Professional Documents
Culture Documents
#MesueseAurela
#MesueseAurela
Ndrkaq kombinimi i nukleotideve nga tri, ndrtojn shifrn gjenetike, si: ACG, CGA,
GAT etj. ndrsa trsia e shifrave gjenetike n njrin prej vargjeve t ADN t cilat jan
prgjegjse pr kontrollimin e nj vetie apo cilsie n organizm e ndrtojn njsin
trashguese q quhet gjen dhe trsia e gjeneve t cilat bjn kontrollimin e t gjitha vetive
t nj organizmi quhet gjenotip.
Sot n bot jan duke u br hulumtime t shumta n mnyr q t njihet sa m mir baza
trashguese e ndrtimit dhe e funksionimit t sistemit nervor e n veanti ndrlidhja e
inteligjencs me ndrtimin mendor t njeriut. Sipas neurologve kjo do ta ndihmoj
shkolln q t zgjidh shum probleme n procesin e nxnies si dhe n teknologji pr
prparimin dhe prsosjen e ndrtimit t inteligjencs artificiale.
Me kt rast ne do t ndalemi m shum n nivelin e kombinimit t katr nukleotideve apo
t katr shkronjave (alfabetit gjenetik) me t cilat shkruhen t gjitha vetit individuale t
do organizmi t gjall, q d.m.th. edhe t njeriut. do individ n bot ka kombinim
specifik, t ndryshm, t ktyre katr shkronjave nga buron edhe ndryshueshmria e
ndrtimit dhe e funksionit e t gjitha vetive t qenieve t gjalla n biosfer.
Kombinimi i ndryshm dhe specifik i ktyre shkronjave do t thot edhe ndrtimi dhe
funksioni specifik i neuroneve t nj individi. Nga ndrtimi dhe funksioni i neuroneve varet
edhe potenciali mendor (objekti) dhe ai shpirtror (subjekti) i individit. Ndrtimi dhe
funksioni i ndryshm dhe specifik i neuroneve krijon potencial me kapacitet t ndryshm
mendor dhe shpirtror. Disa neurone, varsisht nga baza e tyre trashguese, disponojn me
kapacitet m t lart t veprimtaris nervore (inteligjenc m t lart), jan m t
organizuara dhe pr nga ndrtimi m funksionale, ndrsa n trsi njerzit kan prafrsisht
potencial t barabart mendor, ndrkaq nj numr i vogl prej tyre lindin me aftsi t
kufizuara n t menduar dhe vepruar.
Inteligjenca si karakteristik dhe potencial shum i rndsishm mendor sht e kushtzuar
nga veprimtaria trashguese e shum gjeneve apo inteligjenca si fenotip sht veti
kuantitative e determinuar nga nj numr i madh i gjeneve dhe e cila mund t matet. T
gjitha ato veti t organizmave, q determinohen nga shum gjene, zhvillimi i tyre nuk varet
vetm nga faktori trashgues por edhe nga faktori i mjedisit t jashtm. Kshtu n
zhvillimin e inteligjencs, prpos materialit trashgues (gjeneve) si faktor zotrues, ndikon
edhe faktori i mjedisit i cili mund t jet gjithashtu i ndryshm pr individ t ndryshm, q
e faktorizon potencialin e ndryshm individual mendor.
Ngjyra e syve apo grupi i gjakut te njeriu nuk mund t ndryshohen pavarsisht se n cilin
mjedis jeton dhe punon njeriu, ndrsa vetit kuantitative si: shkalla e zhvillimit dhe e rritjes,
inteligjenca, ngjyra e lkurs, numri i pasardhsve etj. mund t ndryshohen nga veprimet e
2
#MesueseAurela
#MesueseAurela
Ky proces sht i lidhur edhe me moshn e individit. Kshtu fmijt prej vitit n vit krahas
zhvillimit fizik e emocional, psojn edhe zhvillim mendor. Mosha mendore e individit
duhet t jet n prputhje me moshn kalendarike t tij, prndryshe nse kjo nuk ndodh
kshtu ather bhet fjal pr ngecje n zhvillimin mendor t individit ose prparim m
t shpejt t zhvillimit mendor krahasuar me moshatart e vet, q ndryshe quhen edhe gjeni.
