskar, hm d hdf lk il bazarlq

etmk n xarici siyast alti kimi istifad edirlr.
qtisadi sanksiyalarn mumi mqsdi hm hdf lkni z davrann
dyimy inandrmaq, onu zifltmk v ya czalandrmaq, hm d digr lklri
glckd bu cr mllrdn kindirmk mqsdi dayr.
Birinci dnya mharibsindn 2000-ci illrin vvllrin kimi ttbiq olunan 174
iqtisadi sanksiyann analizi onu gstrib ki, hmin sanksiyalarn n az 34%-i qismn
uurlu nticlr vermidir. Bu sanksiyalarn n arzuolunmaz trfi is onlarn sad
insanlara vurduu ziyandr. Buna gr d iqtisadi sanksiyalarn nticlri hmi
siyastilr arasnda v akademik dairlrd mzakirlr sbb olmudur. Onlar
sanksiyalarn effektliyinin artrlmas v eyni zamanda sad vtndalara vurulan
ziyann azaldlmas istiqamtind daim dnrlr. Sanksiyalarn sas mqsdi
lk rhbrliyinin yrtdy siyast tsir etmk olsa da, bzi hallarda bu sad
vtndalar hakimiyytin trafnda sx birlmy vadar edir.
qtisadi sanksiyalarn trfdarlar 1994-c ild irqi ayr-sekilik zrind
qlb qazanan Cnubi Afrika misaln kirlr. BMT-nin 1997-98-ci illrd raq
zr koordinatoru olmu Denis Halliday kimi leyhdarlar is iqtisadi sanksiyalar
mharibnin bir nv hesab edirlr. Hallidaye gr birinci Krfz mharibsi
zaman aclq v tibbi tchizatn azl ucbatndan hr ay 5-6 min iraql tlf olurdu.
Hr iki trfin arqumentlri inandrc olsa da, burada real ntic hm d lkdki
hakimiyytdn asldr.
Sirr deyil ki, iqtisadi sanksiyalarn tsirini azaltmaq mqsdi il BMT-in raqda
ttbiq etdiyi neft vzin rzaq proqram o vaxtk raq hakimiyytin neft glirlri
v dnilr nticsind z gcn artrmaq imkan verdi. Hminin, bu proqram
BMT rsmilri v xarici vtndalar trfindn bir sra sui-istifad v qanunsuz
mllr yol ad. Bellikl d, bu sanksiyalar Sddam Hseyn trfindn daha srt
mvqenin seilmsi v ntic etibar il raqn ialna gtirib xard.
Bugnk dnyada sanksiyalarla zln dvltlrdn biri d randr. Nitenin
klamnn ksin sanksiyalar ran ldrms d, gcl d etmir. Onlar rann
iqtisadi inkiaf yerin, yalnz onun nv silahn ld etmk istyini gclndirir.
Sanksiyalar rann beynlxalq bank sistemin daxil olmasn nglls d, neft
satn tinldirs d hakimiyyt maliyy tinliklrindn xilas olmaq n
frqli metodlara l atr v qismn mvffq olduunu da sbut edir. Misal n,
mlumdur ki, ran alternativ pul krmlri etmk n dost maliyy institutlar
hesab olunan Ermnistan banklarnn xidmtlrindn faydalanrlar. Bu institutlar
vasitsi il xsusi xidmt orqanlar v beynlxalq monitorinq tkilatlarnn
91
gzndn uzaq transmilli bank laqlri yaratmaq olur.

Eyni il, BMT T-nin imali Koreyaya qar ttbiq etdiyi son illrin
sanksiyalarn da qeyd etmk olar. Bu sanksiyalar lknin bank, ticart v hrktin
mhdudiyytlr qoymaqla yana, digr dvltlri bhli imali Koreyaya mxsus
yklrd axtar aparmalar n tzyiq edir. Buna baxmayaraq, btn bu tdbirlr
imali Koreyan nv snaqlar keirmkdn kindirmir.
imali Koreya misal hm d dnya gclrinin maraqlarnn st-st dn,
birlikd hrkt ed bilcklri yegan misallardan da ola bilr. Lakin sas sual
cavabsz qalr bu sanksiyalar nec effektiv etmk olar ki, sad insanlar mnfi
tsirdn yan ke bilsinlr. gr lk rhbrliyi z vtndalarnn glcyi
haqqnda he dnmrs, bu zaman sanksiyalar az effektiv olmaqla yana, sad
insanlara olan tsiri byk olur. AB rsmlrin gr imal Koreya liderinin he
vecin d deyil ki, z xalq acndan l bilr.
Sanksiyalarla tam mvffq olmaq mmkn olmasa da, uur qazanmaq n
imkanlar artrmaq mmkndr. Birincisi, anlalandr ki, yalnz iqtisadi sanksiyalar
vasitsi il imali Koreya kimi lklrd uur qazanmaq olmur. kincisi, hdf
lklr mnasibtd srhd lklrin rolu bykdr v bu lklrl mkdalq
vasitsi il uurlu nticlr glmk olar. ncs, imkan verilmmlidir ki,
sanksiyalar bzi maraq qruplar n alt olsunlar. Msln, Ermnistan ial
dvlt kimi Azrbaycann 20% torpaqlarn zbt etmsin baxmayaraq, AB-n
Azrbaycana yardm etmsin mane olan, konqresin ermni lobbisinin dstyi
qbul etdiyi Azadla Dstk Aktna 907-ci dzlii qeyd etmk olar. Bu tip
hallar bir sra lklrd sanksiyalara mnasibtd etinaszlq yaradr v geni
koalisiyann formalamasna mane olur. Nhayt, sanksiyalarn tarixi onu gstrir
ki, onlar aclq v tibbi tchizat kimi sahlr toxunmamaldr. Antihumanist
addm kimi qiymtlndiriln bu yanama gnahsz insan tlfatna yol ad n
sravi vtndalar arasnda sanksiya ttbiq ednlr qar nifrt yaradr. Ona gr
sanksiyalar seilmmidn nc hdflr diqqtl myyn olunmaldr. ks halda
bu nvbti uursuz ntic il bit bilr.
Sanksiyalar anlay son 100 ild xeyli dyimidir. gr 1913-21-ci illrd
AB Prezidenti olmu Vudro Vilsona gr boykot olunmu dvlt uduzmaa
mhkumdur v iqtisadi sanksiyalar ttbiq etmkl artq gc ehtiyac qalmrdsa,
gnmzn sanksiyalar tamamil frqlidir v onlardan istifad bir ox hallarda
ya hdf lknin sravi insanna tsir edir ya da ttbiq ednin z n qorxulu
sonluqla bit bilr.
Ramid Namazov
92
2.13. Amerika: in siyasti srtlir

Dnyann bzi ktlvi informasiya vasitlri Vainqtonun Asiya-Sakit okean
siyastind dyiikliklrin olduu haqqnda mlumatlar yayrlar. Ekspertlr d
AB-n hmin istiqamtd bir qdr frqli mvqe tutmaa baladn vurulayrlar.
Hiss olunur ki, qlobal geosiyastd ciddi yenilmlr ba verir. Proqnozlara gr,
hmin regionda mharib alovlana bilr. Blg dvltlrinin bir-birin olan
razi iddialar fonunda Amerika orada hrbi gcn artrr. Bu proseslrin nec
nticln bilcyi il bal fikirlr sslndirilir.
Vainqtonun ambisiyalar: yeni balans axtar
AB-n in siyastinin srtldiyi haqqnda informasiyalar yaylr. Zahirn
Vainqtonun Pekinl mkdalqda maraql olmas aldadc imi. Son gnlr
mahid ediln bzi proseslr bunu tsdiq edir. Bu il fevraln 5-d Amerika
Konqresind lknin Asiya siyasti mzakir edilib. Orada Asiya-Sakit okean
hvzsindki razi mbahislrinin hllin balansl yanamadan daha srt
mvqey keilmsi qrara alnb.
Htta gc ttbiqi ehtimal inkar edilmyib. Ekspertlr bunu Vainqtonun imperiya
ambisiyalarn dikt etmk meyli kimi qiymtlndirirlr (bax: ms., Vladimir
Odintsov.The USAs Asia Policy is Shifting/ New Eastern Outlook, 12.02.2014).
Bunlar AB-n Cnubi in dnizindki adalarla bal Pekin qar tez-tez
iradlar bildirmsi fonunda maraql tsir balayr. Bel ki, msl Amerikann
hmin region istiqamtind sistemli siyast yeritmsi il laqdar grnr.
Burada is son vaxtlar tzyiq v hrbi gc ttbiqi sullarnn daha ox yer ald
hiss olunur. Bu yaxnlarda inin yuxarda xatrlanan adalarn yerldiyi mkan
z hrbi hava qvvlrinin mahid zonas elan etmsi hmin kontekstd
tsadfi grnmr.
slind, AB-n bu mqam da bhan edrk daha geni miqyasda tzyiq
v thdid mstvisin kediyi mahid edilir. Thlililr arqument kimi onu da
vurulayrlar ki, Cnubi in dnizind Amerikann ticart dvriyysi 1,2 trilyon
AB dollar hcminddir (bax: vvlki mnby). Szsz ki, bu, byk rqmdir.
Lakin problemin mahiyyti yalnz ticartl mhdudlamr. sas msl AB-n
geosiyastind mahid ediln dzlilrin mzmununa v mqsdin aiddir.
Mhz hmin aspektd dnya n hmiyyti olan bir ne mqam meydana glib
ki, onlarn nzr alnmas lazm glir.
Bu kontekstd 2013-c il oktyabrn 30-da AB-n Nmayndlr Palatasnda
93
inin dniz v digr corafi thlklri adl mvzunun mzakirsi diqqti kir.
Hmin iclasa sdrliyi respublika konqresmen Dana Rohrabaher edib. tiraklar
Asiya-Sakit okean hvzsind inl hrbi qardurmann kskinldiyini
bildiriblr. Buna cavab olaraq Vainqtonun hmin regionda hrbi gcn artrmaq
hesabna z mvqeyini mhkmltmsi tklif edilib. Bu zaman Yaponiya il
mkdalq n plana kilib.
Ekspertlrin fikrin gr, son Davos toplantsnda in v Yaponiya
nmayndlrinin qarlql ittihamlarla x etmlri tsadfi deyildi. Fevraln
5-d Konqresdki xnda AB dvlt katibinin rqi Asiya v Sakit okean zr
mavini Daniel Rassel is daha konkret danaraq, Pekinin Cnubi in dnizind
chdlrini artrmasna qar xdqlarn byan edib. O deyib ki, ...biz dnizd
olan tlblr qar srt mvqe tutmalyq... (bax: vvlki mnby). Bir qdr
vvl is AB siyastilri Cnubi in dnizindki anlalmazlqlara bitrf
mvqed dayandqlarn byan etmidilr. Bu sbbdn ekspertlrin qnatin
gr, Vainqtonun gstriln regionla bal siyastind ciddi dyiikliklr ba verir.
Artq bu xttin ilkin lamtlri zn gstrir.
Rsmi Vainqton Filippin hkumtin ini dniz hquqlar zr Beynlxalq
Tribunala (ITLOS) vermkd kmklik gstrib. Bundan lav, hmin lknin
prezidenti Akino The New York Times qzetin msahibsind ini faist
Almaniyas il mqayis edib. Bzi ekspertlr bunu AB-n htta mhariby hazr
olmas il laqlndirirlr (bax: vvlki mnby).
Regional sava ehtimal
Btn bunlarn fonunda Amerika Sakit okean hvzsind hrbi bazalarnn
sayn artrr v onlar daha gcl silahlarla tmin edir. Bel mlum olur ki,
shbt hanssa lokal xarakterli v sistemsiz addmlardan getmir. Vainqton strateji
sviyyd Asiya-Sakit okean hvzsind qvvlr nisbtini dyiir, o cmldn
in mnasibtini yenildirir.
Bu mqam Cozef Nayn son mqallrinin birind irli srdy fikirlrdn d
aydn grnr. Onun gldiyi qnat gr, Amerika dnya liderliyi iddiasndan
qtiyyn l kmyib v bu mnada zntcriddn shbt ged bilmz (bax:
Joseph S. Nye. The Myth of Isolationist America / Project Syndicate,
10.02.2014).
Zahirn AB Suriya v fqanstan msllrind ziflik gstrn trf kimi
grnr. Htta Amerikada keiriln sorularda respondentlrin 51 faizi lknin
vvlki illr nisbtn gcnn azaldn v tsir dairsinin mhdudladn
94
dndklrini bildiriblr (bax: vvlki mnby). Reallqda is vziyyt bir qdr

frqlidir.
Msl ondan ibartdir ki, Amerika iqtisadiyyat byk ld z sylrini
sfrbr ed bilmidir. ndi o, inkiaf mrhlsin qdm qoyur. Digr trfdn,
in htta dnyann n byk iqtisadiyyatna sahib olanda bel, AB-dan gcl
olmayacaq. C.Nayn proqnozuna gr, hl bir ne onillik Amerika dnyann n
qdrtli dvlti olaraq qalacaq.
Biz postamerika dvrnn baladn dey bilmrik. ndi XX sr amerikan
erasnn baa atdn dey bilrik. Bunlar o demkdir ki, AB birinci olaraq
qalacaq, ancaq yegan olmayacaq. Mhz bu mnada o, dnyaya liderlik ed
bilck (bax: vvlki mnby).
Bel xr ki, Vainqtonun yeni mvqeyin gr, yalnz in yox, digrlrinin d
inkiafn tmin etmk lazmdr. Hmin mnada iki byk dvltin qardurmas
dorudan da kskin ola bilr. gr Pekin Asiya-Sakit okean hvzsind vahid
lider olmaq istyini gclndirs, mtlq Amerikann mqavimti il rastlaacaq.
Bu, AB-n mumi mvqeyindn irli glir. Barak Obama 2014-c ild nnvi
mracitind vurulamd: Dnyada mrkkb thlklr vardr, bizim
thlksizliyimiz v liderliyimiz hakimiyytimizin btn elementlrindn asldr
gcl v prinsipial diplomatiyan da bura daxil etmk lazmdr (bax: vvlki
mnby).
Amerika prezidenti faktiki olaraq, dvltin qarsnda duran strateji mqsdi
izah edib. Vainqton thlksizliyin tminat verilmi olan liderlik modelin
stnlk verir. Bunun n o, C.Nayn fikrin gr, dnyada birinci olmaqla
yana (dvltin qdrti aspektind), regionlarda liderlrin yetimsin d
alacaq. Ancaq onlar da mhz Vainqtonun strateji maraqlarna uyun siyast
yeritmlidirlr.
Grnr, son illr Braziliya, Rusiya, Trkiy v Hindistan iqtisadiyyat
haqqnda bdbin proqnozlarn oxalmas arxasnda mhz bu mqam dayanr.
Bu lklr hanssa prinsipial mqamda Amerikann stratejisin uyun glmyn
addmlar atblar.
Mslnin daha dndrc trfi is dnyann geosiyasi arlq mrkzinin
Asiyaya trf dyimsi il bal veriln proqnozlarn taleyi il laqlidir.
Amerikann in istiqamtind siyastini srtldirmsi hmin proqnoza myyn
dyiikliklr ed bilr. Cnub Qafqaz tcrbsi burada sanki bir sra gizli niyytlrin
mvcudluundan xbr verir.
Vainqtonun Asiya-Sakit okean hvzsind regiondak bzi lklrin razi
95
iddialarndan danmas Ermnistann analoji informasiya hazrlndan sonra

tcavzkarla balamasn xatrladr. ndi Vyetnam, Filippin, Cnubi Koreya v
Yaponiya il inin razi mslsind mbahislri vardr.
gr bu lklrdn hanssa biri Pekin qar mhariby balasa, sonu nec ola
bilr? ndidn Vainqton ini ittiham edir. Demli, Asiya-Sakit okean hvzsind
d srndrmi mharib meydana gl bilr. Bu ehtimal inkar etmk n
drcd sasl olard?
Newtimes.az
24 fevral 2014
2.14. Yeni Soyuq mharib: mif, yaxud reallq?

Krmn referendum vasitsi il Rusiyaya birldirilmsi qlobal geosiyastd
keyfiyyt dyiikliyi etdi. Mtxssislr Qrbl rq arasnda mnasibtlrin
ox thlkli istiqamtd inkiaf ed bilcyini proqnozladrrlar. Onlar
Amerika il Rusiya arasnda birbaa hrbi toqqumalarn olmas ehtimalndan
danmrlar. Lakin byk geosiyasi gclrin ayr-ayr regionlarda vziyyti
kskinldir v htta lokal silahl toqqumalar yarada bilcklrini txmin edirlr.
Hadislrin bu cr gediat is mumi sviyyd briyyti yeni thlklrl
z-z qoyur. Humanitar srd hrbi gcn ttbiqi nonsens olard. Homo
sapiensbu thlknin qarsn ala bilckmi?
Dyin dnya: daha riskli bir mrhlmi?
TrkiyninYeni mesajqzetinin maraql bir qeydi var. K yazar Hayrat
Clal aprelin 14-d yazb:16 mart sonras dnya dyidi(bax: Hayrat Celal.16
Mart sonras dnya deiti /yenimesaj.com.tr, 14.04.2014). Qrb v Rusiya
ekspertlrinin KV-d drc ediln fikirlri d txminn eyni mzmundadr. Lakin
dnyann dyimsinin sas lamtlrinin nlrdn ibart olduu tam aydn deyil.
Bu, vziyyt xeyli drcd qeyri-myynlik verir. Mslnin hycan yaradan
trfi d mhz bundan ibartdir.
Dorudan da, qlobal geosiyastin dinamikas Krmda keiriln referendumdan
sonra yeni mstviy kedi. Qrb v rq arasnda qardurma meydana gldi. Bu
mqam ken srin ikinci yarsndan balayaraq zn gstrn v geosiyastd
Soyuq mharib adlanan hadisni yada sald. ndi analitik v ekspertlr
yaranm vziyytin yeni Soyuq mharib dvrnn baladn ifad edibetmdiyini myynldirmy alrlar. Frqli mvqelrin olmasna baxmayaraq,
96
btvlkd dnya miqyasnda thlkli qardurmann gerk olduu qbul edilir

(bax: ms.,A New Cold War? Ukraine Violence Escalates, Leaked Tape Suggests
U.S. Was Plotting Coup/ Democracy Now!, 20.02.2014).
Msl ondan ibartdir ki,Soyuq mharibdvrnd Qrbl SSR sasn
ideoloji aspektd qardurmada idilr. Burada balca mqsd dnya aal
urunda mbarizdn qalib xmaq idi. Tarixilrin qiymtlndirmsin gr,
tqribn 1946-c ild U.rillin mlum nitqindn sonra start gtrn hmin
sava 1990-c ild SSR-nin dalmas il baa atd.
Hmin mddtd dnya bir ne ar mhariblr grd. fqanstan v
Koreya savalar onlarn srasnda ayrca yer tutur. Eyni zamanda, liderlik urunda
mbariz aparan trflr arasnda silah yar, iqtisadi tsirlr v ideoloji zrblr
adi hal almd. Sosialist drgsinin tamamil dalmas, Varava blokunun
squtu Qrbin tntnsi kimi tqdim edildi. Dnya bununla birqtbl oldu.
Konkret olaraq, AB-n hegemonluu mrhlsi balad. Lakin XXI srin qdm
qoymas il qlobal miqyasda geosiyasi vziyyt yenidn dyidi. Burada sas faktor
Rusiya v inin srtli inkiafdr. Xsusil, Rusiyannayaa qalxmasqlobal
dinamikaya ciddi tsir gstrmy balad.
Bu kontekstd demk lazmdr ki, gr in sas olaraq iqtisadi v mdni
aspektlr stnlk verirs, Rusiya z geosiyasi nfuzunu brpa etmk n
btn mmkn vasitlrdn, o cmldn hrbi gcdn istifad edir. Maraqldr
ki, humanitar sr, informasiya sri adlanan XXI yzilin geosiyasi
mnzrsind kskin dyiiklik mhz Moskvann Ukraynaya hrbi tzyiqi
nticsind oldu.
Shbt Krmda referendumun Rusiya hrbilrinin arxa planda aktiv
itirak vasitsi il keirilmsindn gedir. Bu bard artq prezident V.Putin aq
bildirib:Krm znmdafi qvvlrinin arxasnda intizaml, ancaq qtiyytl
v pekarcasna Rusiya hrbilri faliyyt gstrirdilr. Burada mqsd
referendumun azad keirilmsini tmin etmkdn ibart idi...(bax:
- / -,
17.04.2014).
Qardurmann ad:soyuq baxlaraltndaqaynar nqtlr
Bel xr ki, byk dvltlr mvcud vziyyti dyimk v z maraqlarn
tmin etmk n hrbi gcdn istifad olunmasndan kinmirlr. Yaxn rqd,
fqanstanda v baqa regionlarda olduu kimi, Ukraynada da bunun ahidi olduq.
Nyu-York v Prinston universitetlrinin professoru Stiven Kohen btn bunlarn
97
nticsinin yaxn perspektivd yeni Soyuq mharibv Qrbl rq arasnda

paralanma ola bilcyini proqnozladrr (bax: A New Cold War? Ukraine
Violence Escalates, Leaked Tape Suggests U.S. Was Plotting Coup/ Democracy
Now!, 20.02.2014).
Onun fikrinc, bu df dnyann blnmsi slavyan sivilizasiyasnn
mrkzind ba verck. Bu cr gediatla is daimi qeyri-sabitlik, real
mharibnin balamas potensial meydana glck (bax: vvlki mnby).
Analitikin ryin gr, bel bir vziyyt onilliklrl davam ed bilr. Lakin Qrb
ekspertlri arasnda Soyuq mharibnin balamas il laqdar yekdil fikir
yoxdur. Onlar birldirn cht Rusiyaya mnasibtd srt iqtisadi, siyasidiplomatik v hrbi mvqe tutmaqdan ibartdir. Eyni zamanda, bunun yeni
Soyuq mharib anlamna gldiyini tsdiq etmirlr.
Msln, tannm analitik, AB Xarici laqlr urasnn prezidenti Riard
Haas hesab edir ki, Moskvan ambisiyalarndan kindirmk n kompleks
tdbirlr grmk lazmdr. O cmldn yeni, daha srt sanksiyalar ttbiq
edilmlidir. Btvlkd, Soyuq mharib zaman istifad ediln kindirm,
saxlama doktrinasn ttbiq etmk grkdir.
Lakin R.Haas btn bunlar yeni soyuq mharib mrhlsinin balamas
kimi qiymtlndirmir. Bu sadc 143 milyon halisi olan bir dvltin imperiya
iddialarnn qarsnn alnmasdr (bax: Richard N. Haass.The Sources of Russian
Conduct/ Project Syndicate,16.04.2014).
Bunlarn fonunda Soyuq mharibni tdqiq edn tarixi Maykl Dobbsun
fikirlri maraql grnr. O yazr: Krm mnaqisi rql Qrb arasnda ox
kskin v uzun ola bilr. Bu, Soyuq mharibnin tkrar olmayacaq, nki
shbt dnya liderliyi urunda mbariz aparmaqdan getmir. Ancaq o, daha geni
miqyasda Yuqoslaviyaya oxar bir hal olacaq (bax: .
?/ , 21.03.2014).
Yuxardak mvqelrin mqayissi gstrir ki, Qrb-Rusiya mnasibtlri daha
srt mstviy keib. Bu mrhld trflr arasnda kompromisin ld edilmsi
ehtimal ox azdr. Mtxssislr qardurmann uzun illr davam edcyini
proqnozladrrlar. Proseslrin bu cr gedii faktiki olaraq qlobal miqyasda qeyrimyyn geosiyasi vziyyt yaradr.
Problemin mahiyyti yeni mrhlnin Soyuq mharib v ya baqa
terminl adlandrlmasnda deyil. sas mqam odur ki, hr zaman meydana byk
bir mkan hat ed biln silahl toqqumalar xa bilr.
Bel grnr ki, AB-la Rusiya birbaa hrbi mnaqiy girmk istmirlr.
98
Ancaq onlar arasnda mnasibtlr kifayt qdr soyuq mrhly keir. Bu

da dnya miqyasnda beynlxalq mnasibtlr konkret grginliklr v qeyrimyynliklr gtirck.
Htta XXI yzild XX srd mahid ediln qardurmalardan xeyli thlkli
gediatlar meydana xa bilr. Mxtlif regionlarda qaynar nqtlr yaranar.
Srndrmi xarakter malik olan hmin proses bir ne onilliklr rzind
dnyan grginlik v qeyri-myynlik altnda saxlayar. Hmin mnada indi
Krmda ba vernlri, hqiqtn d, yeni Soyuq mharibnin lamtlri
saya bilrik. Bu prosesin mumn postsovet mkann hat ed bilmsi, ayrca
narahatlq yaradr. Daha konkret desk, burada terminologiya deyil, mahiyyt sas
tkil edir.
Newtimes.az
30 aprel 2014
2.15. AB-n Yeni Yaxn rq plan: D tzyiq altidirmi?

raq v am slam Dvlti (D) adlanan terror qruplamas btn Yaxn
rqi qorxu altnda saxlamaqda davam edir. Rsmi Badadn ona qar qtiyytli
mbariz apara bilmmsi v bzi siyastilrin verdiklri byanatlar bir ox
suallar yaradr. O cmldn, raq krdlrinin lideri olan M.Brzaninin krdlrin
mstqil dvlt qurmaq iddiasnda olduunu aqlamas regionda vziyyti
grginldirib. Hazrda raqda ba vern hadislrin qlobal geosiyastl laqsi
mslsi aktuallab. Bu kontekstd Vainqtonun region il bal yeritdiyi siyast
maraq dourur. Yaxn rq yeni mhariby doru srklnirmi?
irkli oyun: yeni terror dalas yaradanlar
Yaxn rqd geosiyasi proseslrin yeni mrhly qdm qoyduuna
ekspertlr bh etmirlr. Tssf ki, bu, mumiyytl, regionda msbt dyiiklik
hesab edilmir. ksin, blgnin daha thlkli proseslrl zldiyi vurulanr.
Konkret olaraq, shbt Yaxn rqd bir ne lknin paralanmas v vzind
amerikan ssenarisi zr yeni qondarma dvltlrin yaranmasndan gedir.
slind, bu proses ken srin ikinci yarsndan balayaraq Vainqtonun Yaxn
rq siyastinin bir fraqmenti kimi start gtrb. raqn ialndan sonra bu plan
myyn transformasiyalara mruz qald. Dqiq deyils, AB bir qdr geri
kildi. Lakin Misir v Suriya hadislrinin yaratd geosiyasi mnzr bu ideyan
Vainqton n yenidn aktualladrb.
99
Bu haqda ilk nvbd Qrb analitiklri v ekspertlri danrlar. Bel ki,

msly daha drindn yanaan Uilyam Enqdahl RT telekanalnn internet
shifsind drc ediln mqalsind (bax: William Engdahl. ISIS in Iraq stinks
of CIA/NATO dirty war op / RT, 24.06.2014) raq v am slam Dvlti
(D) terror tkilatnn faliyytini tarixi v geosiyasi maraqlar aspektind thlil
edir. Onun gtirdiyi arqumentlr v ld etdiyi nticlr tk rpdir.
Problem Yaxn rqin xsusi ssenari zr paralanmas plannn mzhb
savan qzdrmaqla realladrlmasndan ibartdir. AB z geosiyasi maran
tmin etmk n yeni byk oyun qurub. Buraya Misir, Suriya, raq, ran v
Trkiy d daxil edilib. Son mqsd Amerika trfindn idar ediln Byk
Krdstan yaratmaq, paralel olaraq is i v snnilr arasnda nifaq gclndirib,
mslman dvltlri arasnda uzunmddtli savaa tkan vermkdir (bax: vvlki
mnby).
U.Enqdahl Grcstandak AB irktlrindn birinin rhbri olan Ceffri
Silvermann verdiyi bir sra informasiyaya da diqqt kir. Orada hazrda D terror
qruplamasnn trkibind eenistan (Rusiya), Grcstan, Sudiyy rbistan,
Kveyt, Misir, Sintszyandan (in) olan insanlarn olduu vurulanr. Bunlarn
ksriyytinin Grcstann Pankisi drsind v indi ordaniyada amerikan
mtxssislr trfindn yetidirildiyi iddia edilir (bax: vvlki mnby).
Maraqldr ki, U.Enqdahl bzi D terror qruplamas dylrinin
AB pasportuna sahib olduunu yazr. Btn bunlara baqa analitiklr adi
informasiya kimi yanamrlar. Msln, trkiyli thlili Mehmet Seyfettin Erol
bunu AB-n Yeni Orta rq dn kimi dyrlndirir (bax: Mehmet
Seyfettin Erol. ABDnin Yeni Ortadouya Dn / MilliGazete,
26.06.2014). Bu zaman analitik Vainqtonun ox thlkli planlar hyata
keirmk istdiyini xsusi vurulayr. Onun qnatin gr, AB Yaxn rqin
xritsini yenidn kmk niyytinddir. D amili d mhz bu kontekstd
meydana xb.
slind, M.Erolun vurulad mqam Qrb analitiklrinin zlri d deyirlr.
Bu mnada U.Enqdahl D terror qruplamasn Mrkzi Kfiyyat darsi v
NATO-nun raqdak irkli oyunu adlandrb. Tbii ki, burada hm emosional
dyrlndirm, hm d metafora vardr. Reallqda bu, raqn terror tkilati vasitsi
il paralanmas plannn mvcudluundan xbr verir. Mtxssislr bu zaman
Tikrit v Mosul kimi hrlrin asanlqla ial edilmsini nmun kimi gstrirlr.
Yerli sakinlr raq ordusunun silahlar yer qoyub, geyimlrini xararaq hri trk
etdiklrini deyirlr. Dorudan da bu, son drc dndrcdr. Hm d ona
100
gr ki, guya sonradan raq ordusu zn toparlayaraq D terror qruplamasna

gcl zrb endirib. Tikrit azad edildi. Lakin ndns bu proses yarmq qalb.
vzind, pemrglr Krkkd, D qruplamas is ial etdiyi razilrd
qalrlar. imali raq krdlrinin rhbrlri stlik byan edirlr ki, Krkk krd
torpadr v pemrg oradan xmayacaq. Bunlar mumildirsk, bel bir
mnzr alnr.
D terror qruplamas raqn bir hisssini ial edrk snni-i qardurmas
yaradb. Bu terror tkilat l-Maliki hkumtinin istefasn tlb edir. Rsmi
Vainqton da eyni mvqeddir. Krdlr d Krkk trk etmycklrini v
mstqil dvlt quracaqlarn deyirlr. Msud Brzani avropal jurnalist verdiyi
msahibd bildirib ki, raq paralanr. Bunun fonunda krdlr z dvltlrini
qurmaldrlar.
Vainqtonun oyunu: bir siyastin iki z
Btn bunlara AB-n reaksiyas necdir? Vainqton szd raqn razi
btvlyn mdafi edir. Htta lky kiik sgri qruplar da gndrir.
Ekspertlrin ryin gr, bel taktika adtn lkni ial etmk niyyti olduqda
ttbiq edilir (bax: Mehmet Seyfettin Erol. Gstriln mqalsi). Bu mntiql D
terror qruplamasnn addmlar real amerikan ialndan vvlki mrhl kimi
grnr. Vainqton bu tkilata zrb endirmk bhansi il raq yenidn zbt ed
bilr.
Bununla Yaxn rqin geosiyasi dinamikas tamamil yenilmi olur. Meydana
bir ne aspektd thlkli mqamlar xa bilr. Birincisi, raq hqiqtn snni,
i v krd hisslrin bln bilr. Qrb krd dvltinin yaranmasna yal iq
yandrmaq n snni v ilr d eyni yolu gstr bilr. kincisi, raqn bu
kild paralanmas regiona sonu grnmyn nifaqn salnmas demkdir. z
d siyasi shnd hm etnik mnsubluq, hm d mzhbilik tam oturumu olur.
M.Brzani indidn byan edir ki, krdlr mvcud rtlr daxilind raqda he
kiml ortaq dvlt qurmaq istmir.
ncs, snnilrin raqda ayrca dvlt qurmalar Sudiyy rbistan,
Kveyt, Qtr v digr lklrin oraya geosiyasi nfuz etmsi demkdir. i
mslsi d ran raqda aktivldirckdir. Demli, region faktiki olaraq sava
meydanna evril bilr.
Drdncs, krd mslsi btvlkd Yaxn rqd bir ne dvltin
Suriya, Trkiy v rann paralanmas n siyasi-ideoloji tml yaratm olur.
Bu amildn istifad etmkl AB hmin lklri bir-birin daimi dmn ed
101
bilr. Grndy kimi, Yaxn rq daha ox Amerikann mrlrin boyun yn

region halna gtirilmkddir.
Btn bunlarn fonunda raqn paralanmas bir ox mslman dvlti n
ciddi problemlr yarada bilr. Hr eydn vvl, bununla beynlxalq hquqda
razi btvly mslsi aparc prinsip statusunu itirmi olur. Buna saslanaraq
mxtlif blglrd separatlar daha da fallaa v zlrini mstqil dvlt elan
ed bilrlr. O cmldn, Abxaziya, Cnubi Osetiya, Dalq Qaraba, Dnestryan
v digr blglrdki terrorularn lin yeni frstlr dm olur.
Maraqldr ki, Qrbd D terror qruplamasnn funksiyasna frqli mvqedn
yanaan mtxssislr d var. Msln, Frensis Fukuyama bu tkilatn hrktlrini
Amerika n thlkli adlandrb. nki onlar Vainqtonun mttfiqlrini thdid
edirlr ki, bununla da A Evin diqqti sas rqiblrindn yaynr. Konkret deyils,
AB Rusiya v inin addmlarna qar smrli mbariz apara bilmir (bax:
Francis Fukuyama. Isis risks distracting US from more menacing foes / The
Financial Times, 25.06.2014). Bu cr yanamada D terror qruplamas antiamerika kampaniyasnn bir elementi tsiri balayr. Lakin bunun n drcd
hqiqt olduunu demk tindir. nki D-in atd addmlar faktiki olaraq
l-Qaidnin hrktlrin uyundur. Bu tkilat konkret olaraq mzhb amilini
qabardaraq mslmanlar arasna dmnilik salr.
Digr trfdn, The New York Timesn yazdna gr, D terror
qruplamasnn ideya rhbri general brahim l-Durini ndns AB tuta
bilmir. Onu gah Suriyada, gah Qtrd, gah da baqa bir yerd grrlr. Ona gr
d U.Enqdahl sual edir: blk Duri Vainqtonun dostlar srasndadr?
Btn hallarda raqn paralanmasna doru aparan proseslr mumn slam
dnyasna ciddi thdiddir. gr bu, reallaarsa, mslman lklri daha gcl
thdidlrl zl bilr.
Newtimes.az
10 iyul 2014
102
III FSL
Sivilizasiyalar v dinlr aras mnasibtlr:
dialoq, yoxsa qardurma?
3.1. Qrb multikulturalizmi bhrandan sonra:

yeni arlar, dilemmalar
Bhran cmiyytin hyat dvrannda bir mrhldir. Tarixi inkiaf yolunda
daimi inkiaf v ya eni mmkn olmad n aralq mrhl n bhran v
ya durunluq sciyyvidir. Hr bir bhran iki mntiqi sonluqla nticln bilr.
Birinci halda ba vern bhrandan sonra hr hans bir tarixi, siyasi, iqtisadi proses
ya tamamil squta urayr v dayanr. kinci halda is bhrandan sonra hyat
dvrannn nvbti mrhlsi olaraq yeni inkiaf prosesi balayr. gr shbt
cmiyytdn gedirs, bu halda cmiyytin inkiaf dayana bilmz. Buna gr d
bhran yalnz yeni yol axtar il mayit oluna bilr.
Bu mnada hazrda dnyada multikulturalizm bhran kimi qbul ediln proses
d daim bhran vziyytind qala bilmz. Cmiyyt z inkiafnda multikultural
dyrlr modelini myyn zaman intervalnda myynldirmlidir.
Qloballama prosesinin oxmdniyytliliyi qalmaz etdiyini nzr alsaq, artq
dnyann he bir yerind zn qapanm, qlobal proseslrdn tcrid olunmu
cmiyytin mvcudluu mmknsz grnr.
Mlum olduu kimi, son bir ne ild Avropada hm siyasi liderlr trfindn,
hm akademik v ictimai mhitd, htta din xadimlri arasnda multikulturalizm
siyastinin zn dorultmad il laqdar byanatlar sslnir. Bu iflasn sas
sbbini vaxtil Qrbi Avropa lklrinin miqrasiya siyastin uyun olaraq
tviq ediln xarici, xsusn d mslman lklrdn olan ii miqrantlarn Qrb
dyrlrini vahid standart olaraq qbul etmmsi il laqlndirirlr.
Lakin bu bir reallqdr ki, sbblrdn v mahiyytindn asl olmayaraq artq
Avropa klassik Qrb dyrlri rivsin smr. ndi Qoca qit frqli mdniyyt
dayclarnn hyat trzlrini znd ks etdirir. Avropa rsmilri trfindn
indiydk hyata keiriln multikulturalizm siyasti bhran vziyytin ds bel,
gnmzd Avropada frqli mdni dyrlr n silinib atla bilinr, n d standart
nmuny evril bilr. Bel olan halda is bu bhran birg mvcudluun yeni
inkiaf formalarnn taplmasna aparmaldr. Yni, iflasa uram multikulturalizmin
Qrb modeli yeni yanama axtarndadr. Bu yanamalara nzr salmazdan vvl is
Qrbin qarsnda duran arlara diqqt etmk istrdik.
Qrb sivilizasiyas yeni arlar qarsnda
II dnya mharibsind byk insan resurslarn itirn Qrbi Avropa
lklri mharibdn sonra kemi mstmlk lklrindn ucuz ii qvvsi
104
kimi miqrantlar qbul edrk bu atmazl aradan qaldrmaa baladlar.

Mharibdn sonra Avropa lklrinin srtli iqtisadi artm daxili ii qvvsini
bir ne df stlyirdi. Avropada yerli halinin yalamas v qonu regionlarda
ucuz ii qvvsinin bolluu Qrb dvltlrinin kemi mstmlk lklrindn
miqrasiyan tviq etmsi il nticlndi.
Hazrda Avropada ii miqrantlarn byk hisssi mslmanlardr. Bundan baqa
Afrikann mslman olmayan lklrindn, Hindistandan da z mdni dyrlrin
sadiq miqrantlar Avropann yerli sakinlrin evriliblr. Nticd artq 1950-ci
illrdn balayaraq Fransa, Almaniya, Belika, Niderland v digr Qrbi Avropa
lklrind xristian olmayan v Qrb dyrlrindn knar yeni bir immiqrant nsli
yaranmaa balamd. Mqayis n qeyd etmk olar ki, gr 1950-ci illrd
Avropa halisinin 800000 nfri mslman idis, 2010-cu ild bu rqm 44 milyon
nfr atmdr.1 (http://en.wikipedia.org/wiki/Islam_in_Europe)
Bellikl, Qrb sivilizasiyasnn beiyi saylan Avropa iki mhm ar
qarsnda dayanmdr. Birincisi, uzun srlr boyu milli identiklik zrind
qurulan Avropa cmiyyti miqrant axnndan sonra bu rivy smad n
yeni hyat trzi il qarlamdr. kincisi, mslmanlarn Avropada yerlmsi
Qrbi frqli dyrlr sistemi il z mkannda z-z qoymudur.
Birinci arla bal qeyd etmk istrdik ki, bu gn Avropann ksr dvltlri
artq immiqrant lklrdir. Yni, halinin n az 10%-ni cnbilr tkil edir.
Avropann demoqrafik bhran yaadn nzr alsaq, bu tendensiyann daha
da artaca aydndr. Avrostatn proqnozlarna gr 2010-2060-c illr rzind
Avropa ttifaqnda tbii artmn 16 milyon nfr olmas gzlnilir. Hmin dvrd
immiqrasiyann hesabna is 86 milyon nfr dr. Bu mumi halinin 17%i demkdir. vvlki illrin miqrasiya axnn, qarq nikahlar v yerli hali il
miqrantlar arasnda doum sviyysind olan frqi nzr aldqda, Avropada
cnbi silli halinin say kifayt qdr yksk olacaq.2(http://epp.eurostat.
ec.europa.eu/cache)
Qeyd etmliyik ki, mhz bu amil multikulturalizmin Avropa modelini digr
Qrb modellrindn frqlndirir. Bel ki, Qoca qitdn frqli olaraq yeni dnya
lklrind qurulan Qrb cmiyytlri (Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya v s.)
hazrk mrhld ninki bhran yaamr, htta ksr mtxssislr trfindn
uurlu nmun hesab olunur. Burda sas frqlndirici mqam ondan ibartdir
ki, yeni dnya lklrind milli identikliyin formalamas mhz miqrasiya
dvrnd formalamd v Avropal miqrantlar dominant idilr. Avropada is
105
milli identikliyin formalamas orta srlr dvrn dr. Buna gr qitnin

yeni sakinlri Avropa cmiyytin inteqrasiya olunmaqda problemlr yaayrlar.
ndiki halda miqrantlarn cmiyytd dominant olmadn nzr aldqda,
multikulturalizmin Avropa modelinin sas hdfinin assimilyasiya olduu aydn
grnr.
Ayr-ayr lklrd miqrantlarn say nisbti frqli olsa da, mumi yanama
demk olar ki, frqlnmir. Miqrantlarn mumi hali arasnda say nisbtinin
yksk olduu lklr arasnda Fransan frqlndirmk olar. Fransa Statistika
nstitutunun (NSEE) mlumatlarna gr 2008-ci ilin gstricilrin sasn lk
halisinin 19%-i (12 milyon nfr) ya xaricd doulub, ya da valideynlrindn n
az biri miqrantdr (yni I v II nsil miqrantlar nzr alnmaqla). Aradrmaya
gr 2006-2008-ci illrd Fransada yeni doulan uaqlarn txminn 40%-nin n
az bir babas v ya nnsi immiqrantdr.
Almaniya, Birlmi Krallq, taliya, Avstriya, Belika, Niderland kimi lklrd
d immiqrantlar lk halisinin 10%-dn oxunu tkil edirlr. Bu miqrantlar etnik
v mdni baxmdan da olduqca frqli dyrlri tmsil edirlr. slam mdniyyti
dayclarndan lav Hindistan, in, Vyetnam kimi lklrdn Uzaq rq
mdniyyti tmsililri d Avropann yeni sakinlri arasnda z dyrlrini
qoruyub saxlayrlar. Btn bunlar gstrir ki, multikulturalizm artq Qrb
cmiyyti n bir seim deyil, mhz zrurtdir.
halisi gnc olan lklr n bu ar aktual grnmy bilr. Lakin
Avropann ksr aparc lklrind halinin yalanmasn v mkqabiliyytli
halinin xsusi kisinin azalmasn nzr aldqda Avropann multikulturalizm
ideologiyasndan imtina etmk ansnn da olmadn grrk. Misal n
aparlan tdqiqatlara gr, Avropann halisinin sayna gr lider lksi olan
Almaniyada halinin say 50 ildn sonra 10 milyon nfr azalaraq 72 milyon nfr
olacaq. Paralel olaraq halini yalanmas prosesi d nzrarpacaq drcd
artacaq. Bel ki, 2012-ci ild 65 yadan yuxar halinin xsusi kisi 20,5% olduu
halda, 2062-ci ild bu nisbtin 30,1% olmas proqnozladrlr. Yni, knardan ii
qvvsinin miqrasiyas qanlmazdr.
Artq immiqrant lky evriln Avropa dvltlrinin qarsnda dayanan n
mhm ar demoqrafik bhran v bhrandan x yolu kimi immiqrasiyaya
saslanan siyastdir. Avropann yeni sakinlrinin is z dyrlrini gtirmmsi
mmknszdr. Fikrimizc, Avropa yalnz yenilrin dyrlrin hrmt etmkl
v n sas znnk hesab etmkl bhrandan xa bilr.
106
Demoqrafik bhran yaayan Avropann glck inkiaf miqrantlar olmadan

mmknsz grnr. Eyni zamanda hazrda Avropa bu yeni sakinlrin mnvi
dyrlrini nzr almadan yalnz Qrb dyrlrin stnlk verir. Qrbin
gznd yeni gln miqrantlar mhacir qbul edn cmiyytin yeknsq trkib
hisssi olmaldr. Onlarn frqli davran v ya xlaq normalar Qrb dyrlri il
uyun glmdiyi n qbuledilmzdir. Zaman is gstrir ki, Avropaya axn
tviq ediln miqrantlar vahid Avropa qlibin dmdilr.
Yalnz Qrb mdni v dini dyrlrinin zrind qurulan Avropa cmiyytinin
dnya miqyasnda universal standart kimi tqdim olunmas zn dorultmur.
Maraqldr ki, bu gn ii qvvsi kimi Avropaya gln miqrantlarn Qrb
dyrlrini qbul etmdiyi n multikulturalizmin mlubiyyt uradn
iddia ednlr bir ne sr vvl okeann o taynda n yerli xalqlarn, n d zorla
Afrikadan gtirdiklri qullarn mdni mxtlifliklrini ninki qbul etmir, htta
mhv edirdilr. Ndns o zaman bel mnasibt multikulturalizmin bhranna
sbb kimi qiymtlndirilmirdi.
Bellikl, bhran zaman Qrbin qarsna xan n mhm dilemma
baqalarnn dyrin hrmtl yanamaqdr. Bu is yalnz Qrb dyrlrin deyil,
baqalarnn da mnvi almin hrmt zrind qurulan mnasibtlr sistemin
saslanmaldr.
Qrb cmiyytinin glcyi n sas narahatedici mqam
Avropaya miqrant axnnn byk hisssinin mslman olmas Qrbin
qarsnda daha mhm bir ar qoydu. Qrb is bunu ar deyil, z dyrlr
sistemin v mumiyytl glcyin thdid kimi qiymtlndirir.
Mlum olduu kimi, Qrb sivilizasiyas dini dyrlr byk hmiyyt verir.
Artq uzun srlrdir ki, xristianlq Qrbin dyrlr sistemind nv rolunu oynayr.
Dini mstvid is tarix boyu Qrbin sas rqibi mhz slam olmudur. Bel ki,
dnyvi dinlr arasnda Uzaq rqd sas dayaqlar olan buddizm msafc ox
uzaq olduu n Qoca qity nfuz etmk iqtidarnda olmamdr. Musvilik
is Avropada srlr boyu tqib olunmu, yhudilr bir ne df srgn olunmu
v yalnz XIX srdn balayaraq brabrhquqlu sakinlr kimi qbul olunmular.
slam-Qrb mnasibtlri is daha kskin olmudur v trflrdn hr hans birinin
gclnmsi zaman qanl toqqumalara sbb olmudur. Xristianln daycs
olaraq avropallarn islam dnyas zrin n qanl yr xal sfrlri olmudur.
Tarix boyunca Avropa islam dini dayclarnn birbaa tsiri il 2 df
107
qarlamdr. Birinci df spaniyada Kordoba Xilaftinin yaradlmas zaman,

ikinci df is Vyanayadk Avropa torpaqlarnn Osmanl imperiyasnn nfuz
dairsin daxil olmas il. Lakin hr iki halda imperiyalarn ziflmsi v ya
dalmasndan sonra Avropa mslmanlara qar dini dzmszlk gstrmidir.
spaniyada, Balkanlarda mslmanlarn dini sbblrdn tqib olunmas, islam
mdniyytinin dadlmas Qrbin slama mnasibtd tarixi nnsini gstrir.
ndi is vziyyt frqlidir. Tarixd ilk df olaraq islam Avropada knar bir
qid deyil, mhz halinin myyn hisssinin dini etiqaddr. Trkiydn, imali
Afrikadan, Yaxn v Orta rqin kemi mstmlk lklrindn gln miqrantlar
mslman olduqlar n Qrb slamla yenidn qarlamal oldu. Hazrda Avropa
z glck taleyinin mslman olmaq ans il qar-qaryadr. i miqrantlar
Avropaya ial yolu il deyil, cmiyytin irisin nfuz etmkl daxil olurlar. Bel
olan halda is Avropann bu yeni slam dalas il vvlki metodla mbariz apara
bilmsi real grnmr.
Tdqiqatlarn fikrinc, mhacirlrin Avropa lklrin axn v onlarn
arasnda tbii artmn yksk olmas nticsind 2050-ci ild Avropa halisinin
20%-i mslman olacaq. Hazrda bel fikirlr sslnir ki, Qrb v slam
mdniyytlri yana yaaya bilmz. ndi Avropada demokratiya yaxud rit
qaydalar, islam yoxsa azadlq kimi slind qtiyyn mqayis oluna bilmyck
mfhumlar cmiyytin qarsnda ks dilemmalar kimi ortaya qoyulur. Lakin bu
bir reallqdr ki, islam dyrlri artq Avropa halisinin bir hisssinin seimidir.
Buna tolerant yanama olmasa, islam faktoru Qrb dyrlr sistemind z layiqli
yerini tutmasa bu ilk nvbd Avropann glcyi n problem evrilckdir.
Avropada mslmanlarn z dinlrin sadiq qalmalar, bununla yana islamn
bir din olaraq populyarlamas, mslman halinin demoqrafik artm gstricilri
Qrb cmiyytinin glcyi n sas narahatedici mqam kimi qbul olunur.
Bunun nticsidir ki, Qrbd islam bir fobiya olaraq grrlr. Azlqlarn oxluqlara
evrilmsi qorxusu Qrbsaya multikulturalizmin qarsnda duran sas ardr.
Avrobarometrin 2012-ci ild apard aradrmaya gr, Avropa ttifaqnda
ryi soruulanlarn 39%-nin fikrinc dini qidy gr diskriminasiya geni hal
almdr. Bu gstrici Fransada 66%, Belikada 60%, sved 58%, Niderlandda
51%, Birlmi Krallqda 51%-dir.
Bellikl tarixi hadislr gstrir ki, Qrbin dini tolerantlq v multikultural
dyrlri yalnz z dini dyrlrinin digrlrin qbul etdirilmsi zrind
qurulmudur. Bel olan halda immiqrant lklr olaraq xarakteriz olunan Avropa
108
dvltlri frqli mdniyyt v dini dayclar olan mhacirlri Qrb cmiyytin

yalnz assimilyasiya etmy alrlar. Yni, oxmdniyytlilik yalnz Qrb
dyrlrinin dominantl v vahid mozaik quruluun he n il seilmyn trkib
hisssi kimi qbul oluna bilr. Bu is masir dvrd halisi mxtlif mdniyytlri
v milltlri tmsil edn Avropa n multikulturalizmin glck taleyini thdid edir.
Lakin reallq bundan ibartdir ki, Qrbsaya multikulturalizmin glck
taleyi Avropada xristianlq v islamn dialoqundan, dini v dnyvi dyrlrin
birgyaayndan asldr. Bhrandan yegan x yolu bundadr. Yalnz tolerant
cmiyytd multikulturalizm mdniyytlrin qarlql surtd znginlmsin,
mxtlif xalqlar birldirn dyrlr sisteminin formalamasna sbb olur.
Multikulturalizm bhran iqtisadi tnzzl pariteti
Hazrda dnya miqyasnda mahid olunan iqtisadi tnzzl Qrbin
multikultural dyrlrin z mnfi tsirini gstrir. Bel ki, Avropada iqtisadi
bhran, xsusn d isizlik sviyysi yksk olan lklrd yeni sakinlr mnasibt
daha aqressivdir. Fransann Le Parisien dimanche qzeti Avropa ttifaqna zv
lklrd ii miqrantlarn srbst hrktin mhdudiyyt qoyulmas il laqdar
keiriln referenduma franszlarn mnasibtin yrnmk mqsdil ry sorusu
keirmidir. Ryi soruulanlarn 60 faizi miqrantlar n nzrd tutulan kvotann
mhdudladrlmasnn trfdar olduqlarn bildirmidir.
Miqrantlarn saynn artmas fonunda Avropada dominant millt arasnda
artan isizlik v zif sosial tminat Qrbin multikultural dyrlrinin v
tolerantlnn n qdr davaml olduunu gstrir. Bel bir fikir formaladrlr
ki, multikulturalizmin Avropa modelinin mlubiyyt uramasnn sbbi
miqrantlarn universal Qrb hyat normasna daxil ola bilmmlri, demokratik
prinsiplri v insan hquqlarnn aliliyini rhbr tutan Avropa qanunlarnn is
olduqca mlayim olmas il laqdardr. Hadislrin bel axar is Avropada
ifrat milltilik ideologiyasnn v ultra sa siyasi partiyalarnn trfdarlarnn
artmasna, irqi v ovinist xlara sbb olmudur.
Grnn odur ki, vaxtil Avropa dvltlrinin zlrinin dvt etdiyi,
stimulladrd miqrantlarn iqtisadi vziyyt pisldikd dalt, demokratiya,
tolerantlq, insan haqlar kimi bri dyrlrdn knar hr cr mnasibtl
zlmsi normal qarlanmal v bu Qrb identikliyinin zn qorumas kimi qbul
olunmaldr. Htta miqrantlara qar hazrk siyasi kurs demokratik prinsiplrdn
geriy addm olsa bel Avropann siyasi liderlri bu addmlar atmaqdan kinmirlr.
109
qtisadi vziyytdn asl olaraq xaricdn ii qvvsinin dvt edilmsi v

