Mikroekonomia

D a vBi de g g
S ta n le y F is c h e r
R u d ig e r D o r n b u s c h
M ik r o e k o n o m
M ik r o e k o n o m ia
Redakcja naukowa przekadu

Ryszard Rapacki
Tumaczenie
Bogusaw Czarny (rozdziay 6-9, 13, 15-18)
Marian Geldner (rozdziay 1, 2)
Patrycja Graca (sownik poj)
Zbigniew Matkowski (rozdziay 3-5, 10, 11)
Jacek Prokop (rozdzia 14)
Mariusz Prchniak (wstpy do czci I-III)
Ryszard Rapacki (przedmowa, rozdzia 12)
D a v iBd e g g SR tuadni gl eeyr FDi os cr nh be ur s c h
M ik ro e k o n o m ia
Wydanie IV zmienione
P o ls k ie W y d a w n ic tw o E k o n o m ic z n e
W a rsza w a 2 0 0 7
Dane oryginau:
David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch
Economics, Eight Edition
Copyright 1984, 1987, 1991, 1994, 1997, 2000, 2002, 2005 McGraw-Hill International (UK) Limited.
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system,
or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording,
or otherwise, without the prior permission of McGraw-Hill International (UK) Limited.
Projekt okadki
Dariusz Litwiniec
Redaktor
Violetta
Kownacka
Opracowanie typograficzne i redakcja techniczna
Krystyna Dawidczyk
Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Warszawa 1992, 1994, 1996, 2003, 2007
ISBN 83-208-1641-6
ISBN 978-83-208-1641-9
ISBN 83-208-1645-9
ISBN 978-83-208-1645-7
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

ul. Canaletta 4, 00-099 Warszawa
tel. (centrala) 0-22 827 80 01, faks 0-22 827 55 67
e-mail: pwe@pwe.com.pl
http://www.pwe.com.pl
Skad i amanie GABO, s.c. Milanwek
Druk i oprawa: dzkie Zakady Graficzne
Spis treci
Przedmowa do wydania polskiego................................................................

Przedmowa.....................................................................................................
19
23
Cz I
Wprowadzenie
Rozdzia 1
Ekonomia a gospodarka................................................................................
1.1. Problemy ekonomiczne...........................................................................
Szoki cenowe na rynku ropy naftowej....................................................
Podzia dochodu ...................................................................................
1.2. Rzadko zasobw i ich alternatywne zastosowania...............................
1.3. Rola rynku..............................................................................................
Gospodarka nakazowa............................................................................
Niewidzialna rka" .............................................................................
Gospodarka mieszana................................ ............................................
1.4. Ekonomia pozytywna i ekonomia normatywna.......................................
1.5. Mikroekonomia i makroekonomia..........................................................
Podsumowanie ..............................................................................................
Zadania sprawdzajce......................................................................................
29
30
31
33
35
39
40
42
43
44
46
48
49
Rozdzia 2
Narzdzia analizy ekonomicznej...................................................................
2.1. Dane ekonomiczne..................................................................................
Szeregi czasowe danych.........................................................................
Dane przekrojowe ................................................................................
2.2. Wskaniki...............................................................................................
Wykorzystanie wskanikw cen jako wielkoci przecitnych................
51
53
53
54
55
55
Spis treci
Wskanik cen detalicznych i inne wskaniki...........................................

2.3. Wielkoci nominalne i realne...................................................................
Ceny realne (relatywne)...........................................................................
Sia nabywcza pienidza .......................................................................
2.4. Sposoby mierzenia zmian wielkoci ekonomicznych ............................
2.5. Modele ekonomiczne...............................................................................
2.6. Modele ekonomiczne a dane....................................................................
Empiryczne potwierdzenie teorii..............................................................
2.7. Wykresy, linie i rwnania........................................................................
Dopasowywanie linii na wykresach punktowych.....................................
Czytanie wykresw..................................................................................
2.8. Inne spojrzenie na zaoenie: pozostae czynniki niezmienione...............
2.9. Teorie ekonomiczne a rzeczywisto.......................................................
2.10. O niektrych rozpowszechnionych uwagach krytycznych na temat ekonomii i ekonomistw................................................................................
Podsumowanie..................................................................................................
Zadania sprawdzajce.......................................................................................
56
57
58
59
60
60
62
62
64
65
65
68
70
71
73
74
Rozdzia 3
Popyt, poda i rynek........................................................................................ 77
3.1. Rynek....................................................................................................... 77
3.2. Popyt, poda i rwnowaga rynkowa ..................................................... 78
Cena rwnowagi...................................................................................... 80
3.3. Krzywe popytu i poday ....................................................................... 81
3.4. Co kryje si za krzyw popytu?............................................................... 83
Ceny innych dbr..................................................................................... 83
Dochody nabywcw................................................................................. 83
Gusty........................................................................................................ 84
3.5. Przesunicia krzywej popytu.................................................................... 85
3.6. Co kryje si za krzyw poday? ............................................................ 88
Technika................................................................................................... 89
Koszty produkcji ................................................................................... 89
Dziaalno regulacyjna pastwa............................................................. 89
3.7. Przesunicia krzywej poday................................................................... 90
3.8. Wolny rynek i kontrola cen...................................................................... 91
3.9. Co, jak i dla kogo..................................................................................... 94
Podsumowanie.................................................................................................. 97
Zadania sprawdzajce....................................................................................... 98
Spis treci
Cz Il
Mikroekonomia pozytywna
Rozdzia 4
Elastyczno popytu i poday........................................................................
4.1. Reakcje popytu na zmiany cen................................................................
Popyt elastyczny i nieelastyczny.............................................................
Determinanty elastycznoci cenowej popytu..........................................
Przykady................................................................................................
Wykorzystanie elastycznoci cenowej....................................................
4.2. Cena, wielko zapotrzebowania i suma wydatkw................................
Ceny biletw na mecze piki nonej.......................................................
4.3. Inne przykady zastosowa elastycznoci cenowej popytu.....................
Mrz na plantacjach kawy......................................................................
Rolnicy wobec nieurodzaju.....................................................................
4.4. Krtki okres i dugi okres .....................................................................
Jak dugo trwa dugi okres? ...................................................................
4.5. Mieszana elastyczno cenowa popytu...................................................
4.6. Wpyw dochodu na popyt.......................................................................
Dobra normalne, dobra niszego rzdu i dobra luksusowe.....................
Wykorzystanie elastycznoci dochodowej..............................................
4.7. Wpyw inflacji na ksztatowanie si popytu............................................
4.8. Elastyczno poday...............................................................................
4.9. Kto naprawd paci podatek?..................................................................
Podsumowanie ..............................................................................................
103
103
108
108
109
109
110
113
114
114
114
116
116
117
118
119
122
122
123
124
126
128
Rozdzia 5
Decyzje konsumenta.......................................................................................
5.1. Popyt konsumenta .................................................................................
Ograniczenie budetowe.........................................................................
Linia ograniczenia budetowego.............................................................
Gusty......................................................................................................
Maksymalizacja uytecznoci a wybr konsumenta...............................
5.2. Dostosowanie do zmian dochodu .........................................................
cieka wzrostu dochodu........................................................................
5.3. Dostosowania do zmian cen....................................................................
Zmiany cen a linia ograniczenia budetowego........................................
Efekt substytucyjny i efekt dochodowy..................................................
Mieszana elastyczno cenowa popytu...................................................
5.4. Rynkowa krzywa popytu.........................................................................
5.5. Dobra komplementarne i dobra substytucyjne........................................
5.6. wiadczenia rzeczowe i wiadczenia pienine......................................
130
130
131
132
133
139
143
145
145
145
146
150
154
155
156
Spis treci
Podsumowanie.................................................................................................. 157
Rozdzia 6
Decyzje o poday wprowadzenie...............................................................
6.1. Organizacja przedsibiorstwa..................................................................
6.2. Rachunki przedsibiorstwa......................................................................
Rachunki pozostajce do spaty...............................................................
Kapita i jego zuycie...............................................................................
Zapasy......................................................................................................
Kredyty ..................................................................................................
Rachunki zasobw: bilans........................................................................
Zyski........................................................................................................
Koszt alternatywny a koszt ksigowy......................................................
6.3. Maksymalizacja zysku w przedsibiorstwie.............................................
Wasno a kontrola.................................................................................
6.4. Finanse przedsibiorstwa a wadza w przedsibiorstwie..........................
Finanse czy wadza?.................................................................................
Wrogie przejcia ...................................................................................
6.5. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa....................................................
Minimalizacja kosztw............................................................................
Krzywa kosztw cakowitych..................................................................
Utarg cakowity........................................................................................
Zysk.........................................................................................................
6.6. Koszt kracowy i utarg kracowy .........................................................
Koszt kracowy.......................................................................................
Utarg kracowy........................................................................................
MR, MC i wybr wielkoci produkcji ....................................................
Koszt i utarg cakowity a koszt i utarg kracowy ..................................
6.7. Krzywe kosztw kracowych i utargu kracowego ..............................
Zmiany kosztw.......................................................................................
Przesunicie krzywej popytu....................................................................
Czy przedsibiorstwa znaj przebieg krzywych swoich kosztw kracowych i utargu kracowego?.................................................................
Podsumowanie..................................................................................................
189
190
191
Rozdzia 7
Koszty a wielko poday................................................................................
7.1. Nakady a wielko produkcji..................................................................
7.2. Koszty a wybr technologii......................................................................
Czynnikochonno produkcji..................................................................
Ceny czynnikw produkcji a wybr metod wytwarzania ......................
193
194
196
197
197
165
166
167
169
169
170
172
172
173
173
175
175
176
177
177
178
179
179
180
181
181
182
183
185
186
187
188
189
Spis treci
7.3. Koszty cakowite, kracowe i przecitne w dugim okresie....................

7.4. Przychody ze skali produkcji..................................................................
Korzyci skali.........................................................................................
Niekorzyci skali....................................................................................
Korzyci skali w praktyce.......................................................................
Globalizacja, postp techniczny i korzyci skali.....................................
7.5. Koszty przecitne a koszty kracowe.....................................................
7.6. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w dugim okresie......................
7.7. Krzywe kosztw w krtkim okresie a prawo malejcych przychodw
kracowych.............................................................................................
Koszty stae i koszty zmienne w krtkim okresie...................................
Kracowy produkt pracy a malejca produkcyjno kracowa..............
Koszty kracowe w krtkim okresie.......................................................
Koszty przecitne w krtkim okresie ...................................................
7.8. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w krtkim okresie.....................
7.9. Koszty w krtkim i dugim okresie ......................................................
Podsumowanie ..............................................................................................
Rozdzia 8
Konkurencja doskonaa i czysty monopol....................................................
8.1. Konkurencja doskonaa...........................................................................
8.2. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w warunkach konkurencji doskonaej .......................................................................................................
Krzywa krtkookresowej poday przedsibiorstwa................................
Krzywa dugookresowej poday przedsibiorstwa.................................
Wejcie i wyjcie....................................................................................
Decyzje przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego o poday..................
8.3. Krzywe poday gazi.............................................................................
Krzywa poday gazi w krtkim okresie...............................................
Porwnanie krzywej poday gazi w krtkim i dugim okresie.............
Pozioma krzywa dugookresowej poday gazi.....................................
8.4. Statyka porwnawcza w przypadku gazi wolnokonkurencyjnej..........
Wzrost kosztw.......................................................................................
Przesunicie krzywej popytu rynkowego .............................................
8.5. Konkurencja na rynkach wiatowych ...................................................
Stan rwnowagi na rynku krajowym......................................................
Wpyw zmian w gospodarce wiatowej na rynek krajowy......................
8.6. Czysty monopol: odwrotny przypadek skrajny ....................................
8.7. Wielko produkcji zapewniajca monopolicie zysk maksymalny . . . .
Produkcja maksymalizujca zysk .........................................................
Statyka porwnawcza w przypadku monopolisty...................................
10
198
200
201
201
202
204
206
208
209
209
211
214
214
217
220
221
223
225
226
228
228
230
231
231
233
233
234
236
237
238
240
241
241
242
243
243
246
248
11
Spis treci
8.8. Produkcja i cena w warunkach monopolu i konkurencji doskonaej . . . .

248
Porwnanie gazi wolnokonkurencyjnej z monopolem wielozakadowym248
Porwnanie monopolu jednozakadowego z gazi wolnokonkurencyjn 250
8.9. Monopol nie ma krzywej poday............................................................. 251
Monopol rnicujcy ceny ..................................................................... 252
8.10. Monopol a postp techniczny................................................................... 255
Podsumowanie.................................................................................................. 257
Rozdzia 9
Struktura rynku i konkurencja niedoskonaa............................................... 260
9.1. Dlaczego struktury rynku rni si?....................................................... 261
Fakty dotyczce struktury rynku.............................................................. 264
Globalizacja i przedsibiorstwa wielonarodowe...................................... 265
9.2. Konkurencja monopolistyczna ............................................................... 267
9.3. Oligopol i wspzaleno ..................................................................... 269
Korzyci ze zmowy.................................................................................. 270
Kartele..................................................................................................... 271
Zamana krzywa popytu........................................................................... 271
9.4. Teoria gier a decyzje wspzalene.......................................................... 273
Strategie dominujce ............................................................................. 274
Gry wielokrotne....................................................................................... 276
9.5. Funkcje reakcji ...................................................................................... 277
Konkurencja typu Cournota..................................................................... 277
Konkurencja typu Bertranda ................................................................. 280
Porwnanie modeli Bertranda i Cournota ............................................. 281
Renta pionierska....................................................................................... 281
9.6. Wejcie i potencjalna konkurencja........................................................... 283
Rynki sporne ......................................................................................... 283
Naturalne bariery wejcia......................................................................... 284
9.7. Odstraszanie strategiczne kandydatw do wejcia.................................... 286
9.8. Wnioski.................................................................................................... 290
Podsumowanie.................................................................................................. 290
Rozdzia 10
Rynek pracy.....................................................................................................
10.1. Popyt przedsibiorstwa na czynniki produkcji w dugim okresie.............
10.2. Popyt przedsibiorstwa na prac w krtkim okresie.................................
Monopol i monopson...............................................................................
Zmiany popytu przedsibiorstwa na prac...............................................
10.3. Krzywa popytu gazi na prac................................................................
294
296
298
301
303
306
Spis treci
12
10.4. Poda pracy.............................................................................................

Indywidualna poda pracy: czas pracy....................................................
Indywidualna poda pracy: stopie aktywnoci zawodowej...................
Poda pracy w gazi..............................................................................
10.5.Rwnowaga na rynku pracy w gazi......................................................
10.6.Dochody transferowe i renta ekonomiczna ...........................................
10.7.Rwnowaga na rynku pracy: fikcja czy rzeczywisto?..........................
Pace minimalne ....................................................................................
Zwizki zawodowe.................................................................................
Efekty skali.............................................................................................
Swoi" i obcy" ...................................................................................
Pace efektywnociowe...........................................................................
10.8. Pace i zatrudnienie w Wielkiej Brytanii.................................................
Podsumowanie ..............................................................................................
307
308
310
314
315
317
320
320
323
323
323
324
325
326
328
Rozdzia 11
Rne rodzaje pracy......................................................................................
11.1. Rnice wydajnoci .............................................................................
Zaleno zarobkw od wieku i wyksztacenia.......................................
Rynek pracownikw z wyszym wyksztaceniem..................................
Inwestowanie w kapita ludzki: analiza kosztw i korzyci....................
Doskonalenie zawodowe a rozkad dochodw zalenie od wieku . . . .
Sygnalizacja .........................................................................................
11.2. Dyskryminacja........................................................................................
Rnice pac midzy mczyznami a kobietami.....................................
Dostp do wyksztacenia.........................................................................
Dyskryminacja rasowa............................................................................
11.3. Zwizki zawodowe.................................................................................
Dziaalno zwizkw............................................................................
Przynaleno do zwizkw a rnice pac.............................................
Wyrwnawcze rnice pac .................................................................
Negocjacje i strajki.................................................................................
Podsumowanie ..............................................................................................
334
336
337
338
340
342
343
346
346
348
349
351
352
355
357
358
359
360
Rozdzia 12
Rynki czynnikw produkcji i podzia dochodu............................................
12.1. Kapita rzeczowy....................................................................................
12.2. Ceny usug kapitau, stopy procentowe i ceny aktyww ......................
Stopa procentowa i warto zaktualizowana...........................................
Wycena wartoci aktyww......................................................................
362
364
365
367
368
13
Spis treci
Realna i nominalna stopa procentowa: inflacja i warto zaktualizowana 371

Od czego zaley poziom realnej stopy procentowej?.............................. 372
12.3. Oszczdnoci, inwestycje i realna stopa procentowa.............................. 374
12.4. Popyt na usugi kapitau.......................................................................... 376
Gaziowa krzywa popytu na usugi kapitau.......................................... 377
12.5. Poda usug kapitau............................................................................... 377
Poda usug kapitau w krtkim okresie.................................................. 378
Poda usug kapitau w dugim okresie................................................... 378
12.6. Rwnowaga i procesy dostosowawcze na rynku usug kapitau............. 381
Procesy dostosowawcze na rynku usug kapitau.................................... 381
Procesy dostosowawcze w krtkim i dugim okresie.............................. 382
12.7. Ceny dbr kapitaowych......................................................................... 383
12.8. Ziemia i renta gruntowa.......................................................................... 386
12.9. Podzia zasobw ziemi midzy konkurencyjne zastosowania................. 387
12.10.........................................................................................................Pono
wnie troch faktw............................................................................................ 389
12.11.........................................................................................................Podzi
a dochodw w Wielkiej Brytanii...................................................................... 390
Funkcjonalny podzia dochodu............................................................... 390
Podmiotowy podzia dochodu................................................................. 391
Podsumowanie.................................................................................................. 393
Rozdzia 13
Ryzyko i informacja........................................................................................
13.1. Indywidualne postawy wobec ryzyka......................................................
Malejca uyteczno kracowa ...........................................................
13.2. Ubezpieczenie a ryzyko...........................................................................
Pokusa naduycia.....................................................................................
Selekcja negatywna..................................................................................
13.3. Niepewno a dochody z posiadanych aktyww......................................
13.4. Wybr porfela inwestycyjnego................................................................
Wybr midzy ryzykiem a zyskiem ......................................................
Dywersyfikacja portfela...........................................................................
Dywersyfikacja w przypadku aktyww o skorelowanych dochodach . . .
Wspczynnik beta ................................................................................
Inne przypadki dywersyfikacji ...............................................................
13.5. Efektywne rynki aktyww .....................................................................
Weryfikacja teorii rynkw efektywnych..................................................
Bble spekulacyjne..................................................................................
13.6. Nieco wicej o ryzyku ...........................................................................
Rynki asekuracyjne i rynki transakcji terminowych.................................
Wyrwnawcze rnice pac.....................................................................
Podsumowanie..................................................................................................
399
400
402
403
406
407
408
411
411
412
414
415
417
419
419
422
423
423
425
427
428
Spis treci
Rozdzia 14
Gospodarka oparta na informacji................................................................
14.1. E-produkty..............................................................................................
14.2. Konsumpcja informacji...........................................................................
Dowiadczenie........................................................................................
Nadmiar informacji.................................................................................
Koszty zmiany ......................................................................................
Efekty zewntrzne sieci .......................................................................
14.3. Dystrybucja informacji............................................................................
Cena produktw informacyjnych............................................................
Rnicowanie jakoci.............................................................................
Sprzeda w pakiecie................................................................................
Konkurencja a wsppraca......................................................................
14.4. Ustanawianie standardw........................................................................
14.5. Rekapitulacja...........................................................................................
14.6. Rozkwit i upadek spek internetowych..................................................
Baki mydlane przy wycenie aktyww...................................................
Podsumowanie ..............................................................................................
14
430
430
431
432
434
435
437
438
440
441
442
444
445
446
447
449
451
452
Cz III
Ekonomia dobrobytu
Rozdzia 15
Ekonomia dobrobytu.....................................................................................
15.1. Rwno i efektywno ........................................................................
Rwno ..............................................................................................
Efektywna alokacja zasobw..................................................................
15.2. Konkurencja doskonaa a efektywno w sensie Pareta..........................
Rwnowaga w warunkach wolnej konkurencji ....................................
Rwno a efektywno..........................................................................
15.3. Zakcenia i rozwizanie drugie po najlepszym"...................................
Opodatkowanie jako rdo zakce.....................................................
Rozwizanie drugie po najlepszym"......................................................
15.4. Zawodno rynku....................................................................................
15.5. Efekty zewntrzne .................................................................................
Rnice midzy prywatnymi a spoecznymi kosztami i korzyciami . . .
Prawa wasnoci a efekty zewntrzne.....................................................
15.6. Problemy rodowiska naturalnego...........................................................
Zanieczyszczenie powietrza....................................................................
Zanieczyszczenie wd.............................................................................
Ocena polityki ochrony rodowiska w Wielkiej Brytanii........................
457
458
458
458
461
461
464
465
466
467
469
471
472
474
477
477
477
478
15
Spis treci
Oddziaywanie za pomoc cen a ograniczenia ilociowe ......................

Dowiadczenia ze Stanw Zjednoczonych...............................................
15.7. Inne przypadki braku rynku: czas i ryzyko..............................................
15.8. Jako, zdrowie i bezpieczestwo............................................................
Udostpnianie informacji.........................................................................
Stanowienie norm....................................................................................
Podsumowanie..................................................................................................
Zadania sprawdzajce........................................................................................
478
481
481
483
484
485
486
488
Rozdzia 16
Wydatki i dochody publiczne.........................................................................
16.1. Podatki i wydatki publiczne w Wielkiej Brytanii ..................................
16.2. Pastwo w gospodarce rynkowej.............................................................
Dobra publiczne.......................................................................................
Patnoci transferowe a redystrybucja dochodw.....................................
Dobra spoecznie podane i niepodane...............................................
16.3. Zasady opodatkowania ..........................................................................
Rodzaje podatkw....................................................................................
Podatki a rwno....................................................................................
Rozkad ciaru podatku..........................................................................
Opodatkowanie, efektywno i marnotrawstwo ....................................
Czy podatki musz powodowa zakcenia?...........................................
16.4. Opodatkowanie a ekonomia podaowa....................................................
Krzywa Laffera........................................................................................
16.5. Samorzdy lokalne ................................................................................
Zasady gospodarowania...........................................................................
16.6. Suwerenno ekonomiczna......................................................................
16.7. Ekonomia polityczna: jak pastwo podejmuje decyzje?...........................
rodkowy gosujcy.................................................................................
Handel gosami........................................................................................
Zobowizanie i wiarygodno..................................................................
Koordynacja polityki gospodarczej..........................................................
Podsumowanie..................................................................................................
491
495
496
496
500
501
502
502
503
503
506
506
508
508
510
510
511
514
514
515
517
518
519
520
Rozdzia 17
Polityka przemysowa i polityka ochrony konkurencji................................
17.1. Polityka przemysowa..............................................................................
Wasno intelektualna: wynalazki, patenty i prawa autorskie.................
Badania i prace rozwojowe......................................................................
522
523
523
524
Spis treci
Midzynarodowa konkurencja strategiczna............................................

Gazie wschodzce i gazie schykowe .............................................
17.2. Geografia ekonomiczna..........................................................................
17.3. Spoeczny koszt monopolu.....................................................................
Monopol rnicujcy cen......................................................................
Podzia zyskw monopolistycznych........................................................
Czy liberalizacja zawsze si opaca?.......................................................
17.4 Polityka ochrony konkurencji ...............................................................
Przepisy o ochronie konkurencji w Wielkiej Brytanii.............................
Prawo o ochronie konkurencji Unii Europejskiej....................................
Prawo o ochronie konkurencji w Wielkiej Brytanii................................
Brytyjska polityka ochrony konkurencji w praktyce ............................
17.5. Fuzje ....................................................................................................
Fuzje przedsibiorstw w praktyce...........................................................
Polityka pastwa wobec pocze przedsibiorstw.................................
Podsumowanie ..............................................................................................
Rozdzia 18
Czy warto sprywatyzowa monopol naturalny?..........................................
18.1. Monopol naturalny..................................................................................
18.2. Znacjonalizowane gazie gospodarki.....................................................
Decyzje inwestycyjne.............................................................................
Decyzje cenowe......................................................................................
Efektywno gospodarowania w znacjonalizowanych gaziach gospodarki .......................................................................................................
18.3. Wasno prywatna czy publiczna? ......................................................
Bodce dla menederw w sektorze prywatnym ..................................
Bodce dla menederw w sektorze publicznym....................................
Znaczenie wasnoci...............................................................................
Wyprzeda sreber rodzinnych?...............................................................
18.4. Prywatyzacja w praktyce........................................................................
18.5. Regulacja prywatnych monopoli.............................................................
18.6. Inicjatywa Prywatne Finansowanie" ..................................................
Podsumowanie ..............................................................................................
16
526
526
529
531
536
536
537
538
539
539
541
541
543
545
546
547
548
550
551
554
554
555
560
561
561
562
562
565
565
567
571
574
575
Rozwizania zada sprawdzajcych............................................................. 577

Sownik poj.................................................................................................. 586
Indeks rzeczowy ...........................................................................................
612
17
Spis treci
Spis ramek
Ramka 1.1.
Ramka 1.2.
Ramka 1.3.
Ramka 1.4.
Ramka 1.5.
Ramka 2.1.
Ramka 2.2.
Ramka 2.3.
Ramka 3.1.
Ramka 3.2.
Ramka 3.3.
Ramka 3.4.
Ramka 3.5.
Ramka 4.1.
Ramka 4.2.
Ramka 4.3.
Ramka 4.4.
Ramka 5.1.
Ramka 5.2.
Ramka 5.3.
Ramka 5.4.
Ramka 5.5.
Ramka 6.1.
Ramka 6.2.
Ramka 6.3.
Ramka 7.1.
Ramka 7.2.
Ramka 7.3.
Ramka 7.4.
Ramka 8.1.
Ramka 8.2.
Ramka 8.3.
Ramka 9.1.
Ramka 9.2.
Ramka 9.3.
Ramka 9.4.
Ramka 10.1.
Ramka 10.2.
Ramka 10.3.
Ramka 10.4.
Ramka 10.5.
Ramka 11.1.
Ramka 11.2.
Ramka 11.3.
Usugi dominuj w produkcie narodowym......................................................

Najbogatszy Brytyjczyk....................................................................................
Szpitalne ka coraz rzadsze!..........................................................................
Sabe noty dla marksistowskiego centralnego planowania ...........................
rodowisko naturalne.......................................................................................
Milionerw ci u nas dostatek .........................................................................
Hiperinflacja ...................................................................................................
Podejcie Beckera: spjrz oczami ekonomisty................................................
Gdy winka wesza na rynek............................................................................
Wane rozrnienie: ruch wzdu krzywej a przesunicie samej
krzywej.............................................................................................................
Papie a cena ryb..............................................................................................
Ola czapka........................................................................................................
Anatomia zmian cen i iloci..............................................................................
Obliczanie elastycznoci cenowej popytu........................................................
Wojny cenowe...................................................................................................
Sza samochodowy ...........................................................................................
Gorzki smak kawy............................................................................................
To, czego pragn .............................................................................................
Inne rodzaje map poziomicowych....................................................................
Substytucja: nawet szczury to robi .............................................................
Konsumpcja na pokaz......................................................................................
Uyteczno kracowa a paradoks wody i diamentw ................................
Ile warte jest dobre imi? ..............................................................................
Jak bardzo spasieni powinni by prezesi?.......................................................
Czym naprawd jest przedsibiorstwo?..........................................................
Internet a korzyci skali...................................................................................
Nadlecznictwo"?.............................................................................................
Terapia Rolls-Royce'a.......................................................................................
Warunki kracowe a koszty utopione.............................................................
Tak szybko, jak tylko si da.............................................................................
Porozumienie o telekomach zwiastuje koniec monopolu .............................
Na asce hakerw..............................................................................................
Podwjny album...............................................................................................
Gry wojenne......................................................................................................
Bariery na cenzurowanym...............................................................................
Po co tyle reklamy?...........................................................................................
Jak czsty jest przypadek monopsonu?...........................................................
Brakuje dobrych ekonomistw .....................................................................
Jak zwikszy poda pracy w Wielkiej Brytanii?...........................................
Zarobki w ekstraklasie pikarskiej..................................................................
Czy pace minimalne rzeczywicie powoduj spadek zatrudnienia?
Wysze wyksztacenie popaca.........................................................................
Uniwersytet dla najuboszych marzenie trudne do zrealizowania
Asymetria informacji........................................................................................
30
34
38
41
45
58
59
69
84
86
88
92
95
107
115
120
124
136
138
148
151
164
171
179
184
203
205
217
219
232
244
256
266
269
285
289
304
306
313
319
321
339
341
345
Spis treci
Ramka 11.4. Pod sztandarami zwizkowymi............................................!...........................

Ramka 12.1.
Warto firmy Marks & Spencer sprowadza si do sumy wartoci
i jej czci skadowych...................................................................................
Ramka 12.2. Rynki czynnikw produkcji: podsumowanie...................................................
Ramka 12.3. Najlepszy adres.................................................................................................
Ramka 12.4. Rozpitoci midzy bogatymi i biednymi powikszaj si..............................
Ramka 13.1. Jak loteri wybra?..........................................................................................
Ramka 13.2. Wahania cen na rynkach akcji.........................................................................
Ramka 13.3. Zbyt sprytni?......................................................................................................
Ramka 13.4. Freud, finanse i gupota.....................................................................................
Ramka 13.5. Transakcje natychmiastowe i transakcje terminowe.......................................
Ramka 14.1. Strony internetowe.............................................................................................
Ramka 14.2. Byem tutaj, dostaem e-koszulk.....................................................................
Ramka 14.3. Encyclopaedia Britannica na pk....................................................................
Ramka 14.4. EMI przestaa produkowa pyty kompaktowe...............................................
Ramka 15.1. Pogo za rent...................................................................................................
Ramka 15.2. Trujca atmosfera.............................................................................................
Ramka 15.3. Czy cele Unii zwizane z ochron rodowiska s zagroone?........................
Ramka 16.1. Infrastruktura rynku .....................................................................................
Ramka 16.2. Podatek od zakadw zniesiono wczeniej, ni planowano..............................
Ramka 16.3. Polujc na rodkowego gosujcego ..............................................................
Ramka 17.1. Wielka Brytania pic..........................................................................................
Ramka 17.2. Pomoc pastwa w krajach Unii Europejskiej..................................................
Ramka 17.3. Korzyci skali a konkurencja...........................................................................
Ramka 17.4. Cay Monti: udomawianie Microsoftu.............................................................
Ramka 17.5. Sprawdmy ich! ...............................................................................................
Ramka 18.1. Deregulacja linii lotniczych...............................................................................
Ramka 18.2. Prywatyzacja na wiecie...................................................................................
Ramka 18.3. Lepszy interes dla wacicieli telefonw komrkowych...................................
Ramka 18.4. Katastrofa kolejowa..........................................................................................
18
356
369
384
387
392
401
410
418
421
426
432
433
439
443
470
479
482
497
512
516
525
527
535
540
544
563
567
570
573
Spis aneksw
Aneks 5.1. Wybr konsumenta w przypadku uytecznoci mierzalnej ...........................
Aneks 10.1. Izokwanty i wybr technologii............................................................................
Aneks 12.1. Prosta algebra wartoci zaktualizowanej i dyskontowania...............................
160
329
396
Przedmowa do wydania polskiego
Oddawane do rk polskiego Czytelnika polskiego IV wydanie podrcznika

ekonomii
Davida Begga, Stanleya Fischera i Rudigera Dornbuscha jest dzieem pracownikw
Katedry Ekonomii II Szkoy Gwnej Handlowej.
Zadanie, jakiego podj si zesp tumaczy i redaktorw, stao si swoistym
wyzwaniem intelektualnym. Przekad ksiki Begga, Fischera i Dornbuscha, jednego
z najpopularniejszych podrcznikw ekonomii w USA i Europie Zachodniej, nie
byo
najatwiejsze. Lata izolacji polskiej ekonomii i gazi pokrewnych (zwaszcza finansw) od szybko rozwijajcej si nauki wiatowej w poczeniu z pojawianiem
si
w gospodarce krajw wysoko rozwinitych w ostatnich trzydziestu latach nowych
instytucji, instrumentw i terminologii fachowej sprawiy, e nasze opnienie
techniczne i gospodarcze wizao si z dodatkowym problemem jzykowym.
Stosowany dotychczas w polskiej ekonomii jzyk okaza si niedostatecznie precyzyjnym
narzdziem opisu wspczesnej gospodarki rynkowej. Wiele istotnych poj nie
wystpowao w nim w ogle, inne za obejmoway czsto odmienny zakres
znaczeniowy i zamiast objania mogy dezorientowa i utrudnia zrozumienie wielu
wspczesnych zjawisk gospodarczych.
W efekcie praca nad przekadem zyskaa pierwiastek twrczy. Jednym z
najistotniejszych jej skadnikw bya prba wprowadzenia do jzyka polskiego
niewystpujcych w nim dotychczas poj i kategorii oraz stworzenia norm jzykowych
poszerzajcych zestaw narzdzi opisu rzeczywistoci gospodarczej. Staralimy si przy tym
ograniczy do niezbdnego minimum bezporednie zapoyczenie terminologii z
jzy-
ka oryginau i utrzyma now konwencj terminologiczn moliwie najbliej ducha

i tradycji jzyka polskiego. Kosztem takiego podejcia bya niekiedy pewna
niejednoznaczno jzyka opisu, wynikajca z zamiennego posugiwania si w
zalenoci
od kontekstu wicej ni jednym polskim odpowiednikiem terminw angielskich
(np. odwrotna zaleno, substytucyjno i relacja wymienna w celu peniejszego
oddania wszystkich odcieni znaczeniowych angielskiego trade-off czy koszt alternatywny i koszt utraconych moliwoci w przypadku opportunity cost).
Jednoczenie staralimy si zajmowa wobec przekadanego tekstu postaw
konstruktywnie krytyczn. W niektrych miejscach musielimy wprowadzi pewne
korekty i poprawki w stosunku do oryginau, ze wzgldu na wystpujce w nim
oczywiste
22
bdy, niecisoci bd niekonsekwencje. W wielu przypadkach uznalimy take za

niezbdne opatrzenie pewnych fragmentw podrcznika wasnymi komentarzami.
Zwracamy w nich m.in. uwag na czyhajce na mniej dowiadczonego Czytelnika
puapki, jeli zbyt dosownie potraktuje materia faktograficzny, ilustrujcy
rozumowanie
autorw i wycigane na jego podstawie wnioski (np. struktura wydatkw
brytyjskich
gospodarstw domowych i wzorce zachowa tamtejszych konsumentw jako
uzasadnienie wspczesnych teorii konsumpcji).
Powysze uwagi prowadz do jednej zasadniczej konkluzji, bardziej oglnej
natury. Zarwno oddawane do rk Czytelnika obecne, IV wydanie przekadu angielsko-amerykaskiego podrcznika ekonomii, jak i inne dostpne na rynku tumaczenia
zawieraj wykad zasad funkcjonowania dojrzaej, rozwinitej gospodarki rynkowej
wraz z opisem typowych dla niej instytucji wystpujcych w konkretnych krajach
(w tym przypadku gwnie w Wielkiej Brytanii). Gospodarka rynkowa w krajach
wysoko rozwinitych, powstajca przez wiele stuleci, cechuje si wzgldn
stabilnoci
instytucji, postaw i systemw wartoci warunkujcych jej funkcjonowanie i jest
silnie
osadzona w konkretnym kontekcie kulturowym, historycznym i spoecznym.
Pragnlibymy, aby Czytelnik w trakcie lektury podrcznika mia wiadomo,
i
mimo postpu, jaki dokona si w Polsce w latach 1990-2006 w procesie przebudowy systemu gospodarczego nie wszystkie przedstawione modele teoretyczne,
opisujce sposb dziaania dojrzaej gospodarki rynkowej, s w peni przydatne do
zrozumienia i objanienia mechanizmw funkcjonowania dzisiejszej polskiej
gospodarki. Wynika to m.in. z faktu, i nie zosta w niej jeszcze dokoczony proces
budowy
niektrych podstawowych instytucji gospodarki rynkowej, a cz instytucji nie
osigna jeszcze odpowiedniego poziomu sprawnoci i dojrzaoci. Nakadaj si na to
dua niestabilno warunkw dziaania (w tym sytuacji politycznej) i ograniczona
przewidywalno reakcji podmiotw gospodarczych. Wszystko to nakazuje pewn
ostrono przy odnoszeniu zawartych w podrczniku modeli teoretycznych i
pyncych z nich wnioskw do polskich warunkw.
Ostrono ta nie powinna jednak prowadzi do sceptycyzmu i podwaania
dorobku teorii. Przeciwnie, jestemy gboko przekonani, e znajomo zasad ekonomii
objaniajcej mechanizmy funkcjonowania rozwinitej gospodarki rynkowej jest ko-
23
niecznym warunkiem zrozumienia istoty wikszoci zjawisk wystpujcych w

dzisiejszej polskiej gospodarce. Warto bowiem pamita, i gospodarka ta w 2006 r. bya
jakociowo inna ni 14 lat wczeniej, kiedy ukazywao si pierwsze polskie
wydanie
podrcznika. Oznacza to m.in., e problemy ograniczonej przystawalnoci
zachodnich
modeli ekonomicznych stay si mniej istotne. Co wicej, wystpujce w Polsce
tendencje rozwojowe wskazuj, i w miar dalszego dojrzewania i stabilizacji polskiej
gospodarki moliwo wyjaniania tych modeli powinna znaczco wzrosn.
Czynnikiem dodatkowo przyspieszajcym ten proces jest czonkostwo Polski w Unii
Europejskiej i postpujca integracja ekonomiczna naszej gospodarki w ramach jednolitego
rynku europejskiego.
Obecne polskie wydanie podrcznika Davida Begga, Stanleya Fischera i
Rudigera
Dornbuscha jest oparte na jego najnowszej wersji (wydaniu VIII), opublikowanej
24
w USA i Wielkiej Brytanii w 2005 r. Wprowadzono w nim kilka zmian, ktre

niewtpliwie powinny korzystnie wpyn na jako ksiki.
Po pierwsze, du zalet obecnego wydania s znacznie zaktualizowane dane
statystyczne, doprowadzone w wielu przypadkach do 2004 r.
Po drugie, w podrczniku pojawiy si nowe wtki i narzdzia analizy,
odzwierciedlajce postp, jaki dokona si w ostatnich latach w teorii ekonomii. Nale do
nich
m.in. polityka wspierania konkurencji oraz polityka pienina, podporzdkowana
osiganiu bezporedniego celu inflacyjnego. Pozwalaj one przybliy polskim
Czytelnikom aktualne zagadnienia, bdce przedmiotem publicznej debaty i wzmoonego
zainteresowania ekonomistw w wielu krajach.
Po trzecie, autorzy oryginau usunli z niego niektre, czciowo
zdezaktualizowane wtki i fragmenty, utrudniajce w poprzednich wydaniach pene zrozumienie
prezentowanych wywodw. Jednoczenie dokonali znacznej przebudowy struktury
podrcznika.
Po czwarte, pewnych samodzielnych korekt i modyfikacji dokona take zesp
autorski, przygotowujcy polski przekad ksiki. Pomocne okazay si w tym nasze
wasne pitnastoletnie dowiadczenia z pracy dydaktycznej z podrcznikiem, a take
uwagi
kolegw z innych katedr i uczelni ekonomicznych. Cenne byy take sygnay i
opinie
otrzymywane od samych studentw; ich odbir podrcznika by najlepszym
sposobem
weryfikacji przydatnoci i jakoci przekadu. Dziki nim moglimy rwnie
spojrze
na
ksik oczami Czytelnikw i uwzgldni w wikszym stopniu, ni w poprzednich
wydaniach, ich potrzeby i oczekiwania. Za szczeglnie wnikliwe uwagi i sugestie
dzikujemy zwaszcza Dariuszowi Wjcikowi i Arkadiuszowi urawickiemu.
W pracy nad polskim przekadem podrcznika zyskalimy nieocenion pomoc
wielu osb i instytucji, ktrym pragniemy w tym miejscu serdecznie podzikowa.
We
wstpnym etapie prac, kiedy niepewne byy jeszcze losy naszej inicjatywy,
25
decydujce
okazao si poparcie udzielone przez prof. Leszka Balcerowicza.
W pokonywaniu trudnej bariery jzykowej bardzo cenne byy rady i sugestie,
udzielone przez prof. Stanisawa Gomuk z London School of Economics. Polski
tekst podrcznika duo zyska take dziki weryfikacji naukowej, jakiej podj si
prof. Marian Grski. Jego wnikliwo i krytycyzm, w poczeniu z gbok
znajomoci polskiej i zachodniej ekonomii, pozwoliy wyeliminowa z tekstu wiele
niejednoznacznoci i zwikszy jako tumaczenia.
Cenimy sobie take wsparcie udzielone nam przez kierownictwo Szkoy
Gwnej
Handlowej, w tym Wydzia Handlu Zagranicznego, ktry pniej zmieni nazw na
Kolegium Gospodarki wiatowej SGH, oraz przez dziekanw tego Kolegium
prof.
Eufemi Teichmann, prof. Adama Budnikowskiego i prof. Stanisawa Wodejk.
Serdeczne sowa uznania i podzikowania nale si take Polskiemu
Wydawnictwu Ekonomicznemu. Bardzo cenimy sobie jego yczliwo i wsparcie,
zaangaowanie i pomoc merytoryczn zarwno na pocztku, jak i w pniejszych etapach prac
nad kolejnymi wydaniami ksiki.
Ryszard Rapacki
Przedmowa
Ekonomia jest dziedzin zbyt ciekaw, aby pozostawi j wycznie ekonomistom.

Przedmiotem jej zainteresowania jest niemal wszystko, co robimy nie tylko w
pracy czy w sklepach, lecz take w domu czy w trakcie wyborw. Ekonomia wpywa
na
to, jak dbamy o ochron rodowiska naturalnego, jaka przyszo czeka nasze
dzieci,
jak opiek zapewniamy ludziom biednym i niepenosprawnym i wreszcie jak
cz posiadanych zasobw przeznaczamy na korzystanie z urokw ycia.
Wszystkie te zagadnienia s przedmiotem codziennych dyskusji w barach i
autobusach, na posiedzeniach rzdu i w salach konferencyjnych. Nauka ekonomii jest
bardzo interesujcym wyzwaniem, poniewa dostarcza narzdzi uatwiajcych
lepsze
zrozumienie problemw, z ktrymi mamy do czynienia w yciu. Wszyscy wiemy,
e
dym wydobywajcy si z silnika samochodu nie oznacza niczego dobrego, niekiedy
jednak tylko wykwalifikowany mechanik wie, jak go naprawi.
Ta ksika zostaa pomylana tak, aby przedstawi Czytelnikom zestaw
podstawowych narzdzi ekonomicznych oraz umoliwi zdobycie umiejtnoci ich
stosowania.
Nikt nie wozi ze sob kompletu specjalistycznych narzdzi. Najlepszy jest zestaw
podstawowy, ktry jest na tyle may, e mona zawsze mie go przy sobie, a
jednoczenie
zawiera wystarczajco duo uniwersalnych narzdzi, aby mona byo poradzi
sobie
zarwno z typowymi problemami, jak i bardziej niecodziennymi wyzwaniami.
Zestaw
podstawowych narzdzi ekonomicznych, jaki proponujemy w tej ksice, powinien
spenia podobne funkcje. Korzystanie z podrcznika powinno pozwoli
Czytelnikom
dostrzec, e ekonomia jest nauk zaskakujco przydatn w yciu codziennym.
Jak czsto ekonomici nie zgadzaj si ze sob?

Panuje rozpowszechnione przekonanie, e ekonomici nigdy si ze sob nie
zgadzaj.
Przekonanie to jest jednak bdne. rodki masowego przekazu, takswkarze czy
politycy wprost uwielbiaj dyskutowa o sprawach budzcych kontrowersje. Programy
telewizyjne byyby po prostu nudne, gdyby wszyscy uczestnicy dyskusji panelowej
mieli identyczne pogldy. Ekonomia nie jest nauk, ktra jednoznacznie rozstrzyga
wszel-
28
Przedmowa
kie spory, udziela jednak odpowiedzi na wiele pyta. W ksice staramy si

wskazywa, kiedy i dlaczego ekonomici s zgodni, a take wyjania powody, dla
ktrych czasem wchodz ze sob w spory.
Ekonomia w XXI w.
Naszym celem jest pomc Czytelnikom w zrozumieniu zasad rzdzcych
wspczesn
gospodark. Wymaga to opanowania teorii ekonomii i umiejtnoci jej
praktycznego
zastosowania. Podobnie jak w przypadku genetyki czy informatyki, teoria ta wci
si
rozwija, czasem w formie nagych przeomw.
Wychodzimy z zaoenia, e Czytelnicy powinni jak najwczeniej zetkn si
z najnowszymi osigniciami ekonomii. Jeli mona je przekaza w prosty sposb,
to
nie ma powodu, aby zmusza Czytelnikw do zapoznawania si ze starszymi
koncepcjami ekonomicznymi, gorzej objaniajcymi rzeczywisto gospodarcz. Ilustracj
podejcia przyjtego przez nas w tej ksice moe by wczenie do wykadu dwch
nowych obszarw zainteresowania ekonomii. Pierwszy z nich stanowi analiza roli
informacji, drugi proces globalizacji.
Sposoby przekazywania i wykorzystywania informacji wywieraj decydujcy
wpyw na wiele aspektw ycia gospodarczego, zwizanych z systemem bodcw
ekonomicznych czy konkurencj, wczajc w to obserwowany ostatnio
dynamiczny
rozwj handlu elektronicznego. atwy dostp do informacji oraz obnienie kosztw
transportu wyjaniaj rwnie narastajcy proces globalizacji i zwizane z nim
ograniczenie suwerennoci narodowej poszczeglnych krajw (zwaszcza maych).
Wspczesna ekonomia jest bardzo pomocna w zrozumieniu zmian, jakie zachodz w
otaczajcym nas wiecie, okreleniu moliwych kierunkw jego przyszego rozwoju i
ocenie
rnych wariantw postpowania, midzy ktrymi musimy wybiera.
Uczenie si przez dziaanie

Niewielu ludzi przygotowuje si do egzaminu na prawo jazdy, jedynie czytajc podrcznik. Samo zrozumienie zasad ruszania pod gr nie wystarcza. Dobre
opanowanie
tego manewru wymaga take wielu wicze praktycznych. Kierujc si t zasad,
Przedmowa
29
w niniejszej ksice zamieszczamy wiele przykadw zastosowania ekonomii w

praktyce ycia gospodarczego. Celem tego zabiegu jest nie tylko podkrelenie
przydatnoci tej dyscypliny, lecz przede wszystkim uatwienie Czytelnikom zdobycia
umiejtnoci posugiwania si jej narzdziami. Poczwszy od podstawowych koncepcji,
powoli
prowadzimy Czytelnikw przez bardziej zaawansowane modele teoretyczne i ich
zastosowania. Nie uywamy algebry, a w caej ksice znajduje si niewiele rwna.
Najlepsze koncepcje teoretyczne s przecie proste i zazwyczaj mona je
przedstawi
w bardzo przystpny sposb.
30
Przedmowa
W jaki sposb uczy si ekonomii?

Zwyka lektura podrcznika nie wystarczy; ekonomii najlepiej uczy si, stosujc
j.
Najatwiej byoby przelizn si" przez kolejne akapity, w ktrych zoone
problemy staralimy si przedstawi w moliwie najprostszy sposb, i podkreli w
tekcie
kilka przypadkowych zda. Nie jest to jednak dobra strategia. Aktywna nauka
powinna by procesem interaktywnym. Kiedy w tekcie Czytelnik przeczyta, e co jest
oczywiste", sprbuje odpowiedzie sobie na pytanie: Dlaczego jest to tak oczywiste?". Warto te samodzielnie opracowa ilustracj graficzn omawianego
problemu,
zanim znajdzie si odpowiedni rysunek na kartach podrcznika. Jeli natomiast
jaki
fragment tekstu wydaje si by niezrozumiay, trzeba przeczyta go ponownie.
Warto
rwnie pomyle o innych, ni zawarte w ksice, przykadach z ycia
gospodarczego, do ktrych wyjanienia mona zastosowa przedstawiane koncepcje
teoretyczne.
Jedynym sposobem upewnienia si, czy w peni zrozumiao si tre kolejnych rozdziaw, jest rozwizywanie umieszczonych na kocu kadego z nich zada i
sprawdzanie, czy udzielone odpowiedzi s prawidowe. Rozwizania zada
sprawdzajcych
podano na kocu ksiki. Mona rwnie sign po dodatkowe narzdzia
edukacyjne, dostpne na stronie internetowej uzupeniajcej t ksik czy towarzyszcy jej
zbir zada.
Zmiany w VIII wydaniu

Niniejsze wydanie ksiki zostao w znacznym stopniu zmienione, aby uwzgldni
najbardziej aktualne problemy gospodarcze i sposoby ich wyjanienia przez
najnowsze
nurty ekonomii; utrzymalimy jednak znany i sprawdzony ukad podrcznika.
Szczegowe zmiany wprowadzone w tym wydaniu obejmuj:
nowe, znacznie zmienione ujcie problematyki polityki wspierania konkurencji
w Wielkiej Brytanii; ujcie to jest odbiciem zmian w ustawodawstwie i praktyce
regulacji, a te z kolei stanowi reakcj na zmieniajce si warunki rynkowe, ktre
staramy si wyjani w tej ksice;
Przedmowa
31
zmodyfikowan analiz wspczesnej polityki pieninej, podporzdkowanej

osigniciu bezporedniego celu inflacyjnego; tradycyjne ujcia oparte na
modelu
ISILM i zaoeniu staej poday pienidza s ju przestarzae; w czci IV
podrcznika wczamy problematyk nowej polityki pieninej do tradycyjnej analizy
globalnej poday i krzywej Phillipsa; staralimy si przy tym, aby nawet najbardziej
zoone zagadnienia zwizane z now polityk pienin zostay podane w
sposb
przystpny dla osb uczcych si ekonomii po raz pierwszy;
uzupenienie rysunkw i tablic o dane z lat 2003-2004 i wprowadzenie wielu nowych, aktualnych ramek dostarczajcych praktycznych ilustracji wanych
koncepcji teoretycznych;
nowe materiay dla wykadowcw.
32
Przedmowa
Podzikowania
Dzikujemy zarwno wydawnictwu McGraw-Hill za jego wsparcie, rady i
entuzjazm,
jak i wielu czytelnikom poprzednich wyda podrcznika, ktrych sugestie
przyczyniy
si do ulepszenia jego kolejnej wersji.
Poniej wymieniamy pracownikw naukowych, ktrym jestemy bardzo
wdziczni za ich nieocenione uwagi i komentarze w trakcie naszych prac nad niniejsz
ksik.
Steve Cook, University of Swansea
Tom Craven, University of Ulster at Jordanstown
Richard Godfrey, University of Wales Institute, Cardiff
David Gray, University of Lincoln
Anthony Heyes, Royal Holloway, University of London
Pietie Horn, University of Stellenbosch, South Africa
Geoffrey Killick, University of Westminster
Jan Peter Madsen, Copenhagen Business School, Denmark
Mahmood Messkoub, University of Leeds
Liezl Nieuwoudt, University of Stellenbosch, South Africa
Nicholas Perdikis, University of Wales Aberystwyth
Robert Simmons, University of Lancaster
Thea Sinclair, University of Nottingham
Gerard Turley, National University of Ireland, Galway
Nalini Vittal, Royal Holloway, University of London
Michael Wood, London South Bank University
CZ I
Wprowadzenie
Ekonomia jest wszdzie wok nas. Ekonomia to nauka o tym, jak spoeczestwo
radzi sobie z problemem ograniczonoci zasobw. Nie moemy mie przecie
wszystkiego, czego zapragniemy, niezalenie od tego, czy chodzi o nieustajce wakacje,
czy
te o idealnie czyste powietrze. W yciu musimy dokonywa wyborw. Ekonomia
bada, w jaki sposb spoeczestwo dokonuje tych wyborw. Jest ona nie tylko nauk
o dochodach, cenach i pienidzu. Na przykad, analiza ekonomiczna moe by
pomocna w rozstrzygniciu sporu, czy do osignicia pewnego celu naley wykorzysta
mechanizm rynkowy, czy te skuteczniejsze s inne metody.
W rozdziale 1 wprowadzamy podstawowe dla ekonomii zagadnienia rzadkoci i
wyboru ekonomicznego, a take zakresu, w jakim pastwo powinno si angaowa
w proces owego wyboru. Rozdzia 2 uczy mylenia ekonomicznego, pokazujc, w
jaki
sposb wzajemne oddziaywania teorii i faktw wzbogacaj nasz wiedz i
pozwalaj
lepiej zrozumie rzeczywisto gospodarcz. W rozdziale 3 pokazujemy sposb
dziaania mechanizmu rynkowego.
Rozdzia 1. Ekonomia a gospodarka

Rozdzia 2. Narzdzia analizy ekonomicznej
Rozdzia 3. Popyt, poda i rynek
Rozdzia 1
Ekonomia a gospodarka
Po przeczytaniu tego rozdziau powiniene rozumie:
e przedmiotem ekonomii jest badanie, w jaki sposb spoeczestwo
rozwizuje problem wykorzystania rzadkich zasobw;

sposoby, za pomoc ktrych spoeczestwo decyduje o tym, co, jak i dla
kogo wytwarza;
pojcie kosztu alternatywnego;
na czym polega rnica miedzy ekonomi pozytywn i ekonomi
normatywn;
rnice midzy mikroekonomi i makroekonomi.
Kada spoeczno staje przed koniecznoci rozwizania trzech podstawowych
problemw codziennej egzystencji: 1) jakie dobra i usugi (co) wytwarza, 2) jak je wytwarza i 3) dla kogo je wytwarza.
jest nauk, ktra bada, w jaki sposb spoeczestwo gospodarujce
decyduje o tym, co, jak i dla kogo wytwarza.
Ekonomia
Dobrami nazywamy takie produkty materialne, jak stal, samochody czy

truskawki.
Mianem usug okrelamy takie dziaania, jak masa czy spektakl teatralny, ktre
mog
zaspokaja potrzeby konsumenta jedynie w trakcie ich wykonywania
(wiadczenia).
W wyjtkowych przypadkach spoeczestwo gospodarujce nie musi poszukiwa
odpowiedzi na niektre z tych trzech pyta. Robinson Crusoe nie musia rozwizywa
problemu, dla kogo wytwarza, do czasu przybycia Pitaszka. Z reguy jednak spoeczestwo musi rozstrzygn wszystkie trzy podstawowe problemy.
Podkrelajc rol spoeczestwa w rozstrzyganiu powyszych problemw, nasza
definicja zalicza ekonomi do nauk spoecznych, ktre badaj i wyjaniaj
zachowania
ludzi. Przedmiotem ekonomii jest obszar ludzkich zachowa, obejmujcy

produkcj,
wymian dbr i usug oraz czyniony z nich uytek. Najwaniejszym problemem
ekonomicznym stojcym przed spoeczestwem jest rozwizanie sprzecznoci midzy
nieograniczonymi potrzebami ludzkimi w zakresie dbr i usug a ograniczonymi
zasobami niezbdnymi do ich wytwarzania (praca, maszyny, surowce). Odpowiadajc
na
37
Ramka 1.1
Usugi dominuj w produkcie narodowym

Na pocztku XXI w. udzia rolnictwa w produkcie narodowym krajw wysoko
rozwinitych wynosi ok. 1%, a przemysu niespena 30%.
Reszt stanowi usugi, w skad ktrych wchodz: bankowo, transport,
przemys
rozrywkowy, komunikacja, turystyka oraz usugi publiczne (obrona narodowa,
policja,
edukacja, suba zdrowia). Usugi s najszybciej rosnc czci skadow produktu
narodowego i eksportu. Brytyjskie sukcesy eksportowe w dziedzinie usug
bankowych,
mody i przemysu rozrywkowego sprawiy, e Wielka Brytania staa si drugim co
do
wielkoci eksporterem usug na wiecie.
Udzia w produkcie narodowym
(%)
Rolnictwo
Przemys
Usugi
Wielka Brytania
1
27
72
USA
2
25
73
Francja
Japonia
3
26
71
2
33
66
r d o : World Bank, World Development Report.
pytania: co, jak i dla kogo produkowa, ekonomia wyjania proces alokacji zasobw
rzadkich midzy rne konkurencyjne ich zastosowania.
Chocia ekonomia zajmuje si zachowaniami ludzkimi, to uznajemy j za nauk
cis. Taka klasyfikacja ekonomii jest pochodn sposobu, w jaki ekonomici
analizuj
problemy, a nie samego przedmiotu ekonomii. Celem ekonomistw jest
formuowanie
teorii zachowa ludzkich i ich weryfikacja w zestawieniu z rzeczywistoci. W rozdziale 2 omawiamy narzdzia badawcze ekonomii oraz wyjaniamy, na czym
polega,
wzorowana na naukach cisych, stosowana w niej metoda badawcza. Nie oznacza
to,
i ekonomia nie zajmuje si ludmi jako jednostkami. Zawiera ona take elementy
nauk humanistycznych. Jest to nieuniknione, gdy tylko wwczas, gdy uda si
zbada
i zrozumie zachowania ludzkie, ekonomici s w stanie skoncentrowa swoje
badania
na waciwych problemach.
1.1. Problemy ekonomiczne
38
Wprowadzenie
Prba zrozumienia istoty ekonomii na podstawie definicji przypomina nauk

pywania
na podstawie jedynie lektury podrcznika. Analiza formalna ma sens tylko wwczas,
gdy si j osadzi w praktyce. W tym podrozdziale omwimy dwa przykady
sposobw, za pomoc ktrych spoeczestwo dokonuje alokacji ograniczonych zasobw midzy konkurencyjne zastosowania. Na tych przykadach atwiej bdzie zrozumie znaczenie problemw: co, jak i dla kogo wytwarza.
39
Szoki cenowe na rynku ropy naftowej

Ropa jest paliwem wykorzystywanym w energetyce, w transporcie, do napdu
maszyn
oraz stanowi podstawowy materia wyjciowy produkcji w przemyle
petrochemicznym, a take w przemysach konsumpcyjnych od plastikowych artykuw
gospodarstwa domowego po syntetyczn odzie. Gospodarki krajw europejskich mog
ulec
paraliowi w wyniku blokad drg organizowanych przez przewonikw
samochodowych, protestujcych przeciwko wzrostowi cen paliwa. Zuycie ropy naftowej
wzrastao stale do 1973 r. Bya ona tania i wystpowaa w obfitoci.
W roku 1973 OPEC, tj. Organizacja Krajw Eksporterw Ropy Naftowej
(www.opec.org), postanowia ograniczy wydobycie i uczyni rop naftow
dobrem
tak rzadkim, e ceny ulegy potrojeniu.
Konsumenci ropy nie mogli w krtkim okresie uniezaleni si od niej, tak wic
ograniczenie poday byo dla OPEC bardzo opacalne.
Na rysunku 1.1 przedstawiono wskaniki realnych (tj. skorygowanych o wpyw
inflacji) cen ropy w latach 1970-2004. W latach 1973-1974 ceny ropy wzrosy
trzykrotnie, a nastpnie ulegy podwojeniu w latach 1979-1980. Na rysunku 1.1 pokazano
take, e gospodarki znalazy sposoby rozwizania problemu niedoborw ropy
wywoanych przez OPEC. Wysokie ceny ropy nie utrzymyway si wiecznie. Z czasem
wysokie ceny spowodoway ograniczenie spoycia, a take wzrost produkcji ropy w
krajach nienalecych do OPEC Tego rodzaju reakcje wywoywane przez ceny s
czci
procesu, jaki w wielu spoeczestwach okrela: co, jak i dla kogo wytwarza.
Rozwamy najpierw, jak s wytwarzane dobra i usugi. Kiedy cena ropy
naftowej
wzronie, kade przedsibiorstwo bdzie dy do ograniczenia zuycia wszelkich
produktw opartych na ropie. Przemys chemiczny bdzie wdraa sztuczne
substytu-
40
Wprowadzenie
Rysunek 1.1. Wskaniki cen

ropy naftowej w latach 1970-1999
(1997 = 100)
r d o : IMF, International Financial Statistics.
41
ty w miejsce stosowanej w produkcji ropy i jej pochodnych. Towarzystwa lotnicze

bd poszukiwa bardziej paliwooszczdnych samolotw, a w energetyce bdzie si
wykorzystywa na wiksz skal turbiny napdzane gazem. Oglnie, wysze ceny
ropy sprawi, i bdzie si stosowa metody wytwarzania ograniczajce jej zuycie.
Jak wzrost cen ropy wpywa na struktur produkcji, a wic na to, co jest wytwarzane? Gospodarstwa domowe przestawiaj si na ogrzewanie gazowe i zmieniaj
samochody na maolitraowe. Ssiedzi wzajemnie podwo si do pracy, a niektrzy,
aby zmniejszy koszty dojazdw, przeprowadzaj si bliej miejsca pracy. Wysokie
ceny nie tylko ograniczaj popyt na produkty ropopochodne, lecz take skaniaj do
zakupw substytutw. Zwikszony popyt na te substytuty powoduje wzrost ich cen
i zachca producentw do zwikszania poday. Konstruktorzy projektuj mniejsze
samochody, architekci poszukuj rozwiza wykorzystujcych energi soneczn, a
instytuty badawcze rozwijaj technologie oparte na innych ni ropa surowcach
stosowanych w przemyle chemicznym.
W podanym przykadzie przejrzycie rysuje si take odpowied na pytanie, dla
kogo wytwarza. Wpywy ze sprzeday ropy uzyskane przez OPEC gwatownie
wzrosy po 1973 r. Wikszo tych dodatkowych wpyww wydatkowano nastpnie na
zakup towarw wytwarzanych w wysoko rozwinitych krajach zachodnich. Z kolei
kraje
importujce rop musiay na sfinansowanie jej zakupw przeznacza zwikszon
cz swojej produkcji. W kategoriach realnych wzrost cen ropy oznacza dla
krajw
OPEC wzrost ich siy nabywczej i ograniczenie siy nabywczej takich krajw-importerw ropy, jak Niemcy i Japonia. W efekcie gospodarka wiatowa wytwarzaa
wicej dla krajw OPEC, a mniej dla Niemiec i Japonii.
Rysunek 1.1 pokazuje take, e ceny ropy podlegaj wahaniom. Wzrost
wydobycia ropy przez kraje nienalece do OPEC oraz szersze zastosowanie substytutw
spowodoway, e po 1982 r. pozycja tej organizacji ulega pewnemu osabieniu. Jednak
w 1999 r. OPEC znw pokaza swoj si. Ograniczenia wydobycia wywoao
kolejny
wzrost cen i szok naftowy w 2000 r. Demonstracje przewonikw samochodowych
wyszy na ulice. W warunkach niepewnoci zwizanej z wojn irack i konfliktami
na
Bliskim Wschodzie zarwno USA, jak i Unia Europejska naciskay a do 2004 r. na
OPEC, aby czonkowie tej organizacji zwikszyli wydobycie ropy, odwracajc tym
samym wzrostowe trendy cen tego surowca.
Przykad szoku naftowego wywoanego przez OPEC ilustruje sposb, w jaki
spo-
42
Wprowadzenie
eczestwo gospodarujce dokonuje alokacji ograniczonych zasobw midzy rne

konkurencyjne zastosowania.
(ograniczony) cechuje si tym, e przy cenie rwnej zeru popyt
na przewysza dostpn poda.
Zasb rzadki
W sensie ekonomicznym moemy wic powiedzie, e w rezultacie wzrostu

ceny
ropa naftowa staa si zasobem rzadszym.
43
Podzia dochodu
Ty i twoja rodzina uzyskujecie roczny dochd, umoliwiajcy wam korzystanie z
rnych dbr i usug oraz zamieszkiwanie w okrelonym miejscu. Dochd ten okrela
wasz stop yciow; oznacza to m.in. moliwo zaspokojenia podstawowych potrzeb, takich jak wyywienie, mieszkanie, opieka zdrowotna, edukacja, a take
niektrych potrzeb wyszego rzdu, jak np. rekreacja. Wasz dochd moe by niszy od
uzyskiwanego przez niektrych ludzi, ale jednoczenie wyszy w porwnaniu z dochodami innych osb zarwno w kraju, jak i za granic.
Take kraje rni si pod wzgldem poziomu dochodu. Dochodem kraju lub
cilej dochodem narodowym nazywamy sum dochodw jego mieszkacw. Na

dochd wiata moemy patrze jako na sum dochodw poszczeglnych krajw
lub
sum dochodw osignitych przez wszystkich ludzi na wiecie.
Podzia dochodu (w
skali kraju czy wiata) pokazuje proporcje, w jakich dochd

jest dzielony midzy rne grupy lub jednostki.
Podzia dochodu cile wie si z problemami dotyczcymi tego, co, jak i dla
wytwarzane.
W tablicy 1.1 przedstawiono struktur ludnoci wiata w podziale na grupy
krajw.
Wynika z niej, e 41% ludzi yje w krajach biednych, z ktrych trzy najwiksze to
Indie, Chiny i Indonezja; 44% zamieszkuje kraje o rednim poziomie dochodu. W
skad
tej grupy wchodz m.in. Tajlandia, Brazylia, Meksyk i Wgry. Na bogate kraje
uprzemysowione (USA, Europa Zachodnia, Kanada, Japonia) przypada 15% ludnoci.
Dochd na jednego mieszkaca stanowi przybliony wskanik stopy yciowej
w kadej grupie krajw. Pierwszy wiersz tablicy 1.1 zawiera dane pokazujce
dochd
na 1 mieszkaca w poszczeglnych grupach krajw. W krajach biednych redni dochd na 1 mieszkaca wynosi tylko 285 rocznie. W bogatych krajach
uprzemysowionych dochd roczny na 1 mieszkaca siga 17 162 (tj. niemal szedziesiciokrotnie wicej ni w krajach biednych). S to uderzajce rnice.
Tablica 1.1 pokazuje take, e na 40% ludnoci wiata zamieszkujcej kraje
najbiedniejsze przypada zaledwie 4% dochodu wiatowego. Natomiast na 15%
kogo jest
Tablica 1.1. Struktura ludnoci i podzia

dochodu na wiecie
WyszczeglnienieKraje
ubogieKraje o rednim
poziomie dochoduKraje
bogateDochd na 1 mieszkaca ()2851 27517 162%
ludnoci wiata414415% dochodu wiatowego41581
rdo:
World
Bank,
World
Development Report, 2003.
wiatowej
ludnoci zamieszkujcej kraje bogate przypada 81% dochodu wiatowego.
44
45
Ramka 1.2
Najbogatszy Brytyjczyk
W cigu kilku ostatnich stuleci podzia dochodu sta si bardziej rwnomierny.
Wspczenie rzdy dokonuj redystrybucji dochodu i bogactwa od najbogatszych do najuboszych. Nie zawsze byo tak w przeszoci. W epoce feudalizmu najwiksz
cz
bogactwa zawaszczali krl i arystokracja.
Chcc uzmysowi Czytelnikom, jak bardzo nierwny by rozkad bogactwa
w przeszoci, w zestawieniu poniej podano szacunki wartoci majtku
najbogatszych
Brytyjczykw w historii, wyraone w cenach z 2003 r.1.
Najbogatszym Brytyjczykiem wszech czasw by normandzki arystokrata, ktry
walczy w bitwie pod Hastings w 1066 r. i otrzyma dobra ziemskie, ktrych
dzisiejsza
warto siga ponad 57 mld . Niestety, William z Warenne, Hrabia Surrey,
niedugo
cieszy si tym bogactwem. Zgin dwa lata pniej przeszyty strza w kolejnej bitwie.
William z Warenne, Hrabia Surrey
Richard Fitzalan, Hrabia Arundel
Robert, Hrabia Mortain
Odo z Bayeux, Hrabia Kentu
John z Gaunt, Ksi Lancaster
Edward, Czarny Ksi
65 mld
54 mld
52 mld
49 mld
49 mld
32 mld
r d o : www.SundayTimes.co.uk
Dla kogo gospodarka wiatowa wytwarza? Ot przede wszystkim dla 15% ludnoci wiata, zamieszkujcej bogate kraje uprzemysowione. Rozstrzygnicie kwestii,
dla kogo dobra i usugi s wytwarzane, przesdza take o tym, co si wytwarza.
W strukturze produkcji wiatowej dominuj dobra i usugi spoywane w krajach
bogatych. Dysproporcje te s przedmiotem protestw ruchw antykapitalistycznych.
Z czego wynikaj tak wielkie rnice dochodw w poszczeglnych grupach krajw? S one zwizane z tym, jak dobra s wytwarzane. W krajach biednych liczba
maszyn i urzdze jest maa, a odsetek ludnoci z wyksztaceniem zawodowym i technicznym niski. W kraju uprzemysowionym pracownik posugujcy si np.
kopark
moe wykona zadanie, ktre w kraju biednym bdzie wymaga wielu robotnikw
1
W oryginale wkrad si bd, gdy autorzy pisz o wskanikach udziau najbogatszych Brytyjczykw
wszech czasw w dzisiejszym dochodzie narodowym w Wielkiej Brytanii (przyp. red. nauk.).
46
Wprowadzenie
wyposaonych jedynie w opaty. Pracownicy w krajach ubogich s znacznie mniej

wydajni, gdy pracuj w zdecydowanie gorszych warunkach.
47
Podzia dochodu jest nierwnomierny zarwno wewntrz poszczeglnych

krajw,
jak i midzy nimi. W Brazylii najbogatsze 10% rodzin otrzymuje 48% dochodu
narodowego tego kraju. W takich krajach, jak Dania, na najbogatsze 20% rodzin
przypada
35% dochodu narodowego. W Wielkiej Brytanii najzamoniejsze 20% rodzin
otrzymuje 27% dochodu narodowego.
Przyczynami tych rnic s czciowo czynniki omwione wczeniej.
Dostpno
wdanym kraju darmowej owiaty i moliwoci ksztacenia si zmniejszaj dysproporcje w poziomie wyksztacenia siy roboczej w tym kraju w porwnaniu z
krajami
o drogim i odpatnym systemie owiaty. Jednak, analizujc podzia dochodu w skali
danego kraju, musimy dodatkowo uwzgldni dwa czynniki, najczciej pomijane
przy rozpatrywaniu rnic pomidzy krajami w poziomie dochodu na 1 mieszkaca.
Po pierwsze, rdem dochodw jednostki jest nie tylko praca, lecz take
wasno
majtku produkcyjnego (ziemi, budynkw, akcji przedsibiorstw), ktra przynosi
dochody z dzierawy (czynszu), procent lub dywidend. W takim kraju, jak Brazylia,
wasno ziemi i fabryk jest skupiona w rkach wskiej grupy ludnoci, a w Danii w
rkach duo liczniejszej grupy.
Po drugie, poszczeglne spoeczestwa mog poprzez okrelon polityk
swych rzdw dokonywa zmian w podziale dochodu. Gospodarki, w ktrych
dominuje pastwowa wasno rodkw produkcji, odznaczaj si bardziej
rwnomiernym podziaem dochodu i bogactwa. W gospodarkach opartych na prywatnej
wasnoci bogactwo i wadza mog by skoncentrowane w rkach kilku zamonych
rodzin.
Midzy tymi kracami znajduj si przypadki, w ktrych za pomoc polityki
podatkowej pastwo moe ksztatowa odmienn struktur podziau dochodu w
porwnaniu
z t, jaka istniaaby w warunkach prywatno-rynkowych. Jedn z przyczyn, dla
ktrych
w Danii podzia dochodu jest bardziej rwnomierny ni w Brazylii, jest
wprowadzone
w pierwszym z tych krajw opodatkowanie wysokich dochodw w celu
ograniczenia
48
Wprowadzenie
siy nabywczej ludzi bogatych, a take opodatkowanie spadkw, majce ograniczy

koncentracj bogactwa w rkach nielicznych rodzin.
Stopie nierwnomiernoci podziau dochodu w danym kraju przesdza bezporednio nie tylko o tym, dla kogo dobra i usugi s produkowane, lecz take o tym, co
si produkuje. W Brazylii, gdzie podzia dochodu jest nierwnomierny, wiele osb
pracuje jako suba domowa, kierowcy i pokojwki. W Danii, gdzie dochd jest
dzielony bardziej rwnomiernie, niewielu sta na zatrudnienie suby domowej.
1.2. Rzadko zasobw i ich alternatywne zastosowania

Wyobramy sobie gospodark dysponujc zasobem czterech pracownikw, ktrzy
mog by zatrudnieni w produkcji albo posikw, albo filmw. Dane z tablicy 1.2
ilustruj moliwe wielkoci produkcji kadego z dwch dbr. Zale one od sposobu,
w jaki czny zasb robotnikw zostanie rozdysponowany midzy obie dziedziny
wytwrczoci. Im wicej robotnikw zatrudnia kada z tych gazi, tym wiksza jest
jej
produkcja. Produkcja kadej gazi podlega prawu malejcych przychodw.
Tablica
1.2.
Moliwoci
hipotetycznej gospodarki
49
produkcyjne
ZatrudnienieProdukcjaZatrudnienieProdukcjaprzy produkcji
posikwposikwprzy produkcji
filmwfilmw425003221921721711032400430
stanowi, e kady nastpny zatrudniony w gazi

zwiksza jej produkcj w stopniu mniejszym ni jego poprzednik.
Prawo malejcych przychodw
Prawo malejcych przychodw ma zastosowanie wwczas, gdy ilo jednego

czynnika produkcji (np. pracy) jest zmienna, natomiast zasoby pozostaych czynnikw
(np.
maszyn i ziemi) s stae. Zamy, e pracownicy przemysu filmowego dysponuj
staym zasobem kamer, zaplecza studyjnego i innego sprztu. Pierwszy zatrudniony
ma
wszystkie te urzdzenia do swojego wycznego uytku. Kiedy zostaje zatrudniony
drugi pracownik, obaj musz si dzieli sprztem i urzdzeniami. Dalsze zwikszenie
zatrudnienia powoduje postpujcy spadek zasobu sprztu i urzdze, przypadajcych
na
1 pracownika. W efekcie produkcja na 1 zatrudnionego w przemyle filmowym
maleje
w miar wzrostu zatrudnienia. Podobne zjawisko wystpuje take w produkcji
posikw. W obydwu gaziach obserwujemy malejce przychody towarzyszce
zwikszaniu
zatrudnienia.
W tablicy 1.2 przedstawiono moliwe kombinacje produkcji posikw i filmw,
jakie mog by wytwarzane w hipotetycznej gospodarce przy penym zatrudnieniu.
Rysunek 1.2. Krzywa moliwoci
produkcyjnych
Krzywa ta przedstawia maksymalne kombinacje
produkcji posikw, moliwe do osignicia przy
penym wykorzystaniu istniejcych w gospodarce
zasobw. Ilustruje ona problem wyboru wicej
jednego dobra za cen zmniejszenia iloci drugiego
dobra. Punkty (np. F ) pooone nad krzyw s nieosigalne. Wytworzenie odpowiadajcej im produkcji wymaga wikszej iloci zasobw ni ta, ktr
dysponuje gospodarka. Punkty (np. G) pooone
50
Wprowadzenie
pod krzyw oznaczaj produkcj nieefektywn. Wykorzystujc posiadane zasoby w peni, gospodarka
mogaby zwikszy produkcj i znale si na krzywej moliwoci produkcyjnych.
51
Przenoszc pracownikw z jednej gazi do drugiej, powodujemy, i gospodarka

zwiksza produkcj jednego dobra kosztem zmniejszenia produkcji drugiego. W
takiej
sytuacji mwimy, e midzy produkcj posikw a produkcj filmw wystpuje
zaleno odwrotna lub
inaczej substytucyjno (wymienno).

Na rysunku 1.2 przedstawiamy kombinacje maksymalnych iloci posikw i filmw, moliwych do wytworzenia w gospodarce. Punkt A odpowiada sytuacji
opisanej
w pierwszym wierszu tablicy 1.2, kiedy produkcja wynosi 25 posikw i O filmw.
Punkty B, C, D i E odpowiadaj czterem ostatnim wierszom tablicy 1.2. Krzyw czc punkty od A do E nazywamy krzyw moliwoci produkcyjnych.
przedstawia przy kadej wielkoci produkcji jednego dobra maksymaln, moliw produkcj drugiego dobra.
Krzywa moliwoci produkcyjnych
Zwrmy uwag na ksztat krzywej. Jest ona wklsa wzgldem punktu

odpowiadajcego zerowej produkcji obu dbr. Jej ksztat to nastpstwo prawa malejcych
chodw. Przejcie z punktu A do B, z B do C itd. oznacza przemieszczenie
jednego pracownika z produkcji posikw do produkcji filmw, a kade takie
przemieszczenie zmniejsza produkcj na jednego zatrudnionego w przemyle filmowym i
zwiksza
* przemyle spoywczym. W rezultacie kolejnych takich przemieszcze
uzyskujemy
malejce przyrosty produkcji filmw, powicajc w zamian rosnce porcje
posikw.
danego dobra jest ilo innego dobra, z ktrej trzeba
zrezygnowa, aby moliwe stao si wytworzenie dodatkowej jednostki tego
pierwszego dobra.
Kosztem alternatywnym
Przyjmijmy, e sytuacj wyjciow na rysunku 1.2 opisuje punkt A; produkcja

wynosi w nim 25 posikw i O filmw. Przechodzc z punktu A do B, uzyskujemy 9
filmw za cen rezygnacji z 3 posikw. Moemy zatem uzna, e owe 3 posiki
stanowi koszt alternatywny wytworzenia 9 filmw. Nachylenie krzywej moliwoci
produkcyjnych okrela wysoko kosztu alternatywnego, to znaczy pokazuje, z jakiej
doci jednego dobra musimy zrezygnowa, aby mc zwikszy produkcj drugiego
dobra.
Chcc wyjani, dlaczego krzyw t okrela si inaczej mianem granicy
moliwo-
52
ci produkcyjnych, rozpatrzmy punkt G na rysunku 1.2. Odpowiada on sytuacji,

- ktrej spoeczestwo wytwarza 10 posikw i 17 filmw, co jest moliwe. Z danych
liblicy 1.2 wynika, e wymaga to zatrudnienia jednego pracownika w przemyle
spoywczym i dwch pracownikw w przemyle filmowym. Oznacza to jednak, e
tylko
rzy spord czterech osb maj zatrudnienie, a zatem spoeczestwo dysponuje
nadk zasobu pracy. Punkt G nie ley na granicy moliwoci produkcyjnych,
poniewa w tym punkcie jest moliwe zwikszenie produkcji jednego dobra bez koniecznoci rezygnacji z czci produkcji drugiego dobra. Zwikszenie o jedn osob zarudnienia w przemyle spoywczym, pozwalajce dostarczy dodatkowo 7
posikw
przy niezmienionej produkcji filmw, przenosi nas do punktu C. Z kolei
zwikszenie
53
Ramka 1.3
Szpitalne ka coraz rzadsze!

Czy coraz wicej wydajemy na ochron zdrowia, czy te szpitale s w stanie
upadku?
Realna (skorygowana o wpyw inflacji) warto wydatkw pastwa na sub
zdrowia
jest obecnie wysza o 50% ni w 1990 r. Dlaczego wic w odczuciu spoecznym
wiadczenia zdrowotne ulegaj ograniczeniu? Po pierwsze, yjemy duej. Szacuje
si,
e udzia ludnoci w wieku powyej 65 lat w oglnej liczbie ludnoci w Wielkiej
Brytanii wzronie z 23% w 1980 r. do 31% w 2030 r. Ludzie starsi wymagaj
wikszego
zakresu opieki zdrowotnej. W tej sytuacji niezmienny poziom wydatkw na opiek
medyczn oznacza niszy jej zakres i jako w przeliczeniu na osob.
Po drugie, postp medycyny stwarza moliwoci coraz skuteczniejszej, ale i
coraz
kosztowniejszej terapii, z ktrej wszyscy chc korzysta.
Tempo wzrostu wydatkw na ochron zdrowia jest nieco wysze ni produktu
narodowego. Jednak w zwizku ze starzeniem si spoeczestwa, dla zachowania niezmiennego standardu opieki zdrowotnej, potrzebny jest wzrost tych nakadw w
tempie odpowiednio wyszym. Natomiast w celu zapewnienia dostpnoci
najnowszych
metod leczenia, ale i kosztowniejszych, tempo wzrostu nakadw na sub zdrowia
musi by jeszcze wysze.
Rzeczywistym problemem jest rzadko zasobw. Stajemy w obliczu decyzji, na
co je przekaza. Czy zdecydujemy si na zmniejszenie liczby nauczycieli i
produkcji
telewizorw, aby mc przeznaczy wicej zasobw na sub zdrowia? Jeeli nie,
to
usugi zdrowotne musz by reglamentowane. Reglamentacji mona dokona albo
przez urynkowienie (pobieranie opat za usugi medyczne), albo przez racjonowanie
(ograniczajc dostp do wiadcze). Spoeczestwo musi w tych okolicznociach
przesdzi o tym, co jest wytwarzane, jak i dla kogo.
Lepszej opieki zdrowotnej nie uzyskuje si za darmo. Kosztem alternatywnym lepszej opieki pielgniarskiej i lekarskiej jest rezygnacja z pewnego zakresu usug
edukacyjnych, rozrywki i innych dbr, spowodowana przeznaczeniem czci naszych
ograniczonych zasobw na cele ochrony zdrowia.
54
Wprowadzenie
zatrudnienia w przemyle filmowym o jedn osob przeniosoby nas z punktu G do

punktu D, w ktrym wytwarza si 7 dodatkowych filmw, przy niezmienionej produkcji posikw.
Krzywa moliwoci produkcyjnych skada si tylko z takich punktw, w
ktrych
spoeczestwo wytwarza efektywnie. Punkty takie, jak G, ktre le pod krzyw, reprezentuj rozwizania nieefektywne, poniewa spoeczestwo marnotrawi zasoby.
Dodatkowa produkcja jednego dobra nie wymagaaby zmniejszenia produkcji
drugiego dobra. Koszt alternatywny tej dodatkowej produkcji jest zerowy.
55
Punkty lece nad krzyw moliwoci produkcyjnych, np. punkt F na rysunku

1.2,
s nieosigalne. Jest zrozumiae, e wytwarzanie jednoczenie wikszej liczby posikw i filmw przy danym zasobie pracy byoby ze wszech miar podane, ale jest
to
po prostu niemoliwe. Rzadko zasobw ogranicza moliwoci wyboru spoeczestwa do takich kombinacji produkcyjnych, ktre odpowiadaj punktom lecym
pod
krzyw moliwoci produkcyjnych lub na tej krzywej. Spoeczestwo musi
wybiera
sposoby rozdysponowania ograniczonych zasobw midzy rne konkurencyjne
zastosowania produkcyjne.
ma miejsce wtedy, kiedy zwikszenie produkcji jednego
dobra moliwe jest tylko pod warunkiem zmniejszenia produkcji innego.
Produkcja efektywna
Poniewa ludzie ceni sobie zarwno posiki, jak i filmy, spoeczestwo

powinno
dy do produkowania w sposb efektywny. Wybr punktu poniej krzywej
moliwoci produkcyjnych oznaczaby nieuzasadnion rezygnacj z czci moliwej do
uzyskania produkcji. W istocie wic dla spoeczestwa problem sprowadza si do
wyboru rnych punktw lecych na krzywej. Dokonujc tego wyboru,
spoeczestwo
decyduje, co produkowa. Wybierajc dany punkt, spoeczestwo przesdza take,
jak
produkowa. Na podstawie danych z tablicy 1.2 moemy okreli, ilu pracownikw

musi zosta przydzielonych do kadej z gazi, aby wytworzy produkcj o
podanej
strukturze. Przykad, ktrym si dotychczas posugiwalimy, jest zbyt uproszczony,
aby za jego pomoc mona byo wytumaczy, dla kogo spoeczestwo produkuje.
W jaki sposb spoeczestwo podejmuje decyzj o tym, ile i co wytwarza, czyli
innymi sowy, jak wybiera okrelony punkt na krzywej moliwoci produkcyjnych?
Jedn z moliwoci jest pozostawienie decyzji w tej sprawie pastwu. Jednak w
wikszoci gospodarek zachodnich podstawowy mechanizm, okrelajcy, co, jak i dla
kogo
si wytwarza, to rynek.
1.3. Rola rynku

Rynki umoliwiaj kontakt nabywcw i sprzedawcw dbr i usug. W pewnych
przypadkach, np. lokalnego straganu z owocami, kupujcy i sprzedajcy spotykaj si
56
Wprowadzenie
osobicie, aby zawrze transakcj. W innych, np. na giedzie papierw wartociowych,

transakcje mog by zawierane przy wykorzystaniu komputerw.
jest zwiz nazw procesu prowadzcego do tego, e decyzje gospodarstw domowych dotyczce konsumpcji rnych dbr, decyzje
przedsibiorstw
0tym, co i jak wytwarza, oraz decyzje pracownikw dotyczce tego, jak wiele
1dla kogo pracowa, zostaj wzajemnie uzgodnione dziki odpowiednim
dostosowaniom cen.
Rynek
57
Ceny takich dbr i zasobw, jak praca, maszyny, ziemia, ksztatuj si w sposb
zapewniajcy wykorzystanie ograniczonych zasobw do wytwarzania tych dbr
i usug, na ktre wystpuje spoeczne zapotrzebowanie.
Przypumy, e kupujesz sobie na obiad hamburgera. Zdecydowae si na taki
posiek, poniewa byo to wygodne, tanie i nie pochaniao wiele czasu. Najprawdopodobniej wolaby zje befsztyk, lecz jest on duo droszy. Cena befsztyka jest
wystarczajco wysoka, aby spoeczestwo odpowiadajc na pytanie, dla kogo befsztyk
na
obiad przyznao go komu innemu, a nie tobie.
McDonald's utrzymuje si na rynku, poniewa sprzedajc hamburgery, przy danych cenach misa, poziomie czynszu za lokal, a take pacach, jakie musi
wypaca,
osiga zysk. Gdyby czynsze byy wysze, firma mogaby uzna, e bardziej
opacalna
bdzie sprzeda hamburgerw w innej, taszej dzielnicy lub przestawienie
dziaalnoci na oferowanie wytwornych obiadw dla wysoko opacanych menederw.
Zatrudniony w barze student pracuje tam, gdy uzyskane zarobki pozwalaj mu czciowo
sfinansowa czesne za studia. Gdyby jednak uzyskiwane w barze pace byy nisze,
wwczas mgby on uzna zatrudnienie tam za nieopacalne. Jednoczenie praca
wykonywana przez studenta nie wymaga specjalnych kwalifikacji i wielu studentw
poszukuje takiego zatrudnienia, wic McDonald's nie musi oferowa zbyt wysokich
pac, aby pozyska pracownika.
Ceny s podstawow przesank twojej decyzji o kupnie hamburgera, decyzji
firmy McDonald's, aby sprzedawa hamburgery, a take decyzji studenta
podejmujcego
prac w barze. Spoeczestwo dokonuje alokacji zasobw w postaci misa,
budynkw
i pracy do produkcji hamburgerw, posugujc si tym systemem cen. Gdyby nikt
nie
lubi hamburgerw, niemoliwa byaby ich sprzeda po cenie pokrywajcej koszty
i tym samym spoeczestwo nie przeznaczaoby odpowiednich zasobw na
produkcj
hamburgerw. Potrzeba jedzenia hamburgerw kieruje zasoby do ich produkcji.
Gdyby jednak wybucha epidemia BSE, konsumenci ograniczyliby popyt na
hamburgery, zwikszajc zakupy kanapek z szynk, ktrych ceny wzrosyby.
Zwikszony
popyt na wieprzowin przynisby wzrost jej ceny, a ceny woowiny ulegyby
obnie-
58
Wprowadzenie
niu. Mechanizm cenowy zachciby spoeczestwo do realokacji zasobw ziemi z

hodowli byda do hodowli trzody. W czasie kryzysu na rynku woowiny, wywoanego
chorob wciekych krw w latach dziewidziesitych XX w., ceny wieprzowiny
wzrosy o 9,5%, a woowina potaniaa. By to silny bodziec do realokacji zasobw.
Gospodarka nakazowa
W jaki sposb zasoby mogyby zosta rozdysponowane w gospodarce, w ktrej nie
ma
rynku? Jednym z przykadw jest gospodarka centralnie planowana lub inaczej
nakazowa.
Tego rodzaju planowanie jest zadaniem wielce skomplikowanym i gospodarka
nakazowa, gdzie wszystkie bez wyjtku decyzje s podejmowane przez pastwo, w
czystej postaci praktycznie nigdzie nie wystpuje. Jednak w wielu krajach, np. w
Chinach,
59
Ramka 1.4
Sabe noty dla marksistowskiego centralnego

planowania
W okresie zimnej wojny" ekonomici prowadzili spory na temat zalet i wad
kapitalizmu i komunizmu. Jednak po 1990 r. kraje nalece do tzw. bloku sowieckiego
odeszy od marksistowskiego systemu centralnego planowania i rozpoczy proces
transformacji, zmierzajcy do stworzenia gospodarki rynkowej.
W 2003 r. klub pikarski Chelsea zmieni waciciela. Nowym wacicielem
zosta
Rosjanin, Roman Abramowicz, ktrego fortuna powstaa w warunkach gospodarki
rynkowej. Handlowa on rop naftow i awansowa na stanowisko prezesa jednej z
rosyjskich spek naftowych.
Mur berliski run dlatego, e luka rozwojowa krajw bloku wschodniego w
stosunku do rynkowych gospodarek zachodnich coraz bardziej si powikszaa.
Gwne
przyczyny tej tendencji byy nastpujce.
Bariera informacyjna. Centralni planici nie byli w stanie opanowa ogromu
szczegowych danych i informacji, dotyczcych gospodarki. Maszyny i
urzdzenia rdzewiay, bo nikt ich nie instalowa po dostawie, pody rolne za gniy na
polach, bo ich przechowywanie i dystrybucja nie byy skoordynowane.
Za struktura bodcw. Pewno zatrudnienia osabiaa motywacj do pracy.
Dyrektorzy przedsibiorstw zamawiali nadmierne iloci surowcw tylko po to,
eby
mie wystarczajcy zapas do realizacji przyszych planw produkcyjnych.
Poniewa planici mogli atwiej kontrolowa wykonanie planw pod wzgldem
ilociowym ni jakociowym, naturalna bya skonno przedsibiorstw do realizacji
zada ilociowych kosztem jakoci. Brak norm ekologicznych przyczynia si do
tego, e przedsibiorstwa, dc do wykonania planw produkcyjnych,
powodoway zanieczyszczenie rodowiska naturalnego. System centralnego planowania
prowadzi do niskiej jakoci produkcji i ogromnej degradacji rodowiska.
60
Wprowadzenie
Brak konkurencji. Planici wierzyli w zasad, i due jest pikne". Jedna

fabryka traktorw w ZSRR bya zdolna zaopatrzy rynek rozcigajcy si od Rygi do
Wadywostoku. Tak wielka skala produkcji pozbawiaa planistw moliwoci
porwnania efektywnoci takiej fabryki z efektywnoci innych konkurencyjnych
firm. Nieefektywno gospodarowania w przedsibiorstwach moga by
skutecznie skrywana przez ich kierownictwo. Podobnie niedemokratyczny system
wyborczy uniemoliwia eliminowanie niekompetentnych ekip rzdowych.
na Kubie, w krajach dawnego bloku sowieckiego, zakres centralnego zarzdzania

i planowania by bardzo znaczny. Pastwo, bdce wacicielem fabryk i ziemi,
decydowao o tym, co ludzie powinni konsumowa, jak wytwarza i ile pracowa.
61
to taka gospodarka, w ktrej wszystkie decyzje dotyczce produkcji i konsumpcji s podejmowane przez pastwo. Pastwowy urzd
planowania decyduje o tym, co, jak i dla kogo si produkuje. Szczegowe nakazy s nastpnie kierowane do gospodarstw domowych, przedsibiorstw i
pracownikw.
Gospodarka nakazowa
Chcc zda sobie spraw z ogromu takiego zadania, wyobra sobie, e miaby
metodami nakazowymi zarzdza miastem, w ktrym mieszkasz. Pomyl o
spoczywajcym na tobie obowizku rozdysponowania ywnoci, odziey i mieszka. W jaki
sposb decydowaby o tym, co kto otrzymuje i jak to wytwarza? Oczywicie,
takie
decyzje s codziennie podejmowane w miecie, w ktrym mieszkasz, ale odbywa
si
to przy wykorzystaniu rynkw i cen.
Niewidzialna rka"
Rynki, w ktrych dziaanie pastwo nie ingeruje, nosz nazw wolnych rynkw.
Jednostki dziaajce na wolnym rynku kieruj si wasnymi celami i staraj si
odnosi maksymalne korzyci, nie uciekajc si do jakiejkolwiek pomocy ani udziau
pastwa. Idea goszca, e system taki moe rozstrzyga, co, jak i dla kogo wytwarza, jest jedn z najstarszych w ekonomii i wywodzi si od sawnego szkockiego
filozofa i ekonomisty, Adama Smitha. Opublikowana przez niego w 1776 r. ksika
Bogactwo narodw
pozostaje do dzi klasycznym dzieem ekonomii. Smith dowodzi, e

kierujce si wasnym interesem jednostki s prowadzone przez niewidzialn rk"
i podejmuj takie dziaania, ktre su celom spoeczestwa jako caoci.
to koncepcja, zgodnie z ktr jednostka kierujca si wasnym interesem, dziaajc w warunkach wolnego rynku, jest zdolna dokonywa
spoecznie efektywnej alokacji zasobw.
Niewidzialna rka"
Wyobra sobie, e pragniesz zosta milionerem. Rozwaasz nowe pomysy, wymylasz nowy produkt, np. DVD. Cho kierujesz si wasnym interesem, podnosisz
jednoczenie dobrobyt spoeczestwa, tworzc nowe miejsca pracy i nowe szanse.
Przesuwasz spoeczn krzyw moliwoci produkcyjnych na wyszy poziom, co
oznacza, e przy tych samych zasobach wytwarza si teraz wicej lepszych dbr, a przy
okazji zostajesz milionerem. Smith gosi, e jednostki motywowane wasnym
interesem, niepoddawane centralnym dyrektywom, mog wsptworzy spjne
62
Wprowadzenie
spoeczestwo gospodarujce, zdolne do podejmowania racjonalnych decyzji alokacyjnych.

Ta wana teza bya i pozostaje nadal przedmiotem bada wspczesnych
ekonomistw. W nastpnych rozdziaach dziaanie niewidzialnej rki" omwimy
dokadniej,
ze wskazaniem okolicznoci, w ktrych przynosi ono pozytywne efekty. Wskaemy

rwnie, e w pewnych warunkach, kiedy niewidzialna rka" nie zapewnia
waciwej
alokacji zasobw, pewien zakres interwencji pastwa moe by uzasadniony.
Gospodarka mieszana
Wolny rynek stwarza warunki, w ktrych jednostka kierujca si wasnym
interesem
nie jest poddawana adnym ograniczeniom ze strony pastwa. W gospodarce
nakazowej zakres swobd ekonomicznych jednostek jest bardzo ograniczony, gdy
wikszo
decyzji podejmuje rzd na szczeblu centralnym. Midzy tymi dwoma kracowymi
przypadkami mamy do czynienia z gospodark mieszan.
W gospodarce mieszanej pastwo i sektor prywatny wspuczestnicz w rozwizywaniu problemw gospodarczych. Pastwo kontroluje znaczn cz produkcji za pomoc podatkw, patnoci transferowych oraz dostarczania dbr i usug
publicznych, takich jak obrona narodowa czy bezpieczestwo wewntrzne. Kentroluje take zakres, w jakim jednostki mog si kierowa w swoim dziaaniu
wasnym interesem.
W wikszoci krajw wystpuje gospodarka mieszana, cho niektre z nich s
blisze gospodarkom nakazowym, a inne gospodarkom wolnorynkowym.
Wybrane
przykady pokazano na rysunku 1.3. Nawet na Kubie konsumenci dysponuj pewn
swobod dokonywania zakupw. Z kolei nawet w takich krajach, jak USA, gdzie
nastawienie wolnorynkowe jest najsilniej zakorzenione, zakres interwencji pastwa
w gospodarce m.in. poprzez dostarczanie dbr i usug publicznych, redystrybucj
dochodu za pomoc podatkw i patnoci transferowych oraz regulacj rynkw
jest
znaczny.
Rysunek 1.3. Rola rynku w rnych
gospodarkach
Rola rynku w alokacji zasobw rni si znacznie
midzy krajami. W gospodarce nakazowej zasoby
s rozdzielane przez system centralnego planowania. W gospodarce wolnorynkowej praktycznie
nie wystpuje centralna regulacja konsumpcji,
produkcji i wymiany dbr. Midzy tymi skrajnociami znajduj si gospodarki mieszane, w ktrych mechanizm rynkowy odgrywa wprawdzie
wan rol, ale wystpuje rwnie znaczny zakres
interwencji pastwa.
64
Wprowadzenie
1.4. Ekonomia pozytywna i ekonomia normatywna

W nauce ekonomii wane jest rozrnienie ekonomii pozytywnej i ekonomii normatywnej.
zajmuje si obiektywnym, naukowym objanieniem zasad

funkcjonowania gospodarki.
Ekonomia pozytywna
Celem ekonomii pozytywnej jest wyjanienie, w jaki sposb spoeczestwo

gospodarujce podejmuje decyzje dotyczce konsumpcji, produkcji i wymiany dbr.
Suy
to dwm celom. Pierwszy z nich to odpowied na pytanie, dlaczego gospodarka
dziaa
tak, jak dziaa. Drugi cel to stworzenie podstaw przewidywa reakcji gospodarki na
zmian warunkw dziaania.
Uprawiajc ekonomi pozytywn, staramy si wystpowa w roli bezstronnych
badaczy. Bez wzgldu na nasze polityczne przekonania i preferencje, wynikajce
z przyjtego systemu wartoci, dymy przede wszystkim do odpowiedzi na
pytanie:
Jak naprawd funkcjonuje otaczajcy nas wiat?". W podejciu takim nie ma
miejsca
na wasne wartociowanie zjawisk. Prowadzimy rozumowanie wedug
nastpujcego
schematu: jeeli nastpi okrelona zmiana, to wywoa ona okrelony skutek. W tym
sensie ekonomia pozytywna jest podobna do nauk cisych, np. fizyki, geologii czy
astronomii.
Ekonomici rnych odcieni" politycznych zgodziliby si z tez, e kiedy pastwo nakada na jakie dobro podatek, to cena tego dobra wzrasta. Normatywne
pytanie o to, czy wzrost ceny jest zjawiskiem podanym, to zagadnienie cakowicie odmienne.
Podobnie jak w innych dziedzinach nauki, take w ekonomii istniej
nierozstrzygnite kwestie i utrzymuj si kontrowersje wrd specjalistw. Kontrowersje te
wystpuj na pograniczu ekonomii pozytywnej. Niektre z nich zostaj rozstrzygnite
dziki prowadzonym badaniom, ale pojawiaj si wci nowe, stajc si przedmiotem kolejnych bada.
Chocia kompetentne i kompleksowe badania mog w zasadzie rozstrzygn
wiele
niewyjanionych zagadnie ekonomii pozytywnej, to nie wydaje si, aby podobna
moliwo dotyczya kontrowersji wystpujcych w ekonomii normatywnej.
Ekonomia normatywna jest bowiem oparta na subiektywnym wartociowaniu zjawisk, a
nie
na poszukiwaniu prawdy obiektywnej.
65
Wprowadzenie
dostarcza zalece opartych na subiektywnych sdach

wartociujcych._________________________________
Ekonomia normatywna
Elementy ekonomii pozytywnej i normatywnej zawiera nastpujce

stwierdzenie:
Ludzie w podeszym wieku ponosz bardzo wysokie koszty opieki lekarskiej w
porwnaniu z reszt spoeczestwa i pastwo powinno subsydiowa ich wydatki na
leczenie". Pierwsza cz stwierdzenia, mwica o wzgldnie wysokich kosztach
leczenia ludzi starszych, naley do ekonomii pozytywnej. Dotyczy ona tego, jak wyglda
66
Ramka 1.5
rodowisko naturalne
Wiele osb niepokoi wyczerpywanie si zasobw naturalnych, takich jak lasy
tropikalne, owiska ryb czy czyste powietrze. Dlaczego tak le gospodarujemy zasobami
rodowiska naturalnego? Automatyczna odpowied ekonomisty brzmi: Dlatego, e
nie
s one wyceniane tak jak wszelkie inne towary". Rynek rozwiza problem
rzadkoci,
kiedy OPEC ograniczy poda ropy naftowej. Wysokie ceny byy zacht do
zwikszania poday ropy i jednoczenie ograniczania popytu na ni. Dlaczego wic nie
wprowadzimy po prostu cen za korzystanie ze rodowiska naturalnego, tak aby skoni
ludzi do ochrony rodowiska i kara za jego degradacj?
Historycznie biorc, odpowiedzi tumaczce brak takiego systemu cen
koncentroway si na trudnociach technicznych. Nie byo bowiem sposobu pozbawiania
moliwoci korzystania ze rodowiska naturalnego tych ludzi, ktrzy nie chcieli za nie
paci. Kady moe spacerowa po polach, potajemnie zamieca otoczenie, zatruwa
chemikaliami rzeki czy jedzi samochodem drog publiczn. W miar upywu
czasu
zastosowywanie elektronicznych systemw pozwalajcych monitorowa
korzystanie
ze rodowiska naturalnego staje si coraz atwiejsze i tasze. W pewnym momencie
moliwe stanie si traktowanie poszczeglnych skadnikw rodowiska naturalnego
tak jak innych towarw bdcych przedmiotem obrotu rynkowego. Wywoa to
niewtpliwie natychmiastow, yw dyskusj dotyczc odpowiedzi na podstawowe
pytania:
co, jak i dla kogo.
Na przykad, ju dzi jest moliwe pobieranie opat za przejazd samochodem
wybranymi ulicami w okrelonych porach dnia. Zainstalowane w samochodach karty
elektroniczne rejestrowayby impulsy podczas mijania przez samochd punktw
opat.
Kierowcy byliby obciani z tego tytuu miesicznymi rachunkami analogicznie do
rozlicze transakcji dokonywanych przy uyciu kart kredytowych. Stawki opat
naliczane w centrum miast w godzinach szczytu byyby wysze ni na innych ulicach
i poza godzinami szczytu. Problem, dla kogo, moe zosta rozwizany w taki sposb,
67
e mieszkacy ulic objtych patnym ruchem samochodowym otrzymywaliby

zryczatowane subsydia rekompensujce im ponoszone na ten cel wydatki. Takie
rozwizanie
mogoby zapewni administracji rzdowej poparcie mieszkacw tych ulic dla
wprowadzenia opat od samochodowego ruchu ulicznego. Wprowadzenie opat (cen) za
korzystanie ze rodowiska naturalnego ma jedn istotn zalet. Oznacza ono
stworzenie
mechanizmu informacji zwrotnej, ktry w sytuacji kiedy spoeczestwo
postpuje
nieroztropnie automatycznie wcza dzwonek alarmowy, ostrzegajcy przed niepodanymi konsekwencjami.
rzeczywisto, i mona sobie wyobrazi okrelony program badawczy, majcy
oceni,
czy przytoczone stwierdzenie jest prawdziwe, czy faszywe. (Oglnie biorc,
stwierdzenie to jest akurat prawdziwe.) Druga jego cz, zalecajca pastwu, co
powinno
68
Wprowadzenie
czyni, nie moe by przedmiotem weryfikacji metod naukow pod ktem prawdy
lub faszu. Jest to bowiem subiektywny sd oparty na odczuciach osoby, ktra go
sformuowaa. Mona sobie wyobrazi, e wiele osb sd ten popiera. Inni jednak mog
si z takim postulatem nie zgadza. Mona np. uzna, e waniejsze jest
przeznaczenie
wikszej iloci rzadkich zasobw na ochron rodowiska naturalnego.
Nie ma sposobu, aby ekonomia moga dowie prawdziwoci bd faszywoci
tego rodzaju sdw normatywnych. Wszystko bowiem zaley w tym przypadku od
preferencji i priorytetw jednostki bd spoecznoci, dokonujcych wyboru.
Moemy
si posuy ekonomi pozytywn, aby szczegowo przedstawi skutki, jakie
pocignie za sob dokonanie takiego bd innego wyboru. Ekonomia pozytywna moe
wic
przedstawi rne dostpne moliwoci, stojce przed spoeczestwem
dokonujcym
normatywnych wyborw.
Wikszo ekonomistw ma pogldy normatywne, a niektrzy s zagorzaymi
zwolennikami okrelonych zalece normatywnych. Jednak rol doradcz w kwestii tego, co spoeczestwo powinno czyni, naley wyranie odrnia od roli
ekonomisty
jako eksperta, okrelajcego prawdopodobne nastpstwa danych dziaa gospodarczych. W tej ostatniej roli ekonomista dostarcza wyspecjalizowanej wiedzy z
zakresu
ekonomii pozytywnej. Jednak w spoeczestwach demokratycznych ekonomici nie
maj monopolu na czyste" sdy wartociujce tylko dlatego, e s ekonomistami.
Rzetelni ekonomici d do wyranego odrnienia ich roli jako fachowcw
w dziedzinie ekonomii pozytywnej od roli, w jakiej jako zwykli obywatele
wystpuj, gdy uzasadniaj okrelone wybory normatywne.
1.5. Mikroekonomia i makroekonomia

Wielu ekonomistw specjalizuje si w okrelonych, wszych dziedzinach
ekonomii.
Ekonomika pracy zajmuje si problemami rynku pracy. Ekonomika miast
(urbanizacji)
bada problemy miast: zagospodarowanie terenw, transport, korki uliczne czy
budownictwo mieszkaniowe. Nie ma jednake koniecznoci klasyfikowania gazi
ekonomii
wedug dziedzin ycia gospodarczego, w odniesieniu do ktrych zadajemy
standardowe pytania: co, jak, dla kogo. Moemy take rozrnia gazie ekonomii wedug kryterium zastosowanego w nich podejcia lub metody bada. Najszerszy podzia
69
Wprowadzenie
sposobw podejcia do problemw gospodarczych na mikroekonomi i makroekonomi

przebiega w poprzek wikszoci wymienionych klasyfikacji przedmiotowych.
jest szczegowe badanie indywidualnych decyzji, odnoszcych si do pojedynczych towarw.
Przedmiotem analizy mikroekonomicznej
Na przykad, moemy bada, dlaczego poszczeglne gospodarstwa domowe

preferuj samochody, a nie rowery, oraz w jaki sposb producenci decyduj o tym, czy
wytwarza samochody, czy rowery. Nastpnie moemy zsumowa decyzje wszystkich
gospodarstw domowych i wszystkich przedsibiorstw, aby przeanalizowa popyt
glo-
balny na samochody i globaln ich produkcj. Moemy bada rynek samochodw.

Porwnujc go z rynkiem rowerw, bdziemy w stanie wyjani relacje cen
samochodw
i rowerw oraz relacje ich poday.
Jedna z bardziej zoonych dziedzin mikroekonomii, znana jako teoria rwnowagi
oglnej, rozszerza to podejcie, nadajc mu wymiar uniwersalny. Bada ona
rwnoczenie wszystkie rynki poszczeglnych towarw. Na tej podstawie zakada, i
bdziemy
w stanie stworzy oglny obraz konsumpcji, produkcji i wymiany w caej
gospodarce
w danym momencie.
Ujcie takie jest jednak bardzo skomplikowane. W wielu przypadkach analiza
staje si tak zoona, i pojawia si niebezpieczestwo utraty z pola widzenia zjawisk,
ktre byy przedmiotem naszych bada. Interesujcym zadaniem dla ekonomistw
pozwalajcym utrzyma element sztuki w nauce ekonomii staje si w tej sytuacji

wymylenie rozsdnych zaoe upraszczajcych, ktre umoliwiyby zachowanie
kontroli nad przebiegiem analizy, nie deformujc przy tym zbytnio rzeczywistoci.
To
wanie w tym miejscu cieki mikroekonomii i makroekonomii si rozchodz. Mikroekonomici oferuj szczegowe badania jednego aspektu ycia gospodarczego,
ale dla zachowania prostoty i jasnoci analizy pomijaj jego zwizki z reszt gospodarki. Analiza mikroekonomiczna pac pikarzy skoncentrowaaby si na cechach
zawodu pikarza i zdolnoci klubw pikarskich do zapaty wynagrodze pikarzom.
Pominaby ona jednak w znacznej mierze acuch efektw porednich, ktre mogaby
uruchomi podwyka pac pikarzy, na przykad wzrost cen luksusowych domw,
prowadzcy do boomu w przemyle wyposaenia basenw kpielowych. Gdy
analiza
mikroekonomiczna pomija tego rodzaju efekty porednie, okrelamy j mianem
analizy czstkowej.
W niektrych przypadkach efekty porednie mog nie by istotne i wwczas

rzeczywicie ma sens skierowanie wysikw ekonomistw na bardzo szczegowe
analizy konkretnych gazi czy rodzajw dziaalnoci. S jednak sytuacje, w ktrych
efekty
porednie s zbyt wane, aby je pomin, i wtedy weryfikacji wymagaj
poczynione
zaoenia upraszczajce.
71
W makroekonomii kadzie si nacisk na wzajemne zwizki zachodzce w gospodarce jako caoci. Celowo upraszcza si w niej analiz poszczeglnych
elementw w trosce o przejrzysto obrazu dziaania caej gospodarki.
Makroekonomici zazwyczaj nie dezagreguj dbr konsumpcyjnych na
samochody, rowery czy magnetowidy. Wol oni traktowa je jako jeden agregat pod nazw
dobra konsumpcyjne,
gdy, z punktu widzenia analizy wspzalenoci midzy wydatkami gospodarstw domowych na dobra konsumpcyjne a decyzjami ich producentw
zgaszajcych popyt na maszyny i obiekty produkcyjne, posugiwanie si takim
agregatem jest absolutnie wystarczajce.
Poniewa pojcia makroekonomiczne z zaoenia odnosz si do gospodarki
jako
caoci, powica si im na og w rodkach masowego przekazu wicej uwagi ni
pojciom mikroekonomicznym, ktrymi z kolei interesuj si gwnie ludzie nalecy
do
72
Wprowadzenie
okrelonych, wszych grup, dla ktrych s one z jakich wzgldw wane. Oto
trzy
pojcia, z ktrymi prawdopodobnie ju si zetkne.
(PKB) jest to warto wszystkich dbr i usug, wytworzonych w gospodarce w danym okresie (np. w cigu 1 roku).
Produkt krajowy brutto
Po ataku terrorystycznym 11 wrzenia 2001 r. byy obawy, e gospodarka wiatowa moe popa w recesj. W fazie recesji PKB spada lub jedynie nieznacznie
wzrasta.
WsWskanik cen jest miernikiem zmian przecitnego poziomu cen dbr i usug
w gospodarce._____________________________________________________
Ceny rnych towarw mog si zmienia w rny sposb. Wskanik cen informuje o tym, co przecitnie dzieje si z cenami. Kiedy poziom cen wzrasta,
mwimy,
e w gospodarce wystpuje inflacja.
Stopa bezrobocia jest
to odsetek siy roboczej pozostajcej bez pracy, ale jej po-
szukujcej.
Przez pojcie siy roboczej rozumiemy ludno w wieku produkcyjnym, ktra byaby gotowa podj prac, gdyby moga otrzyma odpowiednie zajcie. Cz ludzi
bogatych, osoby leniwe czy te chorzy mog by w wieku produkcyjnym, ale pracy
nie poszukuj. Nie stanowi oni zatem siy roboczej i nie naley ich zalicza do
grupy
bezrobotnych.
Ludzie nie lubi ani inflacji, ani bezrobocia. Szok naftowy i nadmierna poda
pienidza doprowadziy w latach siedemdziesitych XX w. do wysokiej inflacji.
Nastpnie
inflacja ulega obnieniu, ale wzroso bezrobocie. W 2000 r. zarwno inflacja, jak
i bezrobocie ksztatoway si na niskim poziomie. Jednak ju w 2001 r. pojawia si
groba globalnej recesji. Makroekonomici usiuj zrozumie przyczyny tych
fluktuacji.
Podsumowanie
Ekonomia zajmuje si odpowiedzi na pytania,
co, jak i dla kogo wytwarza spoeczestwo. Problemem badawczym ekonomii jest rozwizanie sprzecznoci
midzy praktycznie nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi
spoecznymi
moliwociami wytwarzania dbr i usug, sucych zaspokojeniu tych potrzeb.
Krzywa moliwoci produkcyjnych okrela maksymaln wielko produkcji
jednego dobra przy danych rozmiarach produkcji dobra drugiego. Ilustruje ona
moliwe warianty decyzji produkcyjnych, czyli stanowi map wyborw, jakich
73
spoeczestwo musi dokona, rozstrzygajc o strukturze produkcji. Zasoby s czynnikiem rzadkim, a zatem punkty pooone na zewntrz krzywej moliwoci
produkcyjnych s nieosigalne. Produkcja odpowiadajca punktom pooonym
poniej krzywej jest nieefektywna.
Kosztem alternatywnym danego dobra jest ilo innego dobra, z ktrej trzeba
zrezygnowa, aby moliwe byo wytworzenie dodatkowej jednostki tego

pierwszego dobra. Miar kosztu alternatywnego jest nachylenie krzywej moliwoci produkcyjnych.
W procesie alokacji zasobw rozwinite gospodarki zachodnie w szerokim
zakresie polegaj na mechanizmach rynku. Rynek jest to mechanizm pozwalajcy
koordynowa decyzje dotyczce produkcji i konsumpcji za pomoc dostosowa
cenowych.
W gospodarce nakazowej decyzje dotyczce tego, co, jak i dla kogo wytwarza,
zapadaj w centralnym urzdzie planowania. adna rzeczywista gospodarka nie
opiera si wycznie na nakazach.
W gospodarce wolnorynkowej nie ma interwencji pastwa. Zasoby s
rozdysponowywane tylko za porednictwem rynku, na ktrym jednostki kieruj si wasnym interesem. Adam Smith twierdzi, e niewidzialna rka" rynku
zapewnia
efektywn alokacj zasobw.
Wspczesne gospodarki s gospodarkami mieszanymi, opierajcymi si
gwnie
na mechanizmach rynku, ale jednoczenie ze znaczn doz interwencjonizmu
pastwa. Optymalny zakres interwencji pastwa pozostaje przedmiotem
kontrowersji.
Ekonomia pozytywna bada rzeczywist gospodark. Ekonomia normatywna
formuuje zalecenia dotyczce tego, co powinno si czyni w gospodarce. Oba
rodzaje ekonomii powinny by oddzielone w stopniu maksymalnie moliwym.
Przy
odpowiedniej skali bada ekonomici powinni doj do jednoznacznych
wnioskw
w kwestii zasadniczych problemw ekonomii pozytywnej. W ekonomii
normatywnej wystpuj subiektywne sdy wartociujce. Nie ma powodw, dla ktrych
ludzie mieliby by zgodni w swych sdach normatywnych.
Mikroekonomia polega na szczegowej analizie poszczeglnych dziaa
gospodarczych. Dla uproszczenia analizy moe ona pomija rne wspzalenoci
wystpujce w gospodarce. Makroekonomia uwypukla te wanie
wspzalenoci
kosztem uproszczenia opisu czstkowych zjawisk i dziaa gospodarczych.
Zadania sprawdzajce
1. W gospodarce jest 5 robotnikw. Kady z nich moe wytworzy albo 4 ciastka,
albo 3 koszule dziennie. Produkcja na 1 zatrudnionego nie zaley od liczby
innych
robotnikw w tej samej gazi, a) Wykrel krzyw moliwoci produkcyjnych,
b) Ile ciastek mogoby wytworzy spoeczestwo, gdyby zgodzio si zupenie
zrezygnowa z koszul? c) Wska na rysunku punkty oznaczajce nieefektywn
organizacj produkcji, d) Okrel koszt alternatywny wytworzenia koszuli, e) Czy
w rozwaanej gospodarce dziaa prawo malejcych przychodw?
2. Zwizek Radziecki wykorzystywa ceny w procesie alokacji produkcji midzy
rnych odbiorcw. Planici okrelali docelowe rozmiary produkcji, a nastpnie
kierowali poda do sklepw, ustalali ceny i udostpniali robotnikom pewne sumy
pie-
76
Wprowadzenie
nidzy do wydania. Dlaczego nie planowali wszystkiego, cznie z

rozdysponowaniem okrelonych dbr midzy okrelonych ludzi?
3. Przypumy, e spoeczestwo decyduje si na likwidacj szkolnictwa
wyszego.
Studenci natychmiast musz znale prac. Zamy, e nie ma wolnych miejsc
pracy. Jak powinny dostosowa si pace i ceny, jeeli niewidzialna rka" ma
zapewni, aby ci, ktrzy chc znale prac, otrzymali j?
4. Ktre z nastpujcych stwierdze ma charakter pozytywny, a ktre
normatywny?
a) Stopa inflacji spada poniej 2% rocznie, b) Poniewa inflacja obniya si,
rzd
powinien obniy podatki, c) Poziom dochodu w Wielkiej Brytanii jest wyszy
ni
w Polsce, d) Ludzie w Wielkiej Brytanii s szczliwsi ni w Polsce.
5. Ktre z nastpujcych stwierdze dotycz mikroekonomii, a ktre makroekonomii? a) Stopa inflacji jest obecnie nisza ni w latach osiemdziesitych XX w.
b) Ceny ywnoci w tym miesicu spady, c) Sprzyjajce warunki
atmosferyczne
spowoduj w tym roku dobre zbiory, d) Bezrobocie w Londynie jest nisze ni
rednio w Wielkiej Brytanii.
6. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia
s
nieprawdziwe, a) Z faktu, e niektrzy ekonomici maj prawicowe, a inni
lewicowe pogldy, wynika, i ekonomia moe suy do uzasadnienia dowolnej tezy.
b) Co takiego, jak darmowy obiad, nie istnieje; aby mie wicej jednej rzeczy,
musisz zrezygnowa z innej, c) Skoro ekonomia dotyczy zachowa ludzkich, to
nie moe by traktowana jako nauka cisa.
Uwaga: Rozwizania zada sprawdzajcych zamieszczono na kocu ksiki.
Online Learning Centre with Powerweb

Chcc lepiej zrozumie gwne koncepcje tego rozdziau, moesz przejrze dodatkowe materiay zamieszczone w Internecie pod adresem: Online Learning Centre,
www.mcgraw-hill.co.uk/textbooks/begg. Znajdziesz tam krtkie pytania testowe,
przykady problemw ekonomicznych oraz rne artykuy wszystko za darmo.
Jeli chcesz mie jeszcze wicej materiaw, streszcze i przykadw, ktre
mog pomc ci w studiowaniu ekonomii, kup zbir zada Economics Student
Workbook. W tym celu wejd na stron: www.mcgraw-hill.co.uk/textbooks/begg,
i znajd poczenie do zbioru zada, ktry chcesz zakupi2.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcnika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE,
Warszawa 2001 (przyp. red. nauk.).
Rozdzia 2
Narzdzia analizy ekonomicznej

dlaczego teoria jest wiadomym uproszczeniem rzeczywistoci;
co to s szeregi czasowe i dane przekrojowe;
sposb obliczania wskanikw ekonomicznych;
na czym polega rozrnienie wielkoci nominalnych i realnych;
proces budowy prostego modelu teoretycznego;
metody sporzdzania i interpretacji wykresw punktowych;
dlaczego przyjcie zaoenia ceteris paribus pozwala przejciowo pomija w analizie
wane zmienne okrelajce, ale nie traci ich z pola widzenia.
Gra w tenisa sprawia wiksz przyjemno, kiedy potrafimy serwowa, a cina
drzewa jest atwiej, uywajc piy acuchowej. Kada dziaalno czy dyscyplina
akademicka polega na wykorzystaniu pewnych narzdzi. Narzdzia te mog mie
posta fizyczn, jak wiertarka dentystyczna, lub niematerialn, jak umiejtno
serwowania w tenisie.
W tym rozdziale nacisk zosta pooony na poznanie i opanowanie narzdzi
stosowanych w ekonomii. Na potrzeby analizy ekonomicznej s wykorzystywane
zarwno
modele, jak i zestawy danych ekonomicznych.
Model (lub inaczej: teoria) zawiera zaoenia upraszczajce, dotyczce sposo-
bw zachowania si ludzi. Stanowi on wic wiadome uproszczenie rzeczywiH stoci.

Modele tworz ramy pozwalajce zorganizowa sposb mylenia o danym
zagadnieniu. Pomijajc niektre szczegy rzeczywistego wiata, umoliwiaj
skoncentrowanie si na kwestiach zasadniczych. Taki roboczy obraz rzeczywistoci stanowi
punkt wyjcia analizy procesw ekonomicznych. Zastosowanie modeli w ekonomii
mona porwna z posugiwaniem si map przez podrnego. Plan Glasgow nie
za-
78
Wprowadzenie
wiera wszystkich szczegw miasta, np. sygnalizacji wietlnej, rond, ogranicze

prdkoci. Uwana lektura planu umoliwia jednak dobr orientacj w sposobie
orga-
nizacji ruchu ulicznego i wybr najodpowiedniejszej trasy. Uproszczony obraz

miasta
uatwia poruszanie si i jednoczenie pomaga zrozumie rzeczywisto, kiedy
trzeba
przebija si przez miasto w godzinach szczytu.
Dane to inaczej fakty opisujce zachowania podmiotw gospodarczych.
Istnieje dwojaki zwizek midzy modelem i zasobem danych lub, inaczej,

faktw.
Po pierwsze, dane umoliwiaj ilociowe ujcie analizowanych zalenoci.
Informacja
o tym, e prawdopodobnie wszystkie mosty na rzece Clyde s zakorkowane, jest
niewystarczajca. Do wyboru najlepszej trasy niezbdna jest rwnie informacja, jak
dugo trzeba sta w korku, aby przejecha przez kady z mostw. Posugiwanie si
modelem pozwala okreli, ktre z posiadanych informacji s w danym przypadku
najistotniejsze. Z modelu wynika bowiem, e powstanie korkw jest bardziej
prawdopodobne
na mostach ni na szeciopasmowych autostradach.
Po drugie, dane uatwiaj weryfikacj modelu. Ekonomici, podobnie jak
przedstawiciele innych dyscyplin naukowych, musz sprawdza zgodno swoich teorii z
odpowiednimi (istotnymi) faktami. Na przykad, w swoim czasie wykryto cisy
zwizek
midzy liczb Szkotw zmarych na czerwonk a stop inflacji w Wielkiej Brytanii.
Powstaje pytanie, czy ten zwizek to wynik czystego przypadku, czy te klucz do
zrozumienia problemu inflacji w Wielkiej Brytanii. Odpowied na nie wymaga
ponownego rozwaenia badanego problemu, do czego niezbdne staje si wykorzystanie
zasad
logicznego mylenia.
Brak logicznego lub inaczej teoretycznego zwizku midzy
analizowanymi
wyej zmiennymi nakazuje traktowa wystpowanie cisej zalenoci midzy
zgonami na czerwonk w Szkocji a stop inflacji w Wielkiej Brytanii jako zaleno
przypadkow, ktr powinno si zignorowa. Na og bowiem empiryczne
wspzalenoci niemajce logicznych podstaw prdzej czy pniej okazuj si nietrwae.
Przywizywanie wagi do tego rodzaju pozornych zwizkw midzy obserwowanymi
faktami
ani nie przyczynia si do lepszej znajomoci procesw ekonomicznych, ani te nie
zwiksza naszych umiejtnoci przewidywania przyszoci. Okazuje si wic, e
sposb poczenia modelu z faktami nie jest obojtny dla jakoci analizy
ekonomicznej.
Dane mog niekiedy sygnalizowa istnienie logicznej zalenoci, ktr
przeoczylimy
w poprzednich etapach naszej analizy. Wane jest, aby wykorzystywana przez nas
teoria zostaa zweryfikowana na podstawie faktw. Jednoczenie tylko teoretyczne
rozumowanie pozwala na ocen, ktre z posiadanych informacji mog by traktowane
jako
istotne. Teoria, ktra przez dugie lata wytrzymuje konfrontacj z faktami
(istotnymi
danymi ekonomicznymi), zyskuje nieraz miano prawa (jak np. prawo malejcych
przychodw).
Prawo behawioralne to zaleno teoretyczna, ktra w dugim okresie jest
potwierdzana dowodami empirycznymi.

Przegld narzdzi analizy ekonomicznej rozpoczynamy od prezentacji danych
ekonomicznych. Nastpnie pokazujemy, w jaki sposb ekonomista moe
wykorzystywa
81
teoretyczne modele zalenoci ekonomicznych. Na zakoczenie podejmujemy

temat
moliwoci wykorzystywania danych do empirycznej weryfikacji modeli.
2.1. Dane ekonomiczne

Jak moemy przedstawia dane wykorzystywane w analizie ekonomicznej?
Szeregi czasowe danych
W pierwszych dwch kolumnach tablicy 2.1 przedstawiono szeregi czasowe
przecitnych miesicznych cen miedzi.
Tablica 2.1. Ceny miedzi w latach 2003-2004 ($/ton)
Lata
200?
2004
Miesic
Grudzie
Stycze
Cena
2 200
2 422
Luty
2 758
Marzec
2 800
Lata
2003
Kwarta
IV
Cena
2 057
2004
2 660
r d o : London Metal Exchange, www.lme.co.uk
Szereg czasowy pokazuje wic, jak dana wielko zmienia si w czasie. Tego
rodzaju zmiany mona przedstawia za pomoc tablic lub rysunkw (wykresw).
Rysunek 2.1 ilustruje dane przedstawione w tablicy 2.1. Kademu punktowi na
rysunku odpowiada informacja zamieszczona w tablicy. Punkt A wskazuje, e w
grudniu
2003 r. cena miedzi wynosia 2200 $/ton. Seria punktw lub kropek na rysunku
2.1
zawiera tak sam informacj jak dwie pierwsze kolumny tablicy 2.1.
Naley pamita, aby ostronie podchodzi do interpretacji rysunkw i
wykresw.
Niewielkie zmiany w sposobie prezentacji tych samych danych mog zmieni
ksztat
wykresu. Na rysunku 2.1 grna krzywa odnosi si do skali przyjtej na lewej
pionowej
osi ukadu wsprzdnych, a krzywa dolna do skali na osi prawej. Mimo e obie
krzywe dotycz tych samych danych, dolna krzywa sugeruje, e ceny ulegay o wiele
wikszym zmianom. Rysunki mog by uywane do rnego rodzaju manipulacji
danymi. Tego typu dziaalno jest znana dobrze fachowcom w dziedzinie reklamy
82
Wprowadzenie
oraz
politykom.
Dla wikszoci bada dane dzienne s jednak zbyt szczegowe. Nie ma
wikszego sensu posugiwanie si tablicami dziennych zmian cen, gdy okres analizy
obejmuje
10 czy 20 lat. W tym przypadku rednie miesiczne, kwartalne lub te roczne
stanowi
wystarczajce rdo informacji.
83
Rysunek 2.1. Ceny miedzi w latach

2003-2004
Linia dolna odnosi si do skali na lewej pionowej
osi, a grna do skali na osi prawej. Zmienno
cen przedstawiona jako linia grna wydaje si
by wiksza.
Szereg czasowy zawiera
kolejne wartoci przyjmowane przez dan zmienn
Bi w rnych momentach. ______________________________________________
Dwie ostatnie kolumny tablicy 2.1 dotycz rednich kwartalnych cen miedzi w
latach 2003-2004. Cztery kwartay roku to: stycze-marzec, kwiecie-czerwiec,
lipiec-wrzesie i padziernik-grudzie. Dane z pierwszego kwartau 2004 r. w drugiej kolumnie tablicy 2.1 pokrywaj si z danymi w kolumnie czwartej. Przecitna
kwartalna
cena w wysokoci 2660 $ w pierwszym kwartale 2004 r. jest po prostu jedn trzeci
sumy wielkoci miesicznych w styczniu, lutym oraz marcu.
Dane przekrojowe
Dane tworzce szeregi czasowe odzwierciedlaj sposb zmiany danej wielkoci
w czasie. Ekonomici w swych badaniach wykorzystuj rwnie dane przekrojowe.
pokazuj, jakie wartoci przyjmuje analizowana zmienna
u poszczeglnych osb lub te ich grup w okrelonym momencie.
Dane przekrojowe
W tablicy 2.2 przedstawiono przekrojowe dane dotyczce bezrobocia w rnych

krajach w 2003 r.
Tablica 2.2. Bezrobocie w wybranych krajach w 2003 r.

(% siy roboczej)
USAJaponiaNiemcyFrancjaWielka Brytania6,05,39,39,44,8
rdo:
OECD,
Economic Outlook.
2.2. Wskaniki
Jeeli chcemy porwna poszczeglne wielkoci, nie odwoujc si do jednostek
miary, w ktrych te wielkoci s wyraone, moemy si posuy wskanikami.
Wskanik wyraa wzgldn warto danej zmiennej, odniesion do jej wartoci
w okresie podstawowym (bazowym).

Tablica 2.3. Ceny aluminium i miedzi ($/ton)
Wyszczeglnienie
Cena aluminium
Cena miedzi
Wskanik cen aluminium (2001 = 100)
Wskanik cen miedzi (2001 = 100)
Wskanik cen metali (2001 = 100)
1998
1 400
1 810
93
106
104
2001
1 500
1 700
100
100
100
2004
1 700
3 000
113
176
164
r d o : London Metal Exchange, www.lme.co.uk
Tablica 2.3 zawiera rednie roczne ceny aluminium i miedzi. Przyjmijmy, e

2001
r.
jest rokiem bazowym, a ceny aluminium i miedzi z tego okresu wynosz 100. Cena
aluminium w 2004 r. rwna 1700 $/ ton jest wic 1,13 razy wysza od ceny
aluminium
w 2001 r. Przy zaoeniu, e cena aluminium w 2001 r. jest rwna 100, jej wskanik
w 2004 r. wzrs do 113. Chcc obliczy warto wskanika dla 1998 r., cen
aluminium
z 1998 r. (1400 $/ton) dzielimy przez cen aluminium z 2001 r. (1500 $/ton).
Wynik
rwny 0,93 mnoymy przez 100 (warto wskanika w 2001 r.) i uzyskujemy
warto
wskanika ceny wynoszcy 93, jak to pokazano w tablicy 2.3. Wskanik cen miedzi
zosta obliczony w identyczny sposb, tj. przez podzielenie kadej wartoci ceny
przez
cen
z 2001 r. oraz pomnoenie poszczeglnych wynikw przez 100.
Sprawd teraz, czy rozumiesz t metod obliczania wskanikw. Przecitne
ceny
iluminium ksztatoway si w 1992 r. na poziomie 1000 $/ton, a przecitne ceny
miedzi 2280 $/ton. Podaj, ile wynosz wskaniki cen aluminium i miedzi. (Odpowied: 67 i 134.)
Wykorzystanie wskanikw cen jako wielkoci przecitnych
Zamy obecnie, e naszym celem jest zbadanie zmian cen wszystkich metali. Z
po-
przednich rozwaa wiadomo, e ceny poszczeglnych metali zmieniaj si

niejednakowo. Do uzyskania jednego miernika zmian cen rnych metali niezbdne jest
skonstruowanie wskanika ceny redniej.
Przyjmijmy, e istniej tylko dwa metale: aluminium i mied. Do obliczenia
wskanika cen wszystkich metali trzeba poczy dwa szeregi czasowe,
umieszczone
w trzecim i czwartym wierszu tablicy 2.3. W ten sposb wskanikowi cen kadego
z metali zostaje nadana pewna waga, czyli okrela si jego udzia w nowym
wskani-
ku wszystkich cen. Waga cile si wie z celem konstruowania wskanikw.

Jeeli
naszym zadaniem jest pokazanie sumy wydatkw przedsibiorstwa na zakup
metali,
to
waga powinna odzwierciedla udzia aluminium i miedzi w kosztach produkcji. Na
og zuycie miedzi znacznie przewysza zuycie aluminium, dlatego naleaoby
przypisa miedzi wag 0,8, a aluminium 0,2. Przy wyborze wag naley pamita, i
ich suma zawsze musi by rwna jednoci.
W ostatnim wierszu tablicy 2.3 pokazano zmiany w czasie wskanika cen
metali,
wyraonego jako rednia waona wskanikw cen aluminium i miedzi. W przyjtym
za podstaw 2001 r. wskanik cen metali rwny 100 obliczamy jako1: (0,2 x 100) +
+ (0,8 x 100). Warto wskanika wzrasta w 2004 r. do 134, poniewa (0,8 x 106) +
+ (0,2 x 93) = 134. W roku 1998 poziom wskanika wynosi 104.
Warto wskanika cen obu metali, bdcego redni waon cen aluminium
i miedzi, musi by zawarta midzy wskanikami cen tych metali. Wysoko wag
okrela, czy redni wskanik cen obu metali w wikszym stopniu odzwierciedla zmiany
cen aluminium, czy te zmiany cen miedzi.
Wskanik cen detalicznych i inne wskaniki
W wikszoci krajw dokadnie obserwuje si zmiany poziomu cen dbr
konsumpcyjnych. Suy temu wskanik cen konsumpcyjnych. W Wielkiej Brytanii odpowiednikiem tego wskanika jest wskanik cen detalicznych {consumer price index CPI)2;
CPI suy jako miara zmian kosztw utrzymania, czyli wydatkw ponoszonych
przez
typowe gospodarstwo domowe na zakup typowego koszyka dbr i usug.
Stopa inflacji to roczna stopa zmiany poziomu CPI.
Konstruowanie CPI przebiega w dwu etapach. Pierwszy z nich polega na

obliczeniu wskanikw cen dla kadej grupy dbr nabywanych przez gospodarstwa
domowe.
W drugim etapie nastpuje ostateczne obliczenie CPI przez wycignicie
redniej
waonej ze wskanikw cen rnych grup towarowych.
Tablica 2.4 zawiera wykaz gwnych towarw i usug oraz przypisywane im
wagi.
Wzrost cen ywnoci o 10% spowoduje wikszy wzrost CPI ni wzrost cen tytoniu
0 10%, poniewa udzia (waga) ywnoci w wydatkach gospodarstw domowych
jest
znacznie wyszy ni udzia tytoniu.
Innym przykadem wskanikw jest wskanik plac w przemyle przetwrczym, bdcy redni waon pac w poszczeglnych gaziach przemysu przetwrczego,
lub
wskanik cen akcji przedsibiorstw FTSE, publikowany przez Financial Times", a
ob-
Tablica 2.4. Wagi

w Wielkiej Brytanii
wykorzystywane
przy
obliczaniu
Dobra
ywno i napoje (bez alkoholowych)
Alkohol i wyroby tytoniowe
Odzie i obuwie
Mieszkanie i media (woda, energia elektryczna, gaz)
Wyposaenie i utrzymanie mieszka
Ochrona zdrowia
Transport
Komunikacja
Rekreacja i kultura
Edukacja
Usugi gastronomiczne i hotelowe
Inne dobra i usugi
wskanika
cen
detalicznych
Waga
0,108
0,047
0,062
0,104
0,068
0,023
0,144
0,025
0,163
0,020
0,135
0,101
r d o : ONS, Monthly Digest of Statistics.
produkcji, zawsze procedura jego obliczania jest taka sama. Budow wskanika
rozpoczynamy od wyboru okresu podstawowego, dla ktrego warto wskanika jest
rwna
100. Gdy wskanik dotyczy wicej ni jednej grupy towarw, wwczas niezbdne
jest
nadanie wag poszczeglnym grupom, dziki czemu uzyskujemy przecitn
wielko
wskanika dla wszystkich grup.
2
2.3. Wielkoci nominalne i realne

Pierwszy wiersz tablicy 2.5 przedstawia redni cen nowego domu, ktra wzrosa
z 3100 w 1963 r. do 180 000 w 2004 r.
Czy domy rzeczywicie podroay 50-krotnie od 1963 r.? Niekoniecznie, jeli
uwzgldnimy inflacj, ktra spowodowaa rwnie wzrost dochodw gospodarstw
domowych oraz ich zdolnoci do zakupu nowych domw.
Tablica 2.5. Ceny domw w Wielkiej Brytanii (rednia

cena nowego domu)
Wyszczeglnienie196319832004Cena domu(w tys.
)3,132,9180,0CPI(2000 = 100)7,6947,6100,0Realna cena domu
w cenach z 2000 r.(w tys. )40,369,1180,0
rdo:
ONS,
Economic Trends.
Ramka 2.1
Milionerw ci u nas dostatek

Co pisetny dorosy Brytyjczyk jest obecnie milionerem. Tylko nieliczni spord
85 000 brytyjskich milionerw zawdziczaj swj states wygranej na loterii. Jest to
gwnie skutkiem inflacji. W tablicy pokazano, ile wart" byby tradycyjny
milioner
w dzisiejszych (biecych) cenach; 1 min w 2000 r. stanowi rwnowarto 1/43
1 min w cenach z roku:19881978196819481938Warto w cenach

2000 r. (w min )24112243
r d o : ONS, Economic Trends; United Nations,
Economic Surveys of Europe.
min
z 1938 r. Osignicie statusu milionera okazuje si coraz atwiejsze.
Wartoci nominalne wyraamy w cenach biecych. Wartoci realne uzyskuje-
my, korygujc wartoci nominalne o zmiany poziomu cen.

W drugim wierszu tablicy 2.5 przedstawiono CPI, przyjmujc 2000 r. za rok
bazowy. W latach 1963-2004 inflacja spowodowaa znaczny wzrost poziomu cen, a tym
samym wskanika cen detalicznych. Trzeci wiersz tablicy 2.5 przedstawia
wskaniki
realnych cen domw w cenach 2000 r. Poziom cen domu w 2004 r. jest identyczny
w pierwszym i trzecim wierszach tablicy.
Chcc uzyska realny poziom ceny domu w 1963 r. w cenach z 2000 r.,
mnoymy
cen nominaln z 1963 r., wynoszc 3100 , przez iloraz 100 : 7,69,
uwzgldniajcy
inflacj w badanym okresie, i uzyskujemy cen realn domu w wysokoci 40 312 .
Midzy rokiem 1963 a 2004 realne ceny domw wzrosy mniej wicej
czterokrotnie.
Gwn przyczyn wzrostu nominalnych cen domw (pierwszy wiersz tablicy 2.5)
bya inflacja.
Ceny realne (relatywne)
Rozrnienie wielkoci realnych i nominalnych pojawia si w przypadku
wszystkich
zmiennych, ktre s wyraone w jednostkach pieninych. Nie dotyczy ono tych
zmiennych, ktre s mierzone w jednostkach fizycznych, np. rocznej produkcji

przedsibiorstwa rwnej 4000 dywanw.
Wolumen produkcji wyraony w jednostkach fizycznych nie zaley od stopy
inflacji. W przeciwiestwie do tego nie wiemy, czy 100 to duo, czy mao, jeeli nie
odniesiemy tej sumy do oglnego poziomu cen towarw. Wszystko zaley od cen.
Nominalna cena srebra wzrosa znacznie od 1970 r. Moemy obliczy wskanik cen
real-
Ramka 2.2
Hiperinilacja
W 1918 r. zwyciska koalicja zadaa od Niemiec zapaty reparacji z
przeznaczeniem
na odbudow ze zniszcze wojennych i wypat rent dla kombatantw. Niemcy,
ktrych gospodarka w 1922 r. znalaza si w stanie ruiny, zawiesiy wypacanie
reparacji.
W styczniu 1923 r. wojska francuskie i belgijskie rozpoczy okupacj kopal w
Zagbiu Ruhry. Niemieccy robotnicy ogosili strajk generalny i w rezultacie rzd niemiecki zosta zmuszony do masowego drukowania pienidzy na zaspokojenie
da
pacowych 2 min robotnikw. By to ostatni gwd do trumny" niemieckiej
gospodarki. Rozpocz si niekontrolowany wzrost cen. Miesiczna inflacja osigna poziom 1 000 000% w skali rocznej. Banknoty stay si praktycznie bezwartociowe
w zwizku z utrat ich siy nabywczej.
nych srebra, dzielc wskanik cen nominalnych tego kruszcu przez wskanik cen
detalicznych i nastpnie mnoc wynik przez 100. Ceny realne s miernikiem
rzadko:i (ograniczonoci). Informuj one, czy cena danego dobra ronie szybciej ni przecitny poziom cen wszystkich dbr. Dlatego ceny realne nazywamy czasem cenami
zgldnymi.
Rozwamy przykadowo ceny telewizorw w okresie ostatnich 20 lat. Ceny te,

wyraone w funtach, rosy w tym okresie bardzo wolno. Wskanik CPI zwiksza
si
znacznie szybciej. W zwizku z tym cena realna telewizorw spada. Tym samym
zmniejszya si ekonomiczna rzadko telewizorw, a przyczyn tego by postp
techniczny, dziki ktremu moliwe byo obnienie kosztw ich produkcji. Spadek cen
realnych umoliwia obecnie posiadanie kilku telewizorw wielu gospodarstwom
domowym. Powyszy przykad wskazuje, jak mylce mog by wyniki analizy opartej
wycznie na zmianach wielkoci nominalnych.
Sia nabywcza pienidza
Kiedy ronie cena dobra, mwimy, e spada sia nabywcza pienidza, gdy za 1
moemy naby mniej dbr.
Sia nabywcza pienidza jest to wskanik iloci dbr, ktre mona naby za jed-
nostk pienin (np. 1 ).

Niekiedy rnic midzy wielkociami nominalnymi i realnymi definiuje si,
wskazujc, e realne wielkoci mierz wielkoci nominalne tak, jakby sia
nabywcza
pienidza bya staa. Inaczej rnic t mona wyrazi, mwic, e wielkoci
nominalne mierzymy w biecych funtach, a wielkoci realne w staych funtach.
W tablicy 2.5 przedstawiono trend realnych cen domw, wyraonych w funtach

z 2000 r. Naturalnie mona byo wyrazi je take w funtach z 1960 r. Chocia wysoko wskanikw cen domw byaby wwczas rna, wzrastayby one z okresu na
okres w takim samym tempie jak pokazane w ostatnim wierszu tablicy 2.5.
2.4. Sposoby mierzenia zmian wielkoci

ekonomicznych
Epidemia BSE w 1996 r. spowodowaa, e produkcja woowiny w Wielkiej Brytanii
spada z 90 000 ton w styczniu do 50 000 ton w kwietniu. Absolutna zmiana
wyniosa
-40 000 ton. Znak minus informuje nas o spadku produkcji.
to zmiana absolutna podzielona przez poziom danej

wielkoci w roku wyjciowym, a nastpnie pomnoona przez 100.
Zmiana procentowa
Zgodnie z t definicj zmiana procentowa wolumenu produkcji woowiny w

Wielkiej Brytanii wyniosa:
Zmiany absolutne s wyraane w konkretnych jednostkach (np. w tonach), natomiast przy zmianach procentowych nie podajemy jednostek miary. Czsto
wygodniej
jest posugiwa si zmianami procentowymi.
W analizie szeregw czasowych danych w dugim okresie, np. dziesiciu lat, nie
interesuj nas tylko rozmiary zmian absolutnych czy wzgldnych badanych
wielkoci,
zachodzce w caym okresie. Rwnie istotna jest znajomo redniej stopy wzrostu
w tyme okresie.
danej zmiennej jest to zmiana procentowa jej poziomu w danym

okresie (najczciej w cigu roku).
Stopa wzrostu
Ujemna stopa wzrostu pokazuje procentowy spadek zmiennej. Ekonomici na

okrelenie procentowej rocznej zmiany dochodu narodowego kraju lub grupy krajw
uywaj na og terminu wzrost gospodarczy.
2.5. Modele ekonomiczne

Obecnie podamy kilka przykadw zastosowania ekonomii w praktyce. Metro londyskie zwykle ponosi straty i jest subsydiowane. Czy moliwa jest zmiana tej
sytuacji?
Przypumy, e twoim zadaniem jest zaproponowanie takich cen biletu za

przejazd
metrem, ktre zapewni maksymalny przychd. W jaki sposb rozwiesz ten problem?
Zorganizowanie sposobu mylenia o danym problemie ekonomici okrelaj
mianem budowy modelu. Proces budowy modelu to tworzenie uproszczonego obrazu rzeczywistoci, ktry zawiera jedynie najistotniejsze dla danego zagadnienia elementy.
Rozpocznijmy wic od zapisania prostego rwnania:
przychody ze sprzeday biletw = cena 1 biletu x liczba pasaerw.
(2.1)
Firma London Underground bezporednio kontroluje jedynie wysoko ceny

bileai. wpyw na liczb pasaerw moe wywiera tylko przez zmiany cen (czystsze
stacje
metra i poprawa jakoci wiadczonych usug mog zwikszy liczb pasaerw, ale
na
tym etapie analizy pomijamy te czynniki).
Liczba osb korzystajcych z metra moe wynika ze zwyczajw ludzi, z
wygody
: tradycji, i nie wykazywa adnego zwizku ze zmianami cen biletw. Takie
wyjanienie nie interesuje jednak ekonomisty. Na og istnieje moliwo przejazdu rnymi
rodkami komunikacji (samochd, autobus, takswka lub metro), a wybr
podrujcego w duym stopniu zaley od cen tych alternatywnych rodkw transportu. W
zwizku
z tym rwnanie (2.1) musimy uzupeni o model (teori) czynnikw
determinujcych
jczb pasaerw. Inaczej mwic, musimy w sposb modelowy uj popyt na usugi
metra.
Wpyw na popyt ma przede wszystkim wysoko opaty za przejazd. Przy
pozostaych czynnikach niezmienionych, im wysza jest opata, tym mniejszy popyt na
przejazdy metrem. Nastpnym istotnym czynnikiem jest relacja midzy cen biletu
metra
kosztami przejazdu innymi rodkami transportu: samochodem, autobusem, takswi. Wzrost opat za przejazd innymi rodkami komunikacji wpynie na wiksze
zainteresowanie pasaerw metrem przy kadym poziomie opat za przejazd nim.
Wreszcie, jeli dochody pasaerw wzrosn, bdzie ich sta na czstsze podrowanie
metrem, przy kadej cenie.
Dysponujemy ju podstawowymi elementami modelu popytu na przejazdy metrem. W sformalizowanej postaci przyjmuje on nastpujc posta:
wielko zapotrzebowania na przejazdy metrem = /(cena biletu metra, opata

za
takswk, cena benzyny, cena biletu na autobus, dochody pasaerw...).
(2.2)
A oto sposb odczytania tego zapisu: liczba przejazdw metrem zaley od" lub
_;est funkcj" ceny biletu na przejazd metrem, opaty za takswk, ceny benzyny,
ceny
r:letu na autobus, dochodw pasaerw i innych czynnikw.
Okrelenie/(...) jest skrtem sformuowania: zaley od wszystkich czynnikw
-mieszczonych w nawiasie". Wielokropek przypomina, e niektre z czynnikw
mosy zosta pominite w rwnaniu ze wzgldu na konieczno uproszczenia analizy.
Na
popyt na przejazdy metrem wpywa rwnie np. pogoda. Niewygodnie jest bowiem
podrowa metrem w upalny dzie. Celem naszej analizy jest jednak zbadanie
zmian
liczby pasaerw metra. Z tego powodu moemy zrezygnowa z uwzgldnienia warunkw atmosferycznych, poniewa, przecitnie biorc, pogoda zmienia si w
podobny sposb w rnych latach.
Budowa modelu zmusza nas do rozpatrzenia wszystkich moliwych skutkw
podjtej decyzji i rozstrzygnicia, ktre z nich s istotne, a ktre ze wzgldu na ma
wag mona pomin bez uszczerbku dla jakoci analizy.
czc rwnania (2.1) i (2.2) otrzymujemy:
przychody z usug metra = cena biletu x liczba pasaerw = cena biletu x
x /(cena biletu za przejazd metrem, opata za takswk, cena benzyny,
cena biletu na autobus, dochody...).
(2.3)
Po co te wszystkie komplikacje? Prawdopodobnie i tak zorganizowaby swoje
mylenie w sposb zbliony do powyszego modelu. Tego wanie oczekiwalimy.
Modele to po prostu narzdzia umoliwiajce precyzyjne mylenie o konkretnych
problemach. Wymaga ono dokonywania pewnych uproszcze. wiat rzeczywisty jest
po
prostu zbyt skomplikowany, abymy potrafili od razu uwzgldni wszystkie jego
elementy. Umiejtno korzystania z modeli przypomina bardziej sztuk ni nauk.
Zbyt
due uproszczenia mog doprowadzi do pominicia czynnikw wanych dla
analizy.
Nadmierny stopie skomplikowania moe z kolei oznacza utopienie badanego
zagadnienia w powodzi szczegw i zagubienie celu analizy.
Niekiedy istnieje moliwo wykorzystania danych do okrelenia znaczenia
poszczeglnych czynnikw. W innych przypadkach, tak jak w naszym przykadzie
z biletami za metro, nie wystarcza to, aby zrozumie natur wchodzcych w gr
zwizkw. Musimy przede wszystkim zwizki te skwantyfikowa. Oba te powody
sprawiaj, e obecnie przejdziemy do zbadania wzajemnych zalenoci modeli
ekonomicznych i danych.
2.6. Modele ekonomiczne a dane

Rwnanie (2.3) to wanie nasz model czynnikw wpywajcych na przychody z
dziaalnoci metra. Wynika z niego, e przy pozostaych czynnikach niezmienionych
wyszym cenom biletw towarzyszy spadek liczby pasaerw metra. Sama teoria nie
wystarcza jednak, eby odpowiedzie na pytanie, czy wysze ceny biletw zwiksz,
czy
zmniejsz sum przychodw. Zaley to cakowicie od rzeczywistej (empirycznej)
reakcji pasaerw na wzrost cen (inaczej mwic, od tego, o ile zmniejszy si liczba
pasaerw w wyniku wzrostu cen).
Empiryczne potwierdzenie teorii
Do ustalenia faktw niezbdne jest przeprowadzenie bada empirycznych. W
naukach
eksperymentalnych, takich jak wiele dziaw fizyki i chemii, istnieje moliwo
doko-
nywania kontrolowanych eksperymentw w laboratoriach. Polegaj one na zmianie

jednego tylko czynnika przy utrzymaniu pozostaych istotnych czynnikw na niezmienionym poziomie. Ekonomia, podobnie jak astronomia, jest w zasadzie nauk
nie'eksperymentaln. Tak jak astronomowie nie mog zatrzyma na chwil ruchu planet, aby zbada niezakcon przez inne czynniki zaleno midzy Socem a Ziemi, ekonomici nie mog zawiesi dziaania praw ekonomicznych w celu
przeprowadzenia kontrolowanego eksperymentu. Badania empiryczne w ekonomii opieraj si
zatem na danych zebranych w takim okresie, w ktrym wikszo analizowanych
. zynnikw ulega rwnoczesnym zmianom. Powstaje jednak wtedy problem
oddzielenia od siebie wpywu poszczeglnych czynnikw. Rozwizujemy go w dwu etapach,
pierwszym badamy, w jaki sposb przychody metra zale od stawek opat za przezd, eliminujc moliwo wpywu innych czynnikw. W drugim etapie uwzgldniamy w analizie rwnoczesne dziaanie wszystkich wymienionych w modelu czynnikw.
Tablica 2.6 zawiera dane dotyczce cen biletw na metro i liczby pasaerw. Kiedy dane roczne dotycz okresw obejmujcych rne lata kalendarzowe jak np. od
kwietnia 1989 r. do marca 1990 r. traktujemy je jako dane dla roku 1989/1990.
^kolumnie (1) przedstawiono realny poziom opat za przejazd metrem za 1 pasaerokilometr. Kolumna (2) zawiera dane dotyczce popytu na przejazdy metrem w mizardach pasaerokilometrw rocznie. Kolumna (3) zawiera przychody realne.
Wygodn form prezentacji danych, np. takich jak zamieszczone w tablicy 2.6, s
kresy punktowe, co zobrazowano na rysunku 2.2. Na osi pionowej odkadamy jednostki z kolumny (3), tj. przychody realne w cenach roku 2002/2003. Na osi
poziomej
:dkadamy jednostki z kolumny (1), tj. realne opaty za 1 pasaerokilometr.
Tablica 2.6. Londyskie

1992/1993-2002/2003
metro w latach
Lata(D
Realna opata
za 1 pasaerokilometr
(pensy z 2002/2003)(2)
Pasaerokilometry
(mld)(3)
Przychody realne
(min , w cenach 2002/2003)1992/199313,05
7587511993/199413,75 8147991994/199514,56
0518771995/199614,36 3379061996/199715,06
1539221997/199815,56 4791 0061998/199915,867161
0591999/200015,87 1711 1312000/200115,77 4701
1722001/200215,87 4511 1762002/200315,77 3671 138
r d o : Transport
of London.
Przychody
98
Wprowadzenie
Rysunek 2.2. Ceny biletw i przychody

metra w latach 1989-2000
realne to iloczyn realnych opat za 1 pasaerokilometr i liczby pasaerokilometrw

rocznie.
W atach, kiedy wystpuj najnisze realne przychody, obserwujemy te
najniszy
poziom realnych cen biletw. Jednak wpyw zmian w wysokoci realnych opat za
1 pasaerokilometr nie tumaczy wszystkiego. Przy zaoeniu staoci pozostaych
czynnikw wysze opaty za przejazd powoduj spadek liczby pasaerokilometrw.
Jednak kolumna (2) tablicy 2.6 wskazuje na to, e mimo wzrostu opat za przejazd
korzystanie z metra mierzone liczb pasaerokilometrw wzrastao. Rozwizanie tej
zagadki zawiera punkt 2.8 tego rozdziau.
2.7. Wykresy, linie i rwnania

Wykres punktowy przedstawia pary wartoci zaobserwowane rwnoczenie dla
dwu rnych zmiennych, __________________________________________

Jeeli istnieje moliwo poprowadzenia linii cigej (prostej lub krzywej) przechodzcej przez wszystkie punkty (krzyyki) na wykresie, sugeruje to (cho jednoznacznie nie dowodzi), i ilustrowane zmiany obserwowanych wielkoci pozostaj
w okrelonym zwizku. Jeeli natomiast punkty te s rozproszone, to
prawdopodobnie
(cho nie moemy tego dowie) nie wystpuje cisy zwizek midzy
obserwowanymi wielkociami. Jednoznaczna interpretacja wykresu punktowego byaby moliwa
tylko wwczas, gdyby ekonomia bya nauk eksperymentaln. Za pomoc
kontrolowanych eksperymentw mona byoby wwczas zagwarantowa niezmienno
pozostaych czynnikw wpywajcych na analizowan zaleno. Jednak nawet przy
99
powyszych ograniczeniach wykresy punktowe s bardzo pomocnym narzdziem analizy

ekonomicznej.
Dopasowywanie linii na wykresach punktowych

Na rysunku 2.2 zostaa poprowadzona linia czca zbir rozrzuconych punktw. Ilustruje ona przecitn relacj midzy cenami biletw a przychodami z usug metra
w latach 1992/1993-2002/2003.
W jaki sposb podejmujemy decyzj o dokadnym pooeniu linii przy danym
rozproszeniu punktw, jeli nie mona jej dopasowa do wszystkich tych punktw
jednoto dzia ekonomii zajmujcy si mierzeniem zwizkw midzy
badanymi wielkociami przy wykorzystaniu danych ekonomicznych.
Ekonometria
W tym miejscu nie bdziemy szczegowo rozwaali zagadnie ekonometryczch. Podstawowa idea analizy ekonometrycznej jest jednak do prosta. Komputer,
zaznaczywszy na wykresie punkty odpowiadajce danym ekonomicznym, prowadzi
lizie w taki sposb, aby zminimalizowa stopie rozproszenia punktw wok niej.
Majc pewne dowiadczenie, wikszo ludzi potrafi si posugiwa wykresami
uwymiarowymi (rysunek 2.2). Bardziej utalentowane osoby umiej sporzdzi wyS kres trjwymiarowy. Na szczcie komputer moe pracowa w dziesiciu, a nawet
wudziestu wymiarach jednoczenie, chocia nikt z nas nie jest w stanie sobie tego
obrazi. Na tym wanie polega rozwizanie problemu utrzymywania w trakcie
analizy pewnych czynnikw niezmienionych. Komputer moe mierzy na jednej osi
-zny biletw za przejazdy metrem, na drugiej opaty za autobus, na trzeciej ceny benny, na czwartej dochody pasaerw, a na pitej sum przychodw metra. W ten sposb mona jednoczenie uchwyci zwizek midzy wszystkimi czynnikami
wpywajcymi na przychody z usug metra. Tego rodzaju procedura, mimo e technicznie
skomplikowana, jest do prostym rozszerzeniem czynnoci dopasowywania linii do
rznktw rozproszonych na wykresie. Oddzielajc od siebie wpyw poszczeglnych
czynnikw w trakcie analizy danych pokazujcych ich jednoczesne zmiany,
ekonomeyk moe prowadzi badania empiryczne, chocia ekonomia nie jest eksperymentaln
zzzi wiedzy, tak jak fizyka. W nastpnych rozdziaach przedstawimy rezultaty niektrych bada ekonometrycznych, ale ograniczymy si do wykorzystania jedynie wykresw dwuwymiarowych.
Czytanie wykresw
totna jest umiejtno odczytywania wykresw i rozumienia ich treci. Na rysunku 2.3 przedstawiono hipotetyczny zwizek midzy dwiema zmiennymi: cen P i iloci Q. Wykres jest ilustracj rwnania Q = f(P), co oznacza: ilo Q jest funkcj
ceny P. Znajc warto P, moemy atwo odnale odpowiednie wartoci Q. Zapis f(P)
mwi nam po prosto, e do okrelenia wartoci Q musimy zna wartoci P. Wykres
-struje szczeglny przypadek tej oglnej zalenoci. Na rysunku 2.3 Q jest dodatni
funkcj P. Zaleno t naley interpretowa w taki sposb, e wyszym

wartociom
P
odpowiadaj wysze wartoci Q.
W przypadku gdy, jak na rysunku 2.3, funkcja ma ksztat linii prostej, do
okrelenia dokadnego zwizku midzy P i Q s potrzebne tylko dwie informacje: punkt
przecicia i kt nachylenia. Punkt przecicia jest to wysoko, na ktrej linia przecina
o pionow. Na rysunku 2.3 ma to miejsce przy Q = 100. Warto P jest wwczas
rwna 0.
Rysunek 2.3. Dodatnia zaleno liniowa
Istnieje wiele linii, ktre mona poprowadzi na rysunku 2.3 od punktu, w

ktrym
Q = 100, a P = 0. Dlatego drug wan informacj stanowi kt nachylenia linii
prostej,
pozwalajcy oceni jej stromo. Nachylenie linii informuje wic, o ile zmieni si
warto Q (odkadana na osi pionowej), jeeli warto P (odkadana na osi
poziomej)
wzronie o jednostk. Na rysunku 2.3 nachylenie jest rwne 100. Z definicji kada
linia prosta ma stay kt nachylenia. Warto Q wzronie o 100 niezalenie od tego,
czy
cena zwikszy si z 1 do 2, z 2 do 3, czy te z 3 do 4.
Rysunek 2.3 ujawnia dodatni zwizek midzy Q i P . Fakt, e wyszym wartociom P odpowiadaj wysze wartoci Q, jest ilustrowany wznoszeniem si linii, gdy
posuwamy si w prawo wzdu osi poziomej. Na rysunku 2.4 przedstawiono
przypadek, gdy Q jest ujemn funkcj P. Wyszym wartociom P towarzysz nisze wartoci Q. Linia opada.
Nie zawsze zalenoci ekonomiczne moemy zilustrowa za pomoc linii
prostej,
nie zawsze wic maj one posta zalenoci liniowej. Na rysunku 2.5 pokazano
nieliniowy typ zalenoci midzy dwiema zmiennymi YiX. Zauwamy, e w tym
przypadku kt nachylenia ulega zmianie. Kademu wzrostowi X o jednostk odpowiada

inny wzrost lub spadek Y Tego rodzaju relacj moemy wykorzysta do opisu
zalenoci midzy stop podatku dochodowego X a sum przychodw z tytuu podatku
od
dochodw Y Gdy stopa podatkowa jest rwna 0, nie ma adnych przychodw. Przy
stopie podatkowej rwnej 100% nikomu nie opaca si pracowa i suma
przychodw
104 Wprowadzenie
Rysunek 2.4. Ujemna zaleno

liniowa
Rysunek
midzy
2.5.
Nieliniowa
zaleno
XiY
zy
Sw
ike rwna si 0. Wzrost stopy podatkowej, poczynajc od stopy rwnej 0,

prowadzi
pocztkowo do zwikszenia cakowitych wpyww z podatkw, po czym ich
warto
spada. Wykresy s wic uyteczne w ekonomii, poniewa w stosunkowo prosty
sposb przedstawiaj istot problemw wystpujcych w rzeczywistoci.
2.8. Inne spojrzenie na zaoenie: pozostae czynniki

niezmienione
Wykres mgby si okaza pomocny firmie London Underground w jej
rozwaaniach
na temat skutkw zmiany wysokoci opat za przejazdy metrem. Istotnym
czynnikiem
wpywajcym na korzystanie z metra s, oprcz cen biletw, dochody pasaerw.
Midzy latami 1992/1993 a 2002/2003 dochd narodowy Wielkiej Brytanii (w
cenach staych) wzrasta szybko w latach dziewidziesitych XX w. i nieco wolniej
po
2000 r.
Powrmy do tablicy 2.6. Nawet wtedy, kiedy wysoko opat za przejazdy metrem nie zmienia si, rosnce dochody pasaerw powinny prowadzi, i w
rzeczywistoci prowadziy, do wzrostu liczby przejazdw metrem i przychodw ze
sprzeday
biletw.
Liczba ta wzrastaa silniej w latach dziewidziesitych XX w., a nieco sabiej
po
2000 r., kiedy tempo wzrostu dochodu narodowego byo nisze.
Uwzgldnienie zarwno zmian cen biletw na metro, jak i dochodw
pasaerw
czyni analiz bardziej sensown. Wyobramy sobie dwa podokresy; w pierwszym
dochody s nisze, a w drugim wysze. Rysunek 2.6 pokazuje zaleno przychodw
metra od wysokoci cen biletw. Linia ciemniejsza dotyczy podokresu, w ktrym
dochody s nisze i tym samym mniejszy jest popyt na przejazdy metrem. Linia
janiejsza przedstawia wiksze rozmiary popytu na przejazdy metrem przy kadym
poziomie
cen biletw.
W latach 1992/1993-2002/2003 nastpio przejcie z pozycji w dolnym odcinku
linii ciemniejszej do obszaru zlokalizowanego w grnej czci linii janiejszej.
Przychody metra wzrosy nie tylko w wyniku wzrostu cen biletw, lecz take na skutek
wzrostu dochodw.
Podobne rozumowanie mona przeprowadzi, analizujc skutki wprowadzenia
opat z tytuu wjazdu samochodw osobowych do centrum Londynu w godzinach
Rysunek 2.6. Pozostae czynniki niezmienione
Narzdzia analizy ekonomicznej 107
Ramka 2.3
Podejcie Beckera: spjrz oczami ekonomisty

Wikszo ludzi jest zgodna co do tego, e analiza mechanizmu rynkowego i
wpywu
rodcw ekonomicznych na alokacj zasobw moe pomc w zrozumieniu takich
zja* isk, jak inflacja i bezrobocie. Czy analogiczne narzdzia analizy ekonomicznej
mog
si okaza pomocne w badaniu innych zjawisk spoecznych o mniej ekonomicznym
charakterze? Czy analiz ekonomiczn powinno si stosowa do wyjaniania takich
zjawisk, jak np. przestpczo, maestwo, narkomania?
Z uwagi na to, e znaczna cz analizy ekonomicznej opiera si na zaoeniu, e
rdnostki w swoim postpowaniu kieruj si wasnym, indywidualnym interesem,
'- nie np. wzgldami altruistycznymi wobec blinich, niektrzy ekonomici
kwestionua zdolno ekonomii do objaniania instytucji i mechanizmw spoecznych.
S jednak i tacy, ktrzy zdolnoci tej nie kwestionuj. Gary Becker profesor
Uniwersytetu Chicagowskiego zosta w 1992 r. laureatem Nagrody Nobla w
dziefeinie ekonomii w uznaniu pionierskiego wkadu w dzieo zastosowania logiki
bodcw ekonomicznych do objaniania niemal wszystkich zachowa ludzkich. Oto
kilka
przykadw.
Maestwo i rozwd. Sala sdowa nie jest waciwym miejscem do rozstrzygania
rdnostkowych, niepowtarzalnych problemw wystpujcych w poszczeglnych
zwizkach maeskich. Rozstrzygnicia sdowe powinny by zastpione
kontraktami
maeskimi, ktre regulowayby takie kwestie, jak np. obowizki alimentacyjne i
prawo opieki nad dziemi w przypadku rozwodu. Takie kontrakty zyskayby
niewtpliwie
na popularnoci, gdyby panujca doktryna prawna uznaa, e s one wykonalne i
egzekwowane.
Narkotyki. Prohibicja daa Stanom Zjednoczonym Ala Capone, ale nie pooya
kresu
piciu alkoholu. Odejcie od prohibicji oznaczao uznanie przykrego faktu, e
amerykaski eksperyment wprowadzenia zakazu spoywania alkoholu zupenie si nie
powid. Zakoczenie prohibicji nie stanowio oczywicie wyrazu poparcia dla
naduy-
108
Wprowadzenie
wania alkoholu czy naogowego alkoholizmu. Zalecenia Beckera dotyczce

rozwizania problemu narkotykw sprowadzaj si do nastpujcych posuni:
zalegalizowanie
narkotykw, zwikszenie wpyww podatkowych pastwa, ochrona maoletnich
oraz
likwidacja monopolu mafii na sprzeda narkotykw.
Propozycje Beckera maj pewne zalety. Na przykad, policja w Brixton
otrzymaa
w 2001 r. polecenie, aby nie aresztowa osb winnych palenia haszyszu w
miejscach
publicznych. Byo to przejawem stopniowo wprowadzanej polityki coraz
surowszego
.epienia narkotykw twardych (kokainy i heroiny) i liberalizacji w zakresie
narkotykw mikkich. Liczba przypadkw konfiskaty haszyszu w Wielkiej Brytanii w
2000
r.
stanowia tylko poow tej wielkoci w 1997 r. Wzrost poday tego narkotyku
spowodowa spadek jego ceny.
Niektrzy s zdania, e pena legalizacja mikkich narkotykw prowadziaby do

spadku przestpczoci. Przy rocznym spoyciu tych narkotykw w Wielkiej
Brytanii
na poziomie 1500 ton, przy ewentualnej akcyzie w wysokoci 3 /gram, budet
pastwa uzyskaby rocznie 5 mld . czne korzyci dla gospodarki byyby jeszcze
wiksze. Przejawiayby si one w oszczdnoci kwoty 1,4 mld , obecnie wydawanej na
egzekwowanie prawa antynarkotykowego, a ponadto 1,5 mld , na ktr to kwot
szacuje si koszty zwizane z przestpstwami narkotykowymi.
r d o : G.S. Becker, G.N. Becker, The Economics of Life, McGraw-Hill, 1997; The Observer", 8 July
2001.
szczytu. Opaty takie spowodoway wzrost popytu na przejazdy metrem przy

kadym
poziomie cen biletw i kadym poziomie dochodw.
Wielkoci odoone na osiach rysunku 2.6 pozwalaj dostrzec zalenoci
midzy
cenami biletw i przychodami metra. Przy zaoeniu ceteris paribus wzrost cen biletw powoduje wzrost przychodw, czego wyrazem jest na wykresie ruch po linii o
dodatnim nachyleniu. Kiedy zostanie uwzgldniona zmiana ktrejkolwiek wielkoci
przyjmowanej za sta (np. poziom dochodu, opaty za wjazd samochodem do
centrum
w godzinach szczytu), wtedy na wykresie nastpi przesunicie linii przedstawiajcej
zaleno funkcyjn midzy danymi wielkociami. Mamy zatem moliwo
korzystania z wykresw dwuwymiarowych bez pomijania wielkoci innych ni te, ktre s
odoone na osiach. Graficznym wyrazem zmian tych pozostaych wielkoci
(czynnikw) jest przesunicie prostej (krzywej).
Przyjmowane w analizie zaoenie: ceteris paribus, czyli pozostae czynniki
niezmienione, pozwala bada zaleno midzy dwiema zmiennymi. Nie
naley
przy tym zapomina, e te pozostae, chwilowo pominite zmienne te maj
wpyw na badane zjawisko.
2.9. Teorie ekonomiczne a rzeczywisto

W analizie ekonomicznej mona wyrni trzy etapy. Pierwszy polega na
obserwacji
110
Wprowadzenie
danego zjawiska i sformuowaniu problemu. Siedzc w fotelu i pobienie

przegldajc
dane statystyczne, jestemy w stanie stwierdzi, e istnieje jaka zaleno midzy
cenami biletw za przejazd metrem a wielkoci przychodw. Naley wic j
wyjani
i bliej okreli jej charakter.
Drugi etap polega na skonstruowaniu teorii lub inaczej modelu. Powinien
on
koncentrowa si na istocie badanego zjawiska. Zastanawiajc si nad motywami
decyzji, ktry z dostpnych rodkw transportu wybra, identyfikujemy jednoczenie
czynniki majce wpyw na popyt na usugi metra i wielko przychodw metra.
Trzeci etap to weryfikacja wnioskw wynikajcych z teorii, dokonana na podstaie danych empirycznych. Mona tu wykorzysta ekonometryczn analiz danych,
ujmujc ilociowo zwizki midzy gwnymi elementami modelu. Na podstawie tej
analizy potrafimy stwierdzi, czy, przecitnie biorc, badane przez nas czynniki
dziaaj w kierunku zgodnym z zaoeniami modelowymi. Na tym etapie moliwe jest
rwnie wczenie do analizy tych czynnikw, ktre zostay pominite w modelu
* obawie przed nadmiernym jego skomplikowaniem. Jeeli si okae, e wpyw
tych
::nnikw jest relatywnie may, fakt ich wyeUminowania z modelu znajdzie
dodatkowe
asprawiedliwienie.
Zamy, e konfrontacja teorii z danymi empirycznymi wykazuje, i dane nie s
grzeczne z teori. Oznacza to, e nie ma podstaw do odrzucenia naszej teorii. Gdyby
atomiast nie udao si zweryfikowa empirycznie modelu, naleaoby powtrzy
jeszcze raz ca procedur. Warto jednak pamita, e nieodrzucenie teorii w
wyniku
j^j konfrontacji z danymi nie gwarantuje jeszcze, e teoria jest prawdziwa. Nie
mona
rowiem nigdy wykluczy, i inne, nierozpatrywane przez nas, modele bd rwnie
i: dne z analizowanym zestawem danych. Ponadto, wraz z upywem czasu,
zwiksza
sie ilo dostpnych informacji i pojawia si moliwo korzystania z danych
pochoazacych z innych krajw. Im wiksz liczb konfrontacji z rnymi zbiorami
danych
przetrwa nasz model, tym wiksze prawdopodobiestwo, e moe on by
wykorzystali) jako prawidowy sposb wyjanienia interesujcych nas zachowa podmiotw
ekonomicznych. Zalenoci, co do ktrych wystpowania istnieje pewno i zgodno,
s
czasem okrelane jako prawa ekonomiczne.
2.10. O niektrych rozpowszechnionych uwagach

krytycznych na temat ekonomii i ekonomistw
W rozdziale tym zapoznalimy si z podstawowym zestawem narzdzi
stosowanych
przez ekonomistw. Z pewnoci zarwno sama metoda ekonomii, jak i
poszczeglne
narzdzia mog budzi wiele wtpliwoci. W zwizku z tym w zakoczeniu tego
roz-
112
Wprowadzenie
aziau zamieszczamy niektre uwagi krytyczne, formuowane czsto pod adresem

ekonomii i ekonomistw.
Trudno znale dwch ekonomistw, ktrzy zgadzaliby si ze sob. Naley
rozrnia
ekonomi pozytywn i ekonomi normatywn. Nawet w przypadku, gdy nie ma
sprzeczoci midzy ekonomistami co do ustale ekonomii pozytywnej, a wic tego, jak
wyglda
rzeczywisto, to i tak zawsze istnieje ogromny obszar moliwych kontrowersji co
do
normatywnych zalece bdcych pochodn rnych ocen wartociujcych. Wanie
systemy wartoci s rdem wikszoci rnic midzy ekonomistami.
Take w ekonomii pozytywnej istniej rnice midzy ekonomistami. Ekonomia
rzadko bowiem moe korzysta z eksperymentu. Niedopuszczalnie kosztownym
eksperymentem byoby np. wywoanie bezrobocia obejmujcego poow ludnoci
11 "Wprowadzenie
jedynie po to, aby empirycznie przekona si, jak w takich warunkach funkcjonowaaby gospodarka. Poniewa zwykle nie moemy pozwoli sobie na tego rodzaju
eksperymenty, jestemy zdani na metod polegajc na analizie danych historycznych i oddzielaniu wpywu rnych czynnikw, jakie wystpoway w przeszoci,
w celu poradzenia sobie z problemami wynikajcymi ze stosowania zaoenia ceteris paribus.
Wykorzystywanie dugich szeregw czasowych uatwia stosowanie tej metody,

cho zarazem rodzi pewne dodatkowe problemy. Wynikaj one z tego, e w
duszych
okresach postawy, zachowania i instytucje stopniowo si zmieniaj. Powoduje to, i
dane dotyczce przeszoci mog nie by reprezentatywne dla wspczesnoci.
Komplikuje to problem i utrudnia jego rozwizanie.
Wreszcie, bdne byoby zaoenie, e nie wystpuj rnice pogldw wrd
przedstawicieli takich dyscyplin, jak fizyka, medycyna czy nauki techniczne. S one
jednak mniej widoczne ni rozbienoci opinii pojawiajce si wrd ekonomistw.
Wynika to std, e o ile przecitny obywatel zwykle nie uwaa, i duo wie np. o fizyce, o tyle kady z nas uznaje si w jakim stopniu za ekonomist.
Modele ekonomiczne s tak daleko posunitym uproszczeniem rzeczywistoci, e
nie maj z ni wiele wsplnego. Jako wiadome uproszczenie modele maj na celu
uatwienie nam precyzyjnej analizy. Dobry model opiera si na wielu
uproszczeniach,
ale mimo to nie znieksztaca zbytnio rzeczywistoci, lecz uwypukla gwne cechy
opisywanego problemu. Ocen modelu powinno si opiera nie na kryterium jego
prostoty, ale na jego zdolnoci do tumaczenia rzeczywistych zjawisk.
Niekiedy bardzo prosty model moe mie du warto objaniajc.
Przykady takich modeli poznamy w nastpnych rozdziaach. Jednak s moliwe
sytuacje, e zjawiska i procesy, ktre chcemy objani, s na tyle skomplikowane, i
prosty model okazuje si niewystarczajcy do ich wytumaczenia. Z kolei analiza
modeli bardziej zblionych do rzeczywistoci nie mieci si w ramach przyjtych w
tym
podrczniku. W takich przypadkach w celu umoliwienia Czytelnikom zrozumienia
przynajmniej istoty danego problemu wprowadzamy prosty model.
Ludzie nie s istotami tak wyrachowanymi, jak zakadaj ekonomici. Ekonomici
twierdz, e wikszo badanych przez nich decyzji, np. wybr autobusu lub metra
jako rodka transportu, jest podejmowana gwnie pod wpywem bodcw ekonomicznych. Jest to jednak opinia znacznie mniej radykalna od twierdzenia, e
w przypadku tych zjawisk licz si tylko bodce ekonomiczne.
Skuteczna kampania reklamujca podrowanie metrem mogaby wpyn na
skal korzystania z londyskiego metra. Podobne efekty przyniosaby te zmiana
stylu
11 "Wprowadzenie
ycia i zachowa spoeczestwa, ktre z jakich wzgldw (np. psychologicznych)

zaczoby preferowa metro. Ekonomici s zgodni, e w celu peniejszego
wyjanienia postaw ludzkich wiedza z zakresu politologii, socjologii i psychologii jest
niezbdna. Zjawiska opisywane przez te nauki stanowi wanie przedmiot zaoenia o
czyn-
likach niezmienionych (ceteris paribus). Ekonomia kadzie nacisk na zjawiska wywoane bodcami ekonomicznymi. Postawy spoeczne podlegaj powolnym
zmianom
i z tego wzgldu dla pewnych celw mona je uzna za stae. Jeeli jednak
ekonomista
stwierdza istotne zmiany w postawach spoecznych w danym momencie lub
okresie,
zasadne jest ich uwzgldnienie w analizie.
Dziaa ludzi nie mona zredukowa do schematw w postaci praw naukowych.
Fizycy twierdz, e czsteczki materii zachowuj si przypadkowo, lecz

zbudowanie
: sprawdzenie teorii jest mimo to moliwe na podstawie pewnych rednich,
oglnych
: ech zachowa. Ekonomici gosz podobny pogld na temat zachowa ludzkich.
Nigdy nie bdziemy w stanie objani zachowa opartych na przesdach, wierzeniach
itd.
Jednak przypadkowe rnice zachowa, jako swego rodzaju odchylenie od normy,
znosz si wzajemnie przy wielkiej liczbie zdarze. W efekcie zachowania typowe
przecitne) moemy opisywa z duo wiksz doz pewnoci.
Gdyby zachowania ludzkie nie wykazyway adnych wyranych regularnoci
w postaci identycznych reakcji w jednakowych, powtarzalnych sytuacjach, problem
zniknby. Przeszo przestaaby by rdem wiedzy o przyszoci i kada ludzka
decyzja staaby si niepowtarzalna. Taka hipoteza jest jednak nie tylko mao
konstrukI wna, lecz take nieprawdziwa, gdy nie znajduje potwierdzenia w danych
empirycznych. A przecie teorie ekonomiczne, ktre przetrway, to wanie te teorie, ktre
pozostaway w zgodzie z faktami. Im bardziej przypadkowe s zachowania i postawy
ludzkie, tym mniej w nich regularnoci, na ktrych podstawie moemy
konstruowa
teorie i formuowa przewidywania. Mimo wszystko powinnimy zawsze stara si
maksymalnie wykorzystywa istniejce w tym wzgldzie moliwoci. Lepiej mc
powiedzie przynajmniej cokolwiek na temat ludzkich zachowa, ni nie by w stanie
powiedzie nic. Czasem jednak, jak wkrtce si okae, moemy powiedzie wiele
na
temat postaw i zachowa.
Podsumowanie
116
Wprowadzenie
W badaniach zalenoci i problemw ekonomicznych mamy do czynienia ze staym przenikaniem si sfery modelowania teoretycznego i sfery faktw. Model jest
uproszczon konstrukcj teoretyczn, porzdkujc i systematyzujc sposb naszego
mylenia
o
jakim
problemie.
Dane empiryczne (lub inaczej: fakty) s niezbdne z dwch powodw. Po pierwsze, ujawniaj one zalenoci, ktre powinnimy wytumaczy. Po drugie, po sformuowaniu przez nas teorii moemy si posuy danymi w celu sprawdzenia naszych hipotez i kwantyfikacji wspzalenoci, jakie z nich wynikaj.
Tablice su do prezentowania danych w atwo zrozumiaej formie. Dane w postaci szeregw czasowych s to wartoci zmiennej w rnych momentach. Dane
przekrojowe odnosz si do tego samego momentu i wyraaj rne wartoci
zmiennej, charakteryzujce rnych ludzi.
Wskaniki informuj o poziomie zmiennej w porwnaniu z jej wielkoci w
okresie bazowym.
Wiele wskanikw odnosi si do rednich wyprowadzonych dla wielu
zmiennych.
Wskanik cen detalicznych (CPI) ilustruje zmiany cen wszystkich towarw nabywanych przez gospodarstwa domowe. Cena kadego towaru jest w tym przypadku waona udziaem tego towaru w budecie typowego gospodarstwa domowego.
Roczna procentowa zmiana wskanika cen detalicznych jest powszechnie
stosowan miar inflacji, tj. stopy zmian cen.
Nominalne lub biece wartoci zmiennych to wartoci obliczane wedug cen
wystpujcych w okresie, kiedy dokonano pomiaru zmiennej. Realne lub stae
wartoci zmiennych to wartoci obliczane metod korygowania wartoci nominalnych w taki sposb, aby wyeliminowa wpyw inflacji.
Wykres punktowy ilustruje zaleno midzy dwiema zmiennymi w ukadzie
wsprzdnych za pomoc naniesionych na punktw o odpowiednich wartociach. rednia zaleno midzy zmiennymi moe by nastpnie przedstawiona
w postaci odpowiednio dopasowanej linii przechodzcej midzy tymi punktami.
Ekonometria wykorzystuje do tego celu techniki komputerowe, pozwalajce
jednoczenie wyznaczy rednie wspzalenoci midzy wieloma zmiennymi.
Stosujc t metod, unikamy typowego dla przestrzeni dwuwymiarowej problemu pozostaych wielkoci niezmienionych.
Wykresy s czsto przydatne do konstruowania modeli. Pokazuj one zaleno
midzy dwiema zmiennymi przy zaoeniu, e pozostae wielkoci nie zmieniaj
si (ceteris paribus). Jeeli chcemy uchyli zaoenie o staoci ktrej z tych pozostaych wielkoci, musimy przesun krzyw lub prost na wykresie.
Chcc zrozumie, jak zachowuje si gospodarka, potrzebujemy zarwno teorii,
jak
i faktw. Dziki teorii wiemy, jakich faktw musimy szuka w celu uzyskania
prawidowej odpowiedzi. Bez teorii zginlibymy w gszczu informacji. Nie ma
adnego poytku z faktw bez porzdkujcej je teorii, ale te teoria nie poparta
faktami staje si niczym nieuzasadnionym stwierdzeniem. Potrzebujemy obu: i teorii,
i faktw.
Zadania sprawdzajce
1.
Departament studiw policji zamierza przeprowadzi badania, ktrych celem

jest
odpowied na pytanie, czy poziom przestpczoci zaley od stopy bezrobocia.
118
Wprowadzenie
a) W jaki sposb zweryfikowaby t hipotez? Jakie dane byyby potrzebne?

b) Jakie czynniki uznaby za stae?
2. Wykorzystujc dane z tablicy 2.5, skonstruuj wykres punktowy ilustrujcy
zaleno midzy cenami nominalnymi domw a wskanikiem cen detalicznych.
Czy
wykres ten przedstawia szeregi czasowe, czy dane przekrojowe?
3 W tablicy poniej przedstawiono wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych

oraz dochody gospodarstw domowych wyraone w miliardach funtw w cenach
z 1995 r. a) Narysuj wykres punktowy, na ktrym na osi pionowej jest
zaznaczona
konsumpcja, a na osi poziomej znajduje si dochd, b) Wykrel lini
dopasowan
do wszystkich punktw na wykresie, c) Czy wystpuje zaleno midzy konsumpcj i dochodem?
Wielka Brytania 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Dochd
476 482 495 505 525 539 550 567
Konsumpcja
434 447 454 471 489 509 530 548
Tablica poniej zawiera stopy bezrobocia w stolicy i pozostaej czci kraju.
Jedna
trzecia ludnoci zamieszkuje w stolicy. Oblicz wskanik bezrobocia w tym
kraju,
przyjmujc 2000 r. za rok bazowy. Jakie wagi przyje dla stp bezrobocia i
dlaczego?
Stopa bezrobocia 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
(%)
Stolica
Reszta kraju
7
10
6
9
5
8
4
8
6
9
5
8
4
8
4
7
5. Sporzd wykres punktowy, odkadajc zmienn Y na osi pionowej, a zmienn

X n a osi poziomej. Czy midzy zmiennymi X i Y wystpuje zaleno
dodatnia,
czy ujemna? Czy dla tego przypadku bardziej waciw ilustracj zalenoci jest
linia prosta, czy te krzywa?
Y
X
40
5
33
7
29
9
56
3
81 19
1 11
20
10

s
nieprawdziwe, a) Teoria pozwala ignorowa fakty, b) Ekonomia nie jest nauk,
poniewa nie opiera si na eksperymentach kontrolowanych, c) Ludzie kieruj si
uczuciami i dziaaj spontanicznie; sprowadzanie ich zachowa do dziaania
praw
naukowych jest mylce.
120
Wprowadzenie

Chcc lepiej zrozumie gwne koncepcje tego rozdziau, moesz przejrze
dodatkowe materiay zamieszczone w Internecie pod adresem: Online Learning
Centre,
przykady problemw ekonomicznych oraz rne artykuy wszystko za
darmo3.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: R Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 (przyp. red. nauk.).
ozdzla 3
Popyt, poda i rynek
Fo przeczytaniu tego rozdziau powiniene rozumie:
co to jest rynek;
co oznaczaj krzywe popytu i poday;
co to jest cena rwnowagi i ilo towaru zapewniajca rwnowag;
jak zmiany cen zapewniaj rwnowag popytu i poday;
na czym polega rnica midzy wolnym rynkiem i kontrol cen;
w jaki sposb mechanizm rynkowy okrela, co, jak i dla kogo jest wytwarzane.
Spoeczestwo musi znale jaki sposb decydowania o tym, co, jak i dla kogo wywarza. Wspczesne gospodarki w procesie alokacji zasobw wykorzystuj w
szerokim zakresie mechanizm rynku i cen. Wzajemna gra popytu (zachowania konsumentw) i poday (zachowania sprzedawcw) przesdza o iloci wytwarzanych dbr i
ce-
nie, po jakiej s one sprzedawane.
3.1. Rynek
Na niektrych rynkach (sklepy, stragany) kupujcy i sprzedajcy kontaktuj si
bezporednio. Inne rynki (gieda papierw wartociowych) dziaaj poprzez porednikw
iklerw), ktrzy zawieraj transakcje w imieniu swoich klientw. W supermarketach sprzedawcy okrelaj cen, umieszczaj towary na pkach, a klient sam
decyduc czy kupi dany towar, czy nie. Na aukcjach dzie sztuki kupujcy licytuj si miizy sob, a sprzedawca zachowuje postaw biern.
mechanizm koordynujcy zachowania nabywcw i sprzedawcw,
uczestniczcych w procesie wymiany dbr oraz usug.
Rynek to
Cho z pozoru rynki te si rni, w istocie peni t sam funkcj

ekonomiczn.
Okrelaj mianowicie ceny, przy ktrych wielko zapotrzebowania zrwnuje si
z iloci oferowan do sprzeday. Cena i wielko sprzeday nie mog by
rozpatrywane oddzielnie. Jeeli cena rynkowa samochodw marki Bentley ksztatuje si na

poziomie dwudziestokrotnie wyszym od ceny samochodu marki Fiat, to wielko
pro-
124
Wprowadzenie
dukcji i sprzeday fiatw bdzie znacznie wiksza od liczby wytwarzanych i

sprzedawanych bentleyw. Ceny wpywaj na decyzje spoeczestwa o tym, co, jak i dla
kogo
produkowa.
W celu dokadniejszego zrozumienia tego procesu warto posuy si typowym
modelem rynku. Podstawowe zmienne w tym modelu to popyt (postpowanie
nabywcw) i poda (postpowanie sprzedawcw). Model taki pozwoli nam zbada wspdziaanie si rynkowych i zrozumie zasady dziaania rynku.
3.2. Popyt, poda i rwnowaga rynkowa

Popyt to ilo dobra, jak nabywcy s gotowi zakupi przy rnym poziomie ceny.
Popyt zatem oznacza nie tyle jak jedn okrelon ilo (np. 6 tabliczek
czekolady), ile raczej pewien zbir iloci, jakie byyby kupowane przez nabywcw przy
rnych poziomach ceny. W kolumnie (1) tablicy 3.1 przedstawiono rne poziomy
cen
czekolady. Kolumna (2) ilustruje wielko zapotrzebowania odpowiadajc
poszczeglnym cenom. Nawet gdy cena wynosi O, wielko zapotrzebowania jest
ograniczona
(zjadanie zbyt duych iloci czekolady prowadzi do niestrawnoci). Przy innych
czynnikach staych, wraz ze wzrostem ceny, wielko zapotrzebowania na czekolad
maleje. W omawianym przykadzie zaoylimy, e przy cenie przewyszajcej 40
pensw
za tabliczk nikt nie bdzie kupowa czekolady. Kolumny (1) i (2) tablicy 3.1
cznie
opisuj popyt na czekolad jako funkcj jej ceny.
Poda to ilo dobra, jak sprzedawcy s gotowi zaoferowa przy rnym
poziomie ceny.
Analogicznie jak w przypadku popytu, mamy tu na myli nie tyle jak jedn
okrelon ilo, ile raczej pewien zbir iloci oferowanych przy rnych moliwych
poziomach ceny. W kolumnie (3) tablicy 3.1 pokazano, ile czekolady sprzedawcy s
gotowi
sprzeda przy rnych cenach. Wytwarzanie czekolady wymaga ponoszenia jakich
Popyt, poda i rynek
125
kosztw, dlatego te nikt nie bdzie skonny oferowa jej po cenie rwnej 0. W
naszym
przykadzie dopiero cena na poziomie co najmniej 20 pensw stwarza bodziec do
zaoferowania czekolady. Wraz ze wzrostem ceny od tego poziomu sprzeda czekolady
staje
si coraz bardziej opacalna i w konsekwencji ronie jej poda. Kolumny (1) i (3)
tablicy
3.1 cznie obrazuj poda czekolady jako funkcj jej ceny.
Zwrmy uwag na rnic midzy pojciami popyt i wielko zapotrzebowania.
Popyt okrela postpowanie nabywcw przy rnych poziomach ceny. Okrelonej
cenie odpowiada okrelona wielko zapotrzebowania. Pojcie wielko zapotrzebowania ma sens jedynie w odniesieniu do okrelonej ceny. Podobne rozrnienie naley
1
Jest to wane rozrnienie. W rzeczywistoci jednak pojcia popytu i poday s stosowane w ekonomii
rwnie w tym podrczniku w obydwu znaczeniach (przyp. tum.).
poczyni w przypadku poj poda i ilo oferowana1.
126
Wprowadzenie
Tablica 3.1. Popyt na czekolad

i jej poda
(1)
Cena ( za tabliczk)(2)
Popyt (liczba tabliczek)(3)
Poda (liczba
tabliczek)0,0020000,1016000,20120400,3080800,4040120
0,500160
W jzyku potocznym powiemy, e kiedy popyt na bilety wstpu na mecz piki
nonej przewysza ich poda, wtedy pewna liczba kibicw nie dostanie si na stadion.
nomici jednak powinni wyraa si precyzyjniej. Powinni mianowicie
stwierdzi,
ze przy ustalonych cenach biletw wielko zapotrzebowania przewyszaa ilo
oferowan (liczb biletw). Wyszy poziom ceny biletw zredukowaby wielko
zapotrzebowania, by moe nawet do takich, przy ktrych nie wszystkie miejsca na
trybur^ch byyby zajte. Zjawisko to wystpioby, mimo e nie zmieniby si popyt,
rozumiany jako zestawienie opisujce, ile osb chciaoby wej na mecz przy rnych
roziomach cen biletw. Wielko zapotrzebowania zmienia si wic w wyniku
zmiany
ceny.
Funkcja popytu i funkcja poday, przedstawiajce wielko zapotrzebowania
i ilo oferowan przy rnych cenach, powstay przy zaoeniu, e pozostae
czynniki okrelajce popyt i poda nie ulegaj zmianie. W przypadku popytu na bilety na
necz jednym z istotnych pozostaych czynnikw jest np. to, czy dany mecz jest
transmitowany przez telewizj. Jeeli mecz jest transmitowany, to zapotrzebowanie na
bilety przy kadym poziomie ceny bdzie nisze ni wwczas, gdy transmisji si nie
przewiduje.
Powrmy ponownie do rynku czekolady, przedstawionego w tablicy 3.1. Przy
pozostaych czynnikach niezmienionych, im nisza jest cena, tym wiksze zapotrzebowanie. Przy pozostaych czynnikach niezmienionych, im wysza jest cena, tym wiksza ilo oferowana. Przykadem zmian innych czynnikw ksztatujcych popyt na
czekolad (poza jej cen) moe by podjta przez dentystw kampania ostrzegajca
przed wpywem spoywania czekolady na rozwj prchnicy zbw lub nagy
spadek
dochodw gospodarstw domowych. Kada z powyszych zmian zmniejszyaby
wielko zapotrzebowania przy kadym poziomie ceny. Spadek cen ziarna kakaowego
lub
Popyt, poda i rynek
127
jsprawnienia techniczne w procesie pakowania czekolady oznaczaj z kolei zmiany

-pozostaych czynnikw" okrelajcych poda czekolady. Wpynyby one na
wzrost
poday czekolady, przejawiajcy si wzrostem iloci oferowanej (liczby tabliczek)
przy rnych moliwych cenach.
128
Wprowadzenie
Cena rwnowagi
Zamy na moment, e owe pozostae czynniki nie zmieniaj si. Pragniemy
zestawi
zachowania nabywcw i sprzedawcw, aby zademonstrowa, jak w rzeczywistoci
dziaa rynek czekolady. Przy niskiej cenie wielko zapotrzebowania przewysza
ilo
oferowan, natomiast odwrotna sytuacja wystpuje przy cenie wysokiej. Przy
pewnym
porednim poziomie ceny, ktry okrelamy mianem ceny rwnowagi, wielko zapotrzebowania zrwnuje si z iloci oferowan.
Cena rwnowagi jest to cena zrwnujca wielko zapotrzebowania z iloci
WB oferowan._______________________________________________________
Z tablicy 3.1 wynika, e dla czekolady cena rwnowagi wynosi 30 pensw.