N ndryshueshmrin e t menduarit ndikojn n mas t madhe edhe faktort e mjedisit
t cilt n mnyr t drejtprdrejt apo trthorazi veprojn dhe ndikojn n proceset e t
menduarit.
Ndrkaq n ann tjetr ende nuk ka instrumente t cilat do t matnin plotsisht t gjith
potencialin mendor gjat procesit t matjes. Por megjithat n kt drejtim jan shnuar
rezultate t konsiderueshme. Instrumenti m i rndsishm pr matjen e inteligjencs sht
testi i inteligjencs (TI), i cili zhvillohet dhe administrohet nga ekspert t ksaj fushe.
Testin e par modern pr matjen e shkallve t ndryshme t inteligjencs, deri n moshn
14 vjeare, e kan prpiluar psikologt francez Alfred Benet dhe Teodor Simon (1905) .
Testi sht prpiluar n at mnyr q t mat at far sht synuar t mat. Ata kan
menduar se me testin e inteligjencs duhet t maten kapacitet m t larta t mendjes si:
njohjen, logjikn, rezonimin dhe pjesrisht t gjykuarit. Dallohen dy lloje kryesore t
testeve t inteligjencs:
Testi verbal dhe
Testi joverbal
Testi verbal (i bazuar n fjal); sht i prbr nga krkesat e prpiluara vetm nga fjalt
dhe prgjigja jepet vetm me fjal, ndrsa testi joverbal sht i prbr nga krkesa apo
detyra n form t skemave dhe figurave q pasqyrojn objekte apo trupa t ndryshm dhe
prgjigja gjithashtu jepet n mnyr t figurshme.
Testi i inteligjencs prbhet prej krkesave apo detyrave q nuk krkojn njohuri specifike
t ndonj fushe apo lnde t caktuar pr tiu prgjigjur, por krkohen shkathtsi t
prgjithshme mendore t cilat nj fmij i moshs s caktuar kalendarike duhet t dij ti
zgjidh, n prputhje me teorin e Spirmanit (psikolog amerikan) pr inteligjencn e
prgjithshme (1904).
Shembull: dy krkesa nga nj test pr matjen e inteligjencs
1. kush jam un? Un jam nj njeri. Nse burri i Albans sht babai i djalit tim, kush
jam un pr Albann?
a. gjyshi i tij
c. jam Albana
e. djali i tij
b. babai i tij
d. nipi i tij
f. xhaxhai i tij
2. Kur? Javn e ardhshme do ta ha mngjesin n restorantin Dita, do t vizitoj
muzeun, do t shkoj n zyrn e taksave dhe do t kontrolloj thjerrzat e kontaktit.
Restoranti sht i mbyllur t mrkurave, zyra e taksave sht e mbyllur t shtunave,
muzeu sht i hapur t hnn, t mrkurn dhe t premten. Okulisti im pret vetm
t martn, t premten dhe t shtunn. N ciln dit un mund ti kryej t gjitha
porosit?
Pr t vlersuar shkalln e inteligjencs pr t rriturit, psikologu Dejvid Veshler dhe
Bellevur (1939) kan prpunuar teste q matin aftsit e shkallve t ndryshme t
inteligjencs si: aftsit verbale, vepruese dhe ato t ndrlikuara apo komplekse.
4
1
X
2
Z
3
U
4
I
5
E
#MesueseAurela
6
>
7
<
8
^
9
II
Fig. 16. Nj test prov q mat shpejtsin e inteligjencs tek t rriturit sipas Dejvid
dhe Bellevur. Modeli: nnt shifra (numra) jan t shoqruar me nnt simbole
(shenja). Detyra: secila hapsir nn shifrn prkatse t plotsohet me simbolin
prkats.
