704

Wydawnictwo WAM, 2007

Redakcja
ks. Arkadiusz Baron
Projekt okadki
Andrzej Sochacki
ISBN 978-83-7318-912-6

WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 31-501 Krakw
tel. 012 62 93 200 fax 012 429 50 03
e-mail: wam@wydawnictwowam.pl
DZIA HANDLOWY
tel. 012 62 93 254, 012 62 93 255, 012 62 93 256
fax 012 430 32 10
e-mail: handel@wydawnictwowam.pl
Zapraszamy do naszej
KSIGARNI INTERNETOWEJ
http://WydawnictwoWAM.pl
tel. 012 62 93 260 012 62 93 261
Drukarnia Wydawnictwa WAM
ul. Kopernika 26 31-501 Krakw

1367

BIBLIOGRAFIA

Spis treci

SKRTY ........................................................................................................... 705

Rozdzia VII. W. BARTOMIEJ
(przek. i oprac. ks. M. Starowieyski) ........................................ 711
1. Wstp oglny ........................................................................................... 711
2. aciskie Mczestwo w. Bartomieja (Ps. Abdiasz ks. 8[8]) ............... 716
3. Skrt Mczestwa witych Bartomieja i Judy, Apostow Chrystusa .. 727
a. Wstp .................................................................................................. 727
b. Mczestwa witych Bartomieja i Judy, Apostow Chrystusa ...... 727
4. Etiopskie Przepowiadanie Bartomieja w miecie Oazy i Mczestwo
Bartomieja (omwienie) ......................................................................... 734
Rozdzia VIII. W. FILIP APOSTO
1. Wstp oglny (ks. M. Starowieyski) ........................................................ 737
2. Greckie Dzieje Apostoa Filipa (przek. i oprac. J. Kozowski) .............. 744
3. aciskie Mczestwo w. Filipa (3[12] ksiga Ps. Abdiasza)
(przek. i oprac. ks. M. Starowieyski) ...................................................... 831
a. Wstp .................................................................................................. 831
b. Mczestwo w. Apostoa Filipa ........................................................ 831
Rozdzia IX. W. JAKUB MNIEJSZY, BRAT PASKI
(ks. M. Starowieyski) .................................................................. 835
1. Wstp oglny ........................................................................................... 835
2. Mczestwo Jakuba, Brata Paskiego (Ps. Abdiasz 2[6]) ....................... 838
Rozdzia X. W. JAKUB WIKSZY
(przek. i oprac. ks. M. Starowieyski) ........................................... 843
1. Wstp ....................................................................................................... 844
2. ycie i mka ............................................................................................. 849
a. aciska Legenda Maior .................................................................... 849
b. Greckie Dzieje w. Jakuba .................................................................. 858
c. Omwienie etiopskich Dziejw i Mczestwa w. Jakuba ................ 863
3. Legenda hiszpaska ................................................................................. 865
a. Legenda o powstaniu sanktuarium Sancta Maria de Pilari
w Saragossie ........................................................................................... 865
b. aciska translacja (poszerzony List Papiea Leona) ........................ 868
c. Ormiaska Historia Jakuba Apostoa ................................................. 870
d. Ormiaska Historia Jakuba i Jana ...................................................... 876

1368

BIBLIOGRAFIA

Rozdzia XI. JUDASZ ...................................................................................... 879

I. Wstp oglny (ks. Marek Starowieyski) ........................................................ 880
II. Ewangelia Judasza (wstp ks. A. Tondera,
przekad i opracowanie ks. W. Myszor) ........................................................ 887
a. Wstp .................................................................................................. 887
b. Ewangelia Judasza .............................................................................. 895
III. Teksy o Judaszu zaczerpnite z apokryfw i innych utworw
(opracowanie ks. M. Starowieyski) .............................................................. 907
1. Narodziny i historia Judasza wedug Zotej Legendy,
Jakuba de Voragine .................................................................................. 907
2. Dziecistwo Judasza wedle Ewangelii dziecistwa arabskiej .................910
3. Z ycia Judasza ........................................................................................ 911
a. Sowa Judasza u w. Ireneusza ( 202) ............................................... 911
b. Judasz w czasie cudownego rozmnoenia chleba,
wedug fragmentw koptyjskich ........................................................ 911
4. Judasz w czasie mki Zbawiciela ............................................................. 912
a. Rola ony Judasza w jego zdradzie .................................................... 912
b. Zdrada Judasza i syn Jzefa z Arymatei wedug koptyjskiej Ksigi
zmartwychwstania Jezusa Chrystusa przez Bartomieja .................... 913
c. Dzieje trzydziestu srebrnikw streszczenie z dziea Jana
z Hildesheim, Historia trium Regum (XV w.) ................................ 913
d. mier Judasza wedug greckiej Ewangelii Nikodema ...................... 914
e. mier Judasza wedug rkopisu aciskiego z XIV w. ..................... 915
f. Judasz wedug Opowiadania Jzefa z Arymatei .................................916
g. Judasz wedug etiopskiego Mczestwa Piata .................................. 918
h. Judasz wedug muzumaskiej Ewangelii Barnaby ...........................918
i. Dzieje zdrady Judasza wedle etiopskiej Ksigi koguta ....................... 924
j. mier Judasza wedug Papiasza ........................................................ 931
5. Losy Judasza po mierci .......................................................................... 932
a. Judasz wedug koptyjskich Dziejw Andrzeja i Pawa
(streszczenie) ...................................................................................... 932
b. Judasz wedug koptyjskiej Ksigi zmartwychwstania Jezusa
Chrystusa przez Bartomieja .............................................................. 933
c. Judasz wedug aciskiej eglugi w. Brendana Opata (IX w.) .......... 935
Rozdzia XII. W. MACIEJ (ks. M. Starowieyski)
1. Wstp oglny ........................................................................................... 939
2. Arabska Modlitwa Maryi Dziewicy w Batr'os ......................................... 941
a. Wstp .................................................................................................. 941
b. Modlitwa Maryi Dziewicy w Batr'os ................................................. 942
Rozdzia XIII. W. MATEUSZ (przek. i oprac. ks. M. Starowieyski)
1. Wstp oglny ........................................................................................... 957

BIBLIOGRAFIA

1369

2. Greckie Mczestwo w. Mateusza Apostoa .......................................... 963

a. Wstp .................................................................................................. 963
b. Mczestwo w. Mateusza Apostoa .................................................. 963
3. aciskie Mczestwo Apostoa w. Mateusza (9[7] ks. Ps. Abdiasza) 975
a. Wstp .................................................................................................. 975
b. Mczestwo Apostoa w. Mateusza .................................................. 976
4. Omwienie Etiopskich Dziejw w. Mateusza ........................................ 990
a. Dzieje Mateusza w miecie Kahnat .................................................... 990
b. Mczestwo w. Mateusza w Partii .................................................... 991
Rozdzia XIV. W. SZYMON I JUDA-TADEUSZ
A. W. SZYMON I JUDA TADEUSZ .......................................................... 993
1. Wstp oglny (ks. M. Starowieyski) ........................................................ 993
2. aciskie Mczestwo Szymona i Judy (wstp, oprac., przek.
ks. M. Starowieyski) .................................................................................... 998
a. Wstp .................................................................................................. 998
b. Mczestwo w. Apostow Szymona Kananejczyka i Judy ............. 999
B. W. SZYMON APOSTO .........................................................................1013
1. Etiopskie Nauczanie i Mczestwo w. Szymona
(przek. W. Witakowski, wstp i oprac. ks. M. Starowieyski) ...............1013
a. Wstp ................................................................................................1013
b. Nauczanie i Mczestwo w. Szymona ............................................ 1014
2. Koptyjska legenda o Szymonie i Teonoe (przek. i oprac.
ks. W. Myszor) .......................................................................................1019
a. Wstp ................................................................................................1019
b. [Dnia] 8 [miesica] Epep. Jesus. Chrystus .......................................1022
C. W. JUDA-TADEUSZ APOSTO I LEGENDA EDESKA .....................1033
1. Wstp oglny: Legenda Edeska w. Tadeusz Aposto
(ks. M. Starowieyski) ............................................................................. 1033
2. wiadectwo Euzebiusza z Cezarei ( 339) (przek. bp A. Lisiecki,
oprac. ks. M. Starowieyski) .................................................................... 1038
a. Wstp ................................................................................................1038
b. Tekst Korespondencji wedug Euzebiusza .......................................1039
3. Nauka Addaja (wstp ks. M. Starowieyski, przek. W. Witakowski,
oprac. ci sami autorzy) ...........................................................................1043
a. Wstp ................................................................................................1043
b. Nauka Addaja ................................................................................... 1044
4. Greckie Dzieje w. Tadeusza (przek. i oprac. ks. M. Starowieyski) ..... 1075
a. Wstp ................................................................................................1075
b. Dzieje witego Apostoa Tadeusza, jednego z Dwunastu .............. 1076
5. Grecki List Abgara (przek. i oprac. ks. M. Starowieyski) .................... 1082
a. Wstp ................................................................................................1082
b. List Abgara, toparchy Edessy ........................................................... 1082
6. Armeskie Dzieje w. Tadeusza (omw. ks. M. Starowieyski) .............1087