Przy
tej cenie 80 tabliczek to liczba, ktr nabywcy chc kupi, a sprzedawcy sprzeda.
Te
80 tabliczek nazwiemy iloci rwnowac rynek. Przy cenach poniej 30 pensw
wielko zapotrzebowania przewysza ilo oferowan i pewna liczba nabywcw
bdzie niezadowolona. Wystpi brak towaru na rynku, czyli sytuacja, ktr okrelamy
terminem nadwyka popytu. Gdy ekonomici mwi o nadwyce popytu, posuguj
si
w istocie skrtem mylowym opisujcym sytuacj, kiedy przy danej cenie wielko
zapotrzebowania przewysza ilo oferowan.
Odwrotnie jest w przypadku jakiejkolwiek ceny wyszej od 30 pensw. Ilo
oferowana przewysza wwczas wielko zapotrzebowania. U sprzedawcw powstan
zapasy niesprzedanej czekolady. Na okrelenie takiej sytuacji ekonomici stosuj
skrtowy
termin nadwyka poday. Rozumie si przez to nadwyk iloci oferowanej przy
danej
cenie. Jedynie przy cenie 30 pensw, bdcej cen rwnowagi, wielko
zapotrzebowania rwna si iloci oferowanej. W stanie rwnowagi nie ma nadwyki popytu ani
nadwyki poday. Zarwno nabywcy, jak i sprzedawcy s zadowoleni.
Czy rynek automatycznie osiga stan rwnowagi? Jeeli tak, to jaki mechanizm
do
tego doprowadza? Zamy, e cena czekolady ksztatuje si pocztkowo na
poziomie
50 pensw, czyli wyszym ni cena rwnowagi. Producenci pragn przy tej cenie
sprzeda 160 tabliczek, ale nikt nie chce kupowa ich po tej cenie. Wytwrcy bd
zmuszeni obniy cen do poziomu, ktry umoliwi zlikwidowanie powstaych
Popyt, poda i rynek
129
zapasw. Obnienie ceny do 40 pensw daje dwojaki efekt: zapotrzebowanie na

czekolad
wzrasta do 40 tabliczek, a liczba, ktr producenci s skonni dostarczy, maleje do
120. Oba efekty dziaaj w kierunku ograniczenia nadwyki poday. Obnianie
ceny
bdzie trwao tak dugo, a zostanie osignita cena rwnowagi na poziomie 30
pensw, co umoliwi zlikwidowanie nadwyki poday. Przy tej cenie rynek osignie
stan
rwnowagi.
Kiedy za w punkcie wyjcia cena jest nisza od ceny rwnowagi, wtedy
wystpi
proces odwrotny do wyej opisanego. Przy cenie 20 pensw zapotrzebowanie
wynosi
120 tabliczek, a ilo oferowana tylko 40 tabliczek. Wytwrcy szybko pozbd
si
zapasw i podnios ceny. Bodziec do podnoszenia ceny bdzie wystpowa a do
osignicia ceny rwnowagi, przy ktrej zniknie nadwyka popytu.
130
Wprowadzenie
Cena na rynku moe w jakim momencie nie by cen rwnowagi. Jeeli ni nie
jest. to wystpi nadwyka poday albo popytu zalenie od tego, czy cena jest wysza,
czy nisza od ceny rwnowagi. Opisane wczeniej procesy dostarczaj jednak bodcw do zmian ceny w kierunku poziomu rwnowagi. W tym sensie rynek jest samoregulujcym si mechanizmem. Jednym z najistotniejszych zagadnie ekonomii jest
. jak szybko nastpuj dostosowania cen, pozwalajce przywrci rwnowag na
poszczeglnych rynkach.
JC
3, 3 .
Krzywe popytu i poday
tablicy 3.1 przedstawiono popyt i poda na rynku czekolady. Na tej podstawie moSi okreli cen oraz wolumen transakcji w stanie rwnowagi. To samo mona take
:edstawi graficznie, za pomoc krzywych popytu i poday2.
obrazuje zaleno midzy cen a wielkoci zapotrzebowania
(iloci) przy innych czynnikach niezmienionych.
Krzywa popytu
Na rysunku 3.1 na osi pionowej odkadamy ceny za tabliczk czekolady.

Odpowiadjce im wielkoci zapotrzebowania s odkadane na osi poziomej. Krzywa popytu,
DD. jest wyznaczona przez punkty o wsprzdnych odpowiadajcych liczbom
i pierwszych dwu kolumn tablicy 3.1. W tym przypadku jest ona lini prost, cho
nie
zawsze tak jest. Ma ona ujemne nachylenie, co oznacza, e wielko
zapotrzebowania
* zrasta przy niszych cenach.
ukazuje zaleno midzy cen a iloci oferowanego towaru
przy innych czynnikach niezmienionych.
Krzywa poday
Rysunek 3.1 ukazuje rwnie krzyw poday, SS, wykrelon na podstawie danych
i (3) kolumny tablicy 3.1. Podobnie jak krzywa popytu jest ona lini prost, chocia nie musi tak by. Krzywa poday ma nachylenie dodatnie, poniewa dostawcy
dietnie zwiksz iloci oferowane towaru przy wyszej cenie.
Moemy obecnie jeszcze raz przeanalizowa sytuacj, w ktrej wystpuje
nadwyti popytu lub nadwyka poday, a take sam stan rwnowagi. Cena jest odkadana na
xi pionowej, a ilo na osi poziomej. Stan rwnowagi rynku wskazuje punkt E. Zgodne z danymi wykazanymi w tablicy 3.1 rwnowaga wystpuje przy cenie 30 pensw
- Autorzy podrcznika czsto zakadaj, e analizowane zalenoci maj charakter liniowy. W zwizku z tym
xzcdstawiany na rysunkach obraz graficzny tych zalenoci przyjmuje posta linii prostych. W rzeczywistoci wiele analizowanych zwizkw ma, w wietle bada empirycznych, charakter nieliniowy. Dlatego ich ob[ ozem jest krzywa. Zdecydowalimy si poza uzasadnionymi wyjtkami konsekwentnie stosowa
Popyt, poda i rynek
131
polskim przekadzie termin: krzywa (zamiennie: wykres funkcji bd linia), nawet jeeli na rysunkach
iniej linie proste (przyp. red. nauk.).
132
Wprowadzenie
Rysunek 3.1. Rynek czekolady

Rwnowaga rynku wystpuje w punkcie E. Przy cenie poniej ceny rwnowagi ma miejsce nadwyka
popytu. Odcinek AB wskazuje wielko tej nadwyki przy cenie 20 pensw. Przy cenie powyej ceny
rwnowagi wystpi nadwyka poday. Przy cenie
40 pensw nadwyk t symbolizuje odcinek FG.
oraz iloci kupionej i sprzedanej czekolady, wynoszcej 80 tabliczek. Przy kadej

cenie niszej od ceny rwnowagi powstaje nadwyka popytu, rwna odlegoci
poziomej
midzy krzywymi poday i popytu. Na przykad przy cenie 20 pensw dostawcy
dostarcz 40 tabliczek czekolady, podczas gdy nabywcy chtnie kupiliby 120
tabliczek.
Odcinek AB ukazuje nadwyk popytu wynoszc 80 tabliczek czekolady. Na
odwrt,
przy cenie wyszej od ceny rwnowagi powstanie nadwyka poday. Na przykad,
przy cenie wynoszcej 40 pensw zapotrzebowanie wynosi tylko 40 tabliczek, podczas gdy dostawcy dostarczaj 120 tabliczek. Odcinek FG na rysunku 3.1 ukazuje
nadwyk poday, wynoszc 80 tabliczek czekolady.
Zamy, e cena wynosi 40 pensw. Sprzedanych zostaje tylko 40 tabliczek
czekolady, chocia sprzedawcy pragn sprzeda 120 tabliczek. Dlaczego sytuacja ta
jest
niekorzystna dla sprzedawcw, a nie dla nabywcw? Korzystanie z rynku jest
dobrowolne. Kupujcy nie musz kupowa, a sprzedawcy sprzedawa. Kiedy rynek
nie
znajduje si w stanie rwnowagi, wolumen sprzeday musi by mniejsz z dwch
wielkoci iloci zapotrzebowanej i iloci zaoferowanej. Przy cenie 40 pensw
nie
sposb sprzeda wicej czekolady ni 40 tabliczek, gdy nabywcy nie kupi dobrowolnie wicej. Podobnie przy cenie 20 pensw nie sposb naby wicej czekolady
ni 40 tabliczek, poniewa nie mona zmusi dostawcw do dostarczenia
wikszych
iloci.
Moemy obecnie raz jeszcze przeanalizowa proces ustalania si ceny na rynku
czekolady. Z rysunku 3.1 wynika, e przy kadej cenie powyej 30 pensw
wystpuje
nadwyka poday. Sprzedawcy reaguj wwczas obnik ceny, dc do likwidacji
powstajcych zapasw. Nadwyka poday zniknie dopiero wwczas, gdy cena
Popyt, poda i rynek
133
zostanie obniona do poziomu rwnowagi. Cen rwnowagi wyznacza punkt E. Z kolei

przy cenach poniej 30 pensw wystpuje nadwyka popytu, ktra winduje cen,
eliminujc stopniowo nadwyk popytu, a do osignicia punktu rwnowagi E.
W tym punkcie nabywcy i sprzedawcy kupuj i sprzedaj dokadnie tyle, ile przy
tej
cenie chc, i nie ma adnych bodcw do dalszych zmian ceny.
3.4. Co kryje si za krzyw popytu?

Krzywa popytu wyznacza zaleno midzy cen a wielkoci zapotrzebowania
przy
zaoeniu, e inne czynniki s stae. Te inne czynniki majce zwizek z krzyw popytu
nona uj w trzy grupy: ceny innych dbr powizanych z danym dobrem, dochody
konsumentw (nabywcw) oraz ich gusty i preferencje. Przeanalizujmy kolejno te
czynniki.
Ceny innych dbr
rozdziale 2 omawialimy popyt na przejazdy metrem. Stwierdzilimy, e wzrost
cen
biletw autobusowych oraz wzrost cen benzyny zwikszaj zapotrzebowanie na
przejazdy metrem bez wzgldu na to, jak ksztatuje si cena przejazdu metrem.
Autobusy
rraz samochody prywatne s substytutami metra. Jednoczenie benzyna i samochd
s
wzgldem siebie komplementarne, gdy korzystanie z samochodu wymaga uywania
benzyny Wzrost ceny benzyny wpywa na obnienie popytu na samochody.
W
Wzrost cen dbr substytucyjnych zwiksza popyt na dane dobro, a wzrost cen
dbr komplementarnych zmniejsza popyt na to dobro.
Czy zjawiska substytucyjnoci i komplementarnoci odnosz si rwnie do
popyi na czekolad? Oczywicie, inne rodzaje sodyczy (np. cukierki) s substytutami
::ekolady. Wzrost cen innych sodyczy wywoa wiksze zapotrzebowanie na
czekolaprzy kadej jej cenie, gdy ludzie bd rezygnowa z innych sodyczy na rzecz
czekolady. Jeeli ludzie kupuj czekolad, aby j je w czasie pobytu w kinie, to
seanse
:.owe mona uzna za komplementarne w stosunku do czekolady. Wwczas
wzrost
cen biletw do kina spowoduje zmniejszenie popytu na czekolad, gdy mniej osb
redzie chodzi do kina. Trudno jednak wskaza wiele dbr, ktre mog by
komplerrsentarne wzgldem czekolady. Istotnie, wikszo dbr ma wzgldem siebie
charakter substytucyjny. Komplementarno natomiast jest cech rzadsz (pyty
kompaktowe
I odtwarzacze, kawa i mleko, buty i sznurowada).
Dochody nabywcw
Drugim czynnikiem, ktry przyjmujemy jako stay przy wykrelaniu krzywej
popytu
- zgldem ceny, s dochody nabywcw. Wraz ze wzrostem dochodw popyt na
wikszo dbr wzrasta. Zwykle nabywcy kupuj wwczas wicej wszystkich towarw.
S
jednak pewne wyjtki.
Dobro normalne (zwyke) to takie dobro, na ktre popyt wzrasta wraz ze wzrostem dochodu. Dobro niszego rzdu to takie dobro, na ktre popyt maleje przy
wzrocie dochodu.
Ramka 3.1
Gdy winka wesza na rynek

Pojawienie si choroby wciekych krw (BSE) w 1996 r. spowodowao gwatowne
zaamanie si popytu na brytyjsk woowin. Przy obnionej krzywej popytu cena
woowiny spada. Konsumenci zaczli preferowa kurczaki i wieprzowin. W efekcie
cena wieprzowiny bardzo znacznie wzrosa. Wielu farmerw zrezygnowao z
hodowli
krw i przestawio si na hodowl wi. Jednak zanim dodatkowa poda
wieprzowiny
trafia na rynek, upyny prawie dwa lata. Niestety, po zwikszeniu poday ceny
tego
gatunku misa zaczy ponownie spada. Dostawy wieprzowiny rwnie zaczy
male (duy spadek w latach 1998-2001).
Jak sugeruje sama nazwa, wikszo dbr to dobra normalne. Dobra niszego
rzdu to zwykle tanie i niskogatunkowe towary, z ktrych nabywcy najchtniej
zrezygnowaliby, gdyby byo ich na to sta.
Gusty
Trzeci czynnik przyjmowany za stay przy rozpatrywaniu okrelonej krzywej
popytu
to gusty lub preferencje konsumentw. Gusty s czciowo ksztatowane przez
wygod, zwyczaje oraz spoecznie akceptowane wzorce zachowa. Moda mini wpyna
na
spadek popytu na tkaniny ubraniowe. Rosnca troska o zdrowie i kondycj fizyczn
spowodowaa wzrost popytu na sprzt, odzie i infrastruktur sportow oraz
zdrow
ywno przy rwnoczesnym spadku popytu na ciastka z kremem, maso i
papierosy.
3.5. Przesunicia krzywej popytu

Jestemy ju w stanie odrni ruch po danej krzywej popytu od przesunicia
samej
zywej. Na rysunku 3.1 wyznaczylimy krzyw popytu na czekolad wzgldem jej
ceny przy danym poziomie trzech pozostaych determinant: cen innych dbr
(substy-:w lub dbr komplementarnych), dochodw i gustw. Ruch po krzywej popytu
-Aidacznia wpyw cen czekolady na wielko zapotrzebowania przy innych czynnioch niezmienionych. Zmiany ktregokolwiek z tych czynnikw pocign za sob
mian popytu na czekolad3.
Rysunek 3.2. Wpyw wzrostu cen lodw
na popyt na czekolad
Przy niskich cenach lodw krzywa popytu na czekolad przebiega w pooeniu DD, a rwnowaga rynku
wystpuje w punkcie E. Wzrost cen lodw zwiksza
popyt na czekolad, przesuwajc krzyw popytu do
pooenia DD'. Przy poprzedniej cenie rwnowagi
obecnie wystpuje nadwyka popytu EH, ktra powoduje stopniowy wzrost ceny czekolady do nowego poziomu rwnowagi, tj. w punkcie E'.
Rysunek 3.2 ilustruje wpyw wzrostu cen substytutw czekolady (np. lodw).
Popyt na czekolad wzrasta, a na lody maleje. Wzrost cen lodw powoduje przesunicie
krzywej popytu na czekolad z pooenia DD do D'D'. Krzywa popytu
przemieszcza
>i w prawo, gdy przy kadej cenie zapotrzebowanie na czekolad jest wysze.
Zmiany cen lodw nie wpywaj jednak na bodce do wytwarzania czekolady.
Oznacza to, e przy kadej cenie producenci bd dostarcza tak sam ilo
czekolaIy jak poprzednio. Wzrost popytu (przesunicie krzywej popytu w prawo) prowadzi
io zmiany ceny rwnowagi i odpowiadajcej jej wielkoci sprzeday. Punkt
rwnowagi przesuwa si z E do E'. Nowa cena rwnowagi wynosi 40 pensw i obecnie
odpowiada jej nowy wolumen sprzeday 120 tabliczek.
Moemy naszkicowa, w jaki sposb rynek przechodzi z poprzedniego stanu
rwnowagi w punkcie E do nowej rwnowagi w punkcie E'. Pod wpywem wzrostu cen
lodw krzywa popytu na czekolad przesuwa si z pooenia DD do D1D'. Dopki
cena pozostaje na poziomie 30 pensw, dopty wystpuje nadwyka popytu o

wielkoci EH. Zapotrzebowanie wynosi wwczas 160 tabliczek, natomiast poda tylko 80.
To znaczy przesunicie krzywej popytu (przyp. tum.).
Ramka 3.2
Wane rozrnienie: ruch wzdu krzywej

a przesunicie samej krzywej
W jzyku potocznym mwimy o wzrocie popytu bez rozrnienia przesunicia
krzywej popytu i ruchu po krzywej. Na wykresie pokazano, e od punktu A na krzywej
popytu DD jest moliwy dwojakiego rodzaju wzrost popytu. Jeden z nich oznacza
wzrost
wielkoci zapotrzebowania na dane dobro z Q0 do Q1 i jest ilustrowany ruchem
wzdu
krzywej od punktu A do punktu B. Wzrost ten wynika z dostosowania si
konsumentw do niszej ceny danego dobra.
Drugi rodzaj wzrostu popytu odzwierciedla przesunicie (zmian pooenia)
caej
krzywej popytu, czyli przejcie od krzywej DD do krzywej D'D'. Przy danej cenie P0
konsument nabywa Q0 danego dobra, a obecnie nabywa Q1. Ta zmiana popytu jest
odpowiedzi na wzrost ceny dobra substytucyjnego (spadek ceny dobra
komplementarnego), wzrost dochodu lub zmian gustw.
Rozrnienie ruchu wzdu krzywej i przesunicia samej krzywej wystpuje

rwnie w analizie poday. Sprzedawcy dostosowuj si do wyszych cen, posuwajc
si
wzdu danej krzywej poday. Natomiast zmiany cen surowcw, technologii lub
regulacji prawnych znajduj odbicie w zmianie pooenia krzywej poday.
Przy pozostaych czynnikach niezmienionych zmiana ceny zawsze wywouje
ruch
po krzywej popytu i krzywej poday. Gdy zmieniaj si pozostae determinanty,

przesuwa si caa krzywa.
Nadwyka popytu wywiera nacisk na wzrost ceny, ktra stopniowo ronie a do

-.' pensw, tj. do nowego poziomu rwnowagi. To z kolei ogranicza zapotrzebowanie
te 160 do 120 tabliczek, a rwnoczenie zachca dostawcw do zwikszenia poday
\ *80do 120 tabliczek.
Z tego przykadu moemy wyprowadzi dwa oglne wnioski. Po pierwsze, popyt
zi czekolad zaley od czterech czynnikw: ceny czekolady, cen innych dbr, dochoiw oraz gustw. Na dwuwymiarowym wykresie moemy wic przedstawi
zaleno
pBidzy wielkoci zapotrzebowania na czekolad i ktrymkolwiek z czterech powyszych czynnikw. Na naszych wykresach przedstawiamy krzyw popytu na
czekolad
relacji do jej ceny. Trzy pozostae czynniki traktujemy wwczas jako stae. Zmiany
cazdego z nich spowodowayby przesunicie krzywej popytu.
Dlaczego wielko zapotrzebowania odnosimy przede wszystkim do ceny danego
robra? Gwnie dlatego, aby wyjani funkcjonowanie danego rynku. Ceny innych
rrxluktow, dochody i gusty to zmienne, ktre ksztatuj si poza tym rynkiem. Koncentrujc uwag na zalenoci popytu od ceny czekolady, moglimy przedstawi samoregulujcy mechanizm, ktry reaguje na nadwyki popytu lub poday, uruchamia: zmiany cen prowadzce do przywrcenia stanu rwnowagi.
Po drugie, nasz przykad ilustruje metod analizy okrelan mianem statyki porwmawczej. Porwnawczy charakter analizy polega na tym, e dokonujemy porwnania
: przedniego i nowego stanu rwnowagi. Statyka tej metody przejawia si natomiast
tym, e porwnanie dotyczy tylko dwu stanw rwnowagi. W kadym z nich ceny
oci (poda i popyt) nie ulegaj zmianie. Porwnawcza analiza statyczna nie zajmuje si badaniem cieki, ktr gospodarka przechodzi z jednego stanu rwnowagi do
rrugiego, a ogranicza si do punktu wyjcia i punktu docelowego.
Metoda statyki porwnawczej polega na tym, e zmieniamy jedn z wielkoci
przyjmowanych dotd za stae i badamy wpyw tej zmiany na cen

rwnowagi
oraz odpowiadajc jej wielko sprzeday.
Rysunek 3.2 moe wyjani take wpyw zmiany jednego z czynnikw przyjmowanych za stae na zmniejszenie popytu na czekolad. Wyobramy sobie, e krzywa
DD' jest krzyw popytu w punkcie wyjcia naszej analizy, a punkt E' wyznacza pocztkowy stan rwnowagi. Przyjmijmy nastpnie, e zachodzi jaka zmiana powodujca spadek popytu na czekolad do pooenia DD. Zmian tak moe by obnika
cen
substytutw czekolady (np. lodw), spadek dochodw konsumentw lub zmiana gur.w na niekorzy czekolady. Kiedy krzywa popytu przemieci si w lewo do
pooenia DD, co oznacza mniejsze zapotrzebowanie przy kadej cenie, wtedy nowy stan
rwnowagi zostanie osignity w punkcie E. Przy pocztkowej cenie 40 pensw wystpiaby nadwyka poday, ktra spowodowaaby stopniowy spadek ceny do
nowego
poziomu rwnowagi wynoszcego 30 pensw. W rezultacie przesunicia krzywej popytu w lewo nastpuje spadek zarwno ceny rwnowagi, jak i wielkoci sprzeday.
Ramka 3.3
Papie a cena ryb

Hipotetyczne przykady s bardzo pouczajce, ale warto si upewni, e
mechanizmy
popytu i poday dziaaj w rzeczywistoci. Przedstawiamy interesujcy przykad
oparty na badaniach przeprowadzonych przez Fredericka Bella. Wyznawcw religii
rzymskokatolickiej do 1966 r. obowizywa zakaz spoywania misa w pitek i w tym
dniu
tradycyjnie jadano ryby. Papie uchyli ten zakaz w 1966 r. i dopuszczono wtedy
moliwo jedzenia w pitek misa. Co twoim zdaniem stao si z cen ryb i
iloci spoywanych ryb?
Zmiana ta dotyczya popytu, a nie poday. Niektrzy katolicy, ktrzy wczeniej
z obowizku jedli ryb, w nowych warunkach chtnie zastpili pitkowe dania z
ryb
daniami misnymi. Jest to prosty przykad wpywu zmian gustw na krzyw
popytu.
Krzywa popytu na ryby przesuna si w lewo, powodujc spadek ceny rwnowagi
i zmniejszenie konsumpcji ryb.
Na podstawie danych empirycznych, dotyczcych cen i sprzeday ryb w
Stanach
Zjednoczonych przed 1966 r. i po tym roku, Bell udowodni, e wanie taki efekt,
jak
opisany, wystpi w rzeczywistoci.
r d o : F.W. Bell, The Pope and the Price of Fish, American Economic Review" 1968, December.
3.6. Co kryje si za krzyw poday?

Przy niskiej cenie czekolady moliwoci osigania zyskw z jej produkcji maj
jedynie najbardziej efektywni wytwrcy. Wraz ze wzrostem cen rwnie ci wytwrcy,
ktrych wyroby z racji wysokich kosztw byy wczeniej niekonkurencyjne, maj
moliwo osigania zysku i podejmuj produkcj, zwikszajc czn poda.
Przedsibiorstwa, ktre ju wczeniej produkoway czekolad, mog przy korzystniejszych
cenach
zwikszy produkcj przez prac w godzinach nadliczbowych bd przez
wprowadzenie wydajniejszych urzdze, ktrych stosowanie przy niszych cenach czekolady

byo nieuzasadnione. Oglnie biorc, wysze ceny s dla wytwrcw zacht do
zwikszania produkcji. Przy zaoeniu ceteris paribus krzywa poday ma nachylenie
dodatnie, tzn. w miar wzrostu ceny wielko poday ronie.
Jak w przypadku krzywej popytu, zbadamy teraz inne czynniki okrelajce
krzyw
poday. Te inne czynniki to dostpna dla wytwrcw technika, koszty czynnikw
produkcji (praca, maszyny i urzdzenia, energia, surowce) oraz interwencja pastwa.
Poruszajc si po danej krzywej poday, przyjmujemy stao powyszych
czynnikw.
Natomiast ich zmiana wywoa przesunicie krzywej poday, oznaczajce zmian
iloci
dobra, jak producenci s skonni dostarczy przy kadym poziomie ceny.
Technika
Okrelona krzywa poday jest wyznaczana dla danego poziomu techniki. Postp
:hniczny spowoduje przesunicie krzywej poday w prawo, gdy producenci bd
w tych warunkach gotowi wytwarza wicej ni przedtem, przy kadym poziomie
ny rynkowej. Usprawnienia w przetwrstwie kakao umoliwiaj np. obnienie kosztw produkcji czekolady. Szybszy transport i lepsze chodzenie wpyn na
zmniejszeI ie strat w transporcie ziarna kakaowego. Kade z powyszych usprawnie
pozwoli
twrcom zwikszy produkcj przy dowolnej cenie.
Technika jako jedna z determinant poday powinna by szeroko rozumiana. Przy
Takim rozumieniu obejmuje ona wszelk wiedz i umiejtnoci dotyczce metod produkcji, a nie jedynie stan dostpnych maszyn i urzdze. W rolnictwie postpem
tech: znym bdzie np. wdraanie odpornych na choroby nasion albo lepsze wykorzysta" e czasu sieww i zbiorw, moliwe dziki zastosowaniu doskonalszych metod prognozowania pogody. Przez pojcie postpu technicznego rozumiemy wszelkie
rrawnienia, umoliwiajce zwikszenie produkcji przy tych samych nakadach.
ywajc terminologii przyjtej w rozdziale 1, powiemy, e postp techniczny powouje przesunicie krzywej moliwoci produkcyjnych w prawo i w gr wzgldem
poku ukadu wsprzdnych.
Koszty produkcji
Okrelona krzywa poday jest wykrelana dla danego poziomu cen czynnikw prolkcji. Spadek cen poszczeglnych czynnikw (np. pac, kosztw energii) pobudza
producentw do zwikszania produkcji przy kadej cenie produktu, co znajduje
wyraz
w przesuniciu krzywej poday w prawo. Z kolei wzrost cen czynnikw produkcji
zyni produkcj mniej opacaln i powoduje przesunicie krzywej poday w lewo. Jeeli np. wiosenne przymrozki zniszcz znaczn cz upraw kakao, to wzrosn ceny
ziarna kakaowego. W tych warunkach przy dowolnej cenie zbytu producenci
czekolai> bd dostarcza jej mniej ni poprzednio.
Dziaalno regulacyjna pastwa
Mwic o technice, mielimy na myli jedynie usprawnienia techniczne. Odkrycia
doskonalszych metod produkcji zwykle nie id w zapomnienie. Dziaalno regulacyjn
pastwa mona niekiedy potraktowa jako prb narzucenia niekorzystnej dla producentw techniki wytwarzania. W takim przypadku krzywa poday przesunie si w Ie'* o. co bdzie oznacza mniejsz ilo oferowan towaru przy kadej cenie.
Zaostrzone przepisy bezpieczestwa pracy mog zniechca producentw do stosowania najwydajniejszych metod produkcji, jeeli okazuj si one mniej bezpieczne
dla pracownikw. Instalowanie katalizatorw i innych urzdze sucych do
ochrony
rodowiska wpywa na wzrost kosztw wytwarzania samochodw. Przepisy ochrony
rodowiska mog uczyni tani wczeniej eksploatacj kopalin metod

odkrywkow
nieopacaln z uwagi na kosztowne prace rekultywacyjne. Ilekro regulacja
stosowana
przez pastwo uniemoliwia producentom wybr metody produkcji, na jak
zdecydowaliby si bez takiej regulacji, w jej rezultacie nastpi przesunicie krzywej poday
w lewo.
3.7. Przesunicia krzywej poday

Poruszajc si po danej krzywej poday, za niezmienne przyjmujemy: poziom
techniki, ceny czynnikw produkcji oraz zakres interwencji pastwa. Przejdmy teraz do
statycznej analizy porwnawczej, aby zobaczy, co si stanie, gdy zmiana ktrego
z tych staych" czynnikw wywoa ograniczenie poday. Zamy np., e
zaostrzenie
przepisw bezpieczestwa pracy czyni drosz produkcj czekolady w bardziej
zmechanizowanych zakadach. Na rysunku 3.3 znajdzie to odzwierciedlenie w
przesuniciu krzywej poday z pooenia SS do S'S'. Punkt rwnowagi przesuwa si z E do E'.
Nastpuj wzrost ceny rwnowagi i spadek wielkoci sprzeday.
Rysunek 3.3. Efekt spadku poday
czekolady
Przy pocztkowej krzywej poday SS rwnowaga
rynkowa ustali si w punkcie E. Zmniejszenie poday czekolady powoduje przesunicie krzywej poday w lewo do pooenia S'S'. Nowej rwnowadze
w punkcie E' odpowiadaj wysza cena rwnowagi
oraz mniejszy wolumen sprzeday.
Odwrotnie jest w przypadku przemieszczenia si krzywej

poday
w
prawo.
Przyjmijmy, i wyjciow krzyw poday jest S'S', a rwnowaga ustala
si
w
punkcie
E'.
Zmiana powodujca wzrost poday wywoa przesunicie krzywej
do
pooenia
SS
i odpowiednio punktu rwnowagi do E. Wzrost poday prowadzi
do
ustalenia
si
rwnowagi przy wikszej iloci nabywanej i oferowanej oraz przy niszej cenie.
Popyt, poda i rynek
3.8.
149
Wolny rynek i kontrola cen

Wolny rynek umoliwia ustalanie si cen wycznie w wyniku gry poday i po-
Interwencja pastwa moe powodowa zmiany pooenia krzywych poday i

porytu. Mog to by np. zmiany przepisw bezpieczestwa pracy, ktre wywoay
przesunicie krzywej poday. Tego rodzaju zmiany nie oznaczaj jednak bezporedniej
ingerencji pastwa w ustalanie (regulowanie) cen. Przy dostatecznie gitkich cenach
wyapujce nadwyki poday lub popytu w warunkach wolnego rynku szybko
doprowadzaj cen do poziomu rwnowagi. Rynek, na ktrym wystpuje kontrola
cen
rrzez pastwo, nie jest jednak rynkiem wolnym.
Na pastwow kontrol cen skadaj si reguy i przepisy uniemoliwiajce dostosowanie si cen do poziomu rwnowagi rynkowej.
Kontrola cen moe polega na ustanowieniu progw lub puapw cen (tzn. cen
minmalnych bd cen maksymalnych)4.
Wyznaczenie puapu cen sprawia, e jego przekroczenie przez sprzedawc jest
nielegalne. Takie ograniczenie wprowadza si na og w przypadku niedoboru
pewnego
towaru na rynku, w celu niedopuszczenia do nadmiernego wzrostu cen. Mechanizm
i olnorynkowy rozwizuje problem niedoborw poprzez wzrost cen. Jednak
rozwizane to moe by uznane za niesprawiedliwe. Na przykad, zbyt wysokie ceny
ywnoci
mog prowadzi do pogorszenia sytuacji ludzi o niskich dochodach. Z tego
powodu,
~rzy niedoborze ywnoci w kraju, pastwo moe ustali limity cen na podstawowe
produkty ywnociowe, aby umoliwi ich zakup ludziom uboszym.
Rysunek 3.4. Skutki ustalenia ceny
maksymalnej
Punkt E odpowiada sytuacji rwnowagi w warunkach wolnego rynku. Wysoka cena P0 dawi popyt
i dostosowuje go do ograniczonej poday. Wyznaczenie ceny maksymalnej P1 powoduje spadek ceny,
ale prowadzi do powstania nadwyki popytu AB.
Wywouje rwnie zmniejszenie iloci oferowanej
z
Qo do Q1. Ustalenie ceny maksymalnej na pozio-
Popyt, poda i rynek
150
mie P2 nie przyniesie zamierzonych skutkw, poniewa rwnowaga rynkowa nadal bdzie osigana
w punkcie E.
" Inn form kontroli cen s ceny urzdowe. W tym przypadku pastwo ustala konkretn wysoko ceny,
i nie tylko jej puap iprzyp. tum.).
Popyt, poda i rynek
151
Ramka 3.4
Ola czapka
Kalifornia, ze synn Dolin Krzemow i z Hollywood, jest jednym z
najbogatszych
miejsc na wiecie. Mimo to w 2001 r. stan ten ucierpia z powodu wycze prdu,
zwizanych z ograniczeniem dostaw energii elektrycznej. Poniewa nie ma tam
niedostatku, ta sytuacja musiaa wynika z niewaciwej polityki. I rzeczywicie,
w Kalifornii sprywatyzowano pastwowe elektrownie, ale ustanowiono puapy
cenowe na dostawy energii elektrycznej. Poziom ceny maksymalnej okaza si o wiele
za
niski. Lokalni dostawcy energii ponosili straty. Sztucznie niska cena musiaa
doprowadzi prdzej czy pniej nie tylko do ograniczenia poday, lecz take do
zwikszenia
popytu. Rezultatem bya katastrofa energetyczna.
Na rysunku 3.4 przedstawiono rynek artykuw spoywczych. Zamy, e w
wyniku wojny usta wszelki import ywnoci. W zwizku z tym krzywa poday znajduje
si
blisko osi rzdnych, a cena rwnowagi rynkowej P0 jest bardzo wysoka. Pastwo
nie
pozwala na ustalenie si rwnowagi rynkowej w punkcie E, wyznaczajc cen
maksymaln w wysokoci P x . Wielko sprzeday rwna si wtedy Q x , a. nadwyka
popytu
nad poda wynosi AB. Ustalenie puapu cen wywouje niedobr poday w
stosunku
do
popytu w wyniku utrzymywania cen ywnoci poniej poziomu rwnowagi5.
Wprowadzenie ceny maksymalnej P x daje uboszym grupom ludnoci
moliwo
zakupu ywnoci. Jednak rwnoczenie wielko poday zmniejsza si z Q0 do Q x .
W wyniku utrzymywania si nadwyki popytu AB, spowodowanej istnieniem ceny
maksymalnej, pojawia si konieczno wprowadzenia jakiej formy racjonowania
towarw. Racjonowanie okrela, ktre grupy potencjalnych nabywcw mog naby
poszukiwane produkty. Tego rodzaju system racjonowania moe by niesprawiedliwy
i wysoce arbitralny. Sprzedawcy ywnoci mog odkada cz towarw dla
swoich
znajomych, niekoniecznie pochodzcych z grup ubogich. Mog rwnie
otrzymywa
152
Wprowadzenie
apwki od ludzi zamoniejszych, chccych unikn stania w kolejkach.

Utrzymywanie wic cen ywnoci na niskim poziomie wcale nie poprawia sytuacji grup
najuboszych. Z tego powodu wprowadzeniu cen maksymalnych czsto towarzyszy system
ogranicze ilociowych (reglamentacja) organizowany przez pastwo, ktrego
zadaniem jest sprawiedliwe rozdzielenie ograniczonej iloci towarw, niezalenie od
wysokoci dochodw.
Podczas gdy wprowadzenie cen maksymalnych ma na celu obnienie cen paconych przez konsumentw, sens wyznaczenia cen minimalnych sprowadza si do
podwyszenia cen uzyskiwanych przez dostawcw. Jednym z przykadw jest paca
5
Zauwamy, e ustanowienie ceny maksymalnej na poziomie P1, powyej ceny rwnowagi, nie miaoby
adnych konsekwencji ekonomicznych. Rwnowaga rynku wystpowaaby nadal w punkcie E i kontrola cen
przez pastwo nie miaaby na ni wpywu.
minimalna obowizujca w danym kraju.
Popyt, poda i rynek
153
Rysunek 3.5. Skutki wprowadzenia pacy

minimalnej
Krzywa popytu na prac DD i krzywa poday pracy SS przecinaj si w punkcie rwnowagi E.
Wprowadzenie ustawowej pacy minimalnej na poziomie W1 podnosi stawk pacy dla tych, ktrzy s
zatrudnieni, ale jednoczenie zmniejsza popyt na
prac i wielko zatrudnienia (z Q0 do Q1).
Rysunek 3.5 obrazuje krzyw popytu i krzyw poday pracy. Rwnowaga

wolnorynkowa ustala si w punkcie E, w ktrym paca wynosi W0. Paca minimalna
ustalona
roniej W0 nie wpynie na faktyczn wysoko pacy, ktra ustali si na poziomie
odrowiadajcym rwnowadze rynkowej. Zamy, e w celu poprawy sytuacji
pracownkw pastwo ustala pac minimaln na poziomie W1. W nastpstwie tego
przedsibiorstwa zgaszaj zapotrzebowanie na prac w iloci Q1, co oznacza, i pojawia si
radwyzka poday AB. Ci pracownicy, ktrym udao si uzyska zatrudnienie,
znajd
w lepszej sytuacji ni poprzednio, ale inni na tym ucierpi, gdy oglna
wielko
zatrudnienia (mierzona liczb przepracowanych godzin) zmniejszya si z Q0 do Q1.
Wiele krajw ustanawia ceny minimalne take na produkty rolne. Na rysunku
3.6
pokazano cen minimaln P1 masa. W poprzednich przykadach przyjmowalimy,
154
Wprowadzenie
e
w warunkach kontroli cen ilo towaru sprzedawana na rynku bdzie mniejsz
Rysunek 3.6. Cena minimalna masa
Przy cenie minimalnej P1 poda wynosi Q2, a popyt
tylko Q1. Dlatego te zostanie sprzedane tylko
Qx masa. Wykupujc nadwyk poday AB przy
cenie P1, pastwo zadowala dostawcw masa, nie
szkodzc przy tym konsumentom.
Popyt, poda i rynek
155
z dwch wielkoci: iloci oferowanej i iloci zapotrzebowanej, poniewa nikogo

nie
mona zmusi do uczestniczenia w wymianie. Istnieje jednak moliwo innej
interwencji pastwa: polega ona na tym, e pastwo nie tylko ustala i kontroluje ceny,
lecz
take kupuje lub sprzedaje pewne iloci dbr, uzupeniajc w ten sposb prywatny
popyt lub prywatn poda.
Przy cenie minimalnej P1 prywatny popyt wynosi Q x , a poda Q2. Przy braku
zakupw pastwowych ilo masa sprzedana na rynku wyniesie Q x , a wic bdzie
rwna mniejszej z dwch wielkoci: Q x i Q2. Jeli jednak rzd wyrazi zgod na zakup
nadwyki poday AB, to ani dostawcy, ani nabywcy nie bd mieli powodw do
narzekania6. Ceny masa w Unii Europejskiej s ustalone na poziomie wyszym od ceny
rwnowagi wolnorynkowej w nastpstwie stosowania wsplnej polityki rolnej.
W zwizku z tym rzdy krajw czonkowskich musz nabywa olbrzymie iloci
masa, ktre nie zostayby sprzedane przy obowizujcej cenie minimalnej, std bierze
si
problem synnej gry masa".
3.9. Co, jak i dla kogo

Wolny rynek jest jednym ze sposobw umoliwiajcych spoeczestwom
rozwizywanie podstawowych dylematw ekonomicznych: co, jak i dla kogo produkowa. W
rozdziale tym zaczlimy rozumie, w jaki sposb rynek dokonuje alokacji rzadkich
zasobw midzy rne, konkurujce midzy sob zastosowania.
Rynek decyduje, ile powinna wynosi produkcja kadego dobra przez ustalenie
ceny, przy ktrej wielko zapotrzebowania jest rwna iloci oferowanej. Przy innych
czynnikach niezmienionych, w stanie rwnowagi produkuje si tym wicej danego
do-
156
Wprowadzenie
Rysunek 3.7. Przykad dobra, ktrego

produkcja nie zostanie podjta
Nawet przy cenie P1, najwyszej, jak konsumenci
s skonni zapaci za dane dobro, producenci nie
rozpoczn produkcji tego dobra. Cena P1 jest bowiem nisza od ceny P-,, przy ktrej produkcja staje
si opacalna.
Stwierdzenie to nie jest cakiem cise. Nabywcy maj powody do narzekania, gdy interwencja pastwa
sprawia, i pac teraz droej za nabywane towary (przyp. red. nauk.).
Ramka 3.5
Anatomia zmian cen i iloci

L-~:eszczony poniej wykres ilustruje dynamik realnych cen usug budowlanych
' lelkiej Brytanii oraz produkcji w tym sektorze w latach 1985-2002. Jakie
wnioski
:wa analiza wykresu? Czy obserwowane zmiany zalenoci byy wywoane prze- aniem si krzywej popytu, czy krzywej poday? A moe zmianie ulegy obie te
keje?
Zamy, e obserwowane ceny i wielkoci produkcji odpowiaday stanowi

rwnoigi rynkowej. Wtedy kada obserwacja moe by utosamiana z punktem, w
ktrym
iai:epuje przecicie krzywej popyta i krzywej poday. Powstaje pytanie, ktre
wielkoz grupy pozostaych czynnikw (przyjmowanych za niezmienione) miay
wpyw
s przesunicia krzywej popytu i poday, a wic i na zmiany poziomu cen i wielkoci
iukcji w stanie rwnowagi. Czy jest moliwe, aby przyczyn wszystkich obserwotnych zmian byy przesunicia krzywej poday? Sprbuj narysowa dan krzyw
rytu i przesuwajc si krzyw poday. Wszystkie punkty rwnowagi na tym rysuni - red si znajdoway na krzywej popytu. Jeeli zmianie ulega tylko krzywa
poday,
aleaoby oczekiwa ujemnej zalenoci midzy cen a iloci danego dobra. Ponie przedstawione przez nas dane wykazuj, i niskim cenom towarzyszy niski ponom produkcji, musimy wykluczy tak ewentualno.
Zamy obecnie, e krzywa poday jest dana, a zmienia si krzywa popytu.
Teraz
zystkie punkty rwnowagi znajduj si na krzywej poday i ujawniaj dodatni
zano midzy cenami i wolumenem produkcji. W naszym przykadzie dane
ujawnianajpierw dodatni, potem ujemn i w kocu znowu dodatni zaleno. Popyt
bu lany wzrasta w latach 1985-1989, zmniejsza si w latach 1990-1993, a
nastpnie
anowu zacz rosn.
Po postawieniu takiej diagnozy moemy przystpi do zebrania dowodw

potwierdzajcych jej suszno. Wanym czynnikiem okrelajcym popyt na usugi
budowlane
jest oglny poziom aktywnoci w gospodarce. Realny produkt krajowy brutto w
Wielkiej Brytanii w latach 1985-1989 dynamicznie wzrasta, nastpnie spada w latach
1990-1993 i ponownie wzrasta w latach 1993-2002.
Te zmiany dochodu narodowego potwierdzaj nasz tez, e zaobserwowane
zmiany w zalenoci midzy poziomem cen realnych i wskanikiem produkcji
budw
lanej byy spowodowane przesuniciami krzywej popytu.
bra, im wiksza jest ilo zapotrzebowania przy kadej cenie (im bardziej w prawo
jest
przesunita krzywa popytu) i im wiksz ilo s skonni dostarczy dostawcy przy
kadej cenie (im dalej na prawo jest pooona krzywa poday).
Rynek informuje nas rwnie, dla kogo s produkowane poszczeglne dobra.
Ka
de dobro nabywaj ci konsumenci, ktrzy s skonni zapaci za nie co najmniej
cen
rwnowagi. Rynek okrela te, ktrzy producenci zajm si wytwarzaniem danego
dobra ci mianowicie, ktrych zadowala cena rwnowagi. W dalszych rozdziaach
podrcznika zobaczymy, e rynek decyduje rwnie o tym, w jaki sposb s
produkowane poszczeglne dobra.
Rynek przesdza take o tym, jakie dobra s produkowane. Przyroda dostarcza
dbr nieodpatnie. Ludzie natomiast angauj si w kosztowne procesy produkcji
jedynie wtedy, kiedy otrzymaj w zamian odpowiedni zapat. Krzywa poday
informuje,
ile trzeba zapaci, aby uzyska okrelon ilo danego dobra. Na rysunku 3.7
podano
przykad dobra, ktrego produkcja nie zostanie podjta. Najwysza cena, rwna P1,
jak s skonni zapaci konsumenci, nie wystarcza, aby skoni wytwrcw do
produkcji.
Spoeczestwo nie zawsze zgadza si z decyzjami rynku. Wolny rynek nie
dostarczy odpowiedniej iloci ywnoci dla kadego godnego ani wystarczajcej opieki
medycznej dla kadego chorego. Zapewni ywno i opiek medyczn tylko tym,
ktrzy
chc i mog zapaci za nie cen rwnowagi. Spoeczestwo moe zastosowa w
praktyce oceny normatywne, dziki czemu ludzie biedni otrzymaj wicej ywnoci i
lepsz opiek lekarsk, ni wynika to z mechanizmu wolnego rynku. Innym

przykadem
normatywnych rozwiza jest zakaz upowszechniania pornografii: nawet jeli
niektrzy ludzie s skonni paci za pornografi, to ze spoecznego punktu widzenia taka
dziaalno powinna by zakazana. W niewielu krajach istnieje wolny rynek na
wszystkie towary. Pastwo czsto ingeruje w funkcjonowanie rynku przez
bezporedni regulacj, podatki oraz patnoci transferowe w postaci np. zasikw dla
bezrobotnych.
Popyt, poda i rynek
161
Podsumowanie
Popyt to ilo dobra, ktr nabywcy chc kupi przy rnych poziomach ceny.
Przy pozostaych czynnikach niezmienionych, im nisza jest cena, tym wiksze

zapotrzebowanie. Krzywa popytu ma nachylenie ujemne (jest malejca).
Poda to ilo dobra, ktr sprzedawcy chc dostarczy przy rnych cenach.
Przy
pozostaych czynnikach niezmienionych, im wysza jest cena, tym wiksza
oferowana ilo. Krzywa poday ma nachylenie dodatnie (jest rosnca).
Rynek jest w stanie rwnowagi, gdy cena zrwnuje popyt z poda. W tym
punkcie krzywe popytu i poday si przecinaj. Przy cenie niszej od ceny
rwnowagi pojawia si nadwyka popytu (niedobr towaru), ktra prowadzi do
wzrostu
ceny. Przy cenie wyszej od ceny rwnowagi pojawia si nadwyka poday,
ktra
prowadzi do spadku ceny. Na wolnym rynku istnieje samoczynny mechanizm
korygujcy odchylenia od ceny rwnowagi.
Dla danej krzywej popytu przyjmujemy za stae nastpujce czynniki: ceny dbr
pokrewnych, dochody konsumentw oraz ich gusty i przyzwyczajenia.
Wzrost ceny dobra substytucyjnego (lub spadek ceny dobra
komplementarnego) zwiksza wielko zapotrzebowania na dane dobro przy kadej cenie.
Wzrost
dochodw konsumentw zwiksza popyt na dobra normalne, ale zmniejsza
popyt
na dobra niszego rzdu.
Dla danej krzywej poday przyjmujemy za stae nastpujce czynniki: technik,
ceny czynnikw produkcji oraz zakres regulacji rynku przez pastwo. Postp
techniczny lub obnienie cen czynnikw produkcji zwiksza ilo oferowan przy
danej cenie.
Kady czynnik powodujcy wzrost popytu przesuwa krzyw popytu w prawo,
zwikszajc cen rwnowagi oraz ilo dobra w punkcie rwnowagi. Spadek
popytu (przesunicie krzywej popytu w lewo) zmniejsza zarwno cen
rwnowagi,
jak i ilo dobra. Kady czynnik powodujcy wzrost poday przesuwa krzyw
poday w prawo, zwikszajc ilo dobra w punkcie rwnowagi i obniajc jego
cen. Spadek poday (przesunicie krzywej poday w lewo) zmniejsza ilo dobra
w punkcie rwnowagi, wpywajc jednoczenie na wzrost jego ceny.
Ustanowienie ceny maksymalnej jest skuteczne, gdy jest ona nisza od ceny
rw-
Popyt, poda i rynek
162
nowagi rynkowej. Tak ustalona cena zmniejsza wielko poday i prowadzi do

wystpienia nadwyki popytu, chyba e pastwo dostarczy brakujc ilo
danego
dobra. Cena minimalna natomiast musi by ustalona powyej ceny rwnowagi
rynkowej. Cena ta ogranicza wielko zapotrzebowania, chyba e pastwo
uzupeni swoimi zakupami popyt sektora prywatnego.
163
Wprowadzenie
Zadania sprawdzajce
1. Tablica na stronie nastpnej zawiera dane dotyczce popytu na tostery oraz ich
poday. Wykrel krzyw poday i krzyw popytu. Wska cen rwnowagi i
odpowiadajc jej ilo.
2. Na podstawie tych samych danych okrel wielko nadwyki poday lub popytu
dla: a) ceny rwnej 12 ; b) ceny rwnej 20 . Omw zmiany cen, ktre nastpi
w przypadkach a) i b).
Tablica. Poda i popyt na tostery
Cena ()
10
12
14
16
18
20
Popyt (min sztuk)

10
9
8
7
6
5
Poda (min sztuk)

3
4
5
6
7
8
3. Co si stanie z krzyw popytu na tostery, gdy cena chleba wzronie? Poka na

4.
5.
6.
7.
wykresie, jak zmieni si cena i liczba tosterw w punkcie nowej rwnowagi.

W jaki sposb na krzyw popytu na tostery wpynie wynalezienie piecyka
elektrycznego, preferowanego przez wielu uytkownikw jako nowa i lepsza metoda robienia grzanek? Jak fakt ten wpynie na wielko sprzeday tosterw oraz na ich
cen? Odpowied uzasadnij.
Wyobra sobie, e jeste hodowc owiec. Podaj trzy przykady zmian, ktre
mog
spowodowa zmniejszenie produkcji weny w twoim gospodarstwie. Czy wrd
tych moliwych czynnikw wymienie ewentualny spadek cen weny? Czy byo
to
suszne?
Niektre dobra luksusowe (nabywane przez snobw) s kupowane tylko dlatego,
e
s drogie. Czy popyt na takie dobra jest rosnc funkcj ceny?
Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia
s
nieprawdziwe, a) Manchester United jest bardziej znanym klubem pikarskim ni
Wrexham, a wic bdzie zawsze gra przy peniejszych trybunach, b) Gra masa" w Unii Europejskiej dowodzi sukcesu wsplnej polityki rolnej, pokazuje bowiem, jak moe wzrosn wydajno, gdy rolnicy zostan zainspirowani ideami
zintegrowanej Europy, c) Obnienie poziomu czynszu zapewnioby mnstwo dodatkowych mieszka dla ludzi ubogich.
Popyt, poda i rynek
164

nog pomc ci w studiowaniu ekonomii, kup zbir zada Economics Student
: znajd poczenie do zbioru zada, ktry chcesz zakupi7.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II polskiego wydania tego podrczmona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 (przyp. red. nauk.).
nju
CZ II
Mikroekonomia
pozytywna
Ekonomia pozytywna bada sposb funkcjonowania gospodarki. Mikroekonomia
zajnje si szczegow analiz indywidualnych decyzji, lecz pomija kwesti efektw
pobudzonych, jakie decyzje te mog powodowa. Cz II zawiera szczegow
anaiz popytu i poday oraz pokazuje, jak dziaa rynek i dlaczego rne rynki
zachowuj
se w rny sposb. Dziki zastosowaniu podobnych narzdzi do analizy rynku
czynnikw produkcji moemy take zrozumie, dlaczego niektrzy ludzie zarabiaj o
wiele wicej ni inni.
W rozdziale 4 przedstawiamy elastyczno popytu i poday. Przedmiotem
rozdziau 5 jest teoria popytu, odwoujca si do samodzielnych wyborw dokonywanych
przez konsumenta. W rozdziale 6 opisujemy rne rodzaje przedsibiorstw i
badamy
motywy podejmowanych przez nie decyzji produkcyjnych. W rozdziale 7
analizujemy
-pyw kosztw produkcji na wielko poday dostarczanej przez przedsibiorstwa.
Rozdziay 8 i 9 pozwalaj zrozumie, jak rne struktury rynku wpywaj na
natenie
i charakter konkurencji oraz na decyzje produkcyjne firm. Rozdziay 10-12
zawieraj
naliz rynkw czynnikw produkcji: pracy, kapitau i ziemi, czyli czynnikw
determinujcych podzia dochodu. W rozdziale 13 wyjaniamy, dlaczego ludzie nie
lubi
ryzyka w jaki sposb powstaj instytucje pozwalajce przenie ryzyko na tych,
ktrzy ponosz je taniej, oraz dlaczego problemy zwizane z informacj mog
hamo- a rozwj niektrych rynkw. W rozdziale 14 wykorzystujemy analiz
mikroekonomiczn przedstawion w czci II do zbadania najnowszych tendencji w rozwoju
gospodarki opartej na informacji.
Rozdzia 4. Elastyczno popytu i poday

Rozdzia 5. Decyzje konsumenta
Rozdzia 6. Decyzje o poday wprowadzenie
Rozdzia 7. Koszty a wielko poday
Rozdzia 8. Konkurencja doskonaa i czysty monopol
Rozdzia 9. Struktura rynku i konkurencja niedoskonaa
Rozdzia 10. Rynek pracy
Rozdzia 11. Rne rodzaje pracy
Rozdzia 12. Rynki czynnikw produkcji i podzia dochd
Rozdzia 13. Ryzyko i informacja
Rozdzia 14. Gospodarka oparta na informacji
Rozdzia 4
Elastyczno popytu i poday

w jaki sposb mierzymy elastyczno popytu i poday;
co to jest elastyczno cenowa popytu;
jak wpywa ona na ksztatowanie si utargu przy zmianach ceny;
dlaczego w niektrych sytuacjach nieurodzaj moe si okaza korzystny dla rolnikw;
fakt, e zachowania ogu nie s prost sum zachowa jednostek;
jak mieszana elastyczno cenowa popytu wpywa na popyt na dobra komplementarne i substytucyjne;
co to jest elastyczno dochodowa popytu;
co oznaczaj pojcia: dobro niszego rzdu, dobro normalne i dobro luksusowe;
co to jest elastyczno cenowa poday;
jak elastyczno poday i popytu wpywa na rozkad obcie podatkowych pomidzy sprzedawcw i nabywcw.
rozdziale 3 dowiedzielimy si, jak cena okrelonego dobra wpywa na

wielko
zapotrzebowania. Dowiedzielimy si te, e zmiany dochodu lub cen innych dbr
substytucyjnych bd komplementarnych) powoduj przesunicia krzywych
popytu,
zmieniajc wielko zapotrzebowania na dane dobro przy kadym poziomie ceny.
W niniejszym rozdziale rozwaymy te efekty bardziej szczegowo.
4.1. Reakcje popytu na zmiany cen

Malejca krzywa popytu oznacza, e wielko zapotrzebowania wzrasta przy
obnie- ceny dobra. Czsto chcemy rwnie wiedzie, o ile wzronie popyt. Tablica 4.1
za:era przykad liczbowy, ilustrujcy zaleno midzy cen biletw na mecze pikarce a wielkoci zapotrzebowania (przy innych czynnikach niezmienionych), a na
ry>jnku 4.1 przedstawiono wykres funkcji popytu, ktra w tym przykadzie okazuje
si
lini prost.
Jak moemy mierzy reakcj wielkoci zapotrzebowania na bilety na zmiany
ich
;ezy? Jednym z oczywistych miernikw jest nachylenie krzywej popytu. Obnika
169
ceny o 1 kadorazowo powoduje zwikszenie liczby biletw sprzedanych na

jeden
mecz o 8 tys. Przypumy, e chcielibymy porwna reakcj wielkoci sprzeday
biletw na mecze pikarskie na zmian ceny z podobn reakcj popytu na
samochody.
Rzecz jasna, obnika ceny samochodu o 1 jest dla nabywcw wielkoci mao
istotn, ktra nie wpynie w widoczny sposb na liczb nabywanych samochodw.
W rozdziale 2 wyjanilimy, e gdy rne dobra s mierzone w rnych
jednostkach, wwczas czsto najlepszym wyjciem jest analiza zmian procentowych.
Elastyczno cenowa popytu jest to stosunek wzgldnej (procentowej) zmiany
wielkoci zapotrzebowania na dane dobro do wzgldnej (procentowej)

zmiany
jego ceny.
Niebawem wprowadzimy take inne rodzaje elastycznoci popytu, tj. mieszan
elastyczno cenow oraz elastyczno dochodow. Jednak prosta elastyczno
cenowa jest stosowana najczciej. Dlatego te ilekro mwimy o elastycznoci popytu1
mamy na myli prost elastyczno cenow, zdefiniowan jak wyej.
Jeeli wzrost ceny o 1% powoduje zmniejszenie zapotrzebowania o 2%, to elastyczno cenowa popytu wynosi -2. Poniewa nabywana ilo dobra maleje o 2%,
wyraamy to jako zmian o -2%, a nastpnie dzielimy przez zmian (wzrost) ceny
o 1% i otrzymujemy -2. Jeeli spadek ceny o 4% powoduje zwikszenie
zapotrzebowania o 2%, to elastyczno cenowa popytu wynosi -0,5, gdy zmiana iloci o 2%
jest
tu odnoszona do zmiany ceny o -4%. Poniewa krzywa popytu ma nachylenie
ujemne,
zmiany iloci i ceny s zawsze odwrotne. Elastyczno cenowa popytu jest wic z
koniecznoci liczb ujemn.
W skrtowym zapisie czsto pomija si znak -" (minus). atwiej jest bowiem
powiedzie, e elastyczno popytu wynosi 2 ni -2. Ilekro elastyczno cenowa
popytu
Rysunek 4.1. Popyt na bilety na mecze
pikarskie
Przy danych cenach innych rozrywek i danych dochodach ludnoci wzrost cen biletw na mecze pikarskie powoduje spadek zapotrzebowania.
Bez przymiotnikw wskazujcych, o jak elastyczno chodzi (przyp. tum.).
171
jest wyraona liczb dodatni, naley przez to rozumie, e powinnimy doda

znak
".us (chyba e wyranie zaznaczono, i zachodzi zaleno odwrotna). W przeciwnym razie mielibymy do czynienia z krzywymi popytu o nachyleniu dodatnim, co
jest
zjawiskiem rzadkim, ale moliwym.
Zbadajmy teraz elastyczno cenow popyta na bilety wstpu na mecze piki nosej. W tablicy 4.1 w kolumnach (1) i (2) przytoczono dane o popycie i cenie.
Rozpatruje: efekty kolejnych obniek ceny o 2,5 , obliczamy elastyczno cenow popytu
przy
czdym poziomie ceny. Elastyczno ta zostaa pokazana w kolumnie (3). Na
przykad,
wychodzc od ceny rwnej 10 i odpowiadajcej jej liczby 20 tys. sprzedanych
bile. rozwaamy obnik ceny do 7,5 . Nastpuje tu zmiana ceny o -25%, z 10 do
7.5 , czemu towarzyszy zmiana wielkoci zapotrzebowania o 100% z 20 tys. do
40
rys. biletw. Elastyczno popytu przy cenie 10 wynosi wic 100: (-25) = -4. EIaff> czno popyta dla innych wartoci zmiennych obliczamy podobnie, dzielc
procen zmian popyta przez procentow zmian ceny. Zauwamy, e wychodzc od
ceny
1 5 , otrzymujemy elastyczno popyta rwn minus nieskoczonoci. Dzieje si
tak,
riewa procentowa zmiana popytu wynosi ta (20-0): 0. Dowolna dodatnia liczba
dzielona przez zero daje plus nieskoczono. Gdy wic podzielimy to przez
zmian
my o -20%, z 12,5 do 10 , otrzymamy elastyczno cenow popytu rwn minus
rreskoczonoci.
Gdy elastyczno popytu osiga due wartoci ujemne, wwczas mwimy o wysoL elastycznoci. Popyt jest wtedy bardzo czuy na zmian ceny. Gdy za elastyczno wyraa si ma liczb ujemn, popyt jest mao wraliwy na zmiany ceny.
Mwiwwczas, e elastyczno popyta jest niska. Okrelenia wysoka" lub niska" do:z wic wartoci elastycznoci z pominiciem jej ujemnego znaku. Elastyczno
pyta maleje, gdy jej wartoci wyraaj si mniejszymi ni poprzednio liczbami
-emnymi, tzn. gdy popyt sabiej reaguje na zmiany ceny.
W naszym przykadzie funkcja popytu na bilety uprawniajce do wstpu na stadion jest lini prost o staym nachyleniu (na caej jej dugoci obnika ceny o 1
zaL
Tablica 4.1. Elastyczno cenowa popytu na bilety na

mecze pikarskie
(1)
Cena biletu ()(2)
Zapotrzebowanie na bilety
(tys. na 1 mecz)(3)
Elastyczno cenowa popytu12,50010,0020-4,007,50401,505,0060-0,672,5080-0,250,001000,00
172
* sze prowadzi do zwikszenia liczby sprzedanych biletw o 8 tys.). Jednak jak

wynika z tablicy 4.1 elastyczno popyta maleje, gdy przesuwamy si w d ku nizym cenom. Przy wysokiej cenie jej zmiana o 1 w ujciu procentowym jest
173
wielkoci nieznaczn, natomiast zmiana iloci o 8 tys. biletw stanowi du

zmian
procentow. I odwrotnie, przy niskiej cenie jej zmiana o 1 jest du zmian w
ujciu
procentowym, 8 tys. biletw za reprezentuje niewielk procentowo zmian iloci.
Kiedy wic funkcja popytu jest lini prost, elastyczno cenowa zmniejsza si w
miar przesuwania si w d po linii popytu2.
Mona wykreli rwnie takie krzywe popytu, ktre charakteryzuj si sta
elastycznoci cenow w kadym punkcie. Przewanie jednak elastyczno cenowa
zmienia si, gdy przesuwamy si po krzywej popytu, przy czym wyszym cenom
odpowiada wiksza elastyczno, a niszym cenom mniejsza elastyczno.
Poniewa funkcja popytu jest w naszym przykadzie lini prost, mamy tu do
czynienia z tak sam absolutn reakcj popytu, a mianowicie zmian o 20 tys., bez
wzgldu na to, czy podnosimy cen o 2,5 , czy j o tyle obniamy. Nie ma wic tu
znaczenia, czy obliczajc elastyczno popytu bierzemy pod uwag wzrost ceny,
czy
te jej spadek. Jeeli jednak funkcja popytu nie jest lini prost, lecz krzyw jak
na
rysunku 4.2 to sprawa nieco si komplikuje. Przejcie z punktu A, w ktrym
cena
wynosi P0, do punktw B lub C wyraa tak sam procentow zmian ceny, tylko
o rnym znaku. Jednak rysunek ten unaocznia, e w przypadku, gdy funkcja
popytu
nie jest lini prost, zmiana wielkoci zapotrzebowania (z Q0 do Qx lub Q2) jest
rna
przy wzrocie ceny i przy jej spadku.
Rysunek 4.2. Nieliniowa funkcja popytu
Gdy funkcja popytu DD ma posta krzywej, wwczas podwyka ceny powoduje inn co do wielkoci
zmian popytu ni taka sama obnika ceny.
174
W przypadku nieliniowych funkcji popytu problem ten mona rozwiza,

definiujc elastyczno jako reakcj popytu na bardzo mae zmiany ceny. Gdy przesuwam;,
si z punktu A o bardzo krtki odcinek w jedn albo w drug stron
wypuko
2
W dwch szczeglnych przypadkach liniowej funkcji popytu twierdzenie to nie jest prawdziwe. Pierwsr.
przypadek to funkcja popytu doskonale elastycznego, przyjmujca ksztat prostej poziomej. Elastyczno^
jest tu rwna - w kadym punkcie, gdy nie zmienia si cena. Drugi przypadek to funkcja popytu cakcwicie nieelastycznego (sztywnego), przyjmujca ksztat prostej pionowej. Elastyczno jest tu rwna Oi
w kadym punkcie, gdy nie zmienia si ilo.
Ramka 4.1
Obliczanie elastycznoci cenowej popytu

Pierwsza tablica pokazuje ilo towaru, nabywan przy rnych poziomach ceny i
daEj krzywej popytu.
Zapotrzebowanie Q
10
Druga tablica zawiera 5 kolumn oznaczonych literami: a), b), c), d) i e). Kada
z nich odpowiada sytuacji, w ktrej cena danego dobra zmienia si o 1 ,
powodujc
:xipowiedni zmian wielkoci zapotrzebowania.
Wyszczeglnienie
I Wyjciowy poziom P i Q
< 2) Nowa cena (P) i ilo (Q)
?1 Procentowa zmiana P
14) Procentowa zmiana Q
5) Elastyczno cenowa popytu (4): (3)
a)
P=I
Q=W
b)
P=2
2=8
c)
P=2
2=8
P=
P=2
2=8
P=3
P=I
Q = 10
P=
Q=
100 x (2- 1): 1 =

= 100
100x(8- 10):
:10 = -20
-0,2
2=6
d)
Q=
4
4
3
e)
P=
5
Q= 2
P=
Q=
6
1
100x(l -2):2 =
= -50
100x(10-8):8
= =25
-0,5
Odpowiedzi. W kolumnach b), d) i e) elastyczno popytu wynosi odpowiednio:

-0,5, -2 i -2,5.
W kolumnie a) podwyka ceny o 100% (z 1 do 2 ) powoduje zmniejszenie
zapotrzebowania o 20% (z 10 do 8), co oznacza, e elastyczno popytu wynosi:
-20 : 100 = -0,2. Podobnie, w kolumnie c) obnika ceny o 50% (z 2 do 1 ) powoduje wzrost zakupw o 25% (z 8 do 10), co oznacza, e elastyczno cenowa
popytu
wynosi 25 : (-50) = -0,5.
Sprbuj obliczy sam elastyczno popytu w kolumnach b), d) i e). Odpowiedzi
podane s pod tablic.
krzywej na tym odcinku jest znikoma. Na tak krtkim odcinku, odpowiadajcym

niewielkiej procentowej zwyce lub znice ceny, krzywa popytu staje si niemale
lini
prost. Z takim uzupenieniem moemy dalej stosowa definicj elastycznoci,
ktr
wprowadzilimy wczeniej.
Popyt elastyczny i nieelastyczny

Cho elastyczno na og maleje przy przesuwaniu si po krzywej popytu w d,
wan cezur stanowi punkt, w ktrym elastyczno popytu jest rwna -1.
Popyt nazywamy elastycznym, gdy jego elastyczno cenowa jest mniejsza od
-1. Popyt jest nieelastyczny, gdy jego elastyczno przyjmuje wartoci midzy
-1 i 0. Gdy elastyczno popytu wynosi dokadnie -1, wwczas mwimy, e
popyt ma elastyczno rwn jednoci.
W tablicy 4.1 popyt jest elastyczny przy cenie wyszej od 7,5 , a nieelastyczny
przy cenie 5 i niszej.
Chocia elastyczno cenowa popytu przyjmuje zazwyczaj odmienne wartoci
w rnych punktach krzywej popytu, to jednak czsto mwi si, e pewne dobra
charakteryzuj si oglnie biorc wysok lub nisk elastycznoci popytu. Na
przykad, twierdzi si, e popyt na rop naftow jest nieelastyczny wzgldem ceny (tzn.
zmiany ceny maj niewielki wpyw na wielko zgaszanego zapotrzebowania),
natomiast popyt na wycieczki zagraniczne jest elastyczny wzgldem cen (tzn. zmiany
cen
silnie wpywaj na rozmiary popytu). Takie sdy odnosz si w gruncie rzeczy do
tych
odcinkw krzywej popytu, ktre odpowiadaj cenom najczciej stosowanym
w przypadku danego dobra bd danej usugi.
Determinanty elastycznoci cenowej popytu
Co decyduje o tym, czy elastyczno cenowa popytu na dane dobro jest wysoka
(np.
-5), czy niska (np. -0,5)? Odpowiedzi trzeba szuka w analizie gustw i upodoba
konsumentw. Jeeli posiadanie telewizora stanowi istotny wyrnik statusu
spoecznego, to podwyki cen telewizorw mog mie niewielki wpyw na ksztatowanie
si
popytu. Gdyby natomiast dobro to byo traktowane jako kaprys i luksus, wwczas
elastyczno popytu byaby duo wysza. Psycholodzy i socjolodzy mog dostarczy
peniejszych ni ekonomici wyjanie, dlaczego preferencje konsumentw s takie, a
nie
inne. Jednak ekonomista moe rwnie wskaza niektre czynniki okrelajce
reakcje
konsumentw na zmian ceny danego dobra. Najwaniejszym czynnikiem jest atwo
zastpienia tego dobra innym dobrem o podobnym przeznaczeniu.
Rozwamy dwie kracowe sytuacje. Przypumy najpierw, e nastpuje oglna

podwyka cen papierosw o 1%. Wielko zapotrzebowania na papierosy zmieni
si
bardzo nieznacznie. Ci, ktrzy byli w stanie rzuci palenie bez problemw, dawno
ju
to zrobili. Teraz zamy dla odmiany, e wzrost ceny o 1% dotyczy tylko jednego
gatunku papierosw, a ceny wszystkich innych pozostaj bez zmian. Moemy si tu
spodziewa znacznie silniejszej reakcji nabywcw. Nabywcy droejcego gatunku papierosw przerzuc si na inne, gdy wszystkie ich rodzaje w zasadzie speniaj t
sam funkcj, tzn. dostarczaj nikotyny. Elastyczno popytu na okrelony rodzaj
czy
mark papierosw moe by do wysoka.
178
atwo substytucji przesdza o wysokiej elastycznoci popytu na okrelone dohro. W istocie nasz przykad wskazuje pewn ogln regu. Im wziej okrelimy
roECiJ dobra (wskazujc np. konkretn mark papierosw, a nie papierosy w ogle),
tym
>za bdzie elastyczno cenowa popytu.
Przykady
Dane zawarte w tablicy 4.2 potwierdzaj, e popyt na szeroko ujte grupy dbr podowych jak paliwo, ywno czy nawet dobra trwaego uytku jest nieela""Tczny. Jedynie popyt na usugi takie jak fryzjer, teatr czy sauna wykazuje
elasr. czno wiksz od jednoci. Konsumenci nie bardzo mog zmieni ogln
struktur
s*ych wydatkw3.
Znacznie wiksze zrnicowanie wykazuje elastyczno popytu na wsze
grupy
icbr i usug. Popyt na niektre towary, np. produkty mleczarskie, jest wybitnie
nieelasyczny. Natomiast popyt na niektre usugi, np. imprezy rozrywkowe czy usugi gasronomiczne, jest wysoce elastyczny.
Tablica 4.2. Elastyczno cenowa popytu w Wielkiej Brytanii
Szerokie kategorie dbr
Paliwa i energia
ywno
Alkohol
Artykuy trwaego uytku
Usugi
Elastyczno
cenowa
-0,5
-0,5
-0,8
-0,9
-1,0
Wskie kategorie dbr

Produkty mleczne
Pieczywo
Imprezy rozrywkowe
Podre zagraniczne
Usugi gastronomiczne
Elastyczno
cenowa
-0,1
-0,2
-1,4
-1,6
-2,6
r d o : Dane w lewej czci tablicy wedug J. Muellbauer, Testing the Barten Model of Household Com:-:iition Effects and the Cost of Children, ,,Economic Journal" 1977, September. Dane w prawej czci ta" :y wedug A. Deaton. The Measurement of Income and Price Elasticities, ,,European Economic Review"
!975, vol. 6.
Wykorzystanie elastycznoci cenowej

Elastyczno cenowa popytu jest kategori przydatn m.in. do obliczenia, o ile
naley
podnie cen, aby zlikwidowa nadwyk popytu, bd o ile j obniy, aby
zlikwidowa nadwyk poday. Jedn z istotnych przyczyn wystpowania niedoborw
bd
nadwyek towaru na rynku s przesunicia krzywej poday. Na przykad, w
rolnictwie
mog wystpowa na przemian lata nieurodzaju i lata obfitych zbiorw. Poniewa
179
popyt na produkty rolne jest na og mao elastyczny, sabe zbiory powoduj silny
wzrost
Podane tu przykady elastycznoci cenowej popytu na rne dobra odzwierciedlaj wzorce zachowa konsumentw brytyjskich w latach siedemdziesitych XX w. Dzisiaj szacunki te wymagayby niewtpliwie aktualizacji iprzyp. tum.).
180
Rysunek 4.3. Wpyw elastycznoci popytu na cen rwnowagi i

wielko sprzeday
Krzywa poday w obydwu przypadkach zmienia pooenie z SS do
S'S'. W przypadku a), gdy popyt jest nieelastyczny, przesunicie krzywej poday powoduje du zmian
ceny rwnowagi, ale ma zmian wielkoci zapotrzebowania (iloci). W przypadku b), gdy popyt jest
elastyczny, taka sama zmiana poday wywouje du zmian zapotrzebowania (iloci), lecz ma zmian ceny
rwnowagi.
cen ywnoci. Z kolei nadspodziewanie dobre zbiory wywouj znaczny spadek cen
ywnoci. Przy niskiej elastycznoci popytu przesunicia krzywej poday
wywouj
due wahania cen, nie zmieniajc zbytnio wolumenu sprzeday.
Ilustruje to rysunek 4.3 a). Linia SS obrazuje funkcj poday produktw rolnych
w sytuacji wyjtkowego nieurodzaju, a S'S' pokazuje ksztatowanie si poday przy
wyjtkowo dobrych zbiorach. Te kracowe przypadki wyznaczaj granice waha
ceny rwnowagi midzy P1 (nieurodzaj) a P2 (klska urodzaju"). Natomiast ilo
towaru sprzedana w obydwu sytuacjach niewiele si rni. Warto porwna to z rysunkiem 4.3 b), ktry obrazuje podobne zmiany poday produktu
charakteryzujcego
si wysok elastycznoci popytu. W tym przypadku zmiany ceny s znacznie
mniejsze, natomiast wiksze s wahania wielkoci popytu. Znajomo elastycznoci
cenowej pozwala zrozumie, dlaczego rynki niektrych dbr charakteryzuj si duymi
fluktuacjami wolumenu transakcji przy stabilnych cenach, podczas gdy rynki
innych
towarw odwrotnie cechuje dua zmienno cen przy do stabilnej
wielkoci
sprzeday.
4.2. Cena, wielko zapotrzebowania i suma wydatkw
181
Krzywa popytu wskazuje ilo dobra, jak nabywcy chc kupi przy rnych
poziomach ceny (przy zaoeniu staoci pozostaych czynnikw). Sum wydatkw
poniesionych przez nabywcw przy kadym poziomie ceny okrela iloczyn ceny i
zakupionej iloci. Zajmiemy si teraz zalenoci midzy wielkoci wydatkw a
poziomem
ceny i pokaemy rol, jak odgrywa tutaj elastyczno cenowa popytu.
Rysunek 4.4. Elastyczno popytu a wpyw zmiany ceny na sum wydatkw

Przy obnice ceny z PA do PB suma wydatkw zmienia si z 0PAAQA na 0PBBQB. Gdy popyt jest elastyczny
rrzypadek I), wielko wydatkw wzrasta. Gdy popyt jest nieelastyczny (przypadek II), wielko wydatkw maleje. Gdy popyt ma elastyczno rwn -1 (przypadek III), wielko wydatkw si nie zmienia.
182
183
Na rysunku 4.4 widzimy, jak suma wydatkw na zakup danego dobra reaguje na
zmiany ceny. Rozpatrzmy trzy sytuacje. W przypadku I rozpoczynamy analiz
w punkcie A, przy cenie PA i popycie QA. Suma wydatkw4 wynosi PA x QA, a odpowiada jej pole prostokta OP4 AQA. Zbadajmy nastpnie skutki obnienia ceny do
poziomu PB. Wielko zapotrzebowania wzronie do QB, a suma wydatkw wyniesie
PB x QB, czyli pole prostokta 0PB BQB. Jak zmienia si suma wydatkw przy spadku
ceny z PA do P5? Kwota wydatkw zmniejsza si o pole oznaczone znakiem minus
(-), a jednoczenie zwiksza si o pole oznaczone znakiem plus (+). W omawianym
przypadku I ten przyrost jest wikszy ni spadek, czyli suma wydatkw wzrasta. Na
grnym odcinku linii popytu, charakteryzujcym si stosunkowo wysok
elastycznoci, obnika ceny powoduje zwikszenie zapotrzebowania w stopniu
kompensujcym
z nadwyk spadek ceny. Suma wydatkw na zakup danego dobra5 wzrasta.
Przypadek II dotyczy dolnego odcinka linii popytu, na ktrym popyt jest nieelastyczny. Chocia obnika ceny powoduje zwikszenie zapotrzebowania, nie
wystarcza
to do zrwnowaenia spadku ceny. Pole przyrostu (+) jest mniejsze od pola spadku
(-),
a w efekcie kwota wydatkw maleje.
Skoro obnika wysokiej ceny (przy ktrej popyt jest elastyczny) powoduje
zwikszenie sumy wydatkw, obnika za niskiej ju ceny (przy ktrej popyt jest mao
elastyczny) powoduje zmniejszenie tej sumy, to niewtpliwie istnieje jaki poredni
poziom ceny, przy ktrym jej obnika nie wpynie na wielko wydatkw. Ilustruje to
przypadek III. Zwikszona wielko zakupw dokadnie rwnoway tu spadek
ceny.
Jeeli przy spadku ceny o 1% zakupiona ilo ronie take o 1%, to suma wydatkw pozostaje taka sama. Przypadek III dotyczy wanie takiego punktu na krzywej
popytu, w ktrym elastyczno popytu jest rwna -1 (zmiana iloci o +1% dzielona
przez zmian ceny o -1%). Jeeli popyt jest elastyczny, tzn. charakteryzuje si elastycznoci nisz (bardziej ujemn) od -1, jak w przypadku I, obnika ceny o 1%
zwiksza nabywan ilo o wicej ni 1%, a wobec tego suma wydatkw ronie.
Wreszcie, gdy popyt jest nieelastyczny, tzn. charakteryzuje si elastycznoci
zawart
midzy Oa-I (jak w przypadku II), obnika ceny o 1% prowadzi do zwikszenia za-
Tablica 4.3. Elastyczno popytu a zmiany wielkoci wydatkw

Zmiany sumy wydatkw
Zmiany ceny
Wzrost
Spadek
popyt elastyczny
(np. -3)
Spadek
Wzrost
popyt o elastycznoci
rwnej -1
popyt nieelastyczny
(np. -0,3)
Bez zmian
Bez zmian
Wzrost
Spadek
r d o : Jak tablicy 4.2.
~ Warto sprzeday (przyp. tum.).

- I warto sprzeday (przyp. tum.).
184
185
arnonej iloci o mniej ni 1%, czyli suma wydatkw maleje.

sEy zapisane w skrconej formie w tablicy 4.3.
Powysze wnioski zo-
Ceny biletw na mecze piki nonej
Wyobramy sobie, e mamy doradzi wacicielom klubu pikarskiego, jaka powinna

v > cena biletw, aby zapewnia maksymalne wpywy z ich sprzeday. W tabicy 4.4 przedstawiono ponownie dane z tablicy 4.1. Dopisalimy tutaj take wielko
EDotrzebowania na bilety w cenie 6,25 . Przy tym poziomie ceny elastyczno popytu wynosi -1, gdy zmiana ceny o 20% (1,25 ) powoduje zmian popytu take
20% (o 10 tys. biletw na 1 mecz). Ostatnia kolumna tablicy ilustruje sum wydatkw przy rnych poziomach ceny.
Iiblica 4.4. Elastyczno cenowa popytu a suma wpyww ze sprzeday biletw na mecze
pikarskie
Cena biletu
()
12,50
10,00
7,50
6,25
5,00
2,50
0,00
Zapotrzebowanie
na bilety
(tys. na 1 mecz)
0
20
40
50
60
80
100
Elastyczno cenowa
popytu
co
-4,00
-1,50
-1,00
-0,67
-0,25
0,00
Suma wydatkw
i wpywy ze sprzeday
(tys. )
0,0
200,0
300,0
312,5
300,0
200,0
0,0
Poczwszy od ceny 12,50 , ktra cakowicie odstrcza kibicw, stopniowe

obnianie ceny pocztkowo wpywa na zwikszenie sumy wydatkw, a nastpnie na jej
zmniejszenie. Z tablicy 4.4 wynika, dlaczego tak si dzieje ot przy wysokiej
cenie popyt jest elastyczny, dlatego te obnika ceny zwiksza sum wydatkw na bilety. Przy cenie 6,25 zmniejszajca si elastyczno popytu osiga warto -1
: wtedy nastpuje zwrot. Dopki cena ksztatowaa si powyej tego poziomu,
dop7 obnika ceny powodowaa zwikszenie sumy wydatkw. Kiedy jednak schodzimy
poniej tego poziomu, dalsze obniki ceny powoduj zmniejszenie sumy wydatkw.
Moemy std wycign dwa wnioski. Po pierwsze, gdy przesuwamy si w d
po
irzywej popytu, suma wydatkw w pewnym momencie przestaje si zwiksza. Nastpuje to przy cenie 6,25 , przy ktrej popyt ma elastyczno rwn -1. Po drugie,
i waniejsze, suma wydatkw, tzn. utarg ze sprzeday, osiga maksimum w punkcie odpowiadajcym elastycznoci popytu rwnej -1. Ten oglny, teoretyczny wniosek, podbudowany empirycznym stwierdzeniem, e dotyczy sytuacji, kiedy cena biletu
wynosi
5.25 , okazuje si wan informacj praktyczn dla wacicieli owego klubu.
186
4.3. Inne przykady zastosowa elastycznoci

cenowej popytu
Mrz na plantacjach kawy
Brazylia jest najwikszym na wiecie producentem i eksporterem kawy.
Przymrozki,
jakie wystpiy tam w 1994 r., byy zapowiedzi gwatownego zmniejszenia zbiorw w nastpnym roku. The Economist" (30 July 1994) poda, e zbiory kawy
w Brazylii w 1995 r. osign co najwyej 60% poprzednio oczekiwanego poziomu.
Oznaczao to, e na rynku wiatowym powstanie znaczny niedobr kawy. Nie
czekajc na to, spekulanci zaczli wykupywa zapasy kawy, podbijajc jej cen ju
w 1994 r., zanim jeszcze nastpi rzeczywisty spadek poday.
W tablicy 4.5 przedstawiono wpyw tego zdarzenia na brazylijski eksport kawy
w latach 1993-1995. Pierwszy wiersz pokazuje, e nawet po wyeliminowaniu
oglnej
inflacji ceny kawy wyraone w dolarach USA ulegy podwojeniu. Drugi wiersz ilustruje dynamik ilociow brazylijskiego eksportu kawy. Ostatni wiersz ukazuje
ksztatowanie si dochodw z eksportu kawy. Realna warto eksportu w 1994 r.
zwikszya si dwukrotnie, gdy ceny kawy wzrosy, zanim doszo do spadku
produkcji. Interesujce jest porwnanie wynikw osignitych w 1995 r. z sytuacj
wyjciow w 1993 r. Okazuje si, e suma przychodw z eksportu kawy wzrosa mimo niskich zbiorw.
Tablica 4.5. Brazylijski eksport kawy w latach 1993-1995
Wyszczeglnienie
Cena (1 $ za 1 )"
Wolumen eksportu (1990 = 100)
Warto eksportu (cena x ilo)
1 9': 3
0,9
113,0
102,0
1994
2,0
102,0
204,0
1995
2,1
85,0
179,0
" Ceny w $ z 1995 r.

Popyt na kaw jest nieelastyczny, chocia mogoby si wydawa, e istnieje

wiele
substytutw kawy, np. herbata, napoje orzewiajce czy piwo. Omwiony przykad
zwraca uwag na due znaczenie gustw konsumentw. Jeeli zwolennicy kawy nie
chc zrezygnowa z picia tego napoju, bezcelowe byoby przekonywanie ich, e
filianka herbaty lub puszka coca-coli zawieraj tyle samo kofeiny co filianka kawy.
Rolnicy wobec nieurodzaju
187
Przykad z kaw ilustruje pewn ogln prawidowo. Jeeli popyt na pewne

produkty rolne jest nieelastyczny, to rolnicy mog osiga wysze dochody w latach
nieurodzaju ni w latach dobrych plonw. Gdy krzywa poday przesunie si w lewo, cena
188
tamka 4.2
Wojny cenowe
Carphone Warehouse zamierza zaoferowa abonentom darmowe rozmowy
telefoniczne w poczeniach miejscowych. Celem tej oferty jest przechwycenie czci
abonen| fumy British Telecom (BT), ktra zaspokaja obecnie 70% potrzeb telekomunikakgjnych. Do tej pory firma Carphone Warehouse pozyskaa 400 000 klientw i spodziewa si pozyska dalszych 600 000 abonentw w cigu najbliszego roku.
Obniki cen na rynku telekomunikacyjnym wskazuj, e firmy na nim
dziaajce
Taktuj popyt jako elastyczny wzgldem cen. Przy elastycznym popycie konsumenci
i bardzo wraliwi na zmiany cen. Fakt ten nie powinien nikogo dziwi, poniewa
tazdy dostawca usug telekomunikacyjnych oferuje w zasadzie ten sam produkt. Zatr usug telefonicznych oferowanych przez BT i Carphone Warehouse jest identyczny. Jedyn rnic jest cena.
N
musi wzrosn bardzo znacznie, aby zlikwidowa nadwyk popytu. Wzrost ceny
za
przy nieelastycznym popycie zwiksza wydatki konsumentw i dochody producentw. Nie powinien te nas dziwi fakt, e elastyczno popytu na wiele produktw
rolnych jak kawa, mleko czy mka jest niska. Produkty te nale do podstawowych artykuw ywnociowych, a nawyki ludzkie w tej dziedzinie zmieniaj si
olno nawet wwczas, gdy zmianom ulegaj ceny.
Skoro sabe zbiory powoduj wzrost dochodw rolnikw, a dobre prowadz do
zaamania si cen produktw rolnych i spadku dochodw rolnikw, to powstaje
pytanie,
laczego rolnicy nie porozumiej si midzy sob, jak OPEC, aby majc do
czynienia z mao elastycznym popytem ograniczy poda w celu zwikszenia swych
dochodw. Gdyby taka zmowa rolnikw bya atwa do osignicia, ze zjawiskiem tym
^potykalibymy si niewtpliwie czciej ni obecnie. W dalszych rozdziaach podrcznika omwimy trudnoci zwizane z prbami uzgodnienia wsplnej polityki
producentw w sprawie ograniczenia poday.
Gdy popyt jest nieelastyczny, wwczas w zbiorowym interesie producentw ley
zmniejszenie poday. Jeeli jednak pojedynczy rolnik utraci cz plonw, a jego
ssiedzi i wszyscy pozostali rolnicy nie doznaj adnej szkody, to oczywicie rolnik
ten
189
poniesie strat. Zmniejszenie produkcji w jednym gospodarstwie inaczej ni jednoczesne zmniejszenie produkcji wszystkich gospodarstw nie ma praktycznie
adnego wpywu na czn wielko poday. Cena rynkowa pozostaje bez zmian.
Rolnik,
ktremu si nie powiodo, sprzeda swe produkty po prostu po cenach, jakie uksztatuj si na rynku, bez wzgldu na to, czy dostarczy towaru wicej, czy mniej. Jest to
bardzo wana konstatacja w ekonomii.
190
Zasady, ktre dotycz pojedynczego podmiotu gospodarujcego, mog nie mie
zastosowania do ogu podmiotw. Podobnie prawa odnoszce si do ogu

nie
musz mie zastosowania do kadej jednostki.
Pojedynczy producent zboa ma tu do czynienia z bardzo elastycznym popytem
(nabywcy mog kupi takie samo ziarno od innych rolnikw), cho popyt na zboe
w ogle jest wybitnie nieelastyczny.
4.4. Krtki okres i dugi okres

Elastyczno cenowa popytu zaley od dugoci czasu, jaki konsumenci maj na
przystosowanie struktury swych wydatkw do zmieniajcych si cen. Gwatowny wzrost
cen ropy naftowej w latach 1973-1974 zaskoczy wiele rodzin majcych nowe, ale
zuywajce duo paliwa samochody. Naturaln reakcj powinien by wzrost
zainteresowania mniejszymi samochodami, o maym zuyciu benzyny, ale nie wszyscy
wierzyli,
e wysokie ceny benzyny utrzymaj si duej. Potem niektrzy myleli o kupnie
mniejszego, bardziej oszczdnego samochodu, ale w dostpnej ofercie, zwaszcza
w Stanach Zjednoczonych, byo jeszcze niewiele maych samochodw. W krtkim
okresie moliwoci dostosowania si do nowej sytuacji byy bardzo ograniczone. Niektrzy zmienili tryb ycia, aby ograniczy przejazdy samochodem. Wikszo uytkownikw samochodw musiaa jednak pogodzi si z faktem, e obecnie trzeba wydawa na paliwo duo wicej ni przedtem. Dlatego popyt na benzyn okaza si
mao
elastyczny.
W duszym okresie jednak wiele osb sprzedao drogie w eksploatacji
samochody
i przesiado si do oszczdniejszych modeli. Niektrzy celowo zmienili miejsce zamieszkania, przenoszc si z odlegych rejonw podmiejskich bliej miejsca pracy.
W duszym okresie uytkownicy samochodw zdoali ograniczy zuycie paliwa
w duo wikszym stopniu, ni byo to moliwe od razu.
Elastyczno cenowa popytu jest nisza w krtkim okresie, a wysza w okresie
dugim, gdy zwikszaj si moliwoci substytucji. Jest to wniosek bardzo oglny.
Cho np. naogowi palacze nie s w stanie ograniczy palenia w odpowiedzi na podwyk cen papierosw, to jednak wysoka cena odstrcza ludzi modych, jeszcze niepalcych. W efekcie liczba osb palcych stopniowo maleje.
191
192
Mieszana elastyczno cenowa popytu na dobro i wzgldem zmian ceny dobra j

to relacja midzy wzgldn (procentow) zmian zapotrzebowania na dobro i
a wzgldn (procentow) zmian ceny dobra j.
Mieszana elastyczno cenowa popytu moe by dodatnia lub ujemna. Jest ona dodkmia, jeeli wzrost ceny dobra j zwiksza wielko zapotrzebowania na dobro i.
Przypumy, e dobrem i jest herbata, a dobrem j kawa. Podwyka cen kawy spowom;e zwikszenie popytu na herbat. Mieszana elastyczno cenowa popytu na herbat
wzgldem kawy jest dodatnia. Mieszana elastyczno cenowa popytu jest na og dodatnia w przypadku dbr substytucyjnych, a ujemna w przypadku dbr komplementarrych. Oczekujemy, e podwyka cen benzyny spowoduje zmniejszenie popytu na sancchody, poniewa benzyna i samochody to dobra komplementarne.
Tablica 4.6 zawiera szacunki elastycznoci cenowej popytu na ywno, odzie
. rbuwie oraz usugi transportu i cznoci w Wielkiej Brytanii. Proste elastycznoci
rsnowe popytu na te trzy grupy dbr i usug s podane na przektnej biegncej od Ies ego grnego rogu do prawego dolnego rogu. Pozostae liczby dotycz mieszanej elastycznoci cenowej popytu. Na przykad, elastyczno popytu na ywno wzgldem
:en usug transportu i cznoci wynosi 0,1. Oznacza to, e wzrost cen tych usug
: 1% powoduje zwikszenie popytu na ywno o 0,1%.
Proste elastycznoci cenowe tych trzech dbr s zawarte w przedziale od -0,4 do
-0.5. We wszystkich tych przypadkach popyt jest bardziej wraliwy na zmiany ceny
"-mego dobra ni na zmiany cen innych dbr.
Tablica 4.6. Elastyczno cenowa popytu na niektre dobra w

Wielkiej Brytanii prosta
: mieszana
Dobra i usugiElastyczno popytu wzgldem zmiany cen
ywnociodziey i obuwiatransportu i cznociywno0,40,00,1Odzie i obuwie0,1-0,5-0,1Transport i czno0,3-0,10,5
r d o : R. Blundell i in., What Do We Learn about Consumer
Demand Patterns from Micro Data?,
-American Economic Review" 1993.
193
4.6. Wpyw dochodu na popyt

Na koniec, zakadajc niezmienno ceny danego dobra oraz cen innych dbr,
zbadamy zaleno popytu od zmian dochodw nabywcw. Pomimy na razie moliwo
oszczdzania czci dochodu. W tej sytuacji wzrostowi dochodw ludnoci bdzie
towarzyszy na og identyczny przyrost sumy wydatkw konsumentw.
W rozdziale 3 wykazalimy, e wzrost dochodw ludnoci zwiksza popyt na
wikszo dbr. Jednak popyt na poszczeglne dobra wzrasta w rnym stopniu.
W efekcie struktura wydatkw na rne dobra konsumpcyjne zaley od poziomu
dochodw. Cz wydatkw konsumenta przeznaczona na zakup okrelonego dobra
oznacza udzia tego dobra w budecie konsumenta.
Udzia okrelonego dobra w budecie konsumenta stanowi wydatki na zakup
tego dobra (cena x ilo), wyraone jako cz caoci wydatkw konsumenta
H
lub cz jego dochodw.
W tablicy 4.7 przedstawiono wydatki brytyjskich konsumentw na ywno

oraz
usugi (np. posiki w lokalach gastronomicznych, bilety do teatru), ponoszone w
latach
1992 i 2002. Jak wynika z kolumny pierwszej, realne wydatki ludnoci (podobnie
jak
dochody) wzrosy. Kolumny druga i trzecia pokazuj, e udzia wydatkw na
ywno
w budetach rodzinnych obniy si, a udzia wydatkw na usugi wzrs. Poniewa
realne ceny zarwno ywnoci, jak i usug utrzymyway si w tym czasie mniej
wicej
na tym samym poziomie, mona zaoy, e zmiany udziaw tych dwu grup
wydatkw w budetach konsumentw wynikay gwnie ze wzrostu realnych dochodw
ludnoci.
Elastyczno dochodowa popytu to stosunek wzgldnej (procentowej) zmia m
wielkoci zapotrzebowania na okrelone dobro do wzgldnej (procentowej)

zmiany dochodu.
Tablica 4.7. Udzia wydatkw na ywno i na usugi w budetach konsumentw brytyjskich

w latach 1992-2002
Lata
Realne wydatki ludnoci na spoycie

(mld w cenach 1998 r.)
378
2002
614
Udzia wydatkw na
ywno (%)
usugi (%)
12
48
9
50
194
ONS, UK National Accounts.
Nasza metoda analizy polega na tym, e rozpatrujemy z osobna efekty zmian

tylko
jednego czynnika okrelajcego wielko popytu. Dlatego i tutaj przyjmiemy, e
ela-
195
*yczno dochodowa popytu mierzy reakcj popytu na zmiany dochodu przy zaoe6
. e cena danego dobra i ceny innych dbr pozostaj stae .
BB
Dobra normalne, dobra niszego rzdu i dobra luksusowe

!styczno dochodowa popytu mierzy take poziome przesunicie cenowej funkcji
popytu, nastpujce pod wpywem zmiany dochodu. Na rysunku 4.5 pokazano dwa
iliwe przesunicia krzywej popy to, spowodowane wzrostem dochodu o okrelony

procent. Elastyczno dochodowa popytu jest wysza przy przesuniciu krzywej DD
do pooenia D"D" ni przy jej przesuniciu do pooenia D'D'. W przypadku przesunicia w lew stron elastyczno dochodowa jest ujemna, co oznacza, e wzrostowi
dochodu towarzyszy spadek wielkoci zapotrzebowania przy kadej cenie.
W rozdziale 3 wprowadzilimy rozrnienie dbr normalnych (zwykych), na
ktre
popyt ronie wraz ze wzrostem dochodw, i dbr niszego rzdu, na ktre popyt
ma- w miar wzrostu dochodw.
Dobra
normalne
(zwyke)
charakteryzuj
si
dodatni
elastycznoci
dochodow
popytu. Dobra niszego rzdu maj ujemn elastyczno dochodow popytu.
Dobra uksusowe maj elastyczno dochodow wysz od jednoci. Dobra
podstawowe (niezbdne) maj elastyczno dochodow nisz od jednoci.
Warto take rozrni dobra luksusowe i dobra podstawowe (niezbdne).

Kade dobro niszego rzdu jest dobrem podstawowym, gdy ma elastyczno
dodow ujemn, ale kategoria dbr podstawowych obejmuje take dobra normalne
o elastycznoci dochodowej w przedziale od O do 1.
Obie definicje ilustruj rwnie, jak przy zmianie dochodu i staych cenach
ksztaj si udziay wydatkw na poszczeglne grupy dbr w budetach konsumentw.
Rysunek 4.5. Elastyczno dochodowa
popytu a przesunicia krzywej popytu
Analiz rozpoczynamy w punkcie A na krzywej popytu DD. Elastyczno dochodowa popytu mierzy
przesunicie poziome linii popytu przy wzrocie dochodu o 1%. Przy danej cenie P0 przesunicie do
punktu B, lecego na krzywej popytu D'D', oznacza nisz elastyczno dochodow popytu ni
przesunicie do punktu C na linii popytu D"D".
Przesunicie krzywej popytu w lew stron przy
wzrocie dochodu oznaczaoby ujemn elastyczno
dochodow popytu.
196
Oznacza to, e elastyczno dochodowa wyraa ilociowe zmiany popytu w relacji do zmian realnego,
i nie nominalnego dochodu (przyp. tum.).
Ramka 4.3
Sza samochodowy
W miar jak poszczeglne kraje rozwijaj si i bogac, jednym z pierwszych
marze
ich mieszkacw jest posiadanie samochodu. Elastyczno dochodowa popytu na
samochody wynosi ok. 2. Chiny, bdce obecnie jednym z najszybciej rozwijajcych
si
krajw wiata, maj nienasycone zapotrzebowanie na samochody. Wobec
szybkiego
wzrostu dochodw coraz wicej mieszkacw przesiada si z roweru do
samochodu.
W 1949 r. w Chinach kraju o najwikszej liczbie ludnoci na wiecie byo
zaledwie 1800 samochodw. Obecnie liczba samochodw wynosi 20 min. W 2002 r.
sprzeda samochodw wzrosa o 60%, a w 2003 r. o 100%. Podczas gdy w latach
siedemdziesitych XX w. przecitny pracownik musia oszczdza przez cay rok
na
zakup roweru, obecnie jego dochody s na tyle wysokie, e w tym samym czasie
moe
on sobie pozwoli na kupno samochodu.
Udzia dbr niszego rzdu obnia si wraz ze wzrostem dochodw, poniewa przy
danych cenach zmniejsza si wielko zapotrzebowania. Natomiast udzia dbr
luksusowych ronie. Elastyczno dochodowa popytu na te dobra jest bowiem wiksza od
jednoci, tzn. wzrost dochodw o 1% zwiksza wielko zapotrzebowania (i sum wydatkw) o wicej ni 1%. Udzia dbr podstawowych maleje, gdy wzrost
dochodw
0 1% zwiksza popyt o mniej ni 1%.
Dobra niszego rzdu to na og dobra niszej jakoci, ktre maj
wysokogatunkowe, ale drosze substytuty. Ludzie ubosi kupuj np. gorsze gatunki misa lub tanie
nylonowe koszule. W miar wzrostu dochodw przestawiaj si na befsztyki i
baweniane koszule. Wzrost dochodw powoduje absolutny spadek popytu na tanie
gatunki
misa i koszul.
Dobra luksusowe s przewanie towarami wysokiej jakoci, ktre maj
substytuty
niszej jakoci. Dobrami luksusowymi s np. samochd marki BMW (a nie may
ford)
1atrakcyjna wycieczka zagraniczna (a nie krajowa).
Dobra podstawowe bdce dobrami normalnymi zajmuj miejsce porednie
midzy dobrami niszego rzdu a dobrami luksusowymi. W miar wzrostu dochodu
wielko zapotrzebowania na ywno ronie, ale stosunkowo wolno. Wikszo
rodzin,
mimo wzrostu dochodw, nadal preferuje stosunkowo proste potrawy przyrzdzane
w domu.
W tablicy 4.7 dobrem luksusowym byy usugi, ktrych udzia w budetach
rodzin
brytyjskich od 1992 r. wzrasta wraz ze wzrostem dochodw. Szeroko rozumianej
ywnoci nie mona natomiast zaliczy do dbr luksusowych, gdy jej udzia w
wydatkach ludnoci mala wraz ze wzrostem dochodw. Nie jest to wszake kategoria,
ktr jako cao mona by uzna za dobro niszego rzdu. W cenach staych
z 1998 r., a wic po wyeliminowaniu wpywu inflacji, realne wydatki konsumentw
hryryjskich na ywno w latach 1992-2002 wzrosy z 45 mld (12% caoci ich

wydatkw) do 55 mld (9% caoci wydatkw).
W tablicy 4.8 przedstawiono w syntetycznej formie reakcje popytu na rne
katertcie dbr, zachodzce pod wpywem wzrostu dochodw, przy zaoeniu
niezmiennoci cen. Spadek dochodw ma odwrotny wpyw zarwno na wielko popytu, jak i
na
izia tych dbr w caoci wydatkw konsumentw.
Z kolei tablica 4.9 zawiera szacunki elastycznoci dochodowej popytu na rne
dbbra w Wielkiej Brytami. Podobnie jak w tablicy 4.2, w jej lewej czci podano
ela. moci dla szerokich grup dbr (wydatkw), a w prawej dla wszych grup.
Tike tutaj widzimy, e elastycznoci popytu s bardziej zrnicowane dla wsko
defilowanych grup wydatkw. Wysoko dochodu ma wikszy wpyw na sposb
odywania si (np. wicej misa, mniej chleba) ni na ilo spoywanej ywnoci w
ogle.
Jak ju wspominalimy, ywno ma cechy dobra normalnego, ale nie luksusowego.
Pocwierdza to elastyczno dochodowa popytu na ywno, wynoszca 0,45. Z
danych
ra.vartych w prawej czci tablicy wynika, e w wydatkach na ywno w miar
* zrostu dochodu zwiksza si udzia warzyw (o elastycznoci dochodowej wyszej
:la ywnoci ogem), maleje natomiast udzia chleba (o elastycznoci dochodosej ujemnej). Zamoniejsi konsumenci w trosce o swoj sylwetk jedz wicej
saatek
jeynowych. Biedniejsze rodziny jedz wicej chleba, ktry zabija gd. Zauwamy,
ze wyroby tytoniowe maj cechy dobra niszego rzdu. Maj one najwyszy udzia
w wydatkach ludzi biedniejszych. Bogatsi szukaj innych, droszych podniet.
Tablica 4.8. Reakcje popytu na wzrost dochodu o 1%
Rodzaje dbr
Elastyczno
dochodowa
Zmiana wielkoci zapotrzebowania
Normalne
Dodatnia
Wzrost
Luksusowe
Podstawowe
Dobra niszego rzdu
>1
0-1
Ujemna
Wzrost o wicej ni 1%
Wzrost o mniej ni 1%
Spadek
Zmiana udziau
w budecie
Przykad
Wzrost
Spadek
Spadek
Jachty
ywno
Chleb
Dobra
Tablica 4.9. Elastyczno dochodowa popytu w

Wielkiej Brytanii
Szerokie kategorie dbrElastyczno
dochodowaWskie kategorie dbrElastyczno
dochodowaWyroby tytoniowe-0,5Wgiel-2,0Paliwo i
energia0,3Pieczywo0,5ywno0,5Nabia0,5Alkohol1,1Warzywa0,9Odzie1,2Wyciecz
ki zagraniczne1,1Dobra trwaego uytku1,5Sprzt turystyczny i
rekreacyjny2,0Usugi1,8Wino i wyroby spirytusowe2,6
Z r d o: Jak
Wykorzystanie elastycznoci dochodowej

Znajomo elastycznoci dochodowej jest niezbdna do prognozowania zmian
w strukturze popytu konsumpcyjnego, zachodzcych pod wpywem wzrostu
gospodarczego i wzrostu poziomu zamonoci. Przypumy, i realne dochody ludnoci
w jakim kraju w cigu nastpnych 5 lat wzrosn o 15%. Z szacunkw
elastycznoci
podanych w tablicy 4.9 wynika, e popyt na wyroby tytoniowe spadnie o 7,5%,
wzronie natomiast o 39% popyt na wina i wyroby spirytusowe. Perspektywy
rozwojowe
tych dwu gazi przemysu s wic kracowo rne. Takie prognozy zostan
wykorzystane przy podejmowaniu przez przedsibiorstwa decyzji inwestycyjnych oraz
planowaniu przez pastwo wpyww budetowych z podatku akcyzowego od sprzeday
papierosw i alkoholu.
W miar rozwoju krajw ubogich ronie zgaszane przez nie zapotrzebowanie
na
dobra bardziej luksusowe, jak sprzt gospodarstwa domowego, telewizory, pralki
automatyczne i samochody.
4.7. Wpyw inflacji na ksztatowanie si popytu

Wprowadzilimy trzy rodzaje elastycznoci, mierzce wpyw, jaki na wielko
zapotrzebowania wywieraj zmiany trzech czynnikw: ceny danego dobra, cen innych
dbr
oraz dochodu nabywcw. Wczeniej, w rozdziale 2, wprowadzilimy rozrnienie
wielkoci nominalnych, wyraonych w cenach biecych, i wielkoci realnych, ktre
przy porwnywaniu danych mierzonych w rnych momentach eliminuj czynnik
inflacji. Na zakoczenie zastanowimy si jeszcze, jak na ksztatowanie si popytu
wpywa inflacja.
Przypumy, e wszystkie zmienne w ujciu nominalnym zwikszaj si
dwukrotnie. Kade dobro kosztuje obecnie dwa razy wicej, ale dochody s take dwa razy
wysze ni w poprzednim okresie. Za obecne dochody mona kupi dokadnie taki
sam koszyk dbr jak poprzednio. Ceny s wprawdzie dwa razy wysze, ale
dochody
te si podwoiy. Miso, ktre kosztowao dotd dwa razy wicej ni chleb, nadal
pozostaje dwa razy drosze. W istocie rzeczy nic si realnie nie zmienio. Jeeli
nominalne ceny wszystkich dbr i nominalne wartoci wszelkich dochodw podwoiy si,
to
popyt nie ulegnie adnej zmianie.
Jak jednak pogodzi to stwierdzenie z definicj mwic, e prosta cenowa elastyczno popytu wyraa ilociow zmian zapotrzebowania, wywoan zmian
ceny?
Kada z trzech rodzajw elastycznoci (cenowa prosta, cenowa mieszana i
dochodowa)
mierzy efekty zmiany jednej ze zmiennych przy zaoeniu, e wszystkie inne
zmienne
okrelajce wielko popytu pozostaj stae. W sytuacji gdy wszystkie ceny i
wszelkie
dochody zmieniaj si rwnoczenie, nie mona rozpatrywa wpywu jednej tylko
zmiennej, np. ceny danego dobra, na wielko popytu. Zaobserwowan zmian
wielkoci popytu musimy rozoy na trzy skadniki: efekt zmiany ceny danego dobra,
efekt
:an cen innych dbr i efekt zmiany dochodw. W przypadku gdy wszystkie
wartoci
nominalne zmieniaj si w jednakowym stopniu, suma tych trzech efektw jest
dokladrwna zeru.
4.8. Elastyczno poday

iczas gdy analiza elastycznoci popytu jest do skomplikowana, to analiza elarznoci poday jest stosunkowo prosta. Chodzi tu waciwie tylko o zaleno pozy od ceny danego dobra lub usugi. Elastyczno poday mierzy reakcj poday na
zmian ceny.
Elastyczno poday = procentowa zmiana iloci oferowanej/procentowa zmiana
ceny.
Poniewa krzywe poday s rosnce wzgldem ceny, elastyczno poday jest za:e dodatnia. W miar jak przesuwamy si w gr po krzywej poday, wzrostowi
. ny odpowiada wzrost poday. Im wiksza jest elastyczno poday, tym wiksza
centowa zmiana iloci oferowanej towaru przy danej procentowej zmianie ceny.
Rysunek 4.6. Rne elastycznoci poday
Rysunek 4.6 ilustruje typow krzyw poday SS o dodatniej elastycznoci

wzgldem ceny. Jeeli krzywa poday jest lini prost, to elastyczno cenowa poday
bdzie si zmienia w miar przesuwania si po tej krzywej. Jak ju wiemy z analizy
krzywych popytu, stae nachylenie oznacza jednakowe absolutne zmiany iloci
przy
zmianach ceny o jednostk. Jednake jednakowym zmianom absolutnym
odpowiadaj
Ramka 4.4
Gorzki smak kawy

Ceny kawy spady do najniszego poziomu od 20 lat... W cigu ostatnich 5 lat
poda czekolady rosa o 3,6% rocznie, podczas gdy wielko konsumpcji
wzrastaa
tylko o 1,5% rocznie. W latach 1997-2000 zapasy kawy... podwoiy si, a ceny
spady ze 134 centw do 50 centw.
r d o : Financial Times", 17 May 2001.
Wzrost dochodw powodowa zwikszanie popytu na kaw, ale poda rosa

jeszcze szybciej. Pojawili si nowi producenci kawy, wzrosa wydajno w jej
produkcji
i w rezultacie nastpio zaamanie zawartego w 1989 r. porozumienia o
ograniczeniach
ilociowych w eksporcie kawy.
Dla wielu producentw kawy z krajw Trzeciego wiata o dochodach z
eksportu kawy dochodzcych w niektrych przypadkach do 70% caej wartoci eksportu
spadek cen kawy by katastrof. Nie pomoga interwencja wielkich firm

midzynarodowych. W niektrych przypadkach rolnicy otrzymuj obecnie tylko 6% ceny detalicznej kawy paconej w sklepach przez konsumentw. Nestle kontroluje obecnie
okoo poowy wiatowego rynku kawy rozpuszczalnej.
wielko dostaw. Z kolei pozioma krzywa poday S" S" charakteryzuje si

nieskoczenie wysok elastycznoci: przy cenie wyszej od P* dostawcy s skonni
zaoferowa
nieskoczenie wielk ilo danego dobra.
Elastyczno poday informuje nas, jak zmieni si cena rwnowagi i wielko
sprzeday w przypadku przesunicia si krzywej popytu. Na rysunku 4.6 pokazano
przesunicie krzywej popytu z pooenia DD do D'D'. Pocztkowym punktem
rwnowagi jest A; przesunicie krzywej popytu prowadzi do nowych punktw
rwnowagi:
B, B' lub B", zalenie od elastycznoci poday. Im mniejsza jest elastyczno
poday,
tym wikszy bdzie wpyw wzrostu popytu na poziom ceny, a mniejszy na poziom
sprzeday. W kracowych przypadkach ruch od A do B' oznacza tylko wzrost ceny,
a ruch od A do B" tylko wzrost iloci.
4.9. Kto naprawd paci podatek?

Przez swe wydatki i podatki pastwo wpywa na alokacj zasobw w gospodarce.
Akcyza naoona na papierosy ogranicza ich zakupy, co przyczynia si do poprawy
stanu
zdrowia ludnoci. Opodatkowanie benzyny zmniejsza zanieczyszczenie
rodowiska,
chocia jest niemile widziane przez uytkownikw samochodw. Pobierajc
podatki
dochodowe, pastwo wpywa na wielko poday pracy. Podatki budz mieszane
uczucia w gospodarce rynkowej i wywieraj gboki wpyw na alokacj
ograniczonych zasobw.
Na pocztku rozwaymy podatek kwotowy od towaru, np. 5 za butelk wdki,

Pokaemy, jak efekt podatku zaley od nachylenia krzywych poday i popytu.
Potem
rozszerzymy nasze rozumowanie na podatek ad valorem, ktry jest liczony w
procenach od ceny danego dobra. W Wielkiej Brytanii obowizuje stawka VAT w
wysokoci
17,5% na wikszo dbr lub usug.
Podczas gdy podatki kwotowe s zalene od nachylenia krzywych popytu i
poday podatki ad valorem lub inne procentowe podatki s zalene od elastycznoci poday i popytu, mierzonej zmianami procentowymi. Niezalenie od sposobu
konstrukcji
Toiatku chcemy jednak wiedzie, kto ostatecznie paci podatek.
Rozkad podatku pokazuje, jaka cz podatku obcia faktycznie nabywc,
a jaka cz sprzedawc.
lysunek 4.7. Rozkad podatku
Przypumy, e cena papierosw wynosi 1 za paczk. Nastpnie pastwo

nakada podatek w wysokoci 50 pensw za paczk. Czy to palacze w ostatecznym
rachunki pac podatek, czy te obcia on producentw papierosw? Pokaemy, e jest
to
-zalenione od nachylenia krzywych popytu i poday.
Na rysunkach 4.7 a) i b) cena pacona przez konsumenta jest ukazana na osi pionowej. Poniewa cena otrzymywana przez producenta rwna si cenie paconej
przez
tonsumenta pomniejszonej o 50 pensw podatku, wprowadzenie podatku powoduje
przesunicie krzywej poday z pooenia SS do pooenia S1S' na obu wykresach.
Za: ferowana ilo zaley od ceny otrzymywanej przez producenta. Cena ta nie zmieni
si tylko wtedy, kiedy ceny pacone przez konsumentw bd o 50 pensw wysze;
oto dlaczego musimy przesun krzyw poday w gr o 50 pensw.
Na rysunku 4.7 a), ze strom krzyw popytu i z pask krzyw poday, ciar
podatku jest ponoszony gwnie przez nabywcw papierosw. Punkt B jest pooony
przy cenie o blisko 50 pensw wyszej ni punkt A. Poda jest elastyczna
wzgldem
ceny, a zatem ceny uzyskiwane przez producentw nie mog si znacznie obniy.
Konsument paci 1,45 , a producent otrzymuje 0,95 za paczk.
Na rysunku 4.7 b), z pask krzyw popytu i ze strom krzyw poday, ciar
podatku ponosz gwnie producenci. Popyt jest elastyczny, zatem prby
przerzucenia
podatku na konsumenta szybko prowadz do spadku sprzeday. Poda jest
nieelastyczna. Producenci jedynie nieznacznie zmniejszaj produkcj, mimo e otrzymywana
przez nich cena spada o prawie 50 pensw. Konsumenci pac 1,05 , a producenci
otrzymuj 0,55 za paczk.
Najwaniejszym wnioskiem wynikajcym z tej analizy jest to, i ostateczny
rozkad podatku absolutnie nie zaley od tego, kto pierwotnie paci podatek. Istnienie
podatku zmienia zachowania nabywcw i sprzedawcw, wpywajc na cen
rwnowagi
oraz na wielko sprzeday. Efekty cenowe i ilociowe podatku zale od
nachylenia
krzywych poday i popytu.
Rozumiejc teraz ogln zasad podziau obcie podatkowych, moemy j
zastosowa take do podatkw ad valorem. Musimy tylko pamita, eby
porwnywa
procentow zmian stawki podatku z odpowiadajcymi zmianami procentowymi
poday i popytu, tzn. ich eastycznociami.
Kiedy popyt jest nieelastyczny, a poda elastyczna, tak jak na rysunku 4.7 a),
podwyka podatku ad valorem uderzy gwnie w konsumentw w postaci wyszej
paconej przez nich ceny. W odwrotnej sytuacji, gdy popyt jest elastyczny, a poda
nieelastyczna, tak jak na rysunku 4.7 b), wyszy podatek ad valorem obciy gwnie dostawcw w postaci niszej otrzymywanej przez nich ceny.
Elastycznoci poday i popytu pomagaj nam zatem ustali rozkad podatku
zwizanego z najczciej stosowanymi rodzajami podatkw, takimi jak podatek od
dochodw osobistych (PIT), podatek od towarw i usug oraz podatek od zyskw
przedsibiorstw (CIT). Wszystkie one s podatkami ad valorem.
Podsumowanie
Jeeli nie precyzujemy tego inaczej, to pojcie elastycznoci popytu dotyczy

prostej elastycznoci cenowej popytu. Mierzy ona reakcj wielkoci
zapotrzebowania na zmiany ceny danego dobra przy niezmiennoci cen innych dbr i danej
wysokoci dochodu. Prosta elastyczno cenowa popytu jest wielkoci ujemn,
poniewa krzywa popytu wzgldem ceny jest malejca. Na og elastyczno si
zmienia, w miar jak przesuwamy si w d po danej krzywej popytu. Jeeli
funkcja popytu jest lini prost, to elastyczno maleje wraz ze spadkiem ceny.
Popyt nazywamy elastycznym, gdy jego elastyczno cenowa jest mniejsza od
-1
(np. -2). Obnika ceny powoduje wtedy zwikszenie sumy wydatkw na zakup
danego dobra. Popyt nazywamy nieelastycznym, gdy jego elastyczno
ksztatuje si midzy -1 a 0. Obnika ceny wpywa wwczas na zmniejszenie sumy wydatkw na zakup danego dobra. Przy elastycznoci rwnej jednoci (-1)
zmiany
ceny nie maj adnego wpywu na wielko wydatkw.
Elastyczno popytu zaley od tego, ile czasu potrzebuj nabywcy na
dostosowanie si do zmienionej ceny. W krtkim okresie moliwoci substytucji s

ograniczone. Im duszy okres bierzemy pod uwag, tym peniejsze jest dostosowanie
i tym wiksza jest elastyczno popytu. Dugo okresu umoliwiajcego pene
dostosowanie zaley od rodzaju dobra.
Mieszana cenowa elastyczno popytu mierzy reakcj wielkoci popytu na
jedno
dobro na zmian ceny dobra pokrewnego. Dodatnia elastyczno mieszana
oznacza na og, e rozpatrywane dobra s substytutami. Ujemna elastyczno mieszana oznacza zwykle, e dane dobra s wobec siebie komplementarne.
Elastyczno dochodowa popytu mierzy reakcj wielkoci popytu na zmian
poziomu dochodu, przy niezmiennoci ceny danego dobra i cen wszystkich innych
dbr.
Dobra niszego rzdu maj ujemn elastyczno dochodow popytu. Wzrost
dochodu zmniejsza wielko zapotrzebowania na te dobra, a zarazem ich udzia
w budetach nabywcw. Dobra luksusowe maj elastyczno dochodow
wiksz
od jednoci. Wzrost dochodu zwiksza popyt na te dobra i ich udzia w
budetach
nabywcw.
Dobra niezaliczane do dbr niszego rzdu nazywamy dobrami normalnymi.
Maj one dodatni elastyczno dochodow. Dobra niezaliczane do
luksusowych
nazywamy dobrami podstawowymi (niezbdnymi). Maj one elastyczno dochodow mniejsz od jednoci. Do tej kategorii nale wszystkie dobra
niszego
rzdu oraz cz dbr normalnych, z wyjtkiem luksusowych.
Podwojenie wartoci wszystkich zmiennych nominalnych nie wpywa na
wielko
popytu, poniewa nie zmieniaj si wwczas ani realna warto (sia nabywcza)
dochodw, ani relacje cen rnych dbr. W analizie popytu w krajach
przeywajcych inflacj najlepiej jest rozpatrywa realne ceny i realny dochd, tzn.
wysoko
cen i dochodw oczyszczon z wpywu oglnej inflacji.
Elastyczno poday mierzy procentow reakcj iloci towaru dostarczanej
przez
dostawcw na zmian ceny danego dobra o 1%. Poniewa krzywe poday s rosnce, elastyczno poday jest dodatnia.
Rozkad podatku informuje o tym, kto ostatecznie paci podatek. Poniewa podatki powoduj zmiany cen i iloci w stanie rwnowagi rynku, rzeczywisty rozkad podatku moe si znacznie rni od struktury podmiotowej podatnikw,
od
ktrych pastwo cigno podatki.
W przypadku podatkw specyficznych o rozkadzie podatku decyduje

nachylenie
krzywych poday i popytu. W przypadku podatkw ad valorem decyduj o
tym
elastycznoci poday i popytu. Zawsze jednak wikszo ciaru podatku
ponosi
strona mniej wraliwa na zmian ceny.
Zadania sprawdzajce
1. Przypumy, e masz kiosk z owocami i musisz natychmiast sprzeda 100
ubianek
j
dojrzaych brzoskwi bez wzgldu na cen. Twoja funkcja poday jest wic
prosta
pionow. Z dowiadcze zdobytych w handlu owocami wiesz, e funkcja popytu
|
jest malejca wzgldem ceny oraz e 100 ubianek moesz sprzeda po cenie 1 .
a) Narysuj wykres popytu i poday wyznaczajcy stan rwnowagi, b)
Zakadamy,
e elastyczno popytu wynosi -0,5. Nagle okazuje si, e 10 ubianek zawiera
nadgnie owoce, ktrych nie da si sprzeda. Wykrel now krzyw poday i
wska
now cen rwnowagi.
2. Rozwamy nastpujce grupy dbr: a) mleko, usugi dentystyczne, piwo; b)
czekolada, kurczaki, przejazdy kolej; c) spektakle teatralne, gra w tenisa, seanse
filmowe. Dla kadej z nich okrel, czy spodziewasz si, e popyt jest elastyczny
wzgldem ceny, czy nieelastyczny. Nastpnie w kadej grupie uszereguj dobra wedug
rosncej elastycznoci. Odpowied uzasadnij.
3. W ktrym punkcie funkcji popytu bdcej lini prost wydatki konsumentw
osigaj maksimum? Wyjanij, dlaczego. Jakie znaczenie ma ta informacja dla
waciciela klubu pikarskiego?
4. W tablicy przedstawiono cenowe i dochodowe elastycznoci popytu na warzywa
oraz usugi gastronomiczne. Wyjanij, czy s to dobra luksusowe, czy
podstawowe
oraz czy popyt na nie jest elastyczny, czy nieelastyczny.
Wyszczeglnienie
Warzywa
Usugi gastronomiczne
Elastyczno cenowa
-0,17
-2,61
Elastyczno dochodowa
0,87
1,64
Gospodarstwa domowe w Wielkiej Brytanii wyday w 1974 r. ogem 1,3 mld

na
chleb i inne rodzaje pieczywa. Wydatki te wzrosy do ponad 5 mld w 2004 r.,
mimo e chleb jest uwaany za dobro niszego rzdu. Jak to wytumaczy?
s
nieprawdziwe, a) Skoro papierosy s dobrem podstawowym, to pastwo moe
pod-
nosi wysoko akcyzy na papierosy bez adnych ogranicze, gdy wpywy

podatkowe z tego rda przy wyszej stawce bd zawsze wiksze, b) Rolnicy
powinni
si ubezpiecza od anomalii pogodowych, ktre gro zmniejszeniem plonw,
c) Wzrost dochodw konsumentw to dobra nowina dla wszystkich
producentw.

\ Chcc lepiej zrozumie gwne koncepcje tego rozdziau, moesz przejrze
dodatkowe materiay zamieszczone w internecie pod adresem: Online Learning Centre,
::zykady problemw ekonomicznych oraz rne artykuy wszystko za darmo.
'Workbook. W tym celu wejd na stron: www.mcgraw-hill.co.uk/textbooks/begg,
: znajd poczenie do zbioru zada, ktry chcesz zakupi7.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrczria mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia, Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 [przyp, red. nauk.).
Rozdzia 5
Decyzje konsumenta

jak wykrelamy lini ograniczenia budetowego konsumenta;
dlaczego kracowa uyteczno dobra maleje;
dlaczego maleje rwnie kracowa stopa substytucji;
jak mona zobrazowa gusty konsumenta za pomoc krzywych obojtnoci;
w jaki sposb mona objani decyzje podejmowane przez konsumenta za pomoc linii ograniczenia budetowego i krzywych obojtnoci;
co to jest efekt dochodowy i efekt substytucyjny;
jak zmiana ceny wpywa na wielko zapotrzebowania:
co wyraa rynkowa krzywa popytu.
poprzednich rozdziaach dowiedzielimy si, jak mona wykorzysta krzywe

popytu do opisania zachowa konsumentw. W tym rozdziale zastosujemy nieco inne
podejcie, budujc model zachowa konsumenta. Model ten, wychodzc od gustw
i preferencji, opisuje zachowanie nabywcw oraz objania, co mog oni osign
przy
swoich dochodach i danych cenach. Model ten pozwala przewidywa reakcje
konsumentw na zmiany warunkw rynkowych. Umoliwia te lepsze zrozumienie poj
elastycznoci cenowej i dochodowej, wprowadzonych w rozdziale 41.
5.1. Popyt konsumenta

Nasz model skada si z czterech elementw charakteryzujcych konsumenta i jego
otoczenie rynkowe. S to: 1) dochd konsumenta; 2) ceny poszczeglnych dbr;
3) gusty konsumenta, pozwalajce uszeregowa rne kombinacje, czyli koszyki
dbr,
wedug stopnia satysfakcji, jakiej dostarczaj konsumentowi; 4) zaoenie
behawioral1
Ten rozdzia pomija kwesti decyzji konsumenta w odniesieniu do n dbr. Rozwizanie tego problemu jest
jednak podobne jak w przypadku dwch dbr (przyp. tum.).
ne, zgodnie z ktrym konsumenci w swych decyzjach kieruj si wasnym

interesem.
Decyzje konsumenta
216
Spord koszykw dbr osigalnych przy danym dochodzie konsument wybiera koszyk dajcy mu najwiksz satysfakcj.
Kady element modelu wymaga szczegowego omwienia.
Ograniczenie budetowe
Dochd konsumenta i ceny poszczeglnych dbr wyznaczaj ograniczenie
budetowe
lanego konsumenta.
Ograniczenie budetowe opisuje rne koszyki (kombinacje ilociowe) dbr do-
stpne dla konsumenta.

To, jakie kombinacje s dostpne dla konsumenta, zaley od dwch czynnikw:
wysokoci jego dochodu oraz cen poszczeglnych dbr.
Wemy za przykad studenta, ktry swj tygodniowy budet (dochd, zasiek
lub
stypendium), wynoszcy 50 , moe wyda na posiki albo na kino2. Jeden obiad
kosztuje 5 , a jeden bilet do kina 10 . Jakie kombinacje posikw i filmw moe
zafundowa sobie nasz student? Nie chodzc w ogle do kina, moe kupi 10 posikw
po
5 . Nie jedzc za posikw, moe kupi 5 biletw do kina po 10 . Midzy tymi
skrajnymi przypadkami znajduje si wiele rnych kombinacji liczby posikw i filmw, z ktrych kada kosztuje 50 . Wszystkie dostpne kombinacje nazywamy
ograniczeniem budetowym.
Tablica 5.1. Dostpne koszyki dbr
Liczba posikw QM
0
2
4
6
8
10
Wydatki na posiki
(5 x Q)
0
10
20
30
40
50
Liczba filmw QF
5
4
3
2
1
0
Wydatki na kino
(10 x Qr)
50
40
30
20
10
0
czne wydatki
()
50
50
50
50
50
50
Ograniczenie budetowe wskazuje maksymaln ilo jednego dobra, ktr moemy kupi przy okrelonej nabywanej iloci drugiego dobra3. W tablicy 5.1
pokazano
ograniczenie budetowe studenta z rozpatrywanego przez nas przykadu. Wiersze
tablicy opisuj rne kombinacje ilociowe obu dbr, dostpne za 50 .
:
Jeeli wybr dotyczy wicej ni dwu dbr, to filmy moemy traktowa jako umowne okrelenie wszystkich innych dbr (poza jedzeniem).
217
Zakadamy, e cay dochd jest wydawany na zakup dbr, tzn. e nie ma oszczdnoci. Problem wyboru
midzy wydawaniem a oszczdzaniem rozwaymy w dalszych rozdziaach.
Decyzje konsumenta
218
Tablica 5.1 ilustruje substytucyjno midzy posikami i filmami. Mona zje

wicej posikw, ale kosztem mniejszej liczby ogldanych filmw. Przy danym
dochodzie ograniczenie budetowe pokazuje, ile trzeba si wyrzec jednego dobra w
zamian
za dodatkow ilo drugiego dobra. Wanie z uwagi na t substytucyjno student
musi wybiera midzy posikami a filmami.
Linia ograniczenia budetowego
Przy danych cenach posikw i biletw do kina niezalenie od nabywanej iloci
ograniczenie budetowe konsumenta ilustruje zawsze linia prosta, zwana lini
ograniczenia budetowego. Rysunek 5.1 pokazuje tak lini, ktra odpowiada danym z
tablicy 5.1.
Pooenie linii ograniczenia budetowego jest okrelone przez jej punkty
kracowe
A i F, majce prost interpretacj ekonomiczn. Punkt A wskazuje maksymaln
liczb
biletw do kina (5), ktre mona naby, rezygnujc cakowicie z posikw (za 50
mona kupi najwyej 5 biletw po 10 ). Punkt F za pokazuje, e za 50 mona
kupi najwyej 10 posikw po 5 , jeli zrezygnujemy z kina. Linia ograniczenia
budetowego czy punkty A i F. Punkty porednie na tej linii, np. B i C, ukazuj
bardziej
zrwnowaone proporcje wydatkw na zakup posikw i filmw.
Nachylenie linii ograniczenia budetowego wskazuje, ile posikw trzeba
powici w zamian za obejrzenie jeszcze jednego filmu. Przesuwajc si z punktu F do
punktu E, zmniejszamy liczb posikw z 10 do 8, zwikszamy natomiast z 0 do 1
liczb obejrzanych filmw. Relacja wymienna midzy posikami a filmami jest
staa
wzdu danej linii ograniczenia budetowego. Rezygnacja z dwch posikw po 5
daje dodatkowy fundusz w wysokoci 10 , za ktry mona naby jeden dodatkowy
bilet do kina.
Widzimy teraz, jak zasadnicze znaczenie maj ceny. Chcc kupi jeszcze jeden
bilet do kina, trzeba zrezygnowa z dwch posikw. Nachylenie linii ograniczenia budetowego zaley jedynie od stosunku cen obu dbr. Nachylenie to jest ilorazem zmiany odlegoci pionowej przez odpowiadajc mu zmian odlegoci poziomej. Na
rysunku 5.1 nachylenie linii ograniczenia budetowego wynosi -1/2. Dodatni zmian
219
o 1 dodatkowy film musimy podzieli przez odpowiadajc jej ujemn

zmian:
o utracone 2 posiki.
Powyszy
przykad
ilustruje ogln regu:
(5.1)
gdzie:
PH cena dobra, ktrego ilo mierzymy na osi
poziomej,
Pv cena dobra, ktrego ilo mierzymy na osi pionowej.
W naszym przykadzie cena posiku P11 wynosi 5 , a cena biletu do kina Pv
10 . Powyszy wzr potwierdza, e nachylenie linii ograniczenia budetowego
wynosi -1/2, a znak minus wskazuje na odwrotn zaleno (substytucyjno).
Musimy
zrezygnowa z pewnej iloci jednego dobra, jeeli chcemy mie wicej drugiego.
Decyzje konsumenta
220
Rysunek 5.1. Linia ograniczenia

budetowego
Linia ograniczenia budetowego obrazuje maksymalne kombinacje ilociowe dwch dbr, ktre
moe naby konsument przy danym dochodzie i danych cenach. Punkty lece na linii ograniczenia budetowego AF wyczerpuj w caoci budet konsumenta. Punkty lece powyej linii ograniczenia
budetowego s nieosigalne. Punkty lece poniej
linii ograniczenia budetowego daj moliwo
zwikszenia konsumpcji.
Punkty kracowe (A i F) linii ograniczenia budetowego wskazuj, jak ilo

jednego dobra moemy kupi, dysponujc okrelonym budetem, jeeli zrezygnujemy
w ogle z drugiego dobra. Nachylenie linii ograniczenia budetowego, czcej te
punkty, zaley wycznie od relacji cen obu dbr.
Punkty lece powyej linii ograniczenia budetowego (np. punkt G na rysunku
5.1) s nieosigalne. Linia ograniczenia budetowego pokazuje maksymaln ilo
jednego dobra, ktr mona uzyska przy danej iloci drugiego dobra i staej
wielkoci budetu. Przy dochodzie rwnym 50 punkt G jest nieosigalny,
poniewa
naleaoby mie 25 na zakup 5 posikw i 50 na zakup 5 biletw do kina. Z
kolei
w punktach lecych poniej linii ograniczenia budetowego, np. w punkcie K,
cz
dochodu pozostaje niewydana. Tylko na linii ograniczenia budetowego wystpuje
zjawisko substytucyjnoci, czyli konieczno wyboru midzy filmami a posikami.
Gusty
Linia ograniczenia budetowego przedstawia warunki rynkowe (dochd i ceny),
w ktrych dziaa konsument. Rozpatrzmy teraz problem gustw konsumenta.
Poczynimy trzy do realistyczne zaoenia.
Po pierwsze, zamy, e konsument potrafi uszeregowa rne koszyki
(kombinacje) dbr wedug poziomu satysfakcji, czyli uytecznoci, ktr one przynosz. Uyteczno to satysfakcja, zadowolenie, jakie osiga konsument, posiadajc okrelony
zestaw dbr. Nie jest konieczne, aby konsument umia okreli ilociowo t
uyteczno, wskazujc np., e ta oto kombinacja jest dwa razy lepsza ni jaka inna 4.
Oczekujemy jedynie, e potrafi on rozstrzygn, czy dana kombinacja dbr jest lepsza,
gorsza, czy rwnie dobra jak ta, z ktr jest porwnywana. Zakadamy, e
221
dokonywane
w ten sposb uporzdkowanie kombinacji jest wewntrznie zgodne, tzn. jeli A jest
lepsze ni B, a B ni C, to A jest tym bardziej lepsze od C.
Po drugie, zakadamy, e konsument woli mie wicej, a nie mniej. Jeeli kombinacja B zawiera tyle samo posikw, a wicej biletw do kina ni kombinacja K, to
* Inny sposb analizy gustw oparty na zaoeniu, e uyteczno jest mierzalna zosta przedstawiony
w aneksie na kocu rozdziau.
222
przyjmujemy, e konsument woli mie B. Jak jednak traktowa co, co nie jest dobrem, lecz zem, np. zanieczyszczenie rodowiska? Z pewnoci kady z nas
wolaby,
aby rodowisko byo jak najmniej zanieczyszczone. Komplikacj t mona omin,
przyjmujc takie definicje dbr, dla ktrych zaoenie maksymalizacji jest
prawdziwe.
Na przykad, zamiast rozwaa stosunek konsumenta do brudnych rzek, moemy
analizowa jego stosunek do czystych rzek. Przy innych czynnikach niezmienionych
chcielibymy mie jak najwicej czystych wd.
Rysunek 5.2. Ranking rnych koszykw
dbr
Konsument ocenia rne kombinacje ilociowe dwu
dbr, oznaczone punktami a, b, c, d, e. W porwnaniu z punktem a kada kombinacja pooona na
pnocny wschd" jest lepsza, kada za pooona
na poudniowy zachd" gorsza. Punkty w dwu
pozostaych polach np. d i e mog by lepsze
lub gorsze od a, zalenie od gustw konsumentw.
Na rysunku 5.2 pokazano skutki powyszych zaoe dotyczcych gustw.

Kady
punkt na wykresie reprezentuje okrelon kombinacj dbr, tj. pewn liczb
posikw
i filmw.
Zacznijmy od kombinacji przedstawionej w punkcie a. Przez punkt ten przeprowadmy dwie proste: poziom i pionow. Skoro kady z nas wolaby mie
wszystkiego jak najwicej, kady punkt c pooony na pnocny wschd" od punktu a jest
uznawany za lepszy ni a. W punkcie c mamy wicej zarwno jednego, jak i
drugiego
dobra. Natomiast punkty lece na poudniowy zachd" od a wyznaczaj niniejsze
iloci obydwu dbr ni te, ktre odpowiadaj punktowi a. Punkt a jest zatem lepszy
ni np. punkt b.
Nie znajc bliej gustw danego konsumenta, nie moemy by jednak pewni,
jak
si maj do kombinacji a punkty lece w dwch pozostaych wiartkach rysunku
(pnocno-zachodniej" i poudniowo-wschodniej"). W takich punktach, jak d lub
e,
konsument ma wicej jednego dobra, ale mniej drugiego ni w punkcie a. Kto, kto
lubi duo zje, woli e od a, ale kto, kto uwielbia kino, woli d od a.
Wprowadzimy teraz pojcie kracowej stopy substytucji.
Kracowa stopa substytucji filmw posikami jest to liczba filmw, z ktrych
musi zrezygnowa konsument, jeeli chce zwikszy o jednostk liczb posikw, nie zmieniajc cznej uytecznoci.
Decyzje konsumenta
224
Poniewa konsumenci wol mie wicej ni mniej, dodatkowy posiek zwiksza

baczn uyteczno. Chcc utrzyma sum uytecznoci na staym poziomie, w zamian za dodatkowy posiek konsument musi si wyrzec pewnej liczby filmw.
Kracowa stopa substytucji informuje, ile filmw konsument moe powici za
dodatkow y posiek, nie zmieniajc sumy uytecznoci.
Przypumy, e nasz student zaczyna analiz od kombinacji obejmujcej 5
filmw
i O posikw. Majc za sob ju 4 seanse filmowe w danym tygodniu, nie bdzie
chyba
specjalnie uszczliwiony pitym. Tymczasem jest bardzo godny, gdy w ogle nie
;ada posikw. Uyteczno rozpatrywanej kombinacji jest niska: wygodzonemu
studentowi nie spieszno do kina. Zachowujc tak sam cakowit uyteczno,
chtnie
zrezygnuje z jednego czy dwch filmw w zamian za troch jedzenia.
Teraz zamy, e student jada duo, lecz rzadko chodzi do kina. Nie bdzie on
skonny rezygnowa z kina w zamian za dodatkowy posiek. Opaca si rezygnowa
z filmw, ktrych mamy pod dostatkiem, na rzecz posikw, ktrych mamy za
mao.
Kiedy jednak stosunek liczby ogldanych filmw do liczby posikw jest ju bardzo
niski, wtedy nie opaca si rezygnowa z filmw dla jeszcze wikszej liczby
posikw.
Ekonomici uwaaj, e to oparte na zdrowym rozsdku rozumowanie
dotyczce
gustw i preferencji jest w peni uzasadnione i sprawdza si w rnych warunkach.
Mona je uzna za ogln regu. Bdzie ona wanie trzecim zaoeniem
dotyczcym
gustw konsumenta. Jest to zaoenie o malejcej kracowej stopie substytucji.
Gusty konsumenta ujawniaj malejc kracow stop substytucji, gdy przy staej sumie uytecznoci dodatkowe jednostki jednego dobra mona
pozyskiwa
kosztem coraz mniejszych iloci drugiego dobra.
Na przykad, studentowi moe by obojtne, czy wybierze koszyk X (6 filmw,
O
posikw), czy Y (3 filmy, 1 posiek), czy te Z (2 filmy, 2 posiki), ale przechodzc
od
kombinacji X do Y, powica 3 filmy w zamian za 1 posiek. Natomiast przechodzc
od Y do Z, powica tylko 1 film za 1 dodatkowy posiek. Takie gusty odpowiadaj
zaoeniu o malejcej kracowej stopie substytucji.
Trzy omwione wyej zaoenia e konsumenci wol mie wicej ni mniej,
e
225
potrafi uszeregowa rne koszyki dbr wedug uytecznoci i e ich gusty s

zgodne
z zaoeniem o malejcej kracowej stopie substytucji wystarcz nam do
dalszych
rozwaa. Obecnie pokaemy, jak mona przedstawi gusty za pomoc krzywych
obojtnoci.
Gdy poczymy wszystkie punkty, ktre konsument ocenia jako jednakowo

dobre,
otrzymamy krzyw obojtnoci.
Krzywa obojtnoci obrazuje wszystkie kombinacje dwu dbr, dajce konsu-
mentowi tak sam cakowit uyteczno.

Na rysunku 5.3 przedstawiono trzy krzywe obojtnoci, oznaczone jako U1U1,
U2U2 i U3U3.
Ramka 5.1
To, czego pragn

David Beckham zarabia krocie na reklamowaniu rnych wyrobw. Thierry Henry
reklamuje samochd marki Renault Clio. Dlaczego producenci pac znanym
gwiazdom
bajeczne sumy za promowanie swoich produktw? Po prostu usiuj zmieni nasze
gusty. Na rynku samochodowym mamy duy wybr maych samochodw, ale tylko
jeden jest promowany przez znane gwiazdy. Tylko ten warto mie. aden inny mu
nie
dorwna.
Oczywicie, mona kupi magazyn motoryzacyjny i sprawdzi, czy clio ma rzeczywicie unikatow geometri zawieszenia, ale nie w tym przecie rzecz. W
reklamie
chodzi o styl. Niewane, co podoba si tobie; najwaniejsze jest to, co podoba si
innym. Renault zapewnia nas, e ludzie z klas pragnliby jedzi samochodem clio.
Kup ten samochd, a te pokaesz swoj klas. Wanie owa wspzaleno gustw
otwiera drog reklamie i dziaalnoci public relations.
Rysunek 5.3. Krzywe obojtnoci

jako obraz gustw konsumenta
Wzdu kadej krzywej obojtnoci uyteczno dla
konsumenta jest staa. Poniewa woli on wicej,
a nie mniej, kady punkt pooony na wyszej krzywej obojtnoci jest lepszy od punktw lecych na
niszej krzywej. Krzywe obojtnoci musz mie
nachylenie ujemne, w przeciwnym razie konsument
mgby nabywa wiksz ilo obydwu dbr i uzyskiwa wiksz sum uytecznoci na tej samej
krzywej. Zgodnie z zaoeniem o malejcej kracowej stopie substytucji kada krzywa obojtnoci
ulega spaszczeniu, w miar jak przesuwamy si
w prawo.
Kady punkt na krzywej U2U2 oznacza tak sam uyteczno. W punkcie C

mamy duo posikw, a mao filmw; w punkcie A duo filmw, a mao posikw;
punkt B ilustruje bardziej zrwnowaon kombinacj posikw i filmw.
Krzywe obojtnoci maj nachylenie ujemne. Zwikszajc liczb posikw, zwikszamy sum uytecznoci. Chcc utrzyma cakowit uyteczno bez zmian,
musimy
zrezygnowa z pewnej liczby filmw.
Krzywe obojtnoci staj si bardziej paskie w miar przesuwania si po nich
w prawo. Wynika to bezporednio z zaoenia o malejcej kracowej stopie
substytu-
cji. W punkcie A, gdzie konsument ma stosunkowo duo filmw w porwnaniu z

posikami, powici on wiele filmw w zamian za troch wicej jedzenia. W punkcie
B,
gdzie liczba ogldanych filmw jest relatywnie mniejsza, konsument za tak sam
dodatkow porcj jedzenia odda ju mniej biletw do kina. Wreszcie w punkcie C
konsument ma ju tak duo jedzenia, e nie bardzo chce rezygnowa choby z jednego
filmu na rzecz dodatkowych posikw. Konstatacja ta pozwala uwiadomi sobie, e
kracowa stopa substytucji filmw posikami to po prostu nachylenie krzywej
obojtnoci w kolejnych rozpatrywanych punktach. Obie wasnoci krzywej obojtnoci
ujemne nachylenie i spaszczanie si w miar przesuwania si w prawo
wynikaj bezporednio z zaoenia, e konsument woli mie wicej ni mniej oraz e jego
gusty speniaj zaoenie o malejcej kracowej stopie substytucji.
Spjrzmy teraz na punkt D, lecy na innej krzywej obojtnoci, tj. LV3LV3. W
punkcie tym ilo obu dbr jest wiksza ni w punkcie B. Poniewa konsument woli
mie
wicej ni mniej, uyteczno w punkcie D jest wiksza ni w punkcie B. Z
definicji
krzywej obojtnoci wynika, e wszystkie punkty na krzywej U3 U3 reprezentuj
jednakow uyteczno. Kady punkt pooony na krzywej U3 U3 zapewnia wiksz
uyteczno ni jakikolwiek punkt lecy na U1U1. Odwrotnie, punkt E zapewnia mniejsz
uyteczno ni punkt B, gdy oznacza mniejsze iloci obu dbr. Kady punkt
lecy
na
krzywej U1U1 reprezentuje mniejsz uyteczno ni dowolny punkt na krzywej
U1U2.
Na rysunku 5.3 zostay wykrelone wprawdzie tylko trzy krzywe obojtnoci,

ale
moemy sobie wyobrazi, e krzywych tych jest wicej. Przesuwajc si na wysze
krzywe, sigamy po lepsze koszyki dbr. Krzywe obojtnoci pooone wyej s
lepsze, poniewa konsument woli mie wicej ni mniej.
Krzywe obojtnoci nie przecinaj si. Wyjania to rysunek 5.4. Przypumy, e
krzywe obojtnoci UU i UV miayby si przecina. Skoro punkty X i F le na tej
samej krzywej obojtnoci UU, konsumentowi jest obojtne, ktry z tych punktw
Rysunek 5.4. Krzywe obojtnoci nie

mog
si przecina
Gdyby krzywe obojtnoci przecinay si, konsumentowi byoby obojtne, czy wybierze X, czy Y,
oba te punkty le bowiem na tej samej krzywej UU. Podobnie byoby z punktami Y i Z, gdy
oba znajduj si na jednej krzywej U1U'. Wynikaoby std, e take X i Z s rwnie dobre. Punkt Z daje
jednak wiksz ilo obydwu dbr w porwnaniu
zX, co prowadzi do sprzecznoci. Krzywe obojtnoci nie mog si zatem przecina.
Decyzje konsumenta 230
Ramka 5.2
Inne rodzaje map poziomicowych

Na dokadnych mapach geograficznych s zaznaczone koncentrycznie uoone poziomice, ukazujce punkty terenu pooone na jednakowej wysokoci. Przypominaj one
krzywe obojtnoci z t tylko rnic, e poniewa nie musz spenia zaoenia
o malejcej kracowej stopie substytucji, przybieraj rne nieregularne i niekiedy
dziwne ksztaty. Jednak rwnie te krzywe nigdy si nie przecinaj. Rnym poziomicom odpowiada rna wysoko.
Przesuwajc si ku coraz wyej pooonym poziomicom, osigamy w kocu punkt
oznaczajcy szczyt gry. W rzeczywistoci rzadko osigamy szczyt uytecznoci,
oznaczajcy pene zaspokojenie naszych potrzeb. Niemniej jednak mapa obojtnoci,
przedstawiajca czn uyteczno rnych iloci szampana i homara, moe wyglda podobnie jak poziomice opisujce gr o ksztacie symetrycznego stoka. Po spoyciu nadmiernie duych iloci jednego lub drugiego dobra poczujemy si le. Kropka
oznaczajca absolutnie najlepsz kombinacj, czyli stan bogostanu, podobnie jak
szczyt gry, ukazuje wic najlepsz kombinacj ilociow tych dwch dbr. Oczywicie, w tym przypadku uchylamy nasze wczeniejsze zaoenie, e konsument zawsze
woli mie wicej ni mniej. Odcinki poziomic o dodatnim nachyleniu odpowiadaj
tym kombinacjom, dla ktrych wicej nie oznacza lepiej.
W odniesieniu do szerokich kategorii dbr nigdy nie osigamy penego zaspokojenia potrzeb. W takim przypadku jestemy skazani na wybory oznaczone na poniszym
rysunku zacieniowanym polem.
wybierze. Jednak punkty F i Z le na krzywej obojtnoci U'U', tzn. te s

jednakowo
dobre. Wynikaoby z tego, e punkty X i Z s take jednakowo dobre, co jest niemoliwe, poniewa w punkcie Z ilo obu dbr jest wiksza ni w punkcie X. Przecinanie
231
Rysunek 5.5. Rnice gustw

Utrzymujc sta uyteczno na danej krzywej obojtnoci, arok
zrezygnuje z wielu filmw w zamian za
dodatkowe posiki, ale kinoman odda niewiele filmw za tyle samo
dodatkowych posikw.
si wic krzywych obojtnoci byoby sprzeczne z zaoeniem, e konsument woli

mie wicej ni mniej. Przyjte przez nas zaoenia, dotyczce gustw
konsumentw,
wykluczaj moliwo przecinania si krzywych obojtnoci.
Moemy teraz przedstawi gusty konkretnego konsumenta, wykrelajc ca
map
krzywych obojtnoci. Na rysunku 5.5 przedstawiono mapy obojtnoci dla dwch

konsumentw o rnych upodobaniach. W obydwu przypadkach przejcie na wyej
pooon krzyw obojtnoci oznacza zwikszenie sumy uytecznoci. Rysunek 5.5
a)
ilustruje map obojtnoci aroka, ktry jest zawsze gotw zrezygnowa z wielu
filmw w zamian za jeszcze troch jedzenia. Rysunek 5.5 b) natomiast przedstawia
map
obojtnoci kinomana, ktry za jeden film oddaby mnstwo jedzenia. Obie mapy
obojtnoci speniaj nasze trzy zaoenia o gustach konsumentw. Przedstawiona
teoria
jest na tyle oglna, e pasuje zarwno do obu skrajnych przypadkw, jak i do
bardziej
typowych przypadkw porednich.
Maksymalizacja uytecznoci a wybr konsumenta
Linia ograniczenia budetowego przedstawia dostpne dla konsumenta koszyki

dbr
w danych warunkach rynkowych (przy danym budecie i danych cenach rnych
dbr). Mapa obojtnoci ukazuje gusty konsumenta. Chcc dokoczy budow
naszego modelu, dodamy zaoenie behawioralne, e konsument spord dostpnych koszykw wybiera ten, ktry daje mu maksymaln uyteczno.
Konsument nie moe sobie pozwoli na wybr punktw lecych powyej linii
ograniczenia budetowego, a jednoczenie nigdy nie schodzi poniej tej linii. Gdyby
zna-
233
laz si poniej linii ograniczenia budetowego, oznaczaoby to, e nie wydaje w

caoci posiadanych rodkw i mgby kupi dodatkow ilo jednego dobra bez
zmniejszania iloci drugiego dobra.
Wiemy ju, e konsument wybierze pewien punkt lecy na linii ograniczenia
budetowego. Chcc ustali, ktry punkt na tej linii maksymalizuje uyteczno,
musimy
si odwoa do gustw konsumenta. Naley przypuszcza, e arok zdecyduje si
na
inny punkt ni kinoman, wybierajc wicej posikw, a mniej filmw. Zaczniemy
od
wyjanienia, jak za pomoc krzywych obojtnoci okreli, ktr kombinacj
wybierze konsument. Nastpnie pokaemy, i nasz model nadaje si rwnie do
objanienia
rnic w zachowaniu aroka i kinomana.
Rysunek 5.6. Wybr dokonywany przez
konsumenta
Punkty lece powyej linii ograniczenia budetowego AF s nieosigalne. Na przykad, konsument
nie moe osign krzywej U3U3. Takie punkty, jak
B i E, s dostpne, ale pozwalaj jedynie osign
krzyw obojtnoci U1U1. Konsument wybierze
punkt C, aby osign najwysz moliw krzyw
obojtnoci U2U2. W punkcie tym krzywa obojtnoci styka si z lini ograniczenia budetowego
i maj one jednakowe nachylenie.
Rysunek 5.6 ilustruje lini ograniczenia budetowego studenta, ktry moe

wyda
50 na kino (po 10 za seans) i posiki (po 5 ). Krzywe U1U1, U2U2 i U3U3 s elementami mapy obojtnoci, opisujcej gusty studenta.
Poniewa krzywa U3U3 ley w caoci powyej linii ograniczenia budetowego
AF, aden z punktw pooonych na tej krzywej nie jest osigalny, chocia nasz student bardzo pragnby uzyska wysok uyteczno reprezentowan przez te
punkty.
Przypumy, e student rozwaa wybr dostpnego dla punktu B, pooonego na
krzywej obojtnoci U1U1. Punkt B jest na pewno lepszy ni punkt A, ktry znajduje
si na niszej krzywej obojtnoci (skoro krzywe obojtnoci nie mog si
przecina,
to caa krzywa obojtnoci przechodzca przez A musi lee poniej U1U1).