Kuriozitet: QI i personaliteteve me fam botrore, sipas nj analize t jets dhe veprs s
tyre: Gte 200; Njuton dhe Volteri 190; Galile 185; Dekarti 180; Kanti 175; Franklin 160
dhe Leonardo 150.
Rezultatet e testit t inteligjencs mund t shprehen me vlera t barasvlershme dhe t
standardizuara numerike pr shkalln e pjekuris mendore apo kapacitetin mendor t
individit. Vlerat e tilla numerike nxirren n baz t formuls:
Q.I. (K.I.) = mosha mendore (MM)/mosha kalendarike (MK) x 100
K.I. = koeficienti i inteligjencs
N qoft se konstatohet se fmija i moshs 6 vjeare ka mosh mendore t njjt me at
kalendarike koeficienti i inteligjencs s tij do t jet 100 (6/6 x 100 = 100), por n qoft
se fmija i moshs 6 vjeare i prgjigjet me sukses testit t prpiluar pr fmijt 7 vjear,
ather koeficienti i inteligjencs s tij do t jet mbi normale apo shprehur n vlera
numerike 117 (7/6 x 100 = 116,6). Ndrkaq nse nj fmij i mosh 6 vjeare nuk mund
ti prgjigjet testit t moshs s tij, por i prgjigjet me sukses testit t prpiluar pr fmijt
e moshs 5 vjear, koeficienti i tij i inteligjencs do t jet 83, q d.m.th. Q.I sht nn
normale .
Mbi 135
134 115
114 85
84 52
51 20
gjeni -shum e
lart
#MesueseAurela
mbi mesatare
( e lart)
46
mesatare
(normal)
22
me
ngecje
t
lehta mendore
me ngecje t
rnda mendore
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Koeficienti i intelegjences
#MesueseAurela
#MesueseAurela
Psikologu amerikan Gardner (1991), i cili sht i njohur pr teorin e tij pr inteligjencn
e shumfisht, pohon se t menduarit e individit reflekton aftsin mendore t tij, por kjo
nuk sht i tr potenciali mendor apo inteligjenca e individit. Nse nj individ sht
shum i prparuar n shprehjet gjuhsore, i njjti individ mund t jet mjaft i prapambetur
n aftsit matematikore. Ai thekson se shtrati i inteligjencs s shumfisht prbhet prej
dy komponentve kryesore: kultura e individit dhe baza biologjike e tij. Po ashtu Gardner
procesin e klasifikimit t inteligjencs s shumfisht e bn duke u bazuar n tet kritere
kryesore:
1. Ekzistimi i bazs nervore trurit sht me rndsi parsore;
2. Ekzistimi i karaktereve specifike t njerzve;
3. Matja dhe prpunimi i informatave baz;
4. zhvillimet e veanta historike t inteligjencs;
5. Baza e zhvillimit evolutiv t inteligjencs;
6. Baza e t dhnave eksperimentale;
7. Mbshtetja nga matjet psikometrike;
8. Vendosja e t dhnave n nj sistem simbolik (me shenja)
Gardner n prputhje me kto kritere identifikon shtat lloje t ndryshme t inteligjencave
q prfaqsojn grupe t aftsive t ndryshme mendore t qenies njerzore. do njeri
posedon seciln prej ktyre aftsive, por dallimet vijn si rezultat i zhvillimit dhe i
kombinimit t tyre me predispozita t caktuara pr njrn prej tyre, q ndryshe shnohen si
prirje individuale. Kto jan:
1. inteligjenca gjuhsore
2. inteligjenca muzikore (artistike)
3. inteligjenca logjike matematikore (L M)
4. inteligjenca hapsinore
5. inteligjenca e lvizjeve trupore
6. inteligjenca personale dhe
7. inteligjenca ndrpersonale (kolektive)
1.Inteligjenca gjuhsore; njeriu lind me aftsin e prpunimit t tingujve t ndryshm dhe
formimin e fjalve me ann e t cilave ai e shpreh mendimin e tij s paku n nj gjuh.
