Nr. 3 - New York - Mars 2015 - $2.

00

Theodore G. Zervas:

Boari, Kupitori
and Kullurioti faqe 21-24
Georgia Kretsi:

Pronsia n amri faqe 2-5

Muharrem Jakupi:

Epika folklorike
e amris faqe 6-11
Sevdai Kastrati:

Nj vjersh e
panjohur e ajupit

faqe 12

James PETTIFER
and Miranda VICKERS

The Challenge
to Preserve the
Cham Heritage faqe 16-18
Hajredin Isufi:

Toleranca fetare
n amri faqe 14-15

Mars 2015, Nr. 3

PRONSIA N AMRI

Vshtrime rreth konflikteve

politike e shoqrore
midis dy luftrave

Georgia KRETSI

opullsia ame banonte n

pjesn e Epirit, nj territor
i njohur zyrtarisht me
emrin amri (greqisht
)
deri
n
vitin 1936 dhe m pas Thesproti
(), e cila u prfshi n vitin
1913 brenda shtetit grek. Me emrin am
prfshihet gjith popullsia e amris
si ajo myslimane, ashtu edhe ajo e
krishtere. Megjithat, n prgjithsi,
emri am prdoret pr identifikimin
e minoritetit shqipfols mysliman.
Kjo popullsi u dbua n mas nga
Greqia, nga trupat e EDES-it, n fund
t Lufts s Dyt Botrore. Dbimi i
dhunshm i popullsis myslimane nga
amria, n kt koh, u b n bazn e
disa modeleve t prdorura n vendet
e Evrops midis t t dy luftrave.
Grekt synonin ta homogjenizonin
etnikisht territorin e shtetit t tyre.
Kryeredaktor: Kristo Sotiri
Zvends-kryeredaktor: Ilir Ademaj
Redaktor: Endri Merxhushi
Art Design: Thoma Nasi
ChameriaOrganization@gmail.com
Adress: PO BOX 452 Addison, IL 60101

Kjo platform u shpreh n strategjin

e shpronsimeve dhe t shprnguljeve
(rivendosjeve) t popullsis.
N kt kuadr, gjat ksaj kohe, planet
pr shprnguljen e popullsis ame u
shoqruan me nj numr prpjekjesh
pr tu mohuar atyre t drejtn e
pronsis s patundshme. Vetvetiu
shtrohet pyetja: Kto masa kishin vetm
prirje shoqrore (rishprndarja e
toks s pronarve pr popullsin pa
tok), apo prfshinin dhe nj strategji
t helenizimit t toks? Dhe n far
prmasash sht implementuar ajo?
Synimi im n kt punim sht tu jap
prgjigje ktyre pyetjeve duke analizuar
diskutimin mbi minoritetin am q sht
i lidhur me konceptin e intervenimit
demografik t shtetit grek duke shprehur
aspekte nga zbatimi i Reforms Agrare n
krahin. Gjithashtu, studimi synon t jap
disa drejtime orientuese pr hulumtime
t mtejshme t nj problemi q sht
trajtuar jo plotsisht n historiografi. Pr
kt arsye synoj ta drejtoj vmendjen n
shqyrtimin e tri grupeve shoqrore, t
cilat ishin t implikuara apo t prekura
nga politikat e prons n kt koh:
pronart e mdhenj t tokave, pronart
e vegjl dhe elita fetare. N kt drejtim
do t sugjeroja nj analiz q do t
shqyrtonte dinamikn shoqrore brenda
nj grupi minoritarsh.
N qoft se do ta konsiderojm
pronsin si nj marrdhnie shoqrore,
ather do t kuptohet si nj burim q
strukturon prfundimisht ose legjitimon
pozicionet mbizotruese t pushtetit.
N kt mnyr mund t arrijm n
prfundimin se procesi shoqror i
minorizimit t grupit am ishte i lidhur
ngusht me politikn e pronsis. Ky
prfundim bhet m binds kur dihet
se prona, si nj e drejt m afatgjat
(long-term right)
sht e lidhur
potencialisht me t drejtn e shtetasit
dhe vendbanimin. shtja e prons
sht e lidhur me statusin minoritar
t grupit q ka krijuar disekuilibr jo
vetm n marrdhniet ekonomike, por
edhe n t drejtat juridike e shoqrore
brenda strukturave t shtetit.

Rrethanat historike t
shkmbimit t popullsis
e t shtjes s toks
Dhe tani le t ndalemi n kontekstin
historik t ngjarjeve n amri. Q
nga viti 1913 amt formonin nj grup
minoriteti shqipfols mysliman brenda
shtetit grek. shtja e myslimanve
am u b objekt bisedimesh n Traktatin
e Lozans (1923). Ktu u diskutuan
pr her t par amt mysliman si
nj grup i veant etnik (si shqiptar).
Ky traktat kishte pasoja t rnda pr
statusin e grupit, s pari n prcaktimin
e shkmbimit (), s
dyti n rishprndarjen e toks tek t
krishtert refugjat t Azis s Vogl.
Sipas Traktatit t Lozans, myslimant,
shtetas grek, do t vendoseshin n
Turqi dhe t krishtert, shtetas turq,
n Greqi . Popullsia ame, si popullsi
myslimane, ishte parashikuar t
prfshihej n shkmbim. Me ndrhyrjen
e diplomacis italiane dhe t disa

Popullsia ame, si
popullsi myslimane, ishte
parashikuar t prfshihej
n shkmbim. Me
ndrhyrjen e diplomacis
italiane dhe t disa
faktorve t tjer, q
nuk sht vendi t bhet
objekt trajtimi n kt
artikull, qeveria greke
deklaroi se amt e
Epirit nuk do t bheshin
subjekt shkmbimi, nse
do t vrtetohej se ato
ishin shqiptar

Marglli
faktorve t tjer, q nuk sht vendi
t bhet objekt trajtimi n kt artikull,
qeveria greke deklaroi se amt e Epirit
nuk do t bheshin subjekt shkmbimi,
nse do t vrtetohej se ato ishin
shqiptar. Pr kt qllim u caktuan
dy nnkomisione ndrkombtare*, por
ato, duke i ndryshuar kriteret baz her
pas here, bn q prpjekjet e tyre t
ishin t dyshimta e t pasuksesshme n
prcaktimin e ndrgjegjes kombtare
t myslimanve shqiptar e t
prcaktonin n kt drejtim popullsin
q do t prfshihej n shkmbim.
Ndrkoh, qarqe t ndryshme bnin
prpjekje me mjete politike ose
financiare t bindnin kt grupim q t
deklaronte se ishin shqiptar, turq
apo mysliman. N kto rrethana
myslimant e amris hyn n nj faz
t tensionuar politikisht.
N t vrtet shqipfolsit nuk ishin
t njohur zyrtarisht nga shteti grek si
nj minoritet linguistik apo etnik.
Deklarimi i qeveris greke n vitin 1926,
i cili i prjashtonte amt mysliman

Mars 2015, Nr. 3

Deklarimi i qeveris
greke n vitin 1926,
i cili i prjashtonte
amt mysliman nga
shkmbimi, bri q ata,
n fakt, t njiheshin si
grup etnik. Megjithat,
shteti grek ose autort
e politiks lokale nuk i
ndrpren prpjekjet e
tyre pr ti prfshir ata n
shkmbim, duke i quajtur
si turq, apo t bindin nj
pjes nga elementi am,
se ishin turq.

nga shkmbimi, bri q ata, n fakt,

t njiheshin si grup etnik. Megjithat,
shteti grek ose autort e politiks lokale
nuk i ndrpren prpjekjet e tyre pr
ti prfshir ata n shkmbim, duke i
quajtur si turq, apo t bindin nj pjes
nga elementi am, se ishin turq.
N kt studim nuk kam pr qllim
shtjellimin e problemit t shkmbimit
t myslimanve, por do t synoj t jap
disa shnime pr atmosfern e ndezur
politike n at koh. Duhet theksuar q
shprngulja e myslimanve si zgjidhje
pr problemet e ngutshme ekonomike
e shoqrore, q u krijuan pas lvizjes
s madhe t popullsis n vitin 1922
(m shum se sa 1 milion), vijoi deri n
shprthimin e Lufts s Dyt Botrore
pr t ndryshuar demografin n rajon.
Sipas fjalve t nj zyrtari grek, n
vitin 1935: do fshat i banuar nga
myslimant duhet q her pas here e n
mnyr t vazhdueshme t popullohet
me familje skinites (nomade t krishtere
G.K.). E ngjashme me kt sht
edhe nj deklarat e nj vendsi me

ndikim n vitin 1934: Kjo sht e

domosdoshme pr spastrimin e rajonit
kufitar pr vendosjen e refugjatve grek
e ikjen e myslimanve shqiptar si
dhe pr parandalimin e problemeve me
shtetin fqinj (shqiptar-G.K.) dhe synimet
e tij. Mobilizimi ekonomik i grupeve
lokale t shumics (si pr shembull
vlleht) gjat brezit kufitar shqiptarogrek pr qllimin e homogjenizimit
t popullsis, n kt rast ishte
kombinuar me dy qllime strategjike:
me sigurimin e zons kufitare nga
ana ushtarake dhe garancimi i shtetit
grek q elementt e vendosur aty qen
ideologjikisht luajale.
N nivelin ideologjik u b e qart q
shqipfolsit mysliman do t trajtoheshin
n mnyr t pabarabart, meq nuk
ishin konform me vizionin mbizotrues
t nacionalizmit grek t asaj kohe.
Prjashtimi i myslimanve nga koncepti
i kombit grek (duke i quajtur ata si t
huaj otherness - e t prapambetur
etj.) shkon krah me paksimin n rritje
t grupit q, n t njjtn koh, ishte

klasa mbizotruese dhe shtetformuese

brenda n Perandorin Osmane .
Megjithse fuqia politike e pronarve t
mdhenj am u zbeh shum shpejt n
shtetin grek, ata prap se prap, mbajtn
pozita shoqrore e financiare me
ndikim n krahin. Privilegjet e tyre t
trashguara nga Perandoria Osmane dhe
statusi i tanishm ekonomik i amve
elit ofruan dshmi pr arsyetimin
me t cilin autoritetet greke pohonin
se myslimant gjithmon kan qen
t pasur, dembel e t plogt. Dy nga
zyrtart e lart t administrats n rajon
u drgonin raporte organeve zyrtare
n vitin 1933 dhe n vitin 1928, ku
deklaronin ndr t tjera: (myslimant)
shquheshin pr nga plogshtia e tyre.
Pasi agallart nuk mund ti shfrytzojn
m t krishtert e t sorollaten pa br
asgj () ata ran n varfri dhe
(myslimant) sot jan aq t mjeruar
() sepse ishin msuar me ofiqin e
agait dhe plogshtia dhe kshtu nga
natyra kishin nj prmim pr arsimin
dhe ishin dinak e mashtrues.

Kto diskutime q kan t bjn me

amt, pr t cilt mendohej se ishin
t pasur, injoruan nj numr t madh
amsh q ishin pronar t vegjl
tokash. Aq m tepr kto qndrime
zyrtare solln homogjenizimin e nj
komuniteti heterogjen me dallime t
mdha shoqrore dhe ekonomike. Pa
marr parasysh dallimet, t gjith s
bashku u quajtn t huaj
Zbatimi i Reforms Agrare q nisi
n vitin 1922 u krye pr sistemimin e
nj mase t madhe refugjatsh grek
t ardhur nga Azia e Vogl. Kjo
reform u zbatua duke pasur parasysh
kriteret e prodhueshmris s toks
dhe hapsirat e mdha t pronarve
ifligar, si dhe t asaj popullsie q do
t prfshihej n shkmbim. N Epir
ifligjet mbizotronin 1/3 e siprfaqes
s punueshme t toks. Kjo bnte q
marrdhniet prodhuese n zonat rurale
t ndryshonin dukshm pas reforms.
N kt rajon t goditur nga varfria,
nj pjes e amve mysliman
zotronin pjesn m t madhe t toks
m t begatshme. Mosmarrveshjet
mes pronarve mysliman dhe shtetit
grek si dhe t fshatarve t krishter me
pronart mysliman rriteshin n mnyr
t vijueshme, pr shkak t ndarjes jo
t drejt t toks, si edhe pr shkak
t vendosjes s refugjatve grek n
fshatrat ame, banort e t cilave ishin
planifikuar t shprnguleshin n Turqi.
Kto bn q t shprthenin konflikte.
Mospajtimet e prhershme pr shtjen
e pronsis i kushtzonte edhe faktori
politik, saktsisht statusi i pronarve
am dhe lidhja e tij me shtjen e
shkmbimit. Kjo solli pr pasoj q
tokat e myslimanve u konfiskuan si t
braktisura dhe u vun n dispozicion
t refugjatve t krishter q kishin

4
ardhur nga Azia e Vogl. Edhe pse
vendimi pr shkmbimin e amve
ishte pezulluar prej kohsh, formalisht
pronat e tyre u klasifikuan si t
prshtatshme pr shkmbim bashk
me pronart e tyre. N fakt shumica
e amve nuk ishin shprngulur. Ata
jetonin n pronat e tyre n Greqi.
Megjithat, burime t ndryshme zyrtare
shprehen se ka prpjekje nga shum
am pr t ikur n Turqi, por ktyre
u nxirreshin pengesa t ndryshme si
n porte e n limane, ashtu edhe n
kufirin greko-turk. Kur ata vendosn
t ktheheshin prsri n fshatin e tyre,
tokat dhe shtpit i gjetn t zna nga
refugjatt. Nj pjes e atyre amve,
q tashm kishin emigruar n Turqi,
kishin ndrruar mendje dhe krkonin t
ktheheshin n pronat e tyre.
Si rezultat i statusit t pastabilizuar
t minoritetit dhe t t drejtave t tij,
pronar t mdhenj tokash reaguan ndaj
reforms agrare dhe e quajtn at si jo
t ligjshme. Aq m tepr kjo pasiguri
ligjore vetvetiu shkaktonte nj numr
aksionesh t paligjshme q shprehnin
nj kaos administrativ t shtetit pr
shkak t reforms agrare. N kt koh
burimet zyrtare shqiptare vinin n
dukje shqetsimin e myslimanve q
kishte filluar q para vitit 1923. Fjala
sht pr reagimet q kishte krijuar
nj ligj q shfuqizonte transaksionet
ligjore t myslimanve, i cili ishte n
fuqi q prej vitit 1918, por zbatimi i tij
filloi n vitin 1923. Gjat ksaj kohe
myslimanve iu mohua e drejta pr t
shitur ose pr ti lshuar me qera pronat
e tyre e pr pasoj pati rnie t dukshme
nga ana ekonomike t nj numri t
madh pronarsh tokash. Aq m tepr, q
nga fillimi i reforms agrare, pasuria e
tyre ka qen e konfiskuar nprmjet nj
dekreti emergjent q lejonte zbatimin
e pasurive t paluajtshme me qllim
rehabilitimi t bujqve pa tok, (madje)
edhe para kompensimit t saj.
sht e qart se pr legjislacionin
q u prdor gjat ksaj kohe pr
shpronsimet, nevojiten m shum
hulumtime krahasuese, q do t
merrnin n konsiderat jo vetm
rajonet e tjera t Greqis, por edhe
t vendeve t tjera. Hulumtime t
tilla do t kishin pr objekt vrojtimi
shumllojshmrin e pronsis si n
tokat bujqsore, kullotat, vreshtat,
shtpit etj., brenda n sistemin ligjor
ekzistues, si dhe koncepte t popullsis
lokale pr pronsin.
Megjithat, prapseprap ekzistojn
dshmi rreth politiks diskriminuese
n zbatimin e reforms agrare. N
vitet 30, n periudhn e qeveris s
Venizellosit u ndrmorn disa hapa
q kishin pr qllim prmirsimin e
statusit ligjor t amve dhe u b nj
analiz e vlersimit t gjendjes politike
dhe ekonomike t minoriteteve. Kshtu
n Ministrin e Punve t Jashtme t
Greqis gjendet nj raport (q mban
datn 22 prill t vitit 1930), i cili flet

Mars 2015, Nr. 3

Preveza
pr pronsin mbi tokat dhe jep nj
pasqyr mjaft t zymt t situats n
amri. N kt raport autoritetet
prshkruanin situatn e krijuar ndaj
pronarve mysliman, nga zbatimi i
pamshirshm e i padrejt i ligjit agrar
nga npunsit lokal, q kishin marr
prsipr zbatimin, t cilt kt shtje
tejet delikate e trajtuan si antipolitike.
Nga ky raport kuptohet se reforma
agrare ishte zbatuar n mnyr joligjore
dhe diskriminuese pr minoritetin
am. Sipas ktij raporti aksionet e
dhunshme prfshinin konfiskimin e
pronave t vogla, zaptimin e shtpive
dhe shprndarjen e pronave pronarve
t rinj, t cilt nuk kishin t drejtn e
pronsis mbi t. Aq m tepr raporti
nxjerr n shesh se pronart mysliman
t tokave nuk do t thirreshin n gjyq,
meqense ata nuk zotronin t drejtn
mbi pronsin. Duke marr pr baz
se regjistrat kadastral n Janin (ku
ishin regjistruar pronat e amve)
ishin dmtuar, krkesat e pronarve
mysliman pr t drejtn e pronsis,
nuk identifikoheshin e pr pasoj, nuk
prfitonin asnj lloj shprblimi pr
tokat e konfiskuara. sht e qart se
vakumi ligjor q kishte t bnte me
amt e nxiti politikn, kryesisht at t
nivelit lokal, q t shkelte t drejtat e
pronsis. Duke i shfrytzuar t dhnat
arkivore n mas t madhe, le t shohim
se si persona lokal ishin prfshir n
kt shtje dhe se si kishin ndikuar n
konfliktin pr tokn. Komuniteti am
ishte shum i prar dhe prfshinte nj
numr personash t ndryshm dhe me
interesa t kundrt. N vijim dshiroj
t shtroj pr diskutim tri nngrupe

Elita e myftinjve u
akuzua gjithashtu
se ishte br vegl
e autoriteteve greke
dhe shprndante
thashetheme t rreme
n amri se gjoja
kush t thot shqiptar
e t mbetet ktu, greku
do e djegij dh na q
do vemi n Turqi do
marrim pallate e shum
mallra q n mot-moti
do bhemi miljoner.
shoqrore, q pr mendimin tim
kan luajtur rol qensor n reformn
agrare t ksaj kohe dhe prfaqsojn
kompleksitetin e interesave n nivel
lokal: elita fetare, pronart e mdhenj
dhe pronart e vegjl t tokave.
Roli i elits
fetare n konflikt
Duke e drejtuar vmendjen s pari te
prfaqsuesit e elits fetare n amri,
do t prqendroheshim n autoritetin
e myftinjve. N dukje t par, shihet
sikur n amri nuk ekzistonte ndonj
qndrim i prbashkt rreth konfliktit

t toks dhe t banimit, veanrisht

kur midis komunitetit am mysliman
ka prarje e qndrime t ndryshme
politike. N t kaluarn kto konflikte
kan qen mjaft t theksuara, pr
shembull, kur ishte shtja e alfabetit
shqip dhe luajalitetit ndaj Ports s
Lart, n vitet e para t shek. XX .
Burimet greke t ksaj kohe
shpeshher i prmendin myftinjt si
agjent t mundshm, t cilt mund
t komprometoheshin leht. Nga ana
tjetr, burimet shqiptare shprehin
nj dyshim serioz se kta individ
bashkpunonin me shtetin grek prej
disa vitesh, veanrisht n vitet 20, kur
zgjedhjet lokale u pezulluan pr shkak
se shtja e shkmbimit t amve
ende nuk ishte prcaktuar me saktsi.
Myftinjt ishin t vetmit prfaqsues
t komunitetit am n shtetin grek
dhe luajtn rol t rndsishm politik.
Prve ksaj, kta ishin npuns
civil grek. Sipas nj prfaqsuesi
shqiptar, Myftiu, i cili merr nj rrog
prej 18 000 dhrahmi n muaj nga
autoritetet helenike, druan t flas, t
veproj; dhe bhet pr shum vepra
t jashtligjshme, vegla e autoriteteve
lokale.
N nj numr korespondencash,
rrethet patriotike shqiptare akuzonin
elitn e myftinjve pr informacionet
keqdashse q i bnin Komisionit
Mikst dhe kjo bri q ky komision
t arrinte n prfundimin se amt
dshironin t shkmbeheshin dhe t
emigronin n Turqi. Elita e myftinjve
u akuzua gjithashtu se ishte br vegl
e autoriteteve greke dhe shprndante
thashetheme t rreme n amri se