Podobnie
punkt F musi lee na niszej krzywej obojtnoci ni E i wobec tego punkt F jest
gorszy ni E.
Okazuje si, e student nie wybierze ani punktu B, ani E. Przesuwajc si
bowiem
do punktu C, znajdzie si na wyszej krzywej obojtnoci i uzyska wiksz uyteczno. Wybr padnie zatem na punkt C. Kady inny punkt na linii ograniczenia
budetowego przesunby go na nisz krzyw obojtnoci. Linia ograniczenia
budetowego
nie siga w adnym punkcie wyszych krzywych obojtnoci (np. U3U3), a przecina
w dwu punktach kad nisz krzyw obojtnoci (np. U1U1). Punkt C jest wic
punktem, w ktrym uyteczno osiga maksymalny poziom przy danym ograniczeniu
budetowym.
Konsument wybiera taki koszyk dbr (punkt), przy ktrym linia ograniczenia
budetowego jest styczna do krzywej obojtnoci.
Do tego samego wniosku mona doj, stosujc nieco inne rozumowanie. Przyjrzyjmy si ponownie punktowi B na rysunku 5.6. Nachylenie linii ograniczenia
budetowego wskazuje relacj wymienn midzy filmami i posikami, wyznaczon przez
warunki rynkowe. Jeeli film kosztuje 10 , a posiek 5 , to mona zamieni dwa
posiki na jeden bilet do kina. Z kolei nachylenie krzywej obojtnoci w danym
punkcie
(kracowa stopa substytucji) pokazuje, w jakim stosunku konsument byby skonny
wymienia posiki i filmy, aby utrzyma czn uyteczno na niezmienionym
poziomie. W punkcie B linia ograniczenia budetowego ma mniejsze nachylenie ni
krzywa
obojtnoci. Przesunicie w lewo przeniosoby nas na nisz krzyw obojtnoci,
poniewa rynkowa relacja wymienna filmw na posiki jest tu nisza od wymaganej
do
utrzymania poziomu uytecznoci. Podobnie, wychodzc z punktu E, nie ma sensu
kierowa si wzdu linii ograniczenia budetowego w prawo, gdy rynkowa
relacja
wymienna posikw na filmy jest tu nisza od relacji niezbdnej do utrzymania
uytecznoci. Przesunicie z punktu E w prawo obniyoby czn uyteczno i
przeniosoby nas na nisz krzyw obojtnoci.
Warto natomiast przesun si z punktu B w prawo. Rynkowa relacja
wymienna,
ukazujca liczb dodatkowych posikw dostpnych w zamian za jeden film, jest
tutaj
wysza od relacji zapewniajcej utrzymanie staego poziomu uytecznoci. Mona
zatem przesun si na wysz krzyw obojtnoci i osign wysz uyteczno.
Podobnie warto przesun si z punktu E w lewo. Rynkowa relacja wymienna tym
razem dodatkowa liczba filmw, ktre mona uzyska w zamian za okrelony
ubytek
posikw przewysza relacj mierzon nachyleniem krzywej obojtnoci,
niezbdn do utrzymania cznej uytecznoci na staym poziomie. Przesunicie z punktu E

w lewo po linii ograniczenia budetowego zwiksza poziom uytecznoci i
przenosi
nas na wysz krzyw obojtnoci5.
Z przykadw tych moemy wycign oglny wniosek. Tam, gdzie linia
ograniczenia budetowego przecina krzyw obojtnoci, przesunicie po linii
ograniczenia
budetowego w jednym kierunku zwikszy czn uyteczno. W takim ujciu punkt
C,
5
Ten zawiy wywd ma w gruncie rzeczy bardzo prosty sens. W punkcie B warto zwikszy liczb nabywanych posikw, poniewa za jeden bilet do kina mona otrzyma dwa posiki, a ich uyteczno dla konsumenta jest wiksza. W punkcie E natomiast opaca si zwikszy liczb ogldanych filmw, bo bilet do
kina kosztuje tylko dwa razy droej ni posiek, a w kategoriach uytecznoci wart jest duo wicej (przyp.
tum.).
maksymalizujcy uyteczno, jest punktem, w ktrym nachylenie linii ograniczenia budetowego zrwnuje si z nachyleniem krzywej obojtnoci. Tylko w punkcie C nie ma
Rysunek 5.7. Wpyw gustw na wybr dokonywany przez konsumenta

Obydwaj studenci maj takie samo ograniczenie budetowe AF i wybieraj punkt C, maksymalizujcy uyteczno w miejscu, gdzie krzywa obojtnoci styka si z lini ograniczenia budetowego. Krzywe obojtnoci aroka s strome musi on dobrze si naje, zanim malejca kracowa stopa substytucji spowoduje wystarczajco duy spadek kta nachylenia jego krzywej obojtnoci i doprowadzi go do punktu C
W przypadku kinomana krzywe obojtnoci s paskie i u niego punkt stycznoci pojawia si znacznie
wczeniej. arok wybiera wic wicej posikw, a mniej filmw ni kinoman.
moliwoci zwikszenia uytecznoci przez jakiekolwiek przesunicie. Konsument

wybierze punkt C, gdy punkt ten zapewnia maksymaln uyteczno.
Chcc si przekona, czy przedstawiony model wyboru konsumenta ma sens,
rozwaymy, czy pozwala on wyjani zaobserwowane wczeniej zachowanie aroka i
kinomana, ktrych gusty wyranie si rni. Zauwamy, e na rysunku 5.5 krzywe
obojtnoci dla aroka s do strome, a dla kinomana raczej paskie. W celu utrzymania niezmiennego poziomu uytecznoci wzdu okrelonej krzywej obojtnoci
arok zawsze bdzie skonny powici duo filmw w zamian za jeszcze troch
jedzenia, kinoman za nie zechce zrezygnowa z kina nawet w zamian za du ilo
jedzenia.
Na rysunku 5.7 obu konsumentom przypisujemy identyczn lini ograniczenia
budetowego, zakadajc, e maj taki sam dochd oraz pac za posiki i kino takie
same ceny. Rni si jedynie gustami. Na rysunku 5.7a) pokazano, e punkt
wybrany
przez aroka daje mu duo jedzenia, a mao filmw. Natomiast rysunek 5.7 b) jest
potwierdzeniem, e kinoman wybierze punkt, ktry zapewni mu znacznie wicej seansw fdmowych, a mniej jedzenia. Mona zatem powiedzie, e teoria wyboru
konsumenta przekonujco tumaczy rnice w ujawnionych zachowaniach rynkowych

(popycie) konsumentw rnicami ich indywidualnych gustw.
Kady konsument wybierze taki punkt C, w ktrym jego kracowa stopa
substytucji zrwna si z nachyleniem linii ograniczenia budetowego, zalenym wycznie
od
relacji cen. Poniewa arok zdecydowanie preferuje jedzenie (strome krzywe
obojt-
noci), wybierany przez niego punkt musi lee daleko na prawo, gdzie krzywe obojtnoci spaszczaj si na tyle, aby ich nachylenie zrwnao si z nachyleniem linii
ograniczenia budetowego. Z kolei kinoman, ktry ma do paskie krzywe
obojtnoci, wybierze punkt pooony bardziej na lewo, gdzie krzywe nie s jeszcze
spaszczone silniej ni przedstawiona linia ograniczenia budetowego.
5.2. Dostosowanie do zmian dochodu

W poprzednim rozdziale wprowadzilimy pojcie elastycznoci dochodowej popytu,
ktra wyraa przy innych czynnikach niezmienionych reakcj wielkoci
popytu
na zmiany dochodu konsumenta. Obecnie moemy wykorzysta nasz model wyboru
konsumenta do dokadnego zbadania tej reakcji.
Rysunek 5.8. Wpyw wzrostu dochodu
na popyt
Wzrost dochodu konsumenta z 50 do 80 powoduje rwnolege przesunicie linii ograniczenia budetowego z pooenia AF do A'F'. Nowe punkty
kracowe A' i F' pokazuj wzrost siy nabywczej
w sytuacjach, gdy konsument nabywa tylko jedno
dobro. Nachylenie pozostaje bez zmian, jako e
ceny si nie zmieniy. Przy wyszym dochodzie
konsument wybiera punkt C'. Poniewa oba dobra
s dobrami normalnymi, wzrost dochodu powoduje
zwikszenie popytu na kade z nich, ale procentowy
wzrost popytu na filmy jest wikszy, gdy wysza
jest elastyczno dochodowa tego popytu.
Na rysunku 5.8 pokazano dostosowanie do zmian dochodu przy danych gustach

i cenach. Podobnie jak wczeniej zakadamy, e student majcy dochd rwny 50
napotyka ograniczenie budetowe AF i wybiera punkt C, w ktrym maksymalizuje
uyteczno. Zamy teraz, e dochd studenta wzrasta z 50 do 80 . Ceny posikw i biletw do kina pozostaj bez zmian i wynosz odpowiednio 5 i 10 . Przy
wyszym dochodzie student moe kupi wiksz ilo jednego dobra lub obu dbr.
W zwizku z tym linia ograniczenia budetowego przesuwa si z pooenia AF w
gr
do AT'.
Chcc wyznaczy nowe pooenie tej linii, musimy obliczy, jak si nabywcz
w odniesieniu do obu dbr reprezentuje nowy dochd. Ponownie obliczamy
pooenie
punktw dla sytuacji, kiedy cay dochd zostaje wydany na jedno dobro. Punkt A'
pokazuje, e za 80 mona zakupi najwyej 8 biletw do kina po 10 , a punkt F'
e
za 80 mona zakupi najwyej 16 posikw po 5 . czc te dwa punkty,
otrzymujemy now lini ograniczenia budetowego A'F'. Poniewa nachylenie linii
ogranicz-
nia budetowego zaley tylko od relacji cen obu dbr, ktra pozostaje
niezmieniona,
nowa linia ograniczenia budetowego AF' jest rwnolega do dotychczasowej linii
AF.
Ktry punkt na linii A T' wybierze nasz student? Wybierze on punkt C', w
ktrym
nowa linia ograniczenia budetowego jest styczna do najwyszej osigalnej krzywej
obojtnoci. Jednak pooenie punktu C' zaley od ukadu krzywych obojtnoci,
opisujcych gusty owego studenta.
Dla wikszoci konsumentw ywno jest dobrem zwykym (normalnym), ale
niezbdnym (pierwszej potrzeby), natomiast rozrywka dobrem luksusowym. Na
rysunku 5.8 pokazano przypadek, gdy gusty studenta maj takie wanie cechy.
Wzrost
dochodu z 50 do 80 sprawia, e student przesuwa si z punktu C (2 filmy, 6
posikw) do punktu C' (4 filmy, 8 posikw). Wzrost dochodu o 60% powoduje wic
zwikszenie popytu na seanse filmowe o 100%, co potwierdza, e kino jest dobrem
luksusowym o elastycznoci dochodowej wikszej od jednoci. Jednoczenie
wzrost
dochodu o 60% powoduje zwikszenie popytu na posiki o 33%. Elastyczno
dochodowa popytu na ywno wynosi tu 0,33/0,6 = 0,55, co potwierdza, e ywno jest
dobrem normalnym (elastyczno dochodowa wysza od zera), ale niezbdnym
(elastyczno dochodowa mniejsza od jednoci).
Natomiast rysunek 5.9 ilustruje przypadek, w ktrym w indywidualnej ocenie
studenta ywno jest dobrem niszego rzdu i popyt na ni maleje w miar wzrostu
dochodu. W punkcie C' na nowej linii ograniczenia budetowego AF' ilo nabywanej
ywnoci jest mniejsza ni w punkcie C na linii ograniczenia budetowego AF,
odpowiadajcej niszemu poziomowi dochodu.
Efekty spadku dochodu s oczywicie odwrotne. Linia ograniczenia
budetowego
przesuwa si rwnolegle w kierunku pocztku ukadu wsprzdnych. Jeeli oba
dobra
s dobrami normalnymi, to spadek dochodu zmniejsza wielko popytu na oba
dobra.
Jeeli za jedno z nich jest dobrem niszego rzdu, to przy spadku dochodu
wielko
popytu na to dobro wzronie. Zauwamy, e oba dobra nie mog by jednoczenie
dobrami niszego rzdu. Przy spadku dochodu, ale niezmienionych cenach,
konsument
nie moe zwikszy nabywanej iloci obu dbr.
Rysunek 5.9. Wzrost dochodu zmniejsza

popyt na dobro niszego rzdu
Take tutaj dochd ronie z 50 do 80 , a linia
ograniczenia budetowego przesuwa si z AF do
A'F'. Gdyby posiki byy uznane za dobro niszego
rzdu, wwczas popyt na nie przy wzrocie dochodu by si obniy. Konsument przesunby si z C
do C'.
243
cieka wzrostu dochodu

Dotychczas rozpatrywalimy reakcj popytu na okrelon zmian dochodu, przy innych czynnikach niezmienionych, ale moe nas te interesowa reakcja popytu na
wszelkie moliwe zmiany dochodu. Chcc zbada to zagadnienie, musimy
wykreli
ciek wzrostu dochodu.
cieka wzrostu dochodu pokazuje, jak pod wpywem wzrostu dochodu konsu-
menta zmienia si wybierany przez niego koszyk dbr.

Spjrzmy jeszcze raz na rysunek 5.8. Linie ograniczenia budetowego AF i AT'
odpowiadaj dochodowi w wysokoci 50 i 80 . Przy jeszcze wyszym dochodzie
wykrelilibymy nowe linie ograniczenia budetowego, rwnolege do dwch poprzednich, lecz pooone wyej. Moglibymy te na tych nowych liniach
ograniczenia
budetowego wskaza punkty, ktre wybraby konsument przy wzrocie dochodu.
czc wszystkie wybierane punkty (takie jak C i C' na rysunku 5.8), otrzymujemy
ciek wzrostu dochodu6.
5.3. Dostosowania do zmian cen

Zbadalimy reakcj popytu konsumenta na zmiany gustw i dochodu. Obecnie
rozpatrzymy efekty zmiany cen. W rozdziale 4 stwierdzilimy, e wzrost ceny jakiego
dobra, przy innych czynnikach niezmienionych, zmniejsza popyt na to dobro. Reakcj
t
mierzy prosta elastyczno cenowa popytu. Jest ona tym wiksza, im atwiej mona
zastpi to dobro innym, ktrego cena nie wzrosa.
Wprowadzilimy te kategori elastycznoci mieszanej popytu jako miar
reakcji
popytu na jedno dobro na zmian ceny innego dobra. Jeeli dobra te s
substytucyjne,
to wzrost ceny dobra j zwiksza popyt na dobro i. Jeeli za dobra te s
komplementarne, to skutkiem wzrostu ceny dobra j jest spadek popytu na dobro i. Dowody empiryczne potwierdzajce te prawidowoci zostay przedstawione w tablicach 4.2 i
4.6.
Czy powysze twierdzenia s bezwzgldnie prawdziwe, czy te moe
przytaczane
przez nas dane empiryczne tylko przypadkowo potwierdziy nasze rozumowanie
oparte na zdrowym rozsdku? Chcc odpowiedzie na to pytanie, przeprowadzimy bar-
Decyzje konsumenta
244
dziej sformalizowan analiz na podstawie przedstawionego wyej modelu wyboru

konsumenta.
Zmiany cen a linia ograniczenia budetowego
Na rysunku 5.10 wykrelilimy lini ograniczenia budetowego AT dla konsumenta
o dochodzie 50 , paccego po 10 za bilet do kina i 5 za posiek. Przypumy
te6
cieka wzrostu dochodu pokazuje zmiany popytu zachodzce pod wpywem zmian dochodu realnego
(przyp. tum).
245
Rysunek 5.10. Wpyw wzrostu ceny

posikw na lini ograniczenia budetowego
Konsument znajduje si w punkcie C na linii ograniczenia budetowego AF. Podwojenie ceny posikw zmniejsza o poow liczb posikw, ktre
mona naby, nie chodzc do kina. Punkt F przesuwa si do pooenia F'. Linia ograniczenia budetowego obraca si wok punktu A, w ktrym w ogle
nie kupuje si posikw. Na nowej linii ograniczenia
budetowego konsumenta nie sta ju na zakup
pierwotnego zestawu dbr C. Konsumpcja jednego
lub obu dbr musi si zmniejszy.
raz, e cena posiku wzrasta do 10 . Poniewa cena biletu do kina nie zmienia si,
50 nadal wystarcza na zakupienie 5 biletw wstpu, jeli ca t sum wydamy na
kino. Punkt A musi by wic wsplny dla starej i nowej linii ograniczenia budetowego. Inaczej jest jednak z posikami. Jeeli cay dochd zostanie wydany na
posiki,
to przy cenie 10 bdzie mona kupi tylko 5 posikw, podczas gdy poprzednio
przy
cenie 5 mona byo naby ich 10. Drugi kraniec linii ograniczenia budetowego
przesuwa si zatem z punktu F do F', gdy cena posiku si podwaja. Punkty te jak
zwykle czymy lini prost, otrzymujc now lini ograniczenia budetowego,
AF'. Efektem wzrostu ceny posiku jest obrt linii ograniczenia budetowego w kierunku pocztku ukadu wsprzdnych wok punktu A, gdzie posikw w ogle si
nie kupuje i gdzie zmiany ich cen s wobec tego bez znaczenia.
Z wyjtkiem punktu A, podwyka cen posikw sprawi, e konsument kupi ich
obecnie mniej przy danej liczbie zakupionych biletw do kina albo ograniczy liczb
ogldanych filmw, jeeli chce utrzyma liczb zjadanych posikw. Nowa linia ograniczenia budetowego, AF', przebiega poniej poprzedniej linii, AF. Kombinacje
ilociowe lece midzy AF a AF' przy wyszej cenie posikw nie s ju dostpne.
Niedostpny jest zwaszcza poprzednio wybrany punkt na starej linii ograniczenia
budetowego, chyba e byby to kracowy punkt A. Analiza ta pokazuje, e podwyka
ceny
zubaa konsumenta, ograniczajc jego moliwoci nabywcze przy danym dochodzie
pieninym. Stopa yciowa konsumenta obniy si.
Chcc sprawdzi, czy rozumiesz, jak zmiana cen wpywa na pooenie linii
ograniczenia budetowego, sprbuj zilustrowa na wykresie efekty: 1) obniki ceny
posikw (uwaga: mona tu wykorzysta rysunek 5.10; czy wiesz, w jaki sposb?); 2)
podwyki ceny biletw do kina (uwaga: wok ktrego punktu obraca si linia
ograniczenia budetowego?).
Decyzje konsumenta
246
Efekt substytucyjny i efekt dochodowy

Nasz model zachowa konsumenta opiera si na jednoczesnym uwzgldnieniu
dostpnych moliwoci, opisanych przez lini ograniczenia budetowego, oraz gustw
opisanych przez krzywe obojtnoci. Chcc zanalizowa wpyw zmian cen na wielko
za-
potrzebowania zgaszanego przez konsumenta, musimy zbada, jak zmiany

nachylenia
linii ograniczenia budetowego wpywaj na to, ktra krzywa obojtnoci okae si
najwysz osigaln dla konsumenta.
Zauwaylimy ju, e na rysunku 5.10 podwyka ceny posikw wywiera
dwojaki
wpyw na pooenie linii ograniczenia budetowego. Po pierwsze, linia
ograniczenia
budetowego staje si bardziej stroma, co odzwierciedla wzrost relatywnej ceny
posikw. Chcc uzyska jeden dodatkowy posiek, trzeba obecnie zrezygnowa z
wikszej
liczby obejrzanych filmw ni poprzednio. Po drugie, nowa linia ograniczenia
budetowego AF' ley poniej linii AF, co oznacza, e w wyniku wzrostu ceny zmalaa
sia
nabywcza danego dochodu pieninego.
Rysunek 5.11. Efekt dochodowy i efekt
substytucyjny wzrostu ceny posikw
Wysza cena posikw powoduje odchylenie linii
ograniczenia budetowego z pooenia AF do pooenia AF'. Konsument przesuwa si z punktu C do
punktu E. Ruch ten mona rozoy na czysty efekt
substytucyjny (przejcie z punktu C do punktu >),
bdcy reakcj na zmian relacji cen przy zachowaniu poprzedniej stopy yciowej, oraz czysty efekt
dochodowy (przejcie z punktu D do punktu E), bdcy reakcj na spadek realnego dochodu przy zaoeniu niezmienionej relacji cen. Efekt substytucyjny
oznacza zmniejszenie popytu na posiki. Efekt dochodowy take zmniejsza popyt na posiki pod warunkiem, e s one dobrem normalnym. W tej sytuacji podwyka cen prowadzi do spadku popytu,
a krzywa popytu ma nachylenie ujemne.
Ekonomici rozdzielaj skutek wzrostu ceny na te dwa odrbne efekty. Pierwszy

z nich odpowiada zmianie relacji cen, drugi natomiast zmniejszeniu siy
nabywczej
pienidza.
Efektem substytucyjnym zmiany cen nazywamy dostosowanie popytu do samej
zmiany relacji cen, natomiast efektem dochodowym dostosowanie popytu do
zmiany realnego dochodu.

Na rysunku 5.11 pokazano reakcj popytu na podwyk ceny posikw. Przy
wyj-
ciowym poziomie cen konsument porusza si po linii ograniczenia budetowego

AF
i wybiera punkt C, ktry pozwala mu znale si na najwyszej dostpnej krzywej

obojtnoci U2U1- Po podwyce ceny posikw linia ograniczenia budetowego
obraca
si do pooenia AF' i konsument wybiera wwczas punkt E pooony na
najwyszej
dostpnej krzywej obojtnoci, ktr jest teraz krzywa U1U1. W tym przykadzie
wzrost ceny posikw wpywa na zmniejszenie zarwno liczby nabywanych
posikw,
jak i liczby biletw do kina.
Ramka 5.3
Substytucja: nawet szczury to robi

Podczas eksperymentu dano konsumentowi do wyboru koktajl Tom Collins i piwo
korzenne. Pocztkowo, dysponujc budetem opisanym lini AF i kupujc oba napoje
po
jednakowej cenie, konsument wybra punkt e. Potem wzgldna cena koktajlu w stosunku do piwa zostaa podniesiona czterokrotnie, ale nastpio te odpowiednie
dostosowanie dochodu, tak e nowa linia ograniczenia budetowego AT' przesza przez
wybrany poprzednio punkt e. Konsument nie pozosta jednak w punkcie e, lecz wybra
teraz punkt e', zastpujc czciowo koktajl relatywnie taszym piwem.
Konsumentem, ktry tak doskonale zademonstrowa efekt substytucyjny, by

biay
szczur. Lini ograniczenia budetowego wykrelono na podstawie liczby ruchw
dwch dwigni, ktre naciska szczur, aby otrzyma jeden lub drugi napj. Za
kadym
naciniciem dwigni otrzymywa on pewn ilo wybieranego napoju, przy czym
ilo ta zaleaa od ceny.
r d o : i. Kagel, Experimental Studies of Consumer Demand Behaviour Using Laboratory Animals,
,,Economic Inquiry" 1975, March.
Efekt substytucyjny. Chcc wyodrbni sam efekt zmiany relacji cen, wyobramy
sobie hipotetyczn lini ograniczenia budetowego HH, ktra jest rwnolega do AT', ale
styczna do wybranej pierwotnie krzywej obojtnoci U2U2. Poniewa prosta HH jest
rwnolega do nowej linii ograniczenia budetowego AT', jej nachylenie wyraa now
relacj cen filmw i posikw po podwyce ceny posikw. Prosta ////jest te styczna
do wybranej pierwotnie krzywej obojtnoci U2 U2, pozwala wic konsumentowi
utrzyma uyteczno i stop yciow na poprzednim poziomie, ktry na caej krzywej U2U2 jest z definicji jednakowy.
Poruszajc si po hipotetycznej linii HH, konsument wybraby punkt D. Przesunicie z C do Z) wyraa wanie czysty efekt substytucyjny, tzn. dostosowanie
popytu
do nowej relacji cen przy zaoeniu, e dochd skorygowano tak, aby mimo
wzrostu
cen zosta utrzymany dotychczasowy poziom ycia. Efekt substytucyjny wzrostu ceny
posikw zmniejsza jednoznacznie wielko zapotrzebowania na nie. Ten wniosek ma
charakter oglny i obowizuje zawsze7. Podwyka relatywnej ceny posikw
zachca
konsumenta do czstszego chodzenia do kina, ktre teraz stao si relatywnie
tasze.
Efekt dochodowy. Chcc wyodrbni wpyw obnienia realnej wielkoci dochodu,
przesuniemy rwnolegle lini ograniczenia budetowego z hipotetycznego
pooenia
HH do rzeczywistego nowego pooenia AF'. Konsument przechodzi teraz z punktu
D
do punktu E. Jeeli oba dobra s dobrami normalnymi, to zmniejszenie realnego dochodu spowoduje spadek zapotrzebowania na obydwa dobra. Jest to widoczne na
rysunku 5.11, na ktrym punkt E ley na poudniowy zachd" od punktu D.
Efekt netto. W rzeczywistoci konsument przechodzi bezporednio z
dotychczasowego punktu C do nowego punktu E. Niemniej jednak przejcie to moemy rozoy
na
czysty efekt substytucyjny (przejcie z punktu C do punktu D) i czysty efekt
dochodowy (przejcie z punktu D do punktu E). Jeeli dobro, ktre podroao, jest dobrem
normalnym, to krzywa popytu ma nachylenie ujemne, jak to wykazalimy w rozdziale
4.
Efekt substytucyjny, tzn. przejcie z punktu C do punktu D, oczywicie
zmniejsza
popyt na posiki. Gdy wzrasta ich cena, linia ograniczenia budetowego staje si
bardziej stroma i aby dotrze do punktu stycznego z prost HH, musimy przesun si
po
krzywej U2U2 w lewo. Podobnie, efekt dochodowy jeszcze bardziej zmniejszy wielko zapotrzebowania na posiki, jeeli s one dobrem normalnym. Dlatego punkt E
ley na lewo od punktu D.
Dobra niszego rzdu. Przy wzrocie ceny posikw efekt substytucyjny zawsze powoduje zmniejszenie popytu na nie. Natomiast efekt dochodowy moe zadziaa
w przeciwnym kierunku, gdy rozwaane dobro jest dobrem niszego rzdu.
Wwczas
spadek realnego dochodu powoduje zwikszenie popytu. Mona sobie nawet

wyobrazi taki niecodzienny przypadek, kiedy ten efekt jest na tyle silny, e wzrost ceny
dobra ostatecznie prowadzi do wzrostu popytu na nie8. Krzywa popytu ma wwczas
nachylenie dodatnie.
Taki przypadek przedstawiono na rysunku 5.12. Wzrost ceny dobra niszego
rzdu
powoduje obrt linii ograniczenia budetowego z pooenia AF do AF'. Efekt
substytucyjny przejcie z punktu C do punktu D dziaa w kierunku zmniejszenia
zapotrzebowania, ale nadrabia to z nawizk przeciwstawny efekt dochodowy
przejcie
7
Jeeli mamy tylko te dwa dobra, to rezygnacja z posikw musi oznacza zwrot w kierunku kina. Gdy dbr
jest wicej, wwczas nie moemy z gry zakada, e efekt substytucyjny spowoduje zwikszenie popytu na
wszystkie pozostae dobra. Kwesti t omawiamy dalej, w podrozdziale 5.5.
s
Po uwzgldnieniu obydwu efektw: dochodowego i substytucyjnego (przyp. tum.).
Rysunek 5.12. Dobro Giffena

Podwyka ceny powoduje obrt linii ograniczenia
budetowego z pooenia AF do AF'. Efekt substytucyjny przesunicie z punktu C do punktu D
zmniejsza popyt na dobro, ktre podroao. Poniewa jest to dobro niszego rzdu, efekt dochodowy
przesunicie z punktu D do punktu E oznacza
wzrost popytu. W przypadku dobra Giffena efekt dochodowy przewaa nad efektem substytucyjnym
i punkt E ley na prawo od punktu C. W rzeczywistoci efekt dochodowy w odniesieniu do dbr niszego rzdu nie jest tak silny i punkt E, chocia pozostaje na prawo od punktu D, ley zwykle na lewo
od punktu C, co oznacza, e przy wzrocie ceny dobra niszego rzdu popyt na nie maleje.
z punktu D do punktu E. Poniewa punkt E ley na prawo od punktu C, efektem

netto
wzrostu ceny jest zwikszenie popytu. Takie dobra niszego rzdu s nazywane
dobrami Giffena od nazwiska ekonomisty yjcego w XIX w., ktry twierdzi, e
wzrost
ceny ziemniakw zwiksza popyt na ziemniaki, zgaszany przez ludzi ubogich.
Nie kade dobro niszego rzdu jest dobrem Giffena. To ostatnie wymaga
wystpienia bardzo silnego efektu dochodowego (w rozwaanym przykadzie chodzi
o wzrost popytu pod wpywem spadku realnego dochodu), silniejszego od efektu
substytucyjnego, ktry z definicji musi by ujemny. W odniesieniu do dbr niszego
rzdu nie mona z gry okreli, ktry efekt bdzie silniejszy. Trzeba to sprawdzi
empirycznie. Po wielu badaniach, prowadzonych od kilkudziesiciu lat, panuje
przekonanie, e dobra Giffena s w gruncie rzeczy teoretycznym curiosum. W praktyce
bowiem rzadko spotyka si dobra tak niskiego rzdu, aby efekt dochodowy mg
przeway nad efektem substytucyjnym.
W wietle ustale empirycznych przyjmuje si obecnie, e dla dbr niszego
rzdu
efekt substytucyjny przewaa nad efektem dochodowym i w efekcie krzywa popytu
ma normalny ksztat, tzn. popyt maleje wraz ze wzrostem ceny. Olbrzymia
wikszo
dbr to dobra normalne, o dodatniej elastycznoci dochodowej popytu. W tych
przypadkach oba efekty, dochodowy i substytucyjny, dziaaj przy wzrocie ceny w
kierunku zmniejszenia popytu, jak pokazano na rysunku 5.11. Tez, e popyt maleje przy
wzrocie ceny, mona wic wyprowadzi z samego rozumowania teoretycznego.
Mieszana elastyczno cenowa popytu

Zbadamy teraz wpyw, jaki wywiera wzrost ceny jednego dobra na wielko popytu
na
inne dobro. W rozdziale 4 wspomnielimy, e mieszana elastyczno cenowa
popytu
moe by ujemna lub dodatnia. Obecnie omwimy te dwie ewentualnoci,
zwracajc
uwag na odmienn rol efektu substytucyjnego i efektu dochodowego.
Ramka 5.4
Konsumpcja na pokaz
Gdy pojawia si nowa generacja butw sportowych Nike, trzeba je po prostu kupi,
mimo e kosztuje to sporo. W istocie rzeczy, im wysze s ceny, tym bardziej niezastpione i ekskluzywne wydaj si by te buty w naszych oczach. Armani, Gucci,
Porsche i inni wielcy markowi producenci wyznaczajcy kierunki mody rozumiej to
doskonale. Czy oznacza to, e ekonomici myl si, twierdzc, e krzywe popytu maj
ujemne nachylenie? Czy nie wynika z tego, e w tym przypadku krzywe popytu
maj
nachylenie dodatnie: im wysza cena, tym wysza wielko zapotrzebowania?
Amerykaski ekonomista Thorstein Veblen (1857-1929) jako pierwszy zwrci
uwag na zjawisko konsumpcji na pokaz i denie konsumentw do
ekskluzywnoci.
Jednak istnienie tzw. dbr Veblena jest cakowicie zgodne z modelem wyboru
konsumenta, ktry przedstawilimy wczeniej. Poniszy wykres pokazuje popyt na dwie
kategorie butw sportowych: markowe i standardowe. Dla obu kategorii krzywe
popytu
s, jak zwykle, malejce. Poniewa obuwie nalece do pierwszej grupy jest
uznawane
za lepsze od obuwia drugiej kategorii, ludzie s skonni paci za nie wicej
krzywa
popytu na obuwie markowe EE ley wyej ni krzywa popytu na obuwie standardowe BB.
Ci, ktrzy twierdz, e w takich przypadkach krzywe popytu s rosnce,
porwnuj zazwyczaj takie punkty, jak QE i Q8 na naszym rysunku, ktrych poczenie dawaoby rzekomo rosnc krzyw popytu. Jednak uwzgldnienie zaoenia o innych
czynnikach niezmienionych pozwala na bardziej sensown interpretacj obserwowanych
zachowa.
Przy innych czynnikach niezmienionych, gdybymy mogli kupi markowe buty

po
niszej cenie, z pewnoci kupilibymy ich wicej. Czynnikiem niezmienionym w
tej
analizie musi by jako obuwia i postrzegana ekskluzywno. Jeeli jednak nisz
cen mona osign tylko przez obnienie rzeczywistej lub domniemanej jakoci,
pozostae czynniki (poza cen) nie s ju stae. Mwimy wwczas o innym jakociowo
produkcie, ktry charakteryzuje si wyej pooon krzyw popytu. Zjawisko konsumpcji na pokaz w najmniejszym stopniu nie podwaa przedstawionej tutaj teorii
popytu. Pomaga natomiast zrozumie, dlaczego Thierry Henry i David Beckham
otrzymuj ogromne honoraria za reklam majc na celu przekonanie konsumentw o
unikatowoci okrelonych produktw, dziki czemu krzywa popytu przesuwa si w
gr.
Rysunek 5.13 obrazuje przypadek, gdy mieszana elastyczno cenowa popytu

jest
ujemna. Wzrost ceny posikw prowadzi do zmniejszenia popytu na filmy. Rysunek
ten wskazuje na trzy charakterystyczne waciwoci. Po pierwsze, zakada si, e
dobra te s sabymi substytutami, dlatego krzywe obojtnoci s mocno wypuke. Gdy
odchodzimy od zrwnowaonych kombinacji obu dbr, kompensowanie maych
ubytkw jednego dobra wymaga bardzo duych iloci drugiego dobra (aby utrzyma
uyteczno na staym poziomie). Przy wzrocie ceny posikw efekt substytucyjny
polegajcy na zastpowaniu posikw filmami jest bardzo saby. Przesuwajc si po
krzywej U2U2 w lewo, szybko dochodzimy do nachylenia rwnego nowej relacji cen obu
dbr. Efekt substytucyjny przejcie z punktu C do punktu D w niewielkim
stopniu zwiksza zapotrzebowanie na filmy.
Rysunek 5.13. Ujemna mieszana
elastyczno cenowa popytu
Wzrost ceny posikw powoduje obrt linii ograniczenia budetowego z pooenia AF do pooenia
AF'. Efekt substytucyjny przejcie z punktu C do
punktu D jest niewielki. Krzywe obojtnoci s
mocno wypuke, gdy rozwaane dobra nie s bliskimi substytutami. Efekt dochodowy przejcie
z punktu D do punktu E oznacza due zmniejszenie liczby ogldanych filmw z dwch powodw.
Po pierwsze, spadek realnego dochodu jest tym
wikszy, im bardziej na prawo by pooony wyjciowy punkt C. Po drugie, kino jest dobrem luksusowym wielko zapotrzebowania na nie jest
wraliwa na zmiany wysokoci realnego dochodu.
Dlatego efekt dochodowy przewaa nad efektem
substytucyjnym i punkt E ley poniej punktu C.
Po drugie, seanse filmowe charakteryzuj si wysok elastycznoci dochodow

popytu, czyli s dobrem luksusowym, std efekt dochodowy przejcie z punktu
D do punktu E, spowodowane rwnolegym przesuniciem w d linii ograniczenia
budetowego z HH do AF' wydatnie zmniejsza popyt na filmy.
259
Decyzje konsumenta
259
Po trzecie wreszcie, punkt C na wyjciowej linii ograniczenia budetowego AF

ley daleko na prawo. Wydatki na wyywienie stanowi du cz budetw
konsumentw. Dlatego zmiany cen posikw mocno oddziauj na si nabywcz
dochodu
konsumentw. Z kolei popyt na seanse kinowe jest bardzo wraliwy na zmiany
realnego dochodu konsumenta.
Dwie ostatnie waciwoci wywouj silny efekt dochodowy, ktry zmniejsza
wielko zapotrzebowania na seanse kinowe. Poniewa efekt substytucji na rzecz
seansw filmowych jest saby, efektem netto jest zmniejszenie si liczby ogldanych
filmw. Wzrost ceny posikw obnia popyt na filmy. Mieszana elastyczno cenowa
popytu jest wic ujemna.
Na rysunku 5.14 przedstawiono przypadek odwrotny, gdy mieszana
elastyczno
cenowa popytu jest dodatnia. Zamy, e konsument wybiera tutaj midzy
chlebem
a innymi rodzajami ywnoci, i zbadajmy skutki wzrostu ceny chleba. Po pierwsze,
istniej substytuty chleba, np. ziemniaki. Przy odchodzeniu od zrwnowaonych
kombinacji obu dbr, aby utrzyma okrelony poziom uytecznoci, nie potrzeba duej
iloci
drugiego dobra. Krzywa obojtnoci jest znacznie mniej wypuka ni krzywa
przedstawiona na rysunku 5.13.
Po drugie, ywno charakteryzuje si stosunkowo nisk elastycznoci
dochodow popytu. Wysza cena chleba uszczupla realny dochd konsumenta, ale ma
relatywnie may wpyw na wielko popyta zgaszanego na pozostae rodzaje ywnoci.
Po trzecie, wydatki na chleb maj nieduy udzia w budetach konsumentw,
a wic podwyka ceny chleba w niewielkim stopniu zmniejsza ich si nabywcz.
W porwnaniu z rysunkiem 5.13 skala rwnolegego przesunicia prostej HH do
pooenia AF' na rysunku 5.14 jest duo mniejsza.
Dwie ostatnie zalenoci oznaczaj, e efekt dochodowy powodujcy
zmniejszenie popyta na inne rodzaje ywnoci jest tutaj niewielki. Natomiast silny jest efekt
Rysunek 5.14. Dodatnia mieszana

elastyczno cenowa popytu
Wzrost ceny chleba wywouje odchylenie linii
ograniczenia budetowego AF do pooenia AF'.
Efekt substytucyjny przejcie z punktu C do
punktu D jest duy. Krzywe obojtnoci s stosunkowo paskie, poniewa oba dobra s dobrymi
substytutami w kategoriach uytecznoci. Efekt dochodowy przejcie z punktu D do punktu E
jest stosunkowo saby, gdy elastyczno dochodowa popytu na pozosta ywno jest niska, a spadek realnego dochodu niewielki, poniewa wydatki
na chleb stanowi niedu cz budetu konsumenta. Efekt substytucyjny przewaa nad efektem dochodowym punkt E ley wyej ni punkt C.
261
DobroRodzaj
dobraEfekt
substytucyjnyEfekt
Tablica 5.2. Wpyw wzrostu ceny dobra i na popyt
dochodowyEfekt cznyi
na dobra i oraz /
iNormalne
Niszego rzdu
Normalne
Niszego rzduUjemny
Ujemny
Dodatni
DodatniUjemny
Dodatni
Ujemny
DodatniUjemny
Niej ednoznaczny
Niejednoznaczny
Dodatni
substytucyjny, dziaajcy w kierunku zwikszenia popytu na inne rodzaje ywnoci.
Dlatego podwyka cen chleba wpywa na zwikszenie popytu na inne rodzaje
ywnoci. Mieszana elastyczno cenowa jest wic dodatnia. Ten dodatni efekt byby
jeszcze silniejszy, gdyby inne rodzaje ywnoci byy dobrami niszego rzdu. Efekt dochodowy dziaaby wwczas w kierunku zwikszenia popytu, wzmacniajc efekt
substytucyjny.
Tablica 5.2 zawiera syntetyczne zestawienie naszych ustale dotyczcych
wpywu
zmian cen na ksztatowanie si popytu. Doszlimy do nich, wykorzystujc przedstawiony model wyboru konsumenta.
5.4. Rynkowa krzywa popytu

W naszych dotychczasowych rozwaaniach uzyskalimy potwierdzenie tezy, e
krzywe popytu na poszczeglne dobra, zgaszanego przez indywidualnych
konsumentw,
maj (niemal zawsze) nachylenie ujemne. W dalszych rozwaaniach a do
koca
podrcznika przyjmujemy to jako pewnik. Zastanwmy si, jaki ksztat
przybiera
wynikajca z tego rynkowa krzywa popytu.
Rynkowa krzywa popytu jest to suma indywidualnych krzywych popytu wszyst-
kich konsumentw nabywajcych okrelone dobro.

Otrzymujemy j, pytajc kadego z konsumentw, ile danego dobra zakupi przy
rnych cenach. Dodajc zapotrzebowanie zgaszane przez wszystkich
konsumentw
przy kadej cenie, otrzymujemy ogln wielko popytu odpowiadajc rnym cenom, czyli rynkow krzyw popytu. Poniewa przy obnice ceny kady konsument
zwiksza swoje zakupy, czny popyt rynkowy take musi wzrasta w miar spadku
ceny. Rynkowa krzywa popytu ma wic rwnie nachylenie ujemne.
Niekiedy mwi si, e rynkowa krzywa popytu jest poziom sum indywidualnych
krzywych popytu. Majc ceny odoone na osi pionowej, dodajemy wielko
zapotrzebowania zgaszanego przez poszczeglnych nabywcw przy danej cenie. Rysunek
5.15
ilustruje tak sytuacj dla dwch konsumentw.
Decyzje konsumenta
263
Rysunek 5.15. Indywidualne krzywe

popytu i rynkowa krzywa popytu
Rynkowa krzywa popytu jest poziom sum indywidualnych krzywych popytu. Na przykad, przy cenie 5 pierwszy konsument kupuje 11 jednostek
dobra, a drugi 13 jednostek. czny popyt rynkowy przy cenie 5 wynosi zatem 24 jednostki, jak to
zaznaczono na rynkowej krzywej popytu. Krzywa ta
zaamuje si w punkcie A, tj. przy cenie, przy ktrej
drugi konsument wchodzi na rynek.
5.5. Dobra komplementarne i dobra substytucyjne

Przedstawilimy wiele przykadw pokazujcych, jak za pomoc analizy efektw
dochodowego i substytucyjnego mona wyjani popytowe skutki zmian cen. Kiedy
mamy do czynienia tylko z dwoma dobrami, wtedy bez wzgldu na kierunek, w
jakim
dziaa efekt dochodowy, efekt substytucyjny jest zawsze jednoznaczny. Zmiana
relacji
cen skania nabywc do zastpowania dobra, ktrego wzgldna cena wzrosa,
dobrem,
ktrego wzgldna cena spada. W tym wanie sensie, kiedy pominiemy efekty
dochodowe, w przypadku istnienia tylko dwch dbr kade z nich jest substytutem
drugiego.
Jeeli dbr jest wicej ni dwa, to naley wzi pod uwag, e niektre z nich s
konsumowane cznie, np. fajka i tyto, chleb i ser, kuchenka elektryczna i prd.
Musimy wic uzna moliwo wystpowania komplementarnoci.
Nawet wtedy, kiedy mamy do wyboru wicej dbr, mona udowodni, e
wystpi
efekt substytucyjnego odwrotu od dobra, ktrego relatywna cena wzrosa. Nie
oznacza
to jednak, e wystpi substytucyjny zwrot ku wszystkim innym dobrom.
Konsumenci
odwrc si od dbr konsumowanych cznie z dobrem, ktrego cena wzrosa.
Przypumy, e ronie cena fajek. Co si stanie z popytem na tyto fajkowy?
(Pominiemy tu efekt dochodowy, gdy wydatki na fajki s niezmiernie ma czci
ogu
wydatkw gospodarstw domowych, w zwizku z czym dochd realny zmniejsza si
tylko minimalnie). Poniewa fajki i tyto fajkowy s uywane cznie, mona
oczekiwa, e w miar spadku popytu na fajki bdzie si zmniejsza rwnie popyt na
tyto
fajkowy. Pod wpywem podwyki cen fajek krzywa popytu na tyto przesunie si
w lewo.
Ilekro mamy do czynienia z dobrami komplementarnymi, wzrost ceny jednego
dobra wpywa take na zmniejszenie popyta na drugie dobro zarwno przez efekt
substytucyjny (wycofywania si z konsumpcji droejcych dbr), jak i przez efekt
dochodowy (jeli s to dobra normalne).
5.6. wiadczenia rzeczowe i wiadczenia pienine

Transferem nazywamy wiadczenie, zazwyczaj pochodzce z budetu pastwa,
ktre
rne osoby otrzymuj za darmo. Niektre transfery maj posta wiadczenia
pieninego, inne s dokonywane w naturze (w postaci rzeczowej). Transferem pieninym
s np. zasiki dla bezrobotnych, wypacane z funduszu ubezpiecze spoecznych.

Pace nie s transferami, poniewa s wypacane w zamian za prac.
wiadczenia rzeczowe polegaj na nieodpatnym przekazaniu jakiego dobra
(usugi).
Przykadem transferu rzeczowego s wydawane ludziom ubogim bony

ywnociowe uprawniajce do nabycia ywnoci, ale ktrymi nie mona zapaci za kino czy
benzyn.
W tym miejscu zastanowimy si wykorzystajc nasz model wyboru
konsumenta co jest lepsze dla konsumenta: wiadczenia rzeczowe czy ekwiwalent
pieniny.
Zamy, e konsument dysponuje sum 100 , ktr przeznacza na posiki i
filmy,
przy czym oba dobra kosztuj 10 za jednostk. Na rysunku 5.16 wykrelono
odpowiedni lini ograniczenia budetowego AF. Przyjmijmy teraz, e pastwo
przyznaje
ponadto konsumentowi bezpatne bony ywnociowe na cztery posiki. Jak wpynie
to
na lini ograniczenia budetowego?
Wychodzc z dowolnego punktu pocztkowej linii ograniczenia budetowego,
konsument moe obecnie otrzyma cztery dodatkowe porcje jedzenia za bony
ywnociowe. Przesuwajc t lini poziomo o cztery posiki w prawo, otrzymujemy now
lini ograniczenia budetowego, BF'. Chcc nie zapomnie, e bonami
ywnociowymi
nie mona paci za filmy, moemy przyj, i nowa linia ograniczenia
budetowego
to ABF', co wskazuje, e konsument moe obejrze najwyej 10 filmw.
Przypumy, e konsument wybra uprzednio na starej linii ograniczenia
budetowego punkt e. Poniewa oba dobra s dobrami normalnymi, rwnolege
przesunicie
linii ograniczenia budetowego do pooenia ABF' oznaczajce w praktyce
wzrost
Rysunek 5.16. wiadczenia rzeczowe

i wiadczenia pienine
Konsument moe by mniej usatysfakcjonowany
pomoc ywnociow otrzymywan w naturze ni
jej ekwiwalentem pieninym. Wychodzc z punktu e', konsument wolaby moe wyda na ywno
mniej, ni wynosi otrzymany jej przydzia, i przesun si np. do punktu c. W przypadku wiadczenia pieninego dostpna jest linia ograniczenia budetowego A'BF', natomiast wiadczenie rzeczowe
ogranicza lini do ABF', wykluczajc odcinek A'B.
267
realnego dochodu sprawi, e konsument wybierze obecnie pewien punkt

pooony
na pnocny wschd" od e. Bdzie to ten sam punkt, ktry zostaby wybrany przez
konsumenta, gdyby otrzyma on wiadczenie w gotwce. Przy cenie posikw 10
pieniny ekwiwalent czterech posikw wynisby 40 , co przesunoby lini
ograniczenia budetowego do pooenia A1F'. Jeeli konsument wychodzi wic z punktu
e,
to nie ma dla niego znaczenia, czy otrzyma wiadczenie w gotwce, czy w naturze.
Zamy jednak, e punktem wyjcia jest punkt e'. Otrzymujc wiadczenie pienine, konsument mgby zayczy sobie przejcia do punktu c na linii
ograniczenia
budetowego AF'. Tymczasem wiadczenie rzeczowe wie go z lini ograniczenia
budetowego ABF', nie pozwalajc na osignicie podanego punktu c. By moe,
zamiast tego, konsument przeniesie si do osigalnego punktu B, ale punkt ten
zapewni mu mniej uytecznoci ni punkt c: gdy konsument otrzymywa wiadczenie pienine i mg wybiera midzy c a B, wybiera c.
wiadczenia gotwkowe umoliwiaj konsumentowi wydanie dodatkowych
pienidzy w dowolny sposb. Natomiast wiadczenia rzeczowe mog ograniczy
swobod wyboru konsumenta. Jeeli wystpuje takie ograniczenie, to uzyskany przyrost
uytecznoci bdzie mniejszy ni przy transferze gotwkowym o tej samej wartoci
pieninej.
wiadczenia rzeczowe mimo to ciesz si du popularnoci w sensie politycznym. Wyborcy chc mie pewno, e ich pienidze przeznaczane na podatki bd
wydatkowane roztropnie. Zwolennicy wiadcze w naturze twierdz, e ludzie
ubodzy
nie umiej rozsdnie wykorzysta otrzymanych pienidzy i wydaj je czsto na
dobra
niepodane", takie jak alkohol i gry hazardowe, zamiast przeznaczy je na dobra
podane", takie jak ywno czy mieszkanie.
Jak atwo dostrzec, mamy tu do czynienia z dwoma odmiennymi pogldami.
Zgodnie z pierwszym, kady wie najlepiej, jak wyda swoje pienidze. Natomiast
zgodnie
z drugim pogldem czowiek nie zawsze dziaa w zgodzie z wasnym dobrze
pojtym
interesem. Jest to problem z zakresu nie tylko ekonomii, lecz take filozofii,
wicy
si z tak oglnymi pojciami, jak wolno i paternalizm. W takiej jednak mierze, w
jakiej ludzie potrafi ocenia swoje wasne dobro, mona polega na tym, co
podpowiada
Decyzje konsumenta
268
analiza ekonomiczna: ludziom bdzie si powodzio lepiej, a przynajmniej nie

gorzej,
jeeli zamiast wiadcze w naturze otrzymaj ekwiwalent pieniny.
Podsumowanie
Teoria popytu opiera si na zaoeniu, e konsument, przy danym ograniczeniu
budetowym, stara si osign maksymalny moliwy poziom uytecznoci.
Linia ograniczenia budetowego pokazuje maksymaln dostpn ilo jednego

dobra przy danej iloci drugiego dobra. Pooenie linii ograniczenia
budetowego
okrelaj wycznie dochd i ceny. Natomiast jej nachylenie wyraa tylko
relacj
cen.
269
Poniewa konsument woli mie wicej ni mniej, wybiera zawsze pewien
punkt
na linii ograniczenia budetowego. Napotyka on tu problem wyboru, gdy poruszajc si po linii ograniczenia budetowego, mona zwikszy ilo jednego
dobra tylko kosztem zmniejszenia iloci drugiego dobra.
Gusty konsumenta mona przedstawi za pomoc mapy nieprzecinajcych si
krzywych obojtnoci. Na danej krzywej obojtnoci poziom uytecznoci jest
jednakowy. Krzywe obojtnoci pooone wyej s uznawane za lepsze.
Krzywe
obojtnoci maj nachylenie ujemne. Chcc utrzyma dany poziom
uytecznoci,
zwikszenie iloci jednego dobra musimy kompensowa zmniejszeniem iloci
drugiego dobra.
Krzywe obojtnoci wyraaj zasad malejcej kracowej stopy substytucji.
Ulegaj one spaszczeniu, w miar jak przesuwamy si po nich w prawo. Chcc
utrzyma dany poziom uytecznoci, konsument jest skonny powica coraz
mniejsze iloci jednego dobra w zamian za dodatkowe jednostki drugiego dobra.
Maksymalizujcy uyteczno konsument wybiera tak kombinacj dbr, dla
ktrej najwysza osigalna krzywa obojtnoci jest styczna do linii
ograniczenia budetowego. W punkcie stycznoci rynkowa relacja wymienna obu dbr,
mierzona nachyleniem linii ograniczenia budetowego, jest rwna relacji
uytecznoci, mierzonej nachyleniem krzywej obojtnoci.
Przy staych cenach wzrost dochodu powoduje rwnolege przesunicie linii
ograniczenia budetowego w gr. Jeeli rozpatrywane dobra s dobrami
normalnymi, to wielko zapotrzebowania wzronie.
Zmiana ceny jednego dobra powoduje obrt linii ograniczenia budetowego
wok
punktu, w ktrym nie kupuje si w ogle tego dobra. Taka zmiana wywouje
dwa
efekty: dochodowy i substytucyjny. Efekt dochodowy wzrostu ceny dla wszystkich dbr normalnych wyraa si zmniejszeniem wielkoci popytu. Efekt
substytucyjny, zwizany tylko ze zmian relacji cen, sprawia, e konsumenci
odchodz
od dobra, ktrego wzgldna cena wzrosa, zastpujc je innymi dobrami.
Gdy mamy do czynienia tylko z dwoma dobrami, s one z koniecznoci
wzgldem
siebie substytutami. Efekt substytucyjny jest wwczas jednoznaczny. Gdy dbr
jest wicej, czysty efekt substytucyjny wzrostu ceny spowoduje take
zmniejszenie
popytu na dobra komplementarne wzgldem dobra, ktre podroao.
W przypadku dbr zwykych (normalnych) podwyka ceny powoduje
zmniejsze-
Decyzje konsumenta
270
nie wielkoci zapotrzebowania. W przypadku dbr niszego rzdu efekt

dochodowy dziaa w odwrotnym kierunku, ale rzadko przewaa on nad efektem
substytucyjnym. Regu jest wic ujemnie nachylona krzywa popyta.
Rynkowa krzywa popytu jest sum indywidualnych krzywych popyta. Przy
kadym poziomie ceny sumujemy zapotrzebowanie zgaszane przez
indywidualnych
nabywcw.
Konsumenci wol otrzymywa wiadczenia pienine ni wiadczenia
rzeczowe
o tej samej wartoci. Rzeczowa posta transferu moe ogranicza swobod
wyboru
konsumenta.
271
Zadania sprawdzajce
1. Dochd konsumenta wynosi 50 . Posiek kosztuje 5 , a bilet do kina 2 . a)
Wykrel lini ograniczenia budetowego i wska punkt e oznaczajcy optymalny koszyk dbr. b) Zamy, e cena posikw zostaje obniona do 2,5 . Wykrel
now
lini ograniczenia budetowego. Co mona powiedzie o nowym optimum
konsumenta, jeeli obydwa dobra s dobrami normalnymi? Oznacz nowe optimum
przez
e', c) Przypumy, e cena biletu do kina take zostaje obniona do 1 . Wykrel
now lini ograniczenia budetowego i wska punkt, ktry obecnie wybierze
konsument. Oznacz ten punkt przez e". d) Czym rni si punkt e" od punktu el Wyjanij sw odpowied.
2. Prosta elastyczno cenowa popytu na ywno jest ujemna. Poza tym wiadomo,
e
popyt na ywno jest mao elastyczny. Oznacza to, e podwyka cen ywnoci
wpywa na zwikszenie sumy wydatkw na ywno. Wysze ceny ywnoci
oznaczaj wic, e zmniejszaj si wydatki na wszystkie inne dobra poza ywnoci,
a nabywana ilo kadego dobra maleje. Przeanalizuj powysze stwierdzenia
i wska, ktre z nich mog by nieprawdziwe.
3. Mamy dwa dobra: seanse filmowe i przejazdy rodkami komunikacji miejskiej.
Przypumy, e seans filmowy to dobro normalne, a usugi transportowe
dobro
niszego rzdu. Jak zmieni si wielko zapotrzebowania na te dobra w
przypadku
wzrostu dochodu? Wykrel star i now lini ograniczenia budetowego i poka
zmian popytu.
4. Mieszkacy Londynu maj okrelone dochody i lubi wycieczki weekendowe za
miasto (trzy godziny jazdy samochodem). Zamy, e cena benzyny si
podwaja,
a) Jak podwyka ceny benzyny wpynie na liczb wyjazdw za miasto (naley
uwzgldni zarwno efekt dochodowy, jak i efekt substytucyjny)? b) Na
wykresie
popytu i poday poka, co si stanie z cenami pokoi hotelowych w okolicach
podmiejskich w czasie weekendw.
s
nieprawdziwe, a) Przecitny konsument nigdy nie sysza o krzywej obojtnoci
czy linii ograniczenia budetowego; dlatego nie mona wyobraa sobie, e
konsumenci wybieraj na linii ograniczenia budetowego punkt, ktry jest styczny do
najwyszej osigalnej krzywej obojtnoci, b) Jeeli inflacja doprowadzi do podwojenia wszystkich dochodw i cen, to linia ograniczenia budetowego
Decyzje konsumenta
272
przesunie
si i konsumenci zmniejsz wielko zakupw kadego dobra.
273
Aneks 5.1
Wybr konsumenta w przypadku uytecznoci
mierzalnej
Przedstawiona teoria zachowa konsumenta opieraa si na zaoeniu, i potrafi on
porwna rne koszyki dbr i uszeregowa je wedug uytecznoci, czyli poziomu
satysfakcji, jak kady z nich moe mu dostarczy. Konsument woli koszyk A ni koszyk B, jeeli reprezentuje on dla wiksz uyteczno. W naszych rozwaaniach
nie
wymagalimy, aby konsument okreli dokadnie, o ile wyej ceni koszyk A ni
koszyk B. Mwilimy, e wyszej krzywej obojtnoci odpowiada wiksza uyteczno, ale nie zastanawialimy si nad tym, o ile jest ona wiksza.
W XIX w., kiedy byy tworzone podstawy teorii zachowa konsumenta, jej
autorzy
zakadali, e uyteczno jest kategori mierzaln, tzn. e kady konsument ma
wasn
miark uytecznoci i satysfakcji. Czuje si tym szczliwszy, im dalej na prawo wychyla si wskazwka osobistego licznika uytecznoci. W jzyku tej teorii
jednostka
uytecznoci miaa nawet sw nazw by to tzw. util. Obecnie prby pomiaru
uytecznoci uznaje si za sztuczny zabieg. Czy mona np. stwierdzi na koniec
udanych
wakacji, e jeszcze jeden tydzie uczyniby nas o 190% szczliwszymi? Niemniej
jednak zbadanie decyzji konsumenta podejmowanych w sytuacji, gdy uyteczno
daje si zmierzy, jest rzecz ciekaw, chocia tak naprawd wszystkie
najwaniejsze
wnioski mona wycign i bez tego zaoenia.
Nazwijmy Janem osobnika, ktry w kadej chwili potrafi dokadnie zmierzy
poziom swego zadowolenia (wkrtce si okae, i swym zachowaniem przypomina on
raczej robota). Jan chodzi na koncerty rockowe, ywi si hamburgerami. Jego satysfakcja zaley od liczby obejrzanych koncertw i liczby zjedzonych hamburgerw.
Przy
danej iloci jednego z tych dbr pragnby mie jak najwicej drugiego dobra.
Zwiksza to ogln sum uytecznoci, mierzonej jednostkami zadowolenia.
Uyteczno kracowa dobra jest to przyrost cakowitej uytecznoci
uzyskiwany dziki zwikszeniu konsumpcji tego dobra o jednostk, przy danym

poziomie
konsumpcji pozostaych dbr.
Decyzje konsumenta
274
Jeeli Jan uzyska 67 jednostek uytecznoci, zjadajc 10 hamburgerw i bdc

na
1 koncercie rockowym, a obecnie, po zjedzeniu 11 hamburgerw i obejrzeniu 1
koncertu, osiga 70 jednostek uytecznoci, oznacza to, e uyteczno kracowa
jedenastego hamburgera wynosi 3 jednostki.
W omawianej sytuacji Jan z pewnoci nie odczuwa duego godu. Zjad ju
przecie 10 hamburgerw podczas koncertu. Jeszcze jeden hamburger nie mg
radykalnie
poprawi jego samopoczucia: dostarczy dodatkowo tylko 3 jednostki uytecznoci.
Sprawy wygldayby inaczej, gdyby w sytuacji wyjciowej zjad on tylko 2
hamburgery w trakcie 1 koncertu, co dawao mu np. 20 jednostek uytecznoci. Z przyjemnoci zjadby wwczas jeszcze jednego hamburgera, a jego poziom zadowolenia
wzrsby np. do 27 jednostek. Uyteczno kracowa dodatkowego hamburgera

wyniosaby wic 7 jednostek.
Przykad ten uwidacznia, e gusty Jana podlegaj dziaaniu prawa malejcej
uytecznoci kracowej.
Malejca uyteczno kracowa dobra wystpuje wwczas, gdy kada dodatko-
wa jednostka dobra dostarcza konsumentowi coraz mniejszych przyrostw

cakowitej uytecznoci.
B
Na rysunku 5.Al przedstawiono uyteczno kracow hamburgerw zjadanych

przez Jana. W miar jak zwiksza on sw konsumpcj, kady dodatkowy
hamburger
przynosi mu coraz mniejszy przyrost satysfakcji. Znajduje to wyraz w ujemnym nachyleniu krzywej uytecznoci kracowej (MU).
Dochd Jana i kwota, jak moe on przeznaczy na koncerty i hamburgery
cznie,
s dane. Znajc ceny biletw na koncerty oraz ceny hamburgerw, moemy wyznaczy jego Uni ograniczenia budetowego. W jaki sposb Jan wybierze waciwy
punkt na tej linii, wskazujcy, ile czego ma konsumowa? Pamitajmy, e dy on
do
uzyskania maksymalnej sumy uytecznoci.
Zamy, e cena hamburgera wyraona w funtach wynosi Pn, a cena biletw na
koncert Pc. Jeli uyteczno kracow dodatkowego hamburgera oznaczymy
przez MUH, to wydajc na hamburgery jeszcze 1 , Jan uzyskuje MU11IPn dodatkowych jednostek uytecznoci. Zwikszajc za o 1 swe wydatki na koncerty,
uzyskuje MUc IPC dodatkowych jednostek uytecznoci.
Przypumy, e MUnIP11 jest wiksze od MUCIPC. Oznacza to, e wydajc dodatkowego funta na hamburgery, Jan uzyska wicej uytecznoci ni gdyby
przeznaczy
go na koncerty. I co waniejsze, powikszy on rwnie sum uytecznoci, jeeli
zmniejszy o 1 swe wydatki na koncerty, a zwikszy o 1 swe wydatki na hamburgeRysunek 5.A1. Uyteczno kracowa
Uyteczno kracowa (MU) to przyrost cznej
uytecznoci nastpujcy przy zwikszeniu konsumpcji o jednostk. Prawo malejcej uytecznoci
kracowej oznacza, e MU maleje w miar wzrostu
konsumowanej iloci dobra.
Decyzje konsumenta
276
ry: zyska wicej na hamburgerach, ni straci na koncertach. Moe wic zwikszy

sum uytecznoci, nie zwikszajc sumy wydatkw. Zawsze opaca si przesun
cz pienidzy na dobro, ktre dostarcza wicej uytecznoci w przeliczeniu na 1 .
Teraz ju wiemy, w jaki sposb Jan moe osign maksymaln uyteczno.
Powinien wyda cay swj dochd (tzn. porusza si wzdu linii ograniczenia budetowego, a nie poniej niej), a swe wydatki na hamburgery i koncerty podzieli tak, aby
zosta speniony nastpujcy warunek:
(5.Al)
Po spenieniu tego warunku nie da si ju zwikszy sumy uytecznoci
poprzez
jakiekolwiek przesunicia w strukturze wydatkw9.
Jan osignie maksymaln uyteczno, wybierajc spord dostpnych
koszykw
dbr tak kombinacj, dla ktrej stosunek kracowych uytecznoci
poszczeglnych
dbr do ich cen jest jednakowy.
Wyprowadzenie krzywych popytu
Znajc funkcj uytecznoci Jana (z ktrej odczytujemy, ile jednostek uytecznoci
dostarczaj mu rne kombinacje ilociowe hamburgerw i koncertw), majc dane
ceny
hamburgerw P11 i koncertw Pc oraz wysoko rozporzdzalnego dochodu,
moemy
wyprowadzi krzywe popytu zgaszanego przez Jana na hamburgery i koncerty.
Zamy, e spada cena hamburgerw. Przy danej wielkoci konsumpcji,
MU11IP11
wzrasta na skutek spadku ceny hamburgerw. Relacja MU11IP11 staje si wiksza od

MUC/PC, co narusza warunek opisany rwnaniem (5.A1). Chcc zmaksymalizowa
uyteczno, Jan musi zmieni nabywan ilo jednego i drugiego dobra.
Jeeli pod wpywem spadku ceny Jan zwikszy zakupy hamburgerw, to
zgodnie
z prawem malejcej uytecznoci kracowej MU11 si zmniejszy. Tym samym wielko MU11IP11 bdzie si zblia do MUC/PC, zgodnie z rwnaniem (5.A1). Jest to
efekt substytucyjny, zwizany ze zmian relacji cen hamburgerw i koncertw. Wskazuje on, e krzywe popytu maj nachylenie ujemne: popyt ronie, gdy spada cena.
Musimy by jednak ostroni z wyciganiem wnioskw, gdy rwnoczenie
dziaa
Rwnanie (5.Al) oznacza, e MUH/MUC = P11IP0 Mnoc to rwnanie przez -1, mamy po prawej stronie
nachylenie linii ograniczenia budetowego, ktre zaley jak wiemy tylko od relacji cen. Lewa strona
rwnania to kracowa stopa substytucji. Jeeli uyteczno kracowa dodatkowego hamburgera wynosi 2,
a uyteczno dodatkowego koncertu rwna si 4, to -MU11IMUc = -1/2. Inaczej mwic, moemy zamieni 1 hamburgera na 1/2 koncertu, nie zmieniajc cznej uytecznoci. Rwnanie (5.Al) oznacza wic, e
nachylenie krzywej obojtnoci, mierzone kracow stop substytucji, jest rwne nachyleniu linii ograniczenia budetowego. Jest to wanie warunek stycznoci, ktry sformuowalimy wczeniej bez uciekania
si do pomiaru uytecznoci.
9
277
efekt dochodowy. Spadek ceny hamburgerw zwiksza si nabywcz dochodu,
ktrym
Decyzje konsumenta
278
dysponuje Jan. Musimy uwzgldni ten efekt przy wyprowadzaniu wnioskw o

zmianach uytecznoci kracowej.
Przyjmijmy najpierw, e hamburgery s dobrem normalnym. Jan pragnie mie
ich
wicej, gdy ronie jego dochd. Wzrost dochodu przesuwa krzyw uytecznoci
kracowej hamburgerw w gr, tak jak pokazano to na rysunku 5.A2. Efekt
dochodowy
oznacza, e warto
ronie nie tylko na skutek spadku ceny P11, lecz take
w wyniku wzrostu MU11 przy kadym poziomie konsumpcji. Jan bdzie musia
jeszcze
bardziej zwikszy konsumpcj hamburgerw, aby doprowadzi do zrwnania
przy niszym poziomie MU11. W przypadku dbr normalnych
efekt dochodowy wzmacnia dziaanie efektu substytucyjnego. Krzywe popytu
musz
mie nachylenie ujemne.
Zamy jednak, e hamburgery s dobrem niszego rzdu. Na rysunku 5.A2
ilustruje to przesunicie krzywej uytecznoci kracowej MU11 w d w miar wzrostu
siy nabywczej dochodu Jana. Przy pierwotnej strukturze konsumpcji spadek MU11
moe si okaza bardzo znaczny, a nawet wikszy ni spadek ceny hamburgerw
PH.
W takiej sytuacji Jan zmniejszy konsumpcj hamburgerw, co podniesie ich uyteczno kracow i przywrci rwno
zgodnie z warunkiem maksymalizacji uytecznoci.
Dla dbr niszego rzdu efekt dochodowy dziaa w przeciwnym kierunku ni
efekt
substytucyjny. Jeli efekt dochodowy jest dostatecznie silny, to obnika ceny
hamburgerw doprowadzi do spadku popytu na hamburgery. Krzywa popytu bdzie miaa
nachylenie dodatnie! Jak ju dowiedzielimy si wczeniej, tego typu dobro
nazywamy
dobrem Giffena. W rzeczywistoci spotykamy je bardzo rzadko. Mona wic
spokojnie przyj, e w praktyce krzywe popytu maj nachylenie ujemne.
Wspczesna teoria ekonomii odrzuca zaoenie o mierzalnoci uytecznoci i
posuguje si raczej bardziej ogln analiz krzywych obojtnoci, tak jak
przedstawiona w tekcie tego rozdziau. Przy pierwszym zetkniciu krzywe obojtnoci wydaj
si by narzdziem do skomplikowanym, dlatego te musimy troch powiczy,
279
Rysunek 5.A2. Wzrost siy nabywczej

dochodu
Jeeli hamburger jest dobrem normalnym, to wraz
ze wzrostem dochodu krzywa uytecznoci kracowej przesuwa si w gr. W celu utrzymania danej
uytecznoci kracowej nabywana ilo dobra musi
wzrosn.
Ramka 5.5
Uyteczno kracowa a paradoks wody i diamentw

Ekonomici prbowali wyjani w XIX w., dlaczego woda tak niezbdna do
ycia
jest ceniona tak nisko w porwnaniu z diamentami jako przedmiotami zbytku.
Jedno z moliwych wyjanie tego paradoksu kryje si w fakcie, i diamenty s mniej
rozpowszechnione w przyrodzie ni woda. Nie ulega jednak wtpliwoci, e ludzie
maj o wiele wicej poytku z wody, bez ktrej nie sposb y, ni z diamentw.
Problem ten mona wyjani za pomoc koncepcji uytecznoci kracowej.
Z rwnania (5.Al) wynika, e konsumenci zwikszaj zakupy okrelonego
dobra
do chwili, gdy stosunek uytecznoci kracowej do ceny zrwna si z tak sam relacj dla innych dbr. Dodatkowy litr wody wypitej lub zuytej do kpieli daje
niewielki
poytek w porwnaniu z tym, jakiego dostarcza jeden dodatkowy diament. Nic
wic
dziwnego, e ludzie s gotowi paci za diamenty duo wicej ni za wod.
W kategoriach rysunku 5.Al uyteczno kracowa pierwszych kropli wody jest
bardzo wysoka. Uniknicie mierci wskutek odwodnienia organizmu jest warte
bardzo
duo. Jednak wikszo z nas znajduje si daleko na prawo od takiego punktu
i zuywa tak due iloci wody, e jej uyteczno kracowa staje si bardzo niska10.
aby nabra wprawy w posugiwaniu si nimi. Natomiast zaoenie o moliwoci
mierzenia uytecznoci, w poczeniu z prawem malejcej uytecznoci kracowej, pozwala w atwiejszy sposb wyprowadzi i uzasadni charakterystyczne cechy
popytu
i prawa postpowania konsumenta, o ktrych wspominalimy w tym rozdziale.
10
Zgoa inaczej wyglda to w przypadku diamentw: nabywamy ich raczej niewiele, a uyteczno dodatkowego diamentu pozostaje wysoka {przyp. tum.).
11
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 (przyp. red. nauk.).
281
Rozdzia 6
Decyzje o poday wprowadzenie

prawne formy wasnoci przedsibiorstw, okrelajce m.in. sposb kierowania nimi;
co to s utarg, koszty, zysk i przepywy pienine;
rachunki strumieni wartoci i zasobu wartoci;
ekonomiczne i ksigowe definicje kosztw;
dlaczego przedsibiorstwo wybiera tak wielko produkcji, przy ktrej jego zysk jest
maksymalny;
zwizek kosztu kracowego i utargu kracowego z tak decyzj przedsibiorstwa.
Po analizie popytu obecnie zajmiemy si poda. W jaki sposb przedsibiorstwo
decyduje o iloci produkowanych i oferowanych na rynku dbr? Czy sama tylko

teoria
poday jest w stanie opisa zachowanie bardzo rnych producentw, poczynajc
od
olbrzymich korporacji, takich jak Shell, a koczc na sprzedawcy lodw,
dysponujcym jedynie niewielkim samochodem dostawczym?
Dla kadego przedsibiorstwa istotna jest odpowied na pytania, jak przy
danych
rozmiarach produkcji ksztatuj si koszty wytwarzania oraz ile wyniesie utarg
(przychody) ze sprzeday. Koszty wytwarzania przy kadej wielkoci produkcji zale
od
zastosowanej technologii, okrelajcej ilo zuywanych czynnikw produkcji, oraz
od cen poszczeglnych czynnikw. Uzyskany ze sprzeday produktw utarg zaley
od
ksztatowania si krzywej popytu na wyroby danego przedsibiorstwa. Krzywa ta
okrela cen, przy ktrej dana wielko produkcji moe by sprzedana, a tym
samym
decyduje o wysokoci utargu przedsibiorstwa.
Zysk stanowi nadwyk utargu nad kosztami. Najwaniejszym elementem teorii
poday jest zaoenie, e celem wszystkich przedsibiorstw jest maksymalizacja
zy-
sku. Analizujc zmiany kosztw i utargu zachodzce pod wpywem zmian

wielkoci
produkcji i sprzeday, przedsibiorstwa s w stanie ustali tak wielko produkcji,
przy ktrej osigaj maksymalny zysk. Dlatego w celu zrozumienia mechanizmu
podejmowania przez przedsibiorstwa decyzji o wielkoci produkcji niezbdna jest
analiza czynnikw okrelajcych ksztatowanie si utargu i kosztw.
283
Zaoenie o maksymalizacji zysku stanowi fundament teorii poday. W

kocowej
czci rozdziau zbadamy jego prawdziwo, konfrontujc je z innymi pogldami
na
cele przedsibiorstwa.
6.1. Organizacja przedsibiorstwa

Dziaalno gospodarcza jest prowadzona przez firmy jednoosobowe {sole traders),
spki jawne (partnerships) oraz spki kapitaowe (companies, w USA corporations). Firmy jednoosobowe, ktre s najbardziej rozpowszechnionym rodzajem
organizacji gospodarczych, dziaaj na stosunkowo niewielk skal. Wiksze s spki
jawne, a najwiksze spki kapitaowe.
Wk Firma jednoosobowa1 stanowi przedsibiorstwo nalece do jednego waciwi iela.

Waciciel firmy jednoosobowej ma prawo do caoci dochodw, a take ponosi
pen odpowiedzialno za ewentualne straty. W przypadku niemonoci pokrycia
tych strat musi on ogosi bankructwo. Jego pozostae aktywa, cznie z osobistym
majtkiem, jak np. dom, zostaj sprzedane, a pienidze ze sprzeday rozdzielone
midzy wierzycieli.
Jeeli natomiast firma rozwija si dobrze, niezbdne s dodatkowe fundusze na
rozszerzenie skali dziaalnoci. Jedn z moliwoci jest znalezienie wsplnikw,
ktrzy zaangauj swoje pienidze w zamian za udzia w przyszych zyskach.
Wk Spka jawna2 jest to forma organizacyjno-prawna dziaalnoci gospodarczej,

H ktr tworz dwie osoby lub wicej, bdce wspwacicielami spki. Dziel
Wk one midzy siebie zyski i ponosz wspln odpowiedzialno za straty.
Spka jawna jest spk z nieograniczon odpowiedzialnoci, dlatego te
w przypadku bankructwa jej waciciele musz spaci dugi firmy, sprzedajc,
jeeli
to konieczne, rwnie swj majtek osobisty. Firmy, ktrych pozycja na rynku
zaley
w znacznej mierze od zaufania klientw np. firmy wiadczce usugi prawnicze
czy
ksigowe s czsto spkami jawnymi. Osoby prowadzce firm s gotowe
zaangaowa swj wasny majtek, gdyby tego wymagaa sytuacja spki.
Kade przedsibiorstwo potrzebuje pewnego okrelonego kapitau, czyli
pienidzy
na uruchomienie i rozwj firmy. Firmy zajmujce si wiadczeniem usug prawniczych, ksigowych czy lekarskich, ktrych dziaalno opiera si gwnie na
wysoko
284
wyspecjalizowanej wiedzy ludzkiej, potrzebuj stosunkowo niewielkiego kapitau.

Niezbdne fundusze mog wic zosta zgromadzone ze rodkw wasnych wsplnikw i ewentualnie uzupenione kredytem bankowym. Przedsibiorstwa,
wymagajce
duych pocztkowych nakadw na zakup maszyn, wymagaj zainwestowania duo
wikszych rodkw. Ze wzgldu na komplikacje prawne unikaj one formy spki
jawnej z du liczb udziaowcw. W ich sytuacji dogodn form organizacji jest
spka kapitaowa.
Spka kapitaowa jest to forma organizacyjno-prawna przedsibiorstwa prowa-
dzcego w sposb prawnie dozwolony dziaalno produkcyjn i/lub

handlow.
W takiej spce, inaczej ni w spce jawnej, osobowo prawna spki jest oddzielona od statusu prawnego jej wacicieli. Wasno jest rozdzielona midzy
akcjonariuszy. Pierwotnymi akcjonariuszami s osoby, ktre zaoyy przedsibiorstwo.
Mogy one sprzeda swj udzia w zyskach (akcje) innym osobom. Sprzeda prawa
do
udziau w zyskach jest rdem nowych funduszy dla przedsibiorstwa.
Akcjonariusze uzyskuj dwojakiego rodzaju dochd. Po pierwsze, spka
wypaca
regularnie dywidendy wacicielom akcji. rdem dywidend jest ta cz zysku,
ktrej spka nie przeznacza na inwestycje w przedsibiorstwie. Po drugie,
akcjonariusze
mog osign zyski (albo straty) kapitaowe. Jeeli nabdziesz akcje Shella, pacc
za
kad z nich 700 , a w nastpnym okresie wszyscy bd oczekiwa
nadspodziewanie
wysokich zyskw i dywidend od tych akcji, moesz bez trudu odsprzeda swoje
akcje
po cenie 750 za jedn. Suma 50 stanowi zysk kapitaowy na jednej akcji.
Odpowiedzialno akcjonariuszy za straty spki jest ograniczona do wysokoci
sum wydanych na zakup akcji.

Akcjonariusze, w odrnieniu od wacicieli firm jednoosobowych i
udziaowcw
spek jawnych, nie mog by zmuszeni do sprzeday majtku osobistego, aby
spaci
dug spki. W najgorszym razie posiadane przez nich akcje mog si sta
kawakiem
bezwartociowego papieru.
Spki kapitaowe s zarzdzane przez rad dyrektorw. Przedstawia ona udziaowcom roczne raporty o wynikach swej dziaalnoci. Akcjonariusze mog podj
285
decyzj o zwolnieniu kierownictwa firmy, jeli sdz, e inni dyrektorzy zapewni im

wikszy zysk.
Spka kapitaowa jest najczciej spotykan form organizacji wielkich
przedsibiorstw.
6.2. Rachunki przedsibiorstwa

Przedsibiorstwo prezentuje dwa zestawy rachunkw: jeden dotyczy zasobw, a
drugi
strumieni.
286
Pojcie zasobw odnosi si do okrelonego momentu; strumienie oznaczaj

zmiany stanu zasobw w pewnym okresie.
Woda, ktra w kadej sekundzie i w kadej minucie wypywa strumieniem z kranu, jest coraz to inn wod. Pomiar jej iloci ma sens jedynie w przypadku pewnego
okresu. W kadym momencie zasb wody w basenie odpowiada pewnej liczbie
litrw;
w tym przypadku nie musimy si odwoywa do wymiaru czasu. Przedsibiorstwo
ogasza roczny rachunek zyskw i strat (rachunek strumieni), ktry dotyczy
pewnego
okresu, oraz bilans, ktry pokazuje stan aktyww i pasyww w okrelonym
momencie
(rachunek zasobw). Oba rachunki s ze sob zwizane, podobnie jak ma to
miejsce
w przypadku basenu z wod. Przypyw z kranu w miar upywu czasu zmienia
wielko zasobu wody, mimo e miar zasobu jest liczba litrw w danym momencie.
Analiz zaczniemy od rachunkw strumieni.
Utarg (przychd) przedsibiorstwa jest to ilo pienidzy uzyskana ze
sprzeday
dbr i usug w jakim okresie. Koszty przedsibiorstwa to wydatki poniesione
na
produkcj w jakim okresie. Zysk stanowi nadwyk przychodw nad
kosztami.
Pojcia te wydaj si do proste, w praktyce jednak obliczenie wielkoci
przychodw, kosztw i zyskw w duym przedsibiorstwie jest skomplikowan operacj,
wymagajc korzystania z usug wysoko wykwalifikowanych ksigowych. Wyjanimy
to
na prostym przykadzie.
Rent-a-Person (R-a-P) jest przedsibiorstwem, ktrego dziaalno polega na
wynajmowaniu pracownikw firmom poszukujcym ludzi do rnego rodzaju prac
sezonowych. Pobiera za to opat 10 za godzin pracy wynajtego pracownika, z
Tablica 6.1. Rachunek wynikw firmy Rent-a-Person na dzie 31

grudnia 2004 r. (w )
Przychody(100 000 godzin po 10 /godz.)1 000 000Wydatki
(koszty)Pace wynajmowanych pracownikw700 000Koszty
reklamy50 000Czynsz za wynajem biura50 000Inne wydatki100
000900 000Zysk przed opodatkowaniem100 000Podatki25 000Zysk
po opodatkowaniu75 000
287
czego
pracownik otrzymuje zaledwie 7 . W roku 2004 firma wynaja 100 tys. godzin
pracy. Jej wydatki, cznie z kosztem wynajcia biura, kosztami reklamy i rachunkw
telefonicznych, wyniosy 200 000 . Tablica 6.1 zawiera rachunek wynikw lub inaczej rachunek zyskw i strat za 2004 r. Zysk przed opodatkowaniem wynis
100 000 . Podatek by rwny 25 000 . Zysk firmy R-a-P po opodatkowaniu

wynis
75 000 .
Po tym wstpie moemy przej do omwienia niektrych problemw, na ktre
mona si natkn podczas obliczania zysku przedsibiorstwa.
Rachunki pozostajce do spaty
Rachunki nie zawsze s pacone w terminie. Z jednej strony, firma R-a-P na koniec
2004 r. nie otrzymaa wszystkich nalenoci za wypoyczonych przez siebie
pracownikw, z drugiej jednak nie zapacia rachunkw za rozmowy telefoniczne przeprowadzone w grudniu. Stosowana w ekonomii definicja utargu i kosztw odnosi si do
wszystkich zdarze zwizanych z dziaalnoci przedsibiorstwa w cigu roku,
niezalenie od tego, czy zdarzenia te znajduj odzwierciedlenie w faktycznych
patnociach
pieninych, czy te nie.
Z punktu widzenia ekonomicznego przychody i koszty mog si rni zatem
od
rzeczywistych wpyww i wydatkw.
Przepywy pienine w danym przedsibiorstwie jest to ilo pienidzy netto
faktycznie uzyskana w danym okresie3.

Brak gotwki mog odczuwa nawet przedsibiorstwa osigajce wysokie
zyski,
np. jeeli ich klienci bd zwleka z zapat.
Kapita i jego zuycie
Kapita rzeczowy s to maszyny, wyposaenie i budynki, wykorzystywane
w produkcji.
Firma R-a-P posiada niewielk ilo kapitau rzeczowego. Wynajmuje bowiem
pomieszczenia biurowe, maszyny do pisania i biurka. W rzeczywistoci jednak
przedsibiorstwa czsto kupuj poszczeglne elementy kapitau rzeczowego. Termin kapita
jest stosowany przez ekonomistw do okrelenia dbr, ktre nie zuywaj si w
caoci w trakcie jednego cyklu produkcyjnego. Budynki i ciarwki s elementami
kapitau, poniewa mog by wykorzystywane przez wiele lat. Energia elektryczna nie
jest
dobrem kapitaowym, gdy cakowicie zuywa si j w procesie produkcyjnym w

danym okresie. Ekonomici okrelaj dobra kapitaowe zamiennymi terminami rodki
trwae lub aktywa rzeczowe.
W jaki sposb przy obliczaniu zyskw i kosztw naley traktowa koszt dobra
kapitaowego? Ot w rocznych kosztach przedsibiorstwa umieszcza si jedynie
3
Definicja ta jest nieprecyzyjna, dotyczy bowiem przepywu pienidza netto (net cashflow) albo inaczej
salda pieninego (przyp. red. nauk.).
koszt
zuycia danego dobra kapitaowego, a nie koszt jego zakupu. Jeeli firma R-a-P
dzier-
awi cao wyposaenia kapitaowego, to koszty ograniczaj si tylko do sumy

opat
dzierawnych.
Zamy jednak, e R-a-P kupuje 8 komputerw, pacc za kady 1000 . W
kalkulacji rocznych kosztw i zyskw nie mona przyj sumy 8000 jako kosztu
komputerw. Kosztem jest jedynie warto ich rocznego zuycia. Przyjmijmy, e
zuycie
w cigu roku obniyo pocztkow warto kadego z komputerw o 300 . Ekonomiczny koszt wykorzystania 8 komputerw w danym roku wynosi wobec tego 2400
,
co odpowiada wartoci zuycia komputerw w cigu roku4.
Amortyzacja jest to utrata wartoci dobra kapitaowego w pewnym okresie.
Koszt wykorzystania dbr kapitaowych w danym okresie stanowi amortyzacja,

czyli utrata wartoci tych dbr wskutek zuycia, a nie cena ich zakupu5.
Uwzgldnienie zuycia kapitau prowadzi do powstania rnicy midzy
zyskiem
w ujciu ekonomicznym a przepywami pieninymi 6. Zakupowi dobra
kapitaowego
towarzyszy duy odpyw gotwki, znacznie wikszy ni warto amortyzacji w
pierwszym roku. Z tego wzgldu, jeli nawet wystpi w tym roku due zyski,
przedsibiorstwo moe mie problemy z pynnoci finansow (niskie saldo pienine). Zakup
dbr kapitaowych jest wydatkiem jednorazowym. W nastpnych atach do kosztw
ekonomicznych przedsibiorstwa w zwizku z postpujc utrat wartoci tych
dbr nadal jest wliczana amortyzacja, dlatego te strumie pieniny netto w
tym
okresie jest wikszy od zysku ekonomicznego.
Wliczanie amortyzacji (nie za ceny zakupu dobra kapitaowego) do kosztw
ekonomicznych przedsibiorstwa powoduje rozoenie kosztu zakupu rodkw
trwaych
na cay okres ich eksploatacji. Fakt ten nie przesdza jednak sposobu kalkulacji
kosztw. Firma R-a-P moe sprzeda swoje komputery za sum 5600 po roku ich
uytkowania, ograniczajc wielko kosztw zuycia kapitau do 2400 . Jeeli tego nie
czyni i decyduje si na dalsze wykorzystanie tych maszyn, oznacza to, e wariant
ten
jest dla niej korzystniejszy, a take i rzeczywiste koszty ekonomiczne ich
uytkowania w pierwszym roku wyniosy co najwyej 2400 .
Zapasy
Zapasy s to dobra przechowywane przez przedsibiorstwo na potrzeby
przyszej sprzeday.
Gdyby proces produkcji nie wymaga czasu, przedsibiorstwa mogyby

podejmowa produkcj w chwili pojawienia si zamwienia. W rzeczywistoci jednak
4
Istnieje jeszcze drugi rodzaj kosztu ekonomicznego w postaci odsetek od pienidzy przeznaczonych na zakup komputerw (i utraconych w efekcie niezoenia tych pienidzy na oprocentowanym rachunku w banku
{przyp. red. nauk.); problemem tym zajmiemy si w dalszej czci podrcznika.
5
W wszym (czciej przyjmowanym w Polsce) znaczeniu amortyzacja oznacza rachunkowy sposb ujcia procesu zuywania si dbr kapitaowych wykorzystywanych w produkcji (przyp. red. nauk.).
6
Netto (przyp. red. nauk.).
proces
Ramka 6.1
Ile warte jest dobre imi?

Firma konsultingowa Interbrand prbuje obliczy, jaka cz utargu przedsibiorstw
powstaje wycznie dziki marketingowym walorom marki. Amerykaskie giganty
w rodzaju Coca-Coli i Microsoftu zajmuj czoowe miejsca na wiatowej licie firm
przodujcych pod tym wzgldem. Jednak Nokia, Mercedes i Ikea s take bardzo
wysoko na licie. Podobnie jest z Nike i Adidasem. Co ciekawe, wielkie banki nie
wypadaj najlepiej w tym rankingu.
Miejsce
(2003)
1
2
3
5
6
7
10
20
48
33
43
67
Przedsibiorstwo
Brana
Coca-Cola
Microsoft
IBM
Intel
Nokia
Disney
Mercedes
Sony
Xerox
Nike
Ikea
Adidas
Napoje
Oprogramowanie
Komputery
Komputery
Telefonia komrkowa
Rozrywka
Samochody
Elektronika
Kopiarki
Sprzt sportowy
Meble
Sprzt sportowy
Warto marki
(mld ; 2003)
71
65
52
31
29
28
21
13
6
8
7
4
wytwrczy jest rozoony w czasie. W zwizku z tym gromadzenie zapasw jest

niezbdne do zapewnienia cigoci produkcji i sprzeday.
Zamy, e na pocztku 2004 r. firma Rover ma na skadzie 50 000 gotowych
samochodw. Jej roczna produkcja wynosi 1 min samochodw, a ich sprzeda 950
000.
Przy kocu roku poziom zapasw samochodw gotowych wzrs wic do 100 000
sztuk. Powstaje pytanie, w jaki sposb zmiana stanu zapasw powinna by
uwzgldniona przy obliczaniu zyskw. Skoro podstaw obliczania przychodw jest sprzeda
w wysokoci 950 000 samochodw, to czy koszty wytwarzania powinny by oparte
na
wielkoci sprzeday (950 000 sztuk), czy te powinny one uwzgldnia poziom faktycznej produkcji (1 min sztuk)?
Ot ekonomiczne koszty produkcji powinny by zawsze odnoszone do
faktycznej
wielkoci produkcji sprzedanej (950 000 sztuk). Wzrost zapasw o 50 000 sztuk jest
traktowany jak forma powikszenia kapitau przedsibiorstwa, umoliwiajcego

sprzeda w nastpnym okresie. Przedsibiorstwo ponioso okrelone wydatki pienine
na
wytworzenie 1 min samochodw, ale cz strumienia gotwki odpywajcego
z przedsibiorstwa pochony zapasy, ktre w nastpnym roku pozwol osiga
wpywy pienine, bez ponoszenia wydatkw.
Kredyty
Przedsibiorstwa zwykle zacigaj kredyty w celu sfinansowania wydatkw zwizanych z ich zaoeniem i rozwojem, zakupem dbr kapitaowych, opatami za
rejestracj firmy itd. Od wszystkich poyczanych sum przedsibiorstwo musi paci
odsetki.
Stanowi one cz kosztw prowadzenia dziaalnoci i powinny by wliczane do
kosztw biecych przedsibiorstwa.
Rachunki zasobw: bilans
Rachunek wynikw w tablicy 6.1 zawiera dane o przepywach strumieni w cigu
roku.
Analiza moe rwnie dotyczy wybranego momentu. Bilans, tj. zestawienie wszystkich posiadanych przez firm aktyww oraz wszystkich jej pasyww, zawiera
podobne informacje, tyle e w odniesieniu do jakiego momentu.
Tablica 6.2 ilustruje bilans firmy Snark International.
Tablica 6.2. Bilans firmy Snark na dzie 31 grudnia 2000 r. (w tys. )
Aktywa
Gotwka
Nalenoci na rachunkach
Zapasy
Pasywa
40 Zobowizania na rachunkach
70 Kredyt hipoteczny
100
90
150
330 Kredyt bankowy

Ogem zobowizania
60
300
Warto budynku
(pocztkowa 500)
Kapita wasny
Ogem
540
240
540
Aktywami firmy Snark s: gotwka w banku, nalenoci u odbiorcw, zapasy

towarw w jej magazynach i fabryka, ktrej pocztkowy koszt wynosi 500 000 ,
a obecna warto uwzgldniajca zuycie jest rwna 330 000 . czna warto
aktyww firmy Snark International wynosi 540 000 .

Na pasywa firmy Snarks skadaj si niezapacone rachunki, kredyt hipoteczny
obciajcy przedsibiorstwo oraz kredyt bankowy finansujcy krtkoterminowe wy
dat-
ki pienine. Cakowita warto zobowiza to 300 000 . Kapita wasny firmy

Snark
International wynosi 240 000 i jest rwny nadwyce aktyww nad
zobowizaniami.
Kapita wasny firmy stanowi warto jej aktyww pomniejszona o warto jej
zobowiza.
Zamy, e masz zamiar wykupi firm Snark. Czy wystarczy w tym celu
zaoferowa sum 240 000 , rwn wartoci kapitau wasnego tej firmy?
Najprawdopodobniej nie. Firma Snark jest dynamicznie rozwijajcym si przedsibiorstwem z
dobrymi
widokami na przyszo i o ustabilizowanej pozycji. Na jej warto skadaj si nie
tylko suma aktyww rzeczowych oraz finansowych pomniejszona o zobowizania,
lecz take reputacja firmy, przywizanie klientw do produktw z jej znakiem oraz
wiele innych wartoci niematerialnych, ktre cznie okrela si mianem renomy
(goodwill) firmy. Jeli Snark znajduje si w dobrej sytuacji finansowej, to oferta wykupu (przejcia) powinna by wysza ni 240 000 .
Istnieje oczywicie moliwo, e ksigowi firmy Snark International zaniyli
jej
warto rynkow. Jeeli udaoby ci si kupi t firm za sum zblion do 240 000
,
a nastpnie sprzeda oddzielnie poszczeglne elementy jej kapitau, osignby
prawdopodobnie pewien zysk. Dziaalno taka jest okrelona jako rozbieranie
przedsibiorstwa" (asset-stripping).
Zyski
Jakie jest przeznaczenie zyskw pozostaych po opodatkowaniu? Cz z nich moe
by wypacona akcjonariuszom w postaci dywidend, cz zatrzymana w przedsibiorstwie jako zyski niepodzielone (inaczej: zatrzymane).
II
Zyski niepodzielone (zatrzymane) stanowi t cz zyskw po opodatkowaniu,
ktra zostaje zainwestowana w przedsibiorstwie.

Suma zyskw niepodzielonych wpywa na bilans przedsibiorstwa. Jeeli s one
trzymane w formie gotwkowej lub przeznaczone na zakup wyposaenia, to
zwikszaj warto aktyww przedsibiorstwa. Jeeli firma uyje ich na spacenie poyczki
bankowej, to zmniejsza si warto zobowiza. W kadym przypadku dziki ich
wykorzystaniu wzrasta warto kapitau wasnego przedsibiorstwa.

Koszt alternatywny a koszt ksigowy
Rachunek wynikw i bilans dostarczaj dobrych informacji o dziaalnoci przedsibiorstwa. Ekonomici i ksigowi czsto rni si midzy sob sposobem kalkulacji
kosztw i zyskw. Ksigowi s zainteresowani opisem faktycznych przychodw
i wydatkw przedsibiorstwa. Ekonomistw z kolei interesuje wpyw kosztw i zyskw na wielko produkcji przedsibiorstwa i sposb alokacji zasobw midzy
rne
ich zastosowania. Metody stosowane w ksigowoci mog doprowadzi do
bdnych
interpretacji z dwu powodw.
Ekonomista definiuje koszt wykorzystania zasobu nie jako faktyczny wydatek
na
zakup okrelonych dbr, lecz jako koszt alternatywny.
Koszt alternatywny (inaczej: koszt utraconych moliwoci) jest to suma docho-
dw utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobw (pracy i

kapitau) w najlepszym z istniejcych, alternatywnych zastosowa.
Zamieszczone poniej dwa przykady dobrze ilustruj sposb traktowania
kosztw
przez ekonomistw.
Jeli kierujesz wasnym przedsibiorstwem, powiniene uwzgldni koszt
wasnej
pracy na jego rzecz. Mgby sporzdzi rachunek wynikw, na wzr zestawienia
zamieszczonego w tablicy 6.2, wykazujc w nim roczn sum zyskw w wysokoci
20 000 , i doj na tej podstawie do wniosku, i firma osiga dobre wyniki
finansowe. Wniosek taki byby jednak zaprzeczeniem zasady uwzgldniania kosztu
alternatywnego pracy waciciela firmy. Koszt ten jest rwny sumie pienidzy
(wynagrodzenia), ktr waciciel mgby zarobi, pracujc gdzie indziej. Jeeli jego
wynagrodzenie w innym miejscu pracy wynosioby 25 000 , to zatrudniajc si we wasnej
firmie, ponosi on faktycznie strat 5000 rocznie, mimo e jego firma wykazuje
w ujciu ksigowym zysk w wysokoci 20 000 . W celu zrozumienia sposobu, w
jaki
rynek wpywa na wybr miejsca pracy dokonywany przez poszczeglne jednostki,
niezbdne jest wykorzystanie pojcia kosztu alternatywnego zamiast ksigowej
wyceny
rzeczywistych patnoci.
Koszt alternatywny musi by rwnie uwzgldniany, gdy oblicza si warto
kapitau. Przyjmijmy, e do zaoenia przedsibiorstwa jest niezbdna okrelona suma
pienidzy. Przy obliczaniu zysku w ujciu ksigowym wykorzystanie wasnego
kapitau
finansowego (w przeciwiestwie do kapitau poyczkowego) nie pociga za sob

adnych kosztw. Pomija si wic fakt, e kapita ten mona by wykorzysta w inny
sposb, np. wpaci na oprocentowany rachunek bankowy lub przeznaczy na zakup
akcji
innego przedsibiorstwa. Koszt alternatywny naszego kapitau finansowego stanowi
wic element kosztw ekonomicznych przedsibiorstwa, nie jest natomiast
elementem
kosztw w ujciu ksigowym. Jeeli waciciel przedsibiorstwa mgby osign
stop zysku w wysokoci 10%, angaujc swj kapita w inne przedsiwzicie, to
koszt
alternatywny tego kapitau rwna si 10% wyoonej sumy. Moliwa jest sytuacja,
w ktrej po potrceniu tego kosztu alternatywnego oraz prawidowo oszacowanego
kosztu czasu waciciela firma wykazuje zysk. Ekonomici okrelaj go mianem
zysku
nadzwyczajnego.
Zysk nadzwyczajny jest to czysty zysk ekonomiczny. Przy jego obliczaniu
prawidowo zmierzono wszystkie koszty ekonomiczne.

Zysk nadzwyczajny jest prawidowym wskanikiem rzeczywistej efektywnoci
wykorzystania czasu i rodkw finansowych, zaangaowanych przez ich wacicieli
w okrelon dziaalno gospodarcz. To zysk nadzwyczajny, a nie zysk w ujciu
ksigowym, jest bodcem skaniajcym do angaowania kapitau w dane
przedsiwzicie.
6.3. Maksymalizacja zysku w przedsibiorstwie

Wedug ekonomistw wszystkie decyzje przedsibiorstw, dotyczce wielkoci
poday
i produkcji), s podejmowane po to, aby zmaksymalizowa zysk.
S jednak ekonomici i menederowie, ktrzy kwestionuj tez, i
maksymalizacja
zysku jest jedynym celem dziaalnoci przedsibiorstwa. Waciciel
przedsibiorstwa
moe chcie pracowa na swoim", nawet jeli gdzie indziej mgby zarobi
wicej.
Podejmujc decyzje gospodarcze, dy on nie tyle do maksymalizacji wyraonego
w pienidzu zysku, ile do maksymalizacji cakowitego zadowolenia z pracy.
Wasno a kontrola
Duo waniejszym argumentem przeciw przyjmowaniu zaoenia o maksymalizacji
zysku jest fakt, e wielkie przedsibiorstwa nie s kierowane przez swych
wacicieli.
Wielkimi korporacjami zarzdzaj wysoko opacane rady dyrektorw.
Akcjonariusze
na corocznym walnym zgromadzeniu maj wprawdzie moliwo zwolnienia caej
rady dyrektorw, ale w praktyce dochodzi do tego bardzo rzadko. Dyrektorzy s fachowcami i dysponuj pen informacj o przedsibiorstwie. Jeli nawet
przedsibiorstwo znajduje si w zej sytuacji finansowej, akcjonariuszom trudno jest oceni, czy
zmieniona rada dyrektorw potrafiaby zwikszy jego zyskowno.
Powysze zjawisko ekonomici okrelaj mianem oddzielenia wasnoci od
kontroli nad przedsibiorstwem. Mimo e akcjonariusze s zainteresowani
maksymalizacj zysku, kierownictwo przedsibiorstwa, ktre faktycznie podejmuje decyzje,
moe
dy take do osignicia innych celw. Powstaje pytanie, czy istniej jakie
bodce,
skaniajce dyrektorw do dziaania wbrew interesom akcjonariuszy
przedsibiorstwa.
Wynagrodzenie dyrektorw jest na og tym wysze, im wiksza jest firma,
ktr
kieruj. Ta zaleno moe ich skama do dziaania na rzecz zwikszenia
rozmiarw
przedsibiorstwa, a nie do maksymalizacji zysku. Kierujcy si tym motywem
menederowie mog si zdecydowa na poniesienie duych nakadw na reklam, w
celu
zwikszenia sprzeday.
Istniej jednak co najmniej dwa powody, dla ktrych warto rozpocz nasz
analiz od przyjcia zaoenia o maksymalizacji zysku jako celu dziaania przedsibior-
stwa. Po pierwsze, jeeli nawet akcjonariusze nie s w stanie oceni, czy faktyczne
zyski s nisze od zyskw moliwych do osignicia, to na og mona porwna je
z zyskami innych firm w tej samej gazi, o wyszej dynamice rozwoju. Jeeli zyski
danego przedsibiorstwa s niskie, to niska jest te cena jego akcji. Wwczas inne
przedsibiorstwo moe zgosi ofert przejcia i stosunkowo tanio kupi takie
akcje,
a nastpnie zwolni dotychczasowe kierownictwo i spowodowa powrt do polityki
maksymalizacji zysku. Zmiany te pozwol te osign spory zysk kapitaowy,
poniewa w miar poprawy sytuacji finansowej wykupionego przedsibiorstwa (wzrostu
zyskw) na giedzie papierw wartociowych nastpi wzrost cen jego akcji. Strach
przed
przejciem moe skoni dyrektorw do prb maksymalizowania zysku.
Po drugie, aby zapobiec autonomizacji celw dziaania menederw,
akcjonariusze
prbuj stworzy warunki, w ktrych interesy menederw stan si zbiene z
interesami wacicieli. Dobrym rozwizaniem moe by uzalenienie wysokich nagrd
dla
menederw najwyszego szczebla od zysku przedsibiorstwa i kursu jego akcji;
spowodowany tym koszt przypadajcy na jednego akcjonariusza jest niewielki, a
motywacja dla kadry zarzdzajcej silna akcjonariusze prbuj w ten sposb sprawi,
aby
gwnym celem dziaania menederw najwyszego szczebla staa si podobnie
jak
i ich samych maksymalizacja zysku.
Zaoenie o maksymalizacji zysku przez przedsibiorstwa moe si okaza
bardzo
przydatne. Zanim wykorzystamy je do analizy zmian poday, bardziej szczegowo
przyjrzymy si teraz rynkowi akcji.
6.4. Finanse przedsibiorstwa

a wadza w przedsibiorstwie
rdem finansowania przedsibiorstwa moe by: a) kredyt bankowy; b)
zacignita
na rynku kapitaowym poyczka poprzez sprzeda kawakw papieru (obligacji
przedsibiorstw; firma zobowizuje si wtedy do wypacania poyczkodawcy przez
pewien
okres odsetek, a nastpnie do spacenia poyczki); c) emisja nowych akcji na
giedzie.
System finansowy przedsibiorstw jest bardzo rny w rnych krajach.
Finanse przedsibiorstwa to inaczej sposb finansowania jego dziaalnoci.
System finansw przedsibiorstw w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii

ma charakter rynkowy (zewntrzny"). Kluczow rol odgrywa tu handel ju
wyemitowanymi akcjami i instrumentami dugu na giedzie. Istotna jest rwnie
moliwo
emitowania nowych akcji i innych papierw wartociowych. Japonia i wikszo
krajw Europy kontynentalnej, zwaszcza za Niemcy, tradycyjnie utrzymuj system
wewntrzny", w ramach ktrego znaczenie rynkw finansowych jest niewielkie. Niemieckie przedsibiorstwa zacigaj dugoterminowe kredyty w bankach, ktrych
przedstawiciele zasiadaj potem w radach nadzorczych przedsibiorstw, co

umoliwia
bankom dostp do poufnych informacji o sytuacji kredytowanej firmy.
Finanse czy wadza?
Wielkie przedsibiorstwa finansuj wikszo swoich nowych inwestycji z
niepodzielonych zyskw. Blisko 90% inwestycji brytyjskich przedsibiorstw jest
finansowane
w taki wanie sposb; tylko okoo 7% dochodzi do skutku dziki sprzeday
nowych
akcji na giedzie. Podstawowa rnica midzy obydwoma systemami finansw
przedsibiorstw sprowadza si nie do atwoci uzyskania w kadym z nich potrzebnych
firmie funduszy, lecz do sposobu, w jaki dostarczyciele tych funduszy zdobywaj
kontrol nad finansowanym przedsibiorstwem.
Kontrola nad przedsibiorstwem rozstrzyga o tym, kto sprawuje wadz
w przedsibiorstwie w rnych sytuacjach.

W systemie wewntrznym", w ktrym decydujc rol odgrywaj banki,
przedstawiciele banku zasiadaj w radzie nadzorczej firmy, wykorzystujc t pozycj do
wymuszania zmian w sytuacji, kiedy zarzd popeni bdy. Oparty na rynku system
zewntrzny" przyznaje wiksz rol rynkom papierw wartociowych kosztem
bankw. Utrata zdolnoci do obsugi zacignitego dugu zwykle umoliwia
wierzycielom
doprowadzenie firmy do bankructwa, ktre oznacza radykaln zmian stosunkw
wadzy w firmie. Stary" zarzd zwykle nie jest w stanie jej przetrwa. Podobnie,
notowanie akcji na rynku publicznym stwarza moliwo przejcia spki poprzez gied;
nowy zarzd w istocie nabywa na wolnym rynku prawo do kontroli nad
przejmowan
spk. Zewntrzne", oparte na mechanizmie rynkowym, systemy finansowania
przedsibiorstwa staj si zatem w istocie rynkami praw do kontroli nad przedsibiorstwem (sprawowania wadzy).
Wrogie przejcia
W Niemczech tradycyjnie wrogie przejcia s rzadkoci. Natomiast wiele przej

w Wielkiej Brytanii ma charakter wrogi i nastpuje wbrew woli starego" zarzdu.
Niektrzy ekonomici uwaaj wrogie przejcia za si napdow, ktra zapewnia
efektywno. Jednak rozdzielenie wasnoci i prawa do podejmowania decyzji
(kontroli) w spkach publicznych jest przyczyn pojawienia si problemu pana i sugi
{principal agent problem)1. Sudzy (w tym przypadku menederowie) ulegaj pokusie
7
W polskiej terminologii zamiennie stosuje si te okrelenia: problem agencji lub mocodawcy i penomocnika {przyp. red. nauk.).
dziaania w swoim wasnym interesie, a nie w interesie swoich panw (akcjonariuszy).

Pan, czyli waciciel, moe przekaza prawo do decydowania sudze.
Nadzorowanie sugi jest bardzo kosztowne, tylko suga bowiem dysponuje pen informacj o osiganych przez siebie wynikach. Skutkiem takiej sytuacji jest
problem
partii i sugi______________________________________________________
Zagroenie wrogimi przejciami powstrzymuje menederw przed zbyt
wyranym
odchodzeniem od zasad polityki maksymalizacji zysku, ktrej ycz sobie
akcjonariusze. Nieudolne zarzdzanie powoduje spadek zysku, obnienie si kursu akcji i
stwarza
szanse atwego zdobycia kontroli nad spk dla amatorw przejcia. Zagroenie
przejciem wymusza dyscyplin sug, co pomaga rozwiza problem pana i sugi.
Wrogie przejcia osabiaj pozycj starego" zarzdu w inny jeszcze sposb.
Powiedzmy, e chcc skoni pracownikw do wsppracy przy wprowadzaniu
nowych
metod produkcji, obiecujesz im sowite wynagrodzenie, kiedy tylko zwikszy si
produktywno. Pracownicy wiedz, e zawsze dotrzymujesz sowa, a jednak nie mog
ci
ufa. W trakcie wprowadzania zmian zyski przejciowo si obni i moesz si sta
ofiar wrogiego przejcia. Szukajc oszczdnoci, nowy waciciel moe zwolni
pracownikw. Twoi pracownicy odrzuc zatem twj plan wprowadzenia sensownych
zmian w spce.
Osabiajc zdolno menederw do zawierania umw z pracownikami, wrogie
przejcia zniechcaj do inwestycji i skracaj horyzont planowania. Jednak
niemieckie
i japoskie wewntrzne" systemy finansw przedsibiorstw take maj swoje
wady,
szczeglnie w sytuacji, kiedy podane jest radykalne dziaanie. Japoska
gospodarka
pozostawaa w stagnacji przez 10 lat, poniewa japoskie spki, zwaszcza za
banki,
nie byy w stanie dokona radykalnych zmian po zaamaniu si cen nieruchomoci
na
pocztku lat dziewidziesitych XX w. W Wielkiej Brytanii i Stanach
Zjednoczonych
nie zwlekano by a tak dugo, nie obawiano by si a tak bardzo przyznania si do
niepowodzenia, a reakcja byaby o wiele bardziej zdecydowana.
Jak zwykle w takich przypadkach przyczyn zbyt dugiej debaty tu

dotyczcej
wad i zalet dwch systemw wadzy w przedsibiorstwie jest to, e obie strony
maj swoje racje. Ramka 6.2 zawiera wicej szczegw.
Po tym rzucie oka na to, co ci czeka, jeli zdecydujesz si na karier finansisty,
wracamy do analizy decyzji o poday podejmowanych przez przedsibiorstwo.
6.5. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa

Wyobramy sobie przedsibiorstwo produkujce yki. Dostpne metody
wytwarzania
yek rni si wielkoci nakadu pracy i liczb zastosowanych maszyn. Niektre
wymagaj duego nakadu pracy i maej liczby maszyn, inne za odwrotnie.
Przedsibiorstwo zna take stawki pacy za godzin pracy wykwalifikowanego operatora
to-
Ramka 6.2
Jak bardzo spasieni powinni by prezesi?

Brytyjskie i amerykaskie firmy przyznaj menederom wysokiego szczebla opcje
na
akcje, czyli prawo do zakupu akcji spki w przyszoci, lecz po cenie uzgodnionej
wczeniej. Jeli spka radzi sobie dobrze, cena jej akcji ronie i menederowie
mog
osign wielkie zyski. W ten sposb menederowie s motywowani do
zachowania
si zgodnego z interesami akcjonariuszy, czyli do zapewnienia moliwie
najwikszej
zyskownoci spki.
Jednak szczodre nagrody mog skania kierownictwo firmy do kamstw i
oszustw,
ktre maj na celu podbicie ceny akcji. Skandale w spkach, takich jak Enron
i WorldCom, byy czciowo wynikiem istnienia opcji na akcje dla menederw.
Ju w 2004 r. Financial Times" donosi, e amerykaskie spki zaczy
ogranicza prawo do opcji na zakup akcji...
r d o : Financial Times", 22 March 2004.
karki produkujcej yki oraz wysoko opaty za wynajcie takiej tokarki. Wie ono
take, jak przebiega krzywa popytu na jego wyroby, co pozwala mu okreli
wielko
sprzeday yek (a zatem take przychody) przy rnym poziomie cen.
Chcc zmaksymalizowa zysk, firma wybiera optymaln wielko produkcji.
Zmiana wielkoci produkcji wpywa zarwno na koszty produkcji, jak i na wielko
przychodw ze sprzeday. Koszty produkcji i popyt cznie okrelaj rozmiary produkcji, zapewniajce maksymalizacj zysku.
Minimalizacja kosztw
Przedsibiorstwo maksymalizujce zysk z pewnoci dy do ustalenia takiej
wielkoci produkcji, przy ktrej koszty osign poziom najniszy z moliwych. Gdyby tak
jednak nie byo i istniaaby moliwo utrzymania wielkoci produkcji na tym
samym
poziomie przy niszych kosztach, oznaczaoby to, i przedsibiorstwo jest w stanie
jeszcze powikszy swoje zyski. Wypywa std wniosek, i przedsibiorstwo
dce
do maksymalizacji zysku musi wytwarza swoj produkcj przy najniszych

kosztach.
Krzywa kosztw cakowitych
Znajomo dostpnych metod produkcji oraz kosztw najcia siy roboczej i
maszyn
pozwala menederom obliczy najnisze koszty wytwarzania kadego wolumenu
produkcji. Minimalizacj kosztw wytworzenia niewielkiej liczby yek zapewni naj-
prawdopodobniej zatrudnienie kilku pracownikw wyposaonych w niewielk

liczb
maszyn. Zwikszenie produkcji uzasadnia natomiast decyzj o zastosowaniu
wikszej
liczby maszyn przypadajcych na jednego pracownika.
Kolumna (1) tablicy 6.3 informuje o rnych wielkociach produkcji. Natomiast
kolumna (2) obrazuje ksztatowanie si minimalnych kosztw dla kadego
wolumenu
produkcji. Przedsibiorstwo ponosi koszty w wysokoci 10 nawet wwczas, gdy
wielko produkcji jest rwna zeru. S one zwizane z koniecznoci utrzymania
przedsibiorstwa, a wic opacenia kosztw funkcjonowania biura, wynajcia
telefonu
itd. Rozpoczcie produkcji powoduje dalszy wzrost kosztw. Koszty zawieraj
koszt
alternatywny wykorzystania wszystkich zasobw uywanych w przedsibiorstwie.
Koszt cakowity ronie wraz ze wzrostem produkcji. Przy wikszych rozmiarach
produkcji nastpuje bardzo gwatowny wzrost kosztw. Jest on wynikiem koniecznoci
zapacenia pracownikom dodatkowego wynagrodzenia za prac w sobotyi niedziele.
Tablica 6.3. Utarg, koszty i zyski (tygodniowo)
(1)
Produkcja
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
(2)
Koszt cakowity
10
25
36
44
51
59
69
81
95
111
129
(3)
Cena ()
21
20
19
18
17
16
15
14
13
12
(4)
Utarg cakowity
(cena x ilo)
(5)
Zysk ()
(utarg - koszt)
0
21
40
57
72
85
96
105
112
117
120
-10
-4
4
13
21
26
27
24
17
6
-9
Utarg cakowity
Przychd ze sprzeday wytworzonej produkcji zaley od ceny i wielkoci
zapotrzebowania.
Kolumna (3) tablicy 6.3 ilustruje ksztatowanie si funkcji popytu, informujc
o cenie, po ktrej mona sprzeda poszczeglne wielkoci produkcji. Kolumna (4)
zawiera obliczenia przychodu ze sprzeday (cena x ilo). Przy cenie 21 firma moe
sprzeda tylko jedn yk. Im nisza jest cena, tym wikszy wolumen sprzeday.
Krzywa popytu opada.
Zysk
W kolumnie (5) przedstawiono zyski bdce rnic midzy utargiem a kosztami.
Przy niewielkich rozmiarach produkcji zysk jest ujemny. Dla najwyszego poziomu
produkcji, tj. 10, zysk jest rwnie ujemny. Przedsibiorstwo osiga zyski tylko
przy
rednich rozmiarach produkcji.
Najwikszy zysk (27 ) przedsibiorstwo osiga przy produkcji wynoszcej 6
jednostek. Utarg cakowity z produkcji rwnej 6 wynosi 96 (6 x 16 ). Prawidowo
obliczone koszty produkcji, uwzgldniajce koszt alternatywny wszystkich
wykorzystywanych zasobw, wynosz 69 tygodniowo, dlatego zysk jest rwny 27 . W tablicy 6.3 wybrany przez przedsibiorstwo optymalny poziom produkcji i zyskw
zosta
przedstawiony w wierszu szstym.
Maksymalizacja zysku nie jest rwnoznaczna z maksymalizacj utargu. Przy
sprzeday 10 jednostek tygodniowo przedsibiorstwo mogoby zarobi 120 , ale
koszt ich produkcji jest rwny 129 . Produkcja kilku ostatnich jednostek jest
bardzo
kosztowna i przynosi tylko niewielki przyrost utargu. Oznacza to, e bardziej
opacalna jest nieco mniejsza produkcja.
6.6. Koszt kracowy i utarg kracowy

Na ten sam problem warto zawsze spojrze z rnych punktw widzenia. Obecnie
sprbujemy odpowiedzie na pytanie, czy przy rnych rozmiarach produkcji
celowe
jest jej dalsze zwikszanie. Zamy, e przedsibiorstwo wytwarza 3 yki i zamierza zwikszy produkcj do 4 sztuk. W tablicy 6.3 widzimy, e powoduje to wzrost
kosztw cakowitych z 44 do 51 , czyli o 7 . Utarg cakowity zwikszy si z 57
do 72 , tj. o 15 . Zwikszenie produkcji z 3 do 4 yek wywouje wikszy

przyrost
utargu ni kosztw. W efekcie zysk wzronie o 8 (15 dodatkowego przychodu
minus 7 dodatkowych kosztw). Nastpnie firma sprawdza, czy opaca si zwikszy produkcj z 4 do 5 sztuk itd.
Zastosowane podejcie pozwalajce zbada, w jaki sposb wzrost produkcji
o jednostk wpynie na poziom zysku polega na analizie kosztu kracowego i
utargu (przychodu) kracowego, zwizanych z wytworzeniem dodatkowej jednostki
produktu.
Koszt kracowy {marginal cost) jest to wzrost kosztw cakowitych, wywoany

wzrostem produkcji o jednostk. Utarg {przychd) kracowy {marginal
revenue) jest to wzrost utargu cakowitego, wywoany zwikszeniem
produkcji
o jednostk.
Dopki utarg kracowy jest wikszy od kosztu kracowego, dopty
przedsibiorstwo powinno zwiksza produkcj. Jest to moliwe, poniewa kada dodatkowo
wy-
produkowana i sprzedana jednostka produktu bardziej zwiksza cakowite

przychody
ni koszty cakowite, co oznacza, e wzrasta zysk przedsibiorstwa. Kiedy koszt
kracowy jest wikszy od utargu kracowego, kada nastpna jednostka produktu
zmniejsza sum zyskw.
Kategorie kosztu kracowego i utargu kracowego s wykorzystywane do
obliczania wielkoci produkcji pozwalajcej zmaksymalizowa zysk przedsibiorstwa.
Dopki utarg kracowy przewysza koszt kracowy, dopty naley zwiksza produkcj.
W momencie gdy utarg kracowy spadnie poniej kosztu kracowego, produkcja
powinna przesta wzrasta.
Koszt kracowy
Tablica 6.4 zawiera, obliczone na podstawie danych z tablicy 6.3, wartoci kosztw
kracowych wytworzenia kolejnych jednostek produktu, w naszym przypadku
yek.
Wzrost produkcji z O do 1 sztuki podnosi koszt cakowity z 10 do 25 . Koszt
kracowy wyprodukowania pierwszej yki wynosi 15 . W tablicy 6.4 widzimy koszt
kracowy wytworzenia poszczeglnych wielkoci produkcji, czyli przyrost kosztu
cakowitego spowodowany zwikszeniem produkcji.
Tablica 6.4. Koszt cakowity i koszt kracowy ()
Produkcja
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Koszt cakowity
10
25
36
44
51
59
69
81
95
111
129
Koszt kracowy
15
Il
8
7
8
10
12
14
16
18
Koszt kracowy jest wysoki, gdy produkcja jest maa lub bardzo dua.
Najniszy
koszt kracowy wystpuje przy produkcji rwnej 4 i wynosi 7 .
Czym wytumaczy fakt, i koszty kracowe s pocztkowo wysokie, nastpnie
spadaj, po czym ponownie rosn? Wynika to gwnie z charakteru technologii przy
rnej skali produkcji. Przy niewielkich rozmiarach produkcji przedsibiorstwo
wyko-
rzystuje proste metody wytwarzania. Przy wikszej skali produkcji opacalne staje
si
zastosowanie bardziej skomplikowanych, nowoczesnych maszyn, ktre umoliwiaj
obnienie kosztw wytwarzania dodatkowych jednostek. Przy dalszym wzrocie

produkcji pojawiaj si trudnoci z zarzdzaniem duym przedsibiorstwem. Kolejne
przyrosty produkcji staj si coraz drosze i koszty kracowe zwikszaj si.
Rysunek 6.1. Koszt kracowy
Przedstawiona na rysunku 6.1 zaleno kosztw kracowych od wolumenu

produkcji wyglda rnie w rnych przedsibiorstwach. W kopalni wgla, w ktrej
zoa
s bliskie wyczerpania, koszty kracowe rosn gwatownie wraz ze wzrostem
produkcji. W gaziach produkujcych dobra masowe koszty kracowe mog osiga
wysoki
poziom przy maych rozmiarach produkcji, a nastpnie obnia si i wreszcie
ustabilizowa na pewnym poziomie (zob. ponownie rysunek 6.1).
Utarg kracowy
Wykorzystujc dane z tablicy 6.3, w tablicy 6.5 zobrazowano ksztatowanie si

utargu
kracowego, czyli wzrost przychodw cakowitych wywoany wzrostem sprzeday
Tablica 6.5. Cena, utarg cakowity i utarg

kracowy ()
ProdukcjaCena sprzedayUtarg cakowityUtarg kracowy00

12121212204019319571741872155178513616961171510598141
127913117510121203
Ramka 6.3
Czym naprawd jest przedsibiorstwo?

Pewne dziaania gospodarcze przybieraj form wymiany rynkowej, a inne s
prowadzone w sposb scentralizowany wewntrz przedsibiorstwa, na dugo zanim
dojdzie
do jakiejkolwiek wymiany. Kiedy szef chce si napi kawy, nie ogasza przetargu,
lecz
prosi sekretark, eby j zrobia.
Wedug jednej z najbardziej rozpowszechnionych teorii przedsibiorstwa, dziki
statycznej synergii" w przedsibiorstwach powstaj korzyci ze cile
powizanych
ze sob dziaa. Opacalne jest wizanie wspzalenych dziaa produkcyjnych
w pewn cao, zanim dojdzie do sprzeday cznego ich efektu.
Zwolennicy innej koncepcji przedsibiorstwa sdz, e na istot firmy skadaj
si
zaufanie i praca zespoowa, ktre ze swej natury maj charakter dugookresowy.
Przedsibiorstwa uznaje si za instytucje suce umacnianiu dugookresowych
zwizkw midzyludzkich, ktrych wymaga efektywno.
Zwolennicy najnowszego, trzeciego pogldu na natur przedsibiorstwa sdz,
e
przedsibiorstwo jest niekompletn umow. Jeli ludzie s w stanie przewidzie
przebieg przyszych zdarze, moliwe jest dokonanie transakcji rynkowych, poniewa
mona zawrze umow, ktra szczegowo okreli, co bdzie si dziao w kadej
sytuacji. Jednak pewnych przyszych sytuacji nie da si przewidzie: adna umowa
nie
moe ich zatem uwzgldni. Istniejca w przedsibiorstwie hierarchiczna struktura
wadzy umoliwia ustalenie, kto podejmie decyzj, jeli w przyszoci dojdzie do
jakiego niecodziennego zdarzenia.
o jednostk. Wzrost produkcji z O jednostek do 1 jednostki zwiksza utarg z O do

21
.
Jest to utarg kracowy ze sprzeday pierwszej wyprodukowanej jednostki. Wzrost
produkcji z 7 do 8 jednostek powoduje zwikszenie przychodu ze 105 do 112 ,
dajc przychd kracowy w wysokoci 7 . Wielkoci utargw cakowitego i
kracowego zale od ksztatowania si popytu na produkty danego przedsibiorstwa.
Utarg kracowy jest pokazany take na rysunku 6.2 jako krzywa opadajca.
Przy
bardzo duych rozmiarach produkcji moe on nawet przybiera wartoci ujemne.
Przedsibiorstwo moe sprzeda 11 yek, ale po cenie 10 za sztuk. Utarg
cakowity
byby wtedy rwny 110 . Z tablicy 6.5 wynika, e przy zwikszeniu produkcji z 10
do
11 sztuk utarg kracowy rwna si 110 - 120, czyli -10 .
Utarg kracowy = zmiana utargu cakowitego ze sprzeday dodatkowej
jednostki = (dodatkowy przychd uzyskany ze sprzeday ostatniej jednostki) - (przychd utracony wskutek sprzeday dotychczasowej produkcji
po niszej cenie).
(6.1)
318
Rysunek 6.2. Utarg kracowy

Utarg kracowy jest to przyrost utargu cakowitego
przedsibiorstwa w wyniku wzrostu sprzeday
o jednostk. Rozpatrywane przedsibiorstwo moe
sprzeda wicej tylko po obnieniu ceny. Dlatego
utarg kracowy spada w miar wzrostu produkcji.
Krzywa popytu ma nachylenie ujemne. Zwikszenie sprzeday wie si z koniecznoci obniki ceny. Sprzeda dodatkowej jednostki produktu po obnionej
cenie
tworzy pierwszy skadnik rwnania utargu kracowego. Jednak sprzeda
dodatkowych
jednostek powoduje obnik ceny, po jakiej mona sprzeda wszystkie poprzednio
wyprodukowane jednostki. Ten drugi efekt zmniejsza dodatkowy utarg uzyskany ze
sprzeday ostatniej jednostki produktu.
Utarg kracowy spada systematycznie z dwu powodw. Po pierwsze, poniewa
krzywa popytu opada w miar wzrostu wolumenu produkcji, cena ostatniej
sprzedawanej jednostki musi by nisza ni poprzednio. Po drugie, kolejne obniki cen
zmniejszaj przychody uzyskane ze sprzeday wszystkich dotychczasowych jednostek produktu. Tych jednostek jest tym wicej, im wiksza jest produkcja. W zwizku z tym
a) utarg kracowy spada wraz ze wzrostem produkcji; b) utarg kracowy jest niszy
od ceny ostatniej sprzedanej jednostki, poniewa obnika ceny zmniejsza
przychody
uzyskane ze sprzeday dotychczasowych jednostek.
Ksztat krzywej utargu kracowego zaley wycznie od ksztatu krzywej
popytu
na produkty przedsibiorstwa. Mae przedsibiorstwo dziaajce na bardzo duym
rynku moe sprzeda dowoln ilo produktu, nie wpywajc na istniejc cen
rynkow.
Krzywa popytu na produkt sprzedawany przez takie przedsibiorstwo przebiega
poziomo na wysokoci ceny rynkowej. W tym specjalnym przypadku cena jest utargiem
kracowym. Kiedy produkcja i sprzeda rosn, nie pojawia si strata utargu ze
sprzeday dotychczasowych jednostek produktu.
319
MR, MC i wybr wielkoci produkcji

W tablicy 6.6 opisano jednoczenie koszty kracowe, MC, i przychody kracowe,
MR.
Umoliwia to analiz zmian wolumenu produkcji z punktu widzenia kryterium

maksymalizacji zysku. Jeeli MR przewysza MC, to zwikszenie produkcji o jednostk
bdzie oznaczao wzrost zyskw. W ostatniej kolumnie tablicy wida, e
zastosowanie
przez przedsibiorstwo takiego wanie rozumowania spowoduje, i rozmiary jego
produkcji uksztatuj si na poziomie co najmniej 6 sztuk.
Tablica 6.6. Wykorzystanie utargu kracowego i kosztu

kracowego ()
do wyznaczania wielkoci produkcji
ProdukcjaMRMCMR-MCDecyzja
o wielkoci
produkcji121156Zwikszy219118Zwikszy31789Zwikszy4157
8Zwikszy51385Zwikszy611101 7912-3Zmniejszy87147Zmniejszy9516-11Zmniejszy10318-15Zmniejszy
Przedsibiorstwo rozwaa obecnie moliwo zwikszenia produkcji z 6 do 7

sztuk. Utarg kracowy wyniesie wwczas 9 , koszt kracowy za 12 , co
oznacza,
e zysk zmniejszy si o 3 . Wypywa std wniosek, i nie naley zwiksza
produkcji
do 7 lub wicej sztuk. Przedsibiorstwo powinno zwiksza produkcj do poziomu
6
sztuk, ale nie bardziej. Wanie ten poziom produkcji, jak to ju wiemy z tablicy
6.5,
pozwala osign maksymalny zysk.
Koszt i utarg cakowity a koszt i utarg kracowy
Tablica 6.5 przedstawiajca koszt i utarg cakowity oraz tablica 6.6 zawierajca
koszt
i utarg kracowy s przykadami dwch rnych sposobw analizy tego samego
problemu. Ekonomici czsto posuguj si analiz marginaln (dotyczc wielkoci
kracowych). Analiza marginalna uatwia odpowied na pytanie, czy istnieje moliwo poprawy sytuacji przedsibiorstwa poprzez niewielk zmian wielkoci
produkcji. Pozytywna odpowied na nie jest rwnoznaczna z wnioskiem, e
dotychczasowy
stan nie stanowi optimum i zmiana taka powinna zosta dokonana.
Posugiwanie si analiz marginaln wymaga pewnej ostronoci. Nie daje ona
bowiem podstaw do ewentualnej decyzji o zaniechaniu produkcji. Zamy, e MR
przewysza MC przy produkcji w przedziale od 0 do 6 jednostek, pniej za jest
mniejszy
od kosztu kracowego. Poziom produkcji powinien wynosi 6 jednostek. Moe

jednak
wystpi sytuacja, gdy koszty stae przedsibiorstwa bd tak due (np. niezwykle
wysoko opacany dyrektor), e zyski osignite z wytwarzania 6 jednostek nie
wystarcz
na ich pokrycie. Produkcja w wysokoci 6 jednostek pozwala wic tylko
zminimalizowa straty zwizane z koniecznoci opacenia kosztw staych. Moe si okaza,
e
najlepszym wyjciem dla akcjonariuszy byoby zamknicie firmy i zwolnienie
dyrektora. W nastpnym rozdziale problem ten poddamy dokadnej analizie.
322
Podsumowujc, moemy stwierdzi, e przedsibiorstwo dce do

maksymalizacji zysku powinno zwiksza produkcj tak dugo, jak dugo przychody kracowe
s
wiksze od kosztw kracowych. W momencie gdy koszty kracowe zaczynaj
przekracza przychody kracowe, nie naley ju dalej zwiksza produkcji.
Zastosowanie
powyszej zasady pozwala na wybr optymalnej wielkoci produkcji. Jeeli nawet
wwczas przedsibiorstwo nie osiga zyskw, to powinno zosta zlikwidowane.
6.7. Krzywe kosztw kracowych

i utargu kracowego
W dotychczasowej analizie przyjmowalimy, e wielko produkcji
przedsibiorstwa
wyraa si liczbami cakowitymi (np. O, 1 lub 7 jednostek), a nie takimi liczbami,
jak
1,5 lub 6,7. Najczciej jednak produkcja nie przyjmuje wartoci cakowitych.
Dzieje
si tak z dwch powodw. Po pierwsze, w przypadku takich dbr, jak mleko czy
pszenica, rozmiary poszczeglnych transakcji s rne i nie zawsze odpowiadaj
cakowitej liczbie jednostek.
Po drugie, nawet w przypadku takich dbr, jak samochody, ktrych wielko
sprzeday jest na og liczb cakowit, przedsibiorstwo moe sprzedawa 75
samochodw w cigu 4 tygodni, co daje 18,75 samochodw tygodniowo. Dlatego
wygodne
jest zaoenie, e zmiany produkcji i sprzeday przedsibiorstwa dokonuj si w
sposb cigy.
Jeeli tak, to moemy narysowa wygadzone wykresy funkcji kosztw kracowych (MC) i utargu kracowego (MR), tak jak zostao to pokazane na rysunku 6.3.
Zysk jest maksymalny w punkcie przecicia obydwu linii (E). Wielko produkcji
Q1
zapewnia najwyszy zysk (lub najmniejsze straty). Przy produkcji mniejszej od Q1

utarg kracowy jest wyszy od kosztw kracowych, a wic wzrost produkcji
spowoduje zwikszenie zysku (lub zmniejszenie straty).
Rysunek 6.3. Koszt kracowy i utarg

kracowy
Krzywe kosztu kracowego i utargu kracowego s
cige. Optymalna wielko produkcji przedsibiorstwa wynosi Q1. Przy tym wolumenie produkcji
koszt kracowy jest rwny utargowi kracowemu.
Dla wszystkich punktw znajdujcych si na lewo
od Q1 utarg kracowy jest wyszy od kosztu kracowego, a wic opacalny jest wzrost produkcji (ilustruj to strzaki na wykresie). Gdy produkcja jest
wiksza od Q1, utarg kracowy jest mniejszy od
kosztu kracowego, a zyski rosn przy ograniczeniu
produkcji. Jeeli przedsibiorstwo ponosi w punkcie Q1 straty, naley sprawdzi, czy zamiast produkowa Q1, nie naleaoby cakowicie zrezygnowa
z produkcji.
324
Tablica 6.7. Sposb wyznaczania optymalnej wielkoci

produkcji przedsibiorstwa
Warunek
kracowyDecyzjaSprawdzenie wynikuMR > MC
MR<MC
MR = MCZwikszy produkcj
Zmniejszy produkcj
Wielko optymalnaJeli wystpuj zyski, utrzyma t wielko
produkcji; jeli
wystpuj straty, zaniecha produkcji
Na prawo od Q1 koszty kracowe s wysze od utargu kracowego. Dalsze
zwikszanie produkcji w wikszym stopniu podwysza koszty ni przychody, a wic
ograniczenie produkcji przynosi wiksze oszczdnoci kosztw, ni wynosz utracone
przychody. Na rysunku 6.3 kierunek strzaek ilustruje zwizane z zyskiem bodce
do
zwikszenia produkcji (na lewo od Q1) lub do jej zmniejszenia (na prawo od Q1).
Motyw maksymalizacji zysku skania przedsibiorstwo do ustalenia produkcji na
poziomie Q1, jeli oczywicie nie wystpuj przyczyny powodujce wycofanie si
przedsibiorstwa z dziaalnoci produkcyjnej w ogle. W punkcie Q1 koszt kracowy jest
rwny utargowi kracowemu.
W tablicy 6.7 przedstawiono wszystkie warunki niezbdne do wyznaczenia
wielkoci produkcji zapewniajcej maksymalny zysk.
Zmiany kosztw
Zamy, e przedsibiorstwo odczuwa skutki wzrostu cen stosowanych w

produkcji
surowcw. Koszty kracowe rosn przy kadej wielkoci produkcji. Na rysunku
6.4
zmian t pokazano jako przesunicie w gr krzywej MC do pooenia MC. Przedsibiorstwo decyduje si na produkcj w
punkcie E'. Wysze koszty kracowe powoduj zmniejszenie produkcji z Qx do Q2,
zapewniajce maksymalizacj zysku.
Rysunek 6.4. Wzrost kosztu kracowego
prowadzi do zmniejszenia produkcji
W zwizku ze wzrostem kosztw czynnikw produkcji, np. podwyk plac, krzywa kosztw kracowych przesuwa si w gr, tj. z pooenia M C do
M C . Przesunicie to powoduje zmian pooenia
325
punktu
przecicia
krzywych
czego
efektem
jest
cja
spada
z
Q1
do
dukcja przedsibiorstwa si zmniejsza.
MC
Q2.
i
MR
zmniejszenie
Jeeli
wic
z
E
do
E',
produkcji.
Produkrosn
koszty,
pro-
326
Przesunicie krzywej popytu

Zamy, e krzywa popytu na wyroby przedsibiorstwa i linia utargu kracowego
przesuwaj si w gr. Dla wszystkich rozmiarw produkcji cena i przychd
kracowy s teraz wysze ni poprzednio. Na rysunku 6.5 krzywa MR przesuwa si do
pooenia MR', co powoduje zmian punktu rwnowagi z E do E". Wyszy popyt doprowadzi do zwikszenia produkcji z Q1 do Q3.
Rysunek 6.5. Przesunicie w gr linii
utargu kracowego prowadzi do wzrostu
produkcji
Jeeli linia MR przesuwa si w gr do pooenia
MR', to punkt przecicia linii MR i krzywej MC
przemieszcza si z do E". Optymalne rozmiary
produkcji przedsibiorstwa wzrastaj z Q1 do Q3.
Zmiana pooenia linii MR moe by spowodowana
np. wzrostem liczby klientw firmy.
Czy przedsibiorstwa znaj przebieg krzywych swoich kosztw

kracowych i utargu kracowego?
Czy przedsibiorstwa dziaajce w rzeczywistym wiecie wiedz, w jaki sposb
przebiegaj krzywe ich kosztw kracowych i przychodw kracowych, tak aby mc
przeprowadzi skomplikowany rachunek, pozwalajcy ustali rozmiary produkcji, przy
ktrych obie te wielkoci si zrwnuj?
W celu potwierdzenia przydatnoci przedstawionego modelu poday nie jest konieczne, aby przedsibiorstwa stosoway tego rodzaju procedury w praktyce. Jeeli
meneder przypadkowo, na podstawie intuicji bd w wyniku przemylanej
decyzji,
osignie w swoim przedsibiorstwie maksymalny zysk, to koszty kracowe bd
musiay by rwne przychodom kracowym. Nasza sformalizowana analiza pozwala
ledzi postpowanie tysicy dobrych menederw podejmujcych, przecitnie biorc,

prawidowe decyzje, dziki czemu udaje im si przetrwa w trudnym wiecie
biznesu.
327
Zaprezentowalimy tutaj tylko bardzo oglne spojrzenie na mechanizm ksztatowania si kosztw i przychodw. W nastpnych rozdziaach przeanalizujemy to
zagadnienie bardziej szczegowo. Niemniej ju obecnie dysponujemy podstawami teorii
wyboru wielkoci poday przez przedsibiorstwo. Przedsibiorstwa wybieraj taki
poziom produkcji, ktry zapewnia osignicie maksymalnego zysku. Oznacza to, e
koszt kracowy jest rwny utargowi kracowemu.
Podsumowanie
Teoria poday to teoria opisujca warunki dokonywania przez przedsibiorstwo
wyboru wielkoci produkcji.
Rozrniamy trzy rodzaje przedsibiorstw: firm jednoosobow, opart na
pracy
waciciela, spk jawn i spk kapitaow. Najwicej jest firm
jednoosobowych, ale czsto s one bardzo mae. Najwiksze przedsibiorstwa s
zorganizowane w formie spek kapitaowych (akcyjnych i z ograniczon
odpowiedzialnoci).
Spki s wasnoci akcjonariuszy (udziaowcw), ale s zarzdzane przez
menederw odpowiedzialnych przed rad dyrektorw.
Zakres odpowiedzialnoci akcjonariuszy za zobowizania spki jest
ograniczony. Odpowiedzialno wacicieli pozostaych rodzajw firm (jednoosobowych
i spek jawnych) jest nieograniczona.
Przychody (utarg) przedsibiorstwa pochodz ze sprzeday dbr i usug.
Koszty
to wydatki ponoszone w zwizku z prowadzeniem produkcji i sprzeday. Zysk
to
nadwyka przychodw nad kosztami.
Koszty powinny obejmowa koszt alternatywny wykorzystania wszystkich
zasobw. Koszt alternatywny (koszt utraconych moliwoci) jest rwny wartoci
dochodw, ktre dany czynnik produkcji mgby przynie, gdyby go zatrudniono
w innym, moliwie najlepszym zastosowaniu. Koszty ekonomiczne obejmuj
zwaszcza koszt czasu i wysiku waciciela, zwizany z prowadzeniem
przedsibiorstwa. Do kosztw ekonomicznych zaliczamy rwnie koszt alternatywny
wykorzystania kapitau finansowego przedsibiorstwa. Zysk nadzwyczajny to
czysty
zysk pozostajcy wacicielowi po potrceniu tych wszystkich kosztw.
Celem dziaania przedsibiorstwa jest maksymalizacja zysku. Nawet wwczas,
gdy przedsibiorstwo jest zarzdzane przez menederw, a nie wacicieli,
zaoenie o maksymalizacji zysku pomaga zrozumie jego zachowanie. Firma, ktra
ponosi straty, nie moe dziaa w nieskoczono.
Chcc zmaksymalizowa zysk, przedsibiorstwo musi produkowa jak
najtaniej.
Maksymalizacja zysku wymaga minimalizacji kosztw wytwarzania przy
kadych
rozmiarach produkcji.
Przedsibiorstwo wybiera optymaln wielko produkcji, tj. tak, ktra
zapewnia
maksymalizacj sumy zyskw ekonomicznych. Tego rodzaju decyzja moe by
opisana alternatywnie za pomoc analizy kosztw kracowych i utargu
kracowego. Koszt kracowy to przyrost kosztw cakowitych, wywoany wzrostem
produkcji o jednostk. Utarg kracowy to odpowiednia zmiana utargu
cakowitego,
zalena od ksztatowania si krzywej popytu na produkty danego przedsibiorstwa. Zyski osigaj maksimum przy produkcji, dla ktrej koszt kracowy
jest rwny utargowi kracowemu. Jeeli zyski s ujemne, to przedsibiorstwo
powinno przerwa produkcj (jeli taka decyzja umoliwia zmniejszenie strat).
Przesunicie krzywej kosztw kracowych w gr powoduje zmniejszenie produkcji. Taka sama zmiana pooenia linii utargu kracowego prowadzi do
wzrostu
wielkoci produkcji.
Przedsibiorstwa nie musz cigle ustala pooenia krzywych swoich kosztw

kracowych i utargu kracowego. Ustalenie punktu zrwnania si MC i MR jest
jedynie metod stosowan przez ekonomistw w celu naladowania
postpowania
dobrych menederw, prawidowo oceniajcych, przy jakiej produkcji zysk
bdzie
maksymalny.
Zadania sprawdzajce
1. W jaki sposb ponisze informacje wpyn na rachunek wynikw firmy R-a-P,
2.
3.
4.
5.
zamieszczony w tablicy 6.1 ? a) Firma R-a-P jest nadal winna 70 000

pracownikom
wynajtym w cigu ubiegego roku. b) Firma staa si wacicielem biura, ktre
poprzednio wynajmowaa, c) W roku biecym firma otrzymaa od jednego z
dunikw zwrot nalenoci posiadanych przez ni w kocu poprzedniego roku.
a) R-a-P jest kierowana przez waciciela, ktremu inne przedsibiorstwo
oferowao stanowisko dyrektora z wynagrodzeniem 40 000 rocznie; waciciel ten
zainwestowa w swoj firm 200 000 , ktre ulokowane gdzie indziej mog
mu
da 12% zysku rocznie. Ile wynosi zysk ekonomiczny R-a-P (przy obliczaniu
wykorzystaj tablic 6.1)?
a) Firma Snark International poycza 50 000 w banku i przeznacza je na
powikszenie stanu swoich zapasw. Poka wpyw tej operacji na bilans
przedsibiorstwa
(wykorzystaj w tym celu tablic 6.2). b) W ktrym miejscu w rachunku
wynikw
firmy Snark International zostan wykazane odsetki zapacone od zacignitego
kredytu?
a) Czy przedsibiorstwa d do maksymalizacji zysku? Odpowied uzasadnij,
b) Czy przedsibiorstwa powinny popiera akcje dobroczynne, sztuk, kampanie
polityczne? Czy takie dziaania s sprzeczne z a)?
Przyjmijmy, e w tablicy 6.3 poszczeglne wielkoci kosztw cakowitych dla
kadych rozmiarw produkcji s wysze o 40 w stosunku do danych
zamieszczonych
w kolumnie (4). Jaka jest optymalna wielko produkcji przedsibiorstwa?
Odpowied uzasadnij.
6. Przedsibiorstwo majce takie same koszty produkcji, jak zamieszczone w

tablicy
6.4, moe sprzeda dowoln ilo swoich produktw po cenie 13 za jednostk,
a) Wykrel krzywe MR i MC. b) Ustal rozmiary produkcji przedsibiorstwa.
s
nieprawdziwe, a) Przedsibiorstwa, ktre wykazuj zysk ksigowy, musz
znakomicie prosperowa, b) Przedsibiorstwa nie znaj swoich kosztw kracowych,
nie
mona wobec tego opiera teorii poday na zaoeniu, e przedsibiorstwo ustala
punkt zrwnania kosztu kracowego z przychodem kracowym, c) Najlepszym
sposobem maksymalizacji zysku jest maksymalne zwikszenie sprzeday.

Centre,
darmo.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do U wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE,
Warszawa 2001 {przyp. red. nauk.).
Rozdzia 7
Koszty a wielko poday

co to jest funkcja produkcji;
co to jest technika i technologia produkcji;
w jaki sposb ceny czynnikw wytwrczych wpywaj na wybr metody produkcji;
co to jest koszt cakowity, przecitny i kracowy w dugim i krtkim okresie;
co to s przychody ze skali i na czym polega ich zwizek z przecitnymi kosztami
produkcji;
co to s stae i zmienne czynniki produkcji w krtkim okresie;
prawo malejcych przychodw;
w jaki sposb przedsibiorstwo wybiera wielko produkcji w dugim i krtkim okresie.
rozdziale 6 stworzylimy podstawy teorii poday. Przedsibiorstwa ustalaj

produkcj na poziomie, na ktrym koszt kracowy zrwnuje si z utargiem
kracowym.
Oznacza to maksymalizacj zysku (lub minimalizacj strat). Jeli pojawia si zysk,
przedsibiorstwo decyduje si na wytwarzanie tej wanie wielkoci produkcji.
Jeli
wystpuje strata, przedsibiorstwo sprawdza, czy mona j zmniejszy poprzez
cakowite zaniechanie produkcji.
W tym rozdziale rozwiniemy teori poday. Wprowadzimy w nim rozrnienie
krtkookresowych i dugookresowych decyzji produkcyjnych przedsibiorstw. adne
rrzedsibiorstwo nie podjoby decyzji o pozostaniu na rynku, gdyby przewidywao
straty w dugim okresie. W dalszej czci rozdziau pokaemy, w jaki sposb i
dlaczego krzywe kosztw rni si midzy sob w krtkim okresie, tzn. wtedy, kiedy
przedsibiorstwo nie moe w peni zareagowa na zmian warunkw na rynku, oraz w
dugim okresie, tzn. wwczas, gdy jest ono w stanie w peni dostosowa si do zmian
w popycie i kosztach.
Rysunek 7.1 stanowi podsumowanie treci tego rozdziau. Nowe informacje
doty-
cz kosztw. Pocztkowo dua liczba rnych krzywych kosztw moe

wprowadza
pewne zamieszanie. Dlatego wskazane jest, aby jak najczciej korzysta z rysunku
7.l. Analiz rozpoczynamy, wprowadzajc funkcj produkcji, ktra opisuje technologi stosowan przez przedsibiorstwo.
335
Rysunek 7.1. Rozszerzenie teorii poday

Rysunek na dwa sposoby uzupenia analiz przeprowadzon w rozdziale 6. Po pierwsze, dokonujemy rozrnienia krzywych kosztw krtkookresowych i dugookresowych oraz rnych rodzajw decyzji dotyczcych poday. Po drugie, wychodzimy poza krzyw kosztw cakowitych, aby pokaza, w jaki sposb przedsibiorstwo wybiera najtaszy sposb wytwarzania kadej wielkoci produkcji, przy danym poziomie techniki i danych kosztach wynajcia czynnikw produkcji.
7.1. Nakady a wielko produkcji

Nakad (inaczej: czynnik produkcji) to dobro lub usuga wykorzystywane w pro-
cesie produkcji.
Nakady obejmuj prac (robocizn), maszyny, budowle, surowce i energi. Zamy, e nasze przedsibiorstwo ponosi okrelone nakady, aby wyprodukowa cudaki1.
Decyzja o ich produkcji wymaga rozwizania dwu problemw: technicznego i organizacyjnego. Metody produkcji cudakw s wytworem techniki i efektem gromadzenia
dowiadcze w toku produkcji.
Funkcja produkcji jest zbiorem technicznie efektywnych metod wytwarzania. Poniewa przedsibiorstwa dce do maksymalizacji zysku nie s zainteresowane metodami produkcji powodujcymi marnotrawstwo, nasz analiz ograniczamy do metod
technicznie efektywnych.
Metoda wytwarzania jest technicznie efektywna, jeeli nie istnieje inna metoda
wytworzenia danej wielkoci produkcji, ktra zuywa mniej jednego
czynnika
produkcji i nie wicej innego czynnika. Funkcja produkcji stanowi zbir
wszystkich technicznie efektywnych metod produkcji.
1
W oryginale snarks, fantastyczne stwory z powieci L. Corolla Alicja w krainie czarw iprzyp. red.
nauk.).
336
Na przykad, za pomoc metody A moemy wytworzy 1 cudaka, zatrudniajc

Z pracownikw i 1 maszyn. Metoda B wymaga 2 pracownikw i 2 maszyn.
Metoda B jest mniej efektywna ni metoda A, poniewa przy jej zastosowaniu do
produkcji 1 cudaka zuywa si wicej czasu pracy maszyny przy takim samym
nakadzie pracy ludzkiej. Z tego powodu metoda B nie jest uwzgldniona w funkcji
Tablica 7.1.
produkcji
Funkcja
Wolumen produkcjiNakad kapitauNakad

pracy100441002610627200412
produkcji.
W tablicy 7.1 pokazano niektre technicznie efektywne metody wytwarzania,
wchodzce w skad funkcji produkcji. Dwa pierwsze wiersze obrazuj dwa sposoby
wytwarzania 100 cudakw. Przedsibiorstwo moe wykorzysta w tym celu albo
- maszyny i 4 pracownikw, albo 2 maszyny i 6 pracownikw. W trzecim wierszu
pokazano efekt zatrudnienia w porwnaniu z sytuacj opisan w wierszu drugim
1 dodatkowego pracownika. W wyniku tej zmiany produkcja wzrasta o 6 sztuk.
Wiersz ostatni ilustruje wpyw podwojenia wielkoci nakadw obu czynnikw na
volumen produkcji. Zwiksza si ona rwnie dwukrotnie, ale efekt ten nie zawsze
musi wystpi. Zbyt dua liczba robotnikw w maej fabryczce powoduje spadek
ich
vydajnosci.
Tablic 7.1 mona powikszy przez dodanie innych efektywnych kombinacji
pracy i kapitau. W jaki sposb przedsibiorstwo znajduje kompletny zestaw
technicznie
efektywnych metod produkcji, okrelany mianem funkcji produkcji? Niekiedy
korzysta w tym celu z pomocy inynierw, projektantw i specjalistw od
wykorzystania
czasu pracy. Niekiedy za stosuje metod prb i bdw.
Technologia jest to okrelona metoda czenia czynnikw produkcji w
procesie
wytwarzania dbr. Technika to zbir wszystkich znanych technologii. Przez postp techniczny ekonomici rozumiej now technologi, ktra pozwala na wytwarzanie danej wielkoci produkcji przy niszym ni poprzednio poziomie nakadw.
Technologia uwaana dotychczas za efektywn moe si okaza przestarzaa,

jee-
337
li wskutek postpu technicznego uzyskamy lepsz metod produkcji. Postp

techniczny prowadzi do zmian funkcji produkcji. Przyjmijmy na razie, e dane s
technologia
i funkcja produkcji. Wzrost gospodarczy i postp techniczny przeanalizujemy w
rozdziale 30.
7.2. Koszty a wybr technologii

Funkcja produkcji pozwala poczy ze sob wielko nakadw z rozmiarami
produkcji. Chcc przej od funkcji produkcji do krzywej kosztw, ktre s wyraone w
ujciu wartociowym, musimy zna ceny czynnikw produkcji.
Sprbujmy znale metod o najniszych kosztach wytwarzania 100 cudakw2.
Przyjmujemy, e istniej tylko dwie technicznie efektywne metody wytwarzania,
opisane w dwu pierwszych wierszach tablicy 7.1. S one odtworzone w dwu pierwszych
kolumnach tablicy 7.2 i okrelone jako technologie A i B . Koszt wynajcia maszyny
wynosi 320 , a koszt wynajcia pracownika rwna si 300 . Z tablicy 7.2 wynika,
e
aby wyprodukowa 100 cudakw, trzeba ponie koszty cakowite rwne 2480
przy
technologii A i 2440 tygodniowo przy technologii B. Przedsibiorstwo wybierze
wobec tego technologi B. W ten sposb okrelilimy jeden punkt na krzywej kosztw
cakowitych. Chcc wyprodukowa 100 cudakw, trzeba ponie koszty w
wysokoci
2440 . Tym samym zostaa okrelona ekonomicznie efektywna (minimalizujca koszty) metoda produkcji, przy zaoeniu, e koszty wynajmu maszyn i pace ksztatuj
si
tak jak w tablicy 7.2.
Tablica 7.2. Wybr metody produkcji minimalizujcej koszty
Technologia
A
B
Nakad
kapitau
Nakad
pracy
4
2
4
6
Stawka
opaty za
wynajem
maszyn
()
320
320
Stawka
pacy dla 1
pracownika
()
Koszt
kapitau
()
Koszt
pracy
()
Koszty
cakowite
()
300
300
1 280
640
1 200
1 800
2 480
2 440
Kompletn krzyw kosztw cakowitych otrzymamy, dokonujc takich samych

oblicze dla kadego wolumenu produkcji. Funkcja produkcji informuje nas o
kombinacjach nakadw charakteryzujcych kad z technologii. Nastpnie ustalamy koszty
produkcji dla kadej technologii i wybieramy technologi zapewniajc najnisze
koszty. Po poczeniu tych wszystkich punktw otrzymujemy krzyw kosztw
cakowitych, obrazujc moliwoci zmiany metod wytwarzania w zalenoci od
wielkoci
produkcji. Krzyw kosztw cakowitych wykorzystujemy do wykrelenia krzywej
2
Poniewa produkcja, utarg i koszty s strumieniami, powinno si je mierzy w przeliczeniu na tydzie lub
rok. Upraszczajc, pomijamy jednostki czasu, ale naley pamita, e chodzi tu o strumienie, a nie o zasoby.
kosztw kracowych, ilustrujcej przyrost kosztw cakowitych wywoany

wzrostem
produkcji o jednostk.
Czynnikochonno produkcji
Technologie wymagajc zastosowania duej iloci kapitau i maej iloci pracy
okrelamy mianem kapitaochonnej. Technologia zuywajca duo pracy i relatywnie
mao kapitau jest technologi pracochonn3. W tablicy 7.2 technologia A jest bardziej kapitaochonna i mniej pracochonna ni technologia B. Stosunek nakadu
kapitau do nakadu pracy (relacja kapita/praca) wynosi w metodzie A 1:1, a w
metodzie
B
tylko 1:3.
Ceny czynnikw produkcji a wybr metod wytwarzania
Przy cenach jednostki czynnika produkcji, takich jak w tablicy 7.2, bardziej pracochonna technologia jest tasza. Zamy, e paca wzrasta z 300 do 340 . Praca
staje si drosza, ale stawka za wynajem maszyn pozostaje bez zmiany. Relatywna
cena pracy wzrosa.
Sprbujmy teraz odpowiedzie na dwa pytania. Po pierwsze, co si dzieje z
kosztem cakowitym produkcji 100 cudakw? Po drugie, czy zmieniaj si wybierane
metody wytwarzania? Tablica 7.3 zawiera koszty produkcji uwzgldniajce nowe ceny
czynnikw produkcji. Obie technologie wykorzystuj pewn ilo pracy, wobec
tego
przy zastosowaniu zarwno technologii A, jak i technologii B nastpuje wzrost
kosztw cakowitych produkcji 100 cudakw. Powtarzajc t procedur dla innych
moliwych rozmiarw produkcji, uzyskujemy now krzyw kosztw cakowitych.
Krzywa
ta jest pooona powyej poprzedniej krzywej, poniewa wzrosa stawka pacy tygodniowej. Identyczny efekt spowoduje wzrost cen pozostaych czynnikw produkcji.
Tablica 7.3. Efekty wzrostu pac
Technologia
A
B
Nakad
kapitau
Nakad
pracy
Stawka
opaty za
wynajem
maszyn
()
4
2
4
6
320
320
Stawka
pacy dla
1 pracownika
()
340
340
Koszt
kapitau
()
Koszt
pracy
()
Koszty
cakowite
()
1 280
640
1 360
2 040
2 640
2 680
W dotychczasowej tradycji ekonomii w Polsce okrele kapitaochonna" i pracochonna" uywano

w odniesieniu do metod wytwarzania charakteryzujcych si duym zuyciem kapitau (pracy) na jednostk
produktu, a zatem nisk efektywnoci kapitau (wydajnoci pracy). W tej pracy terminy kapitaochonny"
i pracochonny" okrelaj wzgldn intensywno zuycia w procesie produkcji dwch czynnikw

produkcji: kapitau i pracy. Technologia kapitaochonna oznacza zatem metod wytwarzania o wysokiej relacji kapita/praca, a pracochonna odwrotnie, o wysokiej relacji praca/kapita (przyp. red. nauk.).
W podanym przez nas przykadzie wzrost relatywnej ceny pracy skania

przedsibiorstwo do zmiany metody wytwarzania: przestawia si ono na bardziej kapitaochonn technologi A.
7.3. Koszty cakowite, kracowe i przecitne

w dugim okresie
Zgodnie z nasz analiz z poprzedniego rozdziau, jeeli krzywa popytu na
produkty
przedsibiorstwa i linia utargu kracowego przesun si w gr, to
przedsibiorstwo
zwikszy produkcj. Naley jednak pamita, e proces dostosowania do nowych
warunkw musi by rozoony w czasie. Pocztkowo przedsibiorstwo moe wprowadzi prac w nadgodzinach. W dugim okresie mog si zmieni rozmiary przedsibiorstwa, mog by wprowadzone inne metody produkcji, przyjci dodatkowi
pracownicy lub wynegocjowane nowe umowy z dostawcami surowcw.
Dugi okres to czas niezbdny do dostosowania do nowych warunkw wszystkich rodzajw czynnikw produkcji w przedsibiorstwie. W krtkim okresie
przedsibiorstwo jest w stanie tylko czciowo dostosowa czynniki produkcji
do nowych warunkw.
Przedsibiorstwo moe niemal natychmiast wyduy lub skrci czas trwania
zmiany roboczej. Zatrudnienie pracownikw lub ich zwolnienie zajmuje wicej czasu.
Jeszcze duej (kilka lat) trwaj zaprojektowanie, budowa i uruchomienie nowej
fabryki.
W tym podrozdziale zajmiemy si krzywymi kosztw dugookresowych,
opisujcymi koszty produkcji uwzgldniajce wszystkie niezbdne dostosowania.
Dugookresowy koszt cakowity stanowi minimalny koszt wytwarzania rnych
wielkoci produkcji wwczas, gdy przedsibiorstwo jest w stanie dostosowa

wszystkie czynniki produkcji. Dugookresowy koszt kracowy jest to przyrost
dugookresowego kosztu cakowitego w sytuacji, gdy wielko produkcji na
trwae zwiksza si o jednostk.
W tablicy 7.4 przedstawiono dugookresowe koszty cakowite (LTC ong-run
total costs) i dugookresowe koszty kracowe (LMC long-run marginal costs) wytwarzania poszczeglnych rozmiarw produkcji. Poniewa zawsze istnieje
moliwo
likwidacji przedsibiorstwa, dugookresowe koszty cakowite wytwarzania zerowej
produkcji s rwne zeru. Warto LTC oddaje kocow wysoko kosztw po
dokonaniu wszystkich niezbdnych dostosowa.

Tablica 7.4 zawiera rwnie dugookresowe koszty kracowe (LMC).
Dugookresowe koszty cakowite musz rosn wraz z powikszeniem produkcji.
Wytwarzanie
wikszego wolumenu produkcji kosztuje wicej. Warto LMC informuje, o ile
zwikszaj si koszty cakowite na skutek wytworzenia ostatniej jednostki produktu.
Czy due przedsibiorstwa s w stanie wytwarza przy niszych kosztach

jednostkowych ni mae firmy? Moe znaczne rozmiary przedsibiorstwa s rwnie przyczyn dodatkowych kosztw? Chcc odpowiedzie na te pytania, musimy si zaj
przecitnymi kosztami produkcji.
W tablicy 7.4 przedstawiono dugookresowe koszty przecitne (LAC long-run
average costs), czyli dugookresowe koszty cakowite (LTC) podzielone przez wielko produkcji.
Dugookresowe koszty przecitne produkcji s rwne kosztom cakowitym po-
dzielonym przez wolumen produkcji.

Dane z tablicy 7.4, dotyczce dugookresowych kosztw przecitnych (LAC), zostay przeniesione na rysunek 7.2. Koszty przecitne s na pocztku wysokie,
pniej
spadaj i znowu rosn. Ten typowy wykres funkcji kosztw przecitnych
przypomina
Tablica 7.4. Koszty produkcji w dugim okresie ()
(1)
Produkcja
(2)
Dugookresowy
koszt cakowity
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
30
54
74
91
107
126
149
176
207
243
(3)
Dugookresowy
koszt kracowy
30
24
20
17
16
19
23
27
31
36
(4)
Dugookresowy
koszt przecitny
30,00
27,00
24,67
22,75
21,40
21,00
21,29
22,00
23,00
24,30
Rysunek 7.2. Krzywa dugookresowych

kosztw przecitnych (LAC)
Krzywa dugookresowych kosztw przecitnych
(LAC) powstaa z poczenia punktw reprezentujcych dane zawarte w ostatniej kolumnie tablicy 7.4. Krzywa ta ma ksztat litery U. Minimum
kosztw przecitnych przypada w punkcie A, przy
produkcji rwnej 6 jednostek oraz poziomie tych
kosztw rwnym 21 .
345
ksztatem liter U i dlatego jest okrelany mianem krzywej kosztw przecitnych

w ksztacie litery U. Chcc wyjani, dlaczego krzywa kosztw przecitnych ma na
og ksztat litery U, przeanahzujemy przychody ze skali produkcji.
7.4. Przychody ze skali produkcji

(inaczej: rosnce przychody ze skali) wystpuj wtedy, kiedy dugookresowe koszty przecitne spadaj wraz ze wzrostem
rozmiarw
produkcji. Stae przychody ze skali pojawiaj si wwczas, gdy dugookresowe
koszty przecitne s stae przy wzrocie produkcji. Niekorzyci skali (inaczej:
malejce przychody ze skali) wystpuj wtedy, kiedy dugookresowe koszty
przecitne rosn wraz ze wzrostem produkcji.
Korzyci ze skali produkcji
Pojcie skali produkcji odnosi si do wielkoci produkcji przedsibiorstwa.