Gjuha sht pasqyra e mendjes thot amski. Kjo aftsi nuk sht e rezervuar vetm pr
zhvillimin e gjuhs, por kjo ka t bj edhe me aftsin e t shprehurit n matematik,
shkenc, muzik, art dhe n shum fusha nga veprimtaria e njeriut. Aftsia e t folurit sht
ndr veprimtarit m t larta t trurit t njeriut dhe sht e lidhur me zonn e t folurit t
hemisfers s majt dhe pjess ballore t korteksit. Kjo aftsi e lindur duhet ushqyer dhe
kultivuar edhe nga veprimi specifik i mjedisit, i cili e bn q kjo potenc natyrore e trurit
t zbrthehet dhe t sendrtohet n nj mjet t prkryer t shprehjes s mendimit dhe t
komunikimit ndrmjet qenies njerzore.
2.Inteligjenca muzikore; po ashtu njeriu lind me aftsi pr t dgjuar tinguj me ngjyr t
ndryshme dhe me aftsin e przgjedhjes s tyre drejt krijimit t nj vije melodike t
caktuar. Fmija i moshs dy vjeare sht n gjendje q ti shpik vet ritmet melodike dhe
ti shpreh n kng spontane. T gjith fmijt lindin me kt potencial por nga mosha tre
8
#MesueseAurela
vjeare ajo fillon rnie. Megjithat intuita apo inteligjenca muzikore mbetet pjes e
prbrjes s tij mendore gjat gjith jets. Inteligjenca muzikore sht rezultat i
bashkveprimit t nj talenti natyror dhe nxnies sistematike t koncepteve thelbsore
nprmjet shenjave dhe vijave t shkrimeve muzikore. Edhe inteligjenca muzikore sht e
lidhur me qendrat prkatse t prpunimit t tingujve n hemisfern e majt t korteksit.
Kjo gjithashtu ka lidhje me llojet tjera t inteligjencave dhe njkohsisht ndikon n
zhvillimin e tyre.
3.Inteligjenca logjike matematikore; prfaqson aftsin mendore t individit pr
identifikimin e gjsendeve t bots reale dhe zbulimin e veorive dalluese dhe atyre t
prbashkta duke krijuar koncepte reale pr llojet e ndryshme t tyre n mendjen e tij. N
kt fush kontribut t madh ka dhn Piazhe, i cili zhvillimin e aftsive logjike t individit
e ndan n disa faza. Sipas tij fillet e para t marrdhnieve logjike fillojn q n kohn e
foshnjris, kur fmija sht n gjendje q t zbuloj ekzistimin e llojeve t ndryshme t
objekteve dhe ajo prforcohet n moshn e adoleshencs kur ai sht n gjendje q ti
prdor fjalt dhe simbolet pr ti shpreh marrdhniet e tyre n koh dhe hapsir. Tani
ata mund t zbulojn marrdhniet logjike ndrmjet pohimeve t ndryshme dhe t nxjerrin
hipoteza pr situata t ndryshme problemore.
Ndrlidhja e logjiks dhe e matematiks sht e bazuar n faktin se veprimet me numra apo
me shifra si dhe marrdhnia e tyre qndron mbi parimet e logjiks. N matematik dhe n
logjik procesi dhe rezultati jan t barabarta. Andaj njohja e matematiks nuk sht ndonj
problematik e veant ngase shum probleme matematikore kan t bjn me jetn
praktike dhe me kombinimet e ndryshme logjike (algoritme) q t krijohen modele t nj
numri t pafund rezultatesh. Kto aftsi jan t lidhura me zonn asociative t korteksit dhe
q manifestohen me procesin e t menduarit krijues, t menduarit kritik dhe zgjedhjen e
problemit.
4.Inteligjenca hapsinore (vizuale); prfshin aftsit e perceptimit t bots n mnyr t
sakt dhe pasqyrimin e saj n dimensionin hapsinor dhe kohor n mendjen e njeriut.