Mars 2015, Nr. 3

gjoja kush t thot shqiptar e t
mbetet ktu, greku do e djegij dhe na
q do vemi n Turqi do marrim pallate
e shum mallra q n mot-moti do
bhemi miljoner.
Dshmit e paraqitura shprehin
vetm nj prirje t udhheqsve fetar,
por n t njjtn koh ato shprehin
dhe gatishmrin e myftinjve pr tu
br aleat t shtetit grek. E tr kjo
sjellje e elits fetare duhet t shihet
n kontekstin e madh greko-turk.
Meqense feja islame gjat ksaj kohe
ka qen nn trysnin e ideologjis
qemaliste t shtetit turk, ajo vijoi t
gzoj nj mburoj relative n Greqi.
Por edhe kur marrdhniet midis
Greqis dhe Shqipris filluan t
prmirsoheshin n vitet 30, simpatia
e shfaqur pr shtetin turk, ishte m
pak e rrezikshme pr shtetin grek
se sa identifikimi me Shqiprin, si
shteti am mbrojts, meqense kjo
preferenc do ti kundrvihej projektit
grek pr homogjenizimin e brendshm
kombtar. Duke pasur parasysh kto
rrethana, bashkpunimi i prfaqsuesve
fetar t amris dhe shtetit grek
bhej i mundur.
Pronart e vegjl
e t mdhenj
Pr t shpjeguar pasojat q solli
reforma agrare do t dshiroja t
shqyrtoja qndrimin q mbajtn
pronart e mdhenj dhe ata t vegjl
t tokave n kt rajon. Un do t
paraqes nj rast q sht shnuar n
shnimet e Arkivit t Ministris s
Punve t Jashtme t Greqis pr
Prefekturn e Marglliit, n fillimt
viteve 30. Fshati Luarat ()
u ballafaqua me vendimin pr t
emigruar n Turqi. Shum pronar t
vegjl t fshatit nxorn n shitje pronat

e tyre. Nj raport i administrats

lokale t xhandarmris tregon se
amt kishin marr nj paradhnie pr
pronat e shitura prej nj shtetasi grek
t pasur dhe me ndikim, me emrin
Pituli. M von ata u penduan pr
shkak t propagands s udhheqsit
t fshatit, t nj far Mehmet Buza
dhe ishin t gatshm t kthenin kstin
e parapagimit, madje dhe me vlern e
dyfisht Buza u thoshte fshatarve
se familjet n Turqi do t ndahen dhe
do t drgohen n Anadoll. Sipas nj
dokumenti tjetr nga arkivat greke,
kreu i fshatit, nj propagandues i
nacionalizmit shqiptar, u prpoq t
jepte me qira kullotat e bashkis,
me qllim q t merrte shumn pr
ti paguar paradhnien Pitulit. Si
rezultati ktij veprimi, autoritetet
greke u prpoqn ta largonin nga
fshati amin q bnte propagand
nacionaliste shqiptare. Disa muaj
m von u raportua se nj pjestar
tjetr i komunitetit u pagua nga Pituli
pr t bindur fshatart vendas q t
emigronin n Turqi. Por, kundrejt
ktyre prpjekjeve, kreu i fshatit ia
doli mban dhe arriti tia kthej t
hollat Pitulit. Meqense Mehmet
Buza nuk ishte i pasur, autoritetet
greke ishin t bindur se propaganda
shqiptare i siguronte atij mjetet e
nevojshme financiare.
Pr shtjen q trajtojm, agjentt e
ndryshm vends, q prfaqsonin si
paln greke ashtu edhe paln shqiptare,
duke u nxitur edhe nga interesat e tyre,
bnin prpjekje pr t prvetsuar
pronsin e amve. Pituli, ndrkoh,
vepronte n emr t qeveris greke, por
njkohsisht prpiqej t merrte prona
pr vete. Kreu i fshatit q interesohej
t mos emigroheshin bashkfshatart e
tij, vepronte n emr t nacionalizmit
shqiptar. Ndrkoh ami, t cilin

Kur zhvilloheshin bisedat, prfaqsuesi i Italis i krkoi konferencs t

prjashtoheshin myslimant shqipfols nga shkmbimi. Delegati grek deklaron se
do t prjashtoheshin, sepse ata, megjithse ishin bashkfetar me turqit, nuk
ishin bashkatdhetar. Shih: St.P. Ladas, The Exchange of Minorities Bulgaria,
Greece and Turkey, New York, 1932, f.380; krahaso: G. Kretsi, Austauschbar nichtaustauschbar: Albanophone Muslime (amri) und andere Grenzbevlkerungen
der Zwischenkriegszeit in Krftefeld ethnischer Identittskonstruktion und
Entmischungspolitik, (I kmbyeshm i pakmbyeshm: amt, myslimant
shqipfols dhe popullsit e tjera kufitare gjat periudhs midis luftrave botrore
nn ndikimin e proceseve t kristalizimit t identitetit etnik dhe t politiks
hegjemonizuese), n Jahrbcher zur Kultur und Gesellschaft Sdosteuropas,
2002, Bd.4, f.205-231.
Ky rregull do t bnte t mundur prjashtimin e myslimanve shqiptar t
Maqedonis greke (shiko nj letr nga prfaqsues t popullit shqiptar n
Maqedonin Lindore, Qendrore e Perndimore drejtuar kryetarit t Komisionit
Mikst pr kmbimin e popullsis n vitin 1923, ku sht prmendur: Shqiptart
q gjenden n Maqedoni ndahen n dy kategori: Ata q jan vendosur aty prej
shekujsh duke formuar fshatra dhe grupime t tra, t tjert, me prejardhje nga
Shqipria, jan vendosur n zona t ndryshme t Maqedonis. Kta, n shumicn e
tyre jan shtetas shqiptar), sipas K. Naska: Dokumente pr amrin 1912-1913,
Drejtoria e Prgjithshme e Arkivave, Tiran, 1999, f. 202. Krahaso letrn e Mithat
Frashrit, ministr Fuqiplot i Shqipris n Athin, drguar Drejtorit t Seksionit t
Pakicave pran Lidhjes s Kombeve (18 gusht 1925), sipas K. Naska, vep. e prm.,
f.443.
*Komisioni Mikst ishte i ngarkuar me zbatimin e procesit t shkmbimit n baz t
neneve 11-17 t Traktatit t Lozans. N kt kuadr u ndezn debate t ashpra
midis delegacionit shqiptar, atij grek dhe turk pr klasifikimin e amve si nj grup
i veant etnik. Kjo shpreh me shum qartsi peshn politike q kan proceset
e identifikimit nga t tjert dhe nga grupi vet (processes of self-ascription and

Pituli e kishte br pr vete, vijonte t

punonte n dobi t interesave greke.
Fakti q banort e fshatit nuk lvizn
nga Greqia, tregon se prpjekjet q u
bn pr t emigruar amt n kt
fshat qen t pasuksesshme.
Rasti i dyt sht ai i vitit 1934,
q tregon jo vetm prpjekjet pr
t prvetsuar tokn e amve t
pambrojtur ligjrisht, por edhe se
si ato burime i kan joshur palt e
ndryshme vendase. Nnxhandarmria
e Marglliit, m 9 tetor t vitit 1934,
i drgoi komands s xhandarmris s
Prevezs nj raport, n t cilin thuhej se
nj numr pronarsh grek t tokave n
rajon, ishin t interesuar pr blerjen e
tokave t amve. Atyre pr kt qllim
u ishte dhn apo u ishte premtuar
edhe nj kredi financiare nga shteti
grek. N kt letr zyrtari grek trhiqte
vmendjen se ishte shfaqur edhe nj
grup tjetr q kishte shprehur interes
pr t marr t njjtat prona. Ktu
ishte fjala pr mysliman am. Pr
kt arsye, shkruan zyrtari grek, shteti
grek duhej t jepte menjher kredin e
premtuar. Pr grupin tjetr, q prbhej
nga pronart e mdhenj mysliman
t tokave, thuhej se investohej
drejtprdrejt nga pjestart e Lvizjes
Kombtare Shqiptare. Nacionalistt
shqiptar, vijonte m tej raporti, do ti
blinin kto toka nga pronart e vegjl
dhe pr pasoj vendosja e refugjatve
grek t Azis s Vogl n kt rajon
do t bhej e pamundur.
Si n rastin e fshatit Katavothre
(Luarat) edhe ktu shohim nj konflikt
interesash t palve n nivel vendor.
Prfshirja n mbrojtjen e tokave
nga mpleksja e pronarve t pasur
shqiptar (am) t tokave n shtjen e
pronave t amve, shpreh nevojn pr
hulumtime m t thella n kt fush,
veanrisht kur sht fjala pr interesa

t ndryshm e antagonizma shoqrore

brenda grupit. Pronart e mdhenj
am, pavarsisht nga solidariteti
kombtar, ishin gati ta blinin tokn nga
pronart e vegjl, nga bashkatdhetart
e tyre.
Sidoqoft, sht me interes, n
rastin konkret edhe prpjekja e shtetit
grek q t nacionalizoj territorin
e tij: shpronsimin ligjor t tokave
duke i bler ato dhe duke nxitur amt
pr t emigruar n Turqi, gj q bhej
me qllim prfitimi t pronarve grek
t tokave (q shteti mendonte se ishin
besnik t tij). Por, meq pronart
shqiptar t tokave, t cilt, po ashtu,
u prpoqn ti shtinin n dor kto
pasuri, kundrshtoheshin si krcnim
kombtar. sht e qart se rivendosja
e myslimanve dhe rishprndarja
e prons s tyre refugjatve t
krishter, nuk ishin brengosja e vetme
e shtetit grek. Kjo rishprndarje, me
qllime shoqrore, bhej edhe pr t
siguruar karakterin kombtar t ktyre
pasurive.

Epilog
N
prfundim,
dshiroj
t
theksoj se ideja e helenizimit
t tokave t amve u b e
mundur n saje t ideologjis s
shkmbimit t njerzve dhe pr
shkak t mungess s mbrojtjes
ligjore pr kt minoritet gjat
periudhs ndrmjet dy luftrave.
Ky konflikt do t dilte prsri
n sken me pasoja t rnda
e t dhunshme n mbarimin e
Lufts s Dyt Botrore. Krahas
faktorve t tjer, n shkallzimin
e dhuns gjat lufts, ndihmuan
gjithashtu interesat pr pronat
dhe mossqarimi i statusit ligjor
t minoritetit para lufts.

ascription-by-others). Pr punn e Komisionit dhe reagimet e popullsis vendase

ndaj tyre shih pr m shum hollsi: G. Kretsi, vep. e prm.
Megjithse diktatori Pangallo n vitin 1926 i dha zgjidhje verbalisht me nj
deklarat, ku thuhej q amt mysliman nuk do t prfshiheshin n shkmbim.
Pr pasoj Komisioni Mikst e ndrpreu n fakt veprimtarin e tij. Vetm n vitin
1931 u deklarua zyrtarisht q do am do t pajiset me nj ertifikat t mos
shkmbimshmris. Pr arsye t mungesave t ktij dokumentacioni n zyrat e
gjendjes civile nuk u b e mundur pajisja e do individi t minoritetit me ertifikat.
(Krahaso: L. Divani, Lena, .
(Greqia dhe pakicat kombtare. Sistemi
i mbrojtjes ndrkombtare t Lidhjes s Kombeve), Athina, 1995, f.236, 247; K.
Naska, vep. e prm.,f.117]. Pr politikn e Pangalos-it ndaj fqinjes s Greqis n
Ballkan dhe minoritetit shqiptar n Greqi, shih: H. Isufi, Politika e shtetit grek pr
dbimin e popullsis ame n vitet 1914-1928 dhe qndresa shqiptare, n Studime
historike, Tiran, 1993, nr.1-4, f.60-77, ktu f.73; H.J. Psomiades, The diplomacy of
Theodoros Pangalos 1925-1926, n Balkan Studies, 1972, nr.13/1, f.1-16.
Bazat ligjore t reforms agrare u vun n baz t kushtetuts greke t vitit 1911,
q ofronte ligje pr shprndarjen e detyruar t toks, t cilat esencialisht u prcaktuan
n vitin 1917 dhe kishin fuqi pr territorin grek, por nuk u zbatuan para vitit 1922.
Ather presioni masiv i mijra refugjatve grek t ardhur nga Azia e Vogl, detyruan
zbatimin e reforms. N vitin 1923 (15 shkurt 1923) u qarkullua nj deklarat lidhur
me rehabilitimin e bujqve pa tok ( ),
sipas t cilit, tokat publike dhe ato t komunitetit do t viheshin n dispozicion t
tyre (bujqve pa toka), ndrsa parcelat private do t rindaheshin pr t vendosur
refugjatt. Shih: K. Vergopoulos, (shtja agrare), Athin, 1975;
D. Pentzopoulos, The Balkan exchange of Minorities and its impact upon Greece,
Paris, 1962; K. Tsoulakas, .
(1830-1922) [Varsi dhe riprodhim. Roli
ekonomik i mekanizmave arsimore n Greqi (1830-1922)], Athin, 1992, f.69-84.

Mars 2015, Nr. 3

Prmbledhje

kt punim paraqiten analiza dhe prfundime rreth disa

cikleve t epiks popullore t krahins s amris q paraqet
akte flijimi t trimave dhe martirve real n 50 vjett e fundit t
jets s ksaj knge. Jemi prqendruar sa n epikn heroike, aq
edhe n epikn me tem nga dramat e jets sociale. Kemi prvijuar
nj bosht tematik koherent t punimit, duke nxjerr n pah cilsit
m t spikatura moral-psikologjike t shqiptarve t ksaj krahine,
ku spikatin trimria, detyra ndaj atdheut dhe respektimi i s drejts
zakonore.
Epika popullore e orientuar nga jeta konkrete sht realiste kur
trajton artistikisht dramat e jets sociale dhe prbn kronik historike
besnike kur paraqet episodet e spikatura t lufts s popullit pr liri
dhe pr t ruajtur trsin e trojeve autoktone. sht tipike q heroi,
edhe n astet e vdekjes, bn konkluzionin e jets me nj fjali q

shpreh se ai po e jep jetn n funksion t kauzs kombtare dhe

n prputhje me idealin kolektiv, ndrkoh q familja vdekjen e tij e
pret me nj stoicizm t jashtzakonshm. Kurse vrasja e vrassit n
epikn me tem shoqrore pritet si ndshkim i merituar jo vetm nga
familja, por edhe nga vet viktima n momentet e fundit t jets, duke
dshmuar nj humanizm t pazakont, edhe pse n situata tepr t
prgjakshme.
Analiz e veant i bhet kngve q kan n fokus dramn e fundit
t ksaj krahine. Ndrkoh q leximi i sotm i ksaj epike na duket
se prbn nj akt t ringjalljes s krahins dhe mbushjes s saj me
jetn e dikurshme.
Fjalt els: epika, historia, trimria, elegjiakja, e drejta, humanizmi,
genocidi.

EPIKA FOLKLORIKE E AMRIS

Muharrem JAKUPI
1. Raportet e ngushta
mes folklorit dhe
historis

nga epike e krahins

s amris prbn nj
sintez t historis e t
zhvillimit shoqror me
folklorin. Kjo mund
t provohet nse kngt i renditim
sipas kronologjis s datave kur kan
ndodhur episodet. N kto kng mund
t vihet re gjithashtu se informacioni
q jep teksti i kngs sht sa zyrtar,
aq edhe i sfers personale e familjare
t trimit a martirit. Kjo t on n iden
se historin dhe episodet luftarake t
saj i kan br njerzit e zakonshm,
mjafton t ken ln pak mnjan
shqetsimet familjare e t ken br
nj sakrific duke menduar pr t
gjitha familjet e tjera. Prandaj edhe
rapsodi e ka mjaft t vshtir t ndaj
ann personale t heroit nga aspekti i
prgjithshm i bms s tij.
N funksion t ksaj ideje mjafton
t marrim n analiz ciklin e kngve
pr Muharrem Rushitin, i cili ka luftuar
kudr pushtimit turk. Knga Mbuloi
zia amrin i kushtohet dhimbjes
krahinore pr vrasjen e djalit t vetm
t Muharrem Rushitit. Aty prmenden
me emra t prvem trimat e tjer

q Muharremi kish n krah, ngjyra e

flokve t Alush Taks, ngjyra e kalit
t vet Muharremit, emri i gruas s tij
dhe mjaft detaje t tjera t bmave t
mvonshme. Kurse knga pan
Pleshevica pan tregon edhe emrin
e djalit t Muharremit, q ia vran n
shenj terrori pr ta trembur trimin, i
cili megjithat e vazhdoi luftn maleve
pr lirimin e Shqipris nga zgjedha
turke. Edhe knga Muharrem Rushiti i
shkret jep numrin e antarve t ets
s tij, hollsi t terrenit ku ata kishin
porositur t hanin drek, por q n kto
e sipr befas gjenden t rrethuar nga
500 forca turke. Muharremi ia doli ta
aj rrethimin, t ngjitet n mal dhe kur
arriti ne kmba, ne argilet,/ rrall e tek
hidhte dyfek1.

Nj kng tjetr e
sjell faktin e prarjes
tashm t realizuar:
moj e zeza, t
pran,/ n krishter
e musliman,/ sa
vret vllau vllan,/
shqiptari shqiptar.