Wszystkie przypadki przychodw ze skali ilustruje rysunek 7.3.
Na krzywej kosztw przecitnych w ksztacie litery U, zamieszczonej na rysunku 7.2, dziaanie rosncych przychodw ze skali produkcji jest widoczne na odcinku
do punktu A, w ktrym koszt przecitny jest najniszy. Przy wikszej produkcji
wystpuj malejce przychody ze skali. Jakie s przyczyny pojawiania si korzyci skali
przy niskiej produkcji i niekorzyci przy duych rozmiarach produkcji?
Krzywa kosztw zostaa wykrelona przy zaoeniu danych cen czynnikw produkcji. Zmian kosztw przecitnych w miar posuwania si po krzywej LAC nie da si
Rysunek 7.3. Korzyci skali a krzywa dugookresowych kosztw przecitnych
Trzy krzywe dugookresowych kosztw przecitnych (LAC) obrazuj zaleno midzy przychodami
ze skali produkcji a ksztatem krzywej kosztw przecitnych. Kiedy LAC jest krzyw opadajc, przecitne
koszty wytwarzania malej wraz ze wzrostem wolumenu produkcji, a wic wystpuj korzyci skali. Kiedy
krzywa LAC si wznosi, koszty przecitne rosn przy wzrocie wolumenu produkcji, co oznacza wystpowanie niekorzyci skali. Rysunek 7.3b) ilustruje przypadek poredni, w ktrym koszty przecitne s stae,
a wic i stae s przychody ze skali produkcji.
346
wyjani zmianami cen czynnikw produkcji. Zmiany cen czynnikw produkcji

powoduj zmian pooenia krzywej kosztw. Zaleno midzy kosztami przecitnymi
a produkcj, czyli krzywa LAC, jest ksztatowana przez zwizek techniczny midzy
fizycznymi rozmiarami nakadw i produkcji, okrelonymi w funkcji produkcji.
Korzyci skali
Istniej trzy grupy przyczyn wystpowania korzyci ze skali produkcji. Pierwsza
z nich ma zwizek z niepodzielnoci procesu produkcji, rozumian jako konieczno
ponoszenia przez przedsibiorstwo okrelonego minimum nakadw niezbdnego
do
prowadzenia dziaalnoci i niezalenego od wolumenu produkcji. Minimum to jest
niekiedy nazywane kosztem staym, poniewa jego wielko nie zmienia si wraz ze
zmianami wielkoci produkcji. Do prowadzenia dziaalnoci przedsibiorstwo
potrzebuje menedera, telefonu, ksigowego, specjalisty od analizy rynku. Firma nie
moe
zatrudni poowy menedera i mie p telefonu, jeeli zamierza zmniejszy
produkcj. Przy niewielkich rozmiarach produkcji wymienione rodzaje kosztw
pocztkowo
nie zwikszaj si wraz ze wzrostem produkcji. Meneder moe rwnie dobrze
kierowa prac dwu, jak i trzech pracownikw. Nie ma te potrzeby instalowania
drugiego
telefonu. Wystpuj wic korzyci skali, poniewa koszty stae rozkadaj si na
wiksz produkcj, obniajc przecitny koszt wytworzenia jednostki produktu. Jednak
przy dalszym wzrocie produkcji przedsibiorstwo musi zatrudni wicej
menederw
i zainstalowa wicej telefonw, co oznacza, i korzyci skali si wyczerpuj.
Krzywa
kosztw przecitnych przestaje opada.
Druga grupa przyczyn wystpowania korzyci skali wie si ze specjalizacj.
Waciciel jednoosobowego przedsibiorstwa jest zmuszony zajmowa si wszystkimi
sprawami zwizanymi z prowadzeniem firmy. W miar jak przedsibiorstwo rozwija si
i zatrudnia coraz wicej ludzi, kady pracownik moe si skoncentrowa na
wykonywaniu pojedynczego zadania i zwikszy dziki temu swoj efektywno.
Trzecia grupa przyczyn wystpowania korzyci ze skali produkcji cile si
wie
z poprzedni. Produkcja na du skal jest na og niezbdna, aby mc zastosowa
347
lepsze maszyny.
Mimo e zrobotyzowana tama montaowa jest bardzo wydajna, nie miaoby
sensu
jej zainstalowanie do skadania 5 samochodw tygodniowo. Koszty przecitne
byyby
bowiem w tym przypadku niesychanie wysokie. Natomiast przy duych
rozmiarach
produkcji koszty maszyn mog by rozoone na du liczb jednostek produktu i
wtedy ta metoda wytwarzania samochodw moe si okaza tania.
Niekorzyci skali
Od pewnej wielkoci produkcji krzywa kosztw przecitnych w ksztacie litery U
zaczyna si wznosi, co oznacza, e pojawiaj si niekorzyci skali. Ich rdem s
trudnoci zarzdzania duym przedsibiorstwem, czyli menederskie niekorzyci skali.
348
Due firmy wymagaj wielu szczebli zarzdzania, a kady z nich rwnie musi by
odpowiednio zarzdzany. Przedsibiorstwo staje si zbiurokratyzowane, powstaj
problemy z koordynacj pracy poszczeglnych dziaw i z tego powodu nastpuje
wzrost
kosztw przecitnych.
Niekorzyci skali mog by rwnie zwizane z czynnikami geograficznymi.
Jeeli np. pierwszy zakad jest zlokalizowany w najdogodniejszym miejscu z punktu widzenia minimalizacji kosztw transportu, to nastpny zakad si rzeczy bdzie
pooony mniej korzystnie. Podobnie jest z wydobyciem wgla. Pierwsza kopalnia jest
budowana tam, gdzie wydobycie jest najatwiejsze. Przy zwikszaniu produkcji
konieczne jest pozyskanie wga z gbiej pooonych pokadw, co oczywicie
oznacza wzrost kosztw.
Kiedy produkcja ronie, ksztat krzywej kosztw przecitnych zaley od dwch
czynnikw: 1) od tego, jak dugo utrzymuj si korzyci skali oraz 2) jak szybko
pojawiaj si niekorzyci skali. Ostateczny efekt oddziaywania tych czynnikw rni
si zalenie od gazi i rodzaju przedsibiorstwa.
Korzyci skali w praktyce
Przy gromadzeniu materiau empirycznego, pozwalajcego wyznaczy ksztat krzywych dugookresowych kosztw przecitnych, pomocne mog si okaza
konsultacje
ze specjalistami z biur projektowych. Duo trudniej uzyska dane ilociowe na
temat
skali menederskich niekorzyci. Prawie caa analiza empiryczna koncentruje si
tylko
na bezporednich kosztach produkcji. Poniewa nie uwzgldnia ona menederskich
niekorzyci skali, przecenia w efekcie korzyci skali.
Due korzyci skali s typowe dla przedsibiorstw w przemyle przetwrczym
i znajduj potwierdzenie w wynikach wielu bada empirycznych 4.
Krzywa dugookresowych kosztw przecitnych (LAC) opada, cho w coraz
wolniejszym tempie.
Ekonomistw od dawna interesowa problem wyznaczania poziomu produkcji,
przy ktrym przedsibiorstwo przestaje osiga korzyci skali, a krzywa kosztw
przecitnych staje si pozioma.
Taki najmniejszy poziom produkcji, przy ktrym krzywa LAC osiga minimum,
okrela si mianem minimalnej skali efektywnej MES (minimum efficient
f/f scale).
Zob. RM. Scherer, D. Ross, Industrial Market Structure and Economic Performance, Houghton Mifflin,
1990.
349
Tablica 7.5 zawiera tradycyjne szacunki wielkoci MES dla przedsibiorstw z

rnych gazi w Wielkiej Brytanii i USA. Dane z kolumny (1) wskazuj, jak szybko
spa-
350
Ramka 7.1
Internet a korzyci skali

Wytwarzanie produktw medialnych w rodzaju filmw, muzyki oraz serwisw
informacyjnych wymaga poniesienia duych kosztw staych, jednake cyfrowej dystrybucji takich produktw towarzyszy niemal zerowy koszt kracowy. W dodatku
nie
ma tu adnego ograniczenia mocy wytwrczych". Korzyci skali s w tym
przypadku ogromne. Co wicej, jeli koszt kracowy jest bliski zeru, sprytni dostawcy
ustal
cen swoich produktw na takim poziomie, e utarg kracowy rwnie okae si
bardzo may. W rozdziale 14 opiszemy, jak wprowadzenie przez Microsoft elektronicznej encyklopedii Encarta zmusio Encyclopaedic Britannica do obnienia ceny
o 95%.
Tablica 7.5. Minimalna skala efektywna

przemysu w Wielkiej Brytanii i USA
(1)
Produkt
Cement
Stal
Opakowania szklane
oyska
Tkaniny
Lodwki
Rafinacja ropy naftowej
Farby i lakiery
Papierosy
Obuwie
Wzrost kosztw, jeeli

produkcja =1/3
poziomu MES (%)
26
11
11
8
7
6
5
4
2
2
produkcji
(MES) w wybranych gaziach
(2)
MES w % cakowitej
sprzeday produktu
w Wielkiej Brytami
6
15
9
4
2
83
12
10
30
1
(3)
MES w % cakowitej
sprzeday produktu
w USA
2
3
2
1
1
14
2
1
6
1
r d o : RM. Scherer i inni, The Economics of Multiplant Operation, Harvard University Press, 1975, tablice 3.11 i 3.15.
daj koszty przecitne, nim dotrze si do punktu, w ktrym korzyci skali osigaj
minimum. Na ich podstawie moemy oceni, o ile wysze s koszty przecitne, gdy
wielko produkcji jest rwna jednej trzeciej poziomu, przy ktrym przestaj
wystpowa korzyci skali. W kolumnach (2) i (3) zamieszczono wskaniki udziau
produkcji
osiganej przy minimalnej skali efektywnej (MES) w poszczeglnych gaziach w
ca-
351
kowitej produkcji danej gazi. Wskaniki te s miar znaczenia korzyci skali

w przedsibiorstwach z rnych gazi. Firmy brytyjskie i amerykaskie maj na
og
taki sam dostp do nowych technologii, dlatego rnice midzy kolumnami (2) i (3)
352
tablicy odzwierciedlaj raczej rnice w rozmiarach gazi w obu krajach ni

rnice
wielkoci produkcji, przy ktrych w pojedynczych przedsibiorstwach zanikaj
korzyci skali.
Szczeglnie due znaczenie maj korzyci skali w przemyle. Przy niewielkich
rozmiarach produkcji koszty przecitne s duo wysze ni przy rozmiarach
odpowiadajcych minimalnej skali efektywnej. Taki sam przebieg kosztw jest charakterystyczny dla przemysw lotniczego i samochodowego, czyli tam, gdzie wystpuj
bardzo wysokie koszty stae w zwizku z koniecznoci ponoszenia nakadw na
badania
i rozwj nowych modeli, a jednoczenie istniej moliwoci wprowadzenia wysoce
zautomatyzowanych linii produkcyjnych przy duych rozmiarach produkcji. Warto
take pamita, e w wielkich krajach, takich jak USA, minimalna skala efektywna
w poszczeglnych przedsibiorstwach wystpuje przy niewielkich rozmiarach
produkcji w stosunku do produkcji caej gazi. Wikszo przedsibiorstw charakteryzuje
relatywnie paska krzywa kosztw przecitnych, co jest rwnoznaczne z niewielkimi
moliwociami dalszego czerpania korzyci skali. W krajach mniejszych, jak np.
Wielka Brytania, wolumen produkcji, przy ktrym przestaj wystpowa korzyci
ze
skali produkcji, moe by duy w stosunku do produkcji caej gazi.
Jednoczenie z danych zamieszczonych w tablicy 7.5 wynika, e istnieje wiele
gazi, w tym take w przemyle przetwrczym, w ktrych minimalna skala
efektywna
w przedsibiorstwie odpowiada niskiemu, w stosunku do produkcji caej gazi,
poziomowi produkcji. W przedsibiorstwach tych gazi koszty przecitne s tylko
nieznacznie wysze, jeeli ich produkcja ustabilizuje si poniej poziomu odpowiadajcego
minimalnej skali efektywnej. Produkcja uksztatuje si w ich przypadku w przedziale,
w ktrym krzywa dugookresowych kosztw przecitnych staje si prawie paska.
Wreszcie, istnieje bardzo wiele przedsibiorstw, szczeglnie poza przemysem
przetwrczym, w ktrych koszty przecitne zmieniaj si zgodnie z krzyw w
ksztacie litery U. W przedsibiorstwach tych moliwoci osigania korzyci skali s
ograniczone i najczciej maj one do czynienia z rosncymi kosztami przecitnymi
przy
umiarkowanie duej wielkoci produkcji.
W licznych sektorach gospodarki, w ktrych s wytwarzane usugi, takich jak
fryzjerstwo, suba zdrowia, dekoratorstwo, moliwoci osigania korzyci skali s
353
bardzo ograniczone.
Globalizacja, postp techniczny i korzyci skali
Dane z tablicy 7.5 nazwalimy tradycyjnymi", a nie nowoczesnymi". Pochodz
one
sprzed ponad dziesiciu lat. Od tego czasu par rzeczy si zmienio. Postp
techniczny
w transporcie zmniejszy koszty przewozu dbr na wielkie odlegoci. Postp techniczny w dziedzinie technologii informacyjnych bardzo uatwi zarzdzanie
spkami,
prowadzcymi dziaalno w rnych krajach wiata. Komputery w firmach kurierskich, takich jak Federal Express i DHL, s w stanie ledzi przesyki na caym
wie-
354
Ramka 7.2
Nadlecznictwo"?
Pd do czenia si wielkich firm farmaceutycznych jak zwykle jest ogromny.
Nasuwa
si pytanie, jak dugo jeszcze moe trwa ta konsolidacja.
Ledwo zakoczywszy megafuzj z Warner Lambert, Pfitzer zaoferowa 60 mld
$
za
firm Pharmacia. Wczeniej, w 2003 r., GlaxoWellcome i Smith Kline Beecham
przeistoczyli si w GlaxoSmithkline, w skrcie GSK. Poczenie si moe da znaczne
oszczdnoci. Szacuje si, e fuzja, w wyniku ktrej powsta GSK, pozwolia
zaoszczdzi 1,8 mld $ w cigu 3 lat po jej dokonaniu, czyli 15% wydatkw wchodzcych w
gr
firm. Zasadniczo rdem tych oszczdnoci s korzyci skali, co dotyczy
zwaszcza
sieci sprzeday. Scalone sieci sprzeday umoliwiaj zaoferowanie w wikszych
regionach
geograficznych szerszej palety lekarstw z poczonych katalogw.
Jednak dziay sprzeday rosn szybciej ni liczba wystawiajcych recepty
lekarzy,
od ktrych dyrektorzy sprzeday oczekuj, e powic pacjentowi nie wicej ni
60
sekund. W przyszoci osignicie zysku bdzie nie lada wyzwaniem dla spek farmaceutycznych. Coraz wyraniej pojawia si tendencja do zmniejszania spek i
koncentrowania dziaalnoci w wysoko dochodowych sektorach, takich jak
biotechnologie. Firma GSK skoncentrowaa swoje badania na szeciu kluczowych obszarach,
ktre konkuruj o fundusze na badania i rozwj. Dziay, ktre odniosy sukces
finansowy,
czsto sprzedaje si w formie maych wyspecjalizowanych spek
farmaceutycznych,
ktrych przewaga konkurencyjna wynika z opatentowania produktu, a nie z
korzyci
skali w sprzeday.
r d o : ,,Investors' Chronicle", 12 March 2004.
cie. W 2001 r. globalna dziaalno FedEx zostaa na moment sparaliowana nie

przez
strajk pilotw, lecz przez wirusa komputerowego.
Globalizacja jest czciowo spraw polityki (np. rne kraje znosz
ograniczenia
355
utrudniajce dziaalno firm zagranicznych), jednak jej najwaniejsz przyczyn s

zmiany kosztw spowodowane postpem technicznym. Nowe technologie i nisze
koszty transportu nie tylko zwikszaj rozmiary rynku, lecz take zmniejszaj
menederskie niekorzyci skali. Kierowanie wielkimi spkami staje si atwiejsze.
Zwiksza si minimalna skala efektywna produkcji. Spki globalne, takie jak Microsoft,
Shell, Nike i Nokia, z sukcesem podejmuj dziaalno w coraz to nowych krajach,
gdzie korzyci skali pozwalaj im pokona miejscowych konkurentw.
Globalizacja polega na pogbiajcej si midzynarodowej wspzalenoci
rynkw krajowych, ktre wczeniej byy od siebie o wiele bardziej oddzielone.
356
Dane z tablicy 7.5 s tradycyjne take w innym sensie. Ot przy konstrukcji

ostatniej kolumny tej tablicy zaoono, e wielko rynku krajowego stanowi waciwy
punkt odniesienia przy szacowaniu minimalnej skali efektywnej. Miaoby to sens,
gdyby przedsibiorstwa wytwarzay jedynie na rynek wewntrzny. Globalizacja czyni
przestarzaym rwnie to zaoenie.
Dziki analizie korzyci skali zaczynamy teraz urealnia uproszczon teori
poday, ktr przedstawilimy w rozdziale 6. Mimo rosncego znaczenia korzyci skali,
rozpoczniemy jednak od zbadania decyzji o poday firm, ktre maj krzywe
kosztw
przecitnych w ksztacie litery U. Nastpnie pokaemy, w jaki sposb analiza ta powinna zosta uzupeniona w sytuacji, kiedy przedsibiorstwa maj do czynienia z
duymi korzyciami skali.
7.5. Koszty przecitne a koszty kracowe

W tablicy 7.4 przedstawilimy ksztatowanie si dugookresowych kosztw kracowych (LMQ oraz dugookresowych kosztw przecitnych (LAC). Obecnie sprbujemy powiza ze sob te dwa rodzaje kosztw, gdy zachowuj si one podobnie.
Dane z dwch ostatnich kolumn tablicy 7.4 zostay naniesione na rysunek 7.4.
Liczby dotyczce dugookresowych kosztw przecitnych powstay z podzielenia
kosztw cakowitych przez odpowiednie dane o wielkoci produkcji. Koszty
kracowe
maj zwizek ze zmian wolumenu produkcji. Chcc to wyrni, wykrelamy
krzyw kosztw kracowych LMC, czc punkty oznaczajce rny poziom kosztw
kracowych, znajdujce si w rodku midzy dwiema odpowiadajcymi im wielkociami produkcji; LMC w wysokoci 30 przy produkcji pierwszej jednostki
zostay
zaznaczone dla rozmiarw produkcji znajdujcych si midzy wartociami O i l .
Dane zamieszczone w tablicy i zilustrowane na rysunku pozwalaj na
stwierdzenie
dwch prawidowoci:
Rysunek 7.4. Koszty przecitne i koszty
kracowe
rdem danych przedstawionych na rysunku jest
tablica 7.4. Wspzaleno midzy krzyw kosztw kracowych (LMC) i krzyw kosztw przecitnych (LAC) charakteryzuj dwie cechy. Po pierwsze, LAC opada zawsze wtedy, kiedy LMC znajduje
si poniej LAC, oraz wznosi si, gdy LMC przebiega powyej LAC Po drugie, krzywa LMC prze-
357
cina
cie,
niszy.
krzyw
w
LAC
ktrym
w
jej
jednostkowy
minimum,
koszt
a
wic
produkcji
w
jest
punknaj-
1) koszty przecitne (LAC) spadaj, gdy koszty kracowe (LMC) s mniejsze od

kosztw przecitnych, oraz rosn, gdy koszty kracowe s wiksze od kosztw
przecitnych;
2) koszty przecitne (LAC) osigaj minimum dla rozmiarw produkcji, przy
ktrych
krzywa kosztw przecitnych przecina krzyw kosztw kracowych.
adna z tych prawidowoci nie jest przypadkowa. Zaleno, w jakiej pozostaj
wobec siebie wielkoci przecitne i kracowe, ma charakter arytmetyczny. Mona
j
znale w przypadku zarwno kosztw produkcji, jak i np. wynikw meczw
pikarskich. Zawodnik, ktry strzeli 3 bramki w 3 meczach, zdoby przecitnie 1 bramk
w kadym meczu. Strzelenie 2 bramek w nastpnym meczu daje w sumie 5 bramek
w 4 meczach, co podnosi redni do 1,25 bramek na jeden mecz. W czwartym
meczu
wynik kracowy jest rwny 2 bramkom (rnica midzy 5 a 3). Poniewa wynik
kracowy przewysza redni z poprzedniego meczu, wynik ostatniego meczu musi
wpywa na podwyszenie redniej.
Z tego samego rodzaju zalenoci mamy do czynienia w przypadku kosztw
produkcji. Kiedy koszt kracowy wytworzenia nastpnej jednostki przekracza koszt
przecitny wytworzenia wszystkich jednostek, produkcja tej jednostki musi podnie
koszt
przecitny. Jeli koszt kracowy kolejnej jednostki jest niszy od kosztu
przecitnego
dotychczas wyprodukowanych jednostek, ostatnia wytworzona jednostka produktu
obnia wielko kosztu przecitnego. Gdy koszt kracowy jest rwny kosztowi
przecitnemu, zwikszenie produkcji o jednostk nie zmienia kosztu przecitnego.
Powysze
zalenoci wyjaniaj pierwsz prawidowo.
Prawidowo druga jest konsekwencj pierwszej. Na rysunku 7.4 krzywa
kosztw
przecitnych przecina krzyw kosztw kracowych w punkcie A, odpowiadajcym
jednoczenie minimum kosztw przecitnych. Dzieje si tak dlatego, gdy na lewo
od
punktu A krzywa kosztw kracowych przebiega poniej krzywej kosztw
przecitnych, a wic koszty przecitne cigle spadaj. Z kolei na prawo od punktu A
krzywa
kosztw kracowych ley powyej krzywej kosztw przecitnych, a zatem koszty
przecitne rosn. Koszt przecitny osiga minimum w punkcie A.
Krzywa kosztw kracowych przecina krzyw kosztw przecitnych w najniszym jej punkcie. Podobnie jak w przykadzie z pik non, zaleno ta ma
charakter
czysto arytmetyczny.
Tablica 7.6 zawiera podsumowanie najwaniejszych wspzalenoci. Odnosz
si
one zarwno do dugookresowych (LMC, LAC), jak i krtkookresowych zwizkw
wystpujcych midzy kosztami kracowymi i kosztami przecitnymi (SMC, SAC
Tablica 7.6. Zaleno midzy kosztem kracowym a

kosztem przecitnym
WyszczeglnienieMC<ACMC = ACMC>ACACMalejeOsiga
minimumRonie
short-run marginal costs, short-run average costs).

w dugim okresie
Rysunek 7.5 obrazuje wygadzone krzywe LAC i LMC, poniewa produkcja
przedsibiorstwa nie musi si skada wycznie z caych jednostek. Na rysunku tym
pokazano
take funkcj (prost) utargu kracowego (MR). Wiemy ju z rozdziau 6, e
wielko
produkcji zapewniajca maksymalny zysk lub minimalne straty znajduje si w punkcie B, czyli w punkcie zrwnania kosztu kracowego z utargiem kracowym.
Zadaniem przedsibiorstwa jest sprawdzenie, czy przy tej wielkoci produkcji osiga
zyski,
czy te ponosi straty. Jeeli straty maj charakter trway, to kontynuowanie
dziaalnoci staje si niecelowe.
Zysk cakowity przedsibiorstwa jest rwny iloczynowi zysku przecitnego
(przypadajcego na jednostk produktu) i wolumenu (liczby jednostek) produkcji.
Dlatego
te zysk cakowity jest dodatni tylko wtedy, kiedy zysk przecitny jest wikszy od
zera. Zysk przecitny to przecitny utarg pomniejszony o wielko kosztw przecitnych. Przecitny utarg rwna si po prostu cenie, po ktrej s sprzedawane poszczeglne jednostki produktu. Jeeli wic dugookresowe koszty przecitne w punkcie B
przewyszaj cen, po ktrej mona sprzeda produkcj o rozmiarach Q1, to przedsibiorstwo ponosi straty nawet w dugim okresie i powinno zosta zlikwidowane.
Jeeli
przy takiej samej wielkoci produkcji cena jest rwna kosztom przecitnym, to
przedsibiorstwo osiga prg rentownoci (break-even point). Natomiast jeeli cena przy
produkcji Qx przewysza dugookresowe koszty przecitne, to przedsibiorstwo
osiga
w dugim okresie zyski i powinno nadal prowadzi swoj dziaalno.
Warto zauway, e przedstawione rozumowanie przebiega dwuetapowo. Najpierw korzystamy z warunku kracowego (LMC = MR), aby okreli optymaln
Rysunek
7.5.
Decyzje
produkcyjne
przedsibiorstwa w dugim okresie
W dugim okresie przedsibiorstwo wybiera rozmiary produkcji okrelone przez punkt B, w ktrym
MR jest rwny LMC. Nastpnie sprawdza, czy przy
produkcji Qx nie ponosi strat. Jeeli cena jest rwna
lub wysza od LACx, czyli od dugookresowych
kosztw przecitnych dla produkcji Qx, to przedsibiorstwo nie ponosi strat i utrzymuje si na rynku.
Jeeli cena jest nisza od LACx, to produkcja przedsibiorstwa powinna w dugim okresie wynosi zero, co oznacza jego likwidacj.
362
wielko produkcji. Nastpnie odwoujemy si do warunku przecitnego (porwnanie

kosztw przecitnych LAC z cen lub przecitnym utargiem) w celu uzyskania
odpowiedzi na pytanie, czy najlepsza dodatnia wielko produkcji pozwala osign
zysk,
czy te oznacza strat.
7.7. Krzywe kosztw w krtkim okresie

a prawo malejcych przychodw kracowych
Krtki okres to czas, w ktrym przedsibiorstwo nie jest w stanie w peni
dostosowa
si do zmian warunkw dziaania. W tym okresie ilo niektrych czynnikw
produkcji nie zmienia si (jest staa).
Stay czynnik produkcji jest nakadem, ktrego wielko nie moe ulec zmianie.
Natomiast nakad czynnika zmiennego mona zmienia nawet w krtkim
okresie.
Dugo trwania krtkiego okresu zaley od gazi. Do zbudowania nowej elektrowni potrzeba niekiedy dziesiciu lat, ale otwarcie nowej restauracji moe
nastpi
po paru miesicach, jeeli uda si kupi gotowy lokal. Tyle bowiem czasu zajm
jego
adaptacja i urzdzenie wntrza.
Stao niektrych czynnikw produkcji w krtkim okresie ma dwojakiego
rodzaju skutki. Po pierwsze, w krtkim okresie cz kosztw produkcji przedsibiorstwa
nie zmienia si (jest staa).
Koszty stae to koszty, ktre nie zmieniaj si wraz ze zmianami wolumenu
produkcji.
Koszty stae wystpuj rwnie wtedy, kiedy produkcja jest rwna zeru. Jeeli
przedsibiorstwo nie potrafi szybko uzupeni posiadanych czynnikw produkcji
lub
pozby si istniejcej fabryki, to nadal musi ponosi koszty amortyzacji budynku i
paci odsetki od kredytw zacignitych wczeniej na zakup fabryki.
Po drugie, poniewa przedsibiorstwo nie moe w krtkim okresie w peni
dostosowa si do nowych warunkw, jego koszty produkcji w tym okresie musz przewysza koszty dugookresowe. Obecnie przejdziemy do szczegowej analizy
ksztatowania si kosztw w krtkim okresie.
363
Koszty stae i koszty zmienne w krtkim okresie

Tablica 7.7 zawiera dane ilustrujce ksztatowanie si kosztw w krtkim okresie.
W kolumnie (2) przedstawiono koszty stae, ktre s niezalene od wielkoci
produkcji, a w kolumnie (3) koszty zmienne.
364
Tablica 7.7. Koszty produkcji w krtkim okresie ()

(2)
(1)
Krtkookresowy
koszt stay
(SFQ
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
30
30
30
30
30
30
30
30
30
30
30
Produkcja
(3)
Krtkookresowy
koszt zmienny
(SVQ
(4)
Krtkookresowy
koszt cakowity
(STQ
0
22
38
48
61
79
102
131
166
207
255
(5)
Krtkookresowy
koszt kracowy
(SMQ
30
52
68
78
91
109
132
161
196
237
285
22
16
10
13
18
23
29
35
41
48
Koszty zmienne to koszty, ktre zmieniaj si wraz ze zmianami wolumenu
produkcji.
W kolumnie (4) tablicy 7.7 przedstawiono koszty cakowite w krtkim okresie.
Do kosztw zmiennych zaliczamy koszty zwizane z wynajciem zmiennych
czynnikw produkcji, np. pracy lub surowcw. Przedsibiorstwa zawieraj na og
dugookresowe umowy z pracownikami i dostawcami surowcw, zmniejszajce
tempo
dostosowa tych czynnikw, jednak w praktyce istnieje pewna elastyczno w tej
dziedzinie. Powszechnie mog by stosowane: praca w nadgodzinach lub niepenym
wymiarze godzin, wynajmowanie lub niewynajmowanie pracownikw sezonowych i
niepenoetatowych czy zakup surowcw na giedzie w celu uzupenienia
zakontraktowanych wczeniej dostaw.
Krtkookresowe koszty cakowite (STC) - krtkookresowe koszty stae
+ krtkookresowe koszty zmienne (SVC) 5 .
(7.1)
W ostatniej kolumnie pokazano krtkookresowe koszty kracowe ( S M C ) . S

one
rwne wzrostowi kosztw cakowitych w krtkim okresie, a te z kolei s rwne
przyrostowi krtkookresowych kosztw zmiennych, wywoanemu zwikszeniem
produkcji
o jednostk. Dzieje si tak dlatego, e koszty stae w krtkim okresie nie zmieniaj
si
wraz ze zmian wolumenu produkcji.
STC short-run total costs; SFC short-run fixed costs; SVC short-run variable costs (przyp.
tum.).
366
Dla kadej moliwej wielkoci produkcji koszty stae wynosz 30

tygodniowo.
Koszty kracowe przyjmuj zawsze wartoci dodatnie. Krtkookresowe koszty
cakowite rosn w sposb cigy przy wzrocie produkcji. Kolejna dodatkowa jednostka
produktu zwiksza koszt cakowity i to w tym wikszym stopniu, im wyszy jest
koszt
kracowy. Dane zamieszczone w ostatniej kolumnie tablicy 7.7 wykazuj, e przy
wzrocie produkcji koszty kracowe pocztkowo spadaj, a potem ponownie rosn.
Krzywa kosztw kracowych w krtkim okresie ma taki sam ksztat jak krzywa
dugookresowych kosztw kracowych, przedstawiona na rysunku 7.5. Inne s jednak
przyczyny okrelajce ksztatowanie si kosztw w krtkim okresie.
W dugim okresie przedsibiorstwo moe dowolnie zmienia wielko
nakadw
wszystkich czynnikw produkcji. Przy rozszerzaniu skali produkcji
przedsibiorstwo
uzyskuje korzyci skali. Dopiero potem pojawiaj si niekorzyci skali i koszty
kracowe ponownie zaczynaj wzrasta.
Konstruujc krzyw krtkookresowych kosztw kracowych (SMC), zakadamy
istnienie co najmniej jednego czynnika staego. Najczciej jest nim kapita.
Przyjmijmy teraz, e w naszej krtkookresowej analizie bierzemy pod uwag tylko dwa
rodzaje nakadw: kapita jako czynnik stay oraz czynnik zmienny w postaci pracy.
Zmiany
wielkoci produkcji wystpujce przy posuwaniu si w prawo po krzywej kosztw
kracowych wymagaj cigego zwikszania nakadu pracy przy takiej samej
liczbie
maszyn i urzdze. Fakt ten jest podstaw do zrozumienia ksztatu krzywej kosztw
kracowych w krtkim okresie.
Kracowy produkt pracy
a malejca produkcyjno kracowa
W tablicy 7.8 pokazano, w jaki sposb zmienia si wielko produkcji, jeeli do
staej
wielkoci kapitau dodajemy coraz wicej czynnika zmiennego, czyli pracy. Przy
zerowym zatrudnieniu produkcja przedsibiorstwa jest take rwna zeru. Pierwszy pracownik zwiksza produkcj o 0,8 jednostki.
Kracowy produkt pierwszego pracownika wynosi 0,8 jednostki. Trzeci
pracownik
daje produkt kracowy w wysokoci 1,3 jednostki, poniewa produkcja wzrasta
367
z poziomu 1,8 przy zatrudnieniu 2 pracownikw do 3,1 przy zatrudnieniu 3 pracownikw.

Kracowy produkt zmiennego czynnika produkcji jest rwny przyrostowi pro-
dukcji uzyskanemu dziki zwikszeniu o jednostk iloci tego czynnika, przy

zaoeniu, e ilo pozostaych czynnikw si nie zmienia.
Przy niewielkich rozmiarach produkcji i nakadw pracy pierwszy zatrudniony
pracownik ma do dyspozycji cae wyposaenie zakadu i musi wykona zbyt wiele
czynnoci, aby mg osign wysok wydajno. Drugi zatrudniony bardzo
uatwia
368
Tablica 7.8. Cakowity i kracowy

produkt pracy
Nakad pracy
(liczba pracownikw)Produkcja cakowitaKracowy produkt
pracy10,80,821.81,033,11,344,31,255,41,166,30,976,30,787,50,5
97,80,3
prac, a trzeci uatwia jeszcze bardziej. Zamy, e w zakadzie s 3 maszyny i

kady
z trzech pracownikw specjalizuje si w obsudze jednej z nich. Kracowy produkt
(wydajno) pracy czwartego zatrudnionego jest ju niszy. Przy 3 maszynach
czwarty
pracownik ma dostp do jednej z nich tylko wtedy, kiedy ktry z pozostaych
odpoczywa. Jeszcze trudniejszy dostp do maszyn bdzie mia pity pracownik. Okazuje
si, e po przekroczeniu nakadu pracy w wysokoci 3 jednostek kracowy produkt
Prawo malejcych przychodw dziaa wtedy, kiedy wszystkie, z wyjtkiem jednego, czynniki produkcji s stae. Sprawia ono, e od pewnego poziomu
nakadw czynnika zmiennego jego produkcyjno kracowa stale si zmniejsza.
Prawo to ma zwizek z technik. Cige zwikszanie liczby pracownikw przy
staej liczbie maszyn przynosi coraz mniejsze korzyci. Gwnym zadaniem
dziewitego
pracownika jest przynoszenie kawy pozostaym pracownikom obsugujcym
maszyny.
Czynno ta nie ma wielkiego wpywu na wyniki ich pracy. Rysunek 7.6 stanowi
podsumowanie naszych rozwaa na temat produkcyjnoci kracowej.
Jeeli kapita okae si czynnikiem zmiennym, a praca czynnikiem staym,
dodawanie kolejnych maszyn do danej (staej) liczby pracownikw moe pocztkowo
doprowadzi do znacznego wzrostu produkcji, ale potem pojawi si skutki prawa
malejcych przychodw, poniewa maszyny bd coraz mniej efektywnie
pracy kolejnych pracownikw stale si zmniejsza wraz ze wzrostem zatrudnienia.
Zjawisko to nazywamy prawem malejcych przychodw z pracy.
369
Rysunek 7.6. Produkcyjno pracy i prawo malejcych przychodw

kracowych
Dane na rysunku pochodz z tablicy 7.8. Cakowity produkt pracy
ronie wraz ze wzrostem nakadw pracy
(cz a), ale kracowy produkt pracy pocztkowo wzrasta, a potem
maleje. Na prawo od punktu A w czci
b) kracowy produkt pracy obnia si, w miar jak coraz wicej
pracownikw obsuguje tak sam liczb
maszyn.
Definicja produkcyjnoci kracowej nie odpowiada potocznemu znaczeniu

sowa
produkcyjno. Na og bowiem przez produkcyjno rozumie si produkt przecitny.
Przecitny produkt pracy, najczciej okrelany jako produkcyjno (wydajno), jest
to
wielko produkcji podzielona przez cakowity nakad pracy. Jeeli kracowy
produkt
pracy jest wikszy od produktu przecitnego, to zwikszenie nakadu pracy o
jednostk
podniesie produkt przecitny, czyli produkcyjno (wydajno). W przypadku
dziaania
prawa malejcych przychodw produkt kracowy stosunkowo szybko spadnie
poniej
produktu przecitnego. W efekcie, przy dalszym wzrocie liczby zatrudnionych,
rwnie produkt przecitny bdzie si zmniejsza. Jeeli nadal masz trudnoci ze
zrozumieniem tych prawidowoci, sprbuj obliczy, na podstawie danych zamieszczonych
w
tablicy 7.8, wartoci produkcji przypadajce na jednostk nakadu pracy.
Podobnie jak poprzednio, musimy w naszej analizie rozrni ruch wzdu
krzywej i przesunicie samej krzywej. Krzyw produkcyjnoci kracowej czynnika produkcji wykrela si dla danej iloci pozostaych czynnikw. Przy wikszych, ale da-
370
nych, ilociach czynnikw staych krzywa produkcyjnoci kracowej przesunie si

w gr. Przy wikszej liczbie maszyn kady dodatkowo zatrudniony bdzie w
stanie
wyprodukowa wicej ni poprzednio. Dane z tablicy 7.8 i pooenie (wysoko)
jcych si przychodw ze skali produkcji opisuje zjawisko niekorzyci skali i odnosi si do sytuacji, kiedy
wszystkie czynniki produkcji ulegaj zmianom, a wic do dugiego okresu.
371
krzywej produktu kracowego z rysunku 7.6 zale wic od pocztkowej iloci

czynnikw staych, jakimi dysponuje przedsibiorstwo.
Koszty kracowe w krtkim okresie
Z tablicy 7.7 wynika, e wzrostowi produkcji towarzyszy pocztkowo spadek, a
potem
wzrost kosztw kracowych. Paca kadego pracownika jest jednakowa. Kiedy
kracowy produkt pracy wzrasta, kady kolejny pracownik przyczynia si do wzrostu
produkcji w stopniu wikszym ni poprzedni. Skoro dodatkowe koszty zwikszenia
produkcji obniaj si, to krtkookresowe koszty kracowe (SMC) malej, ale tylko dopty, dopki wzrasta kracowy produkt pracy.
Krtkookresowy koszt kracowy jest to, spowodowany wytworzeniem dodatko-
wej jednostki produktu, przyrost kosztu cakowitego w krtkim okresie, kiedy

pewne czynniki produkcji pozostaj stae.
Kiedy pojawiaj si skutki prawa malejcych przychodw, kracowy produkt
pracy spada, a SMC zaczynaj ponownie rosn. Wytworzenie kolejnej jednostki
produktu wymaga coraz wikszych nakadw pracy.
Tym samym ksztat krzywej krtkookresowych kosztw kracowych i
w zwizku z tym krzywej krtkookresowego kosztu cakowitego jest okrelony
przez ksztat krzywej kracowego produktu pracy z rysunku 7.6, a ten z kolei
zaley
od
stanu wiedzy technicznej decydujcej o zestawie dostpnych metod wytwarzania.
Koszty przecitne w krtkim okresie
Tablica 7.9 zawiera dane dotyczce kosztw przecitnych w krtkim okresie, korespondujce z danymi zawartymi w tablicy 7.7.
Krtkookresowe przecitne koszty stae (SAFC) s rwne krtkookresowym
kosztom staym (SFC) podzielonym przez wielko produkcji. Krtkookresowe
przecitne koszty zmienne (SAVC) s rwne krtkookresowym kosztom zmiennym (SVC) podzielonym przez wielko produkcji, krtkookresowe przecitne
koszty cakowite (SATC) s za rwne krtkookresowym kosztom cakowitym
(STC) podzielonym przez wielko produkcji7.
Wszystkie liczby w tablicy 7.9 uzyskano w wyniku podzielenia odpowiednich

liczb z tablicy 7.7 przez wolumen produkcji. Tablica zawiera take krtkookresowe
koszty kracowe, pochodzce z tablicy 7.7.
372
Rysunek 7.7 ilustruje trzy rne sposoby mierzenia kosztw przecitnych

zawartych w tablicy 7.9.
7
SAFC short-run average fixed costs; SAVC short-run average variable costs; SATC short-run
average total costs (przyp. tum.).
Tablica 7.9. Krtkookresowe przecitne koszty

produkcji ()
KrtkookresowyKrtkookresowyKrtkookresowyKrtkookresowy
Produkcjaprzecitny kosztprzecitny kosztprzecitny kosztkoszt
kracowystay (SAFQzmienny (SAVQcakowity (SATQ(SMQ0
22,00
130,0022,0052,0022215,0019,0034,0016310,0016,0026,001047
,5015,2522,751356,0015,8021,801865,0017,0022,002374,2918,
7123,002983,7520,7524,503593,3323,0026,3341103,0025,5028
,5048
Krtkookresowe przecitne koszty cakowite (SATC) = krtkookresowe
przecitne koszty stae (SAFC) + krtkookresowe przecitne koszty zmienne
(SAVC).
(7.2)
Zaleno ta wynika z podzielenia kadego wyraenia z rwnania (7.1) przez
wielko produkcji.
Spjrzmy teraz na rysunek 7.7 b). Ksztat krzywej SMC wyjanialimy za
pomoc
analizy ksztatowania si kracowej produkcyjnoci pracy. Istnienie prostej arytmetycznej zalenoci midzy wielkociami przecitnymi i kracowymi tumaczy,
dlaczego krzywa 5MC przecina krzyw krtkookresowych przecitnych kosztw
cakowitych (SATC) w jej najniszym punkcie (punkt A). Na lewo od punktu A krzywa SMC
ley poniej krzywej SATC, oznacza to wic obnianie si kosztw przecitnych
przy
wzrocie produkcji. Na prawo od punktu A sytuacja jest odwrotna. Dlatego krzywa
SATC ma ksztat taki jak na rysunku 7.7.
Koszty zmienne to rnica midzy kosztami cakowitymi a kosztami staymi.
Poniewa koszty stae nie zmieniaj si wraz ze zmianami wolumenu produkcji,
koszty
kracowe odzwierciedlaj rwnie zmiany w cakowitych kosztach zmiennych.
Wystpujca midzy nimi zaleno, podobnie jak poprzednio, ma charakter
arytmetyczny.
Dlatego te krzywa SMC musi przeci krzyw SAVC w jej minimum (punkt B). Na
lewo od punktu B krzywa krtkookresowych kosztw kracowych (SMC) ley
poniej
krzywej krtkookresowych przecitnych kosztw zmiennych (SAVC), a wic

przecitne koszty zmienne spadaj. Na prawo od punktu B przecitne koszty zmienne
rosn.
Poniewa przecitne koszty cakowite s wysze od przecitnych kosztw
zmiennych
o wielko przecitnych kosztw staych, krzywa krtkookresowych przecitnych
kosztw zmiennych (SAVC) ley poniej krzywej krtkookresowych przecitnych
Rysunek 7.7. Krzywe kosztw przecitnych i kosztw kracowych w krtkim okresie

Rysunki s oparte na danych z tablicy 7.9. Cz a) wskazuje przecitne koszty: stae (SAFC), zmienne
(SAVC) i cakowite (SATC) w krtkim okresie; SATC s rwne sumie SAVC i SAFC Ksztat krzywej SATC
jest pochodn ksztatw krzywych 5AVC i SAFC Kiedy SAVC i SAFC opadaj, krzywa SATC rwnie opada. Gdy SAVC zaczynaj rosn, ksztat krzywej SATC zaley od tego, czy SAVC rosn szybciej, ni spadaj SAFC W czci b) pokazano, e zaleno midzy kosztami kracowymi a kosztami przecitnymi,
wystpujca w dugim okresie, obowizuje rwnie w krtkim okresie. Krzywa SMC przecina zarwno
krzyw SAVC, jak i krzyw SATC w ich najniszych punktach, tj., odpowiednio, w B i A.
kosztw cakowitych {SATC). W konsekwencji punkt B musi by pooony poniej

punktu A. Wymienione przyczyny wyjaniaj ksztat krzywej krtkookresowych
przecitnych kosztw zmiennych (SAVC) i jej zwizek z krzyw krtkookresowych przecitnych kosztw cakowitych (SATC).
Na rysunku 7.7 a) przecitne koszty stae (SAFC) cigle malej, poniewa koszty
stae (inaczej: koszty oglne albo oglnozakadowe) zostaj rozoone na coraz wiksz produkcj, co zmniejsza poziom przecitnych kosztw staych. Rozumowanie zastosowane przy konstrukcji rysunku 7.7 b) potwierdza rysunek 7.7 a). Przenoszc
z rysunku 7.7 b) krzyw SATC, atwo moemy sprawdzi, e zgodnie z rwnaniem
(7.2) dla kadej wielkoci produkcji SATC = SAVC + SAFC
Czy ktokolwiek jest w stanie zapamita te wszystkie krzywe? Czy krzywe te s
w ogle potrzebne? W odpowiedzi na pierwsze pytanie pomoe rysunek 7.1,
przedstawiajcy trzy podstawowe rodzaje kosztw: cakowite, kracowe i przecitne.
Powinnimy take rozrnia okresy dugi i krtki oraz koszty stae i zmienne. Te
rozrnienia
pozwalaj skonstruowa wszystkie pozostae krzywe kosztw.
Wczylimy do naszych rozwaa tyle rnych rodzajw krzywych kosztw, poniewa ich znajomo jest niezbdna do zrozumienia procesu podejmowania decyzji
produkcyjnych przez przedsibiorstwo w krtkim i dugim okresie. Wykorzystywali-
Ramka 7.3
Terapia Rolls-Royce'a
Samochody Rolls-Royce, niegdy symbol brytyjskoci, s dzi wytwarzane przez
BMW. Jednak prowadzona przez Rolls-Royce'a dziaalno w dziedzinie produkcji
silnikw lotniczych kwitnie i w ostatniej dekadzie udzia spki w tym rynku wzrs
z 20% do ponad 30%, co uczynio firm drugim pod wzgldem wielkoci producentem silnikw lotniczych na wiecie. Jak osignito ten sukces? Ot decydujce
znaczenie miao docenienie korzyci skali.
Produkcja silnikw lotniczych wymaga ogromnych wydatkw na B+R. Warunkiem niezbdnym do tego, aby te pocztkowe nakady zwrciy si, s dugie serie
produkcyjne. Zmiana strategii spki odzwierciedlaa dwie kluczowe idee.
Po pierwsze, firma zwikszya swoje pocztkowe inwestycje tak, aby mc
zaoferowa wiele rnych typw silnikw. Pozwolio to zwikszy szanse stworzenia
dugookresowych zwizkw z poszczeglnymi producentami samolotw i Uniami
lotniczymi kupujcymi te samoloty. Po drugie, podpisujc umowy gwarantujce nabywcom sta cen przyszych napraw i usug serwisowych swoich silnikw, RollsRoyce
skutecznie ubezpieczy klientw przed nisk jakoci, zobowizujc si publicznie
do
doskonaoci technicznej i bezpieczestwa.
W efekcie producenci samolotw zaczli zamawia coraz to wicej silnikw
Rolls-Royce'a, co doprowadzio do rozszerzenia skali dziaalnoci firmy,
umoliwiajcego odzyskanie nakadw poniesionych na badania i rozwj.
r d o : Informacje z serwisu internetowego http:news.bbc.co.uk
my ju krzywe kosztw dugookresowych do analizy warunkw podejmowania

decyzji o wielkoci produkcji w dugim okresie. Obecnie zastosujemy krzywe kosztw
krtkookresowych do zbadania decyzji produkcyjnych przedsibiorstwa w krtkim
okresie.

w krtkim okresie
Rysunek 7.8 ilustruje proces wyboru przez przedsibiorstwo wielkoci produkcji

w krtkim okresie. Optymaln wielko produkcji wyznacza punkt zrwnania
krtkookresowych kosztw kracowych z utargiem kracowym. Przy tej wielkoci (<2i)
przedsibiorstwo osiga maksymalny zysk lub minimalne straty.
378
Rysunek 7.8. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w krtkim okresie

Przedsibiorstwo ustala wielko swojej produkcji na poziomie Q1, przy ktrym krtkookresowy koszt kracowy jest rwny utargowi kracowemu. Nastpnie sprawdza, czy podjcie produkcji ma sens
z ekonomicznego punktu widzenia. Jeeli cena jest wysza od krtkookresowych przecitnych kosztw cakowitych (SATC1), to wolumen produkcji wynosi Q1, a przedsibiorstwo osiga zyski. Jeeli cena ustali si
na poziomie midzy SATC1 a SAVC1, przedsibiorstwo ponosi wprawdzie straty, ale czciowo pokrywa
swoje koszty stae. Produkcja powinna wic zosta utrzymana na poziomie Q1. Natomiast w sytuacji, gdy
cena spadnie poniej SAVC1, produkcja powinna wynosi zero. Przy tej cenie bowiem przedsibiorstwo nie
jest w stanie pokry nawet swoich kosztw zmiennych.
Nastpnie przedsibiorstwo musi podj decyzj, czy w krtkim okresie opaca mu

si w ogle prowadzi dziaalno produkcyjn, czy te nie. Sprawdza wic, czy dla
produkcji Q1 zysk jest dodatni, tzn. czy cena sprzeday P pokrywa przecitne koszty
cakowite. Waciwym punktem odniesienia jest w tym przypadku poziom SATC1. Jeeli P przewysza SATC1, to przedsibiorstwo osiga w krtkim okresie zysk
i produkuje Q1.
Zamy, e cena P jest nisza od SATC1. Przedsibiorstwo ponosi straty, poniewa cena nie pokrywa kosztw. W dugim okresie taka sytuacja oznacza konieczno
podjcia decyzji o likwidacji przedsibiorstwa, ale w krtkim okresie jest nieco inaczej. Nawet przy produkcji rwnej zeru przedsibiorstwo musi w krtkim okresie pokry koszty stae. Dlatego te wana jest informacja, czy straty s wiksze przy produkcji Q1, czy przy produkcji wynoszcej 0.
Jeeli suma przychodw przewysza koszty zmienne, to przedsibiorstwo zarabia
na pokrycie czci swoich kosztw oglnych. Dlatego te bdzie wytwarza ilo Q1,
pod warunkiem e przychody s wysze od kosztw zmiennych, mimo e ta wielko
produkcji oznacza pewne straty. Przedsibiorstwo produkuje wic Q1, jeeli P jest
wysza od 5!AVC1. W przeciwnym przypadku jego produkcja jest rwna zeru.
Tablica 7.10 zawiera podsumowanie naszej wiedzy o podejmowaniu przez przedsibiorstwo decyzji produkcyjnych w krtkim i dugim okresie.
379
Ramka 7.4
Warunki kracowe a koszty utopione

Teoria poday odzwierciedla dwie yciowe zasady podejmowania waciwych
decyzji.
Po pierwsze, chodzi o zasad kracow. Kiedy osignito ju najlepszy moliwy
stan,
adna zmiana nie jest w stanie polepszy sytuacji. Chcc wej na wzgrze, stawiaj
niewielkie kroki pod gr. Kiedy ju nie da si tego robi, osigne szczyt.
A oto obraz panoramiczny. Zrwnawszy koszt kracowy i utarg kracowy,
przedsibiorstwo sprawdza, czy nie lepiej byoby cakowicie zaprzesta produkcji. Podobnie, zasada kracowa pozwala ci zdoby lokalny szczyt, jednak, patrzc dookoa,
moesz dostrzec, e mil dalej jest jeszcze wysze wzgrze.
Z zasady drugiej wynika, e koszty utopione s utopione. Niemoliwie do odzyskania koszty nie powinny wpywa na nowe decyzje. W krtkim okresie, wybierajc
wielko produkcji, przedsibiorstwo nie bierze pod uwag kosztw staych, ktrych
nie sposb odzyska. Nie ma sensu rozpacza nad rozlanym mlekiem. Powiedzmy,
e
przeczytae ju siedem rozdziaw tej ksiki; czy powiniene czyta dalej? To
zaley
od bilansu kosztw i korzyci z lektury reszty ksiki, a nie od czasu, ktry ju
przeznaczye na czytanie.
W krtkim okresie przedsibiorstwo podejmuje decyzj o wolumenie produkcji Q1 tzn. wielkoci, przy ktrej MR - SMC, pod warunkiem e przy tej
wielkoci produkcji cena pokrywa krtkookresowe przecitne koszty zmienne
SAVC1. Jeeli cena jest nisza od SAVC1, to przedsibiorstwo zaprzestaje
produkcji-
Tablica 7.10. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa

Warunki kracowe
Decyzje
krtkookresowe
Decyzje
dugookresowe
Wybierz poziom produkcji,

przy ktrym MR = SMC
Wybierz poziom produkcji,
przy ktrym MR = LMC
Sprawd, czy warto produkowa

Produkuj na tym poziomie, jeeli P > SAVC Jeeli
cena jest nisza, zaprzesta produkcji
Produkuj na tym poziomie, jeeli P > LAC Jeeli cena
jest nisza, zaprzesta produkcji
380
7.9. Koszty w krtkim i dugim okresie

Nawet wwczas, gdy przedsibiorstwo ponosi straty w krtkim okresie, nie
zaniecha
ono swej dziaalnoci, jeeli wpywy ze sprzeday pokryj koszty zmienne. W
dugim
okresie natomiast, aby utrzyma si na rynku, przedsibiorstwo musi pokry
wszystkie ponoszone koszty. W tym podrozdziale zastanowimy si, w jaki sposb
przedsibiorstwo moe obniy swoje koszty w dugim okresie i przeksztaci
krtkookresowe straty w dugookresowe zyski.
Na rysunku 7.9 przedstawiono krzyw dugookresowych kosztw przecitnych
(LAC) w ksztacie litery U. W kadym punkcie tej krzywej przedsibiorstwo wytwarza dan wielko produkcji przy najniszych kosztach. Wykrelajc t krzyw,
przyjto wystarczajco dugi horyzont czasowy, aby przedsibiorstwo zdoao
dostosowa
wszystkie czynniki produkcji, wcznie z tymi, ktre w krtkim okresie s uznawane
za stae.
Zamy, upraszczajc analiz, e wielko zakadu jest w krtkim okresie
czynnikiem staym. Kady punkt na krzywej LAC odnosi si do okrelonej wielkoci
zakadu. Traktujc j jako sta, moemy wykreli krzyw krtkookresowych
przecitnych
kosztw cakowitych dla takich rozmiarw zakadu. Krzywa SATC1 odpowiada
wielkoci zakadu w punkcie A na krzywej LAC, a krzywe SATC2 i SATC3 koresponduj
z rozmiarami zakadu w punktach B i C na krzywej LAC Stosujc t metod,
moemy
wykreli dowoln krzyw SATC odpowiadajc poszczeglnym rozmiarom
zakadu
(punktom), umieszczonym na krzywej LAC.
Zgodnie z definicj krzywa LAC opisuje metody wytwarzania poszczeglnych
rozmiarw produkcji, zapewniajce minimalizacj kosztw przecitnych przy
zaoeniu,
381
Rysunek 7.9. Krzywa kosztw przecitnych

w dugim okresie ( L A C )
Zamy, e wielko zakadu jest staa w krtkim
okresie. Kadej wielkoci zakadu odpowiada okrelona krzywa SATC Jednak w dugim okresie nawet
rozmiary zakadu s zmienne. Chcc wykreli krzyw LAC, dla kadej wielkoci produkcji wybieramy
takie rozmiary zakadu, ktre pozwalaj osign
najnisze krtkookresowe przecitne koszty cakowite przy tej wielkoci produkcji. Punkty A, B, C i D
le zatem na krzywej LAC. Zauwamy, e krzywa
LAC nie zawsze przechodzi przez najniej pooone
punkty poszczeglnych krzywych SATC Tym samym krzywa LAC obrazuje metody wytwarzania
rnych rozmiarw produkcji, pozwalajce minimalizowa koszty przecitne w sytuacji, gdy wszystkie
czynniki produkcji staj si zmienne, a nie metody
zapewniajce minimalny koszt przecitny wytwarzania przy konkretnej wielkoci zakadu.
382
e ilo wszystkich czynnikw produkcji moe ulega zmianie. Punkt B opisuje

metod zapewniajc minimalizacj kosztw przecitnych produkcji o wolumenie Q2.
Prowadzi to do wniosku, i koszty wytworzenia produkcji Q2 przy nieodpowiedniej
wielkoci zakadu (reprezentowanej przez punkt E) musz by wysze. Przy rozmiarach zakadu reprezentowanych przez punkt A krzywa SATC1 wskazuje koszty
wytwarzania wszystkich moliwych rozmiarw produkcji, cznie z wielkoci Q2.
Dlatego
te krzywa SATCx musi lee powyej krzywej LAC w kadym jej punkcie poza
punktem A. Punkt ten reprezentuje wolumen produkcji, przy ktrym rozmiary
zakadu
s optymalne.
Takie rozumowanie mona powtrzy dla dowolnych rozmiarw zakadu. Skoro
krzywe SATC3 i SATC4 odpowiadaj kolejno staym rozmiarom zakadu w punktach
C
i D, to poza samymi punktami C i D musz one lee powyej krzywej LAC. W du-
gim okresie przedsibiorstwo moe dowolnie zmieni ilo wszystkich czynnikw

produkcji i tym samym moe wytwarza okrelon wielko produkcji taniej ni
w krtkim okresie. Wwczas bowiem nie jest ono ograniczone staoci niektrych
czynnikw, stosowanych w produkcji. Przedsibiorstwo, ktre obecnie ponosi
straty
z powodu obnienia si popytu na jego produkty, moe w przyszoci osiga zyski,
jeeli uda mu si lepiej dostosowa posiadane urzdzenia do nowej wielkoci
produkcji (np. przez zbudowanie dodatkowego zakadu).
Podsumowanie
W rozdziale tym analizujemy krzywe kosztw w dugim i krtkim okresie oraz
ich
wpyw na decyzje produkcyjne przedsibiorstwa. W dugim okresie
przedsibiorstwo moe w peni dostosowa wszystkie swoje nakady czynnikw produkcji
do
zmieniajcych si warunkw. W krtkim okresie niektre nakady s stae.
Dugo krtkiego okresu zaley od rodzaju gazi.
Funkcja produkcji okrela maksymaln wielko produkcji, jak mona
osign
przy danych nakadach. Nakady to maszyny, surowce, praca i inne czynniki
produkcji. Funkcja produkcji odzwierciedla stan wiedzy technicznej, dostpnej w
danym okresie.
383
Krzyw kosztw cakowitych wyprowadza si z funkcji produkcji przy zaoe-
niu, e dane s pace i stawki opat za wynajcie innych czynnikw produkcji.

Krzyw dugookresowych kosztw cakowitych otrzymujemy przez
wyznaczenie dla kadej wielkoci produkcji takiej metody wytwarzania, ktra przy
penej zmiennoci wszystkich nakadw prowadzi do minimalizacji kosztw.
Kiedy relatywna cena wykorzystania jakiego czynnika produkcji wzrasta,
przedsibiorstwo zastpuje ten czynnik innym, zmieniajc stosowan technologi.
Koszty przecitne s rwne kosztom cakowitym podzielonym przez wielko
produkcji. Krzyw dugookresowych kosztw przecitnych LAC
wyprowadzamy z krzywej dugookresowych kosztw cakowitych.
384
Krzywa LAC ma najczciej ksztat litery U. Kiedy produkcja ronie,
pocztkowo koszty przecitne malej z powodu niepodzielnoci procesu produkcji,

korzyci ze specjalizacji oraz technicznych korzyci zwizanych z produkcj na du
skal. S to przyczyny rosncych przychodw ze skali produkcji. Wznoszenie
si
krzywej kosztw przecitnych wynika z niekorzyci skali.
W bardzo znacznej czci przemysu przetwrczego wystpuj korzyci skali.
W innych dziedzinach gospodarki, szczeglnie w usugach, korzyci skali
zanikaj
ju przy rozmiarach produkcji stanowicych niewielk cz produkcji caej gazi.
Kiedy koszty kracowe s nisze od kosztw przecitnych, koszty przecitne
spadaj. Kiedy koszty kracowe s wysze od kosztw przecitnych, koszty
przecitne rosn. Koszty przecitne s rwne kosztom kracowym w najniszym
punkcie
krzywej kosztw przecitnych.
W dugim okresie rozmiary produkcji przedsibiorstwa odpowiadaj punktowi,
w ktrym dugookresowe koszty kracowe (LMC) s rwne utargowi
kracowemu, pod warunkiem e cena nie jest nisza od dugookresowych kosztw
przecitnych przy tych rozmiarach produkcji. Jeeli cena jest nisza od
dugookresowych
kosztw przecitnych, przedsibiorstwo powinno ulec likwidacji.
W krtkim okresie przedsibiorstwo nie jest w stanie dostosowa niektrych
swoich nakadw do zmieniajcych si warunkw. Do kosztw s natomiast
zaliczane
wszystkie ponoszone wydatki. W krtkim okresie cz kosztw
przedsibiorstwa
jest staa. Koszt wykorzystania zmiennych czynnikw produkcji jest okrelany
mianem krtkookresowych kosztw zmiennych. Krtkookresowe koszty
cakowite
(STC) s rwne sumie krtkookresowych kosztw zmiennych (SVC) i
krtkookresowych kosztw staych (SFC).
Krzywa krtkookresowych kosztw kracowych (SMC) odzwierciedla
kracowy produkt czynnika zmiennego, przy zaoeniu e pozostae czynniki nie
ulegaj
zmianie. Na og w krtkim okresie praca jest traktowana jako czynnik
zmienny,
a kapita jako czynnik stay. Kiedy dany zakad zatrudnia zbyt mao
385
pracownikw
w stosunku do liczby maszyn, wydajno pracy jest niska. Rosnce nakady
pracy
prowadz do znacznych przyrostw produkcji i w efekcie malej
krtkookresowe
koszty kracowe (SMC). Jeeli posiadane maszyny s w peni wykorzystane, to
kady dodatkowo zatrudniony przyczynia si do wzrostu produkcji w coraz
mniejszym stopniu. Krtkookresowe koszty kracowe zaczynaj wzrasta.
Krtkookresowe przecitne koszty cakowite (SATC)
s rwne
krtkookresowym
kosztom cakowitym (STC) podzielonym przez wielko produkcji; SATC
mona
obliczy jako sum krtkookresowych przecitnych kosztw staych (SAFC)
i krtkookresowych przecitnych kosztw zmiennych (SAVC). Krzywa SATC
ma ksztat litery U. Opadajca cz krzywej jest skutkiem spadku SAFC
(koszty
stae rozkadaj si na coraz wiksz liczb jednostek produktu) i spadku SAVC
przy niewielkich rozmiarach produkcji. Koszty SATC spadaj rwnie wtedy,
kiedy
SAVC zaczynaj rosn. Krzywa SATC zaczyna si wznosi, gdy wzrost
przecitnych kosztw zmiennych przewysza efekt spadku przecitnych kosztw
staych.
386
Krzywa krtkookresowych kosztw kracowych (SMC) przecina krzywe SATC

i SAVC w ich najniszych punktach.
Wielko produkcji przedsibiorstwa w krtkim okresie odpowiada punktowi
zrwnania SMC i MR, pod warunkiem e cena nie jest nisza od krtkookresowych kosztw zmiennych. W krtkim okresie przedsibiorstwo produkuje
niekiedy ze stratami, jeeli przychody ze sprzeday pokrywaj co najmniej cz kosztw staych.
Krzywa LAC jest zawsze pooona poniej krzywej SATC, z wyjtkiem punktu
stycznoci obu krzywych. Oznacza to, e w dugim okresie istnieje pewno
osignicia wikszego zysku ni w okresie krtkim, jeli tylko obecne rozmiary
zakadu, w ktrym odbywa si produkcja, s nieoptymalne w dugim okresie.
Zadania sprawdzajce
1. a) Jakich informacji dostarcza funkcja produkcji? b) Wyjanij, dlaczego
informacje
zawarte w funkcji produkcji nie wystarczaj do kierowania przedsibiorstwem.
2. a) Co to s korzyci ze skali produkcji i skd si bior? b) W tablicy
przedstawiono
zmiany wielkoci produkcji w zalenoci od zmian nakadw. Stawka pac
wynosi
5 , a stawka za wynajem kapitau 2 . Wska najtasze metody produkcji,
kolejno,
4, 8 i 12 jednostek produktu, c) Czy przy podanych wyej rozmiarach produkcji
wystpuj rosnce, stae, czy malejce przychody ze skali produkcji? Ktre z
nich
wystpuj w poszczeglnych przypadkach?
Nakad kapitau
4
2
7
4
11
8
Nakad pracy
5
6
10
12
15
16
Produkcja
4
4
8
8
12
12
3. a) Na podstawie danych z tablicy powyej odpowiedz, ktra z dwu metod

wytwarzania danej wielkoci produkcji jest bardziej kapitaochonna, b) Czy przy wzrocie produkcji przedsibiorstwo wprowadza bardziej, czy mniej kapitaochonne
metody wytwarzania?
4. Zamy, e stawka za wynajem kapitau podana w zadaniu 2 wzrosa do 3 .
387
a) Czy przedsibiorstwo zmieni stosowane metody produkcji? Jeeli tak, to

ktre?
b) W jaki sposb zmiana stawki wpynie na poziom kosztw cakowitych i przecitnych?
5. a) Na podstawie danych zamieszczonych w tablicy na nastpnej stronie oblicz
wysoko kosztw kracowych i kosztw przecitnych wytwarzania
poszczeglnych
388
rozmiarw produkcji, b) Poka, w jaki sposb oba rodzaje kosztw s ze sob

powizane, c) Czy s to koszty dugookresowe, czy krtkookresowe? Wyjanij, w
jaki
sposb moesz to oceni.
Produkcja
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Koszty cakowite ()
12
27
40
51
60
70
80
91
104
120
6. a) Wyjanij, dlaczego przedsibiorstwu niekiedy opaca si produkowa dobra,

ktre sprzedaje ze strat, b) Jak dugo moe si utrzymywa taka sytuacja?
Odpowied
uzasadnij.
7. Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego nastpujce
stwierdzenia
s nieprawdziwe, a) Przedsibiorstwa, ktre ponosz straty, powinny by natychmiast zlikwidowane, b) Wiksze przedsibiorstwa mog zawsze produkowa
taniej
ni przedsibiorstwa mae. c) Mae jest zawsze pikne.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do 11 wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 (przyp. red. nauk.).
389
Rozdzia 8
Konkurencja doskonaa
i czysty monopol

konkurencj doskona;
dlaczego przedsibiorstwo wolnokonkurencyjne zrwnuje koszt kracowy z cen;
w jaki sposb zyski i straty skaniaj do wejcia i wyjcia do i z gazi;
krzyw poday gazi;
analiz w formie statyki porwnawczej gazi wolnokonkurencyjnej;
wpyw handlu zagranicznego na rynek;
czysty monopol;
dlaczego monopolista zwiksza produkcj do momentu, kiedy koszt kracowy (AfC)
zrwna si z utargiem kracowym (MR);
przyczyny rnej wielkoci produkcji gazi zmonopolizowanej i gazi wolnokonkurencyjnej;
w jaki sposb rnicowanie ceny wpywa na wielko produkcji i zysk monopolisty.
Ga jest zbiorem wszystkich przedsibiorstw wytwarzajcych ten sam produkt.
Wielko produkcji gazi to suma produkcji wszystkich przedsibiorstw. Liczba

przedsibiorstw w poszczeglnych gaziach moe si znacznie rni. Na
przykad,
firma Eurostar jako jedyna oferuje przewozy kolejowe z Londynu do Parya. Dla
kontrastu warto doda, e w Wielkiej Brytanii istnieje 150 000 farm i 20 000 sklepw
spoywczych.
Dlaczego waciwie jedne gazie skadaj si z wielu przedsibiorstw, a inne
zaledwie z jednego? W rozdziale 9 przedstawiamy ogln teori struktury rynku,
pokazujc, jak popyt i koszty cznie decyduj o liczbie przedsibiorstw w gazi oraz
o ich zachowaniach.
Na pocztek warto przeanalizowa dwa skrajne przypadki, midzy ktrymi
musz
si znajdowa pozostae typy struktury rynku. Te przypadki to konkurencja doskonaa i monopol.
Rynek doskonale konkurencyjny to taki rynek, na ktrym zarwno sprzedajcy,
jak i kupujcy uznaj, e ich dziaania nie wpywaj na poziom ceny

rynkowej.
Natomiast monopolista, czyli jedyny sprzedawca lub jedyny potencjalny sprzedawca dobra w danej gazi, wyznacza cen dobra.
391
Zajmiemy si gwnie zwizkiem midzy liczb sprzedawcw a ich

zachowaniami. Nabywcw pozostawiamy w tle naszych rozwaa. Zakadamy, e istnieje
wielu
nabywcw, ktrych indywidualne, malejce krzywe popyta mog zosta
zagregowane
w czn krzyw popytu rynkowego. Przyjmujemy zatem, e rynek po stronie
popytu
jest konkurencyjny i porwnujemy skrajne przypadki po stronie poday.
Konkurencja doskonaa to stan, w ktrym kady, kto stwierdza, e wielkoci
jego
sprzeday lub zakupw s nieistotn czstk caego rynku, dziaa, kierujc si
zaoeniem, i jego decyzje nie wpyn na poziom ceny rynkowej. Zaoenie to zostao
wprowadzone do naszego modelu zachowania konsumenta w rozdziale 5. Kady
konsument planuje swj budet, przyjmujc, i ceny rynkowe s dane i nie zale od
wielkoci jego zakupw. Dopiero zmiany sytuacji rynkowej, odnoszce si do wszystkich
przedsibiorstw lub wszystkich konsumentw, powoduj zmian ceny rwnowagi,
a wic rwnie wielkoci popytu jednostek. Niemniej jednak poszczeglni
konsumenci pomijaj w swoich decyzjach zwrotny wpyw swych dziaa na poziom ceny
rynkowej.
Ta definicja konkurencji, ktr teraz rozszerzamy na przedsibiorstwa, rni si
od
potocznie uywanej. Ford i Volkswagen walcz ze sob zaciekle o europejski rynek
samochodw, lecz ekonomista nie nazwaby tego rynku doskonale
konkurencyjnym.
Obie firmy maj tak ogromne udziay w caym rynku, e zmiany wielkoci ich
dostaw
wpywaj na cen rynkow. Musz one bra to pod uwag, podejmujc decyzje o
rozmiarach poday. Nie mog twierdzi, e s biorcami cen. Tylko w warunkach
konkurencji doskonaej jednostki mog podejmowa decyzje, traktujc cen jako zmienn
niezalen od ich dziaa.
8.1. Konkurencja doskonaa

Skoro indywidualne dziaania nie wpywaj na cen, ga wolnokonkurencyjna
musi
si skada z wielu nabywcw i wielu sprzedawcw.
Kade przedsibiorstwo dziaajce w gazi doskonale konkurencyjnej napotyka
poziom krzyw popyta, co obrazuje rysunek 8.1. Bez wzgldu na to, ile
przedsibiorstwo sprzedaje, uzyskuje dokadnie cen rynkow. Gdyby prbowao sprzeda swj
produkt po cenie wyszej od P0, wwczas niczego by nie sprzedao. Nabywcy
przejd
do jednej z wielu innych firm, ktrych produkt jest rwnie dobry. Poniewa
przedsibiorstwo moe sprzeda dowoln ilo produktu po cenie P0, ustalenie ceny niszej
od
P0 nie ma sensu. Krzywa DD jest wic krzyw popyta na produkty pojedynczego
przedsibiorstwa.
Istotn cech przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach konkurencji
doskonaej
jest staa cena, czyli poziome pooenie krzywej popytu na jego produkt. Jeeli
krzywa
odzwierciedlajca funkcj popytu na produkty przedsibiorstwa ma mie taki
wanie
ksztat, ga, w ktrej ono dziaa, musi wykazywa cztery waciwoci. Po
pierwsze,
musi w niej dziaa bardzo wiele przedsibiorstw, aby kade z nich miao znikomy
udzia w produkcji caej gazi. Po drugie, przedsibiorstwa te musz wytwarza
jed-
393
Konkurencja doskonaa i czysty monopol
393
Rysunek 8.1. Krzywa popytu na produkt

przedsibiorstwa wolnokonkurencyj nego
Przedsibiorstwo dziaajce w gazi doskonale
konkurencyjnej moe sprzeda dowoln ilo produktu po cenie rynkowej P0. Krzywa popytu na jego
produkt, DD, jest przy tej cenie pozioma.
norodny (standaryzowany) produkt. Gdyby nawet w przemyle samochodowym

dziaao wiele firm, i tak nie byaby to ga wolnokonkurencyjna. Ford mondeo nie jest
doskonaym substytutem opla vectry. Im bardziej niedoskonae s te modele jako
substytuty, tym bardziej celowe jest traktowanie Forda jako jedynego dostawcy
mondeo
i Vauxhalla jako jedynego dostawcy vectry. Kady z tych producentw przestaje
zatem
mie znikomy wpyw na dany rynek i nie wystpuje ju w roli biorcy cen. W gazi
dziaajcej w warunkach konkurencji doskonaej wszystkie przedsibiorstwa
powinny
zasadniczo wytwarza ten sam produkt, za ktry musz da takiej samej ceny.
Jeeli nawet wszystkie przedsibiorstwa w gazi wytwarzaj jednorodne, czyli
identyczne, produkty, to kade z nich moe dysponowa pewn swobod
ksztatowania ceny, jeli tylko nabywcy maj niepene informacje o jakoci lub cechach wyrobw. Chcc wykluczy tak moliwo, musimy przyj, e nabywcy maj prawie
pen informacj o sprzedawanych produktach i wiedz, i wyroby rnych przedsibiorstw dziaajcych na doskonale konkurencyjnym rynku s rzeczywicie
identyczne.
Jest to trzecia waciwo konkurencji doskonaej.
Dlaczego wszystkie nalece do gazi wolnokonkurencyjnej przedsibiorstwa
nie
zrobi tego, co uczyni OPEC w latach 1973-1974, ograniczajc wsplnie poda
w celu podniesienia ceny?
Czwart waciwoci rynku doskonale konkurencyjnego jest swoboda wejcia do
gazi i wyjcia z niej. Jeeli nawet istniejce przedsibiorstwa mogyby
zorganizowa
si w celu ograniczenia cakowitej poday i podbicia ceny rynkowej, to wywoany
tym
wzrost przychodw i zyskw przycignby do tej gazi nowe przedsibiorstwa,
powodujc ponownie zwikszenie poday i obnik ceny.

Jak zobaczymy wkrtce, istnieje take zaleno odwrotna. Jeeli
przedsibiorstwa
w danej gazi, dziaajce w warunkach wolnej konkurencji, ponosz straty, to
niektre z nich zostan zlikwidowane, co przez zmniejszenie ich liczby doprowadzi
do
spadku poday i wzrostu cen, a tym samym pozwoli przetrwa pozostaym firmom.
Podsumowujc, w gazi doskonale konkurencyjnej kade przedsibiorstwo ma
do
czynienia z poziom krzyw popytu na swoje wyroby, przy cenie ustalonej na
rynku.
Jeli popyt na produkty przedsibiorstwa ma si ksztatowa zgodnie z tym

twierdzeniem, ga musi si charakteryzowa czterema cechami: 1) istnieniem wielu
przedsibiorstw, z ktrych kade ma znikomy udzia w produkcji caej gazi; 2) standaryzowanym, jednorodnym produktem, co sprawia, e pojawienie si rnicy cen
powoduje
zmian dostawcy; 3) doskona informacj nabywcy o jakoci produktu, dziki
ktrej
wie on, e wyroby rnych przedsibiorstw s rzeczywicie takie same; 4) swobod
wejcia i wyjcia, ktra sprawia, e istniejce przedsibiorstwa nie ulegaj pokusie
zmowy.
8.2. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w warunkach

konkurencji doskonaej
W rozdziale 7 zostaa przedstawiona oglna teoria poday. Przedsibiorstwo stosuje
warunek kracowy (MC = MR), aby znale optymaln wielko produkcji,
zapewniajc zysk. Nastpnie za pomoc kryterium odwoujcego si do wielkoci
przecitnych
sprawdza, czy cena, po ktrej sprzedaje swj produkt, pokrywa koszt przecitny.
Ta oglna teoria musi by take prawdziwa w przypadku przedsibiorstw
dziaajcych w warunkach konkurencji doskonaej. Szczegln cech konkurencji doskonaej
jest stosunek midzy utargiem kracowym a cen. Przedsibiorstwo dziaajce w ramach tej struktury rynku napotyka poziom krzyw popytu. Przedsibiorstwo w warunkach wolnej konkurencji nie spowoduje spadku ceny, gdy sprzeda wicej
jednostek
swego produktu. Przychd kracowy ze sprzeday dodatkowej jednostki produktu
jest
po prostu rwny uzyskanej cenie.
W przypadku firmy wolnokonkurencyjnej utarg kracowy rwna si cenie produktu:
MR (utarg kracowy) = P (cena).
(8.1)
Krzywa krtkookresowej poday przedsibiorstwa

Na rysunku 8.2 ponownie przedstawiono znane ju z rozdziau 7 krzywe kosztw
krtkookresowych: koszt kracowy (SMC), przecitny koszt cakowity (SATC) i
przecitny
koszt zmienny (SAVQ. Wszystkie przedsibiorstwa wybieraj tak wielko
produkcji,
przy ktrej koszt kracowy zrwnuje si z utargiem kracowym. Rwnanie 8.1

oznacza, e firma wolnokonkurencyjna wybiera wielko produkcji, przy ktrej:
SMC = M R = P .
(8.2)
Przypumy, e krzywa popytu na wyroby przedsibiorstwa przebiega poziomo

przy cenie P4, jak na rysunku 8.2. Z rwnania (8.2) wynika, i przedsibiorstwo
ustala
wielko produkcji na poziomie Q4 w celu osignicia punktu D, w ktrym cena
rwna si kosztowi kracowemu.
397
Rysunek 8.2. Krtkookresowe decyzje

produkcyjne przedsibiorstwa
wolnokonkurencyj nego
Przedsibiorstwo
wolnokonkurencyjne
wytwarza
tak wielko produkcji, przy ktrej cena zrwnuje
si z kosztem kracowym, pod warunkiem e jest to
bardziej opacalne ni zamknicie firmy. Krzyw
krtkookresowej poday przedsibiorstwa jest krzywa 5MC powyej punktu A, czyli punktu oznaczajcego likwidacj przedsibiorstwa, poniej ktrego
nie jest ono w stanie pokry krtkookresowych
przecitnych kosztw zmiennych {SAVC).
Nastpnie przedsibiorstwo sprawdza, czy w krtkim okresie nie naley raczej

zaprzesta produkcji. Wiemy, e przedsibiorstwo zostanie zamknite tylko wtedy,
kiedy
cena P4, po ktrej moe zosta sprzedana produkcja, nie pokrywa nawet
krtkookresowych kosztw zmiennych jej wytworzenia. Na rysunku 8.2 przy wielkoci
produkcji
Q4 cena P4 przewysza SAVC Przedsibiorstwo osignie krtkookresowe zyski.
Punkt D ley bowiem powyej punktu G, ktry oznacza przecitny koszt cakowity
wytworzenia iloci Q4 (cznie z kosztami oglnymi) w krtkim okresie. Zyskowi
odpowiada zatem prostokt uzyskany dziki pomnoeniu pionowego odcinka DG
(zysk
jednostkowy) przez poziomy odcinek OQ4 (liczba wytworzonych jednostek dobra).
W krtkim okresie firma kontynuuje produkcj przy kadej cenie wyszej od P1.
Przy cenie rwnej P2 produkcja wynosi Q2, a cena zrwnuje si z kosztem kracowym. Cena nisza od P1 ley poniej punktu minimum na krzywej SAVC, a wic
przedsibiorstwo nie jest w stanie znale takiego wolumenu produkcji, przy ktrym
cena pokrywaaby SAVC
Krzyw krtkookresowej poday jest krzywa SMC powyej punktu A, w ktrym
SMC przechodzi przez najniszy punkt krzywej SAVC
Midzy punktami A i C przedsibiorstwo bdzie ponosi krtkookresowe straty.

Pokryta zostanie jednak cz kosztw staych. Przy dowolnej cenie powyej P3,
tzn.
punktu, w ktrym krzywa SMC przecina w najniszym miejscu krzyw SATC, przedsibiorstwo osiga w krtkim okresie zyski. Pamitajmy, e zyski te s zyskami
eko-
398
nomicznymi, czyli nadzwyczajnymi, powstajcymi po odjciu od utargu kosztw

ekonomicznych, obejmujcych take koszt alternatywny kapitau oraz koszt pracy
waciciela. Koszty te obrazuj krzywe SAVC i SATC
Cena P1 jest nazywana cen zamknicia, bo poniej tej ceny jedynym sposobem
zmniejszenia przez przedsibiorstwo swych strat jest decyzja o zaprzestaniu
produkcji.
Krzywa dugookresowej poday przedsibiorstwa
Na rysunku 8.3 przedstawiono koszty przecitne i koszty kracowe
przedsibiorstwa
w dugim okresie. Krzywa dugookresowych kosztw kracowych LMC bdzie bardziej spaszczona w porwnaniu z krzyw SMC, poniewa tylko w dugim okresie
przedsibiorstwo moe swobodnie ksztatowa nakady wszystkich czynnikw produkcji.
Rysunek 8.3. Dugookresowe decyzje
produkcyjne przedsibiorstwa
wolnokonkurencyjnego
Przedsibiorstwo
wolnokonkurencyjne
wytwarza
tak wielko produkcji, przy ktrej cena rwna si
kosztowi kracowemu, pod warunkiem e kontynuowanie produkcji jest bardziej opacalne ni jej zaniechanie. Wybiera ono zatem punkty lece na
krzywej LMC Przy cenie wyszej od P3 przedsibiorstwo osiga zysk, poniewa cena jest wysza od
dugookresowego kosztu przecitnego {LAC). Przy
cenie niszej od P3, np. P2, przedsibiorstwo ponosi
straty, bo cena jest nisza od dugookresowego
kosztu przecitnego. Dlatego wanie przy cenie poniej P3 nie wytworzy ono adnej produkcji. Krzywa dugookresowej poday to krzywa LMC powyej punktu C.
Przy cenie P4 w dugim okresie przedsibiorstwo wybiera wielko produkcji

Q,
odpowiadajc punktowi D. Take w tym przypadku musimy sprawdzi, czy nie

lepiej
zaprzesta produkcji. W dugim okresie zamknicie firmy oznacza definitywne
wycofanie si z danej gazi.
Przedsibiorstwo wycofuje si z gazi jedynie wwczas, gdy cena nawet
przy
najkorzystniejszych rozmiarach produkcji nie pokrywa dugookresowych
kosztw
przecitnych LAC Przy cenie P2 zasada kracowa skania do wyboru punktu B na rysunku 8.3, jednak przedsibiorstwo ponosi wwczas straty i w dugim okresie
powinno opuci ga.
'- ''CiA '
'
7-Yi'" i . i
C ',, , : '',
Krzywa dugookresowej poday przedsibiorstwa,
',i--'----
ii. i. -
f'ii.vi
czyli linia obrazujca zwizek

midzy iloci dostarczanej produkcji a cen w dugim okresie, jest czci
krzywej LMC, pooon powyej krzywej LAC
Przy kadej cenie niszej od P3 przedsibiorstwo opuszcza ga. Przy cenie P3

przedsibiorstwo wytwarza produkcj Q3 i po opaceniu wszystkich kosztw
ekonomicznych osiga prg rentownoci, czyli nie ma ani nadzwyczajnych zyskw,
ani strat; osiga jedynie zyski normalne.
Kiedy zysk ekonomiczny wynosi zero, mwimy, e przedsibiorstwo osiga
zysk
normalny. Jego zysk ksigowy pokrywa wwczas tylko koszt alternatywny
kapitau i czasu waciciela.

Wejcie i wyjcie
Cena P3, odpowiadajca najniszemu punktowi na krzywej L AC, jest nazywana
cen
wejcia lub cen wyjcia. Przy tej cenie przedsibiorstwa osigaj jedynie zyski nor-
malne. Nie istniej wwczas bodce do wchodzenia do gazi czy te jej

opuszczenia.
Zasoby zaangaowane w przedsibiorstwie przynosz zysk dokadnie rwny
kosztom
alternatywnym, to znaczy taki sam jak w dowolnym innym zastosowaniu. Kada
cena
nisza od P3 skoni przedsibiorstwo do wyjcia z danej gazi w duszym okresie.
Cena P3 to cena minimalna, niezbdna do zatrzymania przedsibiorstwa w gazi.
nazywamy podjcie produkcji w gazi przez
przedsibiorstwa.
Wyjciem jest opuszczenie gazi przez dziaajce w niej firmy.
Wejciem
nowe
Rysunek 8.3 moemy take interpretowa jako ilustracj decyzji podejmowanej

przez przedsibiorstwo spoza gazi, ktre rozwaa moliwo wejcia do niej.
Krzywe kosztw opisuj w tym przypadku koszty ponoszone po wejciu. Cena P 3 to
cena,
przy ktrej wejcie do danej gazi staje si atrakcyjne. Cena wysza od P 3 przynosi
zysk nadzwyczajny i zachca nowe firmy do wejcia.
Decyzje przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego o poday
Rysunek 8.4 stanowi podsumowanie naszych dotychczasowych rozwaa. Dla
kadej
iloci staych czynnikw produkcji istniej osobna krzywa krtkookresowych kosztw kracowych (SMC) oraz krzywa krtkookresowej poday (SRSS short-run sup-
ply schedule). Krzywa dugookresowej poday (LRSS long-run supply schedule)

jest bardziej spaszczona ni SRSS, bo zwikszona elastyczno czynnikw
produkcji
w dugim okresie czyni krzyw LMC bardziej pask w porwnaniu z krzyw SMC
Krzywa SRSS rozpoczyna si od niszej ceny zamknicia, gdy w krtkim
okresie
przedsibiorstwo bdzie produkowa tylko wtedy, kiedy jest w stanie pokry
przecitne koszty zmienne. W dugim okresie wszystkie koszty s zmienne i trzeba je
pokry,
jeeli przedsibiorstwo ma pozosta w gazi. W obu przypadkach krzywa poday
przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego jest czci krzywej kosztu kracowego
po-
403
Ramka 8.1
Tak szybko, jak tylko si da

LG. Phillips, najwikszy producent paskich ekranw na wiecie, w cigu
nastpnych 10 lat zainwestuje 25 bin wonw (21 mld $), aby wykorzysta ogromny popyt na paskie ekrany do odbiornikw wielkoekranowych.
r d o : Reuters", 18 March 2004.
Rynek paskich ekranw telewizyjnych gwatownie si rozwija. Rocznie

sprzedaje
si 10 min takich ekranw, a roczne tempo wzrostu wynosi 100%. Strategia firmy
LG.
Phillips polega na zwikszaniu produkcji i obnianiu kosztw. Pomys jest prosty:
naley dyskontowa korzyci skali, wytwarzajc wiksze szklane pyty LCD, z
ktrych
s wycinane ekrany telewizyjne. Telewizory o paskich ekranach o przektnej
przekraczajcej 42 cale stan si norm.
LG. Phillips nie jest jedynym przedsibiorstwem, ktre usiuje osign korzyci
skali w tej dziedzinie. Samsung rwnie zainwestowa 18 mld $ w podobne urzdzenia wytwrcze.
..............................................................................
Rysunek 8.4. Krzywe poday

przedsibiorstwa wolnokonkurencyj nego
w krtkim i dugim okresie
Na podstawie rysunkw 8.2 i 8.3 moemy stwierdzi, e krzyw krtkookresowej poday (SRSS)
przedsibiorstwa jest krzywa SMC powyej punktu A, natomiast krzyw poday dugookresowej
(LRSS) krzywa LMC powyej punktu C'. Cena P1
jest cen zaniknicia w krtkim okresie, a P3
cen wejcia i wyjcia w dugim okresie. Jeeli
przedsibiorstwo rozpoczyna produkcj wyposaone w pewien zasb staych czynnikw wytwrczych, wybierze najniej pooony punkt na swej
krzywej LAC Punkt C bdzie wtedy lea na krzywej SRSS.
wyej punktu, w ktrym lepiej zaprzesta produkcji. Tablica 8.1 zawiera zwize
omwienie tej zasady.
Tablica 8.1. Decyzje o poday przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego
Warunek kracowy
Wybra wolumen produkcji,
Warunek przecitny
krtki okres
Jeeli P < SAVC,
dugi okres
Jeeli P < LAC,
przy ktrym P = MC
zamkn (czasowo) firm
opuci ga
405
8.3. Krzywe poday gazi

Ga, w ktrej panuje wolna konkurencja, skada si z wielu przedsibiorstw. W krtkim okresie dwa elementy s niezmienne: ilo staych czynnikw produkcji zaangaowana przez kade z przedsibiorstw oraz liczba przedsibiorstw w tej gazi. W dugim okresie kade z przedsibiorstw moe zmienia ilo wszystkich swoich czynnikw produkcji, moe si zmieni take liczba samych przedsibiorstw ze wzgldu na
trwajcy proces wchodzenia do gazi i wychodzenia z niej.
Krzywa poday gazi w krtkim okresie
Na rysunku 8.5 zsumowano indywidualne krzywe poday przedsibiorstw, aby uzyska krzyw poday gazi. Przy kadym poziomie ceny sumujemy wielkoci poday
dostarczane przez kade z przedsibiorstw i otrzymujemy wielko cakowitej poday
przy tej cenie.
W krtkim okresie liczba przedsibiorstw w okrelonej gazi jest dana. Zamy,
e istniej dwa przedsibiorstwa: A i B. Krzywa poday kadego z nich jest w krtkim
Rysunek 8.5. Konstrukcja krzywej poday gazi
Krzywa poday gazi SS obrazuje cakowit wielko poday wszystkich przedsibiorstw tej gazi przy
rnych poziomach ceny. Powstaje ona w wyniku zsumowania wielkoci poday wszystkich przedsibiorstw gazi przy rnych cenach. W przypadku istnienia jedynie dwch przedsibiorstw A i B rysunek wskazuje, w jaki sposb przy cenie wynoszcej P 3 dodajemy do siebie
aby otrzyma
wielko produkcji Q 3 na krzywej poday caej gazi. Poniewa przedsibiorstwa mog mie rne ceny
zamknicia lub rne ceny wejcia i wyjcia, krzywa poday gazi jest nieciga w takich punktach, jak C
i D, w ktrych rozpoczynaj produkcj nowe firmy. Jednak w przypadku gazi o wielu przedsibiorstwach,
ktrych rozmiary s bardzo mae w porwnaniu z ca gazi, niecigoci te s tak nieznaczne, i rosnc
krzyw poday gazi moemy traktowa jako gadk.
406
okresie czci jego krzywej SMC powyej ceny zamknicia. Na rysunku 8.5 cena
zamknicia dla przedsibiorstwa A jest nisza ni dla przedsibiorstwa B. Krzywa
SAVC
dla przedsibiorstwa A jest pooona niej, by moe ze wzgldu na lepsz

lokalizacj
geograficzn lub przewag w dziedzinie know-how. Przy cenie zamknicia krzywa
poday kadego przedsibiorstwa przebiega poziomo. Nisza cena powoduje
zaprzestanie
produkcji.
Przy kadej cenie wielko poday caej gazi Q jest sum Q A , czyli poday
przedsibiorstwa A, oraz Q B , czyli poday przedsibiorstwa B. Przy cenie P3 zatem
Krzywa poday gazi jest sum zagregowanych poziomo krzywych
poday poszczeglnych przedsibiorstw. Zauwamy, e przy cenie P2 krzywa
poday
gazi jest nieciga. Midzy P1 a P2 jedynie przedsibiorstwo A, ktrego koszty s
nisze, kontynuuje produkcj. Przy cenie P2 produkcj podejmuje take
przedsibiorstwo B.
Kiedy w gazi dziaa wiele przedsibiorstw, kade z inn cen zamknicia, w
miar przesuwania si w gr po krzywej poday pojawia si bardzo wiele drobnych
niecigoci. W rzeczywistoci jednak, poniewa kade przedsibiorstwo w gazi
wolnokonkurencyjnej ma znikomy wpyw na cao poday, krzywa poday gazi zostaje
praktycznie wygadzona.
Porwnanie krzywej poday gazi w krtkim i dugim okresie
Rysunek 8.5 mona rwnie wykorzysta do konstrukcji dugookresowej krzywej
poday gazi. Dla kadego przedsibiorstwa indywidualn krzyw poday jest cz
krzywej LMC powyej ceny wejcia i wyjcia. W przeciwiestwie do krtkiego
okresu
liczba przedsibiorstw w gazi nie jest ju jednak staa. Przedsibiorstwa mog
opuszcza ga, a take mog do niej wchodzi nowe firmy. Zamiast sumowa
wielkoci poday oferowane przy rnym poziomie ceny przez dziaajce w gazi
przedsibiorstwa, powinnimy doda do siebie wielkoci poday dostarczane przez
przedsibiorstwa ju istniejce oraz przez nowe firmy, ktre mog wej do gazi.
Na rysunku 8.5, przy cenie niszej od P2, przedsibiorstwo B nie pozostanie w
dugim okresie w danej gazi. Kiedy cena rynkowa ronie, w dugim okresie cakowita
poda gazi te wzrasta, co wynika z dwch powodw: dziaajce przedsibiorstwa
przesuwaj si" w gr po swych krzywych dugookresowej poday, a

jednoczenie
nowe przedsibiorstwa uznaj za opacalne wejcie do tej gazi.
I odwrotnie, przy niszych cenach przedsibiorstwa o wyszych kosztach
ponosz
straty i wycofuj si z gazi. W dugim okresie wejcie i wyjcie odgrywaj rol
podobn do zamknicia firmy w krtkim okresie. W dugim okresie powoduj one
zmian liczby dziaajcych przedsibiorstw, ktrych produkcj sumujemy, aby uzyska
poda caej gazi. W okresie krtkim, mimo e liczba przedsibiorstw w gazi jest
dana, zmieniaj si ilociowe proporcje midzy grup firm kontynuujcych produkcj
a grup, ktra czasowo zawiesia dziaalno. Powtrzmy jeszcze raz: krzywa
poday
Konkurencja doskonal i czysty monopol
408
gazi pokazuje zagregowan wielko produkcji przedsibiorstw faktycznie

dziaajcych w gazi.
Krzywa dugookresowej poday jest bardziej spaszczona ni krzywa poday
krtkookresowej z dwch powodw: (i) w dugim okresie kade przedsibiorstwo
potrafi
lepiej dostosowa swoje czynniki produkcji i ma bardziej spaszczon krzyw
poday,
(ii) wysze ceny za przycigaj do gazi kolejne przedsibiorstwa, co powoduje,
e
wzrost produkcji caej gazi jest wikszy od dodatkowej poday przedsibiorstw
dotychczas w niej dziaajcych.
W odwrotnej sytuacji, kiedy cena spada, przedsibiorstwa pocztkowo
przesuwaj
si w d po swych (stosunkowo stromych) krzywych krtkookresowej poday.
Bd
one kontynuoway produkcj, nie obniajc znaczco jej wielkoci, pod warunkiem
e
cena pokrywa krtkookresowe koszty zmienne. W dugim okresie kade
przedsibiorstwo znacznie bardziej ograniczy produkcj, poniewa nakady wszystkich
czynnikw
produkcji mog zosta wwczas zmienione. Ponadto niektre firmy wycofaj si z
gazi, gdy nie bd ju w stanie pokry dugookresowych kosztw przecitnych.
Spadek ceny powoduje wic wiksze obnienie si produkcji gazi w dugim ni
w krtkim okresie.
Konkurencja doskonal i czysty monopol
409
Rysunek 8.6. Przedsibiorstwo kracowe

w gazi
Zamy, e przedsibiorstwa maj rne krzywe
kosztw. Przedsibiorstwo A, o najniszych kosztach w gazi, ma krzywe dugookresowych: kosztw przecitnych LACA oraz kosztw kracowych
LMCA. Przedsibiorstwo B ma o wiele wysze koszty LACg i LMCB. Krzywe kosztw innych przedsibiorstw le midzy krzywymi firm A i B . Przy cenie P* przedsibiorstwo A wytwarza QA i osiga zyski. Przedsibiorstwo B wytwarza Q8 i nie ma ani
strat, ani zyskw; B jest przedsibiorstwem kracowym w tej gazi, producentem o najwyszych
kosztach, ktry moe pozosta w gazi w dugim
okresie.
Przedsibiorstwo kracowe. Zamy, e istnieje wiele przedsibiorstw

wytwarzajcych taki sam produkt, sprzedawany po takiej samej cenie, lecz ich krzywe kosztw
nieco si rni. Rysunek 8.6 ilustruje krzywe kosztw dwch firm
przedsibiorstwa A o niskich kosztach i przedsibiorstwa B o wysokich kosztach. Krzywe
kosztw
ponoszonych przez cz przedsibiorstw le midzy krzywymi kosztw przedsibiorstw A i B, koszty innych jeszcze przedsibiorstw s nawet wysze od kosztw
przedsibiorstwa B.
410
W dugim okresie nastpuj wszystkie dostosowania dotyczce zarwno

czynnikw produkcji, jak i liczby przedsibiorstw. Nie ma dalszych wej i wyj.
Przypumy, e cena w dugim okresie wynosi P*. Produkujce tanio przedsibiorstwo A
wytwarza QA i osiga znaczne zyski, gdy cena P* przy tej wielkoci produkcji jest
wysza od LACA. Przedsibiorstwa o troch wyszych kosztach osigaj nieco mniejszy
zysk. Przedsibiorstwo B jest ostatnim, ktre moe przetrwa w gazi.
Przedsibiorstwo kracowe w gazi nie osiga zyskw i nie ponosi strat.
Przedsibiorstwa produkujce po kosztach wyszych ni przedsibiorstwo B nie

mog sprosta konkurencji w tej gazi, jeeli cena w dugim okresie ksztatuje si
na
poziomie P*. Zamy, e jeden z kandydatw do wejcia ma krzyw kosztw LAC,
ktrej najniszy punkt ley nieco powyej P*. Jest to przedsibiorstwo kracowe
oczekujce na wejcie do gazi. Jeeli cokolwiek spowoduje niewielki wzrost P*,
to
wejdzie ono do gazi.
Pozioma krzywa dugookresowej poday gazi
Kade przedsibiorstwo ma wznoszc si krzyw dugookresowych kosztw
kracowych (LMC), a zatem take rosnc krzyw dugookresowej poday. Krzywa
poday
gazi jest bardziej paska. Wysokie ceny nie tylko skaniaj funkcjonujce
przedsibiorstwa do zwikszenia produkcji, lecz take zachcaj nowe przedsibiorstwa do
wejcia do gazi. W skrajnym przypadku krzywa dugookresowej poday gazi
przebiega poziomo. Jest tak wwczas, gdy wszystkie dziaajce ju przedsibiorstwa,
a take kandydaci do wejcia, maj identyczne krzywe kosztw. Zostao to przedstawione na rysunku 8.7. adne z przedsibiorstw nie zechce produkowa po cenie
niszej od P*. Bodcem mogcym skoni kade przedsibiorstwo z osobna do
zwikszenia produkcji poza punkt Q1 jest cena wysza od P*.
Wemy dowoln cen P2 wysz od P*. Kade z przedsibiorstw produkuje Q2
i osiga zyski nadzwyczajne, gdy punkt D ley powyej punktu E. Poniewa
kandydaci do wejcia maj takie same krzywe kosztw, pojawi si caa fala nowych
przedsibiorstw wchodzcych do gazi.
411
Krzywa dugookresowej poday gazi przebiega zatem poziomo przy cenie P*.
Podwyka ceny, majca skoni istniejce przedsibiorstwa do zwikszenia poday,
nie jest konieczna. Produkcja gazi moe wzrasta na skutek wej nowych firm.
Na
rysunku 8.7 pokazujemy krzyw dugookresowej poday gazi LRSS jako lini
poziom, ktrej odpowiada cena P*.
S dwie przyczyny tego, e oglny przypadek rosncej krzywej dugookresowej
poday gazi jest w sytuacji rynku wolnokonkurencyjnego o wiele bardziej
prawdopodobny ni przypadek poziomej krzywej dugookresowej poday. Po
pierwsze, jest mao prawdopodobne, aby wszyscy dziaajcy ju i potencjalni producenci
w gazi mieli identyczne krzywe kosztw.
412
Rysunek 8.7. Pozioma krzywa

dugookresowej poday gazi
Kiedy wszyscy dziaajcy ju i potencjalni producenci maj identyczne koszty, wielko produkcji
gazi moe wzrasta bez koniecznoci podwyki
ceny powyej P*. Krzywa dugookresowej poday
gazi ma posta poziomej linii LRSS, ktrej odpowiada cena P*. Przy tej cenie produkcja gazi moe si zwiksza bez koca na skutek wzrostu liczby przedsibiorstw, z ktrych kade wytwarza Q1.
Po drugie, jeeli nawet wszystkie przedsibiorstwa maj takie same krzywe

kosztw, to odnosz si one do danego poziomu wiedzy technicznej i danych cen
czynnikw produkcji. Mimo e niewielkie przedsibiorstwa pojedynczo nie mog
wpywa
ani na cen produktu, ani na ceny czynnikw produkcji, zbiorowe zwikszenie produkcji przez wszystkie przedsibiorstwa moe podbi ceny czynnikw produkcji.
Skoro tak, to warunkiem wzrostu poday gazi jest wzrost ceny produktu. Oglnie,
krzywa dugookresowej poday gazi ma nachylenie dodatnie.
8.4. Statyka porwnawcza w przypadku gazi

wolnokonkurencyjnej
Po analizie przebiegu krzywej poday gazi moemy obecnie zbada, jak poda
i popyt oddziauj na siebie, wpywajc na cen rwnowagi w krtkim i dugim
okresie.
W stanie rwnowagi krtkookresowej cena rwnoway wielko zapotrzebowania z cakowit wielkoci poday oferowan przez dan liczb
przedsibiorstw
dziaajcych w gazi, gdy kade przedsibiorstwo produkuje zgodnie ze sw
krzyw krtkookresowej poday.
W stanie rwnowagi dugookresowej cena rwnoway wielko zapotrzebowania z cakowit wielkoci poday oferowan przez przedsibiorstwa funkcjonujce w gazi, gdy kade z nich wytwarza zgodnie ze sw krzyw
413
dugookresowej poday, a przedsibiorstwa mog swobodnie wchodzi do gazi i wychodzi z niej.

__________
Przeanalizujemy teraz rwnowag w gazi wolnokonkurencyjnej i zastosujemy

metod statyki porwnawczej przedstawion w rozdziale 3.
Metoda statyki porwnawczej pozwala zbada, jak zmienia si rwnowaga, kiedy nastpuje zmiana popytu lub kosztw.
Wzrost kosztw
Omwimy skutki wzrostu kosztw, ktry dotyka wszystkie przedsibiorstwa. By
moe nastpi wzrost cen czynnikw produkcji. Chcc uproci rozwaania,
rozpatrujemy przypadek, kiedy wszystkie przedsibiorstwa maj takie same koszty, a
krzywa
dugookresowej poday gazi przebiega poziomo.
Na rysunku 8.8 krzywa DD, tj. popytu na produkty gazi, w ktrej panuje konkurencja doskonaa, ma nachylenie ujemne. W punkcie wyjcia krzywa
dugookresowej poday znajduje si w pooeniu LRSS1, cena zapewniajca rwnowag wynosi
P1*, a produkcja Q1*. Krzywa krtkookresowej poday gazi przebiega w
pooeniu
SRSS1. Rynek znajduje si w stanie rwnowagi zarwno krtkookresowej, jak i dugookresowej.
Na rysunku zamieszczonym z lewej strony pokazano, e kade przedsibiorstwo
produkuje f w najniszym punkcie swej krzywej dugookresowych kosztw
przecitnych LAC1. Punkt ten musi by take najniszym punktem na krzywej przedsibiorstwa SATC, zatem musi take lee na krzywej SMC, chocia pooenie wyjciowe
tych
dwch krzywych nie zostao pokazane na rysunku 8.8. Jeeli w gazi dziaa N1
przedsibiorstw, to cakowita produkcja Q1 jest rwna N1 razy wielko produkcji
pojedynczego przedsibiorstwa ^1*.
Wzrost cen czynnikw produkcji powoduje podwyk kosztw produkcji
we wszystkich przedsibiorstwach. Krzywa LAC2 jest now krzyw
dugookresowych
kosztw przecitnych przedsibiorstwa. W krtkim okresie niektre czynniki
produkcji w przedsibiorstwie s stae. Krzywe SATC2 oraz SAVC2 opisuj przecitne koszty
cakowite i przecitne koszty zmienne przy danych ilociach staych czynnikw
produkcji. Krzywa krtkookresowych kosztw kracowych SMC2 przechodzi przez najniszy punkt obu tych krzywych. Cz SMC2, ktra ley powyej SAVC2, jest
krzyw
poday przedsibiorstwa w krtkim okresie. Liczba przedsibiorstw w gazi w
krtkim okresie nie zmienia si.

Dodajc do siebie poziomo te krzywe krtkookresowej poday dla danej liczby
przedsibiorstw, otrzymujemy now krzyw krtkookresowej poday SRSS2 gazi.
Nowy stan rwnowagi krtkookresowej wystpuje przy cenie P2, w punkcie, w ktrym SRSS2 przecina krzyw popytu. Kade z przedsibiorstw zrwnuje cen P 2 z
krtkookresowymi kosztami kracowymi SMC2, wytwarzajc produkcj q2. cznie
przedsibiorstw wytwarza Q2. Przy cenie P2 przedsibiorstwa pokrywaj teraz
koszty
zmienne, nie pokrywaj jednak kosztw staych. Oznacza to, e ponosz straty.
416
Rysunek 8.8. Wptyw wzrostu kosztw na rwnowag w gazi wolnokonkurencyjnej

W punkcie wyjcia ga znajduje si w stanie rwnowagi dugookresowej, wytwarzajc Q f po cenie P f .
Kade z identycznych przedsibiorstw produkuje q f , osigajc najniszy punkt na krzywej LAC 1 . Cena wynosi P f i odpowiada jej pozioma krzywa dugookresowej poday gazi (LRSS 1 ). W krtkim okresie przedsibiorstwa dysponuj starym zasobem czynnikw produkcji, a liczba przedsibiorstw w gazi jest dana.
Kiedy koszty wzrastaj, kade przedsibiorstwo wytwarza q 2 . Przy tej wielkoci produkcji krtkookresowa
cena rwnowagi P 2 jest rwna SMC 2 . cznie przedsibiorstwa wytwarzaj Q 2 . Poniewa przedsibiorstwa
ponosz straty, niektre z nich w dugim okresie opuszczaj ga. Nowa krzywa dugookresowej poday
LRSS 2 dla gazi jest pozioma i odpowiada jej cena P f , czyli punkt minimum na nowej krzywej dugookresowych kosztw przecitnych (LAC 2 ) kadego przedsibiorstwa. Kade z przedsibiorstw wytwarza q } .
Produkcja gazi wynosi Q 2 .
W miar upywu czasu stae czynniki produkcji przestaj by stae, a

przedsibiorstwa mog zacz opuszcza ga. Rwnowaga dugookresowa ustala si przy cenie
gdy nowa krzywa dugookresowej poday gazi LRSS2 jest pozioma przy cenie
ktra zaledwie pokrywa minimalne dugookresowe koszty przecitne. Kade
przedsibiorstwo wytwarza
Liczba przedsibiorstw wynosi N2, co sprawia, e
jest teraz rwne iloczynowi
Rysunek 8.8 pozwala zwrci uwag na dwie kwestie, dotyczce zmian
rwnowagi dugookresowej. Po pierwsze, wzrost kosztw przecitnych zostaje ostatecznie
w postaci wyszych cen przerzucony na konsumentw. W stanie rwnowagi
dugookresowej przedsibiorstwo kracowe (w tym przypadku wszystkie przedsibiorstwa, poniewa s one identyczne) moe jedynie osiga zysk normalny, co
likwiduje bodce do dalszego wchodzenia do gazi i wychodzenia z niej. Chcc
umoliwi
osiganie zyskw normalnych, ceny rosn, pokrywajc wzrost minimalnych kosztw
przecitnych.
Po drugie, skoro wysze ceny powoduj spadek zapotrzebowania, to produkcja
gazi musi si zmniejszy.
417
Przesunicie krzywej popytu rynkowego

Rysunek 8.9 ilustruje skutki przesunicia krzywej popytu rynkowego w gr, z
pooenia DD do D'D'. Skutki te pokazujemy na poziomie gazi. Sprbuj sam
narysowa
wykres ilustrujcy podobne skutki w przypadku pojedynczego przedsibiorstwa, tak
jak to zrobilimy na rysunku 8.8.
Pocztkowo ga znajduje si w stanie rwnowagi dugookresowej w punkcie
A.
W krtkim okresie kade przedsibiorstwo w gazi jest wyposaone w stay zasb
niektrych czynnikw produkcji. Staa jest take liczba przedsibiorstw. Sumujc
poziomo krzywe krtkookresowej poday wszystkich przedsibiorstw, otrzymujemy
krzyw poday gazi SRSS. Nowa rwnowaga krtkookresowa ustala si w punkcie A'. Kiedy popyt wzrasta, konieczny jest znaczny wzrost cen, aby zachci poszczeglne przedsibiorstwa do przesunicia si w gr po stromych krzywych
krtkookresowej poday przy danym wyposaeniu w stae czynniki produkcji.
W dugim okresie przedsibiorstwa mog dostosowa wszystkie czynniki
produkcji i przej na bardziej paskie krzywe dugookresowej poday. Ponadto osigane
w gazi zyski nadzwyczajne przycigaj do niej nowe przedsibiorstwa. Na rysunku 8.9 zaoylimy, e krzywa dugookresowej poday gazi ma nachylenie
dodatnie.
Przycignicie przedsibiorstw wytwarzajcych droej wymaga wzrostu cen, a
rozszerzanie produkcji przez ju dziaajce przedsibiorstwa podbija ceny niektrych
czynnikw produkcji (zjawiska te mog wystpi cznie). Nowa rwnowaga
dugookresowa ustali si w punkcie A". W porwnaniu ze stanem rwnowagi krtkookresowej
w punkcie A' nastpuje dalszy wzrost produkcji, ale lepszy dobr czynnikw
produkcji, a take wejcie nowych firm przyczyniaj si do wzrostu poday i obnienia
ceny
rwnowacej rynek.
Rysunek 8.9. Przesunicie krzywej popytu
w gazi wolnokonkurencyjnej
Pocztkowo rwnowaga dugookresowa gazi istnieje w punkcie A. Kiedy krzywa popytu przesuwa
si z pooenia DD do D'D\ nowa rwnowaga krtkookresowa ustala si w punkcie A'. W miar jak s
dostosowywane stae czynniki produkcji, a nowe
przedsibiorstwa wchodz do gazi, rwnowaga
przemieszcza si stopniowo z punktu A' w kierunku
punktu A", bdcego nowym punktem rwnowagi
dugookresowej.
418
8.5. Konkurencja
na rynkach wiatowych
Zmiany warunkw na rynku krajowym s czsto wynikiem wydarze w innych krajach. Ceny ryb w Europie Zachodniej spady w latach dziewidziesitych XX w.,
gdy
na rynku wiatowym pojawili si dostawcy z krajw byego Zwizku Radzieckiego.
Ceny weny w krajach Unii Europejskiej rosn wtedy, kiedy w Australii, bdcej
jednym ze wiatowych potentatw na rynku weny, panuje susza. Zbadamy teraz
zwizki
midzy rynkami wolnokonkurencyjnymi w rnych krajach i wskaemy, dlaczego
zmiany warunkw za granic oddziauj na sytuacj na rynku krajowym.
Kiedy koszty transportu s niskie, cena w jednym kraju nie moe znacznie si
rni od ceny w innym kraju. W skrajnym przypadku obowizuje prawo jednej ceny.
Jeeli nie wystpuj bariery w handlu, a koszty transportu s zerowe, sprawia ono, e
cena danego dobra wyrwnuje si na caym wiecie. Dostawcy sprzedaj na rynku,
na
ktrym ceny s najwysze, a nabywcy kupuj na rynku, gdzie ceny s najnisze.
W efekcie cena na obu rynkach wyrwnuje si.
W rzeczywistoci koszty transportu i ograniczenia w handlu zagranicznym, takie
jak
opaty celne czy podatki pobierane tylko przy imporcie, prowadz do powstania
midzynarodowych rnic cen towarw. Niemniej, jeeli tylko te koszty i ograniczenia
nie
s nadmierne, konkurencja midzynarodowa sprawi, e ceny takich samych dbr w
rnych krajach bd si zmieniay w tym samym kierunku.
Pokaemy teraz przypadek skrajny. Przyjmujemy, e koszty transportu i
ograniczenia w handlu nie wystpuj. Producenci i konsumenci na caym wiecie s czci
jednolitego rynku wiatowego danego towaru.
Stan rwnowagi na rynku krajowym

Na rysunku 8.10 przedstawiono krzyw poday SS i krzyw popytu DD na rynku
krajowym. Przyjmijmy najpierw, e wymiana z zagranic nie istnieje, by moe
dlatego,
e dany kraj stosuje prohibicyjne ca importowe. Rynek krajowy bdzie pozostawa
w stanie rwnowagi w punkcie A, w ktrym cena wynosi P*, a produkcja jest rwna Q*.
419
Zamy teraz, e ca importowe zostay zniesione. Istnieje krzywa poday

wiatowej, a take krzywa popytu wiatowego, ktre s wynikiem poziomego
zsumowania
odpowiednich krzywych poday i krzywych popytu poszczeglnych krajw.
cznie
wyznaczaj one poziom wiatowej ceny danego towaru. Zamy, e rozpatrywany
kraj jest niewielki i musi traktowa cen wiatow jako dan.
Moe zaistnie jeden z trzech przypadkw, ktre ilustruje rysunek 8.10. W pierszym z nich przyjmijmy, e wiatow cen rwnowagi jest cena P*, dokadnie ta sama, ktra rwnoway rynek krajowy w warunkach izolacji. Punkt A nadal
wyznacza
stan rwnowagi na rynku krajowym. Dziaa prawo jednej ceny. Handel zagraniczny
420
Rysunek 8.10. Rwnowaga wewntrzna

a ceny wiatowe
Krzywe DD i SS to krzywe popytu i poday pewnego towaru na rynku krajowym. Towar ten jest take
przedmiotem wymiany na wolnokonkurencyjnym
rynku wiatowym. Jeli nie wystpuje wymiana
midzynarodowa, to rwnowaga wewntrzna ustala
si w punkcie A. Podobnie, rwnowaga wystpuje
w punkcie A w warunkach istnienia wymiany midzynarodowej, jeli cena wiatowa jest rwna P*.
Gdy moliwy jest handel zagraniczny, a cena wiatowa wynosi Pj*, producenci krajowi dostarczaj
Q1, krajowi nabywcy za zgaszaj popyt w wysokoci Q [ . Nadwyka popytu (pozioma odlego
midzy C i Cj jest zaspokajana importem. Kiedy
za cena wiatowa wynosi P f , producenci krajowi
wytwarzaj Q [ , konsumenci zgaszaj popyt Q1,
a nadwyka poday (pozioma odlego midzy
B i B ) jest eksportowana.
si nie opaca. Poda krajowa cakowicie zaspokaja popyt wewntrzny i dany kraj
ani
nie eksportuje, ani nie importuje.
W drugim przypadku, kiedy cena wiatowa jest nisza od wyjciowego poziomu
ceny krajowej i wynosi P*x, krajowi konsumenci po prostu importuj dobro,
odmawiajc pacenia wicej ni P*v Niezalenie od tego, gdzie sprzedaj swj towar, krajowi
producenci nie s w stanie uzyska wicej ni P*v Wytwarzaj oni zatem Q1.
Nabywcy
kupuj Qi, a import wynosi (Q1 - Q1) (poziomy odcinek CC). W trzecim przypadku,
jeeli cena wiatowa wynosi Pf , konsumenci krajowi zgosz popyt na ilo Q1, lecz
krajowi producenci dostarcz Q[. Ilo (Q[ - Q1), odpowiadajca poziomej
odlegoci
midzy punktami B i B', bdzie teraz eksportowana.
Wpyw zmian w gospodarce wiatowej na rynek krajowy
Na rysunku 8.10 widzimy, e wzrost ceny dobra na wiecie wpywa na sytuacj na
rynku krajowym. Cena ropy na wiecie wynosi P*v Brytyjskie koncerny naftowe dostarczaj Q1, jednak podajcy ropy konsumenci importuj (Q1 - Q x ), poniewa
wielko zapotrzebowania wynosi Q1. W tej sytuacji OPEC ogranicza wielko
produkcji
ropy i wiatowa cena ropy wzrasta. Ma to dwa skutki. Po pierwsze, spada wielko
zapotrzebowania na rop w Wielkiej Brytanii. Po drugie, brytyjscy producenci mog
podnie ceny i przesun si po swej krzywej poday w gr, zwikszajc
produkcj.
421
Poniewa popyt wewntrzny zmniejszy si, a wielko krajowych dostaw wzrosa, wysza cena ropy na wiecie doprowadzia do spadku importu. Jeeli cena wiatowa odpowiednio wzronie, to kraj stanie si eksporterem netto ropy.
To pierwsze spojrzenie na wymian midzynarodow przypomina, e definicja
rynku lub gazi w warunkach gospodarki otwartej moe by znacznie szersza ni
p gospodarce zamknitej. Kiedy koszty transportu s niskie i nie wystpuj istotne

ograniczenia w handlu zagranicznym, wtedy czynnikw wyznaczajcych cen
rwnowagi musimy szuka na rynku wiatowym.
8.6. Czysty monopol:

odwrotny przypadek skrajny
Przedsibiorstwo dziaajce w warunkach konkurencji doskonaej jest zbyt mae,
aby
przejmowa si wpywem swych decyzji produkcyjnych na poda gazi i cen. Po
cenie rynkowej moe sprzeda tyle, ile chce. Przeanalizujemy teraz odwrotny
przypadek
skrajny po stronie poday, czyli czysty monopol.
Monopolista jest jedynym faktycznym i potencjalnym dostawc produktu wy-
twarzanego w okrelonej gazi.

Przedsibiorstwo i ga pokrywaj si. Jedyny krajowy dostawca nie musi by
jednak monopolist, gdy dane dobro lub usuga s przedmiotem obrotu
midzynarodowego. Monopolist jest np. Consignia (byy Post Office), czyli wyczny dostawca
znaczkw brytyjskich. Airbus jest jedynym wielkim producentem samolotw w
Europie, lecz nie jest monopolist, poniewa na rynku midzynarodowym napotyka mordercz konkurencj ze strony Boeinga. Jedyni producenci mog take podlega
niewidocznej konkurencji potencjalnych producentw. W takiej sytuacji nie s oni
monopolistami.
Na pocztku analizujemy decyzje niezagroonego wejciem zagranicznych
konkurentw prywatnego monopolisty, ktrego celem jest maksymalizacja zysku.
Poniewa
niektre monopole nale do pastwa, ich celem nie zawsze jest maksymalizacja
zysku.
Jednak w ostatnich dwch dziesicioleciach w wielu krajach zmierza si do
sprywatyzowania monopoli pastwowych. W dalszej czci tego rozdziau pokazujemy,
jakich zachowa moemy si po nich spodziewa, jeli zostan przekazane w
prywatne
rce.
8.7. Wielko produkcji zapewniajca monopolicie

zysk maksymalny
Chcc zmaksymalizowa zysk, przedsibiorstwo wyznacza tak wielko produkcji,
przy ktrej utarg kracowy zrwnuje si z kosztem kracowym (SMC dla krtkiego
i LMC dla dugiego okresu). Przedsibiorstwo sprawdza nastpnie, czy pozwala to
pokry koszty przecitne (SAVC dla krtkiego i LAC dla dugiego okresu).
Szczegln cech przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego jest to, e utarg
kracowy rwna si cenie. Sprzeda dodatkowej jednostki produktu nie obnia ceny i
nie
424
Ramka 8.2
Porozumienie o telekomach zwiastuje koniec monopolu

Przed rokiem 1997 w wielu krajach rynki usug telekomunikacyjnych podlegay
szczegowej regulacji. W poprzednich wydaniach tego podrcznika czsto jako przykad
monopolisty podawalimy krajowy telekom. Niektre kraje, takie jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, stosunkowo wczenie dokonay deregulacji rynku usug
telekomunikacyjnych, jednak porozumienie z 1997 r., ktre objo 68 krajw, byo o
wiele
bardziej radykalne. Na przykad, caa Unia Europejska (www.eu.int) zobowizaa
si
do zakoczenia liberalizacji rynku podstawowych usug telekomunikacyjnych
(cznie
z sieciami satelitarnymi i telefoni komrkow) do 2003 r. wiatowa Organizacja
Handlu (www.wto.org) oszacowaa, e w nadchodzcej dekadzie powstay dziki
temu
dodatkowy strumie midzynarodowej wymiany handlowej moe osign warto
do
4% caej produkcji wiatowej.
Tablica poniej ilustruje, jak bardzo krajowe monopole telekomunikacyjne
zostay
osabione przez midzynarodow konkurencj. Widzimy, jak w latach 1995 i 1999
drastycznie obniy si koszt (w pensach) 3-minutowej rozmowy midzymiastowej,
odbywanej poza godzinami szczytu.
Lata
Francja
Niemcy
Wochy
Portugalia
Hiszpania
1995
1999
25
18
35
11
48
24
56
25
48
38
Wielka
Brytania
14
12
Ten przykad uwiadamia nam dwie rzeczy. Po pierwsze, wiele monopoli jest
skutkiem polityki pastwa, ktre udziela zezwole na produkcj tylko jednemu
dostawcy;
tak polityk mona zmieni. Po drugie, wielko przedsibiorstwa naley zawsze
ocenia, porwnujc j z rozmiarami wchodzcego w gr rynku. Kiedy przeom
technologiczny skokowo zwikszy rozmiary rynku usug telekomunikacyjnych (satelity
nie respektuj granic pastwowych), krajowe telekomy zaczy nagle uczestniczy
w grze o znacznie wiksz stawk. Wczeniej czy pniej politycy gospodarczy
musz
uwiadomi sobie nowe realia.
425
zmniejsza wysokoci utargu uzyskiwanego ze sprzeday poprzednich jednostek.

Cena
sprzeday dodatkowej jednostki stanowi przyrost utargu cakowitego.
W przeciwiestwie do tego krzywa popytu na produkt monopolisty jest zarazem
malejc krzyw popytu dla gazi. Wynika z tego, e utarg kracowy (MR) jest
mniejszy od ceny, za ktr zostaje sprzedana dodatkowa jednostka produktu.
Dodatkowa produkcja obnia przychd z wytworzonych poprzednio jednostek, bo cena spada,
kiedy przesuwamy si w d po krzywej popytu.
Rysunek 8.11 przypomina nam wczeniejsze rozwaania o zwizku midzy
cen,
utargiem kracowym i utargiem cakowitym w przypadku, kiedy krzywa popytu ma
426
Rysunek 8.11. Popyt, utarg cakowity i utarg kracowy

Utarg cakowity (TR) to iloczyn ceny i iloci. Z krzywej popytu DD wyprowadzamy krzyw 77? dla kadej
wielkoci produkcji. Maksimum TR wynosi 32 . Zostaje ono osignite, kiedy sprzedaje si 4 jednostki po
8 . Utarg kracowy (MR) pokazuje, jak zmienia si TR, gdy produkcja nieznacznie wzrasta; MR ley poniej krzywej popytu DD. Od ceny dodatkowej jednostki musimy odj strat utargu z ju wyprodukowanych
jednostek, poniewa cena maleje. Efekt ten jest tym wikszy, im wiksza jest wytworzona produkcja i im
mniej elastyczny popyt. Krzywa MR odchyla si od DD tym bardziej, im wiksza jest produkcja i im mniej
elastyczny popyt. Po przekroczeniu poziomu produkcji wynoszcego 4 jednostki, MR przyjmuje warto
ujemn, a dalsze zwikszanie produkcji zmniejsza TR.
nachylenie ujemne. Im mniej elastyczna jest krzywa popytu, tym silniej dodatkowa
jednostka produktu wpynie na obnik ceny i zmniejszenie utargu z ju sprzedanych
jednostek. Przy kadej wielkoci produkcji MR ley poniej krzywej popytu, a
rozpito ta jest tym wiksza, im mniej elastyczny jest popyt. Jednoczenie im wiksza
jest
produkcja, tym wiksza bdzie strata utargu z ju wyprodukowanych jednostek, spowodowana obnieniem ceny w celu sprzedania dodatkowej jednostki. Dla danej krzywej popytu utarg kracowy (MR) odchyla si poniej ceny tym mocniej, im wikszy
jest wolumen produkcji.
Po przekroczeniu pewnego poziomu produkcji (4 jednostki na rysunku 8.11)
strata
utargu z ju istniejcej produkcji jest wiksza ni przychd uzyskany za dodatkow
jednostk produktu. Utarg kracowy staje si ujemny. Dalsze zwikszanie produkcji
zmniejsza utarg cakowity.
Jeli chodzi o koszty, to mamy do czynienia tylko z jednym producentem i
rozwaania z rozdziau 7, dotyczce krzywych kosztw pojedynczego przedsibiorstwa,
pozostaj w mocy. Krzywe kosztw przecitnych i kracowych dla krtkiego i dugiego
okresu s w przypadku monopolu podobne. Upraszczajc rozwaania, rozpatrujemy
tylko krzywe dugookresowe.
427
Produkcja maksymalizujca zysk

Zrwnanie MR z MC oznacza wybr takiej wielkoci produkcji, ktra zapewnia
maksymalny zysk. Nastpnie monopolista musi sprawdzi, czy przy tym poziomie
produkcji cena, czyli utarg przecitny, pokrywa w krtkim okresie przecitne koszty
zmienne,
a w dugim okresie przecitne koszty cakowite. Jeeli tak nie jest, to w krtkim
okresie powinien on zaprzesta produkcji, w dugim za opuci ga. Tablica
8.2
stanowi podsumowanie kryteriw, ktrymi kieruje si monopolista
maksymalizujcy
zysk, decydujc, ile ma produkowa.
Tablica 8.2. Kryteria decyzji monopolisty maksymalizujcego zysk
Warunek kracowy
MR > MC, MR = MC,
zwikszy optymalna
produkcj wielko
produkcji
MR < MC,
zmniejszy
produkcj
Warunek przecitny
krtki okres
dugi okres
P > SAVC, P < SAVC,
P>LAC,
P < L AC,
produkowa
zamkn
pozosta
opuci
przedsiw gazi
ga
biorstwo
Na rysunku 8.12 zamieszczono krzyw kosztw przecitnych AC, majc

charakterystyczny ksztat litery U. Krzywa kosztw kracowych MC przechodzi przez najniszy punkt krzywej AC. Krzywa utargu kracowego MR ley poniej opadajcej
krzywej popytu DD. Monopolista wybiera wielko produkcji Q 1 , tak aby zosta
speniony warunek MR = MC. Jednak cena, po ktrej mona sprzeda Q x jednostek,
zaley od przebiegu krzywej popytu DD. Monopolista sprzedaje Q 1 jednostek produktu
po cenie P x za jednostk. Zysk na jednostce wyznacza rnica midzy cen a
kosztami przecitnymi (P1-AC1). Zysk cakowity odpowiada zacieniowanemu polu
(P 1 - AC 1 ) X Q x .
Nawet w dugim okresie monopolista osiga zyski nadzwyczajne. Czasem s one

nazywane zyskami monopolistycznymi. Inaczej ni w gazi wolnokonkurencyjnej,
osigane przez monopolist zyski nadzwyczajne nie znikaj na skutek wej i
spadku
ceny. Monopol nie musi bra pod uwag moliwoci pojawienia si konkurentw.
Eliminujc tak moliwo, usuwamy mechanizm sprawiajcy, e zyski nadzwyczajne
w dugim okresie maj tendencj do zanikania.
428
Ustalanie ceny. Podczas gdy firma wolnokonkurencyjna jest biorc cen, monopolista
sam ustala ceny i jest cenotwrc. Decydujc si na wytwarzanie iloci Q x na
rysunku
8.12, monopolista ustala cen na poziomie P1, wiedzc, e klienci bd wwczas
chcieli naby wanie Q x jednostek produktu.
429
Rysunek
MC = MR
8.12.
Rwnowaga
monopolu:
Maksymalizujcy zysk monopolista produkuje ilo Q1, przy ktrej koszt kracowy MC rwna si
utargowi kracowemu MR. Nastpnie musi sprawdzi, czy cena pokrywa koszt przecitny. Na tym rysunku Q1 mona sprzeda po cenie P1, przewyszajcej koszt przecitny AC1. Zysk monopolistyczny
to zacieniowane pole (P1 - AC1) x Q1.
Elastyczno popytu a utarg kracowy. Kiedy elastyczno popytu wynosi od O

do
-1, popyt nie jest elastyczny i zwikszenie produkcji przyniesie spadek utargu cakowitego (TR). Utarg kracowy (MR ) jest ujemny. Wzgldny spadek ceny jest
wikszy
od wzgldnego wzrostu iloci. Kada wielko produkcji na prawo od Q2 na
rysunku
8.12 charakteryzuje si ujemnym MR. Dla produkcji wikszej od Q2 krzywa popytu
staje si zatem nieelastyczna. Z kolei przy produkcji poniej Q2 krzywa popytu jest
elastyczna. W tym przypadku zwikszanie produkcji powoduje wzrost utargu.
Utarg
kracowy jest dodatni.
Monopolista zrwnuje koszt kracowy (MC ) z utargiem kracowym (MR).
Poniewa MC jest dodatni, MR rwnie musi by dodatni. Wybrana wielko produkcji
musi wic lee na lewo od Q2. Monopolista nigdy nie produkuje na nieelastycznej
czci krzywej popytu.
Cena, koszt kracowy i sia monopolu. Przy dowolnych rozmiarach produkcji

cena
przewysza utarg kracowy uzyskiwany przez monopolist, bo krzywa popytu
opada.
Zrwnujc zatem MR z MC , monopolista ustala tak cen, ktra przewysza koszt
kracowy.
W
przeciwiestwie
do
monopolisty
przedsibiorstwo
wolnokonkurencyjne
zawsze zrwnuje cen z kosztem kracowym, poniewa dla niego cena jest
rwnoczenie utargiem kracowym.
430
Nadwyka ceny nad kosztem kracowym stanowi miar siy monopolistycznej

przedsibiorstwa.
Przedsibiorstwo wolnokonkurencyjne nie moe podnie ceny powyej kosztu
kracowego, nie dysponuje wic adn si monopolistyczn. Im bardziej
nieelastyczny jest popyt na produkty monopolisty, tym wiksze s nadwyka ceny nad
utargiem
kracowym oraz kosztem kracowym i tym wiksza jest jego sia monopolistyczna.
Statyka porwnawcza w przypadku monopolisty

Rysunek 8.12 mona take wykorzysta do analizy zmian kosztw lub popytu.
Zamy, e wzrost cen czynnikw produkcji przesuwa krzywe MC i AC do gry.
Pooona
wyej krzywa MC musi przeci krzyw MR przy mniejszych rozmiarach
produkcji.
Jeeli monopolista sprzeda t ilo produktu po cenie, ktra pokrywa koszty
przecitne, to skutkiem wzrostu kosztw musi by spadek produkcji. Poniewa krzywa
popytu
opada, spadkowi produkcji bdzie towarzyszy wzrost ceny rwnowagi.
Podobnie, przyjmijmy, e pierwotne krzywe kosztw przedstawione na rysunku
8.12 nie ulegaj zmianie, natomiast przesuwaj si w gr krzywe popytu (D D) i
utargu kracowego (MR). Krzywa MR musi teraz przeci MC przy wikszych
rozmiarach
produkcji. Wzrost popytu skania zatem monopolist do zwikszenia produkcji.
8.8. Produkcja i cena w warunkach monopolu

i konkurencji doskonaej
Porwnamy teraz ga doskonale konkurencyjn z monopolem. Jeeli porwnanie
to
ma mie sens, funkcje popytu w obu gaziach musz by identyczne, musz te
one
ponosi takie same koszty. Interesuje nas, jak zachowywaaby si ta sama ga
jako
ga wolnokonkurencyjna, a jak jako monopol.
W nastpnym rozdziale przedstawimy teori struktury rynku, ktra wyjania,
dlaczego pewne gazie s wolnokonkurencyjne, a inne pozostaj monopolami. Czy
w zwizku z tym mona zaoy, e ta sama ga moe by raz
wolnokonkurencyjna,
a raz zmonopolizowana? W pewnych okolicznociach odpowied okazuje si twierdzca, w innych za przeczca.
Porwnanie gazi wolnokonkurencyjnej
z monopolem wielozakadowym
Wyobramy sobie ga wolnokonkurencyjna, w ktrej wszystkie dziaajce
przedsibiorstwa, a take firmy mogce do niej wej, maj takie same krzywe kosztw.
Pozioma krzywa poday LRSS gazi wolnokonkurencyjnej jest przedstawiona na
rysunku 8.13. Jeeli krzywa popytu przebiega w pooeniu DD, to ga pozostaje w

stanie
rwnowagi dugookresowej w punkcie A, w ktrym cena wynosi P1, a produkcja
cakowita jest rwna Q1. Krzywa poday LRSS tej gazi jest pozioma i przebiega na
wysokoci rwnej cenie P1, odpowiadajcej najniszemu punktowi krzywej LAC
kadego przedsibiorstwa. Kada inna cena prowadzi do niekoczcych si wej do
gazi
i wyj z niej. Krzywa LRSS, oparta na krzywej dugookresowych kosztw kracowych tej gazi LMC1, jest pozioma, gdy produkcja ronie dziki wchodzeniu do tej
gazi nowych przedsibiorstw.
433
Rysunek 8.13. Monopolista wytwarza mniej

i sprzedaje droej
Rwnowaga dugookresowa w gazi wolnokonkurencyjnej istnieje w punkcie A. Cakowita produkcja
wynosi Q1, cena za P1. Monopolista doprowadza
do zrwnania si MR i SMC1, ograniczajc produkcj do Q2 i podnoszc cen do P2. W dugim okresie
monopolista zrwnuje MR z LMC1, obniajc produkcj do Q3 i podnoszc cen do P3. Nie ma nowych firm, ktrych konkurencja mogaby zlikwidowa zysk nadzwyczajny P3CEP1 przez zwikszenie
produkcji caej gazi.
Kade z przedsibiorstw utrzymuje produkcj na poziomie najniszego punktu

na
swej krzywej LAC i nie ma ani strat, ani zyskw. Skoro krzywe kosztw
kracowych
przechodz przez najniej pooony punkt krzywej kosztw przecitnych, to kade
przedsibiorstwo znajduje si take na swych krzywych SMC i LMC Sumujc poziomo krzywe SMC kadego przedsibiorstwa, otrzymujemy SRSS, ktra jest krzyw
krtkookresowej poday caej gazi. Moemy traktowa j jako krzyw
krtkookresowych kosztw kracowych tej gazi, SMC1, dla przypadku, w ktrym wzrost produkcji nastpuje przez jej zwikszenie w przedsibiorstwach wyposaonych w
danym
okresie w stay zasb czynnikw produkcji. Poniewa SRSS przecina krzyw popytu
w punkcie P1, ga znajduje si w stanie rwnowagi zarwno krtkookresowej, jak
i dugookresowej.
Przyjmujc opisan wyej sytuacj za punkt wyjcia, zamy, e ga
wolnokonkurencyjna staje si monopolem. Monopolista przejmuje wszystkie zakady, a
decyzje
dotyczce cen i wolumenu produkcji zostaj scentralizowane. Pocztkowo
monopolista wci posiada tak sam liczb zakadw (byych samodzielnych
przedsibiorstw),
jaka istniaa w gazi wolnokonkurencyjnej. Poniewa przedsibiorstwo i ga
oznaczaj teraz to samo, SMC1 pozostaje krzyw krtkookresowego kosztu kracowego
monopolu, skupiajcego wszystkie zakady1. Jednak monopolista bierze pod uwag
fakt, e wiksza produkcja obnia cen.
W krtkim okresie monopolista zrwnuje SMC1 z MR, osigajc rwnowag
w punkcie B. Wielko produkcji wynosi Q2 jednostek, a cena P2. W porwnaniu ze
1
W gazi wolnokonkurencyjnej kade przedsibiorstwo zrwnuje cen ze swym kosztem kracowym.

Wszystkie przedsibiorstwa produkuj zatem po takich samych kosztach kracowych. Sumujemy wic pojedyncze krzywe SMC. Posiadajcy wiele zakadw monopolista nie musi wyrwnywa poziomu MC
434
we wszystkich zakadach, lecz czyni tak, gdy uznaje to dziaanie za opacalne. Dlaczego? Gdyby koszty
kracowe w dwch zakadach si rniy, monopolista mgby uzyska tak sam wielko produkcji taniej,
wytwarzajc dodatkow jednostk produktu w zakadzie o niszym poziomie MC i nie wytwarzajc jej
w zakadzie, w ktrym koszt jest wysoki. Krzywa SMC monopolu, skupiajcego wiele zakadw pozostaje
wic sum krzywych SMC pojedynczych zakadw, podobnie jak w gazi wolnokonkurencyjnej.
stanem rwnowagi wolnokonkurencyjnej w punkcie A, monopol podnosi cen i ogranicza wielko produkcji.
W dugim okresie monopolista moe wej do nowej gazi lub budowa nowe
zakady, moe take wyj z gazi lub zamyka zakady ju istniejce. Chocia w
krtkim okresie monopolista moe osiga w punkcie B zysk (aby tego dowie,
powinnimy wykreli krzyw SATC), w dugim okresie podejmie decyzj o wyjciu lub
zmniejszeniu produkcji w niektrych zakadach.
Monopolista zmniejsza produkcj, aby podbi cen. W dugim okresie
sensowne
jest jednak, eby wszystkie zakady produkoway po najniszym koszcie
przecitnym,
LAC Chcc zmniejszy produkcj, naley zamkn niektre zakady. W dugim
okresie monopolista ustala LMC1 na poziomie MR i osiga punkt rwnowagi 'C. Cena
wzrasta do P3, a produkcja spada do Q3. Dugookresowe zyski obrazuje obszar P3CEP1, bo
P1 pozostaje dugookresowym kosztem przecitnym, kiedy wszystkie zakady

znajduj
si w pooeniu odpowiadajcym najniszemu punktowi na ich wykresach LAC
Utarg kracowy (MR ) monopolisty jest niszy od ceny i to wanie sprawia, e
wytwarza on mniej ni ga wolnokonkurencyjna, dajc jednoczenie wyszej ceny.
Uniemoliwienie wejcia do gazi konkurentom (np. przez zakaz prawny) pozwoli
mu utrzyma swoj pozycj w dugim okresie. W gazi wolnokonkurencyjnej, przy
zaoeniu jednakowych funkcji kosztw, zyski nadzwyczajne zostaj
wyeliminowane
w wyniku wejcia do gazi nowych przedsibiorstw, zwikszenia produkcji i
spadku
ceny. Dlatego wanie podkrelalimy, e niemono wejcia konkurentw do
gazi
ma podstawowe znaczenie dla modelu monopolu.
Porwnanie monopolu jednozakadowego
z gazi wolnokonkurencyjna
W
poprzednim
przykadzie
analizowalimy
przypadek
monopolu
wielozakadowego,
ktry przej znaczn liczb wolnokonkurencyjnych do tej pory przedsibiorstw.
Teraz
zajmiemy si monopolist zaspokajajcym popyt caej gazi tylko z jednego
zakadu.
Sytuacja taka jest najbardziej prawdopodobna tam, gdzie istniej due korzyci
skali.
Instalacja oglnokrajowej sieci telefonicznej wie si z ogromnymi kosztami.
Kiedy
jednak sie oglnokrajowa ju istnieje, koszt podczenia dodatkowego abonenta

jest
niski.
Monopole osigajce wielkie korzyci skali (krzywe LAC opadaj wraz ze wzrostem produkcji) s nazywane monopolami naturalnymi. Korzyci skali mog
wyjani,
dlaczego w niektrych dziedzinach istniej pojedynczy dostawcy, ktrzy nie musz
si
obawia wejcia konkurencji. Koszty dziaania niewielkich konkurentw byyby
bowiem prohibicyjnie wysokie.
Rysunek 8.14 przedstawia monopol naturalny. W dugim okresie ma on do
czynienia z krzywymi kosztw przecitnych LAC i kosztw kracowych LMC Przy danym
pooeniu krzywej popytu dugookresowy koszt przecitny cigle si zmniejsza
w miar wzrostu produkcji, na ktr istnieje popyt. Monopol wytwarza przy LMC
437
Rysunek 8.14. Monopol naturalny

osigajcy korzyci skali
Krzywa LAC opada w caym przedziale wielkoci
produkcji, okrelajcym obszar dopuszczalnych
ekonomicznie rozwiza. Korzyci skali s due
w porwnaniu z wielkoci rynku. Monopol wytwarza Qx przy cenie Px i osiga zyski. Gdyby prbowa
zachowywa si jak dostosowujce si do ceny rynkowej przedsibiorstwo wolnokonkurencyjne, wwczas wybraby punkt B, w ktrym cena rwna si
LMC, i ponosiby straty. Uwzgldniajc wpyw
wielkoci produkcji na cen, monopol jednozakadowy osignie znacznie lepszy wynik. Pokazana tu
ga nie jest w stanie utrzyma wielu drobnych
firm. Kada z nich miaaby bardzo wysokie koszty
przecitne przy niskiej produkcji. Nie moe to by
zatem ga wolnokonkurencyjna.
rwnym MR, sprzedajc produkcj Q1 po cenie P x . Przy tej wielkoci produkcji

cena
przewysza LAC Monopol osiga zyski nadzwyczajne i oczywicie chtnie
pozostaje w danej gazi.
Nie ma sensu porwnywanie takiej rwnowagi z prawdopodobnym
zachowaniem
si tej gazi, gdyby bya ona wolnokonkurencyjna. Przy takich korzyciach skali
w gazi tej powinna dziaa tylko jedna firma. Krzywa LAC jest krzyw kosztw
kadego ewentualnego producenta. Gdyby kada z wielu maych firm wytwarzaa niewielki uamek caej produkcji, to koszty przecitne tych firm byyby olbrzymie.
Jeden
duy producent byby w stanie bez trudu wygra konkurencj i zmie je z rynku.
Ga ta musi si skada z jednego producenta, a monopol naturalny osignie
maksymalny zysk jedynie wtedy, kiedy jego utarg kracowy nie rwna si cenie.
8.9. Monopol nie ma krzywej poday

Przedsibiorstwo wolnokonkurencyjne, jeli w ogle produkuje, ustala cen na
poziomie kosztu kracowego. Jeeli znamy krzyw kosztu kracowego takiego przedsibiorstwa, to znamy take wielko poday przy kadym poziomie ceny. Sumujc
produkcj poszczeglnych przedsibiorstw, moemy rwnie ustali, ile wyprodukuje
dana ga przy okrelonej cenie. Moemy wykreli krzyw poday, nie znajc
wcale
438
pooenia krzywej popytu rynkowego. Nastpnie sprawdzamy, w jaki sposb poda

i popyt cznie wpywaj na cen i wielko produkcji w punkcie rwnowagi.
Wielko produkcji monopolisty wpywa rwnoczenie na koszt kracowy i
utarg
kracowy. Rysunek 8.15 obrazuje dan krzyw LMC Ile monopolista wytworzy
przy
cenie P1? Wszystko zaley od wielkoci popytu i utargu kracowego. Kiedy popyt
wynosi DD, a odpowiadajcy mu utarg kracowy MR, monopolista wytwarza Q x i
da
439
Rysunek 8.15. Brak krzywej poday

w warunkach monopolu
Przy krzywej popytu DD oraz odpowiadajcej jej
krzywej utargu kracowego MR monopolista produkuje Q 1 po cenie P 1 . Napotykajc krzywe popytu
DD' i utargu kracowego MR', produkuje on Q 2 po
cenie P 1 . Znajc tylko cen, nie moemy okreli
zaoferowanej iloci, nie znamy bowiem wielkoci
popyta i utargu kracowego. Poniewa monopolista
wie, e wielko produkcji wpywa zarwno na
koszt kracowy, jak i na utarg kracowy, obie te
wielkoci musz by rozpatrywane jednoczenie.
ceny P1. Jeeli jednak popyt wyniesie D1D', utarg kracowy za MR', to monopolista
wytworzy Q2, nadal utrzymujc cen P1.
Monopolista nie ma wic krzywej poday niezalenej od popytu. Podejmujc
decyzj, ile produkowa i jak cen ustali, monopolista analizuje rwnoczenie
ksztatowanie si popytu (a zatem utarg kracowy) i kosztw (koszt kracowy).
Monopol rnicujcy ceny
Przyjmowalimy do tej pory, e wszyscy konsumenci musz paci tak sam cen,
ktra zaley od wielkoci produkcji i pooenia krzywej popytu. W przeciwiestwie
do sytuacji w gazi wolnokonkurencyjnej, gdzie konkurencja uniemoliwia
pobieranie wyszych cen ni ceny rywali, monopolista moe ustali odmienne ceny dla
rnych klientw.
Monopol rnicujcy ceny (inaczej: dyskryminujcy) narzuca rne ceny rnym
nabywcom.
440
Rozwamy przykad linii lotniczych, ktre monopolizuj przeloty na trasie

midzy
Londynem a Rzymem. Ich gwnymi klientami s biznesmeni, ktrych popyt jest
bardzo nieelastyczny. Bez wzgldu na cen biletu musz oni lata. Ich krzywe popytu
i utargu kracowego s bardzo strome. Jednake linie lotnicze przewo rwnie

turystw, ktrych popyt jest znacznie bardziej elastyczny. Jeeli lot do Rzymu stanie si
zbyt drogi, to turyci mog spdzi wakacje w Atenach. Turyci maj wic bardziej
spaszczone krzywe popytu i utargu kracowego.
Im mniej elastyczna jest krzywa popytu, tym niej pod krzyw popytu przebiega
krzywa utargu kracowego.
Sprzedanie kolejnej jednostki produktu wymaga wikszej obniki ceny, co
zmniejsza osignity utarg cakowity. Poniewa elastyczno popytu decyduje o
wielkoci rnicy utargu kracowego i ceny, ustalenie takiej samej ceny dla nabywcw
0 rniej elastycznoci popytu powoduje, e utarg kracowy uzyskany od ostatniego
pasaera-biznesmena musi by niszy od utargu kracowego uzyskanego od
ostatniego turysty.
Jakakolwiek byaby cakowita liczba pasaerw (i cakowity koszt ich
przewozu),
to linie lotnicze przewo niewaciw kombinacj turystw i biznesmenw.
Poniewa
utarg kracowy z przewiezienia ostatniego turysty przewysza utarg z
przewiezienia
ostatniego biznesmena, zwikszyyby one przychody bez powikszania kosztw,
gdyby przy takiej samej liczbie pasaerw przewiozy wicej osb z grupy
zapewniajcej
wikszy utarg kracowy, mniej za z grupy o niszym utargu kracowym. Opaca
si
zmienia ilociowy stosunek midzy tymi dwiema grupami a do momentu
zrwnania
si utargw kracowych z obu grup.
Chcc to uczyni, linie lotnicze musz wyznaczy dla obu grup rne ceny.
Poniewa popyt turystw jest elastyczny, naley ustali dla nich nisz cen, aby
zwikszy
uzyskiwany od nich utarg. Z kolei zwikszenie utargu otrzymywanego od
biznesmenw wymaga, ze wzgldu na nieelastyczno ich popytu, ustalenia dla nich
znacznie
wyszej ceny.
Optymalna wielko produkcji pozwalajca zmaksymalizowa zysk musi
spenia
dwa warunki. Po pierwsze, pasaerowie-biznesmeni, ktrych popyt jest
nieelastyczny,
musz paci odpowiednio wicej ni turyci o elastycznym popycie, tak aby utargi
kracowe w obu grupach zrwnay si. Nie bdzie wwczas bodcw do zmiany liczebnoci obu grup przez zmian rnicy cen. Po drugie, oglny poziom cen
biletw
1 liczba pasaerw powinny si uksztatowa tak, aby doszo do zrwnania kosztu

kracowego z poziomem obydwu utargw kracowych. Gwarantuje to, e skala
dziaalnoci wspomnianych linii lotniczych bdzie najbardziej korzystna, a struktura
przewozw zapewni najwyszy zysk.
Kiedy producent pobiera rne opaty od poszczeglnych klientw, mwimy, e
rnicuje cen (inaczej: stosuje dyskryminacj cenow). Jest wiele przykadw takiego
postpowania. Koleje pobieraj wysze opaty od dojedajcych do pracy w godzinach szczytu ni od osb jedcych po zakupy w rodku dnia, ktrych popyt na
przejazdy do centrum jest znacznie bardziej elastyczny.
Najwicej przykadw dyskryminacji cenowej dotyczy usug, ktre musz
zosta
skonsumowane od razu, nie za dbr nadajcych si do odsprzeday. Rnicowanie
cen wyrobw standaryzowanych ma mae szanse powodzenia. Czonkowie grupy
ku-
pujcej po niszej cenie mog odsprzedawa towar osobom z grupy paccej wysz
cen, co utrudnia pobieranie wyszej ceny od niektrych klientw. Skuteczne
rnicowanie cen jest wykonalne tylko wtedy, kiedy uda si odizolowa poszczeglne segmenty rynku w celu uniemoliwienia odsprzeday produktw.
Rysunek 8.16. Doskonae rnicowanie
cen
Ustalajc tak sam cen dla wszystkich klientw,
monopolista znajdzie si w punkcie B. Dla tej wielkoci produkcji MC = MR. Jeeli kada jednostka
produktu moe zosta sprzedana za inn cen, to
utarg z ju wyprodukowanych jednostek nie spada
pod wpywem obnienia ceny dodatkowej jednostki.
Krzywa popytu DD jest zarazem wykresem funkcji
utargu kracowego i doskonale rnicujcy ceny
monopolista wytworzy ilo odpowiadajc punktowi C Produkcja i zyski s wiksze. Dziki rnicowaniu cen monopolista uzyskuje dodatkowy utarg
EPxA ze sprzeday Q1, lecz dalej zwiksza produkcj ponad ten poziom, przechodzc z A do C i osigajc dodatkowy zysk ABC
Co wsplnego z brakiem krzywej poday w warunkach monopolu ma

rnicowanie cen? Na rysunku 8.16 przedstawiono to w przypadku doskonaego rnicowania
cen, gdy moliwe jest pobieranie rnych (indywidualnych) cen od kadego klienta
za
to samo dobro.
Wyobramy sobie, e monopolista pobiera tak sam cen od kadego klienta.
Wielko produkcji pozwalajca zmaksymalizowa zysk wynosi Q1, MR jest
wwczas
rwny MC, a cena wynosi P1.
Przyjmijmy teraz, e monopolista potrafi doskonale zrnicowa cen. Pierwsz
jednostk produktu moe sprzeda za cen E klientowi najbardziej potrzebujcemu
danego produktu. Nastpn jednostk sprzedaje kolejnemu klientowi oferujcemu
najwysz cen i tak dalej. Przesuwajc si wzdu krzywej popytu DD w d,
moemy odczyta cen, za ktr mona sprzeda kad kolejn jednostk. Zmniejszajc
cen w celu sprzedania dodatkowej jednostki, monopolista nie traci czci dochodu
uzyskanego ze sprzeday poprzednich jednostek. W warunkach doskonaego rnicowania cen krzywa popytu pokrywa si zatem z krzyw utargu kracowego. Utarg
kracowy ze sprzeday dodatkowej jednostki jest po prostu cen, po ktrej mona j
sprzeda.
Traktujc DD jako krzyw utargu kracowego, doskonale rnicujcy cen
mono-
polista wytworzy ilo odpowiadajc punktowi C, w ktrym zrwnuj si utarg

kracowy i koszt kracowy. Natychmiast mona zanotowa dwa spostrzeenia. Po
pierwsze, jeeli dyskryminacja cenowa jest moliwa, to warto j stosowa. Przez
przesunie-
cie si z punktu A, odpowiadajcego jednolitej cenie, do punktu C, oznaczajcego

cen zrnicowan, monopolista powiksza swe zyski o obszar ABC. Pokazuje on
nadwyk dodatkowego utargu nad dodatkowymi kosztami, osigan przy
zwikszeniu produkcji.
Monopolista uzyskuje take inn korzy z rnicowania cen. Nawet produkcja
Q1
przynosi teraz wikszy dochd ni wwczas, gdy bya stosowana jednolita cena.
Monopolista zyskuje wic rwnie obszar EP1A dziki pobieraniu zrnicowanych cen
za
kolejne jednostki skadajce si na Q1. W praktyce, gdy jaka firma ucieka si do
pomocy konsultantw, wwczas jednym z podstawowych, wskazywanych przez nich,
sposobw zwikszenia jej zyskw jest wynajdywanie nowych metod rnicowania
ceny.
Po drugie, moliwo rnicowania ceny wpywa na wielko wytwarzanej produkcji. Doskonae rnicowanie cen skutkuje wytworzeniem iloci Q2. Ceny
jednolite
i ceny zrnicowane bd prowadzi do bardzo rnych wielkoci produkcji, bo
wpywaj na wielko utargu kracowego uzyskiwanego przy danej krzywej popytu.
8.10. Monopol a postp techniczny

W podrozdziale 8.8 porwnalimy monopol z gazi wolnokonkurencyjna. Tam,
gdzie porwnanie to miao sens, ustalilimy dwie prawidowoci: 1) monopol
ogranicza produkcj i podnosi ceny; 2) monopol osiga trway zysk ekonomiczny.
Joseph Schumpeter (1883-1950) stwierdzi, e takie porwnanie nie uwzgldnia
ewentualnoci postpu technicznego, ktry zmniejsza koszty, pozwalajc na
obnik
cen i rozszerzenie produkcji. Wielkiemu przedsibiorstwu monopolistycznemu,
osigajcemu trwae zyski, atwiej jest finansowa prace badawczo-rozwojowe (B + R),
niezbdne do powstania przeomowych wynalazkw obniajcych koszty. Co
waniejsze, monopolista moe mie wiksz motywacj do podejmowania tych prac.
W gazi wolnokonkurencyjnej przedsibiorstwo majce przewag
technologiczn
moe osiga wysokie zyski, wynagradzajce poniesione koszty bada, jedynie
przejciowo. Naladownictwo innych firm oraz wejcie do gazi nowych konkurentw
powoduj stopniow likwidacj zyskw nadzwyczajnych. W przeciwiestwie do tego,
obniajc swe krzywe kosztw, monopol moe osiga zyski nadzwyczajne trwale.
Schumpeter przekonuje, e te dwa czynniki wiksze zasoby, ktre mona
przeznaczy na B + R, oraz wikszy zysk z kadego udanego przedsiwzicia sprawiaj,
e
monopole s bardziej innowacyjne od gazi wolnokonkurencyjnych. Dziki
przyjciu
dynamicznego, dugookresowego podejcia, a nie statycznej, krtkookresowej perspektywy, monopole maj niej pooone krzywe kosztw, co skania je do
ustalania
niszych cen, a to z kolei przyczynia si do zwikszenia popytu.
W wywodzie tym jest sporo racji. W normalnych warunkach mae przedsibiorstwa nie angauj si zbytnio w programy badawczo-rozwojowe. Wiele duych
przedsibiorstw natomiast ma znakomicie wyposaone orodki badawcze. Jednak wiele
wskazuje na to, e Schumpeter przesadzi w swej argumentacji.
Ramka 8.3
Na asce hakerw
Zgodnie z wyrokiem sdu miejskiego w Oslo... nie mona nikogo ukara za to,
e wtargn do wasnej posiadoci.
r d o : The Guardian", 8 January 2003.
Pnocnoamerykaski rynek pyt DVD ma warto ok. 20 mld $. Jednak,

podobnie
jak w przypadku pyt CD, skala pirackiego kopiowania pyt DVD jest ogromna.
Cena
kupionego w sklepie hollywoodzkiego przeboju jest o wiele razy wysza od ceny
pirackiej kopii tego samego filmu. Chcc zapobiec piractwu, producenci filmw
wynaleli wiele zabezpiecze pyt DVD, w tym szyfrowanie, kodowanie wielomiejscowe
(multi-region coding) i pulsowanie produktu (output pulsing). W pogoni za zyskiem
hakerzy zamali wszystkie wymienione zabezpieczenia. Co wicej, podjta przez
producentw prba prawnego ograniczenia zjawiska piractwa zakoczya si niepowodzeniem. Rozstrzygajce znaczenie mia argument, e wamanie si do swojej
wasnej
posiadoci nie moe by uznane za nielegalne.
Darmowe filmy i darmowa muzyka to rzeczy zbyt pikne, aby mogy by
prawdziwe. Jeli producenci nie dostan wynagrodzenia, w kocu zaprzestan produkcji.
Wszyscy na tym strac. Spoeczestwo stoi przed trudnym problemem pogodzenia
sprzecznych interesw. Kiedy prawa autorskie, ochrona patentowa i cyfrowe
zabezpieczenia s zbyt skuteczne, producenci filmw i muzyki osigaj ogromne zyski i niewielu sta na ogldanie filmw i suchanie muzyki. Jeli natomiast ochrona jest
zbyt
saba, cay ten sektor gospodarki obumiera.
Po pierwsze, w wikszoci nowoczesnych gospodarek istnieje system patentowy.

Twrcy nowych rozwiza uzyskuj przejciowy monopol prawny na ich
stosowanie.
Dziki czasowemu wyeliminowaniu moliwoci wejcia do gazi oraz
naladownictwa prawo patentowe zwiksza motywacj do podejmowania prac B + R, nie
tworzc
przy tym monopolu dugookresowego. W czasie obowizywania patentu wynalazca
moe ustala wysze ceny i osiga spore zyski. Wreszcie patent wygasa i
konkuren-
cja innych firm prowadzi do wzrostu produkcji i spadku cen. Ceny realne kopiarek
i mikrokomputerw znacznie spady, gdy wygasy oryginalne patenty firm Rank
Xerox i IBM.
Podsumowanie
W gazi wolnokonkurencyjnej wszyscy nabywcy i sprzedawcy s biorcami
cen
i uwaaj, e ich indywidualne dziaania nie wpywaj na wysoko ceny
rynkowej. Konkurencja po stronie poday jest najbardziej prawdopodobna wtedy,
kiedy
dua liczba przedsibiorstw wytwarza taki sam standaryzowany produkt,
istnieje
swoboda wejcia do danej gazi i wyjcia z niej, a klienci atwo mog
stwierdzi,
e produkty rnych firm s naprawd takie same.
Dla przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego utarg kracowy pokrywa si z
cen. Produkcja jest ustalana na poziomie pozwalajcym zrwna cen z kosztem
kracowym. Krzyw poday przedsibiorstwa jest jego krzywa SMC powyej
SAVC Przy niszej cenie przedsibiorstwo przejciowo zaprzestaje produkcji.
W dugim okresie krzyw poday przedsibiorstwa jest jego krzywa LMC
powyej LAC W przypadku niszej ceny nastpuje wyjcie przedsibiorstwa z gazi.
Krzyw poday caej gazi otrzymujemy, sumujc wielkoci oferty
wszystkich
przedsibiorstw przy rnych cenach. W dugim okresie jest ona bardziej
spaszczona, bo kade przedsibiorstwo moe w peni dostosowa zasoby wszystkich
czynnikw produkcji, a liczba przedsibiorstw w gazi moe si zmienia.
W skrajnym przypadku, kiedy wszyscy dziaajcy i potencjalni producenci maj
takie same koszty, krzywa dugookresowej poday gazi jest pozioma i
przebiega
przy cenie odpowiadajcej najniej pooonemu punktowi na krzywej LAC
kadego przedsibiorstwa.
Wzrost popytu prowadzi do duej podwyki ceny, ale do maego wzrostu
produkcji. Ju obecne w gazi przedsibiorstwa przesuwaj si bowiem w gr po
swych
stromych krzywych SMC Cena przewysza koszty przecitne, a wynikajce std
zyski przycigaj do gazi nowe przedsibiorstwa. W dugim okresie produkcja
nadal wzrasta, lecz cena spada. W stanie rwnowagi dugookresowej przedsibiorstwo kracowe osiga jedynie zysk normalny i nie zachodz dalsze zmiany
liczby przedsibiorstw nalecych do danej gazi.
Wzrost kosztw wszystkich przedsibiorstw prowadzi do ograniczenia poday
gazi i wzrostu ceny. W dugim okresie przedsibiorstwo kracowe nie moe
mie
ani zyskw, ani strat. Do zrwnowaenia wzrostu jego kosztw przecitnych
niezbdna jest wysza cena.

Jeeli koszty transportu s niewielkie i nie wystpuj bariery w handlu
midzynarodowym, to rynki tego samego dobra w rnych krajach s ze sob cile
powizane. Na wolnokonkurencyjnym rynku wiatowym kady kraj traktuje cen
wiatow tego towaru jako dan. Rnice midzy poda a popytem w kraju s wyrwnywane przez import i eksport. Handel zagraniczny przenosi wstrzsy
zewntrzne na gospodark krajow, lecz dziaa take jako amortyzator
wstrzsw
wewntrznych.
Czysty monopol to jedyny sprzedawca lub potencjalny sprzedawca danego
dobra,
ktremu nawet w dugim okresie nie zagraa konkurencja. Chocia w praktyce
sy-
tuacja taka wystpuje rzadko, to jest ona wanym punktem odniesienia, umoliwiajcym ocen mniej skrajnych form ujawniania si siy monopolistycznej.
Ustalajc wielko poday, maksymalizujcy zysk monopolista kieruje si
nastpujc regu: wybierz tak wielko produkcji, przy ktrej MC rwna si
MR.
Nie ma on krzywej poday, ktra jednoznacznie okrelaaby wielko produkcji

przy kadej cenie. Stosunek ceny i MR zaley od pooenia krzywej popytu.
Tam, gdzie mona sensownie porwna zachowanie monopolu i gazi
wolnokonkurencyjnej, monopol wytwarza mniej i sprzedaje droej. Jednak monopole
naturalne osigajce wielkie korzyci skali nie mogyby istnie jako gazie
wolnokonkurencyjne.
Monopolista rnicujcy ceny pobiera rne ceny od rnych klientw. Jeeli
utarg kracowy uzyskiwany od poszczeglnych grup nabywcw ma si wyrwna, grupy o nieelastycznym popycie musz paci wysz cen; aby
rnicowanie
cen dao efekty, klienci nie mog handlowa danym towarem pomidzy sob.
Monopole maj wiksze zasoby wasne, ktre mog przeznaczy na badania
obniajce koszty, a ich motywacja do prowadzenia takich bada moe by
silniejsza,
bo zyski z innowacji nie zanikaj pod wpywem konkurencji. Mae
przedsibiorstwa nie prowadz kosztownych bada, ale jak si wydaje prawo
patentowe stwarza wystarczajco silne bodce dla rednich i wikszych
przedsibiorstw.
Nie ma dowodw, e warunkiem podjcia w gazi bada majcych na celu
obnienie kosztw jest jej monopolizacja.
Zadania sprawdzajce
1. Narysuj wykres obrazujcy stan rwnowagi dugookresowej przedsibiorstwa i
gazi wolnokonkurencyjnej. Zamy, e jest to przemys weniany. Rozwj
produkcji wkien sztucznych zmniejsza popyt przemysu odzieowego na wen, a)
Wyjanij, co si stanie w krtkim okresie, a co w dugim, jeeli koszty wszystkich
hodowcw owiec s identyczne, b) Co si stanie, jeeli jedni hodowcy maj koszty
nisze, a inni wysze?
2. Przypumy, e epidemia pryszczycy spowodowaa, e zabito bardzo wiele

owiec.
Jak wpynie to na cen weny w krtkim i dugim okresie?
3. Kraj moe handlowa wen po cenach wiatowych. Narysuj krzywe krajowej
poday i krajowego popytu. Wska cen, ktra uczyniaby ten kraj importerem
rozpatrywanego dobra. Pastwo nakada podatek na importowan wen, podnoszc
cen
tego dobra na rynku wewntrznym. Przedstaw reakcj poday na rynku
wewntrznym. Jak zmieni si wielko importu?
4. Tablica zawiera dane pozwalajce skonstruowa krzyw popytu na dobro
wytwarzane przez monopolist, ktry produkuje przy staym koszcie kracowym
rwnym
5 . Wykrel krzyw utargu kracowego tego monopolisty. Ile wynosi wielko
produkcji w punkcie rwnowagi? Jaka bdzie cena rwnowagi? Ile wyniosyby
cena i produkcja, odpowiadajce stanowi rwnowagi w gazi

wolnokonkurencyjnej?
Cena ()876543210Ilo123456-789
5. Zamy teraz, e oprcz niezmiennego kosztu kracowego w wysokoci 5
monopolista ten ponosi koszt stay rwny 2 . Czy zmienia to wielko jego produkcji, ceny i zysku? Odpowied uzasadnij.
6. Powszechne Wdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia
s
nieprawdziwe, a) Poniewa w dugim okresie przedsibiorstwa
wolnokonkurencyjne nie ponosz strat i nie maj zyskw, nie istniej adne bodce, aby by firm
wolnokonkurencyjna. b) Rozbijajc monopole, moemy zawsze uzyska wiksz
produkcj po niszej cenie.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 iprzyp. red. nauk.).
Rozdzia 9
Struktura rynku
i konkurencja niedoskonaa
na czym polegaj konkurencja niedoskonaa, oligopol i konkurencja monopolistyczna;

w jaki sposb koszty i popyt wpywaj na struktur rynku;
w jaki sposb globalizacja zmienia struktur rynku krajowego;
stan rwnowagi na rynku konkurencji monopolistycznej;
konflikt zmowy i konkurencji w kartelu;
teori gier i zachowania strategiczne;
pojcie zobowizania i wiarygodnoci;
funkcje reakcji i rwnowag Nasha;
na czym polega konkurencja w sensie Cournota i Bertranda;
co oznacza przywdztwo w sensie Stackelberga;
dlaczego w przypadku rynku spornego trudno jest mwi o sile rynkowej;
naturalne i strategiczne bariery wejcia.
Konkurencja doskonaa i czysty monopol s uytecznymi punktami odniesienia jako
skrajne rodzaje struktury rynku. Wikszo rynkw znajduje si gdzie midzy

tymi
dwoma biegunami. Co decyduje o strukturze konkretnego rynku? Dlaczego w
Wielkiej
Brytanii istnieje 10 000 kwiaciarni, lecz tylko garstka producentw wyrobw chemicznych? W jaki sposb struktura gazi wpywa na zachowania nalecych do
niej
przedsibiorstw?
Przedsibiorstwo dziaajce w warunkach konkurencji doskonaej napotyka
poziom krzyw popytu przy danej cenie rynkowej. Jest biorc cen. Kade inne przedsibiorstwo ma do czynienia z malejc krzyw popytu na swj produkt. Mwimy
wwczas, e dziaa ono w warunkach konkurencji niedoskonaej.
Producent dziaajcy w warunkach konkurencji niedoskonaej musi si pogodzi
z tym, e popyt na jego wyroby maleje wraz ze wzrostem ceny, a cena zaley
od
iloci wytwarzanych i sprzedawanych produktw.
W skrajnym przypadku czystego monopolu krzywa popytu na wyroby jednego

przedsibiorstwa jest zarazem krzyw popytu caej gazi. Rozrnimy teraz dwa
porednie przypadki konkurencji niedoskonaej.
Struktura rynku i konkurencja niedoskonaa
456
jest gazi, w ktrej dziaa niewielu producentw. Kady z nich ma

wiadomo, e jego sytuacja zaley od dziaa konkurentw. Ga, w ktrej
panuje konkurencja monopolistyczna, skada si z wielu przedsibiorstw, wytwarzajcych produkty bdce bliskimi substytutami. Kade z przedsibiorstw ma
ograniczon moliwo wpywania na ceny wasnych produktw.
Oligopol
Przykadem oligopolu jest przemys samochodowy. Cena, jak Rover Group

moe
uzyska za swoje samochody, zaley nie tylko od wielkoci jej wasnej produkcji
i sprzeday, lecz take od decyzji Forda czy Toyoty. Przykadem konkurencji
monopolistycznej jest sklep spoywczy na rogu ulicy. Jego oferta stanowi subtelne
poczenie
rodzaju sprzedawanych towarw, zindywidualizowanej obsugi i szczeglnej
wygody
dla klientw. Dziki temu moe on pobiera kilka pensw wicej w porwnaniu z
supermarketem w oddalonym centrum handlowym. Jeeli jednak rnice cen stan si
wiksze, to nawet klienci mieszkajcy w pobliu bd jedzi do supermarketu.
Granice midzy wymienionymi typami struktur rynkowych s nieostre. Gwn
przyczyn jest wieloznaczno definicji struktur rynku. Czy Eurostar to
monopolista,
czy te oligopolista w przewozach przez kana la Manche? Podobnie, kiedy kraj prowadzi handel na wolnokonkurencyjnym rynku wiatowym, nawet zajmujcy
pozycj
monopolistyczn producenci krajowi mog mie niewielki wpyw na cen wiatow.
Nie potrafimy usun tych wtpliwoci do koca, lecz w tablicy 9.1 pokazano par
kryteriw, o ktrych warto pamita. W tablicy uwzgldniono np. skal trudnoci
zwizanych z wejciem do danej gazi, ktra wpywa na zdolno przedsibiorstw
ju
dziaajcych w tej gazi do utrzymywania wysokich cen i zyskw nadzwyczajnych
w dugim okresie.
Tablica 9.1. Struktura rynku
Rodzaj rynku
Konkurencja
doskonaa
konkurencja
monopolistyczna
Konkurencja niedoskonaa
oligopol
monopol
Liczba
przedsibiorstw
Wpyw na cen
Bariery wejcia
Przykad
Wiele
Brak
Brak
Stragany z owocami
Wiele
Ograniczony
Brak
Sklep na rogu ulicy
Kilka
redni
Wystpuj
Samochody
9.1. Dlaczego struktury rynku rni si?
Jedno
Znaczny
Bardzo silne
Poczta
457
Niektre gazie to chronione prawem monopole; s one wycznymi

licencjonowanymi producentami. Prawo patentowe moe zapewnia przejciowo pozycj monopolistyczn producentom stosujcym nowe metody wytwarzania. Dostp do surowcw
458
moe take zapewni pojedynczemu producentowi status monopolisty. Obecnie

przedstawimy ogln teori wyjaniajc, w jaki sposb czynniki ekonomiczne w postaci
popytu i kosztw okrelaj prawdopodobn struktur kadej gazi.
Nie jest tak, e przemys samochodowy jednego dnia jest oligopolem, nazajutrz
za panuje w nim konkurencja doskonaa. Przyczyny wystpowania rnych
struktur
rynku maj charakter dugookresowy. Podobnie jest z przedsibiorstwami.
Okrelone
przedsibiorstwo moe mie okresow przewag pod wzgldem know-how lub
kwalifikacji pracownikw, ale w dugim okresie inne przedsibiorstwa mog
przechwyci
jego pracownikw i pozna sekrety technologiczne.
Rysunek 9.1 ilustruje krzyw popytu DD na wyroby pewnej gazi. Przyjmijmy,
e
wszystkie ju istniejce i nowo tworzone przedsibiorstwa ponosz koszty
przecitne
LACx. Przy cenie P1 swoboda wejcia i wyjcia zapewnia, e kade przedsibiorstwo
wytwarza x. Przy danej krzywej popytu DD produkcja gazi wynosi Q1. Mieci si
w niej zatem N1 firm, gdzie N1 = Q1Iq1. Jeeli qv czyli wielko produkcji
odpowiadajca minimalnym kosztom przecitnym na krzywej LAC1, znajduje si daleko na
lewo
od DD, to Af1 bdzie oznacza bardzo du liczb przedsibiorstw. Kade z nich
bdzie
miao may wpyw na poda caej gazi oraz wysoko ceny rynkowej. Mamy tu
do
czynienia z gazi doskonale konkurencyjn.
Przyjmijmy teraz, e wszystkie przedsibiorstwa maj krzyw kosztw LAC3.
Korzyci skali s bardzo due w stosunku do wielkoci rynku. Najniszy punkt na
krzyRysunek 9.1. Popyt, koszty i struktura rynku
Krzywa DD jest gaziow krzyw popytu. Jeeli poszczeglne przedsibiorstwa maj krzywe kosztw
przecitnych LAC1, to w gazi wonokonkurencyjnej minimalna efektywna skala produkcji wynosi v
W gazi moe istnie bardzo dua liczba przedsibiorstw, ktrych cakowita produkcja przy cenie P 1 wyniesie Q1. Jeeli koszty przecitne s opisane krzyw LAC3, to ga jest monopolem naturalnym. W tym
przypadku jedno przedsibiorstwo wytwarza ca produkcj gazi, a adne inne nie moe si wedrze na
459
rynek i osiga zyskw. W sytuacjach porednich, takich jak ta, ktrej odpowiada krzywa LAC2, w dugim
okresie ga jest w stanie pomieci kilka przedsibiorstw, ale adne z nich nie moe zaspokoi caego popytu rynkowego w sposb opacalny dla siebie. Taka ga jest oligopolem.
460
wej LAC3 odpowiada produkcji o wzgldnie duych rozmiarach w porwnaniu z

krzy"* popytu DD. Zamy na pocztek, e istniej dwaj producenci, a kady z nich
wyrwarza q2. Produkcja gazi Q2 jest dwukrotnie wiksza. Rynek osiga rwnowag
przy cenie P2; przy tej cenie oba przedsibiorstwa nie ponosz strat ani nie osigaj
zyskw. Jeeli natomiast jedno z przedsibiorstw zwikszy skal dziaalnoci, to
jego
koszty przecitne zmalej. Spowoduje to rwnie spadek ceny. Przy niszych
kosztach
przecitnych firma ta przetrwa, drugie przedsibiorstwo za bdzie ponosi straty.
Rozwijajce si przedsibiorstwo osabi swego konkurenta i w kocu zmusi go do
opuszczenia gazi.
Taka ga jest monopolem naturalnym. Zamy, e Q3 jest wielkoci
produkcji,
przy ktrej koszty kracowe i utarg kracowy zrwnuj si. Cena wynosi P3 i
monopol
naturalny osiga zyski nadzwyczajne. Nie ma w tej gazi miejsca dla innych firm o
takiej samej krzywej kosztw LAC3. Chcc obniy koszty przecitne, nowe przedsibiorstwo wchodzce do tej gazi musi produkowa na wielk skal. Dodatkowa
produkcja spowodowaaby jednak tak znaczny spadek ceny, e oba przedsibiorstwa
ponosiyby straty. Potencjalny przybysz nie jest wic w stanie wedrze si do tej
gazi.
Monopol naturalny osiga tak wielkie korzyci skali, e nie musi si obawia
wejcia innych przedsibiorstw do opanowanej przez siebie gazi.