1370

BIBLIOGRAFIA

Rozdzia XV. UTWORY DOTYCZCE EWANGELISTW

1. w. Mateusz ...........................................................................................1091
2. w. Marek Ewangelista (przek., oprac. ks. M. Starowieyski) .............. 1091
a. Wstp ................................................................................................1091
b. Mczestwo w. Apostoa i Ewangelisty Marka w Aleksandrii ......1095
3. w. ukasz ............................................................................................. 1101
a. Wstp (ks. M. Starowieyski) ............................................................ 1101
b. Mczestwo witego ukasza Ewangelisty
(przek. W. Witakowski, oprac. ks. M. Starowieyski) .......................... 1104
4. w. Jan Ewangelista ............................................................................... 1109
Rozdzia XVI. UTWORY DOTYCZCE UCZNIW
PASKICH I APOSTOLSKICH ........................................... 1111
1. w. Akwila (przek. i oprac. ks. R. Rumianek) ...................................... 1111
1. Wstp ................................................................................................ 1111
2. Dzieje i mczestwo w. Akwili ...................................................... 1112
2. w. Barnaba (przek. i oprac. ks. M. Starowieyski) ............................... 1120
1. Wstp ................................................................................................ 1120
2. Wdrwki i Mczestwo witego Barnaby Apostoa ..................... 1130
3. Aleksander Mnich, Panegiryk w. Barnaby (streszczenie)
(oprac. ks. M. Starowieyski) ............................................................. 1138
3. w. Szczepan .......................................................................................... 1141
1.Wstp (ks. A. Strus, SDB ) .............................................................. 1141
2. Mczestwo witego Szczepana rkps ambrozjaski
(przek. i oprac. J. Kozowski) .......................................................... 1147
3. Mczestwo w. Szczepana rkps eskurialski
(przek. i oprac. J. Kozowski) .......................................................... 1154
4. Dzieje narodzenia i wychowania w. Szczepana
(ks. M. Starowieyski) ....................................................................... 1162
a. Wstp ................................................................................................ 1162
b. Dzieje narodzenia i wychowania w. Szczepana .............................. 1163
5. Dodatek: Lucjan z Kaphargamala, Objawienie w. Szczepana
(wersja A) (przek. D. Kosior, oprac. ks. M. Starowieyski) ............. 1167
Wstp ................................................................................................... 1167
Objawienie witego Szczepana .......................................................... 1168
4. w. Tymoteusz (przek. O. Jurewicz; oprac.) (ks. M. Starowieyski) ..... 1173
1. Wstp ................................................................................................ 1173
2. Mczestwo Tymoteusza Apostoa .................................................. 1174
a. Streszczenie (oprac. ks. M. Starowieyski) .................................. 1174
b. Streszczenie Focjusza, Biblioteka, Kodeks 254,
(przek. O. Jurewicz) .................................................................. 1175
5. w. Tytus ................................................................................................ 1177
1. Wstp (ks. M. Starowieyski) ............................................................ 1177
2. Legenda Kreteska witego Tytusa (ks. R. Zawadzki) .................. 1179

BIBLIOGRAFIA

1371

Rozdzia XVII. Dziea oglne o Apostoach i uczniach apostolskich ............ 1185

1. ywoty i spisy Apostow (przek. i oprac. ks. M. Starowieyski) ......... 1185
1. Wstp ................................................................................................ 1185
2. Imiona Apostow ............................................................................ 1191
a. Imiona dwunastu Apostow, gdzie gosili ewangeli
Chrystusa i jak umarli (Ps. Epifaniusz) .......................................... 1191
b. O siedemdziesiciu Apostoach .................................................. 1196
c. Dodatek, Miejsca biskupstwa Siedemdziesiciu ........................1204
3. Brewiarz Apostow .........................................................................1206
4. Imiona dwunastu Apostow i ich rodzicw ....................................1208
5. O chrzcie witych Apostow i Bogarodzicy .................................1209
6. W sprawie Apostow, ktrzy byli onaci, a ktrzy nimi nie byli ...1210
7. Wiadomoci o miejscach [pochowania] witych Apostow ......... 1211
8. Imiona biskupw konsekrowanych przez Apostow
(z Konstytucji apostolskich) .............................................................1212
9. Kamienie symbole Apostow ......................................................1213
10. Wiersz o Apostoach ......................................................................1214
11. Apostoowie autorzy Skadu Apostolskiego ...............................1214
a. Wedug w. Pirmina (VIII w.) ..................................................... 1214
b. Z Sakramentarza Gallikaskiego (VII w.) ..................................1215
c. Apostoowie i Prorocy ................................................................1216
12. Spisy Apostow z Psaterza manichejskiego ................................ 1217
a. Z Psalmu Heraklidesa 5: Do dziewic ..........................................1217
b. Z Psalmu Heraklidesa 6 .............................................................. 1218
2. Nauka Apostow (NAp) (przek. i oprac. W. Witakowski) ..................1220
1. Wstp ................................................................................................1220
2. Nauka Apostow ............................................................................. 1221
Bibliografia ......................................................................................................1231
Indeks biblijny .................................................................................................1305
Indeks imion ....................................................................................................1331
Indeks geograficzny ......................................................................................... 1359

711

Rozdzia VII
W. BARTOMIEJ
(przekad i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

1. Wstp oglny (s. 711); 2. Dzieje w. Bartomieja, Ps. Abdiasza, VIII (s. 716);
3. Armeskie Mczestwo w. Bartomieja (s. 727); 4. Etiopskie Przepowiadanie
Bartomieja w miecie Oazy oraz Mczestwo Bartomieja (omwienie)1 (s. 734).