sonradan hmin miqrantlara qar gstriln ayr-sekilik multikultural dyrlrl
bir araya smr. Bu ii qvvsinin z milli-mnvi dyrlrindn imtina etmsi
multikulturalizmin qlbsi hesab edilirs, hans tolerant yanamadan shbt ged
bilr? Fikrimizc, hazrda hycan tbili vurulan multikulturalizmin bhran Qrb
lklrinin yanl siyastinin nticsidir.
Multikulturalizm v miqrasiya siyasti
Hazrda gndmd olan multikulturalizm bhrannda Avropa lklrinin
miqrasiya siyastinin oynad rol da diqqt kir. Bu zaman ilk nvbd Qrbin
znnk olmayanlara mnasibtd hyat flsfsi v tarixi nn maraq dourur.
Tarixdn mlumdur ki, hl Roma imperiyas dvrnd romallar yaadqlar hri
bdi hr adlandrmdlar v bu hrin sakinlri kimi zlrini hamdan stn
hesab edirdilr. sl romal znmxsus dyrlr sahib hesab olunur v btn
digrlri il, o cmldn baqa lklrdn glnlrl mnasibtd frq qoyulurdu.
Sivilizasiyalar mvzusunda tdqiqat Rocer Osborn bununla bal yazr ki,
Yunan, Ellin v Roma sivilizasiyalarnn btn traf xalqlara v mdniyytlr
barbar dnyas kimi baxmas sonradan mumn Qrb sivilizasiyasnn digr
sivilizasiyalara ayr-sekilik meyarlar il yanamasnn balanc olmudur3
( . . . 2008,
.144).Gnmzd da miqrantlarn Avropa cmiyytind yeri eyni prinsiplr
syknir.
Hazrk mnada multikultural cmiyytin dayanqszlnn n mhm
sbblrindn birinin Qrbi Avropa lklrinin yeritdiyi miqrasiya siyastinin
olduunu sylmk olar. nki multikulturalizm ilkin mnada tarixi milli azlqlara
mnasibti nzrd tutan yanama hesab olunurdu. Lakin Avropa rsmilri
trfindn tviq ediln ii miqrantlarn vahid mdni dyrlr inteqrasiyasna
hesablanan miqrasiya siyasti zn dorultmad. Bu gn n qdr d Avropa
rsmilri ii miqrantlarn mvqqti gldiklrini dndklrini byan etslr d
bu reall ks etdirmir.
nki ilk df Avropada miqrantlar tarixi milli azlqlara brabr tutulan
yanama oldu. Bel ki, bu sahd qabaqcl lklrdn saylan sved 1970-ci illrin
ortalarndan, Hollandiyada is 1980-ci illrin vvllrindn miqrantazlqlarn
mdafisi il bal tdbirlr hyata keirmy balamdlar. Dvlt trfindn
miqrantlarn ana dilind thsil almaq, z ktlvi informasiya vasitlrini drc
110
etmk, mdni tdbirlr hyata keirmk v digr hquqlar il bal addmlar

maliyyldirilirdi. Ancaq bu daha ox myyn mhdud dair aktiv miqrantlara
amil olunurdu. Miqrantlarn saynn artmas v z dyrlrin sadiq qalmas
Avropa rsmilrinin bu yanamadan imtina etmsi il nticlndi. Hr iki lkd
1990-c illrd qanunvericilikd geriy addmlar atld. sved immiqrantlarn
tarixi azlqlara (saam, fin) brabr tutan azlqlarn mdafisi haqqnda qanun
dyidirildi4(Saininen M. TheSwedish Model@ as an Institutional Framework
for Immigrant Membership Rights // Journal of Ethnic and Migration Studies.
1999. Vol.25). Niderlandda is 1983-c ildn azlqlarn inkiafna dstk proqram
dayandrld5 (Entzinger H.. The Rise and Fall of Multiculturalism: The Case of the
Netherlands, Joppke C., Morawska E. (red.), Toward Assimilation and Citizenship,
Basingstoke: Palgrave-Macmillan. 2003).
Avropa lklrindn frqli olaraq dnya tcrbsind srt miqrasiya siyasti
yeridib v ox mdniyytlilikl bal he bir problem yaamayan lklr d
kifayt qdrdir. Uurlu modellrdn biri kimi Yapon tcrbsini gstrmk olar.
Yaponiyann immiqrasiya qanunlar olduqca konservativdir. Bu lkd vtndalq
almaq kifayt qdr mrkkb prosedurlara baldr. Dvlt ii miqrantlarn
sviyysini konkret normalarla tnzimlyir, siyasi bhanlrl spekulyasiya n
d rait yaratmamdr. lkd nisbtn kompakt olaraq yaayan inli, koreyal
v braziliyal miqrantlara mnasibtd d n hr hans ayr-sekilik, n d problem
vardr.
oxmdniyytliliyin hyat trzi olaraq qbul olunduu Azrbaycan da
multikulturalizmin bhran yaamadn gstrn mkanlardandr. rql Qrbin,
imalla Cnubun, xristianlqla islamn, mxtlif sivilizasiya v mdniyytlrin
qovanda yerln Azrbaycan multikulturalizmin bdiyaar olduunu
tsdiqlyir. oxmilltli dvlt vahid cmiyyt budur Azrbaycanda
multikulturalizmin uurlu modeli.
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyevin kinci Bak Beynlxalq
Humanitar Forumunda xnda bildirdiyi kimi Multikulturalizm bizim hyat
trzimizdir. Nisbtn yeni anlay olmasna baxmayaraq, multikulturalizm srlr
boyu xalqmza xas olan bir anlaydr. srlr boyu mxtlif dinlrin, milltlrin
nmayndlri Azrbaycanda bir ail kimi yaamlar. Multikulturalizmin
uurunun balca rti bri v milli ideyalarn birg mvcudluu, elc
d multikultural dyrlr sisteminin hat dairsind olan xalqlarn milli
identikliklrinin qorunmasdr.
111
Bellikl, Qrb tcrbsinin uursuzluu multikulturalizmin tnzzl v ya

squtu demk deyil. Dnyada mxtlif regionlarnda uurlu tcrblr tsdiq
edir ki, frqli milltlrin v dinlrin tmsililri z identikliklrini qorumaqla v
digrin hrmtl yanamaqla inkiaf etmk iqtidarndadrlar. Sadc olaraq bunu
frqliliklri assimilyasiya etmy alan ideologiya deyil, srlr boyu davam edn
gndlik hyat trzi kimi qbul etmk lazmdr.
Bhrandan sonra grnn yollar
Frqli sivilizasiya v mdniyyt dayclarnn eyni mkanda yana yaamas
v qarlql znginlmsini hyat trzi kimi qbul etmk briyytin nicat
yoludur. Bu dyrlrdn standart meyar yaratmaa ynlmi ideologiya is ninki
bhrandadr, htta yaamaq hququnu itirmidir. Bununla bel yeni Avropann z
glck taleyini myynldirmk n bir ne atd addmlar bir ne qrupda
mumildirmk olar.
Birincisi, assimilyasiya zrindn inteqrasiya. Avropa multikultural siyastinin
hl d sas mqsdi miqrantlarn gldiklri lk hyatna inteqrasiyan tmin
etmk deyil, miqrantlarn siyasi cmiyytdn tcrid olunmas v assimilyasiyadr.
Misal n Almaniyada multikulturalizm miqrantlarn v onlarn nvbti
nsillrinin alman cmiyytin inteqrasiyasna deyil, miqrantlarn cmiyytdn
tcrid olunmasna, dil, mnviyyat v sair manelrl qarlaaraq son
nticd vtnlrin dnmsin hdflnmidir. Bununla bal Rusiya Elmlr
Akademiyasnn Flsf nstitunun eksperti professor Vladimir Malaxov hesab
edir ki: Multikultur tdbirlr Almaniyada inteqrasiyadan ox seqreqasiyaya
hdflnmidir6 ( :
. http://russiancouncil.ru/inner/?id_4=1155#top).
kincisi, ikinci nsil immiqrantlarn cmiyytin mdni-ictimai-siyasi hyatna
qbul olunmas. Bununla bal taliya rsmilrinin siyastini qeyd etmk olar.
Tsadfi deyil ki, taliyann kemi ba naziri Romano Prodi bildirmidir ki:
mmiqrantlarn timsalnda biz byk potensial resurslar ld edirik. nteqrasiya
yolu il getmk lazmdr. mmiqrantlarn nvbti nsli italyanlarn glck nsli
olmaldr.
ncs, kosmopolit dyrlrin qlobal mkanda tviqi. Qrb bhranla
qarladqdan sonra x yolu kimi Qrb dyrlrinin bri ideya olaraq qlobal
miqyasda qbul etdirilmsin alr. Bu mrhlni Qrb modelinin universal
bri dyr evrilmsi istiqamtind chd kimi qiymtlndirmk olar. Yni,
112
Avropaya yeni gln miqrantlara Qrb dyrlrinin qbul etdirilmsi onlar hl

miqrasiya etmmidn vvl z lklrindikn balanr. Bununla da Qrb Avropa
cmiyyti daxilind miqrantlara mnasibtd hll ed bilmdiyi problemlri
qlobal miqyasda milli-mdni mentalitetdn knar kosmopolit dyrlr hesabna
hll etmyi dnr. Bu gn qloballama prosesi multikulturalizm mstvisind
mdni dyrlrin universal modelini yaratmaa ynlmidir. Bu yeni tendensiyada
sas xarakterik xsusiyyt ondan ibartdir ki, Qrb mdniyyti tkc z mdni
dyrlrini dikt etmkl kifaytlnmir, hm d baqa mdniyytlrin dyr
meyarlarnn formalamasna nzart edir.
Drdncs, srt miqrasiya siyasti. 2014-c ilin fevral aynda sverd Avropa
ttifaqndan miqrant axnnn mhdudladrlmas bard keiriln referendumda
ii qvvsinin ttbiqin dair kvotann ttbiqin ss verilmsi bu istiqamtd yeni
bir trendin baladn gstrir. Bu is ninki knardan, htta Avropa lklrinin
z aralarnda bel miqrasiyann mhdudladrlmas istiqamtind meyllrin
mahid olunduunu gstrir.
Bellikl, hazrda Avropa dvltlri daha ox miqrasiya siyastlrini
srtldirmk v milli-mnvi xsusiyytlri nzr almadan kosmopolit dyrlri
tviq etmkl multikulturalizm bhranndan x yolu axtarr. ndiki mqam
Qrbin v mumiyytl briyytin hyatnda yeni bir snaq olacaqdr. Atlan
addmlarn briyyti bu snaqdan nec xaracan is zaman gstrck.
rst Hbibbyli
iqtisadiyyat zr flsf doktoru
4 iyul 2014
3.2. Sivilizasiyalarn toqqumas

v ya Samuel Hantinqtonun neoatlantizmi
Mlum olduu kimi, sivilizasiyalarn toqqumas nzriyysi AB-n
Harvard Universitetinin alimi Samuel Hantinqton trfindn ilnmi v ilk
df 1993-c ilin yaynda onun The Clash of Civilizations? (Sivilizasiyalarn
toqqumas?) adl mqalsind Amerikann nfuzlu jurnal olan Foreign
Affairs-d drc edilmidir. Sonralar hmin mqal kitab klind (The Clash of
Civilizations and the Remaking of World Order, New York: Simon & Schuster,
1996) xmdr.
113
Hantinqtonun fikirlrin gr, masir dnyann simasn Qrb, konfutsianlq,

yapon, islam, induizm, slavyan-pravoslav, Latn Amerikas sivilizasiyalar v bir d,
ola bilsin ki, Afrika sivilizasiyas rtlndirir. Yaadmz XXI srd sivilizasiyalarn
toqqumas dnya siyastinin aparc amili olacaqdr.
Bu nzriyy drhal hm ictimaiyyt, hm d nzriyyi v praktik siyastilrin
marana sbb olmudur. Nzriyy mxtlif cr qiymtlndirilir. Bzilri
Hantinqtonun konsepsiyasn realla uyun nzriyy kimi qiymtlndirirs,
digrlri onun yararsz olduunu vurulayr.
S.Hantinqtonun tezislrin sasn, briyytin glcyi bir-birindn tarixi
kemii, mdni nnlri, xsusn d konfessional mnsubluu il frqlnn
sivilizasiyalarn toqqumasndan ibart olacaqdr. Amerika aliminin fikirlrin
gr, demokratik Qrbl kommunist rqin siyasi qardurmas il sciyylnn
soyuq mharibdn sonrak dvrd mnaqilrin v qardurmalarn sas
mnbyini ideologiya v siyasi baxlar deyil, din v mdniyytdki frqlr tkil
edckdir. z d glckd n qanl mnaqilr sivilizasiyalar bir-birindn
ayran srhdlr boyunca ba verckdir.
Milli dvltlr glckd d beynlxalq mnasibtlrin n mhm aktorlar
olaraq qalsalar da, mnaqilr, sasn, mxtlif sivilizasiyalar, dinlri tmsil edn
dvltlr, milltlr v cmiyytlr arasnda ba verckdir.
Orta mddtli perspektivd sas mbariz Qrb v slam v ya konfutsianlq
sivilizasiyalarna mnsub olan lklr arasnda gedckdir. Lakin Qrb v slam
sivilizasiyalarnn toqquma ehtimal daha ykskdir.
Hantinqtonun fikirlrin gr, hanssa bir dmnin olmas incminc v passiv Qrb cmiyytinin konsolidasiyas n ox hmiyytli
amildir. znn son srlrindn biri olan Biz kimik? (Who Are We?: The
Challenges to Americas National Identity. Simon & Schuster, 2004) srind o,
qeyd edir ki, dmn obraz olmasa, Qrb cmiyytindki birliy son qoyula
bilr. Birliyi v milli identikliyi itirmmk n neoatlantist Hantinqton AB v
onun mttfiqlrin totalitar islam fundamentalizmi il mhariblri lknin
hdudlarndan knarda aparma mslht grr.
Bununla bel, Hantinqtonun tnqidilri hesab edirlr ki, konfessional v etnik
frqlr baxmayaraq, masir qloballama proseslrinin intensivldiyi, mxtlif
milli-mdni dyrlrin bir-birin nfuz etdiyi v qarlql tsirlr gstrdiyi
raitd briyyt mumplanetar birliy nail olmaldr. Dzdr, bu mqsd
atmaq n briyyt uzun v mrkkb bir yol kemlidir.
Prvin Darabadi,
tarix elmlri doktoru, professor
19 sentyabr 2014
114
3.3. Qrb demokratiyasnn arlar

Tarix boyunca mxtlif mnblr, ltlr, ensiklopediyalar demokratiya
mfhumunu mxtlif cr rh etmy aldlar. Lakin bu gn demokratiyann n
gzl trifi yen d AB Prezidenti Linkolnun mhur ifadsi oldu: xalq trfindn
hyata keiriln, xalq namin xalq hakimiyyti. Bs grsn slind bu beldirmi?
Nasizm, faizm v kommunizm zrind qlbsindn sonra Qrb
demokratiyas rejimlrin liderin v insanlarn idealna evrildi. Gzlmk olard
ki, nhayt yer znd min-amanlq brpa olunacaq, istibdad sona atacaq, nki
demokratiyann tkkl baxmndan tarixd he vaxt mmkn olmayan bir
rait yaranmd. Lakin Qrb analitiklrinin zlrinin d qeyd etdiyi kimi, Qrb
demokratiyasnn n byk yanl da el burdan balad.
taliyal analitik Massimo Fini Le vice obscur de l`Occident srind qeyd
edir ki, Qrbin bu sahd n byk yanl ondan ibart oldu ki, bir zamanlar
Nasistlrin sciyyvi xarakteristikas olan baqalarndan yksk olma hissin
qapldlar. gr Nasistlrd alilik bir irq aid edilirdis, bugnk Qrb
dnyasnda bu alilik zn siyasi mdniyyt, sivilizasiya sahsind bruz
verir.
Mmkn olan n gzl dnyan qurduunu, mtlq dyrlr sahib olduunu
hesab edn Qrb zndn frqli tarix, mdniyyt, nny, hyat mvhumuna
sahib xalqlara, insanlara davran qaydalarn yrtm hququna v vzifsin
sahib olduunu dnmy balad.
Qrb qar ynln sas ittiham budur ki, Qrb nzr almaq istmir ki, hr
bir siyasi sistem sosial baza zrind qurulur. Hmin sosial bazan is milli adtnnlr, dyrlr sistemi tkil edir. Ax Qrbdki individualizm il rqdki
kollektivizm frqli flsflr syknir. rqdki byklr (valideynlr,
asaqqallara, liderlr) hrmtl Qrbdki eyni deyil. Pozitiv hquq normalar
il mnvi dyrlrin rq v Qrb cmiyytlrindki alqlanmas eyni deyil. gr
rq il Qrbin dyrlr sistemi frqlidirs, o zaman bhsiz ki, bu frq onlarn
idarilik sistemlrin d sirayt edck.
Qrb is, hr bir cmiyytin spesifikas olduunu qbul etmk yerin, eyforik
kild tolerantlq gstrmdn qloballama dvrnn tlblrin uyun olaraq
z dyrlrini universal dyrlr ad altnda olduu kimi btn dnyaya tlqin
etmy alr. Ax bu dyrlr universal dyrlr deyil, sadc hrbi-iqtisadidiplomatik-elmi-texnoloji stnly sahib olan bir sivilizasiyann znxas
dyrlridir.
gr bu gn Qrbin yerind rq olsayd v bu stnlklrindn istifad
edrk z dyrlrini universal dyrlr ad altnda Qrb tlqin etmy alsayd,
115
Qrb ictimaiyyti bunu n qdr asanlqla mnimsy bilrdi? Ax hrbi-iqtisadidiplomatik-elmi-texnoloji stnlk baqadr, mnvi dyrlr baqa.
Bu nqteyi-nzrdn, ortaya bir sra suallar xr: grsn demokratiya ancaq
Qrb aid siyasi rejimdirmi? gr Qrb vahid demokratiya modeli ttbiq etmk
istyirs, ndn ilk nc z daxilind olan 12 monarxiyann (Byk Britaniya,
spaniya, Norve, sve, Belika, Danimarka, Niderland, Lksemburq, Monako,
Andorra, Lixtenteyn, Vatikan) lvini v respublikala keidini tlb etmir?
Yox, gr bunu o lklrin tarixindn qaynaqlanan sciyyvi xarakteristikas kimi
qbul edirs, ndn digr lklrin sciyyvi xarakteristikalarna mdaxil edir?
Hr zaman siyasi plralizmin trfdar olan Qrb ndn bir siyasi rejim
kimi demokratiyann da mxtlif modellrinin harmoniyasn grmk istmir?
Demokratiyann, misal n, rq modeli ola bilmzmi? gr hr hans bir rq
xalq mtlq surtd z liderini dstklyirs, bu demokratiya deyilmi? Qrb
monarxiyalar demokratik hesab olunursa, rq monarxiyas olan Yaponiya Qrb
lksindn daha az demokratikdirmi? Ny gr rq xalqlar misal n,
Yapon demokratiya modelini deyil, mhz Qrb demokratiyasn semlidir?
mumiyytl hans rejimin demokratik olduuna, hansnn olmadna kim qrar
verir? Bu slahiyyti ona kim verib?
Belc, Qrbin z dyrlrini mtlq kild btn dnyaya tlqin etmy
almas frqli dyrlr sahib insanlarda narazlq yaratmaa balad ki, bu da z
nvbsind demokratiyann yaylmasna ngl tkil etmy balad - nki tsir
ks-tsir brabrdir. Bu narazlq rb inqilablar il daha da srtlndi.
Bir trfdn bu qbildn olan naraz insanlar, digr trfdn is demokratiyann
daha da tkmillmsini arzulayan intellektuallar Qrb demokratiyasnn qarsnda
dayanan arlar aradrmaa baladlar. arlar is kifayt qdrdir.
bhsiz ki, demokratiya v insan hquqlar bir millt n n uca
meyarlardandr. nkiaf sviyysinin yksk olmad cmiyytlrd bu sahlrd
nqsanlarn olmas blk d baa dlndir. Ancaq Qrb lklrinin znd
demokratiyann bhran yaamasna he bir kild haqq qazandrmaq tsvvr
edil bilmz.
Yeri glmikn, Fransal analitik Qiyom d Ruvil La democratie ambigue
srind qeyd edir ki, tsvvr edilnlrdn frqli olaraq, masir Qrb
demokratiyasnn tmlind oliqarxiya dayanr. O bildirir ki, knardan el grnr
ki, rhbrlr trfindn qbul ediln btn qrarlar, atlan btn addmlar xalqn
iradsini ifad edir- slind is bu bel deyildir. Oliqarxlar xalqn adndan istifad
edrk, z maraqlarna uyun hrkt edir, demokratik dyrlr namin, insan
hquqlar namin ktlvi qtllr trdirlr. Xalq adndan hrkt etdiklri n
d, zlrin immunitet yaradrlar. Nticd is mslnin mnvi trfi tamamn
116
unudulur, nki hr ks dnr ki, demokratiya pislik ed bilmz. Bellikl,

xalq z z suverenliyinin tlsin dr, nki ntic etibaril, bunun mnvi
msuliyyti xalqn zrind qalr.
Massimo Fini d z nvbsind ifad edir ki, demokratiya, bu mvhumun
banilrinin tsvvr etdiklrindn frqli olaraq, z aralarnda ahngdar kild
faliyyt gstrn siyasi v iqtisadi oliqarxlarn, nomenklaturann, maskalanm
aristokratlarn lobbiilik sistemidir.
Tsadfi deyildir ki, birbaa demokratiyann trfdar olan dahi mtfkkir Jan
Jak Russo hl 18-ci srd Contrat Social adl srind tmsili demokratiyaya
qar xaraq bildirirdi ki, suverenlik n tmsil oluna bilr, n d baqasna transfer
edil bilr. Suverenlik mumi iradddir, irad is tmsil olunmur, o ya vardr, ya
da yoxdur. O lav edirdi ki, ngilis xalq fikirlir ki, azaddr, ancaq onlar yanlr.
nki xalq ancaq parlament zvn serkn azaddr, sedikdn sonra is artq
kly evrilmidir. O artq he ndir.
Szsz ki, dahi mtfkkir bu fikirlri ifad edrkn, hakimiyytin bd niyytli
qruplar trfindn mnimsnilm riskini gz nnd canlandrrd.
Bu hqiqtn d beldir. Demokratiyann tmlind dayanan hakimiyyt
blgs, hquq dvlti, azad sekilr, mstqil mtbuat, vtnda cmiyyti kimi
meyarlara drindn nzr salsaq, grrik ki, Qrb demokratiyas he d tamamn
Linkolnun trifini verdiyi kimi, xalq namin xalq trfindn, xalq hakimiyyti
demk deyil. ksin, bu gn Qrb demokratiyas siyasi-iqtisadi-inzibati
oliqarxiyann sirin evrilmidir. Hm lklr mstvisind, hm d qlobal
sviyyd idarilik bir qrup trfindn hyata keirilir ki, onlar da hr zaman z
maraqlarn dnrlr. Mslni daha da konkretldir bilrik.
Misal n, Qrb demokratiyasnn tmlind dayanan hakimiyyt
blgsprinsipi artq z mnasn itirmidir, nki bu gn qanunverici v mhkm
orqan dominant vziyytd olan icraedici orqann bir alt orqanna evrilmidirqanunverici orqanlar icra orqannn rahat faliyyti namin infrastruktur
xarakterli qanunlarn qbulu, mhkm orqan is onlarn maraqlarnn hquq
mstvisind qorunmas il muldur.
gr mahiyyt etibaril hakimiyytin qolunun hr biri eyni amala,
eyni mqsd-oliqarxiyann maraqlarna xidmt edirs, o zaman hakimiyyt
blgsnn he bir mnas qalmr - o grntdn baqa bir ey deyildir. Nticd
is, hakimiyyt yen d mtlq kild bir mrkzd-oliqarxlarn lind toplanr,
bu is xalqn maraqlar n birbaa thdiddir.
Azad sekilrglinc, bunlar da sadc bir grntdr v mahiyyt etibaril
he d grndy kimi xalqn istdiyi namizdi semsi demk deyildir. nki
ss verdiyi zaman mstqil hrkt ets d, ntic etibar il zavall xalq ona tklif
117
olunan mendn, o v ya bu oliqarxn ya da onlarn nmayndlrinin birin

ss vermk mcburiyytinddir. Qrb lklrinin hansnda oliqarxiya v ya lobbi
bksin daxil olmadan bu siyahya dmk mmkndr? Bu sistem ancaq v
ancaq ktlnin ban tovlamaa, ziflr tslli vermy xidmt edir. Zavall Qrb
xalqna is suverenliyin onlara aid olduu xlyasyla yaamaqdan baqa he
n qalmr - yarsna qdr pala batd halda qrurla banlamaa davam edn
xoruzlar kimi...
Seiln millt vkillri mandatlar mddtind hakimiyytin mnbyi hesab
olunan v onlara mandat vern xalqn maraqlarn deyil, z biznes maraqlarn, bal
olduu siyasi partiyann maran, mxtlif tzyiq qruplarnn maraqlarn tmsil
edirlr. ks tqdird, onlar nvbti df mend yer ala bilmzlr. Qrb lklrind
lobbiilik faliyyti ad altnda traf mhitin korlanmasna, insan orqanizmin
zrrli olan knd tsrrfat mhsullarnn istehsalna, mnvi dyrlrin
deqradasiyasna rait yaradan qanunlarn qbul edilmsin ss vern seilmilr
n qdr xalqn maraqlarn dnr? V yaxud xarici lklrin diasporasndan pul
alaraq sassz msllrin qabartlmas il mul olan senatorlar, millt vkillri
n drcd tmsil etdiyi xalqn maraqlarna uyun hrkt edir?
Bel haln geni kild vst almas korrupsiyann tyan etmsi mnasna
glmirmi? Seicilrin onlara verdiyi mandat is onlar bel ktlvi kriminal
faliyytlri zaman qanunvericilik qarsnda toxunulmaz hala gtirir.
Toxunulmazlq onlara bunun nm verilmidir?
O zaman, gr demokratik Qrb lklrind seilnlr inhisarlarn, kartellrin,
holdinqlrin, tsir qruplarnn mxtlif formal tzyiqi altnda, seicilr olan
xalqn adndan hmin xalqn znn maraqlarna zidd qanunlar qbul edirlrs,
sl slahiyyt sahibi olan xalqn is bu qanunlar lv etm slahiyyti yoxdursa,
bunun nyi demokratiya hesab olunmaldr? Xalq burada suverenliyin mnbyinin
hans nqtsind dalana dirnib?
Hakimiyytin 4-c qolu hesab ediln v slind mstqil faliyyt gstrmli
olan mtbuat z asl hala glmidir. Bu gn dnyada ba vern proseslr
nzr salsaq v onlarn mtbuatda nec ks olunduunu aradrsaq, BBC, CNN,
Bloomberg, l-Czir kimi dnyann aparc mtbuatndan hansnn mstqil
olduunu sylmk mmkndr? El hmin media qurulularnn zlri d
oliqarxiya bksin daxil deyilmi?
Vtnda cmiyyti, daha dqiq desk, qeyri-hkumt tkilatlar maliyy
v ya ideoloji baxmdan bal olduu qruplarn maraqlarndan baqa he nyi
tbli etmir. Amnesty International, Human Rights Watch, Green Peace, Peace
Corps, Open Society v bu kimi baqa beynlxalq qeyri-hkumt tkilatlarnn
mstqilliyindn bhs etmk mmkndrm? Grsn demokratik lkd
118
faliyyt gstrn bu tkilatlar baqa lklrd dvlt evrililri hazrlayanda

mstqilmi faliyyt gstrirdilr, yoxsa aid olduu demokratik lknin xalqnnm,
yaxud evrili edcklri lklrin xalqlarnnm maraqlarn dnrdlr?
Hquq dvlti anlay sadc xyallarda mvcuddur. gr demokratiya
hqiqtn d vtndalarn hquq brabrliyi mnasn verirs, Amerikada
yaayan senatorla yoxsulluq hddind yaayan 50 milyon Amerikal vtndan
hquqlar eyni olmal deyildimi? Hmin 50 milyon Amerikalnn Amerikann
idar olunmasndak rolu n qdrdir? Onlar Amerikann daxili v xarici siyastini
dstklyirmi? Mgr demokratiya lk daxilind vtndalara paylananda, birin
az, digrin ox d bilr? Mgr demokratiyadan konkret olaraq xalqn myyn
bir ksimi yararlana bilmlidir?
gr demokratiya hqiqtn d vtndalarn hquq brabrliyi mnasna
glirs, demokratik lklrin byk irktlrinin rhbrlrinin lknin idar
edilmsindki rolu el hmin irktlrd ilyn immiqrant xadimlrin rolu il
eyni olmal deyildimi? Halbuki, bugnk reallq gstrir ki, ninki o xadimlrin,
gr oliqarxiya bksin daxil deyils, he hmin lknin nfuzlu institut v
universitetlrinin professorlarnn da rolu, bel irktlrin rhbrlrinin rolu il
mqayis edil bilmz.
gr hquqlar pozulan vtndalar mhkmymracit edrkn mhkm
orqan qrarlar siyasi motivlrl verirs, trflrin statusu mhkm qrarlarnn
nticsin tsir edirs, hans hquq dvltindn bhs etmk olar?
Bellikl, oliqarxiya z siyastini hyata keirmk n ilk vvl lobbiiliyi il
mul olan millt vkillri saysind lazmi qanunvericilik bazasn tkil edir,
bunun vacibliyini z nzartind olan mtbuat vasitsil z tsirlri altnda olan
mtxssislrin dili il fasilsiz olaraq haliy tlqin edir, z QHT-lri vasitsil
vtndalar adndan dstklyir, z iqtidar vasitsil icra edir, etiraz ednlri is
z tsirlri altnda olan mhkm vasitsil susdururlar. Qrb demokratiyasnn
bugnk faliyyt sxemi artq bundan ibartdir.
lk daxilind hakimiyytin digr qollar zrind dominantlq qazanan
icra orqannn znn d beynlxalq mstvid mstqilliyindn shbt ged
bilmz. gr hakimiyytin mnbyi xalqdrsa v suverenlik xalqa aiddirs, xalq da
z suverenliyinin tmsil slahiyytlrini hakimiyyt veribs, o zaman beynlxalq
mnasibtlr sistemind bu zn bruz vermli deyildimi? Misal n, biz
bu gn Afrika v Yaxn rq lklrinin, elc d baqa lklrin forpostuna
evriln lklrin (misal n Ermnistann) siyasi hakimiyytinin beynlxalq
tsirlrdn azad olaraq z xalqnn iradsin uyun siyast yeritdiyini nec ifad
ed bilrik? Bel lklrin demokratiya dolu nitqlri is qolundak zncirlrin
ssini duymamaq n baqa sslr xaran fkli kllrin ayaq sslrini xatrladr.
119
Maraqldr, mxtlif dnmlrd AB- onlarn daxili ilrin qarmaqda

ittiham edn Livan, Pakistan, Kamboca, Tailand, Boliviya, Keniya, Ekvador,
Venesuela, Bhreyn, Zimbabve, Albaniya, Filippin, Syerra-Leone, Maldiv kimi
lklrin AB-dak sfirlri, beynlxalq hququn qarlqllq v brabrlik
prinsiplrin uyun olaraq, Amerikada ttbiq olunan seki sisteminin, elc d
hquq sisteminin onlarn tsvvrndki demokratik prinsiplrl ahngdarlna;
elc d Amerikann fqanstan, raq, Misir, Liviya, Suriya, ran siyastin dair
tnqidi byanatlar sslndirsydilr, yaxud myyn dvri hesabatlar hazrlayaraq
nqsanlar tutsaydlar v AB rhbrliyindn bu msllrd mvafiq llr
gtrlmsini tlb etsydilr, Dvlt Departamentinin reaksiyas nec olard?
gr bu gn demokratik Qrb doktrinasnda, hminin d Qrb lklrinin
rhbrlrinin nzrind demokratiya, insan hquqlar kimi msllr BMT
Xartiyasnda, 1961-ci il Vyana Konvensiyasnda, elc d digr beynlxalq
sndlrd ifad ediln dvltlrin daxili ilrin mdaxil etmm prinsiplri
il ziddiyyt tkil etmirs, o zaman byklyndn v gcndn asl olmayaraq,
hr bir dvltin doru v yanl addmlar beynlxalq ictimaiyyt trfindn eyni
kild dyrlndirilmli deyildimi?
gr post sovet mkanndak istniln lkd keiriln sekilrin demokratik
prinsiplrl uyunluuna dair istdiyi ryi ver biln ATT DTHB sekilri
mahid missiyas Texasda prokurorun sanksiyas il seki mntqlrinin
hndvrin bel buraxlmrsa v buna qar he kim he n ed bilmirs, o zaman
demokratiyann meyarlarn kim myyn edck?
Tssf ki, Qrbin gznd demokratiyann ykslii kimi grnn bzi
proseslr dnyann digr dvltlrinin v milltlrinin gznd baqa cr
tcssm olunur. Bir zamanlar hr ksin ilham ald, can atd demokratiya artq
20 ildir ki, tcavzkar mhariblri (1-ci Krfz mharibsi, fqanstann ial,
raqn ial, Liviyaya hcum), xaricdn tkil olunan dvlt evrililrini (Tunis,
Misir, Suriya), bombardmanlar, qtliyamlar, paralanmalar, iqtisadi bhranlar
(spaniya, Yunanstan), iqtisadi asll (Qrbi Avropa lklrinin rqi Avropa
lklrinin iqtisadiyyatn asl hala gtirmsi), ksenofobiyan, acl, sfalti ifad
edir.
Briyyti is myus edn odur ki, btn bu msibt, btn bu blalar
yaxlq, mqddslik namin hyata keirilir. Bir lkd xalqn istmdiyi
bir demokratiyan o xalqn z qan bahasna zn tlqin etdirmk n qdr
demokratikdir?
Bellikl, Jorj Allerin d L`agonie de la democratie occidentale adl
mqalsind qeyd etdiyi kimi, Qrb demokratiyas bu gn can stdir. ntibah
dvrnn Qrb mtfkkirlrinin dnc alminin bhrsi olan demokratiya
120
tssf ki, hl ki el dnc, xyal dnyasnda da qalmaqdadr. Briyyt is hl

d ideal demokratiya axtarndadr...
Dr. Turab Qurbanov
6 fevral 2014
3.4. Sivilizasiyalarn ksimsind Afrika

Yeni minillik geosiyasi mstvid sivilizasiyalar arasnda mbariz il xarakteriz
olunur. Samuel Hantinqtonun yeni bir nzriyy kimi irli srdy sivilizasiyalarn
toqqumas xttin saslanan beynlxalq mnasibtlr masir dvrn geosiyasi
mnzrsinin sasnda dayanr. Dini birliy dayanan sivilizasiyalar arasnda is
mumiyytl harmoniya mahid olunmur. Mxtlif dinlrin yaylma arealnn
ksim srhdi boyunca daim toqqumalar ba verir. Tarixi dvr rzind bu
srhd xttinin sas arteriyas z corafiyasn dyimidir. Misal n, rb
Xilaftinin dvrnd bu xtt bir trfd Yaxn rqdn, digr trfd is Pireney
yarmadasndan keirdi. Osmanl dvrnd sivilizasiyalarn sas ksim nqtlri
Balkan v Qafqaz blglri idi. XX srd Yaxn rq v Hindistan-Pakistan
(Kmir) srhdi sas toqquma nqtlri hesab olunurdu.
Masir dvrmzd ad kiln blglr qaynar nqtlr olmaqla brabr,
sivilizasiyalarn toqqumasnn n kskin mahid olunduu yer Afrikadr.
Afrikada sivilizasiyalarn uyumsuzluu geosiyasi mstvid d (dvltlr arasnda),
mxtlif dinlr v tayfalar arasnda da zn gstrir. Eyni zamanda sivilizasiyalarn
toqquduu xtt boyunca geosiyasi proseslr daha da mrkkblir. Yeni dvltlr
yaranr (Cnubi Sudan), separatist meyllr gclnir, geosiyasi hssas mkanlar
ortaya xr.
Byk tarixi dvr rzind mstmlk qitsi olaraq tannan Afrika masir
dvrmzd geosiyasi shnd mhm hmiyyt malik zonaya evrilmidir.
Zngin tbii ehtiyatlar, dinamik artm gstrn iqtisadiyyat, srtl artan hali
Qara qitnin dnyada mvqeyini myynldirn amillrdir. Dnyann btn
tbii ehtiyatlarnn 30%-i Afrikann payna dr. Proqnozlara gr 2020-ci ildk
Afrikada neft hasilat 900 milyon 1 milyard ton olacaq,2033-c ild Afrika DM
hcmin gr rqi Avropa, 2039-cu ild is Latn Amerika sviyysin atacaq.
Btn bu proqnozlar sabitliy saslanaraq hazrlanmdr. Lakin gnmzd
Afrika trafnda mxtlif geosiyasi proseslr dvr edir. Bu gn Qara qit mxtlif
dinlrin v mdniyytlrin frqliliyin saslanan sivilizasiyalar aras mbariznin
n kskin olduu mkandr. Afrika mstmlk dvrndn miras qalan dvltlrin
121
srhdlrinin daltsiz blnmsindn hl d ziyyt kir. Bu faktora qitd

xarici qvvlrin mdaxilsi il qzdrlan islam-xristian qardurmasn da lav
etsk Afrikann geosiyasi mnzrsind dyiikliklrin olmas qanlmaz grnr.
Bu gn btn dnyann diqqti daha ox rb dnyasna, o cmldn Afrikann
rb lklrindki proseslr ynlmidir. Lakin slind qitd bundan da drin
bhrana sbb ola bilck sivilizasiyalar aras mbariz gedir. Geosiyasi mstvid
yeni trendlr zn gstrir. in Afrikann ksr lklrind n byk investora
evrilmidir. inin Afrika bazarna tdricn v yava-yava daxil olmas ba rb
oyanna qaran regionun nnvi gclri olan Qrb dvltlrini faktla z-z
qoymudur. Bizim qnatimiz gr, Afrikada sivilizasiyalar arasnda mbariznin
sasnda bel geosiyasi ambisiyalar dayanr.
Afrikann rb lklrind sivilizasiyalar aras
tmasn geosiyasi konturlar
Hazrda Afrikada n mhm trend slam v Xristian dnyas arasnda
mbarizdir. Bu mbariz sivilizasiyalarn tmas nqtlrind daha kskin xarakter
dayr. Bu silahl mnaqi, separatist mbariz, bzn is terror tkilatlarnn
faliyyti il mayit olunur. Afrikada islam-xristian qardurmasnn srhd
zola Saxaradan cnuba doru Tropik Afrika lklrindn keir. Corafi areal
baxmndan da Qara qitd islamn srhdi ll me landaftnn ayrlma xtti
boyunca uzanr.
Britannika ensiklopediyasnn mlumatna gr 1 milyarddan ox insan
yaayan Afrika qitsind 48% xristian,41% is mslmandr (2010-cu il n).
Efiopiya, Misir kimi lklr istisna olmaqla xristianln qitd yaylmas daha ox
mstmlk dvrn dr. Son 100 ild xristianln yaylmasnda yksk sray
mahid olunur. Bel ki, gr 1900-c ild qitd xristianlarn say cmi 9 milyon
nfr idis, 2000-ci ild bu rqm 380 milyon nfr olmudur. Hazrda Afrikada
31 lkd xristianlar sayca oxluq tkil edirlr. Mqayis n qeyd etmk olar ki,
halinin yardan oxu mslman olan lklrin say 21-dir.
Afrikada islam dininin yaylmasn is 2 sas mrhly blmk olar. Birincisi,
VII-XI srlr imali Afrikann rb v brbr tayfalarnn islam dinini qbul etmsi.
rb Xilaftinin ial v siyasi-iqtisadi-mdni tsiri altnda Afrikann sasn shra
landaftnda islam dini hakim din evrilmidir. kinci mrhl is XII srdn
balayaraq ticart, hakim elitann dini qbul etmsi, mxtlif dini cryanlarnn,
o cmldn sufizmin tsiri altnda islam dininin yaylmas il xarakteriz olunur.
Maraqldr ki, gc v iala saslanan Xilaft dvrndn frqli olaraq ikinci
122
mrhld islam dini daha geni razilr yaylmdr.

Hazrda bu regionda rb v brbrlrin mtlq stnlk tkil etdiyi 7 lk
(Misir, Tunis, Liviya, lczair, Mrake, Mavritaniya, Sudan) var. Bu lklrd
halinin 90%-dn oxunu mslmanlar tkil edir. Bundan lav halisi rb
olmayan v ya rblrin azlq tkil etdiyi, ancaq rsmi dillrindn biri rb dili
olan 4 dvlt var Cibuti, Somali, Eritreya, ad. Bunlar irisind yalnz ad
nisbtn oxsayl rb halisi il seilir (lk halisinin 12%-i). Digrlrinin
rbdilli olmasn bu dilin lkd oxsayl tayfalar arasnda birldirici funksiyas
il laqlndirmk olar.
Mslmanlarn mtlq oxluq tkil etdiyi rb lklrind sivilizasiyalarn
qardurmas kskin deyil. Bu baxmdan yalnz Misir v Sudan frqlndirmk olar.
Misird son dvrlr xristian koptlarla mslman rblr arasnda qanl hadislr
ba verir. rb oyan ba vern btn digr lklrd olduu kimi Misirdn d
xristianlar ktlvi kild xaric miqrasiya edirlr. Bununla bel, bu qardurmann
Misirin geosiyasi kisin hr hans bir tsiri olmayacan sylmk olar. Bu
hadislri sivilizasiyalar aras mbariz deyil, lk daxili ictimai proses kimi
qiymtlndirmk daha dorudur.
Afrikada sivilizasiyalarn toqquma xttind yegan rb dvlti
rb lklri irisind yalnz Sudan sivilizasiyalararas toqquma xttinin
tam mrkzind yerlir. Afrika qitsind Sudan Kamerun, Nigeriya v KotDivuarla brabr mslman imalla xristian Cnub arasnda srhddir. Sudanda
dinlraras tfriq lk hyatnda hlledici amil olmudur. imaln mslman rb
halisi il Cnubun qara drili yerli xalqlar arasnda mbariz Sudan mstqillik
qazandqdan bri (1956-c il) davam edir. Mstmlk dvrnd ingilislrin
cnubda xristianl yaya bilmsi is lknin taleyind hlledici tsir gstrmidir.
Hl mstmlk dvrnd ngiltr imal v Cnub arasnda nifaq toxumu
spmidi. Cnubda rb dilinin yaylmasna qar ingilis dili tdris olunurdu, bal
zonalar yaradlmd v imaldan yaamaq n glmy icaz verilmirdi. Uzun
illr mbarizdn sonra Cnubi Sudan Qrb lklrinin dstyi il 2011-ci ild
mstqilliyini qazand. Eyni zamanda indi Cnubda halinin 20%-ni tkil edn
mslmanlarn sxdrlmas, islam mdni irsinin, mscidlrin dadlmas il
bal mlumatlara rast glinir.
Cnubi Sudann mstqillik qazanmas il Afrikada mslman imalla xristian
Cnub arasnda srhd bir qdr yuxar kildi. Kemi Sudann neft ehtiyatlarnn
75%-nin yerldiyi Cnubi Sudan dvlti hazrda Afrikada btn byk gclrin
123
mbariz apard mkandr. Fransa, ngiltr, AB lk iqtisadiyyatnda mhm

yer tutmaq urunda mbariz aparsalar bel, hllik n byk srmaydarlar in
irktlridir. Bundan lav Hindistan Neft v Tbii Qaz Korporasiyas (ONGC) v
Malayziyann Petronas irktlri d neft layihlrind yer tutublar.
Bir mqam da qeyd etmk istrdik ki, yeni mstqil dvltin yaranmasna
baxmayaraq, nnvi imal-Cnub xttind hm geosiyasi mstvid, hm d
sivilizasiyalar aras mnasibtlrd sabit mhitin formalamasn sylmk hl
tezdir.
Birincisi, iki dvlt arasnda mbahisli razilr qalr v z hllini gzlyir.
kincisi, regionda sivilizasiyalar aras mbariz tk dini zminl mhdudlamr.
Bel ki, Sudan razisind Darfurda hr ikisi mslman olan hkumt qvvlri
v rblrdn ibart silahl qruplamalarla yerli qaradrili tayfalar arasnda silahl
mbariz gedir. Darfur tkc Sudan n deyil, mumiyytl mrkzi Afrikada
sabitlik n thlk yaradan mkan hesab edilir. Sudan-ad mnasibtlrind
d Darfur rol oynayr. adda Darfurdan qaan 200 minlik qaqn yerlmidir.
Darfurdan hm ad, hm d Sudan hkumtinin dstkldiyi silahl qvvlr
istifad edir. Darfur probleminin hlli il bal byk gclrin maraqlar da
toqquur. Fransa v in irktlri hazrda regionda neft layihlrind byk paya
malikdirlr. Rusiya Sudan sas silah tchizatsdr. Buna gr d BMT-d bu
dvltlr Darfurla bal msld Sudan mdafi edirlr.
nc faktor is siyasi mqamlarla baldr. Mlum olduu kimi, Cnubi
Sudan Respublikasnn Prezidenti ilk rsmi sfrini srail etmidir. Sudanla srailin
dmn mnasibtlrd olmas bu sfrin hmiyytini rtlndirir. Sfr zaman su
ehtiyatlarndan istifad il bal mkdalq mqavilsi imzalanmdr. Mtxssislr
bununla da srailin Nil hvzsi su problemin mdaxil etmk imkan qazandn
qeyd edirlr.srailin Afrikada geosiyasi mstvid oynad rol sivilizasiyalar aras
toqquma zola boyunca sabitliy mdaxil etmk iqtidarnda olan faktor kimi
qiymtlndirilir. Biz bunu Somaliy mnasibtd srail-Keniya mkdal zaman
da mahid edirik. Bu msly bir qdr sonra ayrca toxunacaq.
Bellikl d, Afrikann bu regionunda sivilizasiyalar aras mbariz kskin dvr
yaayr. Geosiyasi mhitd sabitsizlikdir v hr an mharib thlksi var. Darfur
regionda sabitlik n sas thlk yaradan mkandr. Byk gclrin v srailin
regionda gcl tsir imkanlar var. Hazrda sivilizasiya mstvisind mslman
imal geri kilmidir. Glckd hadislrin nec cryan edcyi is daha ox
byk gclrin mdaxilsindn asl olacaq. Hr halda region Afrikann n qaynar
nqtlrindn biri olaraq qalr.
124
rb olmayan rbdilli lklrd sivilizasiya xttinin yeni konturlar

Yuxarda sadaladmz rb olmayan v ya rblrin azlq tkil etdiyi rbdilli
lklr sivilizasiyalarn ksim xtti trafnda yerlirlr. Bu lklrdn ikisind
Somali v adda frqli sivilizasiya dayclarnn mbarizsi olduqca kskindir,
digr ikisind is - Cibuti v Eritreyada xsusi bir tfriq mahid olunmur.
Eritreyada mslman v xristianlarn say txminn brabrdir. halinin 50%i islam, 48%-i is xristianln mxtlif cryanlarnn trfdardr. adda da
bu nisbt byk deyil. halinin 53%- mslmandr. Lakin adda mstmlk
dvrnd katolikliyi qbul etmi sara tayfasnn mstqillikdn sonra (1960-c il)
hakim elitaya evrilmsi il lkd dini zmind mnaqi v vtnda mharibsi
ba vermidir. imalda yaayan mslman oxluun Cnubla mbarizsi, eyni
zamanda halinin 12%-ni tkil edn rblrin qara drili yerli hali il silahl
toqqumalar geosiyasi mhitin sasnda dayanr. Bundan baqa Darfurda
nzartsiz zonann olmas blgnin sabitliyi n thlkdir. adda Darfurdan
qaan 200 minlik qaqn yerlmidir, Darfurda is hkumt qvvlrin qar
vuruan hrbi qruplamalar mskn salmdr.
Sivilizasiyalar aras mnasibtlr perspektivindn qiymtlndirdikd adda
ayrlma xttinin Cnuba doru genilncyini ehtimal etmk olar. Bel ki,
120 dil v dialektin danld lkd rb dili birldirici funksiya dayr. Bu
faktor lknin glcyi n mhm rol oynayr. Hl ken srin vvllrind
mstmlk imperiyalar buna qar mbarizy balamdlar. Bel ki, 1920-ci
illrdn adda protestant mktblri almd v mxtlif Avropa dillri yaylrd.
Lakin lkd thsil sviyysi v thsil mssislrinin say olduqca aadr. Rsmi
statistikaya gr lk halisinin yalnz 35%-i yazb oxuma bacarr. Bel olan halda
is mdrslrd tdris olunan rb dilinin v dolays il islam dininin daha da
yaylmasna rait yaranr.
adda iqtisadi faktor da artq mslman imaln xeyrin dyimidir. Bel ki,
lkd vvllr sas byk investorlar Fransa v AB idi. ndi iqtisadi shny in
xmdr. in lkd, sasn d, neft sektorunda n byk layihlrd itirakdr.
Cnubun trfini aq-akar saxlayan qrblilrdn frqli olaraq in bitrfdir v
mvcud mslman Prezidentin hakimiyyti il yax laqlrin saxlanmasnda
maraqldr. Btn bunlar nzr alaraq, indiki halda adda mslman imaln
mvqeyinin daha da gclncyini ehtimal etmk olar. Lakin Qrb qvvlrinin
mdaxilsi olarsa geosiyasi perspektivd adn qaynar nqty evrilmsi ehtimal
ykskdir. Xsusn d, Cnubi Sudan nmunsindn sonra.
125
Afrikann bart llyi

rbdilli lklr arasnda Somalini sivilizasiyalar aras mnasibtlrin n
kskin olduu yer olaraq qiymtlndirmk olar. Afrikann bart llyi olan
Somali sivilizasiyalarn qrlma xttind yerlir. Son illr bu lknin ad radikal
dini tkilatlarn, terror tkilatlarnn vtni kimi kilir. Somali yaraqllar Hind
okeannda pirata evrilmilr. l-Qaid il ball olan -bab terror tkilat
ninki lkd btnlkd regionda n byk thlk mnbyidir. Keniyada,
Uqandada bu terror tkilat trfindn qanl aksiyalar hyata keirilir. slami
dyrlrl he bir laqsi olmayan bir terror tkilatnn faliyyti Qrbd islam
fundamentalizmi kimi qiymtlndirilir. Qrb medias trfindn sivilizasiyalar aras
mnasibtd mslman imal v xristian Cnubun srhd xttinin konturlarnn
czlmas msuliyyti -bab tkilatnn zrin qoyulub.
Lakin glin grk islam radikallamaqda ittiham ednlr Somalid vziyytin
bu hdd atmasnda zlrini n qdr gnahkar hiss edirlr. halisinin mtlq
ksriyyti mslman olan Somalinin bugnk vziyytinin sasnda ilk
nvbd kemi mstmlk sisteminin fsadlar dayanr. 1960-c ild taliya v
Britaniya mstmlklrinin birlmsi nticsind yaranan dvltin qonularla
srhdlrinin myynldirilmsind byk problemlr qald. Hm Keniyada,
hm d Efiopiyada somalili tayfalarn yaad razilr var. Htta bununla bal
1963-1967-ci illrd Somali il Keniya arasnda mharib d olmudur. Qrb
mslman olmayan Keniyan dstkldi. Somalinin Efiopiya il qardurmasnda
is hmin vaxt hr iki dvltin himayisi olan SSR yen d mslman olmayan
Efiopiyan dstkldi. Yni, btn hallarda qeyri-mslmanlarn maraqlar mdafi
olundu, dalt prinsipi gzlnilmdi. Bu is islam qvvlrin radikallamas n
mnbit rait yaratm oldu.
Digr trfdn 1991-ci ildn sonra faktiki olaraq lkd mrkzi hakimiyyt
mvcud deyil. Somali razisind 10- qdr z mstqilliyini elan edn qurumlar
meydana glib. Faktiki olaraq lk razisinin byk hisssi -bab silahllarnn
nzarti altndadr. Bu tkilat lk razisindn baqa Keniya, Uqanda kimi
dvltlrd d siyasi tsir vasitlrin malikdir.
Vziyytin bu yer atmas il bal bir mqama diqqt kmk istrdik. lk
xaos vziyytin ddkdn sonra ken srin 90-c illrind AB v mttfiqlri
z hrbi kontingentini Somalidn xard. BMT slhmramllar da lkd
uzun mddt qalmadlar. Eyni zamanda lkd vtnda mharibsi zaman
-ababn sas rqibi olan liberal islamlar dstklyn olmad. lky
yerldiriln Afrika ttifaqnn hrbi kontingentind Somali il mnasibtlri
126
onsuz da pis olan Keniya, Uqanda hrbilrinin olmas da ks ntic verdi. Afrika
ttifaq lklrinin birlmi silahl qvvlri Keniya ordusunun dstyi v AB
pilotsuz tyyarlrinin kmyi il Somalid yerln terror tkilatna qar byk
mliyyat balamd. O zaman Keniya ordusu Somali razisin daxil olaraq bab tkilatna ar zrblr vurmudu.
Bellikl, Somalinin nzartsiz raziy evrilmsin gz yumulmudu v yaranan
boluqda xarici qvvlrin knar mdaxilsinin dzgn hesablanmamasnn ks
effekt vercyi vvlcdn gzlnilirdi. Somalid silahllarn Hind okeannda
piratlq etmsin d adekvat cavab verilmirdi. Btn bunlar z nticsini
gstrmli idi. Bu baxmdan, daltsizliy mruz qalan cmiyytd radikallama
meyllrinin ba qaldrmas qalmazdr. Somali cmiyytind n tsiredici faktor
is dindir. Bu radikalla dini don geyindirilmsi v byk dvltlrin mediasnda
mslnin dini faktordan qiymtlndirilmsi terrorist ad altnda bir ox daxili v
xarici qvvlrin mkdalq etmsini ehtimal etmy sas verir. -bab 2010cu ild Uqandann paytaxt Kampalada hyata keirdiyi terror hcumu zaman
76 nfr, 2013-c ilin sentyabrnda Keniyann paytaxt Nayrobid al-veri
mrkzin hcum zaman is 70- yaxn adam ldrlb. Htta 1998-ci il Keniya
v Uqandada AB sfirliklrinin partladlmasnda da onlarn li var.
Bellikl d, problemin yaradlmasnda birbaa itirak edn qvvlr niys
regiona mdaxild istksizdirlr. Bundan frqli olaraq rb lklrind radikal
islam tkilatlar olmad halda, mdaxil n lav bhanlr axtarlr. Bel
grnr ki, byk gclr bu regionun nzartsiz qalmasnda daha maraqldrlar.
Nzartsiz zona is terror qruplamalar n ideal mkandr. Tsadfi deyil ki,
bu gn -bab hyata keirdiyi terror aksiyalarnn sayna v nzart etdiyi
raziy gr yalnz Talibanla mqayis edil bilr.
Btn bunlar sivilizasiyalarn qrlma xttind yerln Somalinin yeni bir
domino effekti yarada bilck proseslrd siyahya balq etmk ehtimal yaradr.
Gman etmk olar ki, bel lklr silsilsin inin sas investor olduu Afrika
lklri daxil olacaq. Bunun n is yeni bir iqtisadi bhran dalas frst ola
bilr. Yni, srlrdir davam edn bazarlarn yenidn bldrlmsi bu proseslrin
sas sbbidir. Yekunda bel nticy glmk olar ki, Afrikann bart llyi olan
Somalid problemlr dinlr v ya sivilizasiyalar aras problemdn daha ox byk
gclrin maraqlarnn qurbandr. ndiki halda terrorun burda mskn salmas
regionun glck istifadilr arasnda bldrlmsi n konservldirilmsin
xidmt edir. Terror olan blgy he bir iqtisadi layih ynlmir, yeni gclr glmir.
Grnn odur ki, maraql trflr hllik bu zonan istifadsiz saxlamaq istyirlr.
127
Shra Afrikadan Tropik Afrikaya keid Mali, Niger