Kto tregojn se rapsodi nuk sht

kronikan, por nj person pran trimit
dhe njohs i t gjitha rrethanave t jets
s tij. Dhe nse rapsodi e ka t vshtir
t dalloj historiken nga personalja, pra,
t abstraktimit t s prgjithshmes nga e
veanta, ai ka vetdijen estetike se n art
e prgjithshmja shfaqet vetm prmes
rastit individual, njlloj si n romanet e
Balzakut.
Zgjedhja q bn heroi n momente
kritike sht gjithmon n funksion t
shoqrores: O Lul Manka, lule djal,/
le Dishtan e more mal2. N mnyr
tipike knga lartson kmbimin e
rehatis personale me jetn e sakrificave.
Prgjithsisht teksti i kngs jep me
hollsi rrethanat e aktit t rnies si dhe
detajet q e plotsojn skenn. Kto vijn

Mars 2015, Nr. 3

jo vetm n prmbushje t funksioneve
t vrtetsis e realizmit t skens, por
edhe n funksion t cilsive morale e
psikologjike t heroit, t tilla, si: shpirti
stoik, gatishmria pr sakrifikim dhe
mospendesa pr zgjedhjen e br. N
kt shtje sht jeta ajo q ligjsit e
veta ia ka prcjell folklorit n formn
e nj parimi krijues. Po ashtu cilsit
shpirtrore t njerzve t kohs
heroike kan br q t merret si klishe
mnyra tipike e prfundimit t kngve
t trimris, q n fund japin qetimin
shpirtror t personifikuar t heroit n
momentin e rnies ose direkt pas rnies,
se gjithka u krye si duhet dhe n
prputhje me normat shoqrore.
Jo n pak kng prdoret gjetja
retorike pr t dhn pohimin madje
admirimin edhe t armikut pr heroizmin
e shqiptarve: Dolli veziri n der:/
Marshalla bri nj her3. Shum nga
kngt mbyllen me amanetin e heroit t
saporn ose me nj vlersim moralist
t rapsodit popullor. Pr rastin e par po
japim si shembull mbylljen e kngs O
Lul Manka, lule djal: Amanet t l moj
nan,/ T l Bushen4 me barr,/ N na
bft nonj djal,/ Vari palln, jatagan,/
T lftoj pr vatan,/ Hakn time t m
marr,/ Dushmanve tu bj varr.5 Pr
rastin e dyt po japim mbylljen e kngs
Vjen Resuli me Birbil, ku tonet e
vlersimit moral artikulohen me qartsi
t madhe: Birbilej, more apkn,/
Slat beler pa zn,/ Birbilej, more
firar,/ Slat beler pa vrar.6
Nj grup kngsh mbyllen me
shprehjen e krenaris kombtare si
idealin m sublim, ka prbn nj
formul tipike edhe pr shprehjen e
vetmohimit: - Sjam pr komin7 e
litarit,/ po pr mal8 jataganit,/ se jam
djal shqiptarit!9 N kt parim t
moralit kombtar bashkohen jo vetm
trimat, por edhe prindrit e njerzit e
tyre t afrm. N kng t tilla sht
tipik qndrimi tepr i prmbajtur e
racional i nns, n vend q prania e saj
t fuste n tekst nj shtres dhimbjeje
elegjiake. Kur njihesh me tr epikn
popullore t ksaj krahine, nuk t
befason m qndrimi i nns kur nga kjo
vjen prgjigjja burrrore, ndonjher
m e fort se e vet heroit t sapovrar
apo e burrave t tjer q ishin n krah t
tij: Van nans e i than:/ Met Zhotin
e kan vrar,/ Valiu me komandar.../ Mir bn q e vran,/ se trimat ashtu e
kan.10 N kt mnyr, s bashku me
figurn e heroit, zbulohet edhe nna si
figur plotsuese dhe mbshtetse e tij.
2. Prmasat e heroiks
dhe elegjiakja si
nnshtrues
Mjaft nga kngt e trimris e kan
t pranishm nj ngjyrim lirik q vjen
prej tonesh emocionale elegjiake. T
tilla tone, prve funksionit t pritshm
sentimental, mund t kryejn edhe
funksion zmadhues, pasi i japin prmasa
m t mdha vlers s heroit. Heroi del

Pamje nga Parga

nga gjiri i familjes dhe, me aktin e tij,

hyn n kujtesn, mirnjohjen dhe
panteonin e nderit t kombit, ku m n
fund nderohet e prjetsohet.
Kngt me ngjyrim elegjiak, si rregull,
jan m t shkurtra, por me efekte prekse
mbreslnse. Ky nnlloj kngsh nuk
synon t spikat vetm raportin e heroit
me heroizmin e vet, por edhe personin e
heroit n raport me dhimbjen q shkakton
humbja e tij. Pra, nuk mjafton q heroizmi
dhe vetmohimi t prjetsohen, por
duhet t vlersohet edhe figura njerzore
si e till. Heroi sht nj person, ikja e t
cilit i ka dhembur shum familjes, madje
tr krahins. Knga ndalet pikrisht n
dhimbjen pr humbjen e heroit t rn
bashk me shok t tjer: Spatari nj
fshat me gur,/ Abedini slehet kurr11.
Sigurisht q dhimbja sht e fort, por
e prmbajtur si prher. Funksionet
elegjiake i prmbushin jo vetm mnyra
se si jepen rrethanat e ngjarjes, prania e
personave t tjer gjat ose n fund t
ngjarjes, por edhe disa teknika, sikurse
refrenet e prsritura n mnyr t
njjt ose me pak ndryshime nga njri
formulim tek tjetri: Spatari nj fshat n
breg/ ...Spatari nj fshat me gur/ ...Dhe
Koska nj fshat n grop12.
N disa versione t kngve pr Osman
Takn rrfehen me paansi rrethanat se
si sht vrar Osma Taka. Por ka edhe
t tilla ku evidentohen vetm vlerat
njerzore t ktij djali dhe dhimbja q
ka shkaktuar tek t tjert vdekja e tij.
N nj version ai nnkuptohet si trim,
por prshkruhet e vlersohet si nj djal
i bukur dhe i dashuruar. N kt kng
nuk thuhet se far ka br konkretisht
Osman Taka dhe pse sht nj ndr
figurat q duhen kujtuar me dhimbje.
Edhe pse me shtat t pak, knga
evidenton nj mori detajesh t elegancs,

Shtpi n Marglli

luksit t veshjes dhe bukuris fizike

t tij: Hajde,ore djal i bukur,/ bota
bijn shuqur/ pr djalin e bukur13.
Por hataja e vrasjes s tij kaprcehet
nga etika q sjell metonimia n iden
se kjo bukuri u prish nga plumbi i nisur
prej dors vrastare: Me fishek rrovoli,/
ta pren gjerdan.14 Dhe, si elegji,
informacionin e vrasjes s heroit knga
e jep me eleganc: thuhet vetm se
atij iu prish bukuria dhe se iu dmtuan
veshjet e bukura nga plumbi.
Interesant sht edhe nj filiz motivi
erotik n kt kng: Kur shkoje
sokakut,/ me shami n dor,/ mbushur
me moll./ Un t gjova njz,/ ti sm
dhe asnjz,/ preps te dije vet,/ po ni
doje thn15
Shenjat simbolike, prmes hedhjes s
molls s ndaluar, i jan dhn nga
nj vajz e dashuruar pas tij, por ai nuk
i sht prgjigjur mesazheve t saj t
koduara. Dhe uni lirik femror e thekson
zhgnjimin: duhet t ishe treguar i
zgjuar e ta kuptoje vet domethnien
e gjestit simbolik t hedhjes s molls,
pasi nuk ma mori mendoja se t duhej
thn m hapur se kaq.
M tej knga vazhdon prsri me
elementin elegjiak t hedhur prsri n
mnyr metonimike: prse nuk e pate fatin
q rrobat e bukura ti gzoje vet dhe jo

t mbeten pr t tjert n familje. N kt

mnyr theksi bie tek pengu emocional pr
kt ndrprerje t pamerituar e tragjike t
jets s ktij djali me t vrtet t vlefshm,
q nga paraqitja. Theksin elegjiak e japin
edhe disa vargje t tekstit q, edhe pse nuk
jan identike nga pikpamja leksikore,
jan krejt identike pr nga domethnia
emocionale: Hajde, ore Osman Tak,//
...Hajde, ore djal i pak,// ...Hajde, ore
djal i bukur,// ...Tak, ore Osman Tak,//
...Djal, ore pse si grise16. Vargu i par i
ktij citimi prsritet shpesh, kurse vargu i
dyt m pak. Nj prsritje e ktij tipi luan
rolin e nj vargu vajtues, pa fjal vajtuese
t mirfillta, por me nj procedur
stilistike q merr funksionin semantik t
vajit shoqror e jo personal a familjar.
Edhe te kngt pr Riza Sabriun
ndonj version spikat tonin elegjiak m
tepr se at heroik, n mnyr t till
q i jep tekstit tipare t dukshme lirike.
Megjithse heroizmi sht i pranishm
n mnyr t nnkuptuar, n kto kng
spikat m tepr dhimbja pr vdekjen e
Rizait sesa informacioni artistik mbi
aktin ku ai fali jetn n mosh t re.
Knga Mbete Riza Kamarin paraqet
nj tekst me informacion t rrgjuar,
krahasuar me versionet epike. Ajo ka
vetm vargun e par q sjell faktin se
Rizai ka mbetur i vrar n Kamarin.
E gjith pjesa tjetr e tekstit sht
shndrruar n nj vajtim elegjiak pr t.
Tregues i par i ktij shndrrimi sht
futja e nj vargu refren,17 q prsritet
me rregullsi pas do vargu n vijim. Ky
refren dshmon gjithashtu se knga ka
ndryshuar jo vetm gjinin artistike, por
edhe funksion: ajo sht shndrruar nga
nj kng e aktit trimror, n nj kng
q i kushtohet mnyrs s prjetimit t
tij, fillimisht, nga pela e tij e lufts dhe,
m pas, nga nna e tij, e cila ligjron

Mars 2015, Nr. 3

njprnj pasojat q solli n familje

vdekja e Rizait.
Kshtu versioni elegjiak heroin e
mbyll brenda mureve t shtpis,
krahasuar me versionet epike, ku Riza
Janina jeton pr gjith krahinn.
E thurur kshtu knga e prmendur
m sipr tregon se flet pr nj figur
heroike, por n mnyr sentimentale
dhe elegjiake. Shum m objektive
dhe e that nga kto emocione sht
knga epike O Riza dajllar njeri, e cila
informon me hollsi mbi shtjen pr t
ciln heroi ka rn, t dhnat kohore kur
ka ndodhur episodi heroik, vendin ku
ai ka luftuar me heroizm, mnyrn se
si u vra shkall-shkall me tri t shtna
martine njra pas tjetrs, pastaj detajet
mbi reagimin e pels s mbetur pa zot
pas vrasjes s Rizait, fakti se nna e
qan me ngashri sidomos pr faktin
se ai i la djemt pa baba q n mosh
fminore.
3. kronika e jets
sociale dhe roli i
s drejts zakonore
Nj numr i konsiderueshm kngsh
t krahins s amris kan n qendr
episode t natyrs epike n t cilat nuk
paraqiten akte heroike pr nj shtje
t prgjithshme, po pikrisht vrasja e
personazhit pr hakmarrje. E veant
sht se n kodin e kngve epike t
amris dhimbja pr t vrarin, sado trim
a i moshs s re, i vetm dhe i shtrenjt
pr familjen e t afrmit, dhimbja
nnshtrohet prpara ndjenjs s drejtsis
zakonore. Nj kng paraqet vrasjen e
Mehmet Hatiks pasi ky m par kishte
vrar dik. Po rapsodi anonim, njohs dhe
ngulits i kodit juridik e moral zakonor,
megjithse e thekson trimrin e personit
t viktimizuar, i jep t drejt pikrisht
vrassit: Vllahu, e past hallall,/ t ra
me dufeq n ball18. E ndrsa motra dhe
e ma e presin me vaje ardhjen e trupit
t viktims, vet zri i personifikuar
i ndrgjegjes s t vrarit i qetson t
dyja krijesat femrore, duke rn n
paqe edhe me veten, me argumentin
se: Kesh vrar ndaj m vran,/ vrava
nj n kapetan,/ q se bin kollaj nj
nan!19 Kundrprgjigjes s mundshme
hakmarrse t familjes ia pret rrugn
menjher kodi i drejtsis zakonore.
Fjalt e viktims ktu jan n sintoni t
plot me pritjen q i bn krahina vrasjeve
me vetgjyqsi, pr t uar n vend t
drejtn a moralin e cenuar.
Konstrukti shpirtror e kodi moral n
kto kng sht jashtzakonisht i fort,
sa t befason me gjakftohtsin q pritet
nj gjm e sapondodhur. Sipas nj
knge tjetr, nuk jepet shkaku prse i
kan vrar dy vllezr, po kur njerzit ia
ojn lajmin t atit, ky i qan djemt e
sapovrar duke u lvduar atyre trimrin
e treguar n prpjekje. Nj pritje e
till i jep kngs tipologji trimrore
dhe largon prej saj do element t
mundshm elegjiak. Ndrkoh nna e
djemve shpreh gjithashtu nj forc t

Pamje nga Vrohona, fshat n Gumenic

Se pa nj ndrr me llahtari,/ plasa,

vdiqa, o i varfri,/ pash amrin djegur
br hi:/ grat e amris me foshnja n gji,/
pa kpuc dhe pa shami,/ zun rrugn o pr
n Shqipri. Ajo thot dhe madje dshmon
se amria ende jeton: lexoni epikn e saj
dhe do ta kuptoni menjher.
atill morale q e mposht dhe madje e
largon t keqen prgjithmon: Mos
m thoni kt fjal,/ se u djelt i kam t
gjall./ Hamit, bir, e Haxhi, djal!20.
Kngt e hakmarrjes kan qen m t
shumta sesa jan mbledhur e hedhur n
letr. Kjo ka ndodhur sepse episodet e
tilla n jetn reale kan qen t shpeshta
e, duke qen ngjarje t rnda, kan
mundur t vn n lvizje ndrgjegjen
krijuese t krahins, tanim jo aq pr
prjetsim sesa pr informim e pr
t shprehur sensacionin e momentit.
Ngjarjet tronditse regjistrohen t gjitha
n sizmografin popullor. Nga pikpamja
pragmatike ky informacion poetik nuk
sht n funksion t poetizimit t akteve
t hasmris e gjakmarrjes, po m tepr
n funksion t edukimit t komunitetit
prmes ndjenjs s katarsisit.
Mjaft kng t ksaj teme jan realiste
jo vetm pr nga detajet dhe prshkrimi i
hollsishm i skenave, por edhe pr nga
vrtetsia e paraqitjes s psikologjis
s personazheve. Trimrin, si vlern
shoqrore prcaktuese t individit,
sht interesante kur knga popullore
e krahins s amris e zbulon n
mas t njjt edhe tek grat. Knga
ka skalitur nj figur tipike t nns,
e cila me siguri rrjedh nga nj arketip.
Kjo figur kur merr lajm se t birin ia
kan vrar gjithmon prgjigjet: mir

bn q e vran se trimat ashtu e kan

ose mos ma thoni kt fjal se djalin e
kam t gjall.
Knga T njten q m saba t mban
n realitet me an t detajeve konkrete
dhe identifikimin e sakt t personazheve
t saj. Po vet realiteti i prshkruar n
kng sht ndrtuar pikrisht n trajtn
e nj ndrre surrealiste, i prcaktuar nga
parandjenja e asaj q do t ndodh. Avduli
sht ngritur q n mngjes i tronditur
nga nj ndrr sikur at dhe t vllan do
ta vrasin. Dhe kjo bhet realitet pas pak
orsh, kur ai shkon pr n mulli. Gjaksit
jan kushrinjt e tyre t par: Omeri me
Rushanin. Dy viktimat i ln t vetme
nnn dhe motrn, pa asnj mashkull
tjetr mbrapa pr tu marr hakn, ve
nj xhaxhai t pamundur nga pleqria.
Tepr prekse dhe elegjiake e bjn
kngn detajet q japin vazhdimsin
e jets, sikur t mos kishte ndodhur nj
hata e till: Vjen stani me tringllim,/
vjen bushtra me ulurim,/ krkon oban
Abedin,/ sa ta gjjm Avdulin.21 Por
po kaq prekse sht edhe skena q vijon
me detaje realiste gjer n imtsi: Avduli
nn ulli,/ me fanar e me foti,/ mbledhur
shtat
astonomi.22
Veanrisht
interesant sht fundi i kngs ku
personazhet, krejt sipas arketipit baladik,
flasin pas vdekjes pr t thn amanetet
e tyre si dhe pr t vazhduar planet

e tyre m t rndsishme. Me fantazi

poetike t jashtzakonshme poetike
prshkruar dasma e Abedinit pas
vdekjes: Abedini hapi dasm:/ e ftoi
gjith dunjan,/ jashta detin, brnda
fshan.23 Me t tilla amanete nnteksti
e bn kngn sa dramatike, aq edhe
elegjiake, pasi nnkuptohet qart se jeta e
tyre (familjare) nuk mund t vazhdoj m
tej dhe brenga se haka e tyre nuk ka pr
tu marr kurr do t mbetet e patretur.
T gjitha vrasjet e tilla pr motive
t dobta, t cilat prbjn nj cikl
t madh t kngve me tem nga jeta
sociale apo familjare e krahins s
amris, japin me besnikri skena
t jets s prditshme, ku zakonet dhe
mendsit e njerzve bhen shkak pr
vrasje t rnda ose t shumta n nj
episod t vetm. T dhnat e detajuara
pr rrethanat, shkaqet e ngjarjeve si
dhe pr protagonistt e dramave t
tilla ia shtojn folklorit t amris at
funksion pragmatik q mund t duket
sikur bie ndesh me konceptimin e tij
t sotm vetm si lloj arti: funksionin
mediatik. Ai ka kryer pak a shum
edhe funksionet e nj radioje lokale
q transmeton kng dhe njkohsisht
informacione pr ngjarjet m t bujshme
e m t rndsishme t krahins.
Detajet sendore n disa raste e
tejkalojn funksionin e tyre ndrtues
t rrethanave t nj ndodhie t caktuar,
duke u br njkohsisht edhe mjete
t shprehjeve t ndryshme figurative,
zakonisht pr t zmadhuar a pr t luajtur
funksion e preks. N nj rol artistik t
till metonimia n vijim q krijon edhe
efekte hiperbolizuese. N fakt asgj nuk
zmadhohet: vet gjma sht e madhe,
por mnyra e t thnit megjithat t prek
duke zmadhuar jo faktin pr emocionin:
More lum, a i mjeri lum,/ eja na nxerr
gur shum,/ t bijm shtat qivur.24
Kjo shprehje prbn nj metonimi t