1. Wstp oglny
YCIE: W NOWYM TESTAMENCIE I W APOKRYFACH. Posta Apostoa Bartomieja wystpuje w tylko spisach Apostow zawartych w Ewangeliach
synoptycznych (Mt 10, 3; Mk 3, 18; k 6, 14) oraz w Dziejach Apostolskich (Dz 1,
13)2, z ktrych nie mona wywnioskowa nic poza tym, e by on Apostoem i e
mia jakie blisze zwizki z Filipem ich imiona wystpuj razem. W Ewangelii
w. Jana nie wystpuje posta Bartomieja, dwukrotnie natomiast spotykamy si,
rwnie obok Filipa, z postaci Natanaela: w J 1, 45-50 znajduje si tajemniczy
i pikny opis powoania Natanaela po Andrzeju, Piotrze (Szymonie) i Filipie; spotykamy go jeszcze raz po zmartwychwstaniu Chrystusa (J 21, 2) tu dowiadujemy
si, e pochodzi z Kany, a to powodowao utosamianie z Szymonem Kananejczykiem.
Powstaje wic problem: byy to dwie postaci czy jedna. Najstarsze utosamienie ich znajdujemy w tzw. Ewangelii Bartomieja: wizja aniow jak ma Aposto

O Bartomieju ponadto we Wstpie, ANT 2/1: M.Wojciechowski w biblistyce wspczesnej; ks. J. Miazek w liturgii; ks. M. Janocha w ikonografii oraz por. Szczepan i ANT
1/2, 752-776 (teksty przypisywane Bartomiejowi).
2
Por. Bosak 57n; 311n.
1

712

Rozdz. VII. W. BARTOMIEJ

wskazuje na to, e autor myli o powoaniu Natanaela3. W IX wieku utosamia ich

Iszodad z Merw (ok. 850)4. Natomiast w. Augustyn (430)5 a za nim w. Grzegorz Wielki (604)6 oraz List Apostow7 mwi o dwch postaciach. Dzisiaj na
og przyjmuje si identyfikacj obydwu postaci.
Apokryfy przynosz nam jeszcze jeden problem zwizany z Bartomiejem:
czy by on jednym z Siedemdziesiciu, jak podaj armeskie Dzieje Filipa w tym
przypadku czony jest z Filipem, czy te jest jednym z Dwunastu, i wtedy raczej
jest wizany z Mateuszem (Euzebiusz, tradycja armeska), Tomaszem lub Jud8.
Legenda redniowieczna utosamia Natanaela ze w. Szczepanem i mwi o porwaniu maego Natanaela-Szczepana przez szatana9. W Ewangelii dziecistwa arabskiej znajdujmy opis cudownie uzdrowionego Bartomieja: matka zaniosa go do
Maryi, ta woya do eczka Jezusa i Bartomiej zosta uzdrowiony10. Ksiga
zmartwychwstania Jezusa twierdzi, e Bartomiej by ogrodnikiem11.
Ps. Abdiasz tak charakteryzuje posta Bartomieja: Ma on wosy czarne i kdzierzawe. Skr ma bia, oczy wielkie, nos rwny i prosty, oczy przykryte opadajcymi wosami, szerok brod majc kilka siwych wosw, jest wzrostu redniego
nie mona powiedzie, aby by niski lub wysoki. Nosi krtk tunik bez rkaww,
obrbion purpur. Nakada na siebie paszcz biay majcy na swoich ramionach
drogie purpurowe kamienie. Od dwudziestu szeciu lat nie brudz si jego szaty.
Podobnie i jego sanday, majce szerokie rzemienie, od dwudziestu piciu lat si
nie starzej. Sto razy we dnie modli si i sto razy w nocy, do Boga upadszy na
kolana. Gos jego jest gwatowny jak trba. Wraz z nim chodz anioowie Boy,
ktrzy nie pozwalaj mu si zmczy ani akn. Oblicze jego si nie zmienia, zawsze jest taki sam: w kadej chwili jest pogodny i radosny, wszystko przewiduje,
wszystko wie, mwi jzykami wszystkich narodw i rozumie je12.
Tradycja przypisuje Bartomiejowi zdania, ktre wiadczy mog, e by on
uwaany za tego, ktry posiada tradycj tajemn. U Ps. Dionizego Areopagity
(VI w.) znajdujemy zdanie przypisane Bartomiejowi wraz z komentarzem Dionizego: wity Bartomiej powiedzia, e teologia jest wielka i maa, a Ewangelia
Mona to wnioskowa z roli, jak zajmuj anioowie w ZapB 1, 6. 21. 23 i w Ksidze
Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa przez Bartomieja Apostoa, ANT 1/2, 757n.
4
O nim por. SWPW 95.
5
In Ioannem 1, 47, PL. 35, 1445.
6
Moralia in Hiob 31, 24, PL. 76, 693.
7
2, 13, w: ANT 3, 28.
8
Por. niej: Mczestwo Bartomieja. W tradycji armeskiej, CCAp 4, 448, ale rwnoczenie, w innych tekstach armeskich uwaany jest za Apostoa.
9
Por. niej.
10
Ewangelia dziecistwa arabska 30, ANT 1/1, 419.
11
17, 3: Czy ten nie jest Bartomiejem-Italczykiem, ogrodnikiem, handlarzem jarzyn?
Czy nie jest to ten, ktry przebywa w ogrodzie Hierokratesa, urzdnika w naszym miecie
[Jerozolimie], w: LEvangile de Barthlemy, J. D. Kaestli, P. Cherix, Turnhout 1993, 219.
12
8, 2, poniej MBart 4.
3

1. WSTP OGLNY

713

jest obszerna i rozlega, a jednoczenie zwiza. Wydaje mi si, e on to w sposb

cudowny zrozumia, e dobroczynna przyczyna wszystkiego jest zarazem wielosowna, i oszczdna w sowach, i obywa si bez sw, poniewa nie posiada w sobie ani
mowy, ani mylenia13. Natomiast pisarz Stefan Barsudaili (ok. 550) przypisuje mu
inne jeszcze zdanie: Uwielbiam tajemniczy krzy cierpienia i znam go, poniewa
on jest pierwsz czci domu Boego14.
Bartomiejowi przypisuje si nastpujce tereny pracy:
Indie: jest to jednak pojcie nieostre: mog to by Indie jako takie15; Etiopia i okolice16 oraz Arabia Felix17. W Indiach poprzedzi go wedle Euzebiusza, w. Mateusz.
Azja Mniejsza: Frygia i Likaonia tu mia dziaa wsplnie z Filipem18, Pont
i Bosfor tu mia dziaa wsplnie z Andrzejem.
Partia, Mezopotamia i Armenia: gdzie mia ponie mier. Opowiadanie o misji w. Bartomieja w Armenii czy si z legend o w. Tadeuszu, pierwszym ewangelizatorze Armenii, ktrego zmieni Bartomiej. W Armenii mia ponie mier
w Albanopolis (Urbanopolis). Ta legenda, ktrej pierwsze lady znajdujemy w Breviarium Apostolorum19, u Ps. Epifaniusza (VIII w.)20 i u Mojesza z Chorem (VIII
w.)21 rozwija si w X w. z racji politycznych. Take rodzaj mierci Bartomieja jest
niepewny: mia umrze ukrzyowany, city22, obdarty ze skry (to pojcie jest
popularne w krgu kultury zachodniej, std te w ikonografii jest przedstawiany
z noem), zatuczony kijami, utopiony.
Jego relikwie mia przewie Maruta z Majferkat (Martyropolis) do swojej stolicy biskup na przeomie IV/V wieku: odkrycie przez niego relikwii Bartomieja opisuje tekst armeski23; nastpnie przeniesiono je do Darae w Mezopotamii lud do Asianopolis z Frygii za cesarza Anastazego I; ok. 580 spotykamy je na wyspach Liparyskich, skd wobec niebezpieczestwa piratw arabskich przewieziono do Benewentu (ok. 883) a stamtd na rozkaz cesarza Ottona III w 983 r. do Rzymu, do kocioa na
Isola Tiberina (w kociele, ktry zosta zbudowany do przyjcia zwok w. Wojciecha), cho wedle tradycji benewenckiej zwoki miay zosta w tym miecie24.
Teologia mistyczna 3, t. M. Dzielska, Krakw 1997, 164.
The Book of Holy Hierotheos 2, 21, wyd. F. S. Marsh, London 1927, 42 i 47.
15
Euzebiusz z Cezarei, HE 5, 10, 3.
16
Sokrates, HE 1, 19, PG 67, 125; Rufin, HE 21, 478.
17
Ps. Hieronim, PL. 33, 722.
18
Akta Filipa; Ps. Jan Chryzostom, PG 59, 495.
19
Por. ANT 2, 2, 1207.
20
Por. ANT 2/2, 1192.
21
Moses Khorenatsi, History of Armenia, London 1978, 175. O Mojeszu por. SWPW
155.
22
Tak martyrologia (PL 110, 1164; PL 123, 185; PL 124, 394).
23
Por. CCAp 4, 524-530.
24
Opisy tych nie zawsze wyjanionych wdrwek podaj: Grzegorz z Tours (De gloria
martyrum 33, PL 71, 734); Teodor Studyta (Oratio 10, PG 99, 880nn) i Nicetas z Paflagonii
(Oratio 10, PG 105, 213-217).
13
14