Bu regionda islam-xristian qardurmas v mumiyytl frqli sivilizasiya
dayclarnn kskin mbarizsi mahid edilmir. Lakin geosiyasi baxmdan olduqca
hssasdr v sabitliy thlk baxmndan mxtlif tayfalarn separatist meyllrini qeyd
etmk olar. Region n n hssas msl tuareqlrin taleyi il baldr.
Hr trfdn islam dvltlri il srhd olan Malid halinin 90%-i mslmandr.
Dini tfriq baxmndan hr hans mnaqi hiss olunmur. Lakin son illr lkd v
regionda sabitlik n bir ne thlk yaradabilck bir ne mqam sadalamaq
olar. Birincisi, islam adndan istifad edn mxtlif terror tkilatlarnn rolunun
artmas. kincisi, tuareqlrin mstqil dvlt yaratmaq istyi.
Tuareqlr bu blgd sabitliy thdid kimi qiymtlndirilirlr v xarici
qvvlrin regiona mdaxilsi zaman istifad oluna bilrlr. Tuareqlr Nigerd
(1,7 milyon nfr), Malid (1,4 milyon), lczaird (1 milyondan ox), BurkinoFasoda (600000), Liviyada (560000) yaayrlar. Lakin bu rqmlr bel nisbidir.
Bel ki, shra xalq olan tuareqlr n dvlt srhdlri xsusi hmiyyt damr.
Onlarn yaay yeri btn shra boyudur v tuareqlr hr hans bir sbbdn
lk srhdlrini trk edrk yaay yerlrini dyiirlr. Tuareqlr n mstqil
dvlt tfkkrndn ox, azad yaamaq ideyas daha nmlidir. Dorudur, son
illr mstqil Azavad dvlti ideyas ortaya atlb. Lakin btn hallarda bu xalq
n srhdsiz mkan anlay var. Tsadfi deyil ki, 1990-1995-ci illrd v 20072009-cu illrd Niger v Malinin imalnda tuareqlrin ba tutmayan evriliindn
sonra onlar Liviyaya getmi v burda dvlt hrbi qruplamalarnn trkibin
daxil olmudular. Mmmar Qddafi devrildikdn sonra onunla mkdalq edn
tuareq hrbi birlmlri Maliy qaytdlar v az qala rb baharnn bu lky d
sramasna sbb olmudular.
Malinin tuareqlr yaayan 3 imal regionu lk razisinin 65%-ni tkil edir,
ancaq lk halisinin cmi 10%-i burada yaayr. Yni, mumi nisbtd hlinin
sayna gr tuareqlr byk kiy malik deyillr. Lakin burda dyrlrin
barmazlndan shbt gedir. Tuareqlr qadna v qadn azadlna olduqca
byk hmiyyt verirlr v islamda bzi mhdudladrc meyarlarla razlamrlar.
Tsadfi deyil ki, mslman olan tuareqlrd qadnlar hicab rtmrlr, ksin
kiilrin ba rty var. Qadnlarn thsil sviyysi d lk gstricilrindn
ykskdir. Son illr yaranm nsar d-Din (Din mhafizkarlar) silahl
qruplamasnn tuareqlri clb etmsin baxmayaraq radikal cryanlara
mumiyytl meylli deyillr.
Malid l-Qaidnin Mrib qolu, nsar d-Din silahl qruplamas son
128
illr lk hyatna tsir qvvlrini artrmlar. 2012-ci ild lkd ba vern

hrbi evrilidn istifad edn hr iki qvv lknin imalnda yeni mstqil
dvltin Azavadn yaradlmasn elan etdilr. Lakin bir mddt sonra Azavadn
azadl urunda milli hrkatdan olan qiyam tuareqlr v nsar d-Din
qruplamasndan olan radikal islamlar birg mkdalqdan imtina etmilr.
sas fikir ayrlnn dini dnyagr zrind formalamdr. Tuareqlri nsar
d-Dinin rit qaydalar zrind qurulmu dvlt yaratmaq v btn qeyrimslman humanitar tkilatlarnn faliyytin qadaa qoymaq istyi qane etmir.
Btn bu ssenarilr yekunda 2013-c ilin vvlind Maliy Fransann bal il
hrbi kontingentin yeridilmsi il nticlndi.
Bzi mtxssislr bel hesab edirlr ki, bu hadislr geosiyasi oyunlardr.
Geosiyasi gedilr franszlarn regiona yeni daxil olan inlilri sxdrmas n
atlr. in Afrikann gerid qalm lklrind qrant v gztli kreditlr hesabna
hm z mhsullarn satmaq n bazar, hm d yeni xammal mnbyi qazanr.
inin Afrikadak sas faliyyti xammal axnnn sas istiqamtini zn trf
dyimkdir. Lakin in investisiyas n n xarakterik cht onun sabit lklrd
davaml olmasdr. lkd xaos, silahl mnaqi olan lklrd in kapital ox
davam gtirmir. Grnn odur ki, hazrda Malid ba vern hadislr mhz buna
ynlibdir. Txminn Kot-Divuar ssenarisi. Orada da vtnda mharibsind
Fransa inlilri lky buraxmayaca vdini vermi trflrdn birini mdafi
edirdi.
Bel grnr ki, Malinin glcyi byk gclrin (in v Fransa) geosiyasi
mbarizsindn birbaa asldr. in n hazrk vziyyt qnatbxdir. Fransa
is inin lkd nfuzu artaca halda yeni siyasi konturlarn czlmasna hazrdr.
Fransa Malid mvqelrini itirmy raz olmaz.2013-c ilin vvlind BMT Tnn sanksiyalarn gzlmdn Fransann Maliy drhal qoun yeritmk haqqnda
qrarn mhz bu prizmadan qiymtlndirmk olar. Fransann rhbrlik etdiyi
hrbi mdaxildn sonra nisbi sakitlikdir. Lakin hr an siyasi eskalasiya ba ver
bilr.
Shra Afrikadan Tropik Afrikaya keid regionunun bir digr lksi Nigerd
d eyni vziyytdir. Bu lk d lahidd dini tfriq il seilmir. Baxmayaraq ki,
Nigerd artq xristianlarn say oxdur. halinin txminn 20%-i xristiandr.
Bununla bel sas mbariz geosiyasi maraqlar zrind qurulub v balca qvv
tuareqlrin cmiyyt hyatnda itirak il baldr. Malid olduu kimi lk
halisinin cmi 10 %-ni tkil edn tuareqlr dvltin razisinin d ikisind
oxluq tkil edirlr. Ken srin 90-c illrindki qiyamlardan sonra 1995-ci
129
ild mrkzi hkumtl Saxara Shras Tuareqlrinin nqilabi Silahl Qvvlri

arasnda atks imzalanb.
Regionda sas byk xarici oyunu Fransa siyasi v iqtisadi maraqlarn qorumaq
n hrbi qdrtini artrr. Mtxssislr Maliy hrbi mdaxilni d daha ox bu
baxmdan qiymtlndirirlr. Le Pont qzetinin mlumatna gr Fransa Nigerd
faliyyt gstrn Areva uran irktinin mdnlrinin v iilrinin qorunmas
n blgy xsusi bir hrbi qvv gndrmyi planladrr. Dnyann n byk
uran istehsallarndan biri olan Areva irktinin xsusil Nigerd hmiyytli
srmay qoyulular var. irktin lkd 2600 iisi var. Niger uran istehsalna gr
dnyada drdnc yerd dayanr. Qeyd edk ki, elektrik enerjisin olan tlbatn
75%-ni nv stansiyalarnda tmin edn Fransa nv yanacann hmiyytli
hisssini Nigerdn alr.
Bellikl, Shra Afrikadan Tropik Afrikaya keid regionunda sas mbariz
sivilizasiyalar arasnda deyil, geosiyasi shnddir.
Afrikada sivilizasiyalarn qrlma xtti
Shraalt Afrikada dini zmind sivilizasiyalar aras mbarizni 2 kateqoriya
zr mqayis etmk olar. Birincisi, mslmanlarn oxluq tkil etdiyi lklr Seneqal (94%), Qambiya (90%), Qvineya (85%), Burkino-Faso (60%), SyerraLeone (60%), Qvineya-Bisau (50%), Kot-Divuar (39%). Bu lklrd etnik
zmind xsusi problemlr mahid olunmur. Ortaq dyrlri bln tayfalar
arasnda ba vern qardurmalar is he bir halda sivilizasiyalarn mbarizsi kimi
qiymtlndirmk doru olmaz.
kinci kateqoriya mslmanlarn azlqda qald, xristianlarn oxluq tkil
etdiyi lklr Tanzaniya (mslmanlarn mumi nisbti 35%), Kamerun
(20%), Liberiya (20%), Mozambik (20%), Mrkzi Afrika Respublikas
(15-20%), Uqanda (12%), Keniya (10%) v s. Bu lklrin ksri n dini
zmind qardurma v dyrlrin disharmoniyas daha xarakterikdir. Diqqt
kn mqam bu regionda islamn daha ox radikal xarakter damasdr. Bunda
Keniyada, Uqandada -bab qruplamasnn terror aktlar, Mrkzi Afrika
Respublikasnda Seleka qruplamas trfindn silahl aksiyalar da z rolunu
oynayb.
mumiyytl, terror dini, irqi, etnik xarakter yox myyn siyasi mqsd
ynlmi aksiyadr. Lakin mslnin bir digr trfi d var ki, bu regionda
mslmanlarn sxdrlmasna cmiyytd hr hans bir reaksiyann olmas da
qanlmazdr. Dnya mtbuatnda tez-tez Keniyada, Konqoda, Mrkzi Afrika
130
Respublikasnda mslmanlara qar qtliamlarn trdilmsi il bal faktlara

rast glirik. Bu xsusda Keniyan xsusi qeyd etmk istrdik. Keniya son vaxtlarda
1998-ci ild Nayrobid AB sfirliyinin partladlmas il diqqt kdi. Bundan
sonra 2007-ci ild d AB sfirliyinin iki mkda ldrlmd. 2013-c ilin
sentyabrnda -bab terrorularnn al-veri mrkzind qanl aksiyasnadk
d bir ne iri terror aksiyalar hyata keirilmidi. Btn bunlarn arxasnda nlr
dayanr?
Keniya regionda AB-la v sraill n sx mkdalq edn lkdir. Keniya
hrbilri Qrbin dstyi il qonu mslman lklrd hyata keiriln btn
hrbi mliyyatlarda itirak edirlr. srail xsusi tyinatllar Keniya ordusuna
daim yardm edirlr. Sonuncu terror hadissind d srail hrbilri clb
olunmudular. Bel olan halda bu dini mbariz deyil, qlobal terror bksinin
mbarizsidir. Lakin vzind lkd Somali il srhdd mslman azla qar
daim diskriminasiya faktlar il bal mlumatlara rast glirik.
Qeyd etmliyik ki, Shraalt Afrikada islam dininin daha ox hakim olduu
lklrdn frqli olaraq, mslmanlarn azlq tkil etdiyi lklr sivilizasiyalarn
toqquduu mkan hesab olunurlar. Lakin burda frqli sivilizasiya xtlrinin
ksim xttinin dyim ehtimal ox azdr. Bu mnada yalnz Tanzaniya v
Mrkzi Afrika Respublikasn frqlndirmk olar. halisinin 35%- qdri
mslman olan Tanzaniyada Znzibar adas xsusi statusa malikdir. Burda byk
ksriyyt, txminn 90%- qdr islam dini dayclardr. Corafi baxmdan
ada-qit ayrl, tarixi baxmdan frqli nn, mdni baxmdan frqli dyrlr
geosiyasi konturlarn dyi bilmsi ehtimal yaradr. lkd dini zmind ba
ver bilck hr hans mnaqi dyiikliy apara bilr. Burda siyasi srhdlrin
mslman imaln xeyrin dyimk ehtimal bykdr.
Afrikada imal-Cnub sivilizasiya xttind n zrif yerlrdn biri d
Mrkzi Afrika Respublikasnn razisindn keir. lkd dini zmind
mnaqi adi hala evrilmidir. Siyasi baxmdan da sabit hakimiyyt
mvcud deyil. lkd mslmanlar azlq tkil ets d (15-20%) siyasi
gc malikdirlr. Hazrda hrbi evrili edn Miel Cotodiya mslmandr.
Seleka hrbi qruplamasna rhbrlik edn bu xsin hakimiyyt
glmsindn sonra mslmanlarn daha az mskunlad blglrd onlara
qar insidentlrin say artmdr. MAR-n Darfurun nzartsiz blgsi il
srhdlrin olmas da lav grginlik yaradr. Bellikl, burda da sivilizasiya
xtti mslman imaln xeyrin dyi bilr.
ncs, Shraalt Afrikada xsusi olaraq Nigeriyan frqlndirmk lazmdr.
131
Afrikann hali sayna gr n byk dvlti olan Nigeriyada islam czi stnlkl
xristianlqdan daha ox yaylmdr. Yni qvvlr nisbti brabrdir. Nigeriya
hazrda imal-Cnub sivilizasiya xttinin tam mrkzind yerlir v bura n kskin
mbariz mkandr. lkd mstmlk dvrnd d dini zmind qardurma
olmudur. Lakin n kskin faza Nigeriyann imal yaltlrind rit qaydalarnn
ttbiq olunmasndan sonra balamdr. 1999-cu ildn Nigeriyann 12 tatnda
rit qaydalar qvvddir. Xristianlar yaayan cnub regionlar daha varldr
v paytaxtn burda yerlmsi lav stnlk qazandrr. imalda Boko Haram
(Qrb thsili haramdr) radikal islam cryan byk tsir malikdir v lkd
Qrb thsil, mdniyyti v nfuzuna qar mbariz aparr. Cnubda is radikal
xristian silahl qruplamalar var. Son illr qanl toqqumalarn ard-aras ksilmir.
Bel grnr ki, tamamil frqli dyrlr sahib iki qtbn mbarizsi gedir.
Bu mbariz siyasi institutlardan tutmu aily qdr btn sahlri hat edir.
Misal n SPD virusu dayclar il mbariz. Nigeriya bu virus dayclarnn
sayna gr dnyada 3-c yerddir. Mslman tkilatlar n tsirli vasit kimi ail
institutunun mhkmlndirilmsini grrlr v bunu tbli edirlr. Bu is Cnubda
etirazla qarlanr. Bellikl d, Nigeriya Afrikada imal-Cnub xttinin n qaynar
nqtsind yerlir. Eyni zamanda btn dnyada islam-xristian qardurmasnn
n kskin yeri Nigeriyadr. Hr iki trfdn bir ox radikal dini tkilatlar qanl
aksiyalar trdirlr. Buna gr d he bir dyrlri bl bilmyn dini ayrlq
lknin blnmsin aparb xara bilr.
Bellikl, aradrmalarmz Afrikada sivilizasiyalarn tmas xttinin glck
konturlar, geosiyasi hssas regionlar v aktiv siyasi oyunularla bal bir
mumildirm aparmaa imkan verir. Birincisi, sas hssas regionlarn Darfur,
Mali v Nigerin tuareqlr yaayan blgsi, adn imal v Somali olduunu
qeyd etmliyik. Mrkzi hkumtin nzartindn knar bu blglr sabitlik n
thlk mnblridir. kincisi, tdqiq etdiyimiz blgd -bab, nsar d Din,
Seleka, Boko Haram kimi radikal dini terror tkilatlar v silahl qruplamalar
faliyyt gstrir. Son illrd ortaya xan bu tkilatlarn l-Qaid il balants
var. Bundan lav regionda byk gclrin dstkldiyi qvvlr d mvcuddur.
Btn bunlar qardurman qalmaz edir.
Nhayt ehtimal etmk olar ki, Afrikada sivilizasiyalarn tmas xttind
Qrbdn rq doru aadak dyiikliklr ola bilr. Qrbi Afrikada dyiikliklr
gzlnilmir. Nigeriyada hazrk qardurma xtti boyunca blnm ola bilr. Btn
hallarda bu qvvlr nisbtini dyimir. adda v Mrkzi Afrika Respublikasnda
mslman imaln xeyrin, Sudanda is xristian Cnubun xeyrin yerdyimlr
132
gzlnilir. Afrikann n rqi Somali is hl bir mddt nzartsiz qalacaq v

burda imal-Cnub sivilizasiyalarn tmas xttind dyiiklik gzlnilmir.
rst Hbibbyli,
11 oktyabr 2013
3.5. Avropa ttifaq v Qrbin ayr-sekiliyi: sbblr ndir?

Dnya siyastind grginlik getdikc artr. Bir trfdn, byk dvltlr qlobal
liderlik urunda kskin mbariz aparrlar. Digr trfdn is, thlillr gstrir
ki, konkret mnaqilrin daltli hlli n meyarlar ilnib-hazrlanmr. Eyni
mzmunlu msllr frqli yanamalar mahid edilir. Bu cr ziddiyytlrin
mvcud olduu raitd dnya liderliyi urunda mbariznin mqsdi ndn
ibartdir? Briyyt bu saxtala n zamana qdr dzck?
Geosiyasi nonsens: kiik dvltin dnyaya sayszl
Son vaxtlar Qrb lklri Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba
mnaqisinin hll edilmmsindn narahatlqlarn tez-tez dil gtirirlr. O
cmldn, AB v Fransann ATT-in Minsk qrupunda olan hmsdrlri bu
bard fikirlrini bildirirlr. Lakin msly geni aspektd v siyasi prizmadan
yanadqda szl ml arasnda ziddiyytlrin olduunu, siyasi mntiqin praqmatik
addmlar tmin etmdiyini mahid edirik.
nki mnaqinin hans sbblrdn indiy qdr hll edilmdiyi mlumdur.
Hr eydn vvl, Ermnistan daim danqlar pozur v uzadr. Bunlar ATT-in
Minsk qrupunun hmsdrlrinin gz qarsnda ba verir. Birbaa grlrd
Ermnistan rhbrliyi dediklri szlri, real addmlar atmaq lazm gldikd,
tkzib edirlr. Bunlar siyasi-diplomatik etiket v prinsiplr uyun glmyn
mqamlardr. Lakin, maraqldr ki, zngin diplomatik nnlr malik olan
hmsdr dvltlr rvana ciddi surtd etirazlarn bildirmirlr.
Ermnistan bununla kifaytlnmir. Misal n, rsmi rvan BMT T-nin
v digr beynlxalq tkilatlarn qrar v qtnamlrin mhl qoymur, hmin
tkilatlar saya salmr. Yksk nfuzu olan beynlxalq tkilatn (bu anda biz
BMT-ni nzrd tuturuq) qbul etdiyi qrarlara ml edilmmsi beynlxalq
hquqda czalandrlas haldr. nki digrlri n pis nmun olur, analoji
hallarn yaranmasna sas verir.
133
Digr trfdn, baqa lklrl bal qbul ediln qrarlarn drhal

yerin yetirilmsi fonunda Ermnistann qanunsuz davranlarna dzlmsi
dndrcdr. raq drhal bombaland, fqanstan is uzun illrdir ki, siyasi
ixtilaflardan ziyyt kir.
Buna bnzr hallar mnaqinin birbaa hlli il mul olanlarn faliyytind
d zn gstrir. Ermnistan hmsdr dvltlrin balarnn status kvonun qbul
olunmazl il bal tlblrini nzr almr. Onlar hmin msl il laqdar bir
ne df byanat veriblr. AB, Fransa v Rusiya kimi byk dvltlrin balarnn
fikirlrin Ermnistan kimi kiik dvlt saymazlq gstrir. Dorudanm, crtdan
bir lk dnya liderlrin mqavimt gstr bilr? lbtt, bel deyil. sl sbb
hmin byk dvltlrin Ermnistana olan mnasibti il baldr.
Konkret deyils, A v Qrb mlum sbblr zndn bu prosesd Ermnistan
dstklyir. Bunun dqiq tsdiqini Avropa rsmilrinin diplomatik dill ifad
etdiklri fikirlrd tapa bilrik. A-nin genilnm v qonuluq siyasti zr
komissar tefan Fle Avropa ttifaqnn Ermnistanla mnasibtlrini n yksk
sviyyd qurmaq n he bir rt qoymadn byan etmidi. O, Ermnistann
Avrasiya ttifaqna qoulmasn da anladn bildirmidi.
svein xarici ilr naziri Karl Bildt d Ermnistann Avrasiya ttifaqna daxil
olmasn saslandrlm addm hesab etdiyini sylyir. Bs onda niy Ermnistan
o, rq trfdal proqramnda nc srada yerldirmidi? Burada hm
qeyri-obyektiv yanama, hm d diplomatik hiylgrliyin olduu hiss edilir.
Qrb siyastilri bu cr davranlar il bir eyi unudurlar. Onlarn bel
yanamalar tkc lokal rivd geosiyasi dinamikaya tsir etmir, hm d dnyada
mumi vziyyti indi olduu kimi, mrkkbldirir. Mxtlif regionlarda ixtilaflar
drinlir. Etnik v dini mnsubluq dzgn olmayan siyasi-ideoloji mqsdlrl
laqlndirilir. Qlobal siyasi mhit sni parametrlrl doldurulur. Nticd,
meydana xan mnaqilrin hlli n vahid geosiyasi, siyasi v diplomatik
meyarlarn myynldirilmsi mmkn olmur.
kili standart: ayr-sekilik siyastinin ziddiyytlri
Hazrda dnyann aparc analitiklri yeni qlobal geosiyasi nizamn yaranmas
n nzri tkliflrini irli srrlr. Reallqda is prosesin getmdiyini etiraf
edirlr. Bs bu ziddiyytin sbbi ndir? Bu sualn cavabn yuxarda vuruladmz
ikili standartlarda axtarmaq lazmdr. Qrb siyastilri yksk tribunalardan
demokratiyadan, daltdn, yumaq gcdn, dialoqdan danrlar, reallqda is
ermnilr havadarlq edirlr.
134
Bununla beynlxalq mnasibtlri tnzimlm mexanizmlrinin smrliliyin

ciddi zrb vururlar. Hmin kontekstd Qrbin tez-tez tkrar etdiyi etimad
tdbirlrinin xsusi mqsdlr xidmt edcyi il bal fikir formalar. nki
hmin tklifd ial altnda olan razilrin azad edilmsindn ox, mvcud
vziyyti saxlamaq rti il barmaq z ksini tapb. Real surtd qarlql etimad
Ermnistann qounlarn Azrbaycan razisindn xardqdan sonra yarana bilr.
Btn baqa hallarda dalt prinsipi pozulur.
Burada vacib bir mqam vurulamaa ehtiyac grrk. Siyasi-diplomatik
faliyytd ikili standarta tutarl cavab verilmynd, qar trf znn haql
olduunu qbul etdirmy alr. Bu sbbdn Azrbaycan XN-i Dalq
Qaraba mslsind Qrbdn z daltli, beynlxalq hquqa uyun mvqeyini
bildirmsini tlb etmlidir. lknin Xarici lr Nazirliyi z mvqeyini qtiyytl
ortaya qoymaldr. Hllik, tssf ki, bel bir addmn atldn gr bilmirik.
Dnya praktikas gstrir ki, XN-in mvqeyi proseslr ciddi tsir ed bilir.
Diplomatik kanallarn fall lk basnn myyn msl zr mvqeyinin,
fikir v prinsiplrinin qar trf atdrlmasnda optimal suldur. Hazrda
dnyann mxtlif regionlarnda ba vern geosiyasi proseslr aidiyyti lknin
xarici siyast idarsi drhal reaksiya verir, mvqe bildirir. Azrbaycan XN-i d
tutarl v praqmatik smrli addmlar il dnya siyasi dairlrinin Dalq Qaraba
mnaqisinin hllin ciddi v daltli yanamalarn tmin ed bilr.
Etiraf etmk lazmdr ki, Qrb dvltlri v beynlxalq tkilatlarn ikili
standarta stnlk vermkd davam etmsi beynlxalq miqyasda ar geosiyasi
vziyyt yaradb. Son zamanlar bu, o qdr aq v aydn zn gstrir ki, adi
gzl bel mahid etmk olur. Nmun kimi eyni mzmunlu mnaqilr frqli
yanaldn gstr bilrik. Ukrayna, Moldova v Grcstandak mnaqilr
Qrbin siyasi dairlri ox hssaslqla yanarlar. 2008-ci ild Qrbin byk
dvltlrinin balar, yksk vzifli diplomatlar drhal Grcstana dstk
verdilr. Onlardan bzilri Tbilisiy sfr etdi. Beynlxalq tkilatlar Grcstann
razi btvlyn tandqlarn byan edib, Moskva il aktiv dialoqa girrk
tcavz dayandrdlar.
Ukraynada hadislr balayan kimi, bada AB olmaqla Qrb yksk fallq
gstrdi. Krmla laqdar evik qrar qbul edildi, Ukraynann razi btvlynn
tmin edilmsi rti qtiyytl qoyuldu. Hazrda Qrb rsmi Kiyev separatlara
v terrorulara qar mbarizd aktiv dstk verir, ona hrbi yardm gstrir.
Amma dnyaya liderlik etmk istyn, bunun n amansz mbariz aparan
dvltlrin liderlri v msul xslri bilmlidir ki, beynlxalq almd bu gn
135
yaranan v getdikc daha da gclnn v mrkkbln grginlik mhz ona gr bu

sviyyy glib xb ki, eyni proseslr mxtlif, qrzli, qeyri-obyektiv yanama,
msuliyytsizlik sbbindn adi hal hesab edilir. Beynlxalq mnasibtlrd btn
indiki vziyyt, onun daha da grginlmsi perspektivi Ermnistan-Azrbaycan,
Dalq Qaraba mnaqisin mnasibtin nticsidir.
Newtimes.az
30 iyul 2014
3.6. slamafobiya ail dyrlrin qar

Bu gn Avropa mnvi tnzzl qarsndadr. Bunun n mhm sbblrindn
biri nnvi dyrlrin itirilmsi v vzind oxluun maraqlarna xidmt
etmyn sni modellrin dyr olaraq tqdim olunmasdr. Masir Avropa uzun
srlr mvcud olmu klassik Qrb dyrlrini bel ks etdirmir. Bel grnr
ki, demokratiyann nc dalas cmiyytin daxili saslarna, insanlarn
xsi hyatna, ail dyrlrin mdaxil etdiyi n Qrb transformasiya
mrhlsindn z dyrlrinin zyini tkil edn elementlri itirmkl kemidir.
Nticd transformasiya mrhlsi Qrb n sni dyr oriyentirlri yaratd. Bu
ilk nvbd zn ail dyrlrin mnasibtd gstrir.
Tarixn Avropada ail nnlri ox ciddi nizam-intizamla qorunub. Ail
salam bnvr v mhkm sas saylrd. Boanmalar cmiyytd mnfi hal kimi
qiymtlndirilirdi. Cmiyytin qna hr bir ail n sas meyar idi. Katolik
qayda-qanunlar ail dyrlrini pozanlara qar rit qanunlar qdr kskin
olmudur. Orta srlrd puritanlq konservativ r-arvad mnasibtlrin hrmt
zrind qurulmudu.
Masir dvrmzd is Qrbd n mhm tendensiya Mavi Avropadr. Cinsi
azlqlar cmiyytd stn mvqey malik kateqoriya kimi qiymtlndirilir. Bel
olmasayd, gnmzd Avropann uurlu inteqrasiya modeli hesab ediln Avropa
ttifaqna zvlk n bel cinsi azlqlara hrmt sas rtlrdn biri kimi tlb
olunmazd.
Avropada cinsi azlqlarn cmiyytd mvqeyinin artmas ken srin 50ci illrindn sonra balamdr. Ilkin mrhld cinsi azlqlara sadc dzml
yanalrd. Daha sonra ou-biznesd v incsnt adamlar arasnda bu cr
adamlarn say artd. Mtbuatn, xsusn d televiziyalarn bu tendensiyan artq
Qrb cmiyytinin xarakterik xsusiyyti kimi tqdim olunmasnda byk rolu
oldu. Ntic is zn ox gzltmdi. Gnmzd Avropada artq siyastilr d
136
daxil olmaqla cmiyytin btn tbqlri arasnda cinsi azlq nmayndlri n

n sralardadr. Htta bzi lklrd onlarn tmsil olunduqlar partiyalar sekilr
bel tsir etmk iddiasndadr. slind sual yarana bilr ki, burda tccbl n
var ki? Demokratik prinsiplr sasn btn insanlarn hquqlar brabrdir. Bu
zaman tzadl bir paradoks yaranr. Avropada mxtlif lklrd aparlan sosioloji
sorular gstrir ki, ksr hallarda ryi soruulanlarn n az 50%-i cinsi azlqlarn
cmiyytd rolunun artrlmas tbbslrindn narazdrlar. Demokratiya
oxluun trfind durmaldrsa, bu oxluun seimin niy hrmt edilmir?
nc minillikd is cinsi azlqlarla bal yeni bir trend yaranmdr. Artq
cinsi azlqlarn ctlklri Qrb cmiyytind bzn nmunvi ail modeli kimi
tqdim olunurlar. Bel ctlklrin he bir dyri ks etdirmyn hyat trzi azad
seim olaraq yksk qiymtlndirilir. Son 50 ild Avropann qazand bu imic
slind uzun srlr boyu Qoca qitd gnah saylan bir tabu olmudur. Kils
Avropann nnvi dyrlrinin qoruyucusu olaraq bu gnah trdnlri tonqalda
yandrmdr.
Hazrk Mavi Avropa tendensiyas btn bu toxunulmaz hesab olunan
tabular alt-st etmkddir. Dorudur Avropada bu tendensiya yenilik deyil.
Qdim Roma imperiyasnn son dvrlri txminn eyni mnzrni canlandrrd.
Tarixi mlumatlara gr hmin vaxt hmcins intim mnasibtlr, qadnlar v
kiilr arasnda pozunluq adi yaay trzin evrilmidi. Bunun is ac nticsini
Avropa bir ne yz illik mdni inkiaf sviyysindn geri qalmaqla ddi. Roma
imperiyas daldqdan sonra hmin dvrn inkiaf sviyysin Avropa dvltlri
yalnz orta srlrd glib ata bildi.
Bu gn Avropada boanmalarn say, donor valideyn vladlar, homoseksuallq
nnvi ail dyrlrinin tnzzlnn gstricisidir. Uzun srlr boyu
ail dyrlrinin qoruyucusu olan katolik kilssinin znd bel oxlu
homoseksualistlrin olmas adi hala evrilib. Htta mtbuatn iddialarna gr, papa
XVI Benediktin istefa vermsinin sbblri arasnda Vatikanda Kils urasnda qey
lobbisinin d rolu olmudur. Bu qey lobbisinin mvcudluunu yeni papa Fransisk
d etiraf etmidir.
Ail dyrlri genetik kod, trbiy, valideyn-vlad mnasibtlri zrind
qurulur. Klassik oxnfrli ail bel cmiyytd vahid dyrlrin daycs hesab
olunur. Qrbl mqayisd rqd, xsusil d mslman rqind bu dyrlr
daha davaml v mhkmdir. Mslman lklrind islam dini ail dyrlrinin
sasnda dayanan n mhm faktorlardan biridir. Qrbd bu gn tkvalideynli
aillr, vladsz aillr v mvafiq olaraq vlad vzin ail n sevimli heyvan
137
saxlamaq, artq bir ox lklrd hquqi razlq veriln hmcinsli aillr

cmiyytin glcyini thlk altna qoyur. Genetik kod damayan nsil artm
Avropa n yax he n vd etmir. Digr trfdn homoseksual ulduzlarn
televiziyalarda, ou-biznesd tqdim olunan lks hyatlar, ail v ya cmiyyt
qarsnda he bir msuliyyt damayan hyat trzlri yeni nsil arasnda tviq
edilir. Bir oxlar n bu cr hyat ideal model kimi qbul olunur.
Son illr Avropann ksr lklrind demoqrafik artm mahid olunmur.
hali artm olsa bel, bu artq miqrantlarn hesabnadr. Vatikan bununla bal
hycan tbili alr. Vatikan rsmilrindn rahib Pyero Qeddo ngiltrnin Daily
Telegraph qzetin msahibsind bildirmidir ki, Avropal xristianlar daha ox
vlad sahibi olmaldr. Yoxsa Avropada mslman halinin say srtl oxalacaq v
bu yerlrd islam dini hakim olacaqdr. Abort v dalan aillr sbbil taliyada
hali say hr il 130 min nfr azalr, lky bir il rzind gln 200 min nfrlik
leqal miqrantlardan yars is mslmandr.
Mahidlr gstrir ki, miqrantlar yerli haliy nisbtn ail dyrlrin
daha sadiqdirlr. Mslmanlara gldikd is onlar ninki ail, htta qonuluq v
qohumluq dairsinin hat olunduu milli-dini dyrlr saslanan hyat trzin
stnlk verirlr. Bu tendensiya is Avropann glcyinin mqddratna tsir
edck mqamdr. Avropada demoqrafik artmn immiqrasiyann v miqrantlarn
nvbti nsillrinin hesabna ba verdiyini nzr alsaq bu amilin glck n
hlledici faktor olmas bhsizdir. Hazrda immiqrasiya daha ox mslman
lklrindn olduu n Avropada islamafobiya meyllri d mvafiq olaraq
gclnmkddir.
Gnmzd islamafobiya II dnya mharibsind faizmin yerini tutmaa
ynlmidir. Yni, znnk olmayanlarn mhvin. Sadc olaraq vasitlr
bir qdr dyimidir. ndi shbt fiziki mhvdn daha ox mnvi dyrlrin
mhvindn gedir. Qrb z daxilind mnvi dyrlrin bhrannn qarsn
alma bu bhrann digr cmiyytlr keirilmsind grr. Bel olmasayd
dnyada cinsi azlqlarn tbli v tviqin, gender brabrliyi v qadnn
cmiyytd rolunun artmas ad altnda aillrin dalmasna, azad vtnda
ad altnda valideyn-uaq mnasibtlrin, sosial media azadl ad altnda ail
trbiysin ynlmi addmlarn btn dnyaya srmaa almazdlar. Btn
bunlara myyn qrup insanlarn hququnun qorunmas donu geyindirmk
is baqa mtlblrdn xbr verir. Fransada iki hmcinsin evliliyinin mxtlif
media orqanlar vasitsil qlobal sviyyd tblii bunun artq bir ail modeli
kimi reklam olunduunu gstrir.
138
Bellikl, boanmalarn saynn artmas, vladsz birliy sasn ail, myyn

dvr n birg hyata saslanan vtnda nikah zrind qurulan ail,
cmiyytd cinsi azlqlarn hyat trzinin ail modeli kimi tqdim olunmas v s.
Qrbd ail dyrlrinin mnvi anmasn gstrir. Bel olan halda is Avropann
demoqrafik glcyi thlk altndadr. Avropa is bu thlknin qarsn almaq
n mnvi tnzzldn x yollar tapmaq vzin bu cr hyat trzinin
btn dnyada genilndirilmsin sy gstrir. Demoqrafik vziyytd balansn
qorunmasn tnzzln qlobal rivd yaylmasnda grrlr. Dnyann ayrayr blglrind is bu tendensiyaya qar duranlara mxtlif insan haqlar, azad
vtnda cmiyyti v digr adlarla tzyiq gstrirlr. nnvi dyrlr sadiq
qalan slam dnyasna qar bu tzyiq zn islamafobiya meyllrind gstrir.
Bellikl, Avropada gclnn islam faktoru myyn dairlr trfindn
islamafobiya meyllrinin daha da kskinldirilmsin sbb olur. Bunu ilkin olaraq
srlr boyu islam dini dayclarn yad v dmn kimi qiymtlndirn bir baxn
nticsi hesab etmk olar. Lakin reallq budur ki, Qrbd mtbuatda, cmiyytin
aktiv siyasi qruplarnda, siyasi partiyalarda, qeyri-hkumt tkilatlarnda,
dini cmiyytlrd myyn qruplar v onlarn siyasi havadarlar trfindn
istiqamtlndiriln islamafobiya Avropann el znn glcyi n thlk
yaradr. Myyn dairlrin bunu istyib-istmmyindn asl olmayaraq islam
dyrlri artq Qrbin bir hissdir. Buna tolerant yanama olmasa, islam faktoru
Qrb dyrlr sistemind z layiqli yerini tutmasa bu ilk nvbd Avropann
glcyi n problem evrilckdir.
rst Hbibbyli,
3 iyul 2013
3.7. Yaxn rqd yeni terror kabusu:

slam dnyas nvbti flaktl z-z
raqda terror dalasnn daha gcl kild ba qaldrmas dnyada byk
narahatlq yaradb. zn D adlandran bir qruplama lknin razisinin
myyn hisssind nzarti l keirib. Bu hadisy ekspertlrin yanamas
mxtlifdir. Ancaq mslnin oxlu sayda geosiyasi, enerji v siyasi faktorlara
bal olduu danlmazdr. D terror qruplamas lokal maraqlarla hrkt
etmir. O, hans risk getdiyini d bilir. Lakin grnr, Yaxn rqd nvbti
139
df ciddi geosiyasi dyiikliklr ba verir. Bundan kimlr qazanacaq v uduzan

hans qvvlr olacaq? Bu sualn cavab yalnz hmin regionda ba vernlrl
mhdudlamr.
Mzhbilik v siyast: terrorda ksin maraqlar
Yaxn rqd vziyyt daha da grginlib. Terror raqda yenidn canlar ald.
Bu tsadfi grnmr. raq v am slam Dvlti (D) adlanan radikal terror
qruplamas szn sl mnasnda regionu qardrd. Srtli hrbi mliyyatlar il
raqn Mosul, Tikrit v Tuzhurmatu kimi iri hrlrini l keirdi. lav olaraq,
kiik qsblr v kndlr hcum etdi. D terror qruplamas lk razisi
boyunca irlilmkd davam edir. ndiy qdr digr terror qruplarnn klgsind
qalan bu qruplama nec meydana glib v mqsdi ndir?
D slfi ideologiyasna malikdir. raq v Suriyada faliyyt gstrir. Onun
lideri bu Bkr Badadidir. Komandanlnda bir vaxtlar S.Hseyn ordusunda
xidmt etmi zabitlr var. Maraqldr ki, onlar AB ordusunda sirlikd olublar,
sonra is azadla buraxlblar. Bu tkilatn ilk ad Tvhid v Cihad olub.
Qurucusu bu Musa Zrkavidir (sonradan l-Qaidy keib). D-in Suriyada
6-7 min, raqda is 10 mindn ox silahl adamlarnn olduu bildirilir (bax:10
soruda Irak-am slam Devleti/ Zaman qzeti, 11.06.2014).
D terror qruplamasnn l-Qaid il mnasibtlrinin tarixsi d
maraqldr. Hr ikisi eyni ideologiyaya sahibdir. vvlc D l-Qaidnin bir
qolu kimi faliyyt gstrirdi. D-in ilk rhbri bu mr Badadi amerikallar
trfindn ldrlndn sonra bu Bkr Badadinin tkilatn bana kemsi il
vziyyt dyidi. Hazrda l-Qaid D-dn imtina edib, z tmsilisi kimi
Nusra cbhsini gstrir. Sonuncunun lideri d Suriyada qtl yetirilib.
D terror qruplamas krdlr v ilrl savar. Suriyada PKK-ya yaxn krd
qruplamalar il mharib aparr, raqda is Maliki v Brzaniy yaxn gclr
qar dydyn deyir. Lakin bunlarn yalnz grnt olduunu txmin etmk
olar. nki bu tkilatn hrktlri onun siyasi-ideoloji kimliyinin mmmal
olduunu nmayi etdirir.
Msl ondan ibartdir ki, D Suriya v raqn paralanmas, daxili ixtilaflarn
gclnmsi istiqamtind faliyyt gstrir. raqda islam dvlti qurmaq kimi
niyytini ifad edir, lakin bunu yalnz mslmanlar arasna nifaq salan terrorla
hyata keirmy alr. Slfiliyi (vhhabiliyi) mdafi etmkl bri badan
islamn zn paralayr, Yaxn rqd mzhbiliyin ox thlkli modelini
ortaya qoyur. ndi mtxssislr regionda yeni mzhb ayr-sekiliyinin balad
140
haqqnda fikir sylyirlr (bax: hsan Bal.Mezhepilik Irakn felaketi mi olacak?/

Habertrk, 09.06.2014).
Bu baxmdan mslmanlar arasnda savan Suriyadan raqa sramas
ox thlkli gediat tsiri balayr. slam almind daxili intriqalar yeni
sviyyy kemi kimi grnr. Bunu regionda nfuz urunda mbariz kimi
qiymtlndirmk olar. Lakin prosesin mahiyyti Yaxn rq xalqlarnn qarqarya qoyulduuna iar edir. Msln, l-Qaid v ya D terror qruplamas
l keirdiyi blglrd z dindalarn mzhb v ideoloji mnsublua gr qtl
yetirirlr. Bunun son nmunsi kimi Mosulda trk diplomatlar v srclrin
girov gtrlmsini gstrmk olar (bax: Servet Yanatma. ID, bayramz
indirip, diplomatlarmz rehin ald/ Zaman, 12.06.2014).
Bu cr hrktlrini onlar trklrin Maliki hkumti il laqsinin olubolmamasn aydnladrmaq istyi il izah edirlr. Yni D sas rqibinin l-Maliki
hkumti olduunu gstrmy alr. Mtxssislrin fikrinc, bunlar tam olaraq
real vziyyti ks etdirmir.
Gizli mqamlar: D kimin dyirmanna su tkr?
Problemin bir trfi qlobal geosiyastl, raqdak parlament sekilrinin
nticlri v enerji thlksizliyi faktorlar il baldr. Bu aspektd diqqti kn
mqam D-in son addmlarnn imali raq neftinin Trkiy vasitsi il dnya
bazarna xarlmas prosesinin balamasna tsadf etmsindn ibartdir.
AB neftin bu yolla ixrac edilmsin qar olduunu byan edib (bax:ABDden
Kuzey Irak petrol aklamas / Hrriyet, 23.05.2014). Rsmi Badad da
eyni mvqeddir. Bu sbbdn onun Trkiy il mnasibtlri soyuyub. Bunlarn
fonunda D-in neftl zngin Mosulu ial etmsi v Krkk yaxnlamas
dndrc grnr.
Onu deyk ki, raq krdlri d yaranm vziyytdn narahatdrlar. Onlar
Amerikann geosiyasi maraqlarna qurban getmkd olduqlarn drk etmy
balayblar. Tsadfi deyil ki, pemrglr nzartd saxladqlar blglrd hrbi
hazrl gclndiriblr.
Digr trfdn, mrkzi raq hkumti M.Brzanidn narazln yenidn dil
gtirib. lknin neft ehtiyatlarn yalnz rsmi Badadn razl il ixrac etmyin
qanuni olduunu rbilin diqqtin atdrblar. imali raq rhbrliyi is hllik
Malikiy qulaq asmr.
Ekspertlr btn bu proseslrd raq parlamentin sekinin nticlrinin rolu
olduunu vurulayrlar (bax: ms., Othman Ali.A Reading on the Iraqi National
141
Assembly Election Results: National and Regional Implications / ORSAM