Na zakoczenie pokaemy krzyw LAC2, w przypadku ktrej korzyci skali s
wiksze ni w gazi wolnokonkurencyjnej, mniejsze natomiast od tych, ktre
charakteryzuj monopol naturalny. W gazi tej mog istnie przynajmniej dwie firmy,
osigajce korzyci skali w pobliu najniszego punktu na swoich krzywych LAC2. Jest
to
oligopol. Prby zwikszenia produkcji przez kad z tych firm ponad q4 szybko
doprowadz do pojawienia si niekorzyci skali, co zapobiega ekspansji mogcej
wyeliminowa konkurenta.
Decydujcym wyznacznikiem struktury rynku jest stosunek minimalnej
efektywnej skali produkcji do wielkoci caego rynku, o ktrej informuje krzywa popytu.
461
Minimalna efektywna skala produkcji oznacza tak wielko produkcji, przy
ktrej krzywa dugookresowych kosztw przecitnych przedsibiorstwa

przestaje opada.
Tablica 9.2 stanowi podsumowanie naszych rozwaa. Czynnikiem przesdzajcym o strukturze rynku jest stosunek rozmiarw rynku do minimalnej efektywnej
skali
produkcji przedsibiorstwa. Kiedy krzywa popytu przesuwa si w lewo, ga, w
ktrej poprzednio dziaao wiele firm, jest w stanie zapewni byt tylko nielicznym. Podobnie wzrost kosztw staych, zwikszajcy minimaln efektywn skal produkcji,
spowoduje ograniczenie liczby producentw. W latach pidziesitych XX w. w
Europie dziaao wielu producentw samolotw. Dzi koszty bada i rozwoju w
przypadku
wielkich samolotw pasaerskich s niezwykle wysokie. Poza europejskim konsorcjum Airbus Industrie przetrwa tylko amerykaski gigant: Boeing-McDonnell-Dolas
Tablica 9.2. Popyt, koszty i

struktura rynkuStosunek minimalnej efektywnej skali
produkcji do wielkoci rynku
mayprzecitnyduyKonkurencja doskonaaOligopolMonopol
naturalny
Konkurencja monopolistyczna zajmuje miejsce porednie midzy oligopolem
a konkurencj doskonal. Wyrnia j to, e jej uczestnicy dostarczaj produkty
rnice si nieco midzy sob, podobnie jak jest zrnicowana lokalizacja kioskw z
pras.
Fakty dotyczce struktury rynku
Im wiksza jest minimalna efektywna skala produkcji w stosunku do wielkoci
rynku,
tym mniejsza bdzie liczba zakadw prawdopodobnie take liczba
przedsibiorstw
w danej gazi. Jaka jest liczba zakadw (LZ), dziaajcych przy minimalnej
efektywnej skali produkcji, na ktr moe pozwoli wielko rynku? W rozdziale 7
wykazalimy, jak mona okreli minimaln efektywn skal produkcji dla zakadw w
rnych gaziach. Jednoczenie, znajc cakowit wielko sprzeday produktu,
moemy
oszacowa wielko rynku. Moemy zatem wyznaczy LZ dla kadej gazi.
Nawet w gaziach, w ktrych zasadniczo dziaa tylko kilka duych przedsibiorstw, gdzie na obrzeu moe istnie par maych firm. Liczba przedsibiorstw
dziaajcych w gazi moe by mylcym wskanikiem struktury danej gazi. Chcc
ustali liczb znaczcych przedsibiorstw w gazi, posugujemy si wskanikiem
koncentracji.
Wskanik koncentracji N firm to udzia Af najwikszych przedsibiorstw
w sprzeday tej gazi.

Wskanik koncentracji trzech firm mwi nam zatem o procentowym udziale w
poday rynkowej produktw pochodzcych z trzech najwikszych przedsibiorstw
danej
gazi. Jeli istniej tylko trzy liczce si przedsibiorstwa, to ich poda bdzie
stanowi niemal ca poda rynkow danego dobra. Kiedy natomiast jest to ga
doskonale
konkurencyjna, wtedy trzy najwiksze przedsibiorstwa mog jedynie liczy na
drobny udzia w caym rynku danego produktu.
Warto byoby przyjrze si danym z rnych krajw i sprawdzi, czy struktury
rynku zawsze odpowiadaj naszej teorii. Jeli taki sprawdzian ma odegra
okrelon
rol, informacje te powinny dotyczy okresu, kiedy globalizacja i integracja w
Europie
nie nabray jeszcze wielkiego znaczenia. Tablica 9.3 zawiera dane z Wielkiej
Brytanii,
Francji i Niemiec z poowy lat siedemdziesitych XX w.
Skrt WK oznacza wskanik koncentracji trzech firm, czyli udzia w rynku
trzech
gwnych przedsibiorstw; LZ jest liczb zakadw produkujcych przy minimalnej
skali efektywnej, na ktr pozwala wielko rynku. Oczywicie nie ma pewnoci,
e
Tablica 9.3.
korzyci skali
Koncentracja
GaWielka BrytaniaFrancjaNiemcy
WKLZWKLZWKLZLodwki6511002723Papierosy9431002943Petr
ochemia798607479Browary47116351716Tkaniny285723571652O
buwie171651312820197
U w a g a : WK procentowy udzia w rynku 3 najwikszych
przedsibiorstw; LZ wielko rynku podzielona przez rozmiary produkcji odpowiadajce minimalnej skali
efektywnej.
r d o : F.M. Scherer i in., The Economics ofMultiplant Operation,
Harvard University Press, 1975 oraz
F.M. Scherer, Industrial Market Structure and Economic
Performance, Rand McNally, 1980.
wszystkie zakady osigaj t wanie minimaln skal efektywn. Niemniej, jeeli
nasza teoria struktury rynku jest prawidowa, to gazie o duych korzyciach skali
w stosunku do rozmiarw rynku, czyli o bardzo niskiej wartoci LZ, powinny
wykazywa wysokie WK W gaziach takich powinno dziaa jedynie kilka duych firm.
I odwrotnie, tam gdzie LZ jest bardzo dua, korzyci skali s stosunkowo mao
istotne
i trzy najwiksze przedsibiorstwa bd kontrolowa znacznie mniejsz cz
rynku.
Wskanik WK powinien by wtedy niszy.
Tablica 9.3 jest potwierdzeniem tego, e nasza teoria struktury rynku jest
zgodna
z faktami. W gaziach wytwarzajcych lodwki czy papierosy wystarcza miejsca
dla
zaledwie kilku przedsibiorstw produkujcych przy minimalnej skali efektywnej i
gazie te wykazuj wysoki stopie koncentracji. Trzy najwiksze firmy kontroluj
prawie cay rynek. Korzyci skali s rwnie due w takich gaziach, jak przemys
browarniczy i petrochemiczny. Trzy czoowe przedsibiorstwa kontroluj tam ok.
poowy
rynku. Z kolei w takich gaziach, jak przemys obuwniczy, producenci szybko
natrafiaj na rosnce koszty przecitne. Jest w nich wic do miejsca dla duej liczby
zakadw osigajcych minimaln skal efektywn i w efekcie s one o wiele bardziej
zblione do warunkw wolnokonkurencyjnych. Trzy gwne przedsibiorstwa w
przemyle obuwniczym kontroluj mniej ni jedn pit rynku.

Globalizacja i przedsibiorstwa wielonarodowe
Dane z tablicy 9.3 odnosz si do okresu sprzed globalizacji i pojawienia si
przedsibiorstw wielonarodowych. Globalizacja jest skutkiem obniki kosztw transportu,
postpw technologii informatycznych i celowej polityki pastw dotyczcej znoszenia
barier, hamujcych wspprac midzynarodow, w celu osignicia korzyci z produkcji na wielk skal i specjalizacji. Przedsibiorstwa wielonarodowe sprzedaj
swoje produkty jednoczenie w wielu krajach. Jeli chc, mog rwnie produkowa
w wielu krajach.
Ramka 9.1
Podwjny album
Sony Corporation i Bertelsmann ujawniy plany wsplnego przedsiwzicia,
ktrego efektem ma by powstanie jednego z najwikszych na wiecie
producentw
nagra muzycznych.
r d o : Financial Times", 7 November 2003.
Oto udziay w wiatowym rynku nagra muzycznych: Sony 14,1%; Bertelsmann 11,1%; Universal Music 25,9%; EMI 12%; Warner Music
11,9%;
wytwrnie niezalene pozostae 25%. Z jednej strony, rynek ten jest podzielony
pomidzy niewielk liczb wielkich graczy, z drugiej warto sprzeday na caym
wiecie zmniejszaa si w ostatnich latach a o 10% rocznie, co byo spowodowane
wahaniami wielkoci sprzeday, konkurencj cenow i endemicznym piractwem
internetowym.
Kopi projektu Sony i Bertelsmanna jest planowana fuzja wytwrni Warner i
EMI.
Oba przedsiwzicia spowoduj ogromny wzrost stopnia koncentracji na
wiatowym
rynku nagra muzycznych. Oczywiste zagroenie dla konkurencji sprawi zapewne,
e
wadze antymonopolowe w Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych przyjrz si
obu porozumieniom.
Fenomen przedsibiorstw wielonarodowych zmienia wyniki analizy, ktrej

dotyczyy rysunek 9.1 i tablica 9.3. Z pojemnoci ktrego rynku powinnimy porwnywa minimaln efektywn skal produkcji, aby ustali liczb przedsibiorstw zdolnych przey w dugim okresie? Przedsibiorstwa wielonarodowe s w stanie
produkowa na wielk skal w tym kraju, gdzie jest to najtasze, osiga korzyci skali,
a jednoczenie sprzedawa stosunkowo niewielkie iloci produktu na wielu rnych
rynkach.
Ma to trzy skutki. Po pierwsze, bariery wejcia na rynki krajowe obniaj si.
Zagraniczny wielonarodowy przybysz nie musi zdobywa wielkiego udziau w rynku,
a zatem nie musi take silnie obnia ceny, aby osign korzyci skali. Te ostatnie
s
wynikiem sukcesu strategii sprzeday globalnej. Po drugie, mae krajowe przedsi-
biorstwa, wczeniej chronione przez bariery wejcia, stoj teraz w obliczu bardziej
intensywnej konkurencji midzynarodowej i mog nie przetrwa. Po trzecie, bardziej
intensywna konkurencja ze strony producentw o niskich kosztach pocztkowo
powoduje zmniejszenie si jednostkowych zyskw i obnik cen.
Kiedy jednak istnieje tylko niewielu wielonarodowych producentw, mog oni
wyprze z rynku drosze firmy krajowe, a nastpnie zmwi si i podnie ceny.
Cz debaty o globalizacji dotyczy tego, ktry z tych efektw okae si silniejszy:
pocztkowy spadek cen czy te moliwy pniejszy wzrost cen. Wkrtce
powrcimy
do analizy zmowy przedsibiorstw. Jednak wczeniej zbadamy prostszy przypadek.
9.2. Konkurencja monopolistyczna

eona konkurencji monopolistycznej opisuje funkcjonowanie gazi o duej liczbie
ych przedsibiorstw, z ktrych kade ma wiadomo, e jego decyzje nie wpywana zachowanie innych firm. Dla dugiego okresu zakadamy take swobod wejcia
io gazi i wyjcia z niej. Pod tym wzgldem nasze zaoenia przypominaj wczeniejsz analiz konkurencji doskonaej. To, co odrnia konkurencj
monopolistyczna, to fakt, e kade z przedsibiorstw ma tutaj do czynienia z opadajc krzyw popytu.
Konkurencja monopolistyczna panuje w gazi, w ktrej kade przedsibiorstwo
io pewnego stopnia moe wpywa na wielko swego udziau w rynku, zmieniajc
wasne ceny w stosunku do cen konkurentw. Krzywa popytu na wyroby lub usugi
takiego przedsibiorstwa nie jest pozioma, bo produkty rnych firm s substytutami
tylko w ograniczonym stopniu (pomyl o lokalizacji sklepw spoywczych). Nisza
cena przyciga klientw z innych pobliskich sklepw, mimo to kady sklep zawsze
ma
pewn liczb klientw z ssiedztwa, dla ktrych wygoda jest waniejsza ni
nieznacznie wysza cena soika kawy.
Gazie, w ktrych panuje konkurencja monopolistyczna, charakteryzuj si rnicowaniem produktw. Dla sklepu spoywczego usytuowanego na rogu ulicy jest
ono oparte na lokalizacji, a dla fryzjera na lojalnoci klientw. Specyfika oferty
konkretnej restauracji lub fryzjera pozwala im na pobieranie cen nieco rnicych
si
od cen konkurentw, bez ryzyka utraty wszystkich klientw.
Konkurencja monopolistyczna zakada nie tylko zrnicowanie produktw, lecz
take ograniczone moliwoci osigania korzyci skali. Dziaajce w gazi
przedsibiorstwa s mae. Istnieje wielu producentw mogcych w zasadzie nie
uwzgldnia
w swych decyzjach zalenoci od poszczeglnych rywali. Dlatego wiele
najlepszych
przykadw konkurencji monopolistycznej dotyczy sektora usug, gdzie korzyci
skali
s mae.
Krzywa popytu gazi obrazuje wielko jej produkcji, na ktr istniaoby zapotrzebowanie przy rnym poziomie cen, jeeli wszyscy dostawcy daliby takiej
samej
ceny. Udzia w rynku kadej z firm zaley od liczby przedsibiorstw w gazi i
danej
przez nie ceny. Przy danej liczbie przedsibiorstw przesunicie krzywej popytu na
wyroby gazi przesunie krzyw popytu na produkty kadego z nich. Przy danej
krzywej
popytu na produkty gazi wzrost (spadek) liczby przedsibiorstw w tej gazi

przesunie krzyw popytu kadego przedsibiorstwa w lewo (w prawo) wraz ze spadkiem
(wzrostem) jego udziau w rynku. Jednak kade przedsibiorstwo ma do czynienia
z malejc krzyw popytu. Przy danej gaziowej krzywej popytu, danej liczbie
przedsibiorstw i danej cenie danej przez inne firmy, pojedyncze przedsibiorstwo
moe
do pewnego stopnia zwikszy swj udzia w rynku, ustalajc nisz cen.
Na rysunku 9.2 pokazano decyzje przedsibiorstwa, dotyczce wielkoci
produkcji. Majc dane krzywe popytu DD i utargu kracowego MR, przedsibiorstwo
wytwarza Q0 po cenie P0, osigajc krtkookresowe zyski rwne Q0 x (P0 -AC0). W dugim
okresie zyski te przycigaj nowe firmy, ktre ograniczaj udziay rynkowe
poszcz-
470
Rysunek 9.2. Rwnowaga przedsibiorstwa

w warunkach konkurencji
monopolistycznej
W krtkim okresie przedsibiorstwo dziaajce
w warunkach konkurencji monopolistycznej ma do
czynienia z popytem DD i ustala produkcj na poziomie, przy ktrym MC zrwnuje si z MR. Oznacza to ilo Q0 przy cenie P0. Zyski wynosz
Q0 x (P0 - AC0). Przycigaj one nowych producentw i powoduj przesunicie krzywych popytu
wszystkich przedsibiorstw w lewo. Kiedy krzywa
popytu osiga pooenie D1D', powstaje rwnowaga
dugookresowa w punkcie stycznoci F. Przedsibiorstwo zrwnuje MC z MR', produkujc Q1, przy
czym P1 rwna si AC1. Poszczeglne przedsibiorstwa nie maj ani zyskw, ani strat, wobec tego nie
ma wej nowych konkurentw do gazi.
glnych przedsibiorstw z tej gazi, przesuwajc ich krzywe popytu w lewo.

Wejcia
nowych konkurentw kocz si, kiedy krzywe popytu wszystkich przedsibiorstw
przemieszcz si tak daleko w lewo, e cena zrwnuje si z kosztami przecitnymi,
a przedsibiorstwa nie maj ani zyskw, ani strat. Na rysunku 9.2 nastpuje to
wwczas, gdy krzywa popytu osiga pooenie D1D' i przedsibiorstwo produkuje Q1 po
cenie P1, co odpowiada rwnowadze w punkcie stycznoci F.
W przypadku konkurencji monopolistycznej rwnowaga dugookresowa

przedsibiorstwa ustala si w punkcie stycznoci, tj. w miejscu, w ktrym krzywa popytu styka si (tylko w jednym punkcie) z krzyw AC przy wielkoci
produkcji,
dla ktrej MC rwna si MR. Wwczas kade z przedsibiorstw
maksymalizuje
swj zysk ksigowy (normalny), lecz nie osiga zyskw nadzwyczajnych i
nie
ponosi strat. Nie ma dalszych wej do gazi ani wyj z niej.
Zwrmy uwag na dwie cechy rwnowagi dugookresowej przedsibiorstwa

w punkcie F. Po pierwsze, nie produkuje ono przy minimalnych kosztach przecitnych. Ma nadwyk zdolnoci produkcyjnych. Wytwarzajc wicej, mogoby
obniy
koszty przecitne, jednak jego utarg kracowy byby tak niski, e nie byoby to
opacalne. Po drugie, przedsibiorstwo zachowuje pewn si monopolistyczn ze
wzgldu
na szczeglne cechy swego znaku firmowego lub lokalizacji. Cena przewysza
471
koszt
kracowy.
To spostrzeenie pomaga zrozumie, dlaczego producenci zabiegaj zwykle o
nowych klientw gotowych kupi dodatkowe iloci wyrobu po dotychczasowej cenie.
Jak mawia Robert Bishop, wyjania ono, dlaczego jestemy ras zapalonych
sprzedawcw i powcigliwych nabywcw". To agenci handlowi dokonujcy zakupw
otrzymuj gwiazdkowe prezenty od dyrektorw odpowiadajcych za sprzeda, a
nie
odwrotnie. Natomiast w warunkach konkurencji doskonaej przy danym
poziomie
Ramka 9.2
Gry wojenne
Walka o wiatowy rynek gier wideo o wartoci 12 mld $ rocznie doprowadzia do
konfrontacji konsol Nintendo, Sony i Microsoftu. W 2002 r. Sony wyda 500 min ,
wspierajc PlayStation. Jeszcze wicej wyda Microsoft, wprowadzajc na rynek
Xbox. Merrill Lynch szacuje, e w 2001 r. zyski Nintendo zmniejszyy si o jedn
czwart z powodu kosztw GameCube. Zwycisko z tej batalii wysza PlayStation
2
firmy Sony, ktrej sprzeda wyniosa ok. 70 mln sztuk. Ta bitwa bya bardzo
interesujca, jednak zacza si wanie kolejna runda wojny o rynek gier wideo,
zarwno czysto rozrywkowych, jak i o przeznaczeniu biznesowym. Sony
rozpocza prace nad PlayStation 3 i szacuje si, e do 2010 r. sprzeda 30 mln
sztuk, co powinno przewyszy czn sprzeda Xboxa i GameCube firmy
Nintendo.
Sony
i
Microsoft
s
bogate.
i mog sobie pozwoli na wojn cenow oraz inwestycje w rozwj
oprogramowania.
Nintendo jest sabsze pod wzgldem finansowym, wic podkrela jako swoich
produktw.
r d o : BBC Online, 9 March 2004.
ceny producentowi nie zaley na pojawieniu si nastpnego klienta. Przy cenie

rwnej kosztowi kracowemu sprzedaje on ju bowiem tyle, ile chce.
9.3. Oligopol i wspzaleno

W warunkach konkurencji doskonaej lub konkurencji monopolistycznej w gazi
istnieje tak wiele przedsibiorstw, e adne z nich nie musi si przejmowa wpywem
wasnych dziaa na poczynania konkurentw. Natomiast istot oligopolu (gazi
oligopolistycznej) jest to, e kady jego uczestnik musi uwzgldnia wpyw wasnych
dziaa na decyzje stosunkowo nielicznych konkurentw. Decyzje wszystkich firm
o wielkoci produkcji zale od oczekiwanych przez nie reakcji rywali. Zanim
zbadamy, od czego zaley trafno tych przewidywa, dokonamy podstawowego
rozrnienia konkurencji i zmowy. Pomaga ono zrozumie zachowania oligopolistyczne.
Zmowa jest jawnym lub tajnym porozumieniem midzy przedsibiorstwami,
ktre ma na celu uniknicie wzajemnej konkurencji.
Chcc uatwi rozwaania, pocztkowo pominiemy moliwo wejcia do

gazi
nowych firm i skupimy uwag wycznie na zachowaniach przedsibiorstw ju w
niej
dziaajcych.
Korzyci ze zmowy
Monopolista, majc pen swobod podejmowania decyzji, zorganizowaby
produkcj
caej gazi tak, aby maksymalizowa zysk cakowity. Jeeli zatem nieliczni
producenci w gazi ustal, e bd dziaali tak, jakby byli monopolem, to suma ich zyskw
osignie maksimum.
Na rysunku 9.3 przedstawiono ga w sytuacji, gdy kade przedsibiorstwo
z osobna i caa ga maj stae koszty przecitne i kracowe rwne cenie Pc. W poprzednim rozdziale stwierdzilimy, e ga wolnokonkurencyjna wytworzyaby Qc
produktu przy cenie Pc, monopolista wielozakadowy za zmaksymalizowaby zyski
produkujc Qm i ustalajc cen Pm. Jeeli oligopolici umawiaj si, e bd
produkowa Q1n1, to mwimy, e wystpuje zmowa monopolistyczna. Po ustaleniu wielkoci
produkcji caej gazi pozostaje wynegocjowa sposb podziau produkcji i zyskw
midzy poszczeglne firmy.
Trudno jednak powstrzyma pojedyncze przedsibiorstwo od amania
zawartego
porozumienia. Na rysunku 9.3 czny zysk gazi osiga maksimum, kiedy
produkcja
cakowita zostaje ograniczona do Qm, a cena podniesiona do P1n. Jednak przy
koszcie
kracowym Pc kada z firm mogaby zwikszy produkcj2. Jeeli jedno z przedsibiorstw zwikszy produkcj, nie trzymajc si ustalonej ceny Pm, to jego zyski
wzrosn, bo utarg kracowy przewysza koszt kracowy. Jednak zyski te powstaj
kosztem
partnerw zmowy. Produkcja gazi jest teraz wiksza ni Qm, zyski cakowite s
nisze i inne firmy musz na tym straci.
Oligopolici s zatem rozdarci midzy deniem do zmowy (wsppracy),
pozwalajcej zmaksymalizowa czne zyski, a pokus konkurowania w nadziei na zwikszenie, kosztem konkurentw, wasnego udziau w rynku i swoich zyskw. Gdyby
jednak wszystkie przedsibiorstwa podjy rywalizacj, wwczas suma zyskw
zmniejszyaby si i sytuacja kadego z nich pogorszyaby si. Na tym polega dylemat.
Rysunek 9.3. Zmowa czy konkurencja
W wyniku zmowy, polegajcej na ograniczeniu produkcji do poziomu Q , nastpuje maksymalizacja
cznych zyskw oligopolu. S one rwne zyskom,
jakie osignby monopolista wielozakadowy. Jednak kade z przedsibiorstw, przy koszcie kracoM
wym PC = P , ma bodce do wyamania si ze

zmowy i zwikszenia produkcji.
C
1
2
To znaczy tyle samo co monopol (przyp. tum.).

Sprzedajc po nieco niszej cenie (przyp. tum.).
Kartele
Zmowy przedsibiorstw s najatwiejsze, kiedy formalne porozumienia s prawnie
dozwolone. Takie porozumienia s nazywane kartelami. W kocu XLX w. kartele byy
rozpowszechnione i ustalay udziay w rynku i ceny w wielu gaziach. Praktyki te
s
obecnie prawnie zakazane w Europie, Stanach Zjednoczonych i w wielu innych krajach. Chocia kary dla przyapanych na takich praktykach s zwykle wysokie, to
nieformalne porozumienia i tajne przymierza s znane nawet dzi.
Kartele skupiajce producentw z rnych krajw s trudne do
zdelegalizowania.
Najsynniejszym kartelem jest OPEC, czyli Organizacja Krajw Eksporterw Ropy
Naftowej. Jej czonkowie spotykaj si regularnie, aby ustala poziom cen i
produkcji.
Pocztkowo OPEC odnosi due sukcesy, prowadzc polityk ograniczania
wydobycia
i wymuszania w ten sposb podwyek cen ropy. W latach 1973-1980 realne
dochody
OPEC wzrosy o 500%. Jednak wielu ekonomistw przepowiadao, e OPEC jak
wikszo karteli szybko upadnie. Bodce do oszukiwania s zwykle zbyt silne,
aby
im si oprze, a gdy ju kto si wyamie, reszta poda za nim.
Jedn z przyczyn, ktre sprawiy, e OPEC tak dugo odnosi sukcesy, byo
zachowanie Arabii Saudyjskiej, najwikszego producenta ropy. Zdecydowaa si ona
ogranicza wasne wydobycie, kiedy inni, mniejsi producenci nastawali na jego wzrost.
Jednak od 1986 r. Arabia Saudyjska nie chciaa ju trzyma si tych regu i
odmwia
dalszego podtrzymywania ceny. Cena ropy spada z prawie 30 $ do 9 $ za baryk.
W latach 1987-1998, poza krtkim okresem w czasie wojny w Zatoce Perskiej, ceny
ropy zmieniay si w przedziale od 10 $ do 20 $ za baryk. Dopiero po 1998 r.
OPEC
odzyska spoisto z lat 1973-1985.
Zamana krzywa popytu
Zmowa jest o wiele trudniejsza wtedy, kiedy w gazi dziaa wielu producentw,
produkt nie jest standaryzowany, a popyt i koszty zmieniaj si gwatownie. Gdy
zmowa
nie wystpuje, krzywa popytu na wyroby kadego producenta zaley od reakcji
konkurentw. Poszczeglni producenci musz odgadywa, co zrobi ich konkurenci.
Przypumy, e kade z przedsibiorstw jest przekonane, i obnienie przez nie

ceny wywoa tak sam reakcj dostosowawcz wszystkich innych firm w gazi,
podwyka za nie spowoduje adnej reakcji cenowej konkurentw. Rysunek 9.4
obrazuje
krzyw popytu DD, na ktr natrafiaby kada z firm3. Obowizujc cen jest P0
i dane przedsibiorstwo wytwarza Q0. Poniewa konkurenci nie naladuj wiernie
jego
zachowa, podniesienie ceny doprowadzi do duej utraty udziau w rynku na rzecz
innych firm. Wynika to std, e powyej punktu A, przy cenach wyszych od
istniejcej
na rynku ceny P0, krzywa popytu na wyroby przedsibiorstwa jest elastyczna.
Inaczej
jest w przypadku obniki ceny. Bdzie ona naladowana przez inne firmy, a wic
udziay w rynku pozostan niezmienione. Sprzeda ronie wycznie dlatego, e
ga
! Przy prbach zmiany ceny {przyp. tum.).
jako cao przesuwa si w d po krzywej popytu rynkowego, w miar jak spadaj

ceny. Krzywa popytu DD jest o wiele mniej elastyczna w przypadku obniek ceny
poniej wyjciowego poziomu P0.
Na rysunku 9.4 krzywa utargu kracowego MR jest nieciga przy produkcji
Q0.
Produkcji poniej Q0 odpowiada elastyczna cz krzywej popytu, lecz na poziomie
Q0
przedsibiorstwo napotyka nagle nieelastyczn cz swej zamanej krzywej popytu
i utarg kracowy spada. Przy zaoeniu opisanej wyej funkcji reakcji
konkurentw,
Q0
oznacza wielko produkcji przedsibiorstwa, dla ktrej zysk osiga maksimum.
Przyjmijmy, e krzywa MC pojedynczego przedsibiorstwa przesuwa si nieco
w gr lub w d. Poniewa krzywa MR przy produkcji Q0 ma niecigy pionowy
fragment, optymalnym rozwizaniem pozostanie produkcja Q0 i cena P0. W przeciwiestwie do tego monopolista o cigej, opadajcej krzywej MR dostosowaby
wielko produkcji i cen, gdyby tylko krzywa MC przesuna si. Model zamanej
krzywej popytu pomaga zrozumie, dlaczego w rzeczywistoci przedsibiorstwa nie
zawsze dostosowuj swe ceny do zmian kosztw.
Model ten nie wyjania natomiast, jakie konkretnie czynniki okrelaj
pocztkow
cen P0. Moe to by np. cena monopolistyczna, ustalona w wyniku zmowy. Kada
z firm uwaa, e prba osabienia pozycji konkurentw sprowokuje ich do
porozumienia si midzy sob i wywoa srogi odwet. Konkurenci bd natomiast szczliwi,
kiedy dziaajce na wasn rk przedsibiorstwo podwyszy sw cen i w efekcie
straci
cz udziau w rynku.
Potraktowanie P0 jako ceny monopolowej, bdcej wynikiem zmowy, pozwala
uwydatni rnic w skutkach zmiany kosztw pojedynczego przedsibiorstwa oraz
zmiany kosztw wszystkich przedsibiorstw. W tym ostatnim przypadku krzywa
kosztw kracowych gazi przesunie si w gr i spowoduje wzrost ceny
monopolowej,
bdcej wynikiem zmowy. Zamane krzywe popytu na produkty wszystkich
przedsibiorstw take przesun si w gr, bo cena monopolowa wzrosa. Potrafimy zatem
pogodzi sztywno cen pojedynczej firmy, ktre nie zmieniaj si pod wpywem
zmian
Rysunek 9.4. Zamana krzywa popytu

Oligopolista wychodzi z zaoenia, e konkurenci
dostosuj si do obniki cen, lecz nie do ich podwyki. Jego krzywa popytu jest zamana w punkcie A. Podwyka ceny powoduje du utrat udziau
w rynku, obnika ceny za zwiksza sprzedawan
ilo, ale wycznie dziki wzrostowi sprzeday caej gazi. Utarg kracowy jest niecigy przy
produkcji Q0. Oligopolista wytwarza Q0, czyli wielko produkcji, przy ktrej AfC przecina wykres
MR.
480
jej kosztw, i szybko, z jak caa ga podnosi ceny, kiedy wzrosn koszty
wszystkich przedsibiorstw, np. na skutek podniesienia podatkw lub podwyek pac w
caej
gazi.
9.4. Teoria gier a decyzje wspzalene

Dobry pokerzysta czasami blefuje. Niekiedy mona wygra przy kiepskim
rozdaniu,
ale pod warunkiem, e nasi przeciwnicy uznaj, i mamy dobre karty. Jeeli jednak
dalimy si kiedy przyapa na blefowaniu, to przeciwnicy bd skonni przebija
nawet wtedy, kiedy rzeczywicie mamy w rku mocne karty.
Niczym pokerzyci, oligopolici musz prbowa przewidywa zachowania
konkurentw, aby mc wybra najlepsze wasne posunicia. W celu zbadania, jak s
podejmowane takie decyzje wspzalene, zastosujemy teori gier.
Gra jest sytuacj, w ktrej racjonalne decyzje nieuchronnie zale od siebie.
Gracze, uczestniczcy w grze, prbuj maksymalizowa swe wypaty. W
oligopolu
graczami s przedsibiorstwa, a ich wypaty to dugookresowe zyski. Kady gracz
musi wybra dugookresow strategi.
Strategia jest planem gry, opisujcym, jak gracz bdzie dziaa, czyli, jakie posunicia wykona w kadej wyobraalnej sytuacji.
Strategi jest np. decyzja o zostaniu kieszonkowcem. Wycignicie z cudzej

kieszeni konkretnego portfela to posunicie.
Jak zwykle, interesuje nas stan rwnowagi. W wikszoci gier najlepsza
strategia
jednego gracza zaley od strategii wybranych przez innych graczy. Gupot jest
kra
portfele tam, gdzie policja ma zainstalowane kamery telewizyjne lub gra czterema
rodkowymi obrocami, kiedy przeciwnik nie ma dobrych napastnikw.
Hl Rwnowaga Nasha to stan, kiedy kady z graczy wybiera najlepsz strategi
W przy danych strategiach innych graczy.
Nash, ktry walczy ze schizofreni, zdoby Nagrod Nobla z ekonomii za swoje prace z dziedziny teorii
gier. W filmie o jego yciu, pt. A Beautiful Mind (Pikny umys), Nasha gra Russell Crowe.
481
W warunkach tego rodzaju rwnowagi aden uczestnik gry nie zamierza

zmieni
swej strategii, bo strategie innych zostay ju uwzgldnione przy wyborze
najlepszej
strategii kadego z graczy. Tak definicj rwnowagi zaproponowa matematyk z
Uniwersytetu Princeton John Nash4, ktry zastosowa j pniej w teorii gier.
Strategie dominujce
Czasami, lecz niezbyt czsto, najlepsza strategia gracza nie zaley od strategii
wybranych przez innych. Zaczniemy od przykadu, w ktrym kady z graczy ma strategi
dominujc.
Strategi dominujc jest najlepsza strategia gracza, niezalenie od tego, jak
strategi wybior rywale.
Na rysunku 9.5 przedstawiono gr5, ktra toczy si midzy dwoma czonkami
kartelu.
Oba przedsibiorstwa mog wybra strategi duej lub maej produkcji. W kadej
z kratek rysunku 9.5 cyfra z lewej strony oznacza wysoko zysku przedsibiorstwa
A,
a cyfra z prawej zyski przedsibiorstwa B dla danej kombinacji wielkoci
produkcji
obu firm.
Gdy obie firmy wytwarzaj duo, wielko produkcji caej gazi jest take
znaczna, cena pozostaje niska, a kada z firm osiga niewielki zysk, ktry wynosi 1.
Kiedy
oba przedsibiorstwa wytwarzaj niewiele, efekt jest podobny jak w przypadku
monopolistycznej zmowy. Ceny s wysokie i sytuacja kadej z firm si poprawia, bo
osigaj zysk rwny 2. Najlepsza dla kadej z nich jest sytuacja, gdy jako jedyna
produkuje duo (jej zysk osiga warto 3). Maa produkcja drugiej firmy pozwala utrzymywa na niskim poziomie poda caej gazi i cena pozostaje wysoka. W tym
przypadku
przyjmujemy, e firma o niskiej produkcji nie osiga zyskw.
Moemy teraz zobaczy, jak potoczy si gra. Rozpatrzmy decyzje przedsibiorstwa A. Jeeli przedsibiorstwo B przyjo strategi duej produkcji, to najlepszym
rozwizaniem dla przedsibiorstwa A jest rwnie wariant duej produkcji. Zapis
w dwch lewych kratkach rysunku 9.5 dowodzi, e wybierajc du produkcj,
przed-
Produkcja
firmy b
duamaaProdukcjadua1
0firmy amaa0
32
Rysunek 9.5. Dylemat winia"
13
2
Cyfry z lewej i prawej strony w kadej kratce oznaczaj odpowiednio zyski firm A i B. Niezalenie od
tego, czy firma B wybierze duy, czy may wolumen
produkcji, firma A osignie wiksze zyski, produkujc duo. Firma B znajduje si w takiej samej sytuacji. W stanie rwnowagi obie firmy produkuj duo. Jednak ich czne zyski byyby wiksze, gdyby
zdecydoway si na may wolumen produkcji!
Gr t nazywa si dylematem winia", bo uyto jej po raz pierwszy, aby zbada moliwoci wyboru stojce przed dwoma winiami, umieszczonymi w oddzielnych celach. Obaj mog si przyzna do popenienia przestpstwa, o ktre s podejrzani, lub mog tego nie zrobi. aden nie przyznaby si do winy, gdyby
tylko wiedzia, e drugi te si nie przyzna. (Poniewa jednak nie mog si porozumiewa, obaj przyznaj
si do winy. Taki wanie nieoptymalny wynik gry ilustruje konflikt midzy celami indywidualnymi a celem
zbiorowym przyp. red. nauk.).
sibiorstwo A osiga zysk rwny 1. Jeeli natomiast zdecyduje si ono na

wytwarzanie
maej produkcji, jego zysk wyniesie 0.
Przyjmijmy teraz, e firma B wybiera strategi maej produkcji. Dane w dwch
prawych kratkach pokazuj, e dla przedsibiorstwa A lepszym rozwizaniem jest
znowu wysoki poziom produkcji, bo przynosi mu to zysk rwny 3, podczas gdy
niewielka
produkcja oznacza zysk jedynie w wysokoci 2. Przedsibiorstwo A ma zatem
strategi dominujc. Niezalenie od tego, jak strategi zastosuje firma B, przedsibiorstwo A osiga lepsze wyniki, kiedy wybiera strategi duej produkcji.
Przedsibiorstwo B take ma strategi dominujc, a jest ni wybr duego
wolumenu produkcji. Jeli firma B przewiduje, e firma A bdzie produkowaa duo,
musi
wybiera midzy dwiema kratkami w grnym wierszu tablicy 9.5 i rwnie
zdecyduje
si na wariant dua produkcja". Jeli za B spodziewa si, e A bdzie
produkowaa
mao, znajdzie si w dolnym lewym rogu tablicy 9.5 i znowu wybierze du
produkcj. Sytuacja przedsibiorstwa B poprawia si, gdy wybiera ono due rozmiary produkcji, niezalenie od wyboru przedsibiorstwa A. Poniewa oba przedsibiorstwa
maj strategi dominujc i decyduj si na duy wolumen produkcji, stan
rwnowagi
w tej grze znajduje si w lewej grnej kratce rysunku. Oba przedsibiorstwa
osigaj
zysk rwny 1.
Oba przedsibiorstwa mogyby osign lepsze wyniki (zysk rwny 2), gdyby
zmwiy si, utworzyy kartel i ograniczyy sw produkcj, co pokazuj cyfry w
prawej dolnej kratce rysunku. Jednak adna z firm nie moe sobie pozwoli na ryzyko
zmniejszenia produkcji. Przyjmijmy, e czyni tak przedsibiorstwo A. Zgodnie z
danymi z dolnych kratek przedsibiorstwo B powikszy wwczas produkcj, bo woli
zysk
rwny 3 od zysku wynoszcego 2. Przedsibiorstwo A wypadnie z gry, osigajc w
tej
sytuacji zysk rwny 0. Moe ono przewidzie taki rozwj wypadkw, co sprawia,
e
jego strategi dominujc jest wybr duego wolumenu produkcji.
Jest to wyjtkowo przejrzysta ilustracja rozdarcia midzy zmow a konkurencj.
W przykadzie tym okazuje si, e ograniczajcy produkcj kartel nigdy nie
powstanie, bo kady gracz potrafi przewidzie istnienie bardzo silnego bodca,
skaniajcego
innych do wyamania si z takiego porozumienia. W jaki sposb zatem kartele
zdolne
s przetrwa? Jedn z moliwoci jest podjcie wicego zobowizania
samoograniczajcego.
Zobowizanie samoograniczajce jest dobrowoln deklaracj, ktra ogranicza
zakres moliwoci przyszych dziaa jednej ze stron.

Przypumy, e obaj gracze z rysunku 9.5 podpisuj jednoczenie wic
umow
o utrzymywaniu niskiego poziomu produkcji. W efekcie bd w stanie osign
wsplnie wynik, pokazany w prawej dolnej kratce, czyli zarobi po 2. Byoby to
rozwizanie lepsze od pokazanego w lewej grnej kratce tablicy, ktra ilustruje
rwnowag Nasha tej gry w sytuacji, kiedy przestrzegania regu zmowy przedsibiorstw nie
da
si w aden sposb zagwarantowa. Bez zawarcia porozumienia aden gracz nie
moe
ograniczy produkcji, bo drugi gracz natychmiast j zwikszy. Likwidujc t

pokus,
wice zobowizania samoograniczajce umoliwiaj obu graczom zmniejszenie
produkcji i w efekcie osignicie wikszego zysku.
Idea zobowizania samoograniczajcego jest bardzo cenna i natkniemy si na
ni
jeszcze nie raz. Pojawia si ona pod wieloma postaciami. Pomylmy tylko o tych
wszystkich rodzajach dziaalnoci czowieka, ktre s przedmiotem umw
prawnych,
bdcych prost form wzajemnego zobowizania, podpisywanych jednoczenie
przez
dwie strony, czyli dwch graczy.
Chocia podejcie to wiele wyjania, to jego zastosowanie do analizy oligopolu
wymaga pewnej ostronoci. Kartele, dziaajce w jakim kraju, s zwykle
nielegalne.
Nie naley sdzi, e OPEC nie rozpada si dziki pisemnej umowie, mogcej
znale
oparcie w prawie midzynarodowym! Czy istniej jakie mniej formalne sposoby,
dziki ktrym oligopolici mog uzgodni przestrzeganie warunkw gry,
polegajcych
na utrzymywaniu niskiego poziomu produkcji? Jeeli graoby si tylko raz, to
mogoby to by trudne.
Gry wielokrotne
W rzeczywistoci jednak gra powtarza si wielokrotnie. Kadego dnia przedsibiorstwa okrelaj wielko swej produkcji. Zamy, e dwaj gracze wsppracuj,
prbujc uzgodni niski poziom produkcji. Co wicej, kady z nich ogasza strategi karania. Przedsibiorstwo B zapowiada, e w przypadku niedotrzymania przez przedsibiorstwo A porozumienia o maej produkcji, take ono natychmiast zwikszy swoj
produkcj. Przedsibiorstwo A skada podobn deklaracj.
Przyjmijmy, e porozumienie to obowizywao przez jaki czas i obie firmy
przestrzegay ustale o maej produkcji. Przedsibiorstwo A zakada, e firma B bdzie
produkowaa niewiele, jak zwykle. Z rysunku 9.5 wynika, e przedsibiorstwo A
uzyska dzi chwilow korzy, jeli oszuka i zwikszy produkcj. Zamiast w prawej
dolnej kratce z zyskiem w wysokoci 2, znajdzie si w prawej grnej kratce i osignie
zysk rwny 3. Jednak ju nastpnego dnia firma B rwnie zacznie produkowa
wicej i przedsibiorstwu A nie pozostanie nic innego, jak dalej zwiksza produkcj,
osigajc na stae zysk w wysokoci 1. Jeli natomiast przedsibiorstwo A nie
bdzie
dzi oszukiwa, to moe pozosta w prawej dolnej kratce i bez koca osiga zysk
rwny 2. Oszukujc, przedsibiorstwo A osiga przejciow korzy za cen
trwaego
ograniczenia zyskw. Strategie karania potrafi zatem uchroni jawny kartel lub
tajn
zmow przed rozpadem nawet wtedy, kiedy nie istnieje adne formalne
zobowizanie
samoograniczajce.
Bardzo dobrze jest owiadczy, e zastosujemy strategi karania w przypadku,
gdyby inni gracze prbowali oszukiwa. Jednak owiadczenie to wpynie na
zachowania innych tylko wtedy, kiedy nasza groba ma cechy wiarygodnoci.
W poprzednim przykadzie, kiedy przedsibiorstwo A oszukao i zwikszyo
produkcj, w interesie firmy B leao take zwikszenie produkcji. Groba zwikszenia
Groba wiarygodna to taka groba, ktrej spenienie uznalibymy ex post za
optymalne rozwizanie.
produkcji przez firm B w przypadku oszustwa ze strony przedsibiorstwa A jest
zatem grob wiarygodn.
Przedstawion metod moemy wykorzysta do interpretacji zachowania OPEC
w 1986 r., kiedy Arabia Saudyjska radykalnie zwikszya wydobycie, co
doprowadzio
do zaamania si cen ropy. W latach osiemdziesitych inni czonkowie OPEC
stopniowo wyamywali si z porozumienia o ograniczeniu wydobycia, wierzc, e Arabia
Saudyjska bdzie utrzymywaa niski poziom produkcji, aby podtrzyma wysok
cen
i presti kartelu. Mieli oni nadziej, e groby Saudyjczykw dotyczce
zastosowania
strategii karania nie maj pokrycia. Mylili si. Z rysunku 9.5 wynika, e skoro inni
zwikszaj wydobycie, musi to uczyni take Arabia Saudyjska.
9.5. Funkcje reakcji

W analizowanym przykadzie gry jednokrotnej kady z graczy mia strategi
dominujc, ktra polegaa na produkowaniu duo, niezalenie od tego, co robi rywal.
W efekcie obaj gracze ponosili straty, poniewa nie wsppracowali, mimo e byli
zaleni od siebie. Kiedy gra jest wielokrotna, strategie podejmowania wicych
zobowiza oraz karania skaniaj graczy do wsppracy i pozwalaj osign wynik
lepszy dla kadego z nich.
Kiedy dochodzi do karania rywala, dziaania gracza zmieniaj si w reakcji na
niewaciwe zachowanie rywala. Strategie dominujce s rzadkie. Zwykle optymalne
dziaanie kadego z graczy zaley od rzeczywistego lub oczekiwanego dziaania innych graczy. Zachowanie gracza zaley od przyjmowanych przez niego zaoe na
temat dziaania rywala. Chcc uproci rozwaania, zajmiemy si analiz duopolu,
ktry
skada si tylko z dwch graczy.
Konkurencja typu Cournota
W 1838 r. francuski ekonomista Augustin Cournot bada prosty model duopolu.
W modelu Cournota kade przedsibiorstwo uznaje wielko produkcji innych

przedsibiorstw za dan.
Wyobramy sobie duopol, ktry skada si z dwch przedsibiorstw o takim samym staym kracowym koszcie produkcji, MC. Na rysunku 9.6 pokazano problem
decyzyjny, przed ktrym stoi firma A. Jeli zaoy ona, e firma B wytworzy O, caa
krzywa popytu gaziowego D0 staje si krzyw popytu na jej produkt. Krzywa ta
po-
490
Rysunek 9.6. Konkurencja typu Cournota

Zakadajc, e firma B wytworzy O, firma A staje
w obliczu rynkowej krzywej popytu D0 i maksymalizuje swj zysk, produkujc Q0, co zapewnia jej
zrwnanie kosztu kracowego z utargiem kracowym. Jeli A spodziewa si, e B wytworzy 3 jednostki, A staje w obliczu oczekiwanej linii popytu
D3, pooonej 3 jednostki na lewo od D0. Przedsibiorstwo A wytwarza wtedy Q3. Jeli A spodziewa
si, e B wytworzy 5 jednostek, ma do czynienia
z krzyw popytu D5 i wytwarza Q5. Optymalny wolumen produkcji firmy A jest tym mniejszy, im
wiksza jest spodziewana produkcja firmy B.
kazuje, jak ilo jest w stanie sprzeda A przy ustalonej przez ni danej cenie.
Wykorzystujc te informacje, A oblicza utarg kracowy MR0 i produkuje Q0, a wic
zrwnuje swj koszt kracowy z utargiem kracowym.
Jeli natomiast firma A zakada, e firma B wytwarza 3 jednostki dobra, to ma
do
czynienia z krzyw popytu D3, ktra powstaje dziki przesuniciu linii popytu
rynkowego o 3 jednostki w lewo. Przedsibiorstwo B sprzedaje 3 jednostki, a cay
pozostay
popyt przypada przedsibiorstwu A. Na podstawie informacji o linii popytu D3
firma
A
ustala wielko utargu kracowego, MR3, i wybiera tak wielko produkcji, przy
ktrej dochodzi do zrwnania si kosztu kracowego i utargu kracowego.
Podobnie, jeli przedsibiorstwo A spodziewa si, e B wyprodukuje 5
jednostek,
przesuwa lini popytu D0 w lewo o 5 jednostek, do pooenia D5, i wytwarza Q5,
zrwnujc swj koszt kracowy z utargiem kracowym MR5. Im wiksze s
spodziewana
produkcja i sprzeda drugiej firmy, tym mniejszy jest optymalny wolumen
produkcji
firmy A; Q5 jest mniejsze od Q3, ktre jest mniejsze od Q0.
Powtarzajc to rozumowanie dla wszystkich moliwych zaoe firmy A na
temat
przyszego dziaania firmy B, otrzymujemy funkcj reakcji firmy A.
Funkcja reakcji przedsibiorstwa pokazuje, jak zmienia si optymalna
wielko
491
produkcji tego przedsibiorstwa na skutek wszystkich moliwych dziaa

konkurenta.
W modelu Cournota dziaanie konkurenta polega na wybraniu przeze
okrelonej
wielkoci produkcji. Na rysunku 9.7 widzimy dwie wielkoci produkcji: QA i QB.
Analiza z rysunku 9.6 pokazaa, e firma A wytwarza tym mniej, im wikszej produkcji
firmy B si spodziewa. Na rysunku 9.7 wybr optymalnej wielkoci produkcji przez
przedsibiorstwo A jest opisany za pomoc funkcji reakcji RA. Jeli firma A
oczekuje,
e firma B wytworzy o 1 jednostk mniej, zdecyduje si zwikszy produkcj o
mniej
ni 1 jednostk. Spowoduje to, e cakowita wielko produkcji si zmniejszy, a

cena
wzronie. Poniewa w takiej sytuacji przedsibiorstwo A zarobi wicej na
wyprodukowanych wczeniej jednostkach produktu, nie opaca si jej zwikszy produkcji
o wielko rwn przewidywanemu spadkowi produkcji firmy B. Innymi sowy, na
rysunku 9.6 krzywa popytu przedsibiorstwa A przesuwa si bardziej ni jej krzywa
utargu kracowego, co powoduje, e jej produkcja ronie o mniej, ni wynosi
przewidywany spadek produkcji przedsibiorstwa B.
W przypadku tego duopolu oba przedsibiorstwa s takie same, a zatem firma B
stoi przed podobnym problemem. Stara si ona przewidzie wielko produkcji
firmy
.4, oblicza przebieg spodziewanej krzywej popytu na swoje produkty i wybiera
najlepszy dla siebie poziom produkcji. Na rysunku 9.7 widzimy funkcj reakcji RB
przedsibiorstwa B, ktre rwnie wytwarza tym mniej, im wiksza jest spodziewana
produkcja konkurenta.
Wzdu kadej funkcji reakcji oba przedsibiorstwa optymalnie reaguj na
zmian
przewidywanej wielkoci produkcji konkurenta. Jedynie w stanie rwnowagi
optymalnym rozwizaniem dla konkurenta jest zachowanie si w taki sposb, jaki zosta
przewidziany przez drug firm. W stanie rwnowagi Nasha adna z firm nie chce
zmieni
swojego zachowania po tym, jak jej prognoza dotyczca wielkoci produkcji
drugiej
firmy okazaa si trafna.
Rwnowaga Nasha powstaje w punkcie przecicia si wykresw obu funkcji
reakcji.
Poniewa oba przedsibiorstwa maj do czynienia z tak sam gaziow lini
popytu, ich funkcje reakcji s symetryczne, pod warunkiem e nie rni si od siebie
ich krzywe kosztw kracowych na rysunku 9.6. W efekcie obie firmy wytwarzaj
po
tyle samo, czyli Q*, co pokazano na rysunku 9.7. Nawet gdyby ich koszty byy
rne,
bylibymy w stanie skonstruowa ich (inne) funkcje reakcji, jednak ich punkt
przecicia nie wyznaczaby wtedy rwnych udziaw firm w rynku.
Zamy, e krzywa kosztu kracowego przedsibiorstwa A przesuwa si w d

na
rysunku 9.6. Przy kadej zakadanej wielkoci produkcji firmy B, firma A wytwarza
teraz wicej. Przesuwa si ona bardziej w d na swej krzywej MR, zanim dojdzie
do
zrwnania si MR z MC. Na rysunku 9.7 funkcja reakcji RA przesuwa si zatem do
gry, co oznacza, e produkcja przedsibiorstwa A, tj. Q*, zwiksza si, przy kadym
zakadanym poziomie produkcji konkurenta, a wic Q8. Nowy punkt przecicia obu
funkcji reakcji (powiedzmy, e chodzi o punkt F) pokazuje, jak zmienia si
rwnowaga Nasha w modelu Cournota.
Nie zaskakuje wzrost produkcji firmy A. Jednak dlaczego maleje produkcja Bl
Ot przy nowych, niszych kosztach kracowych sytuacja przedsibiorstwa A jest
optymalna przy wikszej produkcji. Jeli firma B nie zmniejszy produkcji, to cena
bardzo si obniy. Firma B decyduje si na niewielkie zmniejszenie produkcji, aby
powstrzyma spadek ceny i zapobiec duemu spadkowi utargu z ju wytworzonych
jednostek produktu.
494
Rysunek 9.7. Rwnowaga Nasha-Cournota

Funkcja RA stanowi funkcj reakcji firmy A. Pokazuje ona, jak jej optymalna wielko produkcji
zmienia si na skutek zmian spodziewanej wielkoci produkcji firmy B. Firmy s do siebie podobne,
wic RB stanowi podobn funkcj reakcji firmy B.
Pokazuje ona, jak optymalna wielko produkcji firmy B zmienia si na skutek zmian spodziewanej
wielkoci produkcji firmy A. Przy tych zaoeniach
Cournota, dotyczcych zachowania konkurentw,
punkt E odpowiada rwnowadze Nasha. W tym
punkcie przewidywania przedsibiorstw dotyczce
zachowania konkurenta okazuj si prawdziwe,
wic nie chc one zmienia swojego zachowania.
Jeli obie firmy s identyczne, to ich funkcje reakcji
okazuj si symetryczne i obie wytwarzaj tyle samo, tj. Q*.
Podobnie jak w przypadku dylematu winia", ktrego analizy dokonalimy

w podrozdziale 9.4, rwnowaga Nasha-Cournota nie oznacza maksymalizacji cznych wypat obu graczy. Nie udaje si im ustali produkcji na poziomie
maksymalizujcym ich czne zyski. Uznajc wielko produkcji konkurenta za dan, kade
z przedsibiorstw wytwarza za duo. Wiksza produkcja powoduje spadek ceny,
ktry
uderza w obu graczy. Wskutek nieuwzgldnienia faktu, e zwikszenie wasnej
produkcji szkodzi konkurentowi, obie firmy decyduj si na wytworzenie zbyt duo.
Zachowanie obu firm jest prawidowe, jeli zaoymy, e poziom produkcji
konkurenta jest stay. Jednak zwikszenie produkcji przez jedn firm skania konkurenta
do
zmiany zachowania. Poczony monopolista uwzgldniby to, osigajc wikszy
zysk
cakowity.
Konkurencja typu Bertranda
Chcc pokaza, jak zaoenia dotyczce zachowania konkurenta wpywaj na
funkcje
reakcji, a zatem rwnie na rwnowag Nasha, zbadamy model zaproponowany
przez
innego francuskiego ekonomist, Josepha Bertranda.
495
W modelu oligopolu Bertranda wszystkie przedsibiorstwa za dane uznaj ceny

ustalone przez konkurentw.
Wszystkie przedsibiorstwa ustalaj cen (a zatem rwnie wielko produkcji),

biorc pod uwag oczekiwany poziom ceny konkurenta. Moglibymy teraz
dokona
analizy podobnej do analizy modelu Cournota, wyprowadzi krzywe reakcji

pokazujce, jak zbir cen ustalonych przez kad z firm zaley od cen ustalonych przez jej
konkurenta, czyli znale dotyczc cen rwnowag Nasha dla modelu Bertranda.
Znajc ceny odpowiadajce rwnowadze, moglibymy ustali zapewniajc rwnowag wielko produkcji. Okazaoby si wtedy znowu, e dwie identyczne firmy
dziel rynek po rwno. Jednak w przypadku modelu Bertranda mona od razu dostrzec,
e
rwnowadze Nasha odpowiada wynik typowy dla konkurencji doskonaej, czyli
zrwnanie si ceny z kosztem kracowym. Skd to wiemy?
Zamy, e przedsibiorstwo B ustala cen powyej kosztu kracowego.
Przedsibiorstwo A przejmuje wtedy cay rynek, ustalajc cen na poziomie nieco niszym
od
firmy B. Poniewa firma B jest w stanie to przewidzie, musi ustali nisz cen.
Argumentacja ta pozostaje w mocy do momentu, kiedy w stanie rwnowagi Nasha,
obie
firmy zrwnaj cen z kosztem kracowym, dzielc rynek midzy siebie. Po
osigniciu takiego stanu nie ma adnych bodcw, ktre mogyby skoni
przedsibiorstwa
do
zmiany zachowania.
Porwnanie modeli Bertranda i Cournota
W przypadku konkurencji Bertranda rwnowadze Nasha odpowiada zrwnanie si
ceny z kosztem kracowym, w zwizku z czym produkcja jest stosunkowo dua.
W modelu Cournota rwnowadze Nasha odpowiadaj mniejsza produkcja gazi
i wysza cena. Poniewa koszty kracowe i koszty przecitne s stae i nisze od
ceny,
wszystkie przedsibiorstwa osigaj zysk. Jednak przedsibiorstwa nie
wsppracuj.
Dziki koordynacji decyzji dotyczcych wielkoci produkcji poczony
monopolista
osigaby wikszy zysk. Produkcja gazi okazaaby si mniejsza, a cena
wysza.
Rwnowaga Nasha zaley zatem od treci konkretnych zaoe dotyczcych zachowania konkurentw, przyjmowanych przez przedsibiorstwa. Oglnie,
ekonomici
wol model Cournota. W praktyce niewielu oligopolistw zachowuje si jak ga
doskonale konkurencyjna, co sugeruje model Bertranda.
Co wicej, poniewa ceny mona zmienia bardzo szybko, zaoenie o staoci

cen
ustalanych przez konkurenta nie wydaje si realistyczne. Natomiast w przypadku
modelu Cournota moemy uzna, e przedsibiorstwa najpierw wybieraj podan
wielko mocy produkcyjnych, a dopiero potem ustalaj wysoko cen. Poniewa
zmiana zdolnoci produkcyjnych wymaga czasu, taka interpretacja wydaje si
bardziej
sensowna.
Renta pionierska
Do tej pory zakadalimy, e nasi duopolici podejmowali decyzje jednoczenie.
Przyjmijmy, e jedna z tych firm moe ustali wielko produkcji wczeniej ni
konkurent. Czy taka moliwo wykonania pierwszego ruchu daje jakie korzyci?
Chcc przewidzie, jak zachowa si przedsibiorstwo B w sytuacji, kiedy

poziom
produkcji przedsibiorstwa A jest ju ustalony, to ostatnie bada funkcj reakcji
firmy
B, ktrej ilustracj zawieraj rysunki 9.6 i 9.7. Ustalajc wielko produkcji, firma
A
uwzgldnia zatem wpyw swoich decyzji o poziomie produkcji na wielko

produkcji
firmy B.
W efekcie funkcja reakcji przedsibiorstwa A si zmienia. Rysunek 9.7
ilustrowa
funkcj reakcji Cournota RA, przy zaoeniu niezalenoci decyzji o wielkoci Q8I .
Teraz natomiast firma A wykorzystuje funkcj reakcji RB, co pozwala jej ustali, e
wiksza produkcja wymusza mniejsz produkcj Q8. Firma A przewiduje zatem, e
zwikszenie przez ni produkcji spowoduje mniejszy spadek ceny, ni miao to
miejsce
w przypadku modelu Cournota. Wykres utargu kracowego przedsibiorstwa A
przebiega wyej. Firma A wie, e przedsibiorstwo B pomoe powstrzyma spadek
ceny.
zmniejszajc Q8 w reakcji na wzrost Q^.
W modelu Cournota rola lidera w sensie Stackelberga i pooony wyej wykres
MR pozwalaj zatem zwikszy produkcj przedsibiorstwu A. Firma B wytwarza
mniej, poniewa jest zmuszona zareagowa na du produkcj Cfi. W efekcie firma
A
produkuje wicej i osiga wikszy zysk ni w modelu Cournota, lecz produkcja i

zysk
firmy B okazuj si by mniejsze. Przedsibiorstwo A osiga korzyci zwizane
z moliwoci wykonania pierwszego ruchu.
W modelu Stackelberga przedsibiorstwo B zna wielko produkcji ustalon
wczeniej przez przedsibiorstwo A. Ustalajc wielko swojej produkcji, przdli sibiorstwo A powinno zatem przewidzie reakcj firmy B.
Prawo do pierwszego ruchu dziaa niczym zobowizanie, ktre uniemoliwia
manipulowanie przez konkurenta zachowaniami posiadacza tego prawa. Kiedy ju
przedsibiorstwo A stworzy wielkie moce produkcyjne, firma B zmuszona jest zaakceptowa fakt, e firma A wyprodukuje duo. Najlepszym wyjciem dla przedsibiorstwa
B
Renta pionierska (first-mover advantage) oznacza, e gracz, ktry
wykonuje
ruch jako pierwszy, osiga wiksze wypaty ni wwczas, gdy
decyzje
s
podejW niektrych gaziach sytuacja przedsibiorstw jest rzeczywicie
podobna
i
model Cournota stanowi dobry opis zachowania tych oligopolistw. W
innych
gaziach
istnieje przedsibiorstwo dominujce, ktre dysponuje przewag
technologiczn
lub
lepsz lokalizacj. Zachowujc si niczym lider w sensie
jest wtedy produkowanie mao. Takie dziaanie zapobiega duemu spadkowi ceny,
co
jest korzystne dla firmy A. Sprytna firma A z gry przewidziaa taki rozwj wypadkw.
9.6. Wejcie i potencjalna konkurencja

Dotychczas omawialimy przejawy konkurencji niedoskonaej, istniejcej midzy
przedsibiorstwami dziaajcymi ju w okrelonej gazi. Chcc uzupeni nasz
wiedz o tej formie konkurencji, musimy take uwzgldni wpyw potencjalnej
konkurencji ze strony nowych firm wchodzcych do gazi na zachowania istniejcych firm.
\aley rozrni trzy przypadki, kiedy wejcie do gazi jest: (i) bardzo atwe, (ii)
trudne za spraw przypadku oraz (iii) celowo utrudniane.
Rynki sporne
Swoboda wejcia do gazi i wyjcia z niej to zasadnicza cecha konkurencji
doskonaej, czyli takiej struktury rynku, w przypadku ktrej kade z przedsibiorstw jest
mae
w porwnaniu z ca gazi. Zamy teraz, e rozpatrujemy ga, w ktrej
dziaaj
nieliczne zasiedziae firmy. Zanim jednak zdecydujemy si skorzysta z wynikw
naszej wczeniejszej analizy oligopolu, musimy dobrze si zastanowi nad
zjawiskiem
wejcia i wyjcia. Moliwe, e ga ta jest rynkiem spornym.
Rynek sporny (contestable market) to rynek, na ktrym istnieje swoboda wejcia
i wyjcia.
Przez swobod wejcia rozumiemy stan, kiedy wszystkie przedsibiorstwa

zarwno ju dziaajce, jak i nowe maj dostp do tych samych technologii, a
zatem
take identyczne krzywe kosztw. Natomiast przez swobod wyjcia z gazi
rozumiemy tak sytuacj, w ktrej nie istniej utopione, czyli bezpowrotnie utracone
nakady,
a opuszczajce dan ga przedsibiorstwo moe odzyska wszystkie poniesione
do
tej pory wydatki inwestycyjne, cznie z pienidzmi wydanymi na zdobycie wiedzy
i podniesienie wasnej renomy.
Rynek sporny umoliwia zastosowanie taktyki nagego wtargnicia do gazi i
natychmiastowego wycofania si z niej {hit-and-run). Jeeli nieliczne zasiedziae przed-
sibiorstwa nie postpuj tak, jak gdyby stanowiy ga doskonale konkurencyjn,

i nie speniaj warunku rwnowagi dugookresowej (P = MC - minimum LAC), to
nowa firma moe wkroczy na rynek, osabi ich dotychczasow pozycj i nim
wycofa si z gazi osign przejciowy zysk.

Powinnimy pamita, e w miar postpw globalizacji zagraniczni dostawcy
s
coraz waniejszymi potencjalnymi firmami wchodzcymi do gazi. Ich inwazja
moe
przybra dwie formy. Po pierwsze, jeli zyski monopolistyczne na rynku krajowym
s
zbyt wysokie, towary importowane mog si przyczyni do zwikszenia poday;
konkurencja doprowadzi wtedy do spadku cen i zyskw. W skrajnym przypadku, kiedy
import wzrasta zawsze wwczas, gdy ceny krajowe wzrastaj powyej cen wiatowych, mamy do czynienia z konkurencj doskona, ktr analizowalimy w
poprzednim rozdziale.
284
Ponadto globalizacja zwiksza prawdopodobiestwo tego, e zagraniczne

przedsibiorstwa podejm produkcj bezporednio w kraju, co stanowi namacaln"
form
wejcia na rynek. Przyczyniajc si do wzrostu liczby potencjalnych przybyszw,
globalizacja zwiksza znaczenie rynkw spornych jako sposobu opisu struktury rynku.
Co wicej, zazwyczaj wyobraamy sobie, e firma wchodzca do gazi musi
zaczyna od zera. Tymczasem, kiedy na krajowy rynek wchodzi istniejca od wielu lat
zagraniczna firma, czsto dysponuje ona dowiadczeniem i bardzo zaawansowan
wiedz produkcyjn i marketingow.
Globalizacja moe mie zalety i wady. Z jednej strony, powoduje zwikszenie
si
rynku i uatwia wejcia, z drugiej za jej efektem moe by ekspansja
przedsibiorstw
wielonarodowych, ktre mog dziaa w wielu krajach jednoczenie, co prowadzi
do
powstania firm dysponujcych znaczn si na wszystkich tych rynkach. Coca-Cola
i Pepsi walcz zaarcie o dominacj na rynku wiatowym i nawet w Wielkiej
Brytanii
Virgin Cola nie jest dla nich naprawd gronym konkurentem.
Teoria rynkw spornych jest kontrowersyjna. Istnieje wiele gazi, w ktrych
poniesione nakady (koszty utopione) s trudne do odzyskania, a zdobycie
dowiadcze
produkcyjnych wymaga czasu, co stawia kandydata do wejcia w sytuacji o wiele
mniej korzystnej w porwnaniu z ju istniejcymi przedsibiorstwami. Jak wkrtce
zobaczymy, nie mona te wykluczy, e zasiedziae przedsibiorstwa zmieni swe
zachowanie w sytuacji zagroenia wejciem nowych konkurentw. Z teorii tej
wyranie natomiast wynika, e struktura rynku i zachowania dziaajcych na nim
przedsibiorstw nie zale jedynie od liczby firm w gazi.
Oto dlaczego w poprzednim rozdziale bylimy tak ostroni, podkrelajc, e
monopolista to pojedynczy producent, ktry moe cakowicie pomin zagroenie wejciem konkurentw. Musimy w zwizku z tym ucili klasyfikacj z tablicy 9.1 i dokadnie przeanalizowa wspomniane zjawisko wejcia do gazi.
Naturalne bariery wejcia
W naszej analizie barier wejcia rozrniamy bariery, ktre powstaj samoistnie,
oraz
te, ktre s rozmylnie stwarzane przez dziaajce ju w danej gazi
przedsibiorstwa.
Naturalna bariera wejcia to taka bariera, ktra nie zostaa rozmylnie
stworzona przez dziaajce ju w gazi firmy.

Amerykaski ekonomista Joe Bain wyodrbni trzy typy barier wejcia:
rnicowanie produktu, bezwzgldn przewag kosztow oraz korzyci skali. Pierwsza z
nich
nie jest barier naturaln, co wkrtce wyjanimy. Bezwzgldna przewaga kosztowa,
kiedy krzywe kosztw przedsibiorstw ju dziaajcych przebiegaj niej ni te,
ktre
cechuj nowe firmy, moe by barier naturaln. Na przykad, jeeli dokadne
poznanie specyfiki dziaania w danej gazi wymaga czasu, to przynajmniej w
krtkirr_
okresie istniejce przedsibiorstwa bd ponosi nisze koszty. Jeli s sprytne,
tc
zdoaj te zaj najdogodniejsze lokalizacje. Jeeli natomiast przedsibiorstwa te
504
Ramka 9.3
Bariery na cenzurowanym
W 2004 r. firma Morrisons ostatecznie zakoczya przejmowanie konkurencyjnej
sieci
supermarketw Safeway. W efekcie z malestwa, ktrego udzia w rynku
brytyjskim
wynosi 6%, Morrisons awansowa do pierwszej ligi z udziaem w rynku rwnym
17%, czyli tylko odrobin mniej od Sainsburys, dotychczasowego lidera na rynku
supermarketw.
Do przejcia Safewaya usioway nie dopuci Tesco, Asda i Sainsburys; sieci
te
przedoyy firmie Morrisons wasne oferty. W pewnym momencie Philip Green,
waciciel sieci pooonych centralnie sklepw detalicznych British Home Stores
(Bhs),
rwnie przymierza si do przejcia Safewaya. Safeway okaza si a tak
akomym
kskiem, poniewa jego przejcie byo ostatni szans wejcia na rynek
supermarketw. Wobec braku odpowiednich dziaek, przy nikych szansach na uzyskanie
pozwolenia na otwarcie nowych supermarketw, jedynym sposobem dostania si do
gazi
byo przejcie ju istniejcej sieci. W sytuacji gdy Morrisons sta si wacicielem
Safewaya, a ga ulega konsolidacji, w efekcie ktrej pozostali w niej tylko wielcy
gracze, nastpne przejcie bdzie jeszcze trudniejsze. Na tym rynku bariery wejcia s
teraz zdecydowanie wysze.
podjy inwestycje lub prace badawczo-rozwojowe z myl o odstraszeniu

potencjalnych konkurentw, to bariera, o ktrej mwimy, przestaje by naturalna.
Omwimy
krtko ten przypadek.
Rysunek 9.1 umoliwi nam pokazanie roli korzyci skali jako naturalnej
bariery
wejcia. Wyjanilimy, e jeeli minimalna skala efektywna jest dua w
porwnaniu
z popytem na produkty gazi, to nowa firma nie zdoa si wedrze do gazi bez
znacznego obnienia ceny rynkowej, a to po prostu moe nie pozwoli na
osignicie
zysku.
505
Im trudniejsze do pokonania s takie naturalne bariery, tym bardziej

uzasadnione
bdzie zlekcewaenie groby konkurencji ze strony potencjalnych firm
wchodzcych
do gazi. Gra na rynku oligopolu zostaje wwczas ograniczona do konkurencji
midzy dziaajcymi przedsibiorstwami, toczcej si zgodnie z reguami omawianymi
poprzednio. Tam, gdzie naturalne bariery wejcia s niskie, moe zaj jeden z
dwch
przypadkw: albo firmy zasiedziae zaakceptuj t sytuacj i groba konkurencji ze
strony przedsibiorstw wchodzcych do gazi zapobiegnie naduywaniu przez nie
siy rynkowej wynik bdzie podobny do przypadku konkurencji doskonaej,
albo
te firmy zasiedziae same bd si staray stworzy jakie dodatkowe bariery
wejcia.
9.7. Odstraszanie strategiczne kandydatw do wejcia

Strategi jest plan gry w sytuacji, kiedy decyzje s wspzalene. Przymiotnik
strategiczny" jest powszechnie uywany w jzyku potocznym, lecz w ekonomii
nadaje mu si bardziej precyzyjne znaczenie.
Posunicie strategiczne to takie dziaanie, ktre wywiera korzystny dla
podejmujcej je osoby wpyw na wybory innej osoby, oddziaujc na jej

przewidywania
dotyczce dziaa tej pierwszej osoby.
Wprowadzilimy ju pojcie zobowizania samoograniczajcego jako
posunicia
strategicznego, a teraz rozwaymy inny przykad odstraszania kandydatw do
wejcia.
Na rysunku 9.8 w gazi istnieje tylko jedno przedsibiorstwo, a rozgrywka
toczy
si przeciwko jednej, chccej wej na rynek firmie. Ma ona do wyboru albo prbowa dosta si do gazi, albo pozosta poza ni. Jeli zdecyduje si wej, to
przedsibiorstwo ju dziaajce w gazi moe zaakceptowa konkurenta i zgodzi si na
podzia rynku lub te moe podj walk. Walka z przybyszem oznacza
wytwarzanie
przynajmniej takiej samej, a moe nawet znacznie wikszej produkcji ni
poprzednio,
co powoduje zaamanie si ceny dla caej gazi. W efekcie tej wojny cenowej, nazywanej czasem polityk cen niszczcych (konkurenta) dziaajcego przedsibiorstwa,
sytuacja obu producentw pogarsza si i ponosz oni straty. W grnych kratkach na
rysunku 9.8 wida zyski firmy zasiedziaej (z lewej strony) i przedsibiorstwa
wchodzcego do gazi (z prawej strony) w kadej z trzech moliwych sytuacji.
Jeeli nikt nie rzuca wyzwania zasiedziaemu w gazi przedsibiorstwu, to
rozwija si ono wietnie, osigajc zyski w wysokoci 5. Rzecz jasna, firma wchodzca
do
gazi nie osiga adnych zyskw. Jeli natomiast przedsibiorstwa podziel si
rynkiem, to oba uzyskaj niewielkie zyski rwne 1. Jeeli dochodzi do wojny cenowej,
oba przedsibiorstwa ponosz straty. Jak zatem powinna si toczy ta rozgrywka?
Zamy, e do gazi wchodzi nowa firma. Porwnujc grne kratki, lew i
rodkow, dochodzimy do wniosku, e ju istniejca firma uczyni lepiej, oddajc pole,
ni
podejmujc walk. Firma wchodzca do gazi moe to przewidzie. adne groby
fir-
507
my zasiedziaej, majce powstrzyma wejcie, nie s wwczas wiarygodne. Kiedy

dojdzie do starcia, lepszym rozwizaniem bdzie dla niej poddanie si. Oczywicie,
dziaajca ju w gazi firma chciaaby bardzo, aby przybysz pozosta poza gazi,
bo
sama mogaby wtedy osiga zysk rwny 5. Jednak rwnowaga tej gry to stan.
w ktrym przybysz wejdzie do gazi, a ju istniejca firma nie bdzie stawia
oporu.
Obie strony osigaj wtedy zyski rwne 1, o czym informuje grna lewa kratka na
rysunku.
Jednak przedsibiorstwo zasiedziae moe rozpocz skuteczn obron, zanim
pojawi si nowy konkurent, podejmujc zobowizanie do przeciwstawienia si
wszelkim
prbom wejcia do gazi. W ten sposb odstraszy ewentualnych konkurentw.
Istnie-
508
ce przedsibiorstwo byoby szczliwe, gdyby zjawi si Marsjanin i owiadczy,

e
wstrzela cay jego zarzd, jeli kiedykolwiek dopuci on do wejcia nowych
konkurentw. Wwczas kandydaci do wejcia, spodziewajc si walki i strat w
wysokoci I , zostaliby poza gazi, pozostawiajc dziaajce w niej przedsibiorstwo w
spokoju (osigaoby ono wwczas trway zysk rwny 5).
Gdy nie ma Marsjan, przedsibiorstwo zasiedziae moe osign taki sam
efekt,
uywajc rodkw ekonomicznych. Zamy np., e zaczyna ono inwestowa,
rozbudowujc zdolnoci wytwrcze. Ich niewykorzystanie wie si z wysokimi
kosztami,
a tak wanie dzieje si przy niskim poziomie produkcji. Kiedy nikt nie prbuje
wej
lub jeli przybysz jest akceptowany bez walki, przedsibiorstwo zasiedziae
produkuje
niewiele. Przyjmijmy, e w tej sytuacji ponosi ono strat rwn 3 ze wzgldu na
niewykorzystane moce produkcyjne. W dolnych kratkach na rysunku 9.8
uwzgldniono spadek zyskw firmy zasiedziaej o 3 dla obu przypadkw. Jednak w warunkach
wojny cenowej produkcja tego przedsibiorstwa jest dua i nadwyka zdolnoci
produkcyjnych ju nie wystpuje. Nie musimy zatem obnia zyskw przedsibiorstwa
zasiedziaego w rodkowych kratkach na rysunku 9.8. Teraz przeanalizujemy t
rozgrywk raz jeszcze.
Jeeli nowa firma wchodzi do gazi, to dziaajce w niej przedsibiorstwo
ponosi
strat albo w wysokoci 2, gdy si podda, albo na poziomie 1, gdy podejmie walk.
Wejcie natrafia zatem na opr. Przewidujc to, przybysz nie wchodzi, bo
ponisby
straty w wyniku wojny cenowej. Rwnowaga odpowiada wic prawej dolnej kratce
i wejcie nie nastpuje. Strategiczne odstraszanie konkurentw nie tylko powiodo
si,
lecz take przynioso zyski. Nawet ponoszc koszt w wysokoci 3, spowodowany
niewykorzystaniem zdolnoci wytwrczych, przedsibiorstwo zasiedziae wci
osiga
zysk rwny 2, ktry oczywicie jest lepszy od zysku w wysokoci 1, osiganego w
sytuacji opisanej w grnej lewej kratce rysunku, kiedy nie nastpio odstraszanie
i konkurent wszed do gazi bez przeszkd.
509
Zyski w wariancie 1 1
z odstraszaniem
Zyski w wariancie -2 1
bez odstraszania
-1 -1
-1 -1
Rysunek 9.8. Odstraszanie

strategiczne
Gdy nie wystpuje odstraszanie, a przybysz wchodzi do gazi, przedsibiorstwo zasiedziae uczyni
najlepiej, jeeli pogodzi si z tym i nie podejmie
walki. Przybysz wie o tym i dlatego wchodzi. Rwnowaga wystpuje w lewej grnej kratce, gdzie oba
przedsibiorstwa osigaj zysk rwny 1. Jeeli jednak przedsibiorstwo zasiedziae podejmie dziaania
obronne i poniesie wydatek rwny 3, zwracajcy si
tylko wtedy, kiedy dojdzie do walki, oznacza to
wzniesienie skutecznej zapory przeciw wejciu.
Konkurent pozostanie poza gazi, a rwnowaga
ustali si w prawej dolnej kratce. Sytuacja zasiedziaego w gazi przedsibiorstwa poprawi si
i osignie ono zysk rwny 2.
..........................................................'. ...m m M m m m M m L ..............................................................................................-u..........,

M M ^ M m m m i im M W m m
i ,u
......,.,................ n i
............................. ,
Odstraszanie strategiczne polega na takim zachowaniu przedsibiorstw
dziaajcych ju na jakim rynku, ktre zmniejsza prawdopodobiestwo wejcia

konkurentw na ten rynek.
Czy strategia odstraszania jest zawsze skuteczna? Nie. Zamy, e na rysunku
9.8
zmieniamy dane w prawych kratkach. W grnej prawej kratce zaznaczamy, e istniejce przedsibiorstwo osiga zysk w wysokoci 3, kiedy nie wchodz nowe
firmy.
Jeeli przedsibiorstwo to nie podjo adnych wicych zobowiza, to
rwnowag
pokazuje grna lewa kratka, jak do tej pory. Kiedy jednak podjo takie
zobowizanie
i wydao 3 na stworzenie rezerwy zdolnoci wytwrczych, wtedy w dolnej prawej
kratce widzimy, e po odstraszeniu kandydatw do wejcia osigno zysk rwny 0.
Konkurent nie wchodzi, lecz przedsibiorstwu z gazi wiodoby si znacznie lepiej,
gdyby nie inwestowao w nadwyk zdolnoci produkcyjnych i pozwolio mu
wej,
bo wtedy osignoby zysk w wysokoci 1.
Moemy rozwin t analiz na dwa sposoby. Po pierwsze, z przedstawionego
modelu wynika, e wojny cenowe nigdy nie powinny wybucha. Jeeli
przedsibiorstwo
zasiedziae rzeczywicie jest gotowe walczy, to potencjalny konkurent nie
powinien
wkracza do gazi. Oczywicie, wymaga to od niego dokadnej wiedzy o
wysokoci
zyskw osiganych przez zasiedziae przedsibiorstwo, w poszczeglnych
sytuacjach
pokazanych na rysunku, co z kolei umoliwia prawidowe przewidzenie jego zachowa. W rzeczywistoci nowe firmy czsto si myl. Poza tym, jeeli kandydat do
wejcia ma znacznie wiksze zasoby finansowe ni dziaajcy w gazi konkurent, to
wojna cenowa moe by dla niego dobr inwestycj. Zasiedziaa firma wycofa si jako
pierwsza, a przybysz bdzie mg zagarn wpywy i z nadwyk powetowa sobie
wczeniejsze straty.
Ponadto utrzymywanie rezerwy zdolnoci produkcyjnych nie jest jedynym rodkiem zwalczania konkurencji dostpnym dla zasiedziaego przedsibiorstwa.
Podejmowane zobowizania musz by nieodwracalne, w innym przypadku bowiem s
grobami bez pokrycia. Musz one zwiksza prawdopodobiestwo podjcia walki przez
dane przedsibiorstwo. Wszystko to, co zwiksza koszty stae lub koszty utopione,
dziaa odstraszajco. Wysokie koszty stae sztucznie podnosz korzyci skali i
powoduj, e dziaajcemu ju w gazi przedsibiorstwu bardziej zaley na utrzymaniu
wysokiego poziomu produkcji. Koszty utopione za s nie do odzyskania. Dobrym

przykadem s wydatki na reklam, ktra podnosi presti firmy i przywizanie do
jej
znaku. Podobnie ma si sprawa z rnicowaniem produktu. Jeeli przedsibiorstwo
dziaajce ju w gazi wytwarza tylko jedn odmian produktu, to kandydat do
wejcia moe liczy na to, e wedrze si na rynek z inn odmian. Jeli jednak
istniejce
przedsibiorstwo wytwarza wiele marek lub modeli, nowy konkurent bdzie
zmuszony
podj walk na caym froncie, co bardzo podnosi koszty wejcia.
512
Ramka 9.4
Po co tyle reklamy?
Reklama ma na celu nie tylko wznoszenie barier utrudniajcych konkurentom
wejcie
na rynek. Czasem chodzi o to, eby wpyn na konsumentw, ujawniajc
informacje
0 jakoci wasnych dbr, ktrymi dysponuj tylko ich producenci.
Jeeli konsumenci na pierwszy rzut oka potrafi oceni jako produktu jeszcze
przed jego nabyciem, reklama nie zdziaa wiele. Psujce si banany czerniej i
bezcelowe jest reklamowanie ich wieoci. W tym przypadku informacja jest dostpna
bez
ogranicze i kada prba oszukania konsumentw zostaje odkryta. Jednak w
przypadku wikszoci produktw konsumenci nie potrafi oceni jakoci przed zakupem
1 przekonuj si o niej dopiero po pewnym czasie, w trakcie ich uytkowania.
Przedsibiorstwa, w odrnieniu od konsumentw stykajcych si pierwszy raz
z produktem, maj wyczny dostp do pewnych informacji. Rzucajca si w oczy
i kosztowna) kampania reklamowa sygnalizuje potencjalnym konsumentom, e
firma
wierzy w swj produkt oraz oczekuje duego i dugotrwaego sukcesu rynkowego,
ktry pozwoli pokry koszty stae w postaci pocztkowych wydatkw na reklam.
Firmy,
ktre wiedz, e konsumenci wkrtce odkryj, i zostali wprowadzeni w bd co do
jakoci produktu, nie inwestuj wiele w reklam.
Jak wyglda reklama w przypadku dbr trwaych, takich jak lodwki, ktre z
natury rzeczy kupuje si raz na jaki czas, a wymienia po dziesiciu latach lub nawet
pniej? Konsumenci chcieliby prawdziwej reklamy, ktra byaby dla nich bardzo
korzystna, jednak producentom dbr wysokiej jakoci brak jest motywacji do
posugiwania si reklam. Opaca si rwnie reklama nierzetelna (upynie wiele czasu,
zanim
konsumenci odkryj prawd), zatem skonno do posugiwania si reklam nie
sygnalizuje ju wysokiej jakoci produktu. Reklama staje si to zatem zjawiskiem
rzadkim.
513
W tablicy przedstawiono wydatki na reklam, traktowane jako odsetek przychodw ze sprzeday, dla trzech rodzajw dbr wyrnionych powyej. Jak si
okazuje,
Wydatki na reklam jako odsetek przychodw ze sprzeday dla

trzech rodzajw dbr
Moment
rozpoznania jakociCzas
do kolejnego zakupuPrzykadyWydatki na reklam
jako odsetek
przychodw
ze sprzedayPrzed zakupemNieistotnyBanany, plakaty0,4Wkrtce po
zakupieKrtkiHerbatniki3,6Dugo po zakupieNieistotnyOdtwarzacz
CD1,8
r d o : E. Davis, J. Kay, J. Star, Is Advertising Rational?, Business
Strategy Review" 1991, Autumn,
Oxford University Press.
fakty do dobrze potwierdzaj teori.
514
9.8. Wnioski
W rzeczywistoci tylko nieliczne gazie przypominaj opisywane w podrcznikach
skrajne przypadki konkurencji doskonaej i czystego monopolu. W wikszoci z
nich
panuje konkurencja niedoskonaa. W tym rozdziale przedstawilimy typy
konkurencji
niedoskonaej. Teoria gier, a zwaszcza takie pojcia, jak samoograniczajce
zobowizanie, wiarygodno i odstraszanie, umoliwiy ekonomistom analiz wielu
praktycznych problemw wielkiego biznesu.
Czego waciwie si nauczylimy? Po pierwsze, struktura rynku i zachowania
nalecych do gazi przedsibiorstw s wspzalene. Do tej pory ekonomici zwykle
zaczynali sw analiz od okrelenia struktury rynku, o ktrej decydoway rozmiary
korzyci skali i gaziowa krzywa popytu. Nastpnie prbowano okreli zachowanie
przedsibiorstw w tej gazi (monopol, oligopol, konkurencja doskonaa), a na
kocu
sprawdzano przewidywania, porwnujc je ze wskanikami, takimi jak nadwyka
ceny nad kosztem kracowym. Teraz wiemy ju, e strategiczne zachowania
przedsibiorstw, dziaajcych w danej gazi, mog wpywa na wejcia nowych firm, a
zatem
take na struktur rynku (z wyjtkiem przypadku, gdy wejcie nie sprawia adnych
kopotw).
Po drugie, poznalimy znaczenie konkurencji potencjalnej ze strony zarwno
przedsibiorstw krajowych, rozwaajcych moliwo wejcia, jak i importu.
Liczba
dziaajcych dzi w gazi przedsibiorstw nie mwi nam zbyt wiele o ich
rzeczywistej pozycji na rynku. Jeeli wejcie do gazi jest bardzo atwe, to nawet jedyne
przedsibiorstwo w gazi, czyli jawny monopolista, moe uzna za nieopacalne
znaczniejsze odchylenia od zachowa doskonale konkurencyjnych.
Po trzecie, przekonalimy si, jak wiele praktyk ze wiata prawdziwego biznesu
wojny cenowe, reklam, upowszechnianie znakw firmowych, nadwyk
zdolnoci
produkcyjnych, nadmiernie rozbudowane programy badawczo-rozwojowe
mona
pojmowa jako elementy konkurencji strategicznej. Chcc, eby speniy sw
funkcj,
groby wypowiadane w jej ramach musz zosta uwiarygodnione przez wice
zobowizania samoograniczajce.
515
Podsumowanie
Konkurencja niedoskonaa istnieje wtedy, kiedy pojedyncze przedsibiorstwa

s
przekonane, e maj do czynienia z opadajcymi krzywymi popytu. Jej najwaniejsze formy to konkurencja monopolistyczna, oligopol i czysty monopol.
Status czystego monopolu moe zosta przyznany z mocy prawa. Bywa tak
wtedy, kiedy ga zostaje znacjonalizowana lub kiedy przedsibiorstwo uzyskuje
patent zapewniajcy mu okresow wyczno produkcji. Jeli minimalna
efektywna skala produkcji jest bardzo dua w porwnaniu z popytem na produkty
caej
gazi, to taka naturalna bariera wejcia moe by wystarczajco wysoka, aby
516
stworzy monopol naturalny, mogcy ignorowa niebezpieczestwo wejcia

konkurencji.
W sytuacji bdcej odwrotnym przypadkiem skrajnym, wejcia do gazi i
wyjcia
z niej mog nie pociga za sob adnych kosztw. Rynek jest sporny i
dziaajce
tu przedsibiorstwa musz naladowa zachowania typowe dla konkurencji
doskonaej, bo inaczej ich pozycja zostanie podwaona przez napyw nowych
konkurentw. W przypadkach porednich ga bdzie prawdopodobnie oligopolem.
Przedsibiorstwa dziaajce w warunkach konkurencji monopolistycznej
maj swobod wejcia do gazi i wyjcia z niej, ale kade z nich jest mae i wytwarza podobne, chocia nieidentyczne produkty. Kade rozporzdza pewn
ograniczon si monopolistyczn, zwizan z wytwarzan specyficzn odmian
produktu6. W stanie rwnowagi dugookresowej w punkcie stycznoci cena rwna
si
kosztowi przecitnemu, przewysza jednak utarg kracowy i koszt kracowy.
Oligopolici stoj w obliczu dylematu: porozumie si i wspdziaa w celu
maksymalizacji cznych zyskw czy te konkurowa o wikszy wasny udzia
w zmniejszonej puli zyskw. Porozumienie (zmowa) moe by formalne,
czego
przykadem jest kartel, lub nieformalne. Gdy nie ma wiarygodnego zagroenia
kar ze strony uczestnikw porozumienia, kade z przedsibiorstw odczuwa
pokus oszukiwania.
Teoria gier opisuje wspzalene decyzje dotyczce wyboru strategii,
podejmowane przez kadego gracza. W grze zwanej dylematem winia" kada z firm ma
strategi dominujc. Dziki wicym zobowizaniom samoograniczajcym
obie
mog poprawi swe pooenie, zapewniajc nienaruszalno porozumienia.
Funkcja reakcji pokazuje najlepsz odpowied jednego gracza na dziaania innych graczy. W przypadku rwnowagi Nasha wykresy funkcji reakcji si
przecinaj. aden z graczy nie chce wtedy zmieni swojej decyzji.
W przypadku konkurencji typu Cournota kada firma uznaje, e wielko
pro-
Lub znakiem firmowym {przyp. tum.).
dukcji konkurenta jest dana. Natomiast w przypadku konkurencji typu

Bertran-
517
da kada firma za dan uznaje cen dan przez konkurenta. Rwnowaga

Nasha-Bertranda oznacza zrwnanie si ceny z kosztem kracowym.
Rwnowaga
Nasha-Cournota oznacza mniejsz produkcj, wysze ceny i zyski. Jednak
przedsibiorstwom nie udaje si zmaksymalizowa cznego zysku, poniewa adne
z nich nie bierze pod uwag tego, e zwikszenie przez niego produkcji szkodzi
jego konkurentom.
Przedsibiorstwo, ktre ma moliwo wykonania pierwszego ruchu
(osignicia renty pionierskiej), jest liderem w sensie Stackelberga. Przewidujc reakcje
konkurenta, wytwarza ono wicej, wiedzc, e w efekcie konkurent bdzie
zmuszony produkowa mniej. Prawo do pierwszego posunicia oznacza skuteczne
zobowizanie.
518
Naturalne bariery wejcia powstaj samoistnie i mog wynika z korzyci skali

lub z absolutnej przewagi kosztowej ju istniejcych przedsibiorstw.
Natomiast
strategiczne bariery wejcia powstaj w zaciszu gabinetw i s wynikiem
wicych zobowiza samoograniczajcych, podejmowanych po to, aby stawi opr
ewentualnym nowym konkurentom. Jedynie w pewnych okolicznociach strategiczne odstraszanie amatorw wejcia jest opacalne dla firm zasiedziaych.
Zadania sprawdzajce
1. Krzyw
Cena
Ilo
popytu na produkt pewnej gazi opisuj nastpujce dane:

1
10
2
9
3
8
4
7
5
6
6
5
7
4
8
.3
9
2
10
1
a) Przyjmijmy, e ga jest tworzona przez monopolist, ktrego koszt

kracowy
MC jest stay i rwny 3. Jak cen i wielko produkcji ustali owo przedsibiorstwo? b) Zamy teraz, e chodzi o dwa przedsibiorstwa, w ktrych
MC = AC = 3. Przy jakim poziomie produkcji i ceny czne zyski osign maksimum, jeeli przedsibiorstwa te zawr porozumienie? c) Dlaczego oba przedsibiorstwa musz uzgodni rozmiary produkcji, ktr kade z nich wytworzy?
d) Dlaczego kade z nich moe odczuwa pokus oszukiwania, gdy jest w stanie
unikn odwetu drugiej strony?
2. Zamy, e oba przedsibiorstwa z powyszego przykadu (nazwijmy je A i Z)
kontroluj w punkcie wyjcia po poowie rynku i stosuj cen monopolow.
Przedsibiorstwo Z decyduje si oszukiwa i ma nadziej, e przedsibiorstwo A
bdzie
trwa przy swej dotychczasowej wielkoci produkcji, a) Narysuj krzyw popytu
oczekiwanego przez przedsibiorstwo Z. b) Jak cen i wielko produkcji
wybierze przedsibiorstwo Z?
3. Mechanicy samochodowi mwi czasem, e wszyscy mechanicy powinni by licencjonowani, co sprawioby, e napraw dokonywaby wycznie personel
wykwalifikowany. Niektrzy ekonomici odpowiadaj, e klienci mog zawsze zapyta,
czy mechanik zosta przeszkolony przez renomowan instytucj, i nie musz
oglda jakiejkolwiek licencji, a) Oce argumenty przemawiajce za
licencjonowaniem
i przeciw licencjonowaniu mechanikw samochodowych, b) Czy w przypadku
licencjonowania lekarzy argumenty te ulegn zmianie?
4. Przypomnij sobie tre piciu reklam ogldanych w telewizji. Jak sdzisz, czy
ich
519
podstawow funkcj jest informowanie, czy te wznoszenie barier wejcia w

danej
gazi?
5. Pobaliwi rodzice wiedz, e dzieci naley czasem kara, lecz kiedy przychodzi
co do czego, koczy si na ostrzeeniu. Czy rodzice mog podj jakie wice zobowizanie samoograniczajce, aby uwiarygodni grob zastosowania
kary?
6.
520
Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze stwierdzenia s

nieprawdziwe, a) Przedsibiorstwa konkurujce ze sob powinny si czy, aby
ograniczy produkcj i podwyszy ceny. b) Przedsibiorstwa nie
reklamowayby
si, gdyby nie spodzieway si zwikszenia w ten sposb sprzeday.

Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: R Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 (przyp. red. nauk.).
Rozdzia 10
Rynek pracy
od czego zaley zapotrzebowanie przedsibiorstwa na czynniki produkcji w dugim

i krtkim okresie;
co oznaczaj pojcia: warto produktu kracowego, przychd kracowy i koszt kracowy czynnika produkcji;
od czego zaley popyt gazi na prac;
w jaki sposb s podejmowane indywidualne decyzje dotyczce poday pracy;
co to s dochody transferowe i renta ekonomiczna;
sytuacj wystpujc na rynku pracy w stanie rwnowagi i w przypadku nierwnowagi;
jak poziom pacy minimalnej wpywa na wielko zatrudnienia;
co to s izokwanty i w jaki sposb mona je wykorzysta w analizie wyboru technologii.
gracz w golfa za zwycistwo w turnieju moe zarobi w cigu weekendu

wiccej ni profesor uniwersytetu w cigu roku. Studenci ekonomii mog
oczekiwa,
i
w przyszym yciu zawodowym uzyskaj zarobki wysze od dochodw swoich
rwnie zdolnych kolegw, studiujcych filozofi. Robotnik w krajach Unii
Europejskiej
zarabia duo wicej ni robotnik o takich samych kwalifikacjach w Indiach.
Niewiele
krajw o gospodarce rynkowej jest w stanie zapewni prac wszystkim swoim
obywatelom, pragncym j podj. Sprbujmy wyjani te zjawiska z otaczajcej nas
rzeczywistoci.
W kadym przypadku wyjanienie bdzie zalee od poday i popytu na
okrelony
rodzaj pracy. W tym rozdziale oraz w rozdziale nastpnym zajmiemy si
funkcjonowaniem rynku pracy. Rozpoczynamy w ten sposb analiz rynkw czynnikw
produkcji
pracy, kapitau i ziemi. Analiza ta powinna da odpowied na pytanie o determinanty cen rwnowagi i iloci czynnikw produkcji zaangaowanych w rnych
gaziach i caej gospodarce. Cho rozpoczynamy analiz od czynnika zwanego prac.
w rozdziale 12 przekonamy si, e te same zasady mona z powodzeniem
zastosowa
do analizy rynkw innych czynnikw produkcji.
523
Ekonomia pozytywna
Poznalimy ju do gruntownie sposb funkcjonowania rynku dbr. Podobnie

przeanalizujemy funkcjonowanie rynkw czynnikw produkcji. Dlatego oglna
konstrukcja tego rozdziau bdzie podobna: popyt, poda, rwnowaga, problem
nierwnowagi i procesy dostosowawcze.
W tablicy 10.1 zawarto dane o wysokoci zarobkw w Wielkiej Brytanii w 2003
r.
i porwnano je z poziomem pac realnych w 1994 r. Przecitny pracownik sektora
usug finansowych zarabia tygodniowo w 2003 r. o ponad 260 wicej, ni
wynosia
rednia krajowa, i znacznie wicej ni pracownik brany hotelowo-restauracyjnej.
Z tablicy wynika rwnie, e w tej ostatniej brany zanotowano w tym okresie
bardzo
niewielki wzrost pac realnych.
Tablica 10.1. rednie tygodniowe zarobki realne w Wielkiej Brytanii (/tydzie)
dla pracownikw penoetatowych mczyzn
Ga
Realne zarobki
1994
444
2003
521
Usugi finansowe
686
788
Hotele i restauracje
300
343
Dostawy energii i wody
541
569
Gospodarka ogem
r d o : ONS, Monthly Digest of Statistics.
Analiza rynkw czynnikw produkcji, podobnie jak analiza rynkw dbr, opiera
si na zwykym mechanizmie poday i popytu, ale popyt na rynkach czynnikw
produkcji ma szczeglne cechy. Nie jest to mianowicie popyt bezporedni albo
kocowy,
lecz popyt pochodny. Przedsibiorstwa zgaszaj zapotrzebowanie na czynniki
produkcji tylko dlatego, i potrzebuj ich do wytwarzania okrelonych produktw.
Popyt na czynniki produkcji jest popytem pochodnym, poniewa wynika z popytu na produkty, do ktrych wytworzenia te czynniki s uywane.
Kade przedsibiorstwo podejmuje jednoczenie dwie decyzje: o rozmiarach
swej
produkcji oraz o wielkoci zapotrzebowania na czynniki produkcji. Obie s ze sob
cile zwizane.
Po stronie poday musimy rozrni poda czynnikw produkcji w gospodarce
jako caoci i poda czynnikw dla pojedynczego przedsibiorstwa lub gazi
gospodarki. Okrelone przedsibiorstwo moe pozyska dodatkowe czynniki produkcji od
innych firm, ale gospodarka jako cao rozbudowuje swj potencja produkcyjny
Rynek pracy
524
stosunkowo wolno. Budowa nowych fabryk i ksztacenie nowych pracownikw to

sprawa
wielu lat.
W krtkim okresie, przy niemal staej poday pilotw w gospodarce, wzrost
popytu na ich usugi spowoduje podniesienie pacy zapewniajcej utrzymanie rwnowagi
525
Ekonomia pozytywna
na rynku pracy pilotw. W dugim okresie poda pilotw nie jest jednak staa.
Wysokie pace stan si sygnaem dla absolwentw szk, ktrzy zrezygnuj z planw
szkolenia np. w zawodzie maszynisty kolejowego i zamiast tego podejm bardziej
intratn
nauk w szkole lotniczej. Dlatego wanie w dalszej analizie musimy rozrni
ksztatowanie si poday pracy w krtkim i dugim okresie.
Porwnujc popyt i poda, moemy okreli ceny rwnowagi i zaangaowane
iloci pracy.
Jak szybko rynek pracy powraca do rwnowagi? Podczas gdy na wielu rynkach
produktw rwnowaga jest osigana stosunkowo szybko, dostosowania na rynku
pracy przebiegaj na og wolniej. Postaramy si wyjani, dlaczego tak jest.
10.1. Popyt przedsibiorstwa na czynniki produkcji

w dugim okresie
W dugim okresie mog nastpi wszystkie niezbdne dostosowania czynnikw
produkcji. W rozdziale 7 przedstawilimy krzyw dugookresowych kosztw przecitnych i krzyw dugookresowych kosztw kracowych przedsibiorstwa. W rozdziaach 8 i 9 rozpatrzylimy rozmaite warianty krzywej popytu, z jak ma do czynienia
przedsibiorstwo. Pokazalimy te, w jaki sposb przedsibiorstwo wybiera
wielko
produkcji, majc zapewni maksymalny zysk. Chocia s to elementy tej samej
decyzji, odejdziemy teraz od analizy zachowania przedsibiorstwa na rynku dbr i skoncentrujemy si na rynkach czynnikw produkcji. Przedsibiorstwo stara si
wytworzy
swe produkty moliwie najtaniej, a nastpnie wybiera wielko produkcji, ktra zapewnia maksymalny zysk. Wzrost ceny pracy w stosunku do ceny kapitau skania
do
wyboru bardziej kapitaochonnych technologii. I na odwrt, wzrost ceny kapitau
wzgldem ceny pracy skania do wyboru bardziej pracochonnych metod produkcji.
Przedsibiorstwo stara si ograniczy nakady czynnika produkcji, ktry okazuje si
relatywnie droszy.
Zasada ta wyjania utrzymywanie si midzynarodowych rnic w relacji kapita-praca w poszczeglnych gaziach. W krajach Unii Europejskiej zaangaowanie
robotnika w gospodarstwie rolnym na okres niw kosztuje duo w porwnaniu z
kosztami
wynajcia kombajnu. Mechanizacja rolnictwa pozwala zaoszczdzi na koszcie
najmu
Rynek pracy
526
robotnikw rolnych. Indie natomiast maj tani i liczn si robocz, kapita za jest
tam
czynnikiem rzadkim i drogim. Dlatego w sytuacji tamtejszego rolnictwa s
stosowane
bardziej pracochonne metody wytwarzania. Robotnicy wyposaeni w kosy i opaty
wykonuj prace, do ktrych w Europie Zachodniej stosuje si kombajny i spychacze.
Wzrost stawki pacy skoni przedsibiorstwo do zastpowania pracy kapitaem.
Jednoczenie wzronie cakowity koszt produkcji przy dowolnej jej wielkoci.
Nawet
stosujc bardziej kapitaochonne metody wytwarzania, przedsibiorstwa nadal bd
uyway pewnej iloci pracy, za ktr przyjdzie im teraz zapaci wicej. Przy wyszym koszcie kracowym i niezmienionych krzywych popytu i utargu kracowego
przedsibiorstwa wytworz mniej.
527
Ekonomia pozytywna
Wzrost ceny jednego czynnika produkcji spowoduje wic nie tylko zmian proporcji, w jakich s stosowane czynniki przy danej wielkoci produkcji, lecz rwnie
zmian rozmiarw produkcji zapewniajcych maksymalizacj zysku.
Badajc w rozdziale 5 decyzje konsumenta, przekonalimy si, e zmiana ceny
dobra wywouje efekt substytucyjny i efekt dochodowy. Efekt substytucyjny odzwierciedla zmian relacji cen rnych dbr, natomiast efekt dochodowy wynika ze zmiany realnego dochodu, spowodowanej zmian ceny. Okazuje si, e popyt na czynniki
produkcji zachowuje si tak samo.
Wystpuje tu czysty efekt substytucyjny przy danej wielkoci produkcji.
Wysza
relatywna cena pracy skania przedsibiorstwa do zastpowania jej kapitaem.
Istnieje
jednak rwnie efekt produkcyjny, analogiczny do efektu dochodowego w teorii
popytu konsumpcyjnego. Zwikszajc kracowy koszt produkcji, wzrost pacy prowadzi
do
zmniejszenia rozmiarw produkcji.
Jest pewne, e w dugim okresie wzrost pacy zmniejszy zapotrzebowanie na
si
robocz. Efekt substytucyjny spowoduje przestawienie si na bardziej
kapitaochonne
metody wytwarzania, a wzrost kracowego kosztu produkcji zmniejszy optymalne
rozmiary produkcji i w konsekwencji wielko zapotrzebowania na wszystkie
czynniki. Efekt substytucyjny i efekt produkcyjny dziaaj w tym samym kierunku.
Zastanwmy si jednak, jak wzrost pacy wpynie na wielko zapotrzebowania
na
kapita. Efekt substytucyjny bdzie skania do wyboru bardziej kapitaochonnych
technologii, a efekt produkcyjny do zmniejszenia produkcji i zapotrzebowania na
wszystkie czynniki produkcji. Wypadkowa tych dwch efektw moe si okaza
dodatnia lub ujemna. Im atwiejsze jest zastpowanie pracy kapitaem, tym bardziej
prawdopodobna staje si przewaga efektu substytucyjnego. Przedsibiorstwa bd
zastpoway prac kapitaem i to na du skal. Per saldo, wielko popytu na kapita
moe wzrosn.
Na pocztku tego rozdziau zauwaylimy, e popyt na czynniki produkcji jest
pochodny, zaley bowiem od popytu na produkty przedsibiorstwa. W okrelaniu
podaowych skutkw zmiany ceny czynnika produkcji wielk rol odgrywa krzywa
popytu
na produkty przedsibiorstwa.
Rynek pracy
528
Na rysunku 10.1 przedstawiono przesunicie w gr krzywej dugookresowych

kosztw kracowych (LMC) pod wpywem wzrostu stawki pacy. Przy dotychczasowej pacy kracowy koszt produkcji odzwierciedla krzywa LMC0. Na skutek
wzrostu
pacy przesuwa si ona do pooenia LMC1. Pocztkowo maksymalizacja zysku
nastpuje w punkcie A. Jeeli popyt na produkty przedsibiorstwa obrazuje pozioma linia
DD, to przesunicie krzywej kosztu kracowego prowadzi do ustalenia si nowego
poziomu produkcji w punkcie B. Produkcja obniy si z Q0 do Q1. Jeeli popyt na produkty przedsibiorstwa jest mniej elastyczny (ilustruje to krzywa D'D"), to wyjciowym punktem rwnowagi pozostaje punkt A, w ktrym krzywa dugookresowego
kosztu kracowego LMC0 przecina krzyw utargu kracowego MR', odpowiadajc
krzywej popytu D'D'. Przesunicie krzywej kosztu kracowego do pooenia LMCx
powoduje teraz znacznie mniejszy spadek produkcji. Wynosi ona obecnie Q2, a
pozycj wybieran przez przedsibiorstwo wskazuje punkt C.
529
Ekonomia pozytywna
Rysunek
wzrostu
pacy
10.1.
Efekt
produkcyjny
Wzrost pacy wywouje efekt substytucyjny, skaniajcy przedsibiorstwo do wprowadzenia bardziej

kapitaochonnych metod produkcji. Jednak cakowite i kracowe koszty produkcji bd wysze ni
w punkcie wyjcia. Przy poziomej krzywej popytu DD przesunicie krzywej dugookresowego kosztu kracowego z LAZC0 do LMC1 spowoduje, e
przedsibiorstwo przejdzie z punktu A do B, a produkcja obniy si z Q0 do Q1. Wywoa to zmniejszenie popytu na wszystkie czynniki produkcji. Przy
opadajcej krzywej popytu DD' i odpowiadajcej
jej krzywej utargu kracowego MR', przesunicie
LMC0 do pooenia LMC1 powoduje przejcie
przedsibiorstwa z punktu A do C, w ktrym nastpuje zrwnanie kosztu kracowego z utargiem kracowym. Efekt produkcyjny powoduje spadek produkcji tylko z Q0 do Q2.
Wynika std, e im wiksza jest elastyczno popytu na produkty przedsibiorstwa, tym wikszy bdzie spadek produkcji pod wpywem okrelonego wzrostu
ceny
czynnika produkcji i okrelonego przesunicia krzywej dugookresowego kosztu
kracowego. Im silniejszy jest za ten efekt (zmniejszenie produkcji), tym wikszy
bdzie
spadek popytu na wszystkie czynniki produkcji.
Dodatek do tego rozdziau pokazuje, e w analizie popytu na czynniki produkcji
moemy rwnie wykorzysta metody podobne do tych, ktre stosowalimy w analizie popytu konsumentw w rozdziale 5, to znaczy krzywe obojtnoci i linie ograniczenia budetowego.
10.2. Popyt przedsibiorstwa na prac w krtkim okresie

W krtkim okresie przedsibiorstwo jest wyposaone w pewne stae czynniki
produkcji. Obecnie rozpatrzymy popyt przedsibiorstwa na prac w krtkim okresie, gdy
ilo zastosowanego kapitau jest staa.
Tablica 10.2 wyszczeglnia rne nakady pracy w pewnym przedsibiorstwie
i odpowiadajc im wielko produkcji przy staych zasobach kapitau. Kolumna
(3)
ukazuje kracowy produkt pracy (MPL marginal product of labour), tzn.
przyrost
produkcji uzyskiwany w wyniku zatrudnienia dodatkowego pracownika.
Rynek pracy
530
Pocztkowo kracowy produkt pracy wzrasta przy zatrudnianiu kolejnych

pracownikw, bo dwaj pierwsi z trudem obsuguj maszyny, jakimi dysponuje
przedsibiorstwo. Przy zatrudnieniu trzeciego pracownika daje o sobie zna malejca kracowa
Tablica 10.2. Produkcja i zatrudnienie w

krtkim okresie
(1)(2)
Produkcja(3)(4)(5)Liczba
Kracowy produktWarto kracowegoDodatkowypracownikw
pracyproduktu pracyzysk
()10,80,840010021,81,050020033,11,365035044,31,260030055
,41,155025066,30,945015077,00,73505087,50,5250-50
produkcyjno pracy. Po osigniciu penego wykorzystania wszystkich maszyn
kady
nowo zatrudniony pracownik przysparza coraz mniej dodatkowej produkcji1.
Kracowy produkt pracy to dodatkowa wielko produkcji uzyskana w wyniku
zatrudnienia dodatkowego pracownika przy zaoeniu, e nakady innych czyni nikw produkcji pozostaj niezmienne.
Podobnie jak przy omawianiu decyzji produkcyjnych, koncentrujemy si tu na
wielkociach kracowych. Interesuje nas zatem, czy koszt opacenia nowego pracow-
nika nie przekracza korzyci, jakie wynikaj z jego zatrudnienia. Tablica 10.2
zostaa
skonstruowana przy zaoeniu, e mamy do czynienia z przedsibiorstwem
dziaajcym w warunkach wolnej konkurencji, ktre moe zatrudni dowoln liczb
pracownikw, pacc im po 300 tygodniowo. Ponadto jest ono w stanie sprzeda
dowoln
ilo swego produktu po cenie 500 . Kolumna (4) obrazuje dodatkowy utarg,
uzyskany w wyniku zatrudnienia kolejnego pracownika.
Warto kracowego produktu pracy (MVPL marginal value product of
labour) to dodatkowy utarg uzyskany w wyniku sprzeday produktu
wytworzonego przez dodatkowego pracownika.

Poniewa rozwaane przedsibiorstwo dziaa w warunkach konkurencji
doskonaej, warto kracowego produktu wytworzonego przez dodatkowego pracownika
jest
1
Zazwyczaj kracowa produkcyjno pracy zaczyna male znacznie wczeniej, gdy dodatkowi pracownicy
natrafiaj na coraz mniejszy przydzia" rodkw produkcji z niewykorzystanej jeszcze czci ich zasobu
(przyp. tum.).
rwna fizycznym rozmiarom wytworzonej przez niego produkcji pomnoonym

przez
cen, po jakiej jest sprzedawany produkt. Od utargu uzyskanego dziki
zatrudnieniu
dodatkowego pracownika przedsibiorstwo musi odj dodatkowe koszty pacowe.

Ostatnia kolumna w tablicy 10.2 informuje o przyrocie zysku, jaki przynosi zatrudnienie dodatkowego pracownika.
Przedsibiorstwo zwiksza zatrudnienie dopty, dopki warto kracowego
produktu wytworzonego przez dodatkowego pracownika przewysza poziom pacy.
Zwikszanie zatrudnienia opaca si do sidmego pracownika wcznie. Warto
kracowego produktu wytworzonego przez sidmego pracownika wynosi 350 , co
jeszcze
pokrywa jego pac rwn 300 . Natomiast warto kracowego produktu
pracownika smego jest rwna tylko 250 i jest nisza od jego pacy. Optymalny poziom zatrudnienia to siedmiu pracownikw.
Zauwamy, i przedsibiorstwo podejmuje jednoczenie decyzj dotyczc
wielkoci zatrudnienia i rozmiarw produkcji: siedmiu pracownikw wytwarza siedem
jednostek produktu.
Maksymalizacja zysku przedsibiorstwa nastpuje przy zrwnaniu utargu
kracowego z kosztem kracowym, co jest rwnoznaczne ze zrwnaniem utargu
kracowego
uzyskanego z zatrudnienia dodatkowej jednostki czynnika zmiennego z kracowym
kosztem jego pozyskania.
Decyzjami przedsibiorstwa w dziedzinie zatrudnienia kieruje zatem
nastpujca
zasada: zwiksza (zmniejsza) zatrudnienie wtedy, kiedy warto kracowego produktu pracy jest wiksza (mniejsza) ni paca dodatkowego pracownika. Jeeli ilo
zatrudnionej siy roboczej moe by zmieniana w sposb pynny, np. gdy miar
nakadw pracy jest liczba przepracowanych roboczogodzin (tzn. liczba pracownikw
pomnoona przez czas pracy), to popyt przedsibiorstwa na prac musi spenia warunek:
paca = warto kracowego produktu pracy.
(10.1)
Rysunek 10.2 ilustruje t zasad przy zaoeniu, e przy dowolnym poziomie

zatrudnienia dziaa prawo malejcej produkcyjnoci kracowej. Warto kracowego
pro-
Rysunek 10.2. Wybr wielkoci

zatrudnienia w przedsibiorstwie
Przedsibiorstwo sprzedaje swj produkt po danej
cenie i zatrudnia sil robocz za okrelon stawk
pacy W0. Malejca kracowa produkcyjno pracy
sprawia, e krzywa MVPL ma nachylenie ujemne.
Do punktu L* dodatkowe zatrudnienie przysparza
wicej utargu ni kosztu. Poza tym punktem dodatkowe zatrudnienie bardziej zwiksza koszty ni
utarg. Zatrudnienie L* zapewnia maksymalizacj
zysku. W tym punkcie paca jest rwna wartoci
kracowego produktu pracy.
535
Ekonomia pozytywna
duktu pracy (MVPL) spada. W warunkach wolnej konkurencji2 przedsibiorstwo

moe
zatrudnia si robocz za sta stawk pacy, rwn W0, nie ma ono bowiem
wpywu
na
ceny na rynku pracy. Do punktu L* wzrost zatrudnienia przynosi przyrost zysku, bo
warto kracowego produktu pracy przekracza stawk pacy, czyli koszt kracowy
zatrudnienia dodatkowego pracownika. Na prawo od punktu L* opaca si zmniejsza
zatrudnienie, gdy paca jest wysza od wartoci kracowego produktu pracy, L*,
wyznacza wic poziom zatrudnienia zapewniajcy przedsibiorstwu maksymalny zysk.
Monopol i monopson
Przedstawion tu teori mona atwo uzupeni i wykorzysta do analizy sytuacji,
gdy
przedsibiorstwo zajmuje pozycj monopolistyczn na rynku wytwarzanego przez siebie produktu (malejca krzywa popytu na ten produkt) lub pozycj monopsonistyczn
na rynkach czynnikw produkcji (rosnca krzywa poday tych czynnikw
powoduje,
e przedsibiorstwo musi oferowa coraz wysz cen za usugi danego czynnika
w miar zwikszania swego zapotrzebowania na ten czynnik).
Przedsibiorstwo o pozycji monopsonistycznej ma do czynienia z rosnc krzyw poday danego czynnika, musi wic oferowa wysz cen, aby
przycign
wiksz jego ilo. Koszt kracowy dodatkowej jednostki czynnika produkcji
przekracza zatem jego cen. Zwikszajc ilo stosowanego czynnika
produkcji,
przedsibiorstwo podbija cen pacon wszystkim zatrudnionym dotychczas
jednostkom tego czynnika.
Dla przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach konkurencji doskonaej funkcja
wartoci kracowego produktu pracy (MVPL) opisuje utarg kracowy zwizany z
zatrudnieniem dodatkowego pracownika. Okrelenie warto kracowego produktu pracy (MVPL) rezerwujemy dla przedsibiorstw dziaajcych w warunkach wolnej
konkurencji, ktre nie maj wpywu na cen sprzedawanych produktw. Warto
kracowego produktu pracy jest po prostu kracowym produktem pracy (MPL), wyraonym
w jednostkach fizycznych, pomnoonym przez cen tego produktu. Termin
kracowy
przychd z pracy (MRPL marginal revenue product of labour) odnosimy natomiast
do przedsibiorstw dostarczajcych wyroby, na ktre krzywa popytu opada.
Rynek pracy
536
Kracowy przychd z pracy to przyrost utargu przedsibiorstwa, bdcy wyni-
kiem sprzeday dodatkowych jednostek produktu.

Chcc zatem wyznaczy MRPL, bierzemy kracowy produkt pracy MPL,
wyraajcy przyrost produkcji zwizany z zatrudnieniem dodatkowego pracownika, a
2
Na rynku pracy (przyp. tum.).
nastp-
nie obliczamy przyrost utargu przedsibiorstwa ze sprzeday dodatkowych

jednostek
produktu.
Na rysunku 10.3 przedstawiono ksztatowanie si MVPL i MRPL dla dwch
przedsibiorstw stosujcych t sam technologi3. Obie linie maj nachylenie ujemne ze
wzgldu na malejc kracow produkcyjno, bdc techniczn waciwoci
produkcji. Linia MRPL jest jednak bardziej stroma, bo krzywa popytu na produkty
przedsibiorstwa jest malejca i przedsibiorstwo musi si liczy z tym, e dodatkowa
produkcja obniy cen, a tym samym rwnie przychd ze sprzeday poprzednich
jednostek produktu.
Analogicznie, o ile kracowym kosztem jednostki pracy dla przedsibiorstwa
dziaajcego w warunkach wolnej konkurencji, a wic niemajcego wpywu na ceny
wykorzystywanych czynnikw produkcji, jest W0, o tyle przedsibiorstwo bdce
monopsonem musi si liczy z tym, e wzrost zatrudnienia podbije stawk pacy.
Poniewa
wszyscy pracownicy musz otrzyma tak sam pac, kracowy koszt
dodatkowego
pracownika nie moe by sprowadzony tylko do oferowanej mu pacy, lecz musi
Rysunek 10.3. Popyt na prac monopolu
i monopsonu
Przedsibiorstwo dziaajce w warunkach konkurencji doskonaej zrwnuje warto kracowego produktu pracy MVPL ze stawk pacy W0 i zatrudnia L1
pracownikw. Natomiast w przypadku, gdy przedsibiorstwo ma do czynienia z opadajc krzyw popytu na swj produkt4, utarg kracowy uzyskany
z dodatkowej produkcji bdzie mniejszy od wartoci
kracowego produktu pracy. Takie przedsibiorstwo
dy wic do zrwnania MRPL z W0 i zatrudnia L3
pracownikw. Przedsibiorstwo bdce monopsonem na rynku pracy Uczy si z tym, e dodatkowe
zatrudnienie podbija stawki pac oferowane ju pracujcym, kracowy koszt pracy odzwierciedla wic
rosnca krzywa MCL. Przy danej cenie swego produktu monopson zrwnuje kracowy koszt pracy
MCL z wartoci kracowego produktu pracy
MVPL, zatrudniajc L2 pracownikw. Gdy krzywa
popytu na produkty tego przedsibiorstwa opada,
zrwnuje ono kracowy koszt pracy MCL z kracowym przychodem z pracy MRPL, zatrudniajc L4
pracownikw. Zarwno monopol, jak i monopson
ograniczaj wic popyt przedsibiorstwa na prac.
Linia MVPL odnosi si do przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego na rynku dbr, linia MRPL za dotyczy przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach konkurencji niedoskonaej lub bdcego monopolem
(przyp. tum.).
4
Monopol lub konkurencja niedoskonaa (przyp. tum.).
uwzgldnia przyrost funduszu plac pracownikw zatrudnionych wczeniej. W

przypadku monopsonu kracowy koszt pracy (MCL marginal cost of labour) przewysza wic stawk pacy i ronie wraz ze zwikszaniem zatrudnienia. Zaleno t
przedstawia linia MCL na rysunku 10.3.
Przedsibiorstwo zmaksymalizuje zysk wtedy, kiedy utarg kracowy uzyskany
dziki zatrudnieniu dodatkowego pracownika zrwna si z jego kosztem
kracowym.
W przeciwnym przypadku wielko zatrudnienia jest niewaciwa.
Przedsibiorstwo,
ktre nie ma moliwoci oddziaywania na ceny ani swego produktu, ani czynnikw
produkcji, ustali wic pac na poziomie W0 rwnym wartoci kracowego produktu
pracy (MVPL), zatrudniajc L1 pracownikw, jak to wida na rysunku 10.3.
Przedsibiorstwo niemajce wpywu na stawki pac, lecz ustalajce ceny dostarczanych na
rynek produktw, zrwna kracowy przychd z pracy (MRPL) z W0 i zatrudni L3 pracownikw. Firma, ktra nie moe ksztatowa ceny swoich wyrobw, lecz
oddziauje
na stawki pac, ustali MVPL na poziomie rwnym kracowemu kosztowi pracy
(MCL), zatrudniajc L2 pracownikw. Natomiast przedsibiorstwo bdce zarwno
monopolem, jak i monopsonem wybierze kracowy koszt pracy (MCL) na poziomie
rwnym MRPL, zatrudniajc L4 pracownikw.
Oglna zasada postpowania jest wic prosta. Nakazuje ona wybiera tak wielko zatrudnienia, przy ktrej kracowy koszt ostatniej jednostki pracy bdzie
rwny
kracowemu przychodowi uzyskanemu dziki jej zatrudnieniu. Formalnie warunek
ten
zapisujemy jako:
kracowy koszt pracy (MCL) = kracowy przychd z pracy (MRPL).
(10.2)
Kiedy przedsibiorstwo zatrudnia pracownikw po rynkowej stawce pacy,
kracowy koszt pracy jest rwny stawce pacy. Jeeli nie ma ono wpywu na ceny
swoich
wyrobw, MRPL rwna si wartoci kracowego produktu pracy (MVPL). Dla
przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach konkurencji doskonaej rwnanie (10.2)
sprowadza si wic do rwnania (10.1). W dalszej czci rozdziau zaoymy, e wolna
konkurencja jest stanem typowym nie tylko dla rynku dbr, lecz take dla rynku
pracy. Do analizy tej nietrudno wprowadzi stosowne uzupenienia, uwzgldniajce
pozycj monopolistyczn przedsibiorstwa na rynku dbr lub monopsonistyczn

na rynku pracy.
Zmiany popytu przedsibiorstwa na prac
Rozwamy teraz skutki wzrostu pacy W0 dla przedsibiorstwa dziaajcego w
warunkach wolnej konkurencji. Wykorzystujc rysunki 10.2 lub 10.3, moemy si
przekona,
e bdzie ono zatrudnia mniej pracownikw ni dotychczas. Kracowy koszt
pracy
wzrs, a malejca produkcyjno pracy sprawia, i warto kracowego produktu
pracy (MVPL) opisuje linia opadajca. Jeli mamy podnie warto kracowego
produktu
pracy odpowiednio do wzrostu kracowego kosztu pracy, konieczne jest
zmniejszenie
Ramka 10.1
Jak czsty jest przypadek monopsonu?

Ekonomici czsto zakadaj, e niewielkie przedsibiorstwa maj do czynienia
z prawie poziom krzyw popytu, to znaczy mog zatrudnia dodatkowych
pracownikw bez wyranego podnoszenia poziomu pacy. Gdyby tak rzeczywicie byo, to
monopson byby raczej szczeglnym przypadkiem wymylonym przez autorw
podrcznikw, a nie zjawiskiem, z ktrym spotykamy si w rzeczywistoci.
W ostatnich latach pogld ten jednak jest coraz mocniej podwaany. Nawet
mae
przedsibiorstwa, angaujce niewielu pracownikw, mog mie trudnoci w
zatrudnieniu dodatkowych pracownikw bez podnoszenia poziomu oferowanej pacy.
Profesorowie Alan Manning i Steve Machin badali niedawno wynagrodzenia
pracownikw w domach opieki dla ludzi starszych w poudniowej Anglii. Takie
miasta,
jak Bournemouth i Eastbourne, nale do najchtniej wybieranych miejsc, w
ktrych
osiedlaj si ludzie starsi po przejciu na emerytur. Autorzy zebrali dane o
wysokoci
pac pracownikw zatrudnionych w poszczeglnych domach opieki i stwierdzili, e
wystpuje due zrnicowanie poziomu wynagrodze nawet po uwzgldnieniu
rnic
kwalifikacji. Trudno to pogodzi z zaoeniem, e kade mae przedsibiorstwo zatrudnia pracownikw po stawce pacy ustalonej na rynku pracy. Przypadek
monopsonu
moe wystpowa czciej, ni nam si wydaje.
r d o : Opracowano na podstawie S. Machin, A. Manning, The Structure of Wages in What Should Be
a Competitive Labour Market, Centre for Economic Performance, LSE, 2002.
liczby zatrudnionych. Przychd kracowy, ktry zosta uzyskany z zatrudnienia

ostatnich pracownikw, nie pokryby inaczej kosztu kracowego ich zatrudnienia.
Zamy z kolei, e przedsibiorstwo dziaajce w warunkach wolnej
konkurencji
uzyskuje wysz cen za swoje produkty. Mimo i kracowy produkt pracy (MPL)
fizycznie pozostaje bez zmiany, to jego warto ronie. Linia MVPL przesuwa si do
gry przy dowolnej wielkoci zatrudnienia. Na rysunkach 10.2 czy 10.3 linia pozioma, ktrej pooenie odpowiada wysokoci pacy rwnej W0, przecina zatem now
lini MVPL w punkcie, gdzie poziom zatrudnienia jest wyszy. Przy niezmienionym
kracowym koszcie pracy i wikszej wartoci kracowego produktu pracy opaca
si
zwiksza produkcj i zatrudnienie dopty, dopki malejca kracowa
produkcyjno
nie obniy MVPL do poziomu rwnego pacy W0.
Zamy wreszcie, e w punkcie wyjcia przedsibiorstwo ma wikszy zasb
kapitau. Kady pracownik jest wyposaony w wiksz liczb maszyn, dziki czemu
moe wytwarza wiksz ilo produktu. Chocia ceny i pace pozostaj
niezmienione, to nastpuje wzrost MPL w wielkociach fizycznych przy kadym
poziomie zatrudnienia. W efekcie linia MVPL przesuwa si w gr, poniewa MVPL
rwna si MPL pomnoonemu przez cen produktu. Podobnie jak w przypadku
wzro-
stu ceny produktu, przesunicie MVPL do gry skania przedsibiorstwo do

zwikszenia zatrudnienia i produkcji5.
W przedsibiorstwie wolnokonkurencyjnym dwie pierwsze z poruszonych tu
kwestii6 maj jedno wsplne rozwizanie. Poniewa MVPL rwna si P x MPL, warunek
maksymalizacji zysku moemy zapisa: W = P x MPL. Dzielc obydwie strony
rwnania przez P, otrzymujemy:
j
MPL
(10.3)
Rwnanie to wskazuje, e przedsibiorstwo wonokonkurencyjne dce do
maksymalizacji zysku powinno zatrudnia si robocz do punktu, w ktrym kracowy
produkt pracy zrwnuje si z pac realn, czyli pac nominaln podzielon przez
cen wytwarzanego produktu7.
Pooenie linii MPL zaley od stanu techniki i posiadanego zasobu kapitau. Poniewa nie zmieniaj si one w krtkim okresie, wielko kracowego produktu
pracy
{MPL) mona zmienia, tylko przesuwajc si wzdu jego wykresu. Z prawa
malejcych przychodw wynika, e przy zatrudnianiu dodatkowych pracownikw
kracowy
produkt ostatniego z nich, obliczany w jednostkach fizycznych, maleje. Znajc konkretn wielko kracowego produktu pracy, moemy obliczy, jaka jest wielko
zatrudnienia.
Z rwnania (10.3) wynika, i przy jednoczesnym podwojeniu pacy nominalnej
i ceny produktu zarwno paca realna, jak i zatrudnienie nie ulegn zmianie. Jednak
zmiany samej pacy nominalnej lub ceny produktu, ktrym nie towarzyszy
odpowiednia zmiana drugiej wielkoci, przez swj wpyw na pac realn spowoduj zmian
wielkoci zatrudnienia. Nisze pace realne skaniaj przedsibiorstwo do
przesuwania si w d po linii MPL i zatrudniania dodatkowych pracownikw do momentu
ponownego zrwnania MPL z pac realn.
Po zbadaniu popytu przedsibiorstwa na prac w krtkim okresie przejdziemy
obecnie do analizy popytu caej gazi. O ile pojedyncze przedsibiorstwo
dziaajce
5
Te trzy hipotetyczne warianty zmian zatrudnienia dotycz take przedsibiorstwa znajdujcego si

w sytuacji monopolu lub monopsonu. Przesunicie krzywej popytu na produkty przedsibiorstwa w gr lub
powikszenie jego zasobu kapitau przesunie do gry krzyw MRPL, zwikszajc popyt zgaszany na prac
przez przedsibiorstwo o pozycji monopolistycznej. Przesunicie w gr krzywej MCL zmniejszy popyt monopsonu na si robocz (przyp. tum.).
6
To znaczy wpyw stawki pac oraz ceny produktu na optymaln wielko produkcji i zatrudnienia (przyp.
tum.).
1
Jest to paca realna z punktu widzenia producenta. Dla pracownika, czyli konsumenta, miarodajna jest paca nominalna odniesiona do cen nabywanych przez niego dbr niekoniecznie wyrobw danej firmy
(przyp. tum).
w warunkach wolnej konkurencji nie ma wpywu na ceny ani produktw, ani

czynnikw produkcji, o tyle zmiany rozmiarw produkcji caej gazi mog wpywa na
ceny
produktw i stawki pac. Przechodzc od analizy krzywej popytu przedsibiorstwa
do
analizy krzywej popytu gazi na prac, musimy wzi to pod uwag.
Ramka 10.2
Brakuje dobrych ekonomistw

W czerwcu 1999 r. Bank Anglii ujawni, e napotyka trudnoci w znalezieniu
pracownikw z dobrym przygotowaniem ekonomicznym. Obywatele brytyjscy stanowi
tylko
10% ogu suchaczy na studiach doktoranckich z ekonomii, prowadzonych na
czoowych uniwersytetach brytyjskich. Dlaczego udzia ten jest tak niski? Jedn z
przyczyn
jest wysoko wynagrodze, jakie uzyskuj w Londynie absolwenci kierunkw
ekonomicznych legitymujcy si zwykym dyplomem ukoczenia studiw. Profesor
Andrew
Oswald z Uniwersytetu Warwick obliczy, e przecitny absolwent studiw
ekonomicznych bezporednio po ukoczeniu studiw moe zarobi okoo 35 000 rocznie,
a w toku dalszej kariery zawodowej jego zarobki rosn docelowo do ponad 100 000
rocznie. Bank Anglii uwaa, i nie sta go na pacenie tak wysokich uposae.
Podobne
trudnoci w pozyskaniu pracownikw odczuwaj uniwersytety. Dlatego wanie
niektrzy z nas, aby mc utrzyma przyzwoity poziom ycia, musz pisa podrczniki.
10.3. Krzywa popytu gazi na prac

Dla danej ceny P0 i pacy W0 kade przedsibiorstwo nalece do gazi, w ktrej
panuje wolna konkurencja, wybiera poziom zatrudnienia zapewniajcy zrwnanie si
pacy i MVPL. Na rysunku 10.4 wykres wartoci kracowego produktu pracy dla ga-
Rysunek 10.4. Popyt gazi na prac

Linia MVPL0 powstaje przez zsumowanie MVPL dla
wszystkich przedsibiorstw przy cenie F0. Kade
przedsibiorstwo, a take ga jako cao, ustala
MVPL na poziomie rwnym W0. Dlatego te E0 jest
punktem na krzywej popytu gazi na prac. Nisza
paca W1 skania poszczeglne przedsibiorstwa
i ca ga do przesuwania si w d po ich liniach
MVPL a do punktu E1. Jednak dodatkowe zatrudnienie i wiksza produkcja caej gazi (przesunicie
w prawo krzywej poday gazi) prowadz do powstania nadwyki poday przy wyjciowej cenie P0.
W celu zachowania stanu rwnowagi na rynku cena
produktu musi spa, co przesuwa w lewo wykresy
MVPL poszczeglnych przedsibiorstw. Nowa linia
wartoci kracowego produktu pracy w gazi przyjmuje pooenie MVPL1, a obrany poziom zatrudnienia wyznacza punkt E\. czc punkty E0, E\ itp.,
uzyskujemy krzyw popytu gazi na prac DLDL.
547
Ekonomia pozytywna
;ezi powstaje dziki zsumowaniu odpowiednich wartoci jej funkcji dla wszystkich
przedsibiorstw. Przy pacy W0 i cenie P0 ga znajdzie si w rwnowadze w
punkcie
E-. ktremu bdzie odpowiada okrelona wielko zatrudnienia. Punkt ten musi
si
znajdowa na krzywej popytu gazi na prac.
Zauwamy jednak, i linia MVPL0 nie jest wykresem funkcji popytu gazi na
prac. Jest ona wykrelona dla konkretnej ceny produktu P0. Przyjmijmy teraz, e
nastpuje obnika pacy z W0 do W1. Przy cenie produktu P0 kade
przedsibiorstwo
pdzie skonne przesuwa si w d po linii MVPL, a ga bdzie dya do zwikszenia produkcji i zatrudnienia dodatkowych pracownikw a do punktu E1 na
rysunku 10.4. Na wykresie poday i popytu na produkt obnienie pac spowoduje przesunicie w prawo krzywej poday gazi.
Przy cenie P0 pojawi si teraz nadwyka poday. Wzrost poday obniy cen
rwnowagi do poziomu P1. Ta nisza cena spowoduje przesunicie w lewo linii MVPL
kadego przedsibiorstwa MVPL1 jest zatem nowym pooeniem linii MVPL
gazi
przy nowej cenie P1. Przy nowej pacy W1 ga znajdzie si wic w rwnowadze
przy
wielkoci zatrudnienia odpowiadajcej punktowi E\.
czc takie punkty, jak E0 i E\, uzyskujemy krzyw popytu gazi na prac
DLDL na rysunku 10.4). Mimo i kade przedsibiorstwo wyznacza swoj lini
MVPL
tak, jak gdyby nie miao adnego wpywu na ceny, krzywa popytu gazi jest
bardziej
stroma, gdy nisza paca przesuwa krzyw poday gazi w prawo i obnia cen
rwnowagi.
Nachylenie linii MVPL zaley od technologii. Im szybciej, w miar zwikszania
zaangaowanych zasobw pracy, maleje MPL, tym bardziej stroma staje si linia
MVPL dla przedsibiorstwa i gazi. Jednak nachylenie krzywej popytu gazi na
prac zaley take od elastycznoci popytu na produkt wytwarzany w gazi. Im mniej
elastyczny jest popyt rynkowy, tym bardziej obnika pacy przez zwikszenie
poday obniy cen rynkow, przesuwajc w lewo lini MVPL. Krzywa popytu na
prac DLDL staje si tym samym bardziej stroma.
Spostrzeenie to przenosi nas z powrotem do miejsca, w ktrym rozpoczlimy
niniejszy rozdzia. Popyt na czynniki produkcji ma charakter pochodny.
Przedsibiorstwa zgaszaj zapotrzebowanie na owe czynniki tylko dlatego, i dostrzegaj
moliwo zaspokojenia z zyskiem popytu na swoje produkty. Nic zatem dziwnego, e
ela-
Rynek pracy
548
styczno popytu na prac konkretnej gazi odzwierciedla elastyczno popytu na

produkty tej gazi.
10.4. Poda pracy

W tym podrozdziale omawiamy zagadnienie poday pracy, zaczynajc od decyzji
indywidualnych, a koczc na poday pracy w gazi i caej gospodarce. Umoliwi
nam
to nastpnie zestawienie krzywej popytu na prac z krzyw jej poday, co pozwoli
okreli poziom pac i zatrudnienia zapewniajcy stan rwnowagi na rynku pracy.
549
Ekonomia pozytywna
Indywidualna poda pracy: czas pracy

Nakad pracy w procesie produkcji rwna si liczbie pracownikw pomnoonej
przez
liczb przepracowanych przez nich godzin. Nasza analiza poday pracy przebiega
w dwch etapach. Jej przedmiotem jest bowiem nie tylko kwestia dugoci czasu,
jaki
ludzie czynni zawodowo (tworzcy zasb siy roboczej) s gotowi przepracowa,
lecz
take ich decyzje dotyczce tego, czy w ogle wej do tego zasobu.
I Zasb siy roboczej to og jednostek pracujcych lub poszukujcych zatrudnienia.
Zamy, e konkretny czowiek naley do tak pojtego zasobu siy roboczej. Ile
godzin zechce on pracowa?
Zauwamy przede wszystkim, i indywidualna decyzja w tej sprawie zaley od
pacy realnej (W/P), tj. pacy nominalnej podzielonej przez wskanik cen dbr. To
wanie paca realna mierzy si nabywcz wynagrodzenia, a zatem mona
oczekiwa,
e to ona bdzie wpywaa na decyzje o poday pracy.
Na rysunku 10.5 przedstawiono dwa moliwe ksztaty krzywej poday pracy,
ktra
ilustruje zwizek liczby przepracowanych godzin z pac realn. Krzywa SS1 jest na
caej dugoci rosnca. Wysze pace realne sprawiaj, e ludzie s gotowi wicej
pracowa. Natomiast krzywa SS2 po dojciu do punktu A zawraca". Po osigniciu
pewnego poziomu pacy realnej dalszy jej wzrost skania ludzi do ograniczenia iloci
oferowanej pracy.
Alternatyw dodatkowej godziny pracy jest przyjemno pozostania w domu.
Kady z nas ma do dyspozycji tylko 24 godziny na dob i kady musi zadecydowa, jak
podzieli ten czas midzy prac i wypoczynek. Duszy wypoczynek jest rzecz
przyjemn, ale pracujc duej, moemy uzyska wyszy dochd, pozwalajcy nam
naby
dodatkowe dobra konsumpcyjne. W jaki zatem sposb powinnimy wybiera
midzy
czasem wolnym a konsumpcj, czyli podejmowa decyzj, ile pracowa?
Rynek pracy
550
Rysunek 10.5. Poda pracy pojedynczej

osoby
Krzywa poday pracy SS1 ma nachylenie dodatnie.
Ilo oferowanej pracy jest tym wiksza, im wysza jest paca realna. Krzywa poday pracy SS2 po
osigniciu punktu A zawraca". Dalszy wzrost
pacy realnej powoduje zmniejszenie poday pracy.
551
Ekonomia pozytywna
Mona tu bezporednio zastosowa model wyboru konsumenta, ktry

przedstawilimy w rozdziale 5. Przedmiotem wyboru nie s ju jednak rne dobra
konsumpcyjne,
lecz dobra materialne, z jednej strony, i czas wolny z drugiej. Jednostka bdzie
gotowa
wydua czas pracy a do momentu, w ktrym uyteczno kracowa dbr
uzyskanych w wyniku dodatkowej godziny pracy zrwna si z uytecznoci kracow
ostatniej godziny czasu wolnego.
Wysza paca realna powoduje zwikszenie iloci dbr, ktre mona naby za
dodatkow godzin pracy. Podnosi to atrakcyjno pracy i wpywa na zwikszenie jej
poday. Wystpuje ta jednak jeszcze inne oddziaywanie. Zamy mianowicie, i
pracujemy, aby osign dochd realny w pewnej zaoonej wysokoci, czyli uzyska
okrelony koszyk dbr. Pracujemy, aby zarobi najedzenie, czynsz, utrzymanie
samochodu, wakacyjny wypoczynek. Przy wyszej pacy realnej moemy uzyska taki
sam
dochd realny, pracujc krcej.
Mamy tutaj do czynienia z takim samym efektem substytucyjnym i efektem dochodowym jak te, ktre zostay wprowadzone w modelu wyboru konsumenta w
rozdziale
5.
Wzrost pacy realnej powoduje zwikszenie wzgldnej opacalnoci pracy.
Wyzwala
to
efekt substytucyjny, tj. czysty efekt zmiany wzgldnych cen, ktry sprawia, i
ludzie
chc pracowa duej. Jednoczenie wysze pace realne zwikszaj realne dochody
ludnoci. Pojawia si wic czysty efekt dochodowy. Przy wzrocie dochodu
oczekujemy gwatownego wzrostu zapotrzebowania na wypoczynek, gdy jest on
prawdopodobnie dobrem luksusowym. Efekt dochodowy skania ludzi do zmniejszenia czasu
przeznaczanego na prac. Ostateczny rezultat wzrostu pacy realnej, a co za tym idzie
ksztat krzywej poday pracy, zaley od tego, ktry z tych efektw okae si
silniejszy.
Chcc okreli, czy efekt substytucyjny przeway nad efektem dochodowym,
niezbdne jest signicie do danych dotyczcych rzeczywistego zachowania ludzi.
W badaniu postaw i zachowa ekonomici stosuj trzy metody. Pierwsza to badanie
ankietowe, w ktrym respondenci sami okrelaj swoje zachowanie. Druga metoda
Rynek pracy
552
to
badania ekonometryczne, o ktrych bya mowa w rozdziale 2, polegajca na
wyodrbnieniu wpywu poszczeglnych efektw na podstawie analizy danych o faktycznym
zachowaniu si ludzi. Trzecia metoda to eksperyment sprowadzajcy si do
wypacania rnym osobom okrelonych sum pienidzy, a potem obserwacji ich
zachowania.
Wyniki bada empirycznych, przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii, USA i innych krajach zachodnich, mona przedstawi nastpujco. W przypadku mczyzn
oba efekty substytucyjny i dochodowy niemal cakowicie si znosz. Zmiana
pacy realnej nie wywiera prawie adnego wpywu na poda pracy. Krzywa poday
pracy przebiega niemal pionowo8.
W przypadku kobiet efekt substytucyjny zdaje si przewaa nad efektem
dochodowym. Krzywa poday pracy jest rosnca. Wzrost pacy realnej skania kobiety do
duszej pracy.
' Wniosek ten odnosi si do stosunkowo maych zmian pacy realnej. W wikszoci krajw zachodnich duemu wzrostowi pac realnych w okresie ostatnich 100 lat towarzyszyo skrcenie tygodnia roboczego
o 10 lub wicej godzin.
553
Ekonomia pozytywna
Pracownicy s zainteresowani wysokoci wynagrodzenia netto, po odliczeniu

podatku dochodowego. Obnienie tego podatku powoduje zwikszenie otrzymywanej
pacy realnej netto. Badania empiryczne sugeruj jednak, e obnika podatku
dochodowego nie prowadzi do gwatownego wzrostu liczby przepracowanych godzin.
Indywidualna poda pracy:
stopie aktywnoci zawodowej
Podczas gdy wpyw pacy realnej na dugo czasu pracy jest mniejszy, ni czsto
si
przypuszcza, istotny on jest w przypadku skonnoci ludzi do podjcia pracy.
Stopie aktywnoci zawodowej to odsetek danej grupy ludnoci w wieku
produkcyjnym, wchodzcy w skad zasobu siy roboczej.

W tablicy 10.3 przedstawiono dane dla Wielkiej Brytanii, dotyczce stopnia aktywnoci zawodowej rnych grap ludnoci w wieku produkcyjnym. Wikszo
mczyzn pracuje lub szuka zatrudnienia. Mniejszy, ale do stay, odsetek
niezamnych
kobiet take wchodzi w skad siy roboczej. Dane z tablicy 10.3 wskazuj na
znaczny
wzrost liczby zamnych kobiet podejmujcych prac; zjawisko to trwa
nieprzerwanie
od 1951 r., kiedy tylko co czwarta zamna mieszkanka Wielkiej Brytanii naleaa
do
zasobu siy roboczej. Podobne tendencje zaobserwowano w innych krajach zachodnich. Czy do szerszego ich wyjanienia moemy wykorzysta nasz model wyboru
konsumenta?
Tablica 10.3. Wspczynniki aktywnoci zawodowej w Wielkiej Brytanii (%)
Grupa
Mczyni
Kobiety niezamne
Kobiety zamne
1971
92
72
50
1985
89
74
62
2003
84
77
76
r d o : General Household Survey.
Sprbujmy w tym celu skonstruowa model, przyjmujc, e jednostki s skonne

podejmowa prac w tym wikszym stopniu, im: a) bardziej ceni sobie korzyci
pynce z pracy (dochd, status spoeczny) w zestawieniu z poytkami zwizanymi z
cza-
Rynek pracy
554
sem wolnym; b) niszy jest ich dochd ze rde niezwizanych z prac; c) nisze
s
koszty stae wynikajce z zatrudnienia; d) wysza jest stawka pacy realnej.
Na rysunku 10.6 na osi poziomej zaznaczamy czas wolny od pracy. Nie moe on
oczywicie przekroczy 24 godzin na dob. Na osi pionowej odkadamy natomiast
czny dochd realny, uzyskiwany z pracy i innych rde. Wyznacza on zdolno
do
nabywania dbr konsumpcyjnych i usug. Rozpoczynamy od okrelenia
ograniczenia
rtidetowego. Zakadamy, e jednostka osiga pewien dochd niepochodzcy z

pracy,
ttremu na rysunku odpowiada pionowy odcinek BC Moe to by dochd
uzyskiwany przez wspmaonka albo dochd z tytuu czynszu lub dywidendy, albo te
dochd
postaci wiadcze socjalnych, otrzymywany od pastwa.
Czowiek w ogle niepracujcy moe wic mie 24 godziny czasu wolnego na
iob i pewien dzienny dochd rwny BC Jego poziom konsumpcji jest oznaczony
przez punkt C Zamy teraz, e osoba ta zaczyna pracowa. Moe to pocign za
sob pewne koszty stae. Podjcie pracy moe spowodowa np. natychmiastow
utrat
zasiku dla bezrobotnych, konieczno nabycia odpowiedniej odziey lub
umundurowania, opacenia kosztw dojazdw do pracy czy te opieki nad dziemi.
Wszystkie
te
koszty nie zale od liczby przepracowanych godzin i wynikaj z samego faktu
podjcia pracy. S to stae koszty wykonywania pracy. Na rysunku 10.6 koszty te s
zaznaczone jako pionowy odcinek AC.
Punkt oznaczajcy wielko konsumpcji nie moe si ju znajdowa w
pooeniu
C, bo niezwizany z prac dochd BC zosta pomniejszony o poniesione stae
koszty
podjcia pracy i wynosi teraz BA. Osoba decydujca si na podjcie pracy moe
teraz
przesuwa si po linii ograniczenia budetowego AD, rezygnujc z czasu wolnego
na
rzecz dochodu w formie pacy. Im wysza jest paca realna, tym bardziej stromo
przebiega linia ograniczenia budetowego AD.
Poniewa istniej stae koszty pracy, linia ograniczenia budetowego CAD ma
ksztat linii amanej. Podjcie pracy w zbyt maym wymiarze godzin moe nawet
zmniejszy cakowity dochd realny. Niski dochd z pracy nie wystarcza na
pokrycie
kosztw staych zwizanych z prac. Im nisza bdzie paca realna, tym bardziej
pasko
bdzie przebiega linia AD i tym wicej godzin trzeba przepracowa tylko po to,
aby
pokry koszty stae. Zjawisko takie niekiedy bywa nazywane puapk ubstwa.
Niewykwalifikowani robotnicy o niskich pacach mog nawet straci, podejmujc prac.
Rysunek 10.6. Aktywno zawodowa

Przy dochodzie niepochodzcym z pracy, rwnym
BC, czowiek moe w ogle nie pracowa, a jego
konsumpcj wyznacza punkt C na krzywej obojtnoci I2I2- Podjcie pracy pociga za sob konieczno poniesienia kosztw staych rwnych AC. Przy
niskiej godzinowej stawce pacy Uni cakowitego
budetu wyznaczaj punkty CAD. Sytuacja osoby,
ktra podja prac, jest najkorzystniejsza w punkcie E. Ley on jednak na krzywej obojtnoci Z1Z1,
a sytuacja tej osoby jest korzystniejsza w punkcie C,
kiedy pozostaje ona bez pracy. Przy wyszej stawce
pacy pooenie nowej linii ograniczenia budetowego wyznaczaj punkty CAE. Pracujc (24 - H2)
godzin na dob, mona z punktu C przesun si do
korzystniejszego pooenia G na krzywej obojtnoci J3Z3. Im zatem stawka pacy realnej jest wysza,
tym wiksze szanse na aktywizacj zawodow.
557
Ekonomia pozytywna
Chcc dokoczy budow naszego modelu, musimy naoy map krzywych

obojtnoci na zaman lini ograniczenia budetowego CAD. Ludzie ceni zarwno
czas
wolny od pracy, jak i dobra, ktre mona naby za dochd uzyskany z pracy. Kada
krzywa obojtnoci ma nachylenie i ksztat omwione ju w rozdziale 5, a
przenoszenie si na wyej pooon krzyw obojtnoci oznacza zwikszenie stopnia
zaspokojenia potrzeb. Moemy teraz przedstawi ogln analiz mechanizmu
podejmowania
decyzji o wejciu do grona zawodowo czynnych z uwzgldnieniem czterech wspomnianych wyej efektw.
Krzywa obojtnoci I2I2 ilustruje sytuacj osoby odmawiajcej pracy i
zadowalajcej si konsumpcj wyznaczon przez punkt C. Jeeli osoba ta zdecyduje si podj
prac, to przy danej linii ograniczenia budetowego CAD optymalne dla niej bd
przepracowanie (24 -H1) godzin dziennie, skorzystanie z H1 godzin czasu wolnego
i wybr punktu E, w ktrym osiga ona najwysz z mohwych krzyw obojtnoci
I1I1. Rezygnacja z podjcia pracy pozwala jednak osign wysz krzyw
obojtnoci
I2I2. Ta osoba nie zdecyduje si zatem podj pracy.
Zamy, e paca realna wzrasta. Kada przepracowana godzina przynosi
obecnie
wyszy dochd realny. Linia ograniczenia budetowego AD zmienia wic pooenie
na AF; wyznaczaj j teraz punkty CAF. Z rysunku 10.6 wynika, e wybierajc
punkt
G, mona osign wysz krzyw obojtnoci I3I3 i wyszy poziom zaspokojenia
potrzeb ni w punkcie C. Dlatego te wysze pace realne powoduj wzrost liczby
ludzi
chccych pracowa.
Rwnie zmniejszenie staych kosztw pracy (odcinek AC) wpywa na wzrost
stopnia aktywnoci zawodowej. Pooenie punktu C nie zmienia si, natomiast punkt A
przesuwa si do gry. W efekcie nastpuje rwnolege przesunicie w gr
nachylonej
czci linii ograniczenia budetowego (AD lub AF). Bardziej prawdopodobna staje
si
sytuacja, gdy najwysza krzywa obojtnoci, jak mona osign podejmujc
prac,
bdzie leaa powyej krzywej obojtnoci I2I2, przechodzcej przez punkt C, w ktrym nie opaca si podejmowa pracy.
Wprawdzie nie uwidoczniono tego na rysunku 10.6, ale atwo zrozumie, i
obni-
Rynek pracy
558
enie dochodu niepochodzcego z pracy (BC) rwnie bdzie dziaao na rzecz

zwikszenia stopnia aktywnoci zawodowej. Oczywicie, zmiany tego dochodu nie maj
wpywu na wzgldn opacalno godziny pracy i godziny czasu wolnego. Efekt
substytucyjny nie wystpuje, pojawia si natomiast efekt dochodowy. Niszy dochd
niezwizany z prac zmniejsza zapotrzebowanie na wszelkie dobra normalne, w
tym
rwnie na czas wolny. Zwiksza to gotowo do podejmowania pracy.
Zastanwmy si na koniec nad skutkami zmiany gustw. Zamy, e ludzie zaczynaj teraz mniej ceni czas wolny, za waniejsza staje si dla nich praca.
Krzywe
obojtnoci na rysunku 10.6 bd teraz bardziej paskie. Ludzie s gotowi powici
wicej czasu wolnego w zamian za bezporednie i porednie korzyci z dodatkowej
pracy. Powrmy jeszcze raz do linii ograniczenia budetowego CAD. Im bardziej
paskie s krzywe obojtnoci, tym wiksze jest prawdopodobiestwo, e krzywa
obojtnoci przechodzca przez punkt C przetnie t cz linii ograniczenia budetowego,
na
ktrej jest podejmowana praca (AD). Jeeli jednak tak si stanie, to na linii
ogranicz-
559
Ekonomia pozytywna
Ramka 10.3
Jak zwikszy poda pracy w Wielkiej Brytanii?

Nowa polityka zatrudnienia rzdu laburzystw obejmuje dwa kierunki dziaa: Przez
opiek spoeczn do pracy" oraz Niech praca si opaca". Te dwa programy s oparte
na zaoeniu, e podjcie pracy sprzyja podnoszeniu kwalifikacji zawodowych i
otwiera
nowe moliwoci, pozwalajc ludziom wyrwa si z krgu ubstwa. Gdyby strategia
ta
si powioda, zwikszyaby si oglna poda pracy. Zastanwmy si, czy jest to
realne.
Program Przez opiek spoeczn do pracy" skada si z dwch elementw: intensywnej pomocy pastwa w poszukiwaniu pracy oraz groby cofnicia zasiku tym
osobom, ktre nie dokadaj naleytych stara, aby znale sobie zajcie zarobkowe.
W efekcie linia ograniczenia budetowego zmienia pooenie z CAD na FGH. Spadek z punktu C do punktu F odzwierciedla zmniejszenie zasikw dla bezrobotnych,
wzrost z punktu A do punktu G oznacza za niszy koszt podjcia pracy w sytuacji,
gdy rzd okazuje zwikszon pomoc w jej wyszukiwaniu. Na wykresie a) pokazano
wybr dokonywany przez osob, ktra podejmuje prac dziki nowej polityce rzdu.
Program Niech praca si opaca" mona zilustrowa za pomoc fragmentu linii
ograniczenia budetowego osoby ju zatrudnionej. Rodziny wielodzietne otrzymuj
ulg podatkow pod warunkiem, e ojciec lub matka przepracuje okrelon
minimaln
liczb godzin w tygodniu. Wykres b) ilustruje uskok na linii ograniczenia budetowego, powstajcy w momencie, gdy ulga podatkowa znika. Krzywe obojtnoci obrazuj sytuacj osoby, ktra nie podjaby pracy, majc do czynienia z lini
ograniczenia
budetowego CAD, lecz ktra po wejciu na lini budetow FGJKM woli wybra
punkt K ni punkt F (przynajmniej zdaniem rzdu).
Wicej informacji na ten temat znajdziesz w Internecie (www.newdeal.gov.uk).
Rynek pracy
560
nia budetowego AD musi istnie inny punkt dajcy jeszcze wysz uyteczno.
Na
rysunku 10.6 krzywa obojtnoci Z2Z2 przecina lini ograniczenia budetowego AF.
Wida tu, e na linii AF jest moliwe osignicie wyszej krzywej obojtnoci, np.
w punkcie G. To samo rozumowanie da si zastosowa w sytuacji, gdy bardziej
paska krzywa obojtnoci, przechodzca przez punkt C, przecina lini AD.
Uzyskalimy w ten sposb potwierdzenie naszych wyjciowych zaoe. Na
wzrost aktywnoci zawodowej wpywaj: a) wzrost godzinowych stawek pacy
realnej; b) obnika staych kosztw podjcia pracy; c) niszy dochd ze rde innych
ni
praca; d) zmiany gustw, czyli preferowanie pracy kosztem czasu wolnego.
Sprawdmy, czy te oglne zasady mona wykorzysta do wyjanienia wzrostu aktywnoci
zawodowej zamnych kobiet.
Trzy spord wymienionych czynnikw wydaj si szczeglnie istotne. Po
pierwsze,
nastpia znaczca zmiana stosunku spoeczestwa do pracy, zwaszcza za pracy
zamnych kobiet. Ich krzywe obojtnoci si spaszczyy. Po drugie, nacisk na
rwnouprawnienie kobiet dziaa na rzecz podniesienia otrzymywanych przez nie pac realnych.
Na
rysunku 10.6 przejawioby si to w zmianie pooenia linii ograniczenia
budetowego
kobiet z AD na AF. Po trzecie wreszcie, mogo nastpi obnienie staych kosztw
podejmowania pracy przez zamne kobiety. Podjcie pracy uatwiaj takie innowacje,
jak
automatyczne kuchenki, mechanizacja prac domowych, upowszechnienie drugiego
samochodu w rodzinie, a take zmiany w postawach mw. Wszystkie wymienione
czynniki
wywouj skutki analogiczne do znaczcej obniki staych kosztw pracy.
Z powyszych wywodw wypywaj dwa wnioski. Po pierwsze, wysza stawka
pacy realnej zwiksza poda pracy, ale w mniejszym stopniu, ni na og si sdzi.
Po
drugie, wysza stawka pacy zwiksza poda pracy raczej poprzez przyciganie
osb
dotychczas nieaktywnych zawodowo do zasobu pracy, a nie poprzez wyduanie
czasu
pracy osb ju pracujcych.
Przedstawiona analiza czynnikw okrelajcych poda pracy sprawdza si
najlepiej w odniesieniu do robotnikw niewykwalifikowanych. Nabywanie kwalifikacji
561
Ekonomia pozytywna
jest
czasochonne. W nastpnym rozdziale poddamy analizie decyzje dotyczce
wyksztacenia i szkolenia zawodowego.
Poda pracy w gazi
Obecnie zajmiemy si kwesti poday pracy w pojedynczej gazi. Zamy, e jest
to
stosunkowo maa ga, gotowa zatrudni pracownikw o typowych
kwalifikacjach.
Musi ona zaoferowa zatrudnianym pracownikom biec stawk pacy,
obowizujc
na rynku. Warunki pracy w rnych gaziach mog si rni pewnymi cechami
pozapieninymi, jak ryzyko, komfort czy praca w godzinach nocnych. Pojcie
biecej
stawki pacy musi by korygowane w przypadku poszczeglnych gazi, aby
uwzgldni wyrwnawcze rnice pac, niwelujce te pozapienine rnice i sprawiajce, e
pracownikowi o okrelonych kwalifikacjach jest obojtne, w jakiej gazi podejmie
prac.
Rynek pracy
562
Po uwzgldnieniu tej poprawki maa ga bdzie moga zatrudnia tylu

pracowni'w, ilu zapragnie, czerpic z oglnokrajowego zasobu siy roboczej. Przy danej
stawce pacy krzywa poday pracy w gazi przebiega poziomo.
W praktyce jednak niewiele jest takich gazi, ktre w odniesieniu do
wszystkich
rypw podanych kwalifikacji mona uzna za rzeczywicie mae. Przemys
stalowy
:o dla spawaczy Uczcy si pracodawca, podobnie jak dla kierowcw ciarwek
rransport towarowy. Gdy dana ga jest znaczcym uytkownikiem siy roboczej
I okrelonych kwalifikacjach, wzrost zatrudnienia w niej bdzie podbija pace
pracujcych w tym zawodzie w caej gospodarce. W krtkim okresie mona wic miao
zaoy, e krzywa poday pracy ma w tej gazi nachylenie dodatnie.
W dugim okresie krzywa ta jest bardziej paska. Kiedy krtkookresowa
koniunktura podbija pace informatykw, wiksza liczba absolwentw szk podejmuje nauk
tego zawodu. W dugim okresie w caej gospodarce wzronie poda pracownikw o
takich kwalifikacjach, a ich pace znw spadn. W dugim okresie pojedyncza ga
nie
musi oferowa tak wysokiej pacy, aby przycign pracownikw o okrelonych
kwalifikacjach.
Natomiast w krtkim okresie poda pracownikw o okrelonych kwalifikacjach
jest wzgldnie staa. W celu zapewnienia sobie wikszego udziau w cakowitym
zasobie pracy, pojedyncza ga musi zazwyczaj zaoferowa wysze pace ni inne
gazie, co pozwoli przycign dodatkowych pracownikw.
Po przeczytaniu tego podrozdziau moesz sprawdzi, czy wszystko dobrze
zrozumiae, na stronie internetowej: www.mcgraw-hill.co.uk/textbooks/begg.
10.5. Rwnowaga na rynku pracy w gazi

Na rysunku 10.7 przedstawiono rwnowag na rynku pracy w konkretnej gazi.
Krzywa popytu na prac D1DL ma nachylenie ujemne i przecina wznoszc si krzyw
poday pracy SLSL w punkcie rwnowagi E, w ktrym zatrudnienie wynosi L0, a
stawka
pacy W0. Nie bdziemy tu rozrnia dugookresowych i krtkookresowych krzywych poday, cho mona by to atwo uczyni.
563
Ekonomia pozytywna
Dla danej krzywej popytu na produkt naszej gazi moemy skonstruowa odpowiadajc jej krzyw DLDL, obrazujc popyt tej gazi na prac. Przypumy, e
wskutek recesji w budownictwie krzywa popytu na cement przesuwa si w lewo.
Spada cena rwnowagi na rynku cementu. Powoduje to przesunicie w lewo
krzywej
MVPL dla wszystkich producentw cementu. Krzywa popytu przemysu
cementowego na prac zmienia pooenie z DLDL na D'LD'L. W nowym punkcie rwnowagi, E1,
zarwno stawki pac, jak i zatrudnienie w przemyle cementowym s nisze.
Zamy teraz, e we wszystkich gaziach poza przemysem cementowym
nastpi wzrost zakupw nowych maszyn. Uzbrojona w wikszy zasb kapitau sia
robocza
podnosi sw wydajno. Ustalajc pac na poziomie rwnym MVPL, wszystkie
gazie, oprcz przemysu cementowego, pac obecnie wicej ni poprzednio. W
efekcie
nastpuje przesunicie w lewo, do pooenia S'LS'L, krzywej poday pracy dla
przemy-
564
Ekonomia pozytywna
Rysunek 10.7. Stan rwnowagi na rynku

pracy w gazi
Gaziowa krzywa poday pracy SLSL ma nachylenie dodatnie. Chcc przycign dodatkowych pracownikw do gazi, trzeba im zaoferowa wysze
pace. Dla danej krzywej popytu na produkty gazi
jej krzywa popytu na prac DLDL ma nachylenie
ujemne ze wzgldu na malejc kracow produkcyjno pracy oraz dlatego, e wysza produkcja gazi powoduje spadek cen jej wyrobw. Przesunicie w lewo krzywej popytu na produkt tej gazi powoduje zatem przesunicie pochodnego popytu
gazi na prac z pooenia DLDL do D'LD'L, co
z kolei sprawia, e punkt rwnowagi rynku pracy
przemieszcza si z do E1. Podwyka pac w innych gaziach gospodarki przesuwa krzyw gaziowej poday pracy z SLSL do pooenia S'LS'L,
a punkt rwnowagi z do E2.
su cementowego. Przy kadej stawce pac w przemyle cementowym ga ta

przyciga teraz mniej pracownikw z oglnokrajowego zasobu pracy.
Nowa rwnowaga na rynku pracy dla przemysu cementowego ustala si w
punkcie E2. Zatrudnienie zmniejszyo si z L0 do L2. To samo wyposaenie kapitaowe
przypada teraz na mniejsz liczb pracownikw, zwikszajc ich produkcyjno
kracow. Niezalenie od tego spadek produkcji cementu przesuwa krzyw poday tej
gazi w lewo i podnosi cen cementu. Wszystkie te efekty cznie powoduj
przesunicie si gazi w gr po krzywej popytu na prac DLDL i umoliwiaj podwyk pac
dla pracownikw, ktrzy zostali w tej gazi.
Widzimy wic, e podwyki pac w jednej gazi przenosz si do innych
gazi.
Powizanie rnych gazi wynika z mobilnoci siy roboczej. Pracownicy
przemysu
cementowego przenosz si do innych gazi, przycignici wprowadzanymi tam
podwykami pac. Wanie to powoduje przesunicie w lewo krzywej poday pracy dla
przemysu cementowego na rysunku 10.7. Skala moliwych midzygaziowych
przepyww siy roboczej wpywa nie tylko na wielko przesunicia krzywej poday
pracy dla danej gazi, jako reakcji na zmiany warunkw w innych gaziach, lecz
rwnie na jej nachylenie. Bdzie nam to atwiej zrozumie, gdy rozwaymy dwa
skrajne
przypadki.
Przypumy najpierw, e moliwy jest swobodny przepyw pracownikw
midzy
podobnymi zajciami w rnych gaziach. Jeeli wzgldne rozmiary kadej gazi
s
niewielkie, to pojedyncza ga bdzie napotyka doskonale elastyczn (poziom)
krzyw poday pracy przy istniejcej rynkowej stawce pacy (skorygowanej o
rnice
wynikajce z odmiennych warunkw pracy). Jeeli we wszystkich innych gaziach
pace wzrosn, to pozioma linia poday pracy dla przemysu cementowego
przesunie
Rynek pracy
566
w gr o wielko wzrostu pac w innych gaziach. Jeeli przemys cementowy

nie bdzie w stanie zaoferowa wyszej pacy, utraci wszystkich swoich
pracownikw.
Rozwamy z kolei przykad ilustrujcy drugi przypadek kracowy: rynek pianistw koncertowych. Zamy, i nie s oni w stanie wykonywa jakiejkolwiek innej
pracy. Po prostu musz pracowa w przemyle muzycznym. Przy istniejcej liczbie
pianistw dziedzin t charakteryzuje pionowa krzywa poday pracy. Nawet gdy
wszystkie pozostae gazie podnios pace, nie wywrze to adnego wpywu na
sytuacj na rynku pianistw. W krtkim okresie nie ma bowiem mowy, aby kto wszed
do
tej profesji lub j opuci.
Przypadek oglny, przedstawiony na rysunku 10.7, ley gdzie midzy tymi
skrajnociami. Przy ograniczonej midzygaziowej mobilnoci siy roboczej przemys
cementowy przycignie wicej pracownikw, jeli zdoa im zaoferowa wysze pace.
Poniewa jednak nie jest on odizolowany od innych gazi, jego krzywa poday
pracy
bdzie si przesuwa w lewo w miar wzrostu pac w pozostaych gaziach.
10.6. Dochody transferowe

i renta ekonomiczna
Wybitni pianici czy czoowi pikarze s niewtpliwie bardzo usatysfakcjonowani
swymi wysokimi zarobkami, jednak najprawdopodobniej wybraliby t sam
profesj
nawet wwczas, gdyby bya ona opacana znacznie gorzej. Dlaczego wic ich
zarobki
s takie wysokie? Chcc udzieli odpowiedzi na to pytanie, musimy rozrni dwa
skadniki wynagrodzenia za prac: dochd transferowy i rent ekonomiczn.
Dochd transferowy czynnika produkcji to minimalna zapata niezbdna, aby
skoni ten czynnik do wiadczenia usug w okrelonym zastosowaniu. Renta
ekonomiczna, ktrej nie naley myli z czynszem za wynajty lokal lub
dzieraw ziemi, to dodatkowa wypata, jak otrzymuje dany czynnik produkcji,

ponad
dochd transferowy konieczny do skonienia go do wiadczenia swych usug
wanie w tym zastosowaniu.
Zrozumienie tych poj uatwia rysunek 10.8. Krzywa DD jest krzyw popytu
na
pianistw koncertowych, a SS krzyw poday tych pianistw dla przemysu
567
Ekonomia pozytywna
muzycznego. Nawet przy pacy rwnej zeru niektrzy szczeglnie oddani swej pasji
muzycy
bd koncertowa. Wysze pace przycign do tej dziaalnoci innych pianistw,
ktrzy dotd grywali poza sal koncertow. Krzywa poday pracy ma nachylenie
dodatnie.
Poniewa stawki pac dla wszystkich pracownikw musz by jednakowe,
rynek
pracy osignie rwnowag w punkcie E przy pacy W0 i liczbie zatrudnionych pianistw rwnej L0. Na rynku pianistw ta paca moe si okaza bardzo wysoka. Kada
firma w przemyle muzycznym chtnie zapaci t stawk, poniewa zatrudnia ludzi
niezwykle utalentowanych, ktrych produkcyjno kracowa jest bardzo wysoka.
Na
Rynek pracy
568
Rysunek 10.8. Dochd transferowy i renta

ekonomiczna
Linia DD jest krzyw popytu gazi na prac. Liczba pracownikw rwna A podejmie prac w gaz;
nawet bez zapaty. Chcc przycign do pracy dodatkowych pracownikw, trzeba zaoferowa im
wysze pace. Krzywa SS obrazuje poda prac\
w gazi. Gdyby kademu pracownikowi wypacane
tylko dochd transferowy niezbdny do przycignicia go do gazi, tj. do utrzymania go na krzywej poday, ga musiaaby wypaci z tytuu pac
AEL0. Jeeli wszystkim pracownikom trzeba da
najwysz stawk pacy, ktra jest niezbdna dla
przycignicia do gazi ostatniego pracownika, to
rwnowaga w punkcie E oznacza, e pracownic)
(wszyscy cznie) otrzymuj rent ekonomiczn
w wysokoci OAEW0. W przypadku pracownikw
gotowych pracowa w tej gazi za darmo W0 jest
wanie rent ekonomiczn, czyli czyst nadwyk.
rynku swoich produktw (koncertw) firmy te mog uzyska due dochody.