714

Rozdz. VII. W. BARTOMIEJ

APOKRYFY POD IMIENIEM BARTOMIEJA. Tradycja apokryficzna Bartomieja jest raczej uboga i stosunkowo nowa. Mona je podzieli na utwory typu
ewangelijnego i Dziejw Apostolskich.
Naley jednak zacz od sw przypisywanych Bartomiejowi. Wedle Epifaniusza mnicha mia on mwi o testamencie Maryi. Sowa Bartomieja przytaczaj
rwnie Recognitiones25.
Do pierwszych naley tajemnicza i trudna do zidentyfikowania Ewangelia Bartomieja, by moe idzie tu o Zapytania Bartomieja (III/IV w.) i Ksig zmartwychwstania Jezusa Chrystusa przez Bartomieja (V/VI?) zachowan fragmentarycznie. Jeli idzie o apokryfy zwizane z Bartomiejem, to tzw. Ewangeli Bartomieja omwilimy ju w I tomie ANT26. By moe wspomniane ju sowa Bartomieja
pochodz z tej Ewangelii.
Jeli idzie o apokryficzne Dzieje Apostolskie mamy kilka utworw, zazwyczaj
pniejszych.
Podstawowym jest tekst zachowany u Ps. Abdiasza (VIII ksiga), ktrego orygina jest prawdopodobnie aciski, a tekst grecki jest tylko przekadem. Tekst ten
wydano krytycznie w LB podajc tekst rny od zawartego w wydaniach Ps. Abdiasza. Istnieje tekst grecki, ktry dotd pozostaje nie wydany. Fragment tekstu
greckiego zawarty w Dziejach Bartomieja i Barnaby nie przynosi adnych ciekawych elementw.
Dziwny pny apokryf aciski zawiera histori narodzin w. Szczepana, ktrego identyfikuje z Natanaelem; posiadamy kilka wersji tego apokryfu, ktre omawia o. B. de Gaiffier, por. Bibliografia. Przekad tego mao znanego tekstu, ktry
odegra swoj rol w ikonografii, podajemy w rozdziale o w. Szczepanie.
Posiadamy grup apokryfw armeskich, niezwizanych z tekstem Ps. Abdiasza. Mona je podzieli na dwie grupy: Mczestwo i teksty od niego pochodne
(streszczenie i tekst w synaksarium armeskim obydwa do rne jednak od tekstu
podstawowego) oraz opis translacji: teksty te posiadamy w przekadzie francuskim
(por. Bibliografia).
Mczestwo opowiada o przybyciu Bartomieja wraz z Tomaszem do miasta
Edemu, gdzie znajdowao si rdo cudownie tryskajce, ktremu mieszkacy
oddawali hod obsceniczny; Bartomiej sprawia, e rdeko ustaje, sprawia natomiast, e wytrysno rdo zdrowej wody w innej czci miasta. Bartomiej tam
naucza, chrzci. Nastpnie udaje si do kraju Elamitw, gdzie uzdrawia syna krla
Andronika; ustanawia tam Koci; nastpnie udaje si do kraju Persw, Medw
i Elamitw, gdzie gosi Ewangeli. Tomasz zaprasza go do Armenii, gdzie zastpuje Apostoa Tadeusza (jednego z Siedemdziesiciu lub spord siedmiu diakonw)
spotyka tam Jud. Poniewa nawrci crk krla, ten kae go zabi.
Grupa apokryfw zachowanych po koptyjsku, arabsku i etiopsku zawiera opis
dziaalnoci w. Bartomieja w Oazach, Dzieje Bartomieja i Andrzeja oraz M25
26

Vita Beatae Virginis 25, PG 120, 214. Ponadto PG 2, 727n; Recognitiones 1, 59, 2.
ANT 1/2, 753-776.

1. WSTP OGLNY

715

czestwo. Teksty te nie maj nic wsplnego z tekstami greckimi i armeskimi.

Nauczanie w Oazach opowiada, jak Bartomiej wyrusza z Piotrem Apostoem, ktry
go sprzedaje do miasta Oaz i opuszcza go; Bartomiej dodaje siy zemdlaym wielbdom, uzdrawia lepego, pracuje w winnicy, ale po pracy naucza, wskrzesza waciciela winnicy ukszonego przez wa, ktry buduje koci; Bartomiej organizuje Koci w Oazach. Mczestwo opowiada, jak Bartomiej doprowadza do separacji ony krla, ktry oburzony skazuje go na mier wkadaj go do worka
i topi w morzu.
Te wszystkie utwory i inne pisma hagiograficzne figurujce pod imieniem Bartomieja podaj Biblioteki hagiograficzne Bollandystw27.

BHG 227-232f oraz Auctaria, BHL 1001-1014 oraz Novum Supplementum, BHO
152-160.
27

716

2. aciskie Mczestwo w. Bartomieja

(Ps. Abdias, ks. 8[8], MBart)28
I. WITYNIE PORTRET APOSTOA. WSTP. 1. Historycy twierdz, e Indie skadaj si z trzech czci: pierwsza to Indie rozcigajce si
w Kierunku Etiopii, druga w kierunku Medw, trzecia jest na ich kocu; z jednej bowiem strony dosiga kraju ciemnoci, z drugiej morza
Oceanu29.
NIEPOKJ W WITYNI ASZTARTA. 2. Do tych wanie Indii przyby Bartomiej Aposto. Wszed on do wityni, w ktrej znajdowa si posg
bogini Asztarte30 i przebywa w niej jako pielgrzym. W tym za posgu
mieszka szatan, ktry mwi, e leczy choroby, ale tylko tych, ktrym bez
wtpienia sam zaszkodzi. Byli zaiste bez Boga prawdziwego owi ludzie,
wic z koniecznoci igra z nimi ten faszywy boek. Nieprawdziwi bowiem bogowie tak zwodz tych, ktrzy nie znaj prawdziwego Boga: najpierw zsyaj na nich ble, choroby, nieszczcia, niebezpieczestwa, a nastpnie dawali odpowied, aby im skadali ofiary; i w ten sposb s jakby
przez nich uzdrawiani; gupcy wic uwaali, e on uzdrawia; oni za wspomagaj nie leczc, lecz tylko przestaj szkodzi, gdy za oni przestaj szkodzi uwaaj, e zostali uzdrowieni.
28
Tekst niniejszy jest wydany krytycznie w LB 2/1, 128-150 wraz z przekadem greckim; orygina tekstu jest aciski. Tekst tu podany stanowi modyfikowany tekst zawarty
w Dwunastu 403-417. Tytuy podkrelone pochodz z oryginalnego tekstu aciskiego i wzite s z EAC 2, podobnie jak numery rozdziaw.
29
Indie pojcie do nieostre, dotyczce ziem Azji, jak i Afryki. Pierwsze Indie to
prawdopodobnie Arabia poudniowa (Arabia Felix), drugie to jaka prowincja Persji, trzecie
to terytorium wspczesnych Indii poudniowych. Autor zaczyna podobnie jak Cezar Commentarii de bello Gallico!
30
Bogini fenicka, cytowana w ST, np. Sdz 2, 13; 10, 6, itd., ktra tu staje si bogiem
Asztartem!