Pamjet hapsinore jan burimi i par i ndrtimit ton mendor, nprmjet t cilave e njohim
dhe e kuptojm vendin dhe rolin ton n hapsir (mjedis, bot). Kshtu krijohet aftsia e
t menduarit pamor apo aftsia pr t par , manipuluar dhe shndrruar figurn e nj
gjsendi n procese mendore si mjet i fuqishm pr nxnie dhe zgjedhjen e problemeve
(Piezhe). Fmijt me an t perceptimit e bjn leximin e bots q i rrethon duke krijuar
fotografi n kujtesn e tyre dhe pr ta kjo sht m e leht se sa leximi i fjalve pr shkak
se t lexuarit e fjalve sht aftsi relativisht e re e inteligjencs krahasuar me at t leximit
t objekteve, q sht aftsi e vjetr edhe e qenieve jonjerzore. Kjo lloj inteligjence sht
e rndsishme pr t gjith njerzit e cilit do profesion qoft, sepse shikimi dhe perceptimi
i gjsendeve n hapsirn q na rrethon sht i lidhur me t gjitha llojet tjera t
inteligjencave t njeriut. Kshtu qendra e t parit n pjesn zverkore t korteksit sht e
ndrlidhur funksionalisht me t gjitha qendrat tjera t tij, n mnyr q t bhet pasqyrimi
apo reflektimi i sakt mendor dhe sa m i plot i asaj q e shikojm pr rreth nesh.
5.Inteligjenca e lvizjeve trupore; sht aftsia e shfrytzimit t shkathtsive t lvizjeve
trupore t individit pr ti shpreh aftsit mendore t tij. Kjo inteligjenc sht rezultat i
zhvillimit t gjat evolutiv, e cila prsoset te njeriu. Me ann e saj synohet t arrihet
9
#MesueseAurela
baraspesha e zhvillimit mendor dhe fizik, e bukura dhe menuria apo nj harmoni e
natyrshme e qenies njerzore. Kto aftsi kan t bjn me aktivizimin dhe harmonin
lvizore t t gjitha pjesve t trupit dhe q jan t lidhura me manifestimin e shkathtsive
praktike t shprehurit nprmjet shkrimit, pikturimit, aktrimit, lojs dhe sportit. Mosha prej
5 12 vjeare e fmijve sht koha m e prshtatshme e krijimit t reflekseve dhe
veprimeve manovruese t harmonizuara psikofizike t tyre. Ndryshe quhen aftsi
psikomotore ngase nuk ka vetm aftsi thjesht fizike, pr shkak se edhe pr lvizjen m t
vogl nevojitet ngacmimi dhe kontrollimi nervor me baz qendrat nervore n zonn
motorike (lvizore) t korteksit.
Kto aftsi jan t lidhura me marrjen e vazhdueshme t informatave apo prvojave gjat
t nxnit. Askush nuk din t luaj futboll, t luaj n piano, t vallzoj, t aktroj n sken,
t notoj pa u msuar edhe pse pr t gjitha kto ekziston baza dhe potenciali
neuromuskulor dhe asnj nuk kan rezultate t njjta n kto veprimtari. Kjo sht e lidhur
shum me inteligjencn dhe punn individuale t njeriut.
6.Inteligjenca personale (personale dhe kolektive); prfshin aftsit e individit pr
njohjen e vetvetes dhe e t tjerve. Kjo lloj inteligjence zhvillohet n dy pikpamje: s pari
njohjen dhe t kuptuarit e vetes duke qen nj individ me ndjenja q e ndrtojn nj
personalitet me sjellje t caktuar dhe s dyti aftsia e njohjes dhe e t kuptuarit e sjelljeve
dhe identifikimi me ndjenjat e t tjerve n shoqri. Nxniet apo shkmbimi i informatave
t para ndrpersonale zhvillohen ndrmjet nns dhe foshnjs, e cila , pr fmijn, shrben
si mjeti kryesore pr zgjerimin e komunikimit edhe me t tjert. sht konstatuar se fmijt
t cilt nuk kan pas fatin q t rriten me nnn e tyre, m von kan pasur probleme t
ndryshme n komunikim me t tjert.