Mars 2015, Nr. 3

pasojs pr shkakun, duke i shprehur
trthoras t dhnat pr numrin e madh t
t vrarve, q realisht sht i prmasave
hiperbolike.
Teknikat artistike jan t shumta e t
ndryshme, pavarsisht nga prshtypja e
prgjithshme se knga popullore sht
m e thjeshtzuar n mjete e teknika,
krahasuar me poezin e kultivuar.
Sikurse n kngn tashm t njohur pr
vrasjen e elo Mezanit, edhe n kngn
Telegramet ven e vin jepet gradacioni
i rnies s heroit n paralelizm t
plot me efektin vdekjeprurs t secilit
prej plumbave t radhs q bie mbi
trupin e viktims, sidomos n vrasjet
e befasishme n prit a n rrethana t
tjera t rastit. Knga informon se bien
tri martina, ku secili nga plumbat
bn efektin e vet t dallueshm, duke
e prshkallzuar ardhjen e vdekjes, si
zakonisht, n tri etapa. Kto etapa jepen
prmes tre veprimeve t ngadalsuara t
viktims s gjuajtur n befasi.
Mero Muhedinin e vran n nj krua.
Kur ra dyfeku i par Merua mbushi
mataran. Sa sht ende i ngroht ai nuk
po e ndien plumbin dhe vazhdon t kryej
veprimin tjetr q kishte ndr mend: t
freskoj fytyrn me uj. Pikrisht n
paralelizm me kt veprim t viktims,
vrassi lshon plumbin e dyt. Kurse
plumbi i tret ishte vendimtari sepse me
an t tij viktima u vra me t vrtet.
Situata duket sikur jepet ngjashm me
teknikat kinematografike t filmave, por
ngadalsimi i kohs dhe ndarja e saj n
tri etapa bn q ky procedim stilistik t
vihet n funksion t ndjenjs q synon
t zgjoj knga. Episodi dramatik i nj
vrasjeje t till synon t krijoj nj doz
keqardhjeje njerzore pr t vrarin,
pavarsisht se vrasja e tij po bhet n
shpagim t gjakut t dikujt, q kaaku
Mero ka vrar dikur.
Mirpo knga popullore shpalos nj
estetik t dallueshme nga ajo e nj
pjese t rndsishme t letrsis s
kultivuar. Knga popullore kulmon dhe
prfundon tek prputhja e teknikave e
mjeteve artistike t prdorura n do
krijim me nj parim a ideal shoqror t
lart t komunitetit. Pikrisht tek knga
Telegramet ven e vin elementi
elegjiak neutralizohet sakaq, pasi asaj
pak dhimbjeje njerzore, ndoshta t
merituar pr kt frym humane q
po shuhet, rapsodi kolektiv i kundrv
kt ideal shoqror q prmendm. M
konkretisht, toni elegjiak davaritet q
n lindje, pasi ideali moral e juridik
zakonor shfaqet me forc siprore mbi
ann humane. Direkt pas goditjes me tre
plumba viktima lshon vikamn: Ku je
Musa se m vran. Dhe prgjigjja vjen
tepr befasuese: - Keshe vrar andaj
t vran,/ keshe vrar Ferhat Isan,/ q
se bn m tjetr nan.25 Duket si nj
pritje cinike nga personi m i besuar i
viktims, por e drejta shoqrore vjen
prmes nj force neutraliteti e ftohtsie
logjike, t krahasueshme me efektin e
cinizmit. Normat zakonore t shoqris

Pamje nga Mazreku

gjejn miratim jo vetm prmes gryks
s pushks, n realitetin empirik, por
edhe prmes artit t popullit: vrasja e
vrassit, edhe pse me vetgjyqsi, sht
e drejt pasi rivendos t drejtn penale
zakonore dhe ruan vazhdimsin e
rendit shoqror.
Vrtetsia faktografike e situats
plotsohet shpesh edhe me vrtetsin
e analizs psikologjike q, megjithse
e vshtir t jepet n aq pak vargje sa
jan tekstet e ktyre kngve, gjen
forma e teknika efikase pr tu sjell.
Pr shembull, n nj prit vriten disa
persona nga fshati Mazrrek. Letra q
on n fshat lajmin e zi i shkon fillimisht
Tahir agait. Pas informacionit se letra
ende nuk sht lexuar gjer n fund,
fillon t jepet mnyra se si zia e madhe
pllakosi krejt fshatin: Kartn e psoi26
pr grism/ gjith lott rrokullisn,/
gjith krert u gremisn.27 Dhe krejt
knga mbyllet duke u mjaftuar vetm
me valn e reagimit psikologjik q
shprndahet nga nj person i vetm, tek
njerzit pran tij e m pas tek i gjith
fshati.
Karakteri sinkretik i kngs epike t
krahins s amris mishrohet n
funksionet e shumta t njkohshme.
Prve funksioneve t mirfillta artistike
ajo mund t lexohet edhe si ditar i sakt
i jets sociale, si nj protokoll i jets
krahinore dhe me funksionet e nj
kronike t vrasjeve, her n prmbushje
t idealeve kombtare n episode t
njohura t historis e her n episode
t rndomta q i japin karakteristika
jets sociale t krahins. N kto kng
amaneti i martirit sht i pranishm,
her i formuluar q haka t merret ose
q luftn pr mbrojtjen e territoreve ta
vazhdojn t tjert, ose q ta ndihmojn
t mbetet n jet sa t vij ta takoj
ndonj nga njerzit e familjes, ose q
prindrit, sidomos nna dhe motra,

Pikrisht kur ksaj nne i ojn lajmin se elon ta kan

zn t gjall koshadhet me kajmekam, ajo shprthen
befas me nj patos prej nne heroike:- N kloft fjal e
vrtet,/ e kam pr ta vrar vet!. Ndrsa kur shkojn
prsri pr ti thn se djalin nuk ia kan kapur t gjall,
por e kan vrar, ajo prsri gjendet e kontrolluar prej s
njjts ideologjie racionaliste:Mir bn q e vran,/
se trimat ashtu e kan. Arsyeja dhe ideali i lart kolektiv
triumfon mbi ndjenjn e jashtzakonshme prindrore.
t tregohen kurajoze e ta mposhtin
dhimbjen e momentit. Kshtu n kthim
e sipr pr n shtpi nj trim e vrasin
n prit. Njeriu q ndodhi dshmitar
n ato momente t vshtira pr t ishte
Elmaz Kupa: Usta Kupe, sha vllan,/
u mundo e mbam gjakn,/ sa t vij e
zeza nan28.
Tepr e ngulitur si pjes e strukturs
s tekstit sht mnyra stoike e pritjes
s lajmit t zi nga ana e familjes dhe
e t afrmve. Lajmin e keq mund ta
pres babai, nna ose t afrm t tjer.
Por dhimbja e tyre sht prher e
kontrolluar, gj q e sigurojn kryesisht:
vlersimi sipror q i bhet trimris
n kt krahin, t msuarit me vrasjet
e shpeshta n familje si dhe ndjenja e
drejtsis zakonore. Kur Dahriut i ojn
lajmin se t birin ia kan vrar, babai
n fillim e largon t keqen nga vetja
duke e vn n dyshim lajmin se mos
ai nuk sht i sakt. Kur mson se djali
sht ende i gjall, por pa shpresa jete, i
shkon pran duke formular tronditjen e
tij dramatike pr kt humbje t madhe.
N prfundim knga sjell fjalt me t

cilat plaku amniston fajin e t birit dhe

ngushllon veten bazuar jo n ndjenjat
e momentit, por n normat shoqrore:
Djal, m rakse boban,/ pa sbn
keq q t vran,/ se trimat ashtu e kan/
vriten edhe pr nj fjal!29
N kto situata tepr gjakatare
knga epike e krahins s amris l
t shpaloset dukshm forca e karakterit
njerzor, normat dhe morali i lart
shoqror, ideali i tyre i drejtsis si dhe
humanizmi, i cili shpesh tingllon tepr
paradoksal pr pranin e tij n t tilla
rrethana gati njerzore. Pikrisht n
kngn e msiprme Smajli i plagosur
pr vdekje, kur pran tij shkon menjher
i gjith fshati, l nj amanet pr baban
ku spikat pikrisht fort arsyetimi dhe
humanizmi: - Mua mos ma marr
gjakn,/ se isht plak e ska takan.30
Kurse nna e elo Mezanit shfaq nj
sjellje edhe m burrrore, manifestim
i qart i racionalizmit t asaj kulture
e ideologjie popullore sipas s cils
virtyti i par njerzor sht trimria,
por edhe papajtueshmria me armikun
e kombit, ndershmria dhe ndjenja e s

10

Mars 2015, Nr. 3

drejts humane. Pikrisht kur ksaj nne

i ojn lajmin se elon ta kan zn t
gjall koshadhet me kajmekam, ajo
shprthen befas me nj patos prej nne
heroike: - N kloft fjal e vrtet,/ e kam
pr ta vrar vet!31. Ndrsa kur shkojn
prsri pr ti thn se djalin nuk ia kan
kapur t gjall, por e kan vrar, ajo
prsri gjendet e kontrolluar prej s njjts
ideologjie racionaliste: Mir bn q e
vran,/ se trimat ashtu e kan.32 Arsyeja
dhe ideali i lart kolektiv triumfon mbi
ndjenjn e jashtzakonshme prindrore.
4. Drama e fundit
e krahins
Kapja dhe fokusimi tek dramat
njerzore sht n prirjen tematike t
epiks popullore t krahins s amris.
Por kto drama si lidhen me flijimet n
konflikte t nj karakteri personal, ashtu
lidhen edhe me drama e tragjedi masive
q kan t bjn me fatin ekzistencial
t krejt popullsis s krahins. Duke
marr parasysh faktin tashm t njohura
botrisht se kjo krahin nuk ka m jet
si entitet njerzor, por vetm si nocion
historik e gjeografik, kur lexon epikn
popullore ame krahina vjen e ringjallet
n vetdijen e prfytyrimin e lexuesit dhe
fillon t jetoj si dikur, para gjenocidit
e prishjes fatale. Gjithka q tashm
prfundimisht sht shuar, leximi fillon
ta jetsoj prsri, duke e rimbushur n
imagjinat krahinn me popullsin e
mparshme dhe me mnyrn e jetess s
dikurshme.
Epika popullore ame rezulton t
ket vlern utilitare t nj kronike
artistike a t nj pasqyre realiste t
jets politike e shoqrore t krahins.
Prmes ksaj epike ne marrim nj
informacion q prputhet tmerrsisht
shum me dokumentet historike.
Episodet e shumta t trimris jan t
identifikueshme jo vetm pr shkak
se pr to ka ende kujtes dhe ekziston
dokumentacion historik i mjaftueshm,
por edhe sepse ato jan fiksuar n
vargjet epike t popullit si episode t
nj drame vazhdimisht krcnuese
si dhe t nj epopeje t madhe pr
mbrojtjen e territorit dhe t ekzistencs

Arpica

si komb shqiptar. Prandaj n aspektin e

prmbajtjes s vet epika popullore ame
prbn mishrimin gjuhsor t jets s
gjall t krahins.
Pr arsye t veanta leximi i sotm
i epiks popullore ame ndoshta ka
rndsi t posame m tepr si dokument
i jets s gjall dhe dshmi e historis
s ksaj krahine, sesa si art n vetvete.
Kjo poezi sht si nj kronik e madhe
ku mund t msojm shum mir emrat
e fshatrave, qyteteve, maleve, kodrave,
prrenjve, pllajave, arave, lagjeve,
fiseve, familjeve t mdha a burrave m
t shquar t krejt krahins e m gjer.
Kjo kng mund t shrbej gjithashtu
si dokument sociologjik, historik, tablo
politike, etnologji dhe gjeografi e sakt
e krahins. Ajo na jep informacion t
hollsishm e t pakundrshtueshm,
arsye q na bn edhe m shum t
besojm se ngjarjet e evokuara nga
epika popullore kan ndodhur pikrisht
ashtu si tregohen prej saj.
Me nj saktsi m t madhe se
kronikat ushtarake t manipulueshme t
lufts, kjo epik jep t dhna t vrteta
mbi rrethanat gjeografike t ngjarjeve,
t gjitha t dhnat kohore t ndodhis,
t dhnat e sfondit social, politik dhe
historik. E mbushur me detaje e t

Bibliografia
shtje t folklorit shqiptar 2.
Akademia e Shkencave e RPSSH/
Instituti i Kulturs Popullore, Tiran
1986.
shtje t folklorit shqiptar 3.
Akademia e Shkencave e RPSSH/
Instituti i Kulturs Popullore, Tiran
1987.
Epika historike 1. Akademia e
Shkencave e RPSSH/ Instituti i
Kulturs Popullore, Tiran 1983.
Epika historike 2. Akademia e
Shkencave e RPSSH/ Instituti i
Kulturs Popullore, Tiran 1981.
Epika historike 3. Akademia e
Shkencave e RPSSH/ Instituti i
Kulturs Popullore, Tiran 1990.
Kng popullore historike I, II,
III, IV. Instituti Albanologjik i
Prishtins, 2007.
Mbledhs t folklorit, 3. Kng
popullore nga amria. Akademia
e Shkencave e RPSSH/ Instituti i
Kulturs Popullore, Tiran, 1983.
Syla, Fazli. Knga dhe ngjarja
historike. Rilindja, Prishtin 1998.

dhna t tilla knga Spatari n mal

t bregut nuk sht nj kampion, por
vetm nj nga modelet e panumrta n
tr kt krijimtari: Spatari, mal t
bregut,/ fshat i bukur si ai,/ Filatin pr
nn vetve,/ Korfuzin pr karshi./
Erdhi Zerva i vu zjarr,/ e dogji e bri
hi,/ shtatdhjet e ca t vrar,/ gra e
pleq e ilimi,/ se i theri posi shqerra,/
se smohuan kombsi,/ than: - jemi
shqiptar,/ si n gjith amri,/ me
grekr duam t rrojm,/ n paq e n
miqsi.33
Spastrimi etnik dhe gjenocidi
i egr i vitit 1944 tashm kishte
filluar me intensitet t plot. N ajr
lodrojn llahtarshm gjuht e flakve
t djegieve, grabitjeve, vrasjeve e
terrorit. N tok derdhet gjaku dhe bien
kufomat e viktimave t nj therorie t
pamshirshme. Por tmerri i vrasjeve e
reprezaljeve, shndrrimi i krejt krahins

n nj kasaphan megjithat nuk e ka

penguar gjenin artistike t rapsodit
dshmitar q, prve vrtetsis
fotografike t tablos, t synoj t ndikoj
edhe mbi sfern emocionale t dgjuesit
a lexuesit, duke e dhn prmasn
e pasojave t gjenocidit prmes nj
shprehjeje metaforike q hiperbolizon
n mnyr artistike: U ther djali e u
ther plaku,/ sa u mbru balta ka gjaku34.
N fund t t njjtit tekst kemi prsri
kaprcimin e skenave natyraliste me
an t imazheve me natyr t mirfillt
poetike, t cilat e zhvendosin theksin nga
vrtetsia e detajeve t llahtarshme, tek
dhnia vetm estetikisht e prmasave t
masakrs, duke e br logjikisht m t
konceptueshme prmasn e madhe t
theroris: Erdhi nata u di dit,/ me gjak
lulet u vaditn.35
Me gjith prmasat e mdha t
masakrs m t fundit e m t madhe q
binte si ndshkim mbi kt krahin, por
m t prbindshmen prej tyre, n kalim
e sipr rapsodt morn pamje ngjethse
pr ti prjetsuar me nj plasticitet t
jashtzakonshm n kngt e artit dhe
t dshmis s tyre. Kto kng e japin
masakrn gjithashtu me nj vrtetsi t
jashtzakonshme t tablos: Zervistat
mizri,/ se u hodhn si stihi./ U hodh bi
burra e gra,/ mbushn vndin gjakr./
Vra me plumb e ther me kam,/ rrodhi
gjaku anemban,/ lagu ledhet e majan.//
[...] kufoma t nglatur,/ duar e kmb t
prera,/ sit e njerze t xjerra.36
Konceptimi si gjenocid i asaj katastrofe
njerzore q po ndodhte sht br me
qartsi t jashtzakonshme nga rapsodt
popullor, q kan qen njkohsisht
edhe vuajts edhe dshmitar. Kt
prkufizim politikisht e juridikisht t sakt
e jep m s miri vet knga popullore:
bn edhest n vnt tn,/ n bot
nuk isht br,/ vran amrin t tr,/
pren glishtat pr ohnaza,/ u derdh mbi
gra e vajza./ Bn edhest si deshn,/
shkuln dhe vatht ka vesht,/ burrave u
van plumbn/ dhe ca i dogjn n furr./
Ca me thika na i ther,/ amri, o moj, e
mjer,/ t dogjn, t bn hi,/ sharrohet

11

Mars 2015, Nr. 3

ajo krdi!37
Vargje me t dhna t tilla q e
mbushin krejt tekstin e kngs dhe
ku mungon nj struktur narrative
e mirfillt, qoft edhe n formn
m embrionale t veprimeve t nj
personazhi n nj situat t dhn, japin
shkas pr ti menduar kto poezi edhe si
tekste tipologjikisht t prafrta me ato
t gjinis lirike. Por tabloja e msiprme
sht dshmia tronditse e vet fakteve
t dhna n mnyr tepr objektive, e
prer direkt nga episode t nj ngjarjeje
t tmerrshme q po i ndodh nj populli
n nj kontekst historik t caktuar.
Tablo t tilla do t shkonin mjaft mir
edhe n kontekstin e romaneve t tilla
prshkruese t tablove e veprimeve
masive sikurse Lufta dhe paqja, ku
nuk jan veprues vetm personazhet e
prveme, por sht i pranishm edhe
veprimi i politikave t prapaskens, i
ligjsive shoqrore si dhe i vet fatit,
megjithse kto zakonisht qndrojn
prtej s dukshmes.
Edhe mbledhsi kryesor i ktyre
kngve,38 n prmbushje t disa
parimeve t caktuara t botimit, i ka
renditur krijime t tilla, si ato q sapo
cituam, brenda cikleve t tjera t kngve
epike dhe jo tek lirika. Ktu ndikon fort
sidomos konteksti i ngjarjeve, q nuk
mund t jepet vetm me an t nj knge,
por me trsin e kngve t krejt ciklit.
Pasi gjenocidi n fjal sht konceptuar
si nj ngjarje epike komplekse, ku
detajet e veanta jan pjes prbrse
e domosdoshme e dekorit dhe e
prshkrimit t pasojave t veprimit t
palve t prfshira n kt konflikt pr
jet a vdekje. Pikrisht me tablon e plot
fizike t krahins n nj situat t dhn,
t par nga afr, prball ose nga lart,
fillojn shum romane t letrsis s mir
botrore. Nse knga bn edhest 39
n vnt tnraporton nga brendsia e
frontit t ngjarjeve t llahtarshme, knga
Kur dolla n Mal t Zi jep t dhna nga
e njjta ngjarje, por t para nga larg e nga
lart, gjendje n prag t furtuns, ndodhi
n periferi t frontit e t vatrs s zjarrit:
Kur dolla n Mal t Zi,/ klaj, moj, klaj
pr amri,/ pash grat nn ulli,/ pash
nuset pa stoli,/ burrat shkuan eksori./
Kafsht mben pa bari,/ lehte qni n
shtpi,/ buk nuk i hidh njeri./ Grat me