Review of Regional Affairs, May, 3, 2014). Bu il aprelin 30-da keiriln sekid
Nuri l-Maliki qalib glib. O, sasn i qruplarla koalisiyada olub.
Bununla yana, snnilrdn Salih Mutlaki il mkdalq edn Maliki,
onlara parlamentd 10 yer verib. Trkiynin v raq trkmnlrinin dstkldiyi
.Nuceyfi (Muttahidun koalisiyas) is mumiyytl, bir deputat yerin bel
sahib olmayb (bax: Bilgay Duman.Malikinin zaferi sonras Irak manzaras/ Al
Jazeera Turk, 24.05.2014). Btn bunlarn nticsind indi raqda snni-ikrd siyasi balansnn yaradlmas mslsi qarya xb.
Real vziyyt beldir ki, l-Malikini snni rblrin ksriyyti v krdlr
qbul etmirlr. Ancaq ona rann gcl dstyi vardr. Mslnin bu trfi d
lkd siyasi ixtilaflar alovlandran faktorlara malikdir. Grnr, D-in uur
qazanmasnda raqdak siyasi qvvlr arasnda birliyin olmamas ciddi rol
oynayb. Bu aspektd Malikinin lkdki siyasi qruplardan dstk istmsi v htta
beynlxalq tkilatlara mracit etmsi tbii grnr. Maraqldr ki, BMT artq
D-in hrktlrindn narahatln ifad edib (bax:BM Irakta yaananlardan
kaygl/ Zaman, 11.06.2014).
Nhayt, D terror qruplamasnn son aksiyalarnn Yaxn rqd aparlan
geosiyasi oyunlarla laqsinin olduunu istisna etmk tindir. Hr eydn vvl,
ekspertlr bu tkilatla B.sdin laqsinin olduunu vurulayrlar. Suriyadak
prezident sekisindn sonra diqqti knara ynltmk n rsmi Dmq
hanssa txribat lazm idi.
D terror qruplamasnn ii bu mnada sdin planlarna tam uyundur.
ndi dnya sasn raqdan danr. Burada terror v mzhb ayr-sekiliyinin
gclnmsi hqiqtn Suriyan yaddan xara bilr. bh yoxdur ki, byk
dvltlrdn bzilri d B.sd bu aspektd dstklrini sirgmycklr.
Maraqldr ki, raqda yaranm vziyyt Sudiyy rbistann da qane edir.
nki orada slfilrin mvqeyinin gclnmsi il yana, terrorun r-Riyada
sramasn tormozlayr. Eyni zamanda, sudilr yenidn regionda gc sahibi
olduqlarn nmayi etdirmi olurlar. ran v srailin d bu gediatdan geosiyasi
divident gtr bilcyini proqnozladrmaq olar. Tl-viv n btvlkd slam
dnyasnda fikir ayrlqlar v ixtilaflar srflidir. Tehran is knc sxdrlm
Trkiy il mkdal inkiaf etdirmk, onun Maliki il yaxnlamasna tkan
vermk v raqda nfuzunu artrmaq kimi frst ld edir.
Hr bir halda, D terror qruplamasnn atd addmlar mumn slam
dnyas n ciddi thlkdir. Bu tkilat mslmanlarn bir-birin dmn
142
ksilmsi aspektind dmn dyirmanna su tkm olur. Mzhbindn asl

olmayaraq, hr bir mslman uduzur.
Newtimes.az
20 iyun 2014
3.8. Kod ad demokratiya, yaxud azadlq mbarizsi

adl geostrateji ssenarilr
Yaxn rq v imali Afrikada ba vern hadislr yerli v beynlxalq mtbuatda
ciddi mzakir v mbahis predmetin evrilib. Bu is tsadfi deyil. nki Misir,
Liviya v Suriyada ba vern, ciddi insan itkisi v tlfatlara sbb olan hadislrin
geosiyasi mkanda xaos v anarxiyan rtlndirn faktor qismind x etmsi
dnya ictimaiyytinin diqqtini myyn bir mddt bu hadislr ynldib.
Hazrda dnyann aparc strateji aradrma mrkzlri v nfuzlu ekspertlri
ba vern mlum olaylarn saslarna v perspektivin dair mxtlif fikir v
mlahizlrl x edirlr. Biz d siyasi thlilimizi hadislrin saslar v
perspektivinin akar edilmsi zrind quracaq.
Mondializm konsepsiyas, geosiyasi ittifaqlar v imperializmin
Yaxn rq hdfi
Yaxn rq v imali Afrikada ba vern mlum dadc proseslr hl
balanc rfsindykn bel bir sual n plana kilirdi: szgedn olaylarn
sasnda hmin lklrin xalqlar dayanr, yoxsa btn bu proseslr dnya
siyastinin lokomotiv aktorlar kimi x edn gc mrkzlri trfindn
idar edilir. Hadislrin gediat, irli srln byanatlar tsdiq etdi ki, btv
bir corafiyan auuna alan bu olaylar yen d - nnvi surtd dnyann
geostrateji konturlarn myynldirn gc mrkzlri trfindn hyata
keirilir v proseslrin sasnda dayanan tml motivlr nhng aktorlarn
transmilli geostrateji maraqlardr.
Dnya siyastinin statik v dinamik saslarn myyn v idar edn szgedn
qvvlr, slind, z aralarnda iki byk qrupda yer alan subyektlrdn ibartdir.
Bunlardan biri formal ittifaq kimi sciyylndiriln anqlo-sakson birliyinin
subyektlri - AB v Britaniya, digri is avrosentristlr kimi tsvir ediln regional
triadadr (Fransa, taliya v Almaniya). Mondializm konsepsiyas sasnda
ortaq razlamaya uyun olaraq hrkt edn szgedn Atlantik aktorlar bu gn
zlrinin transmilli maraqlar rivsind Byk Orta rq mliyyatn hyata
143
keirirlr. Bhs ediln gclri eyni bir orbitd cmldirn konseptual maraq is
Qrbin Byk Orta rq v Genilndirilmi imali Afrika layihsidir.
Byk Orta rq v Genilndirilmi imali Afrika layihsi Yaxn rq
hadislrinin konseptual sas kimi...
Byk Orta rq v Genilndirilmi imali Afrika layihsi AB-n
Mondializm v Yeni dnya nizam konsepsiyasnn tml strateji detallar
sasnda formaladrlm genilnm strategiyasnn konseptual saslarn tkil
edir (1). Bhs ediln layih 2001-ci ildn aktuallq qazanan strateji konsepsiyadr.
Onun sasnda btv bu regionu l keirrk yalt evirmk mqsdi dayanr.
imali Afrikadan Cnubi Asiyaya qdr olan geni bir razini hat edn, byk bir
corafiyan znd birldirn bu konsepsiyann realladrlmas il Yaxn v Orta
rq bilavasit nzart altna alnacaq. Bu da btvlkd Avrasiyann l keirilmsi
demk olacaq v ntic etibaril Avrasiya imperatorluu konsepsiyas addmaddm gerkldirilck. nki layih rivsin 23 lk daxildir ki, bunlarn da
hr biri mhm geosiyasi nm ksb edir. Yni bu konsepsiyann realladrlmas
il mhm srmay mkanlar - mrkzlri, bazarlar v strateji tranzit mntqlr
l keirilck, geni mnada is dnyann perspektiv enerji ehtiyacn qarlayacaq
bir regionda uzunmddtli hakimiyyt tmin edilmi olacaq. Bununla da AB-n
v Atlantik aktorlarnn dnizar genilnmsi missiyas yeni keyfiyytd davam
etdirilck (4).
Mhz sadalanan bu detallarn v strateji mqsdlrin fonunda aq kild
tsbit etmk olur ki, bu gn Suriya, Misir kimi region lklrind ba vern
hadislrin konseptual sasn Byk Orta rq v Genilndirilmi imali
Afrika layihsi tkil edir. Demli, dnyan idar edn nhng gclr bhs ediln
blgni monopoliyaya almaq n szgedn mliyyatlar hyata keirirlr.
Geosiyasi demokratiya prinsipi...
Bellikl, bel bir nticy glmk olar ki, Byk Yaxn rq mliyyat, he
d iddia edildiyi kimi, blg lklrin demokratiya transfer etmk - demokratik
tranzit mqsdi damr. Qrbin ifa etdiyi demokratiya nmsinin sivil insanlarn
qtlin, lklrin xaosa v anarxiyaya srklnmsi il nticlnmsi fakt nvbti
df sbut edir ki, dnyan idar edn Atlantik aktorlar demokratiya, insan
haqlar kimi formal institusional mfhumlardan znn transmilli maraqlarn
tmin etmk n tsir vasitsi kimi istifad edir. Bu, bir faktdr ki, beynlxalq hquq
normalarn monopoliyaya alan Qrb aktorlar zlrinin ekspansiya v iallarna
144
demokratiya ad altnda brat qazandrr v bundan qalxan qismind istifad

edirlr. Mhz bu sbbdn qeyd ed bilrik ki, Yaxn rq v imali Afrikada ba
vern olaylarn xaosa v anarxiyaya yol amasnn, insan qtliamnn sl sbbkar
v gnahkar demokratiya nmsi il dnyan manipulyasiya edn aktorlardr.
Hl hadislrin balancnda bel bir proqnoz mmkn idi ki, kemid
olduu kimi, bu gn d bhs ediln corafi regionda itialarla mahid ediln
dadc olaylar milli tnzzl mnbyi qismind x edck v blg lklrini
ciddi kataklizmlrl qar-qarya qoyacaq. XXI sr yeni dnya dzninin fonunda
imperialist gc mrkzlrinin snaq laboratoriyasna evrilmi lklrd
ba tutmu inqilablar hmin dvltlr v bu dvltlrin xalqlar n yalnz
bumeranq zrbsi sciyysi dayr. Baqa szl, qazanan transmilli maraqlara
malik olan imperialist gclr, uduzan trf xalq v dvlt olur.
Transmilli media institutlar Qrbin xsusi ideoloji tyinatls kimi
Bu gn dnya siyastind hegemon gc qismind tmsil olunan myyn
aktorlar zlrinin transmilli maraqlarn tmin etmk n mxtlif vasit v
resurslara istinad edirlr. Bu srada n ox istifad v istinad ediln vasit is
transmilli media strukturlardr. mumiyytl, masir dvrd transmilli media
strukturlarnn faliyyt mexanizmi konkret gclrin maraqlar sasnda qurulub
v znd drin siyasi manipulyasiya metodlarn ehtiva edir (2).
Transmilli media institutlarnn konkret gclrin maraqlarna xidmt etmsini
sbut edn balca gstricilrdn biri d Yaxn rq v imali Afrika hadislri
zaman bhs ediln tsisatlarn gstrdiyi mvqedir. Bel ki, mlum geosiyasi
mkanda hl itialar balamamdan nc szgedn transmilli media institutlar
qara piar sciyyli v thrif olunmu informasiyalar tqdim etmkl dnya
ictimaiyytind konkret milli aktorlarn mvqeyini dstklyn, elc d region
lklrinin xalqlarn txribata srklyck durum yaratmaa alrdlar. V buna da
myyn mnada nail oldular. Amma bu, son deyildi. Yaxn rq v imali Afrikada
itialarn v qardurmalarn balamasndan sonra qeyri-adi informasiyalar
tqdim etmkl transmilli media institutlar dnya ictimaiyytin qar ciddi
informasiya manipulyasiyasn hyata keirdi. V ntic etibaril, bu olaylar xalqlarn
azadlq mbarizsi kimi tqdim edilmkl dnya siyastinin balca meyllrini
myynldirn imperialist gclrin Yaxn rq v imali Afrika mliyyatna
haqq qazandrld. Tssflr olsun ki, Qrb lklrinin telekanallar xsusil d
Suriya mslsind imperialist gclrin maraqlarn ifad edn dezinformasiyalara
xsusi yer verir. Suriya hkumtinin ktlvi qtliam trtdiyini xsusil vurulayan
145
bu telekanallar ndns bu mliyyatn kimlr trfindn hyata keirildiyini,

mliyyatlarn sasnda hans maraqlarn durduunu v ldrlnlrin, slind,
Qrb trfindn maliyyldirilmi muzdlu terroristlr olduunu qeyd etmir.
Bellikl, transmilli media strukturlarnn faliyyt mexanizmi beynlxalq
mnasibtlr sistemi rivsind dominant gc kimi x edn konkret milli
aktorlarn maraqlarna xidmt edir.
Avrasiyann yeni heartland
Bellikl, btn bu sadalananlarn fonunda bhs ediln blgnin son durumunun
dnya siyastin mmkn tsirlrindn bhs etmk mqsdmvafiqdir. Hazrda
Yaxn rqin siyasi-iqtisadi perspektivin sasl tsir edck balca msllrdn
biri mhz Suriya hadislridir. mumiyytl, bu geosiyasi mkannda ciddi labirint
yaratm Suriya olaylar dnya siyastind olduqca mrkkb vziyyt formaladrb.
Mmkn hrbi mdaxil ssenarisi z il birlikd kifayt qdr ciddi ziddiyytlr
gtirib v bu gn blgnin siyasi-iqtisadi mnzrsi olduqca bulanqdr.
Grnn odur ki, Qrb Rusiyann Yaxn rqdki son geostrateji qalas olan
Suriyan zn tabe etmkl Avrasiyann yeni heartlandn formaladrmaa
alr. Qrb strateqlrinin mvqeyi odur ki, Suriyann neytralladrlmas il
Yaxn rqd strateji nzartin tamamil l alnmas Avrasiya hegemoniyasna
hmiyytli bir yol aacaq
Nurlan Qlndrli,
AMEA-nn nsan Hquqlar nstitutunun doktorant
19 dekabr 2013
Mnblr:
M. Kaynak, E. Grses. Byk Ortadou Projesi, stanbul, 2012, 21. Basm, s.97
Diamond L. Developing Democraty: Toward Consolidation. Baltimore, London: The Johns Hopkins
University Press, 1999, p.34
Ergin, Feridun. Uluslararas Politika Stratejileri. stanbul: stanbul niv, Yay., No. 2008.ty.
3.9. Strateji absurd:

snni-i qardurmas thlkli sviyyd
Son zamanlar Yaxn rqd mzhb frqliliyin gr lklrin qruplamaa
balad haqqnda informasiyalar yaylr. raqda is htta snnilrl ilrin savaa
baladn yazrlar. Btvlkd mslman dnyas n thlkli sslnn bu
146
iddialar n drcd sasldr? Proseslr bu istiqamtd davam ets, hans mmkn

nticlr ver bilr?
Mzhbilik: geosiyasi oyunda yeni faktor?
rb bahar prosesinin mzmununun ziddiyytli olduu haqqnda
analitiklr dflrl fikir sylyiblr. Bu hadisnin Yaxn rqin geosiyasi, siyasi
v iqtisadi mnzrsi il yana, mnvi-ideoloji dinamikasn da dyicyi
proqnozladrlrd. ndi hmin regionda cryan edn proseslr kifayt qdr
thlkli tendensiyalarn meydana gldiyini sbut edir. Demk olar ki, onlar
kompleks xarakter dayr v thlkli mqamlara malikdirlr.
Hr eydn vvl, mzhb ayr-sekiliyinin getdikc daha geni v drin
sviyylrd siyasi-ideoloji qardurmalara yol amasn vurulamaq istrdik. Artq
hmin sasda geosiyasi qruplamalarn formaladrldndan yazrlar. Ekspertlr
bunu real mvcud olan fakt kimi tqdim edirlr. Btn Yaxn rq regionu zr i
v snni mzhbin gr lklrin alyanslar tkil etmy baladn irli srrlr.
Dorudan da prosesin mzmunu kifayt qdr dndrc mqamlarn ortaya
xdn gstrir.
vvlc onu demk lazmdr ki, byk dvltlrin Yaxn rq urunda geosiyasi
mbarizsi mzmunca yeni sviyyy qalxb. Artq Rusiya v in orada daha tsirli
rol oynamaa balayblar. Moskva xeyli fal grnr. Kremlin ran, Suriya, raq, Misir,
srail v Sudiyy rbistan il hrbi-iqtisadi mkdal genilndirdiyi haqqnda
informasiyalar yaylr (bax: .
/ , 15.01.2013). Xsusil, ran v Misir istiqamtind
daha ox fallq hiss edilir. Bzi rusiyal ekspertlr hesab edirlr ki, Moskva Misir deyil,
rana stnlk vermlidir (bax: ms., .
?/ Iran.ru, 08.01.2014).
Eyni zamanda, raq v Suriya Kremlin diqqt mrkzind olmaldrlar. slind,
Tehranla yaxnlq Badad v Dmqin d mkdala clb edilmsi demkdir.
Bs ny gr, Rusiya Yaxn rqd mhz bu lklr qrupuna stnlk vermlidir?
Mhz bu mqamda bzi ekspertlr mzhb faktorunu ortaya atrlar. ran bada
olmaqla hmin regionun i ideologiyasna stnlk vern dvltlri mvcuddur.
Meydana atlan ideya ondan ibartdir ki, hmin lklr thlk n ox snni
mzhbin mnsub olan mslman dvltlrindn glir. Onlarn da banda
Sudiyy rbistan durur.
Sudilrin anti-i ovqat rann regionda liderlik iddialarndan v enerji
resurslar urunda mbarizdn qaynaqlanr. Qrb v Rusiya ekspertlri bel hesab
147
edirlr ki, Vainqtonun Tehranla mnasibtlri yoluna qoymaq istiqamtind

fallamas Sudiyy rbistann daha da qcqlandrb. O, ran leyhin yeni
addmlar atmaa balayb. Btn bunlarn sasnda bel ntic xarrlar ki, Yaxn
rqd i ayparas v ya i thlksizlik qvs deyiln geosiyasi alyans
yaradlmaldr. Bzi mnblr artq bel bir ittifaqn formaladn vurulayrlar
(bax: vvlki mnby).
Bu iddialar Suriyada mzhb ayr-sekiliyinin getdikc daha ox siyasi-ideoloji
alarlar ksb etmsi v raqda snni-i qardurmasnn kskinlmsi fonunda irli
srlr. Hmin sbbdn d onlar inandrc grnrlr. Adi ur i v ya snni
dvltlrin z thlksizliklrini tmin etmk n konkret addmlar atmasn
tamamil tbii qbul edir. Lakin strateji aspektd burada hm ziddiyytlr, hm d
thlkli mqamlar az deyil.
slam dnyasnn paralanma thlksi mvcuddurmu?
Msl ondan ibartdir ki, btn bu nzri iddialarn arxasnda konkret siyasi
mqsdlrin durduu hiss edilir. Hr eydn vvl, mslman lklrin birbirin qar bh il yanamaa balamas diqqti kir. El tssrat yaradlr ki,
Yaxn rq regionunda btn ziddiyyt, qardurma v toqqumalarn kknd
mslman mzhb frqliliyi durur. Guya burada n byk dvltlrin geosiyasi
ambisiyalar, n bzi regional lklrin liderlik iddialar, n d sosial-iqtisadi
problemlr durur. ctimai ryin bu cr adrlmasnn ciddi sbbi vardr.
Bel ki, ken srin 90-c illrindn balayaraq, Yaxn rqd knar qvvlrin
birbaa txribat nticsind mhariblrin v daxili qardurmalarn ardaras ksilmir. raqa hrbi mdaxil, Liviya, Misir v Suriyada daxili itialarn
yaradlmas, rann nv proqramna gr knc sxdrlmas, Trkiyd terrorun
alovlandrlmas v s. kimi proseslr tsadfn meydana glmdi. Bu zaman hmin
hadislrin sbbini daha ox AB-n geosiyasi mdaxilsind axtardlar. O
cmldn, srail, Rusiya, Avropa ttifaq v inin maraqlarndan dandlar.
Vainqtonun slam almind mnfi obraz gclnmy balad. Mslmanlarn
Qrb mnasibti ox pisldi. Amerikann xilaskar, daltli v demokratik obraz
ciddi zrr grd. Bundan drhal onun byk geosiyasi rqiblri olan Rusiya v
in istifad etmy balad. Fransa da myyn drcd Yaxn rqd, daha byk
miqyasda is imali Afrikada AB-n nfuzuna qar x etdi. Bu proseslrd
srailin z maraqlarn tmin etmy aldn vurulamaq grkdir.
Btn bunlarn fonunda slam alminin gcl dvltlri mslman lklrini bir
araya gtirmy chdlr etdilr. Trkiy, ran, Misir v Pakistan myyn addmlar
148
atd. Hiss olundu ki, slam dvltlri z geosiyasi prioritetlrini yenildirmk

niyytinddirlr. Lakin, grnr, onlar bzi mqamlar nzr almayblar. Biz
tqribn hmin zamanlarda Yaxn rqd mzhb mnsubluu mslsinin daha
geni anlamda siyast gtirilmsi prosesinin srtlndiyini nzrd tuturuq.
ndi Suriya, Misir, Trkiy, Livan, Liviya, raq, ran, Sudiyy rbistan,
Bhreyn v baqa mslman lklrind mzhb ayr-sekiliyi thlkli mzmun
ksb etmy balayb. Konkret olaraq raqda snni-i mharibsinin getdiyini
yazrlar (bax: . /
, 14.01.2014). raqn snni buca adlanan
hisssind hkumt qvvlrinin bzi yaay mntqlrini trk etdiyi haqqnda
informasiyalar yaylr. Bunun sbbi kimi lkd snni, i v krdlrin z
aralarnda razla gl bilmmlri gstrilir.
Ekspertlr hesab edirlr ki, raqda snnilrl ilr arasnda gedn sava
mahiyytc strateji absurddur, onun qalibi ola bilmz (bax: vvlki mnby).
Gnahkar qismind is AB gstrilir. nki Vainqton raqa hrbi mdaxil
etmkl regionda qvvlr balansn pozdu v r-Riyad Tehran qardurmas
yaratd. Buradan bel bir qnat glmk olar ki, mzhb savann bir ucu
Yaxn rqin bzi dvltlrinin geosiyasi ambisiyalarndan qaynaqlanr. Bu fikir
hqiqtdirs, region dvltlri srasnda dini maraqlar siyasi iddialara qurban
vernlrin olduunu dey bilrik.
Hazrda raqda mahid ediln proseslrin ran, Trkiy, Suriya, Misir, Sudiyy
rbistan, Livan v digr mslman dvltlrind d ba ver bilcyi proqnozladrlr.
Maraqldr ki, mslman lklrin bzilrinin ktlvi informasiya vasitlrind indidn
qzdrc xarakterli analizlr tqdim edilir. Livann l-hbar qzetind armine
NarvanininSecurity Arc forms amidst Mideast terror(Yaxn rq terrorunda
thlksizlik qvs yaranr) adl mqalsi drc edilib (bax: english.al-akhbar.
com, 21.12.2013). Orada mllif regionda ran-raq-Suriya-Livan mkdalnn
formaladn vurulayr. Maraqldr ki, bunu o, i thlksizlik ayparas adlandrr.
Thlknin is snni lklrdn gldiyini ayrca vurulayr.
Digr misallar da gstrmk olar. Ancaq dndrcdr ki, mslman
dvltlri irisind mzhb frqini geosiyasi faktor keyfiyytind tqdim etmk
istynlr vardr. Hm d bu zaman iki mzhb mnsublar bir-birin dmn
kimi gstrilir. Prosesin bu drcd drinlmsi mslman dnyasnn geosiyasi
aspektd qardurma vziyytin glmsinimi ifad edir? Fikrimizc, bu sual
zrind dnmy dyr. Hr bir halda mzhb frqliliyinin siyasi qardurmaya
sbb olmasn msbt qiymtlndirmk ox tindir.
149
Btn bunlar Yaxn rqd btvlkd islam almi n thlkli sayla

bilck proseslrin meydana gldiyini gstrir. Eyni din mnsub olan insanlarn
siyasi qardurmalara getmsi tssf dourur. Mslmanlar tarixi shv etmirlr ki?
Newtimes.az
24 yanvar 2014
3.10. D ndir, n istyir?

raq-am slam Dvlti, ya da qsa v mhur bilinn adyla D, Suriya
v xsusil raqda son aylarda vhi qtliamlaryla gndm gln v qalmaqal
yaradan bir terror tkilatdr. Trk diplomatlar v konsulluq iilrini qarmas,
raq ordusunu darmadan edrk Mosul hrini l keirmsi v i trkmnlr,
xristianlar v yezidilr qar qrnlar trtmsi kimi hadislrl dnya gndmin
daxil olan tkilat, sonradan slam Dvlti (D) adn almdr. Tkilat son
hftlrd daha ox girov gtrdy amerikal jurnalistlrin balarn ksrk edam
edrkn kilmi videolar internet zrindn yaynlamasyla gndm glmi v
dnya ictimaiyytind byk nifrt yaratmdr.[1] Bu hadislrin ardndan, 9
avqust tarixindn balayaraq AB ordusu v ngilis SAS komandolar tkilata qar
mhdud hrbi mdaxillr (daha ox hava mliyyat klind) realladrmlar.
[2] D zn radikal islam bir ideoloji tml saslandrmaa almasna
baxmayaraq, tkilatn mntiq xarici hrkt v hddindn arta qaan iddt
istifadsi, slind bu tkilatn dini tmldn ox geosiyasi-siyasi hdflr xidmt
edn bir tir tkilat olduunu ifad edir. Bu yazda D tkilat haqqnda bzi
sas mlumatlar sizinl paylaaraq, dnya ictimaiyytind D-in quruluu v
hdflri haqqnda yazlanlar qsaca izah etmy alacaam.
Tsvvr edilnlrdn frqli olaraq, D yeni qurulmu bir terror tkilat
deyil. 2003-c ildki fqanstan mdaxilsinin ksin alnm beynlxalq bir
qrara syknmyn AB-n raq ialndan sonra, 2004-ci ild iordaniyal bu
Musab l Zrkavi trfindn Tvhid v Cihad adyla qurulan tkilat, sonrak
illrd l-Qaid tiri altna girdiyini aqlayaraq adn Mesopotamiya lQaidsi v yaxud raq l-Qaidsi kimi tqdim etmi v slfilik etiqadna
syknn bir tkilatlanmadr.[3] Tkilat, zndn daha kiik ld olan Jaysh
l-Fatiheen, Jeish l-Taiifa l-Mansoura, Katbiyan Ansar l-Tvhid vl Sunnah
v Jund l-Sahaba (shablrin sgrlri) kimi dy v csur qruplarn qeydrtsiz dstyini alaraq, l-Qaid kimi irimiqyasl bir tkilatn da tam dstyin
malikdir.[4] Tkilatn sas mqsdi; raq v Suriya torpaqlarnn xsusil imal
150
seqmentind snni rblr, trkmnlr il krdlrin oxluq tkil etdiklri

torpaqlarda slfi slam rhin saslanan bir rit dvlti qurmaqdr.[5] Professor
Ata Atuna gr, l keirdiyi hrlrdki maddi znginliklri o hrlrin sakinlri
il paylad n xalqn tam dstyini alan tkilat bunun saysind varln
davam etdirmy nail olmudur.[6]
2004-2010-cu illrd daha ox mvcudiyytini tmin edn v mhkmlndirn
tkilat n ilk dn nqtsi 2010-ci ild AB ordusunun tkilat lideri bu
mr l Badadi il kmkisi bu Hmz l Muhacirini tkil etdiyi bir
mliyyatla ldrmsinsn sonra, liderliyin bu Bkir l Badadiy kemsiyl
olmudur.[7] Tkilatda liderliyini qbul etdirn Badadi rhbrliy gldikdn
sonra tkilatn gc v zv say sabit bir kild artmdr. Kediyimiz hftlrd
zn slam dnyasnda xlif elan etmsi v mtbuata trln nitqlriyl
gndm gln Badadi Amerika hkumtin gr hl d Suriyada yaayr v
tkilatn hcumlarn planlayr.[8] Tkilat n ikinci hmiyytli dn nqtsi
2011-ci ild AB ordusunun raqdan kilmsi olmudur. Tkilat bunun saysind
faliyyt sahsini genilndirmi v hddindn artq iddt istifad edrk
xalq qorxuya salaraq, qsa mddtd Suriya v raqda snni qruplar irisind
gclnmy balamdr.[9] Tkilat n nc hmiyytli dn nqtsi is,
bhsiz, byk midlrl balayan, ancaq qsa mddtd zrr evriln rb
bahar prosesi olmudur. rb baharnn Suriyaya kemsi v Suriya dvltinin
zif quruluu sbbiyl lknin yarsnda nzarti itirmsinin nticsind, D
Suriyada ox geni bir sahy hkm etmy v buradan raqa qar hcumlar da
koordinasiya etmy balamdr.[10] Bu nqtd Sudiyy rbistan v Qtr
kimi Krfz lklri v Trkiynin, sd rejimini devirmk adna radikal qruplarn
da itirak etdiyi mxalift dstk tmin etmsi, bhsiz, D n hmiyytli
bir dayaq nqtsi meydana gtirmidir. D n drdnc hmiyytli dayaq
nqtsi is raqda Nuri l-Maliki hkumtinin snni qruplara qar apard shv
siyastin tkilat dindar snni xalqn nzrind mtbr hala gtirmsi olmudur.
[11] Bunun nticsind tkilat raqda da geni bir dstk qazanm v bir ox
hri l keirmidir.
Tkilatn glir mnblri mvzusunda da mxtlif iddialar var. CFR-dn
Zachary Laub-a gr, siyasi-dini bir tkilat kimi grnmsin baxmayaraq,
slind D bir kriminal tkilat kimi faliyyt gstrir v sas glir mnblrini
xrac, qaaqmallq v digr cinayt nvlri meydana gtirir.[12] Tkilatn raq
v Suriyada bank yarma, adam ourluu v qsb kimi faliyytlrl zn mnb
yaratd ifad edilir. D bu gn dnyann drd trfindn glmi (eenistan,
151
Afrika, Pakistan, fqanstan, Liviya, htta Avropa lklri) v slfi slama saslanan
bir rit dvlti qurma ortaq hdf olaraq grn militanlardan ibartdir. Din Suriyadak silahl dylrinin saynn 5-6 min, raqdak dylrinin
saynn is 10 mindn ox olduuna dair analizlr aparlr. Bu insanlar arasnda
ox sayda trk vtndann olduu da vurulanr. D-in silah ehtiyacn nec
tmin etdiyin dair ediln thlillrd is, AB ordusunun raqdak anbarlarndan
ourlanan silahlar il aralarnda Trkiy, Qtr, Sudiyy rbistan v htta
AB-n da olduu lklr trfindn Suriya mxaliftin gndriln silahlarn
hmiyytli bir faktor olduu bildirilir.[13]
Tkilatn ideologiyas dnya ictimaiyytin rit hququna saslanan bir slam
dvlti qurmaq klind tqdim edils d [14], bunun yalnz xalqa zn qbul
etdirmk n bir vasit olaraq istifad edildiyi vurulanmaldr. D-in grnn
sas hdfi raq v Suriyada Qrb leyhdar v snni hakimiyytin saslanan bir
dzn qurmaq v blgni frqli dini qruplardan (i-nusayri, xristian, i, yezidi)
tmizlmkdir. Tkilat bu nqtd qat bir rit hququnu mdafi edir, qadnkii ayrml thsili dstklyir, qadnlarn qapanmasn tlb edir, musiqini qadaan
edir v Ramazan aynda oruc tutulmasn mcbur edir. slind, Trkiyd v
dnyada bir ox siyasi islam mtfkkir v partiyann da mdafi etdiyi fikirlrin
D-dn frqi, bunlarn qlnc gc il realladrlmasdr.[15] Khn bir MI6
iisi olan jurnalist-yazar Alastair Crooke-a gr; tkilatn gizli v uzun vddki
hdflri arasnda Sudiyy Kral ailsinin yerin kerk, Sudiyy rbistan v
Krfz regionuna nzart etmk d vardr.[16] Tkilata kimin dstk olduu da
bu gn qdr aqlanmayan byk bir mmmadr. Bu mqamda, tkilatn krd
qruplarla ciddi mnada qardurmaya girmmi olmas v qrnlarn daha ox
trkmn, xristian v yezidilr qar trtmsi, tkilatn raqn imalnda mstqil
bir krd dvltinin qurulmasna zmin yaratmaq n qurulmu sni bir qurulu
olduu iddialarn gndm gtirmkddir. nki D- qar blgsini mdafi
etmk mcburiyytind qalan Krdstan regional rhbrliyi, artq tam mnasyla
mstqil bir dvlt kimi davranr v Qrb lklrindn satn ald yeni silah v
sursatlarla pemrg ordusunu gclndirir. Xatrladaq ki, bir az bundan vvl srail
d bu dvlti tanmaa hazr olduunu byan etmidir. Komplo nzriyylrinin
havada uuduu bu mvzuda yen d sasl bir fikir syly bilmk indilik
mmkn grnmr.
mumi bir dyrlndirm etsk; D-in arxasndak gc hr n olursa olsun,
tkilatn bu ana qdr etdiyi eylrin n ox slam dinin v mslmanlara
byk zrb vurduu v blgy qar ola bilck Qrb mdaxillrini dnya
152
ictimaiyytinin nzrind legitimldirdiyi grnr. Bu mnada D-in, btn

o Qrb dmni grntsnn altnda, slind Qrb mrkzli bzi strukturlar
trfindn dstklnilmi ola bilcyi iddias adi bir komplo nzriyysindn
daha gcl bir tml saslanr. nki D saysind, iqtisadi bhran yaayan
Qrb dnyasnn mdafi snayesind yeni bir canlanma yaanr v blgy qar
mliyyatlara bada mslmanlar olmaqla dnyadak hr ksim dstk verir.
Mslman lklrd dnyvi dvlt quruluunun oturmam olmas, stlik
mvcud olan tk mvffqiyyt qazanan modeli (Trkiy v Kamalizm) yxmaa
sy gstrilmsi, bhsiz, bu mqamda Qrb mdaxililiyini haql bir nqty
yksldir. Bu baxmdan slam dnyasndak lklrin dnyvi-demokratik dvlt
sistemi v hyat trzi mslsind gerid qalmasnn, tssf ki, mstqil v gcl
siyasi aktorlar olmalarna da mane trtdiyi vurulanmaldr.
Qeyd: Qarda lk Azrbaycanda nr ediln v Beynlxalq Siyast
Akademiyasnn (UPA) qarda sayt olan Newtimes.az xbr-analiz internet
portalnn D terror tkilatnn hyata keirdiyi v btn islam dnyasn
myus edn vhi qrnlar qarsnda gerk islam dyrlrinin bu olmad
istiqamtindki kampaniyasn tbrik edir v Trkiydki mtbuat-yayn
orqanlarna da bu addmn bir nmun olmasn dilyirm.
Dr. Ozan rmeci
12 sentyabr 2014
[1] What ISIS, an al-Qaeda affiliate in Syria, really wants, The Economist, Eriim Tarihi:
09.09.2014, Eriim Adresi: http://www.economist.com/blogs/economist-explains/2014/01/
economist-explains-12#sthash.NXeBJmBk.dpuf.
[2] Bu konuda bir deerlendirme iin; Tansi, Deniz (2014), ABDnin D Operasyonu,
Uluslararas Politika Akademisi, Eriim Tarihi: 09.09.2014, Eriim Adresi:http://politikaakademisi.
org/abdnin-isid-operasyonu/.
[3]Gktrk, Tyszolu (2014), D Ne Yapmaya alyor?, Uluslararas Politika Akademisi,
Eriim Tarihi: 09.09.2014, Eriim Adresi:http://politikaakademisi.org/isid-ne-yapmaya-calisiyor/.
[4] Atun, Ata (2014), D Kim ve Ne Yapmak stiyor (1), Avrupa Gazete, Eriim Tarihi:
09.09.2014, Eriim Adresi: https://www.avrupagazete.com/ata-atun/84108-isid-kim-ve-neyapmak-istiyor-1.html.
[6] Atun, Ata (2014), D Kim ve Ne Yapmak stiyor (1), Avrupa Gazete, Eriim Tarihi:
153
09.09.2014, Eriim Adresi: https://www.avrupagazete.com/ata-atun/84108-isid-kim-ve-neyapmak-istiyor-1.html.

[8]Laub, Zachary (2014), Islamic State in Iraq and Syria, Council on Foreign Relations, Eriim
Tarihi: 09.09.2014, Eriim Adresi:http://www.cfr.org/iraq/islamic-state-iraq-syria/p14811.
[10] What ISIS, an al-Qaeda affiliate in Syria, really wants, The Economist, Eriim Tarihi:
09.09.2014, Eriim Adresi: http://www.economist.com/blogs/economist-explains/2014/01/
economist-explains-12#sthash.NXeBJmBk.dpuf.
[14] Viewpoint: ISIS goals and possible future gains, BBC, Eriim Tarihi: 09.09.2014, Eriim
Adresi:http://www.bbc.com/news/world-middle-east-27801680.
[15]ISIS: The first terror group to build an Islamic state?, CNN, Eriim Tarihi: 09.09.2014, Eriim
Adresi:http://edition.cnn.com/2014/06/12/world/meast/who-is-the-isis/.
[16]Crooke, Alastair (2014), Middle East Time Bomb: The Real Aim of ISIS Is to Replace the
Saud Family as the New Emirs of Arabia, Eriim Tarihi: 09.09.2014, Eriim Adresi:http://www.
huffingtonpost.com/alastair-crooke/isis-aim-saudi-arabia_b_5748744.html.
154
IV FSL
Avropa geosiyasi seim qarsnda
4.1. Avropa ttifaq: geosiyasi iddialar v xarici

siyastin problemlri
Qlobal miqyasda mrkkb geosiyasi proseslrin intensivldiyi bir dvrd
Avropa ttifaq kimi bir tkilatn taleyi maraq dourur. Xsusil, son illr onun
drin bhranla zlmsi mslni daha da aktualladrr. Hazrda bir sra
regionlarda grginlik mvcuddur, silahl toqqumalar ba verir. Htta bzi lklrin
razi btvlyn qsdlr olur. Bel bir raitd A-nin hans xarici siyast
kursunu semsindn ox ey asldr. Analitiklr bununla bal z proqnozlarn
verirlr. Mxtlif yanamalar mvcuddur. Onlarn srasnda iki strateji xtt ayrca
vurulanr. Bel grnr ki, Avropa hllik konkret x yolu tapmayb.
Khn paradiqmann yaratd problemlr
Avropa ttifaqnn (A) qlobal geosiyastd oynad rol danlmazdr. Dnyann
inkiaf etmi mkan hesab ediln Avropada inteqrasiya prosesinin mrkzi olan bu
qurum bir ne onilliklrdir ki, beynlxalq miqyasda ciddi tsir gcn malik olduunu
nmayi etdirir. XX srin sonlarndan balayaraq is (sasn tkilatn Lissabon
sammitindn sonra) A sas geosiyasi gc mrkzlrindn biri olmaq xttini seib.
Tkilatla bal bir sra proseslr d mhz bu mqamdan sonra daha ox zn bruz
vermy balayb. Ziddiyytli xarakterli bu proseslrin thlil ehtiyac var.
vvlc onu qeyd edk ki, A geosiyasi aspektd olduqca iddial davranr. Bu
keyfiyytd onun qarsna qoyduu mqsdlr avtomatik olaraq dnyann digr
byk gclrini AB-, Rusiyan v ini rqib evirir. Amerika Avropann tbii
mttfiqi olsa da, onun znn konkret geosiyasi maraqlar vardr. Vainqton
geosiyasi maraqlar mslsind kimsy gzt etmk fikrind deyil. Rusiya v
inin A-nin iddialarna mnasibti d, znnimizc, tam aydndr.
Ancaq Moskva v Pekini A-y mnasibtd birldirn ortaq geosiyasi mqam
mvcuddur. Bu mqam Rusiya v inin Avropan arxa baa keyfiyytind
grmsinddir (bax: 1). Konkret olaraq, onlar Avropann yeni texnologiyalarn
yaradlmasnda, yksk sviyyli kadr hazrlnda v yeni infrastrukturlarn
formaladrlmasnda tmnnasz yardm gstrmsini arzulayrlar. bhsiz ki, bu
keyfiyytd A mstqil qlobal geosiyasi gcdn ox, baqalarnn inkiafna tkan
vern ehtiyat mkan rolunu oynamal olur. Brsselin bu rolu qbul edcyini
dnmk tindir.
Amerikaya gldikd is, onun A il ortaq maraqlar az deyil. Son olaraq,
transatlantik azad ticart zonas yaratmaq ideyas da mhz okeann o tayndan
glib. Bu proses ba tutsa, byk bir geosiyasi gc meydana glr ki, bu da dnyada
kimsnin ona qar dura bilmsi mslsini xeyli drcd mrkkbldirr.
156
nkiaf edn lklr hmin ideyadan narahatdrlar. qtisadi, siyasi, demoqrafik

v hrbi aspektlrd AB-Avropa birliyi byk potensiala malikdir. Bununla
yana, A dnya siyastind mstqil rol oynamaa alr. Vainqtonun bundan
raz qaldn demk tindir. nki Amerika he bir halda tkbana lider olmaq
iddiasndan l kmir. Bu sbbdn, Avropa onun n Avrasiya mkannda
amerikan maraqlarn aktiv mdafi ed bilck qdr gcl olmaldr.
Qlobal gc iddias: potensial varm?
Avropal siyastilrin is z planlar var. Onlar mindirlr ki, A-nin qlobal
gc olmaq potensial kifayt qdrdir (bax: 2). Ekspertlr d A-nin aadak
sahd liderlik imkanlarnn olduunu vurulayrlar. Birincisi, tkilatn iqtisadi
potensial ykskdir (bax: ms., 3).
kincisi, Avropa mdni v mdni-siyasi tsir sahsind byk imkanlara
malikdir. Bu mnada, tkilatn faliyytind Avropa dyrlri anlaynn
mrkzi yer tutmas tsadfi deyil. Bu termin geni mnada ildilir. slind,
onun kknd Kantn beynlxalq laqlr paradiqmas durur. Byk alman
filosofu hmin aspektd ifrat liberal dyrlr stnlk verirdi. A bu mvqeni
gtrrk Avropa dyrlrin geni mna alarlar verib. O cmldn, mbahisli
msllrin slh yolu il hll edilmsi, siyasi v vtnda hquqlarna ml
olunmas, insan azadlqlarnn tmini, etnik azln haqlarnn gzlnilmsi burada
mhm yer tutur. Avropa dyrlrin ictimai hmrylik sasnda iqtisadi v siyasi
sabitliyin tmin edilmsi, thlksiz v dostluq raitin saslanan xarici mhitin
formaladrlmas kimi amillr d daxildir (bax: 4).
ngilis tdqiqats C.Lindli-Fren Avropann mahiyytini lakonik ifad edib.
O, Avropa dyrlrini nzrd tutaraq yazb: Avropa ttifaqnn timsalnda
Avropann gc mrkzi kimi mahiyyti onun fundamental xlaqiliyindn ibartdir
(bax: 5). Maraqldr ki, hmin zllik tkilatn xarici siyast kursunda da mrkzi
yer tutur. Ekspertlr bu mqam A-nin geosiyasi konsepsiyasnn hm gcl, hm
d zif trfi hesab edirlr. Yaxn rq v Ukrayna bhran bunu daha qabarq
surtd ortaya xard (bax: ms., 6).
ncs, hrbi-siyasi tsir imkanlarnn geni olmas. Ekspertlr A-y zv
olan dvltlr srasnda gcl orduya malik lklrin d yer aldn vurulayrlar.
Onlardan Fransa v ngiltrnin nv silahlar vardr. Almaniya is nnvi olaraq
gcl hrbi sistemi olan dvltdir. Hazrda tkilatda 28 lknin birlmsi onun
bu aspektd imkanlarn daha da artrm olur. Prinsipc, bu cr hrbi-siyasi
potensialla A qlobal geosiyasi gc rolunu oynaya bilr (bax: 4).
Btn bunlarn fonunda son illr Qrb analitik v ekspertlri trfindn Avropa
ttifaqnn xarici siyastinin ciddi tnqid atin tutulmas tamamil mntiqli
157
grnr. Onlar Avropann yumaq gc adlanan v ifrat liberall nzrd tutan

nnvi siyasi kursunu dyimyin zaman atdn deyirlr. Msl bundadr ki,
im sava (turf wars) adlanan (suverenlik, gc, insan haqlar v nzart urunda
aparlan tin mbariz) xtt masir geosiyastd zn dorultmur (bax: 7).
vzind, tkilat daha realist xarici siyast kursu ilyib hazrlamaldr. Bunun
n is o, hm z daxilind, hm d strateji trfdalar il mnasibtlrd
islahatlar aparmaldr (bax: 7).
Hmin aspektd ekspertlr A-nin Yaxn rq, imali Afrika v Ukrayna
siyastini kskin tnqid edirlr. Xsusil, Misir, ran v Suriya mslsind Brsselin
yumaq mvqe tutmasn disiz siyastin nmunsi kimi qiymtlndirirlr.
Dorudur, A-nin rsmi tmsilisi Misir v randa danqlar apard. Lakin onlarn
el bir nticsi olmad. Misird Mursini ittiham etdilr, ran mslsind is
Avropann tklif etdiyi rivd hllik el bir ciddi irlilyi yoxdur (bax: 7).
Bunlarla yana, A-nin xarici siyastinin kifayt qdr smrli olmamas
Suriya nmunsi il izah edilir. Bu msld Brssel demk olar ki, el bir ciddi
rol oynamr. O, AB, Rusiya, ran v qismn inin apard oyunlar daha ox
seyr edir. Tnqidilr htta rann Suriyada sz sahibi olduu halda A-nin passiv
mvqe tutmasnn sbblrini anlaya bilmdiklrini d vurulayrlar. slind,
bunun sbbinin yumaq gc anlayna syknn v Normativ Avropa gc
kimi adlanan xarici siyast kursundan qaynaqlandn yazrlar (bax: ms., 8).
Realist Avropa: paralanm kdn x yolu?
Yeni mvqe trfdarlar Realist Avropa gc modelini tklif edirlr. Onlar
Normativ Avropa gc xttinin tkilat yumaq, yava, paralanm bir
k srkldiyini iddia edirlr. Hmin mqam masir mrhld A-nin xarici
siyastinin sas problemi hesab edilir (bax: 9). Bu yanamann trfdarlar realist
olmaq dedikd, Avropann dnya gcn evrilmsi zrurtinin drkini nzrd
tuturlar. Tkilatn xarici siyastin bu aspektd baxanda maraql mqamlar
izlmk mmkndr.
Hr eydn vvl, Avropa ttifaqnn hrbi gc ttbiq etmsi mslsi n plana
xr. Realistlr artq bu addm atman zaman atdn deyirlr. Yaxn rq v
Ukrayna hadislri bunun yani tsdiqi kimi tqdim olunur. Hmin prizmadan
Almaniyann son aylar A-nin hrbi gc ttbiq etmli olduunu vurulayan
ideyalar yada dr. Ayrca, bu ilin vvlind keiriln beynlxalq thlksizliy
hsr olunmu tdbird Berlin znn gc arxalanan iddialarn irli srmd.
Bel xr ki, realist yanama tkc analitik v ekspertlrin dairlrin aid deyil.
O da mlumdur ki, Almaniyann yeni dnya liderliyi iddialarna byk
dvltlrin he biri isti yanamad. Vainqton szd Berlini dstkldiyini ifad ets
158
d, konkret i gldikd, frqli mvqe tutdu. Msln, Ukrayna mslsind ABn Almaniyann geri kilmsini istdiyi haqqnda informasiyalar yaylr. Bunun
tsdiqi kimi almanlarn adam saylan V.Klikonun prezidentliy namizdliyini
irli srmmsi gstrilir. lav olaraq, Vainqtonun Berlinin tklif etdiyi srt
hrbi reaksiya tklifini qbul etmdiyi haqqnda da danlr.
Burada A daxilind uzun illrdir ki, zn gstrn Britaniya, Fransa v
Almaniya arasnda bir sra beynlxalq msllr frqli baxlarn mvcudluunu da
unutmaq olmaz. Htta tkilatdaxili islahatlarda bel hmin lklr arasnda ortaq
fikir yoxdur. Berlin inteqrasiyan iqtisadi-maliyy mstvisind drinldirmkd
maraqldrsa, Paris v London daha geni sahd prosesin aparlmasnn
trfdardr.
Ayrca, A-nin pul vahidi avroya mnasibtd bir-birin uyun glmyn
yanamalar zn gstrir. Bundan baqa, Almaniya A-nin BMT T-d daimi
yer almasnda maraqldrsa, Britaniya v Fransan bu, qane etmir. Ekspertlr onu
da vurulayrlar ki, rb baharnda A-nin aktiv itirak ed bilmmsinin sas
sbbi Fransa il Almaniyann msly frqli yanamasndadr (bax: 10).
Perspektivli geosiyast: yeni konsepsiya mvcuddurmu?
Ekspertlrin fikrin gr, btn bunlar A-nin 2014-c ild yeridcyi siyast
d z tsirini gstrmlidir. Tkilatn qlobal siyastd aktiv olub-olmamas
burada sas msllrdn biri hesab edilir. nki A-d hl d zv-dvltlrin
z maraqlarna stnlk vermsi meyli qalmaqdadr. Vahid mvqedn x
etmk vzin, onlar xsi maraqlarn tmin etmy can atrlar. Xsusil, bhranl
msllr mnasibtd tkilat zvlri ehtiyatl davranrlar. Bu mnada, 2014-c
ilin tin dvr adlandrlmas iki amil il izah edilir.
Birincisi, bu il A-d ciddi kadr dyiikliklri olmaldr. Parlamentd sekilr
keirilmli, tkilatn xarici siyast idarsin yeni xs seilmlidir (K.Etonun
slahiyyt mddti bitir). Gzlniln dyiikliklrdn biri d Avropa ttifaq
urasna yeni sdrin seilmsi il baldr.
Bu proses A-nin strateji mqsdlrin zrr vurmasa da, cari problemlrin
hllind tinliklr yarada, msln, Ukraynann bhrandan xarlmas iini
lngid bilr. Ekspertlrin ryin gr, btvlkd 2014-c ild A-nin xarici
siyastind bzi durunluqlar v snmalar ba ver bilr (bax: 7).
kincisi, tkilata zv olan dvltlr arasnda xarici siyastd vahid mvqe
formaladrmaq imkanlar mhdud grnr. Bu il onlarn koordinasiyal faliyyt
gstr bilcyin inam yoxdur. Burada sas amillrdn biri kimi hmin dvltlrin
Avropa dyrlrin ml etmyn lklrl mkdala meyl etmmsi
gstrilir (bax: 7). Bel bir mvqe A-nin dnyann byk geosiyasi gclri il d
159
mnasibtlrind myyn tinliklr yaradr. Bu srada bir sra mqamlara nzr

salmaa ehtiyac grrk.
Corc Fridman Ukrayna mslsind Qrbin Rusiya il vahid mvqedn
apard danqlarn perspektivi kontekstind yazr: Avropada el bir fiqur
yoxdur ki, Avropa dvltlri adndan bu vacib msl zr x ed bilsin.
Britaniyallar britaniyallarn, franszlar franszlarn, almanlar almanlarn, polallar
is polallarn adndan danrlar. Avropallarla danqlar aparanda onlara vvlc
z aralarnda razlamaa imkan vermk lazmdr. Mzakirlrdn sonra ayr-ayr
lklr v ya deyk ki, Avropa ttifaq, mahidilr gndr bilr. Ancaq shbt
gc siyastindn gednd, Avropa mcrrd anlay ksb edir (bax: 11).
Startforun qurucusu bundan bel ntic xarr ki, Vainqton tkbana
Moskva il mzakirlr aparmaldr. bhsiz ki, bu mvqe A-nin qlobal gc
olmaq niyytlrin he d uyun deyil. Lakin 2014-c ild bu aspektd hanssa
dyiikliyin ola bilmsi ehtimal ox azdr. Hmin sbbdn, AB-la A arasnda
geosiyasi ziddiyytlrin qalacan proqnozladrmaq olar. Bu aspektd Avropada
son dvrlrd ba qaldran realistlrin A-nin dnya lideri olmas iddiasna
Amerikann reaksiyas maraql ola bilr.
Msl bundadr ki, avropal realistlrin mvqeyi AB-n stnlk verdiyi
qvvlr balans strategiyasna uyun glmir. Amerikallar hmin konsepsiya
rivsind hrbi gc ttbiqini doru saymrlar. C.Fridman hesab edir ki,
beynlxalq problemlrin hllind thdidl mharib arasnda faliyyt variantlar
taplmaldr (bax: 12). Realistlr is hrbi amil diqqt yetirmyi tklif edirlr
ki, bu da mhz yuxarda qeyd ediln mvqey uyun glmir.
Bundan lav, masir dvrd milli maraqlarn gzlnilmsi il beynlxalq
normalara ml edilmsi arasnda myyn ziddiyytlr mahid edilir. O
cmldn, razilri gc vasitsi il zbt etmyin qarsnn alnmas mqsdi il
daha geni beynlxalq normalar yaratmaq chdi gstrilir. Lakin, akar faktdr
ki, hl d hrbi iala rast glinir. Buna misal olaraq Dalq Qaraba, Abxaziya,
Cnubi Osetiya, raq, fqanstan v son olaraq Krm hadislrini gstrmk olar.
Bu kontekstd Frid Zkriyynin bir qeydi ox maraqldr. O yazr: Nvbti
onillik rzind yeni inkiaf edn gclrin zn nec aparmasndan bu normalar
ya yeni sviyyy qalxacaq, ya da yoxa xacaqdrlar (bax: 13).
Yuxarda deyilnlr bel bir qnat glmy imkan verir ki, A kimi qlobal
geosiyasi gc olmaq iddiasnda olan dvltlrin zlrinin beynlxalq hquqi
normalara nec ml edcklrindn ox ey asl olacaqdr. Hllik is tssf
ki, biz daha ox ikili standartdan danmal oluruq. Krm hadislrin Qrb
dvltlrinin reaksiyas fonunda bu, zn daha qabarq surtd gstrir.
ndi Amerika bada olmaqla Avropa lklri beynlxalq hquq normalarnn
160
pozulduunu vurulayrlar. Lakin Dalq Qaraba mslsind onlardan bu cr

reaksiya olmad. Sbb ndir?
Digr trfdn, gr hazrda Avropa ttifaq qlobal geosiyasi gc olmaq n
hrbi vasitdn istifadni realist yanama kimi tqdim etmk arzusundadrsa,
onda eyni davrana gr Rusiya v ya ini ittiham etmk sni humanistlik
tsiri balayr. Bel rtlr daxilind dnyada sabit geosiyasi nizam yaratmaq,
dnrk ki, imkan xaricinddir. Problemin baqa bir aspekti Avropa ttifaqnn
znn glck taleyi il laqlidir.
Msl ondan ibartdir ki, bzi proqnozlara gr, bu tkilat ya ox ziflyr, ya
da tamamil dala bilr. Grnr, Avropada bir sra siyastilr v hrbi dairlr
bu ssenarini istisna etmirlr. Bu sbbdn, xarici siyast radikal elementlr daxil
etmk meylin drlr. Lakin bel bir dyiikliyin n drcd realist olduu
mbahisli msldir. Bizc, burada qlobal sviyyd mvcud geosiyasi vziyyti
daha da grginldirmk ehtimal var. Maraqldr ki, A-d hmin aspektd
danmaq istmirlr.
Btn bunlardan bel qnat glmk olar ki, Realist Avropa gc ideyas
da x yolu deyildir. lav olaraq, gr hmin kursu btn byk dvltlr
semi olsa, briyyt yeni flaktlrl zl bilr. slind, hazrda bunun
lamtlri zn gstrir. Dnyann mxtlif regionlarnda mahid ediln
silahl toqqumalar, bir sra lklrin razi btvlyn qsdlr, beynlxalq hquq
normalarna ikili standartla yanamalar bel qnat glmy sas verir. Blk
d bu, indi yalnz Avropa ttifaqnn deyil, byk dvltlrin hr birinin xarici
siyastinin n mhm problemlrindndir.
Kamal Adgzlov
7 may 2014
Mnblr
, . :
/ , 2013, 6, s. 72-85.
A Secure Europe in a Better World: European Security Strategy. Adopted at the European Council
meeting in Brussels, December 12, 2003. P.1.
Leading exporters and importers in world merchandise trade, 2002. (WTO Data). URL:
http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2003_e/its03_overview_e.htm
. / ,
2004, 2(5), s.43-58.
Lindley-French,J. The ties that bind / NATO Review, 2003, 3.
Mustafa Kutlay. AB-nin Arap Bahar Perspektifi: Eski Paradiqmann Devam / USAK, Analist,
Say: 28, austos, 2013.
Karen E.Smith. AB D Politikas: Sorunlar ve ncelikler / USAK, Uluslararas Hukuk ve Politika
161
2011, Cild 7, Say: 28 ss. 89-124.