2. ACISKIE MCZESTWO W. BARTOMIEJA

717

3. Stao si, gdy wity Bartomiej tam przebywa, e Asztarte nie mg

da adnej odpowiedzi ani te uleczy nikogo, komu uprzednio zaszkodzia. witynia Asztarte bya zapeniona chorymi, a cho codziennie skadano ofiary, to jednak Asztarte nie dawa adnej odpowiedzi. Leeli wic
chorzy przyniesieni z dalekich krajw, ale poniewa szatan w wityni nie
mg da im adnej odpowiedzi i gdy ani ofiary, ani kaleczenie samych
siebie wedle ich zwyczaju nic im nie pomagao.
Udali si do innego miasta, gdzie czczono innego boga, ktry mia na
imi Beireth i tam skadajc ofiary poczli pyta, dlaczego ich bg Asztart
nie daje im ju odpowiedzi. Odpowiadajc im rzek Beireth31: Bg ich jest
tak zwizany i uwiziony jak wizie acuchami ognistymi i nawet nie
omiela si ani westchn ani przemwi od chwili, gdy wszed tam Aposto Bartomiej. Rzekli do niego: A kt jest w Bartomiej? Rzek szatan: Jest to przyjaciel Boga wszechmogcego, i dlatego przyby tu, do
tego kraju, by unicestwi bstwa, ktre s czczone w Indiach. Na to odrzekli czciciele bokw: Powiedz nam, jakie on ma znaki szczeglne, abymy mogli go odnale, bo wrd bardzo wielu tysicy ludzi trudno jest go
nam rozpozna.
CHARAKTERYSTYKA BARTOMIEJA32. 4. Odpowiadajc szatan
rzek do nich: Ma on wosy czarne i kdzierzawe. Skr ma bia, oczy
wielkie, nos rwny i prosty, oczy przykryte opadajcymi z gowy wosami,
szerok brod majc kilka siwych wosw, wzrostu redniego nie mona bowiem powiedzie, aby on by niski lub wysoki. Nosi bia krtk
tunik bez rkaww, obrbion purpur. Nakada na siebie paszcz biay
majcy na swoich rogach drogie purpurowe kamienie33. Od dwudziestu
szeciu lat nie brudz si jego szaty ani si nie starzej. Podobnie jego
sanday maj szerokie rzemienie, od dwudziestu szeciu lat si nie starzej34. Sto razy dziennie i sto razy w nocy modli si do Boga upadszy na
kolana. Gos jego jest gwatowny jak trba35. Wraz z nim chodz anioowie
Boy, ktrzy nie pozwalaj mu si zmczy ani akn36. Oblicze jego si

Baal Berith, Baal przymierza, kananejskie bstwo podnoci, por. Sdz 8, 33; 9, 34, itd.
W apokryfach znajdujemy kilkakrotnie opisy postawy Apostow, np. w DzPwT
3 (DzPw 3, 3), ANT 2/1, 422; PBarn 28, poniej ANT 2/2, 1128.
33
Szaty nie zupenie odpowiadaj wiadomociom o ubstwie Apostoa, natomiast s
podobne do szat biskupa bizantyskiego.
34
Por. Pwt 29, 4.
35
Por. Ap 1, 10.
36
Por. KsZmB 17, 1; ANT 1/2, 775.
31
32

718

Rozdz. VII. W. BARTOMIEJ

nie zmienia, zawsze ma takie samo usposobienie: w kadej chwili jest pogodny i radosny, wszystko przewiduje, wszystko wie, mwi jzykami
wszystkich narodw i rozumie je. On ju teraz wie, e wycie mi zadali
pytanie, i co ja wam o nim odpowiedziaem, bo anioowie Boy su mu
i oznajmiaj mu wszystko. 5. A gdy zaczniecie go szuka, to, jeli zechce,
ukae si wam, jeli za nie zechce, to nie bdziecie mogli go ujrze. Prosz wic was, abycie, gdy go znajdziecie, poprosili, aby tu nie przychodzi, i aby anioowie jego nie uczynili ze mn tego samego, co zrobili towarzyszowi mojemu, Asztartowi. To powiedziawszy szatan zamilk. Gdy
oni powrcili, poczli obchodzi pielgrzymw przygldajc si ich obliczom i ubiorom, ale po dwch dniach jeszcze go nie znaleli.
6. Stao si jednak, e kto napeniony szatanem zawoa: Apostole
Boy, Bartomieju, pal mnie twoje modlitwy! Na to Aposto odpowiedzia: Zamilknij i wyjd z niego!37 I natychmiast zosta uwolniony w
czowiek, ktry przez wiele lat by drczony przez szatana.
II. UZDROWIENIE LUNATYCZKI. 7. Polymius38 za, krl owej krainy, mia crk lunatyczk. Gdy doniesiono mu o optanym i o jego wyzwoleniu, posa [po Bartomieja] i prosi go tymi sowami: Crka moja
jest bardzo udrczona. Prosz ci, aby uwolni moj crk, jak uwolnie
Pseustiusa, ktry cierpia przez wiele lat! Powsta wic Aposto i uda [si
do krla]. A gdy j ujrza skut kajdanami, poniewa gryza wszystkich,
a take rozrywaa i amaa wszystko, co tylko zdoaa chwyci i nikt nie
way si do niej zbliy. Wtedy Aposto, kaza j rozwiza. Mwi mu
sudzy: Kto odway si jej dotkn? Rzek do nich Aposto: Ja ju trzymam zwizanego nieprzyjaciela, ktry si w niej znajduje, a wy si jej jeszcze boicie? Idcie, rozwicie j, umyjcie i nakarmcie, a jutro rano przyprowadzicie j do mnie! Oni przyszli, uczynili to, co im nakaza Aposto,
i szatan ju jej wicej nie drczy. Wtedy krl naoy na wielbdy zoto,
srebro, klejnoty i szaty i j poszukiwa Apostoa, ale go ju tam nie znalaz, tak e odwieziono to wszystko z powrotem do paacu krla.
III. MOWA APOSTOA WOBEC KRLA39. 8. A gdy mina noc
i zajaniaa jutrzenka dnia nastpnego, objawi si krlowi Aposto w jego
komnacie, cho drzwi byy zamknite40. I rzek do niego: Czemu mnie
Por. Mk 1, 25; k 4, 35.
By moe idzie tu o krla Pontu, ktry zosta mianowany krlem Armenii w 18 r. po
Chr. wedug Tacyta (Annales 2, 56, 2).
39
Mamy tu mow jakby wyjaniajc Wyznanie wiary, z podkreleniem roli Maryi,
podobnie jak w innych apokryfach zwizanych z Bartomiejem, por. ANT 1/2, 757.
40
Podobnie Chrystus zjawia si po zmartwychwstaniu, np. J 20, 19.
37
38