Fmijt q nga mosha 20 25 muajsh sht n gjendje q ta njoh identitetin e vet. Kt
mund t provoni nse fmijs i jepni fotografin e tij apo i jepni pasqyrn q ta shikoj veten,
do t vreni se ai do ta njeh veten, por edhe kur e thrrisni emrin e tij ai reagon me sjellje
dhe shprehje q tregojn se e kupton emrin e tij. Fmija duke njohur vetveten ngadal
msohet q ti njoh edhe ndjenjat dhe shprehjet emocionale e t tjerve. Ai ka aftsi q ti
lexoj saktsisht emocionet e t tjerve nprmjet sjelljeve , shikimit dhe mimiks s
fytyrs dhe e ndrton qndrimin e tij t prshtatur ndaj mjedisit shoqror prkats.
Nprmjet inteligjencs personale dhe asaj shoqrore fmija e prshtat ndrtimin e
personalitetit t tij me prirjen e t qent n qendr t vmendjes ndaj t tjerve, ndjenj e
cila e prcjell individin gjat gjith jets dhe ndjenja e mbizotrimit ndaj t tjerve, e cila
gjithashtu prcillet dhe prshtatet gjat gjith jets s tij. Si shihet njeriu s pari komunikon
me veten e vet dhe me rrethin shoqror nprmjet ndjenjave q shprehen nprmjet
shikimit, mimiks dhe sjelljeve t caktuara, tek pastaj m von me ndihmn e gjuhs
prkatse.
Kjo aftsi e prshtatjes s komunikimit n nj mjedis shoqror sht mjaft e ndrlikuar dhe
shpesh shkaktohen konflikte si pasoj e mungess s shkathtsis s nevojshme pr ti
deshifruar dhe kuptuar sjelljet e t tjerve n kontekste t caktuara, ngase nuk ekziston
shifr universale pr deshifrimin e sjelljeve emotive. Secili njeri sht bot n vete apo
sht specifik n mnyrn e reagimit emocional. Edhe pse t rriturit kan aftsi m t
mdha t t kuptuarit n procesin e komunikimit t prgjithshm, i vlersojn ato m
realisht dhe jan m fleksibil, prap se prap ndodhin keqkuptime t shkallve t ndryshe.
Kjo do t thot se sa m pak q i kuptojm ndjenjat dhe pasurin ton shpirtrore, aq m
10
#MesueseAurela
pak i besojm vetes dhe aq m shum jemi t varur prej t tjerve. Po ashtu sa m pak q
ti kuptojm ndjenjat dhe nevojat e t tjerve aq m pak t suksesshm do t jemi n nj
jet t prbashkt shoqrore me t tjert dhe anasjelltas. Njohja reale e vetvetes sht shum
me rndsi n jet ngase e drejton veten e tij n nj karrier t suksesshme n prputhje me
prirjet e tij natyrore n pun dhe profesion.
#MesueseAurela
femiu
nena e vertete
nena qe e birsoi
0,1
0
10
12
14
12
#MesueseAurela
Me prgatitje akademike kuptojm kur msimdhnsi e njeh dhe e zotron mir lndn apo
lndt q i mson, ndrsa me prgatitje profesionale kuptojm kur msimdhnsi zotron
dituri dhe shkathtsi t mjaftueshme pr dhnien e msimit apo t informatave t
mjaftueshme nxnsve n lndn apo lndt prkatse.
Pr ta kuptuar se far lloji informatash i nevojiten grupeve t ndryshme t nxnsve, ai s
pari duhet q t bj testimin e njohurive t tyre (testi i gatishmris, pr m shum shih
Bazat e standardizimit dhe vlersimit n arsim), t shikohet se cilt nxns kan rezultate
m t mir n gjuh, cilt n matematik, cilt n lndt e shkathtsive etj. dhe n baz t
ktyre rezultateve dhe t metodave tjera si me an t vrojtimit dhe vzhgimit t prhershm
identifikohen grupet e nxnsve t cilt kan prirje apo aftsi t lindur mendore n fushat
e caktuara. Ky proces i diagnostifikimit t prirjeve t nxnsve do ta ndihmoj
msimdhnsin q ti formoj grupet e ndryshme t puns n klas dhe tua prshtat
metodat e puns dhe llojet e informatave n fushat prkatse t lndve n mnyr q
nxnsi t ket dshir dhe motiv pr pun.