Cengiz Din. Sivil G Realist Oyuncu kileminde Avrupa Birliinin Kresel Konumu zerine
Tartmalar / USAK, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cild 7, Say: 28 ss. 89-124, 2011.
Timothy Garton Ash. With this timid choice of leaders, the EU may have the faces it deserves / The
Guardian, 25 noyabr 2009, [Elektron resurs] URL:
http://www.theguardian.com/commentisfree/2009/nov/25/timid-choice-leaders-eu
. .
, 23 oktyabr 2012. [Elektron resurs] URL: http://
russiancouncil.ru/inner/?id_4=948#top
George Friedman. Russia and the United States Negotiate the Future of Ukraine / Geopolitical
Weekly, 1 aprel 2014 [Elektron resurs] URL: http://www.stratfor.com/weekly/russia-and-unitedstates-negotiate-future-ukraine
George Friedman. U.S. Defense Policy in the Wake of the Ukrainian Affair / Geopolitical Weekly,
8 aprel 2014 [Elektron resurs] URL: http://www.stratfor.com/weekly/us-defense-policy-wakeukrainian-affair
Fareed Zakaria. The tension between global norms and national interests / The Washington Post,
11 aprel 2014 [Elektron resurs] URL: http://www.washingtonpost.com/opinions/fareed-zakariaour-new-international-tension-is-global-norms-vs-national-interests/2014/04/10/0bbcd68e-c0f011e3-bcec-b71ee10e9bc3_story.html
4.2. Avroskeptisizm: Avropa ttifaq ideyasnn bhran

Avropada iqtisadi bhran davam etdikc, problemlr daha ciddi xarakter almaa
balayr. Bhrann aradan qaldrlmas n bdc xrclrin qnat kimi srt
tdbirlr hl ki, bir ntic vermir, ksin vziyyti daha da tinldirir. Bhran
drinldikc Avropa ttifaq ideyasnn z ciddi suallar yaratmaa balayr.
vvllr myyn tarixi sbblrdn yalnz Britaniyaya aid ediln v A-y neqativ
mnasibti ehtiva edn avroskeptisizm hazrda Ittifaqn ksr lklrind ciddi
dayaqlar qazanmaa balayr.
Avroskeptisizm yalnz iqtisadi bhranla bal olmayb daha drin sbblrl
laqlidir. Bhran sadc vziyyti daha da arladrd v bu meyllrin bal
qaplar arxasndan xmasna imkan yaratd. Bunu A-y 2004-c ild zv qbul
edilmi Mrkzi v rqi Avropa lklrinin timsalnda daha aydn grmk
mmkndr.
Qrbdn naraz rq
A-y zvlk prosesinin balamas il Mrkzi v rqi Avropa lklrin qar
irli srlm bir sra tlblr v rtlr artq hmin dvrd myyn bhlrin
162
yaranmasna sbb olmudur. bhlr is bundan ibart idi ki, qoulduqlar

bu qurum yalnz Almaniya v Fransa kimi bir sra byk Avropa lklrinin
maraqlarna xidmt edir.
Mahidilr bu lklrd A-y mnfi mnasibti bir trfdn mnvi-etik
sbblrl (rqi Avropda kilsnin daha gcl olmas sbbindn dyrlr arasnda
frqlr) izah etslr d, sas sbbini iqtisadi v siyasi faktorla laqlndirirlr.
2004-c ild A-y zv olmu Mrkzi v rqi Avropa lklrind sonrak
illrd getmi proseslr nzr salndqda maraql mnzrnin ahidi oluruq. Bu
lklrin iqtisadiyyatlarnn mqsdynl kild dadlmas v rqabtin aradan
qaldrlmas prosesinin aparld mahid olunur. Msln, Macarstandak
tnqidilr lkd hl 90-c illrd aparlm zlldirm prosesind Qrb
kapitalnn Macarstann btn snayesini zlldirdiyini, rqabt apara bilck
btn sahlrin balandn qeyd edirlr. Nticd, Macarstan iqtisadiyyatnn
kr istehsal, avtobus istehsal, elektronika kimi sahlri tnzzl uramdr.
Eyni proseslr exiyada da ba verib.
Digr lklrd d vziyyt bnzrdir. Latviyal v litval fermerler alman, fransal
fermerlrin Avropa fondlarndan dotasiya klind onlardan 3-4 df artq vsait
aldn, bazara xarlan mhsulun is eyni v ya daha aa qiymtl satldndan
ikaytlnirlr. Pribaltika lklrindki sd istehsal da thlk altndadr.
Onlar Danimarka v Hollandiyadak sd istehsallarnn A-nin myyn
mexanizmlrindn istifad edrk, bu sahni faktiki inhisarladrmasndan
ikaytlnirlr.
Bunlar sadc bir ne misaldr. mumilikd gtrldkd, bu lklr
A-y zvlkl brabr mumi bazara da daxil olublar v qurumun tlbi il
iqtisadiyyatlarnn btn sahlrini liberalladrblar. Bu is daha az inkiaf etmi
yeni zvlrin milli iqtisadiyyatn daha gcllrl azad v qeyri-brabr rqabt
ab. Ntic is budur ki, bu lklrin iqtisadiyyatlarnn bir ox sahlri rqabt
davam gtirmyrk iflasa urayb, daxili istehsal yox sviyysinddir, lkd
istehlak olunan mhsullarn ksriyyti is Qrb irktlri trfindn istehsal
olunur. Bu lklr bir nv Qrbin nnvi irktlrinin ixrac bazarna evrilib.
Daxili istehsaln tnzzl qiymtlrin v isizliyin artmas il nticlnib.
Btn bunlarn fonunda Mrkzi v rqi Avropa lklrinin qarlad ciddi
problemlrdn biri d emiqrasiyadr. Bu lklrin mk qvvsinin n thsilli v
ixtisasl hisssi daha yax yaamaq v i imkan ld etmk n Qrbi Avropa
lklrin k edirlr. Statistikaya gr, son illrd Macarstandan 500 min,
163
Latviyadan 400 min, Litvadan 300 min insan Qrbi Avropa lklrin k edib.
qtisadi bhran dvrnd Almaniyann oynad rol xsusi maraq dourur.
Bhrandan ziyyt kn lklr gstriln maliyy yardmnn sas yk
Almaniyann zrinddir. Sosioloji sorular is digr lklrdn frqli olaraq,
Almaniya halisinin A-y neqativ mnasibt bslmdiyini gstrir.
Hr halda, bu paradoksun cavabn Almaniyann hazrk iqtisadi qdrtini nec
qazanmasnda axtarmaq lazmdr. Vahid valyutadan v azad ticart zonasndan
faydalanan Almaniya Mrkzi v rqi Avropa lklrindki yuxarda qeyd olunan
proseslrd aktiv rol oynayaraq, dnyann ikinci n byk ixracatsna evrilib.
Onun istehsal daxili tlbatn dflrl stlyir. sas istehlaks is bilavasit A
lklridir. gr A-d bhran davam edcks, bu nticd alclq qabiliyytinin
daha da aa dmsin v Almaniyann znn bhranla zlmsin sbb
olacaq. Bu sbbdn d, Almaniya bhrann aradan qaldrlmas n sas maliyy
ykn kmy hazrdr.
Avropa hara gedir?
qtisadi faktorlarla yana, siyasi amillr d A-y qar narazlqlarda mhm
rol oynayr. Mlumdur ki, tarixi reallqlar sbbindn Mrkzi v rqi Avropa
lklri z milli dvltlrin xsusi hmiyyt verirlr. A rhbrliyi is bhrandan
x yolunu federal Avropann yaradlmasnda grr. Almaniya da bu ideyan
dstklyir. Bu is dvltlrin suverenliyinin mhdudladrlmasn v ksr
slahiyytlrinin dvltst quruma trlmsini nzrd tutur. Qeyd etmk
lazmdr ki, Q.Avropadak avroskeptiklr d A-y olan narazlqlarn mhz
suverenlik amili il laqlndirirlr. Avropa Komissiyas bdc ksirinin azaldlmas
il bal Fransaya tlimatlar verrkn, prezident Fransua Olland buna etiraz edrk,
grlck tdbirlrl bal qrar zlrinin vercklrini bildirib.
Suverenlik amilinin aktuall fonunda, A-y qar irli srln bir ittiham
da nzrdn qarmaq olmaz. Avroskeptiklr A-d demokratiyann ksirinin
mvcud olduunu demkl, qrarlarn demokratik yolla yaradlm milli
hkumtlr trfindn deyil, sekisiz formaladrlm v seici qarsnda hesabat
vermyn qurumlar trfindn qbul olunduuna iar edirlr. Hqiqtn d, Ad yalnz Avropa Parlamenti sekilr sasnda formaladrlr, bu qurum is real
qanunvericilik orqan kimi yox, daha ox mzakir mkan kimi faliyyt gstrir.
Ntic etibaril, federal Avropann yaradlmas yalnz suverenliyin deyil, hm d
demokratiyann tam squtuna gtirib xara bilr.
164
Hazrk iqtisadi bhran A-nin tmllrini sarsdr. Narazlqlar yalnz Mrkzi

v rqi Avropa lklrindn sslndirilmir. Artq A-nin zyi saylan Fransa,
taliya, spaniya kimi lklrd d inteqrasiya proseslri etiraz dourur.
Mahidilr mvcud vziyytd A-nin faliyytini bu kild davam etdir
bilmycyini hesab edirlr. gr Britaniya 2015-ci ilin yanvarna planladrlan
referendum nticsind qurumu trk ets, bu A-y byk psixoloji zrb olacaq.
qtisadi bhrann sas arln z zrind hiss edn v isizlikdn ziyyt
kn sad vtndalarn z hkumtlrin davaml tzyiqlri mrkzdnqama
meyllrini daha da gclndir bilr.
Qurum daxilind ciddi islahatlara ehtiyac var. Grnn odur ki, A-nn
fundamentin qoyulmu vahid Avropa ideyas ayr-ayr dvltlr qeyri-brabr
mnasibt sbbindn ilmir. Bhran da slind bunun nticsidir. qtisadi
bhrandan x yolu taplmasa, A-nin vahid bir qurum kimi glcyi ciddi sual
douracaq.
Elmar Hseynov
25 iyun 2013
4.3. Avropa ttifaq komadadrm?

Son illrd alimlrin v jurnalistlrin Amerika Birlmi tatlarnn dnya
siyasi shnsindki tnzzln mzakir etdiklri ox sayda analiz drc edilir.
Analitiklrin byk ksriyyti, qlobal siyastin oxqtbl v ox mrkzli bir
hal almasyla birlikd AB-n da srtl gc itirdiyini tez-tez vurulayr. Bu
analitiklr, Vainqtonun beynlxalq nizamn qaydalarn myyn edn hakim
mvqeyini itirmi olmasnn sbblrindn biri kimi, liberal dnya nizamnn
ikinci hmiyytli nmayndsi qbul ediln Avropa ttifaqn hat edn
tkilati, iqtisadi v siyasi problemlr iar edirlr.
Bu analiz, Avropa ttifaq n yazlan qiyamt ssenarilrini dstklmkl
birlikd; A-nin hm tk bana, hm d AB il birlikd qlobal gc kimi etibarl
v slahiyytli rol oynamasna mane trd biln ciddi problemlrl qarqarya olduunun vurulayr.
Bu mzmunda n srln ilk tsbit, Avropallarla Avropa ttifaq inteqrasiya
layihsi arasnda getdikc byyn bir uurumun olmasdr. Masir Avropa
ttifaq, qurucularnn gzlntilrinin ksin bir-birindn frqli avropallar,
Avropaya xas mtrk normalar, ideallar v siyastlr trafnda yacaq ortaq
165
bir model meydana gtirmkdn hl ox uzaqdr. Bir ox analitiklr gr A,

demokratiya ksiri problemi yaamaqdadr v sravi insanlarn gznd hl
tam olaraq qanunilik qazana bilmyib. Son Avropa Parlamenti sekilrindki
itirak nisbti bu tinliyin n aktual nmunsidir. Avropallarn yarsndan oxu
sekilrd ssvermy getmmidir. Bunun yannda, A zv bir ox lkdki
halinin ksriyyti, xsiyytlrini hl Avropann ortaq msllrindn ox
vvlc milli mnsubiyyt sasnda tyin edir. A bir ox Avropalnn gznd hl
Brsseldki Avrokratlarn idar etdiyi brokratik mexanizmdir. Bir mnada, A
Avropa xalqlar il olan tmasn zaman irisind itirn bir elit layihsi kimi
qbul edilir. Htta A regionunda harada yaadqlarndan asl olmayaraq bir ox
Avropal mvcud iqtisadi problemlrindn tri Avropa ttifaqn ittiham edir.
Hm zngin imalllar, hm d yoxsul cnublular problemlrini z daxillrind
mzakir edrkn hr mvzuda msuliyyti Brsselin zrin atr.
Birinci mvzuyla da laqli olan ikinci sbb, ttifaqn hmiyytli zvlrind
byk ksriyytin A-nin genilnm prosesin qar olmalar v A-nin son 20
ild Orta v rqi Avropann kemi kommunist lklrin doru genilnmsini
hazrda yaadqlar problemlrin sas mnbyi kimi grmlridir. Bir oxuna
gr, rq doru genilnmk bir shv idi; nki n potensial zvlr itirak
meyarlarn tam olaraq yerin yetirmi, n d A bu lklri z trkibin asanlqla
daxil ed bilck tkilati v maliyy qabiliyytini artrmdr. Bu bhi
avropallar, eyni zamanda A-nin Trkiyni v Qara dniz blgsindki lklri
hat etmkl genilnmsin d qar xr. Bu A-nin hmin lklri trkibin
daxil etmdiyi tqdird gcl v etibarl bir qlobal aktyora evrilmycyi
mnasna glmmlidir. Ancaq, A-nin potensial yeni zvlrin gzndki
cazibdarlq gcn itirmsinin, lklrin daxili transformasiyalarn z
norma v dyrlri rivsind formaladrma qabiliyytini d byk ld
azaldaca bhsizdir. Avropa ttifaqnn srhdlrini hat edn xaricilrin
gzndki cazib qvvsindn faydalanmas n bu lklr etibarl zvlk
frstlri tqdim etmsi lazmdr. Yeni zvlrin daxili transformasiyalar paralel
ilyn iki faktorun varlyla mmkn olmudu: A normalarnn xaricilrin
gzndki legitimliyi v zvlk meyarlarnn yerin yetirilmsi vziyytind
ttifaqn zvlk vd etmsi. Masir Avropa ttifaq z normalarna v dyrlrin,
kimlik v davranlarna tsir etmk mqsdil bu lklr ks etdirmyi, ks
tqdird birbaa tlqini istmsi baxmndan normativ bir gc ola bilr. Halbuki,
A, traf lklrin daxili transformasiyalarn legitim v uyun grdklri ttifaq
166
normalar v dyrlri il eyni istiqamtd zlrinin realladrmalar aspektind

normativ bir gc olmaqdan uzaqlar.
ncs, A zv lklrind son dvrlrd A-y bhyl yanaan
(Euroskeptik) v inteqrasiya leyhdar siyasi partiyalar dstklyn insanlarn
say getdikc artmaqdadr. Bu mnada, Fransa v ngiltrd radikal sa v
radikal milliyyti partiyalarn sekilrd ld etdiyi zfrlr vziyyti aqca
gzlr nn srir. Hmin partiyalarn yeni seiln Avropa Parlamentindki
mandat say, inteqrasiya trfdar partiyalarn siyastlrini sona atdracaq qdr
gcl bir mane meydana gtirms d, tendensiyalar narahatedici grnr.
nteqrasiya trfdar sas axn Avropal siyastilr, demokratiya ksirini aradan
qaldrmann yolunu tapa bilmdiklri v seici ktlsini mvcud problemlrin
ancaq A sviyysind hll edil bilcyin inanmadqlar halda milli sviyyd
v ttifaq sviyysind keirilck sekilrd ciddi itkilr mruz qala bilr.
Drdnc bir tsbit kimi is, Almaniya v Fransa kimi ttifaqn hceyr
zvlrind milltiliyin yksliinin dayanmamas halnda, A-nin beynlxalq
aktor kimi inandrclnn zdlncyi ifad edil bilr. Bu xsusil
hmiyytlidir. nki A-nin beynlxalq aktor kimi hrkt etmsindki sas
ideya, Avropada v traf mkanda slhn hr eydn vvl Almaniya v Fransann
avropalladrlmasyla mmkn olaca anlaydr. Bu, kemid AB-n rqd
Sovet thlksinin varln davam etdirdiyi v dy sonras ilk nslin gcl
Avropa trfdar meyllrinin olduu bir mhitd A inteqrasiya prosesin ciddi
dstk vermsi v sdaqtlilik gstrmsiyl mmkn olmudu. ndiki vaxtda
hmin faktorlarn he biri etibarl deyil. AB soyuq mharibnin sona atd ilk
illrdn etibarn avropal ortaqlarndan tkidl xarici siyast v mdafi siyasti
sahlrind z tkilati v mliyyat qabiliyytlrini inkiaf etdirmlrini
tlb etmidir. Ancaq AB-n, Avropann inteqrasiyas v thlksizliyin olan
sdaqt drcsinin son illrd azald grlmkddir. Burada hmiyytli
olan Amerikallarn A-nin etibarl beynlxalq aktora evrildiyini grm arzusu
deyil; Avropallara z thlksizliklrini artrmalar n daha ox msuliyyt
almalarnn lazm olduuna dair mesajlarnn Avropann inteqrasiyas v
thlksizliyi mvzusunda gstrdiyi sdaqt sviyysi istiqamtind qitd
gedrk byyn bir bhiliy sbb olmasdr. AB, dnya sviyysind slh
v nizamn tmini xrclrinin btn gclr trfindn paylalmasnn lazm
olduu fikrini gedrk daha ox mnimsyir v Vainqtonun Asiya-Sakit okean
blgsindki strateji prioritetlri Avropadak prioritetlrini klgd qoyur.
167
AB-n bu subsidiyalar, slin baxlsa avropallar z qabiliyytlrini inkiaf

etdirmy tviq ed v A-nin inteqrasiya prosesin tkan ver bilrdi. Halbuki
bu mvqenin, avropallarn AB-n Avropaya gstrdiyi maraqdan daha ox
bhlnmlrin sbb olduu mahid edilir. ndiki vaxtda Avropallarn
AB-dan lav z aralarnda bel ortaq bir strateji thlksizlik perspektivin
sahib olmadqlar v ortaya xan thlksizlik problemlrinin, z qitlrind
daha drin bir inteqrasiya prosesini tlb etmsin hmiyyt vermdiklri
mahid edilir.
A inteqrasiya prosesinin bir slh prosesi kimi mvffqiyytl baa
atmasnn Almaniya v Fransann avropallatrlmasna bal olduu fikri bu
lklrdki soyuq mharib sonras nsillr trfindn II dnya mharibsi
sonrasnn ilk nsillri qdr knldn dstklnmir. Gnc franszlar
Fransann A-nin inteqrasiya prosesin z rtlrin uyun olaraq istiqamt
ver bilmmsindn v Almaniyann yenidn gclndiyi, A-nin d yeni
zvlrin yol ad problemlri hll etmkd tinlik kdiyi bir mhitd z
milli maraqlarn qorumamasndan narahatdr. Gnc almanlarn qorxusunun
tmlind is, Almaniyann A inteqrasiya prosesind hakimiyyti l almamas
v hr baxmdan normal bir lk ola bilmmsi halnda hmin prosesin lknin
tk bana qlobal bir aktor olmasn tmin edck potensial ortadan qaldrmas
ehtimal dayanr. Gnc almanlarn v franszlarn bu dnc formas, A
inteqrasiya prosesinin milltst v ya federal bir quruluda davam etdirilmsi
baxmndan yax bir tssrat yaratmr. He bhsiz gnc avropallar atalar
qdr Atlantikprst v inteqrasiya trfdar deyil. Digr trfdn A-nin Aralq
dnizi zvlrind gnc nsillrin vziyyti nzr alnarsa, xsusil 2008-ci ild
ortaya xan iqtisadi bhrandan sonrak rtlrd, ortaya n qdr pessimist bir
mnzrnin xd daha dqiq grnr.
Bu analiz rivsind son olaraq, A-nin digr qlobal aktorlarn nzrind
sarslan imici l alna bilr. Etibarl beynlxalq aktor ola bilmk n yalnz
irad v qabiliyyt sahibi olmaq kafi deyil. Sistem irisindki digr elementlr
trfindn eyni kild qbul edilmk lazmldr. Daha ox detala girmdn,
n Rusiya, n in, n d AB-n A-ni tk bana etibarl bir beynlxalq aktor
kimi grmdiyini sylmk kafi olacaq. Ruslar v inlilr A-nin qanunvericiliy
saslanan, ox trfli v liberal bir nizam mdafi etmsindn raz deyil. Bu iki
xalq zlrin aid tsir dairlri zrind haqq iddia etm, gcl bir realpolitik
xsiyyt sahib olma v dnyaya gc siyasti prizmasndan baxma mqamnda
168
olduqca istkli grnr. Bu realpolitika nnsinin son tzahr Rusiya v

inin Ukrayna bhranndan sonra meydana gln qlobal siyastin bir nticsi
kimi imzaladqlar tarixi tbii qaz mqavilsind grl bilr. Digr trfdn
AB, A inteqrasiya prosesini qanuni qbul etmkd v avropallarn, dnya
sviyysind ortaya xa bilck problemlr qar zyl mkdalq etmlri
halnda, xarici siyast v thlksizlik siyasti sahlrind z qabiliyytlrini
inkiaf etdirmlrini dstklyir. Amerikann A inteqrasiya prosesin olan
dstyi sas etibaril son drc vasitli v stratejikdir. AB Avropann mstqil
bir strateji xsiyyt sahib olmasn z mnftin uyun qbul etmir. AB,
Rusiya v inin ortaq xsusiyyti is, tk bana bir beynlxalq aktor kimi A il
mkdalq vzin, zv lklrl ayr-ayr laqlr qurma semlridir.
Yuxarda ortaya xan mnzr, A-nin bir trfdn inteqrasiya prosesinin
legitimliyi il, digr trfdn etibarl bir beynlxalq aktor olma yolundak
chdlriyl laqdar ciddi problemlrl qar-qarya olduu tssratn
yaradr. Ancaq stkann digr yarsnn da dolu olduunu grmk lazmdr.
Tark Ouzlu,
Beynlxalq Antalya Universitetinin professoru
1 sentyabr 2014
4.4. A: postsovet mkannda siyasti dyiirmi?

Qlobal geosiyastd mahid ediln yeni dinamika Avropa ttifaqnn
kemi sovet mkan lklri siyastin tsir etmy bilmz. Bu tkilatn son illr
yaad maliyy bhran v siyasi inteqrasiya sahsind qarsna xan tinliklr
baxmndan da diqqti kn mqamlar zn gstrmkddir. Bunlarn fonunda
Rusiya, Ukrayna, Moldova, Cnubi Qafqaz v Mrkzi Asiya istiqamtind Anin yeritdiyi siyastin mzmunu v strategiyas ekspertlrin marana sbb olub.
rq trfdal proqram rivsind meydana gln yeni alarlar xsusil
diqqti kir.
Rusiya il mnasibtlr: mkdalq, yoxsa qardurma?
Ukraynada siyasi grginliyin artd bir raitd Avropa ttifaqnn kemi sovet
respublikalar istiqamtind yeritdiyi siyast daha ox diqqt mrkzinddir. Rusiyann
son illr hmin mkanda daha fal v bir ox mhm geosiyasi msllrd Qrbin
169
maraqlarna uyun glmyn addmlar da bu aspektd maraq dourur. Obrazl

desk, postsovet mkan dnyann iki byk gc arasnda qalb. Bu sbbdn, rqi
Avropa, Cnubi Qafqaz v Mrkzi Asiyan hat edn nhng bir razid geosiyasi
dinamikann dyimsi fakt zrind bir daha dnmy ehtiyac yaranb.
vvlc A il Rusiya arasnda yaranm vziyyt nzr salaq. Onlar arasnda n
ciddi problem qarlql laqlri tnzimlyck baza saziinin imzalanmamasdr.
Tsir mddti hl 2007-ci ild baa atan ilkin baza mqavildn sonra trflr
mumi prinsiplri razladra bilmirlr. Bunun sas sbbi A il Rusiyann
mkdaln strateji mqsdin frqli yanamalarndadr.
Avropa Rusiyan z sralarna qatmaq istmir. Avropada onu A-nin geosiyasi
maraqlarna uyun siyast yeridn v Asiya plnglrinin tsirlrindn
qoruyacaq dvlt kimi grmk istyirlr. Yalnz bu cr siyastin fonunda Avropa
ttifaq Rusiyan strateji trfda keyfiyytind grmk istrdi. Lakin hmin
istiqamtd 2000-ci ildn bu yana he bir byk layihni hyata keirmk
mmkn olmamdr. vzind, avropallar Rusiyan baza saziinin mddalarna
ml etmmkd ittiham edirlr. Bununla bal Trkiynin Beynlxalq Strateji
Aradrmalar Qurumu (USAK) analitik mrkzi yazr: Brssel Rusiyan A il
imzalad bir ox anlaman, xsusil d baza mqavilsinin rtlrini tam olaraq
ttbiq etmmkd ittiham etmidir (bax: Galym Zhussipbek. Avrupa Birlii le
Rusya Federasyonu Arasndaki Stratejik Ortakln Analizi / Uluslararas
Hukuk ve Politika, 2011, Cild: 7, Say: 25, s. 63).
Bundan baqa, A istrdi ki, Moskva kemi sovet respublikalar zrind SSR
dvrndki kimi mtlq nfuza sahib olmasn. Kreml is hmin mqam z xarici
siyastinin prioritetlrindn biri hesab edir. Xsusil, Vladimir Putinin iqtidar
zamannda Rusiyann xarici siyastind Avropa il inteqrasiya xtti il kemi sovet
respublikalar il mnasibtlrin Moskvann xeyrin yenidn qurulmas mslsi
bir-biri il sx ballqda gtrlmdr (bax: vvlki mnby, s.60). Mhz bu
probleml laqdar olaraq, trflr arasnda mxtlif sahlrd, o cmldn enerji,
nqliyyat, ticart, hquq v s. sahlrd ziddiyytlr zn gstrmkddir.
Bununla yana, A-Rusiya mnasibtlrind problemlrin yaranmasn yalnz
Kremlin siyasi kursu il laqlndirmk dzgn olmazd. Analitiklr hesab edirlr
ki, ruslar ehtiyatlandran Qrbin yumaq imperializm adlanan geosiyasi xtti
semsidir. Bel ki, bu strategiyaya gr, AB v A-nin srhdlri xaricind olan
v inkiaf etmy balayan dvltlr d daxil olmaqla hr bir lk ikinci drcli rol
oynamaldr.
170
Konkret olaraq, he bir hrbi mdaxil olmadan btn tbii ehtiyatlar,

intellektual potensial, iqtisadi inkiaf ilk nvbd Qrbin tlbatlarna xidmt
etmlidir. Bu, yeni mstmlkilik d adlandrlr. Hmin sbbdn Rusiya
v Avropa ttifaq strateji trfdalq anlayna frqli mzmun verirlr. Btn
bunlarn nticsi olaraq, A Rusiya il strateji trfdal demokratiya,
insan haqlar v hquqi dvlt kimi dyrlr syknn bir mkdalq modeli
kimi qbul edirs, Moskva strateji trfdal ortaq dyrlrdn ox, beynlxalq
mnasibtlrin rtlrin syknn bir mkdalq kimi grmkddir (bax:
vvlki mnby, s. 74).
Rusiyal mtxssislr d txminn eyni mvqeddirlr. Rusiya XN-in analitik
xidmti Avropa ttifaq il mnasibtlrin mrkkbliyini iki amil il laqlndirir.
Birincisi, laqlrin saslarnn formalamas SSR-nin transformasiyas dvr il
st-st dd. kincisi, A-nin znd geni beynlxalq mnasibtlr sistemindn
frqlnn mhit malik yeni siyasi, sosial v iqtisadi tsisatlar yarand (bax:
, .
-
/ Rusiya Federasiyas Xarici lr Nazirliyinin MDBM(U)-nin beynlxalq
tdqiqatlar zr elmi-koordinasiya urasnn analitik qeydlri, 2007, buraxl 7
(27), s.27).
Bu sbblrdn A il baza saziinin sas mddalarnn razladrlmas mslsi
mrkkbldi. Rusiyal analitiklrin fikrin gr, btn sonrak anlalmazlqlar
buradan qaynaqland. Bel qnat glmk olar ki, hmin ziddiyytlr hl d
aradan qaldrlmayb. Bir szl, Rusiya znn vvlki imperiya iddialarn saxlayr,
Avropa ttifaq is bir trfdn, z bel ambisiyalar irli srr, digr trfdn,
Moskvann analoji istklrini qbul etmir. Grndy kimi, bu msld trkiyli
v rusiyal analitiklrin mvqelri bir-birin yaxndr.
Bunlarla yana, analitiklrin diqqt yetirdiklri bir vacib amil d vardr. Bel
bir fikir var ki, A-nin inteqrasiya imkanlar sona atmaqdadr. Hazrk formatda
Avropa iqtisadi inteqrasiya imkanlarn xarici siyast transfer ed bilmir. Buna
gr d A-ni nmunvi ittifaq modeli kimi qbul etmk risklidir. Hmin fakt
Rusiyann z inteqrasiya modelini tklif etmk ansn artrmdr (bax:
, . Gstriln sr, s. 27). Eyni zamanda, Moskva
Avropa ttifaqndan digr postsovet mkan lklrindn frqli rtlr bal xsusi
yanama gzlyirdi. Avropa is mslnin bu trfin diqqt yetirmmi, stlik,
hmin vziyyt indi d davam edir. Kreml, msln, Tacikistanla Rusiyaya eyni
171
gzl baxlmasn qbul etmz. Btn bunlardan Rusiya siyastilri bel bir sual
qaldrrlar: A il zl mnasibtlr Moskvaya hans siyasi dividentlr ver bilr?
Onlarn cavab is bdbindir: sual hl d aq qalmaqdadr (bax: vvlki
mnby, s. 28).
A-Rusiya mnasibtlri kontekstind yuxarda aparlan thlil gstrir ki,
tn mddt rzind trflr arasnda real strateji trfdaln mahiyytin
dair he bir i grlmmidir. ksin, onlarn geosiyasi iddialar mstvisind
meydana xan ziddiyytlr daha da drinlmidir. Buna uyun olaraq, Ukrayna,
Moldova, Cnubi Qafqaz v Mrkzi Asiya istiqamtlrind Brssell Moskva
mnasibtlrin bir ox aspektlri zr qardurmaya getmilr. Hazrda bu, daha
ox Ukrayna mslsind zn gstrir.
Ukrayna: iki byk gcn mngnsind sxlan mkan
Szn hqiqi mnasnda, bu lk Qrbl Rusiya arasnda siyasi, iqtisadi v
geosiyasi-hrbi aspektlrd zilmlr mruz qalr. Bir vaxtlar z gzlliyi il
insanlar clb edn Krietka (Kiyevin mrkzi meydan mllif) indi xarabaya
evrilib. Bir ne aydr davam edn daxili siyasi qardurma Ukraynan paralanma
thlksi qarsnda qoyub. Analitik v ekspertlr mindirlr ki, bunun sas sbbi
hmin lk urunda geosiyasi mbariz aparan qvvlrin bir-birin gzt
getmmsinddir (bax: Habibe zdal. AB ve Rusya Arasnda Ukrayna: Hayaller
ve Gerekler / Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu, Analiz 26, noyabr
2013 v . /
,17.02.2014).
Rsmi Kiyev xarici siyastd ken srin 90-c illrindn bu yana bir
dilemmadan daim sxlb. Bu, Qrbl Rusiyann maraqlarnn tarazladrlmas il
baldr. Ukrayna faktiki olaraq ssenari arasnda vurnuxur: birincisi, mrkzi
Rusiyann olduu geosiyasi mkana inteqrasiya; ikincisi, rqi Avropaya iqtisadi
inteqrasiya; ncs, Rusiyan da hat edn vahid Avropa mkanna inteqrasiya.
ndiy qdr bunlarn he biri zr qti qrar qbul ed bilmyn rsmi Kiyev,
slind, tarixi perspektivin uyun seim etmlidir.
Bel ki, lk iki ssenari iqtisadi v xarici siyast sahlrindki sas trdddlri
tmsil edir. nc seim is Kiyevin maraqlar aspektind blk d daha
arzuedilndir, ancaq reallamaq sviyysind olmayan bir ideyadr (bax: Habibe
zdal. Gstriln sri, s. 8). mumi geosiyasi kursun seimi mslsindn
qaynaqlanan hmin qeyri-myynliklr hazrda Ukraynan ox tin vziyyt
172
salmdr. Mbalisiz demk olar ki, lk uzun mddt daxili siyasi kataklizmlr
zonasna daxil olmudur. Bunun is dvltin glcyi baxmndan bir ne sas
mqam vardr.
Birincisi, A-nin rsmi Kiyev qarsnda qoyduu iki sas rtlrdn biri olan
Yuliya Timoenko azadla buraxlb. Radikal siyasi baxlar il frqlnn xanm
Timoenkonun Ukrayna siyasi mhitin hans boyalar qataca txmin edilir.
Ondan hm Qrb, hm d Rusiya z maraqlar n asan istifad ed bilcklr.
Bunu Udar siyasi partiyasnn rhbri Vitali Kliko el indidn hiss edir.
Son mitinqlrin birind o, ifrat salarn silahl mbariz arlarndan
narahat olduunu bildirib. Mlumdur ki, Y.Timoenkonun trfdarlarndan olan
A.Turinova Ali Rada mvqqti olaraq prezident slahiyytlrini icra etmyi
hval edib. Fevraln 22-d is Ukrayna parlamenti V.Yanukoviin prezidentlik
slahiyytlrin xitam verib. nterfaks agentliyinin yayd informasiyaya gr,
artq kemi prezident olan Yanukovi Ukrayna srhdilri lkni trk etmy
icaz vermyiblr. O, Donetskdn Moskvaya umaq istyib (bax:
/ Lenta.ru, 23.01.2014). Bu
rfd Ukrayna Ali Radas yeni prezident sekilrini bu ilin may ayna tyin edib.
Qeyd etmk lazmdr ki, Amerika analitiklri v siyastilri Ukraynada
hadislrin bu cr cryan etmsindn he d raz deyildirlr. AB analitiklri ba
vernlrd V.Putinin linin olduunu, onun manevr etdiyini dnrlr. Bel ki,
iddialara gr, Ukraynada mxaliftilrin li il qeyri-hquqi vziyyt yaradlr
ki, sonradan hrbi mdaxily sas olsun. Lakin ekspertlr hadislrin bu cr
gediatnn Ukraynann btvly baxmndan ox thlkli olduunu dnrlr
(bax: . : /
, 20.02.2014).
Bunlar Ukrayna mslsind Qrb-Rusiya mnasibtlrinin kifayt qdr
mrkkb bir hala gldiyini gstrir. Bu lk faktiki olaraq taleykl seimin
astanasndadr.
Ekspertlrin ksriyyti hesab edirlr ki, Ukrayna paralana bilr. Krm v
rqi Ukrayna Rusiyann, Qrb yaltlri is Avropann nfuz dairsin d
bilr. Btn bunlarn fonunda Ukrayna n rq trfdal proqramnn
hans anlama gldiyini sylmk xeyli tindir. Bizc, hllik mslnin bu
aspekti haqqnda siyastilr dnmrlr. Onu da qeyd edk ki, bzi mnblrd
Ukraynada rusiyal hrbi ekspertlrin ciddi ilr apardqlar qeyd olunur (bax:
vvlki mnby).
173
Ukrayna hadislri ona qonu olan Moldova mslsini bir qdr klgd
qoysa da, strateji aspektd hmiyytini itirmyib. Htta Moldovann da
blnmsi thlksindn shbt gedir. Bu lknin Avropa uras Parlament
Assambleyasndak nmaynd heytinin bas Q.Petrenko hesab edir ki,
Moldova yayda assosiativ zvly imza atsa bel, parlament sekisind baqa
qvvlrin stnlk ld etdiyi tqdird, lknin vziyyti ar olacaq (bax:
. Gstriln mqalsi). Maraqldr ki, qaqauzlarn Vainqtona
Kiinyovdan ikayt etmsin ciddi reaksiya verilib. Okeann o tayndan Moldova
iqtidarn xbrdar ediblr.
Bununla yana, Dnestryan mslsi aktualln saxlamaqdadr. Ekspertlr
bunlar nzr alaraq, Ukraynadak vziyytin Moldovada hadislrin nec inkiaf
edcyindn asl olduunu deyirlr. Bu, proseslrin artq tamamil yeni mstviy
keid etmsi demkdir. Dorusu, hllik bu tezisin detallar aydn deyil, lakin gr
artq bu bard danlrsa, demli myyn gzlnilmz hadislr ba ver bilr.
O zaman Qrb-Rusiya mnasibtlri aspektind Ukrayna v Moldovann siyasi
taleyi haqqnda daha dqiq proqnoz vermk mmkn olacaqdr. Hmin mstvid
Avropa ttifaqnn Cnubi Qafqaz siyastinin dinamikas da aktual grnr.
A-Cnubi Qafqaz: vdlr v real addmlar
Qrbin bu mkanla bal ciddi planlarnn olmas haqqnda hl ken srin
90-c illrindn danlr. Lakin tn mddt gstrdi ki, burada konkret siyasi
addmlardan ox, szlr vardr. Bunu siyasi, iqtisadi v geosiyasi aspektlrd grmk
olar. lk olaraq, Cnubi Qafqazdak mnaqilrin hllind Avropa ttifaqnn
kifayt qdr fal v obyektiv olmadn demk lazmdr. Trflr arasnda
mnasibtlrin dinamikasn thlil edn ekspertlr onun bir sra atmazlqlarn
ortaya qoyurlar (bax: .
/ Tomsk Dvlt Universitetinin xbrlri, 2012,
1 (17), s. 127-131).
K.Yumatovun fikrin gr, 2008-ci ildn balayaraq Cnubi Qafqazda A-nin
tsiri gclns d, bir sra ziddiyytli mqamlar da zn gstrmidir. Birincisi,
Avropa ttifaqnn regiona mhdud maliyy v hrbi ehtiyat srf etmsidir. kincisi,
bu tkilatn Cnubi Qafqazdak iqtisadi maraqlar il demokratik standartlar
arasnda ziddiyytlrin olmasdr (bax: vvlki mnby). Burada mllifin demk
istdiyi region dvltlrin qar ikili standart siyastinin yeridilmsindn
ibartdir. Bel ki, A hl d blgdki dvltlr mnasibtd diferensiallam
174
siyast yeritmyib, mumi yanama ttbiq edir. Konkret olaraq, Ermnistana

tcavzkar lk kimi mnasibt gstrmir. ksin, bu reall rt-basdr etmk n
mxtlif demokratik ibarlrdn, insan haqlarndan, z mqddratn
tyinetm hququndan v s.-dn danr.
Burada Qrb ekspertlri n byk mane kimi Avropa il Rusiyann regionla
bal razla gl bilmmsini gstrirlr. 2008-ci ild A-nin Grcstana lazmi
sviyyd yardm ed bilmmsi hmin mnada hlledici amillrdn oldu
(bax: . / Commonspace.eu,
17.11.2011). Bu cr vziyyt regionda geosiyasi grginliyin qalmasna xidmt edir.
Hllik A-nin n kimi smrli addmlar ataca bard informasiya yoxdur. Lakin
bu, tkilatn blgd tam faliyytsiz olduunu gstrmir.
Msl bundadr ki, Avropa ttifaqnn rq trfdal proqram rivsind
Grcstan v Azrbaycanla bal midlri qalmaqdadr. Grcstan bu ilin yaynda
assosiativ zvlkl bal sazii imzalaya bilr. Azrbaycan is daha balansl siyast
yeridir, hmin mstvid A il mkdaln genilndirir. Xsusil, enerji
dayclar sahsind trflr arasnda strateji mnasibtlr inkiaf etmkddir.
Bu bard rsmi sviyyd dflrl fikir sylnib. O cmldn, Trans-Anadolu
(TANAP) v Trans-Adriatik (TAP) boru kmrlri layihlrinin hyata vsiq
almas ciddi bir addm olaraq qbul edilir. minlikl demk olar ki, rsmi Bak z
maraqlarn nzr almaqla A il mnasibtlrini perspektivli istiqamtd inkiaf
etdirckdir.
Grcstan v Azrbaycandan frqli olaraq, Ermnistan Avropa ttifaqn
aldatd. Ken ilin sentyabrn 3-d Moskvada Serj Sarkisyan Gmrk ttifaqna
zv olmaq istdiklri haqqnda byanat vermkl assosiativ zvlk mslsin son
qoydu. Avropallar bunu ok addm kimi qiymtlndirdilr. O vaxtdan bu yana
A il Ermnistan arasnda hr hans bir ciddi mqavil imzalanmayb.
Bu lkni Brssel sanki unudub. Ancaq qribdir ki, avropal analitiklr rvan
Dalq Qaraba mslsind mdafi etmy, bu sasda Azrbaycan aqressiv
siyast yeritmkd gnahlandrmaa alrlar (bax: .
Gstriln mqalsi). bhsiz ki, bel bir yanl vziyytin kknd Brsselin
ikili standart siyasti durur.
Yuxarda deyilnlrdn bel ntic hasil olur ki, A-nin sasn enerji sahsind
fallamas, onun btvlkd Cnubi Qafqazda uurlu geosiyast yeritmsi
demk deyil. rq trfdal proqramnn tam dstk qazanmas n Anin znn region dvltlrin mnasibti dyimlidir. Bu ba vermyinc, qeyd
175
etdiyimiz iqtisadi maraqlarla demokratik tlblr arasndak ziddiyyt qalacaqdr.

Mhz bu baxmdan son illr Brsselin regionda konkret nailiyyt ld etmdiyi
hiss edilmkddir. Bu vziyyt tkilatn Mrkzi Asiya siyastin d mnfi tsir
gstrir.
Mrkzi Asiya istiqamti: A mrkkb vziyytl z-z
Analitiklr Avropa ttifaqnn Mrkzi Asiya siyastind geni mnada
problemlrinin olduunu vurulayrlar. Burada ilk olaraq mumi sviyyd
A-nin dyrlr syknn xarici siyast xtti yeritmdiyi n kilir (bax:
Hakan Samur. Avrupa Birliinin Orta Asya politikas: idealist sylemlerin yetersiz
eylemlerle yrtlme abasi / Uluslararas Hukuk ve Politika, 2012, Cild: 7,
Say: 13, s. 25 ). Btvlkd is hmin siyasi xtt idealist szlk adlandrlr.
Avropa bu gn qdr Mrkzi Asiyada smrli faliyyt gstr bilmyib.
Tbii ki, analitiklrin fikirlri il razlamamaq da olar. Lakin onlar real vziyyti
ifad edirlr. Hl 2007-ci ild A hmin regionla strateji mkdalq haqqnda
snd hazrlamdr. 2008-ci ildn is bu istiqamtd fallamaa balayb.
Hmin kontekstd Avropa ttifaqnn regionla laqdar yeni strategiyaya
kemsi haqqnda xeyli danld (bax: Esra Hatipolu. Avrupa Birlii-Orta Asya
ilikilerinde yeni bir stratejiye doru (mu?) / Uluslararas Hukuk ve Politika,
2008, Cild: 3, Say: 5, s. 1-2). tn mddt rzind is tutarl addmlar atlmad.
Bunlara baxmayaraq, A-nin Mrkzi Asiya siyasti z aktualln qoruyub
saxlayr. Dorudur, indi onun hmin regionda Rusiya il yana, in kimi rqibi
d vardr. Pekin qsa mddt rzind Mrkzi Asiyaya 50 milyard AB dollar
hcmind srmay qoymaa qrar verib. Bundan baqa, in enerji marrutlarnn
zn srf edn istiqamtd myynldirilmsin alr. Digr trfdn, Rusiya
da hmin istiqamtd falln artrb. lav olaraq, Moskva region dvltlri il
hrbi mkdal da genilndirir. Bu proseslrin fonunda Avropa ttifaqnn neft
v qazn Xzrin dibindn kemkl boru il Azrbaycana atdrlmas layihsindn
baqa uuru gz dymir. Burada da Baknn qtiyytli mvqeyi z rolunu
oynad. Burada vurulanmal olan bir mqam var. Shbt AB-n hrbi gcnn
fqanstandan xarlmasndan sonra Mrkzi Asiyada yarana bilck vziyytdn
gedir. Ekspertlrin proqnozuna gr, hmin regionda terror v narkotik vasitlrin
qanunsuz dvriyysi arta bilr. Nticd, blg dvltlrinin dinc hyat pozular
ki, bu da A-nin btn proqramlarn alt-st edr. Nzr almaq lazmdr ki, hazrk
maliyy bhran vziyyti onsuz da ox mrkkbldirib. Onda Avropa ttifaqn
176
Mrkzi Asiyada yeni xoaglmz srprizlrin gzldiyini demk mmkndr

(bax: Hakan Samur. Gstriln sri, s. 26).
A-nin hmin regionla bal siyastinin taleyin tkilatn Cnubi Qafqazda ld
ed bilcyi nailiyytlr ciddi tsir gstrck. Hllik Mrkzi Asiya dvltlrinin
rq trfdal proqramna qoulmasndan shbt ged bilmz. Htta mumi
sviyyd bel trflr arasnda laqlrin inkiaf etdiyini demk risklidir. Son
zamanlar orada daha ox Rusiya, in v AB-n mbariz aparmalarndan bhs
olunur. Lakin bunlar Avropan siyahdan silmk anlamn vermir. Mmkndr ki,
glckd bu tkilat Mrkzi Asiyada real olaraq z nfuzunu yksltsin. Brsseli
hllik bu istiqamtd sevindir bilck bir fakt yoxdur.
Bellikl, Avropa ttifaqnn kemi sovet respublikalar istiqamtind yeritdiyi
siyast bir sra aspektlrd ziddiyytli mqamlar znd dayr. Bzi regionlarda bu
tkilatn faliyyti gzlniln nticni vermyib. Hazrda onun n n hmiyytli
snaq meydan Ukraynadr. Ancaq bu, Cnubi Qafqaz v Mrkzi Asiyan arxa plana
atmaq demk deyil. ksin, gr A mhz hmin regionlarda falln artrmasa, onu
postsovet mkannda ciddi uursuzluqlar gzldiyini proqnozladrmaq olar.
Kamal Adgzlov
5 mart 2014
4.5. Avropann glcyi: trqqi, yaxud tnzzl doru?

Son illr Avropa ttifaqnn bir tkilat kimi perspektivin bdbin yanaanlarn
say artb. Bu mkan bryn maliyy bhran ciddi narahatlqlar yaradr.
Msl tkc bununla mhdudlamr. A-nin geosiyasi nfuzu haqqnda da frqli
fikirlr irli srlr. Onun fvqldvlt transformasiya olunmas ansn ox
az qiymtlndirirlr. Bel raitd mtxssislr bu tkilatn taleyinin qeyrimyyn olduundan danrlar.
Siyasi inteqrasiya ans
Avropa ttifaqnn glcyi il laqdar frqli fikirlr mvcuddur. Qrb analitik
v ekspertlri srasnda iki ifrat mvqe zn gstrir: birinci, A fvqldvlt
evrilck, ikinci, bu tkilat dalacaq. Bu cr qiymtlndirmni doru hesab
etmynlr d az deyil (bax: Bastien Nivet. Superpower Europe or Disintegration?/
International Relations and Security Network (ISN), 10.02.2014).
177
Problemin mahiyyti drin qatlarda yerln geosiyasi, siyasi, iqtisadi v

mdni amillr baldr. Mtxssislr vurulayrlar ki, siyasi inteqrasiya
hmi A-nin zif chti olub. zv dvltlr iqtisadi laqlrin inkiaf etmsin
stnlk veriblr. Siyasi msllrd is onlar bir qdr ehtiyatl davranmaa
alblar. H.Bull kimi ekspertlr hesab edirlr ki, A-nin fvqldvlt olmaq ans
yoxdur. nki vvlcdn bu tkilatn mumi diplomatiyas v hrbi qvvlri
olmayb. Obrazl desk, A zv dvltlr vasitsi il mvcud olub (bax: Hedley
Bull.Civilian Power Europe: A Contradiction in Terms?/ Journal of Common
Market Studies. Volume 21, Issue 2, pp. 149-170).
Bu mvqe il razlamayanlar is Avropa ttifaqnn qlobal geosiyastd sas
rollardan birini oynaya bilcyin inanrlar. Onlarn da z arqumentlri var.
vvla, Avropa dnyann n ox inkiaf etmi mkandr. kincisi, A-nin kifayt
qdr geosiyasi tcrbsi var. ncs, bu tkilata daxil olan dvltlr srasnda
imperiya ambisiyalar olanlar mvcuddur. Drdncs, masir tarixi rait
Avropann Amerikadan asl olmayan xarici siyast yeritmsini tlb edir.
Ken srin 90-c illrindn balayaraq, Avropa ttifaq qlobal miqyasda sas
geosiyasi gc olmaq istiqamtind addmlar atmaa balad. Tkilatn bu chdi iki
cbhd mqavimtl rastlad. Birincisi, AB qoca qitnin nzartdn xmasna
yol vermk istmdi. Hmin dvrd mlum oldu ki, A-nin n gcl dvltlri olan
Almaniya v Fransa bel Vainqtonun ciddi nzrlri altnda faliyyt gstr bilrlr.
Bel demk mmkndrs, Avropa Amerikann istdiyi qdr mstqil ola bilrdi.
Hazrda vziyyt Avropa n daha dndrcdr. Maliyy bhran,
borclar v iqtisadiyyatda davam edn tnzzl A-nin geosiyasi nfuzunu azaldb.
Maraqldr ki, Avropa flsfi v siyasi tfkkr bu gediat tbii qarlayr. Msln,
tannm fransz filosof v siyastisi Alen d Benua hazrda yaranm vziyytin
kknd duran sbblri aqlayb (bax: ,
/ Geopolitica.ru, 07.06.2013).
Onun fikrin gr, indi A-d mahid ediln btn xoaglmz hallarn
tmlind azad ticart modelinin mtlq mnada faydal olmas haqqndak liberal
iqtisadi nzriyyy inam durur. Mssislrin mhdud tsir dairsindn qlobal
miqyasda faliyyt keidi v maliyy bhran hmin fikrin doruluunu alt-st etdi.
Transmilli irktlrin faliyyt prinsiplri gstrdi ki, azad ticart he d hmi fayda
v smr vermir. Tsadfi deyil ki, masir qrbli insan daim z maddi maraqlarn
artrmaq v tminatn yksltmyi dnn eqoist frd evrilib.
Digr sbb, d Benuaya gr, dvltin gc anlaynn dzgn drk
178
edilmmsinddir. Bel ki, Qrbd gcl dvlt istehsal hcmi byk, ordusu
geni texniki imkanlara sahib, halisinin say ox v s. maddi imkanlara malik olan
dvlt hesab olunur. slind is zamann arlarna cavab ver biln dvlt
gcldr. Btn bunlara gr, A. d Benua vurulayr ki, Avropa quruculuu
vvlcdn salam dncnin leyhin aparlb. O, snaye v ticartdn balad,
slind is siyast v mdniyyt stnlk vermli idi (bax: vvlki mnby).
Yanl strategiyann ac nticlri
Bel grnr ki, Avropa ttifaqnn hazrda zldiyi tnzzl ciddi faktorlardan
qaynaqlanr. Bu, hanssa siyastinin yanl proqram hyata keirmsi il laqdar
deyil. V yaxud Almaniya kimi gcl Avropa dvltinin geosiyasi v iqtisadi
ambisiyalarndan qaynaqlanmr. Hmin sbbdn d rusiyal alim T.Bordaovun
A-nin funksional dezinteqrasiyas prosesinin getdiyini vurulamasnn
tam sas vardr (bax: . .
/ , 2013,
11, 1, . 82-90).
Bu cr vziyytd A-nin glcyi il laqdar konkret bir fikir sylmk
olduqca tindir. Burada mxtlif ssenarilrin mvcudluunu qbul etmk lazm
glir. Onlardan hansnn reallaacan is zaman gstrck. Bununla yana,
geosiyasi aspektd bir sra maraql mqamlar vurulamaq mmkndr. Hmin
kontekstd hr eydn vvl A-d mrkzdnqama meyllrinin artdn demk
olar. Avropa ttifaqna son dvrlrd daxil olan lklrd milliyytilik gclnir.
Onlar mstqil olma daha doru sayrlar. Htta Fransa kimi dvlt ild bu
lklr 50 milyard AB dollar hcmind borc verir. Tbii ki, bu fakt, msln,
Macarstan, Bolqarstan, Rumniya v s. kimi lklrd radikal milliyytilrin
mvqeyini mhkmlndirir.
Digr faktor Avropa cmiyytlrinin ictimai urunda radikalln getdikc
daha ox yer almas il baldr. Bu tendensiya avropallarda frqli dnc
sahiblrin, baqa dinlr mnsub olanlara qar mnfi mnasibt formaladrr.
Tsadfi deyil ki, son illr Avropada terror hadislri oxalb. Orada insanlar
sbbsiz yer mktblrd, i yerlrind, istiraht zonalarnda qtllr trd
bilirlr. Sosial-psixoloji vziyyti bel olan cmiyytlrd inteqrasiyaya meylliliyin
stnlk tkil etmsi imkanszdr.
Baqa mqam Avropaya qonu olan byk bir razid Avrasiya inteqrasiya
modelinin irli srlmsi il laqlidir. Bu layihnin ba tutub-tutmamasndan
179
asl olmayaraq, artq insanlar A-y alternativ modelin mvcud ola bilcyini
qbul edirlr. Onun fonunda Qrb hyat trzinin clbedicilik drcsi azalr.
Msln, 2013-c ild AB vtndalndan knll imtina ednlrin say 3 mini
keib. Hmin insanlar sbb kimi lkd sosial-iqtisadi vziyytin pislmsini
gstrirlr.
Eyni zamanda, bir sra Avropa dvltlrind miqrantlara qar srt mvqe
getdikc daha ox hiss olunur. Mtxssislrin fikrin gr, bu tendensiya Qrb
cmiyytlrind mk qabiliyytli insanlarn saynn kskin azalmas il nticln
bilr. Bu da avtomatik olaraq tnzzl aparb xarr.
Alternativ inteqrasiya modelinin mvcudluu A-ni tkilat kimi mrkkb
vziyyt sala bilr. Avropallar inin gclnmsindn onsuz da ox narahatdrlar.
Avrasiya mkannda yeni ittifaqn meydana glmsi is hmin aspektd mnzrni
daha da qlizldirir. Bel bir rqabt Avropann nec tab gtircyi mlum deyil.
Yuxarda tsvir ediln ssenarilr he d A-nin tam perspektivsiz qurum olduu
anlamna glmmlidir. Burada sadc vziyytin Avropa n szn hqiqi
mnasnda qeyri-myyn olduu vurulanr.
Avropal mtxssislrin zlrinin etiraf etdiyi kimi, hmin mkan sosial,
iqtisadi, maliyy v mdni bhran bryb. Bunun n zaman sona ataca
haqqnda dqiq proqnozlar yoxdur. Mmkndr ki, hmin tkilatdan bzi
dvltlr xsnlar. Bu ba verms bel, A-ni xilas ed bilck ideya gz dymir.
A. d Benuann vurulad mqamlar qaldqca Avropa ttifaqnn ninki
fvqlgc evrilmsi mmkn deyil, htta onun varl mslsi risk altndadr.
Btn bunlarn fonunda A-y zv olan gcl dvltlrin tbbs l almas
ehtimaln inkar etmk doru olmazd. O halda bu tkilat frqli mexanizmlr
sasnda inkiaf ed bilr. Hmin tendensiya Avropan yeni imperialist model
doru aparmayacaq ki?
Newtimes.az
6 mart 2014
4.6. Britaniya Avropa ttifaqndan xsa, n olar?