Paramithi (1910)

dhn e me dhi,/ grat ven n mulli.40

amria jeton me tr intensitetin e
vet apo, m mir, ringjallet trsisht
n do akt leximi t ksaj epike, e cila
ndikon me forc aq sugjestionuese n
vetdijen e lexuesit sa q ky provokohet
ta harroj faktin e hidhur historik t
zhbrjes s ksaj krahine. Vshtruar
nga kjo pikpamje, besnikria tematike
dhe gjallria realiste e ksaj knge, n
vend se t forcoj ndjenjn pr gjithka
q fatalisht ka ndodhur, n mnyr
paradoksale ndonjher mund t duket,
pr momentin e leximit, edhe si nj
falsifikatore e s vrtets. Nj iluzion
i till haset veanrisht n ato raste kur
faktet e gjenocidit jan aq apokaliptike
sa q edhe nga rapsodi paraqiten me
ngjyrat e s pabesueshmes, q mund
ti ket ve nj ndrr: Se pa nj
ndrr me llahtari,/ plasa, vdiqa, o i
varfri,41/ pash amrin djegur br
hi:/ grat e amris me foshnja n gji,/
pa kpuc dhe pa shami,/ zun rrugn o
pr n Shqipri.42 Ajo thot dhe madje
dshmon se amria ende jeton: lexoni
epikn e saj dhe do ta kuptoni menjher.
N prologun e masakrs e t gjenocidit,

kur t gjith burrat e krahins u uan n

internim n krahina t largta t Greqis
n vitin 1940, ku kta hoqn vuajtje prej
ferri, gjith barra e rnd e mbajtjes s
familjes ra mbi grat e mbetura n shtpi,
t cilat jetonin n kushtet e nj pasigurie
t madhe. Mjafton edhe nj detaj i
vetm q kjo gjendje t shprehet m
qart e m fuqishm se sa nga dhjetra
ese akademike: Shkuan burrat eksori,/
mben grat n shtpi./ Q m di sahati
dhjet,/ mbill portat e mbill dirt./ Si
e kemi shkuar siklen?/ Shtat furka n
nj der./ Kur hapej e bnte drita,/ na
ikn nj ik frika!43 Bhet fjal pr
sigurimin e dyerve nga brenda me hunj
e furka gjat nats, pr tu ruajtur nga
vjedhjet a prdhunimet.
Nj nga shenjat paralajmruese se
gjenocidi s shpejti mund t bhej
realitet sht edhe prishja e kohezionit
t brendshm t popullit t krahins s
amris, duke shkatrruar solidaritetin
mes komuniteteve prbrse dhe unitetin
e ruajtur gjer ather me aq shum
kujdes, diplomaci e sakrifica. Pas
joshjes a blerjes s nj pjese t vogl
t shqiptarve t krishter dhe pas

Abstract
N kt punim paraqiten analiza dhe prfundime rreth
disa cikleve t epiks popullore t krahins s amris q
paraqet akte flijimi t trimave dhe martirve real n 50 vjett e
fundit t jets s ksaj knge. Jemi prqendruar sa n epikn
heroike, aq edhe n epikn me tem nga dramat e jets sociale.
Kemi prvijuar nj bosht tematik koherent t punimit, duke
nxjerr n pah cilsit m t spikatura moral-psikologjike t
shqiptarve t ksaj krahine, ku spikatin trimria, detyra ndaj
atdheut dhe respektimi i s drejts zakonore.
Epika popullore e orientuar nga jeta konkrete sht realiste
kur trajton artistikisht dramat e jets sociale dhe prbn
kronik historike besnike kur paraqet episodet e spikatura t
lufts s popullit pr liri dhe pr t ruajtur trsin e trojeve

autoktone. sht tipike q heroi, edhe n astet e vdekjes,

bn konkluzionin e jets me nj fjali q shpreh se ai po e jep
jetn n funksion t kauzs kombtare dhe n prputhje me
idealin kolektiv, ndrkoh q familja vdekjen e tij e pret me
nj stoicizm t jashtzakonshm. Kurse vrasja e vrassit
n epikn me tem shoqrore pritet si ndshkim i merituar jo
vetm nga familja, por edhe nga vet viktima n momentet e
fundit t jets, duke dshmuar nj humanizm t pazakont,
edhe pse n situata tepr t prgjakshme.
Analiz e veant i bhet kngve q kan n fokus dramn
e fundit t ksaj krahine. Ndrkoh q leximi i sotm i ksaj
epike na duket se prbn nj akt t ringjalljes s krahins dhe
mbushjes s saj me jetn e dikurshme.

presioneve, rrahjeve, grabitjeve, vrasjeve

a internimeve t shumics myslimane t
krahins, armiqt e tij ia arritn m n
fund t fusnin edhe prarjen fetare si
nj mjet q do t ndihmonte nga brenda
procesin e gjenocidit t planifikuar. Vet
knga dshmon me saktsi se kjo prarje
u b dukuri e prhapur sidomos n vitin
1942. Nj fatkeqsi e till u instalua me
t gjitha mjetet e mundshme q zotronin
shovinistt dhe armiqt e kombit shqiptar:
Seneja dizet e di,/ sa kish hir viti i ri,/
qent e Zervs, ca rrufjan,/ t shitur n
entaljan,44/ me fitime e me t vrar,/
amt nisn ti prajn,/ n kristjan e
musliman,/ q n mes t futnin zjarr./
[...] Kur u vra Tefik Qemali/ amris
i hiti zjarri.45 Nj kng tjetr e sjell
faktin e prarjes tashm t realizuar:
moj e zeza, t pran,/ n krishter
e musliman,/ sa vret vllau vllan,/
shqiptari shqiptar.46
Dhe pikrisht n kushtet ku njerzit
e paarmatosur dhe t pambrojtur po
vriteshin me intensitet ngado dhe vendi
po rrnohej n do pikpamje, popullsia
ame detyrohet n mnyr masive t
lr mbrapa krahve vendin e gjyshstrgjyshrve t tyre, duke mbajtur n
trup e zemra dhimbjet e patregueshme,
n tru kujtimet e pavdekshme, n ndrra
shpresn e fort se nj dit do t takohen
prsri me tokn e merituar.

1 Kng popullore nga amria. Muharrem Rushiti, i

shkret, f. 604.
2 Po aty. O Lul Manka, lule djal, f. 495.
3 Po aty. Vjen Resuli me Birbil, f. 494.
4 Gruaja e tij.
5 Po aty. O Lul Manka, lule djal, f. 495.
6 Po aty. Vjen Resuli me Birbil, f. 494.
7 Nyja e litarit ku bhet laku pr varjen e t dnuarve.
8 Maja (e jataganit).
9 Po aty. Pijet pr Met kapetan, f. 496.
1 0 Po aty. Pijet pr Met kapetan, f. 497.
11 Po aty. Abedini slehet kurr, f. 502.
12 Po aty. Abedini slehet kurr, f. 502.
13 Po aty. Hajde, ore Oman Tak, f. 510.
14 Po aty. Hajde, ore Oman Tak, f. 510.
15 Po aty. Hajde, ore Oman Tak, f. 510.
16 Po aty. Hajde, ore Oman Tak, f. 510.
17 Refreni q prsritet pas do vargu sht: O Roza Sabri.
Vepra e cituar. Mbete Riza Kamarin, f. 585. N nj
version tjetr refreni sht: O Riza bej.
18 Po aty. O Mehmet, Muo Hatika, f. 515.
19 Po aty. O Mehmet, Muo Hatika, f. 515.
20 Po aty. Hamit bir e Haxhi djal, f. 516.
21 Po aty. T njten q m saba, f. 521.
22 Shtat polic t shtetit q hetojn vrasjen.
23 Po aty. T njten q m saba, f. 521.
24 Po aty. Krisi kobura n puse, f. 531.
25 Po aty. Telegramet ven e vin, f. 528.
26 E lexoi.
27 Po aty. T dieln n ojle, f. 529.
28 Po aty. U nis trimi e vate Nart, f. 530.
29 Po aty. N Kurtes na u b fesati, f. 532.
30 Po aty. N Kurtes na u b fesati, f. 532.
31 Po aty. Pusi e elo Mezanit, f. 539.
32 Po aty. Pusi e elo Mezanit, f. 539.
33 Po aty. Spatari n mal t bregut, f. 706.
34 Po aty. Shqipria nuk do vdes, f. 702.
35 Po aty. Shqipria nuk do vdes, f. 702.
36 Po aty. Parga e shkret me kala, f. 703.
37 Po aty. bn edhest n vnt tn, f. 701.
38 Fatos Mero Rrapaj.
39 Rekrutt e organizats fashiste EDHES q drejtohej nga
Napoleon Zerva.
40 Po aty. Kur dolla n Mal t Zi, f. 700.
41 sht refren q prsritet pas do vargu.
42 Po aty. Se pa nj ndrr me llahtari, f. 708.
43 Po aty. Shkuan burrat eksori, f. 687.
44 Italian.
45 Po aty. Qent e Zervs ca rrufjan, f. 697.
46Po aty. Monarkot me entalan, f. 698.

12

Mars 2015, Nr. 3

Nj vjersh e panjohur e ajupit

Hymni kombtar
Sevdai KASTRATI

shtu si shkruanin pothuajse

shumica e poetve t Rilindjes
Kombtare himne, po ashtu
edhe Andon Zako ajupi do t shkruaj
nj himn, por q do t mbetet i pabotuar
n gjallje t tij. Vjersha Hymni
kombtar do t prkujtoj se kufijt e
1913-s kan ln jasht shtetit shqiptar
gjysmn e trojeve etnike dhe nj milion
shqiptar q rnkojn nn robri: Dhe
na presin duke qar, /Tu-vemi, q t
shptojn.
Vjersha Hymni kombtar u botua
pr t parn her m 11 tetor 1950
n gazetn Dielli t Bostonit. Kt
vjersh e drgon pr botim, me rastin e
20-vjetorit t vdekjes s ajupit, miku
dhe bashkfshatari i tij Sofakli api.
Gjat viteve n vijim n faqet e ksaj
gazete u ribotuan shum nga vjershat
origjinale dhe shqiprimit e tij. Pra si
shihet veprat e ajupit do t jen vepra
t dashura t lexuesve shqiptar n
Amerik.
Pr prcaktimin e sakt t kohs kur
sht shkruar vjersha Hymni kombtar
na kan ardhur n ndihm vjershat Nj
ndrr (vargjet 164-165 jan prfshir
te Hymni kombtar n vargjet 2-3) dhe
Mbretit t Shqipris (vargjet 21, 23,
37, 39, 65-66, 69-72 jan prsritur
nga Hymni kombtar). E para sht
shkruar n kujtim t prvjetorit t par
t shpalljes s Pavarsis dhe e dyta
me rastin e ardhjes s Princ Vidit si
Mbret i Shqipris. N t vrtet nj
variant tjetr ndodhet n dorshkrimin
autograf t ajupit q gjindet n fund
t faqes s sprasme t vjershs Nj
ndrr e q ruhet n Arkivin Institutit
t Gjuhsis dhe t Letrsis n Tiran.
Po ky variant i shkurtr sht botuar pr
her t par me titullin Hymni shqiptar
n nr. 1 t 13 shkurt 1963 te gazeta
Dielli me nj shnim n fund t
vjershs, kur thuhet se vjersha u gjend
midis veprave t pabotuara t A. Z.
ajupit. I njjti variant sht botuar n
A. Z. ajupi, Vepra 1, Toena, Tiran,
2008, f. 238, prgatitur nga akademik
Jorgo Bulo, vese n vargun e fundit
sht nj lajthitje: m t humbur nafak,
spresim, e duhet t jet: m t bukur
nafak, spresim.
Vjersha Hymni kombtar sht e
panjohur pr lexuesit dhe studiuesit e
ajupit. Nuk sht prfshir n veprat
e tij: as n Tiran, e as n Prishtin.
M posht po japim tekstin e plot t
vjershs:

Hymni kombtar
Male, male, Shqipria
sht djep i trimris
Ktu mbretron Liria
Dhe urat e Perendis
Neve kt vend nderojm
Nd kt vent do t rojm,
Pr kt vent do t vdesim
M t bukur nafak, spresim.

Atdhetar fort t zjarrt,

N lufta vemi n ball!
N kta male t lart
Nuk lm armik t gjall!
Burra me bes pr miqt,
Tmer e dat pr armiqt,
Nderi ton, ska t muar;
Vdesim me arm n duar

Trimat Shqiptar
Besnik e Bujar
Duan Shqiprin;
Vdesin pr Lirin!

Shqiptar, pr Zon,
Si trim i-vrtet,
Mos harro zakon:
T mar gjakn vet!

Geg, Tosk, q t tr
Jemi thjesht Shqiptar,
Mysliman e t Krishter
Jemi nj fis e nj far.
At, kemi Perndin
Mm, kemi Shqiprin;
Pr Flamur, q valon nd er
Kemi Shkabn me dy krer.

Zot, kufit e Shqipris

Nuk jan tek u-shtruan,
Se armiqt e drejtsis
Shum vise na zotuan.
Po me pahir nuk mbahen
Se nga Shqipria sndahen;
Kur t vemi ti shptojm
Si dragonj do t lftojm!

Mblidhuni, bre shok,

Ndn Flamur tuaj,
Dhe n kt tok
Sqaset bot e huaj.

Zot o Fuqi-plott,
Mos mburo t liqt,
Dhe n kt bot
Shptona nga armiqt.

O Ju djemt e Shqipris
Lakmoni pr Atdhen!
Pr veprat e trimris
Mirni shmbll Sknderben.
Lule moj Shqipri, lule!
Ke hije t jesh fodulle,
Se shum trima ke nxjerr
Sknderben dhe t tjer.

Nj meleun shqiptar
Sot ndn zgjedh rnkojn,
Dhe na presn duke qar,
Tu-vemi, q t shpetojn.
Sot gjitonet sna nderojn
Shtiren sikur sna peshojn,
Po nj dit, pejt a von,
Kur tu-vemi, do t shon!

Vend i Sknderbeut
I mbl si mjalt,
Mi faqe t dheut
Zoti na e falt.

Si lum i Vardarit
Gjaku le t rrjedh
Zverk i shqiptarit,
Nuk duron zgjedh.

13

Mars 2015, Nr. 3

Faik KONICA

NJ PATRIK SHQIPTAR N SHEKULL T XV-T

hqipria i dha Roms nj pap: princin Giovan

Francesco Albani, i cili hipi n fron m 1700 nn
emr Klementi i XI-t, e mbretroj 21 vjet. Klementi i
XI-t sht qi dha buln Unigenitus me t ciln dmnoj
jansenimin m 1713.
Si patrik t kishs lindore n Stamboll munt t ken
qn shum Shqiptar po historia prmnt vetm nj:
Nifonin. N nj sr shkrimesh prmi histori t mbretris
byzantine t shtypura grqisht me nj prkthim latinisht,
nd Bonne t Gjermanis, nn urdhr t B. G. Niebuhrit (Corpus scriptorum historie byzanti), ndodhen disa
laj,e prmi Nifonin n vllim Historia politike e patrikore
e Stambollit.
Ky shkrim nuk na tregon kur u-b patrik Nifoni. Po
duke qn se na mson q hipi n patriksi pas Maksimit,
mundim t a gjejm kohn e Nifonit me t leht. Nn
mbretrim t Sulltan Mehmetit qi mori Stambollin, kan
qn nnd patriak, - i nntti Maksimos i dituri, nn
patriksi t t cilit vdiq sulltan Mehmeti. Pas Sulltan
Mehmetit hipi n fron, m 1481, sulltan Bajazeti; e nn
mbretrim t ktij vdiq Maksimi, i cili patriksoj gjasht
vjet gjithrisht. Pra, po t thomi se Maksimi patriksoj
pes vjet nn sulltan Bajazetin, do t i a ket ln vndin
Nifonit m 1486; n qoft se Maksimi ka qn patrik
vetm mot-mot nn Bajazetin, Nifoni i zuri vndin m
1482. Do me thn, me q s kam n dor t tjera burime
krkimesh, me kt libr t vete q kam tani mundim t
kuptojm se Nifoni u-b patrik n nj koh jo m par se
1482 e jo m pastaj se 1486.
Nifoni kish lindur n More, e cila ahere ish (as
historiakt grek nuk kuxojn t a mohojn) e
populluar prej Shqiptarsh, sot m t shumt t
greksuar. E ma e Nifonit ish nj zonj greke fisnike,

Begzad Baliu
1.
Ti vjen nga fundi i detit si vjen historia
Prmbytjet e epokave nuk m friksojn
Nuk je Bajlozi i zi
Nuk jam Gjergj Elez Alia
amria ime
Nj nat e gjat po gdhin
ndrra ndrrn z
Dimri dimrin ngrin

2.
N kt bot t ashpr
T gjith lindin e zgjohen
Mngjeseve me shpres
Netve me trishtim
Jam Kosov e fitoreve
N fund t shekullit q shkoi
Je amria e prlindur e shekullit XXI.
3.
Je ara m e plleshme n fshatin me furtun
Ke gjetur lavrtarin m t mir
Q di t hedh farn n braz

i ati nj oxhak shqiptar. Ja fjalt e historianit grek:

Iton i patridha tu ap tn Pelopnnison gun ap tn
Morean; i mitera tu Romea evjenestti, k pateras tu
rkhontas Alvantis. (F. 128). Gjetk, n nj shkrim
qi duket e nj auktorit tjatr, shohim se i ati ish nj
Shqiptar i pasur e i letruar. (F. 58).
Q djal, Nifoni dshronte vetmin, e shpejt i l
prindrit e tija e vajti n Ajon Oros, n murgshtore t
Pantokratorit, ku u-b murg e m pastaj edhe prift.
Ndnji n kt murgshtore shum vjet, - goditi q vdiq
metropoliti i Selanikut. U-mbluathn pra n metropoli,
pas zakonit, t gjith ipeshkvit e Selanikut, kleri,
parsia e atij vndi edhe populli, e me nj z zgjuathn
pr metropolit Nifonin. Drguan pastaj n Ajon Oros
disa burra e priftrinj ndr m t mirt.
Kur i van e e krkuan pr kryeprift, duke qn se
emri i tij ish prhapur an mb an t vndit, - Nifoni

s deshi t i ndgjoj, e t dal nga murgshtoria. Po t

part e tija e shtrnguan t bindet pr t mir t popullit,
e ashtu Nifoni u-nis e vate n Selanik ku u-prit me
nder e ndnji shum vjet si metropolit. M n funt, si
vdiq Maksimi, Nifonin e zgjuathn edhe patrik.
Mjerisht, thot historiaku grek, zilt edhe intrigat e
njersve reth e rotull tij s e ljin t qett Shqiptarin.
Nj Grek nga Trebizundi, i quajtur Amerucis, i cili kishte
armiqsi t madhe kundr patrikut, m n funt gjeti se
si t a vjell helmin q kish n bark t tij (ekserase to
farmqi ap khen is tin qiln tu, kat t patrirkhu): I
hodhi pr faj Nifonit dshmimin e rrem t tre priftrve
grek. Sulltani t tre priftrve dha urdhr t u-pritet
hunda, sa pr Nifonin e nxori nga patriksia e e dboj
nga Stambolli. Sulltani dha edhe urdhr t mblidhen t
zgjedhin nj patrik t ri, e se kush t flas me Nifonin do t
mvarej. Grekt zgjuathn Dionisin, i cili kish qn patrik
edhe nn mbretrim t Sulltan Mehmetit po kish qn
shtrnguar t hiqet se e kishin plagosur n zmr duke
i thn pifas se ish rethprer (sic! dhi tn dhikon
sikofantan, ap t ipan ti ne komenos (F. 132).
Dionisi ndnj dy vjet e disa muaj e u-hoq prap,
vetiu, pr t hyr n nj murgshtore.
Pas Dionisit, u-zgjuath patrik metropoliti i Serezit
Manasiu, nn emr Mksimos, i cili ndnji gjasht vjet;
pastaj e dbuan Grekt e zgjuathn rishtas Nifonin.
sht pr t vn re rasa q Nifoni u-zgjuath q t
dy hert pas nj patriku t quajtur Maksim, dhe q t
dy Maksimt si patriksuan gjasht vjet. Hern e dyt,
Nifoni qndroj n patriksi mot-mot, edhe pr s dyti
e nxuarn me turbillime e ngatrresa t shuma.
Nifoni ish burr i letruar, i mntshur, fjal-nxeht e
me zakone t qruara.