Krzywa
pochodnego popytu na pianistw koncertowych DD bdzie pooona bardzo
wysoko.
Krzywa poday pracy SS obrazuje, jak wysokie dochody transferowe musz wypaca przedsibiorstwa w przemyle muzycznym, aby przycign do niego pianistw. Pierwszy pianista (punkt A) jest gotw pracowa za darmo. W celu
zwikszenia
poday pianistw do punktu B konieczne bdzie zaoferowanie pacy W1; dalszy
wzrost
do L0 wymaga zwikszenia pacy do W0. Gdyby przemys muzyczny mg zawiera
kontrakty z kadym pianist z osobna, oferujc mu tylko tyle, ile trzeba, aby skoni
go do pracy, wwczas trjkt AL0E oznaczaby czne dochody transferowe, jakie ta
ga musiaaby wypaci dla przycignicia cznej liczby L0 pianistw.
W punkcie rwnowagi E ostatni przycignity do tej gazi pianista uzyskuje
dochd transferowy rwny W0, E jest bowiem punktem pooonym na krzywej
poday
pracy SS. Jednoczenie warto kracowego produktu pracy owego ostatniego
zatrudnionego pianisty jest take rwna W0, gdy punkt E ley jednoczenie na krzywej
popytu DD. Poniewa jednak dana ga na og musi paci tak sam stawk
wszystkim pracownikom, zatrudnieni wczeniej musz otrzyma tyle samo, tj. W0, cho z
pooenia krzywej poday pracy SS wynika, e byliby oni skonni pracowa za pac
569
Ekonomia pozytywna
nisz od W0. Pracownicy, ktrych dochody transferowe s nisze od W0,

otrzymuj
rent ekonomiczn, tj. czyst nadwyk, powstajc tylko dlatego, i dla przycignicia ostatniego pianisty niezbdne jest zaoferowanie mu stawki rwnej W0. Renta
odzwierciedla wic rnice w decyzjach pianistw, ktre dotycz poday ich usug, nie
za rnice ich wydajnoci jako muzykw.
Na rysunku 10.8 caa ga wypaca wic czn sum pac w wysokoci rwnej
OW0EL0, tj. opaca L0 pracownikw po W0 kadego. Sum t moemy jednak
podzieli
na dochody transferowe AL0E i rent ekonomiczn OAEW0.
Ramka 10.4
Zarobki w ekstraklasie pikarskiej

Pikarze czoowych europejskich klubw pikarskich zarabiaj bajoskie sumy.
Fundusz pac w ekstraklasie pikarskiej w Wielkiej Brytanii wzrs z 50 min w
sezonie
1992/1993 do 500 min w sezonie 2002/2003, podczas gdy dochody klubw
wzrosy
* tym samym czasie ze 150 min do 950 min . Spektakularny wzrost dochodw
klubw pikarskich jest odzwierciedleniem nie tylko wzrostu popytu na mecze
pikarskie,
gwnie w zakresie bardzo opacalnych transmisji telewizyjnych, ktre dziki
telewizji
satelitarnej docieraj do coraz szerszej widowni, lecz take wikszej skutecznoci
marketingowej w zakresie sprzeday rnych rekwizytw pikarskich, np. replik
koszulek
synnych zawodnikw.
Szacuje si, e tylko 40% dochodw klubu Manchester United pochodzi ze
sprzeday biletw na rozegrane mecze, a 33% z praw do transmisji telewizyjnych i 27%
z wasnej dziaalnoci handlowej. Tak szerokie spektrum dochodw klubw pikarskich skania zawodnikw do dania udziau w tych dodatkowych dochodach.
Kiedy jednak jakie kluby trac dochody z transmisji telewizyjnych lub z
dziaalnoci handlowej, powstaje presja na obnik pac. Gdy Leeds United obniy loty,
pogorszyo to sytuacj finansow tego klubu, prowadzc do zwolnienia najdroszych
graczy.
Renta ekonomiczna powstaje wtedy, kiedy krzywa poday danego czynnika
produkcji nie przebiega poziomo. Gdy krzywa poday pracy jest pozioma, aden
pracownik nie zarabia wwczas wicej, ni wynosi obowizujca na rynku stawka,
niezbdna
do utrzymania pianistw w tej gazi. Cao wynagrodze to dochody transferowe.
Zwrmy uwag na rnic midzy sytuacj przedsibiorstwa i caej gazi.
Z punktu widzenia gazi renta ekonomiczna stanowi zbdn patno. Gdyby
wszyscy
pracodawcy dziaajcy w danej gazi zmwili si, mogliby wypaca kademu pracownikowi tylko jego dochd transferowy, a ga jako cao utrzymaaby
wszystkich
zatrudnionych, oszczdzajc na rencie ekonomicznej. Z punktu widzenia

pojedynczego przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach wolnej konkurencji, dochodem
transferowym jest jednak caa paca W0. Jeeli przedsibiorstwo nie jest w stanie paci
wedug aktualnych stawek dla caej gazi, to jego pracownicy przenios si do innej
firmy.
W brytyjskiej pice nonej9 i amerykaskim baseballu przyjo si twierdzi, e
wysokie pace zawodnikw rujnuj cay interes. Jak problem ten wyglda w wietle
9
Kluby pikarskie dokonuj wypat transferowych na rzecz innych klubw, ktrych zawodnikw zamierzaj przej. Opat transferowych zwizanych z przechodzeniem zawodnika z jednego klubu do drugiego nie
naley jednak myli z dochodami transferowymi zawodnikw, oznaczajcymi sum niezbdn do utrzymania pikarzy w stanie aktywnoci zawodowej.
naszej analizy? Przede wszystkim wypada stwierdzi, e pace s wysokie dlatego,

i
popyt na dobrych zawodnikw jest rwnie wysoki. Tumy kibicw na stadionach
i sprzeda praw do transmisji telewizyjnych czyni t dziaalno wysoce
opacaln.
Utalentowani gracze s dobrem rzadkim. Krzywa poday dobrych zawodnikw jest
bardzo stroma. Nawet oferujc bardzo wysokie pace, nie sposb znaczco
zwikszy
liczby wybitnych graczy w tych dyscyplinach. Nie istnieje zatem prosty zwizek
midzy wysokimi pacami a poziomem gry poszczeglnych klubw. Gdyby nie
osigay
one zyskw, popyt pochodny na zawodnikw byby niszy, a ich pace musiayby
si
obniy.
10.7. Rwnowaga na rynku pracy:

fikcja czy rzeczywisto?
W dotychczasowych rozwaaniach zakadalimy, i elastyczno pac pozwala
zapewni rwnowag na rynku pracy zarwno poszczeglnych gazi, jak i caej
gospodarki.
W czci IV podrcznika dowiemy si, i jednym z gwnych problemw
makroekonomii jest prawdziwo zaoenia, e pace s dostatecznie gitkie, aby utrzyma
rynek pracy w stanie zblionym do rwnowagi. Obecnie rozpatrzymy niektre
argumenty wysuwane w celu uzasadnienia tezy, i rwnowaga na rynku pracy nie jest
czym
oczywistym.
Pace minimalne
W niektrych krajach obowizuj pace minimalne, okrelone ustawowo w skali

caego kraju lub ustalone w ukadach zbiorowych, zawieranych w poszczeglnych gaziach gospodarki. W Wielkiej Brytanii paca minimalna wynosi 4,10 za godzin.
Na rysunku 10.9 przedstawiono krzyw popytu DLDL i krzyw poday SLSL pracownikw okrelonego zawodu w konkretnej gazi. Rwnowag w warunkach
wolnej
konkurencji wyznacza punkt E. Dla pracownikw wykwalifikowanych paca W0,
zapewniajca rwnowag, przewysza stawk minimaln W1. W tym przypadku
istnienie pacy minimalnej nie powoduje adnych skutkw.

W przypadku pracownikw o niskich kwalifikacjach sytuacja moe by
zupenie
inna. Zamy, e paca minimalna W2 jest wysza od pacy W0, zapewniajcej
rwnowag. Przy pacy W2 pojawia si nadwyka poday pracy w wysokoci L2 - Lx.
Poniewa nie mona zmusi przedsibiorstw, aby zatrudniay pracownikw wbrew swej
woli, zatrudnienie wyniesie teraz Lx, a L2-Lx bdzie oznacza liczb przymusowo
bezrobotnych.
Przymusowo bezrobotni to ci, ktrzy s gotowi pracowa za wystpujce na
rynku stawki pac, lecz nie mog znale zatrudnienia.
Ramka 10.5
Czy pace minimalne

zatrudnienia?
rzeczywicie
powoduj
spadek
W efekcie istnienia pacy minimalnej wiele osb jest pozbawionych pracy. Wysze
pace sprawiaj bowiem, e popyt na prac maleje. Zmniejszaj si wobec tego
liczba
miejsc pracy i wielko zatrudnienia. Wydawaoby si, e niewiele jest w ekonomii
tak
oczywistych i bezdyskusyjnych twierdze. Nawet politycy rozumiej t zaleno,
ale
czy twierdzenie to jest istotnie prawdziwe?
Okazuje si, i nie jest to cakiem pewne. W uzasadnieniu tego twierdzenia
zakada si, e rynek pracy odpowiada warunkom konkurencji doskonaej. W
rzeczywistoci istniej jednak rwnie inne struktury rynku. Co si stanie, gdy na rynku pracy
okrelonego zawodu pojawi si monopson jedyny pracodawca zatrudniajcy pracownikw danej specjalnoci? Zdaje on sobie spraw z tego, e zatrudnienie
dodatkowych pracownikw podbije pace osb ju zatrudnionych, co moe doprowadzi do
sytuacji, w ktrej kracowy koszt pracy przewyszy stawk pac. Na rysunku
pokazano linie: kracowego przychodu z pracy MRPL, poday pracy LS i kracowego
kosztu pracy MCL. Przedsibiorstwo dce do maksymalnego zysku wybierze
punkt, w ktrym MRPL zrwna si z MCL. Na rysunku odpowiadaj temu wielko
zatrudnienia N1 oraz stawka pacy W1, niezbdna do przycignicia odpowiedniej
liczby pracownikw. Jak wida na rysunku, stawka ta jest nisza od kracowego
przychodu z pracy, uzyskanego przez pracodawc. Odlego pionowa midzy krzywymi LS
i MRPL ilustruje rnic midzy kracowym przychodem z pracy a wysokoci
wynagrodzenia wypacanego pracownikom. Takie zjawisko nazywamy czsto wyzyskiem.
Zamy teraz, e rzd ustanawia pace minimaln na poziomie W2. Oznacza to,
e
monopsonista ma obecnie do czynienia z poziom lini poday pracy przy tej stawce
pac przynajmniej do momenta, w ktrym zatrudni N2 pracownikw, aby
zrwna
kracowy koszt pracy z kracowym przychodem z pracy. Okazuje si wic, e
wpro-
576
Ekonomia pozytywna
wadzenie pacy minimalnej spowodowao zwikszenie rozmiarw zatrudnienia z N1

do N2, a jednoczenie wyeliminowao wyzysk pracy.
Zauwamy, e poczynajc od stawki W1, ktra zapewniaby stan rwnowagi na
wolnym rynku pracy, wzrost pacy minimalnej przyczynia si do wzrostu
zatrudnienia
(zwikszajc poda pracy) a do punktu odpowiadajcego pacy W2, w ktrym
wielko zatrudnienia jest maksymalna. Dalszy wzrost pacy minimalnej prowadziby
jednak do zmniejszenia popytu na prac, a w konsekwencji do spadku zatrudnienia.
Kiedy pracodawcy dysponuj wic pewn si monopsonistyczn na rynku
pracy,
ustanowienie pacy minimalnej na poziomie nieznacznie wyszym od poziomu
rwnowagi wolnorynkowej wpywa korzystnie na wielko zatrudnienia, eliminujc
zakcenie wywoane si rynkow przedsibiorstw. Natomiast paca minimalna ustalona
znacznie powyej punktu rwnowagi rynkowej spowoduje prawdopodobnie spadek
zatrudnienia.
Wpyw pacy minimalnej na wielko zatrudnienia zaley wic od jej
wysokoci
oraz od sytuacji na rynku pracy. W jednym z bada empirycznych, obejmujcym
cztery kraje Unii Europejskiej, nie stwierdzono negatywnego wpywu pac
minimalnych
na poziom zatrudnienia dorosych. Z wynikw tych bada wynika jednak, e
istnienie
pac minimalnych ogranicza zatrudnienie osb modych. Przyczyn tego moe by
fakt, i przy niszym poziomie wydajnoci pracy w grupie modych,
niewykwalifikowanych pracownikw pace minimalne, nawet o niszych stawkach, przewyszaj
punkt przecicia krzywych LS i MRPL.
r d o : Dolado i in., The Economic Impact of Wages in Europe, ,,Economic Policy" 1996.
Rysunek 10.9. Paca minimalna

Rwnowaga wolnorynkowa istnieje przy pacy W,
i zatrudnieniu L0. Paca minimalna W1 nisza
od W0 niczego nie zmienia. Natomiast paca minimalna W2 wysza od W0 spowoduje spadek zatrudnienia do L1; L2 - L1 pracownikw pozostanie
przymusowo bez pracy. Pragnliby oni podj prac przy tej stawce pacy, nie mog jednak jej
znale.
577
Ekonomia pozytywna
W przypadku zaj niewymagjcych wysokich kwalifikacji, paca minimalna

przewyszajca pac rwnowagi spowoduje wic wzrost wynagrodze tych,
ktrzy
znaleli prac, ale jednoczenie wywoa spadek oglnego poziomu zatrudnienia
Rynek pracy
578
* porwnaniu z tym, jaki ustaliby si na wolnym rynku pracy. Paca minimalna

moe
*ic by przyczyn przymusowego bezrobocia wrd pracownikw o niskich
Igalifikacjach.
Zwizki zawodowe
Podobny skutek moe wywoa istnienie silnych zwizkw zawodowych. Rysunek 10.9 pozwala stwierdzi, e gdy zwizkom zawodowym w danej gazi uda si
wymusi na pracodawcach stawk pacy W2, wysz od stawki W0 wyznaczonej nieskrpowanym dziaaniem rynku pracy, spowoduje to spadek zatrudnienia w tej
gazi.
Wymuszajc wzrost pac z W0 do W2, zwizek musi si pogodzi ze spadkiem
zatrudnienia z L0 do L1. W nastpnym rozdziale podejmujemy problem wyboru midzy
wyszymi pacami a wikszym zatrudnieniem, przed ktrym to problemem staj
zwizki
zawodowe. Ju teraz jednak jasno widzimy skutki takiego postpowania. Kiedy
zwizek obstaje przy pacy W2, wynike z tego bezrobocie jest dobrowolne z punktu
widzenia caego zwizku, stanowi bowiem rezultat jego wiadomego wyboru. Jednak dla
czonkw zwizku, ktrzy utracili prac, ma ono charakter bezrobocia
przymusowego.
Chcc powiedzie co wicej na ten temat, musielibymy skonstruowa model
podejmowania decyzji przez zwizek zawodowy.
Efekty skali
Przymusowe bezrobocie moe by rezultatem naoenia si efektw (korzyci)
skali
oraz konkurencji niedoskonaej, ktre omawialimy w rozdziale 9. Przekonalimy
si,
e zjawiska te stwarzaj bariery wejcia na rynek i utrudniaj rozpoczcie
dziaalnoci
w gazi przez nowo wchodzce przedsibiorstwa. Nie pozwalaj one bezrobotnym
na
znalezienie pracy w nowych przedsibiorstwach nawet wwczas, gdy s oni gotowi
pracowa za wynagrodzenie nisze od otrzymywanego przez pracownikw w ju
istniejcych firmach.
Swoi" i obcy"
Rynek pracy
579
O ile poprzednie wyjanienie kadzie nacisk na bariery zapobiegajce tworzeniu nowych przedsibiorstw, o tyle teorie, ktre teraz omwimy, podkrelaj znaczenie
przeszkd utrudniajcych zatrudnienie nowych pracownikw w istniejcych firmach.
Ju zatrudnieni pracownicy (swoi") s reprezentowani w negocjacjach pacowych. Obcy" pozostaj bezrobotni i nie s w nich reprezentowani.
Przeszkody te mog przybiera rozmaite formy: kosztu rekrutacji za pomoc
ogosze, kosztw odbycia osobistych rozmw z kandydatami i oceny, jak funkcj im
powierzy, kosztu szkolenia nowych pracownikw pod ktem konkretnych potrzeb
Rynek pracy
580
przedsibiorstwa, czasu niezbdnego do stworzenia nawykw pracy zespoowej

i wdroenia si nowo przyjtych do powierzonych im obowizkw. Uywajc
terminologii z rozdziau 9, moemy tu mwi o naturalnych barierach wejcia.
Moe by jednak i tak, e ju zatrudnionym pracownikom udaje si wznie
strategiczne bariery bronice dostpu nowym pracownikom, nawet przy braku
formalnych
struktur zwizkowych na szczeblu zakadu. Mog oni np. straszy rozmaitymi
zakceniami w funkcjonowaniu przedsibiorstwa, jakie miayby wystpi w razie zbyt
pospiesznego zatrudniania nowych pracownikw, zwaszcza wwczas, gdy s oni
opacani niej ni pracownicy ju zatrudnieni.
Kiedy obcy" napotykaj takie bariery, swoi" s w stanie wywindowa wasn
pac ponad poziom, przy ktrym inni byliby gotowi podj prac.
Pace efektywnociowe
Dotychczas zakadalimy, i informacja jest dobrem atwo dostpnym, a wic
tanim.
W rzeczywistoci jednak pracodawcy napotykaj dwojakiego typu problemy. Po
pierwsze, trudno im orzec, czy ubiegajcy si o dan posad bdzie pracownikiem naprawd wydajnym, jest to bowiem sprawa pewnych wrodzonych predyspozycji. Po
drugie, nie zawsze jest atwo oceni, czy pracownicy ju zatrudnieni przykadaj
si
do pracy, czy j pozoruj10.
Jak, przy danym koszcie selekcji nowych pracownikw i dalszych kosztach ich
nadzorowania, polityk pac powinno prowadzi przedsibiorstwo? Zgodnie z
teori
pacy efektywnociowej przedsibiorstwo, w trosce o swoje zyski, powinno paci
zatrudnionym ju pracownikom wicej, ni wynosi ich dochd transferowy.
Paca efektywnociowa to paca celowo ustalona na wysokim poziomie, majca
zachca pracownikw do wydajnej pracy.

Za susznoci takiego zalecenia przemawiaj dwa argumenty. Po pierwsze,
pracownicy mog porzuci sw firm, jeli dostan ofert bardziej atrakcyjnej pracy
gdzie
indziej. Jeeli przedsibiorstwo wypaca wszystkim zatrudnionym wynagrodzenia
bdce redni z pac danych przez pracownikw wydajnych i niewydajnych, to
ryzy-
581
Ekonomia pozytywna
kuje, e ci bardziej wydajni poszukaj sobie lepiej patnej pracy. W efekcie w

przedsibiorstwie pozostan tylko pracownicy gorsi. Ustalenie wyszych ni przecitnie
wynagrodze jest sposobem pozwalajcym zatrzyma pracownikw wydajnych, cho
rozrnienie obu grup pracownikw przysparza wiele trudnoci.
Po drugie, pracownicy, ktrzy bumeluj, mog wreszcie wpa". Zamy, e
w takim przypadku zostan wyrzuceni. Jak dolegliwa jest taka kara? Ot miar tej
dolegliwoci jest rnica midzy dotychczasowymi zarobkami pracownika a
wysokoci
10
W jzyku ekonomii s to problemy selekcji negatywnej i pokusy naduycia. Szczegowo omawiamy je

w rozdziale 13 przy analizie z zakresu ekonomiki informacji.
zasiku dla bezrobotnych lub wynagrodzeniem w nowym miejscu pracy. Im wyej

pat-
na praca, tym kara za bumelanctwo jest bardziej dotkliwa. Koncepcja pacy

efektywnociowej sugeruje wic, e w celu wzmocnienia kary i osabienia bodcw do
pozorowania pracy przedsibiorstwo powinno paci ju zatrudnionym pracownikom
wicej,
ni wynosi redni zarobek niezbdny do pozyskania ich do tej pracy. Wynika z tego
dalej, e niektrych pracownikw moe dotkn przymusowe bezrobocie, czyli e
mog
chcie pracowa za pac rwn otrzymywanej przez tych, ktrzy s zatrudnieni,
lub
od
niej nisz, jednak w praktyce nie maj szans znalezienia pracy na takich
warunkach.
Porozumienia o pacach minimalnych, sia zwizkw zawodowych, efekty skali,
podzia pracownikw na swoich" i obcych", pace efektywnociowe wszystkie
te
czynniki mog wyjani zjawisko niedostatecznej elastycznoci pac w krtkim
okresie, niepozwalajcej na utrzymanie staej rwnowagi na rynku pracy. W czci IV
podrcznika powrcimy do tych spraw, prbujc odpowiedzie na pytanie, czy na
rynku
pracy zawsze panuje rwnowaga i jak dugo moe si utrzyma stan nierwnowagi.
10.8. Pace i zatrudnienie w Wielkiej Brytanii

Rozdzia ten otwiera przegld danych dotyczcych realnych zarobkw w przedsibiorstwach uytecznoci publicznej, usugach finansowych i przemyle tekstylnym
Wielkiej Brytanii. Zamkniemy go krtk analiz zmian zarobkw i zatrudnienia
w tych gaziach. Pozwoli nam to zebra pewne wtki przewijajce si w caym
rozdziale.
W tablicy 10.4 przedstawiono zmiany realnych zarobkw i zatrudnienia w
gospodarce brytyjskiej w latach 1994-2002. W skali caej gospodarki nastpi wzrost
realnych zarobkw o 17%. Postp techniczny, doskonalsze urzdzenia oraz wzrost
kwalifikacji siy roboczej wpyway na wzrost wartoci kracowego produktu pracy,
przesuwajc w prawo krzyw popytu na prac. Jednak w poszczeglnych gaziach
proces
ten przebiega odmiennie.
W dziale Hotele i restauracje" duy napyw imigrantw powodowa tam

wzrost
poday pracy i tym samym presj na obnik pac. Dlaczego zatem tablica 10.4
doku-
Tablica 10.4. Realne zarobki i zatrudnienie (%) w wybranych

gaziach gospodarki
w Wielkiej Brytanii w latach 1994-2002
GaZmiana realnych zarobkwZmiana poziomu
zatrudnieniaGospodarka ogem+17+14Usugi
finansowe+15+2Hotele i restauracje+14+24Dostawy energii
i wody+5-18
rdo:
Jak
tablicy 10.1.
mentuje zarwno wzrost zatrudnienia, jak i wzrost pac realnych w tym dziale?
Odpo-
wied kryje si w bardzo duym zwikszeniu popytu na usugi hotelowe i gastronomiczne. Byo ono wynikiem, z jednej strony, utrwalajcego si zwyczaju jedzenia
poza domem, a z drugiej szybkiego wzrostu gospodarczego i wyszych
dochodw
realnych Brytyjczykw.
W sektorze usug finansowych (np. bankowych i ubezpieczeniowych) poziom
pac
wzrs bardzo znacznie, ale liczba zatrudnionych pracownikw nie ulega
zasadniczej
zmianie. Czoowe banki i instytucje ubezpieczeniowe wprowadziy
skomputeryzowane systemy obsugujce dziaalno operacyjn, zmniejszajc tym samym liczb zatrudnionych pracownikw biurowych. Ponadto, w wyniku przeniesienia
rutynowych
funkcji operacyjnych do innych krajw, zwaszcza do Indii, pracownicy
pozostajcy
w Wielkiej Brytanii uzyskali jeszcze wiksz przewag kwalifikacji i odpowiedni
podwyk zarobkw.
Postp techniczny i cige inwestycje przyczyniy si do znacznego spadku
zatrudnienia w sektorze zaopatrujcym gospodark w energi i wod. Dane przytoczone
wczeniej w tablicy 10.1 potwierdzaj stosunkowo wysokie zarobki pracownikw
zatrudnionych w tym sektorze. Byy one wynikiem wysokiego poziomu technicznego
uzbrojenia pracy (kapitau na 1 zatrudnionego) i wydajnoci. Jednak postpujca
prywatyzacja i rosnca konkurencja doprowadziy do osabienia siy przetargowej pracownikw wobec pracodawcw. W rezultacie pracownicy tego sektora w cigu
ostatnich dziesiciu lat nie uzyskali wyranej podwyki pac.
Podsumowanie
W dugim okresie przedsibiorstwo wybiera tak technologi, ktra pozwala

mu
minimalizowa koszty wytworzenia danej wielkoci produkcji. Analizujc
wielko kosztw przy kadym poziomie produkcji, przedsibiorstwo okrela swoj
krzyw kosztw cakowitych.
W dugim okresie wzrost ceny pracy (kapitau) bdzie wywoywa zarwno
efekt
substytucyjny, jak i efekt produkcyjny. Efekt substytucyjny zmniejsza
zapotrzebowanie na droejcy czynnik produkcji dla dowolnych jej rozmiarw.
Wzrastaj
jednak koszty cakowite i kracowy koszt produkcji. Im bardziej elastyczna jest

krzywa popytu na produkt przedsibiorstwa i krzywa utargu kracowego, tym
silniej przesunicie w gr krzywej kosztu kracowego wpynie na zmniejszenie
produkcji, co z kolei ograniczy popyt na oba czynniki produkcji. W przypadku
wzrostu ceny okrelonego czynnika produkcji efekt substytucyjny i efekt
produkcyjny dziaaj w tym samym kierunku, zmniejszajc rozmiary zapotrzebowania
na
ten czynnik.
W krtkim okresie przedsibiorstwo dysponuje sta iloci wyposaenia
kapitaowego i najczciej rwnie sta technologi. Wielko produkcji w krtkim
okresie moe ono dostosowywa do popytu, zmieniajc skal zaangaowania
czynnika zmiennego, tj. nakadw pracy. Przy innych czynnikach staych
nakad}
Rynek pracy
586
pracy podlegaj jednak dziaaniu prawa malejcych przychodw. W miar

zatrudniania coraz wikszej liczby pracownikw maleje ich produkcyjno
kracowa.
Stwierdzenie, i przedsibiorstwo dce do maksymalizacji zysku zwiksza
sw
produkcj a do punktu, w ktrym kracowy koszt produkcji jest rwny
utargowi
kracowemu, jest rwnoznaczne z twierdzeniem, e zwiksza ono zatrudnienie
a
do punktu, w ktrym kracowy koszt pracy jest rwny kracowemu
przychodowi z pracy. Jedno wynika z drugiego. Jeeli przedsibiorstwo jest biorc
ceny
na rynku wytwarzanych przez siebie dbr, to kracowy przychd z pracy jest
rwny wartoci kracowego produktu pracy, tzn. iloczynowi ceny dobra i
kracowego produktu pracy wyraonego w jednostkach fizycznych. Gdy przedsibiorstwo nie zajmuje pozycji monopsonistycznej na rynku pracy, wwczas
kracowy
koszt pracy jest rwny rynkowej stawce pacy. Przedsibiorstwo dziaajce w
warunkach konkurencji doskonaej zrwnuje pac realn z kracowym produktem
pracy wyraonym w jednostkach fizycznych.
Malejca krzywa kracowego produktu pracy liczonego w jednostkach
fizycznych
dla przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach wolnej konkurencji pokrywa
si
wic z krzyw krtkookresowego popytu na prac (ustalonego dla rnych
poziomw pacy realnej). Rwnie wykres funkcji wartoci kracowego produktu
pracy pokrywa si z krzyw popytu na prac przedstawion w kategoriach
pacy
nominalnej. Linia wartoci kracowego produktu pracy przedsibiorstwa
przesuwa
si w gr, gdy wzrasta cena wytwarzanego produktu, zwiksza si zasb
kapitau
lub gdy postp techniczny podnosi wydajno pracy.
Krzywa popytu gazi na prac nie jest zwyk sum krzywych popytu na
prac
dla poszczeglnych przedsibiorstw. Zwikszenie produkcji gazi w reakcji na
spadek pac spowoduje rwnie obnik ceny rwnowagi na rynku produktw
danej gazi. Krzywa popytu gazi na prac jest bardziej stroma (mniej
elastyczna)
587
Ekonomia pozytywna
ni odpowiednie krzywe poszczeglnych przedsibiorstw. Jest ona take tym

mniej elastyczna, im mniejsza jest elastyczno popytu na produkty gazi.
Krzywa popytu na prac obrazuje wic popyt pochodny. Przesunicie krzywej
popytu na produkty gazi spowoduje przesunicie w tym samym kierunku
krzywej popytu pochodnego na uywany czynnik produkcji.
W przypadku osoby ju pracujcej podwyka realnej godzinowej stawki
pacy
wywouje efekt substytucyjny i efekt dochodowy. Efekt substytucyjny
zwiksza
liczb oferowanych godzin pracy, natomiast efekt dochodowy dziaa w
kierunku
zmniejszenia liczby przepracowanych godzin. Jak wynika z bada
empirycznych,
w rzeczywistoci w przypadku mczyzn oba efekty niemal cakowicie si
znosz,
natomiast w przypadku kobiet przewaa efekt substytucyjny. Krzywa poday
pracy jest wic rosnca w odniesieniu do kobiet, natomiast w odniesieniu do mczyzn przebiega niemal pionowo.
Moe si zdarzy, e osoby uzyskujce dochody ze rde niezwizanych z
prac
wol w ogle nie pracowa. Teoretycznie istniej cztery czynniki zwikszajce
stopie aktywnoci zawodowej: wysze pace realne, nisze stae koszty
wykonywania pracy, nisze dochody z innych rde ni praca, zmiany gustw na rzecz
ak-
Rynek pracy
588
tywnoci zawodowej kosztem czasu wolnego. Za pomoc tych czynnikw

mona
wyjani systematyczny wzrost stopnia aktywnoci zawodowej zamnych
kobiet,
obserwowany w cigu kilku ostatnich dziesicioleci.
Dla pojedynczej gazi przebieg gaziowej krzywej poday pracy zaley od
pacy, jak uzyskuj zatrudnieni w niej pracownicy w porwnaniu z pacami w
innych
gaziach, oferowanymi pracownikom o podobnych kwalifikacjach.
Wyrwnawcze rnice pac to pienine rekompensaty za rnice pozapacowych
warunkw
pracy w poszczeglnych gaziach dla pracownikw o takich samych kwalifikacjach. Jeeli wystpuj wyrwnawcze rnice pac, to suma motyww pieninych i pozapieninych sprawia, e pracownicy nie s zachcani do
przenoszenia
si z jednej gazi do drugiej.
Gdy krzywa poday pracy dla gazi nie jest doskonale elastyczna, aby
zwikszy
zatrudnienie, ga ta musi zaoferowa wysze pace. Dla ostatniego przyjtego
do
pracy pracownika paca jest czystym dochodem transferowym, potrzebnym do
przycignicia go do pracy w danej gazi. Pracownicy gotowi pracowa w tej
gazi za nisz pac otrzymuj oprcz dochodu transferowego rent
ekonomiczn. Renta ekonomiczna to rnica midzy otrzymywanym
wynagrodzeniem
a dochodem transferowym danego pracownika.
W stanie rwnowagi na rynku pracy, w warunkach wolnej konkurencji,
niektrzy
pracownicy decyduj si nie podejmowa pracy za ustalon stawk pacy.
Pozostaj oni bezrobotni dobrowolnie. Natomiast bezrobocie przymusowe to rnica
midzy poda pracy a popytem na prac przy stawce pacy rnicej si od
stawki rwnowagi. Pracownicy pragn podj prac, ale nie mog jej znale.
Istnieje znaczna rozbieno pogldw na temat szybkoci procesu dochodzenia
rynku pracy do stanu rwnowagi. Wrd moliwych przyczyn przymusowego
bezrobocia wymienia si porozumienia o pacach minimalnych, dziaalno
zwizkw zawodowych, efekty skali, podzia pracownikw na swoich" (ju
zatrudnionych) i obcych", a take stosowanie zacht pacowych do wydajnej
pracy
(paca efektywnociowa).
589
Ekonomia pozytywna
Zadania sprawdzajce
1. a) Wyjanij, dlaczego produkcyjno kracowa pracy maleje, b) Poka na
wykresie
wpyw zwikszenia wyposaenia kapitaowego w przedsibiorstwie na ksztat i
pooenie krzywej jego popytu na prac.
2. W ostatnim stuleciu wzrastay pace realne, ale jednoczenie nastpowao
skracanie
tygodniowego czasu pracy, a) Wyjanij wpyw tych zjawisk na poda pracy
z uwzgldnieniem efektu substytucyjnego i efektu dochodowego, b) Wyjanij, w
jaki
sposb wzrost pacy realnej mg spowodowa, e zatrudnieni ju pracownicy
pracuj mniej godzin, a czna liczba godzin przepracowanych w gospodarce ronie.
3. Dlaczego krzywa poday pracy w pojedynczej gazi jest rosnca nawet
wwczas,
gdy czna poda siy roboczej w caej gospodarce jest staa?
Rynek pracy
5.
590
Odpowiedz na pytania, ktrymi rozpoczlimy ten rozdzia, a) Dlaczego

czoowy
gracz w golfa moe zarobi wicej w cigu weekendu ni profesor
uniwersytetu
w cigu roku? b) Dlaczego studenci ekonomii oczekuj w przyszoci
wyszych
zarobkw ni rwnie zdolni studenci filozofii?
Powszechne bdy w rozumowaniu. Wyjanij, dlaczego ponisze
stwierdzenia
s
nieprawdziwe, a) Nie ma adnego uzasadnienia ekonomicznego, aby szkic,
nad
ktrym Picasso pracowa minut, mia kosztowa 100 000 . b) Podwyki
pac
zawsze dziaaj w kierunku wzrostu poday pracy.
Aneks 10.1
Izokwanty i wybr technologii
Problem wyboru technologii mona rwnie bada z wykorzystaniem narzdzi podobnych do tych, ktrych w rozdziale 5 uylimy do analizy wyboru konsumenta.
Stosowalimy wtedy krzywe obojtnoci i lini ograniczenia budetowego.
Rysunek 10.Al. Izokwant
Punkty A, B, C i D oznaczaj rne kombinacje nakadw czynnikw produkcji, niezbdne do wytworzenia jednostki produktu. czc je, otrzymujemy
izokwant, obrazujc rne kombinacje nakadw
zapewniajcych wytworzenie okrelonej wielkoci
produkcji.
Na rysunku 10.Al zaznaczono ilo zastosowanego kapitau K i pracy L. Punkty

A,
591
Ekonomia pozytywna
B, C i D wskazuj minimalny nakad obu czynnikw, niezbdny do wytworzenia jednostki produktu przy uyciu czterech rnych metod wytwarzania. Technologia A
cechuje si najwiksz pracochonnoci, a wytworzenie jednostki produktu wymaga

tu
nakadu L4 jednostek pracy i KA jednostek kapitau. Technologia D jest najbardziej
kapitaochonna. czc punkty A, B, C i D, otrzymujemy wykres nazywany
izokwant11.
Inaczej lini jednakowej iloci produktu (przyp. tum.).
592
Ekonomia pozytywna
Izokwanta przedstawia rne kombinacje minimalnych nakadw czynnikw
produkcji, niezbdnych do wytworzenia okrelonej jej wielkoci. Poszczeglne

punkty na izokwancie odzwierciedlaj rne metody wytwarzania takiej samej
iloci produktu.
Mimo i na rysunku 10.Al pokazano tylko cztery technologie, moemy sobie
wyobrazi, e jest ich o wiele wicej. Na rysunku 10.A2 przedstawiono izokwanty
o gadkim przebiegu. Izokwanta I odpowiada okrelonej wielkoci produkcji.
Kady
punkt na niej reprezentuje odmienn metod wytwarzania, od najbardziej kapitaochonnych a po niezmiernie pracochonne. Pooona wyej izokwanta I' obrazuje
rne kombinacje nakadw niezbdnych do wytworzenia wikszej produkcji. Wysze
izokwanty odpowiadaj wikszym rozmiarom produkcji; ich osignicie wymaga
wikszego nakadu czynnikw produkcji. Kada izokwanta odzwierciedla rne
kombinacje nakadw tych czynnikw, niezbdne do wytworzenia danej wielkoci produkcji.
Rysunek 10.A2. Minimalizacja kosztw
Dowolna izokwanta, np. /, odzwierciedla okrelon
wielko produkcji. Leca wyej izokwanta I"
oznacza wiksze rozmiary produkcji. Linie proste,
np. L0K0, to linie jednakowego kosztu, pokazujce
rne kombinacje nakadw skadajce si na taki
sam koszt cakowity. Nachylenie linii jednakowego
kosztu zaley od relacji cen czynnikw produkcji.
Wyej przebiegajca Unia (np. L j K 1 ) oznacza
wyszy koszt cakowity. Chcc wytworzy okrelon wielko produkcji, np. odpowiadajc izokwancie przedsibiorstwo wybiera na tej izokwancie punkt styczny do moliwie najniej pooonej linii jednakowego kosztu. Punkt A wyznacza
zatem najtaszy (minimalizujcy koszt) sposb wytworzenia produkcji odpowiadajcej izokwancie /',
punkt B za najtasz metod wytworzenia produkcji odpowiadajcej izokwancie /".
Kolejne izokwanty tworz swoist map. Istotne s trzy waciwoci tych krzywych. Po pierwsze, nie mog si one przecina. Kada z nich odnosi si bowiem do
innych rozmiarw produkcji. Po drugie, wszystkie maj ujemne nachylenie. Chcc
wytworzy dan wielko produkcji, przedsibiorstwo rozway uycie bardziej
kapitaochonnej technologii tylko wwczas, gdy jednoczenie pozwala ona zmniejszy
nakady pracy, i na odwrt. Dlatego wanie izokwanty musz by krzywymi
opadajcy-
593
Ekonomia pozytywna
mi. Po trzecie, z rysunku 10.A2 wynika, i poszczeglne izokwanty ulegaj

spaszczeniu, w miar jak przesuwamy si po nich w prawo. Przesuwajc si w d po
wybranej
izokwancie, zauwamy, e potrzebne jest angaowanie coraz wikszych
dodatkowych
nakadw kapitau, aby zrwnoway kolejne takie same obniki nakadw pracy
niezbdnych do wytworzenia danej wielkoci produkcji.
Rynek pracy
594
Na rysunku 10.A2 linia L0K0 jest nazywana lini jednakowego kosztu. Obrazuje
ona rne kombinacje nakadw czynnikw produkcji o jednakowym koszcie cakowitym. Dysponujc okrelonym funduszem, przedsibiorstwo moe uy wicej jednostek kapitau tylko wwczas, gdy zaangauje mniej jednostek pracy. Majc dane ceny,
po jakich mog by najmowane rne czynniki produkcji, moemy sformuowa dwie
ezy dotyczce linii jednakowego kosztu. Po pierwsze, nachylenie tej linii odzwierciedla relacj cen obu czynnikw produkcji. Wychodzc z punktu K0, w ktrym cae zasoby przedsibiorstwa zostaj wydatkowane na pozyskanie kapitau, przedsibiorstwo
moe zastpowa jednostk kapitau tym wiksz liczb jednostek pracy, im niszy
est jej koszt, tj. paca, w relacji do kosztu pozyskania kapitau. Po drugie, przy danych
cenach czynnikw produkcji przedsibiorstwo, wydajc na nie wicej, moe dysponowa wiksz iloci zarwno pracy, jak i kapitau. Te wysze wydatki na angaowane
czynniki produkcji opisuje linia jednakowego kosztu, rwnolega do L0K0, lecz przebiegajca nad ni. Na linii L1K1 nakady przedsibiorstwa na czynniki produkcji s
wysze ni na Unii L0K0.
Chcc zminimalizowa koszt wytworzenia produkcji o okrelonych rozmiarach,
przedsibiorstwo wybiera punkt, w ktrym dana izokwant jest styczna do moliwie
najniej pooonej linii jednakowego kosztu. W punkcie tym nachylenie (ujemne) linii
jednakowego kosztu jest identyczne z (rwnie ujemnym) nachyleniem izokwanty.
Jeeli przez w oznaczymy stawk pacy, a przez r koszt najcia jednostki kapitau,
to nachylenie linii jednakowego kosztu bdzie wynosi -r/w. Od czego za zaley nachylenie izokwanty?
Angaujc dodatkow jednostk kapitau, przedsibiorstwo uzyskuje MPK12 dodatkowych jednostek produktu, przy czym MPK oznacza kracow produkcyjno kapitau w jednostkach fizycznych. Jednak wzdu caej izokwanty wielko produkcji
jest z definicji staa. Pozbywajc si jednostki pracy, przedsibiorstwo rezygnuje
z MPL jednostek produktu. Dlatego te przy zwikszeniu nakadu kapitau o jednostk
utrzymanie dotychczasowej wielkoci produkcji wymaga zmniejszenia nakadw pracy o wielko rwn
Nachylenie izokwanty wskazuje wic, o ile trzeba
zmieni nakad pracy, aby zachowa sta wielko produkcji przy wzrocie nakadw
kapitau o jednostk. Dlatego w punkcie stycznoci minimalizujcym koszty na rysunku 10.A2:
Punkt A na rysunku 10.A2 wyznacza najtasz metod wytworzenia produkcji odpowiadajcej izokwancie /'. Analiz t mona rozszerzy na jakkolwiek inn izokwant dla dowolnych rozmiarw produkcji. Tak wanie budujemy krzyw kosztu
cakowitego.
W jaki sposb przedsibiorstwo ustala wielko produkcji zapewniajc mu makMPK marginal product of capital (przyp. red. nauk.).
595
Ekonomia pozytywna
symalny zysk? Przypumy, e w punkcie A kracowy produkt pracy przewysza

stawk pacy w. Rwnanie (10.A1) oznacza, e w dugim okresie kracowy produkt
kapitau musi rwnie przewysza stawk, po jakiej uzyskuje si kapita, czyli r.
Tylko wtedy moe by speniony warunek rwnoci relacji cen czynnikw produkcji
r/w
oraz stosunku ich produkcyjnoci kracowych MPK/MPL. Jeeli jednak kracowy

produkt kadego z czynnikw przewysza cen, za ktr przedsibiorstwo nabywa
usugi tego czynnika, to bez wtpienia opacalne jest zwikszenie produkcji. W
dugim
okresie przedsibiorstwo bdzie zwiksza produkcj i zaangaowanie czynnikw
produkcji a do punktu, w ktrym kracowy produkt kadego czynnika zrwna si
z cen pacon za jego usugi. Na rysunku 10.A2 wielkoci produkcji zapewniajcej
maksymalizacj zysku bdzie wic odpowiada np. punkt B, w ktrym:
(10.A2
)
Jeeli rwnanie (10.A2) jest spenione, to oczywicie musi by rwnie
spenione
rwnanie (10.A1). Zysk mona maksymalizowa tylko wtedy, kiedy wybrana
wielko produkcji jest wytwarzana w sposb zapewniajcy minimalizacj kosztu.
Przyjrzyjmy si na koniec skutkom wzrostu ceny jednego czynnika produkcji.
Na
rysunku 10.A3 przedstawiono pooenie wyjciowe, czyli punkt B, w ktrym linia
jednakowego kosztu L1K1 jest styczna do izokwanty I". Przypumy teraz, e paca
wzrasta. Wszystkie linie jednakowego kosztu staj si mniej strome. Rezygnujc z
jednostki pracy, mona teraz zakupi wiksz ilo dodatkowego kapitau. Przy
wyjciowych rozmiarach produkcji, odpowiadajcych izokwancie I", wywouje to czysty
efekt
substytucyjny i przejcie z punktu B do punktu B', w ktrym nachylenie tej
izokwanty
jest takie samo jak nachylenie nowej linii jednakowego kosztu, przebiegajcej pod
mniejszym ktem. Jednak wysza stawka pacy przesuwa jednoczenie w gr
krzyw
kosztu cakowitego i krzyw kracowego kosztu produkcji, obniajc poziom
produkcji zapewniajcy maksymalizacj zysku.
Nisza izokwant /' odpowiada nowemu, niszemu poziomowi produkcji zapewniajcemu maksymalizacj zysku. Linia L1Kx jest obecnie dostpn lini
jednakowego
kosztu, o mniejszym nachyleniu, odpowiadajcym nowej relacji cen czynnikw pro13
Kracow produkcyjno pracy i kapitau, wyraon w jednostkach fizycznych, mona porwnywa ze

stawk wynagrodzenia czynnika tylko w ujciu wartociowym, tzn. po przemnoeniu przez cen wytwarzanego produktu. Alternatywnie, mona porwnywa produkcyjno kracow z realn cen usug czynnika,
tzn. stawk wynagrodzenia podzielon przez cen produktu por. rwnanie (10.3) w tekcie. Tutaj autorzy
maj zapewne na myli t drug ewentualno. Naley wic przyj, e uyte w aneksie symbole w i r oznaczaj realne stawki opaty pracy i kapitau, tzn. e w = W/P (przyp. tum.).
596
Ekonomia pozytywna
dukcji. Przedsibiorstwo wybierze wic punkt C Przejcie z punktu B' do punktu C

wyraa czysty efekt produkcyjny, zwizany z wysz stawk pac. Przejcie z
punktu
B do punktu C mona wic rozdzieli na efekt substytucyjny ( B B') oraz efekt
produkcyjny (B' > C). Obydwa efekty dziaaj na rzecz zmniejszenia popytu na prac.
Rynek pracy
597
Rysunek 10.A3. Skutki wzrostu pac

Przy dotychczasowych cenach czynnikw wytwrczych przedsibiorstwo wytwarza produkcj o rozmiarach odpowiadajcych izokwancie /". Wszystkie
linie jednakowego kosztu maj takie samo nachylenie jak ^1AT1, a przedsibiorstwo wytwarza dan
wielko produkcji najtaniej w punkcie B, w ktrym
izokwanta jest styczna do najniej pooonej linii
jednakowego kosztu L1K1. Podwyka pac wpywa
na zmniejszenie nachylenia wszystkich linii jednakowego kosztu. Nowe linie jednakowego kosztu przebiegaj rwnolegle do L2K1. Rezygnujc z jednostki
kapitau, mona teraz zakupi mniejsz ilo dodatkowej pracy. Wzrost pacy wywouje czysty efekt
substytucyjny, czego wyrazem jest przejcie z punktu
B do B', w ktrym wyjciowa izokwanta /" ma takie
samo nachylenie jak nowa linia jednakowego kosztu.
Przedsibiorstwo zastpuje prac kapitaem. Wzrost kosztu kracowego prowadzi jednak do zmniejszenia
poziomu produkcji zapewniajcej przedsibiorstwu maksymalizacj zysku, np. do wielkoci odpowiadajcej
izokwancie /'. Minimalizacja kosztw nastpuje w punkcie C, gdzie izokwanta /'jest styczna do osigalnej
obecnie linii jednakowego kosztu L2K1, odpowiadajcej nowym cenom czynnikw produkcji. Przejcie z B'
do C obrazuje dziaanie czystego efektu produkcyjnego, wywoanego przesuniciem krzywej kosztu kracowego.

14
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 (przyp. red. nauk.).
Rne rodzaje pracy
jakie znaczenie maj rnice w kwalifikacjach pracownikw;

na jakich podstawach opieraj si inwestycje w kapita ludzki;
w jaki sposb sygnalizacja ujawnia rnice w przydatnoci zawodowej nowych pracownikw;
na czym polega dyskryminacja na rynku pracy i jakie s jej przejawy;

w jaki sposb zwizki zawodowe podbijaj poziom pac i zapewniaj lepsze warunki
pracy swoim czonkom.
wikszoci krajw Unii Europejskiej mczyni zarabiaj wicej ni kobiety,

a ludno biaa wicej ni kolorowa. Czy te bezsporne fakty wiadcz o
dyskryminacji
na rynku pracy, czy te po prostu s odbiciem rnic w wydajnoci rnych grup
pracownikw?
Temat tego rozdziau wie si z faktem, e sia robocza nie jest jednorodna.
Pracownicy rni si pod wzgldem nie tylko pci i rasy, lecz take wieku,
dowiadczenia, wyksztacenia, wyszkolenia zawodowego, wrodzonych zdolnoci, a take
przynalenoci do zwizkw zawodowych. Rysunek 11.1 pokazuje, e kobiety
brytyjskie osigaj tylko ok. 80% poziomu wynagrodze mczyzn, chocia rnica
zarobRysunek 11.1. Porwnanie zarobkw kobiet
i mczyzn w Wielkiej Brytanii
Rne rodzaje pracy
599
Tablica 11.1. Rnice pac w Wielkiej Brytanii wrd

pracujcych mczyzn
Rnice wynagrodze (%)Czynniki rnicujcepracownicy

nalecy do
zwizkwpracownicy nienalecy
do zwizkwWyksztacenie i dowiadczenie zawodowewiadectwo
ukoczenia szkoy
redniej+5+13Matura+16+21Licencjat+32+47Magisterium+50+50St
udia podyplomowe+18+21Praktyka zawodowa+11+9Cechy
indywidualneMniejszoci etniczne-1-5Sta pracy5 lat+13+1010
lat+23+2015 lat+30+2830 lat+35+32Miejsce i rodzaj pracyRegion
poudniowo-wschodni+15+16Londyn+23+15Praca fizyczna-1721Praca na rnych zmianach+12+8Praca w godzinach
nadliczbowych+52+47
r d o : A. Booth, Seniority, Earnings and

Unions, Economica" 1996.
kw midzy tymi obiema grupami stopniowo maleje. Pragniemy zbada, jak
rnice
te wpywaj na wysoko wynagrodzenia. Do pewnego stopnia rnice te mog by
odbiciem rnic w cigoci pracy. Samotne kobiety radz sobie znacznie lepiej ni
kobiety zamne i uzyskuj niemal 90% stawki paconej mczyznom. Moemy to
ewentualnie uzna za dyskryminacj kobiet, ktre przerywaj prac, aby zaj si
rodzin. Ocena zaley od pogldu na sposb organizacji ycia spoecznego.
W tablicy 11.1 przedstawiono niektre czynniki wpywajce na zrnicowanie
pac wrd pracujcych mczyzn w Wielkiej Brytanii, nalecych lub
nienalecych
do zwizkw zawodowych. Efekty przynalenoci zwizkowej rozwaymy
dokadniej
w dalszej czci tego rozdziau.
W tablicy wskazano cztery rda rnic pacowych. Pierwszym czynnikiem
rnicujcym wysoko zarobkw jest wyksztacenie i dowiadczenie zawodowe. Pracownicy o wyszym poziomie wyksztacenia lub lepiej wyszkoleni zarabiaj
Rne rodzaje pracy
600
wicej,
przy czym premia za wyksztacenie nie zaley od tego, czy pracownik jest
czonkiem
601
zwizkw zawodowych, czy te nie. Zauwamy, e wysze zarobki zapewnia nie

tylko
dyplom inyniera czy ukoczenie studiw na innym kierunku bezporednio zwizanym z wykonywanym zawodem. Wszyscy absolwenci wyszych uczelni, nie
wyczajc absolwentw historii czy filozofii, mog liczy na wysze zarobki w
porwnaniu
z pracownikami niemajcymi wyszego wyksztacenia.
Drugim istotnym czynnikiem wpywajcym na wysoko zarobkw s cechy
osobiste pracownika. Z tablicy wynika, e pracownicy reprezentujcy mniejszoci
narodowe (imigranci) zarabiaj mniej ni rodowici Brytyjczycy, nawet po uwzgldnieniu
rnic wynikajcych z poziomu wyksztacenia i stau pracy. Jest to oczywisty dowd
potwierdzajcy istnienie dyskryminacji. W rzeczywistoci stopie upoledzenia
pacowego mniejszoci etnicznych jest duo wikszy, gdy grupy te charakteryzuj si
rwnoczenie niszym poziomem wyksztacenia i dowiadczenia zawodowego na
skutek
dyskryminacji istniejcej rwnie w innych sferach ycia spoecznego, np. w
dziedzinie owiaty.
Zarobki rosn rwnie wraz ze staem pracy, cho ich przyrost uzyskiwany za
kolejne przepracowane lata stopniowo si zmniejsza, zwaszcza w przypadku
cikich
prac fizycznych, przy ktrych starsi pracownicy okazuj si mniej sprawni w
porwnaniu z modszymi kolegami. Niemniej jednak dowiadczenie zawodowe jest
czynnikiem cenionym nawet na stanowiskach robotniczych.
Jak wynika z tablicy 11.1, duy wpyw na wysoko wynagrodzenia ma rwnie
miejsce i rodzaj wykonywanej pracy. Praca na wielu zmianach oraz w godzinach
nadliczbowych jest rekompensowana wyszymi stawkami pac (tzw. rnice
wyrwnawcze). Pracownicy fizyczni, najczciej o niszych kwalifikacjach, zarabiaj mniej
od
pracownikw wykonujcych bardziej zoone prace. W zurbanizowanym i drogim
regionie poudniowo-wschodnim, zwaszcza w Londynie, przedsibiorstwa musz
paci
swym pracownikom wicej ni w innych czciach kraju.
W podrozdziale 11.1 zbadamy przyczyny rnic w wydajnoci pracy,
rzutujcych
na wysoko wynagrodzenia poszczeglnych pracownikw. Jeeli pracownicy
zatrud-
602
nieni na tym samym stanowisku s opacani wedug swojej wydajnoci, to mog oni
uzyskiwa zrnicowane zarobki.
Problemy dyskryminacji i rwnoci szans poddajemy bardziej szczegowej
analizie w podrozdziale 11.2. W podrozdziale 11.3 omawiamy znaczenie zwizkw
zawodowych na rynku pracy.
11.1. Rnice wydajnoci

W tym podrozdziale przedstawimy rne pogldy na temat rnic wydajnoci
pracy.
Czy rnice te wynikaj z wyksztacenia i dowiadczenia, czy te s raczej
wrodzone?
Kapita ludzki to nagromadzony przez pracownika zasb wiedzy fachowej, do-
wiadczenia i umiejtnoci. Daje on moliwo uzyskiwania w przyszoci
wym szych dochodw.__________________________
Rne rodzaje pracy
603
Podobnie jak kapita rzeczowy, kapita ludzki wynika z poczynionych wczeniej

inwestycji, ktrych celem jest uzyskanie wyszych dochodw w przyszoci. Na
przykad, decydujc si na kolejny rok nauki w szkole lub ksztacenia zawodowego,
musimy ponie bezporednie koszty, np. czesnego w szkole prywatnej. Oprcz tego
przyjdzie nam zrezygnowa z dochodw, jakie uzyskalibymy, pracujc. Oczekiwana
korzy z takiej inwestycji to wyszy dochd w przyszoci bd perspektywa pracy
dajcej wiksze zadowolenie.
W teorii kapitau ludzkiego zakada si, e rnice w pacach s odbiciem
rnic
w wydajnoci poszczeglnych pracownikw. Pracownicy wykwalifikowani, o
wyszej
wydajnoci, zarabiaj wicej. Do samych pracownikw naley decyzja, ile
zainwestowa w podniesienie wasnej wydajnoci.
Zaleno zarobkw od wieku i wyksztacenia
Z tablicy 11.1 wynika, e wyksztacenie i dowiadczenie zawodowe przyczyniaj
si
do
wzrostu zarobkw. Na rysunku 11.2 przedstawiono zmiany zarobkw zalenie od
wieku dla trzech grup pracownikw o rnym poziomie wyksztacenia: z wyszym, ze
rednim oraz bez formalnie potwierdzonych kwalifikacji.
Z rysunku mona wysnu dwa wnioski. Po pierwsze, potwierdza on tez, e ludzie z wyszym wyksztaceniem zazwyczaj lepiej zarabiaj. Po drugie, wynika z
niego, e rozpito w zarobkach zwizana z poziomem wyksztacenia systematycznie
wzrasta wraz z wiekiem i ze staem zawodowym. Zdrowi, modzi ludzie bez adnych kwalifikacji, pracujc ciko, mog cakiem niele zarabia. Nie mog jednak
oczekiwa, e ich paca realna bdzie cigle wzrasta. Ta kategoria pracownikw
osiga puap pacowy w wieku okoo 45 lat. Natomiast pracownicy z wyszym wyksztaceniem zarabiaj na starcie nieznacznie wicej od osb bez adnych
kwalifika-
Rne rodzaje pracy
604
Rysunek 11.2. Zaleno zarobkw

od wieku i wyksztacenia
Rysunek ilustruje zarobki osigane w Wielkiej Brytanii przez mczyzn zatrudnionych w penym wymiarze godzin. Zarobki rosn wraz z poziomem wyksztacenia, a do pewnego momentu take z wiekiem.
r d o : Office of Population Censuses and Surveys, General Household Survey.
338
cji, jednak ich zarobki rosn pniej systematycznie prawie do koca kariery zawodowej. Osoby o najwyszym wyksztaceniu trafiaj do najtrudniejszych prac, ktre
wymagaj dugotrwaego doskonalenia kwalifikacji. Wraz ze wzrostem
dowiadczenia zawodowego nastpuje stay wzrost ich wydajnoci i zarobkw.
Rynek pracownikw z wyszym wyksztaceniem
Zamy, e wysze wyksztacenie wpywa korzystnie na wzrost wydajnoci. Na
rysunku 11.3 przedstawiono rynek pracownikw z wyszym wyksztaceniem. Na osi
pionowej zaznaczono rnic midzy pacami pracownikw z wyszym
wyksztaceniem a pacami pozostaych pracownikw. To premia za wysze wyksztacenie. Na osi
poziomej zaznaczono liczb pracownikw z wyszym wyksztaceniem.
Krzywa DD jest krzyw popytu na pracownikw z wyszym wyksztaceniem.
W punkcie B rnica w pacach jest wysoka i przedsibiorstwa poprzestaj na
niewielkiej liczbie pracownikw legitymujcych si wyszym wyksztaceniem. W punkcie
C.
gdzie rnica ta jest znacznie mniejsza, popyt na wyksztaconych pracownikw jest
znacznie wikszy. Ujemne nachylenie krzywej popytu DD wynika z zaoenia, e
pracownicy z wyszym wyksztaceniem s wprawdzie wydajniejsi, jednak
zatrudniajce
ich przedsibiorstwa musz si liczy z dziaaniem prawa malejcych przychodw.
W dowolnym momencie poda pracownikw z wyszym wyksztaceniem jest staa:
wynika to z decyzji o ksztaceniu si, podejmowanych w przeszoci. Krzywa
krtkookresowej poday SS przebiega pionowo.
Krzywa dugookresowej poday pracownikw z wyszym wyksztaceniem S'S'
jest
rosnca. Im wiksze korzyci mierzone rnic pacy przynosi wysze
wyksztacenie,
tym wiksza liczba absolwentw szk bdzie skonna odoy podjcie pracy i
ksztaci si dalej.
Rysunek
11.3.
Rynek
z wyszym wyksztaceniem
pracownikw
W krtkim okresie poda wyksztaconych pracownikw jest staa i wynosi N0. Jednak w dugim okresie zwikszanie si rnicy pac z tytuu wyksztacenia bdzie skaniao wicej osb do studiowania.
Krzywa S'S' oznacza krzyw dugookresowej poday, a DD malejc krzyw popytu na wyksztaconych pracownikw. Wyjciowy punkt rwnowag:
oznaczono jako E, rnica w pacach za wynos:
WD. Przesunicie w gr krzywej popytu na wyksztaconych pracownikw wywouje pocztkowe
gwatowny wzrost rnicy pac do WD'. Stopniowo

coraz wicej osb uzyskuje wysze wyksztacenie,
a stan nowej rwnowagi dugookresowej ustala sie
w punkcie E".
607
Ramka 11.1
Wysze wyksztacenie popaca

Wikszo studentw musi ponosi obecnie przynajmniej cz kosztw swojego
wy.^ztacenia. Jakich korzyci finansowych mog oni oczekiwa w zamian w przyszej
pracy zawodowej? Zaczona tablica ukazuje wyniki analizy dotyczcej wpywu
niektrych czynnikw na wysoko pac pracownikw brytyjskich w wieku 33 lat.
Dane te wskazuj, e poziom wyksztacenia ma duy wpyw na wysoko
zarobkw, ale wany jest rwnie kierunek ukoczonych studiw. Studenci ekonomii
mog
liczy na wysze zarobki ni osoby studiujce histori lub filologi.
Premia za wyksztacenie w Wielkiej Brytanii wrd pracownikw w wieku 33 lat (%)
Wyszczeglnienie
Licencjat
Magisterium
Korekta za kierunek studiw
N a u k i humanistyczne
Ekonomia
Chemia i biologia
Matematyka i fizyka
Mczyni
Kobiety
+ 15
+ 15
+32
+35
-10
+ 10
-17
+9
+5
+24
-11
+16
r d o : R. Blundell i inni, Returns to Higher Education in Britain, ,,Economic Journal" 2000.
Zamy, i zarwno krtko-, jak i dugookresowa rwnowaga ustala si

pocztkowo w punkcie E. Rnica pacy WD kompensuje tylko pracownikom trud i wydatki
zwizane z uzyskaniem wyszych kwalifikacji oraz zarobki, z ktrych
zrezygnowali,
kontynuujc nauk.
Przypumy dalej, e nastpuje przesunicie w gr, do pooenia D1D', krzywej
popytu na wyksztaconych pracownikw. Moe to by spowodowane np. szybkim
rozwojem przedsibiorstw w gaziach o zaawansowanej technologii, obficie
korzystajcych z dobrze wyksztaconej siy roboczej. W krtkim okresie, wobec staej poday
SS
takich pracownikw, rnica pac wzrasta do WD'. Przedsibiorstwa, konkurujc

o wyksztaconych pracownikw, ktrych liczba nie moe si zwikszy z dnia na
dzie, podnosz ich pace. Rwnowaga ustala si w punkcie E'.
Premia zwizana z wyszym wyksztaceniem jest teraz na tyle wysoka, i
skania
Rne rodzaje pracy
608
wicej ludzi do dalszego ksztacenia si. W dugim okresie powoduje to wzrost

poday wyksztaconych pracownikw, co z kolei pociga za sob spadek tej premii. W
dugim okresie rwnowaga na rynku ustala si w punkcie E", przy wyszej liczbie wyksztaconych pracownikw i rnicy pac rwnej WD".
609
Inwestowanie w kapita ludzki: analiza kosztw i korzyci

Rozwamy decyzj absolwenta szkoy, majcego wybiera midzy kontynuacj
ksztacenia a pjciem od razu do pracy. Jaki sens ma inwestowanie w dalsze
ksztacenie?
Mamy tu do czynienia z dwoma rodzajami kosztw i dwoma rodzajami korzyci.
Koszty bezporednie to czesne, wydatki na zakup podrcznikw itp. Koszty
alternatywne to zarobki utracone na skutek rezygnacji z podjcia pracy ju teraz (pomniejszone o sum otrzymanego stypendium).
Pierwszy rodzaj korzyci pojawi si w przyszoci i sprowadza si do
strumienia
dodatkowych dochodw z wyszych plac, jakie mog uzyska pracownicy z
wyszym
wyksztaceniem. Drugi typ korzyci daje si odczu od razu, cho nie w formie pieninej. Chodzi tu o satysfakcj, czyli, inaczej, o warto konsumpcyjn bycia studentem. Wikszo studentw lubi studiowa.
Podejmujc decyzj, czy warto kontynuowa nauk, absolwent szkoy redniej
porwnuje obecny koszt podjcia studiw z oczekiwanym w przyszoci strumieniem
korzyci. Na rysunku 11.4 porwnano rozkad dochodw przecitnego absolwenta
szkoy redniej w Wielkiej Brytanii, wkraczajcego na rynek pracy w wieku 18 lat, z
rozkadem dochodw absolwenta szkoy wyszej, podejmujcego prac w wieku 21
lat.
Koszt wyszego wyksztacenia oznaczono kolorem czarnym. Uwzgldniony zosta
dochd utracony w cigu trzech lat studiw oraz koszt czesnego i podrcznikw,
pom-
Rne rodzaje pracy
610
Rysunek 11.4. Inwestycja w wysze

wyksztacenie
Grna cz wykresu obrazuje rozkad dochodw
absolwentw szk rednich opuszczajcych szko
w wieku 18 lat i od razu podejmujcych prac oraz
absolwentw szk wyszych, ktrych start zawodowy zostaje opniony o 3 lata. Szary obszar oznacza
dodatkowy zarobek osb koczcych studia. Czarny
obszar powyej osi poziomej obrazuje dochd utracony w trakcie studiw. Czarny obszar poniej osi
poziomej ilustruje natomiast pienin warto innych kosztw i korzyci zwizanych ze studiowaniem (na wykresie koszty s wysze od korzyci).
Decyzja o tym, czy warto podj studia, zaley od
wynikw porwnania powierzchni czarnego pola
z polem szarym.
611
Ramka 11.2
Uniwersytet dla najuboszych marzenie

trudne do zrealizowania
Minister szkolnictwa wyszego Alan Johnson przyzna wczoraj, e dla wielu
modych ludzi z najbiedniejszych regionw Merseyside uniwersytet jest celem
rwnie
odlegym jak planeta Pluton. Wyrazi on nadziej, i wdraany obecnie system
pomocy stypendialnej zachci modzie pochodzc z ubogich rodzin do
podjcia
studiw.
Tricia Jenkins, kierujca dziaem ds. rozszerzenia rekrutacji na
Uniwersytecie
w Liverpoolu, powiedziaa: Nie jest tak, e 55% absolwentw szk rednich
w Liverpoolu, pochodzcych z dzielnic Halton i Knowsley, to osoby mniej
uzdolnione. To, co utrudnia im podjcie studiw, to przede wszystkim brak
zdecydowania. W znacznej mierze wynika to z panujcej w ich rodzinach i
rodowiskach
atmosfery, ktra nie sprzyja decyzji o podjciu studiw.
r d o : The Guardian", 2 1 May 2004.
Stypendia mieszkaniowe dla uboszych studentw powinny si przyczyni do

obnienia kosztw ksztacenia i w konsekwencji do zwikszenia wartoci netto
wyksztacenia wyszego dla studentw pochodzcych z uboszych rodzin. Jednake warunkiem wykorzystania tej szansy jest uznanie wartoci wyksztacenia wyszego przez
samych zainteresowanych. Dopki wyksztacenie nie bdzie wartoci szczeglnie
cenion w rodowiskach ludzi uboszych, a modzi ludzie nie bd zachcani przez
otoczenie do podjcia studiw, dopty jakikolwiek wzrost zaktualizowanej
wartoci
netto dyplomu ukoczenia studiw wyszych nie doprowadzi do radykalnego
zwikszenia odsetka modziey, ktra zdecyduje si na podjcie studiw.
niejszony o sum, jak absolwent szkoy redniej gotw byby zapaci za dostp
do
uciech ycia studenckiego. Korzyci odzwierciedla powierzchnia oznaczona
kolorem
Rne rodzaje pracy
612
szarym. Jest to strumie dodatkowego dochodu, jaki uzyska absolwent szkoy wyszej.
Dalsze ksztacenie si ma sens tylko wwczas, gdy korzyci przewyszaj
koszty.
Problem w tym, e korzyci s odoone w czasie. Wikszo ludzi woli mie 100
dzi ni obietnic 100 za pi lat. Chcc zapewni prawidowo takich

porwna,
niezbdne jest zdyskontowanie, czyli zmniejszenie, wartoci przyszych korzyci
(albo
przyszych kosztw) dla zapewnienia ich porwnywalnoci z korzyciami
uzyskiwanymi (albo kosztami ponoszonymi) dzisiaj. W nastpnym rozdziale szczegowo
pokaemy, w jaki sposb to si robi.
Chwilowo moemy pomin szczegy techniczne procedury dyskontowania.
Wystarczy oglna znajomo jej istoty. Jeeli obecna warto oczekiwanych korzyci
613
jakkolwiek bymy j obliczyli przewysza warto zaktualizowan

poniesionych
kosztw, to inwestycja w wyksztacenie, majca na celu powikszenie zasobu
wiedz\
i kwalifikacji, ma uzasadnienie. Gdy natomiast warto zaktualizowana korzyci
jest
mniejsza od wartoci zaktualizowanej kosztw, wysze wyksztacenie stanowi
kiepsk
inwestycj. W tej sytuacji lepiej od razu i do pracy.
Na rysunku 11.4 opaca si podj studia, jeeli zaktualizowana warto
oczekiwanych w przyszoci wyszych dochodw (pole szare) przekracza obecn warto
poniesionych kosztw (pole czarne)1.
Jest to procedura uatwiajca podejmowanie dugookresowych decyzji, np. o
budowie fabryki czy podjciu studiw. W obu przypadkach dzisiejsze dziaania
pocigaj
za sob dalekosine skutki. Decyzja jest prawidowa, gdy wynika z porwnania
zaktualizowanej wartoci kosztw ze zaktualizowan wartoci korzyci. Dane
dziaanie
powinno by podjte tylko wwczas, gdy warto zaktualizowana korzyci
przewysza warto zaktualizowan kosztw.
Doskonalenie zawodowe
a rozkad dochodw zalenie od wieku
Z rysunku 11.2 wynika, e wyksztacenie zapewnia w przyszoci wysze zarobki.
Jednak zarobki rosn rwnie wraz ze wzrostem dowiadczenia zawodowego,
nabytego w toku pracy. Dotyczy to zwaszcza trudnych i skomplikowanych zaj,
wykonywanych zazwyczaj przez pracownikw bardziej uzdolnionych i lepiej
wyksztaconych.
Przyuczanie si do zawodu w trakcie jego wykonywania jest podstawow
przyczyna
wzrostu dochodw wyksztaconych pracownikw, ma jednak o wiele mniejsze
znaczenie dla pracownikw niewykwalifikowanych, wykonujcych stosunkowo proste
czynnoci, ktrych mona si szybko wyuczy.
Skoro podnoszenie kwalifikacji w trakcie pracy zwiksza wydajno
pracownika,
to zastanawia moe, dlaczego pracownicy nie pac przedsibiorstwom za
Rne rodzaje pracy
614
stworzenie
im moliwoci doskonalenia zawodowego. Ot czciowo pac. Chcc to zrozumie, musimy rozrni dwa typy kwalifikacji.
Kwalifikacje specyficzne. Specyficzny dla danego przedsibiorstwa kapita ludzki
to
np. znajomo systemu dokumentacji lub znajomo najbardziej efektywnych
metod
powizania rnych procesw produkcyjnych w danej fabryce. W obu przypadkach
nabyte umiejtnoci s niemal cakowicie bezwartociowe dla kogo, kto podejmie
prac w innym przedsibiorstwie.
1
Rysunek 11.4 wymaga dodatkowego objanienia. Dochd utracony z powodu niepodjcia pracy od razu po
ukoczeniu szkoy redniej (koszt alternatywny) naley doda do bezporednich kosztw podjcia studiw,
a nastpnie porwna z dodatkowym dochodem oczekiwanym w przyszoci dziki ukoczeniu stadiw.
Znaki (+) i (-) na rysunku 11.4 s mylce (przyp. tum.).
615
Kwalifikacje specyficzne wpywaj na zwikszenie wydajnoci pracownika
tylko
wtedy, kiedy pracuje on w danym przedsibiorstwie.
Kwalifikacje oglne. Przykadem kwalifikacji oglnych jest biego w obsudze
komputera lub znajomo funkcjonowania rynku papierw wartociowych.
Kwalifikacje oglne to takie umiejtnoci, ktre mog by wykorzystane przez
pracownika w innym miejscu pracy.

Przedsibiorstwo moe sobie pozwoli na opacenie szkolenia pracownika
w zakresie umiejtnoci specyficznych dla tego wanie przedsibiorstwa. Kiedy
pracownik ju je opanuje, jego wydajno w danym przedsibiorstwie bdzie znacznie
wysza ni w jakimkolwiek innym, gdzie musiaby si wszystkiego uczy od nowa.
Wzmacnia to przywizanie pracownika do firmy. Natomiast im bardziej oglny i
uniwersalny charakter maj nabywane w trakcie pracy umiejtnoci, tym wiksza
bdzie
skonno do obciania pracownika kosztami szkolenia. adne przedsibiorstwo
nie
poniesie znacznych nakadw na szkolenie pracownikw tylko po to, aby mogli oni
podj prac w innych miejscach.
Przedsibiorstwo, oferujc szkolenie oglne dajce uniwersalne umiejtnoci,
bdzie si wic starao wymc na pracownikach zapat za nauk. Robi to przede
wszystkim za porednictwem systemu pac, ktry uzalenia je od stau pracy.
Pocztkowo zarobki s bardzo niskie (nisze od wartoci produktu kracowego pracownika), ale z upywem czasu szybko rosn. Przykadem mog by praktyki
zawodowe zarwno w przemyle, jak i w bardzo fachowych zajciach, np. w
ksigowoci. Pracownik paci za szkolenie zawodowe, akceptujc wynagrodzenie nisze
od
produktu kracowego swej pracy. Pracownicy s gotowi ponosi koszt podnoszenia
kwalifikacji, poniewa system awansu pacowego w przedsibiorstwie pozwala im
odzyska w przyszoci poniesiony nakad i to z nawizk. Dlatego te na rysunku
11.2 wzrost zarobkw z upywem lat jest znacznie szybszy dla pracownikw
bardziej
wyksztaconych, pracujcych na stanowiskach wymagajcych duszego szkolenia,
ni dla pracownikw niewykwalifikowanych, ktrych szkolenie jest ograniczone.
Sygnalizacja
Rne rodzaje pracy
616
W teorii kapitau ludzkiego wyjania si, e wyksztacenie i doskonalenie

zawodowe
w trakcie pracy wpywaj na zwikszenie wydajnoci pracownika. Istnieje jednak
rwnie inna teoria tumaczca motywy ksztacenia teoria sygnalizacji. Zgodnie z ni
warto inwestowa w wyksztacenie nawet wwczas, gdy nie przyczynia si ono bezporednio do zwikszenia wydajnoci pracownika. Teoria ta moe pomc m.in. w wyjanieniu pozornego paradoksu, i absolwenci historii podejmuj prac w bankach
i osigaj tam wysokie zarobki.
617
W omawianej teorii zakada si, e ludzie maj rne wrodzone zdolnoci.

Niektrzy daj sobie rad niemal w kadej pracy, inni s mniej zdolni i mniej wydajni.
Trudno jednak odrni tych zdolnych od mniej zdolnych, np. po kolorze oczu. Jest to
problem dla przedsibiorstw, gdy musz one oceni, ktrzy kandydaci bd lepszymi,
bardziej wydajnymi pracownikami. Spojrzenie w oczy nie wystarcza.
Sygnalizacja to dziaanie pozwalajce przekaza pewn informacj o nas sa-
mych.
Przypumy, e wysze wyksztacenie w ogle nie przyczynia si do wzrostu
wydajnoci. Zgodnie z teori sygnalizacji ludzie zdolni, kontynuujc ksztacenie,
wysyaj do pracodawcw sygna, e to wanie oni bd w przyszoci wysoko
wydajnymi
pracownikami. Zdobywanie wyszego wyksztacenia to proces selekcji
uzdolnionych,
wysoko wydajnych pracownikw. Przedsibiorstwa pac wicej absolwentom
wyszych uczelni, gdy maj pewno, e bd oni dobrymi pracownikami.
Selekcja to proces przyswajania informacji o ludziach przez obserwacj ich
zachowa.
Chcc, eby selekcja bya skuteczna, musi rzeczywicie wyania bardziej
uzdolnionych pracownikw. Dlaczego mniej zdolni pracownicy nie id na studia, aby
zamydli oczy pracodawcom i skoni ich do zaoferowania im wyszych pac? Przede
wszystkim mniej zdolni nie mog by pewni, czy ukocz studia.
Nasuwa si tu ciekawe porwnanie dwch teorii inwestowania w
wyksztacenie.
Jeeli studia zwikszaj wydajno, to przedsibiorstwa powinny oferowa wysze
pace wszystkim, ktrzy studiowali, niezalenie od tego, czy zdali kocowe
egzaminy,
czy te nie. Jeli jednak waniejsz funkcj szkoy wyszej jest selekcja
zdolniejszych
jednostek, to przedsibiorstwa powinny bra pod uwag nie uczszczanie na zajcia,
lecz ukoczenie studiw.
Niektre przedsibiorstwa zatrudniaj studentw, jeszcze zanim przystpi oni
do
kocowych egzaminw. Czy zadaje to kam teorii sygnalizacji? Ot
niekoniecznie,
Rne rodzaje pracy
618
selekcja dziaa bowiem rwnie w inny sposb. Poniewa wikszo ludzi dobrze
zna
swoje moliwoci, przedsibiorstwa mog zaoy, i osoby, ktre wytrway do
koca
studiw, nale do najzdolniejszych.
Wydaje si cakiem prawdopodobne, e wyksztacenie (take wysze) wpywa
korzystnie na wydajno pracy. Oczywicie, wyksztacenie powiadczone dyplomem
politechniki, prawa czy ekonomii na pewno silniej wpywa na wydajno ni
ukoczenie
filozofii, historii czy jzykw staroytnych.
Jeeli wyksztacenie bezporednio wpywa na wzrost wydajnoci
poszczeglnych
pracownikw, to daje rwnie korzyci caemu spoeczestwu, zwiksza bowiem
rozmiary produkcji, jak moe wytworzy dana sia robocza.
619
Ramka 11.3
Asymetria informacji
W roku 2001 Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii przyznano trzem
ekonomistom,
ktrzy stworzyli podstawy analizy zjawiska asymetrii informacji sytuacji, kiedy
ludzie dysponuj o sobie samych wiedz, ktra nie jest atwo dostpna dla innych.
George Akerlof z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley pocztkowo bada
zachowanie uczestnikw transakcji na rynku uywanych samochodw. Sceptycznie
nastawieni nabywcy obawiali si, e sprzedawcy mog prbowa pozbywa si
bezuytecznych samochodw. Waciciele znali prawdziwy stan swych aut znacznie lepiej
ni
kupujcy. Akerlof wykaza, e w stanie rwnowagi rynkowej nabywcy zakadaj, e
wszystkie samochody s kiepskiej jakoci. Sprzedajcy samochody w dobrym
stanie
technicznym nie mogli wic uzyska godziwej ceny. Podobna analiza moe pomc
zrozumie mechanizm dziaania lichwiarzy, rynku obligacji mieciowych czy
niektrych form dyskryminacji mniejszoci. Bardziej szczegowo ten problem negatywnej
selekcji zosta omwiony w rodziale 12.
Michael Spence z Uniwersytetu Stanforda wykaza natomiast, e problem
asymetrii informacji mona czciowo rozwiza, jeli jednostki wiadome wasnych zalet
podejm kosztowne dziaania, aby w sposb wiarygodny ujawni owe zalety i
przekona o nich otoczenie. Spence podkrela w swych badaniach, e zdobycie
formalnego
wyksztacenia moe by sposobem sygnalizowania przez jednostki swych
wrodzonych
zdolnoci. Sygnalizacja wyjania rwnie, w jaki sposb spki giedowe
wykorzystuj
wypat dywidendy akcjonariuszom do przekazania inwestorom informacji o
optymistycznych przewidywaniach dotyczcych przyszych zyskw.
Joseph Stiglitz z Uniwersytetu Columbia (do niedawna gwny ekonomista
Banku
wiatowego) zaproponowa alternatywne rozwizanie opisanego przez Akerlofa
problemu negatywnej selekcji. Opiera si ono na zaoeniu, e to podmioty
niedysponujce informacj staraj si j pozyska poprzez proces selekcji, nie za podmioty
majce
informacj prbuj sygnalizowa swoj wiarygodno. Oferujc nisz skadk w
Rne rodzaje pracy
620
zamian za wyszy udzia wasny (cz ewentualnej straty, ktr musi pokry sam
ubezpieczony), towarzystwa ubezpieczeniowe mog zachci osoby o niskim ryzyku
wystpienia okrelonej w umowie szkody do ujawnienia si". Podobnie, system
wynagrodze, w ramach ktrego pracownik otrzymuje na pocztku swej kariery bardzo
nisk pac, ktra stopniowo ronie i osiga bardzo wysoki poziom dopiero pod
koniec
jego aktywnego ycia zawodowego, jest atrakcyjny jedynie dla osb niezamierzajcych zbyt wczenie wycofa si z rynku pracy.
Informacje dotyczce innych laureatw Nagrody Nobla mona znale na
stronie
internetowej www.nobelprize.org
621
Zamy jednak, e funkcja ksztacenia akademickiego polega jedynie na

wyanianiu (sygnalizowaniu) najzdolniejszych pracownikw. Z indywidualnego punktu widzenia decyzja o podjciu studiw jest nadal zasadna. Czy jednak decyzje jednostek
s
rwnie suszne ze spoecznego punktu widzenia? Spoecznym poytkiem ze
studiw
jest selekcja zdolnych pracownikw. Kierujc ich do trudnych zaj, spoeczestwo
uzyska wiksz produkcj. Nie powierzy osobom mniej uzdolnionym prac, ktrych
nie bd w stanie wykonywa.
Gdyby jednak jedyn funkcj ksztacenia akademickiego miao by
wyszukiwanie
zdolnych pracownikw, wwczas ten sam cel mona by osign innymi
sposobami
przy niszym koszcie spoecznym. Oglnonarodowy test na inteligencj,
skorygowany
o rnice wynikajce z pochodzenia i niejednakowego dostpu do nauki, mgby
speni funkcj selekcyjn rwnie dobrze, a moe nawet lepiej, przy znacznie niszym
koszcie dla spoeczestwa.
11.2. Dyskryminacja
Na rysunku 11.1 pokazano, e w Wielkiej Brytanii kobiety zarabiaj mniej ni mczyni, z tablicy 11.10 za wynika, e ludno kolorowa zarabia mniej ni biaa.
Czy
dane te wiadcz o dyskryminacji kobiet i ludnoci kolorowej na brytyjskim rynku
pracy?
Z powodw, o ktrych bya mowa w poprzednim rozdziale, niektre zajcia s
lepiej opacane ni inne. Rnice rednich wynagrodze mczyzn i kobiet czy ludzi
rnych ras wynikaj z dwch odmiennych powodw. Po pierwsze, rne grupy
maj
zrnicowany udzia w wysoko patnych zajciach. Ich struktury zawodowe si
rni.
Po drugie, poszczeglne grupy mog otrzymywa rn zapat za wykonywanie
takiej samej pracy. Analiz rozpoczniemy od zbadania rnic midzy dorosymi mczyznami i kobietami zatrudnionymi w penym wymiarze godzin.
Rnice pac midzy mczyznami a kobietami
W tablicy 11.2 przedstawiono roczne zarobki w 2002 r. w rnych grupach
zawodowych, a take struktur zatrudnienia kobiet i mczyzn, pracujcych na penym etacie. Struktura zatrudnienia kobiet i mczyzn jest odmienna. Wikszo mczyzn
W tablicy 11.2 skorygowalimy bd zawarty w wydaniu angielskim, odwracajc dane dotyczce struktury
zatrudnienia kobiet: 18% kobiet pracuje w przemyle, a 82% w usugach (przyp. tum.).
Rne rodzaje pracy
622
pracuje w przemyle, natomiast wikszo kobiet jest zatrudniona w sektorze

usug2.
Jednak struktura zatrudnienia nie jest gwn przyczyn tego, e kobiety zarabiaj
przecitnie o 8000 rocznie mniej ni mczyni. Gdyby struktura zatrudnienia kobiet bya taka sama jak mczyzn, ale otrzymywane przez nie stawki
odpowiadayby
stawkom faktycznie paconym kobietom, przecitne zarobki kobiet pozostayby
niemal niezmienione. Kobiety zarabiaj mniej ni mczyni bez wzgldu na rodzaj
wykonywanej pracy.
623
Tablica 11.2. Pace i zatrudnienie w Wielkiej Brytanii w 2002 r.

MczyniKobietySektorroczne zarobki
(osoby dorose zatrudnione
()struktura
sa penym etacie)
zatrudnienia (%)roczne zarobki
()struktura
zatrudnienia (%)Przemys
Usugi25 600
29 20057
4318 200
20 60018
rdo:
ONS, New
82
Earnings Survey.
Tablica 11.2 ukazuje rnice w zarobkach kobiet i mczyzn w rozbiciu tylko
na
iwie bardzo szerokie grupy zawodowe: osoby zatrudnione w przemyle i sektorze
-sug3. W kadej z tych grup istniej rne zawody i rne stanowiska.
Z tablicy 11.2 moemy wycign nastpujcy wniosek: albo kobiety otrzymuj
zsze wynagrodzenie od mczyzn za identyczn prac (przy najwszej nawet defiiricji rodzaju pracy), albo w ramach tych szerokich grup zawodowych mczyni
szybriej zdobywaj kwalifikacje i szybciej awansuj. Na przykad, odsetek kobiet
zatrudnionych w penym wymiarze godzin, zajmujcych stanowiska zaliczane do
fachowych
ub kierowniczych w szerokim tego sowa znaczeniu, jest zbliony do analogicznego
-kanika dla mczyzn. Jednak udzia kobiet w zarzdach duych firm jest znacznie
niszy ni udzia mczyzn.
Dlaczego przedsibiorstwa miayby rzadziej awansowa kobiety lub wolniej
podnosi ich kwalifikacje? Czy mamy do czynienia z dyskryminacj?
Przypumy, e przedsibiorstwa ponosz cz kosztw szkolenia
zawodowego.
Ich decyzje inwestycyjne s dobrze przemylane. Zakadajc, e mczyni i
kobiety
: echuj si takimi samymi wrodzonymi zdolnociami i maj jednakowe
wyksztacenie, koszty ich szkolenia dla przedsibiorstwa bd takie same. Przyjmijmy jednak,
e
wikszo pracodawcw uwaa, e kobiety czciej ni mczyni bd skonne
przerywa lub koczy w modym wieku karier zawodow. To biologia sprawia,
e
kobiety, a nie mczyni, rodz dzieci. Pracodawca moe doj do wniosku, i warto zaktualizowana przyszych dodatkowych korzyci z wyszej wydajnoci jest
w przypadku kobiet nisza ni w przypadku mczyzn, gdy bd one
prawdopodobnie pracowa krcej ni mczyni. Dlatego bardziej opaca si szkoli i
Rne rodzaje pracy
624
awansowa
mczyzn.
Niektre kobiety planuj sw karier zawodow, zakadajc penowymiarowe
zaangaowanie w prac. Pozostaj one bezdzietne lub wracaj do pracy niemal
natychmiast po urodzeniu dziecka. Dla przedsibiorstwa inwestowanie w takiego
pracownika jest w peni uzasadnione. Jak jednak ma ono pozna, ktre spord modych pracownic zamierzaj trwale zwiza si z prac zawodow, ktre za pragn
pracowa
jedynie przez par lat, a pniej powici si rodzinie? Pytanie o to samych zaintecznie z handlem (przyp. tum.).
625
resowanych ma niewielki sens, mode kobiety maj bowiem siln pokus, aby
skama.
Czy moliwe jest opracowanie takiej procedury selekcji, ktra skoniaby mode
kobiety do ujawnienia ich prawdziwych planw zawodowych? Przypumy, e
przedsibiorstwa zaoferowayby modym pracownikom wybr midzy do pask siatki
pac a siatk wynagrodze o bardziej stromym profilu, ktry wprawdzie w punkcie
wyjcia zapewnia nisz stawk, ale umoliwia osignicie duo wyszych pac
w przyszoci. Dla kogo, kto planuje zwiza si z przedsibiorstwem trwale, oba
systemy awansu pacowego bd rwnowane. Pocztkowe wyrzeczenie w posta:
niszej pacy zostanie zrekompensowane z nawizk w kolejnych latach. Jednak
kto.
kto zamierza przerwa aktywno zawodow w wieku powiedzmy 30 lat,
nigdy
nie zdecyduje si na drugi wariant, okres pracy bdzie bowiem zbyt krtki, aby pozwoli na rekompensat wczeniejszych wyrzecze.
Analizujc gotowo kandydatw do pracy do zaakceptowania bardziej progresywnego systemu awansu pacowego, przedsibiorstwa mogyby pozna ich
rzeczywiste plany zawodowe. Gdyby kobiety lub jakakolwiek inna grapa zawodowa,
wykazujca skonno do wczesnego przerywania pracy zawodowej, zaakceptowaa taki
system, przedsibiorstwo z wiksz pewnoci mogoby inwestowa w szkolenie,
liczc,
e nie bdzie to zmarnowana inwestycja.
Mimo wszystko wydaje si, e niektre przedsibiorstwa prbuj paci
kobietom
mniej ni mczyznom przy wszelkich innych cechach identycznych, wcznie z
ryzykiem porzucenia pracy. S to przypadki jawnej dyskryminacji.
Dyskryminacja to odmienne traktowanie rnych osb o identycznych
cechach.
Spoeczna dyskryminacja kobiet moe jednak przybiera bardziej
zakamuflowane,
subtelniejsze formy. Jak wynika z naszej analizy, takie posunicia, jak
wprowadzenie
urlopu wychowawczego dla ojcw, zapewnienie pracujcym rodzicom obkw dla
dzieci lub szersza akceptacja pracy obu pci w niepenym wymiarze godzin,
mogyby
zmieni dotychczasowe przekonanie opornych pracodawcw, i wiksze zyski
przynosz szkolenie i awansowanie mczyzn ni kobiet. Otwart kwesti pozostaje
jednak
gotowo spoeczestwa do zorganizowania ycia zawodowego i osobistego
Rne rodzaje pracy
626
zgodnie
z tymi zasadami.
Dostp do wyksztacenia
Przedmiotem dotychczasowych rozwaa bya dyskryminacja kobiet przez
przedsibiorstwa w sytuacjach, gdy chodzi o kandydatw do pracy obu pci,
reprezentujcych
identyczne walory. Moe by i tak, e firmy jednakowo traktuj pracownikw z
takim
samym przygotowaniem, a jednak pac mczyznom wicej ni kobietom,
poniewa
ci maj z reguy lepsze wyksztacenie. Jeeli tak, to gbszych przyczyn rnic pac
ze
627
Tablica 11.3. Studenci w Wielkiej Brytanii wedug poziomw

ksztacenia i pci
(w tys.)
Poziom ksztaceniaMczyniKobiety
1971200219712002Szkoy pomaturalne
(colleges)Dzienne11656995559Wieczorowe8911 6656302
562Studia licencjackieDzienne241519173620Wieczorowe lub
zaoczne12726319412Studia
magisterskieDzienne33941093Wieczorowe lub zaoczne151333153
rdo:
ONS,
Social Trends.
wzgldu na pe nie naley szuka, analizujc dziaanie rynku pracy, lecz badajc
proces ksztacenia.
W tablicy 11.3 przedstawiono dane na temat liczby studentw w Wielkiej
Brytanii
na trzech poziomach ksztacenia: w szkoach pomaturalnych (colleges), na studiach
licencjackich i studiach magisterskich. W roku 1971 liczba mczyzn studiujcych
na
wszystkich poziomach ksztacenia znacznie przewyszaa liczb studiujcych
kobiet.
Obecnie proporcje te si wyrwnay, a w szkoach pomaturalnych oraz na studiach
licencjackich przewag liczebn uzyskay kobiety.
Jednak aktualne dane na temat rnic pac odzwierciedlaj struktur ksztacenia
w duszym okresie, obejmujcym nawet kilkadziesit lat. Obecny dyrektor,
majcy
ponad 50 lat, koczy studia okoo 1970 r. Istniejce w przeszoci rnice w
dostpie
do szk wci wywieraj duy wpyw na sytuacj panujc na rynku pracy.
Dyskryminacja rasowa
Te same oglne zasady mona zastosowa w analizie zjawisk dyskryminacji
rasowej
i rnic w zarobkach midzy osobami biaymi i kolorowymi. Wiele bada
potwierdzio zawart w tablicy 11.4 sugesti, i rednie zarobki pracownikw kolorowych s
Rne rodzaje pracy
628
nisze od zarobkw osb biaych. Warto przy tym zwrci uwag na dwa zjawiska.
Po pierwsze, rozkad zarobkw zalenie od wieku jest w przypadku kolorowych
mczyzn znacznie bardziej paski ni w przypadku biaych mczyzn. Ci drudzy
maj zdecydowanie wiksze szanse na systematyczny awans zawodowy i pacowy.
To
powoduje, e podejmuj si oni trudniejszych zada w zawodach, ktre wymagaj
wysokich kwalifikacji i dowiadczenia.
629
Tablica 11.4. Wskaniki aktywnoci zawodowej i bezrobocia (%)

w rnych grupach
etnicznych w Wielkiej Brytanii (2002 r.)
Grupa ludnociWspczynnik aktywnoci

zawodowejStopa bezrobocia
mczynikobietymczynikobietyBiali857554Czarni77641713Hindu
si806968Pakistaczycy74361419Imigranci z Bangladeszu75222116
r d o : ONS, Labour
Market Trends.
Po drugie, dla kolorowych mczyzn problemem jest nie tyle poziom
otrzymanego
wyksztacenia, ile raczej jego rodzaj. Korzyci z wyksztacenia s szczeglnie
ograniczone dla osb kolorowych, uczszczajcych do typowej szkoy publicznej w
centrum
miasta.
Moliwa jest dwojaka interpretacja przyczyn takiego stanu rzeczy. W gr moe
wchodzi niska jako ksztacenia w rdmiejskich szkoach, gdzie przewaaj
uczniowie kolorowi, albo te samo uczszczanie do takich wanie szk staje si
sygnaem dla przedsibiorstw, e absolwenci owych szk najpewniej pochodz ze
rodowisk spoecznie upoledzonych. Przedsibiorstwa mog by przekonane, e z
tego
grona wyrosn pracownicy o niszej wydajnoci, ktrych szkolenie okae si
bardziei
kosztowne.
Obie interpretacje oznaczaj, i przedsibiorstwa bd mniej skonne zatrudnia
takich pracownikw do zaj trudnych i wymagajcych intensywnego szkolenia w
trakcie pracy. Prace nisko patne i niewymagajce kwalifikacji s w wikszej mierze
pozostawione ludnoci kolorowej.
Nasz analiz przejaww dyskryminacji rasowej pracownikw uzupenia tablica 11 .4, w ktrej zostay przedstawione wspczynniki aktywnoci zawodowej
oraz
stopy bezrobocia, charakteryzujce rne grupy etniczne zamieszkae w Wielkiej
Brytanii. Nasuwaj si dwa spostrzeenia. Po pierwsze, muzumanki pochodzce z
Bangladeszu i Pakistanu maj znacznie niszy wskanik aktywnoci zawodowej w
Rne rodzaje pracy
630
porwnaniu z innymi grupami. Moe to jednak wynika po prostu ze zwyczajw obowizujcych w tych spoecznociach w odniesieniu do pracy zarobkowej kobiet,
a niekoniecznie z dyskryminacji tej grupy na rynku pracy. Po drugie, wikszo
grup
reprezentujcych mniejszoci narodowe cechuj wysokie stopy bezrobocia,
znacznie
przewyszajce odpowiednie wskaniki notowane wrd biaych kobiet i
mczyzn.
Podobnie jak w analizie problemu dyskryminacji kobiet, rwnie w tym
przypadku nieatwo rozgraniczy dyskryminacj na rynku pracy i dyskryminacj majc
r-
631
do w innych sferach ycia spoecznego, np. w systemie owiatowym.

Podstawowym
obowizkiem menederw wobec akcjonariuszy jest maksymalizacja zysku. Jeeli
sadz oni, e poszczeglne grupy pracownikw cechuj si odmiennymi waciwociami, lub gdy oczekuj, i bd si one rnie zachowywa w trakcie kariery
zawodowej, to bd odmiennie traktowa pracownikw nalecych do tych grup.
Dopki
lie zostan usunite spoeczne przyczyny zrnicowania pracownikw, ich szans
zarodowych i wzorcw zachowa, dopty wykorzenienie prymitywnej dyskryminacji
kobiet i ludnoci kolorowej bdzie tylko pierwszym krokiem zmierzajcym do
likwidacji midzygrupowego zrnicowania zarobkw.
11.3. Zwizki zawodowe

Zwizki zawodowe to organizacje pracownikw, ktre maj na celu wpywanie na
pace i warunki pracy. Czy zwizki chroni pracownikw przed wyzyskiem ze strony
potnych pracodawcw, czy te raczej wykorzystuj swoj si do wymuszania
nieuzasadnionych podwyek pac oraz hamowania postpu technicznego i wzrostu
wydajnoci, ktry moe zagrozi trwaoci zatrudnienia czonkw zwizku? Przed
podjciem
prby odpowiedzi na to pytanie przytoczymy troch danych, ilustrujcych
znaczenie
zwizkw zawodowych w gospodarce brytyjskiej.
Rwno poowa ogu pracownikw cywilnych naleaa w 1980 r. do zwizkw
zawodowych. Jak wida na rysunku 11.5, od 1910 r. zaszy pod tym wzgldem
daleko
idce zmiany. Po okresie staego wzrostu przynalenoci zwizkowej, trwajcego
do
1920 r., w latach Wielkiego Kryzysu nastpi znaczny spadek odsetka siy roboczej
nalecej do zwizkw zawodowych, a potem ponowny wzrost, ktry trwa a do
1950 r. W kolejnym dugim okresie do koca lat szedziesitych wskanik
czonkostwa w zwizkach utrzymywa si na wzgldnie staym poziomie. W nastpnej
dekadzie nastpi jego gwatowny wzrost, ktrego apogeum przypado na 1979 r., po
czym
w kolejnych latach odsetek ten szybko si obnia.
Rne rodzaje pracy
632
Spadek stopnia przynalenoci zwizkowej pracownikw w ostatnim

dwudziestoleciu mia kilka rnych przyczyn. Po pierwsze, zmienia si struktura gospodarki;
w miar wzrostu udziau sektora usug w produkcie krajowym brutto oraz spadku
udziau przemysu, w ktrym dominowali mczyni wykonujcy cikie prace fizyczne, stopie przynalenoci zwizkowej zacz si obnia. Po drugie,
prywatyzacja oraz inne dziaania na rzecz zmniejszenia udziau sektora publicznego w
gospodarce prowadziy do spadku wskanika przynalenoci zwizkowej w skali caej
gospodarki. Po trzecie, komputeryzacja i inne formy postpu technicznego umoliwiy
znaczne zwikszenie elastycznoci produkcji, przyczyniajc si do rozwoju maych
firm, w ktrych trudniej jest zorganizowa zwizek zawodowy. Po czwarte, wzrost
udziau kobiet w sile roboczej szed w parze z rosncym upowszechnieniem
zatrudnienia w niepenym wymiarze czasu pracy, co nie sprzyja zakadaniu zwizkw. Po
pite,
duy wpyw na osabienie zwizkw zawodowych miaa postpujca globalizacja
pro-
633
Rysunek
11.5.
Czonkowie
zwizkw
zawodowych
jako
odsetek
cywilnej
siy roboczej
r d o : Bain, Elsheik, Union Growth and
the Business Cycle, Basil Blackwell, 1976:
ONS, Labour Market Trends.
dukcji, co wyjanimy nieco pniej. Obecnie chcemy wyjani, co waciwie robi

zwizki zawodowe.
Dziaalno zwizkw
Zgodnie z tradycyjnym pogldem na rol zwizkw zawodowych, ich zadaniem
jest
stworzenie przeciwwagi dla siy przedsibiorstw w negocjacjach dotyczcych pac
i warunkw pracy. Pojedyncze przedsibiorstwo zatrudnia wielu pracownikw.
Gdyby
kady z nich zawiera odrbn umow, mgby otrzyma propozycj nie do
odrzucenia (pracujesz na naszych warunkach albo nie pracujesz wcale"). Pracownik o
kwalifikacjach specyficznych dla danego przedsibiorstwa i praktycznie nieprzydatnych
gdzie indziej moe stan w obliczu groby znacznego obnienia swej wydajnoci
i pacy z chwil odrzucenia takiej propozycji. Moliwo zawierania odrbnych
umw
z poszczeglnymi pracownikami wzmacnia pozycj negocjacyjn przedsibiorstwa.
Z kolei, przyjmujc jednolity front, pracownicy mogliby narazi przedsibiorstwo
na
bardzo powane koszty, gdyby postanowili wszyscy jednoczenie porzuci prac.
Przedsibiorstwo moe zastpi jednego ze swoich pracownikw innym, ale nie
moe
pozwoli sobie na wymian caej zaogi. Istnienie zwizkw zawodowych
wprowadza
wic symetri do procesu negocjacyjnego.
Celem dziaania zwizku nie jest wycznie ochrona jego czonkw przed
zwolnieniem, lecz rwnie systematyczna poprawa warunkw pacy i pracy. Chcc
Rne rodzaje pracy
634
skutecznie
osiga te cele, zwizek zawodowy musi mie moliwo ograniczenia poday siy
roboczej dla przedsibiorstwa. Jeeli przedsibiorstwo w kadej chwili moe
zatrudni
pracownikw niezrzeszonych, to zwizek bdzie mia trudnoci z utrzymaniem pac
na
poziomie wyszym od akceptowanego przez pracownikw spoza zwizku. Z tego
m.in. powodu zwizkom zawodowym tak bardzo zaley na zawieraniu z
przedsibior-
stwami umw o stosowaniu zasady jeden zakad jeden zwizek" (closed-shop

'greements)4.
Jeden zakad jeden zwizek to umowa, zgodnie z ktr wszyscy pracownicy
przedsibiorstwa s czonkami zwizku zawodowego.

Obecnie zbadamy, w jaki sposb, ograniczajc poda siy roboczej, zwizki
osigaj wzrost pac. Na rysunku 11.6 pokazano krzyw popytu gazi na prac DD.
Paca
Ir pozostaej czci gospodarki wynosi W0. Zakadamy, e ga ma do czynienia
z
doskonale elastyczn krzyw poday pracy przy tej wanie stawce pac. Krzywa
poday
pracy dla gazi przebiega zatem poziomo, na wysokoci W0. Przy braku zwizkw
zawodowych rwnowaga na rynku pracy zostanie osignita w punkcie E 0 przy
zatrudnieniu M1.
Rysunek 11.6. Wpyw zwizkw
zawodowych na pace i zatrudnienie
W przypadku braku zwizku zawodowego krzywa
poday pracy w gazi byaby pozioma przy pacy W0. Przy danej krzywej popytu gazi na prac
DD rwnowaga uksztatuje si w punkcie E n . Ograniczajc poda pracy w gazi do N 1 , zwizek moe
podnie pac do W 1 . Wzrost pac dokonuje si jednak kosztem spadku zatrudnienia.
Zamy teraz, i przynaleno do zwizku zawodowego w gazi jest

obowiz4
Zwizki zawodowe czsto wysuwaj argument, e gdyby nie obowizywaa ta zasada, pracownicy
niezrzeszeni w zwizku korzystaliby z poprawy warunkw pacy i pracy uzyskanych dziki wysikom
zwizkowcw. Byliby gapowiczami" niepaccymi skadek czonkowskich.
kowa, a jego dziaania ograniczaj poda pracy w tej gazi do N 1 . Krzywa poday
pracy dla gazi przebiega wic pionowo, przechodzc przez punkt N 1 , a
rwnowaga
ustala si w punkcie E 1 . Powicajc cz zatrudnienia w gazi, zwizek
umoliwi
podwyk pacy dla kadego zatrudnionego czonka z W0 do W1. Przy wyszej
pacy
i wyszym kracowym koszcie produkcji kade z przedsibiorstw gazi bdzie
zmuszone do podniesienia swoich cen. Pene efekty istnienia zwizku zawodowego
obejmuj zatem nie tylko wzrost pac i spadek zatrudnienia w gazi, lecz rwnie
wzrost
cen produkowanych wyrobw i nisz czn produkcj w punkcie rwnowagi.
637
Nasuwaj si tu dwa pytania. Po pierwsze, co okrela stopie, w jakim zwizek

skonny jest okupi wzrost pac spadkiem zatrudnienia w gazi? Po drugie, jak
si
musi dysponowa zwizek, aby mg skutecznie kontrolowa poda pracy w
konkretnych gaziach?
Rozpoczniemy rozwaania od przyjcia zaoenia, e zwizek w peni
kontroluje
poda pracy dostpn dla przedsibiorstwa czy gazi. Moe on zapewni swym
czonkom podwyk pac kosztem ograniczenia zatrudnienia. Stopie tej substytucji
zaley
od preferencji zwizku i jego czonkw. Moe on prbowa maksymalizowa
czny
dochd swych czonkw (paca pomnoona przez liczb zatrudnionych) lub dy
do
zapewnienia maksymalnego dochodu na jednego zatrudnionego (pacy
jednostkowej).
Bardzo duo zaley od siy zwizku i sposobu podejmowania przeze decyzji.
Im wiksza jest troska zwizku o najstarszych czonkw, tym bardziej
prawdopodobne jest denie do maksymalizacji pacy niezalenie od skutkw dla wielkoci
zatrudnienia. Pracownicy z dugim staem pracy s najlepiej wyposaeni w
kwalifikacje
specyficzne dla danego przedsibiorstwa i tym samym najmniej zagroeni redukcj,
gdy spada zatrudnienie w gazi. Natomiast im bardziej demokratyczny jest
zwizek
i im silniej zajmuj go sprawy potencjalnych czonkw oraz wszystkich zatrudnionych, tym mniej prawdopodobne jest, aby godzi si on na ograniczenie
zatrudnienia
w celu zapewnienia wyszych pac tym, ktrzy utrzymaj si w pracy.
Ilustruje to rysunek 11.7. Przy braku zwizkw zawodowych rwnowaga
gaziowa ustala si w punkcie E0, w ktrym przebiegajca poziomo krzywa poday pracy
przecina krzyw popytu na prac. Krzywa DD oznacza nieelastyczn krzyw
popytu
na prac, a D'D' odpowiada popytowi bardziej elastycznemu. Im mniejsza jest elastyczno popytu na prac, tym wiksze
podwyki pac moe uzyska zwizek,
ograniczajc poda pracy z N0 do Nx.
Zamy, e wszyscy pracownicy
przemysu samochodowego s czonkami
zwizku. Pocztkowo krzywa popytu na prac
jest mao elastyczna. Ograniczajc
zatrudnienie do N1, zwizek uzyskuje podwyk pac z W0 do W1. Przyjmijmy dalej, i przeRysunek 11.7. Rnice pac a popyt
na prac
Zamy,
e
zwizek
zawodowy
ogranicza
poda
pracy
z
N0
do
JV1.
Wywouje
to
wzrost
pac
w
gazi,
a
czonkowie
zwizku
otrzymuj
pace
wysze
ni
ich
niezrzeszeni
koledzy
w
innych
gaziach
gospodarki.
Dla
danych
rozmiarw
obniki
zatrudnienia
w
gazi
rnica
ta
jest
tym
wiksza,
im
mniej
elastyczny jest popyt gazi n a prac.
639
mys ten musi walczy z ostr konkurencj producentw samochodw z Japonii.

Popyt na samochody produkowane w Wielkiej Brytanii reaguje teraz mocniej na
zmiany
cen, bo krajowe modele musz konkurowa z importowanymi. Krzywa pochodnego
popytu na prac zatem rwnie staje si bardziej elastyczna. Na rysunku 11.7
zmian
t ilustruje obrt tej krzywej z pooenia DD do D'D'. Przy stawce pacy W1 krajowi
producenci trac cz udziau w rynku, a zatrudnienie czonkw zwizku
zmniejsza
si z N1 do N2.
Przynaleno do zwizkw a rnice pac
Tablica 11.5 ilustruje rnice pac midzy pracownikami zrzeszonymi w zwizku a
pozostajcymi poza nim. Ujawnia ona, o ile wicej zarabia przecitnie czonek
zwizku
od swojego niezrzeszonego kolegi. Wykonujc zajcia niewymagajce adnych
kwalifikacji, czonkowie zwizku zarabiaj o 7,5% wicej ni pracownicy nienalecy do
zwizku. Natomiast na stanowiskach wymagajcych okrelonych kwalifikacji
przewaga ta wynosi tylko 1,5%. Poniewa sia przetargowa zwizkw zawodowych si
zmniejsza, maleje rwnie rnica pac z tytuu przynalenoci zwizkowej.
Tablica 11.5. Rnice pac w Wielkiej Brytanii midzy czonkami zwizkw zawodowych
a pracownikami niezrzeszonymi
Kategoria pracownikw
Pracownicy niewykwalifikowani
Pracownicy nie w peni wykwalifikowani
Pracownicy wykwalifikowani
Rnica pacy (%)

1984
10,5
10,5
3,5
1990
7,5
6,5
1,5
r d o : M. Stewart, Union Wage Differentials in an Era of Declining Unionisation, ,,Oxford Bulletin of

Economics and Statistics" 1995.
Sia zwizkw zawodowych w poszczeglnych gaziach przemysu jest take

zrnicowana. Z rysunku 11.7 wynika, e w okrelaniu siy przetargowej zwizkw
i ich zdolnoci do osigania znacznych podwyek pac bez duego spadku
zatrudnienia
kluczowe znaczenie ma elastyczno popytu na prac, ktra z kolei zaley od
elastycznoci popytu na produkty danej gazi lub przedsibiorstwa.
Rozwamy najpierw sytuacj, jaka istnieje w gazi o stosunkowo maym
nateniu konkurencji i niewielkiej liczbie przedsibiorstw krajowych i zagranicznych.
Rne rodzaje pracy
640
Przedsibiorstwa dziaajce w takiej gazi osigaj przewanie pokane zyski nadzwyczajne. Mona przypuszcza, e zwizek zawodowy, pod grob strajku, bdzie
si stara przechwyci cz tych zyskw w celu podniesienia poziomu pac.
Zgoa inna jest sytuacja zwizku w gazi, w ktrej istniej warunki zblione do
konkurencji doskonaej. Jeeli organizacja zwizkowa zdoaaby przeforsowa podwyk pac w okrelonym przedsibiorstwie, to przedsibiorstwo staoby si nieren-
641
Ramka 11.4
Pod sztandarami zwizkowymi

Rysunek 11.5 pokazuje spadek wskanika przynalenoci zwizkowej w Wielkiej
Brytanii w okresie ostatnich 20 lat. Chcc lepiej zrozumie przyczyny tej tendencji,
warto
przyjrze si danym, ktre pokazuj, w jakich grupach pracowniczych i w jakich
sektorach gospodarki spadek ten by najwikszy. Ilustruje to ponisza tablica, ktra zawiera odnone dane w podziale na: kobiety i mczyzn, pracownikw
zatrudnionych
w penym i niepenym wymiarze czasu pracy, pracownikw fizycznych i
umysowych,
osoby zatrudnione w przemyle i usugach oraz pracujcych w sektorze publicznym
i w sektorze prywatnym.
Czonkowie zwizkw zawodowych (% ogu zatrudnionych)
Wyszczeglnienie
Mczyni
Kobiety
Pracownicy penoetatowi
Pracownicy niepenoetatowi
Pracownicy fizyczni
Pracownicy umysowi
Zatrudnieni w przemyle
Zatrudnieni w usugach
Pracujcy w sektorze publicznym
Pracujcy w sektorze prywatnym
1990
43
32
43
22
42
35
44
37
65
24
2003
29
29
32
21
26
29
27
30
58
12
Zmiana
-14
-3
-11
-1
-16
-6
-17
-7
-7
-12
r d o : ONS, Labour Market Trends.
Wraz ze spadkiem udziau przemysu w gospodarce nie tylko zmniejszya si

liczba osb pracujcych w tym dziale gwnie mczyzn zatrudnionych na penym
etacie na stanowiskach robotniczych, lecz rwnie radykalnie obniy si stopie
przynalenoci zwizkowej wrd pracownikw nalecych do wymienionych grup.
Obydwa
te czynniki uszczupliy znacznie szeregi czonkw zwizkw zawodowych.
Perspektywy zwikszenia liczebnoci zwizkw zawodowych s nike, przy
czym
stopie przynalenoci zwizkowej rni si znacznie w zalenoci od wieku.
Wrd
modych pracownikw w wieku 16-24 lat tylko 14% naley do zwizkw, podczas
gdy wrd pracownikw starszych, w wieku powyej 50 lat, czonkowie zwizkw
stanowi 40%.
Rne rodzaje pracy
642
towne i musiaoby ulec likwidacji. Podwyki pac s tu moliwe jedynie w wyniku

skoordynowanej akcji zwizkowej w skali caej gazi, ktra moe nastpnie przerzuci cz zwizanych z tym kosztw na konsumentw.
643
Na podstawie bada przeprowadzonych w rnych gaziach przemysu brytyjskiego M. Stewart wykaza, e tak wanie maj si sprawy w praktyce 5. W
gaziach
o duym nateniu krajowej i zagranicznej konkurencji zwizki zawodowe nie
osigaj adnej premii pacowej na rzecz swoich czonkw. W gaziach chronionych
przed
konkurencj zagraniczn, ale obejmujcych du liczb konkurujcych ze sob
przedsibiorstw krajowych, rnice pac z tytuu przynalenoci zwizkowej wystpuj
tylko wtedy, kiedy caa ga jest objta dziaalnoci jednego zwizku. Zwizki
zawodowe uzyskuj natomiast znaczne korzyci pacowe w tych gaziach, w ktrych
dziaa jedynie kilka przedsibiorstw krajowych lub zagranicznych.
Na spadek roli zwizkw zawodowych istotny wpyw wywiera take
globalizacja.
Rosnca konkurencja midzynarodowa w coraz wikszej liczbie gazi uszczupla
zyski krajowych monopolistw, bdce dotd akomym kskiem take dla zwizkw
zawodowych. Poniewa wzrost konkurencji prowadzi do zwikszenia elastycznoci
popytu na dobra i usugi oraz pochodnego popytu na prac, zwizki zawodowe stoj
w obliczu pogarszajcej si relacji midzy uzyskiwanym wzrostem pac i spadkiem
zatrudnienia. Znaczc podwyk pac mona osign tylko za cen duej redukcji
zatrudnienia. W miar pogarszania si tej relacji zmniejsza si atrakcyjno
czonkostwa
w zwizkach zawodowych.
Wyrwnawcze rnice pac
Rnice pac na korzy czonkw zwizku mog wynika nie tylko ze skutecznego
ograniczania poday pracy. W obszarach kontrolowanych przez zwizki zawodowe
praca ma pewne cechy specyficzne. Nale do nich: nieelastyczny czas pracy,
nadgodziny ustalane przez pracodawc, wiksze tempo pracy. Wszystkie one mog by
uznane za uciliwe. By moe wysze pace w tych gaziach s po prostu
rekompensat za owe uciliwoci.
W kwestii tej cieraj si dwa pogldy. Pierwszy z nich gosi, i w chwili, gdy
zwizkowi udaje si wywalczy podwyk pac, przedsibiorstwo korzysta z okazji,
aby wymusi wzrost wydajnoci. Nastpuje standaryzacja pracy, a zwizki
Rne rodzaje pracy
644
zawodowe
pomagaj wprowadzi nowe normatywy. Przedsibiorstwa rekompensuj sobie
podwyki pac, zmuszajc pracownikw do pracy mniej przyjemnej, ale za to bardziej
wydajnej.
Wedug zwolennikw drugiego pogldu, zmiany w organizacji pracy nie s
reakcj
pracodawcw na ograniczenie przez zwizek poday pracy w celu podniesienia

pac,
lecz raczej s przyczyn i uzasadnieniem istnienia zwizku zawodowego. Zwizki
pojawiaj si w gaziach, w ktrych racjonalizacja procesw produkcyjnych i
M. Stewart, Union Wage Differentials, Product Market Influences and the Division of Rents, ,,Economic
zaostrzenie dyscypliny pracy przynosz znaczny wzrost wydajnoci. Celem dziaania zwizkw nie jest ograniczenie cakowitej poday pracy, lecz wynegocjowanie dla
pracow-
645
nikw odpowiedniej rekompensaty pieninej za niepopularne zmiany warunkw

pracy, korzystne dla pracodawcw. Zgodnie z tym pogldem zwizki zawodowe nie
zawieraj z pracodawcami odrbnych umw dotyczcych warunkw pacy i pracy.
Ich
rola sprowadza si przede wszystkim do zapewnienia podwyek pac w zamian za
zmiany warunkw pracy.
Podsumowujc, mona powiedzie, i zwizki zawodowe zapewniaj wysze
pace swoim czonkom z dwch rnych powodw. Po pierwsze, ograniczaj poda
pracy, wiadomie godzc si na nisze zatrudnienie w gazi w zamian za wysze
pace.
Po drugie, odgrywaj wan rol w negocjowaniu zmian warunkw pracy,
zapewniajcych wzrost wydajnoci, dbajc o to, aby stosowna cz wynikajcych z tego
korzyci w postaci podwyek pac przypada zaodze.
Negocjacje i strajki
Jaki zasig maj strajki? W tablicy 11.6 przedstawiono liczb dni roboczych
rocznie,
utraconych w wyniku sporw zbiorowych w wybranych krajach w cigu ostatnich
dwudziestu kilku lat. W wikszoci uwzgldnionych w tablicy krajw oglna liczba
dni roboczych traconych w wyniku strajkw zmniejsza si6.
Tablica 11.6. Spory zbiorowe (dni robocze utracone w cigu roku na 1000 zatrudnionych)
Kraje
Wochy
Kanada
Wielka Brytania
USA
Francja
1975-1979
1985-1989
1 510
940
510
260
210
1990-1994
300
424
180
86
57
1995-1999
240
231
37
43
30
2000-2002
77
218
21
38
105
146
168
30
59
98
Dlaczego wybuchaj strajki? Mimo i pracodawcy i pracownicy walcz o

stosowny udzia w cakowitych przychodach przedsibiorstwa, maj oni rwnie wsplne
interesy. Kiedy przedsibiorstwu wiedzie si lepiej, do podziau jest wicej.
Negocjacje
midzy dyrekcj przedsibiorstwa a zwizkiem zawodowym odbywaj si
zazwyczaj
bez strajku. Wwczas wicej pienidzy pozostaje do podziau pomidzy
akcjonariuszy
i pracownikw.
Rne rodzaje pracy
646
Skoro istnieje taka wsplnota interesw, to dlaczego dochodzi do strajkw?

Gdyby
obydwie strony wiedziay z gry, jakie uzgodnienia zostan przyjte w wyniku
6
Zauwamy jednak, e w latach 2000-2004 nastpi pewien wzrost liczby dni roboczych utraconych w wyniku strajkw w porwnaniu z latami 1995-1999. Wskazuj na to dane zawarte w ostatniej kolumnie tablicy, ktra obejmuje krtszy okres, tj. 2000-2002 (przyp. tum.).
strajku,
647
lepiej byoby od razu zgodzi si na odpowiednie proporcje udziaw w

przychodach
firmy, unikajc w ten sposb strat w produkcji i utargu. Jednym z powodw, dla
ktrych tak si nie dzieje, jest bdna ocena stanowiska drugiej strony. Dopiero
podczas
strajku obydwie strony poznaj dokadniej intencje i dania partnera.
Nie kady jednak strajk wynika z nieporozumie, ktrych daoby si unikn,
gdyby obie strony dobrze znay wzajemne intencje. Powodem strajku moe by
rwnie
spadek wiarygodnoci partnerw. Jeeli kierownictwo przedsibiorstwa jest
przekonane, i pracownicy bd strajkowa a do osignicia uczciwej ugody, to
natychmiast
bdzie skonne zaakceptowa takie warunki. Po kilku latach wsppracy moe
jednak
doj do przekonania, i zwizek da za wiele. W takiej sytuacji zwizek moe
podj strajk nie tylko z powodu biecego sporu, lecz rwnie w celu przypomnienia
przedsibiorstwu, e zawsze musi si ono liczy z wybuchem strajku, jeli nie
bdzie
postpowao uczciwie. W ten sposb jeden strajk moe zapewni zwizkowi ugod
na
wiele lat, poniewa przedsibiorstwo bdzie widzie, e zwizek zastrjkuje,
ilekro
zostan naruszone zasady uczciwej gry.
Dlaczego strajki straciy na ostroci w porwnaniu z sytuacj panujc w latach
siedemdziesitych XX w.? Czciowym wyjanieniem jest spadek stopnia
przynalenoci zwizkowej. Jednak nawet w tych gaziach, w ktrych stopie
przynalenoci
zwizkowej jest wysoki, strajkw jest obecnie mniej. W sektorze prywatnym
wynika
to z postpujcej globalizacji i wzrostu konkurencji zagranicznej. W sektorze
publicznym natomiast jest to odbiciem jasno formuowanych deklaracji rzdw
dotyczcych
planowanych wydatkw, co zmniejsza potrzeb walki o warunki pracy i pacy.
Podsumowanie
Poszczeglni pracownicy otrzymuj zrnicowane pace. Zrnicowanie to odzwierciedla takie indywidualne cechy, jak wyksztacenie, dowiadczenie
Rne rodzaje pracy
648
zawodowe, pe, kolor skry i przynaleno do zwizkw zawodowych.

Najwaniejszym rdem zrnicowania pac s rnice w kwalifikacjach, czyli
kapitale ludzkim. Kapita ten obejmuje zarwno formalne wyksztacenie, jak
i kwalifikacje zawodowe uzyskane w trakcie pracy. Pracownicy lepiej
wyksztaceni
i wyszkoleni zarabiaj wicej w cigu caej kariery zawodowej.
Wielko rnicy w zarobkach uzyskiwanych przez pracownikw
wykwalifikowanych zaley od stosowanej technologii. Popyt na pracownikw
wykwalifikowanych
zaley od moliwoci wzajemnej substytucji pracownikw wykwalifikowanych
i niewykwalifikowanych oraz od popytu na produkty tych gazi, ktre
intensywnie
wykorzystuj wykwalifikowan si robocz.
Praca wykwalifikowana jest stosunkowo rzadkim czynnikiem produkcji,
poniewa
tworzenie kapitau ludzkiego jest procesem kosztownym. Ksztacenie ponadobowizkowe pociga za sob nie tylko koszty bezporednie, lecz rwnie koszt
alternatywny w postaci zarobkw utraconych na skutek niepodjcia pracy wczeniej.
Decyzja o dokonaniu inwestycji w kapita ludzki wymaga porwnania obecnych
649
kosztw ze zaktualizowan wartoci dodatkowych przyszych dochodw lub

innych przyszych korzyci.
Wyksztacenie spenia rwnie funkcj selekcji lub sygnalizacji, wskazujc
pracodawcom szczeglnie uzdolnionych pracownikw. Dla zdolnych ludzi ksztacenie
jest zatem opacalne nawet wtedy, kiedy nie zwiksza bezporednio ich
wydajnoci.
rednie zarobki kobiet i ludnoci kolorowej s nisze ni zarobki biaych mczyzn. Kobiety i ludno kolorowa s liczniej reprezentowani w zawodach
niewymagajcych kwalifikacji i niedajcych moliwoci awansu. Nie musi to by
wyrazem jawnej dyskryminacji kobiet czy te dyskryminacji rasowej ze strony pracodawcw. Moe natomiast odzwierciedla np. utrudniony dostp do
wyksztacenia
jeszcze przed rozpoczciem pracy zarobkowej. Moe by rwnie wyrazem
przekonania pracodawcw o niskiej opacalnoci inwestowania w szkolenie
zawodowe
takich pracownikw lub przekonania samych pracownikw o niskiej
efektywnoci
wysikw wkadanych w ksztacenie i podnoszenie kwalifikacji.
W Wielkiej Brytanii do zwizkw zawodowych naley obecnie niespena jedna
trzecia osb czynnych zawodowo. Zwizki ograniczaj poda pracy dla przedsibiorstwa lub gazi, doprowadzajc do wzrostu pac kosztem obnienia poziomu
zatrudnienia. Wysze pace zmuszaj bowiem przedsibiorstwa do ograniczania
zatrudnienia.
Zwizki zapewniaj swoim czonkom tym wiksz korzy pacow, im mniej
elastyczny jest popyt na prac i im silniej pragn lub mog one ograniczy jej
poda.
Niektre rnice zarobkw naley jednak traktowa jako wyrwnawcze rnice
pac, ktre zwizki uzyskay w zamian za zmiany warunkw pracy, majce na
celu
wzrost wydajnoci.
Zadania sprawdzajce
1. Pracownik moe zarabia 20 000 rocznie przez najblisze 33 lata albo wybra
inny model kariery, przerywajc prac na 3 lata i podejmujc szkolenie
zawodowe,
kosztujce go 10 000 rocznie. Jaka roczna rnica dochodw w przyszoci
uczy-
Rne rodzaje pracy
650
niaby tak inwestycj opacaln przy zaoeniu, e stopa procentowa jest

zerowa?
2. Zamy, e ekonomici tworz zwizek zawodowy i wprowadzaj wiadectwa
niezbdne do wykonywania tego zawodu. Czy moe si to przyczyni do wzrostu
relatywnego poziomu zarobkw ekonomistw? W jaki sposb zwizek mgby
ograniczy dostp do tego zawodu?
3. Czy konieczno uzyskania pozwolenia na samodzielne wykonywanie zawodu
moe wytumaczy fakt, e modzi lekarze s czsto zmuszam do pracy w
absurdalnym wymiarze godzin?
4. Jeeli czonkostwo w Unii Europejskiej przyczynia si do zwikszenia
konkurencji
midzy przedsibiorstwami dziaajcymi w rnych krajach Europy, jaki to ma
wpyw na poziom pac w krajach czonkowskich? Czy z tego punktu widzenia
651
zwizki zawodowe w poszczeglnych krajach czonkowskich powinny dy do

poczenia
w
skali
caej
Unii?
s
nieprawdziwe, a) Skoro kobiety zarabiaj mniej ni mczyni, oznacza to, e pracodawcy s antyfeministami, b) Bezpatna nauka midzy 16. a 18. rokiem ycia
sprawia, e dzieci z biednych rodzin mog rwnie atwo kontynuowa nauk jak
dzieci z rodzin bogatych, c) To, e wielu nisko opacanych pracownikw naley do
zwizku zawodowego, dowodzi, i zwizki maj niky wpyw na popraw warunkw pacy i pracy swoich czonkw.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 {przyp. red. nauk.).
Rozdzia 12
Rynki czynnikw produkcji

i podzia dochodu
mechanizm dziaania rynkw kapitau i ziemi;

proces powstawania dochodw czynnikw produkcji;
istot funkcjonalnego i podmiotowego podziau dochodu;
pojcie strumieni przepywajcych w czasie i zasobw mierzonych w okrelonym
punkcie czasowym;
sposb dziaania rynku usug dostarczanych przez kapita i rynku, na ktrym nabywa
si nowe dobra kapitaowe;
pojcie wartoci zaktualizowanej;
rnic midzy nominaln i realn stop procentow;
mechanizm, poprzez ktry oszczdnoci i inwestycje determinuj realn stop procentow;
sposb alokacji ziemi midzy rnymi, konkurencyjnymi zastosowaniami.
dwch poprzednich rozdziaach nasza analiza rynkw czynnikw produkcji

koncentrowaa si na pracy. W tym rozdziale zwrcimy uwag na inne czynniki
produkcji, z ktrymi praca wspdziaa w procesie wytwarzania. Niektre problemy
mona
omwi skrtowo. Badalimy ju proces wyboru przez przedsibiorstwo techniki
wytwarzania w dugim okresie, kiedy mona dowolnie zmienia iloci poszczeglnych
czynnikw. Znamy ju take pojcie kracowej produkcyjnoci czynnika
produkcji.
Wiele aspektw funkcjonowania rynku pracy, poza inwestycjami w kapita
ludzki,
mona wygodnie analizowa w ramach krtkiego okresu. Praca jest zmiennym
czynnikiem produkcji w krtkim okresie. Poniewa jednak zmiana iloci innych
czynnikw
trwa znacznie duej, decyzje o ich wykorzystaniu musz uwzgldnia bardziej
dugookresow perspektyw.
Jednym z gwnych wtkw w tym rozdziale bdzie wpyw przyszoci na
teraniejszo.
W naszej analizie zajmiemy si metodami wyceny wartoci przyszych korzyci

i kosztw, zwizanych z naszymi dzisiejszymi decyzjami oraz wyjanimy, jak
dyskontowa przysze wydatki lub wpywy w celu obliczenia ich wartoci zaktualizowanej
{obecnej).
Nasze zainteresowanie rynkami kapitau i ziemi wykracza poza problem iloci

kapitau czy ceny ziemi, zapewniajcych stan rwnowagi. S dwa powody, dla kt-
Rynki czynnikw produkcji i podzia dochodu
654
rychpowinnimy analizowa funkcjonowanie zbioru rynkw czynnikw produkcji

jako caoci. Po pierwsze, przedsibiorstwa rzadko wykorzystuj tylko jeden
czynnik
produkcji. Decyzje dotyczce nakadw kapitau i ziemi wpywaj zatem na krzyw
popytu na prac i na poziom pac zapewniajcy rwnowag, a decyzje o wielkoci
nakadw pracy zwrotnie oddziauj na popyt na inne czynniki produkcji.
Po drugie, po zakoczeniu naszej analizy rynkw czynnikw produkcji
bdziemy
w stanie odpowiedzie na pytanie, jakie siy wpywaj na podzia dochodu w gospodarce. Cena czynnika produkcji pomnoona przez uyt ilo tego czynnika daje
nam
jego wynagrodzenie, czyli dochd. Jeeli chcemy zrozumie mechanizm podziau
dochodu w caej gospodarce, musimy zna ceny i zastosowane iloci wszystkich
czynnikw produkcji.
Rozdzia zamyka omwienie podziau dochodu narodowego w Wielkiej
Brytanii.
Oprcz pracy najwaniejszymi czynnikami wytwrczymi s kapita i ziemia.
Zasb kapitau rzeczowego (rzeczowy majtek produkcyjny) obejmuje: wyposaenie
linii montau samochodw, tory kolejowe wykorzystywane w usugach
transportowych,
budynki szkolne, w ktrych wiadczy si usugi owiatowe, mieszkania
dostarczajce
usug mieszkaniowych, a nawet sprzt domowy trwaego uytku, jak telewizory dostarczajce usug w postaci rozrywki.
Kapita rzeczowy (fizyczny) to zasb wytworzonych dbr wykorzystywanych
do
produkcji innych dbr i usug.
Kapita rzeczowy rni si od ziemi tym, i jest rezultatem procesu produkcji.

Chocia sama przyroda moe spowodowa zmian wielkoci zasobw ziemi np.
wskutek trzsie ziemi, poarw czy zamulania akwenw to ekonomici traktuj
poda ziemi jako sta. Wielko tej poday tylko w minimalnym stopniu zaley od
decyzji ekonomicznych, czego nie da si powiedzie o zasobie kapitau.
Ziemia jest czynnikiem produkcji dostarczanym przez natur.
Rozrnienie ziemi i kapitau bywa oczywicie niejednoznaczne. Stosujc prac

do usuwania chwastw czy te nawozy do poprawy jakoci gleby, rolnicy mog
ulepsza ziemi. Poniewa niejednokrotnie trudno oddzieli ziemi od kapitau, oba te
655
czynniki produkcji omawiamy w tym samym rozdziale. Jak si jednak przekonamy,

ich rozrnienie czsto okazuje si poyteczne.
W rozdziale 6 wprowadzilimy pojcie amortyzacji na okrelenie stopnia zuycia
skadnika aktyww (rodka trwaego) w procesie produkcji dbr i usug w pewnym
okresie. Aktywami s zarwno kapita, jak i ziemia. Kapita zuywa si stopniowo
kadego roku, cho jego zasb moe wzrasta dziki nowym inwestycjom. Zasb
ziemi traktujemy natomiast jako stay, co oznacza, e nie podlega ona amortyzacji
(zuyciu).
Kapita i ziemia cznie tworz rzeczowy majtek narodowy.
656
S one aktywami lub inaczej majtkiem, poniewa s trwae. Ich forma

rzeczowa
oznacza, i maj posta dbr fizycznych, ktrych moemy dosownie dotkn.
Aktywa
finansowe nie s majtkiem rzeczowym. Nie mog one bezporednio suy do wytwarzania dbr i usug, chocia mog by uyte do zakupu czynnikw wytwrczych
wykorzystywanych w produkcji dbr i usug. W zwizku z tym bdziemy
rozrnia
kapita rzeczowy przedsibiorstwa, czyli jego urzdzenia produkcyjne, maszyny i budynki, ktre odtd bdziemy okrela po prostu mianem kapitau", od jego kapitau
finansowego, tj. posiadanej gotwki i papierw wartociowych.
12.1. Kapita rzeczowy

W tablicy 12.1 przedstawiono rozmiary i struktur kapitau rzeczowego w Wielkiej
Brytanii w 2002 r. (Zebranie danych na temat kapitau trwa dugo!). Mieszkania
obejmuj lokale mieszkalne i samodzielne domy. Produkcyjny kapita (majtek) trway
to
sprzt i wyposaenie fabryczne oraz budynki. Kapita produkcyjny, ktry nie ma
formy trwaej, nazywamy kapitaem (majtkiem) obrotowym: zapasy to zasoby
wyrobw gotowych oczekujce na sprzeda, pprodukty (produkcja w toku), a take
zasoby surowcw utrzymywane na potrzeby przyszej produkcji. Zapasy stanowi cz
kapitau, poniewa s dobrami bdcymi rezultatem produkcji i przyczyniajcymi
si
do przyszej produkcji.
W tablicy 12.2 przedstawiono wielko produkcyjnego kapitau rzeczowego
(KP)
w Wielkiej Brytanii w latach 1991 i 2002. Warto kapitau produkcyjnego jest

w przyblieniu trzykrotnie wiksza od wartoci rocznego produktu narodowego.
Z ostatniego wiersza wynika, e warto kapitau na jednego zatrudnionego wzrosa
z 70 000 w 1991 r. do 100 000 w 2002 r. (w cenach z 2002 r.)1.
Inwestycje w kapita rzeczowy powikszaj wielko zasobw kapitau w
gospodarce nie tylko w wyraeniu absolutnym, lecz rwnie w stosunku do oglnej liczby
zatrudnionych. Nawet w okresie tak krtkim jak dziesiciolecie zaszy znaczne
Tablica 12.1. Zasb kapitau rzeczowego w Wielkiej

Brytanii w 2002 r.
WyszczeglnienieWarto
(mld )Udzia (%)Mieszkania1 65741Produkcyjny kapita
trway2 42959Ogem4 086100
rdo:
ONS,
UK
Z porwnania
liczb wynika, e dane w tablicy 12.2 podobnie jak
National
Accounts.
w tablicy 12.1 dotycz zasobw,
nie za nakadw kapitau rzeczowego, jak sugeruj tytu tablicy 12.2
oraz terminologia uyta w tekcie brytyjskiego oryginau podrcznika. W wydaniu polskim dokonano
1
657
zmiany w metodach wytwarzania. Gospodarka staa si bardziej kapitaochonna. Kady
Tablica 12.2. Kapita

Wielkiej Brytanii
produkcyjny
658
Kapita produkcyjny19912002Kapita produkcyjny (KP)"1

8702 50833Kapita produkcyjny na 1
zatrudnionego"70100
" Kapita produkcyjny i produkt narodowy s mierzone w mld .
Kapita produkcyjny na 1 zatrudnionego
jest mierzony w tys. . Wszystkie wielkoci wyraono w cenach 2002
r.
pracownik zosta obficiej wyposaony w kapita rzeczowy, ktrym posuguje si
w procesie produkcji.
Inwestycje brutto to produkcja nowego i/lub ulepszanie istniejcego kapitau

rzeczowego. Inwestycje netto to inwestycje brutto pomniejszone o zuycie istniejcego zasobu kapitau rzeczowego (majtku produkcyjnego).
Poniewa kapita ulega zuyciu, niezbdne s pewne nakady na dobra

inwestycyjne tylko po to, aby odtworzy zuyt warto kapitau i utrzyma jego
produkcyjno.
Jeeli inwestycje netto s dodatnie, to inwestycje brutto z nadwyk kompensuj
zuycie kapitau i istniejcy majtek produkcyjny si powiksza. W odwrotnej
sytuacji,
kiedy zbyt mae inwestycje brutto nie s w stanie wyrwna ubytku
spowodowanego
zuyciem, majtek produkcyjny zmniejsza si.
12.2. Ceny usug kapitau, stopy procentowe

i ceny aktyww
Chcc ucili rozwaania dotyczce kapitau, w tablicy 12.3 wprowadzamy dwa
podstawowe rozrnienia: zasobw i strumieni oraz opat za wynajem usug
czynnikw
produkcji (tu: kapitau) i cen zakupu aktyww.
Czasami, nie dbajc specjalnie o precyzj, mwimy o cenie pracy". Ujmujc
ci-
Tablica 12.3. Zasoby a

strumienie
WyszczeglnienieKapitaPracaStrumie usug
produkcyjnych
czynnika (w cigu godziny)Usugi kapitauUsugi pracyOpata za
strumieStawka najmu
(/ maszy nogodzin)Stawka pacy (/roboczogodzin)Cena skadnika
aktyww/maszyn/niewolnika, jeli jest dopuszczalny
handel niewolnikami
659
le, godzinowa paca jest opat, ktr przedsibiorstwo paci z tytuu najcia
czynni-
660
ka praca" na 1 godzin. Nie chodzi tu wic o cen zakupu skadnika aktyww

zwanego pracownikiem", poniewa we wspczesnych spoeczestwach nie
praktykuje
si niewolnictwa, a wic instytucji, ktra pozwalaaby przedsibiorstwom by
faktycznymi wacicielami swoich pracownikw.
Poniewa kapita moe by kupowany i sprzedawany, musimy przestrzega
wikszej dyscypliny w uywaniu podstawowych poj.
Zasb to ilo pewnego skadnika aktyww w jakim momencie. Strumie to
potok usug, dostarczanych przez dany skadnik aktyww w cigu pewnego

okresu.
Rozrnienie opaty najmu i ceny aktyww wynika bezporednio z rozrnienia
zasobw i strumieni.
III
Koszt uycia usug kapitau okrela stawka najmu (wynagrodzenia) kapitau

(rental rate)2.
Przykadowo, turyci pac tak stawk za samochd wynajty na weekend.

Przedsibiorcy budowlani pac stawk najmu za dzieraw sprztu do prac ziemnych.
Czasami dla pewnych typw dbr inwestycyjnych nie istnieje rynek wynajmu (dzierawy). Nie mona np. wynaj elektrowni. Kiedy przedsibiorstwo kupuje jaki
skadnik
aktyww na wasno, musi obliczy, jaki dzienny koszt uytkowania tego majtku
oznacza to w praktyce. Do sprawy tej powrcimy w podrozdziale 12.4.
W przeciwiestwie do pracy, dobra kapitaowe (inwestycyjne), jako skadnik
aktyww, mog by nabywane i maj swoj cen.
Cena aktyww to suma, za ktr dany zasb moe by bezporednio nabyty.
Wchodzc w jego posiadanie, waciciel nabywa tytu do przyszego

strumienia
usug kapitau, jakiego ten zasb moe dostarczy.
Kupno samochodu za 9000 upowania gospodarstwo domowe do korzystania
ze strumienia przyszych usug transportowych. Nabycie fabryki za 100 000
uprawnia waciciela do otrzymywania w przyszoci strumienia opat z tytuu usug
kapitau, dostarczanych przez t fabryk.
Jak sum jest gotowy zapaci nabywca za okrelone dobro kapitaowe? Odpowied zaley od wartoci opat, ktre zostan w przyszoci uzyskane za usugi
Termin rental, niemajcy dobrego odpowiednika w jzyku polskim, tumaczymy tutaj wymiennie jako
opata najmu, opata za usugi kapitau lub wynagrodzenie kapitau. Jest to dochd czerpany przez waciciela kapitau z wynajmu aktyww kapitaowych (rodkw trwaych) bd ich eksploatacji we wasnym zakresie. Odpowiednio termin rental rate oznacza jednostkow cen (stawk) usug kapitau (przyp. red.
nauk.).
661
dostarczane przez ten kapita. Nie moemy jednak po prostu zsumowa przyszych
dochodw w caym okresie eksploatacji zasobu kapitaowego, aby obliczy jego
dzisiejsz
367
cen czy warto. Wynika to ze szczeglnej w tym przypadku roli czasu i

oprocentowania.
Stopa procentowa i warto zaktualizowana
Zamy, i kredytodawca udziela komu poyczki. Oznacza to, e dunik
zobowizuje si spaci wyjciow sum poyczki z odsetkami w okrelonym momencie
w przyszoci. Jeeli poyczka wynosi 100 i zostaa udzielona na 1 rok na 10%
rocznie, to dunik musi spaci 110 po upywie roku. Dodatkowe 10 (10% od 100
)
stanowi odsetki, tj. koszt poyczenia 100 na 1 rok. Stopa procentowa jest
zwykle
podawana w procentach w skali rocznej.
Zamy, e poyczamy komu 1 , cznie z narastajcym oprocentowaniem
od
tej sumy. Pierwszy wiersz tablicy 12.4 ukazuje, co si stanie, gdy stopa procentowa
bdzie wynosi 10% rocznie. Po roku mamy 1 oraz odsetki w wysokoci 0,10 .
Poyczajc dalej ca sum rwn 1,10 , na koniec nastpnego roku mamy 1,21 .
Pojcie procentu skadanego przypomina, e absolutna wielko, o ktr corocznie
przyrasta poyczona przez nas suma, take ronie. W pierwszym roku wynosi ona 0,10
,
co stanowi 10% od 1 . Poniewa nie cigamy odsetek od razu, w nastpnym roku
przyrost wynosi ju 0,11 , tj. 10% od sumy 1,10 . Na koniec trzeciego roku poyczona suma powikszy si o dalsze 0,12 do 1,33 .
Przy oprocentowaniu 10% rocznie, 1 z roku 0 jest wart 1,10 w roku 1 i 1,21
w roku 2. Sprbujmy teraz odwrci nasze rozumowanie. Jeli mamy otrzyma

1,21 za 2 lata, to jaka jest rwnowarto tej sumy dzi? Odpowied brzmi: 1 .
Gdybymy mieli dzisiaj 1 , zawsze moglibymy go komu poyczy i za dwa lata
dosta
dokadnie 1,21 . Drugi wiersz tablicy 12.4 uoglnia t zaleno. Gdy 1,21 w
roku
2 jest warte 1 dzi, wwczas 1 w roku 2 musi by wart dzi 1/1,21 = 0,83 .
Dzisiejsze 0,83 moe by przecie poyczone na 10% i w roku 2 osign warto 1
.
Podobnie, 1 w roku 1 jest dzi wart tylko 1/1,10 = 0,91 .
367
Warto zaktualizowana (obecna) 1 z jakiego momentu w przyszoci to taka

suma, ktra, poyczona komu na procent dzi, osignie warto 1 w tym wlali nie momencie.
Z zasady procentu skadanego wynika, e 1 poyczony dzi osiga warto
tym
wiksz, im duszy jest okres kredytowania obejmujcego take odsetki. Na
odwrt,
obecna warto 1 zarobionego w przyszoci staje si coraz mniejsza, w miar jak
moment ten oddala si w czasie.
Warto zaktualizowana przyszej patnoci zaley rwnie od stopy
procentowej.
W trzecim wierszu tablicy 12.4 pokazano, e udzielona poyczka w wysokoci 1
bdzie zwiksza swoj warto wolniej przy niszej stopie procentowej. Przy
stopie
5% poyczka 1 naronie po 2 latach do zaledwie 1,10 , podczas gdy przy stopie
10% suma ta po 2 latach osignie warto 1,21 (pierwszy wiersz). Z czwartego
664
Tablica 12.4. Stopa procentowa i warto

zaktualizowana
WyszczeglnienieRok
012Stopa procentowa = 10%Przysza warto 1 poyczonego
dzi ()11,101,21Obecna warto 1 otrzymanego w przyszoci
()10,910,83Stopa procentowa = 5%Przysza warto 1
poyczonego dzi ()11,051,10Obecna warto 1 otrzymanego
w przyszoci ()10,950,91
wiersza tablicy 12.4 wynika, e obecna warto 1 z roku 1 czy z roku 2 jest wiksza, gdy stopa procentowa wynosi tylko 5%, ni w przypadku z drugiego wiersza,
kiedy stopa procentowa wynosi 10%.
Na rysunku 12.1 przedstawiono graficzne wyjanienie tych samych zalenoci.
Widzimy, w jaki sposb poyczony dzi 1 zwiksza swoj warto przy stopie
procentu skadanego 5% i 10%. Po dziesiciu latach suma wierzytelnoci wynosi 2,59
przy stopie 10%, ale tylko 1,62 przy stopie 5%. Przy wyszej stopie procentowej
nastpuje szybsze narastanie wartoci udzielonego kredytu. Ten sam wykres mona
rwnie wykorzysta do obliczenia wartoci zaktualizowanej. Dochd w wysokoci
2,59
osignity za 10 lat ma dzi warto 1 , jeli stopa procentowa wynosi 10%. Zaktualizowana warto 1 otrzymanego za 10 lat wynosi zatem 1/2,59 = 0,386 . Jeeli
jednak stopa procentowa bdzie rwna tylko 5%, to warto zaktualizowana
1 otrzymanego (paconego) za 10 lat wynosi 1/1,62 = 0,617 .
Wykorzystanie stopy procentowej do obliczenia wartoci zaktualizowanej przyszych strumieni pieninych pozwala prawidowo sumowa patnoci przypadajce
w rnym czasie. Dla kadej patnoci osobno obliczamy warto zaktualizowan
i dopiero potem je sumujemy.
Teraz widzimy, jak naley powiza cen aktyww kapitaowych (kapitau) ze
strumieniem przyszych dochodw z tytuu usug wiadczonych przez ten kapita.
Obliczamy obecn warto dochodw uzyskanych przez kapita w poszczeglnych
latach
jego eksploatacji, a nastpnie sumujemy te kwoty. Ustalamy w ten sposb, ile jest
wart
nasz skadnik aktyww dzi. Taka powinna by jego cena w stanie rwnowagi.
Wycena wartoci aktyww
Ile bylibymy skonni zapaci za maszyn, ktrej wydzierawienie lub eksploatacja
przez 2 lata przynosi 4000 dochodu rocznie, a jej sprzeda na zom po tym okresie
665
da jeszcze 10 000 ? Jeli sformuujemy nasz ofert, nie spytawszy przedtem o

wysoko stopy procentowej, to nie zrozumielimy wczeniejszego wywodu. Zamy,
e
stopa procentowa wynosi 10% rocznie. Dwa pierwsze wiersze tablicy 12.5 obrazuj
wysoko corocznych wpyww. W ostatniej kolumnie przedstawiono warto
zaktu-
666
Ramka 12.1
Warto firmy Marks & Spencer sprowadza si do sumy

wartoci jej czci skadowych
Wedug oceny analitykw z City wczorajsza warto firmy Marks & Spencer
(M & S) wahaa si w szerokim przedziale midzy 8 a 11 mld ... To ile
waciwie
warta jest ta spka? Zasadniczo, w przypadku wyceny wartoci firmy M & S,
naley wyodrbni cztery obszary czy te czci skadowe dziaalnoci:
(i) sprzeda detaliczn, obejmujc ywno, ubrania i wyposaenie mieszka,
stanowic najwaniejsz dziedzin operacji w Wielkiej Brytanii; (ii) usugi finansowe, wiadczone przez spk M & S Money; (iii) operacje zagraniczne,
w tym prowadzone przez jej amerykask fili King's na rynku
supermarketw;
(iv) wynajem posiadanej przez firm sieci sklepw, obejmujcej 365 placwek
na
terenie Wielkiej Brytanii.
r d o : The Independent", 3 June 2004.
Przedzia moliwych wartoci firmy jest niezwykle szeroki: rozpito midzy

jego
grn (11 mld ) a doln granic (8 mld ) wynosi 38%. Rozpito ta wynika ze
zrnicowania wyceny wartoci czci skadowych spki. Dziaalno detaliczna
przyniosa w 2003 r. 768 min zysku. W zwizku z tym analitycy wyceniaj warto tej
czci
M & S w przedziale od 5,4 do 7,7 mld . Warto sieci sklepw jest wyceniana na
2,5-4 mld . Szacowana warto dziau usug finansowych to z kolei 0,5-1 mld .
Wreszcie, operacje zagraniczne maj szacunkow warto 200 min . Rozbienoci
w wycenie wartoci wynikaj z rnic w przyjtych zaoeniach wyjciowych.
Mog
one min. dotyczy prognozowanego wzrostu bd spadku sprzeday, bdcych
wynikiem zmian kierownictwa firmy czy te realizowanej strategii rozwoju. Na
przykad,
czy dzia sprzeday wyposaenia mieszka zostanie zlikwidowany, czy przeciwnie
rozbudowany? Czy konsumenci nie przejd do konkurencji? Jak atwo (jak
trudno)
bdzie znale nabywc dla spki M & S Money? Wszystkie te czynniki, a take
przyjta do dyskontowania stopa procentowa i horyzont czasowy prognoz mog
znaczco
wpyn na wysoko wyceny wartoci firmy. Jeli jednak porwna problemy z
wyce-
n firmy M & S z podobnymi problemami dotyczcymi rzeczywistej wartoci akcji

firm
oferujcych nowe technologie informatyczne w okresie niedawnej hossy na
giedzie,
spowodowanej masowym pojawieniem si na niej spek internetowych (tzw.
dotcomw), to warto podkreli, e ta pierwsza dysponuje przynajmniej majtkiem
rzeczowym, a jej dziaalno zapewnia realne dodatnie przepywy pienine.

alizowan dochodw z 1 i 2 roku. Z tablicy 12.4 wiemy, e 1 z przyszego roku
jest
dzi wart 0,91 , a ten sam 1 z roku 2 0,83 . Warto 4000 z roku 1 wynosi
zatem dzi 3640 (4000 x 0,91), a zaktualizowana warto 14 000 , jakie
otrzymamy z eksploatacji maszyny oraz jej zomowania w roku 2, jest rwna 11 620 (14
000
668
668
Rysunek 12.1. Procent skadany

Przy stopie procentowej rwnej 10% rocznie kwota
w wysokoci 1 narasta po 10 latach do sumy
2,59 . Jeli stopa procentowa wynosi tylko 5%, to
warto nagromadzonych odsetek wzrasta znacznie
wolniej i po 10 latach 1 osiga warto zaledwie 1,62 .
Tablica 12.5. Warto zaktualizowana dochodw i cena skadnika aktyww (przy rocznej
stopie procentowej rwnej 10%, w )
Rok
1
2
Cena skadnika aktyww w roku 0
Dochody
z usug kapitau
4 000
Warto zomu
Warto zaktualizowana
4 000
10 000
+ 11 620
15 260
3 640
U w a g a : Obecna warto 1 uzyskanego w roku 1 wynosi 0,91 , a w roku 2 0,83 (zob. tablica 12.4).
x x 0,83). Dodajc wartoci zaktualizowane dochodw za rok 1 i 2, otrzymujemy

cen maszyny wynoszc 15 260 .
Kwota 15 260 jest znacznie mniejsza od 18 000 , ktre faktycznie wpyn
w postaci dochodu z uytkowania maszyny oraz jej sprzeday na zom. Dzieje si
tak
z tych samych powodw, dla ktrych przy dowolnej dodatniej stopie procentowej
1 uzyskany jutro jest wart dzi mniej ni 1 . Przysze dochody3 sprowadzamy do
ich wartoci na dzie dzisiejszy za pomoc dyskontowania.
Chcc lepiej zrozumie funkcj stopy procentowej w obliczeniach wartoci
zaktualizowanej, trzeba sobie zda spraw, e procent stanowi tu koszt alternatywny (koszt
utraconych moliwoci) pienidzy uytych na zakup kapitau. Te same rodki mogyby
by np. umieszczone na oprocentowanym rachunku bankowym lub ulokowane w
obligacjach pastwowych. Przy stopie wynoszcej 10% rocznie suma 110 otrzymana
w przyszym roku ma dzisiaj warto 100 . Nie powinnimy oferowa dzi wicej
ni
3
W szerszym ujciu strumienie pienine (przyp. red. nauk.).
100 za co, co da nam 110 za rok, skoro tyle samo moemy bez trudu uzyska,
lokujc dzi 100 na rok w banku.
Wyoone tu zasady mog by wykorzystane do obliczenia wartoci
zaktualizowanej dowolnego przyszego strumienia dochodu, jeli znana jest wysoko stopy procentowej. Szczegy przedstawiamy w zaczniku do niniejszego rozdziau. W
pewnym szczeglnym przypadku obliczenia s bardzo proste. Jest tak wtedy, kiedy
zakadamy nieskoczenie dugi okres eksploatacji kapitau, a strumie dochodu na
jednostk czasu jest wielkoci sta. Rzdy czasami zacigaj poyczk,
sprzedajc
bezterminowe prawo do dochodu (perpetuity), tj. obligacje uprawniajce nabywc do
bezterminowego otrzymywania staych odsetek (nazywanych kuponem). W Wielkiej
Brytanii s to tzw. konsole (od synnej emisji obligacji zwanej Consolidated Stock).
Warto zaktualizowana obligacji bezterminowej tj. cena, jak ten papier uzyska
na
rynku papierw wartociowych jest obliczana za pomoc nastpujcej formuy:
warto zaktualizowana bezterminowego prawa
do dochodu = staa wypata roczna (kupon)
roczna stopa procentowa
(l2.l)
Jeli zajrzymy do dziau finansowego dowolnej gazety brytyjskiej, znajdziemy

tam
notowania 2,5-procentowych konsoli. Ten papier wartociowy to zobowizanie do
bezterminowego wypacania 2,5 rocznie (2,5 to 2,5% ceny 100 , za jak
pastwo
sprzedao obligacje wiele lat wczeniej). Jeeli stopa procentowa wynosi 5%
rocznie,
to 2,5-procentowe konsole bd warte ok. 50 (2,5 , tj. warto rocznego kuponu
podzielona przez 0,05, czyli roczn stop procentow, wyraon jako uamek dziesitny). Jeeli stopa procentowa wzronie do 10%, to warto konsoli obniy si do
zaledwie 25 (2,5 /0,1).
Realna i nominalna stopa procentowa:
inflacja i warto zaktualizowana
Dotychczas zajmowalimy si przyszymi strumieniami pieninymi w wyraeniu
nominalnym. Na przykad, w pierwszej kolumnie tablicy 12.5 pokazano faktyczne
wpywy (w funtach) z uytkowania maszyny bez wprowadzania korekty z tytuu zmian
cen
w badanym okresie. Podobnie, stopa procentowa w wysokoci 10% informuje, ile

funtw faktycznie zarobimy, poyczajc na rok 1 .
Nominalna stopa procentowa okrela, jak faktyczn sum funtw otrzymamy
w postaci odsetek, poyczajc 1 na rok.

Przy nominalnej stopie w wysokoci 10%, 100 poyczonych dzi powikszy
si
w cigu roku do 110 . Dobrze byoby jednak wiedzie, jak ilo towarw
bdziemy
mogli kupi za te 110 .
671
Realna stopa procentowa mierzy dochd z odsetek (zysk z kapitau) iloci
dbr, ktre mona za zakupi.
Zamy, e nominalna stopa procentowa wynosi 10%, inflacja natomiast

6%.
Poyczajc 1 na rok, uzyskamy 1,10 , lecz po roku za dobra, ktre dzi kosztuj
1 , musimy ju zapaci 1,06 . Majc za rok 1,10 , moemy zwikszy nasze
zakupy dbr tylko o 4%. Realna stopa procentowa wynosi zatem 4%, poniewa wanie
o 4% wicej dbr bdziemy mogli w nastpnym roku kupi dziki udzielonej przez
nas poyczce. Moemy wic stosowa nastpujc ogln formu:
realna stopa procentowa = nominalna stopa procentowa - stopa inflacji4.
(12.2)
Sprawdmy poprawno tej formuy, sigajc do drugiego przykadu.
Nominalna
stopa procentowa wynosi 17%, a stopa inflacji 20%. Poyczajc na rok 100 ,
moemy uzyska 117 . Jednak za te same dobra, ktre dzi kosztuj nas 100 , za rok
bdziemy musieli zapaci 120 . Odkadajc zakup o rok i poyczajc nasze
pienidze
na pozornie korzystny procent, ponosimy strat. W istocie bowiem realna stopa
procentowa jest ujemna. Z rwnania (12.2) wynika, e wynosi ona -3% (17% - 20%).
W tym przypadku udzielenie kredytu, zamiast przynosi dochd, naraa na realne
straty. Stopa nominalna nie pokrywa wzrostu cen dbr, ktrych zakup jest naszym
ostatecznym celem.
Od czego zaley poziom realnej stopy procentowej?
Czy naley si spodziewa, i wystpujce w gospodarce stopy procentowe bd
realnie dodatnie, czy ujemne? Dwa czynniki sprawiaj, i realna stopa procentowa jest
zazwyczaj dodatnia.
Po pierwsze, ludzie s z natury niecierpliwi. Majc moliwo wyboru midzy
tak
sam iloci dbr jutro i dzisiaj, pragn je mie raczej dzisiaj. Jeli chce si skoni
kredytodawcw do odoenia wydatkw na zakup dbr i usug, trzeba ich na og
przekupi" dodatni realn stop procentow, ktra pozwoli im skonsumowa w
672
przyszoci
wiksz ilo dbr, jeli dzi zrezygnuj z konsumpcji i udziel kredytu.
Po drugie, rwnie kredytobiorcy musz mie moliwo uzyskania dodatnich
realnie zyskw, gdy inaczej nie bd chcieli bra poyczek. Kredytobiorcy s gotowi
za4
Formua ta stanowi tylko pewne przyblienie prawdziwej wartoci realnej stopy procentowej. Jej bardzie-
precyzyjn miar jest iloczyn, nazywany formu Fishera: (1 + r) = (1 + 0 > gdzie r realna stopa procen(1 +t)
towa, i nominalna stopa procentowa, a Tt stopa inflacji, wyraone w postaci uamkw dziesitnych
{przyp. red. nauk.).
paci dodatnie realnie oprocentowanie dlatego, i s w stanie znale takie

moliwoci
~westowania w kapita rzeczowy, ktre tworz strumie zyskw pozwalajcy z

nadwyk pokry koszty odsetek.
Podstawowymi czynnikami dziaajcymi na rzecz utrzymywania si dodatniej
reilnej stopy procentowej s zatem: niecierpliwo konsumentw i wysoka
produkcyjno kapitau rzeczowego. Tablica 12.6 zawiera dane dotyczce nominalnych stp
pro:entowych, inflacji oraz realnych stp procentowych w Wielkiej Brytanii w trzech
:>tatnich dziesicioleciach. Potwierdzaj one pewien wzorzec uksztatowany w
cigu
dziesicioleci w wielu krajach.
Realna stopa procentowa jest zazwyczaj niewysoka i dodatnia, cho niekiedy
bywa
rwnie ujemna. Z faktu, i zmiany realnej stopy procentowej s bardzo niewielkie,
mona wnioskowa, e znaczne zmiany nominalnej stopy procentowej su
skompensowaniu duych zmian stopy inflacji i utrzymaniu realnej stopy procentowej w
normalnych granicach, okrelonych czynnikiem niecierpliwoci i produkcyjnoci kapitau.
Do dobrym przyblieniem bdzie zaoenie, i 1 punkt procentowy wzrostu
inflacji
zostanie skompensowany przez 1 punkt procentowy wzrostu nominalnej stopy
procentowej w celu utrzymania na niezmienionym poziomie realnej stopy procentowej.
Jakie s implikacje rozrnienia nominalnej i realnej stopy procentowej dla
obliczania wartoci zaktualizowanej? Potrzebna jest przede wszystkim konsekwencja.
Jeeli chcemy obliczy obecn warto przyszych patnoci w wyraeniu
nominalnym,
powinnimy uy wspczynnika dyskontowego opartego na nominalnej stopie
procentowej. Jeeli jednak patnoci te s przedstawione w wyraeniu realnym,
powinnimy posugiwa si wspczynnikiem dyskontowym opartym na realnej stopie
procentowej.
Naley si wystrzega mylenia obu stp. Oto przykad czsto spotykanego
bdu:
zamierzamy kupi gospodarstwo rolne, ktre przynosi dzi 10 000 dochodu
rocznie.
Tablica 12.6. Nominalna i realna stopa procentowa a inflacja w

Wielkiej Brytanii
w latach 1966-2003 (% rocznie)
Wyszczeglnienie19661971197619811985199119952003Nomina
lna stopa procentowa6,98,914,413,810,610,86,43,6Stopa
inflacji3,99,416,511,96,15,92,72,9Realna stopa procentowa3,00,5-2,11,94,54,93,70,7
rdo:
IMF,
International
Bieca stopa procentowa wynosi 10%. Oczekujemy, e produkcja gospodarstwa

w przyszoci, a co za tym idzie rwnie wysoko dochodu nie powinny ulec
znaczniejszym zmianom. Wykorzystujemy zatem formu dotyczc bezterminowego
prawa
do dochodu (12.1), dzielimy 10 000 przez 0,1 i otrzymujemy 100 000 .
Waciciel
gospodarstwa da 150 000 , wic postanawiamy nie kupowa tego gospodarstwa.
Stracilimy wanie szans zrobienia yciowego interesu! Bieca stopa

procentowa wynosi 10%, bo na rynku panuje przekonanie, i rednia stopa inflacji
uksztatuje
si na poziomie okoo 7%, czyli realna stopa procentowa jest rwna 3%.
Przeprowadzajc obliczenia w cenach staych (w wyraeniu realnym), powinnimy podzieli
10 000 przez 0,03, w wyniku czego otrzymamy 333 000 jako waciw cen gospodarstwa. Alternatywnie, jeeli chcemy liczy w ujciu nominalnym,
powinnimy
si posugiwa wspczynnikiem dyskontujcym opartym na nominalnej stopie procentowej rwnej 10%. Musimy jednak pamita, e prawdopodobna stopa inflacji,
czyli 7%, bdzie systematycznie powikszaa nominaln wielko dochodw z
gospodarstwa. Liczc w ten sposb, i tym razem powinnimy doj do wniosku, e
dana
cena 100 000 za gospodarstwo to prawdziwa okazja.
12.3. Oszczdnoci, inwestycje i realna stopa procentowa

Na rysunku 12.2 pokazano krzyw moliwoci produkcyjnych AA', ktra ilustruje
dostpne w gospodarce kombinacje dbr, sucych konsumpcji biecej i przyszej.
W punkcie A gospodarka wytwarza wycznie dobra suce konsumpcji biecej,
natomiast w punkcie A' tylko dobra na potrzeby konsumpcji przyszej.
Krzywa AA' ilustruje konsekwencje przeznaczenia rnych iloci dostpnych
dzi
zasobw na inwestycje powikszajce majtek produkcyjny (kapita). W punkcie A
nie
tylko nie podejmuje si inwestycji, ale co wicej istniejcy zasb kapitau
wyprzedaje si (np. cudzoziemcom) w celu sfinansowania importu konsumpcyjnego. Konsumpcja przysza wynosi zero.
Z kolei w punkcie A' wszystkie posiadane rodki przeznacza si na inwestycje
majce podnie zdolnoci wytwrcze suce produkcji dbr konsumpcyjnych w
przyszoci. Konsumpcja bieca jest rwna zeru. W miar przemieszczania si w d
po
krzywej AA' coraz wicej zasobw jest przesuwanych z konsumpcji przyszej na
konsumpcj biec. Krzywa moliwoci produkcyjnych ma typowy ksztat,
odzwierciedlajcy prawo malejcych przychodw kracowych w ramach substytucji midzy
dwoma rodzajami konsumpcji.
Nachylenie krzywej ilustruje przyrost przyszej konsumpcji, uzyskany dziki

rezygnacji z jednej jednostki konsumpcji biecej. Kt nachylenia jest rwny -(1 + je
gdzie i oznacza stop zwrotu z inwestycji. Znak minus uwiadamia nam, e aby
mc
zwikszy konsumpcj w przyszoci, musimy ponie koszt w postaci
ograniczenia
konsumpcji dzisiejszej.
Oszczdnoci stanowi rnic midzy biecym dochodem i biec
konsumpcjJak rol w naszych rozwaaniach odgrywaj gusty konsumentw? Poniewa

zarwno konsumpcja bieca, jak i przysza s podane, moemy na rysunek 12.2
naoy standardow siatk krzywych obojtnoci. Im bardziej niecierpliwi s
dzisiejsi
konsumenci (im silniej odczuwaj potrzeb konsumpcji biecej), tym bardziej

stromo
jest nachylona ich krzywa obojtnoci. Niecierpliwi konsumenci s skonni
powici
znaczn ilo przyszej konsumpcji, aby tylko nieznacznie zwikszy sw
konsumpcj
dzi. Z kolei w przypadku osb bardziej oszczdnych krzywa obojtnoci bdzie
bardziej paska.
Na rysunku 12.2 UU jest najwyej pooon, osigaln krzyw obojtnoci,
punkt E za wyznacza tak alokacj posiadanych zasobw midzy konsumpcj i
inwestycje, ktra zapewnia najlepsz moliw kombinacj konsumpcji biecej i
przyszej.
W gospodarce rynkowej taki wynik zapewnia mechanizm dostosowa realnej
stopy procentowej, mimo e decyzje o powikszaniu zasobu kapitau s podejmowane
przez przedsibiorstwa, a decyzje dotyczce oszczdnoci le w gestii
gospodarstw
domowych.
Przedsibiorstwa bd inwestoway a do momentu, kiedy realna stopa zwrotu i
zrwna si z realn stop procentow r, po ktrej mog one poyczy pienidze na
rynkach finansowych. Gospodarstwa domowe maj do czynienia z lini
ograniczenia
budetowego o nachyleniu -(1 + r), poniewa w wyniku decyzji dotyczcych
oszczdzania i udzielania poyczek mog one zamieni 1 konsumpcji dzi na (1 + r)
konsumpcji w przyszoci. Inaczej mwic, gospodarstwa domowe zwikszaj
oszczdnoci do punktu, w ktrym ich krzywa obojtnoci jest styczna do ich linii
budetowej"
o nachyleniu - (1 + r).
W stanie rwnowagi oszczdnoci s rwne inwestycjom. W takiej sytuacji preferencje gospodarstw domowych i przedsibiorstw dotyczce proporcji podziau zasobw midzy teraniejszo i przyszo s identyczne. Realna stopa procentowa r
pokazana na rysunku 12.2 odpowiada wic warunkom rwnowagi.
Przedsibiorstwa
d do tego, aby znale si w punkcie E, w ktrym stopa zwrotu i jest rwna
kosztowi kredytu r (w punkcie tym nachylenie krzywej moliwoci produkcyjnych
- (1 + i) jest takie samo jak stycznej do niej i wynosi - (1 + r)). Gospodarstwa domo-
Rysunek 12.2. Realna stopa procentowa

zapewniajca stan rwnowagi
Przeznaczajc wicej dostpnych zasobw na inwestycje, spoeczestwo moe zwikszy sw przysz
konsumpcj kosztem konsumpcji biecej. Na rysunku odpowiada temu ruch w gr po krzywej
moliwoci produkcyjnych AA'. Krzywa ma nachylenie -(1 + i), gdzie i to stopa zwrotu z inwestycji.
Jeeli realna stopa procentowa wyniesie r, to zarwno producenci, jak i konsumenci wybior punkt E
lecy jednoczenie na krzywej moliwoci produkcyjnych i krzywej obojtnoci. W warunkach rwnowagi realna stopa procentowa pozwala osign
optimum z punktu widzenia zarwno efektywnoci
inwestycji, jak i uytecznoci konsumentw.
679
we chc si znale w tym samym punkcie E, gdy ich krzywa obojtnoci UU styka
si tam z lini o kcie nachylenia -(1 + r).
12.4. Popyt na usugi kapitau

Analiza popytu na usugi kapitau w gazi powinna przebiega dokadnie tym
samym
torem co analiza popytu na prac, przeprowadzona w rozdziale 10. Miejsce godzinowej stawki pac zajmie stawka opaty za usugi kapitau. Obie stanowi koszt
zastosowania czy te wykorzystania usug czynnika produkcji. Podkrelamy, e chodzi o
korzystanie z usug kapitau. Chcc to sobie utrwali, pomylmy o przedsibiorstwie
wynajmujcym pojazdy lub powierzchni biurow.