Britaniya bir mddtdir A zvlyndn xmann fayda v zrrlrini
mzakir edir. Son olaraq, Avropa Komissiyas rhbrliyin Birlmi Kralln
Ba naziri Kameronun iddtli etirazlarna baxmayaraq Jan Klod Yunkerin
seilmsi hmiyytli bir vziyyt yaratd. Kamerona yalnz Macarstann avtoritar
180
meyllriyl n xan Ba naziri Viktor Orbann dstk vermsi mvcud mzakirni

simvolik kild yenidn alovlandrd. ngilis qzetlri v mxalift partiyalar
hadisni Kameron n byk bir mvffqiyytsizlik kimi tsvir edrkn,
Britaniyann ttifaq daxilind marginallad istiqamtindki arqumentlr d sxsx sslndirilmy baland. Britaniyallarn getdikc artan nisbtd verdiyi sual,
A zv olaraq qalmann zlrin n fayda vercyi istiqamtinddir.
Avropa ttifaq-Britaniya laqlrin tarixi perspektivdn yanaan bzi
analitiklr, Britaniyann ttifaq il olan problemin istinad edrk, Londonun ticari
mnftini artrmaa aldn, slind ttifaq zvlyndn xmann ciddi bir
siyasi seim ola bilmycyini irli srr. Digr trfdn, Kameronun tlb etdiyi
dyiikliklri A nzdind ld ed bilmmsi vziyytind 2017-ci ild Birlmi
Kralln zvlyn referenduma xarmaq mvzusunda aq sz verdiyini d
yadda saxlamaq lazmdr.
Britaniyann A zvlyndn ayrlb ayrlmayaca, gr olacaqsa bu ayrln
mahiyytinin nec formalaaca hl oxmchullu bir tnlikdir. Yax, Britaniya
ttifaq zvlyndn ayrlsa n olar? Britaniya baxmndan bu problemin cavabn
ver bilmk asan deyil. nki A-nin xaricind olmann mnas frqli ssenarilr
gr olduqca byk dyiikliklr gstr bilr.
Arqument v ks-arqument
Britaniyann ttifaq zvlyndn ayrlmas lazm olduunu n srnlrin
tml arqument sasland grnr. Bu rivd, ilk olaraq, A-nin federal bir
qurulua evrildiyi, bu sbbl A tkilatlarnn zv lklrin suverenlik haqlarn
qvvtlndirck istiqamtd islahata mruz qalmasnn getdikc tinldiyi
ifad edilir. Bu sbbl, ttifaq xaricind olmaq, Britaniyaya mstqilliyini
yenidn qazandrm olacaq. kincisi, ayrl dstklynlr gr, ticari olaraq A
bazarnn Britaniyaya daha ox qazanc gtirmycyi iddia edilir. Bu arqumentin
mntiqi bir nticsi olaraq, gr Britaniyaya mstqil xarici ticart siyasti izlmy
balaya bils, daha aqressiv srbst ticart razlamalar yolu il daha ox bazara
xma imkann ld etmi olacaq. ncs, Britaniyaya, zvlkdn xdnda
A bdcsin ddiyi haqqn ykndn d xilas olmu olacaq. Britaniyann 20142020-ci illrd A bdcsin dycyi miqdar DM-in illik 0.5%-in brabrdir.
ks-arqumentlr gr is qeyd ediln hqiqtlr mhkm bazaya saslanmr.
Birincisi, Britaniyann A il siyasi inteqrasiyas, ayrlman praktikada qeyri-mmkn
edck sviyyy atmdr. Ayrca bu yanamaya gr, mstqillik arqumenti
181
real siyasi baxmdan Britaniyann dnya siyastind daha az tsirli olmas mnasna
glck. Yni Britaniya, mstqil ancaq daha tsirsiz bir aktora evrilmi olacaq.
kincisi, A trfdar yanamaya gr, A-dn ayrlmann Britaniyaya daha ox ticari
liberallama vercyi arqumenti d mbahislidir. Londonda yerln Center for
European Reform adl tdqiqat mrkzinin hesablamalarna gr, Britaniyadak
birbaa xarici investisiyann 50%-i A mnlidir. Bnzr kild, Britaniya banklarnn
avro blgsindki varidat, AB-dak varidatndan 70% oxdur. Ticart sahsind
d A 50%-in zrind pay il Britaniyann n byk orta mvqeyinddir.* Bu
sbbl A-dn ayrlsa bel Britaniyann sl bazarlarn aq saxlaya bilmk n A
il mzakirni davam etdirmsi, ancaq bunu zv olmadan etmsi lazm olacaq. Bu
yeni tarazlq vziyyti, sasn, Britaniyann mindiyi buda ksmsi mnasn verir.
Son olaraq, bu rivd dnldynd, Londonun A bdcsin ddiyi haqq
ox byk brabrdir.
A-nin xaricind olmaq
Bu arqumentlr, tam olaraq ld v irid bir Britaniya frziyysin
saslanr. Halbuki Britaniya-A mnasibtlrind hqiqt, boz sahy bnzyir.
Britaniya bu gn tam olaraq irid olmad kimi, ayrlsa bel yqin ki, tam
mnasyla ld olmayacaq. Britaniya, A zvlyndn ayrlsa bel, Avropann
n hmiyytli gclrindn biri olaraq qalmaa davam edck. qtisadi laqlri,
ticart rejimi, birbaa xarici investisiyalar, viza tnzimlnmlri kimi mhm
mvzularda ttifaq il yaxn mkdaln davam etdirck. Ortaq bazar mallarn,
xidmtlrin, srmaynin v insanlarn srbst dvran prinsipin gr formalad
v Britaniyann bu drd srbstlikdn n ox istifad edn zvlr arasnda olduu
nzr alndnda, ttifaqdan xn iqtisadi baxmdan radikal qopmaya sbb
olacan gman etmk doru olmayacaq.
Xarici siyast baxmndan da Londonun, ayrlmas halnda da, ttifaq zv digr
lklr il ikitrfli laqlrini davam etdirrk, parala v hkm sr taktikasnn
yeni versiyalarn xarici siyast strategiyasnn mrkzin yerldircyi nzrd
tutula bilr. Bu frziyylrdn hrkt edrk, Britaniyann A-dn ayrlmas lazm
olduunu vurulayan analitiklr d btnlkl bir qopmadan bhs etmir.
Ntic olaraq, Britaniya-A laqlri bir problem sahsi olmaa davam edck.
ttifaq iind qald mddtc, Britaniya, federal Avropa layihsin mqavimtini
davam etdirck. ttifaqdan ayrlmas halnda, iki trf baxmndan hmiyytli
itkinlr gtirib xaracaq olsa da sl itirn Britaniya olacaq. nki Britaniya ld
182
etdiyi imtiyazlarn qoruya bilmk n sx v tin mzakir mddtlrini birlik

xaricindn icra etmy alacaq. Ancaq bu vziyytd d Avropann n byk
lklrindn olacaq olan Britaniya, Avropa layihsinin yaddan xarlmayacaq bir
aktoru olmaa davam edck.
Dr. Mustafa Kutlay,
Trkiy Beynlxalq Strateji Aradrmalar
Qurumunun (USAK) eksperti
11 sentyabr 2014
* Center For European Reform, The Economic Consequences of leaving the EU, http://www.
cer.org.uk/sites/default/files/publications/attachments/pdf/2014/report_smc_final_report_
june2014-9013.pdf
4.7. Ukraynann seimi: assosiativ zvlk lkni hara aparr?

Brsseld v Kiyevd eyni vaxtda bir snd tsdiq edildi. Ukrayna Avropa
ttifaqna assosiativ zv oldu. Saziin iqtisadi hisssinin reallamas 2016-c il qald.
lk baxdan ukraynallar oxdank arzularna qovudular. Lakin mtxssislrin
rylri v aparlan thlillr gstrir ki, vziyyt he d tam aydn deyil. Ukraynann
daxili siyasi shnsind bir sra ziddiyytli mqamlar zn gstrmy balayb.
P.Poroenkonun faliyytin msbt yanamayanlar da var. Bundan lav, Ay daxil olan lklrin he d hams Ukrayna il assosiativ zvly sevincl
qarlamr. Onlar Moskva faktorunu daha ciddi nzr alma tlb edirlr. Kiyevin
Qrb v Rusiya il mnasibtlrinin inkiaf dinamikas da mlum deyil.
Bayram kimi qbul ediln sazi: sonra n olacaq?
Ukraynasz birlmi Avropa yoxdur. Prezident Pyotr Poroenko Ali Radada
Avropa ttifaq il assosiativ zvly nzrd tutan sndin mzakirsi ncsi bu
cmlni xsusi intonasiya il ildib. O, slind, Ukrayna v Avropa n bayram
gn olduunu deyib. Onun szlrini hmin vaxtda Brsseld bu sndi mzakir
edn avropal deputatlar da dinlyiblr. Bununla da bzi siyastilrin tarixi
adlandrd assosiativ zvlk sndini Ukrayna v A parlamentlri tsdiqlmi
oldular. P.Poroenko sndi el Radada imzalad.
Emosiyalar v imzalar z yerind. Amma reallq deyiln bir mfhum da var. ndi
Ukraynann A-y gerkd nec assosiasiya olunaca maraq dourur. Msl he
183
d bdbin nticlr xarmaqda deyil. ksin, xalqn seimin hrmtl yanamaq

lazmdr. Ancaq ortada el problemlr var ki, onlar aradan qaldrmaq el d asan
olmayacaq.
Htta Avropa Parlamentin zrind Rusiyaya qar sanksiyalara son!
szlrinin yazld deputat glib (mstqil deputat Canluka Buonanno)
(bax: / , 17.09.2014). Bu
addm rmzi xarakter d daya bilr. Lakin onu nzr alaq ki, Avroparlamentd
127 deputat Ukrayna il sazi yox deyib. Lehin ss vernlr is daha oxdur
525 deputat!
Maraqldr ki, Ukraynann daxilind d imzalanan sazi mnasibt birmnal
deyil. Cmiyytd sndin iqtisadi hisssinin 1 il gecikdirilmsi narazlq yaradb.
Htta bzi rsmi xslr P.Poroenkonun qrarna etiraz edrk istefa da verib.
Msln, Ukrayna xarici ilr nazirinin mavini Danilo Lubkivski vzifsindn gedib.
O, bunun sbbini bel aqlayb: Seim txir salnmr, ks halda bu, seim deyil
(bax: James Marson, Paul Sonne. Ukraine President Poroshenko Faces Backlash
Over EU Trade Deal Delay / The Wall Street Journal, 14.09.2014). Tcrbli
ukraynal diplomat V.Filipukun fikrinc is, assosiasiya zvly sndinin iqtisadi
hisssinin txir salnmas Rusiyann veto hququnu tanmaq demkdir.
Bunlar A-Ukrayna mnasibtlrind bir sra dndrc mqamlarn
olmasndan xbr verir. Grnr, proses bundan sonra da ziddiyytlrl mayit
olunacaq. Yaranm vziyyt aspektd nzr salmaq olar.
Onlardan biri Ukraynann daxili siyasi mhitind mahid ediln
dyiikliklrl laqlidir. Oktyabrda keirilmli olan parlament sekisi ncsi
siyasi qvvlr manevr etmkddirlr. Maraqldr ki, bu zaman A il assosiasiya
sndi zrind spekulyasiyalar da zn gstrir.
lknin sabiq ba naziri Yuliya Timoenko iqtisadi mkdaln 2016-c
il saxlanmasna ox srt formada reaksiya verib. O, Batkivina partiyasnn
sekidki siyahsna hazrda sirlikd olan tyyari Nadya Savenkonun balq
edcyini bildirib. ndi Y.Timoenko il yana Arseni Yatsenyukun Dyiiklilklr
cbhsi hrkat da radikal addmlar atr. Onun komandasna daxili ilr naziri
A.Avakov, Milli Thlksizlik urasnn kemi katibi A.Porubi v bir sra shra
komandirlri daxildirlr (bax: vvlki mnby).
P.Poroenko il birlikd sekiy UDAR partiyas da gedir. Kiyevin meri
Vitali Kliko dvlt bas il mkdala stnlk verib. Ancaq ekspertlr
iqtidarda olan komandann bu cr blnmsin ehtiyatla yanarlar. Sekidn sonra
184
hakimiyyt urunda mbariznin radikal mzmun ala bilmsi istisna olunmur.

Unudulmamaldr ki, bunun da kknd prezidentin assosiasiya saziind iqtisadi
aspekti 2016-ya txir salmas durur.
Kiyev Qrb v Rusiya arasnda: manelri amaq problemi
Digr mqam A-Ukrayna mnasibtlrinin inkiaf dinamikas il baldr.
Deutsche Wellenin eksperti Kristof Hasselbax ox ehtiyatl olma tvsiy edir.
nki hm Ukraynann daxili iqtisadi vziyyti ardr, hm d Rusiya faktoru
nzr alnmaldr (bax: .
/ DW, 17.09.2014). Bel vziyytd
Brssel v Kiyev son drc intizaml olmaldrlar, dey o, xbrdarlq edir.
Onun fikrinc, Ukrayna xalqnn sbri tkn bilr. nki A il mkdalq
iqtisadi sahd bir qdr sonra msbt ntic verck. Rusiyann is vziyyti
grginldirmk n daha srtli addmlar atmaq ans var. gr hali yaay
sviyysinin aa dmsin dz bils, Avropaya inteqrasiya alna bilr. ks
halda, hr eyin alt-st olmas ehtimal az deyil (bax: vvlki mnby).
Vziyyti mrkkbldirn baqa faktor Ukraynann seim alternativinin
olmamasdr. Ekspert Gmrk ttifaqnn lkni ar iqtisadi durumdan xilas
edcyin inanmr. Onda Kiyev myyn mnada seytnota dm olur. O, var
gcn toplayb halini tmkinliy armaldr. Ancaq bu, ba tutacaqm? Bu,
mlum deyil.
Nhayt, nc aspekt Rusiya mslsidir. Son aylar Ukraynann cnubrqind ba vern hadislr gstrdi ki, Moskvann bu lky tsir imkanlar
genidir. Kremlin tzyiqi altnda Kiyevin assosiativ zvlyn iqtisadi blokunun
realladrlmasn txir salmas adi hadis deyil. Demli, bundan sonra da Rusiya
faktoru Ukraynann daxili siyasi, sosial v iqtisadi-mdni hyatnda ciddi rol
oynaya bilr.
Kiyevin silahlanmas da yaranm vziyytdn x yolu deyildir. Moskva
kifayt qdr gcldr. Bel xr ki, Ukrayna iqtidar mslnin sasn siyasi hlli
yollarna stnlk vermlidir. Burada da problemlr az deyil. He ks sirr deyil
ki, AB v Avropa Ukrayna mslsind z maraqlarn stn tuturlar. Dorudur,
Vainqton bu lkni NATO-dan knar xsusi mttfiq statusunda qbul edir.
Lakin o, Rusiyann mvqeyini d nzr almaa mcburdur.
Ukrayna siyasilri n qdr Krm qaytarmaqdan dansalar da, reallqda bunun
ox uzun proses olduunu drk edirlr. ks halda, lknin rqind mbariz
185
taktikasn dyiib, geri kilmzdilr. Krmda Rusiya hrbi qvvlrin qar

ukraynallarn tab gtirmsi indiki gstricilr gr, imkanszdr. Demli, btn
hallarda AB v A Rusiya amilini nzr almaldrlar.
Bu onu tsdiqlyir ki, A-y assosiativ zv olsa bel, Ukrayna geosiyasi
aspektd yen d qeyri-myyn vziyytd qalmaqdadr. Ola bilsin ki, Kiyev
siyasi islahatlar Avropa standartlarna uyun sviyyd hyata keirsin. lkd
demokratik tsisatlarn inkiaf srtl getsin. Brssel d bu prosesd Ukraynaya
lazmi sviyyd yardm gstr bilr. Vainqton zruri hesab etdiyi dstyi
Kiyev ver bilr. stniln halda Ukraynann rq yaltlri v Krm Qrb-Rusiya
qardurmasnn n cbhsi olaraq qalacaq.
razi btvlynn thlksizliyin tminat olmayan lkd inkiafn davaml
olacan gzlmk tindir. Onda bs indi bayram kimi qbul ediln assosiativ
zvlk saziinin real tsiri nlrdn ibartdir?
ox gman ki, bu, bir siyasi aksiya, niyyt kimi tbliatda z rolunu oynaya
bilr. Bhran iind olan A dnyaya geosiyasi tsir dairsini genilndir bildiyini
nmayi etdirmk istyir. Bununla yana, Ukrayna bazar onun tinliklrdn
myyn drcd xmasna yardm gstr bilr. nki Avropa z mallarn
iqtisadi ehtiyaclar olan bir lky ixrac etmk ans ld etmi olur. z d
Ukrayna mhsullarnn keyfiyyti Avropa standartlarndan aadr. Bu sbbdn
hali A dvltlrinin mallarna byk maraq gstrckdir.
Assosiativ zvlk haqqnda sndin tsdiq edilmsi il Brssel Moskvaya mesaj
verir ki, onun mqavimtin baxmayaraq, Ukraynan zn kir. Moskvann
bundan n kimi nticlr xaracan zaman gstrck. Ancaq el indidn
aydndr ki, tin d olsa, Qrb addm-addm rq doru irlilyir v bunun kim
faydas olaca hl bilinmir.
Kamal Adgzlov
8 oktyabr 2014
186
V FSL
Cnub Qafqaz: dnm nqtsin doru
5.1. Cnub Qafqaz: yeni geosiyasi balansn lamtlri

Dnyann mxtlif regionlarnda mahid ediln aktiv geosiyasi proseslr
qlobal miqyasda z tsirini gstrir. O cmldn, Cnub Qafqazda vziyyt dyiir.
Meydana xan bzi hadislr btvlkd regionun geosiyasi dinamikasnda
yenilmlrin tzahr etdiyin iar verir. Bu aspektd Trkiydki son prezident
sekisi, Yaxn rqd terror dalasnn yenidn vst almas v Ukrayna bhrannn
davam etmsi diqqti kir. Btn bunlarn fonunda Cnub Qafqazn mumi
geosiyasi dinamikasnda mxtlif mqamlar mahid edilir. Onlar frqli bucaq
altnda thlil edilir.
Regional balans: yeni proseslr kontekstind
Ekspertlr Trkiyd prezident sekisinin nticlrinin Cnub Qafqazn
geosiyasi mnzrsin tsirini thlil edirlr. Dvlt bas seilmi Rcb Tayyib
rdoann ilk sfrini Azrbaycana edcyi haqqnda rsmi byanat vermsi
fonunda bu, kifayt qdr aktual msl tsiri balayr. Eyni zamanda, AB,
Rusiya v rann regionda son dvrlrd daha da fallamas nzr alnmal ciddi
amillrdndir.
vvlc, onu vurulayaq ki, Cnub Qafqaz mslsin Yaxn rq v postsovet
mkan kontekstind yanalr. Hr iki regionda cryan edn geosiyasi proseslrin
tsiri yksk qiymtlndirilir. Bununla yana, Cnub Qafqazn z dinamikas
vardr. Burada hadislrin tkaml znmxsus siyasi v geosiyasi mntiq
malikdir.
Bu ballqda region dvltlrinin z maraqlarn qorumas faktn qeyd
etmliyik. Azrbaycan, Ermnistan v Grcstan blgd ba vern proseslr
frqli yanarlar.
Ermni ekspertlrin fikirlrinin thlili gstrir ki, onlar Trkiy v Azrbaycan
daim mnfi aspektd tqdim edir, byk dvltlrin Cnub Qafqazda formaladra
bilcklri geosiyasi konfiqurasiyalar da bu prizmadan qiymtlndirmy alrlar
(bax, ms.: . - /
Lragir.am, 12.08.2014). Bu, birtrfli v qrzli yanamadr. Hmin mntiql
Cnub Qafqazn geosiyasi mnzrsini obyektiv dyrlndirmk mmkn deyil.
AB v Trkiynin Cnub Qafqazdak geosiyasi faliyytin Ankarann
ekspansionist siyastinin qarsnn alnmas mstvisind yanalmas
reall ks etdir bilmz. stlik, ermni analitiklrinin mvqeyi ziddiyytlidir
188
v bu sbbdn d he bir siyasi konyunkturaya uyun glmir. Msln, bir

trfdn Trkiynin Yaxn rq v Qafqaz siyasti Qrb dvltlrinin maraqlar
il qarladrlr, digr trfdn is Ankarann xarici siyasti Amerikann xarici
siyastinin inikasdr tezisi irli srlr (bax: .
/ Lragir.am, 16.08.2014).
Ermni mlliflrin mvqelrinin ziddiyytli olmas tbii haldr. Rsmi
rvann geosiyasi seimi qeyri-myyn olduundan, o, region dvltlrinin
hyata keirdiyi xarici siyasti real qiymtlndir bilmir. Bunun fonunda Grcstan
ekspertlrinin mvqeyind Avropa ttifaq il assosiativ zvlkdn sonra bir
eyforiya hiss edilir. Bu bard Grcstan KV-d tnqidi mqallr drc edilir
(bax: .
/ Online, 30.07.2014).
Grc ekspertlr lknin Cnub Qafqazda geosiyasi proseslrin mrkzind
olduunu vurulayr, htta mnaqilrin hllind bel Tbilisinin ciddi rol
oynaya bilcyindn danrlar. Regionun thlksizliyinin tmini mslsind
Grcstann hlledici rol oynayaca bard fikirlr sslnir.
Burada Tbilisinin blgdki proseslr birtrfli yanad zn gstrir. Lakin
onun reallqdan tam uzaqlamayaraq Azrbaycan v Trkiy il ibirliyin nm
vermkd olduu da duyulur. Xsusil thlksizlik mslsind Bak v Ankara
il mkdalq inkiaf edir (bax: ,
/ Online, 16.08.2014).
Azrbaycann regionun geosiyasi msllrin yanama trzi tamamil frqlidir.
Birincisi, Azrbaycan szn hqiqi mnasnda lider dvlt kimi davranr. Onun
xarici siyastind mkdalq v thlksizliyin tmini hrtrfli dnlm
konsepsiya mstvisind nzrdn keirilir. Rsmi Bak trflrdn hr hans birin
stnlk vermir onlarn maraqlarnn balansladrlmas istiqamtind faliyyt
gstrir. Bu sbbdn Azrbaycan geosiyasi konfiqurasiya variantlarn qarqarya qoymur (bax: , :
/ Regnum, 10.08.2014).
Tomas de Vaal Baknn Qrb v Rusiya istiqamtind konkret mzmuna malik
siyast yeritdiyini byan edir. Azrbaycan hr iki geosiyasi gcl real vziyyt
uyun mnasibtlr qurur v burada onun kimlrs tabe olmasndan shbt ged
bilmz (bax: vvlki mnby). Bununla yana, Azrbaycann Trkiy il xsusi
mnasibtlr qurmas da gerklikdir. Ekspertlr rsmi Baknn bu mvqeyini tam
sasl hesab edirlr.
189
Knar oyunular: tsirlr v kompromislr

Burada bir mqam vurulamaa ehtiyac grrk. Stratfor mrkzinin
mtxssislri Trkiynin corafi iddialar adl analitik mruz hazrlayblar
(bax: Robert D. Kaplan, Reva Bhalla. Turkeys Geographical Ambition /
Stratfor, 12.08.2014). Mruzd Ankarann son illr yrtdy xarici siyastin
bir sra aspektlri thlil olunub. O cmldn, Trkiynin Qafqaz istiqamtind
yeni ambisiyalar nmayi etdirdiyi haqqnda fikirlr d vardr.
Mlliflr hesab edirlr ki, Ankara imkanlarn aan mqsdlr gdr v
Osmanl dnmind nzarti altnda olmu razilrd nfuzunu yksltmy
alr. Analitiklr xbrdarlq edirlr rdoan qiymtlndirmkd ehtiyatl
olmaq lazmdr (bax: vvlki mnby).
Bu kontekstd Azrbaycan amilin ayrca diqqt yetirildiyin bh yoxdur.
Trkiy regionda yeni geosiyasi balans yarada bilr. Mslnin sas trfini
bu zllik tkil edir Qrb analitiklri hesab edirlr ki, Trkiynin Qafqazda
mhkmlnmsi blgd slam amilini daha da inkiaf etdirck. ran problemin
hmin mstvid qiymt verilmsinin sbblrindn biri d bundan ibartdir.
Konkret olaraq, Tehrann Ankara v Bak il laqlrinin genilnmsindn
narahatlq keirilir.
Bunlar Cnub Qafqazda geosiyasi mnzrnin dinamikasnn mrkkb
olduunu tsdiqlyir. Region dvltlrinin ba vern hadislri frqli meyarlarla
qiymtlndirmsi xsusi vziyyt yaradr. Bundan lav, byk dvltlrin
blgy mnasibtd bir-birindn frqli mvqe nmayi etdirmsi d myyn
ziddiyytlr gtirib xarr. Yaxn rq v rqi Avropada zn gstrn proseslr
fonunda bu, region n kifayt qdr hssas bir mqam yaradr.
Son zamanlar Ermnistann mnaqi zonasnda trtdiyi txribatlar bu
kontekstd myyn suallar ortaya atb. Vziyyt drhal Vainqton v Moskva
mdaxil etdilr. Ermnistan rhbrliyi riyakar mvqeyini bir daha nmayi
etdirdis d, Azrbaycan kifayt qdr qtiyytli mvqe tutdu. Bununla mlum
oldu ki, Bak regionda pozitiv rol oynamaqda qrarldr. Onun hrbi qdrti
mhz buna xidmt edir. rvann hrbi txribatlarla vziyyti qeyri-myynliy
srklmk imkanlar xeyli azalb. Bu ballqda Azrbaycan, Trkiy v Grcstan
mdafi nazirlrinin Naxvan gr ox aktual grnr. rvann bu prosesdn
knarda qalmas onun qeyri-konstruktiv geosiyasi mvqeyi il baldr.
Grndy kimi, Cnub Qafqazda iki geosiyasi yanamann mbarizsi yeni
sviyyy qalxb. Azrbaycan bu prosesd tbbs l almaqdadr. vvla,
190
rsmi Bak ox fal mvqe tutub. kincisi, regionun Trkiy, Rusiya v ran kimi
dvltlri Azrbaycann yeritdiyi xarici siyasti dstklyirlr. ncs, Qrbin
d Baknn mvqeyin srt mnasibti gz arpmr. Bunu ermni txribatnn
Azrbaycanda lmsin AB Dvlt Departamentinin reaksiyasndan da hiss
etmk olar.
Vziyyt n qdr mrkkb olsa da, Azrbaycan regionda ciddi tsir malik
dvlt olduunu nmayi etdirir. Bu prosesin inkiaf edcyini proqnozladrmaq
olar.
Newtimes.az
22 avqust 2014
5.2. Cnubi Qafqazda cazib mrkzi:

smrli mkdalq modeli
Bir ne gn vvl Tbilisid Azrbaycan, Trkiy v Grcstan dvlt
balarnn tarixi bir gr keirilib. Onu Tbilisi zirvsi d adlandrrlar.
Orada regional v qlobal miqyasda hmiyyti olan msllr mzakir edilib,
vacib razlqlar ld olunub. Hr lk rhbri nzrdn keiriln msllrd
hmfikir olduqlarn byan ediblr. Onlar sas prinsip kimi qarlql faydal
mkdal sediklrini bildiriblr. Regional v qlobal sviyyd ba vern
siyasi proseslr mnasibt bildiriblr. Ekspertlr bu cr mkdalq formatnn
perspektivini yksk qiymtlndirirlr.
Faydal mkdalqdan inteqrasiyaya: yeni model
6 may 2014-c il Cnubi Qafqazn tarixind ayrca qeyd edil bilr. Hmin
gn Azrbaycan, Trkiy v Grcstann dvlt balar masir dnya n
nmun sayla biln razlamalara nail olublar, mkdaln strateji aspektlrini
brabrhquqlu trfdalar kimi mzakir ediblr. Prezident lham liyev zirv
gr il bal verdiyi byanatda bildirib:Dey bilrm ki, hazrda bu trfli
format, ninki regionda, dnya miqyasnda byk maraq dourur. Bu, slind, nadir
bir formatdr. nki burada mstqil dvlt artq brabrhquqlu mnasibtlri
qarlql maraq v bir-birin hrmt sasnda masir, mdni, xalqlarmzn
maraqlarna cavab vern mnasibtlri qurmudur. Hesab edirm ki, bu tcrb
baqa lklr n d clbedici ola bilr(bax: Azrbaycan, Grcstan v Trkiy
prezidentlri mtbuata byanatlarla x etmilr / AzrTAc, 06.05.2014).
Bu fikirlrd Tbilisi zirv grnn mahiyyti v mzmunu lakonik kild
ifad edilib. Tdbirin srf mkdala, regional inteqrasiyaya, iqtisadi laqlrin
191
yksk sviyyy qaldrlmasna v dnyann enerji thlksizliyinin tminin

xidmt etmsi tarixi hmiyyti olan msldir. Maraqldr ki, cmi bir ne saatlq
mzakirlrd prezidentlr olduqca geni sahlri hat edn, xsusi geosiyasi
mna dayan v strateji xarakterli razlqlar ld ediblr. Trkiy, Azrbaycan
v Grcstan dvlt balar btn msllr zr ortaq mvqey gldiklri
haqqnda fikir bildiriblr. Bu, szn hqiqi mnasnda Cnub Qafqazda yeni
cazib mrkzinin formalamas anlamna glir.
Bu bard Trkiy Prezidenti Abdullah Gl verdiyi byanatda iki df
fikir bildirib. Qarda lknin bas deyib: Trkiy, Azrbaycan, Grcstan
arasndak bu corafi brabrlik Cnub Qafqaz blgsind ox byk bir cazib
mrkzi yaratmaqdadr... Bu lknin smimi, yaxn laqlri v mkdal
blgni bir cazib mrkzin evirmkddir v bu cazibnin d gc getdikc
artmaqdadr(bax: vvlki mnby).
Mrkkb bir regionda mkdala xidmt edn geosiyasi cazib mrkzinin
formalamas ox mhm hadisdir. Hmin ballqda Azrbaycan Prezidentinin
vurulad kimi, bu model btn dnya n nmun ola bilr. Mslnin
mahiyyti ondan ibartdir ki, hazrda faliyyt gstrn regional v qlobal miqyasl
tkilatlarda myyn problemlr var. Onlar kimlrins xsi maraa gr baqalar
il smimi davranmamas, ikili standart siyasti yeritmsi kimi hallardan
meydana glir. Azrbaycan, Trkiy v Grcstan ly is yalnz qarlql fayda
vern layihlr qol qoyurlar.
Mslnin digr vacib aspekti bu lyn mkdalnn dnya miqyasndak
proseslr tsir ed bilmsi il laqlidir. Zirv gr gstrdi ki, Bak, Ankara v
Tbilisi enerji thlksizliyi v nqliyyat sahlrind qlobal sviyyd hmiyyti
olan proqramlar hyata keirmkd qtiyytli mvqey malikdirlr. Prezident lham
liyev bununla bal ox gzl fikirlr sylyib: Bu gn burada aparlan danqlar
v mzakirlr dnya v Avropa n byk hmiyyt dayr. Xsusil, enerji
thlksizliyi il bal msllr bu gn dnya miqyasnda n nmli msllr
kimi tannr. Dnya gndliyinin demk olar ki, birinci yerinddir. lk z
enerji thlksizliyini tam kild tmin edibdir. Bu, bizim mkdalmzn gzl
nticsidir. Glckd bizim lkmiz Avropann enerji thlksizliyini tmin
edckdir(bax: vvlki mnby).
Bunun konkret nmunsiahdniz-2, Trans-Anadolu v Trans-Adriatik qaz
kmrlrinin inasdr. Bu layihlr Azrbaycan v Trkiy 45 milyard AB dollar
srmay qoyacaq. Kifayt qdr nhng idir. Grcstan Prezidenti bunlarnXzr,
Qara v Aralq dnizlrini birldirn olduqca mhm layihlr olduunu
vurulayb. A.Gl is TANAP-n regionun geosiyasi hmiyytini ortaya xardn
qeyd edib (bax: vvlki mnby).
192
Thlksizlik: geosiyasi v iqtisadi faktorun sintezi

Bel grnr, hr dvlt hyata keiriln layihlrin iqtisadi dividenti il
yana, geosiyasi hmiyytini d ox gzl drk edirlr. Bu o demkdir ki, artq
Cnubi Qafqazda yeni gc mrkzi formalar ki, sas mqsdi slh, bar, iqtisadi
mkdalqdr. Maraqldr ki, Tbilisi zirvsinin itiraklar baqa dvltlrin d
onlara qoula bilcyini byan ediblr. Bu, prinsipial mqamdr. nki burada
geni bir geosiyasi mkanda smrli mkdal tmin edn ciddi tkilatn
formalamas imkanlarnn olmasndan shbt gedir.
Bu formatn btvlkd postsovet mkannda uurlu ola bilcyin inam oxdur.
Mmkndr ki, hmin ly yeni dvltlr d qoulsun. Ancaq etiraf edilmlidir
ki, Ermnistan kimi tcavzkar lk bel bir tkilatn mhkmlnmsind
maraql deyil. Msl yalnz onun Azrbaycanla mnaqi vziyytind olmasnda
deyil. Azrbaycan, Trkiy v Grcstan Tbilisi grnd Ukraynann razi
btvlyn dstkldiklrini byan ediblr. Bu is rsmi Yerevann mvqeyin
uyun deyil. Ermnilr Krmn ilhaqn tanmaa stnlk veriblr. Bunun sbbi
aydndr. Hmin aspektd Ermnistana beynlxalq hquq rivsind faliyyt
gstrn tkilatlar srf etmir.
Bunlar Cnub Qafqazda Ermnistann hanssa alternativ bir tkilat yaratmas
istiqamtind addm atmasna aparb xara bilrmi? Hesab etmirik ki, Yerevan
buna qadirdir. Lakin Trkiy, Azrbaycan v Grcstann mkdalnn inkiafna
mane olmaa alaca tamamil gzlnilndir. Yni bu kontekstd d Ermnistan
destruktiv rol oynaya bilr. Mslnin bu trfi regionun thlksizliyinin tmini
n Ankara, Bak v Tbilisinin birg sylr gstrmsi zrurtinin meydana
gldiyini tsdiq edir.
slind, Tbilisid dvlt balar bunu nzr aldqlarnn iarsini verdilr.
Grcstan Prezidenti Giorgi Marqvelavili verdiyi byanatda vurulayb: Biz
Xzr, Qara v Aralq dnizlrini birldirn olduqca mhm layihlr, o cmldn
bu mkdaln genilndirilmsi bard dandq. Btn bunlar regionun
sabitliyinin qarantdr. Biz vuruladq ki, region daha sabitdir v lklrimiz
daha ox sabitliy nail olmaqda maraqldr. lklrimizin rhbrlri bu proses
z thflrini vermy hazr olduqlarn bildirdilr. Bizim siyastimiz, bizim
ambisiyamz mhz budur (bax: vvlki mnby).
Trkiy, Azrbaycan v Grcstann regionun thlksizliyin iqtisadi v
energetik layihlr kontekstind yanamalar olduqca mhm faktordur. Sirr deyil
ki, indiki mrhld htta byk dvltlr thlksizliyi baqalarnn maraqlarn
nzr almadan tmin etmy meyllidirlr. Bel mvqe daim ziddiyytlrin
meydana glmsin v regional miqyasda ixtilaflara sbb olur. Hazrda dnyann
mxtlif gulrind mahid olunan mnaqilr bunu tsdiq edir. Tbilisi
193
zirvsinin itiraklar is mqsdlrinin sasna qarlql fayda gtirn mkdal

qoyurlar. Bu mnada Xzr, Qara v Aralq dnizlrinin birldirilmsi nhng
regional mkdalq proqramnn hyata keirilmsi demkdir. Bu prosesin yeni
perspektivli v demokratik prinsiplr saslanan beynlxalq tkilatn meydana
glmsin aparb xarmas tamamil gzlniln mqamdr.
Btn bunlar Cnub Qafqazda ox smrli ola bilck bir tbbsn
meydana gldiyini nmayi etdirir. Azrbaycan, Trkiy v Grcstan regionda
mrkkblmkd olan geosiyasi dinamikaya konkret mzmun vermk
istiqamtind vacib addm atblar. Buna qonu dvltlrin hans reaksiyan
vercyini demk tindir. Rusiya, ran, Ermnistan v Mrkzi Asiya dvltlrinin
z maraqlarnn olduunu inkar etmk olmaz. Ancaq o da bir hqiqtdir ki, Bak,
Ankara v Tbilisi hr bir dvlt n srfli ola biln mkdalq modeli tklif
edirlr. Hmin aspektd rti olaraqlkadlandrlan bu lklrin yaratdqlar
format Cnub Qafqazn yeni cazib mrkzidir.
Newtimes.az
15 may 2014
5.3. Dalq Qarabadan Krma: ikili standartn bdli

Hazrda Ukraynada ba vern hadislr Qrb dvltlri ox hssas yanarlar.
Onlar Moskvan qonu dvlti paralamaqda ittiham edir, Rusiyann Krmda v
Ukraynann rq yaltlrind separatlara aktiv dstk verdiyini iddia edrk
sanksiyalar ttbiqi il hdlyirlr. Bada AB olmaqla Qrb lklri Ukraynann
razi btvlynn pozulmas il barmayacaqlarn konkret addmlar il tsdiq
edirlr. Bu hadislrin prizmasndan Dalq Qarabada cryan edn proseslr
baxanda dndrc faktlar z xr.
Eyni mzmunlu hadislr frqli yanama: geosiyasi ikizllk
Dnya szn hqiqi mnasnda drin geosiyasi bhran mrhlsini yaayr.
Mxtlif regionlarda mahid ediln hadislr v onlara beynlxalq ictimaiyytin
verdiyi reaksiyalar suallar dourur. Burada iki aspekti vurulamaq grkdir.
Birincisi, prosesin getdiyi regiondan asl olaraq byk dvltlr eyni xarakter v
mzmuna malik hadislr frqli meyarlarla qiymt verirlr. kincisi, meydana
xan problemi hll etmk n btn hallarda eyni drcd fallq gstrmir,
bir-birindn frqlnn sullar ttbiq edirlr.
Nmun olaraq Yaxn rqd v rqi Avropada son zamanlar cryan edn
194
hadislri gstr bilrik. Suriya, Misir, raq v Livanda dnyann aparc dvltlri
mmmal davrandlar. Livan bombaland, Misird hrbi evrili mane olunmad,
raq ial edildi, Suriya is daxili savaa srklndi. Knardan silah yardmlar
edildi. Lakin sadalanan mslman dvltlrind mxtlif radikal qruplarn silahl
toqqumasnn qars alnmad. ndi d bu proses getmkddir. Htta hmin
lklrin paralanb bir ne xrda dvlt evrilmsi ssenarilrindn d bhs
olunur.
Btn bunlar Yaxn rqdki mslman lklrind faliyyt gstrn radikal
qruplamalara silah-sursatla dstk kampaniyalar fonunda ba verir. Byk
dvltlr siyasi mvqeyi onlarn maraqlarna cavab vern tkilatlara yardm
edirlr. Sanki razisind qanl toqqumalar ba vern lknin btvlkd taleyi
onlar maraqlandrmr.
Ukraynada mahid ediln hadislr is tamamil frqli mnasibtlr
bildirilir. Krmn referendum yolu il Rusiyaya birlmsin Qrb kskin kild
etiraz etdi. AB v A-y zv olan btn byk dvltlr Moskvan Ukraynan
paralamaq chdind ittiham etdilr. Drhal da Rusiyaya qar sanksiyalar ttbiq
etmy baladlar. Amerika prezidenti Barak Obama v Almaniyann kansleri
Anqela Merkel tez-tez Rusiya dvlt bas Vladimir Putinl telefonla danr, ona
etirazlarn bildirir v htta aq deyirlr ki, o, problemlrl qarlaacaqdr.
Son olaraq, Amerika prezidenti CBS telekanalna verdiyi msahibd bildirib
ki, Rusiya Ukraynada qeyri-sabit vziyyt yaratmaq chdini davam etdirs, vzini
ciddi surtd dyck. AB-n dvlt bas szlrin davam edrk he bir
trfin mharib istmdiyini d deyib. Lakin Moskvaya qar srt sanksiyalar
ttbiq oluna bilr. lav tdbirlrin grlmsi, msln, rsmi Kiyev silahlarn
verilmsi d istisna edilmir. Qrb Ukrayna hkumtin maliyy v informasiya
yardm etmyi d nzrdn keirir.
Grndy kimi, Vainqton v Brssel Ukraynann razi btvlynn
pozulmas il barmaq istmirlr. Ehtiyatlarnda olan btn vasitlrdn istifad
etmkl onlar hazrda ial saydqlar Rusiyan czalandrmaq istyirlr. Ancaq
yaranm bu vziyyt bir qdr geni aspektd nzr salanda Qrbin znn d
xeyli msuliyyt dad aydn grnr. Shbt hr eydn vvl onlarn geosiyasi
proseslr obyektiv v sabit meyarlarla deyil, ikili standartla qiymt vermsindn
gedir.
Dalq Qarabada ba vern hadislr Qrb dvltlrinin gstrdiyi mnasibt
nmunsind bunun tam tsdiqini tapa bilrik. Azrbaycann ayrlmaz hisssi olan
Dalq Qarabada v onunla hmsrhd olan blglrd hans proseslr ba verdi?
vvlc, qsaca tarix ekskurs edrk hadislrin mzmununu obyektiv ifad edn,
konkret faktlar gtirk.
195
1991-ci il sentyabrn 2-d Dalq Qaraba Muxtar Vilayti (DQMV) v

Azrbaycan SSR-in aumyan (knd) rayonu hdudlarnda Dalq Qaraba
Respublikas(DQR) elan edildi. Buna cavab tdbiri kimi, 1991-ci il noyabrn
23-d Azrbaycan Dalq Qaraban muxtariyyt statusunu lv etdi. LakinSSR
Dvlt uras 1991-ci il noyabrn 27-d Azrbaycann hmin qrarnn
konstitusiyaya zidd olduunu elan etdi. 1991-ci il dekabrn 10-daDQR-d ermni
icmasnn mstqilliyi bard vvlcdn proqramladrlm referendum keirildi.
1992-ci il yanvarn 6-da monoetnikDalq Qaraba Respublikasnn mstqillik
byannamsi elan edildi. Ermni separatlar bu qrar qbul etmkl soyuq
mharibni he bir gnah olmayan azrbaycanllarn v Yerevann tcavzkar
xlyalarnn girovlarna evrilmi ermnilrin ktlvi kild hlak olmasna
gtirib xaranqaynar mrhly keirdilr.
Buraxlan shvlr: ntic xarlacaqm?
ndi Krmda v Ukraynann rqind ba vern hadislrl oxarlq hiss
edilirmi? Mzmun, mqsd v mahiyyt burada tam st-st dr. Bs bada Qrb
dvltlri olmaqla beynlxalq birlik Dalq Qarabada ba qaldran separatizm
nec reaksiya verdilr? Aydndr ki, Krmdak kimi olmad. Htta tamamil frqli
mnasibt gstrildi. Bundan ruhlanan ermni iallar Azrbaycann Dalq
Qaraban inzibati razisindn knarda olan bir ne blgsini d tutdular. Tbii
ki, knar dstk hesabna. El mslnin bu trfi d ox dndrcdr.
nki Ermnistan ordusuna v mxtlif lklrdn gtirilmi terrorulara
byk dvltlrin silah vermsinin stndn d skutla keildi. He bir Qrb
dvlti terrorulara qeyri-qanuni silah satlmas v ya tmnnasz verilmsini
aradrmad, buna etirazn bildirmdi, ks tdbirlr grmdi. Sanksiyalardan
shbt bel ged bilmzdi. z d bu, BMT kimi tkilatn Ermnistann ial
olduunu aydn gstrn 4 qtnamsinin qbul edilmsi fonunda ba verirdi.
Bu gn qdr BMT Krmla bal hmin sayda qtnam qbul etmyib. Baqa
beynlxalq tkilatlar snd hazrlamayb. Ancaq AB v A iki df sanksiya ttbiq
edib. ndi d hmin prosesi genilndirmkddirlr. Paralel olaraq, Vainqton
Moskvadan qounlarn Ukrayna srhdindn v Krmdan xarma tlb edir.
z d rsmi olaraq Rusiya Ukraynaya sgr gndrmyib. Orada itirak edn
hrbilrin geyimlri mmmaldr. Buna rmn Vainqton hesab edir ki, hmin
sgrlr Rusiya ordusunda qulluq edirlr.
Ancaq Dalq Qarabada v traf rayonlarda Ermnistan ordusu dyb.
Onlar n geyimlrini gizldir, n d Ermnistan ordusunda qulluq etdiklrini inkar
edirdilr. ndi d ermnilr o illrdki cinaytlrini hrbi qhrmanlq kimi qlm
verirlr. Htta kemi prezident L.Ter-Petrosyana Xocalda qtliam trdilmsi
196
il bal sual vernd Napoleonun mhur klamn tkrar etmidi:Mharibd

mharibd olduu kimi( ). Bs bu tcavz v vhiliy
Vainqton v Brssel niy susqun qaldlar? Ny gr, he bir sanksiyadan shbt
getmdi?
vzind, Azrbaycana xbrdarlq edildi ki, mharib edrs, vziyyt daha da
pis olacaqdr. ndi rsmi Kiyev tamam baqa eylr danrlar. Ona hr cr yardm
edcklrin sz verirlr. Amerika prezidentinin milli thlksizlik msllri zr
kemi maviri Zbiqnev Bjezinski is CNN- verdiyi msahibd Amerika
rsmilrin mslht grb ki, Ukraynan Rusiya n Vyetnama evirmk
lazmdr.
Bunlar tarixin drslridir. gr hr bir lk geosiyasi proseslr yalnz
z maraqlar rivsind yanasa, briyytin taleyi qeyri-myyn olaraq
qalacaqdr. Bu kontekstd Azrbaycan Prezidenti lham liyevin fikirlri v
qiymtlndirmlri yaranm vziyyti tam dqiq ifad edir. Azrbaycann
dvlt bas Nazirlr Kabinetind keirdiyi son mavird deyib: ...BMT
Thlksizlik urasnn drd qtnamsi pozulur. Yni, he bir baqa buna oxar
halda bu qdr daltsizlik v qanun pozuntusu olmamdr. Beynlxalq normalar
pozulur. BMT Thlksizlik urasnn qtnamlri icra edilmir. Digr beynlxalq
tkilatlarn Avropa uras, Avropa Parlamenti, ATT, slam mkdalq
Tkilatnn qtnamlri icra edilmir... Sual olunur n n? N vaxta qdr biz bu
ikili standartlarla zlcyik? Bunun sbbi ndir? N n qondarma Dalq
Qaraba Respublikasnn rhbrlri sanksiyalardan ziyyt kmir? N n
onlara qar sanksiyalar ttbiq olunmur? Bu, daltsizlikdir, ikili standartlardr....
Bu suallara byk dvltlr v beynlxalq tkilatlar cavab vermlidirlr. Ukrayna
hadislrinin fonunda buna ehtiyacn olduunu daha aydn kild hiss etmk
mmkndr.
Newtimes.az
23 aprel 2014
5.4. Ermnilr havadarlqda yeni nmun:

dalt prinsipindn qaanlar
Bu gnlrd AB-n Kaliforniya tatnn senatorlar qondarma Dalq
Qaraba Respublikasn tandqlar bard qtnam qbul ediblr. Dnya KV-i
bu hadisy reaksiya vermdi. Ermni ekspertlri is mxtlif aspektlrd hmin
sassz v mntiqsiz fakt rh etmy aldlar. Onlar mslni sni surtd
regional v qlobal miqyasda cryan edn geosiyasi proseslrin mntiqin daxil
197
etmy chd etdilr. slind, burada Qrbin uzun illrdir realladrd ikili
standartlarn rolu vardr. Bu, qlobal geosiyasti paradoks qarsnda qoyur
dnyann bir regionunda separatizm qar grgin mbariz aparlrsa, baqa bir
blgd ona dstk verilir. Ukrayna v Grcstann razi btvly il bal AB-n
btn tatlar yekdil mvqeddirlrs, Azrbaycanla laqdar beynlxalq hquqa
smayan qtnamlr qbul edilir. Bu kimi ziddiyytlrin dnya miqyasnda hans
fsadlara sbb ola bilcyi siyasi maraq dourur.
kili standart tlsi: Qrb z dr
Ermnistanda siyasi dairlrd sevinck olanlar var. AB-n Kaliforniya tatnn
Senat DQR-i tanmaqla bal qtnam qbul edib. Xatrladaq ki, analoji
addm Amerikann 4 tat (Rod-Aylend, Massausets, Men, Luiziana) da atmd.
Ermnistan xarici ilr nazirinin mavini avar Koaryan bu hadisni Arsaxn
subyektliyinin qeydi kimi tqdim edib (bax:
/
Lragir.am, 28.08.2014).
AB-n ayr-ayr tatlarnn separatizm mxtlif formalarda dstk vermsi
yenilik deyil. ndiki halda da Kaliforniyann z tarixind n yanl addmlardan
birini atmasn fakt olaraq mnalandrmaq fikrimiz yoxdur. gr rsmi Vainqton
qlobal miqyasda ikili standart siyasti yeridirs, onun bir yaltinin atd addmlara
tccblnmy dymz.
Mslnin hazrk raitd geosiyasi aspektlri dndrr. Niy mhz bu anda
kaliforniyal senatorlar bel bir qrar qbul etdilr? Onlar Ermnistann ial
dvlt olmadnam iar edirlr? Bunun fonunda BMT-nin 4 qtnamsi nec
tssrat yaradr?
Msly geni prizmadan nzr salmaq grkdir. ndi dnyann mxtlif
regionlarnda mrkkb geosiyasi proseslr gedir. Yaxn rqd etnik v dini
radikalizm vst alb. Mzhb mnsubluu artq siyasi mhitin bir elementin
evrilib. slam dnyas paralanmaq thlksi qarsndadr. Mslman
dvltlrinin bir-biri il savaa balamas ehtimal artr.
rqi Avropada da geosiyasi proseslr kskinlir. Ukraynann rqind sl
mharib gedir. Prezident P.Poroenko Trkiyy sfrini txir salb. Sbb kimi
Rusiyann Ukraynaya genimiqyasl tcavzn gstrib (bax:
- / Bfm.ru,
28.08.2014). AB v Almaniya yaranm vziyyt kskin reaksiya verib. Moskva
198
il Vainqton arasnda vziyytin daha da kskinlmsi gzlnilir. A Evin szs