AMERIA IME
(Fragmente)

amria ime
Jam kostari q pret furtunat mbi lumin Bun
amria ime
Jam lavrtari q prulet mbi brazdn e plleshme pr do kokrr grur.

Do rritsh ti djem t ashpr

Si fishkllima e koss mbi barin zhur
Do rritsh ti vajza t ndrojtura
Si ndrohesha un kur prulesha mbi gjunjt tu.

4.
amria ime
Bota thot je grua e dhunuar
Un di nj fmij q luan n prag t detit n qetsi
Ti vjen si val e harlisur dhe trazon rrn e kshtjells s tij
Un shoh fytyrn time n guacn q hapet para kmbve t tij.

Ti je syri q nuk u hap nga vajzat e rna nga Guri i Filatit

Pr Enin e Filatit me syt e zi
Ti je gjiri q nuk u shter i nns
Pr gojn e vajzs s sapolindur n agimin e vitit 1945.

5.
amri!
Ti vjen nga val e detit trishtim
Sa shpejt sa ngadale-mallengjim!

Ti vjen dhe shpirtin tim ndrion

Ti vjen dhe trupin tim pushton!

Ti vjen si val me drithrim

Ti del nga thellsia e detit
Pshertin!

Refren:
Kur vjen dhe shpirtin tim ndrion
Pse vjen dhe trupin tim pushton!

amria ime t dua

Bota m thot ti do nj fatkeqsi
amria ime qofsha vdekja
amria ime ti je nj pavdeksi!

Durrs, 25-27 janar 2013

14

Mars 2015, Nr. 3

Hajredin ISUFI

utor t huaj q e kan

vizituar
amrin
n fillim t shek.
XIX dshmojn pr
toleranc fetare t
shqiptarve am dhe indiferentizmin e
tyre ndaj fes. Lidhur me kt Bartoldy
shkruan se shqiptart e islamizuar nuk
ishin n gjendje t shpjegonin se si kishin
kaluar n fen islame. Lidhur me kt,
ai shkruan se myslimant e Paramithis
kan shum pak njohuri pr fen e
tyre, grat nuk i mbajn t mbuluara
me ferexhe, ata pijn ver e nuk e kan
pr zor t bjn lidhje martesore me
t krishtert. I njjti autor shton se n
qoft se bashkshortt jan t feve t
ndryshme, gruaja, n t njjtin tigan,
skuq nj cop mish dashi pr njrin dhe
nj cop mish derri pr tjetrin.
Hjuzi ishte nj klerik anglikan, q
ka shtitur npr amri n fillim t
shek.XIX e ka dhn disa shpjegime
q shprehin qart tolerancn fetare n
at krahin. Shqiptart muhamedan, shkruan ai, - me fen e re q morn nuk
i respektojn doktrinat fetare islamike.
Myslimani merr pr bashkshorte nj
grua t krishter, i on djemt n xhami
dhe i lejon vajzat ta shoqrojn nnn e
tyre n kish.
Prfundimet q kishin arritur nga
afr dy studiuesit dhe vrojtuesit, q
prmendm m sipr, i shpie edhe m tej
nj autore tjetr, Montagy, e cila duke
shpjeguar lidhjet dhe tolerancn fetare
mes myslimanve e t krishterve tek
shqiptart, shkruan se myslimant e t
krishtert shqiptar nuk ishin n gjendje
t prcaktonin se cila prej feve t tyre
ishte m e mira, prandaj t premten ata
shkonin n xhami e t shtunn n kish.
Nj aspekt tjetr t indiferentizmit
fetar na e jep edhe oficeri francez, Adolf
Carber nn emrin Ibrahim Mensur
Efendiu. Ai ka qndruar pr shum
koh pran Ali Pash Tepelens. N
veprn e tij shkruan se ata q njihen si
muhamedan, nuk din gj tjetr, nga
pikpamja fetare, vese t deklarojn
se jan turq, se fjaln mysliman nuk e
njohin dhe akoma m shum nuk njohin
islamin. Ndrsa ata q e konsiderojn
veten t krishter, vazhdon m tej ky
autor, mjafton ta quajn veten kaur, q
sht nj bastardim i fjals turke guyaur,
q do t thot i pabes, sipas riti t kishs
greko-bizantine.

Pamje nga Filati. Foto: Fred Boissonnas, 1913.

Toleranca fetare
n amri
Shembuj t tolerancs fetare n
amri na jep atdhetari i shquar Musa
Demi nga Filati n nj artikull t botuar
n gazetn Dielli t Bostonit, m 22
tetor t vitit 1909: prpara liris
(lexo: prpara revolucionit xhonturk t
vitit 1908), myslimant e t krishtert
kan shkuar shum mir dhe si u shpall
liria pa vshtruar fe a din, t gjith
bashk u puthn n xhami t Filatit, q
t mos mbetej asnj armiqsi e vogl
midis tyre. Akoma edhe pr t ngrir
fanatizmin e bess (besimit H.I.) n
kishn e Filatit, q s`kishte kmban, u
zotuan myslimant shqiptar q t bien
kmbann dhe kshtu e prun. Ditn
q u var kmbana, u mblodhm n
mitropoli m shum se 150 mysliman
dhe hoxh dhe e shpun n kish dhe
repara (prpara) q e vuri dhe i ra qe
hoxh. E m tej Musa Demi vijon duke
thn se me kt parathnie dua t them
q fanatizm bese (besimi) nuk ka.
Dhe ai shtronte pyetjen: kur u shthurn
myslimant me ca t krishter? Kur ne
hapm klubin dhe shkolln shqipe ktu
dhe Ethniqi Eteria, i mbushi me arm
dhe i kshilloi me an t dhespotit t

Montagy, e cila duke

shpjeguar lidhjet dhe
tolerancn fetare
mes myslimanve
e t krishterve tek
shqiptart, shkruan
se myslimant e t
krishtert shqiptar
nuk ishin n gjendje t
prcaktonin se cila prej
feve t tyre ishte m e
mira, prandaj t premten
ata shkonin n xhami e
t shtunn n kish.

bashkohen me Greqin e t punojn pr

Ethniqi Eterin. Kshtu u derdhn
kundr shqiptarve sa qe nj shqiptar
mysliman s`vij dot me nj fshat t
krishter se pa dm s`kthehej.
N amri, si n mbar trojet shqiptare,
marrdhniet midis myslimanve e t
krishterve, nuk u karakterizuan asnjher
nga urrejtja mes tyre. Myslimant e
amris, - shkruan J. Sharra n veprn
e tij, - nuk vepruan kurr me dshirn
e tyre kundrt krishterve, prve
elementve t veant dhe reagimeve
momentale. do veprim i dhunshm q
mund t kryhej, - thot autori, - nxitej
drejtprdrejt sidomos nga nacionalist e
ifligar. Ata ruajtn me xhelozi traditn
shqiptare: doket, zakonet, marrdhniet
miqsore e vllazrore mes tyre. N dit
feste, shkruan historiania greke e ditve
tona Toula Mallakata, n veprn e saj
Margariti, myslimant e t krishtert
festonin bashk: Xhemua me violin,
Fantasi me lahut, Xurri me def dhe
Pulisi me klarinet ekzekutonin melodi
t bukura t kngs s Minushit e
kng t tjera ame e t gjith s bashku
kalonin aste t gzuara.

15

Mars 2015, Nr. 3

Kamber CANO

AMANETI I NANS AME

Biri im,
Sa her t kthehesh nga amria
eja te varri im.
Edhe n m ka zn gjumi,
t bj rixha t m zgjosh.
Dua,
gjithka t m tregosh.
bn amria?
Buzqesh,
a ende lott nuk jan thar?
Si jan njerzit,
ullinjt,
deti,
shtpit,
ret?
Deri sa ajo tok t jet e ndar:
nuk jam e qet.

Shtpia e poetit Kamber Cano n Arpic

Kur t vij dita e shnuar q amria do t jet e jona,

shko te shtpia e vjetr!
N sepete
do t gjesh dullaman
e shamin e koks,
qndisur n ar
Merri me vete!
Dua t vishem nuse at dit,me veshje shqiptare
I thuaj edhe yt eti:
t vishet dhndr.
Kam nj jet q e shoh kt ndrr
Dua ta shoh amrin t qeshur,
t gzuar,
t mbl,
t lir
......sht i vetmi amanet q kam,
O BIR

P.S. Kt vjersh t mallngjyer ia kushton poeti gjith nnave ame,

ashtu sikurse edhe nna e tij spatn mundsi ta shihnin t shtrenjtn amri.

Kjo studiuese n kt vepr sjell

nj t dhn interesante q tregon
marrdhniet e mira mes myslimanve
e t krishterve am. Ajo tregon se n
vitet 30 t shekullit t shkuar n nj kish
greke n periferi t Marglliit kishte
rn nj zjarr. Ndrkoh, burrat ishin t
gjith n fusha e n Pazar. N kohn kur
flakt dhe tymi doli nga atia e Kishs, t
parat q i dalluan ishin grat myslimane.
Ato nisn menjher fmijt pr n
Pazar e n fusha t lajmronin banort
e fshatit se kisha kishte marr flak. T
part q mbrritn pr t shuar flakt
dhe luftonin me zjarrin, thot autorja,
ishin myslimant e Marglliit, mes
tyre ajo prmend Hasanin dhe Osmanin
nga lagjja Driza. M pas arritn edhe
t tjer, si Taqi e Nikolla dhe q t gjith
s bashku, si vllai me vllan, luftuan
me flakt dhe arritn t shptonin kishn
nga djegia.
Ajo gjithashtu tregon se, n ditt e
krishtlindjeve, n meshn festive n
kishn e fshatit Marglli merrnin pjes
edhe shum mysliman marglliiot
si dgjues n at ceremoni t shnuar
fetare. Gjithashtu autorja ve n dukje
se t krishtert pr pashkt zienin dhe
ngjyrosnin shum vez t kuqe, se n
Eteria Ipirotikon Spoudon (Ipirotikon Merologio), Janin, 1979, f. 212. Prmes burimeve
historike msojm pr lidhjet martesore t familjes s madhe ifligare t dinenjve me
t krishtert. Kshtu p.sh. Hysen Pasha, djali i Vejsel Dinos dhe nipi i Abedin Pash
Dinos, ishte martuar me Katerina Preveziane, q rridhte nga fisi i madh dhe me emr i
t krishterve t Prevezs, Llamba-Kulias. Nga kjo martes patn dy fmij: Xhemilin
dhe Xhemilen. Fillimisht fmijt u pagzuan me emra mysliman, por e ma e tyre,
Katerina, q asnjher nuk mori emr mysliman n familjen e dinenjve, shpesh t birin
e thrriste me prkdhelje Jorgo dhe t bijn Ollga.
Po aty. N at fis, edhe njra vajz e Rasih bej Dinos, Fatimeja (1847-1939), mbesa e
Abedin Pash Dinos, ishte martuar me t krishterin Jo. Cologllun. Ajo fill mbas martess
u pagzua me emrin Katerin dhe kt emr e mbajti deri sa vdiq n vitin 1939, n
moshn 65-vjeare.Nga ajo martes Fatimeja (Katerina) pati dy djem Kostandinin dhe
Andonin. I pari punoi pr nj koh t gjat si gazetar n gazetn greke Kathemerini,

shtpit e t krishterve shkonin pr urim

shum mysliman dhe t gjith qeraseshin
ve t tjerave dhe me vez t kuqe, jo
vetm pr ata mysliman q ishin pr
vizit, por edhe pr pjestart e familjes.
Kur flitet pr procesin e islamizimit n
amri sht e rndsishme t theksohet
dhe nj dukuri tjetr interesante: t
islamizuarit e dinin jo vetm prejardhjen
e tyre, por edhe origjinn e tyre t fshatit
e t qytetit, lidhjet fisnore q kishin me t
islamizuarit, madje prafrsisht dhe kohn
kur ishin br mysliman. Dinin dhe
lidhjet farefisnore q kishin shum familje
myslimane e t krishtera midis tyre.
Besnikria e myslimanve shqiptar
ndaj Islamit nuk i prngjan aspak
bindjeve kokforta t muhamedanve
aziatik, - thot Dora dIstria. Ajo vijon
m tej: Krenaria kombtare ishte e gjall
te shqiptart, saq edhe ato q e kishin
prqafuar Islamin i prbuznin osmant.
Burimet historike tregojn se
shqiptart q mohuan krishterimin, kan
luajtur n Perandorin Osmane nj rol
trndsishm. Por kta shqiptar q ishin
n sferat e larta n Perandorin Osmane,
nuk pushuan s lvizuri heshtazi pr t
krijuar nj Shqipri t pavarur.

ndrsa djali i dyt, Andoni u vra n Peloponez gjat lufts civile q shprtheu n Greqi
n vitin 1946-1949).
T.S. Hughes, Travels in Greece and Albania, London, 1830, bot. II, vll. II, f.105.
Lidhur me tolerancn fetare historiani grek Aleks Manopoulos na jep detaje interesante.
Ai shkruan: Hoxha merr grua pr djal t bijn e priftit dhe prifti vajzn e hoxhs pr
djalin (Shih: A. Manopoullos, Ipiron, 1961, f.18. Kur flasim pr tolerancn fetare n
amri, nuk duhet ln pa prmendur kujtimet q sjell historiani Sharra, nga myslimant
e familjes s Kastrizs (Gumenic). Ai tregon se fmijt mysliman q shkonin dhe s
bashku me bashkmoshatarte tyre kndonin kngn e Lazaridhit (J. Sharra, Isteria tis
Igumenitsis, 1550-1950, Athin, 1985, f.667).
T. Stefanidou Malakata, Margariti, f.37.

16

Mars 2015, Nr. 3

The Kulla of Bollati

THE CHALLENGE TO PRESERVE

THE CHAM HERITAGE

James PETTIFER and Miranda VICKERS

ne of the most striking impressions of
contemporary Epirus is the emptiness
of the interior of this northern Greek
province, which is known to Albanians
as Chameria. Vast forests now cover
what was once prime grazing land leaving just
scattered settlements marooned as a result of a
cruel history that has driven Albanians, Slavs and
Greeks from this region because of their ethnicity
or political beliefs. The ever encroaching wilderness
has enveloped many villages once occupied by ethnic
Albanians or Chams, who were forced to flee their
homes towards the end of the Second World War.
There are, however, some haunting reminders of this
once populous region in the form of ruined houses,
mosques and other buildings, which protrude from the
hillsides or in isolated pockets hidden in undergrowth
on the outskirts of new settlements.

Apart from the theatre at Dodona,

there are few monuments from
the ancient period. The few
outstanding remains are focused
on the Illyrian hilltop forts. The
Illyrian period is never mentioned,
and the nature and ethnic
background of rulers such as King
Pyrrus is either omitted or grossly
distorted.

These older buildings of Epirus/Chameria comprise

one of the most important geographically concentrated
clusters of historic monuments from the Venetian and
Ottoman periods in south eastern Europe. They exist in
a compact region stretching inland from the 1913 Greek
- Albanian border south to Janina (Ioannina) and Arta,
and down to Vonitsa and Preveza on the coast. Apart
from the theatre at Dodona, there are few monuments
from the ancient period. The few outstanding remains
are focused on the Illyrian hilltop forts, which later
became the foundations of the great Venetian and
Ottoman citadels such as Rogoi and Karavosstari
Castle. There are also numerous important Islamic
monuments to be found throughout Epirus, which
include the hauntingly beautiful mosque in the lake at
Janina (Ioannina), the Ottoman military edifices at Pes
Puset (Pende Pigada), and many graceful bridges at
Arta and elsewhere. Thousands of mostly uninhabited
ordinary houses have somehow managed to survive the
violent and tragic history of the region during the late
nineteenth and early twentieth centuries.

17

Mars 2015, Nr. 3

The disgraceful state of preservation of much of
this heritage by the Greek government should be a
matter of international concern. Although there has
been some progress in declaring conservation areas in
Greek cities in recent years, many historic buildings
once occupied by Albanians have been demolished
since 1945. In the countryside, some restoration work
has begun at a very basic level in buildings such
as Rogoi Castle, but the greater share of available
resources goes to sites like Dodona which can find
a place in the approved canon of Greek history.
However, alongside this work there are many gross
distortions of both ancient and modern history in
the information provided for visitors. The Illyrian
period is never mentioned, and the nature and ethnic
background of rulers such as King Pyrrus is either
omitted or grossly distorted. The fact that local tribes
during the ancient period were a mixture of Greek
and non-Greek speakers is omitted. In the modern
period, the nature of such distortions becomes much
worse. This is especially the case during the period of
rule by Ali Pasha of Tepelena (1788-1823).
Many Ottoman monuments have no historical
or cultural information available at all to visitors.
The very few surviving mosques have been taken
over as museums, following the model pioneered
by the Yugoslav communists, despite the existence
of observant Muslims in many localities. Muslim
cemeteries are frequently desecrated by modern
building works, particularly road building. At the
same time, most restoration work is financed by the
European Union, which is unaware that EU funding is
being used to underwrite the ideological projection of
Greek nationalist history.
The most acute crisis for the Cham architectural
heritage concerns domestic properties. This is
naturally inextricably linked with the failure of the
Greek government to deal properly with the original
Albanian Cam owners. Practices differ in each
locality. In some cases historic houses belonging to
absent Cham families are respected monuments in
their locality, and are not interfered with, even if they
are in a poor state of repair. Others however, are often
used illegally for inappropriate purposes, such as
shelter for farm animals. Elsewhere such houses have
been seized by illegal Greek owners or squatted in by
internal migrants in Greece. In other places there are
important collections of old Albanian tower houses, or
Kullas, of outstanding architectural quality that have
survived amongst the forests and scrub land by virtue
of b e in g in old military zones near the Albanian
border.
The most important urban monuments are at
Paramithia and Margllii (Margariti), and in
small towns like Arpica (Perdika). Paramithia has
a large Cham tower kulla that is wrongly ascribed
by the Greek local authority as Venetian, and a
magnificently situated Ottoman fortress which it is
made very difficult to access. Margllii (Margariti)
has numerous very important large domestic houses,
including the old residence of the Ottoman pasha.
The latter is completely overgrown by vegetation, and
is impossible for visitor access. In some locations,
Cham houses have been illegally taken over by local
Greek interlopers, including the Greek Orthodox
Church which can result in either the demolition or
inappropriate restoration of the Cham property.
Thus the preservation of the wider social and
historic heritage of Cameria interfaces with the
political and legal problem of justice for the Cham
property owners and compensation claims by families
affected by the Zervas genocide in 1943-44 and earlier
ethnic cleansing attempts. The strategy in Epirus of

King Pyrrus

The legacy of Cham occupation

in north western Greece should
be recognized as central to
gaining international recognition
of Albanian culture as is the
struggle for the independence of
Kosova, and the improvement
of human rights for Albanians
throughout the world.