N punn e prditshme t msimdhnsve deri m tani sht punuar sikur t gjith nxnsit
kan prirje t njjta pr t gjitha fushat, por tani duhet kuptuar se nxnsit kan aftsi t
ndryshme t t menduarit dhe pr rezultat nxjn, kujtojn, kuptojn dhe bjn n mnyra
t ndryshme. Sipas Gardner t gjitha qeniet njerzore jan n gjendje ta njohin botn s
paku n shtat mnyra t ndryshme.
Duke pas parasysh t gjitha kto, puna e msimdhnsit bhet edhe m e prgjegjshme n
mnyr q msimet e tyre tua prshtatin potencialeve t ndryshme biologjike (gjenetike)
t strukturs mendore t nxnsve me t cilin rast do t arrihen rezultatet maksimale t t
nxnit, prparojn m shpejt dhe nxnia do t jet m shum atraktive dhe do t shmangen
strngarkimet e nxnsve me informata t panevojshme.
Njeriu nuk lind me njohuri t gatshme, me prjashtim t disa reflekseve t pakushtzuara
apo t lindura q ndryshe quhen edhe instinkte, por lind me nj potencial t pakufishm pr
t msuar gjat gjith jets s tij.
Pra njeriu e shfrytzon kt potencial apo kt pasuri t prkryer natyrore pr ta ndrtuar
mendjen e tij. Se far ndrtimi mendor do t ndrtoj njeriu, do t varet shum se far
informatash do ti ofrohen dhe far informatash ai do ti merr gjat jets s tij. Pr
shembull fmija shqiptar nuk lind me gjuhn shqipe t msuar, por vetm me potencialin
nervor apo inteligjencn e nevojshme pr ta msuar at ose ciln do prej gjuhve tjera q i
flasin njerzit n bot. Ai do ta msoj gjuhn shqipe nse jeton n mjedisin ku flitet gjuha
shqipe, por i njjti fmij me t njjtn shkathtsi do ta msonte anglishten nse do t rritej
n nj mjedis ku do t flitej anglishtja. Kshtu ndodh edhe me ndrtimin mendor pr
diturit tjera t fushave t ndryshme.
Informatat q merren nga mjedisi i jashtm nuk ndikojn vetm n ndrtimin mendor t
njeriut, por edhe n ndrtimin emocional si dhe prkujdesjen e qenies s tij shpirtrore. Do
t ishte e pafalshme po q se do ti kushtonim kujdes vetm ndrtimit mendor e ta lenim
anash ndrtimin emocional e shpirtror dhe anasjelltas. T supozojm se mendja dhe
ndjenjat e njeriut jan sikur dy kraht e trupit (shpirtit) t tij. Paramendoni si do t dukej
njeriu i cili gjat jets s tij do t ngarkonte barrn vetm n njrin krah. Me siguri do ta
humbte balancn dhe do t shtrembrohej q pr pasoj do t ndrtonim nj njeri me aftsi
t kufizuara. Ndrsa misioni yn nuk sht ky. Misioni i t gjithve, sepse t gjith kan
rol t rndsishm n ndrtimin komplet t njeriut, sht ndrtimi i njeriut t balancuar apo
13
#MesueseAurela
i njeriut t kompletuar, sepse vetm kshtu njeriu do t jet i lumtur n jet dhe jeta ka
kuptim vetm kur njeriu sht i lumtur s bashku me t tjert. Njeriu duhet t jet komplet
dhe i lumtur prball vets s tij por edhe prball me t tjert. Njeriu nuk sht i balancuar
e as i lumtur kur antart e mesit familjar apo t atij shoqror nuk jan t balancuar
(komplet) dhe t lumtur; populli thot: far mbjell korr.