Cen Psaki buna aq iar edib.
Qrbin bu cr reaksiyas Ukraynada separatizmin qarsn almaq niyytindn
xbr verir. Hmin kontekstd Vainqton v Brssel Krmn Rusiyaya
birldirilmsini d qbul etmir. Mharib n qdr iddtlns d, Qrb
Ukraynann razi btvlyn mdafi edir v bu prinsipdn geri kilmk fikri
yoxdur.
Vurulamaq istrdik ki, AB raqn da paralanmasna raz deyil. Rsmi
Vainqton bu bard dflrl byanat verib v konkret addmlar atb. Dalq
Qaraba mslsin gldikd is, sanki btn bu prinsiplr unudulur. Maraqldr,
ny gr rsmi Vainqton 5 tatn Senatnn txribat addmlarna mnasibt
bildirmir? Demokratiya z yerind, lakin bu anda shbt beynlxalq hququn
rtlrin ml edilmsindn gedir. Ukrayna v ya Grcstan msllrind Qrb
kifayt qdr konkret mvqe ortaya qoyur. Azrbaycann razi btvlynn
pozulmasna mnasibtd is trddd mahid edilir. Kaliforniya tatnn
parlamentinin sassz v mntiqsiz qrarnn kknd mhz bu mqam durur.
Ermni antaj: beynlxalq hquqa vurulan zrb
ndi ermnilr hmin faktdan istifad edrk nvbti antaj prosesin balayrlar.
Ermnistan ekspertlri yazrlar ki, Amerika Ermnistan czalandrr (bax:
. / Lragir.am, 28.08.2014).
Bunun mnas ondan ibart imi ki, DQR-i rvan tanmaldr, ancaq o, csart
etmir v buna gr Amerika tatlar Ermnistan rhbrliyini utandrrlar! Rsmi
Vainqtonun xarici siyastd ikili standartlara stnlk vermsi siyasi xarakterli bu
kimi absurd mddalarn meydana glmsin sbb olur. Daha ox dndrcs
is bel vziyytin qlobal geosiyastd etimada ciddi zrb vurmas il laqlidir.
Msl burasndadr ki, Qrbin Ukrayna v Grcstanda bir, Yaxn rq v
Azrbaycanda baqa siyasi meyarlara istinad etmsi, onun real v daltli siyast
yeritmsini deyil, z maraqlarna uyun oyun aparmasn gstrir.
Bel raitd demokratiya, beynlxalq hququn stnly, qanunun aliliyi v
daltlilik kimi prinsiplrdn danman yersiz olduu drk olunur. Mstqilliyini
ld etmi dvltlr hmin fikirlr tam inana bilmir v son nticd beynlxalq
hquqa ml edilmsi il bal deyilnlr byk bh il yanarlar.
ndi faktiki olaraq, Amerika odla su arasnda qalb Ukraynada separatizmi
qbul etmir, Dalq Qarabada is separatlara dstk nmayi etdirir. Tbii
199
ki, bu cr yanama qbuledilmzdir. Lakin Vainqtonun atd real addmlar

gz qabandadr. Onlar inkar etmk mmkn deyil. Regional thlksizlik
aspektind is thlkli vziyytin meydana glmsi ehtimalnn artdn etiraf
etmk grkdir.
Misal olaraq, son zamanlar ermni analitiklri Amerikann tatlarnn
DQR-i tanmasn Qaraban btv qbul edilmsi kimi tqdim
edirlr. Yni bu, Dalq Qaraba trafnda ial edilmi rayonlarn DQRin zndn knarda Azrbaycana qaytarlmasn istisna edir. gr AB tat
DQR-i tanybsa, onun trafnda olan rayonlar da ermni razisi kimi
qbul edib v hmin blglri Azrbaycana qaytarmaq olmaz (bax:
. . /
Lragir.am, 27.08.2014). Bu cfngiyat mntiqsiz ermni ekspertlrindn
baqa kims qbul etmz.
Ancaq ermni soyqrm il Dalq Qaraba mslsini laqlndirib, raqn
blnmsi v Krdstan dvltinin yaradlmasn bir kontekst yerldirrk,
mumiyytl, Lozanna saziinin rtlrinin dyiilmsindn dm vurulur. Hmin
aspektd aq kild qeyd edilir ki, Ermnistan bundan lav razilr ld ed
bilr. Aydndr ki, shbt hans razilrdn gedir (bax: vvlki mnby).
Btn bunlarn yaratd mnzrni tsvvr etmk tin deyil. Qrbin
Ukraynada var gc il separatizm v baqa dvltin tcavznn qarsn almaa
ald bir zamanda, rvan byk bir geosiyasi mkanda mharib gzlyir v
ondan torpaq qazana bilcyi bard dnr. Ermnistan bununla z tcavzkar
niyytlrindn l kmdiyini nmayi etdirir. O, region n sl thlk mnbyi
olaraq qalr.
Bu reall Vainqton v Brsselin qbul etmmsinin sbblri aydn deyil.
Bhranl bir dnmd Kaliforniya parlamentarlar beynlxalq hququn qbul
etmdiyi bir qrar verirlr. Onlarn ya Cnub Qafqaz haqqnda tsvvrlri
yoxdur, ya da byk bir antajn qurbandrlar. Bunlardan hansnn doru olubolmamasndan asl olmayaraq, senatorlar tarixi shv yol veriblr.
Azrbaycan trfinin bu msld tmkinli davranmas ox hmiyytlidir.
nki Dalq Qaraba zli Azrbaycan torpadr. Onu Azrbaycan ordusu
azad edck. Bir sra byk dvltlrdn frqli olaraq, rsmi Bak trdddl v
qeyri-myyn siyast yeritmir. Onun mvqeyi dyimir dmn bir qar bel
Azrbaycan torpa verilmyck.
Uduzan qlobal geosiyastdir. kili standartlar tdricn beynlxalq hquq
200
sistemini iflic vziyytin salr. bh yoxdur ki, bundan sonra da meydana

paradoksal geosiyasi situasiyalar xacaq. Prosesin yalnz Dalq Qarabala
mhdudlaacan dnmrk. ksin, artq Kaliforniya tatnn Cnub
Qafqazn geosiyasi mnzrsin yeni qeyri-myynlik elementini gtirmsindn
bhs etmk olar. Bunun zrrini is btn dnya gr bilr.
Hanssa dvlt Abxaziyan, Cnubi Osetiyan v ya Krm tanya bilr.
Cavaxetiya ermnilri ruhlanb Grcstandan ayrlmaq arzularn dil gtir
bilrlr. Bunlardan baqa, hllik kimsnin txmin etmdiyi gcl separatizm
dalas yarana bilr. Onun nvan AB, Fransa, Rusiya, in v digr byk dvltlr
ola bilr. Btn bunlar byk dvltlrin rhbrlri drk etmirlrmi?
Newtimes.az
9 sentyabr 2014
5.5. Dalq Qaraba problemin frqli mnasibtlr

Son illrd beynlxalq hquq ttbiq edilm funksiyasn o qdr itirib ki,
byk dvltlr beynlxalq almd yaanan problemlri zlri trfindn
yaradlan v sistemldiriln beynlxalq hquq norma v prinsiplri il deyil,
aq-aydn gc ttbiq edrk hll etmy alrlar. Kiik dvltlr gldikd is,
onlardan qeyd-rtsiz beynlxalq hquqa riayt etmlrini tlb edirlr. lbtt,
byk dvltlrin zlrin mxsus stnlklri vardr, qlobal miqyasda iqtisadi,
siyasi v thlksizlik msllrin mdaxil bacar, informasiya yaymaq v
yaxud ld etmk imkanlar, milli mnafelrinin qorunmas n iqtisadi, siyasi
v hrbi mexanizmlr sahib olmas v s. Ancaq btn bunlar bel blg v
beynlxalq almd yaanan problemlrin hll edilmsi n byk dvltlr
daltsiz yanamaa haqq vermir. Gc daltli olduqda qbul edil bilr v
zn doruldar. daltsiz gc ninki dmn qazanmaq, eyni zamanda dostu
da itirmk demkdir.
kiqtbl dnyann squtundan sonra bada AB olmaqla beynlxalq
mnasibtlr sistemind bzi dvltlrin sahib olduqlar gcdn mtmadi
olaraq daltsiz kild istifad etdiklri mahid edilir. Bu xsusil enerji v
thlksizlik msllrind daha ox yaanr. Enerji tlbatnn qarlanmas v
qlobal thlksizlik mhitinin tmin edilmsi byk dvltlr kiik dvltlri
squt etdirmk v ya yox etmk kimi stnlk vermmlidir. Bu byk dvltlrin
201
zlri trfindn yaradlan beynlxalq hququn norma v prinsiplrind ehtiva

edilmidir. Amma reallqda byk dvltlr buna ml edirlrmi? Xeyr, byk
dvltlrin zlrinin milli maraqlar thlk qarsnda qald zaman digr
dvltlr beynlxalq hquq norma v prinsiplrini diqqt almadan istdiklri
kimi rftar edirlr. Digr dvltlrin milli maraqlar is qtiyyn onlar narahat
etmir. ksin, bu dvltlrin qarladqlar problemlrdn tzyiq vasitsi kimi
istifad edirlr.
Azrbaycan mstqilliyini elan etdiyi rfd torpaqlarnn txminn 20
faizi Ermnistan trfindn ial edilmidir v ial bu gn qdr davam
edir. 20 ildn oxdur ialn nticlrinin aradan qaldrlmas n ATT
Minsk qrupu faliyyt gstrs d, hmsdr dvltlrin vasitilik missiyas
hl ciddi ntic vermyib. Bunun sbblrindn biri d hmsdr dvltlrin
beynlxalq hququn norma v prinsiplrini diqqt almamalardr. Birlmi
Milltlr Tkilat Thlksizlik urasnn Dalq Qaraba problemi il
bal qbul etdiyi drd qtnam hyata keirilmyib. Ermnistan blg
v beynlxalq thlksizliyi thdid etdiyi n ona qar he bir iqtisadi v
siyasi sanksiya ttbiq edilmyib, imal Kipr 40 ildn artqdr iqtisadi v siyasi
sanksiyalara mruz qalsa da, qondarma DQR rejimin AB hkumti hr il
milyonlarla dollar yardm edir. Azrbaycann haql olduu msld etirazlar
diqqt alnmr. AB okeann o tayndan milli maraqlar n thdid grdy
msllrd dnyann mxtlif nqtlrin hrbi mdaxil ets d, torpaqlar
ial ediln Azrbaycann tlblrini grmr v yaxud grmk istmir. AB
v digr hmsdr dvltlr Azrbaycan torpaqlarn ialdan azad edilmsi
n problemin beynlxalq hquq v Helsinki sndinin norma v prinsiplri
rivsind hll edilmsinin vacibliyini vurulasalar da, yaxn tarix diqqt
etdikd bu dvltlrin dediklri norma v prinsiplr ml etmdiklrini
grmk n kahin olmaa ehtiyac yoxdur.
Bir ne gn bundan vvl AB Dvlt departamentinin nmayndsi Cen
Psaki Azrbaycan Prezidenti lham liyevin verdiyi byanatda Ermnistann
qaranlq glcyindn bhs etmsini rh edrkn AB-n prinsiplri il
ziddiyyt tkil edn alovlu ritorika v byanatlar regionda grginliyi artrr v
Dalq Qaraba probleminin hll edilmsi prosesini zdlyir - demidir. Psaki
eyni zamanda fikirlrini ATT Minsk qrupunun hmsdr dvltlri kimi biz
Dalq Qaraba probleminin slh yolu il hll edilmsi n trflr hr zaman
kmk etmy hazrq... Hmsdr dvltlrin byanatlarnda dqiq gstrilir ki,
202
problemin hll edilmsi BMT nizamnamsi v Helsinki Yekun Aktna istinad

etmlidir. dey ifad etmidir.[i]
Maraql budur ki, Psaki byanatnda AB-n prinsiplri il ziddiyyt
tkil edn alovlu ritorika v byanatlar ifadsini ildir. AB-n prinsiplri n
zamandan beynlxalq hququn norma v prinsiplri kimi qbul olunmudur?
Yaxud mumn AB-n prinsiplri nlrdir v digr dvltlr AB-n prinsiplrini
qbul edirlrmi? AB zn beynlxalq hquq norma v prinsiplri yaradan tk
dvlt olmaq iddiasn dnya dvltlrin qti kild qbul etdir bilibmi?
BMT nizamnamsinin 51-ci maddsi dvltlr onlara qar ediln hr hans
hcum zaman zlrini mdafi etmy v gcdn istifad etmy haqq verir. Bu
haqqn domas n ani, gzlnilmz v qars alnmaz bir vziyytin olmas
rtdir. Bu cr thlknin qarsnn alnmas n alnan tdbirlr mntiqli, var
olan thlk il eyni nisbtd olmaldr. Dvltlr bu haqlarndan istifad etmdn
vvl Thlksizlik urasna mlumat vermli v BMT nizamnamsinin 41 v 42-ci
maddsin uyun olaraq mvqqti tdbirlr grmlidirlr. Mvqqti grlck
tdbirlr bunlardr:
diplomatik sanksiya;
iqtisadi sanksiya;
hrbi sanksiya.
Birincisi, Ermnistann Azrbaycan torpaqlarn ial etmsi fakt aniliyini v
gzlnilmzliyini oxdan itirib. Azrbaycan 20 ildn oxdur bu fakt mtmadi
olaraq beynlxalq ictimaiyytin v beynlxalq tkilatlarn diqqtin atdrr.
kincisi, Azrbaycan 20 ildir torpaqlarnn ial etmi Ermnistana qar bu
sanksiyalarn ttbiq olunmasna alr. Amma Ermnistan hl d Azrbaycan
torpaqlarn ial altnda saxlayr. 20 il uzun bir zamandr v he bir ntic ld
edilmdiyi n Azrbaycann BMT-nin 51-ci maddsini ttbiq etmy tamamil
haqq vardr.
ATT-in konstitusiyas kimi d qbul ediln Helsinki Yekun Aktnn tml
prinsiplri bunlardr:
suveren brabrlik v suverenliy hrmt;
gcdn istifad v yaxud gcl thdid etmkdn imtina;
srhdlrin toxunmazl;
dvltlrin razi btvlynn qorunmas;
problemlrin slh yolu il hll edilmsi;
daxili ilr qarmamaq;
insan haqlar v sas azadlqlara hrmt;
203
xalqlarn brabr hquqlardan v yaxud mqddratn tyin etm haqqndan

istifad etmsi;
dvltlr arasnda mkdalq;
beynlxalq hquqdan irli gln hdliklrin yax niyytl yerin yetirilmsi.
Bu prinsiplri qsaca izah edk:
suveren brabrlik v suverenliy hrmt; Azrbaycan suveren brabrliyini
qorumaa alr v digr dvltlrin suverenliyin hrmt edir. Ermnistandan
frqli olaraq he bir dvltin torpan ial etmmidir v bel fikri d yoxdur;
gcdn istifad v yaxud gcl thdid etmkdn imtina; Azrbaycan 20 ildn
oxdur torpaqlarnn Ermnistann ialndan azad edilmsi n hrbi gcdn
istifad etmir v slh danqlarna stnlk verir;
srhdlrin btnly; Azrbaycan beynlxalq hquqa istinad edrk
srhdlrinin btnlyn tmin etmy alr v he bir dvlt qar razi
iddias yoxdur;
dvltlrin razi btvlynn qorunmas; Azrbaycan beynlxalq hquq
norma v prinsiplrin uyun mmkn olan btn vasitlrl razi btvlyn
tmin etmy alr;
problemlrin slh yolu il hll edilmsi; Azrbaycan 20 ildir Dalq Qaraba
probleminin slh yolu il hll edilmsi n beynlxalq tkilatlar nzdind v
birbaa Ermnistan il mzakirlr davam edir;
daxili ilr qarmamaq; Azrbaycan he bir dvltin daxili ilrin qarmr
v baqa dvltlrin d daxili ilrin qarmasna icaz vermir;
insan haqlar v sas azadlqlara hrmt; Azrbaycan insan haqlarna hrmtl
yanar v trf olduu mqavillr uyun olaraq buna ml edir;
xalqlarn brabr hquqlardan v yaxud mqddratn tyin etm haqqndan
istifad etmsi; Azrbaycan bu prinsip ml edir v ermni xalqnn bir df
mqddratn tyin edrk Ermnistan dvltini qurduunu bildirir. Xalqlarn
bir df mqddratn tyin etmk haqq vardr v ermni xalq bu haqqndan
istifad etmidir;
dvltlr arasnda mkdalq; Azrbaycan btn dvltlrl iqtisadi, siyasi v
hrbi sahlrind mkdalq edir;
beynlxalq hquqdan irli gln hdliklrin yax niyytl yerin yetirilmsi;
Azrbaycan beynlxalq hquqdan irli gln hdliklrini yerin yetirir v bu
gn qdr bu msld he bir problem yaratmamdr.
Yuxarda sadalanan faktorlardan aydn olur ki, Azrbaycan beynlxalq hququn
norma v prinsiplrin ml edir. Bu, dvlt olaraq onun hdiliyidir. He bir
dvltin Azrbaycan beynlxalq hquq v normalara ml etmmkd ittiham
204
etmyhaqq yoxdur. Eyni zamanda he bir dvltin d Azrbaycana beynlxalq

hquq norma v prinsiplrindn irli gln haqqndan istifad etmy mane
olmaa haqq yoxdur.
Dr. Hatm Cabbarl
9 iyun 2014
[i] ,
. http://www.panarmenian.net/rus/news/179438/31 may 2014.
5.6. Ermnistann Vatikan qarsnda oyunlarnn prdarxas

Din siyasi alt rolunda
zlrini dnyann ilk xristian dvlti elan edn ermnilr srlr boyu bu kartdan
mhartl istifad etmy almlar. Tarix boyu dvltilik tcrbsi olmayan
ermnilr n dini faktor hr zaman manipulyasiya vasitsi olmudur. Maraqldr
ki, ayr-ayr regionlarda xristianlq ermnilrin frqli mqsdlrin xidmt
etmidir. Fikrimizc, buna grdir ki, saylar cmi bir ne milyon olan bu xalqn
nmayndlri xristianln btn sas qol v triqtlrin xidmt edirlr. Qriqoryan,
katolik, protestant, yunan-pravoslav, monofizit, diofizit, evangelist v digr dini
qid dayan ermnilr dnyaya splnmilr. Hl mslman-ermnilr d ayrca
mvzudur. Trkiyd dalq razid yaayan haminlr ermnilrin xsusi qolu
hesab olunur. Mahidlr gstrir ki, yaadqlar raziy uyun olaraq mxtlif dini
qid daycs olmaq daha ox ermnilrin siyasi mqsdlrin xidmt edir. gr
Fransada katolik olmaq lazmdrsa burdak ermni diasporu daha ox katoliklrdir.
Qonu Almaniyada is protestant ermnilr stnlk tkil edir.
Tarix gstrmidir ki, mxtlif dvrlrd v dnyann ayr-ayr blglrind
xristianlq ermnilr n siyasi alt olmudur. Hl slib yrlri zaman
mumi xristian maraqlar rivsind manevr edn ermnilr hazrda
Afrikada Efiopiya il mnasibtlr, Yaxn rqd Livanda siyasi hakimiyytd
tmsil olunmaq baxmndan xristian dininin daycs olmalarndan siyasi
manipulyasiya edirlr.
Mlum olduu kimi, slib yrlri zaman ermnilr himaysind yaadqlar
trklr v rblr bada olmaqla birg yaadqlar digr mslmanlara xyant
edrk, slibilrin trfind vurumular. Slibilrin Yaxn rqd Edessa,
Antioxiya kimi hrlri almasnda bu qala-hrlrd yaayan ermnilrin
hri tslim etmsi il bal onlarla faktlar var. Ermnilrin xristian hmryliyi
imici yaratmaq niyyti onlarn bu regionda uzun mddt mhkmlnmsin
sbb oldu. Fikrimizc, mhz bu dvrdn slib yrlrinin sas havadarlarndan
205
olan Vatikanla ermnilr arasnda gizli svdlmlr olmudur v hazrda da

Ermnistan bu missiyadan sui-istifad edir.
Xristianlq Afrikada da Ermnistann siyasi manipulyasiya altin evrilmidir.
Xsusi qeyd etmliyik ki, Ermnistann Efiopiya il laqlrind istifad etdiyi
iki faktordan biri din faktorudur. Efiopiya Afrikada n qdim xristian lksidir
v bu baxmdan, ermni tbliat man dnyann iki n qdim xristian dvlti
ideyas altnda x edir. kincisi, ermnilr amxar lifbas il ermni lifbasnn
oxarlndan istifad edrk, bu iki xalqn qohum v yaxn olmas haqqnda tbliat
aparrlar. Bellikl, yen ermnilrin tarixi saxtaladrmaq fakt qarsnda qalrq.
Nec ola bilr ki, lazm gldikd zn Hind-Avropa dil qrupuna aid edn, digr
bir halda Qafqazda avtoxton xalq iddiasnda olan ermnilr indi d tamamil baqa
bir antropoloji tip, dil qrupuna aid olan hblrl qohum xalq olur? Fikrimizc,
gr Hind-Avropa dil qrupu ranla yaxnlq, Qafqazda yerli olmaq bu torpaqlara
iddia etmk n lazmdrsa, ermni-amxar yaxnl Afrikada Ermnistann
dezinformasiyas n lazmdr. Maraql bir mnzr yaranr. Bir xalq ne dil
qrupuna, ne dini qidy, antropoloji tip aid ola bilr? Ermnistann siyasi, dini
v elmi dairlrinin apard tarixi saxtaladrmaq siyasti, dili, dini, cdad siyast
qurban vermk strategiyas son nticd bu xalqn mumilikd etnogenezisini
bh altna qoyur.
Xsusi qeyd etmliyik ki, ermnilrin dini mnsubiyytdn siyasi mqsdlr
n istifad etmsinin n bariz nmunsi Livann timsalnda grnr. Livann
dvlt quruluunun konfessional tarazlq sistemind ermnilr qriqoryan, katolik,
protestant, evangelist dini qid daycs olaraq ayr-ayrlqda tmsil olunmaq
hququna malikdirlr. Livanda ermnilr Parlamentd 6 yer v hkumtd 2
nazir vzifsi ayrlmdr. Bu lkd milli deyil, dini azln tmsilisin veriln
imtiyazlar ermnilrin dini sektalara blgsn rtlndirn balca amildir. Livan
hkumti trfindn rsmi olaraq 3 ermni dini mzhbi lkd yaayan dini sekta
kimi tannr: ermni qriqoryan, ermni katolik v ermni evangelistlr. Mslnin
mahiyytind is siyasi ambisiyalar dayanr.
Qafqazda da xristianlq amili ermnilrin bir ne mqsdin xidmt edir.
Birincisi, xristian albanlarn irsin iddia etmk. Qafqaza sonradan krlm
xalq olan ermnilr z hamilri olan byk dvltlrin hesabna bu regionda
avtoxton xalqlarn xristian irsin sahib olmaa alrlar. Uzun srlr boyu aparlan
bu mqsdynl siyast 1836-c ild Rusiya trfindn Alban kilssinin Ermni
Qriqoryan kilssin tabe etdirilmsi il nticlnmidir. Azrbaycanda islam dini
yayldqca ancaq yksk dalq razilrd yerli xalqlarn nmayndlri xristian
olaraq qalrdlar. Bu baxmdan, Qaraban dalq razisind xristian albanlarn
qriqoryan ermni kilssinin tsiri altnda assimilyasiya urad tarixi faktdr.
206
Qafqazda ermnilr digr bir xristian irsin d iddialdrlar. Hazrda ermni

tbliat man xristian qpaqlar btn dnyaya qpaqdilli ermnilr kimi
tqdim edir. Xristian qpaqlarn regionda xakarlar ermnildirilir v dnyaya
ermni mdni irsi kimi tqdim olunur. Halbuki, bununla bal azrbaycanl
tdqiqatlardan Qdir Qdirzad, Krim krov, Hikmt Babaolu, Emin
xliyev, Prviz Elay, trkiyli tdqiqatlardan Yaar Kalafat, Receb ahin,
Sadi Koa xristian qpaq irsinin ermnilr trfindn mnimsnildiyi bard
tkzibolunmaz faktlar ortaya xarmlar.
Ermnistann xarici siyastinin qurban xristianlq faktoru
Bellikl, faktlar gstrir ki, xristianlq ermnilr n hr zaman siyasi alt
olmudur. Mhz dini faktordan istifad edrk ermnilr z havadarlarnn
hesabna zg torpaqlarnda dvlt qurmaa nail olmu, qonularnn razilrini
ial etmilr. Hr hans bir siyasi mqsd atmaq n btn dini, ilahi,
bri dyrlri ayaqlamaqdan is kinmmilr. Fikrimizc, Ermnistan
Respublikasnn Prezidenti Serj Sarkisyann sentyabr aynn 18-d Vatikana
sfrini d bu prizmadan qiymtlndirmk olar.
Mlum olduu kimi, qondarma ermni soyqrmnn 100 illiyi il laqdar
Ermnistan Dnya Kilslr uras, elc d Vatikanla da fal i aparr. 2013c ild Btn ermnilrin katolikosu II Qareginin Dnya Kilslr urasnn
8 il mddtin sdri seilmsindn sonra ermnilrin xristian faktorunu z
yalan ambisiyalarnn sirin evircyi bh dourmurdu. Ermnistann
siyasi v dini dairlri 2015-ci ild ermni soyqrmnn Dnya Kilslr uras
trfindn tannmasna nail olmaa alrlar. Digr trfdn Vatikan vasitsil
xristian dnyasna tsir gstrmk istiqamtind i aparlr. Papa I Fransisk hl
Argentinada olarkn, ermni diasporunun hrtrfli dstyi saysind 1915-ci il
hadislri il bal birtrfli mlumatlandrlmdr. Nticd Papann mvqeyi
d birtrfli formalamdr. ndi Ermnistan rhbrliyi onu gln il rvanda
keirilck tdbird itiraka svq etmy alr.
Serj Sarkisyann Vatikana sfrind d sas niyyt xristian tssbkeliyi
ideyas altnda ermnilrin z siyasi mqsdlrin nail olmasdr. Ermnistan
Prezidentinin Vatikanda sslndirdiyi fikirlrl onun znn xsn itiraks
olduu terroruluq faliyyti is bir-birin daban-dabana ziddir. Qarabada
azrbaycanllara qar vhi qtliamlarn xsn itiraks olan Sarkisyan dnya
xristianlnn mrkzindn hamn aldadaraq bildirir ki, dindn mharib v
zoraklq namin istifad olunmamaldr, din dnyann hr yerind tolerantlq
v dialoqun yaranmasna v saxlanmasna xidmt etmlidir. Bu fikirlri mhz
frqli dini-etnik dayc olduuna gr gnahsz azrbaycanllarn qtliamnda
207
itirak edn birinin demsi xristian dini qidsini z altin evirmyin n bariz
nmunsidir.
z xnda krkni, Ermnistann Vatikandak sfiri Mikael Minasyan
triflmyi d unutmayan Sarkisyan Azrbaycan ermni mdni irsinin
dadlmasnda ittiham edir. Birincisi, tarixi faktlar Qafqazda qdim dvr ermni
abidlrindn danman yersiz olduunu deyir. Ola bilr ki, Sarkisyan 1978-ci ild
Adr rayonunun Marquavan kndind ermnilrin bu regiona krlmsinin
150 illiyi il laqdar alm v el ermnilrin zlri trfindn d izi itirmk n
dadlm abidni nzrd tutur. Yqin ki, hmin vaxt Xankndind yaayan Sarkisyan
bu abidnin alnda itirak edib. kincisi, dnyan kemi cinaytlri unutmamaa
aran Ermnistan Prezidenti Qarabada dadlan, vandalizm mruz qalan islam
tarixi abidlri haqqnda susur. Balq etdiyi hrbi xuntann yerl-yeksan etdiyi tarixi
abidlr haqqnda is Vatikanda da bilmmi deyillr. Bellikl, Ermnistan rhbrliyi
yen xristianlq faktorundan siyasi riyakarlq n istifad edir.
Mxtlif dinlrin v mdniyytlrin tmsililrinin yaad Azrbaycan
srlr boyu z tolerantl il seilmidir. Bu gn d tarixi nnlr sadiq qalan
Azrbaycan dvltinin siyasti tolerantlq v mdniyytlraras dialoq zrindn
qurulmudur. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyevin kinci Bak
Beynlxalq Humanitar Forumunda xnda bildirdiyi kimi Multikulturalizm
bizim hyat trzimizdir. Nisbtn yeni anlay olmasna baxmayaraq,
multikulturalizm srlr boyu xalqmza xas olan bir anlaydr. srlr boyu mxtlif
dinlrin, milltlrin nmayndlri Azrbaycanda bir ail kimi yaamlar.
Gnmzd dnyada n aktual mvzu v proses radikallama meyllridir.
Bir trfdn mxtlif qruplarn dindn z mqsdlri n istifad etmsi, digr
trfdn is idar olunan qlobal mtbuatn radikallama proseslrini, terroru
qruplamalarn faliyytini dini qid il laqlndirmk chdlri n mhm
mzakir mvzulardr. Bel bir raitd Ermnistan Prezidentinin Vatikan
shnsindn istifad edrk Qafqazdak hadislri Yaxn rqdki radikal
tmayllrl laqlndirmk niyytini yalnz bir terrorunun z mllrini dini
amalla balamaq istyi il mqayis etmk olar.
Maraqldr ki, tarix ekskurs edrkn ermnilrin Vatikandan z siyasi
mqsdlri n istifad etmy almalarna vvlki dvrd d rast glirik. XVII
srd ermni icmas adndan Avropaya gndriln srail Ori d xristian faktorunu
ermni maraqlar n manipulyasiya etmidir. Bununla bal akademik Ramiz
Mehdiyevin Dalq Qaraba: mxzlrdn oxunmu tarix kitabnda dyrli
faktlar ks olunmudur. Kitabda gstrilir ki, zg torpaqlarnda zlrin dvlt
yaratmaq n ermni missionerlri Avropa saraylarn qap-qap gzirdilr. Bu
mqsdl ermnilr bel bir mif yaratmdlar ki, guya xristian ermnilr Osmanl
208
v Sfvi dvltlri trfindn tqib olunur, zorla mslmanladrlrlar. Bu mifi

dnyaya yaymaq v xristian havadarlarndan dstk almaq mqsdl srail Ori adl
bir missioner Avropaya gndrilmidi. O, 1704-c ild Papa XI Klement trfindn
qbul olunur v Papa ermnilr kmk edcyin sz verir. vzind srail Ori
vd verir ki, Sfvi asllndan azad olan btn ermnilr Roma papasnn dini
rhbrliyini tanyacaqlar. Yen ermni yalan v xristianln siyasi istismar.
Kitabda tarixi faktlara istinadn gstrilir ki, bir mddt sonra srail Ori artq I
Pyotrun saraynda eyni vdlri verirdi.
Bellikl, Ermnistan Prezidentinin Vatikana sfri zaman kim n vd
verdiyini proqnozladrmaq o qdr d tin deyil. Ancaq mvzu dini dyr olsa
bel sas msl veriln vdlrin n qdr etibarl olmasdr. Bu yerd mhur
fransz yazs Aleksandr Dmann Qafqaz sfri srind ermnilr haqqnda
yazdqlar yada dr. Qafqaza syaht zaman burada yaayan xalqlarla yani
tanlqdan sonra A.Dma yazrd: gr azrbaycanl (o dvrn dili il tatar) siz
ba il razlq verirs, ona etibar edin. gr fars siz l verirs, ona bel balayn.
gr hr hans bir dal sz verirs, buna bh etmyin. Ancaq gr bir ermni il
svdlirsinizs, mtlq bir kaza qol kdirin v iki nfr d ahid tutun ki, sonra
z imzasn danmasn.
rst Hbibbyli,
29 sentyabr 2014
5.7. lk xristian dvlt fsansindn ial strategiyasna:

Albanlarn qsa tarixi
Yunan v latn dilind dalq blg mnasn vern Albaniya Strabon, Ptolomey
v Pliniy kimi mlliflrin d daxil olduu Yunan v Roma mnblrin gr, Xzr
dnizi v Grcstan arasnda olan v imalda Qafqaz dalar il cnubda Araz
ay arasnda yerln razini ifad edir[i]. ndiki vaxtda demk olar ki, tamamn
Azrbaycan torpaqlar il st-st dn bu blg islam fthlrindn sonra Arran ad
il tannmaa balanm, blgnin tamamil trklmsi il alban adnn istifadsi
byk ld sona atmdr[ii]. B.e.. 3-c sr v bizim erann 8-ci srlri arasnda
txminn 1000 il hkmranlq edn Albaniya dvlti 26 frqli dild danan etnik
qruplardan ibartdir v bu qruplar arasnda trklrin olduu da mlumdur[iii].
Albanlarn tarixinin aradrlmas, tarixin frqli dvrlrindki dvlt, cmiyyt
v mdniyyt strukturlarnn ortaya qoyulmas Cnubi Qafqazn mumi etno-
209
mdni grn, buradak xalqlarn tarixi v mdni varl il xsiyyti v bu

blgd beynlxalq mdni qarlql srhdlrini tyin etmk baxmndan olduqca
hmiyytlidir[iv]. nki bada Qaraba problemi olmaqla blgd yaanan
qardurmalarn alban tarixi aradrlmadan dzgn thlil edilmsi d mmkn deyil.
Tarixi Albaniya torpaqlarnda yaayan icmalarn byk bir hisssinin mr
dvrnd ediln fthlrl birlikd mslman olmasna baxmayaraq, Dalq
Qaraba kimi Azrbaycann daha ox mrkzi v imal blglrindki dalq
razilrd qeyri-mslmanlar yaamaa davam etmidir. Albanlar olaraq tannan
bu xristian hali zamanla ermnilr trfindn qriqoryanladrlm, kilslri
ermni kilslrin evrilmi, srlri is ermni dilin trcm edilrk alban
xalqna aid btn varlqlar mhv edilmidir[v]. Ermnilrin zlrin ilk xristian
xalq etiketini yapdraraq Qrbdn imtiyaz almaa istiqamtli siyasti sasn
zlrindn ox vvl xristianl qbul edn albanlarn mirasna sahib xmalar
nticsind mmkn olmudur. Rus mnblrind Qaraba qriqoryanlar n
xristian trklr ifadsinin istifad edilmsi bu mdniyyt ourluunu gzlr
nn srn hmiyytli bir dlildir[vi].
Qaraban da daxil olduu raziy hakim olan albanlar v alban sivilizasiyasn
yox sayan ermnilr ial etdiklri Dalq Qaraban ermnilrin cdad olan qdim
bir xristian ahlnn paras olduunu iddia edir v sbut kimi d blgdki kilslri
gstrirlr[vii]. Ancaq qeyd ediln kilslrin Qafqazn yerli xalqlarndan olan xristian
albanlara aid olduu sad bir xronoloji hesabla asanlqla ortaya xa bilir[viii].
Ermnilr, makiavellist bir yanama il bir sra siyasi hesablardan tri albanlarn
mirasna sahiblnmy alblar. Xsusil ermni tarixilrin; ermnilrin tarixin ilk
xristian dvlti[ix] olduunu vurulamas xristian dnyasndan dstk ala bilmk n
ttbiq olunan bir strategiyadr. Bu dstkl qonu lklr diplomatik v siyasi tzyiq
altnda tutulmaa allm, belc ermnilr trfindn albanlarn mhv edilmsindn
1990-c illrd Azrbaycan torpaqlarnn ial edilmsin v bir milyondan ox
azrbaycanlnn qaqn vziyytin dmsin qdr ermnilr trfindn ediln
haqsz faliyytlr qondarma hidlik fsansinin v ilk xristian dvlt mifologiyasnn
dumanl prdsi arxasnda rt-basdr edilmy allmdr[x].
Ermnilrin indiki vaxtda qonularna istiqamtli ial siyasti sasn
Ermnistan adnn tarixi trifi il d yaxndan laqlidir. Ermnistan/Armenia
adnn, srhdlri namlum olmaqla birlikd rqi Anadolu v Cnub-Qrb
Qafqaz hat edn v daxili btvly olmayan bir corafiya ad olaraq tarixd
geni kild istifad edildiyi bilinir[xi]. zn hay deyn, Hayk/Haik
210
adl bir atadan trdiklri fsansini yaadan v bu gn dnyann ermni olaraq

adlandrd milltin tarixd corafi bir termin olaraq istifad olunan Ermnistan/
Armenia ad il he bir laqsi yoxdur. Blgd uzun illr hakimiyyt quran
Assuriya, Midiya, Fars, Part yazlar il Ksenofonun Anabasisi v Strabonun
Corafyasnda haydan v yksk lk mnasn vern Hayastandan bhs
edilmmkddir[xii].
Ermnistan ad il tannan blgnin yerli xalqlarndan olmayan v blg il
laqdar n qdim mnblrd ad kemyn hayk tayfas daha sonra blgnin
tarixi adn etnik bir kimlik olaraq mnimsmi, belc tarixi haqq iddialarn
saslandrmaa almdr[xiii]. Bnzr kild, zamanla ermni adn alacaq
olan hayk tayfas qriqoryan inancna sahib hr bir cmiyyti ermnilik namin
sahiblnrk bu cmiyytlrin sahib olduu siyasi, iqtisadi v mdni dyrlri d
mnimsm strategiyas semidir. Belc xristianlq v ona bal olan qriqoryan
etiketi ermni kimliyinin aparc elementi halna glmidir. Bu mnada ermni tarixi
Pastrmacyann ermni kilssi n iltdiyi Ermni milltinin can veriln ruhunun
yenidn dnyaya glmk n yaad bdndir klindki szlri Ermnistanda
dinin milliyytin formalamas prosesind rolunu daha dqiq tcssm etdirir.
Ermnilrin izldiyi bu mono-milliyyti siyastlrin amzn siyasi, sosial
v mdni Zeitgeist (zamann ruhu) il tamamn zidd bir anaxronizm abidsi
olduunun akar olmasna baxmayaraq bu hqiqtin xristian ictimaiyyt
kifayt qdr anlatlamam olmas dini fanatizm iind olan bzi Qrb xristian
seqmentlrin ermnilr haqsz dstk vermlrin sbb olmudur. Xristian
dnyasndan alnan bu dstyin d tsiri il min illik bir mdniyytin qurucular
olan albanlar tarixin tozlu rflrin qoyulmudur.
ndiki vaxtda ran istisna olmaqla btn qonularndan tarixi hqiqtdn uzaq
torpaq iddialarnda olan Ermnistan, zndn ox daha vvl xristian olan alban
cmiyytinin miras saysind ilk xristian dvlt olduunu iddia etmkd, belc
Azrbaycan torpaqlarnn ialndan Trkiy v Grcstana istiqamtli tcavzkar
siyast, Xocal soyqrmndan ASALA terror tkilatnn trtdiyi qrnlara qdr
hyata keirdiyi btn mnfi faliyytlri ilk xristian dvlt mifinin klgsind rtbasdr etmy almaqdadr.
Yrd. Dos. Dr. Esme zdal,
Mehmet Akif Ersoy Universiteti, qtisadi ve dari Elmlr fakltsi
Burdur/Trkiy
8 may 2014
211
[i] Audrey L. Altsadt, The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule, Hoover
Institution Press, Standford, 1992, s. 3.
[ii]slam Ansiklopedisi, Cilt 3, stanbul, 1991, ss. 394-395.
[iii]Frederik Coene, The Caucasus: An Introduction, Routledge, New York, 2010, s. 97.
[iv]Yaar Kalafat, Mahmut Niyazi Sezgin, Ermeni Kltr Stratejisi ve Albanlar Meselesi, (http://
www.eraren.org/tur/eren.html), (11.02.2013).
[v]Bilal Dedeyev, Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak,Karaba Sava: Siyasi,
Hukuki, Ekonomik Analiz,Der. Osman Nuri Aras, Qafqaz niversitesi Kafkasya Aratrmalar
Enstits Yaynlar, Bak, 2008, ss. 17-18.
[vi]Yaar Kalafat, Gregoryan Trklerin Stratejik Boyutu, (http://www.yasarkalafat.info/index.php
?ll=newsdetails&w=1&yid=121), (12.02.2013).
[vii] Albanlar trfindn ina ediln bu gn Azrbaycann ki hrindki Ki kndind olan v
albanlarn v Cnubi Qafqazn ilk kilssi olan Ki Mbdi ermnilrin ilk xristian dvlt fsansini
rdn xsusiyytddir.
[viii]Reply by the Delegation of the Republic of Azerbaijan to the Response of the Delegation
of the Republic of Armenia to the Written Questions No. 526 and 528 by the Azerbaijani
Parliamentarians Ms. Pasheyeva and Mr. Huseyinov, Azerbaijan Foreign Policy Planning and
Strategic Studies Department, pp. 4-6, http://www.azembassy.ca/documents/conflict/culturenakhichevan-christianmonum.pdf, (05.01.2013).
[ix] Ermnilrin ilk xristian dvltini 301-ci ild qurduqlar tarixi hqiqtl uzlamr. nki bu
tarixlrd Roma imperatoru olan Diokletian radikal bir paqan inanca sahib idi v Xristianla qar
amansz mbariz aparrd. Xristianlara zlm ednlrin sonuncusu olaraq da bilinn Diokletian 303ci ild nr etdiyi frmanla xristianlar zrind byk bir tzyiq siyasti ttbiq etmy balamdr.
Diokletionun yaxn olan ermni ahzadsi Tridat lksi Sasanilrin ial altnda olduu n
uzun illr Romada srgn hyat yaam v 298-ci ild lksin dn bilmidir. Bu sbbl Roma
mperatorluunun bir vassal vziyytind olan v siyasi mstqilliyi mvcud olmayan ermni
ahzadsi Tridatn xristianl rsmi din olaraq qbul etmsi mmkn grnmr. Htta Diokletiann
frmann ttbiq edn Tridatn zlmn qurban gednlr arasnda lluminator ziz Qriqor da var.
Ermnistann sl hvarisi qbul ediln Qrigor 14 il hbsd yatm, Roma mperatoru I Konstantinin
nr etdiyi v xristianlq zrindki tzyiqlri aradan qaldran 313-c il tarixli Milano Frman il
hbsdn xa bilmidir. Bu snd il xristianln Romada rsmi olaraq tannd dnldynd
xristianln Ermnistanda n tez 314-ci ild qbul edilmsi mmkn grlr. Bu mlumatlar
Ermnistann tarixin ilk xristian dvlti olduu tezisini rdr. trafl mlumat n baxn. Erich
Feigl, Ermeni Milli Kilisesinin Zaferi ve Trajedisi,Ermeni Aratrmalar,Say 2, Haziran-TemmuzAustos 2001, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=211,
(03.12.2012).
[x]Feigl,hmin mqal.
[xi] Mahmut Niyazi Sezgin, Anadolu Trklnn Kayp Halkas: Gregoryen Trkler, 2023
Dergisi, Kasm 2005, Say 15, s. 68.
[xii]Erdal lter, Ermenistan Ad, Menei ve Baz Ermeni ddialar zerine,Ermeni Aratrmalar, Say
6, Yaz 2002, (http://www.eraren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=153), (03.01.2013).
[xiii]Kalafat ve Sezgin,hmin sr.
212
5.8. Ermnistann Trkiydn tzminat tlbi:

illziya, yoxsa reallq?
Txminn 100 ildir davam edn qondarma ermni soyqrm tbliat
rivsind ermnilr tzminat mslsini 1990-c illrin sonlarna qdr
mzakiry xarmamd. slind bu mslnin mzakiry xarlmamas
ermnilrin tzminat tlb etmycklri demk deyildir. Bu, planl v bir
mrkzdn idar olunan 4T Plannn nc mrhlsidir v hllik rsmi
olaraq bu mrhly balanmamdr. Ancaq bzn Ermnistan, AB v Avropa
mtbuatnda tzminat tlbi il bal xbrlr verilmkl Trkiy v beynlxalq
ictimai ry bu mvzuya hazrlanmaqdadr.
Ermnistan rsmi olaraq qondarma soyqrm qurbanlar n tzminat tlb
etmir. Lakin bu tlbini adtn Danaksutyun Partiyas bada olmaqla digr
milliyyti qruplar v diaspora tkilatlar vasitsil gndliy xarr. Hkumt
tzminat tlbinin qondarma soyqrm qurbanlarnn hquqi varislrinin
v diaspora ermnilrinin haqq olduunu bildirir. Bu cr fikirlr hkumtin
bu msld onlar dstklycyin iar edir. Ermnistan XN rhbri Vardan
Oskanyan tzminat tlbinin bu gn gndlikd olmadn, ancaq bu mslnin
ilk frstd dnya ictimaiyytinin diqqtin atdrlacan ifad etmidir. Hay Dat
(Ermni Mhkmsi) mrkz ofisi sdri Kiro Manoyan tzminat tlbi mslsi
il bal fikirlrini Osmanl Trkiysi ermnilr qar trtdiyi soyqrmna gr
czasz qalmamaldr. Ankara Osmanlnn hquqi varisi olduu n ermnilr
tzminat dmlidir klind ifad etmidir.
Ermnilr tzminat mslsinin hquqi bazasn tkil etmk n XX srin
vvllrind Milltlr Cmiyytind problemin mzakir edilmsini tlb
etmi v aada gstriln qruplarn tzminat tlb etmy haqlar olduunu
bildirmidi:
- terror, qtliam v ermnilri qtl ednlrin czalandrlmamas sbbi il
Osmanl imperiyasn 1878-1915-ci illrd Osmanl pasportu il v yaxud
pasportu olmadan trk ednlr;
- 1915-1920-ci illrd qtliamlardan canlarn qurtara biln (deportasiya
edilnlr d) pasportsuz ermnilr;
- 1915-1920-ci illrd dvltin verdiyi pasportla Osmanldan gedn ermnilr;
- Osmanl ial edildiyind iallar trfindn veriln sndlrl lkni trk
edn ermnilr;
- Fransann Kilikyan (Adana blgsi) trklr geri vermsindn sonra ikinci
df blgni trk edn ermnilr;
213
- Trk ordusunun qtliam trdcklri thdidlri nticsind zmiri trk edn

ermnilr;
- Osmanl ordusunun 1918-ci ild Qarsa girmsindn, trk ordusunun 1920ci ild Ermnistan Respublikasna hcum etmsindn v 1921-ci il Moskva
mqavilsinin imzalanmasndan sonra blgni trk edn ermnilr;
- Trk ordusunun Naxvan, ahtaxt v Srmliy daxil olaraq, Azrbaycan
silahl birliklri il ermnilr qar qtliamlar trtmsindn v bu blglrin
Moskva mqavilsi rtlrin gr Azrbaycana verilmsindn sonra blgni
trk edn ermnilr;
- 1918-1920-ci illrd Bak v Gncd, eyni zamanda Azrbaycan SSR-d
trdiln qtliamlardan sonra blgni trk edn ermnilr;
- daha sonra Grcstana birldiriln Axlklk blgsind trklr trfindn
qtliamlara mruz qalan ermnilr.
spaniya, taliya v svein mslni gndliy xarmasndan sonra Milltlr
Cmiyyti Birinci Dnya Mharibsindn vvl Osmanl srhdlrini trk edn
ermnilrin mallarnn v banklardak hesablarnn qeyri-qanuni olaraq msadir
edilmsini aradrmaa balad. Ancaq Birinci Dnya Mharibsin qdr Rusiya,
daha sonra is Trkiy, Azrbaycan v Grcstan srhdlri daxilind qalan ermnilr
bu aradrmadan knarda qald. Trkiynin etirazlarndan sonra bu msl mzakir
edilmdi. 20 oktyabr 1925-ci ild Trk hkumti Milltlr Cmiyytinin ba katibin
mktub gndrdi. Mktubda Lozanna mqavilsinin imzalanmasndan vvl lkni
trk etmi ermnilrin bugnk vziyytinin smt Paann Lozanna Konfransnn
17 iyul 1923-c il tarixli iclasnda verdiyi byanatla tnzimlndiyi bildirilmidi.
Trklr ermni iddialarnn sassz olduunu sbut etmsindn sonra ermnilr
tzminat tlblrinin hquqi bazas n baqa yollar axtarmaa balamd.
Son zamanlara qdr Ermnistan v ermni diaspora tkilatlar trfindn
tzminatn mbli haqqnda qti fikir bildirilms d, artq bu msl mzakir
edilmy balanmdr. Ermnistan Elmlr Akademiyas Tarix institutunun
mkda Stepan Stepanyana gr, Ankara soyqrm varislrin 60 milyard
dollar tzminat dmlidir. Stepanyan qondarma ermni soyqrm varislrinin
Trkiynin ial etdiyi Qrbi Ermnistan torpaqlarn trk etmsi, 1915-ci il
soyqrmn tanmas v tzminat dmsi tlblrini tkrarlamdr.
Stepanyan mtbuat konfransnda AB administrasiyasn da tnqid edrk, 15
lknin ermni soyqrmn tand halda AB-n soyqrmn tanmadn
v Trkiyni dstkldiyini iddia etmidir. Stepanyan, soyqrmndan sadc
Osmanl imperiyasnn deyil, masir Trkiy Respublikasnn da msuliyyt
dadn ifad etmi, Trkiynin soyqrm qurbanlarnn hquqi varislrin
maddi tzminat dmsinin zruriliyini bildirmidir.
214
Ermnilr AB v Fransa sorta irktlrindn qondarma ermni soyqrm

qurbanlarnn hyat sorta veksellrinin hquqi varislrin verilmsi tlblrinin
msbt nticlnmsini Trkiydn tzminat almaq yolunda ilk addm olaraq
grm, bu msl il daha ciddi mul olmaa balamdr. 30 iyul 2004-c
ild Kaliforniya Mhkmsind soyqrmna mruz qalan ermnilrin hquqi
varislri Nyu-York Life Sorta irktin qar qaldrdqlar iddian udmu v
mhkmd soyqrm ifadsindn istifad olunmudur. Bu is ermnilri ciddi
kild midlndirmidir. Uzun zaman davam edn mzakirlrdn sonra sorta
irkti ermni soyqrmnda ln xslrin hquqi miraslarna dnmmi
sorta vekseli mqabilind cmi 20 milyon dollar dmyi qbul etmidir.
Ermnilr bu mhkm iinin yekunlamasn qondarma ermni soyqrmnn
tannmas ynnd irliy doru atlm addm kimi dyrlndirmidir.
Qondarma ermni soyqrmna mruz qalan ermnilrin hquqi miraslarna
tzminat dyn digr irkt Fransann AXA Sorta irktidir. irkt 2005-ci
ild dmyi qbul etdiyi tzminat n son mracit tarixinin 1 oktyabr 2007-ci
ild bitcyini, onlarda olan siyahya gr 7 min ermniy cmi 12,7 milyon avo
dycklrini bildirmidir.
AB v Fransa sorta irktlrinin ermnilr sorta dnilri bu gn n
plana xarlmasa da, bu, tzminat mslsinin tbliat mrhlsinin balad
zaman msal kimi dyrlndiril bilr. Qondarma ermni soyqrmnn son 100
ildki tbliat mrhllrin diqqt yetirildiyind, bunun imkansz olmadn
sylmk mmkndr.
Hatm Cabbarl,
siyasi elmlr doktoru
28 avuqst 2013
5.9. Trkiy-Ermnistan yaxnlamasnda

n maraql trf Glbenkyan Fondu
Trkiynin xarici siyastind son 10 ild byk dyiikliklr ba vermidir. Bir
trfdn Trkiy regionda sas sz sahiblrindn birin evrilmidirs, digr trfdn
ikitrfli mnasibtlrd, xsusn qonularla laqlrd grginliklr mahid
olunur. Trkiy iqtisadi chtdn gclnrk Dnya Bank, Beynlxalq Valyuta
Fondu qarsnda btn borclarn qaytarm, regional v qlobal hmiyytli enerji
v infrastruktur layihlrind itirak etmkl mhm iqtisadi qovaa evrilmidir.
Bu is qarda lknin siyasi imicinin sviyysinin daha da ykslmsin sbb
olmudur. Digr trfdn is hmd Davudolunun qonularla sfr problem
215
konsepsiyas zn dorultmamdr. Bel ki, z qonular arasnda nnvi

trfdalarnn da bzilrini itirmidir. Yunanstan, Bolqarstanla illrdn bri
davam edn mbariz bir trf qalsn, srail dvlti il mnasibtlr kskinlmi,
Trkiynin rb dnyasnda nfuzuna zrb dymidir. Btn bunlarn fonunda
Trkiynin qonular arasnda n etibarl mnasibtlri Azrbaycanladr.
Azrbaycanla Trkiy bir-birin sx bal olduqlar milli, mdni, tarixi
nnlrl yana, bu gn qlobal enerji v infrastruktur layihlrinin birg
mllifidirlr. Son illr bu iki qarda lk birlikd Avropa il Asiya arasnda
n mhm dhliz evrilmidir. Artq bu ikitrfli mkdalq yeni fqlr
d qazanmaa balamdr. Regionda yeni trfli trfdalqlar formalar.
Azrbaycan-Trkiy-Grcstan, Azrbaycan-Trkiy-ran, Azrbaycan-TrkiyTrkmnistan formatnda tbbslr yeni layihlrl znginlir.
Lakin grnn odur ki, Azrbaycan-Trkiy mnasibtlrinin bu yksk
sviyysi regionda v dnyada bir ox qvvlri narahat edir. Qrbd bir ox
dairlr bu strateji trfdala zrb vurmaq n Trkiy il Ermnistan arasnda
normallama prosesini z istdiklri kimi ynlndirmk istyirlr. Bu zaman
ninki Azrbaycann maraqlarn, htta Trkiy ictimaiyytinin byk hisssinin
d mvqeyini nzr almrlar. Qrb xalq diplomatiyas ad altnda TrkiyErmnistan mnasibtlrinin normallamas prosesin istiqamt vermy alr.
Bu proseslrd sas oyunu olaraq qeyri-hkumt tkilatlarnn, aradrma
mrkzlrinin n kildiyi mahid olunur.
Bu gn AB Trkiy-Ermnistan srhdlrinin almasn z xarici siyastinin
prioriteti elan etmidir. Bunu AB-n Ermnistandak v Trkiydki sfirlri
d byan etmilr. AB-n Ermnistandak sfiri Con Heffern Amerikann
ssi radiosuna msahibsind bildirmidir ki, Trkiy-Ermnistan laqlrinin
normallamas AB hkumtinin prioritet mqsdlrindn biridir. Birlmi
tatlarn Trkiydki sfiri postuna namizd Con Bass da Senatn Xarici laqlr
Komitsind keiriln dinlmlrd Ermnistann Trkiy il srhdinin
almasnn onun sfir kimi sas mqsdlrindn biri olacan byan edib. O,
bildirib ki: Ermnistann Trkiy il srhdini amaqla Ermnistann regional
inteqrasiyasn asanladrmaq AB n prioritetdir.
Digr trfdn Avropa Komissiyas da Trkiy-Ermnistan yaxnlamasn
dstklmk n vtnda cmiyyti qurumlar il fal ilyir. Bu mqsdl 2014c ild Trkiy v Ermnistann hr birindn 4 qeyri-hkumt tkilatna qrantlar
ayrmdr.
Trkiy il Ermnistan arasnda normalladrma prosesind Qrbin rsmi
dairlri il yana, Soros Fondu kimi nnvi oyunular da aktivlik gstrirlr.
Tsadfi deyil ki, Sorosun Trkiydki beinci kolonu Aq Cmiyyt
216
nstitutunun birbaa maliyyldirdiyi TESEV v mxtlif qrantlar verdiyi TEPAV