Rozpoczynamy analiz od popytu pojedynczego przedsibiorstwa na usugi kapitau. Podobnie jak w przypadku pracy, i tu przedsibiorstwo musi rozway, jak
dodatkowa jednostka usug kapitau wpynie na wzrost wartoci jego produkcji.
Warto kracowego produktu kapitau (MVPK marginal value product of
capital) to przyrost wartoci produkcji przedsibiorstwa spowodowany
zastosowaniem dodatkowej jednostki usug kapitau, przy niezmienionej iloci pozostaych czynnikw wytwrrczych.
t
Podobnie jak w rozdziale 10, take teraz moglibymy rozszerzy nasz analiz,
uwzgldniajc sytuacj, gdy przedsibiorstwo jest monopolist na rynku dostarczanych przez siebie produktw lub te monopsonist na rynkach czynnikw produkcji,
ktre zuywa. Poniewa oba przypadki omawialimy szeroko w rozdziale 10,
analiz
usug kapitau ograniczymy do prostszej sytuacji, gdy przedsibiorstwo dziaa w warunkach wolnej konkurencji.
Rysunek 12.3. Popyt na usugi kapitau
Z prawa malejcej produkcyjnoci kracowej wynika, e MVPK opada wraz ze wzrostem nakadw
kapitau, przy niezmienionej iloci innych zaangaowanych czynnikw produkcji. Przy danej stawce
wynagrodzenia kapitau przedsibiorstwo wykorzystuje usugi kapitau a do momentu zrwnania si
stawki wynagrodzenia z MVPK. W ten sposb wykres MVPK jest jednoczenie krzyw popytu przedsibiorstwa na usugi kapitau. Na przykad, przy
stawce wynagrodzenia R0 przedsibiorstwo zatrudni K0 jednostek usug kapitau.
680
Przy danej iloci pozostaych czyrrnikw wytwrczych, angaowanych przez

przedsibiorstwo, warto kracowego produktu kapitau spada wraz ze wzrostem iloci kapitau. Mimo staoci cen na wyroby przedsibiorstwa, wynikajcej z
zaoenia
o wolnej konkurencji, produkt kracowy w jednostkach fizycznych podlega prawu
malejcych przychodw. Na rysunku 12.3 przedstawiono opadajc krzyw MVPK,
odpowiadajc krzywej MVPL z rozdziau 10.
Przedsibiorstwo bdzie zwiksza rozmiary zaangaowanego kapitau a do
momentu, w ktrym jego koszt kracowy, rwny stawce dzierawnej, zrwna si z
wartoci jego produktu kracowego. Popyt przedsibiorstwa na kapita wyniesie wic
K0 jednostek usug kapitau wynajtych przy stawce R0.
Przy danej cenie i zastosowanej iloci innych czynnikw produkcji linia MVPK
odpowiada krzywej popytu przedsibiorstwa na usugi kapitau, przy rnych
moliwych stawkach wynagrodzenia tego czynnika. Krzywa MVPK przedsibiorstwa,
czyli
krzywa jego popytu na kapita, moe ulec przesuniciu w prawo od pocztku
ukadu
wsprzdnych pod wpywem trzech czynnikw: 1) wzrostu ceny produktw
przedsibiorstwa, co zwiksza warto fizycznego produktu kracowego kapitau; 2) wzrostu
skali zaangaowania innych czynnikw (gwnie pracy), z ktrymi wspdziaa
kapita
w procesie wytwarzania, i tym samym zwikszenia fizycznego produktu
kracowego
kapitau, co powoduje rwnie wzrost wartoci tego produktu; 3) postpu
technicznego, zwikszajcego fizyczn produkcyjno kapitau przy danej iloci innych
zaangaowanych czynnikw.
Gaziowa krzywa popytu na usugi kapitau
Podobnie jak w przypadku siy roboczej, moemy przej od analizy popytu
przedsibiorstwa na usugi kapitau do analizy popytu gazi na takie usugi, sumujc
warto
produktu kracowego poszczeglnych przedsibiorstw. Musimy przy tym pamita,
e
zwikszenie produkcji gazi spowoduje obnienie ceny rwnowagi, po jakiej
produkcja ta bdzie zbywana.
Z tego powodu nachylenie zagregowanej krzywej popytu na usugi kapitau
okre-
681
lonej gazi jest wiksze ni krzywej bdcej zwyk sum indywidualnych

krzywych
MVPK wszystkich przedsibiorstw tej gazi. Przebieg gaziowej krzywej popytu
musi uwzgldnia fakt, e ceny wytwarzanego produktu obniaj si w miar
wzrostu
produkcji. Im mniej elastyczna jest krzywa popytu na produkty gazi, tym mniej
elastyczny bdzie rwnie popyt pochodny gazi na usugi kapitau.
12.5. Poda usug kapitau

Usugi kapitau s dostarczane przez istniejcy zasb dbr kapitaowych. Analizujc
rynek na usugi kapitau wykorzystywane w produkcji, powinnimy zbada, jakie
znaczenie ma on dla rynku samych maszyn. Zazwyczaj przyjmujemy zaoenie, i
strumie
usug kapitau jest bezporednio okrelany przez zasb rodkw trwaych, np.
maszyn.
682
Naley pamita, e jest to tylko pierwsze przyblienie. Organizujc prac w

nadgodzinach, przedsibiorstwo moe zwikszy efektywny strumie usug dostarczanych przez zamontowan w hali fabrycznej maszyn. Moe by take odwrotnie
zamontowane maszyny mog pozostawa niewykorzystywane.
Jednak w normalnych warunkach przedsibiorstwa mog jedynie w
ograniczonym
zakresie wpywa na rozmiary usug kapitau, uzyskiwanych z danego majtku
trwaego. Zaoenie, i strumie usug kapitaowych jest w zasadzie okrelony przez
dostpny zasb kapitau, uatwi nam zrozumienie najwaniejszych cech rynku kapitau.
Musimy te wprowadzi rozrnienie okresw dugiego i krtkiego oraz poday usug
kapitau w caej gospodarce i konkretnej gazi.
Poda usug kapitau w krtkim okresie
W krtkim okresie cakowita poda rodkw trwaych (maszyn, budynkw, pojazdw), a zatem i dostarczanych przez nie usug, jest w gospodarce wielkoci sta.
Nie
mona zbudowa fabryki z dnia na dzie. Wanie dlatego w odniesieniu do caej
gospodarki uzasadnione jest mylenie o poday usug kapitau jako o wielkoci staej
w krtkim okresie. Krzywa tej poday przebiega pionowo, a jej pooenie jest
okrelone przez istniejcy zasb kapitau.
Wielko zasobu niektrych rodzajw kapitau jest staa nawet w skali
poszczeglnych gazi. Przemys stalowy nie moe z dnia na dzie zmieni liczby wielkich
piecw. Jednak w pewnych gaziach mona zwikszy ilo niektrych dbr
kapitaowych nawet w krtkim okresie. Oferujc wysz stawk za wynajem samochodw
dostawczych, domy towarowe mog zapewni sobie wikszy udzia w cznej liczbie
tych pojazdw w caej gospodarce. Dla tych rodzajw usug kapitau gaziowa
krzywa poday jest rosnca. Oferujc wysze opaty dzierawne, ga taka moe
przej
cz oglnej poday usug z innych gazi.
Poda usug kapitau w dugim okresie
W dugim okresie cakowity zasb kapitau rzeczowego w gospodarce jest
wielkoci
zmienn: powstaj nowe maszyny i nowe fabryki. Natomiast brak nowych
683
inwestycji
spowoduje, e istniejcy majtek ulegnie zuyciu i w efekcie zmniejszeniu.
Wielko
zasobu kapitau zmienia si oczywicie rwnie na poziomie gazi.
Przy jakiej stawce wynagrodzenia kapitau waciciele kapitau bd gotowi
kupowa lub wytwarza dobra kapitaowe?
Wymagana stawka wynagrodzenia (stawka opaty za usugi) kapitau to taka
stawka, ktra pozwala wacicielom kapitau pokry koszt alternatywny

zwizany z posiadaniem kapitau.__________________________________________
684
Zamy, e chcemy zacign kredyt bankowy na kupno maszyny, ktra bdzie

wynajmowana w celach zarobkowych. Cena maszyny wynosi 10 000 i tak sum
musimy poyczy. Ile powinna ona zarobi, abymy przynajmniej pokryli swoje
koszty jako dostawcy jej usug? Musimy przede wszystkim pokry koszty odsetek.
Zamy, e realna tj. skorygowana o wielko inflacji stopa procentowa wynosi
5%.
Realnie musimy zatem zapaci bankowi 500 (10 000 x 0,05) rocznie.
Dochodz jeszcze koszty eksploatacji, tj. wydatki na naprawy i konserwacj.
Trzeba rwnie uwzgldni fakt, e suma, za jak moemy odsprzeda maszyn,
systematycznie si zmniejsza. Zamy, e realne koszty napraw, konserwacji i amortyzacji
wynosz 1000 rocznie. Stanowi to 10% ceny nabycia maszyny. Stopa amortyzacji
wynosi 10% rocznie5. Roczny koszt wynajcia maszyny wyniesie zatem 1500 ,
z czego 500 to koszt alternatywny kredytu, a 1000 koszty amortyzacji.
Wymagana stawka wynagrodzenia, zapewniajca pokrycie kosztw zastosowania
kapitau, musi wic wynie 1500 w cenach staych. Cena zakupu maszyny
wynosi
10 000 . Wymagana realna stopa zwrotu wynosi w tym przypadku 15% rocznie6.
Opaca si zatem zacign kredyt bankowy na zakup maszyny, jeli realne
oprocentowanie kredytu jest nisze ni 15% rocznie7.
Co okrela wysoko wymaganej opaty za usugi kapitau? Wymagana opata
za
wykorzystanie kapitau, czyli koszt kapitau, zaley od trzech czynnikw: ceny
rodkw trwaych, realnej stopy procentowej oraz stopy amortyzacji. Amortyzacja (odzwierciedlajca proces ekonomicznego i fizycznego zuycia rodkw trwaych)
w znacznym stopniu zaley od technologii, ktra decyduje o tempie zuycia
maszyn
w trakcie eksploatacji. Realn stop procentow okrela oglna sytuacja
gospodarcza
ijak pamitamy z tablicy 12.6 jej zmiany s stosunkowo powolne. Jeeli stop
amortyzacji i realn stop procentow uzna za dane, mona sprawdzi, w jaki
sposb
cena zakupu dbr kapitaowych wpywa na wymagan stawk opaty za ich uycie.
- Tak jest w oryginale. W rzeczywistoci 10% to koszty napraw i konserwacji plus amortyzacja (przyp. red.
nauk.).
6
Upraszczajc obliczenia, przyjlimy, e trwao maszyny i termin, na jaki zacignito kredyt, s nieskoczenie dugie. Z rwnania (12.1) wynika, e cena P bezterminowego prawa do dochodu powinna si
rwna rocznej wypacie c podzielonej przez wymagan stop zwrotu r, ktr mog uzyska kredytodawcy,
udzielajc poyczki bankowi. Skoro P = clr, to oczywicie r = c/P. Gdy c jest wielkoci rocznego kosztu,
a P wyjciow cen maszyny, wwczas dopiero uzyskanie stopy zwrotu r = c/P pozwala podj decyzj
o zaangaowaniu si w odpatne wynajmowanie maszyn.
Jeli przedsibiorstwo korzystajce z usug kapitau jest zarazem wacicielem wykorzystywanych rodkw trwaych, wymagana stawka wynagrodzenia kapitau jest kosztem, ktry przedsibiorstwo powinno nalicza, chocia go faktycznie nie ponosi. W tej sprawie warto przypomnie sobie rozwaania dotyczce
kosztu ksigowego i ekonomicznego, zawarte w rozdziale 6.
685
Krzywa dugookresowej poday kapitau dla caej gospodarki. W dugim

okresie
gospodarka dysponuje tak iloci usug kapitau, ktra dokadnie odpowiada
wymaganej stawce wynagrodzenia. Jeeli wynagrodzenie kapitau bdzie wysze,
spowoduje to wzrost iloci dbr kapitaowych. W odwrotnym przypadku waciciele
kapitau
686
nie bd zainteresowani jego powikszaniem, a nawet dopuszcz do postpujcego

zuycia posiadanego ju zasobu dbr kapitaowych.
Na rysunku 12.4 przedstawiono krzyw dugookresowej poday usug kapitau
dla
caej gospodarki. Wyobramy sobie, e reprezentuje ona poda dbr
inwestycyjnych
wytwarzanych przez rne gazie. Na przykad, budownictwo produkuje"
budynki,
a przemys samochodowy przyczepy kontenerowe. W kadej z tych gazi krzywa
poday jest rosnca. Im wysza jest cena dbr inwestycyjnych, tym wiksz ich ilo
bd gotowe dostarczy gazie produkujce te dobra.
W dugim okresie jedynie stale rosncy majtek produkcyjny moe zapewni
rozszerzenie strumienia usug kapitau. rodki trwae ulegaj jednak zuyciu. Im
wikszy
jest majtek produkcyjny, tym wiksze cakowite rozmiary zuycia. W dugim
okresie
zwikszenie strumienia usug kapitau wymaga zatem staego wzrostu wielkoci
majtku produkcyjnego. Ten z kolei wymaga zwikszonego dopywu nowych dbr
kapitaowych w celu utrzymania wartoci zuywajcych si rodkw trwaych.
Zwikszenie dugookresowego strumienia usug kapitau jest moliwe jedynie wwczas, gdy
stawka wynagrodzenia za usugi kapitau wzronie, rwnowac wzrost cen dbr
kapitaowych, konieczny, aby ich producenci nadyli za wzrostem absolutnych
rozmiarw zuycia kapitau.
Na rysunku 12.4 przedstawiono krzyw poday usug kapitau. Krzywa ta (SS)
jest
w dugim okresie rosnc funkcj opat za usugi kapitau. Wykrelamy krzyw
podaRysunek 12.4. Poda usug kapitau
w gospodarce
W krtkim okresie zasb rodkw trwaych i wielko dostarczanych przez nie usug s stae, okrelaj je bowiem decyzje inwestycyjne, jakie zapady
w przeszoci. Nowe dobra kapitaowe nie mog
by wytworzone z dnia na dzie. W dugim okresie
do wywoania zwikszonej poday usug kapitau
i zwikszenia rozmiarw majtku trwaego konieczna jest wysza stawka opaty za najem kapitau.
Rwnoway ona wzrost cen dbr kapitaowych, niezbdny do pobudzenia odpowiedniego wzrostu ich
produkcji kompensujcego zuycie zwikszonego
687
majtku trwaego. Krzywa SS na caej swojej dugoci zapewnia wymagan stop zwrotu. Przy wzrocie realnej stopy procentowej wymagana stopa
zwrotu rwnie si zwikszy, aby pokry koszt alternatywny zamroenia funduszy w rodkach trwaych. W efekcie krzywa dugookresowej poday
usug kapitau przesuwa si do pooenia S'S\ odpowiadajcego wyszej stawce opaty za najem kapitau przy dowolnej wielkoci majtku trwaego i odpowiadajcej jej cenie zakupu kapitau. Kady
punkt na krzywej S'S' zapewnia osignicie nowej
wymaganej stopy zwrotu.
688
y usug kapitau 55 przy danej realnej stopie procentowej. Jeli stopa ta wzronie,
to
zwikszy si koszt alternatywny posiadania dbr kapitaowych. Przy danej
wysokoci
ceny zakupu dbr kapitaowych wymagana stawka wynagrodzenia za ich usugi
musi
wzrosn. Dostawcy usug kapitaowych musz osign wikszy zysk, aby pokry
wyszy koszt alternatywny pienidzy wydanych na zakup dbr kapitaowych.
Na rysunku 12.4 przedstawilimy skutki wzrostu realnej stopy procentowej
w postaci przesunicia w gr krzywej dugookresowej poday usug kapitau z
pooenia 55 do 5'5'. Dla kadej wielkoci poday usug kapitau i odpowiadajcego
jej
zasobu dbr kapitaowych stawka opat za usugi kapitau jest teraz wysza, co
pozwala osign wysz stop zwrotu, odpowiedni do zwikszonej realnej stopy
procentowej.
Gaziowa krzywa dugookresowej poday kapitau. W dotychczasowych rozwaaniach badalimy czynniki okrelajce poda usug kapitau w caej gospodarce. W
dugim okresie maa ga moe mie tyle kapitau, ile zapragnie, pod warunkiem e
zapaci obowizujc na rynku stawk najmu. Ga o wikszych rozmiarach moe
by
zmuszona do pacenia rosncych stawek za jednostk usug kapitau. Stawki te bd
tym wysze, im wiksz cz cakowitej poday istniejcej w gospodarce zdoa
ona
przycign. Oznacza to, i dla gazi, ktra w skali caej gospodarki jest
znaczcym
uytkownikiem kapitau, krzywa poday usug kapitau ma nachylenie dodatnie.
Obecnie rozpatrzymy przypadek maej gazi, dla ktrej krzywa dugookresowej
poday usug kapitau przy biecej rynkowej stawce najmu przebiega poziomo.
Wnioski z tej analizy mona bez trudu rozszerzy na przypadek wznoszcej si
krzywej dugookresowej poday usug kapitau dla gazi.
12.6. Rwnowaga i procesy dostosowawcze na rynku

usug kapitau
Na rysunku 12.5 przedstawiono rynek usug kapitau dla gazi. Dugookresowa
rwnowaga ustala si w punkcie E, w ktrym pozioma krzywa poday 55 przecina gaziow krzyw popytu DD, wyprowadzon z krzywych MVPK przedsibiorstw.
Ga
zuywa K0 usug kapitau, pacc za nie biec jednostkow stawk najmu R0.
689
Procesy dostosowawcze na rynku usug kapitau

Zamy, i pracownicy danej gazi zdoali uzyska podwyk pac. W dugim
okresie
wywoa to zarwno efekt substytucyjny, jak i efekt produkcyjny (podatowy). Dziaanie
efektu substytucyjnego skania przedsibiorstwa danej gazi do signicia po
bardziej
kapitaochonne metody wytwarzania w celu zaoszczdzenia na sile roboczej, ktra
jest
teraz drosza. Wpywa to na zwikszenie popytu na usugi kapitau.
Oprcz efektu substytucyjnego dziaa jednak rwnie efekt podaowy.
Zwikszajc cakowity i kracowy koszt produkcji, podwyka pacy powoduje przesunicie
690
Rysunek 12.5. Krtko- i dugookresowe

dostosowania kapitau do wzrostu pac
Punkt E oznacza wyjciowy punkt rwnowagi gazi. Gaziowa poda kapitau jest w krtkim okresie
staa i wynosi K0, jednak w dugim okresie krzyw
poday S'S' przebiega poziomo przy rynkowej stawce najmu R0. Zamy, e w wyniku wzrostu pac
krzywa popytu na kapita przesuwa si z pooenia
DD do D'D'. Nowa rwnowaga krtkookresowi
ustala si w punkcie E'. Poniewa stawka najmu R
nie zapewnia wymaganej stopy zysku, waciciele
dbr kapitaowych dopuszcz do ich stopniowego
zuycia, nie dokonujc adnych nowych zakupw
Majtek produkcyjny gazi i ilo dostarczanych
przez niego usug stopniowo si zmniejszaj. Ostatecznie ga osiga rwnowag dugookresowa
w punkcie E". Ze wzgldu na to, e kapita ponownie zapewnia wymagan stop zysku, jego waciciele na bieco odtwarzaj zuywajce si dobra
kapitaowe.
tr
w gr gaziowej krzywej poday i ograniczenie rozmiarw produkcji. Dziaa to

w kierunku obnienia cznego popytu gazi na czynniki produkcji. Im bardziej
ela
styczna jest krzywa popytu na produkty tej gazi, tym silniej efekt podaowy
wpywa
na wielko popytu na kapita.
Procesy dostosowawcze w krtkim i dugim okresie
Zamy, e w wyniku wzrostu pac nastpuje spadek popytu na usugi kapitau,
cze
mu na rysunku 12.5 odpowiada przesunicie krzywej popytu DD w d do
pooenia
DD'.
W sytuacji wyjciowej ga znajduje si w rwnowadze w punkcie E. W

krtkim
okresie kapita jest czynnikiem staym, a gaziowa krzywa poday usug kapitau
przebiega pionowo, przecinajc o poziom w punkcie K0. Kiedy zatem krzywa
popytu przesunie si z DD do D'D', przedsibiorstwa nie mog zareagowa inatychmiast,
ograniczajc zuycie usug kapitau. Przy pionowej krzywej krtkookresowej
poday,
nowa rwnowaga krtkookresowa ustala si w punkcie E'. Stawka wynagrodzenia
kapitau spada z R0 do R1.
Dla niewielkiej gazi krzywa dugookresowej poday usug kapitau S'S'
przebie
691
ga poziomo. W efekcie ga ta musi paci obowizujc na rynku stawk najmu.

W punkcie E' waciciele kapitau nie otrzymuj wymaganej stawki wynagrodzenia
za
dostarczane przez siebie usugi kapitau. W tej sytuacji dopuszcz do zuycia
majtku
produkcyjnego przez zaniechanie nakadw na jego odtworzenie. Z czasem zasb
kapitau w gazi, a take poda jego usug bd si stopniowo zmniejsza a do
momentu osignicia nowej rwnowagi w punkcie E". Wielko strumienia
wykorzystywanych przez ga usug kapitau zmniejszya si do K1. Przy danej iloci pracy
obnie-
e nakadw kapitau oznacza wzrost jego produkcyjnoci kracowej i stawki

ynagrodzenia. W punkcie rwnowagi dugookresowej E" uytkownicy kapitau s
otowi zapaci wymagan stawk wynagrodzenia R0.
Strzaki na rysunku 12.5 obrazuj ciek, ktr w procesie dostosowa bdzie si
posuwa ga. W wyniku zmniejszenia popytu na kapita nastpuje najpierw
gboki
spadek stawki najmu. Jednake waciciele tego staego czynnika produkcji nie s
stanie dostosowa odpowiednio szybko dostarczanej poday usug kapitau. Dopiew miar upywu czasu takie dostosowanie staje si mobwe przez dopuszczenie do
ycia dbr kapitaowych (tzn. do zmniejszenia majtku produkcyjnego). Powoduje
no stopniowy powrt stawki wynagrodzenia kapitau do jej wyjciowego poziomu.
Tablica 12.7 ilustruje zmiany wielkoci realnego majtku produkcyjnego (zasobu
kapitau) w wybranych dziedzinach gospodarki brytyjskiej w ostatnich latach.
Wzrost
pac realnych w tym czasie skania wiele gazi do zastpowania pracy kapitaem.
Takie jednak dziedziny, jak rolnictwo, lenictwo i rybowstwo, przeywajce
trudnoci
ze zbytem swej produkcji, nie zdoay zwikszy swego majtku produkcyjnego.
Natomiast sektory, takie jak usugi finansowe, gwatownie powikszyy posiadane
zasoby
kapitaowe. Pochodny popyt na usugi zaangaowanego w nich kapitau by wysoki,
a postp techniczny umoliwi zastpienie pracochonnych czynnoci maszynami.
12.7. Ceny dbr kapitaowych

Przejdziemy teraz od usug kapitau do omwienia samych dbr kapitaowych.
Popyt
na dobra kapitaowe zgaszaj przedsibiorstwa dostarczajce usug kapitau, np.
wypoyczalnia samochodw Hertza lub wyspecjalizowane agencje obrotu nieruchomociami, wynajmujce powierzchni biurow9. Przewidujc okrelony strumie przyszych opat za wynajcie rodkw trwaych, dostawcy usug kapitau znajduj jego
obecn warto przy obowizujcej na rynku stopie procentowej. Pozwala im to oce-
Tablica 12.7. Realna warto majtku produkcyjnego w Wielkiej Brytanii w latach 1991
i 2002
Wyszczeglnienie
Caa gospodarka
Usugi finansowe
Rolnictwo, lenictwo i rybowstwo
U w a g a : W mld w cenach 2002 r., z wyczeniem zapasw i mieszka.
1991
1 870
230
50
2002
2 508
405
59
' Gwnymi nabywcami dbr kapitaowych o charakterze produkcyjnym (rodkw trwaych) s przedsibiorstwa produkcyjne. Dobra te s na og eksploatowane przez nie same, nie za wynajmowane innym firmom. Nie zmienia to jednak istoty wynagrodzenia nalenego za usugi kapitau jego wacicielowi (przyp.
red. nauk.).
Ramka 12.2
Rynki czynnikw produkcji: podsumowanie

W rozdziaach 10-12 badalimy rynki czynnikw produkcji pracy, kapitau i
ziemi.
W dugim okresie, gdy proporcje, w jakich s czone rne czynniki produkcji,
mog
by dowolnie zmieniane, dla kadych rozmiarw produkcji wybr technologii w
przedsibiorstwie zaley od poziomu techniki oraz relatywnych opat za korzystanie z
usug
tych czynnikw. Przy danej wielkoci produkcji wzrost wzgldnej ceny jednego
czynnika skoni przedsibiorstwo do przestawienia si na technologie wymagajce
zastosowania relatywnie mniejszych iloci tego czynnika. Krzywa dugookresowego
kosztu
cakowitego obrazuje najtaszy sposb wytworzenia rnych wielkoci produkcji
przy
optymalnym doborze technologii. Dugookresowy koszt cakowity okrela z kolei
dugookresowy koszt kracowy, a to pozwala wyznaczy wielko produkcji
zapewniajc maksymalizacj zysku, przy ktrej nastpuje zrwnanie kosztu kracowego z
utargiem kracowym.
Krzywa popytu przedsibiorstwa na kady czynnik produkcji odzwierciedla
popyt
pochodny, zaleny od wielkoci fizycznego produktu kracowego tego czynnika i
utargu kracowego, jaki przedsibiorstwo uzyskuje ze sprzeday dodatkowej jednostki
produktu. Dla przedsibiorstwa dziaajcego w warunkach wolnej konkurencji
krzywa
popytu na dany czynnik produkcji odpowiada krzywej wartoci jego produktu
kracowego. Krzyw wartoci produktu kracowego konstruujemy dla danej ceny
produktu,
danej iloci pozostaych zastosowanych czynnikw oraz danej technologii. Zmiany
ktregokolwiek z tych trzech elementw powoduj jej przesunicie. W krtkim
okresie
popyt przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego na zmienny czynnik produkcji jest
wyznaczony przez punkt zrwnania wartoci produktu kracowego tego czynnika z
jego
kosztem najmu. W dugim okresie mona dowolnie zmienia iloci wszystkich
zasto-
sowanych czynnikw. Popyt na kady z nich moe wzrasta a do punktu, w

ktrym
opata za jego wynajcie8 zrwna si z wartoci jego produktu kracowego przy
zaoeniu, i dobrana ilo pozostaych czynnikw zostaa ju optymalnie dostosowana na
podstawie tego samego kryterium.
Na czym zatem polega rnica midzy trzema czynnikami produkcji, ktre

nazwalimy prac, kapitaem i ziemi? Ot przede wszystkim na szybkoci, z jak
dokonuj
si zmiany ich poday. W przypadku pracownikw, zatrudniajcych si dorywczo
na
budowach lub w gospodarstwach rolnych w okresie zbiorw, poda tego czynnika
produkcji moe si zmienia niemal dowolnie i to nawet w krtkim okresie. Nie mona
tego powiedzie o poday wysoko wykwalifikowanych pracownikw o duym dowiadczeniu, a zmiany poday dbr inwestycyjnych wymagaj jeszcze duszego
To znaczy koszt zaangaowania dodatkowej jednostki czynnika {przyp. red. nauk.)
czasu. Poda ziemi jako czynnika produkcji jest w caej gospodarce w zasadzie staa
nawet w dugim okresie. Im wolniejsze jest tempo dostosowa i im bardziej s one
nieodwracalne, w tym wikszym stopniu biece decyzje musz uwzgldnia
oczekiwania dotyczce przyszoci. Oczekiwania mogy pozostawa poza obszarem

analizy, kiedy dotyczya ona niewykwalifikowanej siy roboczej (rozdzia 10). Maj
one natomiast zasadnicze znaczenie dla decyzji o inwestycjach w kapita ludzki
(rozdzia 11) i w kapita rzeczowy (rozdzia 12).
ni, ile powinna wynosi dzisiejsza cena dbr kapitaowych. Kady potencjalny dostawca usug kapitau godzi si zapaci za dobra kapitaowe tym wicej, im
(a) wikszy jest strumie spodziewanych dochodw lub im (b) nisza jest stopa procentowa. Oba czynniki wpywaj na wzrost wartoci zaktualizowanej przyszego strumienia dochodw.
Ci, ktrzy oczekuj wikszego strumienia dochodw z kapitau, bd te gotowi
zapaci wicej za nabywane dobra kapitaowe. Z kolei przy nieco niszej cenie
dbr
kapitaowych zgosz na nie popyt rwnie ci, ktrzy oczekuj troch mniejszych
dochodw. W efekcie otrzymujemy opadajc krzyw popytu na dobra kapitaowe.
Niszej cenie towarzyszy wyszy popyt, gdy wicej potencjalnych dostawcw usug
kapitau moe pokry cen ich zakupu wartoci zaktualizowan dochodw, jakie
dobra
kapitaowe przynios w przyszoci. Wznoszca si krzywa poday i opadajca
krzywa popytu wsplnie okrelaj cen rwnowagi oraz ilo dbr inwestycyjnych w
caej
gospodarce. Ilo ta wyznacza z kolei wielko strumienia poday usug kapitau.
Sprbujmy zbada, jakie konsekwencje dla pojedynczej gazi bdzie miao
przesunicie w lewo krzywej jej pochodnego popytu na usugi kapitau, przedstawione
na
rysunku 12.5. W krtkim okresie stawka opaty za jednostk usug kapitau spada
do
R1. Nietrudno zgadn, i upynie troch czasu, nim powrci ona do poziomu R0.
Oznacza to, e przy istniejcej stopie procentowej obnia si warto
zaktualizowana
dochodw czerpanych z nowych dbr kapitaowych w tej gazi.
W tej sytuacji cena, jak ga ta jest gotowa zapaci, jest nisza od ceny
rynkowej, w zwizku z czym rezygnuje ona z zakupw nowych dbr kapitaowych. Co
wicej, nie odtwarza rwnie zuywajcych si rodkw trwaych. Jej majtek
produkcyjny zmniejsza si a do momentu, w ktrym stawka wynagrodzenia kapitau
ponownie
osignie poziom obowizujcy w caej gospodarce. Wwczas obecna warto
przewi-
dywanych dochodw ponownie pokrywa cen dbr kapitaowych w caej

gospodarce.
Ga nabywa teraz rodki trwae na cele odtworzeniowe. Zasb majtku
produkcyjnego jest stay, a ga osiga now rwnowag dugookresow.
Dugookresowa cena rwnowagi dbr kapitaowych to, z jednej strony, cena pozwalajca skoni przemys produkujcy dobra kapitaowe do podjcia inwestycji
odtworzeniowych i utrzymywania staego zasobu kapitau, z drugiej za cena, jak
nabywcy tych dbr s skonni zapaci, a mianowicie warto zaktualizowana
strumienia
przewidywanych wpyww z opat za usugi kapitau, zdyskontowanych przy
uyciu
rynkowej stopy procentowej.
12.8. Ziemia i renta gruntowa

Ziemia jest dobrem kapitaowym, ktrego poda w caej gospodarce zasadniczo nie
zmienia si nawet w dugim okresie. Stwierdzenia tego nie naley traktowa
dosownie. Na przykad, Holendrzy zdoali wydrze sporo ziemi morzu. Podobnie,
zastosowanie nawozw moe zwikszy area gleb nadajcych si pod upraw. Niemniej
stao cznej poday ziemi w dugim okresie traktujemy zazwyczaj jako
najistotniejsza
cech charakterystyczn rynku tego czynnika produkcji.
Rysunek 12.6. Rynek usug ziemi
Cakowita poda ziemi jest w gospodarce staa.
Krzywa poday przebiega pionowo. Krzywa pochodnego popytu na usugi ziemi odzwierciedla
warto kracowego produktu ziemi. Konstruujemy
j podobnie jak krzywe popytu na prac i kapita,
ktre
wyprowadzalimy
z wykresw
MVPL
i MVPK. Krzywa popytu DD na usugi ziemi okrela stawk opaty dzierawnej R0, odpowiadajc rwnowadze. Jeeli krzywa popytu na usugi
ziemi przesuwa si do pooenia D'D', to stawka
ta wzrasta do R1.
Na rysunku 12.6 wykrelono krzyw pochodnego popytu na usugi ziemi DD.

Przy
staej poday stawka opaty dzierawnej za hektar wynosi R0. Wzrost pochodnego
popytu na ziemi, wywoany np. wzrostem cen pszenicy, powoduje jedynie wzrost
stawki opaty do R1. Poda usug ziemi jako czynnika produkcji pozostaje z zaoenia
wielkoci sta.
Rozwamy sytuacj dzierawcy ziemi. Wzrosy zarwno ceny pszenicy, jak i
opaty dzierawne. Dzierawca nie tylko nie odczuwa adnej poprawy rentownoci produkcji rolnej, lecz moe nawet nie dostrzega zwizku obu podwyek. By moe
skary si na wygrowane opaty dzierawne, ktre nie pozwalaj mu zarobi na
godziwe
ycie. Podobnie jak w trakcie naszej dyskusji o gaach pikarzy w rozdziale 10, w
tym
przypadku widzimy, e przyczyn wysokich dochodw czynnika produkcji jest
wysoki popyt pochodny i nieelastyczna poda.
Poniewa ziemi tradycyjnie traktuje si jako czynnik produkcji, ktrego poda

jest
staa, ekonomici wykorzystali sowo renta", oznaczajce opat za usugi ziemi,
w koncepcji renty ekonomicznej, przedstawionej w rozdziale 10. Oznacza ona tam
nadwyk faktycznych dochodw czynnika produkcji ponad dochody transferowe.
Renta ekonomiczna jest tym wiksza, im nisza jest elastyczno poday.
RynM czynnikw produkcji i podzia dochodu
700
Ramka 12.3
Najlepszy adres
zwizku z tym, e poda ziemi jest staa, ceny grantw s najwysze tam, gdzie
najwikszy jest popyt na nie. Tablica poniej zawiera zestawienie 10 najdroszych
miejsc na wiecie, w ktrych ceny zakupu apartamentu z dwiema sypialniami
osigny najwyszy poziom.
Londyn
Miasto
Lokalizacja
Eaton Square
rednia cena (min )

1,5
San Francisco
Pacific Heights
1,4
Hongkong
Barker Road
1,3
Nowy Jork
Fifth Avenue
1,2
Amsterdam
R. Wagnerstraat
1,2
Sztokholm
Strandvagen
1,1
Sydney
Circular Quay
0,9
Chicago
Michigan Avenue
0,8
Zurich
Zurichberg
0,7
Singapur
Scotts 28
0,7
r d o : BA Business Life" 2001, August.
12.9. Podzia zasobw ziemi midzy

konkurencyjne zastosowania
Ziemia moe by uywana pod upraw, pastwiska, budow domw lub biur, mona
j
te zajmowa pod budow drg. Jak ceny ziemi i stawki opat dzierawnych
wpywaj na rozdzia staych zasobw ziemi midzy rne moliwe zastosowania?
Przyjmijmy, e wystpuj dwie gazie: budownictwo mieszkaniowe i rolnictwo.
Znajc krzyw popytu na produkty kadej z nich, moemy wyprowadzi
odpowiednie
krzywe ich popytu na ziemi. Na rysunku 12.7 przedstawiono krzyw popytu na
ziemi
pod budow domw DHDH oraz krzyw popytu na ziemi pod upraw roln DFDF;
SS
oznacza sta poda ziemi.
Jeeli stawki opat dzierawnych w obu gaziach s rne, to waciciele ziemi
bd przenosi poda usug swoich grantw z gazi o niszej stawce do gazi
oferujcej wysz stawk. W dugim okresie stawki te powinny si zatem wyrwna. Poziom opat dzierawnych powinien take zapewni rwnowag midzy sta poda
701
Rysunek 12.7. Alokacja ziemi midzy

konkurencyjne zastosowania
Z pionowej krzywej poday SS wynika, i czna poda ziemi jest staa. Krzywa DFDF jest krzyw popytu na ziemi na cele rolnicze, DHDH za krzyw
popytu na ziemi pod zabudow. W dugim okresie
waciciele
ziemi
dokonuj
midzygaziowego
transferu jej usug a do momentu, gdy zrwnaj si
stawki opat dzierawnych w obu zastosowaniach.
Stawka rwnowagi R0 zapewnia zrwnanie si cznego zapotrzebowania na usugi ziemi (LF + LH)
z czn poda. Po wprowadzeniu pastwowych
subwencji budowlanych stara" krzywa popytu na
ziemi pod zabudow pozostaje w pooeniu DHDH.
natomiast krzywa D'HD'H odpowiada opacie dzierawnej powikszonej o subwencj, jak uzyskaj
waciciele dziaek budowlanych. W bardzo krtkim
okresie poda ziemi dla obu zastosowa jest staa {LF
i LH). Subwencja podnosi jedynie opat pobieran
przez wacicieli dziaek budowlanych do wysokoci
R1. Korzyci odnosz wanie oni, a nie gospodarstwa domowe. Poniewa opata dzierawna za ziemi
uprawn pozostaje w krtkim okresie na poziomie R0, powstaj bodce, aby relatywnie wicej ziemi przeznaczy pod zabudow, a nie na cele rolnicze. Nowa rwnowaga dugookresowa ustala si przy stawce
opaty R2, chocia gospodarstwa domowe pac mniej, gdy pastwo subsydiuje ziemi pod zabudow.
Cakowity popyt L'F + L'H ponownie zrwnuje si z czn poda ziemi.
ziemi a cznym na ni popytem. Rwnowaga ustala si zatem przy stawce R0, przy
ktrej zapotrzebowanie na ziemi zgaszane przez budownictwo, L11, oraz
zapotrzebowanie na ziemi na cele rolnicze, LF, s w sumie rwne staej poday L.
Przyjmijmy teraz, e pastwo subsydiuje budownictwo. Krzywa popytu na
ziemi
pod zabudow przesuwa si ku grze z pooenia D11D11 do D'HD'H. To pionowe
przesunicie odpowiada wysokoci subwencji. Waciciele dokonuj teraz transferu
usug
ziemi z rolnictwa do budownictwa mieszkaniowego, gdzie uzyskuj wysze
dochody.
Nowa rwnowaga ustala si przy stawce R2, ktra pozwala ponownie osign
jednakow wysoko opat dzierawnych uzyskiwanych w obu zastosowaniach,
zapewniajc jednoczenie zrwnanie cakowitego popytu na ziemi z jej czn poda. Subwencje mieszkaniowe podnosz stawk opaty dzierawnej i skaniaj rolnikw do
oszczdzania ziemi a do momentu, gdy warto jej produktu kracowego
ponownie
zrwna si z jednostkow opat za usugi ziemi.
Ile wyniesie cena ziemi? W przypadku wzrostu stawki do R2 ronie rwnie
warto
702
zaktualizowana strumienia przyszych opat dzierawnych, a wraz z ni i cena

ziemi.
Rwnie w tej sytuacji musimy dokadnie rozrnia dostosowanie w krtkim
i dugim okresie. W krtkim okresie poda ziemi dla poszczeglnych gazi jest
staa.
Gdy subwencje otrzyma budownictwo mieszkaniowe, wwczas waciciele ziemi
od
razu mog obciy budownictwo stawk R1 za dotychczasow ilo ziemi Ln. Tak
wysoka opata dzierawna skania wacicieli ziemi do przeznaczenia gruntw
uytko-
703
wanych rolniczo pod budow mieszka, co wprawdzie podbija opaty dzierawne

za
ziemi uytkowan na cele rolnicze, ale jednoczenie obnia opaty uzyskiwane za
grunty oddawane pod zabudow.
12.10. Ponownie troch faktw

Powszechn tendencj w gospodarkach krajw uprzemysowionych jest
przechodzenie
do coraz bardziej kapitaochonnych technologii. Czy przeprowadzona w
niniejszym
rozdziale analiza pozwala na wyjanienie tej tendencji?
W tablicy 12.8 przedstawiono dane dotyczce kapitaochonnoci w rnych
gaziach gospodarki brytyjskiej w 2003 r. Ilustruj one rozmiary kapitau trwaego
(kapitau produkcyjnego pomniejszonego o zapasy), przypadajcego na 1 zatrudnionego
w produkcji w poszczeglnych gaziach.
Zamy, e wszystkie gazie s w stanie rwnowagi dugookresowej.
Uszeregowanie gazi wedug poziomu kapitaochonnoci w 2002 r. bardzo przypomina
sytuacj z okresu o dziesi lat wczeniejszego.
W dugim okresie opata za usugi kapitau10 wyrwna si we wszystkich gaziach. W przeciwnym razie kapita bdzie wdrowa midzy gaziami, kierujc si
tam, gdzie oczekuj na wysze zyski. Podobnie, dugookresowe rnice pac
powinny odzwierciedla przede wszystkim rnice w pozapieninych cechach
poszczeglnych zaj, tak by nie powodowa midzygaziowych przepyww siy roboczej.
Abstrahujc od tego rodzaju rnic pac, poszczeglne gazie w dugim okresie
maj do czynienia z takimi samymi wzgldnymi stawkami wynagrodzenia za usugi
poszczeglnych czynnikw produkcji. Wynika std, e gwnym czynnikiem
powodujcym midzygaziowe zrnicowanie wspczynnikw kapitaowych (relacji kapita-praca) s rnice w stosowanej technologii.
Tablica 12.8 potwierdza ten wniosek. Nowoczesn elektrowni lub
oczyszczalni
ciekw moe kierowa bardzo nieliczny personel techniczny, nadzorujcy prac na
ekranie komputera. Wybr bardzo kapitaochonnych technologii w produkcji gazu,
elektrycznoci i zaopatrzenia w wod jest wic uzasadniony.
Tablica 12.8. Warto realna kapitau trwaego na 1 zatrudnionego
w Wielkiej Brytanii w 2002 r. (tys. w cenach 2002 r.)
Energetyka i zaopatrzenie w wod

Rolnictwo, lenictwo i rybowstwo
1 403
120
Przemys przetwrczy
96
Handel, hotele, gastronomia
53
Budownictwo
31
r d o : ONS, Capital Stoch.
To znaczy stopa zwrotu z kapitau (przyp. red. nauk.).
704
705
Odwrotnie jest w budownictwie, ktre jest dziedzin pracochonn.

Wyposaenie
kapitaowe na 1 zatrudnionego jest tu bardzo skromne. Zbudowanie fabryki
wymaga
bardzo rnorodnych dziaa, nieatwo poddajcych si automatyzacji. Takie
dziedziny usug, jak gastronomia, rozrywka i fryzjerstwo, z koniecznoci s rwnie
pracochonne. Kontaktu z czowiekiem i usug osobistych nie mona powierzy
maszynom.
Jakie byy przyczyny wzrostu kapitaochonnoci we wszystkich poprzednich
dziesicioleciach? Po pierwsze, wzrs stosunek pacy do jednostkowego kosztu najmu
rodkw trwaych, co skonio do zastpowania pracy kapitaem. W dugim okresie
poda pracy jest mniej elastyczna ni poda kapitau, dlatego pace realne rosn
szybciej ni realne wynagrodzenie kapitau. Zmiany relatywnych wynagrodze
czynnikw
produkcji prowadz zatem do dalszej substytucji w kierunku coraz szerszego wykorzystania kapitaochonnych technik wytwarzania.
Po drugie, stay strumie innowacji pobudza postp techniczny w metodach
wytwarzania. Chcc wykorzysta te moliwoci, przedsibiorstwa s zmuszone do
instalowania nowych urzdze, w ktrych s uprzedmiotowione najnowsze osignicia
techniki. Pracooszczdne wynalazki staj si wic bodcem do wprowadzenia
bardzo
kapitaochonnych metod wytwarzania.
12.11. Podzia dochodw w Wielkiej Brytanii

Dochd czynnika produkcji jest po prostu stawk opaty za jego usugi pomnoon
przez ilo zastosowanego czynnika. Teraz podsumujemy nasze rozwaania na
temat
rynkw czynnikw produkcji, analizujc podzia dochodw w Wielkiej Brytanii.
Funkcjonalny podzia dochodu
Funkcjonalny podzia dochodu informuje, jaka cz dochodu narodowego
przypada rnym czynnikom produkcji.

W tablicy 12.9 przedstawiono czne dochody poszczeglnych czynnikw produkcji w Wielkiej Brytanii w 2002 r. i porwnano ich udzia w dochodzie
706
narodowym
z odpowiednimi danymi dla lat 1981-1989.
Najbardziej interesujc obserwacj, wynikajc z tablicy 12.9, jest fakt
stosunkowo niewielkich zmian udziau poszczeglnych czynnikw produkcji w ostatnich
dwch dziesicioleciach. W miar wzrostu realnych dochodw caego
spoeczestwa
w podobnym tempie wzrastay dochody realne poszczeglnych czynnikw
produkcji.
W rozdziale 10 przekonalimy si, e poda pracy w caej gospodarce jest
stosunkowo mao elastyczna. Przy niemal pionowym przebiegu krzywej poday pracy
cakowita liczba zatrudnionych w 2002 r. bya niewiele wysza ni w 1981 r. Z tablicy
12.2
wynika, e techniczne uzbrojenie pracy (relacja kapita-praca) w Wielkiej Brytanii
zwikszyo si. Wzrostowi wydajnoci pracy sprzyja rwnie postp techniczny.
Oba
Tablica 12.9. Funkcjonalny podzia dochodw w Wielkiej Brytanii w

latach 1981-2002
(% udziau w dochodzie narodowym)
rdo (czynnik produkcji)rednia z lat 1981-19892002Praca
najemna64,367Praca na wasny rachunek6,49Zyski i
dochody z wasnoci29,324
rdo:
Jak
tablicy 12.1.
te czynniki sprawiy, e krzywa kracowej produkcyjnoci pracy przesuna si w
prawo i w gr. Przy przebiegajcej niemal pionowo krzywej poday ten stay wzrost
popytu na prac musia wywoa wzrost pacy zapewniajcego rwnowag. W
efekcie
dochody z pracy najemnej zwikszay si wraz ze wzrostem dochodu narodowego.
Z tablicy 12.9 wynika, e udzia zyskw i dochodw z wasnoci w latach 1981-2002 nieznacznie spad, natomiast nieznacznie wzrs udzia dochodw
z pracy. Jak wiemy z tablicy 12.2, rozmiary zaangaowanego kapitau nieustannie
wzrastay, jednak w przyblieniu w takim samym tempie zwiksza si produkt
narodowy. Poniewa stosunek kapitau do wartoci produkcji by do stabilny,
obniajcy
si udzia zyskw w dochodzie narodowym musia by spowodowany spadkow
tendecj stopy zwrotu z kapitau w dugim okresie.
Jeeli ilo kapitau wzrosa, nie powodujc znacznego spadku jego
rentownoci,
oznacza to, e gospodarka nie moga po prostu przesun si w d po krzywej
kracowej produkcyjnoci kapitau. Gdyby tak si stao, wwczas stawka
wynagrodzenia
kapitau i stopa zwrotu z niego musiayby si obniy. Przesun w gr musiaa
si
wic raczej krzywa kracowej produkcyjnoci kapitau. Przesunicie to
odzwierciedlao gwnie postp techniczny.
Wiadomo, e poda ziemi jest bardzo nieelastyczna i e popyt na ziemi jest
popytem pochodnym. W miar wzrostu dochodu narodowego krzywa popytu na ziemi
przesuwa si w gr. Nie powinno zatem dziwi, e dochody z wasnoci ziemi,
tzn.
renta gruntowa, rosy w tempie co najmniej rwnym dynamice dochodu
narodowego.
Podmiotowy podzia dochodu

Podmiotowy podzia dochodu informuje o proporcjach podziau dochodu naro-
dowego midzy poszczeglne jednostki, niezalenie od tego, z usug jakich

czynnikw czerpi one swoje dochody.
Podmiotowy podzia dochodu jest zwizany z tak istotnymi kwestiami, jak
rwno
: ubstwo. W tablicy 12.10 nie uwzgldniono osb, ktrych dochody s tak niskie,
e
jrzd skarbowy nie musi rejestrowa ich faktycznej wysokoci. Jednak nawet
wtedy,
saedy ograniczymy si do osb podlegajcych opodatkowaniu podatkiem dochodo-
Ramka 12.4
Rozpitoci midzy bogatymi

i biednymi powikszaj si
Na wiecie yje obecnie 7,2 miliona osb rozporzdzajcych majtkiem w
wysokoci
co najmniej 1 mln $, ktry mona przeznaczy na inwestycje. Grupa ta kontroluje
dzi
jedn trzeci wiatowego bogactwa. Paul Allen, wspzaoyciel firmy Microsoft,
ostatnio odebra swj nowy, 124-metrowy jacht. Cena jachtu wyniosa ok. 200 mln $.
a samo wypenienie zbiornika z paliwem kosztuje kadorazowo 250 tys. $. Sumy te
robi wraenie, ale przy osobistym majtku ocenianym na 21 mld $ pan Allen moe
sobie
pozwoli na przesuwanie granicy ekstrawagancji.
Nawet ludzie mniej zasobni w dzisiejszych krajach wysoko rozwinitych
osignli w wymiarze materialnym poziom ycia, ktry byby przedmiotem zazdroci
najbogatszych elit yjcych w minionych stuleciach. Nasze pojcie biedy zmienia si
wraz
z upywem czasu. W ujciu absolutnym znaczna cz wspczesnych biednych
byaby wedug standardw historycznych osobami zamonymi. Dowodzi to
oczywicie, jak skrajna musiaa by kiedy ndza. Jednak w ujciu wzgldnym rozpitoci
midzy bogatymi i biednymi stale si powikszaj zarwno w obrbie
poszczeglnych krajw, jak i midzy krajami.
Coraz szybszy postp techniczny powoduje, e kurczy si zapotrzebowanie na
prac niewykwalifikowan, a globalizacja sprawia, e pracownicy
niewykwalifikowani
w krajach bogatych musz konkurowa o prac z tasz si robocz z zagranicy.
Jednak przyczyn rosncych nierwnoci s nie tylko powikszajce si rozpitoci
pacowe. Bogaci stali si w krtkim czasie znacznie bogatsi dziki inwestycjom
dokonanym w okresie utrzymujcej si w latach dziewidziesitych XX w. hossy na
giedzie
papierw wartociowych. Jeli koniunktura giedowa odwrci si, niektrzy z tych
nowych milionerw po prostu znikn.
r d o : Financial Times", 13 May 2004.
wym, moemy dostrzec nierwnomierno w podziale dochodu przed opodatkowaniem. Jak wynika z danych w ostatnim wierszu tablicy 12.10, przecitny dochd
najuboszych 10% gospodarstw domowych w Wielkiej Brytanii w 2001 r. wynosi
tylko
8000 , podczas gdy 20% najbogatszych gospodarstw miao dochd w wysokoci
ponad 50 000 . Dlaczego jedni mieliby zarabia tak duo, skoro inni zarabiaj tak
mao?
W rozdziaach 10 i 11 bya mowa o niektrych przyczynach zrnicowania
zarobkw. Pracownicy niewykwalifikowani nie maj odpowiedniego przygotowania
zawodowego, co sprawia, e ich wydajno jest niska. Pracownicy o wysokich
kwalifikacjach i wysokim poziomie wyksztacenia zarabiaj znacznie wicej. Niektre
zajcia,
np. w grnictwie, zapewniaj wysokie zarobki pozwalajce skompensowa trudne
warunki pracy. Prace przyjemne, lecz niewymagajce kwalifikacji, daj zwykle
znacznie
Tablica 12.10. Podzia dochodw osobistych w

Wielkiej Brytanii
w 2001 r.
Grupa dochodowaPrzecitny dochd na
gospodarstwo
domowe (tys. )Najbogatsze 90%
gospodarstw3375%2350%1725%11Naj
ubosze 10%8
rdo:
ONS,
Social Trends.
nisz pace, na tego typu zajcia jest bowiem wielu chtnych. Wybitnie
utalentowane
jednostki (np. gwiazdy filmowe), ktrych poda jest niewielka, mog uzyskiwa
bardzo wysok rent ekonomiczn, bo popyt na nie jest wysoki.
Zwrmy jednak uwag, i tablica 12.10 nie odnosi si wycznie do dochodw
zwizanych z usugami pracy. Wan przyczyn wielkiej nierwnomiernoci w podziale dochodw osobistych jest jeszcze wiksza nierwnomierno w podziale majtku, z ktrego posiadania pyn zyski i renty. W tablicy 12.11 zawarto
szczegowe
informacje o sytuacji w Wielkiej Brytanii w 2001 r.
Najbogatszy 1% ludnoci posiada 23% zbywalnego majtku narodowego, a na
najbogatsze 25% ludnoci przypada 75% tego majtku. Strumie dochodw z zyskw
i rent, ktrego rdem jest ten majtek, w duym stopniu wpywa na podzia
dochodw osobistych przed opodatkowaniem.
Tablica 12.11. Rozkad bogactwa w Wielkiej Brytanii w 2001 r.
Odsetek ludnoci
Najbogatszy
1%
5%
10%
25%
50%
Udzia we wasnoci majtku (%)

23
43
56
75
95
Podsumowanie
Kapita rzeczowy obejmuje aktywa rzeczowe, dostarczajce uytecznych usug
przedsibiorstwom
produkcyjnym
lub
gospodarstwom
domowym.
Podstawowymi
skadnikami kapitau rzeczowego s maszyny i urzdzenia produkcyjne, budynki
mieszkalne, dobra trwaej konsumpcji i zapasy. Majtek rzeczowy to kapita

rzeczowy plus ziemia.
Rachunek wartoci zaktualizowanej przeksztaca przysze wpywy lub
patnoci
w ich wartoci obecne. Poniewa kredytodawcy pobieraj odsetki, a dunicy
musz je paci, jeden funt otrzymany jutro jest wart mniej ni ten sam funt
posiadany
dzi. Rnica zaley od wysokoci stopy procentowej. Im jest ona wysza, tym
nisza jest warto zaktualizowana przyszej patnoci.
Poniewa oprocentowanie kredytw jest obliczane przy zastosowaniu zasady
procentu skadanego, dla dowolnej rocznej stopy procentowej warto
zaktualizowana
konkretnej kwoty jest tym mniejsza, im bardziej oddalony w czasie jest
przyszy
moment jej otrzymania lub wypacenia.
Warto zaktualizowana bezterminowego prawa do dochodu rwna si
zapewnianej dziki niemu staej rocznej sumie dochodw podzielonej przez stop procentow (wyraon jako uamek dziesitny).
Nominalna stopa procentowa wyznacza kwot odsetek od kredytu. Realna, tj.
skorygowana o wpyw inflacji, stopa procentowa okrela dodatkow ilo
dbr.
jak moe naby kredytodawca, udzielajc rocznego kredytu i odkadajc na ten
czas zamierzony zakup. Realna stopa procentowa to nominalna stopa
procentowa
pomniejszona o stop inflacji w tym samym okresie.
W dugim okresie realna stopa procentowa dostosowuje si tak, aby zapewni
rwno inwestycji i oszczdnoci. Na jej wysoko wpywaj stopa zwrotu z
inwestycji dokonywanych przez przedsibiorstwa oraz poziom niecierpliwoci
gospodarstw domowych.
Popyt na usugi kapitau jest popytem pochodnym. Krzywa popytu
przedsibiorstwa na usugi kapitau pokrywa si z krzyw wartoci kracowego produktu
kapitau. Jeli ilo innych zastosowanych czynnikw produkcji lub ceny
produktw
rosn, krzywa popytu pochodnego przesuwa si w gr. Gaziowa krzywa
popyCo obnia popyt na kapita (przyp. red. nauk.).
tu na usugi kapitau jest mniej elastyczna ni suma indywidualnych krzywych
popytu poszczeglnych przedsibiorstw, gdy uwzgldnia wpyw zwikszenia

produkcji gazi na obnienie ceny produktu.
W krtkim okresie poda usug kapitau jest staa. W dugim okresie moe si
ona
zmieni w wyniku dopywu nowo wytworzonych dbr kapitaowych lub
dopuszczenia do zuycia rzeczowego majtku produkcyjnego.
Wymagana stawka wynagrodzenia kapitau to taka stawka, ktra pozwala dostawcy usug kapitau pokry koszty zakupu rodkw trwaych. Jest ona tym
wysza, im wysze s stopa procentowa, stopa amortyzacji i cena zakupu rodkw
trwaych.
Wzrost pac w gazi w dwojaki sposb oddziauje na pooenie krzywej
pochodnego popytu na usugi kapitau. Po pierwsze, wskutek zmniejszenia nakadw
pracy maleje rwnie kracowa produkcyjno kapitau11. Po drugie, podwyka
pac
podnoszc koszty produkcji prowadzi do zmniejszenia rozmiarw

produkcji
gazi i wzrostu jej ceny jednostkowej (co podnosi rentowno kapitau i
stymuluje popyt na kapita). Jeli popyt na produkcj gazi jest nieelastyczny, to
przeway
drugi efekt. Jeeli popyt na produkty gazi wykazuje wysok elastyczno,
przewag zyskuje pierwszy efekt.
Cena aktyww to cena, za jak nabywa si i sprzedaje dobra kapitaowe. W
stanie
rwnowagi dugookresowej jest to zarwno cena, przy ktrej dostawcy dbr
kapitaowych pragn je wytwarza, jak i cena, jak gotowi s za nie zapaci
nabywcy.
Ta ostatnia jest po prostu zaktualizowan wartoci oczekiwanych dochodw,
uzyskiwanych dziki usugom tych dbr.
Ziemia jest szczeglnym dobrem kapitaowym, ktrego poda nawet w dugim
okresie jest staa. W dugim okresie s jednak moliwe midzygaziowe przemieszczenia ziemi i kapitau. Bd si one dokonywa tak dugo, a nastpi wyrwnanie stawek wynagrodzenia za usugi ziemi lub kapitau w rnych
gaziach.
Stosowana technologia i moliwoci substytucji czynnikw produkcji powoduj
bardzo znaczne midzygaziowe zrnicowanie kapitaochonnoci w dugim
okresie. W wikszoci gazi wystpuje zauwaalna tendencja do wzrostu
kapitaochonnoci, jej sia jest jednak zrnicowana. Czciowo odzwierciedla to atwo, z jak w konkretnej gazi moe si dokonywa substytucja pracy kapitaem w miar wzrostu pac w porwnaniu ze stawk opat za usugi kapitau.
Innym
rdem tych rnic jest skala i szybko wdraania w poszczeglnych
gaziach
innowacji technicznych.
Funkcjonalny podzia dochodu informuje o proporcjach podziau dochodu
narodowego midzy rne czynniki produkcji. Udziay poszczeglnych czynnikw
wykazuj wzgldn stabilno w duszym okresie. Nie powinno to przesania
faktu wzrostu iloci zastosowanego kapitau w stosunku do nakadw pracy i
odpowiadajcego mu spadku relacji midzy stawk wynagrodzenia kapitau a
stawk
pacy.
Podmiotowy podzia dochodu dotyczy proporcji podziau dochodu
narodowego
midzy czonkw spoeczestwa, niezalenie od tego, z usug jakich czynnikw
produkcji jest czerpany ten dochd. Gwn przyczyn nierwnomiernego
podziau dochodw w Wielkiej Brytanii jest bardzo nierwnomierny rozkad majtku

przynoszcego dochd.
Zadania sprawdzajce
1. a) Trwae dobra konsumpcyjne pralki, telewizory itp. s czci majtku
trwaego, nie przynosz jednak swoim wacicielom dochodw finansowych.
Dlaczego zatem wczamy je do zasobw kapitaowych? b) Moemy pra ubranie
w samoobsugowej pralni i wydawa w zwizku z tym stale 2 tygodniowo lub
te
kupi pralk za 400 . Koszty uytkowania i eksploatacji pralki wynosz 1
tygo-
2.
3.
4.
5.
6.
dniowo (cznie z amortyzacj), a stopa procentowa jest rwna 10% rocznie.

Czy
zakup pralki jest w tej sytuacji uzasadniony? Czy odpowied na to pytanie
pomaga
rozstrzygn problem a)?
Bank oferuje 1,10 za rok w zamian za kade 0,90 umieszczone w nim dzi.
Ile
wynosi stopa procentowa w przypadku tej transakcji?
Przedsibiorstwo kupuje za 10 000 maszyn, ktrej usugi w kolejnych dwch
latach s warte po 3600 rocznie, nastpnie zomuje j, uzyskujc 9000 .
Wykorzystujc dane z tablicy 12.4, odpowiedz, czy warto kupowa t maszyn, jeeli
stopa
procentowa wynosi 10% rocznie.
Stopa procentowa obnia si z 10% do 5%. Omw szczegowo wpyw tej
zmiany
na wysoko wynagrodzenia kapitau i rozmiary majtku trwaego w gazi w
krtkim i dugim okresie.
Zamy, e pewna dziaka nadaje si tylko pod upraw. Czy wzrost ceny ziemi
moe spowodowa trudnoci finansowe w rolnictwie? Na ile odpowied na to
pytanie zaley od moliwoci przeznaczenia tej dziaki rwnie pod zabudow?
s
nieprawdziwe, a) Inflacja powoduje wzrost nominalnej stopy procentowej; musi
to
zmniejsza warto zaktualizowan przyszych dochodw, b) Jeeli utrzyma si
tendencja do wzrostu kapitaochonnoci gospodarki, w kocu zabraknie
jakichkolwiek miejsc pracy (wskazwka: jak zachowuj si wydajno pracy,
wynagrodzenia
z pracy i popyt konsumpcyjny?), c) Ze wzgldu na stao poday ziemi w
gospodarce bdzie ona udostpniona nawet przy zerowej stawce opaty dzierawnej:
w stanie rwnowagi dugookresowej renta gruntowa powinna zatem by zerowa
(wskazwka: czy w dugim okresie poda ziemi jest staa z punktu widzenia poszczeglnych przedsibiorstw?).
ANEKS 12.1
Prosta algebra wartoci zaktualizowanej
i dyskontowania
Zamy, e poyczamy dzi komu K funtw na roczny procent i. Przykadowo:

K moe wynosi 100 , i 0,1, co oznacza roczn stop procentow w wysokoci
10%. Po roku warto naszych pienidzy wzronie do sumy K (I + i ). Przy K =
100
i i - 0,1 uzyskujemy po roku 110 . Jeeli poyczymy t sum na kolejny rok na

tak;
sam procent, to na koniec drugiego roku dostaniemy [(1 + /)] x (1 + i ). Na
przykad,
kwota 100 po dwch latach wzronie do 121 . Jeeli poyczymy t sum na
jeszcze
jeden rok, otrzymamy ^(1 + i)3 na koniec trzeciego roku.
Zasada procentu skadanego pozwala uoglni to rozumowanie. Poyczajc wyj-
ciow sum K na okres N lat, przy rocznej stopie i, po N latach uzyskujemy kwot12
w wysokoci K(I + i)N.
Rozumowanie to moemy odwrci. Oznaczmy warto przysz wyjciowej
kwoty K przez X. Zaktualizowana (dzisiejsza) warto sumy X otrzymanej za N lat
wyniesie:
(12.A1)
K jest wartoci zaktualizowan sumy X patnej po TV latach, przy stopie
procentowej i. Wyraenie 1/(1 + if nazywamy wspczynnikiem dyskontujcym. Poniewa i
jest liczb dodatni, wspczynnik dyskontujcy musi by uamkiem dodatnim.
Wysza stopa procentowa oznacza niszy wspczynnik dyskontujcy.
W tablicy poniej przedstawiono warto zaktualizowan 1 po ./V latach przy
stopie procentowej rwnej 10% rocznie ( i = 0,1).
Warto zaktualizowana
w wysokoci 10% ()
PV
(PV) 1 po N latach przy rocznej stopie procentowej
N=1
N=5
N = 10
A'= 20
N =30
A = 40
0,91
0,62
0,39
0,15
0,06
0,02
Chcc obliczy obecn warto caego strumienia przyszych wypat, mnoymy

warto nominaln kadej z nich przez odpowiedni wspczynnik dyskontujcy.
czna warto zaktualizowana 100 patnych za 10 lat i 200 patnych za 40 lat
wynosi
zatem (100x 0,39) + (200 x 0,02) = 43 . Zauwamy, e zaktualizowana warto
patnoci odoonych na bardzo dugi okres jest niska.
Kiedy dany skadnik aktyww zapewnia bezterminowe prawo do dochodu i
przynosi w nieskoczono K rocznie, wtedy jak wynika z podanej przez nas wczeniej formuy warto zaktualizowana tego nieskoczonego strumienia wypat
wynosi:
(12.A2)
Nazywan wartoci przysz {przyp. red. nauk.).

Centre,
darmo.
13
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE.
Rozdzia 13
Ryzyko i informacja
niech do ryzyka i zjawisko malejcej uytecznoci kracowej;

przyczyny czenia i dzielenia ryzyka;
w jaki sposb asymetria informacji powoduje pokus naduycia i negatywn selekcj;

jak dochd z posiadania skadnika aktyww odzwierciedla dochody gotwkowe (np.
dywidend) i zyski lub straty kapitaowe, osigane dziki posiadaniu tego skadnika;
w jaki sposb korelacja stopy zwrotu z aktyww wpywa na moliwo czenia ryzyka;
co oznacza efektywno rynku aktyww;
jak dziaaj rynki transakcji natychmiastowych i rynki transakcji terminowych;
w jaki sposb asekuracja przesuwa ciar ryzyka.
Kade nasze dzisiejsze dziaanie wywouje okrelone skutki w przyszoci i zawsze
towarzyszy mu niepewno. Gdy zaczynamy studiowa ekonomi, mamy tylko

oglne
pojcie o tym, co stanowi przedmiot jej bada i do czego wiedza ekonomiczna
moe
si nam przyda. Rozdzia ten odpowie na dwa pytania: W jaki sposb istnienie
ryzyka wpywa na nasze postpowanie?" oraz Jak zmieniay si instytucje
ekonomiczne,
aby uatwi ycie w warunkach ryzyka?".
Niektre dziaania zwikszaj, a inne zmniejszaj ryzyko. Obywatele brytyjscy
wydaj miliardy funtw rocznie na ubezpieczenie, w celu zmniejszenia ryzyka.
Jednak
ich wydatki na gry hazardowe, takie jak wycigi konne, loterie, ktre sztucznie
zwikszaj ryzyko, rwnie sigaj miliardw funtw. Ludzie na og unikaj ryzyka i
chtnie pac za jego obnienie. Tym te naley tumaczy istnienie wielu instytucji,
ktre
za pewn opat umoliwiaj przeniesienie ryzyka na ludzi bardziej skonnych lub
lepiej przygotowanych do jego ponoszenia. Dlaczego zatem loterie s tak popularne?
Bdziemy musieli to wyjani w tym rozdziale.
723
13.1. Indywidualne postawy wobec ryzyka

Ryzykowne dziaanie charakteryzuje si dwiema cechami: prawdopodobiestwem
wystpienia okrelonego wyniku oraz pewnym przedziaem zmiennoci wszystkich
moliwych wynikw. Zamy, e dano nam szans zarobienia 100 z
prawdopodobiestwem 50%. Prawdopodobiestwo utraty 100 take wynosi 50%. Decydujc si
na
udzia w takiej grze, nie mamy przecitnie biorc szansy na zarobienie
pienidzy.
Gra uczciwa to taka gra, w przypadku ktrej zyski przecitnie biorc s
rwne zeru.
Jeeli szansa wygrania 100 rwna si 30%, a szansa przegranej wynosi 70%,
to
gr okrelimy jako nieuczciw. Uczestniczc w niej, rednio biorc, tracimy
pienidze.
W sytuacji odwrotnej, gdy prawdopodobiestwo wygranej wynosi 70%, przegranej
za
30%, udzia w grze powinien przynie zysk. Mwimy, e jest to gra, w ktrej
szanse
wygranej przewaaj.
Porwnajmy teraz ze sob dwie gry: jedna zapewnia 50% szans wygrania lub
przegrania 100 , a druga 50% szans wygrania lub przegrania 500 . Obie s grami
uczciwymi, lecz druga jest bardziej ryzykowna. Wikszy jest przedzia, w ktrym mieszcz
si wszystkie moliwe do uzyskania wartoci wynikw.
Zajmiemy si teraz analiz ludzkich postaw. Ekonomici dziel ludzi na:
wykazujcych niech do ryzyka, neutralnych wobec ryzyka i lubicych ryzyko. Funkcj
kryterium peni stosunek do gry uczciwej. Osoba neutralna wobec ryzyka nie zwraca uwagi
na stopie rozproszenia moliwych wynikw gry. Decyzj o rozpoczciu gry
podejmuje
jedynie wtedy, kiedy szanse na osignicie wygranej pieninej przewaaj.
Osob neutraln wobec ryzyka interesuje jedynie to, czy przecitnie biorc
uczestnictwo w grze przyniesie jakie zyski. Osoba unikajca ryzyka nie wemie
udziau w grze uczciwej.
Osoba niechtna wobec ryzyka moe zagra, jeli szanse na wygran s

dostatecz-
724
nie due. Nadzieja na prawdopodobne zyski pokona naturaln niech do ryzyka.

Jednak im dana osoba bardziej unika ryzyka, tym wiksze musz by szanse wygranej.
Osoba
lubica
ryzyko
podejmie
wyzwanie
nawet
wtedy,
kiedy
prawdopodobiestwo przegranej przewaa.

Im silniejsze jest przy tym zamiowanie do ryzyka, tym wiksze musz by
szanse
przegranej, aby kto taki zrezygnowa z gry.
Ubezpieczenie si jest przeciwiestwem hazardu. Zamy, e kto ma dom
o wartoci 100 000 i e prawdopodobiestwo utracenia go wskutek poaru wynosi
725
Ramka 13.1
Jak loteri wybra?

Dziaajca od lutego 1997 r. Brytyjska Loteria Narodowa polega na losowaniu 6
kul
ze
zbioru 49 kul. Wylosowane kule nie zostaj powtrnie wrzucone do bbna. Szansa
prawidowego wskazania wszystkich 6 kul wynosi okoo 1 do 14 milionw. Tylko
45% wszystkich wpyww ze sprzeday (czyli o wiele mniej ni w przypadku
wycigw konnych) jest wypacane w formie wygranych. Nawet grajc w ruletk, masz
wiksze szanse na wygran: jeli na kole oprcz 36 innych liczb umieszczono 0 i
00,
kasyno zarabia tylko na 2 z 38 moliwych wynikw. Dlaczego zatem loteria jest a
tak
popularna?
Ludzie lubi przeznacza swoje pienidze na szlachetne cele. Poniewa cz
zyskw z loterii jest kierowana na cele charytatywne, ludzie kupuj losy loterii,
zamiast
finansowa OXFAM i Comic Relief. Ot okazuje si, e po pojawieniu si loterii
inne wydatki na dziaalno charytatywn zmniejszyy si. Podobnie byo w
przypadku wpyww osiganych przez firmy bukmacherskie w rodzaju Ladbrokes.
Podniecenie towarzyszce cignieniu losu stanowi substytut podniecenia odczuwanego o
godzinie 15:30 na nowym parkiecie giedy londyskiej Newmarket.
Co ciekawe, losw loterii nie kupuj osoby przypadkowe. Okoo jednej trzeciej
wszystkich pienidzy stanowicych przychody Brytyjskiej Loterii Narodowej pochodzi od najbiedniejszych 20% ludnoci. Losy loterii s zatem dobrem niszego
rzdu. Ten fakt stanowi wielkie wyzwanie dla polityki rzdu. Jeli uyteczno
kracowa
wydatkw ludzi maleje, to zarwno biedni, jak i bogaci nie powinni na znaczn
skal
angaowa si w hazard (nawet jeli szanse wygranej i przegranej s podobne). By
moe jednak ludzie gorzej wyksztaceni nie s po prostu w stanie prawidowo
oceni
rzeczywistych szans na wygran.
10%. Tym samym szanse utrzymania dotychczasowego stanu posiadania (100 000
)
s rwne 90%, natomiast szanse stracenia wszystkiego wynosz 10%. ycie
Tracona w stosunku do przecitnego wyniku (przyp. red. nauk.).
Ryzyko i informacja
726
zmusza
nas do przyjcia tego zakadu. Przecitnie uzyskamy 90 000 , czyli 90% od sumy
100 000 plus 10% od zera.
Firma ubezpieczeniowa oferuje ubezpieczenie penej wartoci domu za 15 000
.
Sum t naley wpaci niezalenie od tego, czy dom si spali, czy te bdzie sta
nienaruszony. Natomiast firma ubezpieczeniowa jest zobowizana do wypacenia
odszkodowania w wysokoci 100 000 tylko wtedy, kiedy dom doszcztnie sponie. Bez
wzgldu na to, czy dom sponie, czy nie, warto naszego majtku wyniesie zatem
85 000 .
Czy ubezpieczymy dom? Towarzystwo ubezpieczeniowe wykorzystuje nasz
sytuacj i w ten sposb zarabia pienidze. Jeeli nie skorzystamy z jego oferty, nasz
redni
wynik wyniesie 90 000 . Ubezpieczenie gwarantuje pewny wynik w wysokoci
727
Tablica 13.1. Postawy ludzi

wobec ryzyka
Typ czowiekaDecyzja o udziale w grzeUbezpieczenie przy
niekorzystnych stawkachWykazujcy niech do
ryzykaZagra, kiedy szanse na wygran przewaajWykupi
polisNeutralny wobec ryzykaNie zagra, gdy widoki na wygran
s niekorzystneNie wykupi polisyLubicy ryzykoZagra nawet wtedy,
kiedy prawdopodobiestwo
przegranej przewaaNie wykupi polisy
85 000 . Osoba neutralna wobec ryzyka odrzuci ofert firmy ubezpieczeniowej.
Zgodnie z czysto matematyczn kalkulacj bardziej opacalne jest podjcie ryzyka,
e
dom sponie. Oferta zostanie rwnie odrzucona przez osob lubic ryzyko.
Ubezpieczenie nie daje szans na wygran, a pozbawia przyjemnoci odczuwania ryzyka.
Natomiast osoba wykazujca niech do ryzyka z pewnoci zdecyduje si na
ubezpieczenie. Suma 5000 ' nie wydaje si jej wygrowan cen za uniknicie moliwej katastrofy. Tablica 13.1 jest podsumowaniem naszych rozwaa.
Malejca uyteczno kracowa
To, czy zaryzykujemy, zaley od dwch czynnikw. Po pierwsze, chodzi o uczucie
przyjemnoci lub przykroci. Podniecenie zwizane z obecnoci na wycigach
i postawieniem pienidzy mona porwna z nastrojem, w jaki wprawia nas ogldanie dobrego filmu. Kupno losu jest przyjemne. Uczestnictwo w grze moe by po
prostu rozrywk i form konsumpcji. Ludzie s skonni paci za moliwo
oddawania si hazardowi. Ryzyko przegranej jest swoist cen takiej rozrywki.
Ryzyko zwizane z takim sposobem spdzania wolnego czasu stanowi tylko
niewielk cz ryzyka, z jakim mamy do czynienia w naszym codziennym yciu.
Przyjte w jego analizie podejcie jest mao przydatne przy ocenie ryzyka poaru
naszego
domu lub ryzyka towarzyszcego podejmowanej przez przedsibiorstwo decyzji o
budowie nowego zakadu. W obu przypadkach chodzi nie o rozrywk, lecz o powane
pienidze.
I Indywidualne gusty ksztatuj si zgodnie z zasad malejcej uytecznoci kraH cowej. Kolejne rwne przyrosty konsumpcji w coraz mniejszym stopniu zwikszaj uyteczno cakowit.
Ryzyko i informacja
728
Zamy, e umierasz z godu. Suma 1000 dostarczyaby ci mnstwo uytecznoci i szczcia, poniewa mgby wyda te pienidze na ywno. Rwnie
ko-
729
lejne 1000 potrafiby wyda na rzeczy, ktrych naprawd potrzebujesz, np. na

ubranie i dach nad gow. Te dodatkowe pienidze s dla ciebie nadal cenne, poniewa
pozwalaj zaspokoi twe podstawowe potrzeby, jednak ich warto jest mniejsza ni
warto pierwszego tysica, ktry dostae, znajdujc si w tragicznej sytuacji.
Uyteczno kracowa pierwszego 1000 jest zatem bardzo wysoka.
Rzeczywicie
potrzebowae tych pienidzy. Uyteczno kracowa nastpnego 1000 jest nieco
mniejsza. W miar zwikszania si dochodu, uyteczno kracowa kolejnych
przyrostw konsumpcji maleje.
Oczywicie, istniej wyjtki od tej reguy. S ludzie, ktrzy naprawd pragn
mie
jacht i odczuwaj wzrost uytecznoci, gdy ich sta na jego zakup. Niemniej jednak
wikszo z nas pocztkowo wydaje pienidze na rzeczy najbardziej potrzebne, a
nasze zadowolenie z kolejnych przyrostw siy nabywczej jest coraz mniejsze.
Zamy, e posiadasz 11 000 i bierzesz udzia w grze, w ktrej prawdopodobiestwo wygrania lub przegrania 10 000 jest jednakowe. Jest to gra uczciwa, bo
redni wynik gry wynosi 0 . Sytuacja wyglda inaczej, jeeli wemiemy pod
uwag
uyteczno. Prawo malejcej uytecznoci kracowej sprawia, e wzrost
uytecznoci, spowodowany wzrostem majtku z 11 000 do 21 000 , jest znacznie
mniejszy
ni spadek uytecznoci w przypadku przegranej, zmniejszajcej twj stan
posiadania
z 11 000 do 1000 . Wygrana 10 000 pozwoli ci na zakup niewielu dbr
luksusowych, przegrana za zmusi do zrezygnowania z prawie wszystkiego.
Niechtna ryzyku jednostka odmawia udziau w grze, ktra jest uczciwa w
kategoriach pieninych. Ze wzgldu na malejc uyteczno kracow wikszo ludzi
powinna unika ryzyka. Wyjtek moe stanowi udzia w okazjonalnych grach o
niskich
stawkach, prowadzonych dla czystej przyjemnoci. Gra zapewniajca rwne szanse
wygrania lub przegrania okrelonej kwoty pieninej nie jest gr uczciw z punktu
widzenia uytecznoci. Jak zobaczymy w dalszej czci podrcznika, istnieje wiele
faktw potwierdzajcych t tez.
Z przeprowadzonej analizy wynikaj dwa wnioski, do ktrych bdziemy
nawizywa w dalszych rozwaaniach. Po pierwsze, osoby wykazujce niech do ryzyka s
skonne powici cz swoich zasobw, aby zmniejszy to ryzyko. Potwierdzeniem
Ryzyko i informacja
730
tej tezy jest rozwj sektora ubezpiecze. Po drugie, jednostki, ktre bior na siebie ryzyko, musz otrzyma za to odpowiednie wynagrodzenie. Wiele rodzajw dziaalnoci
ekonomicznej to odpatne usugi tych, ktrzy mniej boj si ryzyka, polegajce na
przejmowaniu ryzyka oraz wiadczone na rzecz tych, ktrzy bardzo nie lubi
niepewnoci.
13.2. Ubezpieczenie a ryzyko

Zawody rolnika i aktorki s zwizane z okrelonym ryzykiem, gdy ich dochody
zmieniaj si z miesica na miesic. W dobrym miesicu zarabiaj oni po 10, a w zym
po 0. Ryzyko, ktremu podlega kade z nich, jest niezalene. To, czy dany miesic
jest
731
Tablica 13.2. czenie ryzyka: podzia wsplnej

puli dochodw
Rolnik
dobry miesic
(10)zy miesic
(0)AktorkaDobry miesic 10105Zy miesic (0)50
dobry dla rolnika, nie ma zwizku z tym, jak dobry lub zy jest ten sam miesic dla
aktorki. Ich indywidualne dochody s obcione wikszym ryzykiem ni ich dochd
czny. Z tablicy 13.2 wynika, co si stanie, gdy oboje zdecyduj si poczy swe
dochody i ponoszone ryzyko. Zamy, e udzia kadego z nich we wsplnym
dochodzie wynosi 50%. Jeeli oboje mieli dobry (lewa grna kratka) lub zy (prawa dolna
kratka) miesic, to poczenie dochodw nie ma adnego wpywu na ich sytuacj.
Kade z nich otrzymuje tyle, ile i tak zarobioby samodzielnie. Natomiast w obu
pozostaych przypadkach sukces jednego z partnerw agodzi niepowodzenie drugiego.
Dziaajc wsplnie, rolnik i aktorka zwikszaj zatem stabilno swoich
indywidualnych dochodw. Jeeli oboje s osobami unikajcymi ryzyka, to wsplnota jest dla
nich korzystna. Rozwizanie to byoby prawdopodobnie stosowane do
powszechnie,
gdyby nie wiele problemw technicznych" (honoraria prawnikw, nieuczciwo
partnerw, podatki).
czenie niezalenego od siebie ryzyka rnych podmiotw stanowi istot
dziaania firm ubezpieczeniowych. Zamy, e statystyki dotyczce umieralnoci
dostarczaj nam informacji, i przecitnie 1% osb w wieku 55 lat nie przeyje nastpnego
roku. Zgony zostan spowodowane zawaami serca, nowotworami, wypadkami
drogowymi lub innymi przyczynami i z duym prawdopodobiestwem mona okreli
wzgldne znaczenie tych powodw.
Sprbujmy wylosowa 100 osb w wieku 55 lat, nic nie wiedzc o stanie ich
zdrowia. Przecitnie w kraju 1 % osb w tym wieku umrze w cigu nastpnego roku. W
naszej prbie losowej liczba zgonw moe by rwna 0, 1, 2 lub wicej. Im wiksza
jest
prba 55-latkw, tym wiksze prawdopodobiestwo, e nastpnego roku nie
przeyje
Ryzyko i informacja
732
1% czonkw wylosowanej grupy. W przypadku prby liczcej 1 min osb

moemy
by prawie pewni, e umrze okoo 10 000 spord 55-latkw, chocia oczywicie
nie
potrafimy wskaza, ktre to bd osoby. Wczajc do prby coraz wicej osb.
zmniejszamy prawdopodobiestwo odchyle od tego wyniku2.
Firmy ubezpieczajce na ycie pobieraj skadki ubezpieczeniowe w zamian za
obietnic wypacenia znacznie wyszej sumy rodzinie ubezpieczonego klienta w
przypadku jego mierci. Prawdopodobiestwo niewywizania si przez firm
2
Twierdzenie to nosi nazw prawa wielkich liczb". Jego dowd mona znale w wikszoci podrcznikw statystyki.
ubezpiecze-
733
niow z obietnicy jest minimalne, gdy poczya ona ryzyko wystpujce w

bardzo
duej grupie klientw. Oczywicie, nikt nie moe zagwarantowa, e w cigu
nadchodzcego roku umrze dokadnie 1% z duej liczby 55-latkw. Dlatego te firma jest
naraona na niewielkie ryzyko, co zostaje uwzgldnione przy kalkulacji ceny polisy.
Jednak dziki poczeniu indywidualnego ryzyka w duej i zrnicowanej grupie
skadka ubezpieczeniowa jest niska. Gdyby firmy ubezpieczeniowe prboway
da
wyszych skadek, wzrosaby liczba nowych towarzystw ubezpieczeniowych
przycignitych wysokimi zyskami3.
czenie ryzyka nie byoby moliwe, gdyby wszyscy tworzcy pul byli
naraeni
na takie samo niebezpieczestwo. Przyjmijmy, e ryzyko wybuchu wojny atomowej
w samej tylko Europie w cigu najbliszych 10 lat wynosi 10%. Jeeli dojdzie do
wojny, nikt w Europie nie przeyje. W takim przypadku wikszo Europejczykw
chciaaby zostawi troch pienidzy swoim najbliszym, mieszkajcym w innych
czciach
wiata. W Europie Zachodniej 10 min osb jest gotowych wykupi odpowiedni
polis w amerykaskiej firmie ubezpieczeniowej.
Mimo e chodzi tu o bardzo wielu ludzi, tym razem ryzyka nie da si poczy.
Okazuje si, e poniewa mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej albo zgin
wszyscy,
albo nie zginie nikt, firma bd bdzie zmuszona wypaci odszkodowania

rodzinom
wszystkich swoich klientw, bd te gdy wojna nie wybuchnie nie wypaci
pienidzy nikomu. Zarwno dla bardzo duej grupy, jak i dla jednostki, ryzyko jest
jednakowe i wynosi 10%. Kiedy pewne zdarzenie, jeeli ju nastpi, dotyczy
wszystkich,
zbiorowo i jednostka podlegaj dokadnie takim samym prawidowociom. Nie
ma
wwczas moliwoci obnienia ryzyka przez utworzenie puli wsplnego ryzyka.
Wanie dlatego wiele towarzystw ubezpieczeniowych nie oferuje ubezpiecze
na
wypadek klsk ywioowych, takich jak powodzie, trzsienia ziemi czy epidemie.
Wprawdzie s one rwnie naturalne jak zawa serca, lecz jeeli wystpi
swymi
skutkami dotykaj wielk liczb klientw firmy. Ryzyko nie moe wic by w tym
przypadku zmniejszone dziki zastosowaniu metody czenia go. Poszczeglne
Ryzyko i informacja
734
towarzystwa nie mog da tak niskich cen za polis jak w przypadku ubezpieczenia
od
mierci na zawa serca, kiedy ryzyka s niezalene, a oglny wynik jest w miar
pewny.
czenie ryzyka polega na agregowaniu niezalenych od siebie rodzajw
ryzyka
w celu obnienia niepewnoci dla caej zbiorowoci.
Istnieje rwnie inny sposb zmniejszenia kosztw ponoszonego

ryzyka.
Okrela
si go mianem dzielenia ryzyka, a najlepszym jego przykadem jest rynek
ubezpiecze
firmy Lloyd w Londynie. Dzielenie ryzyka jest konieczne zawsze wtedy, kiedy nie
mona zmniejszy ryzyka przez jego poczenie. Firma Lloyd oferuje
ubezpieczenie
od trzsie ziemi w Kalifornii, a jednoczenie jest gotowa ubezpieczy nogi
gwiazdy
735
Chcc zrozumie, na czym polega dzielenie ryzyka, musimy wrci do prawa

malejcej uytecznoci kracowej. Twierdzilimy poprzednio, e przyrost
uytecznoci
zwizany z uzyskaniem dodatkowych 10 000 jest mniejszy od spadku
uytecznoci
wywoanego koniecznoci zrezygnowania z takiej sumy. Warto zauway, e
rnica
uytecznoci kracowej takich samych zyskw i strat finansowych jest tym
mniejsza,
im mniejsza jest ich wielko. Uyteczno kracowa dodatkowego funta jest tylko
odrobin mniejsza ni ubytek uytecznoci zwizany z jego utrat. Gdy stawki s
bardzo mae, ludzie zwykle s neutralni wobec ryzyka. Zgodzilibymy si zapewne na
rzucanie monet w celu rozstrzygnicia, kto wygra, a kto straci 0,10 , ale
odmwilibymy, gdyby chodzio o 10 000 . Im wysze stawki, tym bardziej dotkliwe s
skutki
dziaania prawa malejcej uytecznoci kracowej.
Mona si uda do firmy Lloyd w celu ubezpieczenia startu amerykaskiego
promu kosmicznego na 20 mld . Ryzyko jest tu bardzo due. Tylko maa jego cz
moe si sta czci wikszego portfela. Niepewno jest w tym przypadku zbyt
dua, aby ktokolwiek mg si podj ubezpieczenia za umiarkowan cen.
Towarzystwo ubezpiecze Lloyda dziaajce w Londynie to zrzeszenie
skadajce
si z setek syndykatw. Kady z nich grupuje okoo 20 czonkw wnoszcych po
100 000 wkadu. Kady syndykat bierze na siebie powiedzmy 1% sumy
transakcji za 20 mld , a nastpnie odsprzedaje cz ryzyka innym firmom z sektora
ubezpiecze. W ten sposb ryzyko jest kilkakrotnie dzielone, a udzia pojedynczej firmy
lub syndykatu w oglnej wartoci transakcji jest minimalny. W ramach jednego
syndykatu ryzyko jest jeszcze raz dzielone midzy jego czonkw. Proces podziau trwa
tak
dugo, a stawka kadego z uczestnikw zostanie zredukowana do poziomu, przy
ktrym rnica midzy uytecznoci kracow zysku w przypadku wygranej a
uytecznoci kracow straty w przypadku niepowodzenia staje si bardzo maa.
Ubezpieczenie od ryzyka jest teraz moliwe przy niskiej cenie polisy, dziki czemu nabiera ono
atrakcyjnoci w oczach potencjalnych klientw towarzystwa ubezpieczeniowego.
Dziki czeniu i dzieleniu ryzyka ubezpieczenie pozwala jednostkom, za przystpn cen, ograniczy wiele rodzajw ryzyka. Jednak dwa czynniki zakcajce
ograniczaj liczb transakcji na rynku ubezpiecze i zmniejszaj moliwoci
Ryzyko i informacja
736
wykorzystania polisy jako sposobu radzenia sobie z ryzykiem.

Pokusa naduycia
Firmy ubezpieczeniowe obliczaj przecitne (statystyczne) prawdopodobiestwa
pewnych zachowa i zdarze. Ich pracownicy sprawdzaj, ile samochodw jest
kradzionych rocznie. Poszczeglne kradziee to zwykle zjawiska niezalene od siebie.
Mona
wic oczekiwa, e firmy ubezpieczeniowe pocz ryzyko duej liczby swoich
klientw i ustal nisk skadk za ubezpieczenie od kradziey samochodu.
Wyobra sobie, e siedzisz w restauracji i nagle przypominasz sobie, e
zostawie otwarty samochd. Czy w tej sytuacji przerwiesz obiad i wybiegniesz zamkn
auto? Nie zrobisz tego, jeli jest ono w peni ubezpieczone od kradziey. Pokusa
naduzy-
737
cia (mora hazard) pojawia si wtedy, kiedy akt ubezpieczenia si zmienia

prawdopodobiestwo wystpienia zdarzenia, na wypadek ktrego si ubezpieczylimy.
Pokusa naduycia polega na wykorzystywaniu niedostpnej dla innych informaWm ej i w celu uzyskania korzyci kosztem drugiej strony, z ktr zostaa zawarta
M umowa.
Obliczenia statystykw dotycz caej populacji. Pewna jej cz nie wykupi
ubezpieczenia i bdzie si zachowywa ostroniej, aby unikn zagroenia. Inni
postpi
odwrotnie. rednie statystyczne nie stanowi zatem wystarczajcej podstawy do
wyznaczenia poziomu ryzyka ponoszonego przez ubezpieczyciela i okrelenia
wysokoci
skadek. Pokusa naduycia utrudnia ubezpieczenie si, a take podnosi jego cen.
Towarzystwa ubezpieczeniowe s gotowe ubezpieczy nasz samochd lub dom
na
sum stanowic tylko cz wartoci. Bior na siebie spore ryzyko, ale za to w
przypadku nieszczcia nasza sytuacja i tak si pogarsza. Firma stara si wic, aby nie
znikna nasza motywacja do dbaoci o zmniejszanie szans wystpienia szkody.
W efekcie, dziki ograniczeniu pokusy naduycia, odszkodowania s wypacane
rzadziej, a koszty polisy znacznie si obniaj.
Selekcja negatywna
Niektrzy ludzie pal papierosy, a inni nie. Prawdopodobiestwo wczeniejszej
mierci palaczy jest wiksze. Firma ubezpieczeniowa nie ma informacji o naogach
swoich klientw i musi pobiera jednakow skadk od wszystkich klientw
ubezpieczajcych si na ycie.
Przyjmijmy, e skadka ubezpieczeniowa zostaa skalkulowana na podstawie danych o redniej umieralnoci dla caej populacji. Ludzie, ktrzy nie pal, wiedz, e
ich oczekiwana dugo ycia jest wiksza od przecitnej, i cen polisy uwaaj
w zwizku z tym za wygrowan. Z kolei palacze wiedz, e ich spodziewana
dugo
ycia jest mniejsza, cena polisy wydaje si im zatem atrakcyjnie niska. Chocia
firma
ubezpieczeniowa nie potrafi wyodrbni obu grup, to wie, e ustalenie skadki na
podstawie redniej krajowej przycignie tylko palaczy, czyli osoby z grupy wysokiego
ryzyka.
Ryzyko i informacja
738
Do selekcji negatywnej (adverse selection) dochodzi wwczas, gdy

jednostki,
decydujc o zawarciu (lub nie) pewnego kontraktu, posuguj si dostpn
tylko
im informacj, co sprawia, e ci, ktrzy si decyduj na zawarcie kontraktu,
nie
stanowi reprezentatywnej prbki caej populacji.
Dobrym rozwizaniem jest w tej sytuacji przyjcie zaoenia, e wszyscy
klienci
s palaczami, i ustalenie odpowiednio wysokiej skadki. Niepalcy uznaj wwczas
koszt polisy za zbyt wysoki w stosunku do ich oczekiwa. By moe poddadz si
do-
739
datkowym badaniom lekarskim, aby wykaza, e nale do grupy klientw o niskim

ryzyku, ktrym powinna przysugiwa nisza skadka ubezpieczeniowa. W praktyce
badania lekarskie s obowizkowe przy wielu umowach ubezpieczeniowych.
Chcc sprawdzi, czy rozumiesz rnic midzy pokus naduycia a selekcj negatywn, okrel, z jakim przypadkiem mamy do czynienia w poniszych przykadach: 1) osoba miertelnie chora podpisuje umow ubezpieczeniow na ycie; 2) pewien czowiek, uspokojony faktem, e ubezpieczy si na ycie na rzecz osb pozostajcych na jego utrzymaniu, decyduje si popeni samobjstwo pod wpywem
nagej depresji (w pierwszym przypadku chodzi o selekcj negatywn, w drugim za
mamy do czynienia z pokus naduycia).
13.3. Niepewno a dochody z posiadanych aktyww

Istnieje wiele sposobw przeniesienia majtku z okresu biecego do okresu przyszego. Ludzie mog gromadzi pienidze, bony i obligacje skarbowe, a take akcje i obligacje przedsibiorstw prywatnych, domy, zoto itp. Sprbujemy teraz porwna stopy zwrotu z akcji i z bonw skarbowych dwch konkretnych form gromadzenia
majtku.
Bony skarbowe s zwykle emitowane przez pastwo na okres trzech miesicy.
Pastwo sprzedaje je, powiedzmy, po 99 i jednoczenie obiecuje odkupi kady
z nich po trzech miesicach za 100 . Osoby, ktre zakupi te bony i odsprzedadz je
skarbowi pastwa, zarabiaj w cigu tego okresu nieco wicej ni 1% wartoci zainwestowanej sumy. Reinwestujc swj dochd w zakup nastpnych trzech bonw
w cigu roku, zarabiaj okoo 4% rocznie. W przypadku zakupu bonw skarbowych
jest zagwarantowana okrelona trzymiesiczna nominalna stopa procentowa,
poniewa
skarb pastwa zapewnia niezmienno ceny wykupu bonu.
Realny zysk to dochd nominalny pomniejszony o stop inflacji wystpujc
w okresie posiadania bonw. Ludzie potrafi oszacowa prawdopodobn wysoko inflacji w cigu najbliszych trzech miesicy. Rwnie realny dochd z bonw skarbowych nie jest zatem obciony duym ryzykiem.
Jeeli akcj kupiono tanio, a nastpnie sprzedano j po odpowiednio wyszej cenie, to zysk z tej operacji zwikszy dochody z posiadania akcji.
Akcje przedsibiorstw przynosz dochd na dwa rne sposoby.
Dywidendy to regularne patnoci dla akcjonariuszy, ktrych rdem s zyski.
Zysk kapitaowy (strata kapitaowa) to zmiana ceny akcji w okresie jej
posiadania.
Stopa zwrotu {zysku) to zysk z inwestycji w akcje, wyraony jako odsetek pocztkowo wyoonej sumy pienidzy.
(13.1)
Ryzyko i informacja
740
Chcc obliczy realn stop zwrotu, od nominalnej stopy zwrotu naley odj
stop inflacji. Na rysunku 13.1 przedstawiono realn roczn stop zwrotu z bonw
skarbowych i akcji przedsibiorstw w Wielkiej Brytanii w latach 1960-2003. Warto
zwrci uwag na dwa wane zjawiska. Po pierwsze, stopa zwrotu z akcji przedsibiorstw podlega nieporwnanie wikszym wahaniom ni stopa zwrotu z bonw
skarbowych. Zgodnie z tym, co powiedzielimy w poprzednim rozdziale, realna stopa
zysku z bonw skarbowych jest w rzeczywistoci wzgldnie staa. Natomiast realna
dochodowo akcji osigna poziom +130% w 1975 r. i -70% w 1974 r. Byy okresy,
kiedy realna stopa zwrotu z akcji przekraczaa 20%, podczas gdy w innych spadaa
do
-10%. Akcje s wic bardziej ryzykown form gromadzenia majtku ni bony
skarbowe4.
Istotn informacj zawiera te, przedstawiona na rysunku 13.1, przecitna
wysoko realnej stopy zwrotu z obu rodzajw aktyww w badanym okresie. rednia
realna
dochodowo bonw jest bliska zeru. Inaczej wyglda to w przypadku redniej
realnej
stopy zwrotu z akcji. Ksztatuje si ona na poziomie ponad 5% rocznie.
Inwestycje w akcje s obcione o wiele wikszym ryzykiem ni inwestycje
w bony skarbowe. To wysze ryzyko jest kompensowane przecitnie wyszymi dochodami. Due ryzyko jest rwnoznaczne z moliwoci utraty pokanych sum
pienidzy (np. ostatnio ludzie stracili krocie, kiedy zaamay si kursy dotcomw). Nie
chcc
zniechci ludzi do podejmowania ryzyka, przecitne dochody z akcji musz by
odpowiednio wysokie.
Ryzyko przy zakupie akcji jest wiksze z dwch powodw. Po pierwsze, nikt
nie
ma pewnoci, jak wysokie bd dywidendy. Zaley to od wysokoci zyskw
przedsibiorstwa i oczekiwa co do jego sytuacji w przyszoci. Kiedy te oczekiwania s
pesyRysunek 13.1. Roczna stopa
mistyczne, przedsibiorstwa wypacaj nisze zwrotu z inwestycji w papiery
w
Wielkiej
dywidendy,
aby
utrzyma
odpowiedni wartociowe
Brytanii
w
latach
1960-2003
stan rezerw.
r d o : Frank Russell International, UK Capital Market History

and Asset Market Allocations
1919-1985. W: ONS, Economic
4
Trends.
Istnieje wiele powodw, aby sdzi, e due dodatnie lub ujemne dochody
z akcji nie byy oczekiwane na
rynku. Gdyby rynek potrafi przewidzie zyski w wysokoci 30% w wyraeniu realnym, ludzie gorczkowo
prbowaliby kupowa takie akcje. Ich ceny wzrosyby. Podobnie dzieje si w przypadku strat kapitaowych.
Gdyby rynek mg je przewidzie, ludzie gwatownie prbowaliby pozby si niektrych akcji, ich ceny
spadyby, a dochodowo wzrosa.
741
Ryzyko i informacja
742
Ramka 13.2
Wahania cen na rynkach akcji

Poniszy wykres pokazuje zmiany cen (kursw) akcji przedsibiorstw. Ich
ilustracj
s
wahania wskanika cen 100 gwnych spek (Financial Times Stock Exchange,
FTSE) w cigu ostatnich 5 lat. Zauwamy, e skala na osi pionowej jest
logarytmiczna, co oznacza, e mierzone w pionie rwne odlegoci odpowiadaj takim samym
zmianom procentowym. Wykres pokazuje, e nawet jeli odwoamy si do
przecitnej obejmujcej ponad 100 spek wskanik spad o poow w latach 2000-2002,
a potem wzrs o okoo 50% (z nieco ponad 3000 do okoo 4500) w latach 20032004.
Co jest przyczyn a tak gwatownych waha? Chodzi gwnie o to, e rynek
ekstrapoluje biece informacje, dokonujc prognoz wartoci caego strumienia przyszych dochodw tych spek. W podatnych na wahania sektorach gospodarki ju
mae zmiany biecych informacji mog powodowa gwatowne zmiany
przewidywanych przyszych zyskw. Poniewa cena akcji odzwierciedla przysze dochody
spki,
w przypadku sektorw, w ktrych niepewno odgrywa znaczn rol, ceny akcji
mog
si drastycznie zmienia.
r d o : Copyright 2004 Yahoo! Inc. (http://finance.yahoo.com).
Po drugie, przewidywania co do prawdopodobnych zyskw kapitaowych mog

si radykalnie zmienia.
W kocu lat dziewidziesitych XX w. inwestorzy giedowi pacili wysokie
ceny
743
za akcje dotcomw, mimo e zyski w tych spkach miay si pojawi dopiero po

latach. Powszechne byo wwczas przekonanie, e zaktualizowana warto
przyszych
dywidend jest wielka. Co prawda dyskontowanie pomniejsza dzisiejsz warto
przyszych dywidend, lecz ludzie przewidywali spektakularny rozwj dotcomw, ktry
mia w kocu zapewni wypaty wielkich dywidend. W konfrontacji z

rzeczywistoci
te przewidywania zaamay si i szacowane poziomy zaktualizowanej wartoci
przyszych zyskw znacznie si zmieniy. W latach 2000-2001 kursy akcji spek
Amazon
i Yahoo! spady o 80 i wicej procent. Ramka 13.2 zawiera szczegowe informacje
na ten temat. To zmiana oczekiwa co do wysokoci przyszych zyskw
kapitaowych
bya przyczyn silnych waha cen akcji i zyskw z ich zakupu.
13.4. Wybr portfela inwestycyjnego

Portfel inwestora finansowego to zbir aktyww finansowych i rzeczowych:
wkadw
bankowych, bonw skarbowych, obligacji skarbowych, akcji przedsibiorstw, zota,
dzie sztuki. Suy on do lokowania majtku. W jaki sposb wykazujcy niech do
ryzyka inwestor wybiera konkretny portfel, czyli struktur swych aktyww?
W rozdziale 5 zbudowalimy podstawowy model wyboru dbr przez
konsumenta.
Linia ograniczenia budetowego przedstawiaa moliwoci rynkowe, okrelajc
ilo
dbr moliwych do nabycia przy danym dochodzie. Krzywe obojtnoci
reprezentoway indywidualne gusty. Przy danym ograniczeniu budetowym konsument
wybiera
taki koszyk dbr, ktry znajdowa si na najwyszej osigalnej krzywej
obojtnoci.
Tego samego rodzaju rozumowanie bdziemy mogli zastosowa przy wyborze
portfela aktyww. Wybr midzy dwoma rnymi dobrami zastpimy wyborem
midzy przecitnym lub, inaczej, oczekiwanym zyskiem z danego portfela aktyww
a zwizanym z nim ryzykiem.
Wybr midzy ryzykiem a zyskiem
Gusty. Unikajcy ryzyka konsument (lub inwestor finansowy) preferuje wyszy
przecitny zysk z danego portfela, lecz nie lubi wyszego ryzyka. Podjcie
dodatkowego
ryzyka jest moliwe jedynie wtedy, kiedy zostanie ono zrekompensowane wyszym
przecitnym zyskiem. Przez ryzyko rozumiemy tu zmienno dochodw z caego
portfela aktyww. Gdy portfel skada si wycznie z akcji przedsibiorstw, ryzyko jest
znacznie wiksze ni w przypadku ograniczenia si tylko do bonw skarbowych.
Moliwoci inwestycyjne. Chcc lepiej wyjani problem wyboru portfela, zakadamy, e moemy inwestowa tylko w dwa rodzaje aktyww. Wkady bankowe
stanowi
stosunkowo pewny rodzaj inwestycji. Inwestor ma zwykle nieze informacje o
wysokoci dochodw z wkadw bankowych. Innym rodzajem aktyww s akcje
przedsibiorstw, ktrych posiadanie wie si z o wiele wikszym ryzykiem, poniewa
przynoszony przez nie dochd podlega wikszym wahaniom.
Inwestor dysponuje okrelonym majtkiem. Jeeli zostaby on w caoci
umieszczony w banku, to dochd z portfela byby rwny oprocentowaniu wkadw i
obciaoby go stosunkowo niewielkie ryzyko. Im wiksza cz majtku jest
przeznaczona
na zakup akcji, tym wyszy przecitny dochd z portfela i tym samym duo
wiksze
ryzyko.
Wybr portfela. Inwestor wykazujcy wysok niech do ryzyka ca zawarto
swojego portfela ulokuje w bezpiecznych aktywach. Inwestor zacznie rozwaa kupno
aktyww obcionych wikszym ryzykiem wwczas, gdy przecitny zwrot z nich
przekroczy przecitny zwrot z aktyww bezpiecznych. Zamy, e taki wanie
przypadek
jest moliwy. Jak cz portfela bd stanowi aktywa o duym ryzyku? Na og
udzia w portfelu aktyww obcionych duym ryzykiem bdzie tym wyszy, im:
1) wyszy jest przecitny zysk z niepewnych aktyww w stosunku do zysku z aktyww o niskim ryzyku; 2) nisze jest ryzyko wystpujce w grupie aktyww o
duym
ryzyku; 3) mniejsza jest niech inwestora do ryzyka.
Dywersyfikacja portfela
Kiedy inwestor ma do czynienia z wieloma aktywami obcionymi ryzykiem, moe
zmniejszy niepewno zwizan z caym portfelem bez obniania przecitnego
zysku
z portfela. Problem ten zosta zilustrowany w tablicy 13.3, ktrej struktura
przypomina
tablic 13.2, powicon problemowi rolnika i aktorki. Bierzemy pod uwag dwa
rodzaje aktyww. Zamy, e s to akcje firmy naftowej i banku. Mog one
przynie
dochd w wysokoci 4 (gdy sprawy maj si dobrze) lub 2 (gdy pojawi si kopoty). W obu gaziach istnieje 50% szans wystpienia recesji i 50% szans na dobr
koniunktur. Zakadamy rwnie, e stopy zwrotu w obu gaziach s niezalene od
siebie. Dobra sytuacja w przemyle naftowym nie ma wpywu na sytuacj sektora
bankowego.
Przypumy, e mamy do zainwestowania 2 , a akcje naftowe i bankowe
kosztuj
1 kada. Jaka struktura portfela zapewnia najkorzystniejsz relacj midzy
wielkoci zysku a ryzykiem? Oba rodzaje akcji przynosz taki sam dochd i daj
tak
Tablica 13.3. Zrnicowany portfel

inwestycyjny
dobra
Sektor bankowy
koniunkturaza
koniunkturaPrzemys naftowyDobra koniunktura8 6 Za
koniunktura6 4
sam pewno jego uzyskania. Skoro tak, to wydaje si obojtne, czy zakupimy wycznie akcje firmy naftowej, czy te wycznie akcje banku. Jednak najlepsz
strategi jest dywersyfikacja portfela.
Dywersyfikacja {zrnicowanie) portfela polega na czeniu ryzyka zwizanego
z kilkoma rnymi aktywami o rnej dochodowoci.

Strategi rnicowania aktyww mona te okreli jako zasad niewkadania
wszystkich jajek do jednego koszyka. Zamy, e zakupilimy tylko jeden rodzaj
akcji. Kupujc dwie akcje za nasze 2 , mamy 50% szans na zarobienie 4 . Wszystko
zaley od tego, jak ga, w ktrej inwestujemy, bdzie si rozwija. Przecitny dochd z inwestycji wynosi 6 , lecz dochd faktyczny bdzie rwny albo 4 , albo 8
.
W tablicy 13.3 pokazano zdywersyfikowany portfel, w ktrego skad wchodz
dwie rne akcje. Jeeli obie gazie bd si rozwija pomylnie, zarobimy 8 ,
lecz
prawdopodobiestwo takiego wariantu wynosi tylko 25%. Istnieje wprawdzie 50%
szans, e przemys naftowy znajdzie si we wzrostowej fazie koniunktury, ale
poniewa obie gazie nie s ze sob zwizane, tylko w poowie przypadkw dobra koniunktura obejmie rwnie sektor bankowy. Istnieje rwnie 25% szans, e spadek
koniunktury wystpi w obu gaziach jednoczenie. Tyle samo wynosi
prawdopodobiestwo, e w jednej gazi nastpi poprawa koniunktury, a w drugiej jej pogorszenie.
Kada z czterech kombinacji przedstawionych w tablicy 13.3 moe wystpi
z 25-procentowym prawdopodobiestwem.
Przecitny zwrot z portfela akcji wynosi nadal 6 , czyli dokadnie tyle, ile
wynosi
wtedy, kiedy nasze 2 w caoci przeznaczylimy na jeden rodzaj akcji.
Zmniejszyy
si natomiast wahania dochodw z portfela. Zamiast 50-procentowych szans na
dochd
w wysokoci 4 lub 8 , mamy teraz do czynienia z prawdopodobiestwem
uzyskania
ktrejkolwiek z kracowych kombinacji, rwnym 25%, a zarobienia 6 50%.
Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko, nie zmienia za przecitnej stopy zwrotu.
Jest
to operacja opacalna. Podobnie jak w przypadku czenia ryzyka przez
towarzystwa
ubezpieczeniowe, zwikszenie trzymanej w portfelu liczby aktyww o
niezalenych
stopach zwrotu i rnym ryzyku, ktre ulega poczeniu, pozwala zmniejszy
ryzyko
caego portfela.
Na rysunku 13.2 przedstawiono typow zaleno midzy wysokoci
cakowitego
ryzyka zwizanego z danym portfelem a liczb umieszczonych w nim niezalenych
aktyww. Wida, e cakowite ryzyko zwizane z posiadaniem portfela aktyww
zmniejsza si, gdy ronie liczba aktyww o niezalenym od siebie ryzyku. Jednak
wikszo korzyci z dywersyfikacji jest osigana bardzo szybko. Cakowite ryzyko

obnia si znacznie nawet wwczas, gdy liczba dodatkowych aktyww w portfelu
jest
niewielka. Twj samochd ma jedno koo zapasowe, a nie pi.
Poniewa may pakiet akcji kosztuje relatywnie droej, drobni inwestorzy
trzymaj
przewanie w swym portfelu raczej kilka ni sto rnych akcji. Osigaj wtedy
wikszo korzyci z dywersyfikacji portfela, a unikaj kosztw zwizanych z
nabywaniem
maych pakietw akcji. Ludzie wykazujcy szczeglnie siln niech do ryzyka,
ktrzy maj zamiar trzyma du liczb akcji, powinni nabywa je za porednictwem
inwestorw instytucjonalnych, takich jak fundusze powiernicze czy fundusze
wsplnego
inwestowania. S to instytucje, ktre w sposb profesjonalny zajmuj si
gromadz-
Ryzyko i informacja
750
Rysunek 13.2. Dywersyfikacja ryzyka

Poziom ryzyka zwizany z danym portfelem, czyli
zmienno dochodw, jakie przynosi, mona obniy dziki dywersyfikacji aktyww. Jednak korzyci
osigane w ten sposb szybko malej.
niem rodkw drobnych inwestorw dziki sprzeday wasnych udziaw lub akcji,
a nastpnie ich lokowaniem, kupujc due pakiety rnego rodzaju papierw wartociowych.
Dywersyfikacja w przypadku aktyww o skorelowanych dochodach
czenie ryzyka jest opacalne, jeli dochody z poszczeglnych aktyww s od
siebie
niezalene. Gdy zmiany dochodw z rnych aktyww zale od siebie, mwimy
o dochodach skorelowanych. Kiedy dochody z dwu aktyww zmieniaj si w tym samym kierunku, wystpuje dodatnia korelacja. Jej przykadem jest zaleno midzy
oywieniem caej gospodarki a zyskami z akcji bankw i stacji telewizyjnych.
Jeeli
zyski zmieniaj si w przeciwnych kierunkach, okrelamy je jako ujemnie skorelowane. Na przykad, kiedy ludzie podczas kryzysu finansowego kupuj akcje kopalni
zota, ich ceny wzrastaj, podczas gdy ceny innych akcji spadaj (bd odwrotnie).
Korelacja dodatnia i korelacja ujemna wpywaj na sposb, w jaki
dywersyfikacja
zmienia ryzyko. Zamy, e akcje bankw stoj wysoko tylko wtedy, kiedy
koniunktura w przemyle naftowym jest take dobra, i odwrotnie. Zakup obu rodzajw akcji
niczym si nie rni od wydania wszystkich pienidzy na jeden rodzaj akcji.
Rnicowanie skadu portfela nie ma w tym przypadku sensu. Kiedy dochody s idealnie
dodatnio skorelowane, czenie ryzyka nie daje adnych korzyci. Z podobn sytuacj
mielimy do czynienia, analizujc wpyw katastrof wywoanych dziaaniem siy
wyszej na postpowanie firm ubezpieczeniowych.
Natomiast w przypadku istnienia korelacji ujemnej dywersyfikacja jest
zdumiewa-
751
jco skuteczna. Zamy, e akcje spek naftowych s wysoko notowane, gdy

kursy
akcji kopalni zota spadaj, i odwrotnie. Kupujc akcje obu spek, zarabiamy albo
4
na 1 akcji firmy naftowej i 2 na akcji kopalni zota, albo 2 na akcji przedsibiorstwa naftowego i 4 na akcji kopalni zota. Rnicujc skad portfela, moemy
wic
zarobi 6 . Tym samym udao nam si wyeliminowa cae ryzyko, mimo e dla
poszczeglnych rodzajw akcji traktowanych oddzielnie jest ono wysokie.
Ryzyko i informacja
752
W praktyce zyski z rnych akcji nigdy nie s doskonale skorelowane. Cz

z nich zmienia si zwykle w tym samym kierunku, cz za w kierunku
odwrotnym.
Moe si rwnie zdarzy, e faktyczne zyski z dwu rodzajw akcji zachowuj si
inaczej ni do tej pory. Cakowita eliminacja ryzyka zwizanego z posiadaniem
portfela akcji jest zatem niemoliwa. Jednak dowiadczeni fachowcy zarzdzajcy
funduszami inwestycyjnymi zawsze poszukuj takich aktyww, ktre wykazuj ujemn
korelacj z aktywami ju znajdujcymi si w portfelu. Rozszerzenie portfela o taki
skadnik wpynie, przecitnie biorc, na popraw relacji ryzyko-dochodowo
charakteryzujcej ten portfel.
Wspczynnik beta
Wspczynnik beta jest miar stopnia5, w jakim dochodowo danej akcji zmie-
nia si w porwnaniu ze redni dochodowoci wszystkich akcji na giedzie

Wj papierw wartociowych.
Tablica 13.4 zawiera przykady. Wiersz pierwszy to wysoko stopy zwrotu na
rynku akcji, traktowanym jako cao, w fazie oywienia, w warunkach normalnych
i w fazie recesji. Jeeli wspczynnik beta dla danej akcji jest rwny 1, to stopa
zwrotu
z niej zachowuje si dokadnie tak samo jak dochodowo na caym rynku
papierw
wartociowych. Akcje o wysokim beta zapewniaj dochody wysze od
przecitnych
przy dobrej sytuacji na rynku, nisze za, gdy rynek si zaamuje. Akcje o niskim
beta
przynosz stop zwrotu, ktra rwnie zmienia si w tym samym kierunku co
dochodowo na caym rynku, jednak amplituda zmian jest mniejsza. Zachowanie si
akcji
o ujemnym beta jest odwrotne ni zachowanie si ogu akcji na rynku.
Wikszo akcji zachowuje si tak jak cay rynek. Ich wspczynniki beta s
bliskie jednoci. Niewiele jest natomiast akcji o ujemnym beta. Niektre spord akcji
firm zajmujcych si wydobyciem zota charakteryzuj si wspczynnikiem beta
Tablica 13.4. Dochodowo akcji a

wspczynnik beta
Dochodowo (%)
oywieniestan normalnyrecesjaCay rynek146-2Wysokie
beta2010-8Beta = 1146-2Niskie beta543,Beta ujemne235
Inaczej jest miar ryzyka specyficznego, zwizanego z inwestycjami w akcje (przyp. red. nauk.).
Ryzyko i informacja
753
zblionym do zera. Cz majtku naleaoby zatem trzyma w takich wanie akcjach.
Inaczej jest miar ryzyka specyficznego, zwizanego z inwestycjami w akcje (przyp. red. nauk.).
754
Bankierzy i maklerzy giedowi obliczaj wysoko wspczynnika beta na

podstawie obserwacji dotychczasowych zyskw z poszczeglnych akcji oraz zachowania
caego rynku papierw wartociowych. Szczeglnie intensywnie poszukuj oni akcji
o ujemnym wspczynniku beta, bo wczenie ich do portfela, ktrego inne
skadniki
zmieniaj si zgodnie z oglnym trendem rynku, znacznie zmniejsza ryzyko. Nawet
akcje o niskim beta s czciowo niezalene od zmian na rynku, co pozwala poczy
ryzyko i tym samym je ograniczy. Natomiast akcje o wysokim beta s niepodane.
Ich
wczenie do portfela zwiksza cakowite ryzyko jego posiadania.
Popyt na akcje o niskim (lub nawet ujemnym) beta jest duy. Wykazujcy
awersj
do ryzyka nabywcy chtnie kupuj takie walory, gdy ich wczenie do portfela
zmniejsza ryzyko. Wysoki popyt podbija ceny i obnia przecitny dochd z tego rodzaju papierw: poniewa koszt nabycia tych akcji si zwiksza, ludzie zyskuj
mniej
z kaego zainwestowanego funta. Jednak inwestorzy chtnie kupuj akcje o niszej
stopie zwrotu, ale za to o niskim wspczynniku beta, pozwalajcym obniy
cakowite ryzyko posiadanego portfela.
W stanie rwnowagi na rynku papierw wartociowych akcje o niskim
wspczynniku beta powinny osign wysokie ceny i niskie przecitne stopy zwrotu. I
odwrotnie, akcje o wysokim beta zwikszaj ryzyko wacicieli portfela. Ich nabywcy
kieruj
si gwnie nisk cen i relatywnie wysokim zyskiem, ktry rekompensuje wysokie
ryzyko. Na rysunku 13.3 przedstawiono wyniki pionierskich bada profesorw
Blacka, Jensena i Scholesa, dotyczcych tendencji wystpujcych na giedzie
londyskiej
w latach 1931-1965. Przecitny zysk z akcji zwiksza si wraz ze wzrostem wspczynnika beta, co potwierdza powysz teori. Tablica 13.5 zawiera najnowsze szacunki poziomu wspczynnika beta dla wybranych sektorw gospodarki,
uwzgldnianych przy obliczaniu indeksu giedowego Financial Timesa".
Podsumowujc, moemy stwierdzi, e cena konkretnej akcji zaley zarwno
od
oczekiwanych (przecitnych) zyskw, jak i od wielkoci ryzyka. Ryzyko okrela
Tablica 13.5. Wspczynniki beta dla wybranych

sektorw gospodarki
Handel detaliczny0,96Media1,2Przemys
kosmetykw0,66Przemys obronny1,14Banki1,27Przemys
papierniczy0,99Przemys
chemiczny0,81Grnictwo1,19Energetyka0,82Przemys
r d o : Risk Management Services, 2003.
tekstylny0,27Browary0,66rodki higieny osobistej0,63Wyroby
tytoniowe0,59Przemys odzieowy0,71
755
poziom oczekiwanych dochodw, jakie musi przynie dana akcja, aby pozostaa
konkurencyjna w stosunku do innych akcji. Przy danej oczekiwanej stopie zwrotu wzrost
rdo:
Risk Management Services, 2003.
Ryzyko i informacja
756
Rysunek 13.3. Zaleno zysk-ryzyko

na przykadzie zachowania si akcji
Ryzyko zwizane z poszczeglnymi akcjami jest
mierzone za pomoc wspczynnika beta, ktry pokazuje zaleno midzy dochodowoci danej akcji
a przecitn dochodowoci wszystkich akcji na caym rynku. Im wysze beta, w tym wikszym stopniu wczenie danej akcji do portfela zwikszy ryzyko zwizane z jego posiadaniem. Z wykresu wynika, e bardziej ryzykowne akcje (o wyszym beta)
musz zapewni wikszy zysk, ktry rekompensuje
zwikszone ryzyko.
oczekiwanej dywidendy lub wzrost zyskw kapitaowych oznacza wyszy biecy

kurs akcji.
W analizie wielkoci ryzyka zwizanego z posiadaniem akcji konkretnego
przedsibiorstwa naley wzi pod uwag powizania midzy zmiennoci dochodu z
danej
akcji a tendencjami charakteryzujcymi cay rynek akcji. Powizania te opisuje
wspczynnik beta. Wczenie do danego portfela akcji o wysokim ryzyku
zmniejszy
ryzyko posiadania caego portfela tylko wtedy, kiedy wspczynnik beta dla tej
akcji
jest niszy od 1. Akcje o niskim beta nabywane oddzielnie bywaj
ryzykowne,
jednak w zestawie z innymi akcjami zmniejszaj ryzyko caego portfela, staj si
wic
atrakcyjne. Akcje o niskim beta osigaj wysze ni przecitne ceny i nisze ni
przecitne stopy zwrotu, co rwnoway korzyci cenowe. Akcje o wysokim beta, aby
zachowa konkurencyjno, powinny zapewnia ponadprzecitn oczekiwan
zyskowno.
Inne przypadki dywersyfikacji
Wszystkim naszym decyzjom towarzyszy ryzyko i bez przerwy stosujemy dywersyfikacj. Poszczeglne kraje rnicuj rda zaopatrzenia w surowce (zakcenia
w dostawach mogyby spowodowa katastrof). Na podobnej zasadzie rolnik stara
si
nie ogranicza produkcji do jednego rodzaju upraw. Dla marynarki wojennej o
wiele
korzystniejsze jest posiadanie dwu maych lotniskowcw zamiast jednego duego.
757
W przypadku zatonicia jedynego okrtu marynarka byaby pozbawiona ochrony z

powietrza.
Ramka 13.3
Zbyt sprytni?
Aktywa finansowe stanowi w istocie wizk rozmaitych cech; ludzie stopniowo
uwiadamiali sobie, e kada z nich mogaby si sta przedmiotem odrbnego
obrotu
rynkowego. Na rynkach instrumentw pochodnych handluje si produktami
finansowymi w rodzaju opcji (prawo kupna lub sprzeday w przyszoci po konkretnej
cenie).
W latach dziewidziesitych XX w. rynki te przeyway boom. Niczym w
przypadku
bardzo wanego meczu pikarskiego uczestnicy tych rynkw kupowali i
sprzedawali
hipotetyczne druyny zawodnikw, dokonujc zakadw, ktrych rozstrzygnicie
zaleao od tego, co si zdarzy w rzeczywistym meczu.
Kiedy cena tej samej cechy pewnego rodzaju aktyww jest rna na rnych
rynkach, powstaje moliwo arbitrau. Polega on na kupowaniu na jednym rynku
i sprzedawaniu na innym rynku w celu osignicia pewnego zysku. Jego uczestnicy
przechwalali si, e zarabiajc krocie, przy okazji przyczyniaj si do wzrostu efektywnoci rynkw finansowych.
Firma Long-Term Capital Management (LTCM) skupia grup najlepszych
dealerw dziaajcych na rynku obligacji na Wall Street i utalentowanych uczonych
(w 1997 r. Bob Merton i Myron Scholes otrzymali Nagrod Nobla z ekonomii).
Stosujc skomplikowane modele matematyczne i wielkie komputery, wykorzystywali oni
niedostrzeone przez innych okazje do dokonywania niewielkich transakcji
arbitraowych. Obstawiajc miliardy, zamieniali niskie mare zysku na ogromne dochody.
Midzy lutym 1994 r. a kwietniem 1998 r. LTCM osign zysk wynoszcy 95 min $
miesicznie.
W sierpniu 1998 r. LTCM, ktry posiada bardzo wiele rosyjskich obligacji,

zawar
wiele skomplikowanych transakcji asekuracyjnych, ktrych celem byo
zabezpieczenie
si przed zmianami kursu rubla. Wydawao si, e sytuacja jest bezpieczna. Nie
przewidziano jednak, e Rosjanie mog zawiesi patnoci. W sierpniu 1998 r. LTCM
straci 1,8 mld $.
Na rynkach zapanowaa panika. Kto poycza pienidze LTCM? Kto jeszcze
stra-
ci pienidze w Rosji? Ceny aktyww si zaamay, a handel niemal zamar. Firma

LTCM nie bya w stanie zawrze transakcji na skal wystarczajc, aby
ubezpieczy
inne, teoretycznie pozbawione ryzyka transakcje. Do koca wrzenia 1998 r. LTCM
straci 4,6 mld $ i zbankrutowa.
W jaki sposb odbudowano zaufanie inwestorw? Fed (amerykaski bank centralny) przekona" gwne banki prywatne, aby pokryy straty LTCM. Prezes Fed
Allan Greenspan owiadczy, e obniy stopy procentowe do poziomu niezbdnego
dla przywrcenia zaufania na rynku. Rzeczywicie, stopy zostay obnione trzykrotnie w cigu 7 tygodni. Rynki dobrze odczytay ten sygna i widmo kryzysu si rozwiao.
13.5. Efektywne rynki aktyww

Istniej dwa podstawowe wyobraenia o rynku papierw wartociowych. Pierwsze
z nich utosamia go z kasynem, co oznacza, e nie ma racjonalnych podstaw gry,
a wszystko zaley od szczcia. Drugie wyobraenie to teoria rynkw efektywnych,
traktujca gied jako czuy instrument przetwarzania informacji, ktry szybko
reaguje
na nowe informacje i sprawia, e odpowiednio dostosowuj si do nich ceny
akcji.
Na efektywnym rynku aktyww ceny prawidowo odzwierciedlaj wszystkie dostpne informacje na temat tych aktyww.
Zgodnie z t teori, kursy akcji podlegaj duym wahaniom, lecz fluktuacje te
s
waciw reakcj na nowe, niedostpne poprzednio informacje.
Spki, ktrych akcje zapewniaj wysokie przecitne dochody i maj niskie
wspczynniki beta, powinny by wysoko oceniane zarwno przez spoeczestwo, jak
i przez giedowych inwestorw. Im wyej stoj ich akcje, tym atwiej spki te
mog
si rozwija, emitujc nowe papiery. Zdobyte fundusze zwikszaj moliwoci
inwestycyjne przedsibiorstwa; tym samym wysokie kursy akcji sprzyjaj podjciu
przez
waciwe firmy decyzji o budowie nowego zakadu lub kupnie dodatkowych
maszyn.
Przedsibiorstwa, ktrych akcje cechuj si nisk dochodowoci i wysokimi
wspczynnikami beta, s nisko oceniane zarwno przez inwestorw finansowych, jak i
cae
spoeczestwo. Niskie ceny akcji utrudniaj przedsibiorstwom zgromadzenie
odpowiedniej iloci pienidzy na sfinansowanie rozbudowy zakadu i wyposaenie go
w urzdzenia; w konsekwencji grozi im wyparcie z rynku.
Jest istotne, ktre z przedstawionych wyobrae o rynku papierw
wartociowych
odpowiada prawdzie. Jeeli ceny akcji waciwie odzwierciedlaj wysoko przyszych dywidend i zwizane z nimi ryzyko, co gosi teoria rynkw efektywnych, to
wolny rynek akcji prawidowo rozdziela rzadkie zasoby midzy poszczeglne
przedsibiorstwa. Jeeli natomiast ceny akcji ksztatuje przypadek, podobnie jak dzieje
si
w kasynie, to moliwe, e szanse rozwoju uzyskaj niewaciwe firmy, poniewa
ceny
ich akcji przypadkowo mog by wysokie.
Weryfikacja teorii rynkw efektywnych
Zamy, e kady dysponuje ca dostpn dzi informacj o prawdopodobnym
rozkadzie zyskw i ryzyka, zwizanych z poszczeglnymi akcjami. Przy cenach
zapewniajcych rwnowag dochodowo wszystkich akcji o zblionym ryzyku powinna
by jednakowa. Inaczej istniayby bodce do wyzbywania si akcji o niskiej
dochodowoci i kupowania akcji o wyszej stopie zwrotu. Jeeli rynek funkcjonuje
sprawnie,
to jest obojtne, ktr z akcji nalecych do tej samej grupy ryzyka zakupimy,
kada
z nich bowiem przysporzy takiego samego dochodu. Zgodnie z teori rynkw efektywnych nikt nie potrafi wygra z rynkiem i zarobi na akcjach wicej, ni wynosi
przecitna dla danej grupy ryzyka stopa zwrotu.
Jeeli natomiast uczestnicy rynku zlekcewa cz dostpnej informacji,

mona
to
wykorzysta do osignicia dodatkowych zyskw. Jeeli rynek nie przewidzia, e
w czasie upaw ronie sprzeda lodw, to kursy akcji wytwrni lodw nie wzrosn
w okresach dobrej pogody. Kupujc te akcje w trakcie sonecznego lata,
moglibymy
wic przechytrzy rynek i zwikszy nasz zysk. Rynek byby zaskoczony wysokimi
dywidendami z tytuu posiadania akcji wytwrni lodw. Nasz zakup by
spowodowany
dodatkow informacj. Wiedzielimy bowiem, e akcje wytwrni lodw przynios
wysz stop zwrotu, ni ocenia to rynek. Tym samym ujawnilimy, e rynek nie
funkcjonuje efektywnie.
Teoria rynkw efektywnych opiera si na cakowicie odmiennym zaoeniu.
Wszystkie dostpne informacje zostaj natychmiast uwzgldnione w cenach akcji.
Znajc dugoterminowe prognozy pogody, rynek potrafi najlepiej oceni przysze
zyski i dywidendy w przemyle produkujcym lody i ustala biece kursy akcji tak,
aby
stopy zwrotu z nich byy jednakowe w tej samej grupie ryzyka. Jeeli prognoza
pogody jest trafna, to dochody z akcji bd si ksztatowa zgodnie z przewidywaniami.
Jeeli za nieoczekiwanie pojawi si fala upaw, kursy akcji wytwrni lodw
natychmiast wzrosn. Rynek wykorzysta informacj, e zyski z produkcji lodw bd
wysze, ni oczekiwano wczeniej. Wzrost kursw bdzie trwa do momentu, a nowy
kurs spowoduje spadek oczekiwanej stopy zwrotu do poziomu stopy przecitnej dla
danej grupy ryzyka.
Gwnym wnioskiem z teorii rynkw efektywnych jest teza, e ceny papierw
wartociowych prawidowo odzwierciedlaj wszystkie dostpne informacje. Na
zmiany kursw akcji wpywaj nieprzewidziane wydarzenia; rynek szybko przetwarza
now informacj i wykorzystuje j do nowej wyceny wartoci akcji i ustalenia
nowego
poziomu rwnowagi. Istniejce informacje nie mog by systematycznie
wykorzystywane do otrzymywania dochodw wyszych ni przecitne dla akcji w danej grupie
ryzyka.
Teoria rynkw efektywnych bya wielokrotnie poddawana testom empirycznym,
aby sprawdzi, czy istniej jakie aktualnie dostpne informacje, pozwalajce inwestorom regularnie zarabia wicej, ni wynosi przecitna stopa zwrotu dla aktyww
o danym poziomie ryzyka. Z wikszoci przeprowadzonych testw wynika, e nie
ma
takiej informacji, ktra nie zostaaby wykorzystana przez rynek. Nie znajduje potwierdzenia regua: Kupuj akcje wtedy, kiedy przez dwa kolejne dni ich ceny
rosn".
Nie sprawdzaj si take inne zasady wykorzystujce dostpn informacj o stanie

gospodarki czy gazi. Dowiadczeni inwestorzy natychmiast wykorzystuj
pojawiajce si informacje. Istniejce w danym momencie ceny ju je zatem uwzgldniaj.
W literaturze zawierajcej wyniki bada empirycznych czsto mona spotka
opini, e zatrudnienie wysoko opacanego doradcy finansowego ma tyle samo sensu
co
wbicie na chybi trafi szpilki w ktr ze stron dodatku finansowego gazety
codziennej. Brak nadzwyczajnych okazji wynika z tego, e rynek dziaa w sposb
doskonay.
W teorii rynkw efektywnych nie zaprzecza si, e znajomo ekonomii pozwala
wpywa na ceny akcji i osigane zyski. To wanie odpowiednie zastosowanie
ekonomii powoduje, e nie istniej atwe sposoby wzbogacenia si.
Ryzyko i informacja
764
Ramka 13.4
Freud, finanse i gupota

Ludzie podejmuj wariackie decyzje dotyczce przyszoci. Dowodw na to
jest
peno wok nas, wystarczy pomyle o inwestycjach na giedzie lub o sposobie,
w jaki kieruje si przedsibiorstwami. W rzeczywistoci ludzie zwykle le
radz sobie z niepewnoci, nie doszacowujc jednych i przeszacowujc inne
rodzaje ryzyka.
Jako mody naukowiec, psycholog Daniel Kahneman, obecnie profesor
w Princeton, zauway w latach szedziesitych XX w., e postpowanie ludzi
ma
niewiele wsplnego z zaleceniami nauki o podejmowaniu decyzji... W
minionym
dziesicioleciu finanse behawioralne oraz ekonomia behawioralna kwity
i w 2002 r. Kahneman, za swj wkad do nauki, otrzyma Nagrod Nobla z
ekonomii6.
r d o : The Economist", 22 January 2004.
Badania z zakresu finansw behawioralnych pokazay, e podejmujc

irracjonalne
decyzje, ludzie myl si w pewien charakterystyczny sposb. Na przykad,
optymizm
wikszoci ludzi jest tym wikszy, o im duszy okres chodzi. Czterdzieci procent
Gazety powicone finansom i instytucje zwizane z giedami organizuj
konkursy
na inwestora roku. Jak pogodzi osiganie przez niektrych inwestorw zyskw
wyszych ni przecitne z teori rynkw efektywnych? Dlaczego doradcy finansowi
znajduj klientw? wiat jest peen niepewnoci, zawsze s moliwe nowe zdarzenia,
ktrych nie mona byo wczeniej przewidzie. W momencie gdy nowe informacje
wpyn na ceny akcji, okazuje si, e niektrym, majcym szczcie, inwestorom udao
si
wczeniej kupi te papiery, ktrych ceny nieoczekiwanie wzrosy. Inni nie maj
tyle
szczcia i w pewnym momencie dowiaduj si, e ceny ich akcji nagle spady.
Jedna wic z moliwych interpretacji faktu, e niektrzy inwestorzy odnosz
wiksze sukcesy ni inni, to po prostu wskazanie na czysty przypadek. Moe on
Wraz z Vernonem Smithem (przyp.red. nauk.).
Ryzyko i informacja
Amerykanw sdzi,
zarabiajcych!
znajdzie
Wraz z Vernonem Smithem (przyp.red. nauk.).
si
wrd
jednego
procenta
765
najlepiej
Ryzyko i informacja
766
zmieni ceny akcji. Zmiany cen nie dokonuj si bowiem w sposb magiczny.
Wystpuje rwnie wiele bodcw, aby dziaa moliwie szybko. Osoba, ktra pierwsza
otrzyma nowe informacje lub pierwsza prawidowo przewidzi zmiany cen, jest w
stanie dokona transakcji przed wszystkimi innymi, a wic zanim nastpi wzrost cen.
Inwestor niebdcy specjalist nie potrafi wykorzystywa informacji o przeszoci do
osignicia zyskw nadzwyczajnych. Profesjonalni inwestorzy, reagujc
odpowiednio
szybko, mog osiga zyski kapitaowe lub unika strat w cigu pierwszych kilku
godzin od pojawienia si nowych informacji. To wanie w wyniku ich dziaa
zmieniaj si giedowe kursy akcji, a zyski osigane dziki szybkim transakcjom pokrywaj
koszty ich dziaalnoci oraz s wynagrodzeniem za czas i wysiek, powicone na
zbieranie i przetwarzanie informacji.
Bble spekulacyjne
Wemy pod uwag rynek zota. Zoto, w odrnieniu od akcji czy obligacji, nie
przynosi dywidend ani odsetek. Dochody z posiadania zota zawieraj si cakowicie w
pozycji zyski kapitaowe". Dzisiejsze ceny zota zale od przewidywanych zyskw
kapitaowych, te za od oczekiwanych cen. Przysze ceny zale jednak od
oczekiwanych
w przyszoci zyskw kapitaowych, a te z kolei od oczekiwa dotyczcych
wysokoci
cen w jeszcze bardziej odlegej przyszoci itp.
Na tego rodzaju rynku wyniki analizy fundamentanej w postaci prognoz dywidend lub oprocentowania nie wpywaj na ceny aktyww. Wszystko zaley od tego,
co
ludzie myl dzi o jutrzejszych przewidywaniach innych ludzi, dotyczcych zmian
oczekiwa pojutrze. Na takim rynku atwo pojawiaj si bble spekulacyjne. Jeeli
wszyscy si spodziewaj, e jutro wzrosn ceny, to sensowne staje si kupno akcji
ju
dzisiaj. Dopki jest spodziewany dalszy wzrost cen, dopty racjonalne s kolejne
zakupy, mimo e ceny znacznie ju wzrosy.
Jednym ze znanych przykadw bbla spekulacyjnego jest South Sea Bubble
z 1720 r. Zaoono wwczas firm majc sprzedawa brytyjskie towary
mieszkacom
krajw Azji Poudniowo-Wschodniej i przywozi do Wielkiej Brytanii tamtejsze
egzo-
767
tyczne produkty. Akcje zostay wypuszczone na dugo przed rozpoczciem

wymiany
handlowej. Sam pomys wydawa si bardzo atrakcyjny i ludzie chtnie je
kupowali.
Ceny akcji rosy szybko, a niektrzy z nabywcw dokonywali zakupw, nie
oczekujc
dywidend, lecz z zamiarem odsprzeday akcji z zyskiem, gdy ich kursy jeszcze bardziej wzrosn. Nastpi dalszy wzrost cen, a pewnego dnia okazao si, e
przedsiwzicie zakoczyo si fiaskiem i bbel spekulacyjny pk. Nawet sir Isaac Newton
straci wtedy ponad 2000 (ponad p miliona funtw w dzisiejszych cenach).
Wybitny angielski ekonomista John Maynard Keynes przekonywa, e gieda
papierw wartociowych dziaa jak kasyno, poniewa jest zdominowana przez krtkookresowe transakcje spekulacyjne. Osoby grajce na giedzie dokonuj zakupw,
kierujc si nie wysokoci przewidywanych dywidend, lecz perspektyw osignicia
szybkiego zysku na odsprzeday akcji. Cena akcji w nastpnym okresie zaley od
te-
Ryzyko i informacja
768
go, jakiej ceny oczekuj w dalszej przyszoci ludzie. Keynes porwna gied
papierw wartociowych z konkursem piknoci ogoszonym w gazetach. Zwycizc
zostaje czytelnik potraficy odgadn, ktra z uczestniczek konkursu otrzyma
najwiksz
liczb gosw wszystkich czytelnikw. Kursy akcji odzwierciedlaj przecitny
pogld
na temat oczekiwanego przecitnego pogldu.
Bez wtpienia na rynkach finansowych pojawiaj si niekiedy bble
spekulacyjne.
(wieym przykadem jest przewartociowanie akcji dotcomw). Jednak s one
zwykle zjawiskiem przejciowym. W kocu staje si oczywiste, e ceny akcji nie da si
uzasadni podstawowymi czynnikami ekonomicznymi. Pojawienie si bbli
spekulacyjnych jest tym mniej prawdopodobne, im wyszy jest stosunek dywidend do
zysku
kapitaowego w cakowitym dochodzie z aktyww.
13.6. Nieco wicej o ryzyku

Ryzyko jest podstawow cech charakteryzujc dziaalno gospodarcz. Dotyczy
to
kadego tematu poruszonego w tym podrczniku. Mimo e poszczeglne ujcia
problemu niepewnoci rni si midzy sob, dwa wtki powracaj nieustannie:
jednostki szukaj sposobw zmniejszenia ryzyka, ci za, ktrzy s skonni je podj, musz
w zamian otrzyma rekompensat.
Rynki asekuracyjne i rynki transakcji terminowych

Na rynku transakcji natychmiastowych (spot market) zawiera si umowy
z natychmiastowym terminem dostawy i patnoci. Rynek transakcji terminowych (forward market) obejmuje kontrakty podpisywane dzi na dostaw dbr
w ustalonym terminie w przyszoci po cenach okrelonych dzisiaj.
Na rynkach terminowych s sprzedawane min.: zboa, kawa, cukier, mied,
zoto
i waluty obce.
Zamy, e obecna cena miedzi wynosi 800 za 1 ton i oczekuje si, e w
cigu
769
12 miesicy wzronie ona do 880 za 1 ton. Cz inwestorw bdzie trzymaa

mied w swoim portfelu lokat. Oczekiwany zysk kapitaowy wynosi 10% ceny
zakupu, a ponadto korzystne moe si okaza zrnicowanie portfela przez
umieszczenie
w nim miedzi. Nie interesuje nas to jednak w tym momencie.
Jestemy wacicielami kopalni miedzi i wiemy, e za 12 miesicy bdziemy
mieli
do sprzedania 1 ton miedzi. Cena miedzi w przypadku dostawy natychmiastowej
(spot price) wynosi 800 i oczekuje si, e za rok wzronie do 880 . Jedna z opcji
to
po prostu sprzeda miedzi za rok po cenie wwczas obowizujcej. Oczekuje si, e
bdzie ona rwna 880 , lecz nie ma co do tego pewnoci. Wystpuje wic pewne
ryzyko.
Ryzyko i informacja
770
Innym wyjciem jest zabezpieczenie si przed ryzykiem, czyli asekuracja (hedging) na rynku transakcji terminowych.
Asekuracja polega na wykorzystaniu rynku transakcji terminowych w celu
przeniesienia ryzyka na kogo innego.
Zamy, e sprzedajemy mied dzisiaj z dostaw za rok po cenie ustalonej

obecnie na 860 za ton. Jest to asekuracja na wypadek nieoczekiwanych zmian
ceny w przyszoci. W ten sposb wiemy na pewno, ile pienidzy otrzymamy za
dan
dostaw. Cena ustalona w kontrakcie (860 ) jest jednak nisza od ceny, jak
zgodnie z oczekiwaniami moglibymy otrzyma za rok na rynku transakcji
natychmiastowych (880 ). Rnic traktujemy jako koszt zabezpieczenia si przed
ryzykiem.
Komu sprzedajemy mied na rynku transakcji terminowych? Nabywc jest
kupiec,
ktrego moemy nazwa graczem.
Gracz decyduje si przez pewien okres trzyma skadnik aktyww, liczc na

osignicie zyskw kapitaowych.
Gracz nie jest zainteresowany sam miedzi jako towarem. Obiecujc nam 860
za dostarczenie miedzi za rok, ma zamiar odsprzeda j natychmiast po otrzymaniu

dostawy. Oczekuje przy tym, e za rok uzyska 880 za ton na rynku transakcji
z dostaw natychmiastow. Oczekiwana rekompensata za ponoszone ryzyko
wynosi
20 . Jeeli si okae, e cena miedzi z dostaw natychmiastow za 12 miesicy bdzie nisza od 860 , to gracz poniesie strat. Suma 20 jest wynagrodzeniem za
ryzyko, niezbdnym do przycignicia na rynek transakcji terminowych dostatecznie
duej liczby graczy, ktrzy przejliby ryzyko od osb pragncych si przed nim zabezpieczy.
Kupujcy dzisiaj mied po cenie spot 800 za ton, z moliwoci jej
odsprzeday
za 880 , za rok musiaby porwna oczekiwany zysk kapitaowy w wysokoci
10%
z wielkoci zysku i oprocentowania, moliw do uzyskania przy zakupie innego
rodzaju aktyww. Inwestycja w mied powinna pokry koszt alternatywny
dochodw,
jakie mona uzyska przy innej lokacie takiej samej sumy pienidzy. Gracz
dziaajcy
771
na rynku transakcji terminowych nie musi dokonywa takich porwna.

Przeprowadzajc transakcj terminow, nie angauje adnego kapitau. Wprawdzie cena
zostaa
uzgodniona na poziomie 860 , pienidze bd jednak przekazane dopiero za rok
przy
dostawie miedzi. Jeeli gracz odsprzeda nastpnie mied na rynku dostaw
natychmiastowych, to nie musi w ogle angaowa pienidzy. Jedynym problemem jest dla
niego rzeczywista wysoko ceny miedzi za 12 miesicy i rnica midzy ni a cen
przewidywan. Im wiksza jest niepewno co do poziomu przyszych cen, tym
wyszej opaty za ryzyko bdzie oczekiwa gracz spekulujcy na transakcjach terminowych i tym nisza bdzie ustalona dzisiaj cena sprzeday terminowej od
oczekiwanej
przyszej ceny dostaw natychmiastowych.
Ryzyko i informacja
772
W poprzednim przykadzie uczestniczcy w transakcji gracz ponosi ryzyko.

Kupowa mied w transakcji terminowej, nie majc na ni nabywcy. Jednak inne
przedsibiorstwa uywaj miedzi jako surowca w procesie produkcyjnym. Celowe moe
si
okaza kupno miedzi z dostaw za 12 miesicy po cenie okrelonej dzisiaj. Dziki
takiej transakcji zabezpieczamy si przed ryzykiem zmian przyszych cen przy dostawach natychmiastowych. Gracz, ktry jest w stanie zawrze dwa kontrakty
terminowe,
jeden na odebranie miedzi z kopalni i drugi na dostarczenie jej do producenta
wykorzystujcego mied, nie ponosi adnego ryzyka. Niepewno co do wysokoci przyszych cen spot jest bez znaczenia.
Na rynkach transakcji terminowych, przy rwnej w przyblieniu liczbie osb
pragncych si asekurowa przez kupno i sprzeda, operacje graczy bd prawie
cakowicie zbilansowane, a ich ryzyko bdzie bardzo mae. Gracz dokonujcy operacji
spekulacyjnej potrzebuje jedynie niewielkiej rekompensaty, aby pokry to ryzyko i
koszty
administracyjne. Bieca cena miedzi w transakcjach terminowych jest zbliona do
oczekiwanej ceny miedzi z dostaw natychmiastow. Niemniej zawd gracza bywa
ryzykowny, bo zdarza si, e nie udaje si dokadnie uzgodni planw kupujcych
i sprzedajcych na rynku transakcji terminowych co do terminw i wielkoci
dostawy.
W praktyce ceny wystpujce na rynku dostaw natychmiastowych mog si
znacznie
odchyla od cen przewidywanych w kontraktach terminowych.
Dlaczego istniej rynki transakcji terminowych na mied i srebro, a nie ma ich
na
samochody BMW? Wrmy do pokusy naduycia i selekcji negatywnej. Zamy,
e
zawieramy dzisiaj kontrakt na dostaw za 12 miesicy nowego modelu
samochodu7.
Mylae o kupnie luksusowego samochodu, a firma jako nowy tegoroczny
model
oferuje samochd o niskim standardzie. Zawarcie transakcji terminowej
wpyno
na
osabienie motywacji producenta samochodw do podnoszenia jakoci.
W przypadku wikszoci dbr nie mona zawiera transakcji terminowych,
poniewa opracowanie ich podstaw prawnych byoby zbyt skomplikowane i kosztowne
ze
O nieznanych bliej parametrach (przyp. tum.).
Ryzyko i informacja
773
wzgldu na konieczno precyzyjnego okrelenia jakociowej charakterystyki

sprzedawanych dbr. Na rynkach terminowych s sprzedawane towary standaryzowane,
jak
18-karatowe zoto, mied lub japoski jen. Wszystkie dadz si atwo zdefiniowa.
Mimo e transakcje terminowe s wanym mechanizmem umoliwiajcym
zmniejszenie ryzyka, mona je stosowa tylko w ograniczonym zakresie.
Wyrwnawcze rnice pac
Ludzie zwykle unikaj ryzyka, oczekuje si wic, e ci, ktrych praca wie si z
niepewnoci, powinni zarabia wicej ni ci, ktrych praca jest pozbawiona ryzyka.
Fakty potwierdzaj t prawidowo. Nurkowie zajmujcy si sprawdzaniem stanu
rurocigw naftowych na Morzu Pnocnym maj wysokie pace, poniewa
prawdopodobiestwo wypadkw miertelnych jest tu bardzo wysokie. Pracownicy
naukowi
w Wielkiej Brytanii zarabiaj stosunkowo niewiele, poniewa wikszo z nich ma
O nieznanych bliej parametrach (przyp. tum.).
Ryzyko i informacja
774
Ramka 13.5
Transakcje natychmiastowe i transakcje terminowe

Na pocztku wikszo terminw sprawia duo kopotu cena spot, przysza cena
spot, oczekiwana przysza cena spot, cena w transakcji terminowej. Obecnie mamy
szans sprawdzi, czy dobrze je rozumiemy. Zamy, e istnieje rynek transakcji
natychmiastowych na mied i rynek transakcji terminowych na mied. Przyjmijmy, e
jedynym rodzajem kontraktu terminowego jest kontrakt na dostaw miedzi, ktra
nastpuje po roku od momentu jego podpisania, po cenie okrelonej w chwili
zawierania
umowy. Zapata nastpuje w momencie dostawy.
Termin
Dzisiejsza cena
spot
Przysza cena spot
Oczekiwana przysza
cena spot
Cena w transakcji
terminowej
Opata za ryzyko
(premia)
Definicja
Dzisiejsza cena miedzi z dzisiejsz dostaw
i patnoci
Cena miedzi na rynku transakcji
natychmiastowych za rok
Przewidywana dzi cena spot
za rok
Dzisiejsza cena miedzi w transakcjach
terminowych z dostaw
i patnoci za rok
Rnica midzy oczekiwan przysz cen spot
a dzisiejsz cen w transakcji terminowej.
Take: ilo pienidzy, jak rednio spodziewa si straci zabezpieczajcy si przed ryzykiem, sprzedajc dzi mied z dostaw
za rok, zamiast sprzeda j po cenie spot. Innymi sowy, chodzi o sum, jak zawierajcy transakcj jest gotw zapaci, aby uwolni si od ryzyka. Ponadto jest to zarobek,
jakiego oczekuje gracz, ktry kupuje dzisiaj
mied w transakcji terminowej na dostaw
za rok, a nastpnie odsprzedaje mied na
rynku spot, biorc na siebie ryzyko zwizane z t transakcj
Przykad
800 /ton
Obowizujca wtedy cena,
np. 900 /ton
880 /ton
860 /ton
880 - 860 = 20
gwarancj zatrudnienia. Inaczej jest w przypadku menederw mog w kadej

chwili straci posad, jeeli przedsibiorstwo zacznie przynosi straty.
Zyski s czsto traktowane jako wynagrodzenie przedsibiorcy za ryzyko
zwizane z zaoeniem i prowadzeniem firmy. Kady, kto startuje jako przedsibiorca,
spdza
w pracy dugie godziny, a zarabia stosunkowo niewiele. W pocztkowym okresie
ist-
775
nieje ciga groba bankructwa przedsibiorstwa, a wikszo zaoonych firm nie

jest
Ryzyko i informacja
776
w stanie rozwin dziaalnoci. Szansa na zostanie milionerem, jak Richard

Branson
z firmy Virgin czy Bill Gates z Microsoftu, zachca innych do podjcia tego
rodzaju
ryzykownej dziaalnoci.
Podsumowanie
Ryzyko stale towarzyszy dziaalnoci gospodarczej. Ludzie uczestnicz w grach
hazardowych dla przyjemnoci, inni s graczami naogowymi, lecz wikszo

zdaje si unika ryzyka i gra tylko wtedy, kiedy szanse na wygran i osignicie
zysku przewaaj. W odwrotnej sytuacji, gdy prawdopodobiestwo wygranej jest
mniejsze ni 50%, wikszo ludzi ubezpiecza si od niekorzystnych zdarze,
aby
zmniejszy ryzyko.
Niech do podejmowania ryzyka mona wyjani, odwoujc si do
malejcej
uytecznoci kracowej majtku. Gra uczciwa w kategoriach pieninych dostarcza mniej dodatkowej uytecznoci w przypadku wygranej, ni wynosz
straty
w przypadku przegranej. Z tego powodu ludzie unikaj na og tego rodzaju
gry,
chyba e toczy si ona o bardzo ma stawk. Dominacja takich postaw
powoduje,
e jednostki szukaj sposobw zmniejszenia ryzyka i musz wynagradza tych,
ktrzy godz si przej ich ryzyko.
System ubezpiecze dziaa dziki czeniu niezalenego ryzyka, co wpywa na
zmniejszenie cakowitego ryzyka, a take dziki dzieleniu ryzyka midzy du
liczb ludzi. Kady ubezpieczajcy si ma tylko may udzia w tej czci
ryzyka,
ktra nie zostaa wyeliminowana przez poczenie.
Na rynkach ubezpiecze wystpuj takie zjawiska, jak selekcja negatywna i
pokusa naduycia. Selekcja negatywna oznacza, e klienci nalecy do grupy
najwyszego ryzyka s bardziej skonni do ubezpieczania si ni inni. Pokusa naduycia oznacza, e ubezpieczenie si zwiksza prawdopodobiestwo
wystpienia
wypadku, od ktrego si ubezpieczamy.
Akcje przedsibiorstw, przecitnie biorc, daj wysze dochody ni bony i
obligacje skarbowe lub wkady bankowe, lecz dochody te podlegaj wikszym wahaniom.
777
Wybr portfela aktyww zaley, po pierwsze, od preferencji inwestora dotycz-
cych rnych kombinacji ryzyka i dochodowoci dajcych jednakow

uyteczno
oraz po drugie od istniejcych na rynku moliwoci czenia w rnych
proporcjach ryzyka i dochodowoci z rnych rodzajw aktyww.
Kiedy ryzyko zwizane z dochodowoci rnych aktyww jest niezalene od
siebie, ryzyko caego portfela mona zmniejszy dziki dywersyfikacji
znajdujcych
si w nim aktyww.
Ryzyka powstaego w wyniku wczania danego rodzaju aktyww do portfela
nie
mona mierzy za pomoc zmiennoci dochodu z tych aktyww. O wiele waniejsza jest korelacja dochodu z tych aktyww z dochodami z innych aktyww.
Aktywa, ktre s ujemnie skorelowane z innymi aktywami, bd zmniejszay
ry-
Ryzyko i informacja
778
zyko caego portfela, nawet jeeli przynoszony przez nie zysk jest obciony
wysokim ryzykiem. Odwrotnie jest przy silnie dodatniej korelacji, kiedy nowe
aktywa zwikszaj ryzyko caego portfela. Wspczynnik beta okrela kierunek
korelacji dochodowoci danej grupy aktyww z dochodowoci pozostaych
aktyww.
W stanie rwnowagi aktywa o duym ryzyku zapewniaj przecitnie wysze
stopy
zwrotu, co kompensuje dodatkowe ryzyko ponoszone przez posiadaczy tych
aktyww. Aktywa o wysokim wspczynniku beta przynosz wysokie dochody.
Jeeli
jaki rodzaj aktyww zapewnia zbyt wysokie oczekiwane dochody jak na sw
grup ryzyka, to popyt na nie ronie, podbijajc cen, co trwa do momentu, kiedy
oczekiwane dochody spadn do poziomu rwnowagi.
Na rynku efektywnym ceny aktyww s odbiciem caej dostpnej w danym
momencie informacji o zwizanym z nimi ryzyku i dochodowoci. Nie istniej powtarzajce si systematycznie moliwoci osigania atwych zyskw na giedzie
papierw wartociowych. Wygra z rynkiem mona tylko wtedy, kiedy kto
systematycznie i wczeniej od innych uzyskuje nowe informacje. Dane empiryczne
na
temat zachowania si cen akcji potwierdzaj teori rynkw efektywnych,
niekiedy
jednak pojawiaj si bble spekulacyjne.
Rynki transakcji terminowych ju dzisiaj ustalaj ceny przyszych dostaw
towarw i patnoci za nie. Pozwala to na zabezpieczenie si przed ryzykiem
dotyczcym przyszych cen tych towarw z natychmiastow dostaw (spot).
Uczestniczcy w tych transakcjach porednicy (gracze) przejmuj ryzyko od asekurujcych
si podmiotw, dajc w zamian opaty.
Zadania sprawdzajce
1. Mamy rzuca monet. Jeeli wypadnie reszka, wygrywamy 1 . Jeeli za
wypadnie orze, tracimy 1 . Osoba A nie ma nic przeciwko wziciu udziau w tej grze,
ale te szczeglnie nie kwapi si do niej. Osoba B jest skonna zapaci 0,02 za
udzia w grze. Osoba C domaga si 0,05 , co jest dla niej warunkiem
przystpienia
779
do gry. Scharakteryzuj te trzy postawy wobec ryzyka. Ktra z osb

prawdopodobnie wykupi ubezpieczenie od kradziey samochodu?
2. Usyszae w radio reklam ubezpieczenia na ycie, dostpnego dla kadego, kto
przekroczy 45 lat. Nie wymaga si adnych bada lekarskich. Jaka, twoim zdaniem, bdzie cena polisy: wysoka, niska czy przecitna? Odpowied uzasadnij.
3. W ktrym z podanych niej przykadw dochodzi do czenia ryzyka: a)
ubezpieczenie na ycie; b) ubezpieczenie od wylewu Tamizy; c) ubezpieczenie gosu
popularnej piosenkarki pop?
4. Zaoye firm doradzajc bezrobotnym, jak najlepiej wykorzystywa czas na
zarabianie pienidzy. Firma ta dokonuje emisji akcji na giedzie papierw
wartociowych. Czy w stanie rwnowagi bd one przynosi wysze, czy te nisze
dochody
ni przecitne? Odpowied uzasadnij.
Ryzyko i informacja
780
5. Dlaczego giedy podlegaj kontroli, majcej wyeliminowa wykorzystywanie

przez
menederw poufnych informacji o przedsibiorstwie przy sprzeday i kupnie
akcji?
s
nieprawdziwe, a) Ekonomici nie s w stanie przewidzie zmian na giedzie
papierw wartociowych; dowodzi to, e ekonomia jest bezuyteczna przy analizie
kursw akcji, b) Wykupywanie ubezpieczenia nie ma sensu; jeeli firma
ubezpieczeniowa osiga przecitnie biorc zyski, to jej klienci musz ponosi straty,
c) Ostroni inwestorzy nie powinni kupowa akcji, ktrych dochodowo si
zmienia.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE, Warszawa 2001 {przyp. red. nauk.).
Rozdzia 14
Gospodarka oparta na informacji

jakie s podstawowe cechy produktw informacyjnych:
dlaczego e-produkty maj wysokie koszty stae, ale niskie koszty kracowe;
dlaczego prowadzi to do powstania monopoli, ktre d do rnicowania cen;
na czym polegaj praktyki rnicowania cen i jakoci oraz sprzeday w pakiecie:
przyczyny powstawania aliansw strategicznych;
istot rywalizacji prowadzcej do ustanowienia standardw i konkurencj midzy sieciami;
przyczyny szybkiego wzrostu i gwatownego spadku cen akcji firm internetowych
(dotcomw).
Sto lat temu mona byo zbi fortun na kolei, stali i ropie naftowej. John D.
Rockefeller
(1839-1917), zaoyciel firmy Standard Oil, zgromadzi majtek o wartoci 200 mld
$
w cenach z 2004 r. Wspczenie najbogatsi przedsibiorcy na wiecie dziaaj w
sektorach gospodarki opartych na informacji. Bill Gates z firmy Microsoft
(www.microsoft.com) ma majtek w wysokoci ok. 40 mld $. Trwa rewolucja
informacyjna. Jest ona podstaw dynamicznego rozwoju tzw. nowej gospodarki, ktra
zmienia
ycie wielu ludzi. Prawa ekonomiczne nadal dostarczaj solidnych podstaw
teoretycznych, pozwalajcych zrozumie istot dokonujcych si zmian. W tym rozdziale
przedstawiamy zastosowanie mikroekonomii do analizy gospodarki opartej na
informacji.
W pierwszej kolejnoci omwimy gwne cechy produktw ucieleniajcych informacj. Nastpnie zbadamy, jak zachowuj si konsumenci i wytwrcy tych
produktw oraz jak powstaje ich rynek. W jaki sposb przebiega na nim konkurencja?
Jakie
formy przybieraj polityka cenowa i inne zachowania strategiczne?
14.1. E-produkty
W tablicy 14.1 pokazano rozwj Internetu. Pod koniec 2003 r. 49% gospodarstw
domowych w Wielkiej Brytami miao dostp do Internetu z domu, podczas gdy w
1998
r.
tylko 9%. W lutym 2004 r. 58% dorosych Brytyjczykw korzystao z Internetu w
cigu ostatnich trzech miesicy, gwnie z poczty elektronicznej. Spord wszystkich
783
Tablica 14.1. Wykorzystanie Internetu w celach gospodarczych

Transakcje biznes-biznes (mld )
Transakcje biznes-konsument (mld )
Liczba urzdze (min)
Liczba uytkownikw (min)
1997
2003
5
5
100
100
1 130
150
720
490
osb dorosych uytkujcych Internet, 47% dokonao rwnie za jego pomoc

zakupu
biletw, dbr lub usug.
Tablica 14.2 ilustruje moliwoci osignicia wzrostu wydajnoci dziki
wykorzystaniu handlu elektronicznego. Korzyci wynikaj z zakupw internetowych oraz
z elektronicznego zarzdzania acuchem dostaw (e-supply-chairi).
Tablica 14.2. Szacunkowy wzrost wydajnoci w wyniku handlu elektronicznego (%)
Sprzeda elektroniczna
Zakupy elektroniczne
Dolny puap
Grny puap
-1
2,30
-4,80
7,80
r d o : ONS, Economic Trends, November 2003.
E-produkt mona zapisa w postaci cyfrowej, a nastpnie przesa szybko, bez-
bdnie i tanio.___________________________________________________
Przykadem mog by: muzyka, filmy, czasopisma, wiadomoci, ksiki i sport.
Zbieranie i produkcja informacji s drogie, ale jej dystrybucja jest bardzo tania.
Koszty
stae wytworzenia e-produktu s wysokie, natomiast koszty kracowe dystrybucji s
niewielkie. Taka struktura kosztw sprawia, e w procesie produkcji wystpuj
olbrzymie korzyci skali. W podrozdziale 14.3 przeanalizujemy konsekwencje tego
zjawiska
dla struktury rynku i konkurencji. Najpierw zbadamy gwne cechy produktw informacyjnych z punktu widzenia uytkownikw. Uytkownikami (konsumentami)
informacji s nie tylko gospodarstwa domowe, lecz take przedsibiorstwa.
784
Ramka 14.1
Strony internetowe
Tablica zawiera zestawienie najbardziej popularnych stron internetowych w
Wielkiej
Brytanii w maju 2004 r. Wystpuj tu zarwno strony zawierajce serwisy
informacyjne/wiadomoci oraz przegldarki, jak i strony o profilu handlowym i edukacyjnym.
W transakcjach internetowych nie uywa si gotwki. Angielski bank centralny,
Bank of England, bada implikacje tych transakcji dla polityki pieninej.
Ministerstwo
Finansw analizuje wpyw na przychody z podatku VAT Gospodarka oparta na
informacji wydaje si by zupenie nowym zjawiskiem, ale okazuje si, e jest doskona
ilustracj uniwersalnoci praw ekonomii.
Nazwa firmy
Microsoft
Google
Yahoo!
BBC
eBay
Time Warner
Wanadoo
British Telecom
Amazon
UK Universities
Odwiedzajcy stron
(min)
19,167
13,501
12,135
9,029
8,839
8,047
6,963
6,187
5,949
5,093
Penetracja
(%)
Czas na osob
73,24
51,59
46,37
34,50
33,77
30,75
26,60
23,64
22,73
19,46
2:27:19
0:23:24
0:57:24
0:42:27
1:40:40
2:46:12
0:16:30
0:14:05
0:17:27
0:31:36
r d o : www.NielsenNetRatings.com
Dowiadczenie
Z dowiadczeniem spotkalimy si po raz pierwszy w ramce 9.4, gdzie analizowalimy jego wpyw na strategie reklamowe. Informacja jest produktem wymagajcym
dowiadczenia.
to takie dobro, ktrego warto zostanie oceniona przez uytkownika dopiero po wyprbowaniu.
Dobro (usuga) wymagajce dowiadczenia
O przydatnoci jakiego dobra lub usugi przekonujemy si wwczas, gdy

uywamy ich po raz pierwszy. Wikszo dbr i usug nabywamy wielokrotnie. Nie
kupujemy ich jednak tylko po to, aby lepiej pozna ich uyteczno. Informacja wyrnia
si
tym, e jest niemal zawsze nowa. Gdybymy ju dysponowali dan informacj, nie
musielibymy jej kupowa! Uylimy okrelenia niemal zawsze", poniewa kady
785
Ramka 14.2
Byem tutaj, dostaem e-koszulk

Produkcja i przekaz informacji s tak stare jak pierwsze rozmowy midzy naszymi
najbardziej prymitywnymi przodkami. Od tamtej pory koszty dystrybucji stale
malej.
Wynalazkiem, ktry pozwoli znacznie obniy koszty, bya prasa drukarska
(wystarczy pomyle o mnichach, ktrzy wczeniej przepisywali teksty rcznie). Podobnie
byo w przypadku usug pocztowych i telefonu. Katalogi sprzeday wysykowej
istniej ju od stu lat. Przegldanie nie zaczo si od Internetu, a tylko nabrao w nim innego wymiaru. Gospodarka oparta na informacji jest inna nie tylko z powodu
nieporwnywalnie niszych dzi kosztw przekazu, lecz take dlatego, e przesyanie
informacji jest teraz interaktywne. Konsumenci mog przetwarza informacje, ktre
otrzymuj, a na ich dodatkowe pytania mona szybko i tanio odpowiedzie.
z nas ma swoj ulubion kaset wideo, ktr chcemy oglda wicej ni raz. Ludzie
kupuj kasety wideo z nagraniem zwycistwa druyny Manchester United w Lidze
Mistrzw, aby je wielokrotnie oglda, ale filmy na DVD wypoyczaj w sieci
Blockbuster, gdzie nastpnego dnia dostpny bdzie kolejny dreszczowiec.
Znaczenie dowiadczenia przy ocenie popytu na produkty bdce nonikiem
informacji tumaczy wiele znanych praktyk stosowanych przez dostawcw, ktrzy
poszukuj sposobw wzbudzenia apetytu konsumentw bez ujawnienia zbyt duej iloci
informacji o swym produkcie (co mogoby sprawi, e zniknaby sama potrzeba jego
zakupu). Darmowe prbki, zapowiedzi, nagwki oraz moliwo przejrzenia
zawartoci s taktykami marketingowymi stosowanymi w przypadku dbr i usug,
wymagajcych dowiadczenia. Zamy, e jeste dostawc takiego produktu. Bez
darmowych
prbek konsumenci mog nigdy nie dowiedzie si, jak wspaniay jest twj
produkt.
Jednak jak zdecydujesz, ile rozda darmowych prbek?
Upraszczajc rozwaania, zamy, e koszty kracowe skopiowania eproduktu
s
zerowe. Twoim jedynym celem bdzie zatem maksymalizacja utargu. Rozdajc
786
wicej
prbek, zmniejszasz wielko sprzeday, ktr moge osign dzisiaj, ale dziki
szerszej informacji o twoim produkcie zwiksza si popyt na niego w przyszoci.
Darmowe kopie rozdajesz do momentu, w ktrym kracowa strata utargu dzisiaj
zrwna si z (zaktualizowanym) przychodem kracowym uzyskanym dziki
pobudzonej promocj dodatkowej sprzeday w przyszoci.
Kolejnym sposobem, w jaki dostawcy produktw wymagajcych dowiadczenia
zwikszaj popyt na swoj produkcj i tworz sam rynek informacji, jest kreowanie
marki i reputacji. Przyjrzyjmy si najpierw transakcji jednorazowej. Czy chciaby
kupi pewn informacj, ktra kosztuje 100 ? Przed uzyskaniem informacji nie
wiesz,
ile jest warta, ale po zapoznaniu si z ni ju nie potrzebujesz jej kupowa!
787
Gdyby kada transakcja bya zawierana tylko raz, sprzedawcy odczuwaliby

du
pokus oszukania klientw, a ci z kolei baliby si tak bardzo, e do skutku
dochodzioby niewiele transakcji. Firmy inwestuj w reputacj (opierajc si na rzetelnoci
w interesach w przeszoci) po to, aby zdoby zaufanie, ktre zaprocentuje teraz
i w przyszoci. Krzywa popytu na ich produkty bdzie przebiega tym wyej, im
lepsz reputacj udao si im uzyska w przeszoci.
Nadmiar informacji
Rodziny kupujce dwie rne gazety sobotnio-niedzielne rzadko maj czas
przeczyta
wszystkie dziay w kadej z nich. W Internecie problem ten jest odczuwalny o wiele
silniej. Dostpna jest tak wielka ilo informacji, e nie wiadomo, od czego zacz.
W ramce 1.4 w rozdziale 1 wskazywalimy na nadmiar informacji jako na jedn z
wad
centralnego planowania w krajach socjalistycznych. Wyszukiwanie jest o wiele
atwiejsze, gdy kto inny ograniczy liczb dostpnych dla nas opcji. Bogaci klienci
poszukujcy domu nie spdzaj caych tygodni, jedc po najlepszych dzielnicach
Londynu.
Wynajmuj porednika, aby dokona za nich wstpnego wyboru, i rozpatruj tylko
propozycje na sporzdzonej przez niego krtkiej licie. Podobnie, gdy
przedsibiorstwo
chce zatrudni nowego dyrektora, zwykle wynajmuje specjalist owc gw",
aby
sporzdzi krtk list odpowiednich kandydatw.
Tak jak porednik pobiera opat za usug polegajc na selekcji dostpnych
wariantw, rwnie dostawcy przegldarek internetowych oferuj wartociowy
produkt,
ktry mog sprzeda. Przegldarki, takie jak Google, nale do najczciej
odwiedzanych stron internetowych, co sprawia, e staj si szczeglnie atrakcyjne dla
reklamodawcw.
Nadmiar informacji powstaje wwczas, gdy ilo dostpnych informacji jest dua, a koszt ich przetworzenia jest wysoki. Wzrasta wtedy znaczenie urzdze seI lekcjonujcych informacje.
788
Wstpna selekcja wyjania, dlaczego producenci jachtw reklamuj si w

czasopismach eglarskich, a nie w wydawnictwach dla kibicw piki nonej. Internet
pozwala
producentowi jachtw jeszcze dokadniej okreli (i dotrze do) potencjalnych
klientw. Jednym z powodw, dla ktrych firmy internetowe mog oferowa darmowe
usugi, jest fakt, i rejestr klientw, za ich zgod, mona sprzeda nie tylko
reklamodawcom, lecz take innym firmom prowadzcym dziaalno za porednictwem
Internetu. Nastpnym razem, gdy bdziesz kupowa telewizor i podawa informacje o
sobie
na formularzu bezpatnej" gwarancji, pamitaj, e udzielajcy gwarancji w istocie
kupuje" informacje o nabywcach telewizorw o ich adresach i wysokoci
wydatkw. Informacje te pomagaj innym przedsibiorstwom bardziej precyzyjnie
ukierunkowa swoj ofert. Jest to bez wtpienia cenny towar.
789
Koszty zmiany
O ile stworzenie i rozbudowa bazy danych o klientach mog by trwa przesank
subsydiowania produktw informacyjnych, o tyle druga przyczyna jest
tymczasowa.
Przedsibiorstwa mog wiadczy darmowe usugi w okresie pocztkowym, aby
zwiza uytkownikw z danym dostawc. Uytkownicy ci musieliby wwczas ponie
koszty zmiany dostawcy.
Koszty zmiany powstaj wwczas, gdy poniesionych wydatkw nie mona
odzyska. Zmiana dostawcy wymaga wwczas poniesienia dodatkowych kosztw.
Gdyby Wielka Brytania musiaa rozpocz wszystko od nowa, mogaby si
zdecydowa na ruch prawostronny, a nie lewostronny. Samochody brytyjskie nie
rniyby
si ju od aut w Europie kontynentalnej. Producentom byoby o wiele trudniej
da
od Brytyjczykw wyszych cen za samochody, jeli podobne modele mona by
atwo
importowa z kontynentu. Jednak Wielka Brytania dokonaa wielu inwestycji
zwizanych z jazd po lewej stronie. Przejcie na ruch prawostronny wymagaoby zmiany
znakw drogowych i drg dojazdowych do autostrad, zomowania wikszoci
istniejcych samochodw przystosowanych do ruchu lewostronnego oraz wyrobienia u
kierowcw odmiennych ni dotychczas nawykw. W okresie przejciowym wzrosaby
liczba wypadkw i zwikszyyby si wydatki. Chocia Brytyjczycy skorzystaliby
na
taszych samochodach dostosowanych do ruchu prawostronnego, to koszty zmiany
mogyby by tak wysokie, e lepiej jest pozostawi wszystko bez zmian.
Podobnie, wysokie s koszty odzwyczajenia si od palenia tytoniu. Kto, kto
nigdy
nie pali, podejmie inn decyzj ni osoba, ktra pali 20 papierosw dziennie. Przeszo ma znaczenie. Przyszo te. Koszty zmiany zmuszaj uytkownikw i
dostawcw do spojrzenia dugookresowego ju od pocztku. Nie naley zaczyna pali,
zakadajc, e atwo jest rzuci palenie. Mona wtedy atwo wpa w puapk.
Tablica 14.3 ilustruje t zaleno. Usugi mona zamawia u dostawcy A lub B.
Dostawca B jest lepszy. Jego usugi przynosz korzy netto (po odliczeniu opat
klientw) w wysokoci 700 . Wybr dostawcy A przynosi korzy tylko w
wysokoci
500 . Gdyby nie byo kosztw zmiany, wszyscy wybraliby dostaw B. Jeeli
jednak
Przyrost korzyci = 200 - koszty zmiany = 300 (przyp. red. nauk.).
790
koszt zmiany wynosi 300 , to klienci, ktrzy zdecydowali si na korzystanie z

usug
dostawcy A, nie zrezygnuj z niego, gdy na zmianie straciliby 100 '. Bd oni
zatem
dalej klientami dostawcy A i osign korzy w wysokoci 500 . Klienci, ktrzy
rozpoczli zakupy od dostawcy B, s zadowoleni z jego usug i osign korzy w
wysokoci 700 .
Dlaczego ktokolwiek chciaby rozpocz zakupy od dostawcy A? Przyczyn
moga
by wietna promocja, na ktr skusili si niektrzy klienci w nadziei, e robi
dobry
interes, albo byli zbyt krtkowzroczni i zlekcewayli dugookresowe reperkusje
swojej
Przyrost korzyci = 200 - koszty zmiany = 300 (przyp. red. nauk.).
791
Tablica 14.3. Koszty

zmiany
Dostawca ADostawca BKorzy dla klienta500 700 Koszty
zmiany = 300 Korzy netto dla klientaJeli najpierw kupowa od
A500 400 Jeli najpierw kupowa od B200 700
decyzji. Korzyci dla klienta zawarte w tablicy 14.3 naley interpretowa jako
warto
zaktualizowan wszystkich korzyci osignitych przez niego w przyszoci dziki
zakupom dokonywanym u danego dostawcy. Rnica midzy tymi zaktualizowanymi
wartociami powinna by porwnana z jednorazowymi kosztami zmiany.
W rozdziale 9 rozrnilimy naturalne i strategiczne bariery wejcia; pierwsze
z nich powstaj samoistnie, drugie za zostay wzniesione przez przedsibiorstwa.
Koszty zmiany rwnie maj obie te cechy. Sprytni dostawcy wypracowuj wiele
strategii, majcych na celu zatrzymanie uytkownikw. Systemy lojalnociowe typu
frequent flier s oczywistymi przykadami moliwoci powstaych dziki gospodarce
opartej na informacji. Wczeniej zbieranie indywidualnych danych o

poszczeglnych
klientach detalicznych byo po prostu za drogie.
Nowoczesne systemy komputerowe zmieniy wszystko. Gdy jest moliwe
rozrnienie poszczeglnych osb, mona je umotywowa". System punktw
premiowych
polega na oferowaniu klientom niewielkich nagrd w zamian za kontynuacj
korzystania z usug danego dostawcy. Klientce moe by wszystko jedno, czy leci liniami
British Airways, czy te liniami Virgin, albo czy kupuje w Tesco, czy te w Sainsbury,
natomiast dla danej linii lotniczej lub supermarketu ma to ogromne znaczenie. Usugi
firm internetowych Yahoo! i Freeserve byy pocztkowo bezpatne. Gdy
przyzwyczaisz
si do korzystania z nich, mog zacz pobiera od ciebie opaty za takie same
usugi
w przyszoci; identycznie, jak zrobiy to najlepsze kluby pikarskie, wykorzystujc
telewizj satelitarn w celu dotarcia do jak najszerszej publicznoci, aby nastpnie
utworzy swoj wasn sie patnych stacji telewizyjnych.
Gospodarka oparta na informacji wykorzystuje do maksimum metody, ktre

w mniej wyrafinowanej formie byy stosowane ju od dawna. Od dziesicioleci najwiksze banki wiedziay, e dzisiejsi studenci jutro bd dochodowymi klientami.
Banki konkuruj o lokalizacj na terenie uczelni i oferuj studentom subsydiowane
usugi bankowe, liczc na to, e pniejsze koszty zmiany banku skoni klienta do
pozostania, co pozwoli bankowi odzyska pocztkowe inwestycje z nadwyk.
Banki
zawsze mogy odrni studentw od osb niestudiujcych. Gospodarka oparta na
informacji wykorzystuje t zasad do granic moliwoci, rozrniajc
indywidualnych
klientw i wiadomie stosujc system pocztkowo dotowanych usug, ktre pniej
przynios spore zyski.
793
793
Efekty zewntrzne sieci

Z punktu widzenia uytkownika ostatni cech e-produktw jest wystpowanie
efektw zewntrznych sieci.
Efekt zewntrzny sieci powstaje wwczas, gdy dodatkowy uczestnik sieci przy-
nosi korzyci dotychczasowym jej uczestnikom.