successive Greek governments has been to allow a

slow and largely hidden process of erosion of Cam
history and heritage and its substitution by Greek
modernity. A similar process also affects thousands
of properties in Northern Greece owned by SlavMacedonians, who were forced to leave Greece after
supporting the losing side in the Greek Civil war
1944-1949. In these cases, Greece is in breach of
European Union and international law applicable to
the payment of compensation and property restitution
for the victims of war and ethnic cleansing. The main
reason for the continuation of the state of war by the
Greek Parliament and the illegal restrictions on the
Turkish and Slav-Macedonian minorities is to prevent
a rational resolution of these issues and protect Greece
from financial compensation claims.
It is not only Greece that should be chastised for the
neglect of Cham architectural heritage. The Albanian
government has also shown considerable disregard
for matters relating to Cham property issues in
Greece. It was only after the publication of a British
document on the status of Cham property in Greece
in April 2002 that the Albanian parliament began to
address the Cham issue. Despite the draft resolution
on compensation and restitution of Cham property
approved by the parliamentary group of the ruling
Socialist Party in March 2004, there has been no
further progress in the matter.
If the Tirana government continues to delay resolving
this issue, it will be responsible for further condemning
the Cham cultural and historical heritage and tradition
in Epirus to oblivion. Some critics of the Socialist
government in Tirana would also claim that this neglect
has been paralleled by the indifference shown by that
government to the preservation of historic Ottoman
areas such as Kora Market in Albania itself. It is in the
general interests of all Albanians and anyone concerned
with the preservation of south east Europes architectural
heritage, to halt this process of architectural erosion.
The neglect of the Cham cultural heritage by both the
Greek and Albanian governments, shows complete

18

Mars 2015, Nr. 3

Bridge of Arta, Chameria

disregard and indifference to international and EU
law and natural justice. Greece as a European Union
member is legally bound to respect minority rights and
minority cultural rights.
In regard to the heritage of the Chams and other
minorities in Greece, there appears to be little or no
respect for minority cultures, combined with a subtle and
active government policy directed towards their complete
erosion or assimilation. Many EU laws have never been
properly incorporated into national legislation in Athens,
and it is a scandal that Greece continues to receive
funding for heritage projects that in many instances in
North Western Greece actively promote the destruction
of a central element in that heritage.
It is time the issue of the Cham heritage in Greece
was properly internationalized. A possible avenue for
those seeking to preserve this heritage is to seek the
involvement of international bodies such as UNESCO
and Monuments in Danger or the British organization
SAVE Europes Heritage, to force Greece to recognize
the problem and take appropriate steps to remedy
it. The decay of these buildings is accelerating at an
alarming pace and unless measures are taken soon
Europe will have lost a fascinating glimpse into its
Ottoman past Cultural heritage is also important in
international relations. For example, the destruction
of Buddist statues by the Taliban in Afghanistan
in 2001 was a quite significant factor in mobilizing
international opinion against the Taliban regime, and
helping legitimize humanitarian military action in that
country. In the same way, in northern Cyprus attacks
on Orthodox churches, the theft of icons and associated
vandalism has been valuable in illustrating and focusing
international attention the human rights issues there.
The cultural policies and minority rights orientation
of modern Greece are quite incompatible with
European Union membership and international law,
and the government and civil society organizations

The promotion of the restoration

of the Cham buildings is also
part of the wider issue of the
opening up of Ottoman heritage
as a normal part of modern Greek
- and European - history. It also
encompasses the wider question
of improving the human rights and
legal status of all ethnic Albanians
living in Greece. The cultural
achievement of the 500 years of
Turkish rule is never subject to
rational evaluation in modern
Greece. An author writing in the
authoritative reference volume
Blue Guide Greece recently
stated that there was no Ottoman
archaeology in Greece.
in Albania should have no hesitation in a vigorous
pursuit of Cham rights in this respect, as in others. If
Greece does not change its current policies, the EU has
various responses to penalize Greece, such as those
applied over the environmental crisis on the turtle
nesting beaches on the Ionian island of Zachinthos. EU
funding was withheld here until there was compliance
with EU law on wild life preservation.
The promotion of the restoration of the Cham

buildings is also part of the wider issue of the opening

up of Ottoman heritage as a normal part of modern
Greek - and European - history. It also encompasses
the wider question of improving the human rights
and legal status of all ethnic Albanians living in
Greece. The cultural achievement of the 500 years of
Turkish rule is never subject to rational evaluation in
modern Greece. An author writing in the authoritative
reference volume Blue Guide Greece recently stated
that there was no Ottoman archaeology in Greece.
In order to assist moves to restore the most
important architectural sites, a number of clear steps
need to be taken. A comprehensive inventory of Cham
monuments should be drawn up, so that it is clear to
the international cultural community what buildings
need to be preserved. A central cadastral register of
house ownership before the 1944 massacres is urgently
needed. A comprehensive map of Chameria needs
to be produced, showing Cham place names and
modem Greek place names. The Albanian language
in Greece has been marginalized and needs proper
recognition as a minority language, along the lines
of the use of the Turkish language in Thrace. The
Greek displacement of the Cham physical heritage
has been possible because it has been delegitimized
in international cultural discourse, and a canonic
version of Greek nationalist history of the heritage
substituted.
Above all, the Albanian government and associated
cultural organizations and universities in Albanian
communities throughout the Balkans and the diaspora,
need to clearly understand that the Cham heritage is not
a sectional cause. The legacy of Cham occupation in
north western Greece should be recognized as central
to gaining international recognition of Albanian
culture as is the struggle for the independence of
Kosova, and the improvement of human rights for
Albanians throughout the world.
(2005)

19

Mars 2015, Nr. 3

SFIDA PR T RUAJTUR
TRASHGIMIN AME

James PETTIFER and Miranda VICKERS

j nga prshtypjet m tronditse t Epirit

bashkkohor sht zbraztia shpirtrore
e ksaj province veriore greke, q pr
shqiptart sht e njohur si amria.
Pyje t tra tashm mbulojn at q
dikur ka qen nj tok e begat, duke ln thjesht ca
vendbanime t shprndara aty-ktu, t braktisura si
rezultat i nj historie t ashpr q ka prfshir shqiptart,
sllavt dhe grekrit e ktij rajoni, pr shkak t etnicitetit
apo besimeve t tyre politike. Shkrettira q i kalon
kufijt, ka mbshtjell shum fshatra q dikur kan qen
t banuara nga shqiptart etnik, ose nga amt, t cilt
u detyruan t largoheshin nga shtpit e tyre n fund
t Lufts s Dyt Botrore. Megjithat, kan mbetur ca
dshmi t palvizhme t ktij rajoni dikur t populluar,
n formn e shtpive t shkatrruara, xhamive dhe
ndrtesave t tjera, t cilat zgjaten q nga kodrat, apo
nga skutat e izoluara, t fshehura nntok n rrethinat e
vendbanimeve t reja. Kto ndrtesa t vjetra t Epirit/
amris prbjn nj nga zonat m t rndsishme t
grumbulluara gjeografikisht t monumenteve historike
t periudhave veneciane dhe otomane n Evropn
Juglindore. Ato ekzistojn n nj rajon kompakt, q
shtrihet n brendsi nga kufiri shqiptaro-jugor i 1913 n
jug t Janins dhe Arts dhe posht Vonics dhe Prevezs
n bregdet. Prve teatrit t Dodons, ekzistojn edhe
ca monumente nga periudha e lasht. Rrnojat e pakta
mbreslnse jan prqendruar n fortifikimet majkodrave t ilirve, t cilt m pas u bn themelet e
kshtjellave t mdha veneciane dhe otomane si: Kalaja
e Rogoit dhe Luaratit. Ekzistojn edhe nj numr i
konsiderueshm monumentesh islamike t gjetur n
gjith Epirin, t cilat prfshijn, xhamin e bukur dhe t
palvizshme n liqenin e Janins, ngrehinn ushtarake
otomane n Pes Puset dhe shum ura t mrekullueshme
n Art dhe kudo. Mijra shtpi t thjeshta, shumica t
pabanueshme, kan mundur ti mbijetojn disi historis
s dhunshme dhe tragjike t rajonit gjat shekujve
nntmbdhjet dhe fillimit t njzetit.
Gjendja e turpshme e ruajtjes s shumics s ksaj
pasurie nga qeveria greke duhet t bhet nj shtje e
shqetsimit ndrkombtar. Pavarsisht se vitet e fundit
sht br shum prparime n deklarimet pr ti ruajtur
kto zona n qytetet greke, shum ndrtesa historike
dikur t banuara prej shqiptarve jan shkatrruar q nga
viti 1945. N fshatra, kan nisur disa pun restauruese
q n themelet e ndrtesave si n kshtjelln e Rogoi-t,
por pjesa m e madhe e burimeve t vlefshme ndodhet
n zonat si Dodona, e cila mund t zr nj vend n
kanunin e miratuar t historis greke. Sidoqoft, n kt
pun restauruese ekzistojn ca shtrembrime trashanike
t historis s lasht dhe moderne n informacionet
q u jepen vizitorve. Periudha ilire nuk prmendet
kurr dhe natyra e prkatsis etnike t drejtuesve si
Mbreti Pirro ose lihet n harres ose shtrembrohet
qllimisht. Fakti q fiset vendore gjat periudhs s
lasht ishin nj przierje e grekrve dhe folsve jo grek
gjithashtu nuk thuhet. N periudhn moderne, natyra e
shtrembrimeve t tilla bhet edhe m negative. Kjo
sht veanrisht periudha gjat qeverisjes s Ali Pash

Rogoi Castle.

Tepelens (1788-1823). Shum prmendore otomane

nuk kan informacion as historik dhe as kulturor t
vlefshm pr t gjith llojet e turistve. Vetm xhamit
e pakta mbijetuese jan cilsuar si muzeume, duke
ndjekur kshtu modelin e shpikur nga komunistt
jugosllav, pavarsisht ekzistencs s myslimanve
vzhgues n shum lokalitete. Varrezat myslimane jan
prdhosur vazhdimisht nga puna e ndrtimeve moderne,
veanrisht ndrtesat pran rrugve. N t njjtn koh
shumica e puns restauruese sht e financuar nga
Bashkimi Evropian, q sht n dijeni se fondet e BE po
prdoren pr t nnshkruar qitje ideologjike t historis
nacionaliste greke.
Kriza m therse nga e gjith kultura arkitekturore
ame sht pasuria private (shtpit) e tyre. Kjo sht
natyrisht e lidhur pazgjidhshmrisht me dshtimin
e qeveris greke pr ta zgjidhur si duhet kt, me
pronart e vrtet shqiptar am. Praktikat ndryshojn
n secilin vendbanim. N disa raste, shtpit historike
q u prkisnin familjeve t amve t zhdukur jan
respektuar si monumente n zonat prkatse dhe nuk
sht ndrhyr n to, edhe pse mund t ken patur

Prve teatrit t Dodons,

ekzistojn edhe ca monumente
nga periudha e lasht. Rrnojat
e pakta mbreslnse jan
prqendruar n fortifikimet
maj-kodrave t ilirve. .
Periudha ilire nuk prmendet
kurr dhe natyra e prkatsis
etnike t drejtuesve si Mbreti
Pirro ose lihet n harres ose
shtrembrohet qllimisht.

shum nevoj pr riparim. Sidoqoft t tjerat, shpesh

jan prdorur n mnyr t paligjshme pr qllime t
paprshtatshme, si streha pr kafsht e fermave. Kudo
shtpi t tilla jan pushtuar nga pronar t paligjshm
grek ose nga emigrant brenda pr brenda Greqis.
N vende t tjera ka nj numr t rndsishm shtpish
t vjetra t larta t shqiptarve, ose kulla, t nj cilsie
arkikulturore mahnitse, q kan mbijetuar mes pyjeve
dhe zonave me shkurre, pr shkak se kan qen n zona
t vjetra ushtarake afr kufirit shqiptar. Monumentet m
t rndsishme urbane jan Paramithia dhe Margllii
dhe n qytete t vogla si Arpica (Perdika). Paramithia
ka nj kull t madhe ame, q gabimisht prshkruhet
nga autoritetet lokale greke si veneciane, si dhe nj
kshtjell otomane e krijuar mrekullisht, t ciln e
pranojn me vshtirsi. Margllii ka nj numr t
konsiderueshm shtpish private t mdha, prfshi dhe
banesn e vjetr t pashait otoman. Ndrsa shtpia e tij
e re sht e mbuluar krejtsisht nga bimsia, saq sht
e vshtir t shihet nga vizitort. N disa disa zona,
shtpit e amve, jan pushtuar ilegalisht nga ca grek
lokal, madje edhe nga kisha ortodokse greke dhe ato
mund t prfundojn me shkatrrimin ose restaurimin e
paprshtatshm t pasuris ame.
Kshtu ruajtja e trashgimis s madhe sociale dhe
historike t amris sht ndrthur me problemin
politik dhe ligjor t drejtsis pr pronart e pasurive
ame, dhe deklarimet pr kompensim nga familjet
e prekura nga gjenocidi i Zervas n vitet 1943-1944
dhe prpjekjet e hershme pr spastrim etnik. Strategjia
n Epir e qeveris pasuese greke ka qen lejimi i nj
procesi t ngadalshm dhe tepr t fshehur t erozionit t
historis dhe trashgimis ame dhe zvendsimi i saj me
modernizmin grek. Nj proces i ngjashm gjithashtu
prej mijra prona n Greqin veriore q u prkasin sllavomaqedonasve, t cilt u detyruan t largoheshin nga
Greqia pasi mbshtetn paln humbse n luftn civile
greke 1944-1949. N kto raste, Greqia shkel ligjin e
Bashkimit Evropian dhe ligjin ndrkombtar q zbatohet
pr pagimin e kompensimeve dhe kthimin e pasuris pr

20
viktimat e lufts dhe t spastrimit etnik. Arsyeja kryesore
pr vazhdimin e gjendjes s lufts nga parlamenti grek
dhe kufizimet e paligjshme ndaj minoriteteve turke dhe
sllavo-maqedonase sht q t shmanget nj zgjidhje e
arsyeshme e ktyre shtjeve dhe t mbrohet Greqia
nga deklaratat financiare pr kompensim. Por nuk duhet
t ndshkohet vetm Greqia pr mosprfilljen e pasuris
arkitekturale ame. Qeveria shqiptare gjithashtu ka
treguar nj shprfillje t konsiderueshme pr shtjet q
lidhen me pronat e amve n Greqi. Vetm pas botimit
t nj dokumenti britanik mbi statusin e pasuris ame
n Greqi n prill t 2002, Parlamenti shqiptar nisi t
merrej me shtjen ame. Pavarsisht nga nj projekt pr
zgjidhjen e kompensimit dhe kthimit t pasuris ame
t miratuar nga grupi parlamentar i Partis drejtuese
Socialiste n mars t 2004, nuk ka patur asnj prparim
t mtejshm n kt shtje. Nse qeveria e Tirans
vazhdon t shtyj zgjidhjen e ksaj shtjeje, ajo do
t bhet prgjegjse pr ndshkimin e mtejshm t
pasuris kulturore dhe historike ame dhe gojdhnave
mbi Epirin q po shfarosen. Disa kritik t qeveris
socialiste n Tiran gjithashtu duhet gjithashtu t ngren
zrin se kjo neglizhenc sht br paralelelisht me
indiferencn e treguar nga qeveria pr ruajtjen e zonave
historike otomane si Tregu i Kors, brenda Shqipris.
sht n interesin e prgjithshm t vet shqiptarve dhe
kujtdo tjetr t shqetsuar pr ruajtjen e trashgimis
arkitekturale t Evrops juglindore, pr t ndalur kt
proces t erozionit arkitektural. Shprfillja e trashgimis
kulturore ame nga qeverit greke dhe shqiptare
tregon shprfilljen dhe indiferencn e plot ndaj ligjit
ndrkombtar dhe t BE si dhe ndaj drejtsis natyrore.
Greqia si antare e Bashkimit Evropian sht ligjrisht e
detyruar t respektoj t drejtat e minoritetit dhe t drejtat
kulturore t minoritetit.
Prsa i prket trashgimis s amve dhe
minoriteteve t tjera n Greqi, duket se ka pak ose
aspak respekt pr kulturn e minoriteteve, e ndrthurur
kjo edhe me politik t sofistikuar dhe aktive t
qeveris e drejtuar ndaj erozionit apo asimilimit t
plot. Shum ligje t BE asnjher nuk jan prshtatur
si duhet brenda legjislacionit kombtar n Athin dhe
sht nj skandal q Greqia vazhdon t marr fonde
pr projekte trashgimie q n shum raste n Greqin
veriperndimore nxit shkatrrimin e elementit thelbsor
t ksaj pasurie.
sht asti q trashgimia ame n Greqi t
ndrkombtarizohet si duhet. Rruga e mundshme pr ata
q krkojn t ruajn kt trashgimi, sht t krkojn
prfshirjen e organizmave ndrkombtar si UNESCO
dhe Monumentet n Rrezik (Monuments in Danger),
apo organizats britanike Ruani pasurin e Evrops
(SAVE Europes Heritage), pr ta detyruar Greqin t
njoh problemin dhe t ndrmarr hapat e duhur pr ta
ndrequr kt. Shkatrrimi i ktyre ndrtesave po vazhdon
t shtohet me nj rritm alarmues, dhe nse nuk merren
masa t shpejta, Evropa do t ket humbur nj pjesz t
mahnitshme t s kaluars s saj otomane. Trashgimia
kulturore sht gjithashtu e rndsishme n marrdhniet
ndrkombtare. Pr shembull, shkatrrimi i statujave
budiste nga talebant n Afganistan n vitin 2001, u b
nj faktor tepr i rndsishm n mobilizimin e opinionit
ndrkombtar kundrejt regjimit taleban, dhe n ndihmesn
e nj veprimi ushtarak humanitar t legjitimuar n kt
vend. N t njjtn mnyr, sulmet ndaj kishave ortodokse
n veri t Qipros, vjedhja e ikonave dhe vandalizmi
ndaj tyre, u morn n konsiderat pr ilustrimin dhe
prqendrimin e vmendjes ndrkombtare mbi shtjen e
t drejtave t njeriut atje. Politikat kulturore dhe orientimi
ndaj t drejtave t minoriteteve i Greqis moderne jan
tepr t papajtueshme me antarsin n Bashkimin
Evropian dhe ligjin ndrkombtar, kshtu q qeveria dhe
organizatat e shoqris civile n Shqipri nuk duhet t

Mars 2015, Nr. 3

Minare e mbetur n Marglli

Ligjshmria e vendbanimeve
ame n veriperndim t Greqis
duhet t quhet si parsore pr t
fituar nj njohje ndrkombtare t
kulturs shqiptare, ashtu si beteja
pr pavarsin e Kosovs dhe
prmirsimi i t drejtave njerzore
t shqiptarve n gjith botn.
ken asnj hezitim n ndjekjen energjike t t drejtave
ame, ashtu si pr t drejtat e t tjerve. Nse Greqia
nuk ndryshon politikat e saj aktuale, BE ka prgjigje t
ndryshme pr ta penalizuar Greqin, si ato t aplikuara
n krizat e mjedisit pr nxjerrjen n breg t foleve t
breshkave n ishullin jonian t Zakinthos. Financimi i
BE-s u ndalua deri sa atje nuk pati m mosprputhje me
ligjin e BE-s n ruajtjen e jets s egr.
Nxitja e restaurimit t ndrtesave ame, sht gjithashtu
pjes e nj shtjeje m t njohur t eljes s pasuris
otomane si pjes normale e historis moderne grekoevropiane. Ajo gjithashtu mbyll shtjen e njohur t
prmirsimit t t drejtave t njeriut dhe statusit ligjor t
t gjith shqiptarve q jetojn n Greqi. Arritjet kulturore
t 500 viteve t qeverisjes turke asnjher nuk ka qen

subjekt i vlersimit n Greqin moderne. Nj autor

q shkruante n volumin e referencave t besueshme
Guida Blu e Greqis, koht e fundit ka pohuar se
nuk ka patur asnj arkeologji otomane n Greqi. N
mnyr q t ndihmojm n lvizjet pr t restauruar
zonat m t rndsishme arkitekturale, nevojitet marrja e
nj numri hapash t qart. Duhet t hartohet nj inventar
i hollsishm i monumenteve ame, kshtu q t bhet
e qart pr komunitetin ndrkombtar kulturor se far
ndrtesash duhet t ruhen. Nevojitet urgjentisht nj
regjistr qndror kadastral mbi pronsin e shtpive para
masakrave t vitit 1944. Duhet t krijohet nj hart e
hollsishme e amris, ku t tregohen emrat e vendeve
ame dhe emrat e vendeve moderne greke. Gjuha shqipe
n Greqi sht e kufizuar dhe ka nevoj pr nj njohje
t prshtatshme t saj si nj gjuh minoriteti, po ashtu si
prdorimi i gjuhs turke n Thrak. Zhvendosja e pasuris
fizike ame nga grekrit ka qen e pamundur, pasi ato
jan tjetrsuar n predikimet kulturore ndrkombtare
dhe jan zvendsuar me versionin kanunor t historis
nacionaliste greke pr trashgimin.
Mbi t gjitha, qeveria shqiptare, organizatat kulturore
dhe universitetet n komunitetet shqiptare n gjith
Ballkanin dhe n diaspor kan nevoj q t kuptojn
qart se trashgimia ame nuk sht nj shtje q i
prket vetm nj grupi. Ligjshmria e vendbanimeve
ame n veriperndim t Greqis duhet t quhet si
parsore pr t fituar nj njohje ndrkombtare t
kulturs shqiptare, ashtu si beteja pr pavarsin e
Kosovs dhe prmirsimi i t drejtave njerzore t
shqiptarve n gjith botn.