Trkiy-Ermnistan mnasibtlrinin normalladrlmas prosesin sas dstk
vernlrdir.
He bhsiz, dnya ermni diaspor v lobbi tkilatlar da bu proseslrd
gz grnn v grnmyn olmaqla fal qoulublar. Mahidlr gstrir ki,
Trkiy il Ermnistan arasnda yaxnlama adna dstklnn btn layihlrd
mxtlif ermni tkilatlar mhm rol oynayrlar. Bu tkilatlarn sas dstyi is
daha ox Trkiy il Azrbaycan arasnda aran qardrmaa xidmt edir. Hazrk
aradrmada onlardan yalnz birin Glbenkyan Fonduna diqqt etmk istrdik.
Kalust Glbenkyann (1869-1955) ad btn dnyada n mhur maliyy
mhtkirlri arasnda kilir. Tsadfi deyil ki, Cnab 5 faiz adlanan bu adam
Britaniya, AB v franszlar arasnda raq neft konsorsiumunun ildilmsi il
bal svdlmdn uzun illr mnft gtrmdr. stanbulda byyb baa
atan Glbenkyann ailsi Osmanl dvltind imtiyaz sahibi olmular. Kalust
Glbenkyan sonradan qazand byk varidat da slind Osmanl dvltinin
yaratd imkanlar hesabna qazanmdr. Bir mddt Bakda Aleksandr
Mantaevlrin irktind d alaraq Azrbaycan neftindn d faydalanmdr.
Maraqldr ki, Osmanl tbsi olan, sonradan ngiltr vtndal alan,
Fransada yaayan Glbenkyann Fondu 1955-ci ild Portuqaliyada qurulmudur.
Salazarn diktatorluu dvrnd Lissabon hrind qurulan bu Fond hazrda
Avropada mhm anti-trk tbliatlarndan biridir. Mlum olduu kimi,
Portuqaliyada ermni diasporu demk olar ki, yoxdur. vzind Glbenkyan
Fondu ninki Portuqaliyada, btn Avropada Trkiy leyhin byk tbliat ii
aparr.
Hazrda Trkiy il Ermnistan arasnda mxtlif dairlrin balatd ksr
tbbslrd Glbenkyan Fondunun adna rast glirik. Tsadfi deyil ki, Fondun
trkibind faliyyt gstrn Ermni cmalar departamentinin 2014-2018ci illr n faliyyt proqramnda 4 prioritet istiqamtdn biri ErmnistanTrkiy laqlrinin yaxladrlmasdr. llik 3,5 milyon dollar bdcsi olan bu
departament Trkiyd bu istiqamtd btn layihlrd sas sponsorlardandr.
slind, Fondun Trkiy il bal prioritetlri sad grn bilr. Lakin
mslnin bir digr trfi vardr ki, 2010-cu ild Glbenkyan Fondu il Ermnistan
Respublikasnn Mdniyyt Nazirliyi arasnda mdniyyt sahsind mkdalq
haqqnda imzalanan mqavild Trkiy razisind ermni mdni irsinin
yrnilmsi v tblii nzrd tutulmudur. Bellikl, Glbenkyan Fondu 2
mqsd birdn atma hdflyir. Hm, Trkiy-Ermnistan yaxnlamasn
Trkiy-Azrbaycan leyhin istifad etmy alr, hm d Trkiyd layihlr
sponsorluq etmkl Ermnistanla balad mqavil rtlrini yerin yetirir.
217
Glbenkyan Fondunun Trkiyd maliyy dstyi verdiyi qeyri-hkumt

tkilatlarndan biri Anadolu Mdniyyt Mrkzidir. 2002-ci ild yaradlan
bu tkilatn sas mqsdi Anadolu mdniyytinin qorunmas v tbliidir.
Glbenkyan Fondu bu tkilata dstk vermkl ermnilrin Anadoluda
tutduu yerl bal mvqey tsir etmk v Ermnistanla mdni laqlrin
yaradlmasna alr. Anadolu Mdniyyt Mrkzi yuxarda qeyd etdiyimiz
Avropa Komissiyasnn normallama prosesin tsir etmk mqsdil 2014-c
ildn balayaraq qrant ayrd 8 vtnda cmiyyti tkilatndan biridir. Anadolu
Mdniyyt Mrkzind yaradlan Ermnistanla Mdniyyt Snt Dialoqu
tbbs rivsind iki lk arasnda tmaslar dstklnir.
Trkiy-Ermnistan yaxnlamasnda fallardan bir digri d 2009-cu ild
yaradlan Ermnistan-Trkiy Kino Platformudur. Bu tbbsn sponsorlarna
baxdqda yen d Glbenkyan Fondunun adna rast glirik. Maraqldr ki, bu
tbbsd Glbenkyan Fondu Sorosun Aq Cmiyyt nstitutu il birg
donorluq edirlr.
mumiyytl, Soros Fondu il Glbenkyan Fondu bir ox layihlrd birg
hrkt edirlr. Bu iki fondun birg tbbslrindn biri d Avrasiya Trfdalq
Fondudur. sas vzifsi post-sovet lklrind vtnda cmiyyti institutlarn,
zl sahibkarlq subyektlrini v ictimai siyasti dstklmk olan Avrasiya
Trfdalq Fondunun balca maliyy mnbyi AB-n Beynlxalq nkiaf
Agentliyidir. Regionda mqsdlrindn asl olaraq digr donorlar daim yenilnir.
2012-ci ild donorlar arasnda Soros Fondu v Glbenkyan Fondunun da adna
rast glirik. Fikrimizc, bu da tsadfi deyil. Hmin ild Avrasiya Trfdalq Fondu
Ermnistan-Trkiy yaxnlamasna dstk layihsini (SATR) hyata keirn sas
trfdalardan biri olmudur.
Bellikl, hr ken gn daha da gclnn Trkiy-Azrbaycan birliyi artq
regionda n mhm geosiyasi faktordur. Grnr bu amil Qrbd bir ox qvvlri,
o cmldn ermni diasporunu narahat edir. Buna gr d Qrb yumaq gc
vasitsil Trkiy-Ermnistan yaxnlamasna nail olmaa alr. Ermni diaspor
tkilatlar is bu yumaq gc siyastinin arxasnda dayanan z bdi niyytlrini
hyata keirmk istyirlr. Glbenkyan Fondu is deysn btn varidatn borclu
olduu Trkiyy z borcunu qaytarr.
rst Hbibbyli,
28 avqust 2014
218
5.10. Ermnistan: siyasi sritsizliyin nticlri...

Rsmi rvann Soi grndn sonra yayd bir sra mntiqsiz v sassz
informasiyalar Ermnistann xarici siyastind ciddi problemlrin olduunu
bir daha nmayi etdirdi. Prezident S.Sarkisyan z uursuz addmlarna haqq
qazandrmaq n qar trf r-bhtan atmaqda davam edir. Bu zaman o,
mntiqi olaraq ziddiyytlr yol ar. Aydn olur ki, ermni liderin reall duymaq,
grmk v uyun nticlr xarmaq qabiliyyti xeyli zifdir. Ekspertlr bu bard
aq fikir bildirirlr. Thlillr gstrir ki, btn bunlar rvann regionda hl d
qeyri-konstruktiv rol oynadn tsdiqlyir. Bel bir raitd blg dvltlrinin
myyn tdbirlr l atmas zrurt evrilir.
Yalan v diplomatiya: Sarkisyann siyasi dilemmas
Siyasti uduzduqda bel tmkinini saxlamal, siyasi etiketi gzlmlidir. tin
vziyytd hisslrin qaplb, razlamalar pozanlarn layiqli lider olmas bh
dourur. Bu, siyastinin hm qeyri-pekarlna, hm d haqszlna dlalt edir.
nki bu zif chtlrini rt-basdr etmk n o, mxfilik ad altnda saxlanan
informasiyalar cmiyyt trr. Ermnistann indiki prezidenti Soi grndn
sonra zn mhz bu cr apard. O, Armnews telekanalna verdiyi msahibd
tsadfi dvlt bas olduunu nmayi etdirdi.
S.Sarkisyan hmin gr qdr daxili siyasi qvvlr trfindn kskin tnqid
olunurdu. nki diplomatik sferada demk olar btn aspektlrd Azrbaycan
qarsnda aciz duruma dmd. Bununla yana, Ermnistan ox ar sosialiqtisadi v geosiyasi vziyytddir. hali lkni trk edir. Son zamanlar orduya
arda problemlr yaranb. Gmrk ttifaqna zvlk mslsi il bal da
analitik v ekspertlrin ciddi tnqidlrinin ard-aras ksilmir.
Burada bir misal gtirmk olar. Ermnistan ninki mslman Azrbaycanla dil
tapa bilmir, onun htta xristian Grcstanla da problemlri meydana glib. Ermni
ekspertlr bunun sas sbbini rsmi rvann Gmrk ttifaqna daxil olmaq
qrarnda grrlr. Onlarn fikirlrin gr, Ermnistan regionda byk geosiyasi
v iqtisadi problemlr gzlyir.
Ermni ekspert yazr: Sirr deyil ki, hazrda Grcstan Azrbaycanla daha sx
laqlrddir. gr Ermnistan v Grcstan Avropa ttifaqnn assosiativ zvlri
olsaydlar, onda bu iki dvlt mahiyyt etibar il mumi mstvid bir-birin
yaxn olardlar, Azrbaycan is bir ne pill aada qalard. V indi Ermnistanla
219
meydana xan siyasi problemlr Grcstan-Azrbaycan mnasibtlrind zn

gstrrdi (bax: . / 1in.am,
21.08.2014).
Biz ermni ekspertin yanamasndak qrzi v anti-demokratik, mkdala
deyil, ayr-sekiliy kklnmi mqamlar knara qoyuruq. sas odur ki, A.Amatuni
S.Sarkisyann yeritdiyi xarici siyastin lkni n drcd ar vziyyt saldn
etiraf edir. Tbii, burada gr bel olmasayd, el olard kimi primitiv mntiq
d etibar etmk olmaz, lakin ermni mllifin dncsi rsmi rvann geosiyasi
seim mslsind nmayi etdirdiyi sassz arqumentlrdn qaynaqlanr.
Bunlar ksr ekspertlr duyur. Soi grndn sonra S.Sarkisyann gizli
saxlanmal olan mqamlar z maraqlar prizmasndan tlm-tlsik rh
etmsinin sbblrindn biri hmin reallqdr onun zn hr hans bir sulla
haqq qazandrmaqdan baqa yolu qalmayb.
Bir sra ermni analitiklr mslnin mhz bu trfini vurulayrlar. Bu,
zlynd maraq ksb edir. Msln, Ovannes Mandakuni yazr: Serj Sarkisyann
telemsahibdki (Armnewsa veriln msahib nzrd tutulur Newtimes.
az) zninamn saslar mhkm deyil (bax: .
/ 1in.am, 12.08.2014). S.Sarkisyann idariliyi d, siyasi kursu da
iflasa urayb.
Siyasi kurs reallq v konkretlikdn uzaq olanda...
Onu demk istrdik ki, ermni lider n bel ar vziyytin yaranmasnda
Azrbaycan ordusunun dmn gcl zrb vurmas byk rol oynad. N qdr
gizltslr d, byk itki vern v n sas, Azrbaycan sgrinin yksk dy
hazrl il qarlaan Ermnistan rhbrliyi bir ne ildir ki, z xalqna dand
gcl ermni ordusu nalndan da mhrum oldu. Normal mntiql, bel
uursuzluqlarla zln S.Sarkisyan danmal idi. Ancaq o, msahibsind d
kobud shvlr v dvlt basna yaramayan mntiqsizliy yol verdi.
Armnewsa verdiyi msahibd Ermnistann dvlt bas bir-biri
il ziddiyyt tkil edn fikirlr sylyib (bax:
: / 1in.am, 12.08.2014). O, bir trfdn,
ermni ordusunun qdrtindn danr, digr trfdn is Azrbaycan tanklarnn
rvana qdr gl bilcyini etiraf edir.
Son silahl insidentl bal is Sarkisyan siyasti kimi deyil, ial hrbi
dstlrin komandiri, terroru v separat kimi fikir yrdr. O deyir:
220
Azrbaycanllar ox yax bilirlr ki, bizim ballistik raketlrimiz var... v ox qsa

zamanda istniln iklnn yaay mntqsini Adam kimi xarabala evir
bilrik.
Burada iki mqam vurulamaa ehtiyac grrk. Birincisi, Ermnistan
prezidenti Azrbaycan hr v kndlrinin iklndiyini etiraf edir v bunun
paxlln kir. z lksind bu cr inkiaf getmdiyindn, yax v mdni n
varsa, mhv etmli kimi nnvi ermni xislti zn gstrir. kincisi, Adam
xatrlamaqla o, znn terroru kemiini yada salr.
srailli ekspert Arye Qut S.Sarkisyann psixoloji durumundak bu zlliyi bel
qiymtlndirir: ...Bli, tssf ki, ial Ermnistan qounlar Adam hrini
yerl yeksan ediblr... Mn baa d bilmirm, Ermnistan prezidenti bu terror
v ial faktlar il nec fxr edir. Tssf ki, ikinci df Ermnistan prezidenti
seilmsin baxmayaraq, Sarkisyan yen terroru kimi dnmkd davam edir.
Btn bu faktlar Ermnistann Azrbaycanla slh raitind yaamaa hazr
olmadn bir daha sbut edir v mhz bu sbbdn d 20 ildn artq davam edn
danqlarda he bir ntic v real irlilyi yoxdur (bax: Ermnistann siyasi
shnsind tsadfi adam olan Serj Sarkisyan terroru kimi dnmkd davam
edir/ AzrTAc, 18.08.2014).
slind, Cnub Qafqazda yerln lklrdn birinin rhbrliyind bel bir
adamn olmas rkaan hal deyil. nki qonu dvltlrd all v realla uyun
siyast yeridn komandann iqtidarda olmas Azrbaycan n daha srflidir. Bak
regional mkdaln lokomotividir. Digr trfdn, Ermnistan-Azrbaycan,
Dalq Qaraba mnaqisinin daltli hllin yalnz tmkinli, reall gr biln,
avantrist olmayan siyastilr nail ola bilrlr. Tssf ki, S.Sarkisyan v onun
komandas bu meyarlarn he birin uyun deyillr. Ermnistan dvlt basnn
Soi grndn drhal sonra verdiyi msahib bir daha bu fikri tsdiq edir.
Btn bunlar myyn geosiyasi nticlr xarmaa sas verir. Bel grnr
ki, rsmi rvan xarici siyastind msbt dyiikliklr etmk fikrindn uzaqdr. O,
bundan sonra da qeyri-konstruktiv mvqeyind qalmaa alacaq. Htta regionda
mvcud olan geosiyasi mnzrni risklr d ata bilr, msln, Cavaxetiyada
ermni separatizmini alovlandrmaqla v yaxud enerji marrutlarnda txribatlar
trtmkl blgni daha hssas hala gtirmy alar.
Ermnistan regionda faktiki olaraq he bir dvltl sona qdr faydal
mkdalq qura bilmyib. Onun htta ranla bel mnasibtlrind d problemlri
vardr. Bu problemlr sasn enerji mslsind rsmi rvann Rusiyaya stnlk
221
vermsi il laqlidir. Trkiy-Azrbaycan-Grcstan lynn iqtisadi,

enerji, nqliyyat v mdniyyt sahsind mkdalnn yeni sviyyy qalxd
bir zamanda Ermnistan tam knarda qalm olur. Bu sbbdn rvann ln v
destruktiv addmlar gzlnilndir.
Ar sosial-iqtisadi tinliklrin fonunda Dalq Qaraba mslsind he
bir uur ld ed bilmyn rsmi rvan n daxild d vziyyt arlaa bilr.
Ermnistan rhbrliyi etiraz dalasnn tsiri altnda xarici siyastd nvbti
avantrist addm atar. Bununla da btvlkd Cnub Qafqaz yeni sviyyd qeyrimyynliklr sahsin d bilr.
Grndy kimi, Ermnistan prezidentinin adkiln msahibsi hr eydn
vvl rsmi rvann siyasi sxntlarndan xbr verir. Bu vziyyt onu z
hrktlri salb. Lakin n pisi odur ki, bu hqiqti rvan hl d drk ed bilmir
o, tn srin siyasi dncsi rivsind qalmaqdadr. Bunun masir geosiyasi
reallqlarla n drcd ziddiyytd olduunu yaxn glck gstrckdir.
Newtimes.az
27 avqust 2014
5.11. Dalq Qarabadan Soiy:

mnaqinin hlli v geosiyasi maraqlar
Cbh xttinin mxtlif yerlrind vziyytin grginlmsin beynlxalq
alm hssas reaksiya verdi. Bir sra ekspertlr hadislrin qlobal miqyasda mxtlif
tinliklr meydana xara bilcyini vurulayrlar. Bunlarla yana, mnaqinin
daltli hlli mslsi d aktuallam olur. Soid Azrbaycan Prezidenti bu
mqam qtiyytl ifad edib. lham liyev gcl dvltin bas v ordunun
Ali Ba Komandan olaraq dyimz mvqeyini bir daha nmayi etdirib. Bunu
Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisinin hlli istiqamtind ox
vacib addm kimi qiymtlndirmk olar.
Tcavzkara cavab: ermnilrin tvi iind slh arlar
Ermnistann siyasi rhbrliyi riyakarln n son nmunsini nmayi
etdirmkddir. Azrbaycan razilrind yaranm cbh xttind grginlik
ermnilrin kfiyyat-txribat qruplarnn fall nticsind daha da artb. Byk
itki vern dmn silah buraxb, diplomatik riyakarlq metodunu i salb. Bunlarn
222
haradan qaynaqland v ny gr ba verdiyi mlumdur. Lakin mxtlif dairlr

vziyyti z maraqlar mstvisind el tqdim etmy alrlar ki, problemin
balca mzmunu yen d klgd qalm olur.
Son gnlr KV-d iq z grn mlumatlarn thlili bu nticni xarmaa
imkan verir. Birincisi, btn problemlrin Ermnistann Azrbaycan torpaqlarn
ial etmsindn qaynaqlanmas arxa plana atlr. Qrb v Rusiya KV-i
mumiyytl, insan tlfatna qar olduunu, gnahsz gnclrin hyatlarn
itirmlrinin yolverilmzliyini vurulayrlar.
Bunlar is n ox istmyn Azrbaycan xalqdr. Mstqillik ld edndn
bu yana minlrl hid vermi bir cmiyytdn ox slh arzulayan olmaz. Lakin
mslnin mahiyyti iallarn razilrimizdn xmamasndadr. Tssf ki,
mhz bunu dnyann byk dvltlrindn he biri Ermnistana qtiyytl
bildirmir. Hmin sbbdn atks tez-tez pozulur v ermnilr siyasi, geosiyasi
spekulyasiyalarn davam etdirirlr.
kincisi, Azrbaycan mnaqi balayandan znmdafi mvqeyinddir.
Son insidentd d bel oldu. Ancaq indi dvlt bas lham liyevin hyata
keirdiyi siyast nticsind ordunun ox gclndiyi v Cnub Qafqazn n
intizaml, hrbi imkanlar geni, masir sviyyd dy qabiliyytli olduu
aydnlad. Dmnlri tvi salan da mhz bu amildir. Ermnistan rhbrliyi
hmin sbbdn sni slhprvr maskasn taxb.
ncs, Azrbaycan dvlt basnn cbh xttin ba kmsi v lazmi
taprqlar vermsi lk rhbrliyinin qtiyytini btn dnyaya nmayi etdirdi.
al ordu layiqli cavabn ald. Prezident lham liyev hrbi geyimd n cbhd
oldu, ancaq S.Sarkisyan z havadarnn qbuluna z tutdu. Sbbi mlumdur
hm ermni ordusu zifdir, hm d hlak olan sgrlrin aillrinin zn xa
bilmir.
Bunlarn fonunda Soi grnn hmiyytini azaltmaq olmaz. Bir sra
ekspertlr hmin grn nticsiz qald qnatinddirlr. Lakin Soid
Azrbaycan Prezidenti Ermnistan qounlarnn Azrbaycan razisindn
xarlmasnn zruriliyini qeyd edib.
lham liyev BMT-nin 4 qtnamsini xatrladb v onlara ml edilmsinin vacib
olduunu vurulayb. Bu, Azrbaycan trfinin mnaqinin hlli prinsiplrin
sadiq qaldn v istniln situasiyada mvqeyini mdafi ed bildiyini nmayi
etdirir. Mhz bu aspektd Soi gr msbt qiymtlndirilmlidir.
Bunun fonunda S.Sarkisyann Vladimir Putinin diplomatik ustalna
223
mid etmsi v faktiki olaraq ikinci drcli rol oynamas diqqti kib. Soi
danqlarnn mhm mqamlarndan biri d bundan ibartdir.
Geosiyasi shv: daltin sni maraqlara qurban verilmsi
Cbh xttind ba vernlrin v Soi grnn real mzmununu thlil etmk
vzin, mxtlif geosiyasi maraqlara xidmt edn informasiyalarn yaylmas
bzi dairlrin mkrli niyytlrindn l kmdiklrini ortaya qoydu. Bununla
yana, Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisinin regional v qlobal
geosiyast ciddi tsir etdiyi d bir daha aydn oldu (bax, ms.: Ariel Cohen.Armenia
and Azerbaijan: On the Brink of War?/ The National Interest, 08.08.2014).
Problemin bu aspekti zrind dayanmaa ehtiyac vardr. Mtxssislr
Dalq Qarabada vziyytin grginlmsin sviyyd nzr salrlar. vvla,
bu, Cnub Qafqazn iki dvlti arasnda geni miqyasl mhariby aparb xara
bilr. Bu zaman ekspertlr Azrbaycann gcl olmasn aksiom kimi qbul edir v
hmin mvqedn Ermnistan xilas etmk variantlarn thlil edirlr.
kincisi, mtxssislr msly regionda AB v Rusiyann geosiyasi maraqlar
urunda mbarizsi mstvisind yanarlar. Hmin kontekstd onlar Vainqton
v Moskvann mharibni arzulamadqlar fikrini qabardrlar. Bunun fonunda is
Azrbaycann razi btvly arxa planda qalr. Sanki sas msl Amerika il
Rusiyann ortaq nticy glmsi il mhdudlar.
ncs, bir sra ekspertlr Soi grn mnaqinin hll edilmsi
deyil, V.Putinin slhprvr v Qafqazda sas sz sahibi obraznn yaradlmas
kontekstind thlil etmy alrlar (bax, ms.: . ,
: ?/
, 11.08.2014 v . /
1in.am, 12.08.2014). Ola bilsin ki, Moskva Cnub Qafqazda mharibnin
alovlanmasn arzulamr, Ermnistan v Azrbaycann Gmrk ttifaqna birg
daxil olmas namin danqlara tbbs gstrir.
Lakin mslnin bu cr qiymtlndirilmsi daha thlkli mqsdlrdn xbr
verir. nki, bu halda aydn olur ki, birincisi, cbh xttind grginlik hanssa
nc bir dvltin maraqlarna gr yaradlb; ikincisi, istniln vaxt sni surtd
analoji vziyyt yaradla bilr.
Gnahsz insanlarn qan bahasna kimins slhprvr obrazn formaladrmaq
mmkndrm? Bizc, mmkn deyil v he bir dvlt bas bu vziyytd
olmaq istmz. Burada Rusiyann z cnub srhdlri yaxnlnda risk amilinin
224
artmasn istmmsi, sabitliyin saxlanmasna almas fikri dzgn olard. Bir sra
Qrb analitiklrinin thlillri d bu tezisin doruluunu tsdiqlyir.
International Market Analysis (Vainqton) irktinin rhbri Ariel Koenin
mqalsind hmin mqam bir ne aspektd ifad edilib (bax: Ariel Cohen.Armenia
and Azerbaijan: On the Brink of War? / The National Interest, 08.08.2014).
Mllif problem regional v qlobal geosiyastin aktual msllri mstvisind
yanar. O, Azrbaycann uurlu enerji siyastini vurulayb, Amerika v Rusiyann
blgdki geosiyasi mqsdlrinin bir sra incliklrini n kib. Daha geni
aspektd Koen Yaxn rq v Ukrayna bhranlarn, Avrasiya mkanndak geosiyasi
proseslri, Trkiy v rann maraqlarn Dalq Qaraba mnaqisi kontekstind
laqlndirmy alb. Buradan bel ntic xarmaq olur ki, cbh xttind son
insidentin yaranmasnda sadalanan amillr myyn rol oynayb.
Maraqldr ki, A.Koen btn bunlarn Ermnistan-Azrbaycan tmas xttind
sabitliy tminat vermdiyi qnatinddir. O, yazsn bel yekunladrr: Parala
v hkm sr prinsipini hl he ks qadaan etmyib.
Fikrimizc, son cmld sas hqiqt ifad edilib. Ermnistann ial etdiyi
torpaqlardan xmas qtiyytl tlb olunmaynca, insanlar hlak olacaq. Diqqti
kn odur ki, cbh xttind son hadislr zaman gnclrin hlak olmasndan
tssflnn byk dvltlrin he biri Ermnistann mnaqi blgsindn
sgrlrini xarmasn tlb etmir. Mhz buna grdir ki, S.Sarkisyan Soi
grndn sonra verdiyi msahibd riyakar siyasi ritorikasn yenidn nmayi
etdirib, zn slhprvr kimi tqdim etmy alb (bax:
: / 1in.am, 12.08.2014).
Ermnistann dvlt bas etiraf edir ki, Azrbaycan tanklar rvann knarna
qdr gl bilr, ancaq onlar czalandran taplar. Ermni siyasti kimlri
nzrd tutur? lbtt, havadarlarn. Budur Ermnistann xarici siyastinin
mntiqi! Bir mqamda ermni ordusunun gc il fxr etdiyini sylyir,
ardnca is Azrbaycann qarsnda aciz qaldqlarn etiraf edirlr.
Btn bunlarn sl sbbi byk dvltlrin Ermnistan hr vchl mdafi
etmsinddir. Tcavzkar dvlti qorumaq vzin, regionda dalti brpa etmk
xtti seils, mnaqi blgsind grginlm olmaz. Demli, Dalq Qarabadak
son hadislr hr eydn vvl ATT-in Minsk qrupunun hmsdr dvltlrin
daltli olun! siqnaldr.
Newtimes.az
19 avqust 2014
225
5.12. Sarkisyann acizliyi:

qbul edilmyn prezidentin siyasi facisi
Ermnistann hazrk dvlt bas Serj Sarkisyana Cnubi Amerika rhbrlri
hrmtsiz mnasibt gstriblr. Argentinann prezidenti onunla grmyib,
Uruqvayn rhbri is knddki evind qsa shbt edib. Bunun bir sbbi
S.Sarkisyann siyasti kimi zifliyin v diletantlna baldrsa, digr trfi
Ermnistann dvlt olaraq nfuzunun olduqca aa olmas il laqdardr.
Yerldiyi regionda bel geosiyasi vziyyti ar olan kiik bir lk il geni
mkdalq corafi olaraq uzaq dvltlrin nyin lazmdr? Konkret deyils,
ortada smrli qarlql laq yarada biln sbb yoxdursa, mzakir yalnz etiket
xatirin v mumi mvzulardan aparla bilr. Bu prizmadan baxanda, S.Sarkisyann
Latn Amerikasna sfri siyasi uursuzluun nvbti nmunsindn baqa bir ey
deyildir.
Nfuzsuz dvlt: geosiyasi iflasn lamtlri
Latn Amerikas Ermnistandan ox uzaqda yerlir. Orada yaayanlarn,
mumiyytl, bel bir dvltin varlndan mlumatl olduqlar bh dourur.
Hmin regionun lklri n Cnub Qafqazn crtdan bir dvltinin sistemsiz
v qeyri-konstruktiv siyastinin hanssa hmiyyt ksb etdiyindn danmaa
dymz. Bunun sbbi aydndr. nki rvann yeritdiyi xarici siyast he
yerldiyi blgd bel qbul edilmir. Onun konkret msbt ntic vercyini
ermni ekspertlr zlri d inkar edirlr. Son zamanlar rsmi rvan mnasz v
mzmunsuz xarici siyast kursundan l kmdiyin gr kskin tnqid atin
tutulur.
Bunlarn fonunda Serj Sarkisyann Cnubi Amerika lklrin sfri formal
gedidn baqa bir ey deyildir. Ermnistan prezidentinin hmin sfrd tam
fiaskoya uramas da tamamil normal haldr. KV Argentina prezidentinin
S.Sarkisyan qbul etmmsi haqqnda informasiya yayb. Kristina Kiner
Ermnistan prezidenti il grmk vzin, Argentinann futbol zr milli
komandasnn oyununa baxmaa stnlk verib. bh yoxdur ki, bunun sas
sbbi ermni liderin sfrinin xrda mqsd gdmsi olub. Bu, faktiki olaraq
Ermnistann bir lk kimi, S.Sarkisyann da bir dvlt bas kimi Argentina n
prinsipial hmiyyt ksb etmdiyini gstrir. Bununla yana, Buenos-Ayresd
ermni prezidentin hans msllri mzakir etmk istdiyi mlum idi. K.Kiner
226
hmin msllrin mzakirsi n vaxt ayrma lazm bilmyib.

Ermnistan KV-in yayd informasiyalara gr, S.Sarkisyan sas olaraq iki msl
haqqnda danmaq istyirmi. Bu, qondarma ermni soyqrmnn yubileyind
rsmi itirak v Avrasiya qtisadi ttifaq (A) il mkdala dvt msllridir.
Gstriln msllr onun Argentina, Uruqvay v ili turnesinin balca mzakir
mvzusu idi. Latn Amerikasnda hmin msllr el d maraq gstrilmmsi is
artq Ermnistann geosiyasi obrazna olan mnasibti ifad edir. Aq grnr ki,
Cnubi Amerika lklri Ermnistan ciddi trfda kimi yox, hllik ltaqlqlarna
dzdklri crtdan lk olaraq qbul edirlr. rvan hmin lklr bu keyfiyytd
lazm ola bilr. nki qlobal geosiyastd srtli dyiikliklr raitind forpostlar
myyn mqamlarda keici xidmtlr gstr bilrlr.
slind, bir sra ermni ekspertlr bu bard artq fikirlrini bildirirlr. Msln,
Akop Badalyan Argentinada S.Sarkisyann MDB v Gmrk ttifaq il BuenosAyres arasnda laq yaratmaq tklifini bel qiymtlndirir: ...Ermnistan
zn natmiz Avrasiya evindki yem qismind tqdim edir. Bu, lbtt, yen
kiik iqtisadi kpk yarada bilr, ancaq o, ox tez partlaya da bilr (bax:
. / Lragir.am, 08.07.2014).
Grndy kimi, rsmi rvann siyastinin saxta olduunu Ermnistann
znd d anlayanlar var. S.Sarkisyan Argentina rhbrliyin baqa n tklif
edrdi? sualn ermni ekspertlr verirlr. Cavab da maraqldr: faktiki olaraq
he n! Dorudan da, el bir ciddi iqtisadi potensial olmayan, tbii ehtiyatlar
kasad, enerji v nqliyyat layihlrindn tcrid edilmi bir lk uzaq mkandak
dvltlr n tklif ed bilr? Avropadan rvana gln tyyar reyslrind
Rusiyann miqrasiya kartlar paylanr yazan A.Badalyan, Sarkisyann tutuquu
kimi Kremlin taprqlarn tkrarladn ayrca vurulayr.
Ermnistan prezidenti uzaq Latn Amerikasnda uydurma soyqrm v
Gmrk ttifaqndan sz asa da, onlara el bir maraq gstrilmyib. Bunlarn
hr ikisi tbiidir. Dorudur, ermni ekspertlr soyqrm iddialarna haqq
qazandrrlar. Lakin onun bir nal olduunu hr ks bilir. S.Sarksiyan da tutarl
arqument gtir bilmir. O, Argentinann Clarin qzetin verdiyi msahibd
arxivlrin almas vzin, trklr glib yzminlri grsn, deyib (bax:
: ,
/ 1in.am, 10.07.2014). Lakin adamlarn bir yer
toplamas hadisnin ba verib-vermdiyin veriln tarixi qiymtlndirm ola
bilmz. Bu naldr, urlu blefdir.
227
Sarkisyan: knar gstrilr v sni mqsdlr arasnda

Avrasiya qtisadi ttifaq aspektind Ermnistann clbedici olacana
ekspertlr inanmrlar. nki n ortaq srhd var, n d rvann geosiyasi nfuzu.
Bu sbbdn S.Sarkisyann Gmrk ttifaq il bal syldiklri faktiki olaraq
Kremlin istdiklridir. Msl burasndadr ki, Rusiya Latn Amerikasnda
mvqeyini mhkmltmk n ciddi addmlar atr. O, AB, Fransa v inl
burada mbariz aparmal olur. Moskvan daha ox regional tkilatn lideri kimi
qbul edilmk maraqlandrr. A-nin sas dvlti qismind tqdim olunmaq bu
baxmdan uurlu seim ola bilr. S.Sarkisyan da mhz Kremlin bu imici n ns
etmy chd gstrir.
Bu faktlarn fonunda S.Sarkisyann n qdr aciz vziyytd olduu v rsvay
saxta oyun oynad ortaya xr. O, rhbri olduu lknin maraqlarndan faktiki
olaraq x ed, mstqil siyast apara bilmir. Knardan olan taprqlar yerin
yetirn siyastiy is reallqda he ks hrmt etmz. Latn Amerikasnda da
onunla mhz bel davrandlar.
Ermnistan gerkdn xarici siyastd tam iflasa uram lkdir. Onun he bir
qonusu il normal laqlri yoxdur. Grcstan Avropa ttifaqna (A) assosiativ
zv olduqdan sonra Ermnistanla iqtisadi mnasibtlr yenidn baxla bilcyini
bildirib. Tbilisi A-dn gmrksz gtiriln mallarn Gmrk ttifaqnn zv olan
Ermnistana hans rtlr daxilind veril bilcyi mslsinin aydn olmadn
vurulayb. Ermnilr bunu Grcstann xbrdarl kimi qiymtlndiriblr.
ranla laqlrd daha ar vziyyt yarana bilr. Rsmi Tehran Meridn enerji
xttinin kilmsinin iqtisadi baxmdan smrsiz olduunu bildirib. Naxvan yolu
is ermnilr baldr. Bel xr ki, rann Qrbl mnasibtlri normalladqda,
Tehran-rvan xttind grginlik yksl bilr. Rusiyann bu ixtilafn zlmsind
konkret rol oynaya bilcyi ehtimal azdr.
Ermnistann Trkiy v Azrbaycanla mnasibtlri mlumdur. Dalq
Qarabadan ial qounlar kilms, Ankara il Baknn rvanla mkdal
mmkn olmayacaq. Maraqldr ki, bunlarn fonunda AB Ermnistan trf
ial etdiyi 7 rayonu boaltmal olduunu bildirib. Bunun sbbi kimi kimlrins
regionda sava xara bilcyi gstrilir.
Tbii ki, shbtin hans dvltdn getdiyi aydndr. Ukrayna hadislri bir ox
thlkli mqamlardan xbr verir. Demli, Ermnistan faktiki olaraq regional v
qlobal miqyasda xarici siyasti tam iflas olmu lky evrilib. Cnubi Amerikada
bu dvlt kimlr yardm ed bilr? Tbii ki, he kim. Hanssa lknin rhbrini
228
qondarma soyqrm yubileyin dvt etmkl xarici siyasti xilas etmk

mmkn deyil.
Btn bunlar S.Sarkisyann uzaq Amerika qitsind qarlad etinaszln
sl sbblrini aydn gstrir. Forpost lknin basn baqa nec qarlamaq
olar? tin ki, ermni siyasti bundan lazmi drs gtrsn... Bunu tcrby
sasn demk olar. Ancaq, vvllr d olduu kimi, Ermnistann dvlt olaraq
bel davrandan gtrcyi fayda yen d qeyri-myyndir. Ermnilr szn
hqiqi mnasnda mstqil dvlt qura bilmdilr. ndi onlarn rhbrlrinin xarici
lklrin rhbrlrinin qbul otaqlarnn knc-bucanda mrglmsi, slind,
ermni dvltiliyinin iflas demkdir.
Bundan sonra Ermnistan nlr gzlyir? Bu haqda ermnilrin zlri
dnslr, daha yax olar. Ancaq Azrbaycann razi btvlyn brpa etmkd
daha israrl olacana bh yoxdur. Bir ne il vvl ermnilr zbt etdiklri
razilrin bir qarnn da qaytarlmasn mzakir etmk istmirdilr. ndi onlarn
Amerikadak aalar birbaa deyirlr: 7 rayondan xmalsan (bax:
. / Lragir.am, 09.07.2014). bhsiz, azad
edilck rayonlarn say artacaq. Azrbaycan rhbrliyinin taprqlarn yerin
yetirn diplomatiya v ordu buna qadirdir.
Newtimes.az
22 iyul 2014
5.13. Qrb-Rusiya qardurmasnda ks cbhlr

paralanm ermni diasporu
Mlumdur ki, son dvrlrd birqtbl dnya trfdarlar il oxqtbl dnya
formaladrmaa alan gclr arasnda geosiyasi, iqtisadi, ideoloji, mdni
sahlrd qardurma daha kskin v aq xarakter alb. Bu qardurmann sas
fiqurlar Qrb dnyasnda AB bada olmaqla Avroatlantik mkana daxil olan
dvltlr v tsisatlar, qar cbhd is Rusiyann daha fal grndy BRICS
lklri (Braziliya, Rusiya, Hindistan, in, CAR) v mvcud dnya nizam il
barmaq istmyn digr qvvlr dayanr. Bu ziddiyyt qar cbhlrd dayanan
lklrin vtndalarnn, ictimai qurumlarnn bir-birin mnasibtind d zn
gstrir.
Bu sbbdn d, kskinln Qrb-Rusiya qardurmas fonunda ermni
diasporunun Qrb v Rusiya qollarnn bir-birin mnasibti daha mrkkb
xarakter alb. Qeyd edk ki, ermni diasporunun maliyy v tkilatlq chtdn
229
n gcl qolu olan Qrbdki diasporu il n oxsayl qolu olan (txminn 2 milyon
ermnini hat edn) Rusiyadak diasporu arasnda illrdir ki, Ermnistann
siyasi, iqtisadi hyatna tsir etmk urunda rqabt gedir. halinin bir hisssinin
qrblm, Avropaya inteqrasiyan, digr hisssinin is mhafizkarl, Rusiya
il yaxn trfdal dstkldiyi Ermnistan cmiyyti bu trflr mnasibtd
paralanm durumdadr.
vvlc qeyd edk ki, dnyann mxtlif qitlrin splnmi 8-10 milyon
ermnini hat edn ermni diasporu byk qrupa - Qrb, Yaxn rq v postsovet mkan qollarna ayrlr. Diasporun bu qolunun hr birinin yerldiyi
mhitdn irli gln frqli dnyagr, dyrlri, mdniyyti mvcuddur. Bu
frqlr diaspor tkilatlarnn faliyytind, onlarn Ermnistanla mnasibtlrind
d zn aydn gstrir. lk baxda, onlarn hr birinin yalnz qondarma
soyqrmnn tandlmas, Azrbaycan razilrinin Ermnistan trfindn ialnn
legitimldirilmsi, Ermnistan dvltinin gclndirilmsi kimi ortaq mqsdlr
urunda aldn dnmk olar. Lakin msl ondadr ki, ermni diasporunun
ayr-ayr qollar bu mqsdlr, xsusn d, Ermnistann inkiafna nail olmaq
yollarn frqli grrlr.
Ermni diasporunun Avropa ttifaq lklri, AB, Kanada, Avstraliya, Yeni
Zelandiyada yaayan nmayndlri, xsusn d bu lklr qabaqcadan kn
ermnilrdn trynlr, yni gzn qrb mhitind aanlar z mdniyyti,
dnyagr, liberal dyrlri il Ermnistanda v post-sovet mkannda yaayan
ermnilrdn kskin frqlnirlr. Qrb ermnilrini Ermnistanda insan haqlar,
gender brabrliyi, demokratik azadlqlar kimi msllr daha ox narahat edir.
Onlar Ermnistann inkiafnn, masirlmsinin yolunu Qrb liberal dyrlrini
mnimsmsind grrlr. Bu is ox vaxt Ermnistandak mhafizkarlar v
ksr Rusiya ermnilri trfindn msbt qarlanmr.
Vziyyti daha da mrkkbldirn msl is ondan ibartdir ki, 1991-ci
ildn bu yana Qrbdki diaspor tkilatlar Ermnistann inkiafna 170 milyon
dollar hcmd yardm etslr d, bu lkd arzuladqlar ictimai, siyasi mhiti
formaladra bilmyiblr. Qrbdki ermni diasporunun Ermnistandak siyasi
mhiti dyidirmk chdi 2014-c il prezident sekilrind sln kaliforniyal
namizd Raffi Ovannesyan mdafi etmsi il zn aydn gstrdi. Lakin
sekilr he d diasporun istdiyi kimi yekunlamad.
Son zamanlar Ermnistan rhbrliyinin Rusiya meyilli siyasti daha da
drinldirmsi, Avropa ttifaq il assosiativ sazidn imtina edrk Gmrk
ttifaqna qoulmaq xttini tutmas diasporun Ermnistan zrind gedn ideoloji
rqabtini bir qdr d kskinldirib. Qrb lklrindn glrk Ermnistanda
gender brabrliyi, insan hquqlar sahsind faliyyt gstrn diaspor
230
ermnilrinin faliyytin dzmszlk artr. Buna nmun olaraq, 2014-c il

mayn 9-da Ermnistann mhafizkar blglrindn birind mit zorakl il
bal keiriln mhkm prosesind dyrlrin qardurmas zn daha qabarq
gstrib. Dinlmlrd itirak ednlr arasnda Ermni-Rus ttifaqnn lideri Robert
Aharonyan, elc d, rvanda yerln Qadnlar Mdafi Mrkzinin rhbri
amerikal Maro Matosyan v Qadnlarn Resurs Mrkzinin rhbri kanadal
Lara Aharonyan da olub. Proses zaman rusiyaynl fal Robert Aharonyan
qadnlara qar fiziki zorakl pislyn, Kanadadan v AB-dan olan qadn hquq
mdafiilrini Avropa dyrlrini tbli etmkd gnahlandrb. Kiinin z
hyat yoldana l qaldrmaa haqq olduunu deyn Aharonyan yerli adtlrdn
xbrsiz olan diaspor ermnilrini lkni trk etmy arb (Armenia: ProRussia Activists Attack Diaspora Members for Promoting European Values /
eurasia.net, 28.05.2014).
Grndy kimi, ermni diasporunun bzi nmayndlrinin Ermnistanda
Qrb dnc trzini yaymaq chdlri mhafizkarlarn, Avropaya inteqrasiya
leyhdarlarnn tnqidlri, tzyiqlri il zlir. Aharonyann timsalnda diaspor
ermnilrin qar ynln hdlr Ermnistan rhbrliyinin kskin reaksiya
vermmsi bu msld hkumtin d marann olmas bard ehtimallar
yaradr. nki qrbynl qurumlar insan haqlar pozuntularna gr, ilk nvbd,
Ermnistan hakimiyytini gnahlandrrlar.
Maraqldr ki, Rusiya ynl ermnilrin addmlar bu lknin bzi siyasi
dairlrinin mvqeyi il uyunluq tkil edir. Mlumatlara gr, Rusiyann
Ermnistandak sfiri van Volnkin builki msahiblrinin birind rsmi rvan
Qrbdn maliyyln QHT-lri neytralladrmaa arb, bunu onlarn iki lk
mnasibtlrin ngl olmas il izah edib (Armenia: Pro-Russia Activists Attack
Diaspora Members for Promoting European Values / eurasia.net, 28.05.2014).
Ermnistandak toqquman yalnz, mdni v ideoloji frqlrl izah etmk
doru olmazd. Burada, bhsiz, maddi, korporativ maraqlar da z szn deyir.
Bu rqabt sasn, Ermnistandak oliqarxlar il Qrb diasporundan olan i
adamlar arasnda zn gstrir. Bu toqquma nticsind Qrbdn, o cmldn
AB-dan olan ermni biznesmenlr Ermnistandan sxdrlaraq qovulublar.
Lakin lk iqtisadiyyatnn xarici yatrmlara ehtiyac var. Bu sbbdn d, ABn Ermnistandak sfiri Con Heffern hazrda AB-dak ermni i adamlarn
Ermnistana srmay qoymaa hvslndirmy alr ( :
/ lragir.am, 17.07.2014).
Lakin ermni ekspertlr iddia edirlr ki, Rusiya amilinin d tsiri il Rusiyadak
ermni diasporu Qrbdki diaspor il mqayisd Ermnistanda daha ox
stnly malikdir ( /
231
ru.1in.am, 26.07.2014). lbtt ki, bu vziyyt Ermnistann inkiafna byk

xrclr ayran, lobbiilik faliyyti gstrn Qrbdki diasporu raz sala bilmz.
Dnmk olar ki, hazrk Qrb-Rusiya qardurmas fonunda ermnilrin ciddichdl gizli saxlamaa ald diaspora daxili ideoloji ziddiyytlr v Ermnistana
tsir urunda mbariz bundan sonra daha da kskinlck.
Hlya Mmmdli
21 avqust 2014
232
QEYD N
QEYD N
235
MASR BEYNLXALQ
MNASBTLR SSTEM:
BAKI 2014

Müasir Beynəlxalq Münasibətlər Sistemi: Newtimes - Az-In Baxış Bucağı

Uploaded by

Document Information

Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Description:

Copyright:

Available Formats

Müasir Beynəlxalq Münasibətlər Sistemi: Newtimes - Az-In Baxış Bucağı

Original Title:

Uploaded by

Description:

Copyright:

Available Formats

MASR BEYNLXALQ

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM:

Geosiyastd dyiiklik geosiyasi arlq mrkzinin

1. XXI sr: yeni xarici siyast v diplomatiyaya doru (Leyla Mmmdliyeva)

II Masir dnya nizam byk dvltlrin siyasi xttlri

1. Beynlxalq bhranlar v ya kimlr nec qazanr? (Turab Qurbanov)

Dnya thlk qarsnda: AB-n qrmz xtti haradan keir?

III Sivilizasiyalar v dinlraras mnasibtlr: dialoq, yoxsa qardurma? 103

IV Avropa geosiyasi seim qarsnda

Avropa ttifaq: geosiyasi iddialar v xarici siyastin problemlri

V Cnub Qafqaz: dnm nqtsin doru

1. Cnub Qafqaz: yeni geosiyasi balansn lamtlri (Newtimes.az)

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

Magazine, Central Asia and the Caucasus, Uluslararas Hukuk ve Politika,

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

dvltlr ttbiq ediln iqtisadi sanksiyalar mvzularna xsusi diqqt yetirilir, bu

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

xarakter dayan Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisinin hlli

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

1.1. XXI sr: yeni xarici siyast v diplomatiyaya doru

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

geosiyastd bir-biri il toqquan maraqlarn mbarizsi kskinlmi olur.

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

Mslnin mahiyyti ondan ibartdir ki, informasiyann byk rol oynad

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

1.2. Asiya: byk mkdalq ehtiyac v mvcud

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

Mtxssislr hmin kontekstd bir sra faktorlara diqqt kirlr. Sinqapur

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

qlobal proqramlarn hyata keirilmsi gzlnilir. Onlarn srasnda Uzaq rqd

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

1.3. Rusiya-in-ran buca: beynlxalq

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

yann blgdki nfuzunu da thlky atr. Orta Asiyann enerji nhnglrinin

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

1.4. in Yaxn rqd: sssiz v tmkinli siyast

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

ziddiyytlidir. Msln, Rusiya Elmlr Akademiyasnn AB v Kanada nstitutunun

1.5. Trkiy: xarici siyastin istiqamtind dyiikliklr

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

Mstqil siyast: Ankara irad nmayi etdirir

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

miqyasda faliyyt balamasndan gedir. Hmin aspektd onun Qafqaz v Rusiya

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

1.6. Mrkzi Asiya: orada yeni Ukrayna varm?

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

1.7. Asiyaya qayd strategiyas: Obamann nvbti addm

MASR BEYNLXALQ MNASBTLR SSTEM: NEWTIMES.AZ-IN BAXI BUCAI

Bu lklr tsadfn seilmyib onlarn hr birinin regional v qlobal