2. ACISKIE MCZESTWO W. BARTOMIEJA

719

szukae dzie cay ze zotem i srebrem, klejnotami i szatami? Te dary s

konieczne dla tych, ktrzy szukaj rzeczy ziemskich. Ja natomiast nie pragn niczego co ziemskie lub cielesne. 9. I dlatego chc, aby wiedzia, e
Syn Boy raczy si narodzi z ona Dziewicy, zczony z czowiekiem41
tak, e czowiek poczty w onie, zczy si w tajemnicy ona Dziewicy
z Bogiem, ktry stworzy niebo i ziemi, morze i wszystko, co si w nim
znajduje42. On to, narodzony wraz z czowiekiem, dziki porodowi z Dziewicy, pocz mie pocztek wraz z czowiekiem, ten, ktry nigdy nie mia
pocztku, a zawsze by pocztkiem i wszystkim da pocztek:zarwno stworzeniom widzialnym, jak i niewidzialnym.
10. Ta za Dziewica odrzucajc jakiegokolwiek ma, jako pierwsza
zoya Bogu wszechmogcemu lub zachowania dziewictwa43. A dlatego
powiedziaem pierwsza, bo odkd czowiek zosta stworzony, od pocztku
wiekw, nigdy adna nie zoya takiego lubu. Ona za pierwsza pomidzy niewiastami to postanowia w swym sercu i powiedziaa Bogu: Panie,
skadam Ci moje dziewictwo, ale tego nie nauczya si od adnego czowieka ani sowem lub przykadem zostaa zaiste zachcona: postanowia,
e zostanie dziewic w szczeglny sposb, z mioci ku Bogu. I natychmiast jej, zamknitej w swoim pokoiku pojawi si Gabriel janiejcy jak
soce. Gdy ona zlkniona przerazia si na ten widok, rzek do niej anio:
Nie lkaj si Maryjo, bo poczniesz. Ona za, odrzuciwszy lk, rzeka:
Jake si to sta moe, ja przecie nie znam ma? Odpowiedzia jej Anio:
Dlatego Duch wity zstpi na Ciebie i Moc Najwyszego Ci ocieni.
I dlatego to, co si z Ciebie narodzi wite, bdzie nazwane Synem Boym44. 11. On za, skoro si narodzi pozwoli na to, aby by kuszonym
przez tego szatana, ktry zwyciy pierwszego czowieka zachcajc go,
by omieli si zje owoc z drzewa, z ktrego Bg zabroni zrywa owocw. Pozwoli wic szatanowi, aby zbliy si do Siebie i jak niegdy powiedzia on przez kobiet do Adama, pierwszego czowieka: Jedz a on
jad i z tego powodu zosta wypdzony z raju i wygnany na ten wiat45,
gdzie zrodzi si z niego cay rodzaj ludzki, tak te i Temu powiedzia: Powiedz kamieniom, niech stan si chlebem i jedz, a nie bdziesz akn.

ac. nasci cum homine.

Czsty zwrot w ST i NT, np. Ps 113, 15; 120, 2; Dz 14, 14, itd.
43
Por. PsMt 7, ANT 1/1, 302; NarM 7, 5, ANT 1/1, 338; CCAp 10, 304n.
44
Por. k 1, 26-38. Opis tu podany nawizuje do lubw zakonnych we wczesnym
redniowieczu, podobnie NarM 7, 4nn, por. ANT 1/1, 337.
45
Por Rdz 3, 7. 23.
41
42

720

Rozdz. VII. W. BARTOMIEJ

Jemu to odpowiedzia [Chrystus]: Nie samym chlebem yje czowiek, ale

kadym sowem Boym46. Tak wic szatan, ktry niegdy zwyciy, przez
czowieka jedzcego, tak teraz straci zwycistwo przez czowieka poszczcego i wstrzemiliwego. Byo bowiem rzecz suszn, aby ten, ktry zwyciy syna dziewicy [ziemi], zosta zwyciony przez syna Dziewicy47.
Na to rzek Polymius: W jaki sposb jak powiedziae ta bya pierwsz dziewic, z ktrej urodzi si czowiek z Bogiem? Odpowiedzia Aposto: Bogu niech bd dziki, e suchasz uwanie. Pierwszy czowiek zosta nazwany Adamem, bo zosta zrodzony z ziemi48. Owa za ziemia, z ktrej zosta uczyniony, bya dziewicza, bo nie zostaa jeszcze splamiona krwi
ludzk49 , ani te otwarta przez kogokolwiek dla pogrzebania jakiego umarego50. Jest wic rzecz suszn, jak powiedziaem, by ten, ktry zwyciy
syna dziewicy, zosta rwnie zwyciony przez Syna Dziewicy.
51
[I dlatego jak w zwyciy podstpem aby spoywa wbrew zakazowi i zosta wypdzony z Raju wygnano go i raj zosta zamknity. Podobnie dziaa Syn Dziewicy, e pozwoli, e podstp szatana na Nim si
skupi. Podstp za jego by tego rodzaju: jak jastrzb chwyta ptaka, ktrego moe chwyci, tak on chwyci Syna Dziewicy i postawi Go pomidzy
dzikimi zwierztami na pustyni. I przez czterdzieci dni nie powiedzia do
Niego Jedz!, bo widzia, e On nie odczuwa godu. To za sam diabe
postanowi w swoim sercu, e jeli po czterdziestu dniach nie bdzie odczuwa godu, to bdzie z pewnoci wiedzia, e On jest Synem Boym.
By to Bg prawdziwy, co wicej: On nim jest, ale jest On tak Bogiem
prawdziwym, e pozostaje rwnie prawdziwym czowiekiem, a pozwala
si zrozumie tylko przez tych, ktrzy maj czyste serce i speniaj cnotliwe czyny.
Ten wic szatan, skoro ujrza, e Pan po czterdziestu dniach aknie,
zyska niemale pewno, e On nie jest Bogiem i rzek do Niego: DlaczePor. Mt 4, 3nn, par.
Porwnanie opisu kuszenia w Raju (Rdz 3, 1-7) i kuszenia Chrystusa (Mt 4, 1-11).
Chrystus wystpuje tu jako Nowy Adam, por. 1 Kor 15, 45: jest porwnany z Adamem,
stworzonym z ziemi dziewiczej. Rwnoczenie porwnuje si dwie Ewy: pramatk i Maryj, now Ew; z tego porwnania, ktre pierwszy raz wystpuje w II wieku u w. Justyna,
zrodzia si mariologia.
48
Etymologia niepewna, cho prawdopodobna, por. Rz 3, 19. 23.
49
Abla, por. Rdz 4, 8-11.
50
Grb, wedle poj staroytnych, kala miasto.
51
Tekst w nawiasach znajduje si w LB, jednak jest opuszczony w niektrych rkopisach, take w nowym wydaniu krytycznym.
46
47

2. ACISKIE MCZESTWO W. BARTOMIEJA

721

go odczuwasz gd? Powiedz, by te kamienie stay si chlebem i jedz je.

I rzek do Niego Pan: Suchaj diable: jeli ty dlatego panujesz nad czowiekiem, poniewa ojciec Adam by posuszny twoim zachtom i przekroczy Prawo Boe tobie naoone, oto Ja, zachowujc Prawo Boe, nie bd
jad, abym ci zwyciy, ja, czowiek, i wyrzuci ci z twego panowania,
ktre zyskae sobie bezprawnie przez wyrzucenie pierwszego czowieka.
Gdy wic on ujrza, e zosta wyczony, poczy si z anioem odstpc,
ktry zwie si Mammona52, i przynis ogromne iloci zota, srebra, klejnotw i wszelk chwa, ktra jest na tym wiecie, i rzek do: To wszystko dam Tobie, jeli zoysz mi hod. Rzek do niego: Id precz szatanie,
napisane jest bowiem: Bogu twojemu hod bdziesz oddawa i jemu samemu bdziesz suy. Bya take inna pokusa pychy, ktra dokonaa si
na wysokociach, na szczycie wiey witynnej, aby ten, ktry raz zwyciy czowieka syna ziemi-dziewicy, zosta zwyciony trzykrotnie przez
Syna witej dziewicy]53.
12. I jak zwycizca tyrana wysya swych towarzyszy, aby wszdzie,
gdzie tyran mia posiadoci umieszczali znaki zwycistwa swojego krla
i triumfatora, tak te zwycizca, czowiek Jezus Chrystus, wysa nas do
wszystkich krajw, abymy wypdzili sugi szatana, ktre obecnie zamieszkuj w posgach witynnych, a ludzi, ktrzy im su, wycigali spod mocy
tego, ktry zosta ju zwyciony. I dlatego nie przyjmujemy ani srebra ani
zota, lecz pogardzamy nimi, jak i On nimi pogardza. My bowiem pragniemy by bogaci jedynie tam, gdzie znajduje si Jego krlestwo i wadza: tam nie ma przystpu ani choroba, ani smutek, ani mier. A tam trwaj wieczne szczcie i wieczna bogo, rado bez koca i wieczne rozkosze. 13. I dlatego wszedem do waszej wityni i szatana, ktry przez boka dawa odpowiedzi, trzymam zwizanego przez aniow Tego, ktry mnie
posa. Dlatego wic, jeli ochrzcisz si i pozwolisz, e zostaniesz owiecony, to sprawi, e zobaczysz i zrozumiesz, od jak wielkiego za si powstrzymae. O tych wszystkich, ktrzy le chorzy w wityni, posuchaj,
jakimi, zwiedzeni podstpami, zostali uleczeni. Jak bowiem szatan, ktry
zwyciy pierwszego czowieka wielokrotnie ju o tym mwiem poniewa zdawao si mu, e przez to najgorsze zwycistwo uzyska nad jednym wadz wiksz, nad innym mniejsz, to jest mniejsza dla tych, ktrzy