21

Mars 2015, Nr. 3

Learning Arvanitic in Late Nineteenth and Early Twentieth Century Greece: Linguistic
Maintenance and Cultural Idiosyncrasies in Greeces Arvanitic Speaking Communities

Boari, Kupitori and Kullurioti

Theodore G. Zervas
North Park University (Chicago)

arko Boari (1788-1823)

was part of the GreekAlbanian
speaking
Souliot clan of Epirus. He is most
remembered for his heroism during
the Greek War of Independence
(1821-1827). His Greek-Arvanitic
Albanian) Dictionary (

) provides a glimpse of the
Arvanitic language just prior to
the Greek Revolution.1 It is also
the first known attempt to link the
Greek and Arvanitic languages.
Boaris dictionary was completed
in 1809 at the request of Francois
Pouqueville the French general
consul at the court of Ali Pasha.2
It is believed that Boari wrote
the dictionary while his father and
uncle dictated the words to him.
Boari
original
dictionary
includes about 1700 Greek entries
and 1494 Arvanitic entries. The
Greek words are in the left hand
columns while the Albanian words
are on the right.
The words are in no particular
order. The Greek re-print of the
dictionary is nearly 500 pages in
length. It begins with Greek words
used in Arvanitic. There are about
500 words that are borrowed from
the Greek. For example, --, --- ,
--- fharistisur, --, ---.3 There
are also about 150 Turkish and 30
Italian loan words. There are no
Latin words listed even though
there are over 400 Latin loan words
found in Tosk Albanian today.4
Many of the Arvantic words listed
in Boari dictionary are merely
Greek words with an Arvantic and
Albanian pronunciation. Almost
all of these deal with the religious
practices of the Greek Orthodox
Church.

Photo of Boaris original Dictionary.

Sample of Greek Religious Words Used in Arvanitic

agapis--

aghatho--
aksi--

amarti--

amartolo--
engjll--

apostoll--
athanat--
dhemon--

dhoksasur
eklisiasur
evjeni--

fanero
foton5

anajot Kupitori (1821-1881)

was born on the island of Hydra
in 1821. The island is thought
to be settled almost exclusively by
Arvanites. Like many of the locals of
Hydra, Kupitori grew up speaking both
Greek and Arvanitic. After studying at
the University of Athens, Kupitori was
appointed principal at several Greek
secondary schools. He also opened an
independent night school in Athens that

kallogjer--
kandile--
kolas--
konism--
ksemollojis--
liturji--
livadh
stavrosur--
thamasm--
thavsm
vllojisure--
zoi---

taught students the Arvanitic/Albanian

language. After purchasing a printing
press with his close friend Anastas
Kullurioti (who I discuss later in this
section) in 1879, Kupitori and Kullurioti
began publishing the Greek and
Albanian language newspaper The Voice
of Albania ( /Zri
i Shqipris). The newspaper found a
small readership and was discontinued
after publishing only 40 issues.

The newspaper was seen as fervently

nationalistic since it promoted the
development of an Albanian national
party in Greece and the liberation of
Albania from the Ottoman Empire.8 In
1873, Kupitori published his Dictionary
of Greek and Latin Words (
), which he hoped
students in the upper Greek high schools
would use.6 In 1879 he published his
Albanian Studies: A Historical and
Literary Essay About the Albanian Nation
and its Language (
)
and his Study on Albanian Pronouns
in the Third Person: In the Albanian
Dialect in Greece and Particularly
Hydra (
:

). In all three
of these works Kupitori argued that
modern day Albanian was derived from
ancient Illyrian, which was merely a lost
northern ancient Greek dialect.7 He also
tried to find similarities between the two
languages, arguing that the Albanian
language was mostly Greek with some
Latin words and a few Germanic and
Celtic words.

22

Mars 2015, Nr. 3

ike Kupitori, Anastas Kullurioti (1822-1887)

was also interested in the historical and linguistic
relationship between Greek and Arvanitic.
Kullurioti was born on the island of Salamis in
1822. Like Kupitori he grew up speaking both Greek
and Arvanitic/Albanian. He briefly immigrated to the
United States, where he made a small fortune. Later he
returned to Greece and settled in the Plaka district in
Athens. Kullurioti attempted to preserve the Arvanite
culture in Greece through the publication of his
Albanian Primer or spelling book in 1882 (
-in Greek and Abavatar arbror-in
Albanian) and in the same year his childrens book

Milk for Babies (Klumsht pr foshnja- in Greek and

Albanian). Kulluriotis primer included Greek and
Albanian folk tales, poetry, and proverbs. He later
looked to document the oral literature of the Arvanites
in a 196-page notebook, which was never published.
Kullurioti was also interested in establishing Albanian
language schools throughout Greece. On June 4, 1883
he found the organization Albanian Brotherhood, whose
mission was to strengthen cultural ties between Greeks
and Albanians. It members were composed of Arvanite
intellectuals, professionals, and veterans of the Greek
Revolution. In the early 1880s Kullurioti travelled to
southern Albania to encourage Albanian nationalists

to rise up against the Ottoman Empire. This brought

him into conflict with both Greece and Turkey. He was
imprisoned when he returned to Greece where he died
under mysterious circumstances.
Most of his Kulluriotis work was intended for
Arvanite communities in Greece. Kullurioti found the
Arvanitic language to be no different than southern
Albanian. He is considered a national hero in Albania
today for his early attempts to preserve an Albanian
national identity in Greece. He is also the only known
writer of late nineteenth century Greece who made an
effort (although minimal) to document what Arvanitic
speaking children learned in their communities.

Contemporary Linguistic and Cultural Landscapes

n 1879 Greek census found that in the

Peloponnese, Central Greece, Euboea and the
island of Andros there were nearly 225,000
Albanian/Arvanitic speakers. This number did not
include Hydra and Spetses, which were traditionally
Arvanitic speaking. The entire population of Greece
at the time was about 1.6 million people. Today, the
Arvanitic language has survived in several towns
of the Argolis. Anastasia Karakasidous study on
Slavic speaking groups in northern Greece found
that many Slavic groups felt pressure to change
their last names into Greek sounding names.9 Today
many Arvanites bear Greek and Albanian derived
last names. Some last names that are believed to
be Albanian in origin include: (Plaka),
(Liapi), (Kola), (Lako),
(Biri), (Maneshi). None of the
locals remember having to change their names. At
the same time, in some Arvanitic speaking villages
the nickname () of older generations are
Albanian in origin. Some examples include:
(Koka), (Buto), (Shkurtesi), and
.
Natural landmarks in many of the towns bear both
Greek and Arvanitic names. One finds this in the
Arvanite town of Prosymni. The towns official
name is Prosymni, but locals still refer to it by its
Arvanitic name of Berbati. For much of the twentieth
century the Greek state took steps to oficially
change the names of towns that were not Greek. For
example, Charvati became Mykinai (1916), Priftani--Monastiraki, (1928), Gkermpesi----Medea (1928),
Dousia---Metochi (1927), Mermpakas---Agia Tria
(1950), Pasas---Inachos (1975). 10
Ancient landmarks in Prosymni typically have
Greek names. Masto (Ancient Greek for breast) is
named for a hill located on the towns plain ().
Glisoura narrow or closed) is named for the ravine or
valley that leads into the town. There is also a local
dish in Prosymni that is thought to be Albanian in
origin. The dish giosa () or mutton, which is
thought to have originated in Albania, is still made
almost daily in several of Prosymnis taverns.
The question however remains how the Arvanitic
language survived in towns like Prosymni for so
long? Arvanite men were more likely to speak both
Greek and Arvanitic because they typically ventured
outside their towns and interacted with Greek
speakers. Arvanite women rarely left their towns
and had no real practical need to learn Greek. One
early traveler from 1892 noted that,
The process of Hellenization is still going
on, and the Albanian [Arvanitic] language is
doomed in Greece; at present it is kept alive by

There are many cases in the later part of the last

century of Arvanite women knowing no Greek at all,
while their husbands and children knew both Greek
and Arvanitic. Like most communities in Greece
from the late nineteenth to early twentieth centuries
womens roles revolved around their home, local
town, family and the rearing of thier children. Since
women were expected to raise their children they
often communicated with their children in Arvanitic.
It was through this process that the language was
passed on to future generation.
The Arvanitic language was also the spoken language
of the community. It was a language that community
members felt most comfortable communicating in,
and it was the language of everyday expression.
Members of many Arvanite communities remember
their mothers and grandmothers singing to them in
Arvanitic. Common expressions included zemr
mou (my heart) vajz mou (my girl) djal mou (my
boy), chaidiari mou (my dear). Many also remember
the following childhood rhyme:

Albanian Warrior in Greece, by Carl Haag

the women, who, speaking no other, teach it to

their children, and will continue to do so until the
system of primary education for women is more
widely extended in the Hellenic Kingdom.11

Most of his Kulluriotis work was

intended for Arvanite communities
in Greece. Kullurioti found the
Arvanitic language to be no
different than southern Albanian.
He is considered a national hero
in Albania today for his early
attempts to preserve an Albanian
national identity in Greece. He is
also the only known writer of late
nineteenth century Greece who
made an effort (although minimal)
to document what Arvanitic
speaking children learned in their
communities.

j

Come on, come on
the child is rushing home from grandmas
But grandma did not welcome him
she warded him off with rocks
tana tu tana tu
djali vin nga manat
manat se duanj
po me gur e gjuanj
One of the best-known folk songs, sung in many
of the Arvanite communities in the Peloponnese is
P - Ra Kampana e Papandis
(The Chimes of our Lady Papandi):
The chimes have pealed from our Lady
Papandi; rise up dear soul and go to Church.
The chimes have rung twice or thrice; Rise up
dear soul and adorn yourself with your most
elegant kerchief. Come this very instant, now
that your mothers away at the dance. Come
let me seize a kiss from you, now that I have
drunk some wine.12
The Chimes of our Lady Papandi is a romantic song
that centers around the town, community, and Church
and about how two lovers who find the opportunity to
meet while their families are away.13

23

Mars 2015, Nr. 3

Shalsi, Attica

Botsaris, Markos. (1809).

. (Greek-Ablanian Dictionary).
Athens. For the modern Greek reprint see Jochalas,
Titos. (1980). -
. Athens.

Another romantic song dealt

with a young mans obsession
with a young maiden

Wilhem Mller

(1794 1827)

Boaris original dictionary appears as

ts.
3
The Albanian or Arvanitic words are in Greek script and
not in the standard Latin, because this is how they were
written in Boaris Dictionary.
4

One finds that within the Arvanitic there are many Greek,
Latin, and Turkish loan words. At the same time, there
are more Greek words used in Arvanitic than Latin and
Turkish. Or this is what Johalas or his superiors wants
the audience to believe.
5
The words were compiled from Boaris Dictionary.
6

Kupitoris, Panayiotis. (1873).

(Latin-Greek Dictionary). Athens.

Kupitoris, Panayiotis. (1879). :

Philosophers
. (Albanian Studies: A
Historical and Literary Essay About the Albanian Nation
and its Language).
:

(Study on Albanian Pronouns in the Third Person: In
the Albanian Dialect in Greece and Particularly Hydra).
Athens.

See Elsie, Robert. (2012). A Biographical Dictionary of

Albanian History. I.B. Tauris. p. 264.
9
Karakaksidou, Anastasia. (1997). Fields of Wheat, Hills
of Blood: Passages to Statehood in Greek Macedonia,
1870-1990. University of Chicago Press. Interestingly
these groups are often referred to in the pejorative as
Grecomans, meaning acting to be Greek in Albania,
Romania, Bulgaria and Macedonia.
10

National Hellenic Research Foundation: Pandektis:

Digital Thesaurus of Primary Sources for Greek History
and Culture. http://pandektis.ekt.gr/pandektis/ Retrieved
April 10, 2014.
11
Rennell, Rodd. (1892). The Customs and Lore of Modern
Greece. David Scott. p. 19.
12
Moraitis, Thanasis. (2010). Arvanitic Songs. Translation
from Ahmedaja, Ardian. (2004). On the Question of
Methods for Studying Ethnic Minorities Music in the
Case of Greeces Arvanites and Alvanoi. In Ursula
Hemetek et. al. (2004). Manifold Identities: Studies of
Music and Minorities. Cambridge Scholar Press.
13
Many Arvanitic songs have been preserved by Moraitis,
Thanasis (2010).
14
Vambas, K. (1879). .
(On the Albanian Language). Parnassos. Vol. 3.

s
s s s
Their you are leaning
Like a painted saint
Come down so I could sing to you
And dont worry I will not fondle you
Atje je kumbisur
si shngje e zografisur
rusu posht t t flas
mos nomis se o t t ngas

Other songs or ballads dealt

with the Greek revolution
and its Arvanite heroes:




The Arvanitic language
language of the brave
Spoken by the seaman Miauli
Boari and all of Souli14
Kio gljuha Arbrishte
Isht gljuh trimerishte
E flit navarhoi Miauli
Boari edhe gjith Suli!
Children learned songs like these in their communities
by their mothers, grandmothers and great-grandmothers.

BUBULINA
Zonj e valve t detit, Bubulin, Bubulin
Dallgt skuqin rrotull teje. i skuq gjaku Bubulin.
Sharpi yt i zi mbi flok, i vejusheve t mjera,
Ngjan me palt e flamurit, kur me to n luft lot era.
Dhe mijra sy Argusi rri hakmarrja n direk
Me vshtrim ngulur prreth; n det, ishull, tej n breg.
Edhe syri i saj me lot qan q prehje sgjeti dot.
E etur sht dallg e detit, q rreh brigjet gjmimplot.
Tetur trart e anijes, Bubulin, Bubulin,
Tetur jemi ne t gjith, pr gjak tetur Bubulin.
Pa dgjo, si del nga deti, z fantazme me rnkime.
Gjak m derth n thellsit, Bubulin, nusja ime,
Pik e gjakut mu n zmr m shprthen si prrua.
Kur shpat e skllavit-xhelat t tiranit ra mbi mua.
N betej Bubulin, pr ne sulu me trbim!
Sndjen hakmarrjen nga direku t brtas me gzim?
Pin velat dhe fryhen. Edhe sharpi tnd po nxin
Dhe valvitet fshfrits, si krah zhgabe nfluturim.
Bubulin, Bubulin, pr n sulm na jep sinjal,
Mos prit tjetr lajmtar, velat turke sjan larg.
Shqiproi Xhevat Beqaraj

24

Mars 2015, Nr. 3

The Arvanitic language was also the

spoken language of the community.
It was a language that community
members felt most comfortable
communicating in, and it was the
language of everyday expression.

Conclusion

hy were not the Arvanites assimilated

like other multilingual speaking groups
in Greece, and why has the Arvanitic
language survived in in some parts of Greece
until today? Most of the towns that still speak
Arvanitic are located in the Argolis region of the
Peloponnese. Older generations of people (between
the ages of 60-100+) from these towns continue
to speak Arvanitic as well as Greek. Many of the
younger generations have working knowledge of
the language. The towns of Prosymni and Limnes
seem to have the greatest number of speakers
today. The towns neighbor one another, but are
still about 4 kilometers apart. Limnes is on higher
elevation at about 520 meters above sea level where
Prosymni is closer to lower ground. The nearest
metropolitan cities are Argos and Nafplion. But
the locals in Limnes still prefer to go into Corinth
instead of Argos or Nafplion. Today modern roads
have made it easier to access the towns, but for
some time both Prosymni and Limnes had been
mostly isolated. Several other towns in the area
such as, Manesi, Dendra, Mykines, Inachos, Ira,
Monastiraki, Neo Iraio, at one time are also thought
to have also spoken Arvanitic at one time.
There is no question however, that Arvanitic
is dying and will likely disappear with the next
generation. The locals in the towns in Prosymni
and Limnes likely learned Greek when systems of
communications and commerce were extended to
the neighboring commercial towns of Argos and
Nafplion. Greek had historically been the language
of trade in the region. We know that the residents
had schools of some form or another from Ottoman
times onward, and that some years after Greek
independence a national Greek school had appeared
in the region. Arvanite was partly preserved
because the Arvanitic speaking communities in the
area were not in the area of expansion sought by
the Greek state for most of the late nineteenth and
early twentieth centuries (they had become part of
the Greek kingdom after the Revolution).
The Megali Idea or Greeces nineteenth century
policy to reclaim lands that were thought to be
Greek, (and usually at the expense of other nations)
looked to recreate ancient and Byzantine Greece
based along geographic and cultural lines. Thessaly
was incorporated in 1881, most of Macedonia and
Epirus in 1913, and Western Thrace in 1919. NonGreek speakers from these areas felt the most
pressure to drop their local languages and adopt
Greek. Moreover, the Greek state diverted their
educational resources in these areas. Schools
were opened to teach Greek and locals eventually
dropped their native tongues.

Albanians, by the Italian artist Filippo Delpino, 1828

It was also essentially the women; the mothers, grandmothers, and

great grandmothers who helped preserve the language in these
towns. The language was learned by in informal learning settings, in
a space and around people that they were most comfortable around.
It was a language that community members associated with their
past, and with those that cared and nurtured them.
This type of pressure never occurred in most of the
Arvanitic speaking towns in the Peloponnese, since
they were already part of the Greek state. It was also
essentially the women; the mothers, grandmothers,
and great grandmothers who helped preserve the

language in these towns. The language was learned

by in informal learning settings, in a space and around
people that they were most comfortable around. It was
a language that community members associated with
their past, and with those that cared and nurtured them.