Pra lloji i ndrtimit mendor varet nga lloji i informatave t cilat do ti merr njeriu gjat jets
s tij. Ndrkaq lloji i informatave n mjedisin ku jeton njeriu sht shum i ndryshm e q
kan prmbajtje dhe porosi t ndryshme, pr t gjitha moshat dhe pr t gjitha karakteret
apo personalitetet e njeriut. Pr kt arsye, familja n radh t par, pastaj shkolla dhe rrethi
kan prgjegjsi t madhe n przgjedhjen, prshtatjen dhe mnyrn e dhnies s
informatave dhe mnyra e komunikimit me fmijt apo nxnsit e tyre. Kjo vlen pr t
gjitha moshat dhe gjithher sht me rndsi q informata ti prshtatet personalitetit dhe
prirjeve prkatse t individit.
Kjo e prforcon edhe m shum bindjen dhe nevojn e zhvillimit t standardeve n nivelin
kombtar dhe at ndrkombtar n fushn e arsimit. Kjo do ta ndihmonte dhe
racionalizonte rrugn e sigurimit t informatave t nevojshme dhe cilsore n procesin e
nxnies n t gjitha nivelet e shkollimit ( pr m tepr shih Bazat e standardizimit dhe
vlersimit n arsim).
N fakt qllimi i shkolls, i familjes dhe i rrethit sht q ti edukoj t rinjt pr prballimin
me sukses t sfidave t prditshme t jets dhe t cilat po ndryshojn n mnyr dramatike
pr do dit. T rinjt nuk duhet t jen vzhgues pasiv t ktyre ndryshimeve, por kreator
aktiv i tyre n mnyr q ato t reflektojn nevojat e plotsimit t mirqenies s tyre n t
ardhmen me plot t papritura. Ata duhet ta mbshtesin t ardhmen e tyre m t lumtur mbi
prvojn e suksesshme t paraardhsve t tyre
Interpretimi psikologjik i inteligjencs
T gjitha t dhnat flasin pr rolin qendror t inteligjencs n jetn mendore e emocionale
dhe n jetn e vet organizmit n prgjithsi. N thelb inteligjenca sht nj sistem i
operacioneve t jets dhe t veprimit. Ajo sht forma m e lart e zhvilluar e prshtatjes
mendore apo instrumenti i domosdoshm i ndrlidhjes dhe bashkpunimit ndrmjet
komponents shpirtrore (subjektit) dhe universit me qllim t krijimit t marrdhnieve t
qndrueshme dhe t zbatueshme n nj dimension t gjer hapsinor dhe kohor.
Ndrkaq autor t ndryshm si: Morgan, Terman, Binet, Thorndike, Gardner, Stenberg,
Stern etj. japin edhe prkufizime t ndryshme pr inteligjencn, si: aftsi e orientimit n
situata t reja n baz t t menduarit; aftsi e zgjedhjes s problemeve nprmjet t t
menduarit, ndrsa prkufizimi m i plot konsiderohet t jet: kapaciteti e aftsive biologjike
t njeriut pr prshtatjen dhe asimilimin e informatave (przgjedhjen, pranimin,
memorizimin dhe organizimin logjik) si dhe aftsin e reflektimit t organizmit ndaj
situatave t reja pr zgjedhjen e problemeve me an t t menduarit.
Fjala inteligjenc rrjedh nga fjala latine intelligentia, q do t thot aftsi mendore; aftsi
mendore pr t njohur, pr t kuptuar dhe pr t menduar; zgjuarsi e t menduarit etj.
Interpretimet biologjike dhe psikologjike t inteligjencs (objektit) dhe ndjesive (subjektit)
si dhe marrdhniet e organizmit me mjedisin edhe pse jan t ndryshme n fakt sqarojn
t njjtn gj por n rrug t ndryshme. Prderisa biologt inteligjencn e interpretojn si
14
#MesueseAurela
#MesueseAurela
Inteligjenca
si shkathtsi
metakognitive
Kujt.afatshkurt
Inteligjenca
si efikasitet
trunor
Vmendja
Frytshmria e
rezonimit
analogjik
Prpunimi i
informatave
#MesueseAurela
17