Sowo uyte w NT, Mt 6, 24, par., k 16, 9 w znaczeniu majtek, bogactwa materialne.
Autor powtrnie powraca, w inny sposb, do porwnania opisu kuszenia w Raju (Rdz
3, 1-7) i kuszenia Chrystusa (Mt 4, 1-11).
52

53

722

Rozdz. VII. W. BARTOMIEJ

mniej grzesz, a wiksza dla tych, ktrzy wicej grzesz. Sam za szatan
sprawia swoj umiejtnoci, e ludzie popadaj w chorob, a tedy zachca ich, aby uwierzyli w boki. Skoro jednak osignie panowanie nad ich
duszami, wtedy przestaje im szkodzi, wtedy, gdy ju oni powiedz do
jakiegokolwiek kamienia lub metalu: Ty jeste moim bogiem54. Przychodz wic ci wszyscy i codziennie mwi do metalu: ty jeste moim
bogiem. Ale poniewa ju trzymam zwizanego szatana, ktry ukrywa
si w posgu, nie moe da odpowiedzi skadajcym ofiary i oddajcym
mu cze. Jeli jednak chcesz potwierdzenia, e tak jest istotnie, naka
mu, by wszed do swego posgu i sprawi, e on wanie sam wyzna, e
jest zwizany i e nie moe ju dawa odpowiedzi. Rzek do niego krl:
Jutro o pierwszej godzinie bd przygotowani kapani, aby zoy ofiary,
i ja tam take przyjd, aby przyglda si i ujrze ten fakt cudowny.
IV. WYZNANIE DEMONA I OPUSZCZENIE WITYNI. ZWYCISTWO NAD SZATANEM. 14. I stao si, gdy nastpnego dnia o godzinie pierwszej kapani skadali ofiary, e demon zacz woa: Przestacie skada mi ofiary, nieszczni, abycie nie cierpieli gorszej kary ni ja,
ktry jestem zwizany ognistymi acuchami przez aniow Jezusa Chrystusa55, ktrego ydzi ukrzyowali sdzc, e mier moe Go powstrzyma. On jednak sam mier, ktra jest nasz krlow, pochwyci w niewol, a naszego ksicia, maonka mierci, zwiza ognistymi kajdanami.
Trzeciego dnia zmartwychwsta jako zwycizca mierci i szatana, i swym
Apostoom da znak swojego krzya, a posa ich do wszystkich czci wiata
jeden z nich jest tu i mnie trzyma na uwizi. Prosz was przeto, abycie
go prosili za mn, by pozwoli mi uda si do innego kraju.
15. Gdy to Bartomiej usysza rzek: Wyznaj, najbardziej nieczysty
szatanie, kto wyrzdzi szkod tym wszystkim, ktrzy tu teraz cierpi na
rne choroby? Odpowiedzia szatan: Nasz wadca szatan, chocia jest
teraz zwizany, wysa nas sam do ludzi56, abymy im szkodzili, najpierw
na ich ciele, bo nie moemy mie wadzy nad duszami ludzi, dopki nie
zo ofiary. Skoro jednak dla osignicia zdrowia zo nam ofiary, przestajemy ich drczy, poniewa zaczlimy wada ich duszami. I ju przez
to samo, e przestalimy im szkodzi, wydaje si im, e uleczylimy ich
Por. Jr 2, 27.
Por. ZapB 1, 20 i 4, 12, ANT1/2, 759 i 766.
55
Por. ZapB 1, 20, ANT1/2, 758.
55
Por. ZapB 4, 26n. 36, ANT1/2, 768.
56
Por. ZapB 4, 444, ANT1/2, 770.
54
55

2. ACISKIE MCZESTWO W. BARTOMIEJA

723

i czcz nas jak bogw, cho my z pewnoci jestemy szatanami, sugami

tego, ktrego zwiza Jezus ukrzyowany, syn Dziewicy57. Od tego za dnia,
w ktrym przyby tu Aposto Jego, Bartomiej, spalaj mnie ponce kajdany, ktrymi jestem skuty. A mwi to tylko dlatego, e on mi to nakaza,
inaczej nie odwaybym si mwi w jego obecnoci ani ja ani nawet nasz
ksi58.
Wtedy Aposto rzek do niego: Dlaczego nie uzdrawiasz wszystkich,
ktrzy tu do ciebie przychodz? Powiedzia szatan: My, gdy szkodzimy
ciaom, one tak dugo cierpi, a nie zaszkodzimy duszy. 59[Rzek do niego Aposto: A jak szkodzicie duszom? Odpowiedzia szatan: Gdy uwierz, e jestemy bogami i zo nam ofiary, wtedy Bg odchodzi od tych,
ktrzy zoyli ofiar, ale my nie zbieramy ran ciaa, ale przenosimy si do
duszy. Odpowiedzia szatan: Tak dugo szkodzimy ciaom, dopki nie
zaszkodzimy ich duszy?] 16. Wtedy Aposto zwrci si do ludu i rzek:
Oto jest ten, ktrego wy czcilicie jako Boga, oto ten, o ktrym sdzilicie, e was leczy. Teraz jednak suchajcie moich sw o Bogu, waszym
Stwrcy, ktry mieszka w niebiosach, nie wierzcie natomiast czczym kamieniom. Jeli jednak chcecie, bym modli si za was i aby wszyscy tutaj
(obecni) zostali uzdrowieni, zwalcie i rozbijcie na kawaki tego boka. A gdy
to uczynicie, powic t wityni imieniem Chrystusa, a was wszystkich
uwic w tej wityni chrztem Chrystusowym.
17. Wtedy na rozkaz krla cay lud pocz zarzuca liny i bloki, ale nie
mogli obali boka. Na to rzek Aposto: Odrzucie jego wizy! A gdy
rozwizali wszystkie te wizy, rzek do szatana, ktry w nim by: Jeli nie
chcesz, abym ci zesa do otchani, wyjd z tego posgu, rozwal go, a sam
id na pustyni, gdzie nawet ptak nie lata, nawet oracz nie orze, nawet gos
ludzki nigdy nie rozbrzmiewa. A on natychmiast wyszed, porozbija wszelkiego rodzaju posgi, nie tylko ten wielki, ale gdziekolwiek, nawet dla ozdoby postawiono znaki, porozbija je tak, e nawet zniszczy wszelkiego rodzaju malowida.
OCZYSZCZENIE WITYNI I WYPDZENIE SZATANA. 18. Wtedy wszyscy zaczli krzycze jednym gosem: Jeden jest Bg wszechmogcy, ktrego gosi jego Aposto, Bartomiej. Gdy to si stao Aposto
wycign rce do Boga i rzek: Boe Abrahama, Boe Izaaka, Boe JaPor. ZapB 1, 20, ANT1/2, 758.
Por. ZapB 4, 26n. 36, ANT1/2, 768.
58
Por. ZapB 4, 26n. 36, ANT1/2, 768.
59
Tekst opuszczony w wydaniu krytycznym.
57
57

724

Rozdz. VII. W. BARTOMIEJ

kuba60, ktry wysae dla naszego zbawienia jedynego Syna Twojego, Boga
i naszego Pana, aby nas wszystkich, ktrzy bylimy sugami grzechu61,
odkupi krwi swoj i uczyni synami dla Ciebie. Z tego poznalimy, e
jeste Bogiem prawdziwym, e zawsze jeste ten sam i trwasz niezmienny:
jeden Ojciec z Synem, jeden take z Duchem witym i prawdziwie jeden
Bg Ojciec niezrodzony, i jeden Syn jego jednorodzony Pan nasz Jezus
Chrystus, i jeden Duch wity62, ktry od Ojca pochodzi, Owieciciel i nauczyciel dusz naszych, i jest On w Ojcu i Synu Twoim Panu naszym Jezusie Chrystusie, ktry da nam moc, abymy leczyli chorych, niewidomym
wzrok przywracali, oczyszczali trdowatych, paralitykw uwalniali od choroby, wypdzali szatany i wskrzeszali umarych63. I powiedzia On do nas:
Zaprawd powiadam wam, o cokolwiek poprosicie Ojca mojego w imi
moje, da wam64. Prosz w Jego imieniu, oby cay ten tum tych ludzi zosta uzdrowiony, by oni wszyscy poznali, e Ty jeste jedynym Bogiem na
niebie i na ziemi i na morzu, ktry przywracasz zdrowie przez samego Pana
naszego Jezusa Chrystusa, przez ktrego Tobie, Panu i Ojcu, cze i chwaa, z Duchem witym, na niemiertelne wieki wiekw.
19. Gdy za wszyscy odpowiedzieli Amen, ukaza si im anio Paski janiejcy jak soce i majcy skrzyda. I oblecia w koo cztery kty
wityni, a na kamieniach kwadratowych wyrzebi znak krzya, i rzek:
To mwi Pan, ktry powiedzia do mnie: Jak wy wszyscy zostaniecie
oczyszczeni z waszej choroby, tak i ja oczyciem t wityni od wszelkiego brudu i od jej mieszkaca, ktremu Aposto Boy kaza uda si na
miejsce pustynne daleko od ludzi, jak to ju wam pokazaem. Gdy za go
zobaczycie nie lkajcie si, lecz znak, ktry wyryem na tych kamieniach
uczycie palcem na waszych czoach, a ucieknie od was wszelkie zo. 20.
To powiedziawszy ukaza im Anio Paski ogromnego Egipcjanina, czarniejszego od smoy, majcego ostre rysy twarzy, szeroko rozoon brod,
wosy a do stp, oczy ogniste jak rozarzone elazo, z ust jego wychodziy lnice iskry, a z nozdrzy wychodziy pomienie siarki. Na skrzydach
mia kolce jak je, rce mia zwizane na plecach zacignitymi acuchami ognistymi65. I rzek do niego Anio Paski: Poniewa usuchae gosu

Por. Wj 3, 6. 15; 4, 5; Mt 22, 32; Mk 12, 26, itd.

Por. Rz 6, 17-20.
62
Por. 1 Kor 8, 6; Ef 4, 4-6.
63
Por. Mt 10, 8 i inne teksty.
64
Por. Por. Mt 21, 22; J 14, 13.
65
Por. ZapB 4, 13, ANT 1/2, 776.
60
61

2. ACISKIE MCZESTWO W. BARTOMIEJA

725

Apostoa i oczycie t wityni z wszelkiego rodzaju nieczystoci, rozwi ci wedle obietnicy Apostoa i udasz si tam, gdzie nie ma ju zupenie ludzi ani te ich by nie moe, i tam bdziesz przebywa a do dnia
sdu. A gdy go uwolni, wyda on straszliwy gos jakby najobrzydliwsze
wycie i odlecia; i nigdy si ju nie pojawi. Anio rwnie odlecia do nieba na oczach ich wszystkich.
21. Wtedy uwierzy i ochrzci si krl ze swoj on i dwoma synami,
wraz z caym swym wojskiem i z caym ludem uzdrowionym, a take
z mieszkacami miast pobliskich, ktre naleay do krlestwa. Zdj z gowy diadem i purpur i ju nigdy nie opuszcza Apostoa.
V. MCZESTWO APOSTOA. 22. Wtedy zebrali si kapani ze
wszystkich wity i udali si do krla Astrigesa66, jego starszego brata
i rzekli: Brat twj sta si uczniem czarnoksinika, zabiera nam witynie i niszczy naszych bogw. To oni mwili z paczem, a take kapani
z innych miast o tym samym donosili z paczem. 23. Na to oburzy si krl
Astriges i wysa tysic mw zbrojnych wraz z kapanami, aby gdziekolwiek znaleliby Apostoa, przywiedli go zwizanego do niego. Gdy oni tak
uczynili, rzek do niego krl Astriges: Czy ty jeste tym, ktry obali mojego brata? Rzek do niego Aposto: Ja nie obaliem twego brata, ale go
nawrciem67. Rzek do znowu krl: Czy ty jeste tym, ktry rozbi posgi naszych bstw? Odpowiedzia Aposto: Ja daem moc szatanom,
ktrzy w nich byli, a oni porozbijali te czcze posgi, w ktrych mieszkali,
aby wszyscy ludzie porzuciwszy bdy uwierzyli w Boga wszechmogcego, ktry mieszka w niebiosach. Rzek do niego krl: Jak to sprawie,
e brat mj opuci swojego boga i uwierzy w twojego, tak ja sprawi, e
ty opucisz swego Boga i uwierzysz w mojego i jemu zoysz ofiar. Rzek
do niego Aposto: Ja pokazaem boga, ktrego czci twj brat skutego
i zwizanego i sprawiem, e on sam rozbi swj posg. Jeli potrafisz to
samo zrobi z moim Bogiem, to zmusisz mnie do zoenia ofiary. Jeli ty
jednak tego nie moesz uczyni mojemu Bogu, to ja potrzaskam wszystkich twoich bokw, a ty uwierz w mojego Boga. Gdy on to jeszcze mwi, doniesiono krlowi, e bg jego Vualdath68 upad i roztrzaska si na
kawaki. 24. Krl oburzony tym, wydarzeniem rozdar szaty purpurowe,
w ktre by odziany, i kaza natychmiast siec kijami bogosawionego Bar-

Inne imi Astyages.

Gra sw aciskich: everti converti.
68
Bstwo fenickie, by moe Baal Haddal, bg burzy.
66
67

726

Rozdz. VII. W. BARTOMIEJ

tomieja, a pobitego kaza ci69 . [Gdy o tym si dowiedziano], przybyli

mieszkacy dwunastu miast70, ktrzy dziki Bartomiejowi przyjli wiar
wraz z krlem na czele i zabrali bardzo uroczycie jego ciao przy piewie
hymnw. I zbudowali tam bazylik przedziwnej wieloci, a w niej zoyli
jego ciao.
MIER ASTRIGESA. Trzydziestego dnia od zoenia do grobu krl
Astriges optany przez szatana przyby do wityni a wraz z nim wszyscy
kapani napenieni szatanami i wyznawszy jego apostolstwo, umarli. Lk
i trwoga ogarny wszystkich niedowiarkw. I wszyscy uwierzyli, i zostali
ochrzczeni przez kapanw, ktrych wywici Aposto Bartomiej.
KRL MIANOWANY BISKUPEM. 25. W kocu Aposto, ktry si
objawi71, konsekrowa na biskupa krla Polymiosa, co przyj cay lud
z okrzykami radoci. On za zacz od tego czasu czyni liczne cuda w imi
Apostoa, i peni swj urzd biskupi dwadziecia lat, a nastpnie wykonawszy i uporzdkowawszy wszystko, odszed do Pana, ktremu cze
i chwaa na wieki wiekw. Amen.

W wyd. kryt. dodano: a potem ywego obdar ze skry.

Liczba symboliczna.
71
Por. Ga 2, 2; Mczestwo Filipa ac. 4.
69
70