Nie ma sensu posiadanie telefonu, jeli nikt inny go nie ma. Nie ma te powodu,
aby uczy si esperanto, jeli ten nowy jzyk si nie rozprzestrzeni. Faks
wynaleziono
w 1843 r., a pierwszy e-mail wysano w 1969 r., ale technologie te stay si
popularne
dopiero wwczas, gdy zaczo je stosowa wicej ludzi2.
Na rysunku 14.1 pokazano, jak liczba uytkownikw wpywa na ksztatowanie
si
popytu na produkt charakteryzujcy si efektami zewntrznymi sieci. Przypomina
to
nasze rozwaania dotyczce kosztw w rozdziale 7. Stwierdzilimy tam, e
przedsibiorstwa maj rne krzywe kosztw w krtkim i dugim okresie. Nawet jeli
krtkookresowe krzywe kosztw maj ksztat litery U, to dugookresowe koszty
przecitne
mog male przez dugi czas, gdy mamy do czynienia z korzyciami skali.
Zwikszenie produkcji moe wwczas spowodowa spadek kosztw przecitnych.
Efekty zewntrzne sieci wywouj identyczne zjawisko po stronie popytu:
obnianie cen moe wpyn na znaczne zwikszenie popytu, szczeglnie w dugim
okresie.
Rysunek 14.1. Krzywa popytu w przypadku wystpowania efektw zewntrznych

sieci
Kada krtkookresowa krzywa popytu odzwierciedla liczb osb ju korzystajcych z sieci. Obnika
ceny z F1 do P2 nie tylko powoduje przejcie
z punktu A do punktu B, lecz take wywouje przesunicie krzywej popytu, gdy zwiksza si warto
sieci. Dugookresowa krzywa popytu, czca takie
punkty, jak A i C, jest bardziej elastyczna.
Te i inne ciekawe przykady przytaczaj C Shapiro i H. Varian w pracy: Information Rules, Harvard University Press, 1999.
Rysunek 14.1 ilustruje pocztkow krzyw popytu krtkookresowego D1D1, tj.

popyt
na produkt dla danej liczby uytkownikw ju znajdujcych si w sieci. Zamy,
e
A jest punktem, w ktrym liczba osb korzystajcych z sieci jest taka sama jak
w okresie poprzednim. Nie ma powodu, aby krzywa popyta zmienia pooenie.
Teraz z kolei zamy, e dostawca obniy cen i zdoby dzisiaj dodatkowych
klientw, przesuwajc si w d po krzywej popytu D1D1 z punktu A do punktu B.
Wskutek wzrostu liczby uytkownikw sieci produkt ma teraz wiksz warto dla
kadego z nich i krzywa popytu przesuwa si w nastpnym okresie w gr, tj. do
pooenia D2D2. Przy cenie P2 popyt zwiksza si do q2. Dalsza obnika ceny wpynie
na
przesunicie krtkookresowej krzywej popytu jeszcze dalej w prawo.
Dugookresowa
krzywa popytu DD, powstaa z poczenia takich punktw, jak A i C, jest bardziej
paska (popyt jest bardziej elastyczny) ni krtkookresowa krzywa popytu.
Nawet bez uwzgldnienia kosztw zmiany, efekty zewntrzne sieci mog
uzasadnia subsydiowanie cen nawet darmowe rozdawnictwo we wczesnych fazach
ycia produktu. Na tym etapie dostawca inwestuje w rozwj sieci. Gdy zwikszy
si
liczba klientw, wwczas mona bdzie podnie cen. Efekty zewntrzne sieci
wyjaniaj, dlaczego uytkownicy maj odruchy stadne: pocztkowo wszyscy s
powcigliwi w stosunku do nowego produktu, aby nastpnie wszyscy jednoczenie
przekona
si do niego. Nawet jeli jeste pewien, e poczta elektroniczna jest czym wspaniaym, to nie bdzie z niej adnej korzyci do czasu, a twoi znajomi (i klienci)
zostan
do niej podczeni. W momencie, gdy kady myli, e pozostali dojrzeli do zmiany,
wszyscy decyduj si na ni w bardzo krtkim czasie.
Przedstawione wyej cztery cechy dowiadczenie, nadmiar informacji,
koszty
zmiany oraz efekty zewntrzne sieci s z punktu widzenia uytkownikw
podstawowymi waciwociami produktw informacyjnych. Obecnie przejdziemy do
omwienia specyficznych cech kosztw, produkcji i konkurencji midzy dostawcami.
14.3. Dystrybucja informacji

Z punktu widzenia dostawcw podstawow cech informacji jest to, i koszty jej
wytworzenia s wysokie, ale za to jest ona tania w dystrybucji: dla produktw
informacyjnych koszty stae s wysokie, a koszty kracowe niewielkie. Istniej zatem due
korzyci skali. O ile barier zwikszania produkcji przez monopolistw w
przemyle
staj si w pewnym momencie istniejce moce wytwrcze, o tyle przy reprodukcji
produktw informacyjnych nie wystpuje takie ograniczenie. Gospodarka
zdominowana przez przemys skadaa si gwnie z oligopolistw takich jak Ford,
Vauxhall,
Fiat itd. natomiast w nowej gospodarce moemy si spodziewa przede
wszystkim
monopolistw. Ponadto, jak pokazuj narodziny i wczesne lata dziaalnoci firm,
takich jak Amazon, Yahoo! i Freeserve, nawet dotychczasowi monopolici s zawsze
zagroeni wejciem nowych konkurentw.
Na podstawie naszych rozwaa w rozdziaach 8 i 9 moemy susznie przewidy-
797
Ramka 14.3
Encyclopaedia Britannica na pk
Troskliwi rodzice zazwyczaj kupowali swoim dzieciom Encyclopaedia Britannica
(www.britannica.co.uk), ktra zapeniaa ca pk w biblioteczce. To cenione
dzieo
byo liderem rynkowym przez dwa stulecia od czasu pierwszej jego publikacji
w 1768 r., mimo wysokiej ceny sigajcej nawet 1000 . W roku 1990 przychody
ze
sprzeday osigny 450 min . Po roku 1990 wpywy ze sprzeday spady o 80%;
CD-ROM zniszczy drukowan encyklopedi. Koszt kracowy produkcji jednej
pyty
CD-ROM wynosi 1 . Koszty kracowe Encyclopaedia Britannica sigay 150 za
ksiki plus kilkaset funtw prowizji dla akwizytorw.
Gwnym wyzwaniem staa si decyzja firmy Microsoft o produkcji oprogramowania do encyklopedii, pod nazw Encarta, za cen rwn jednej trzydziestej ceny
Encyclopaedia Britannica. Encarta bya nie tylko tasza, lecz take atwiejsza do noszenia. Poniewa bya te mniejsza, miecia si na jednym CD-ROM-ie. Britannica
nie zostaa pokonana przez nowego konkurenta na rynku 24-tomowych ksiek, ale
przez now technologi, ktra zmienia natur niszy rynkowej.
W latach dziewidziesitych XX w. Britannica stopniowo dojrzewaa do
skutecznego przeciwdziaania pojawieniu si Encarty i wyprodukowaa swj wasny
CD-ROM. Akwizytorzy zostali zwolnieni, gdy uytkownicy komputerw znacznie
silniej reaguj na reklamy w Internecie ni na prezentacje domokrcw. Stosujc
obecnie technologi podobn do Encarty, Britannica prbowaa podkrela fakt, e
jej
encyklopedia jest wiksza, a zatem zawiera wicej informacji. Encarta natomiast
prbuje powikszy swoje rozmiary, aby wej w now nisz rynkow, ktr
Britannica
ma nadziej stworzy.
r d o : P. Evans, T. Wurster, Blown to Bits, Harvard Business School Press, 1999; R. Melcher, Dusting
off the Britannica, Business Week", 20 October 1997.
wa, e monopole te przybior jedn z dwch form. Pierwsza z nich to firma

dominujca, wspistniejca z grup mniejszych konkurentw. Microsoft, wynalazca
programu operacyjnego DOS, a nastpnie Windows, dobrze pasuje do tego opisu.
Dochody
Microsoftu s tak due, e podobnie jak Boeing w przemyle lotniczym moe
798
sobie pozwoli na przeznaczanie znacznych sum na B + R. Kade z tych przedsibiorstw dyskontuje istnienie ogromnych korzyci skali i stao si tanim
producentem
standardowego produktu w swej gazi.
Inne formy monopolu musz istnie na mniejszych rynkach niszowych,
nastawionych na konkretne grupy konsumentw, ktrych rnorodno preferencji pozwala
na
wspistnienie tych nisz. Przedsibiorstwa internetowe zajmuj si
rozprowadzaniem
799
wielu produktw: od biletw lotniczych a po transakcje akcjami i udziaami. Te

struktury rynkowe dobrze opisuje konkurencja monopolistyczna. Jednak ze
wzgldu
na to, i przewaga dotychczas dziaajcych przedsibiorstw zaley od segmentacji
rynku na mae nisze, ich czasowy monopol jest zagroony przez konkurentw, ktrzy
potrafi przeskoczy midzy niszami. Spka Amazon szybko dosza do wniosku, e
nie
ma powodu, aby ogranicza swoj dziaalno do internetowego handlu wycznie
ksikami.
W konkurencji monopolistycznej maj miejsce zarwno wejcia, jak i wyjcia
z gazi. Zjawisko to uwidocznio si wyranie w ostatnich kilku latach. Wejcie na
rynek stao si atwiejsze, ni przypuszczay firmy dotychczas na nim funkcjonujce,
wic wiele z ich niszy trudniej byo obroni, ni pocztkowo przewidywano. Gdy
na
rynku pojawio si mnstwo nowych firm, tylko niektre byy w stanie osign
zysk.
Zaamanie na rynku doprowadzio wiele przedsibiorstw do bankructwa i
opuszczenia
gazi. Ten rozkwit i upadek omwimy na kocu rozdziau.
Ceny produktw informacyjnych

Po przeczytaniu wycznie poprzednich rozdziaw podrcznika otworzye firm
konsultingow (oczywicie w Internecie), aby doradza przedsibiorstwom, w jaki
sposb ustala ceny na produkty informacyjne. Poniewa ich koszt kracowy jest
bardzo niski, spodziewasz si, e utarg kracowy spadnie niemal do zera. Chciaby
jednak mie jakie zyski. By moe, podobnie jak przedsibiorstwa
telekomunikacyjne,
powiniene zastosowa taryf dwuczciow.
Taryfa dwuczciowa skada si z opaty rocznej na pokrycie kosztw staych
oraz niewielkiej opaty jednostkowej, zwizanej z kosztami kracowymi.

Czy ktokolwiek stosuje t formu w Internecie? AOL, BT i Wanadoo pobieraj
roczn opat czonkowsk i nastpnie dostarczaj darmowe usugi. Teoria
ekonomii
sugeruje, e w dugim okresie jaka forma opaty rocznej moe by konieczna. Dostawcy internetowi musz osiga przychody tak jak przedsibiorstwa w kadej
innej
gazi. Jeli nie mog uzyska przychodu z reklam lub ze sprzeday informacji
800
o klientach innym dostawcom, to czci polityki cenowej mog by opaty

czonkowskie.
Inn prawidowoci, ktr powinnimy pamita z rozdziau 8, jest to, e
monopolista zarabia wicej dziki rnicowaniu cen ni w przypadku stosowania ceny
jednolitej. W kategoriach przychodw, jednolita cena pozwala monopolicie osign
najwikszy z moliwych prostoktw (cena x ilo) pod krzyw popytu, podczas
gdy
doskonae rnicowanie cen inna cena dla kadego klienta umoliwia mu
uzyskanie znacznie wikszego utargu, ktry symbolizuje cay obszar pod krzyw
popytu.
Gdy sprzedawcy wyznaczaj cen bez znajomoci cech kupujcego,
rnicowanie
cen jest trudne. Czasami rnice midzy nabywcami s oczywiste, jak w przypadku
801
korzystajcych z pakietw wakacyjnych turystw, podrujcych w klasie

ekonomicznej i biznesmenw latajcych subowo w klasie biznes. Jednak w wielu
przypadkach
dostawcy dbr i usug po prostu nie s w stanie stosowa dyskryminacji cenowej.
Rewolucja informacyjna oznacza, e dostawcy czsto dysponuj szczegowymi
informacjami o poszczeglnych nabywcach. Pozwala im to na rnicowanie cen i
oferowanie rnych cen rnym klientom, w zalenoci od ich rzeczywistych lub
prawdopodobnych cech. Poniewa zapewnia to o wiele wiksze utargi, dostawcy s
gotowi
kupi bazy danych o klientach od innych sprzedawcw. Jak dotd, rozdziay 8 i 9
okazuj si bardzo przydatne. Przyjrzyjmy si dokadniej polityce rnicowania cen.
Dotychczas opisalimy rnicowanie cen w zalenoci od typu klienta. Niestety,
w praktyce nie zawsze jest to moliwe. Dystrybutorzy produktw informacyjnych
maj jednak do dyspozycji dwa inne chwyty nawet wwczas, gdy nie mog kupi
lub
w inny sposb zdoby informacji o danym kliencie.
Rnicowanie jakoci
Dlaczego wydawcy dostarczaj na rynek t sam ksik w oprawie zarwno
twardej,
jak i mikkiej, po bardzo rnych cenach? Jest to forma rnicowania cen,
zwikszajca cakowity przychd ze sprzeday. Zauwamy, e korzy" z ksiki w twardej
oprawie, ktra uzasadnia wysz cen, to nie tylko jej wysza jako, lecz take
fakt,
i ukazuje si ona o kilka miesicy wczeniej ni wersja w mikkich okadkach.
W przemyle" informacyjnym stara wiadomo to adna wiadomo.
Rnicowanie jakoci (versioning) jest wiadomym tworzeniem rnych odmian
jakociowych tego samego produktu, w celu umoliwienia rnicowania cen.

Moemy si zaoy, e czytasz ten podrcznik w wersji w mikkiej oprawie.
Jestemy gotowi podj ryzyko takiego zakadu, gdy nie istnieje jego wersja w twardych okadkach! Z jednej strony, opnianie wydania ksiki nie ma wikszego
sensu,
gdy wykad dla studentw rozpoczyna si w konkretnym terminie, z drugiej za
ksika nie bdzie potrzebna studentom przez 20 lat (chocia podstawowe reguy
ekonomii
802
zachowaj w tym czasie sw wano!). Ksika w wersji z tward okadk

zapewnia
zatem niewiele dodatkowych korzyci. Jeli wemie si pod uwag dodatkowe
koszty
jej produkcji, to opcja ta staje si nieopacalna.
W Internecie kalkulacja kosztw jest inna. Gdy produkt ju istnieje, oferowanie
go
w rnych formach nie zwiksza zbytnio kosztw. Koszt kracowy wszystkich jego
wersji jest bliski zeru. Nawet mae przyrosty utargu wynikajce ze zrnicowania
produktu, umoliwiajcego rnicowanie cen, s opacalne.
Czasami wymaga to przygotowania jednej wersji produktu celowo gorszej, aby
zwikszy warto wersji wyszej jakoci. Rozwamy ponownie kwesti linii lotniczych, ktre na trasach rejsowych oferuj przeloty w klasie ekonomicznej i klasie
biznes. Czy biznesmeni rzeczywicie musz stale je wdzonego ososia? Czy
rzeczywi-
803
cie optymalnym rozwizaniem jest a takie cienianie pasaerw klasy ekonomicznej?

Nawet w Europie bilety w klasie biznes mog kosztowa dwa razy wicej ni
w klasie ekonomicznej. Na trasach transatlantyckich cena w klasie biznes moe
wynosi 3000 , natomiast standardowa cena w klasie ekonomicznej 500 . Wszystko
to,
co sprawia, e ludzie wybieraj klas biznes zamiast ekonomicznej, przyczynia si
do
wzrostu zyskw. Celowe obnianie standardu klasy ekonomicznej moe by zabiegiem, ktry w istocie prowadzi do zwikszenia przychodw3. Po raz kolejny
okazuje
si, e dostawcy e-produktw, ktrzy do perfekcji opanowali sztuk rnicowania
jakoci, tylko logicznie wykorzystali i rozwinli wczeniejsze pomysy.
Sprzeda w pakiecie
Rnicowanie jakoci oznacza tworzenie odmiennych wersji tego samego
produktu,
aby umoliwi rnicowanie cen. Dzieje si tak wwczas, gdy sprzedawcy nie
znaj
indywidualnych cech poszczeglnych klientw, ale s w stanie okreli rnice
midzy grupami potencjalnych nabywcw.
Sprzeda w pakiecie (bundling) polega na cznym oferowaniu wicej ni jedne-
go produktu w celu ograniczenia potrzeby rnicowania cen.

Rnicowanie cen jest potrzebne tylko wtedy, kiedy rni klienci zachowuj si
odmiennie. Zamy, e jeden z nich bardzo pragnie mie kana telewizyjny z
wiadomociami, a drugi najbardziej chciaby oglda kana sportowy. W tablicy 14.4
pokazano, jak warto dla Edwarda i Kamili ma kady z kanaw. Ich preferencje w
stosunku do poszczeglnych kanaw bardzo si rni. Ich gusty w przypadku
pakietu
s bardziej zblione.
804
Gdyby telewizja Sky TV bardzo dobrze znaa cechy kadego widza, uzyskaaby
32 000 wpyww, stosujc doskonae rnicowanie cen. Pobraaby od Edwarda
Tablica 14.4. Pakiety kanaw TV (warto dla

uytkownikw w tys. )
WyszczeglnienieWiadomociSportEdward610Kamila106
3
Chwyt ten ma ju ponad sto lat. Dupuit, XIX-wieczny ekonomista

francuski, ktry by jednym z pierwszych zwolennikw ustalania cen na poziomie kosztw kracowych w
przypadku dziaalnoci podejmowanych przez pastwo, zauway, e koleje specjalnie przeznaczay
wagony bez dachu dla pasaerw trzeciej
klasy, aby zwikszy popyt na drug klas, gdzie mona byo
osign wikszy utarg (cytowane za: H. Varian, Versioning Information Goods, praca niepublikowana, University
of California at Berkeley, 1997).
Ramka 14.4
EMI przestaa produkowa pyty kompaktowe

W odpowiedzi na zmiany spowodowane w przemyle muzycznym przez Internet,
EMI
(www.emigroup.com), trzecia na wiecie pod wzgldem wielkoci firma muzyczna,
w listopadzie 1999 r. ogosia zamiar rezygnacji z produkcji i dystrybucji pyt
kompaktowych. Po stwierdzeniu, e pyty kompaktowe stay si przestarzae na skutek
moliwoci przegrywania muzyki bezporednio z Internetu, EMI postanowia skoncentrowa si na fazie przygotowania i produkcji utworw muzycznych, zamiast
zajmowa
si ich dystrybucj. Decyzj t podjto w tym samym roku, w ktrym powstaa
firma
Napster. Chocia Napster zbankrutowa w 2002 r. w wyniku pozww sdowych
skadanych przez firmy typu EMI, to jego dziaalno doprowadzia do spadku
globalnej sprzeday albumw na pytach kompaktowych w wysokoci 7%-8%, gdy mionicy muzyki preferowali ciganie utworw z Internetu.
W 2004 r. EMI zanotowaa strat w wysokoci 50 min i zwolnia 1500
pracownikw. W tym samym czasie Napster odrodzi si jako legalny dostawca muzyki
w formie cyfrowej" przy penym poparciu ze strony przemysu nagraniowego.
Obecnie Napster pobiera miesiczne opaty czonkowskie za ciganie utworw z
Internetu
i dodatkowe opaty za ich przechowywanie na pytach kompaktowych. Jak wynika
z poniszych danych, przemys muzyczny po prostu eliminuje koszty sprzeday
w sklepach muzycznych, uzyskujc przychody od klientw internetowych. Jeli ten
model si utrzyma, to sklepy muzyczne znikn w cigu najbliszych dziesiciu lat.
Koszty i zyski przy produkcji pyty kompaktowej wycenionej na 15 $
Wyszczeglnienie
Promocja
Produkcja
Promocja w Internecie
Tradycyjna detaliczna sprzeda

pyt kompaktowych ($)
2.50
1,00
Wysyka
2,50
1,00
1,00
1,00
Dystrybucja
3,50
Sklep detaliczny
2,00
Tantiemy i zyski producentw
6,00
Pyty kompaktowe w Internecie
9,50
opat 6000 za odbir kanau z wiadomociami, a 10 000 za kana sportowy, od

Kamili za 10 000 za kana z wiadomociami i 6000 za kana sportowy. Gdyby
ceny byy wysze, Edward i Kamila nie wykupiliby abonamentu w Sky TV.
Zamy teraz, e menederowie Sky TV nie maj wystarczajco dokadnych informacji o uytkownikach, aby pobiera rne opaty od rnych abonentw. Musz
wyznaczy jednolit cen za dany kana. W przypadku kanau z wiadomociami,
jeli
zadaj ceny 10 000 , to abonament wykupi tylko Kamila. Natomiast jeli obni
cen do 6000 , zdobd dwoje abonentw, Kamil i Edwarda. Najlepszym
rozwizaniem dla Sky TV jest pobieranie opaty 6000 za kady kana, co pozwoli osign
24 000 przychodu (2 x 2 x 6000 ). Jest to jednak wynik znacznie gorszy od
32 000 , ktre mona uzyska, rnicujc ceny. Jednak aby sprzeda abonament na
dany kana drugiemu klientowi, Sky TV musi znacznie obniy cen osobie, ktra
byaby gotowa zapaci wicej.
Sprzeda w pakiecie zmniejsza rnice w preferencjach. Przyjmijmy teraz, e
Sky
TV oferuje te dwa kanay wycznie w pakiecie. Zarwno Edward, jak i Kamila s
gotowi zapaci nawet 16 000 za oba kanay cznie. Sky TV uzyska 32 000 .
Sprzeda w pakiecie jest wic w tym przypadku tak samo dobrym rozwizaniem jak
doskonae rnicowanie cen, gdy Edward i Kamila jednakowo oceniaj warto caego
pakietu. Przez powizanie kanaw z wiadomociami, sportem i filmami Sky TV
moe
osign wikszy utarg ni wwczas, gdyby sprzedawaa kady z tych kanaw oddzielnie po jednakowej cenie dla kadego z uytkownikw.
Chocia sprzeda w pakiecie zapewnia wysze przychody ni ustalanie jednakowej ceny dla wszystkich uytkownikw, to jest ona zwykle gorszym rozwizaniem
ni
doskonae rnicowanie cen. Zamy, e w tablicy 14.4 kana sportowy ma dla
Kamili warto 4000 zamiast 6000 . Maksymalna suma, jak zechce ona zapaci za
cay
pakiet, wynosi 14 000 . Ze sprzeday Edwardowi i Kamili dwch pakietw po
14 000 Sky TV uzyska zatem 28 000 . Zauwamy, e dla Edwarda cao ma
nadal
warto 16 000 , a wic zrnicowanie cen dla uytkownikw przyniosoby Sky
TV
30 000 (16 000 + 14 000 ), co oznacza dodatkowy utarg rwny 2000 .
W opisanej sytuacji Sky TV musiaaby jednak zgromadzi bardzo duo informacji
0 indywidualnych klientach. Sprzeda w pakiecie jest wic czsto dla dostawcw
najlepszym rozwizaniem. Z tego rodzaju praktykami spotykamy si nieustannie.
Dlatego
wanie gazety sobotnio-niedzielne maj tyle rnych dziaw, a organizatorzy
wycieczek oferuj wakacje z tygodniowym pobytem we Florencji i tygodniowym
pobytem
na play nad Adriatykiem. Moe Kamila lubi freski bardziej ni Edward, ktry
preferuje pywanie.
Konkurencja a wsppraca
Sprzeda w pakiecie sugeruje, e wikszo produktw ma wicej ni jedn cech
lub
jeden skadnik, a std ju tylko may krok do pomysu, aby te rne skadniki byy
wytwarzane przez rne przedsibiorstwa. Uoglniajc, coraz czciej mamy do
czynienia z produkcj i ze sprzeda dbr komplementarnych ni dbr substytucyjnych.
Bardzo dobrym przykadem s oprogramowanie i sprzt komputerowy.
Wikszo
produktw firmy Microsoft jest uywana w komputerach wykorzystujcych
procesory
firmy Intel. Firma Apple, ktrej produkcja obejmuje zarwno sprzt komputerowy,
jak
1 oprogramowanie, jest tu wyjtkiem. Jednak jej pocztkowe sukcesy skoczyy si,
a silna pozycja rynkowa stopniowo saba w wyniku zawarcia aliansu

strategicznego
przez Microsoft i Intel.
Alians strategiczny jest poczeniem wsppracy i konkurencji; w jego ramach
grupa producentw dostarcza wiele wyrobw czciowo komplementarnych.
Alianse strategiczne wystpuj rwnie w innych gaziach. Na przykad,

British
Airways s obecnie partnerem Canadian Airlines, Iberia, Quantas, Finnair i
American
Airlines w sojuszu pod nazw One World. Alianse pozwalaj rnym ich
uczestnikom
na specjalizacj w segmentach, ktre w duym stopniu s wobec siebie
komplementarne w naszym przykadzie oznacza to moliwo podry po obu Amerykach, podry przez Atlantyk, a take podry po Europie, Azji oraz Australii i Oceanii.
Celem aliansw jest osignicie korzyci, ktre powstaj w przypadku integracji
pionowej rnych faz produkcji w ramach jednego przedsibiorstwa tj. obniki
kosztw dziki lepszej koordynacji dziaa i wikszej specjalizacji. Jednak alians
strategiczny nie oznacza penej fuzji. W jego ramach wystpuje pewien zakres
konkurencji nawet midzy partnerami. Element konkurencji moe mobilizowa wszystkich
partnerw do wikszej dbaoci o efektywno, a jednoczenie stanowi gwarancj
dla
klientw, e przysze zyski przedsibiorstw nie bd nadmierne. Gdy koszty zmiany
odgrywaj istotn rol, obecni nabywcy dbr (usug) dostarczanych przez
uczestnikw
aliansu bd zwracali baczn uwag na sygnay dotyczce moliwych zachowa
dostawcw w przyszoci.
14.4. Ustanawianie standardw

Alianse strategiczne mog by szczeglnie przydatne w procesie konkurowania
przy
ustanawianiu standardw i norm, wok ktrych jest zorganizowana dziaalno gospodarcza.
Standard jest norm techniczn, rozpowszechnion w danej sieci.
Pierwszym z takich standardw jest decyzja Wielkiej Brytanii o ruchu

lewostron-
nym, drugim przykadem standardu jest szeroko torw kolejowych, a trzecim

typ
wtyczek do gniazdek elektrycznych. Kady z tych standardw jest dobitnym
przykadem efektu zewntrznego sieci. Nie ma najmniejszego sensu korzystanie z prdu
zmiennego, gdy pozostaa cz kraju uywa prdu staego.
Ustalenie standardu jest zwykle efektem konkurencji, ktra moe mie charakter
albo ekonomiczny, albo polityczny, albo ekonomiczno-polityczny. Alianse
strategiczne
pozwalaj przeway szal na korzy standardu, ktry odpowiada partnerom
aliansu
przez pokazanie, e znaczna liczba gwnych konkurentw ju naley do danej

sieci.
Nie warto wchodzi do sieci o maej liczbie uczestnikw. Rnice w standardach s
czasami najatwiejszym sposobem odrnienia jednej sieci od innej.
Zwykle, w wyniku pocztkowej konkurencji o ustanowienie standardu, jeden ze
standardw jest stopniowo przyjmowany przez wszystkich. Coraz wiksze rozpowszechnienie wasnego standardu jest szczeglnie duym osigniciem w
przypadku
tych sieci, ktre powstay najdawniej. Pozostae sieci wraz z odrzuceniem ich
standardu zamieraj. Firma Sony bardzo duo zainwestowaa w badania i rozwj
technologii
Betamax stosowanej w magnetowidach, ale wiat przyj system konkurencyjny,
VHS.
z ktrego obecnie korzystasz w domu.
Alianse, jawne bd ukryte, pomagaj rozstrzygn wojn o standardy na
korzy
lepiej zorganizowanych. Dlaczego brytyjski operator telefonii komrkowej
Vodafone
podj prb przejcia swojego amerykaskiego odpowiednika, Air Touch, a nie
odwrotnie? Odpowiedzi naley szuka w ustanawianiu standardw. We wczesnych latach dziewidziesitych XX w. Europejczycy ustalili standard dla telefonii
komrkowej, tworzc jeden dostatecznie duy rynek pozwalajcy firmom europejskim
szybko
si rozwija i dyskontowa korzyci skali. Firmy amerykaskie nie spniy si w
tej
grze, ale miay trzy rne standardy i nie potrafiy si porozumie, ktry z nich
przyj. Podczas gdy firmy amerykaskie konkuroway ze sob wewntrz podzielonych
rynkw regionalnych, Europejczycy posuwali si do przodu w takim tempie, e ich
standard zosta szybko przyjty na innych kontynentach.
Po ustanowieniu standardu konkurencja zmienia form z rywalizacji o standardy
na
rywalizacj w ramach standardu. Jak wyjanilimy wczeniej, prowadzi to czsto
do
powstania firmy dominujcej (np. Microsoft i Intel), wykorzystujcej skal swego
dziaania do uzyskania przewagi kosztowej nad konkurentami w produkcji biecej oraz
wiksze nakady na B+R w celu podtrzymania tej pozycji w przyszoci. Innym
moliwym wariantem jest istnienie wielu tymczasowych monopoli na rynkach
niszowych,
ktre zostay dobrze opisane przez model konkurencji monopolistycznej w
rozdziale 9.
14.5. Rekapitulacja
Nasze dotychczasowe rozwaania prowadz do dwch podstawowych konkluzji. Po
pierwsze, chocia rewolucja informacyjna zmienia nasze ycie, to tylko niektre
wynikajce z niej sposoby dziaania lub stosowane taktyki rynkowe s rzeczywicie
nowe. Koszt dystrybucji informacji spada od czasu wynalezienia maszyny
drukarskiej.
Historia gazi, takich jak przemys prasowy i wydawniczy oraz telekomunikacja,
ju
zawiera przykady wikszoci zjawisk, ktre opisalimy w tym rozdziale.
Standardy,
sprzeda w pakiecie, rnicowanie jakoci, alianse strategiczne, rnicowanie cen,
sprzeda baz danych o klientach, koszty zmiany wszystko to obserwowalimy
ju
wczeniej. Nowym zjawiskiem w gospodarce opartej na informacji jest
powszechno
stosowania tych metod w praktyce.
Po drugie, rewolucja technologiczna nie wymagaa rwnolegej rewolucji w

teorii
ekonomii. Znane dotychczas prawa ekonomiczne nadal dziaaj. S one najlepszym
kluczem do zrozumienia procesw zachodzcych w gospodarce.
14.6. Rozkwit i upadek spek internetowych

Szybki wzrost rynkowej wartoci akcji spek internetowych (dotcomw) osign
zenit w grudniu 1999 r. Rysunek 14.2 ilustruje gwatowny wzrost kapitalizacji firm
Microsoft, Amazon i Yahoo!; w cigu zaledwie kilku lat ich kapitalizacja osigna poziom rwny lub wyszy od wartoci giganta przemysowego, jakim jest General
Motors. Inwestorzy po obu stronach Atlantyku lepo lokowali pienidze w akcje firm
zwizanych z rozwojem nowych technologii, ze
Rysunek 14.2. Kapitalizacja
rodkami
masowego
przekazu
i
z
te- wybranych spek w latach
lekomunikacj (TMT), ktre zdaway si najbardziej 1986-1999
korzysta
na
nowej
gospodarce
opartej na informacji.
r d o : The Times", 21 September

1997.
Niektrzy studenci maj pogldy konserwatywne i s staymi czytelnikami The

Times". Inni nie zgadzaj si z lini programow tego dziennika, ale lubi rozwizywa zamieszczane w nim krzywki. Obie grupy czytaj zjadliwe felietony
autorstwa
redaktora ekonomicznego gazety, Anatole'a Kaletsky'ego.
Co roku w styczniu Kaletsky dokonuje prognoz na nadchodzcy rok. W styczniu
2000 r., gdy notowania giedowe firm internetowych osigny apogeum,
przewidywa
on wbrew panujcym na rynku nastrojom e ceny ich akcji spadn o poow
w cigu roku. Okazao si, e spady one nawet jeszcze bardziej.
Po dziesiciu miesicach opisywa on klsk spek internetowych:
Jechaem po San Francisco i w pewnym momencie drog zablokowaa mi
ciarwka z firmy Webvan.com. Przypomniaem sobie, e w ubiegym roku
przewidywano, i ta internetowa firma dostawcza stanie si najwikszym przedsibiorstwem

w brany spoywczej w Ameryce, ale do szybko zostaa zmuszona do
ograniczenia
skali dziaania do zaledwie kilku miasteczek...
815
Rysunek 14.3. Pknicie

internetowej baki mydlanej
Inny pewniak to stamps.com, firma, ktra w pewnym momencie miaa warto

prawie 1 mld $, gdy jako pierwsza zakupia rzekomo bezcenn licencj na
internetow
sprzeda znaczkw pocztowych od rzdu amerykaskiego... Staje si jasne, e
wszystkie firmy internetowe, w tym nawet te najwiksze, s karykaturalnie
przeszacowane,
podobnie jak to byo z gigantami przemysowymi w Japonii w czasie gospodarczej
baki mydlanej z roku 1989. Jeli to prawda, to krach firm internetowych i
technologicznych dopiero si rozpocz. By moe trudno w to uwierzy inwestorom
zaangaowanym w firm typu Yahoo!, ktrzy ju ponieli straty w wysokoci 70%
w porwnaniu z tegoroczn maksymaln cen ich akcji. Podobne odczucia mog
mie
akcjonariusze firmy Amazon.com (75% strat) czy nawet Microsoft (55% strat)"4.
The Times", 20 October 2000.
817
Mia on znowu racj. W padzierniku 2000 r. na przedsibiorstwa z nowej

gospodarki" spady kolejne ciosy. Rysunek 14.3 ilustruje wzrost i spadek cen akcji
gigantw
internetowych, spek Amazon i Yahoo!, oraz indeksu giedowego firm
zaangaowanych w nowe technologie, NASDAQ.
Cena akcji Yahoo! spada z najwyszego poziomu ok. 220 $ do zaledwie 11 $,
co
oznaczao spadek o 95%. W uzalenionych" od sdw Stanach Zjednoczonych
inwestorzy pozywaj teraz banki inwestycyjne, ktrych tzw. eksperci doradzali
klientom,
aby inwestowa w te akcje tu przed zaamaniem ich cen. Dlaczego inwestorzy nie
potrafili tego przewidzie?
Baki mydlane przy wycenie aktyww
Zamy, e waciwa" cena akcji powinna wynosi 10 . Cena ta wynika
z fundamentalnych determinantw wartoci spki, opartych na realistycznych
prognozach jej przyszych wynikw. Przypumy, e wszyscy s zgodni co do tych prognoz. Kady wie, jaka jest waciwa" cena. W jednym z punktw rwnowagi cena
wynosi 10 . Niestety, istniej take inne punkty rwnowagi.
Baka mydlana przy wycenie wartoci aktyww (akcji) jest odchyleniem ceny od
H poziomu wyznaczonego przez czynniki fundamentalne. Baki mydlane s samo speniajc si prognoz.
Czy obecna cena akcji w punkcie rwnowagi mogaby wynosi 11 ? Kada

cena
inna ni 10 jest zwana bak mydlan, odchyleniem od jej wartoci wyznaczonej
przez czynniki fundamentalne.
Zamy, e zgodnie z przewidywaniami rynkowymi istnieje 50% szans, e
baka
mydlana przetrwa do jutra, i 50% szans jej pknicia. Gdy baka pknie, cena akcji
wraca do poziomu ceny waciwej".
Zastanawiasz si, czy trzyma t akcj, wart obecnie 11 . Jeeli baka
mydlana
prynie, stracisz 1 , gdy cena spadnie do 10 . Zamy, e gdyby nie doszo do
krachu, to przewidujesz wzrost ceny do 12 , zatem istniej 50-procentowa szansa
zaro-
818
bienia 1 oraz 50-procentowa moliwo wystpienia straty 1 . Rynek oferuje ci

uczestnictwo w uczciwej grze5. Jeste gotw trzyma t akcj przy cenie 11 6.
Przyjmijmy, e krach nie nastpi, wic w kolejnym dniu cena wynosi 12 . Czy
powiniene nadal trzyma t akcj? Obecnie pknicie baki mydlanej oznacza
strat
2 , gdy cena spadnie do 10 . Ty jednak jeste gotw trzyma t akcj, jeli
oczekujesz wzrostu ceny w dniu nastpnym do 14 , gdyby nie doszo do krachu. Masz
To znaczy dajcej warto oczekiwan zysku rwn zeru (przyp. tum.).
- Zakadajc, e celem jest maksymalizacja wartoci oczekiwanej zysku; tzn. mamy do czynienia z osob
neutraln wobec ryzyka (przyp. tum.).
:
wic
rwne szanse wygrania lub przegrania 2 .
819
Moliwe, e baka mydlana wtedy pknie. Jeli nie, to w kolejnym dniu cena
wzronie do 14 . Dalsza spekulacja jest uzasadniona tylko wwczas, gdy oczekuje
si
wzrostu ceny do 18 zysk wynisby wtedy 4 , co stanowioby przeciwwag
dla
ryzyka straty 4 .
Podstawow cech baki mydlanej przy wycenie aktyww jest wic
przyspieszony
wzrost ceny w okresie istnienia baki. Z kadym dniem cena niebezpiecznie oddala
si
od poziomu wynikajcego z fundamentalnych determinant wartoci, wic
zrwnowaenie ryzyka tego odchylenia wymaga kuszenia coraz wiksz nagrod.
W kocu baka mydlana pka w najmniej oczekiwanym momencie. Zanim to
nastpi, moe jednak upyn troch czasu. W tym okresie kady zdaje sobie spraw,
e
baka mydlana ronie, ale z kalkulacji finansowej jednoznacznie wynika, e udzia
w niej jest zachowaniem racjonalnym.
W powyszym przykadzie powstanie baki mydlanej byo moliwe, mimo e
wszyscy byli zgodni co do poziomu ceny wynikajcego z czynnikw fundamentalnych. Dodatkow komplikacj w przypadku firm internetowych byy znaczne
rnice
w wycenie opartej na fundamentalnych determinantach wartoci. Czy nowe
moliwoci ekspansji bd powikszay si o 8%, 12%, czy o 20% rocznie? Ekstrapolacja
na
nastpne 20 lat dawaa diametralnie odmienne wyniki w zalenoci od przyjtej
stopy
wzrostu. Dane historyczne tylko w niewielkim stopniu mogy by pomocne w
odgadniciu przyszoci w zakresie nowych technologii.
Dopiero ostatnie kilka lat przynioso pierwsze bazy danych, ktre bdzie mona
wykorzysta do udoskonalenia procesu prognozowania. Dowiedzielimy si np., e
nowa generacja telefonii komrkowej z penym dostpem do Internetu rozwija si
znacznie wolniej, ni pocztkowo przypuszczano. Ponadto, popyt zosta znacznie
ograniczony w wyniku recesji gospodarki wiatowej w latach 2001-2003.
Korekty prognoz dziaalnoci trzeba byo dokona nie tylko w sensie
ilociowym.
Najwikszy zwrot w rozumowaniu dotyczy moliwoci osigania przychodw, a
zatem i zyskw.
Sprawa wygldaa mao zachcajco w przypadku firm telekomunikacyjnych,
ktre zapaciy cznie 22,5 mld za brytyjskie licencje telefonii komrkowej
820
trzeciej
generacji"7.
Financial Times" stwierdzi dalej, e:
...ekonomia klasyczna uwaa wydatki na licencje za koszty utopione...
Argumentuje si, e gdyby przedsibiorstwa, ktre zakupiy licencje, nie byy w zmowie
w celu podbicia cen jeszcze przed uruchomieniem przetargu na licencje, to nie
robiyby tego teraz".
7
Financial Times", 28 March 2001.
Gra sw, oznaczajca w wolnym tumaczeniu denie do zaistnienia na rynku za wszelk cen, tak aby
mie na nim swoje pi minut", zdy w ostatniej chwili (przyp. red. nauk.).
821
Financial Times" zauway, e obawa przed bankructwem moe doprowadzi

firmy telekomunikacyjne do desperacji i w efekcie zaczn si zachowywa jak kartel
OPEC, tzn. wsplnie podnosi ceny i ogranicza konkurencj. Czy to im si uda,
zaley
czciowo od skrupulatnoci dziaania urzdu nadzorujcego rynek
telekomunikacyjny.
Telefonia komrkowa jest takim przykadem zyskownej dziaalnoci opartej na
rozwoju nowej technologii, gdzie zyski zostay przechwycone przez budet za
pomoc
przetargw na pasma czstotliwoci radiowych. Poniewa przetargi
przeprowadzono
w okresie panowania najwikszego optymizmu, po fakcie okazao si, e firmy
telekomunikacyjne licytoway za wysoko. Przyczynio si to do nagego pogorszenia ich
pozycji finansowej.
W innych przypadkach przyczyn pogarszajcych si warunkw prowadzenia
dziaalnoci w nowej gospodarce" byo nie pastwo przechwytujce zyski, ale zaostrzajca si konkurencja rynkowa. W zwizku z wchodzeniem na ten sam rynek
coraz wikszej liczby firm zmniejszay si zyski firm ju na nim dziaajcych i
wyduaa si perspektywa ich osignicia.
Wszyscy chcieli zaoferowa swoj Lastminute.com8. Wraz z nasyceniem rynku
i wydueniem przewidywanego czasu trwania przynoszcej straty fazy rozruchu
biznesu, zdolno do przetrwania na rynku zaleaa bardziej od relacji firmy z jej
bankami ni od rzeczywistej zyskownoci jej przedsiwzi.
Rynki, ktre nadmiernie zwykuj, maj rwnie tendencj do nadmiernych
spadkw w wyniku odwrcenia trendu wzrostowego. Rysunek 14.3 ilustruje, jak
nieoczekiwane straty w latach 1999-2002 przeobraziy si z kolei w ogromne zyski w
latach
2003-2004.
Podsumowanie
Produkcja informacji jest droga, ale jej kopiowanie i dystrybucja s bardzo
tanie.
Z punktu widzenia uytkownikw e-produkty maj cztery zasadnicze cechy:
wymagaj dowiadczenia, wystpuj w nadmiarze, ich zmiana jest kosztowna oraz
wywouj efekty zewntrzne sieci. Potrzeba poznania przez kupujcego
rzeczywi-
822
stych cech nabywanego produktu tumaczy, dlaczego sprzedawcy pozwalaj

prbowa i oglda. Sprzedawcy, aby zmniejszy potrzeb wyprbowywania przez
nabywc, inwestuj rwnie w dobr reputacj. Potencjalny nadmiar
informacji
wyjania z kolei, dlaczego pojawiaj si porednicy dokonujcy wstpnej
selekcji
materiau.
Koszty zmiany sprawiaj, e przysze moliwoci zale od obecnych decyzji.
Uytkownicy powinni wic od samego pocztku wzi pod uwag dugi okres.
Sprzedawcy opaca si subsydiowa pocztkowe uytkowanie produktu i
stworzy
sztucznie wysokie koszty zmiany za pomoc systemu nagrd za lojalno.
823
Efekty zewntrzne sieci powstaj wwczas, gdy warto sieci zaley od liczby
jej
uytkownikw. Kierujc si t przesank, producenci bd nagradza klientw
za
szybkie wejcie do sieci.
Produkty informacyjne o wysokich kosztach staych, ale niskich kosztach
kracowych, stwarzaj moliwo powstania monopoli. B + R, efekty uczenia si,
koszty
zmiany oraz efekty zewntrzne sieci mog prowadzi do powstania monopoli
naturalnych. Tam, gdzie nisze rynkowe s mniejsze, moe panowa konkurencja
monopolistyczna. Wiele istniejcych rynkw to tzw. rynki sporne, na ktre atwo
mog wej nowe firmy, co sprawia, e liczne monopole maj charakter
tymczasowy.
Monopolici chc rnicowa ceny, gdy uytkownicy rni si midzy sob.
Technologia informacyjna moe pozwoli na stosowanie cen indywidualnych.
Gdy nie jest to moliwe, sprzedawcy produkuj rne wersje danego produktu,
aby uatwi rnicowanie cen, lub dokonuj sprzeday rnych produktw
w pakiecie w celu zmniejszenia potrzeby rnicowania.
Standardy s gwn cech sieci. Pocztkowo midzy sieciami wystpuje
konkurencja o ustanowienie standardu. W momencie gdy jeden ze standardw staje
si
dominujcy, rozpoczyna si konkurencja w ramach sieci o dostawy zgodne z
tym
standardem.
Ceny akcji spek internetowych (tzw. dotcomw) wzrosy na niespotykan
skal
pod koniec lat dziewidziesitych XX w. Od stycznia 2000 r. wiele z tych cen
spado o 80% lub 90%, a niektre spki zbankrutoway. Nie oznacza to, e
nowe
technologie byy zbyteczne. Czsto by to wynik przesunicia w czasie
momentu
pojawienia si antycypowanych zyskw lub znacznego ich spadku z powodu
wejcia nowych firm do gazi.
Efekt baki mydlanej przy wycenie aktyww jest samospeniajc si
prognoz,
dotyczc odchylenia ceny aktyww od poziomu wyznaczonego przez czynniki
fundamentalne. Podtrzymywanie baki mydlanej wymaga przyspieszonego
wzrostu cen, zatem wszystkie baki w kocu pkaj.
Inwestorzy zdaj sobie spraw, e baka mydlana pknie, jednak gdyby
wiedzieli,
824
kiedy to nastpi, wycofaliby si wczeniej, w efekcie przyczyniajc si do jej

pknicia. Moment pknicia baki mydlanej jest zjawiskiem losowym.
Zadania sprawdzajce
1. Dostae zaproszenie do skorzystania z bezpatnego jednodniowego prbnego
czonkostwa" w klubie sportowym Davida Lloyda dlatego, e produkt ten a) ma
cechy dobra wymagajcego dowiadczenia, b) charakteryzuje si efektami
zewntrznymi sieci czy te c) w celu zlikwidowania kosztw zmiany?
2. Dlaczego w wikszoci programw licencjackich istnieje wymg, aby studenci
zapisali si na okrelone wykady na pierwszym roku, a daje si im szerokie moli-
825
woci wyboru na ostatnim roku? Jak taktyk stosowan przez dostawcw,

opisan
w tym rozdziale, ilustruje ten przykad?
3. Podaj trzy wasne przykady rnicowania jakoci.
4. Jeli rnicowanie cen jest korzystne dla producentw, to musi by
niekorzystne
dla konsumentw". Czy zgadzasz si z tym stwierdzeniem? Czy jest istotne,
jakim
jeste konsumentem?
5. Jaka jest rnica midzy aliansem strategicznym a kartelem?
6. Jeste przewodniczcym nowo powstaego Globalnego Sdu Najwyszego i wanie uzasadniae, dlaczego naley pozwoli firmie Microsoft na dalsze
utrzymywanie pozycji dominujcej. Jakich argumentw uye?
s
nieprawdziwe, a) Internet nic nie kosztuje, wic nie ma nic wsplnego z
ekonomi,
b) Rnicowanie cen wymaga istnienia monopolu, a zatem musi by ze. c)
Spki,
ktre obecnie ponosz straty, nie mog da wysokiej ceny za swoje akcje.

www.mcgraw-hill.co.uk/texbooks/begg. Znajdziesz tam krtkie pytania testowe,
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE,
Ekonomia dobrobytu
Przedmiotem ekonomii normatywnej lub inaczej ekonomii dobrobytu s sdy
wartociujce oraz ich zastosowania pozwalajce okreli podany ksztat i
kierunki
polityki gospodarczej. Znaczna cz docieka w ekonomii jest powicona
problemowi pogodzenia dwch celw: efektywnoci i sprawiedliwoci. W czci III
omawiamy
przyczyny wystpowania zawodnoci rynku prowadzce do nieefektywnoci, a
nastpnie rozwaamy sposoby interwencji pastwa w celu usunicia niedoskonaoci
rynku.
Interwencja pastwa moe by jednak sama rdem zawodnoci: podjta w najlepszych intencjach moe niekiedy nawet pogorszy sytuacj. W miar jak globalizacja
coraz bardziej ogranicza suwerenno gospodarcz pastw narodowych, ronie
potrzeba rozstrzygnicia kwestii, kiedy do rozwizania okrelonego problemu wystarcza
polityka narodowa, kiedy za bardziej korzystna staje si wsppraca
midzynarodowa.
Rozdzia 15 stanowi wprowadzenie do ekonomii dobrobytu; definiujemy w nim
pojcia efektywnoci i sprawiedliwoci (inaczej: rwnoci) oraz omawiamy
przyczyny
zawodnoci rynku. W rozdziale 16 przedstawiamy metody bezporedniej
interwencji
pastwa poprzez opodatkowanie i wydatki publiczne. W rozdziale 17 opisujemy
metody oddziaywania pastwa na rynek za porednictwem polityki przemysowej i
polityki ochrony konkurencji. W rozdziale 18 zastanawiamy si natomiast, czy
monopole
naturalne powinny zosta przejte przez pastwo, czy raczej podlega regulacji w
ramach sektora prywatnego.
Rozdzia 15.
Rozdzia 16.
Rozdzia 17.
Rozdzia 18.
Ekonomia dobrobytu
Wydatki i dochody publiczne
Polityka przemysowa i polityka ochrony konkurencji
Czy warto sprywatyzowa monopol naturalny?
Rozdzia 15
Ekonomia dobrobytu
co oznacza ekonomia dobrobytu";

znaczenie rwnoci poziomej i rwnoci pionowej;
istot pojcia efektywnoci w sensie Pareta;
w jaki sposb niewidzialna rka" moe zapewnia efektywno gospodarowania;
pojcie zawodnoci rynku;
dlaczego usunicie tylko czci zakce moe by niecelowe;
problem efektw zewntrznych i jego moliwe rozwizania;
w jaki sposb monopolizacja powoduje zawodno rynku;
zakcenia, ktrych przyczyn jest zanieczyszczenie rodowiska i zatoczenie;
dlaczego brak pewnych rynkw prowadzi do powstania zakce.
W rozdziale 1 wskazalimy, e rynek nie jest jedynym mechanizmem, za pomoc
ktrego spoeczestwo moe rozwizywa kwestie, co, jak i dla kogo produkowa.
Gospodarki socjalistyczne polegay na centralnych zarzdzeniach i nakazach. Czy
rynek jest dobrym mechanizmem alokacji rzadkich zasobw? Co oznacza w tym
przypadku dobry"? Czy to w porzdku, e w gospodarce rynkowej pewni ludzie
zarabiaj
o wiele wicej ni inni? Nie s to pytania o charakterze pozytywnym, ktre
dotyczyyby kwestii, jak dziaa gospodarka, lecz problemy normatywne odnoszce si do
tego,
na ile dobrze ona dziaa. S one normatywne, poniewa ocena zaley od sdw
wartociujcych oceniajcego.
Ekonomia dobrobytu zajmuje si problemami normatywnymi. Jej celem nie jest
opis sposobu dziaania gospodarki, lecz ocena tego, czy dziaa ona dobrze.
Partie lewicowe i prawicowe rni si w ocenie dziaania gospodarki
rynkowej.
Zwolennicy prawicy wierz, e rynek zapewnia wybr, waciw motywacj i efektywno. Lewica podkrela niedoskonaoci rynku i potrzeb interwencji pastwa.
Czym jest spowodowana ta rnica? W czci III podrcznika dwa tematy cigle
si
powtarzaj w trakcie naszej dyskusji o ekonomii dobrobytu. Pierwszy to pytanie
830
Ekonomia dobrobytu
o efektywno alokacji. Czy gospodarka wykorzystuje swoje rzadkie zasoby w najlepszy sposb, czy te je marnotrawi? Drugi temat to pytanie o rwno. Na ile sprawiedliwy jest podzia dbr i usug midzy poszczeglnych czonkw spoeczestwa?
15.1. Rwno i efektywno

Rwno
Ekonomici uywaj terminu rwno lub sprawiedliwo (equity) w dwch rnych
znaczeniach.
Rwno pozioma oznacza jednakowe traktowanie identycznych ludzi. Rwno
pionowa polega na zrnicowanym traktowaniu rnych ludzi, aby zmniejszy
skutki rnych wrodzonych zdolnoci.

To, czy oba te rodzaje rwnoci s podane, jest czystym sdem
wartociujcym.
Sprawiedliwo pozioma wyklucza dyskryminacj osb, ktrych pozycja
ekonomiczna i dokonania nie rni si w porwnaniu z innymi ludmi. Rwno pionowa to
zasada Robin Hooda, polegajca na zabieraniu bogatym i dawaniu biednym.
Wikszo ludzi zgadza si z opini, e rwno pozioma to dobra rzecz.
Kwestia
rwnoci pionowej jest bardziej kontrowersyjna. Niewiele osb uwaa, e biedny
powinien umrze z godu, ale skala podanej redystrybucji dochodw od bogatych
do
ubogich, majcej zwikszy stopie rwnoci pionowej, jest kwesti sporn.
Efektywna alokacja zasobw
Przez alokacj zasobw rozumiemy wyczerpujcy opis tego, co kto robi oraz co
MK_ kto dostaje._____________________________________________________
Zamy, i alokacji dokonuje dyktator. Zakres moliwoci alokacyjnych zaley
od
stanu techniki i wielkoci zasobw w gospodarce. Ostateczna warto kadej
alokacji
zaley od gustw konsumenta, ktre decyduj, jak ludzie oceniaj to, co otrzymuj.
Na rysunku 15.1 przedstawiono gospodark, w ktrej skad wchodz jedynie
dwie
osoby Dawid i Zuzanna. Wyjciowy wariant alokacji, okrelony przez punkt A,
oznacza, e Dawid dostaje QD rozdzielanych dbr, Zuzanna za Qz. Czy w tej sytuacji zasoby spoeczestwa s marnotrawione? Zamy, e dziki reorganizacji
mo-
Ekonomia dobrobytu
831
liwe stao si wytworzenie produkcji, ktrej wielko opisuje punkt B pooony na

prawo w gr od punktu A. Jeli Dawid i Zuzanna oceniaj uyteczno
proporcjonalnie do iloci otrzymywanych dbr i oboje woleliby mie raczej wicej ni mniej, to
punkt B oznacza lepsz alokacj ni punkt A, poniewa i Dawid, i Zuzanna
otrzymuj
w tej sytuacji wicej. Produkcja iloci A jest nieefektywna, jeli moliwa jest
produkcja iloci B.
832
Ekonomia dobrobytu
Rysunek 15.1. Alokacja dbr midzy dwie

osoby
Jeeli ludzie oceniaj uyteczno proporcjonalnie
do iloci dbr, ktre otrzymuj, to punkt B oznacza
lepszy wariant alokacji ni punkt A, ktry z kolei
jest lepszy ni wariant oznaczony przez punkt C
Jednak porwnanie sytuacji w punkcie A z sytuacjami takimi, jak w punktach D, E czy te F, wymaga przyjcia sdu wartociujcego dotyczcego
wzgldnego znaczenia, jakie ma dla nas dobrobyt
Dawida i Zuzanny.
Przejcie od punktu A do punktu C pogarsza natomiast sytuacj Dawida i

Zuzanny.
Jeli mona osign punkt A, to trwanie w sytuacji oznaczonej przez punkt C
byoby
zdecydowanie nieefektywne.
Jak jednak oceni przejcie z punktu A do punktu E lub Fl Jedna osoba zyskuje,
lecz druga traci. To, czy tego rodzaju zmian uwaamy za podan, zaley od
naszej
oceny potrzeb Dawida w stosunku do potrzeb Zuzanny. Jeeli jestemy zdania, e
potrzeby Dawida s bardzo istotne, moemy uzna przesunicie z punktu A do punktu
F
za waciwe, chocia dobrobyt Zuzanny zostanie przy tym uszczuplony.

Sdy wartociujce dotyczce sprawiedliwoci przeplataj si z naszym
deniem
do wykrywania marnotrawstwa lub inaczej nieefektywnoci. Poniewa rne
osoby bd dokonywa rnych ocen, nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie,
czy
przesunicie z punktu A do punktw D, E lub F jest podane. Wszystko zaley od
tego, kto dokonuje oceny.
Dc do oddzielenia dyskusji o sprawiedliwoci od dyskusji o efektywnoci,
wspczesna ekonomia dobrobytu odwouje si do zasady efektywnoci w sensie
Pareta, nazywanej tak od nazwiska ekonomisty Vilfredo Pareto.
Dla danego zbioru gustw konsumentw, zasobw produkcyjnych i techniki

alokacja jest efektywna w sensie Pareta, jeli niemoliwe jest przejcie do innej
Ekonomia dobrobytu
833
alokacji, ktra polepszyaby pooenie niektrych ludzi bez szkody dla innych.
Na rysunku 15.1 przejcie z punktu A do punktu B lub z punktu A do punktu G
oznacza korzy w sensie Pareta. Zuzanna zyskuje, a Dawid nie traci. Jeeli punkt B
lub punkt G oznacza wykonalny wariant alokacji, to punkt A jest nieefektywny
w sensie Pareta. W punkcie A istnieje darmowy obiad"1.
1
Jest to nawizanie do szeroko znanego w ekonomii powiedzenia wybitnego amerykaskiego ekonomisty,

Miltona Friedmana, i w gospodarce nie istnieje darmowy obiad". Oznacza to m.in., e kada podjta przez
podmioty ekonomiczne decyzja wywouje zawsze powstanie okrelonych kosztw, tyle e ponosi je moe
kto inny i w innym czasie (przyp. red. nauk.).
834
Ekonomia dobrobytu
Przejcie od punktu A do punktu D polepsza sytuacj Dawida, lecz Zuzanna

ponosi strat. Kryterium Pareta nie mwi nic o tego rodzaju zmianach. Nie jestemy w
stanie ich oceni bez przywoania sdu wartociujcego, dotyczcego wzgldnej
wanoci potrzeb Dawida i Zuzanny. Zasada Pareta ma zatem ograniczon warto jako
kryterium oceny rnych wariantw alokacji ze wzgldu na ich efektywno.
Umoliwia
ona jedynie ocen przesuni w kierunku pnocno-wschodnim" lub poudniowo-zachodnim" na rysunku 15.1. To wszystko, co jestemy w stanie powiedzie o
efektywnoci bez powoywania si na sdy wartociujce, dotyczce sprawiedliwoci
(rwnoci).
Rysunek 15.2. Granica moliwoci
produkcyjnych
Granica AB obrazuje maksymaln ilo dbr, jak
gospodarka moe wytworzy dla jednej osoby, zaoywszy, e ilo dbr produkowanych dla drugiej
osoby jest dana. Wszystkie punkty lece na tej granicy s efektywne w sensie Pareta. Pooenie Dawida mona polepszy jedynie poprzez pogorszenie
sytuacji Zuzanny i odwrotnie. Podzia dbr midzy Dawida i Zuzann jest bardziej sprawiedliwy
w punkcie C ni w punktach A lub B.
Na rysunku 15.2 dyskusja ta posuwa si o krok dalej. Dokonujc reorganizacji

procesu produkcyjnego, moemy sprawi, e gospodarka bdzie wytwarza ilo dbr
odpowiadajc konkretnemu punktowi pooonemu poniej lub na linii granicznej
AB.
Przy wszystkich wariantach alokacji pooonych poniej tej granicy jest moliwe
osignicie korzyci w sensie Pareta przez przesunicie w kierunku pnocno-wschodnim", a na sam lini graniczn. Kady punkt pooony poniej tej linii jest
nieefektywny w sensie Pareta. Moliwe jest polepszenie sytuacji jednej osoby bez
jednoczesnego pogorszenia pooenia innych osb. Wszystkie punkty lece na danej linii
AB
s
efektywne w sensie Pareta. Jednej osobie mona da wicej dbr tylko wtedy, kiedy
inna osoba dostaje ich mniej. Poniewa nie ma tu moliwoci osignicia jakiejkol-
Ekonomia dobrobytu
835
wiek korzyci w sensie Pareta, wszystkie punkty lece na linii granicznej s

efektywne w sensie Pareta.
Spoeczestwo nie powinno zatem nigdy wybiera nieefektywnej alokacji,
lecej
poniej granicy moliwoci produkcyjnych. To, ktry spord efektywnych
punktw
pooonych na tej granicy jest najbardziej podany, bdzie zalee od sdu
wartociujcego, dotyczcego wzgldnej wanoci potrzeb Dawida i Zuzanny, tj. od sdu
odnoszcego si do kwestii rwnoci.
15.2. Konkurencja doskonaa a efektywno

w sensie Pareta
Czy gospodarka wolnorynkowa sama dokona efektywnej w sensie Pareta alokacji,
czy
te musi zosta naprowadzona na odpowiednie rozwizanie poprzez interwencj
pastwa?
Rwnowaga w warunkach wolnej konkurencji
Zamy, e mamy do czynienia z wieloma producentami i wieloma
konsumentami,
lecz tylko z dwoma dobrami posikami i filmami. Wszystkie rynki s wolne, niepoddane regulacji i doskonale konkurencyjne. Przyjmijmy, e cena rwnowagi w
przypadku posikw wynosi 5 , natomiast w przypadku filmw 10 . Praca jest
jedynym zmiennym czynnikiem produkcji, a pracownicy mog bez przeszkd przenosi
si z gazi do gazi. Nasza analiza obejmuje siedem krokw.
1.
Ostatni spord filmw dostarcza konsumentom dodatkowej uytecznoci

o wartoci 10 . Gdyby dostarczy mniej (wicej) dodatkowej uytecznoci, ni
wynosi jego cena sprzeday (10 ), ostatni z konsumentw kupiby mniej (wicej)
filmw.
Podobnie, ostatni kupiony posiek musi mie dla konsumentw dodatkow uyteczno o wartoci 5 . Konsumenci mog zatem wymieni dwa posiki (uyteczno
o wartoci 10 ) na jeden film (uyteczno o wartoci 10 ) i nie wpynie to na
oglny poziom osiganej przez nich uytecznoci.
2. Poniewa kade przedsibiorstwo ustala cen na poziomie kosztu
kracowego,
MC, koszt kracowy wytworzenia ostatniego posiku wynosi 5 , natomiast koszt
kracowy wyprodukowania ostatniego filmu 10 .
3. Praca w warunkach rwnowagi wolnokonkurencyjnej jest wynagradzana w
obu
gaziach wedug takiej samej stawki pac. Inaczej pracownicy przenosiliby si do
tej
gazi, ktra oferuje wysze pace.
4. Koszt kracowy w obu gaziach jest rwny pacy podzielonej przez
kracowy
produkt fizyczny pracy, MPL. Wysze pace powoduj wzrost kosztu kracowego.
Natomiast wyszy MPL oznacza, e do wytworzenia dodatkowej jednostki produktu
niezbdna jest mniejsza liczba dodatkowych pracownikw.
5.
Poniewa pace w obu gaziach s takie same, a koszt kracowy posikw (5

)
jest rwny poowie kosztu kracowego filmw (10 ), MPL jest dwa razy wyszy
przy
produkcji posikw ni przy produkcji filmw.
6. Obnienie produkcji filmw o jednostk oraz przesunicie uwolnionej w ten
sposb pracy do gazi wytwarzajcej posiki zwikszaj zatem wielko produkcji
posikw o dwie jednostki. Kracowy produkt fizyczny pracy jest dwa razy wyszy
przy produkcji posikw ni przy produkcji filmw. Wykonalne warianty alokacji
zasobw midzy tymi dwiema gaziami pozwalaj zatem spoeczestwu wymienia
dwa posiki na jeden film.
7. W punkcie 1 ustalilimy, e konsumenci mog zamieni dwa posiki na jeden

film, nie zmieniajc przy tym poziomu swej uytecznoci. Z punktu 6 wynika, e
dziki realokacji zasobw producenci zamieniaj dwa posiki na jeden film. Nie jest
zatem
moliwa taka zmiana alokacji zasobw, ktra polepszyaby sytuacj spoeczestwa.
Poniewa nie mona osign korzyci w sensie Pareta, wic stan wyjciowy, to
znaczy rwnowaga wolnokonkurencyjna na obu rynkach, jest efektywny w sensie
Pareta.
Zwrmy uwag na kluczow rol, jak w caym tym rozumowaniu odgrywaj
ceny. Peni one dwie funkcje. Po pierwsze, zapewniaj, e wyjciowa sytuacja
rwnowagi konkurencyjnej jest rzeczywicie stanem rwnowagi. Rwnowac wielko

poday i popytu, ceny zapewniaj, e ostateczna ilo danych przez konsumentw
dbr
moe zosta wyprodukowana. Gwarantuj, e alokacja taka jest osigalna.
Po drugie, w stanie rwnowagi wolnokonkurencyjnej ceny odgrywaj rwnie
inn
rol. Wszyscy konsumenci oraz wszyscy producenci s biorcami cen i nie s w
stanie
wpyn na ceny rynkowe. W naszym przykadzie kady konsument wie, e cena
rwnowagi na rynku posikw wynosi 5 , natomiast cena rwnowagi na rynku filmw
10 . Nie znajc decyzji innych konsumentw oraz producentw, wszyscy

konsumenci
automatycznie powoduj swym zachowaniem, e ostatni film nabywany przez konkretnego konsumenta dostarcza mu dwa razy wicej uytecznoci ni ostatni
kupiony posiek. W innym przypadku konsument mgby zmieni struktur swych
zakupw w ramach posiadanego dochodu i poprawi swoj sytuacj.
Przy danych cenach konsumenci s skonni wymienia jeden film na dwa
posiki,
bez zmiany cznej uytecznoci. Podobnie producenci, ustalajc wielko
produkcji
w taki sposb, aby zrwna swj koszt kracowy z cen, zapewniaj, e koszt
kracowy filmw bdzie dwukrotnie wyszy od kosztu kracowego posikw.
Wytworzenie
jeszcze jednego filmu absorbuje zatem dwukrotnie wicej zasobw ni
wytworzenie
jeszcze jednego posiku. Przemieszczajc zasoby pracy midzy rozpatrywanymi
ga-
ziami, spoeczestwo moe uzyska dwa posiki za jeden film. Jest to ten sam
stosunek wymienny, ktry nie zmienia poziomu uytecznoci konsumenta.
Ceny motywuj zatem niczym niewidzialna rka" indywidualnych
konsumentw i producentw, kierujcych si wycznie wasnym interesem, do
zachowa
zapewniajcych efektywn, w sensie Pareta, alokacj zasobw w gospodarce. Nikt
nie
moe poprawi swojej sytuacji bez pogorszenia pooenia kogo innego.
Na rysunku 15.3 przedstawiono graficznie t sam myl. Krzywa DD to krzywa
popytu rynkowego na jedno z wymienionych wyej dbr. Powiedzmy, e s to
filmy.
Przy cenie rwnej P1 zgoszono popyt na Q 1 liczby filmw. Jednak ostatni film, na
ktry jest zgaszane zapotrzebowanie, dostarcza konsumentom P1 uytecznoci,
jeeli
jej warto wyrazimy w funtach. Inaczej zdecydowaliby si oni na zakup innej
liczby
filmw. Linia DD ilustruje zatem uyteczno kracow ostatniego z filmw
nabywanych przez konsumentw. Jeli liczba kupowanych filmw wynosi Q 1 , to ostatni z
nich
dostarcza konsumentom dokadnie P1 funtw dodatkowej uytecznoci.
Ekonomia dobrobytu
840
Rysunek 15.3. Rwnowaga

wolnokonkurencyjna a efektywno
w sensie Pareta
Dla kadej takiej wielkoci produkcji, jak Q1, ostatni
film musi dostarczy konsumentom mierzon w funtach dodatkow uyteczno w wysokoci P1; inaczej bowiem zgosiliby oni popyt na inn ni Q1
liczb filmw. Krzywa poday 55 dla gazi filmowej, w ktrej panuje wolna konkurencja, pokazuje
z kolei koszt kracowy produkcji filmw. Jeeli
przemys produkujcy posiki pozostaje w stanie
rwnowagi i panuje w nim wolna konkurencja, to
cena posiku oznacza rwnie warto jego uytecznoci kracowej dla konsumentw. Koszt kracowy
wyprodukowania filmu nie tylko odpowiada wartoci rynkowej dodatkowych posikw, ktre mogyby
zosta wyprodukowane, lecz take wskazuje na
wielko uytecznoci kracowej, jak dla konsumentw oznaczayby te posiki. Dla kadej wielkoci produkcji filmw mniejszej ni Q* uyteczno
kracowa filmw przewysza zatem uyteczno kracow posikw, z ktrych zrezygnowano, aby wyprodukowa jeden dodatkowy film. Dla wielkoci przekraczajcych Q* uyteczno kracowa filmw jest
mniejsza ni uyteczno kracowa posikw, z ktrych zrezygnowano. Osignicie punktu rwnowagi
w produkcji filmw, E, oraz odpowiadajcego mu punktu rwnowagi na rynku posikw zapewnia zatem, e
zasoby s efektywnie rozdysponowane midzy obie gazie. adna zmiana tego rozdysponowania nie moe
polepszy sytuacji wszystkich konsumentw.
W warunkach wolnej konkurencji krzywa poday filmw SS wyraa zarazem

koszt kracowy filmw. Zmienne czynniki produkcji, czyli praca, s opacane nie
tylko odpowiednio do wartoci kracowego produktu wytwarzanego przez nie w
gazi
filmowej. Liczy si rwnie warto ich produktu kracowego w gazi
produkujcej
posiki. Mobilno pracy zapewnia, i stawki pac w obu gaziach si wyrwnaj.
Dlatego te koszt kracowy wyprodukowania ostatniego filmu odpowiada wartoci
posikw, ktrych nie wyprodukowano dlatego, e ostatnie jednostki pracy zostay
uyte do wytworzenia filmw, nie za posikw.
Ceny zapewniaj, e obie gazie pozostaj w stanie rwnowagi. Z rysunku 15.3
wynika, e w punkcie rwnowagi E uyteczno kracowa ostatniego filmu
zrwnuje
si z kosztem kracowym jego wyprodukowania. Koszt kracowy ostatniego filmu
wynosi za tyle samo co warto posikw, z ktrych produkcji zrezygnowano,
czyli
tyle, ile wynosi cena posiku pomnoona przez liczb posikw
niewyprodukowanych,
wskutek skierowania czci zasobw pracy do wytworzenia ostatniego filmu. Ga
produkujca posiki rwnie pozostaje w stanie rwnowagi. Odpowiedni wykres
ilustrujcy produkcj posikw pokazaby, e cena rwnowagi dla posikw jest
rwnie
taka sama jak uyteczno kracowa ostatniego nabywanego posiku. Dlatego
warto
posikw, z ktrych zrezygnowano, aby wyprodukowa ostatni film, jest take
rwna
842
Ekonomia dobrobytu
uytecznoci kracowej ostatniego posiku pomnoonej przez liczb posikw, z

ktrych zrezygnowano.
Przy zaoeniu, e ga produkujca posiki pozostaje w stanie rwnowagi i e
panuje w niej wolna konkurencja, krzywa kosztu kracowego w gazi filmowej
obrazuje wyraon w funtach warto uytecznoci, powiconej wskutek uycia rzadkich
zasobw do produkcji kolejnego filmu zamiast dodatkowych posikw. Jest to koszt
alternatywny, czyli koszt utraconych moliwoci, wyraony w kategoriach
uytecznoci zasobw zuywanych przez ga filmow. Rwnowaga w gazi filmowej,
oznaczajca zrwnanie uytecznoci kracowej filmw z uytecznoci kracow posikw, z ktrych zrezygnowano, aby wyprodukowa ostatni film, gwarantuje, e
zasoby
spoeczestwa s efektywnie rozdysponowane.
Przy kadej wielkoci produkcji filmw mniejszej ni ilo Q*, odpowiadajca
stanowi rwnowagi, korzy (inaczej: uyteczno) kracowa z konsumpcji kolejnego
filmu byaby wiksza ni uyteczno kracowa posikw, z ktrych trzeba
zrezygnowa, aby wyprodukowa dodatkowy film. Natomiast przy kadej wielkoci
produkcji
filmw przekraczajcej Q* spoeczestwo powicaoby zbyt wiele zasobw na
produkcj filmw. Warto kracowa ostatniego filmu byaby mniejsza ni warto
kracowa posikw, ktre mona by wyprodukowa dziki przesuniciu zasobw do
gazi
wytwarzajcej posiki. Stan rwnowagi osignity w warunkach wolnej konkurencji
zapewnia, e nie istnieje moliwo takiej zmiany alokacji zasobw midzy
poszczeglne gazie, ktra poprawiaby pooenie wszystkich konsumentw.
Rwno a efektywno
W poprzednim podrozdziale stwierdzilimy, e istnieje wiele efektywnych w
sensie
Pareta sposobw alokacji zasobw. Rni si one proporcj podziau
uytecznoci
midzy rnych czonkw spoeczestwa. Rwnowaga wolnokonkurencyjna
panujca
na wszystkich rynkach oznacza realizacj pewnego szczeglnego wariantu alokacji
efektywnej w sensie Pareta. Co decyduje o tym, ktry wariant zostanie
zrealizowany
w rzeczywistoci?
843
Ekonomia dobrobytu
Ludzie maj rne wrodzone zdolnoci, rny zasb kapitau ludzkiego i rny
majtek. W gospodarce rynkowej rnice te sprawiaj, i poszczeglne jednostki
osigaj bardzo zrnicowane dochody. Wpywaj one rwnie na struktur popytu
konsumentw. W Brazylii, gdzie podzia dochodu i bogactwa jest bardzo
nierwnomierny,
popyt na dobra luksusowe, jak suba domowa, jest wysoki. W bardziej egalitarnej
Danii prawie nikt nie moe pozwoli sobie na sucego.
Wpywajc na zdolno do uzyskiwania dochodu, wyjciowy rozkad uzdolnie,
kapitau ludzkiego i bogactwa okrela zatem przebieg krzywych popytu na poszczeglne dobra i usugi, co prowadzi do ustalenia rozmaitych cen rwnowagi i
odpowiadajcych im wielkoci popytu i poday. W zasadzie, zmieniajc wyjciowy rozkad
zdolnoci do osigania dochodu, mona by naprowadza gospodark na wybr
dowol-
844
Ekonomia dobrobytu
nej z moliwych efektywnych w sensie Pareta alokacji, odpowiadajcych jej

rwnowadze w stanie wolnej konkurencji.
Dochodzimy tutaj do frapujcej kwestii. Rzd wybrano po to, aby wyraa sdy
wartociujce wikszoci. Jeli rynek zapewnia, e gospodarka osiga efektywn
w sensie Pareta granic moliwoci produkcyjnych, to pastwo moe rozstrzygn,
ktry z punktw lecych na tej granicy zostanie wybrany. W warunkach wolnej
konkurencji kady stan rwnowagi jest efektywny w sensie Pareta, a rozmaitym
wariantom efektywnej alokacji zasobw odpowiadaj rne warianty wyjciowego
rozkadu
zdolnoci do osigania dochodu. Czy pastwo moe ograniczy swe dziaania do
redystrybucji dochodu i bogactwa za pomoc podatkw i zasikw, nie interweniujc
w celu zapewnienia efektywnej alokacji zasobowi
Myl taka wydaje si bardzo mocnym argumentem na rzecz ideau wolnej

przedsibiorczoci. Pastwo powinno pozwoli, aby problem efektywnej alokacji
zasobw
zosta rozwizany przez mechanizm rynkowy. Nie potrzebujemy szczegowych
przepisw prawnych, organw kontrolnych lub przedsibiorstw pastwowych. Idea
wolnej przedsibiorczoci nie musi by nieludzki. Pastwo moe zmienia podzia
dochodu, nie zakcajc efektywnego dziaania gospodarki wolnorynkowej. Program
prawicy opiera si na cisej argumentacji ekonomicznej.
Jednak rwnie lewica ma swoje argumenty. Pamitajmy o ograniczeniach
powyszej argumentacji. W pewnych warunkach wolne rynki rozdzielaj zasoby
w sposb efektywny w sensie Pareta. To te warunki wyjaniaj rnic midzy
dwoma
pogldami na to, jak dziaa gospodarka rynkowa. Prawica jest zdania, e chodzi tu
0 drugorzdne ograniczenia, ktre nie s w stanie podway argumentacji na rzecz
gospodarki wolnorynkowej. Natomiast lewica uznaje te ograniczenia za tak
powane,
e w celu usprawnienia dziaania gospodarki niezbdna jest interwencja pastwa na
du skal.
15.3. Zakcenia i rozwizanie

drugie po najlepszym"
Rwnowaga powstajca w warunkach konkurencji doskonaej jest efektywna,
poniewa niezalene dziaania producentw, zrwnujcych koszty kracowe z cen,
1 konsumentw, ustalajcych na tym samym poziomie uytecznoci kracowe,
zapewniaj, e koszt kracowy produkcji dobra jest rwny jego uytecznoci kracowej.
2
Krzywe popytu i poday zostay wykrelone przy zaoeniu, e na osi pionowej jest mierzona cena brutto,
czyli cena, ktr paci konsument (przyp. tum.).
Ekonomia dobrobytu
845
Z zakceniem mamy do czynienia wwczas, gdy spoeczny koszt kracowy

produkcji dobra rni si od spoecznej korzyci kracowej, zwizanej z jego
konsumpcj.
846
Ekonomia dobrobytu
Opodatkowanie jako rdo zakce

Chcc zdoby rodki na zasiki dla biednych, pastwo musi opodatkowa bogatych,
nakadajc podatki na ich dochody lub opodatkowujc kupowane przez nich dobra.
Przyjmijmy, e posiki kupuje kady, na pjcie do kina za mog sobie pozwoli
jedynie bogaci. Zasiek dla ubogich mona sfinansowa za pomoc podatku od
ogldanych filmw.
Na rysunku 15.4 podwyszona o stawk podatku cena brutto filmw, ktr paci
konsument, przewysza cen netto, otrzymywan przez producentw filmw.
Rnica
midzy tymi dwiema cenami jest rwna stawce podatku, obciajcej kady
sprzedany
film. Konsumenci porwnuj cen brutto z wartoci uytecznoci kracowej,
wynikajcej z konsumpcji ostatniego filmu. Jednak producenci odnosz koszt kracowy
produkcji filmw do niszej ceny netto, ktra nie uwzgldnia podatku.
W stanie rwnowagi wolnokonkurencyjnej system cen przestaje zapewnia wyrwnywanie si spoecznych kosztw kracowych produkcji filmw ze spoeczn
korzyci kracow, wynikajc z ich konsumpcji. Korzy kracowa z kolejnego
filmu
przewysza koszt kracowy jego wyprodukowania. Podatek powoduje zmniejszenie
produkcji filmw. Wytworzenie kolejnego filmu bardziej zwikszyoby spoeczn
uyteczno ni koszt spoeczny.
Rysunek 15.4. Podatek od Glmw

Krzywa DD obrazuje popyt na filmy i wielko korzyci
kracowej, czerpanej przez konsumentw z obejrzenia
ostatniego z wyprodukowanych filmw. Krzywa SS ilustruje liczb filmw dostarczon przy kadej wysokoci
ceny2, otrzymywanej przez producentw, a take wysoko spoecznego kosztu kracowego zwizanego z produkcj filmw. Przyjmijmy teraz, e kady film zostaje
obciony podatkiem, ktrego wielko jest rwna dugoci odcinka EF. Chcc pokaza wysoko ceny zawierajcej stawk podatku, skaniajcej producentw do wytworzenia poszczeglnych wielkoci produkcji, musimy
narysowa now krzyw poday S'S', ktra przebiega powyej krzywej SS w staej od niej odlegoci mierzonej
odcinkiem EF. Liczba filmw odpowiadajca stanowi
rwnowagi wynosi Q. Konsumenci pac cen P1, producenci otrzymuj cen P2, natomiast podatek od jednego
filmu jest rwny odlegoci EF. Dla wielkoci produkcji odpowiadajcej rwnowadze korzy kracowa wynosi P1, lecz kracowy koszt spoeczny jest rwny P2. Spoeczestwo osignoby zysk netto, produkujc
wicej filmw. Odpowiadajca rwnowadze liczba Q jest zatem spoecznie nieefektywna.
Krzywe popytu i poday zostay wykrelone przy zaoeniu, e na osi pionowej jest mierzona cena brutto,
czyli cena, ktr paci konsument (przyp. tum.).
Wczeniej pokazalimy, e kracowy koszt filmu jest rwny wartoci dodatkowych posikw, ktre spoeczestwo mogoby mie zamiast tego filmu. Jeli filmy
s
opodatkowane, kracowa korzy spoeczna z kolejnego filmu jest wiksza od
kracowego kosztu jego wyprodukowania, a zatem take od kracowej korzyci
spoecznej
tych dodatkowych posikw, ktre spoeczestwo mogoby uzyska, inaczej wykorzystujc swoje zasoby. Po przeniesieniu czci zasobw pracy z produkcji
ywnoci
do produkcji filmw spoeczestwo byoby w stanie polepszy sytuacj jednych
bez
pogorszenia sytuacji innych.
Podobna argumentacja dotyczy dowolnego towaru, ktry opodatkowujemy.
Podatek powoduje powstanie rnicy midzy cen pacon przez nabywc a cen
otrzymywan przez sprzedawc. Niewidzialna rka" nie zapewnia ju zrwnania
kracowych
korzyci z wykorzystania zasobw w rnych celach.
Zamy teraz, e mamy do czynienia z podatkiem dochodowym. Przedsibiorstwa porwnuj kracow warto pracy ze stawk pac brutto, natomiast
sprzedajcy
prac odnosz stawk plac netto (po potrceniu podatku) do wartoci kracowej
czasu
wolnego, z ktrego rezygnuj, aby pracowa przez nastpn godzin. Podatek
dochodowy sprawia, e warto kracowa produktu pracy, tzn. korzy spoeczestwa
z przepracowania kolejnej godziny, przekracza teraz kracow warto czasu
wolnego,
powicanego na to, aby pracowa. Mamy tu znowu do czynienia z brakiem
efektywnoci. Dziki kolejnej godzinie pracy spoeczestwo zyskaoby wicej ni potrzeba,
aby w peni zrekompensowa pracownikom utracon warto dodatkowego czasu
wolnego.
Problem wyboru midzy efektywnoci a rwnoci jest teraz jasny. Jeli w
gospodarce panuje konkurencja doskonaa, a pastwo jest zadowolone z istniejcego
rozkadu dochodw, to wolnokonkurencyjna rwnowaga rynkowa jest efektywna, a
podzia
dochodw sprawiedliwy.
Jeeli jednak a jest to czysty sd wartociujcy pastwo uwaa dany
rozkad
dochodu za niesprawiedliwy, bdzie zmuszone podnie opodatkowanie pewnych
osb po to, aby dotowa innych. Jednak sam akt podniesienia podatkw wywouje
zakcenie. Powstaa rwnowaga bardziej odpowiada podanemu podziaowi docho-
dw, lecz jest mniej efektywna. Pastwo moe by zmuszone do wybierania

midzy
efektywnoci a sprawiedliwoci.
Jednym z powodw odmiennego stosunku prawicy i lewicy do gospodarki
rynkowej jest rnica sdw wartociujcych dotyczcych sprawiedliwoci. Pniej
przekonamy si, e istniej rwnie rnice pogldw z zakresu ekonomii pozytywnej. W nastpnym podrozdziale rozwaymy inne rodzaje zakce. Przedtem
jednak,
zanim odejdziemy od naszego przykadu z podatkami, zajmiemy si jeszcze jedn
kwesti.
Rozwizanie drugie po najlepszym"
Jeli nic nie zakca dziaania rynku posikw, to wprowadzenie podatku od filmw
doprowadzi do nieefektywnej alokacji. Gdyby mona byo znie podatek od
posikw,
Ekonomia dobrobytu
849
w obu gaziach nie byoby zakce. Ten wariant alokacji nazywamy najlepszym
(first-best).
Alokacji najlepszej nie towarzysz adne zakcenia, wic jest ona w peni
efektywna.
Zamy jednak, i nie jestemy w stanie zlikwidowa podatku od posikw.
Pastwo potrzebuje dochodw z podatkw, aby mogo zadba o obron narodow lub
wywiza si ze swych zobowiza w stosunku do budetu Unii Europejskiej.
Zakadajc, e opodatkowania filmw nie da si unikn, by moe pastwo nie powinno
opodatkowywa przynajmniej posikw?
Ten pozornie suszny postulat jest w istocie faszywy.
Przyjmijmy, e obie gazie znajduj si w stanie rwnowagi, ale istnieje
podatek
od filmw. Wczeniej widzielimy, e produkuje si i oglda zbyt mao filmw.
Wynika std, e produkowanych i konsumowanych jest zbyt wiele posikw. Zakadajc,
e
podatek od filmw musi istnie, opodatkowanie posikw poprawioby, a nie
pogorszyoby sytuacj.
Odpowiedni podatek od posikw przywrciby pierwotn wzgldn cen posikw i filmw. W gospodarce, w ktrej wytwarza si tylko dwa dobra, oznaczaoby
to
powrt do sytuacji optymalnej. Jednak istnieje jeszcze dobro trzecie: czas wolny.
Gospodarstwa domowe zmniejszaj konsumpcj czasu wolnego, oferujc wicej
pracy.
Opodatkowanie posikw i filmw zapewnia waciw rwnowag midzy
posikami
i filmami, lecz znieksztaca stosunek cen obu tych dbr do ceny czasu wolnego.
Przy
wyszych podatkach paca netto obnia si, zmieniajc domyln cen czasu
wolnego.
W przeciwiestwie do poprzedniego wariantu alokacji, nazywanego najlepszym,
kiedy dziki usuniciu wszelkich zakce jest osigana maksymalna efektywno,
teraz mamy do czynienia z rozdysponowaniem zasobw, ktre mona nazwa
rozwizaniem drugim po najlepszym" (second-best). Zamy, e interesuje nas wycznie
efektywno. Gdzie w gospodarce wystpuje jednak niedajce si usun
850
Ekonomia dobrobytu
zakcenie.
Nie mona wwczas traktowa pozostaych rynkw tak, jakby zakcenie to nie
istniao. W gazi produkujcej posiki nie naley dy do wyrwnania si prywatnego
kosztu kracowego i prywatnej korzyci kracowej, ktry to stan zapewnia
efektywno wtedy, kiedy posiki nie s opodatkowane. Naley raczej celowo wprowadzi
podobne zakcenie w gazi produkujcej posiki, ktre zrwnoway skutki
zakcenia
w gazi produkujcej filmy.
Rozwizanie najlepsze oznacza usunicie wszystkich zakce. Rozwizanie
drugiepo najlepszym" oznacza najbardziej efektywny wynik, jaki mona osign w sytuacji, kiedy usunicie pewnych zakce jest niemoliwe.
Zgodnie z koncepcj drugiego po najlepszym" wariantu alokacji, jeli ju musi
nastpi jakie zakcenie dziaania rynku, to bdem jest ograniczanie zasigu
dziaa-
nia tego zakcenia do jednego rynku. Wysz efektywno zapewnia rozoenie

jego
skutkw na wiele rynkw.
Wiele zastosowa tej oglnej zasady znajdziemy w nastpnych rozdziaach.
wiat, w ktrym yjemy, dostarcza nam bardzo wielu przykadw nieuniknionych
zakce. Przy zaoeniu ich istnienia przeprowadzona analiza prowadzi do wniosku,
e pastwo moe zwikszy oglny poziom efektywnoci w caej gospodarce dziki
wywoaniu nowych zakce, majcych zrwnoway zakcenia ju istniejce.
Czas
teraz pozna przyczyny tych nieuniknionych zakce, ktre pastwo moe skompensowa.
15.4. Zawodno rynku

Przy braku jakichkolwiek zakce rwnowaga wolnokonkurencyjna zapewnia
efektywno. Terminem zawodno rynku (market failure) okrelamy wszystkie te
sytuacje,
kiedy rwnowaga rynkowa nie prowadzi do efektywnej alokacji zasobw.
Zakcenia
uniemoliwiaj wtedy niewidzialnej rce" efektywne rozdysponowanie zasobw.
Wymienimy teraz rda zakce, ktre mog prowadzi do zawodnoci rynku.
Niedoskonao konkurencji. Tylko konkurencja doskonaa sprawia, e
przedsibiorstwa zrwnuj poziom kosztu kracowego z cen, a zatem take z poziomem
korzyci
kracowej konsumenta. W warunkach konkurencji niedoskonaej producenci
zrwnuj
koszt kracowy z utargiem kracowym, ktry jest niszy od ceny sprzeday
ostatniej
jednostki produktu. Poniewa konsumenci zrwnuj cen z korzyci kracow w
gaziach, gdzie panuje konkurencja niedoskonaa, korzy kracowa zwykle
przekracza
koszt kracowy. Gazie te wytwarzaj zbyt mao produktw. Wzrost produkcji
bardziej podnisby sum korzyci czerpanych przez konsumentw ni faktyczne bd
alternatywne koszty produkcji.
Sprawiedliwo. Opodatkowanie, wprowadzone w imi redystrybucji dochodw,
powoduje zakcenia alokacyjne, odrywajc cen pacon przez konsumenta od ceny
otrzymywanej przez producenta.
Efekty zewntrzne. S to takie zjawiska, jak zanieczyszczenie rodowiska, haas

i tok. Dziaanie jednej osoby powoduje koszty lub korzyci dla innych, niebrane
pod
uwag przez sprawc. W dalszej czci tego rozdziau wiele miejsca powicimy
analizie takich zakce. Podstawowym problemem jest brak rynku na co takiego jak
haas. Nie mona oczekiwa, e mechanizm rynkowy i ceny sprawi, i korzy
kracowa z haasowania zrwna si z kosztem kracowym tego haasu dla innych osb.
Brak innych rynkw: dobra, ktre powstan w przyszoci, ryzyko,
informacja.
Istniej jeszcze inne dobra, na ktre nie ma rynkw lub ktrych rynki s
niekompletne.
Ramka 15.1
Pogo za rent
Lobbyci w USA kupuj bilety na najwczeniejsze samoloty do Waszyngtonu; w
Europie wszystkie drogi lobbystw prowadz do Brukseli. Zaproszenia na bardzo drogie
posiki w restauracjach, rozkwit sztuki przekonywania co wsplnego ma to
wszystko
z efektywnoci? Kiedy pogo za rent (rent-seeking) polega gwnie na
dostarczaniu
politykom informacji, jest moliwe, e jak w przypadku reklamy informacyjnej
efektywno si zwikszy. Jednak w rzeczywistoci chodzi o co wicej...

Przypumy, e wykadowca przychodzi na zajcia i kadzie na stole otwart
walizk, w ktrej (widzicie to wszyscy!) znajduje si 10 000 $ w uywanych
banknotach.
Przez godzin trwaj zajcia, jednak nikt nie sucha wspaniaego wykadu. Studenci
usiuj znale sposb na zawadnicie skarbem. Janek elazny jest zajty
szukaniem
sposobu pokonania swego gwnego rywala, Staszka Kopyto, ktry robi to samo.
Co
wicej, nietrudno zauway, e elazny i Kopyto ju w trakcie zaj rozstaj si ze
swoj gotwk, aby zorganizowa rywalizujce grupy studentw, ktre w czasie
duej
przerwy zmierz si ze sob w nieuniknionej bitwie o walizk. Jak wiele materiau
z mikroekonomii nauczyli si studenci w cigu tej godziny? Odpowied brzmi:
zero.
Oto konkretne przyczyny nieefektywnoci. Zmarnowano czas wszystkich. Na
pocztku wykadu spoeczestwo dysponowao jedn walizk z 10 000 $, plus
drobnymi
w kieszeniach studentw. Po zakoczeniu batalii o walizk spoeczestwo nadal bdzie miao jedn walizk z 10 000 $ i odrobin gotwki. Ilo dbr i usug nie
zwikszya si tego ranka. Mamy do czynienia z gr o sumie zerowej, w wyniku ktrej
nie
powstaje jakakolwiek nowa warto dla spoeczestwa. Perspektywa zawadnicia
ekonomiczn (czyst) rent, w postaci walizki z zawartoci 10 000 $, skonia
studentw do pozbywania si cennych zasobw (gotwka w kieszeni, czas, ktry mogliby
przeznaczy na nauk ekonomii) w celu zdobycia gwnej wygranej. Zmagania
0 podzia s przyczyn nieefektywnoci. Spoeczestwa, ktre odnosz sukcesy,
minimalizuj ich skal.
Interwencja pastwa w gospodarce, majca na celu skompensowanie uomnoci

rynku, moe, w zasadzie, spowodowa wzrost efektywnoci gospodarowania.
Jednak
moe ona rwnie stworzy okazj do pogoni za rent. Przypumy, e pastwo
przyznaje koncesje kandydatom na operatorw torw kolejowych, stacji telewizyjnych
1organizatorom loterii. Rywalizujcy ze sob uczestnicy przetargu mog zuywa
ogromne iloci zasobw, prbujc pokona konkurentw. Z prywatnego punktu
widzenia zwycistwo jest tak wane, e aby zwikszy jego prawdopodobiestwo, warto
wiele zainwestowa. Jednak z punktu widzenia caego spoeczestwa ta gra
przypomina gr o sumie zerowej. Czsto jeden przewonik kolejowy, nadawca programw
telewizyjnych lub sprzedawca losw w ogle nie rni si od drugiego. Wspieranie
konkurencji przyszych dostawcw opaca si tylko wtedy, kiedy korzyci, ktre dziki
temu osiga spoeczestwo, przewyszaj spoeczny koszt zasobw zuywanych

przez
zmagajcych si kandydatw na operatorw. Nawet kiedy spoeczestwo uzna, e
interwencja pastwa jest niezbdna dla usunicia zawodnoci rynku, naley
zaprojektowa tak jej form, ktra minimalizuje zawodno pastwa. Pogo za rent jest
jedn
z form takiej zawodnoci.
W rozdziale 13 dowiedlimy, e pokusa naduycia i selekcja negatywna utrudniaj

powstanie rynku ubezpiecze rozwizujcego problem ryzyka. Podobnie jak w
przypadku efektw zewntrznych, nie moemy oczekiwa, e rynek rozwie problem
efektywnej alokacji zasobw, skoro odnone rynki nie istniej.
15.5. Efekty zewntrzne

Efekt zewntrzny powstaje wtedy, kiedy decyzja jednostki o produkcji lub kon-
sumpcji fizycznie wpywa na produkcj lub konsumpcj innych osb.

Firma chemiczna odprowadza cieki do jeziora, zatruwajc wod. Wpywa to na
produkcj (mniejsza ilo drobniejszych ryb, ktre trudniej zowi wdkarzom) lub
konsumpcj (kpiel w brudnej wodzie jest mniej przyjemna). Jeeli nie istnieje
rynek
zanieczyszcze, przedsibiorstwo to moe zatruwa jezioro, nie ponoszc adnych
kosztw. Interes materialny bdzie skania je do zanieczyszczania rodowiska
dopty,
dopki uyteczno kracowa takiej dziaalnoci (obnienie kosztw produkcji
chemikaliw) nie zrwna si z prywatnym kosztem kracowym zanieczyszczania,
wynoszcym zero. Firma nie bierze pod uwag wysokoci kosztu kracowego ponoszonego
w zwizku z jej dziaalnoci przez wdkarzy i kpicych si.
Mona te sobie wyobrazi sytuacj odwrotn. Malujc swj dom,
przyczyniamy
si do upikszenia caej ulicy i dostarczamy korzyci konsumpcyjnych naszym
ssiadom. Malujemy jednak tylko do momentu, kiedy nasza wasna uyteczno
kracowa
zrwnuje si z kosztem kracowym farby i czasu powiconego na malowanie.
Nasze
koszty kracowe s zarazem kosztami kracowymi spoeczestwa, jednak
spoeczna
uyteczno kracowa przekracza nasze wasne korzyci. Dlatego cigle za mao
osb
maluje swe domy.
W obu przypadkach istnieje rnica midzy bilansem kosztw i korzyci
kracowych, ktrego dokonuje jednostka, a analogicznym bilansem przeprowadzonym
z punktu widzenia spoeczestwa. Wolny rynek nie potrafi spowodowa, e ludzie
zaczn bra pod uwag porednie skutki swej dziaalnoci dla innych, jeli nie istnieje
rynek tych porednich skutkw.
Rnice midzy prywatnymi a spoecznymi kosztami

i korzyciami
Zamy, e przedsibiorstwo chemiczne odprowadza zanieczyszczenia do rzeki,
przy
czym ich ilo jest wprost proporcjonalna do wielkoci jego produkcji. W dolnym
biegu rzeki pracuj przedsibiorstwa uywajce wody z rzeki jako surowca do
produkcji
sosu do praonej fasoli.
Przy niewielkiej produkcji zanieczyszczenie nie odgrywa istotnej roli. Rzeka
wchania niewielkie iloci zanieczyszcze, odprowadzanych przez producenta
chemikaliw. Jednak w miar wzrostu iloci zanieczyszcze powodowane przez nie
koszty
gwatownie wzrastaj. Wytwrcy ywnoci musz zacz si troszczy o czysto
zuywanej przez siebie wody i zbudowa kosztowne instalacje oczyszczajce. Pod
wpywem zanieczyszcze, ktrych ilo cigle ronie, korozja atakuje rury
wodocigowe.
Na rysunku 15.5 przedstawiono wysoko prywatnego kosztu kracowego MPC
produkcji chemikaliw. Upraszczajc rozwaania, zakadamy, e koszt ten jest
wielkoci sta. Na rysunku uwidoczniono take wysoko spoecznego kosztu
kracowego
MSC (marginal social cost) produkcji chemikaliw. Dla poszczeglnych wielkoci
produkcji rnica midzy prywatnym kosztem kracowym a spoecznym kosztem
kracowym stanowi kracowy produkcyjny efekt zewntrzny. Krzywa popytu DD obrazuje, ile konsumenci s skonni zapaci za produkcj dostarczan przez
wytwrc
chemikaliw. Jeeli jest on biorc cen, rwnowaga pojawia si w punkcie E i
producent chemikaliw wytwarza produkcj Q, dla ktrej prywatny koszt kracowy
zrwna
si z cen otrzymywan przez tego producenta za jego produkt.
Rysunek 15.5. Koszt spoeczny

produkcyjnego efektu zewntrznego
W warunkach wolnej konkurencji rwnowaga ustali si w punkcie E przy cenie P, rwnej wysokoci
prywatnego kosztu kracowego MPC Zanieczyszczenie rodowiska powoduje jednak produkcyjny
efekt zewntrzny, ktry sprawia, e spoeczny
koszt kracowy MSC jest wyszy ni prywatny
koszt kracowy. Efektywn spoecznie wielko
produkcji oznacza punkt E', w ktrym spoeczny
koszt kracowy i spoeczna korzy kracowa s
rwne. Krzywa popytu DD jest miar spoecznej

korzyci kracowej, poniewa konsumenci zrwnuj warto uytecznoci kracowej ostatniej nabywanej jednostki z pacon cen. Ustalajc wielko produkcji na poziomie Q, przekraczajcym
poziom zapewniajcy efektywno Q', wolny rynek
sprawia, e powstaj koszty spoeczne, odpowiadajce powierzchni trjkta E'EF. Trjkt ten ilustruje nadwyk kosztu spoecznego nad korzyci spoeczn
przy przejciu od Q' do Q.
Ekonomia dobrobytu
859
Dla wielkoci produkcji wynoszcej Q spoeczny koszt kracowy MSC

przekracza
jednak spoeczn korzy kracow zwizan z produkcj chemikaliw, okrelon
przez wysoko krzywej popytu DD. Rynek chemikaliw nie bierze pod uwag produkcyjnego efektu zewntrznego, obciajcego inne przedsibiorstwa. Poniewa
dla
produkcji wynoszcej Q spoeczna korzy kracowa zwizana z ostatni jednostk
produktu jest mniejsza ni kracowy koszt spoeczny, zawierajcy produkcyjny
efekt
zewntrzny, wielko produkcji Q nie jest efektywna. Zmniejszajc produkcj
chemikaliw, spoeczestwo zaoszczdzioby wicej na obnice kosztw produkcji, ni
stracioby na zmniejszeniu sumy uytecznoci. Sytuacja niektrych ludzi poprawiaby
si
bez pogorszenia pooenia innych.
Efektywn spoecznie wielkoci produkcji jest Q', dla ktrej spoeczna uyteczno kracowa jest rwna spoecznemu kosztowi kracowemu. Punktem
zapewniajcym efektywno jest E'. Ile traci spoeczestwo, produkujc tyle, ile wskazuje
punkt
rwnowagi wolnorynkowej E, nie za tyle, ile sugeruje punkt efektywnoci "?
Pionowy odcinek midzy spoecznym kosztem kracowym MSC a spoeczn korzyci
kracow ilustruje wysoko kracowej straty spoecznej, zwizanej z wytworzeniem
ostatniej jednostki produktu. Zwikszajc produkcj z Q' do Q, spoeczestwo traci
kwot
rwn powierzchni trjkta EEF na rysunku 15.5. Jest to miara spoecznego kosztu
zawodnoci rynku, spowodowanej produkcyjnym efektem zewntrznym w postaci
zanieczyszcze3.
Produkcyjne efekty zewntrzne powoduj rozejcie si" prywatnych i spoecznych kosztw kracowych produkcji. Konsumpcyjny efekt zewntrzny sprawia, e
powstaje rnica midzy prywatnymi a spoecznymi korzyciami kracowymi. Rysunek 15.6 ilustruje przypadek korzystnego konsumpcyjnego efektu zewntrznego.
Efekt
ten powstaje np. wtedy, kiedy posadzenie r w ogrdku przed naszym domem
dostarcza przyjemnoci rwnie naszym ssiadom.
Kiedy nie wystpuj adne produkcyjne efekty zewntrzne, krzywa MPC
obrazuje
wielko zarwno prywatnego, jak i spoecznego kosztu kracowego sadzenia r.
Chodzi tu o koszt sadzonek powikszony o koszt alternatywny twojego czasu.
Ekonomia dobrobytu
860
Poniewa krzywa DD ilustruje prywatn korzy kracow, wic porwnujc wasne

koszty
i korzyci, zdecydujesz si na posadzenie Q r.
Nie bierzesz jednak pod uwag korzyci konsumpcyjnych ssiadw. Spoeczna
korzy kracowa MSB (marginal social benefit) jest wiksza ni twoja prywatna
korzy
kracowa. W odrnieniu od rwnowagi wolnorynkowej, ktra ustali si w punkcie
E,
Odwrotnie, rolnik, ktry wydaje pienidze na zabiegi ochrony rolin, obnia koszty takich samych zabiegw w ssiednich gospodarstwach. Jeeli produkcyjne efekty zewntrzne s korzystne, spoeczny koszt
kracowy indywidualnej dziaalnoci producenta jest niszy od jego prywatnego kosztu kracowego. Zamy, e na rysunku 15.5 przemianujemy krzyw MSC na MPC, krzyw MPC za na MSC Rwnowaga wolnorynkowa ustali si wwczas w punkcie E', a spoecznie efektywna alokacja bdzie wyznaczona przez
punkt E.
Ekonomia dobrobytu
861
Rysunek 15.6. Korzystny

konsumpcyjny
efekt zewntrzny
W sytuacji gdy nie wystpuj produkcyjne efekty
zewntrzne, prywatny koszt kracowy oraz spoeczny koszt kracowy si pokrywaj. Krzywa popytu DD jest miar prywatnej korzyci kracowej,
rwnowaga wolnorynkowa za ustala si w punkcie E. Korzystny konsumpcyjny efekt zewntrzny
sprawia jednak, e spoeczna korzy kracowa
MSB jest wiksza ni prywatna korzy kracowa.
Produkcj efektywn spoecznie wyznacza punkt E'.
Zapewniajc produkcj Q zamiast efektywnej wielkoci Q', wolny rynek powoduje zatem powstanie
straty rwnej powierzchni trjkta EFE'.
spoecznie efektywn wielko produkcji wyznacza punkt Q'. W punkcie E'

spoeczna
uyteczno kracowa oraz spoeczny koszt kracowy s rwne.
Spoeczestwo mogoby zyska dodatkowo warto rwn powierzchni trjkta
EFE', bdc miar nadwyki korzyci spoecznych nad kosztami spoecznymi,
gdyby
zwikszyo liczb z Q do Q'. Trjkt ten jest miar kosztu spoecznego
niesprawnoci
rynku, sprawiajcej, e wielko produkcji odpowiadajca rwnowadze jest zbyt
maa.
Prawa wasnoci a efekty zewntrzne
Przypumy, e drzewo ssiada nie dopuszcza wiata sonecznego potrzebnego
rolinom w naszym ogrodzie, co oznacza powstanie szkodliwego konsumpcyjnego
efektu
zewntrznego. Jeeli prawo stanowi, e kada spowodowana strata musi by
zrekompensowana, ssiad musi zapaci odszkodowanie lub ci drzewo.
Nasz ssiad naprawd lubi to drzewo i chce wiedzie, jaka kwota rekompensaty
umoliwiaby pozostawienie go w nienaruszonym stanie. Na rysunku 15.7 przedstawiono korzy kracow MB, czerpan przez ssiada z ostatniego metra wysokoci
drzewa, a take wielko kosztu kracowego MC ponoszonego przez nas w miar
przyrostu drzewa o kolejne metry. Przy obecnych rozmiarach drzewa S1 oglny
ponoszony przez nas koszt jest rwny powierzchni OABS1. Otrzymujemy go, dodajc
koszt
kracowy OA pierwszego metra do kosztu kracowego drugiego metra itd., a do
osignicia obecnych rozmiarw S1. Pole OABS1 jest wielkoci wymaganej przez nas
862
Ekonomia dobrobytu
rekompensaty przy zaoeniu, e drzewo osigno rozmiary S1.

Ssiad byby skonny zapaci t sum. Ma on jednak crk, ktra studiuje
ekonomi. Wskazuje ona, e dla rozmiarw drzewa S1 uyteczno kracowa czerpana
z ostatniego metra jest mniejsza ni ponoszony przez nas koszt kracowy,
wyznaczajcy wysoko rekompensaty nalenej nam za ostatni metr drzewa. Posiadanie tak
duego drzewa nie opaca si ssiadowi. Crka ssiada wykazuje rwnie, e cicie
caego drzewa take si nie opaca. Jego pierwszy metr dostarcza ssiadowi wikszej
ko-
rzyci kracowej ni suma dana przez nas jako rekompensata za ponoszony koszt
pierwszego metra. Mae drzewko nie zabiera wiele wiata.
Przy efektywnej wielkoci drzewa S* korzy kracowa ssiada zrwnuje si
z naszym kosztem kracowym. Dla wielkoci przekraczajcych S* warto przycina
drzewo, a wykres kosztu kracowego (i wielko rekompensaty) przetnie krzyw
uytecznoci kracowej. Poniej S* warto zwiksza rozmiary drzewa, wypacajc
rekompensat, ktra nie dorwnuje rozmiarom uytecznoci kracowej. W
przypadku
optymalnej wielkoci S* ponoszony przez nas koszt cakowity ilustruje obszar
OAES*.
Jest on rwny cakowitej kwocie rekompensaty, ktra zostanie nam wypacona.
Poniewa wiksze drzewo przynosi korzy jednej stronie, a szkodzi drugiej,
optymalne rozmiary drzewa i efektywna ekonomicznie wielko efektu zewntrznego nie s
zerowe. Ustal si one na takim poziomie, przy ktrym uyteczno kracowa jest
rwna kosztowi kracowemu.

Prawa wasnoci umoliwiaj dysponowanie (w ramach istniejcych ograni-
H cze) majtkiem, w tym daj prawo do uzyskania rekompensaty za szkody spoBi wodowane efektami zewntrznymi.___________________________________
Prawa wasnoci przesdzaj, kto komu wypaca rekompensat, maj zatem

konsekwencje dystrybucyjne. Zamy, e nie istnieje aden przepis prawny nakazujcy
wypacanie rekompensaty. Zamiast siedzie bezczynnie, pozwalajc drzewu ssiada
rosn a do osignicia wielkoci S1, co narazioby nas na wielki koszt,
przekupilibymy" ssiada, aby skoni go do przycicia drzewa. Wypacilibymy mu
rekompensat
za utrat pewnej uytecznoci kracowej. Opacaoby nam si paci za przycinanie
Rysunek 15.7. Waciwe rozmiary efektu

zewntrznego
Krzywe MB i MC obrazuj korzy kracow czerpan przez ssiada oraz koszt kracowy ponoszony
przez nas w zwizku z rosncym na jego dziace
drzewem o rozmiarach 5. Optymalna wielko drzewa wynosi S*, bo koszt kracowy i korzy kracowa s wwczas rwne. Moglibymy skoni ssiada
do przycicia drzewa od rozmiarw S1 do rozmiarw S*, przekupujc go kwot S*EDSl. Za dalsze
przycinanie drzewa musielibymy paci wicej, ni
jest to dla nas warte. Alternatywnie, ssiad mgby
wypaci nam sum OAES*, aby mie drzewo wielkoci S*. Prawa wasnoci okrelaj w tym przypad-
ku, czy jestemy uprawnieni do otrzymania rekompensaty za utrat wiata niezbdnego rolinom
w naszym ogrodzie. Rozstrzygaj one take, kto
komu ma wypaci odszkodowanie, lecz nie przesdzaj o ostatecznych rozmiarach drzewa S*, ktre
s ustalane w wyniku negocjacji.
Ekonomia dobrobytu
865
drzewa dopty, dopki nie osignoby ono rozmiaru S*, lecz nie duej. Przy
rozmiarach drzewa mniejszych ni S* pacilibymy wicej w formie rekompensaty za
utrat
uytecznoci kracowej czerpanej przez ssiada z kolejnych metrw drzewa, ni
zaoszczdzilibymy dziki zmniejszeniu kosztu powodowanego przez efekt
zewntrzny.
Wypacilibymy zatem ssiadowi ogem kwot EDS1S*, aby zrekompensowa mu
utrat uytecznoci, zwizan z przyciciem drzewa do wielkoci S*. Prawa
wasnoci
decyduj, kto komu wypaca rekompensat, lecz nie okrelaj efektywnej wielkoci
produkcji. Rekompensata musi by wystarczajco dua, aby osign punkt, dla
ktrego uyteczno kracowa jednej strony zrwnuje si z wielkoci kosztu
kracowego drugiej strony.
Prawa wasnoci przyczyniaj si zatem do efektywnej alokacji zasobw.
Powoduj powstanie brakujcego" rynku efektw zewntrznych, zapewniajcego, e cena
zrwnuje si z uytecznoci kracow i kosztem kracowym, zrwnujc zarazem
poziom tych dwch ostatnich wielkoci.
Ekonomici mawiaj, e prawa wasnoci umoliwiaj internalizacj" efektu
zewntrznego. Jeeli ludzie bd musieli za niego paci, to podejmujc swe prywatne
decyzje, bd brali pod uwag jego skutki, co zlikwiduje zawodno mechanizmu
rynkowego. Dlaczego wic efekty zewntrzne w postaci zatoczenia miast i
zanieczyszczenia rodowiska cigle stanowi problemy? Dlaczego osoby prywatne nie
uruchomi brakujcego rynku za pomoc systemu apwek i rekompensat?
Zorganizowanie takiego rynku moe by trudne z dwch powodw. Pierwszy
powd to koszt takiej operacji. Jeli komin fabryczny zadymia tysice pobliskich
ogrodw, zebranie po 1 od wszystkich gospodarstw domowych na pienin rekompensat dla fabryki i skonienie jej do ograniczenia produkcji do rozmiarw
efektywnych s bardzo kosztowne. Powd drugi to problem gapowicza (free-rider
problem).
Gapowiczowi, w zwizku z tym, e nie mona go wykluczy z udziau w kon-
sumpcji, nie opaca si kupno dobra. ________________________________

Zamy, e kto puka do twoich drzwi i mwi: Zbieram pienidze od ludzi,
ktrzy maj do tego, e fabryka dymi na nasze ogrody. Pienidze zostan
przeznaczo-
866
Ekonomia dobrobytu
ne na przekonanie dyrekcji fabryki do zmniejszenia produkcji. Czy chce pan zapaci? Obejd jeszcze 1000 domw w ssiedztwie". Niezalenie od tego, czy masz
do dymu czy nie, odpowiadasz: Jestem innego zdania i nie zapac". Jeli
wszyscy
poza tob pac, to mona przyj, i fabryka i tak ograniczy produkcj i nic nie
przeszkodzi ci w korzystaniu z tego efektu. Dym nie bdzie opada wycznie na twj
ogrd tylko dlatego, e jako jedyny nie zapacie.
Niezalenie od tego, ile zapac inni, twoj dominujc strategi jest by gapowiczem. Poniewa kady bdzie tak rozumowa, nikt nie zapaci, cho sytuacja
wszystkich polepszyaby si w wyniku udanej zbirki pienidzy i ograniczenia emisji dymu.
15.6. Problemy rodowiska naturalnego

Gdy nie funkcjonuje rynek zanieczyszcze, wwczas wystpi ich nadprodukcja.
Prywatni producenci nie bior pod uwag kosztw, ktrych przysparzaj innym. W
stanie
rwnowagi spoeczny koszt kracowy jest wyszy ni spoeczna korzy kracowa.
Skoro sektor prywatny nie jest w stanie zorganizowa systemu opat za efekty
zewntrzne powodowane przez zanieczyszczenie rodowiska, to moe potrafi to
uczyni
pastwo? Nakadajc (za pomoc podatkw) opat wyrwnujc rnic midzy
prywatnym i spoecznym kosztem kracowym, pastwo mogoby skoni prywatnych
producentw do uwzgldniania kosztw ponoszonych przez innych. Ten argument
na
rzecz podatkw od zanieczyszcze i toku analizujemy w nastpnym rozdziale.
Opaty za zanieczyszczanie rodowiska, zwaszcza za za zanieczyszczanie wd,
s stosowane w wielu krajach. Najczciej jednak w praktyce dominuje inne
podejcie,
polegajce na ustalaniu norm okrelajcych dopuszczaln ilo zanieczyszcze.
Zanieczyszczenie powietrza
Od czasu wprowadzenia ustawy o czystoci powietrza w 1956 r. rzdy Wielkiej
Brytanii przejy odpowiedzialno za wyznaczanie stref czystego powietrza, w ktrych
emisja pewnych rodzajw zanieczyszcze, szczeglnie za dymu ze spalania wgla,
jest zakazana. Liczba wyznaczonych stref czystego powietrza cigle wzrasta. Tablica 15.1 obrazuje radykalne zmniejszenie si emisji dymw w Wielkiej Brytanii.
Tablica 15.1. Emisja dymw w Wielkiej Brytanii (min ton/rok)
1958
2,0
rdo:
1974
0,8
2003
0,1
Digest of Environmental Protection and Water Statistics; ONS, Social Trends.
Dodanie oowiu do benzyny obnia zuycie paliwa przez samochody, ale

emitowany wraz ze spalinami ow zatruwa atmosfer i jest szkodliwy dla ludzkiego
zdrowia.
Rzd Wielkiej Brytanii od 1972 r. stopniowo zmniejsza dopuszczaln ilo oowiu
w benzynie. Emisja oowiu do atmosfery w Wielkiej Brytanii zmniejszya si z
ponad
8000 ton rocznie w 1975 r. do jedynie 1000 ton rocznie, mimo e konsumpcja
benzyny
skokowo wzrosa.
Zanieczyszczenie wd
Rzdy Wielkiej Brytanii poddaway od 1951 r. kontroli cieki odprowadzane do
wd
rdldowych. Cho w tym kontekcie mylimy zwykle o ciekach przemysowych,
najpowaniejszym rdem zanieczyszczenia wody s cieki z gospodarstw domowych. Od lat siedemdziesitych XX w. regionalne urzdy wodne w Anglii i Walii
wy-
daway ponad 3 mld rocznie (w cenach 2003 r.) na uzdatnianie wody i

oczyszczanie
ciekw. Rwnie powanym problemem jest zatrucie wd zwizkami azotowymi,
uywanymi jako nawozy sztuczne w rolnictwie. Unia Europejska wprowadzia
surowe
normy czystoci wd i minie jeszcze wiele lat, zanim wszystkie kraje bd w stanie
im sprosta.
Ocena polityki ochrony rodowiska w Wielkiej Brytanii
Bezporednia walka za pomoc norm z zanieczyszczaniem rodowiska daa
umiarkowane efekty. Niekiedy zaostrzone normy powodoway bardzo znaczn popraw
czystoci rodowiska. Byo tak np. z zanieczyszczeniami gazowymi, zwykle
najbardziej
dotkliwymi w zimie, kiedy dym miesza si z mg, tworzc gsty i szkodliwy smog.
Wikszo rzek jest dzisiaj czystsza i znowu pojawiy si w nich ryby.
W innych przypadkach regulacja okazaa si mniej skuteczna. Na przykad, nie
jest atwo wymusi przestrzeganie przepisw zabraniajcych statkom pozbywania
si
resztek ropy na penym morzu. Plae w Wielkiej Brytanii nadal znajduj si na
unijnej
czarnej licie, a opalane wglem elektrownie wci emituj do atmosfery wielkie
iloci dwutlenku siarki.
Czy pastwo byo dostatecznie twarde w stosunku do trucicieli? Przypomnijmy
sobie, e efektywna ilo zanieczyszcze wcale nie wynosi zero. To, e
zanieczyszczenie rodowiska cigle istnieje, nie wystarcza do stwierdzenia, i polityka ochrony
rodowiska bya zbyt mikka.
Kontrola zanieczyszczenia rodowiska przybieraa zwykle formy proste i
niedojrzae. Rzadko dokonywano szacunkw spoecznych kosztw kracowych i korzyci
ograniczenia zanieczyszcze. Ich pomiar jest trudny. Kiedy rozwaamy, do jakiego
poziomu zmniejszy emisj oowiu przez samochody, jestemy w stanie oszacowa
spoeczny koszt kracowy produkcji samochodw wyposaonych w katalizatory, a
take
spoeczny koszt kracowy produkcji samochodw zuywajcych wicej paliwa.
Jednak nawet gdyby opinia lekarzy o skutkach emisji oowiu dla zdrowia ludzi bya
jednoznaczna, to w jaki sposb spoeczestwo moe wyceni kracow popraw zdrowotnoci obecnych i przyszych pokole?
Nie jest to jedynie kwestia efektywnoci. Chodzi rwnie o sprawiedliwo

zarwno w danym pokoleniu (ubogie dzieci mieszkajce w centralnych dzielnicach
wielkich
miast s najbardziej naraone na zaburzenia procesu dojrzewania wskutek
wdychania
zatrutego oowiem powietrza), jak i w ujciu dugookresowym,
midzypokoleniowym.
Koszty zmniejszenia skali zanieczyszcze ponosz konsumenci, ktrzy yj dzi, a
korzystaj z tego gwnie przyszli konsumenci.
Oddziaywanie za pomoc cen a ograniczenia ilociowe
Jeeli mechanizm wolnorynkowy skania do nadmiernej produkcji zanieczyszcze,
to
spoeczestwo moe ograniczy ich rozmiary albo przez bezporedni kontrol ilo-
Ramka 15.2
Trujca atmosfera
Chlorofluorowglowodory (chlorofluorocarbons, CFCs), czyli gazy wchodzce
w skad m.in. aerozoli, niszcz warstw ozonow, ktra chroni Ziemi przed
promieniami sonecznymi. Bez tego przeciwsonecznego ekranu wicej ludzi zachoruje na
raka skry. Jednak doprowadzenie do ograniczenia przez wiele krajw naraz skali
zanieczyszcze emitowanych do atmosfery jest trudne. Wszyscy chc by
gapowiczami
i korzysta z ogranicze emisji w innych krajach, samemu nie przyczyniajc si do
powodzenia caej operacji. W 1987 r. ok. 50 krajw podpisao protok montrealski,
dotyczcy substancji niszczcych warstw ozonow. Przed jego podpisaniem
przewidywany roczny ubytek warstwy ozonowej wynosi 5% do 2025 r. i 50% do 2075 r.
Kraje-sygnatariusze zgodziy si podj dziaania najpierw w celu ograniczenia tempa
niszczenia warstwy ozonowej do 2% do 2025 r., a nastpnie w celu cakowitego
zahamowania dalszego jej unicestwiania. Jednak osignicie tak ambitnych celw jest
bardzo trudne.
Jeszcze waniejszy jest drugi rodzaj zanieczyszcze atmosfery. Efekt
cieplarniany
jest spowodowany emisj gazw CFC, metanu, podtlenku azotu i szczeglnie
dwutlenku wgla. Ilo tych gazw cieplarnianych zwiksza si bezporednio
w wyniku emisji zanieczyszcze, a take na skutek zmniejszonej zdolnoci
atmosfery
do ich absorbowania. Roliny zamieniaj dwutlenek wgla w tlen. Wycinanie lasw
w celu zdobycia terenw pod hodowl byda, spowodowane wzrostem wiatowego
popytu na hamburgery, zwiksza efekt cieplarniany.
Skutkiem jest globalne ocieplenie. Mieszkacy Londynu i Sztokholmu ciesz
si
opalenizn, lecz mieszkacw Afryki trapi susza i gd. Kiedy topi si lodowe
czapy na biegunach, poziom mrz si podnosi, zalewajc nisko pooone tereny. Do
2070 r. rednia temperatura na Ziemi wzronie o 4 Celsjusza, a morze podniesie
si
o 45 cm. Podobnie jak w przypadku kwanych deszczw, skoordynowane zbiorowe
dziaanie w celu ograniczenia emisji jest trudne.
W 1997 r. w protokole z Kioto uzgodniono cele dotyczce ograniczenia emisji
ga-
zw cieplarnianych w poszczeglnych krajach. Po wejciu w ycie w latach

2008-2012 ukad z Kioto doprowadziby do zmniejszenia emisji o 5% w
porwnaniu
z jej poziomem w 1990 r. Skala redukcji, odniesiona do hipotetycznego poziomu
emisji osignitego w przypadku braku przeciwdziaania, byaby o wiele wiksza.
Tablica
informuje o wielkoci emisji w 1990 r. w rnych krajach, a take o rnicy tej
wielkoci i docelowego poziomu z 2012 r.
W 2001 r. prezydent George W. Bush ogosi, e Stany Zjednoczone nie
ratyfikuj
protokou z Kioto, poniewa nie zobowizuje on krajw biedniejszych, takich jak
Indie i Chiny, do wspdziaania w ograniczeniu emisji zanieczyszcze. Mimo to w
lipcu
2001 r., po spotkaniu w Bonn, 178 krajw zdecydowao si realizowa
skromniejszy
wariant porozumienia z Kioto.
ii
i..
i..
Poziom emisji w 1990 r.

(w min ton)Docelowy poziom emisji w 2012 r.
(% zmiany w porwnaniu z 1990 r.)Japonia1 190-6Stany
Zjednoczone5 7 1 3 -7Niemcy1 204-21Wielka Brytania71512Wochy532-6Francja4980Hiszpania301+ 15
ciow, albo za pomoc systemu cen zniechcajcego do szkodliwej dziaalnoci

przez
jej opodatkowanie. Czy rozsdniej jest interweniowa za pomoc systemu
podatkowego, czy lepiej bezporednio regulowa ilo zanieczyszcze?
Wielu ekonomistw uwaa, e naley raczej odwoa si do systemu
podatkowego. Gdyby wszystkie przedsibiorstwa zostay obcione tak sam opat czy
podatkiem za kracow jednostk zanieczyszcze, wwczas kade z nich zrwnywaoby
kracowy koszt zmniejszenia zanieczyszcze z paconym za nie podatkiem.
Rozwizanie, w ramach ktrego przedsibiorstwa ponosiyby rne koszty kracowe
zmniejszenia zanieczyszcze, jest spoecznie nieefektywne. Skaniajc przedsibiorstwa
o niskich kosztach zmniejszania zanieczyszcze do wikszego ograniczenia
produkcji,
a przedsibiorstwa o wysokich kosztach do jej mniejszego ograniczenia, mona
osign tak sam ogln redukcj zanieczyszcze mniejszym kosztem.
Natomiast kiedy stosujemy raczej podatki ni ograniczenia ilociowe, gwnym
problemem jest niepewno co do wynikw. Zamy, e powyej pewnego
krytycznego poziomu zanieczyszczenia powodowayby katastrofalne skutki spoeczne, np.
nieodwracalnie niszczc warstw ozonu w atmosferze. Stosujc bezporedni
kontrol
iloci zanieczyszcze, moemy zapewni, e do katastrofy nie dojdzie. Kontrola
porednia za pomoc opat i podatkw wie si z ryzykiem, e pastwo pomyli si
w swych ocenach i ustali zbyt nisk stawk podatku. Zanieczyszczenie okae si
wtedy wiksze, ni zamierzano, co moe pocign za sob katastrofalne skutki.
Kontrola oglnego poziomu zanieczyszcze i wyrywkowe kontrolowanie
poszczeglnych zakadw to zadania proste. Polityka taka moe zapobiec najgorszym skutkom zanieczyszczenia rodowiska. Jednake nie uwzgldnia ona rnic
kracowego
kosztu zmniejszania iloci zanieczyszcze u rnych producentw. Z tego wzgldu
metoda ta nie zmniejsza zanieczyszczenia w sposb, ktry minimalizowaby koszty
ponoszone przez cae spoeczestwo.
Dowiadczenia ze Stanw Zjednoczonych

Stany Zjednoczone s najbardziej zaawansowane w dziedzinie wykorzystania praw
wasnoci i mechanizmu cenowego do efektywnego ekonomicznie ograniczania
iloci
zanieczyszcze. Amerykaskie ustawy o czystoci powietrza stay si podstaw
dziaa obejmujcych program handlu zezwoleniami na emisj i tzw. polityk osony ekologicznej (bubble policy).
Ustawy te okrelaj minimalne normy jakoci powietrza i wprowadzaj kontrol

emisji zanieczyszcze przez poszczeglnych trucicieli. Kady, kto emituje mniej
ni
pewn okrelon ilo zanieczyszcze, otrzymuje zawiadczenie o zmniejszeniu emisji,
ktre moe odsprzeda innemu trucicielowi, chccemu przekroczy swj
indywidualny limit zanieczyszcze. Cakowita ilo zanieczyszcze podlega zatem regulacji,
lecz
przedsibiorstwom, ktre s w stanie niewielkim kosztem zmniejszy t ilo,
opaca
si to zrobi i sprzeda swoje zawiadczenie firmom, dla ktrych zmniejszenie
emisji
jest bardziej kosztowne. W ten sposb przybliamy si do efektywnego
ekonomicznie
rozwizania, kiedy wyrwnuje si kracowy koszt zmniejszenia zanieczyszcze
w rnych przedsibiorstwach.
Jeeli w skad przedsibiorstw wchodzi wiele zakadw, polityka osony ekologicznej polega na stosowaniu kontroli poziomu zanieczyszcze w tych
przedsibiorstwach jako caoci. Przedsibiorstwa mog wwczas zmniejszy emisj
zanieczyszcze przede wszystkim w tych zakadach, w ktrych jest to najtasze. Polityka
stosowana w Stanach Zjednoczonych godzi zatem ze sob ilociow kontrol cznych
rozmiarw emisji zanieczyszcze, kiedy niepewno i ryzyko s najwiksze,
z kontrol za pomoc mechanizmu cenowego, umoliwiajcego znalezienie najbardziej efektywnego ekonomicznie sposobu osignicia tych oglnych celw.
15.7. Inne przypadki braku rynku: czas i ryzyko

Dwa poprzednie podrozdziay byy powicone przedstawieniu jednej myli.
W sytuacji gdy istniej efekty zewntrzne, rwnowaga wolnorynkowa jest nieefektywna, gdy nie istnieje rynek ani cena rynkowa tych wanie efektw
zewntrznych.
Ludzie nie bior pod uwag kosztw i korzyci, ktre ich dziaania powoduj u innych. Kiedy nie ma rynku efektw zewntrznych, system cen nie moe zrwna
kracowych kosztw i korzyci zwizanych z tymi efektami. Omwimy teraz dwa inne
brakujce rynki", a mianowicie rynek czasu i rynek ryzyka.
Teraniejszo i przyszo cz si ze sob. Ludzie powstrzymuj si od konsumpcji dzi, aby mc konsumowa wicej jutro. Przedsibiorstwa zmniejszaj
biec produkcj, powicajc wicej zasobw na szkolenie pracownikw lub
inwestycje,
aby jutro wytworzy wicej. Jak spoeczestwo planuje, jak okrela ilo dbr,
ktre
maj zosta wyprodukowane lub skonsumowane w przyszoci? W sytuacji idealnej
powinnimy dy do takiego skoordynowania dzisiejszych planw wszystkich
osb
Ramka 15.3
Czy cele Unii zwizane z ochron rodowiska

s zagroone?
Eksperci od powstajcego rynku inwestycji zwizanych z ochron rodowiska
obawiaj si zaamania kluczowego programu redukcji iloci dwutlenku wgla,
emitowanego do atmosfery. Spory dotycz zwaszcza unijnego systemu zbywalnych praw do emisji (Emissions Trading Scheme), ktry zacznie dziaa w przyszym roku. System ten stanowi gwny filar polityki zmierzajcej do
osignicia
celw ustalonych w porozumieniu z Kioto, dotyczcym zmian klimatycznych.
Wikszo krajw jest nadal bardzo daleka od tych zamierze, ktrych
osignicie zapewnioby zmniejszenie emisji trujcego gazu w Unii
Europejskiej
w latach 2008-2012 o 8% w porwnaniu z 1990 r.
r d o : BBC News Online, 30 April 2004.
Rynek zbywalnych zazwole na emisj powinien zapewnia finansow

motywacj
do inwestowania w przyjazne rodowisku technologie. Jednak taki system bdzie
dziaa pod warunkiem, e cena zezwolenia bdzie wysza od kosztu inwestowania w
technologi zapewniajc zmniejszenie emisji. Na razie problem polega na tym, e
kraje
czonkowskie Unii wydaj zbyt wiele zezwole na potrzeby swoich gospodarek,
w zwizku z czym ich poda jest zbyt dua, co powoduje spadek ceny zezwole.
Na
przykad w 2004 r. Wochy wyday zezwolenia, ktrych nomina" wynis 111%
cakowitej emisji zanieczyszcze w 2000 r. W efekcie na rynku terminowym zezwole
cena spada z 12 EUR za ton CO2 do 6 EUR za ton.
Bywa jednak take inaczej: rzd brytyjski poinformowa, e ograniczy poda
zezwole bardziej, ni wynika to z zobowiza Wielkiej Brytanii okrelonych w
protokole z Kioto. Jednak krgi biznesu niepokoj si, e spowodowana tym wysza
KrajEmisja CO2 (w tonach per capita)Wielka

Brytania9,3Francja6,3Niemcy10,5Wochy7,3Hola
ndia11,0Czechy12,0
rdo:
OECD.
cena
zezwole na emisj znacznie pogorszy konkurencyjno kosztow brytyjskiej
gospodarki w porwnaniu z jej europejskimi rywalami.
przedsibiorstw, aby spoeczny koszt kracowy wszystkich dbr, ktre bd

wytwarzane w przyszoci, zrwna si ze spoeczn uytecznoci kracow.
W rozdziale 13 analizowalimy rynek transakcji terminowych, czyli rynek dbr
przyszych (forward market), gdzie nabywcy i sprzedawcy zawieraj umowy
dotyczce
dbr, ktre maj by dostarczone w przyszoci po cenie uzgodnionej dzisiaj.
Zamy, e istnieje taki rynek na dostawy miedzi w 2008 r. Nabywcy porwnuj
uyteczno kracow miedzi w 2008 r. z ustalon cen, a producenci t cen z kracowym kosztem produkcji miedzi w tym samym czasie. Istnienie penego zbioru
takich
rynkw dbr przyszych spowodowaoby, e dziaajcy dzi producenci i
konsumenci
sporzdzaliby spjne plany przyszej produkcji i konsumpcji wszystkich dbr, natomiast spoeczna uyteczno kracowa kadego przyszego dobra zrwnaaby si
z jego spoecznym kosztem kracowym.
W rozdziale 13 wyjanilimy, dlaczego istnieje jedynie niewiele rynkw
terminowych. Z wyprzedzeniem jestemy w stanie handlowa zotem, lecz ju nie
samochodami czy pralkami. Poniewa nikt nie zna parametrw technicznych
przyszorocznych
modeli samochodw czy pralek, niemoliwe jest zawarcie wicych pod
wzgldem
prawnym umw, obowizujcych do momentu dostawy. Jeeli za nie ma rynku
dbr
przyszych, to system cen nie moe zapewni, e koszty kracowe planowanych
w przyszoci dbr zrwnaj si z uytecznociami kracowymi.
Podobnie, istnieje niewiele rynkw ubezpiecze, na ktrych zawiera si transakcje
dotyczce ryzyka. Ludzie zwykle nie lubi ryzyka. Ryzyko zmniejsza ich dobrobyt.
Czy w takiej sytuacji spoeczestwo podejmuje waciw liczb ryzykownych
dziaa?
Kompletny zbir rynkw ubezpiecze umoliwiaby przenoszenie ryzyka z
tych,
ktrzy go nie lubi, na tych, ktrzy s gotowi do jego ponoszenia w zamian za okrelon zapat. Cena rwnowagi prowadziaby do zrwnania spoecznego kosztu
kracowego i spoecznej korzyci kracowej z ponoszenia ryzyka. Jednak selekcja
negatywna i pokusa naduycia hamuj rozwj prywatnych rynkw ubezpiecze. Jeeli
pewnych dziaa, ktre wi si z ryzykiem, nie da si ubezpieczy bez wzgldu
na
cen, to rynkowy system cen nie wskae spoeczestwu alokacji, dla ktrej
i
spoeczne
koszty i korzyci kracowe s rwne.
Dobra przysze i ryzykowne s przykadami towarw, ktre nie maj swoich
rynkw. Podobnie jak w przypadku efektw zewntrznych, powoduje to zawodno
mechanizmu rynkowego. Rwnowaga wolnorynkowa zwykle jest efektywna, a
zgodnie
z teori rozwizania drugiego po najlepszym", jeli na niektrych rynkach istniej
zakcenia, prawdopodobnie nie opaca si usun wszystkich zakce na innych
rynkach.
15.8. Jako, zdrowie i bezpieczestwo

Informacja, ktr dysponujemy, jest zawsze niepena ze wzgldu na koszt jej
zdobywania. Moe to powodowa spoeczn nieefektywno alokacji zasobw.
Pracownica
niewiadoma faktu, e kontakt z benzenem moe by przyczyn zachorowania na
ra-
881
Ekonomia dobrobytu
ka, bdzie pracowa za pac nisz ni ta, jakiej daaby, gdyby informacja ta
bya
oglnie dostpna. Koszt produkcji w takich przedsibiorstwach nie obejmuje
penego
kosztu spoecznego, w zwizku z czym bd one produkoway za duo. Pastwo reguluje sfery ochrony zdrowia, bezpieczestwa i norm jakociowych, poniewa dostrzega niebezpieczestwo zawodnoci rynku.
Przykadem pastwowej regulacji takich sfer w Wielkiej Brytanii s ustawy
o zdrowiu i bezpieczestwie pracy, akty prawne regulujce produkcj ywnoci i
lekarstw, ustawa o rzetelnym handlu, ktra chroni konsumenta, oraz rozmaite
przepisy
dotyczce ruchu drogowego. Celem tego prawodawstwa jest zapewnienie
dostpnoci
informacji pozwalajcych ludziom dokadniej ocenia spodziewane koszty i
korzyci
oraz ustalanie norm zmniejszajcych ryzyko wypadku i mierci, a take
wymuszanie
ich przestrzegania.
Udostpnianie informacji
Na rysunku 15.8 przedstawiono krzyw poday pewnego leku SS, ktry jest
potencjalnie szkodliwy; DD jest krzyw popytu w sytuacji, kiedy konsumenci s
niewiadomi
niebezpieczestwa. W punkcie rwnowagi E jest produkowana i konsumowana
ilo
Q. Majc informacje o niebezpieczestwach zwizanych ze stosowaniem tego leku,
ludzie kupowaliby go mniej. Krzywa popytu DD' obrazuje uyteczno kracow
leku dla konsumentw w peni poinformowanych. W nowym punkcie rwnowagi
E'
spoeczestwo unika zbdnych kosztw EE'F, spowodowanych nadprodukcj leku.

Gdyby gromadzenie informacji nie pocigao za sob adnych kosztw, kady
znaby dobrze wszelkie zagroenia. Od wielkoci zwizanej z tym korzyci
spoecznej
EE1F powinnimy odj koszt rozpowszechnienia tej informacji. Dla kadej
jednostki
z osobna nie byoby opacalne zbieranie na wasn rk informacji o wszystkich lekach na rynku. Natomiast z punktu
widzenia caego spoeczestwa sensowne
jest ustaRysunek 15.8. Informacja i produkty
niebezpieczne
Konsumenci sami nie s w stanie odkry zagroe
zwizanych z pewnym produktem. Rwnowaga
882
Ekonomia dobrobytu
wolnorynkowa
ustala
si
w
punkcie
E.
Agencja
pastwowa
dostarcza
nastpnie
wicej
informacji
o
tym
wyrobie.
W
efekcie
krzywa
popytu
przesuwa
si
w
d,
a
nowym
punktem
rwnowagi
jest
punkt
E',
w
ktrym
oparta
na
penej
informacji
wycena
wartoci
dodatkowej
jednostki
dobra
zrwnuje
si
z
jego
spoecznym
kosztem
kracowym.
Dostarczenie
informacji
zapobiega
poniesieniu
kosztu
spoecznego
EE'F,
powstajcego
w
sytuacji,
gdy
niedoinformowani
konsumenci
bdnie
oceniaj
korzy
kracow czerpan z danego dobra.
Ekonomia dobrobytu
883
nowienie organw kontrolnych i stosownego prawa, aby ludzie mogli przyj, i

leki
zostay skontrolowane i uznano je za bezpieczne.
Potwierdzenie nieszkodliwoci lub wysokiej jakoci towaru nie musi by wystawiane przez urzdy pastwowe. Firma Sotheby's potwierdza autentyczno obrazw
Rembrandta. Firma AA zbada Twj uywany samochd, a pijani kierowcy maj
prawo
wysa poow prbki swej krwi do prywatnego laboratorium, aby sprawdzio ono
wyniki analizy przeprowadzonej przez policj.
Dwie okolicznoci utrudniaj dziaalno prywatnych agencji kontrolnych
w dziedzinach zwizanych z ochron zdrowia i bezpieczestwem. Po pierwsze,
ludzie
s zdania, e zysk i prawdomwno s trudne do pogodzenia. By moe
pastwowi
urzdnicy s bardziej niezaleni od pracownikw prywatnych firm i trudniej nimi
manipulowa.
Po drugie, prywatna agencja kontrolna mogaby decydowa o wysokoci norm.
Jaki margines bdu naley zakada w przypadku przepisw o bezpieczestwie?
Jak
bezpieczne powinno by lekarstwo, zanim zostanie to pisemnie powiadczone? S
to
kwestie dotyczce caego spoeczestwa. Wchodz tu w gr zarwno efekty
zewntrzne, jak i wane skutki redystrybucyjne. Nawet tam, gdzie spoeczestwo odwouje
si
do pomocy prywatnych agencji, aby na bieco kontrolowa przestrzeganie
obowizujcych przepisw, zwykle samo ustala wysoko odpowiednich standardw.
Stanowienie norm
Interes publiczny jest istotny wwczas, gdy niewiele wiadomo o produkcie, a skutki
jakiegokolwiek bdu mog by katastrofalne. Niewielu ludzi zgodzioby si, aby
normy bezpieczestwa dla elektrowni atomowych byy ustalane przez sektor prywatny.
Ustalajc pewne normy, pastwo zwiksza prywatny koszt produkcji,
zapobiegajc
stosowaniu przez przedsibiorstwa technologii minimalizujcych koszty
wytwarzania.
Czasem pastwo jest lepiej poinformowane ni sektor prywatny. W innych
przypadkach normy pomagaj skompensowa efekty zewntrzne, niebrane pod uwag przez
prywatne firmy. Niekiedy za normy wynikaj z pewnych sdw wartociujcych,
Ekonomia dobrobytu
884
ktre s oparte na wzgldach redystrybucyjnych. Przykadem problemu budzcego

wiele
sporw jest ocena ycia ludzkiego.
Politycy czsto dochodz do absurdu, utrzymujc, e ludzkie ycie nie mieci
si
w ramach rachunku ekonomicznego i e przysuguje mu absolutny priorytet
niezalenie od kosztw. Rzd brytyjski zapewnia o tym po katastrofie kolejowej na dworcu
Paddington w padzierniku 1999 r. Ekonomista zgosi tu od razu dwa zastrzeenia.
Po
pierwsze, urzeczywistnienie takiego celu jest niemoliwe. Prby wyeliminowania
wszelkiego ryzyka przedwczesnej mierci byyby zbyt kosztowne: kierujc si zdrowym rozsdkiem, nie podejmujemy ich. Po drugie, wybierajc zawd i sposb
wypoczynku np. decydujc si na zawd kierowcy rajdowego lub idc w gry na
wspinaczk ludzie ryzykuj. Spoeczestwo musi zada sobie pytanie, o ile bardziej
ma
ogranicza ryzyko w porwnaniu z ludmi, ktrych prbuje ochroni.
Ekonomia dobrobytu
885
Po przekroczeniu pewnej granicy spoeczna korzy kracowa z dalszego

ograniczenia ryzyka jest mniejsza ni spoeczny koszt kracowy. Uczynienie wiata tylko
odrobin bezpieczniejszym wymaga wwczas wielkiego wysiku, a zasoby, ktre
trzeba by zuy w tym celu, mona spoytkowa gdzie indziej z lepszym skutkiem.
Zerowy poziom ryzyka nie ma ekonomicznego sensu. Powinnimy wiedzie, ile
kosztuje
zwikszenie poziomu bezpieczestwa ludzkoci, i zachca narody do
podejmowania
decyzji wartociujcych te korzyci. Unikajc trudnego zadania, jakim jest
okrelenie
wielkoci tych kosztw i korzyci, spoeczestwo wybierze nieefektywny wariant
alokacji, w ktrym kracowe koszty i korzyci, zwizane z ratowaniem ludzkiego
ycia,
rni si zalenie od rodzaju dziaalnoci.
Podsumowanie
Ekonomia dobrobytu zajmuje si kwestiami normatywnymi lub inaczej:
sdami
wartociujcymi. Jej celem nie jest opisywanie, jak dziaa gospodarka, lecz
ocena,
jak dobrze ona dziaa.
Rwno pozioma polega na jednakowym traktowaniu identycznych osb,
rwno pionowa za na zrnicowanym stosunku do ludzi rnicych si od
siebie. Rwno odnosi si do podziau dobrobytu midzy ludzi. Decyzje
okrelajce
podany stopie rwnoci opieraj si na czystych sdach wartociujcych.
Alokacja zasobw polega na penym okreleniu, jakie dobra, w jaki sposb
oraz
dla kogo s produkowane. Chcc oddzieli kwesti rwnoci od kwestii
efektywnoci, ekonomici mwi o efektywnoci w sensie Pareta. Alokacja jest
efektywna w sensie Pareta, jeeli nie istnieje moliwo takiej jej zmiany, ktra poprawiaby sytuacj niektrych bez pogorszenia pooenia innych. Jeeli alokacja
jest
nieefektywna, to przez odpowiedni jej zmian mona osign korzy w
sensie
Pareta, tzn. polepszy pooenie jednych bez pogorszenia sytuacji innych. Wiele
konkretnych wariantw realokacji poprawia pooenie jednych, pogarszajc jed-
886
Ekonomia dobrobytu
noczenie los innych. Nie potrafimy powiedzie, czy tego rodzaju zmiany s
dobre, czy ze, nie dokonujc zarazem oceny wartociujcej dobrobyt rozmaitych
ludzi.
Dla danej wielkoci zasobw i danego poziomu techniki w gospodarce istnieje
nieskoczona liczba wariantw alokacji efektywnej w sensie Pareta, rnicych
si od siebie ze wzgldu na podzia dobrobytu. Na przykad, kady wariant
alokacji, w ktrym przydziela si ca produkcj pojedynczej osobie, jest efektywny
w sensie Pareta. Istnieje jednak o wiele wicej wariantw alokacji, ktre nie s
efektywne.
W pewnych, cile okrelonych warunkach stan rwnowagi powstajcy na
rynku
wolnokonkurencyjnym jest efektywny w sensie Pareta. Rozmaite warianty wyjciowego podziau kapitau ludzkiego i fizycznego midzy ludzi prowadz do
osignicia rnych punktw rwnowagi, odpowiadajcych wszystkim
moliwym
Ekonomia dobrobytu
887
wariantom alokacji efektywnej w sensie Pareta. Kiedy bdcy biorcami cen

producenci i konsumenci maj do czynienia z takimi samymi cenami, dziki ich
indywidualnym dziaaniom koszty kracowe i uytecznoci kracowe zrwnuj si z
cenami, a wic take ze sob.
W praktyce pastwo staje w obliczu konfliktu midzy celami w postaci
rwnoci
i efektywnoci. Speniajce funkcj redystrybucyjn opodatkowanie powoduje
oderwanie cen paconych przez konsumentw (z ktrymi porwnuj oni swe
uytecznoci kracowe) od cen otrzymywanych przez producentw (do ktrych porwnuj oni koszty kracowe)4. W tej sytuacji stan rwnowagi wolnorynkowej
nie
oznacza zrwnania kosztu kracowego z uytecznoci kracow, co prowadzi
do
braku efektywnoci.
Zakcenia pojawiaj si wwczas, gdy rwnowaga rynkowa nie oznacza
zrwnania si kracowych kosztw i korzyci spoecznych. Powoduj one
nieefektywno, czyli zawodno rynku. Oprcz podatkw istniej trzy inne wane rda
zakce: konkurencja niedoskonaa (niezdolno do zrwnania ceny z kosztem
kracowym), efekty zewntrzne (rnica midzy prywatnymi a spoecznymi
kosztami lub uytecznociami) oraz brak pewnych rynkw, spowodowany
istnieniem
dbr przyszych, ryzykiem oraz problemami z informacj.
Jeeli zakcone jest dziaanie tylko jednego rynku, to najlepszym
rozwizaniem
jest usunicie tego zakcenia i osignicie w ten sposb penej efektywnoci
w sensie Pareta. Chodzi przy tym tylko o efektywno. Pastwo dbajce o
kwestie
podziau moe preferowa nieefektywne warianty alokacji o wyszym stopniu
rwnoci pionowej. Jeeli jednak zakcenie powstae na okrelonym rynku nie
moe zosta usunite, to starania o uwolnienie innych rynkw od zakce nie
zawsze s uzasadnione. Teoria rozwizania drugiego po najlepszym" gosi, e
ze
wzgldu na efektywno alokacji waciwszym rozwizaniem jest rwnomierne
rozoenie nieuniknionych zakce na wielu rynkach ni koncentrowanie ich
efektw na wybranych rynkach.
Produkcyjne efekty zewntrzne pojawiaj si wtedy, kiedy dziaania jednego
Jest to tzw. klin podatkowy (przyp. red. nauk.).
pro-
888
Ekonomia dobrobytu
ducenta bezporednio wpywaj na koszty produkcji innych, jak to bywa

wwczas,
gdy jedna fabryka zanieczyszcza wod zuywan przez inn fabryk.
Konsumpcyjne efekty zewntrzne oznaczaj, e decyzje jednej osoby bezporednio
wpywaj
na wielko uytecznoci osiganej przez innych konsumentw, jak to jest w
przypadku, gdy nasz ogrd dostarcza przyjemnoci ssiadom. Efekty zewntrzne
powoduj przesunicie krzywej obojtnoci lub wykresw funkcji produkcji.
Efekty zewntrzne powoduj powstawanie rnicy midzy prywatnymi a
spoecznymi kosztami i uytecznociami, poniewa nie istnieje rynek efektw
zewntrznych. Kiedy rzecz dotyczy niewielu ludzi, prawa wasnoci mog doprowadzi
do powstania brakujcego rynku. Kierunek wypaty rekompensaty zaley od
tego,
Ekonomia dobrobytu
889
kogo chroni prawa wasnoci. Ostatecznym wynikiem powinno by

osignicie
optymalnych rozmiarw efektu zewntrznego, dla ktrych koszt kracowy
zrwnuje si z uytecznoci kracow. Rozwizanie efektywne rzadko oznacza
zerow wielko efektu zewntrznego. Koszty transakcyjne oraz problem
gapowicza" utrudniaj powstawanie rynkw efektw zewntrznych. Osigany
wwczas
stan rwnowagi okazuje si nieefektywny.
Kiedy efekty zewntrzne powoduj zawodno rynku, pastwo moe stworzy
brakujcy rynek, wyceniajc efekt zewntrzny za pomoc podatkw i dotacji.
Gdyby okrelenie waciwych rozmiarw efektu zewntrznego, a zatem take
waciwej stawki podatku lub dotacji, byo proste oraz gdyby dokadne
rejestrowanie
wielkoci produkcji i konsumpcji poszczeglnych dbr byo rwnie
nieskomplikowane, wwczas podatki i subsydia pozwoliyby rynkowi zapewni efektywn
alokacj zasobw.
W praktyce pastwo czsto kontroluje efekty zewntrzne, takie jak
zanieczyszczenie rodowiska i zatoczenie miast, przez ustalanie okrelonych norm
ilociowych,
a nie za pomoc systemu podatkowego. Oglne normy ilociowe mog nie
zapewni zrwnania kracowego kosztu zmniejszenia zanieczyszcze u rozmaitych
producentw, a wwczas alokacja nie bdzie efektywna. Jednak ustanowienie prostych norm moe si okaza rozwizaniem taszym i zapobiegajcym
katastrofalnym skutkom w sytuacji niepewnoci.
Pokusa naduycia, selekcja negatywna i inne problemy z informacj
uniemoliwiaj powstanie penego zbioru rynkw dbr przyszych i rynkw ryzyka.
Bez
nich za rynkowy system cen nie moe doprowadzi do zrwnania si
spoecznych
kosztw i uytecznoci kracowych zwizanych z produkcj dbr przyszych
i dziaaniami obcionymi ryzykiem.
Niepena informacja moe by przyczyn podejmowania przez jednostki
nieefektywnych decyzji. Chcc dostarczy brakujcej informacji i da wyraz sdom
wartociujcym spoeczestwa, odnoszcym si do takich wartoci, jak ludzkie
ycie,
890
Ekonomia dobrobytu
ustanawia si przepisy o ochronie zdrowia, jakoci oraz bezpieczestwie.

Polityka
pastwa, ktra nie opiera si na penej analizie kosztw i korzyci spoecznych,
moe si okaza niespjna ze wzgldu na niejasne i zrnicowane kryteria
oceny
zdrowia lub bezpieczestwa w rnych dziedzinach bdcych przedmiotem
regulacji.
Zadania sprawdzajce
1. Gospodarka dysponuje 10 jednostkami dbr, ktre maj zosta rozdzielone
midzy
dwie osoby. Zapis (x, y ) oznacza, e pierwsza osoba otrzymuje ilo x, druga za
ilo y. W przypadku kadej z alokacji a)-e) oce, czy jest ona: 1) efektywna
oraz
2) sprawiedliwa: a) (10, 0); b) (7, 2); c) (5, 5); d) (3, 6); e) (0, 10). Co to znaczy
sprawiedliwa"? Czy wolisz alokacj d), czy alokacj e)?
Ekonomia dobrobytu
891
2. Cena posikw wynosi 1 , a cena filmw 5 . Panuje konkurencja doskonaa i

nie
wystpuj adne efekty zewntrzne. Co moemy zatem powiedzie o: a)
wzgldnej
uytecznoci kracowego filmu i kracowego posiku dla konsumentw?
b) wzgldnym koszcie kracowym filmw oraz posikw dla producentw?
c) wzgldnej produkcyjnoci kracowej zmiennych czynnikw produkcji w
gazi
filmowej i gazi produkujcej posiki? Dlaczego ta rwnowaga jest efektywna?
3. Decydujc, czy jecha samochodem w godzinach szczytu, bierzesz pod uwag
koszt benzyny oraz czas trwania podry. Czy utrudniasz wwczas jazd innym
kierowcom? Czy jest to efekt zewntrzny? Czy w godzinach szczytu zbyt wielu
ludzi jedzi samochodami, czy te ludzi takich jest zbyt mao? Czy naley
ograniczy
parkowanie w miastach w cigu dnia?
4. W wyniku eksplozji kota parowego na statku pywajcym po Missisipi w 1885
r.
zgino 200 osb. Jeremiah Allen i trzech jego przyjaci zorganizowali
prywatne
towarzystwo oferujce ubezpieczenie kadego kota, poddanego przez nich kontroli pod wzgldem bezpieczestwa. Pomys kontroli kotw chwyci i liczba
eksplozji szybko zmalaa. Czy utworzone przez Jeremiaha Allena towarzystwo
ubezpieczeniowe odniosoby tak duy sukces, gdyby zajmowao si jedynie powiadczaniem bezpieczestwa kotw, nie ubezpieczajc ich jednoczenie?
Odpowied
uzasadnij.
5. a) Dlaczego spoeczestwo mogoby si domaga zakazania produkcji i
sprzeday
lekarstw, ktre rzekomo lecz, a w rzeczywistoci ani nie pomagaj, ani nie
szkodz? b) Organy regulacyjne s krytykowane za nieszczliwe wypadki, ktre
zdarzaj si mimo istnienia wielu przepisw majcych im zapobiec (np. katastrofy
kolejowe). Nie krytykuje si ich natomiast za brak rnych uytecznych rzeczy,
ktrych pojawienie si uniemoliwiy przepisy (np. szybki dostp do
bezpiecznego
i skutecznego leku). Czy organy regulacyjne bd w tych warunkach skonne do
wydawania zbyt wielu przepisw ograniczajcych swobod dziaania w
podlegych
im dziedzinach?
s
nieprawdziwe, a) Spoeczestwo powinno zakaza pozbywania si wszelkich
trujcych odpadw, b) Wszystko, co robi pastwo, rynek potrafi zrobi lepiej,
c) Wszystko, co robi rynek, pastwo jest w stanie zrobi lepiej.
892
Ekonomia dobrobytu

Centre,
www.mcgraw-hill.co.uk/textbooks/begg. Znajdziesz tam krtkie pytania
testowe,
darmo.
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do U wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P. Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE,
Rozdzia 16
rne rodzaje wydatkw publicznych;

przyczyny, ktre sprawiaj, e rynek nie jest w stanie oferowa dbr publicznych;
co oznaczaj przecitne i kracowe stopy opodatkowania;
jak to si dzieje, e podatki mog skompensowa efekty zewntrzne;
ekonomi podaow;
dlaczego wpyww z podatkw nie mona zwiksza w nieskoczono;
dlaczego przepywy transgraniczne ograniczaj ekonomiczn suwerenno poszczeglnych krajw;
ekonomi polityczn decyzji publicznych.
Znaczenie pastwa roso cigle do pocztku lat siedemdziesitych XX w. Potem

wielu
ludzi uznao, e rola pastwa w gospodarce jest zbyt wielka. Uwaali oni, e
wysoki
poziom wydatkw pastwa oznacza zaangaowanie zasobw, ktre mona by lepiej
wykorzysta w sektorze prywatnym, i e wysokie podatki dawi prywatn
przedsibiorczo. Wyborcy w wielu krajach poparli przywdcw, ktrzy obiecywali, e
zmniejsz udzia pastwa w gospodarce.
Obecnie wahado odchyla si w drug stron. W Stanach Zjednoczonych nawet
republikaski prezydent George W. Bush obieca wielkie dotacje publiczne na
odbudow Nowego Jorku po terrorystycznych atakach z 11 wrzenia 2001 r. W Wielkiej
Brytanii ciar opodatkowania, ktry zmniejszy si za czasw Margaret Thatcher, powtrnie wzrs w latach dziewidziesitych XX w. Dziki obietnicy zwikszenia
wydatkw pastwa na sub zdrowia, owiat i transport nowa Partia Pracy
zwyciya w wyborach 2001 r.
Patnoci transferowej nie towarzyszy jednoczesne ekwiwalentne wiadczenie
biorcy w postaci dobra lub usugi.
Tablica 16.1 zawiera dane, ktre ilustruj powszechny wzrost roli pastwa w
ostatnim stuleciu. Tablica 16.2 potwierdza, e po 1970 r. wydatki pastwa zmalay w
Wielkiej Brytanii, a take informuje o ich strukturze, wyrniajc wydatki pastwa na
za-
895
Ekonomia dobrobytu
kupy dbr i usug, ktre obejmuj nakady na owiat, obron, policj, oraz
patnoci
transferowe w rodzaju ubezpiecze spoecznych, pastwowych rent i emerytur oraz
obsugi dugu publicznego.
Tablica 16.1. Wydatki pastwa (w % PKB)
1880
Japonia
USA
Niemcy
Wielka Brytania
Francja
Szwecja
1929
11
8
10
10
15
6
19
10
31
24
19
8
1960
2003
18
28
32
32
35
31
35
27
46
38
50
52
r d o : World Bank, World Development Report; OECD, Economic Outlook.
Tablica 16.2. Wydatki pastwa w Wielkiej

Brytanii (w % PKB)
195619762003WydatkiDobra i usugi20,725,923,2Patnoci
transferowe13,221,021,1Wydatki ogem33^T46$44~X
r d o : ONS, UK National Accounts; HM
Treasury, Budget 2004.
Nadwyka budetowa (deficyt budetowy) stanowi rnic dochodw i wyda-
tkw pastwa.
Gwnym rdem finansowania wydatkw publicznych s dochody podatkowe.
Tak jak ty moesz wyda wicej, ni wynosi twj studencki dochd, poyczajc
teraz
i spacajc dug w przyszoci, rwnie pastwo nie musi rwnoway swoich
wydatkw i dochodw w kadym konkretnym okresie. Tablica 16.3 pokazuje, e w 2005
r.
Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja i Niemcy spodzieway si wystpienia
niewielkiego deficytu budetowego.
Po tym oglnym wprowadzeniu zajmiemy si teraz problemami mikroekonomicznymi. Po pierwsze, rozrnimy przecitn i kracow stop opodatkowania.
Kracowa stopa podatku dochodowego to odsetek zabierany przez pastwo
z ostatniego funta zarobionego przez jednostk. Przecitna stopa podatkowa to
odsetek cakowitego dochodu zabierany przez pastwo.
896
Tablica 16.3. Dziaalno pastwa w 2005

r. (w % PKB)
Wielka BrytaniaStany
ZjednoczoneFrancjaNiemcyWydatki44365346Dochody
podatkowe41324943Nadwyka budetowa-3-A-4-3
rdo:
OECD,
Economic Outlook.
Progresywne opodatkowanie wystpuje wtedy, kiedy przecitna stopa podatkowa
ronie w miar wzrostu dochodu jednostki. Pastwo zabiera wwczas
proporcjonalnie
wicej bogatym ni biednym. Degresywne opodatkowanie wystpuje wwczas, gdy
przecitna stopa podatkowa maleje w miar wzrostu dochodu. Pastwo zabiera
wtedy
stosunkowo mniej bogatym.
Z tablicy 16.4 wynika, e podobnie jak w wikszoci krajw wiata
opodatkowanie dochodw w Wielkiej Brytanii jest progresywne. Na rysunku 16.1
przedstawiono przyczyny tego stanu rzeczy. Wielko dochodu przed opodatkowaniem
zaznaczamy na osi poziomej, natomiast wielko dochodu po opodatkowaniu na osi
pionowej. Linia OE o nachyleniu 45 odpowiada sytuacji, w ktrej nie wystpuje
Tablica 16.4. Kracowe stopy podatku dochodowego w

Wielkiej Brytanii
(stopy opodatkowania dodatkowego 1 dochodu) w
latach 1978-2004
Dochd podlegajcy opodatkowaniu"
( /rok, ceny z 2004 r.)Kracowa stopa opodatkowania (%)
1978/19792004/20052 02034105 000342210
000342220 000452231 400504040 000704070
0008340
" Dochd po odliczeniu skadnikw zwolnionych od podatku. W roku
budetowym 2004/2005 kwota wolna
od podatku dla osoby samotnej wynosia 4745 .
r d o : HMSO, Financial Statement and Budget Report; HM
Treasury, Budget 2004.
podatek.
897
Dochodowi przed opodatkowaniem, zaznaczonemu na osi poziomej jako odcinek

OA,
odpowiada taki sam poziom dochodu po opodatkowaniu odcinek OA na osi
pionowej. Przyjmijmy teraz, e od nadwyki dochodu ponad OA jest pacony podatek
do-
898
Ekonomia dobrobytu
Rysunek 16.1. Progresywny podatek

dochodowy
Linia 45 OE odpowiada sytuacji, w ktrej nie ma
adnych podatkw i transferw, a zatem dochd
przed opodatkowaniem jest rwny dochodowi po
opodatkowaniu. Przy progu dochodu wolnego od
opodatkowania OA i kracowej stopie opodatkowania t lini dochodu po opodatkowaniu jest OBCD.
Jej nachylenie zaley tylko od kracowej stopy opodatkowania (na odcinku BCD wynosi ono (1 -1)).
Przecitna stopa opodatkowania w takim punkcie,
jak D, odpowiada nachyleniu linii OD. Podatek
jest
progresywny, jeli przecitna stopa opodatkowania
zwiksza si wraz ze wzrostem dochodu przed opodatkowaniem.
chodowy. Pierwsze OA funtw dochodu nie podlega opodatkowaniu. Jeeli

kracowa
stopa opodatkowania dochodw jest staa, to sytuacj podatnikw ilustruje krzywa
OBCD. Z nadwyki dochodu ponad OA otrzymuj oni jedynie pewn sta cz. Im
wysza jest kracowa stopa opodatkowania, tym bardziej pasko jest pooona
pprosta BC
W jaki sposb obliczamy przecitn stop opodatkowania w takim punkcie, jak
Dl
czymy ze sob1 punkty 0 i D. Im mniejsze jest nachylenie powstaej w ten sposb

linii, tym wysza jest przecitna stopa opodatkowania. Nawet wtedy, kiedy mamy
do
czynienia ze sta kracow stop podatkow i niezmiennym ktem nachylenia pprostej BC, wystpowanie progu, wyznaczajcego wysoko dochodu
niepodlegjcego opodatkowaniu, sprawia, e struktura opodatkowania jest progresywna. Im
wyszy
jest dochd brutto, tym mniejsza jest wysoko sumy niepodlegajcej
opodatkowaniu,
wyraonej jako odsetek tego dochodu brutto, a zatem tym wikszy jest odsetek
cakowitego dochodu, od ktrego jest pacony podatek.
W tablicy 16.4 pokazano jednak, e kracowa stopa opodatkowania moe
rwnie
wzrasta w miar wzrostu wielkoci dochodu. Przechodzc do wyszych
przedziaw
dochodu, podatnik paci coraz wysze podatki i przesuwa si na bardziej
spaszczone
krzywe na wykresie. Przecitna stopa podatkowa wzrasta teraz szybko wraz z dochodem.
Lini prost (przyp.
tum.).
899
Ekonomia dobrobytu
Z tablicy 16.2 wynika, e kracowe stopy opodatkowania w Wielkiej Brytanii

spady znacznie w ostatnich dwch dziesicioleciach, zwaszcza w przypadku osb
bardzo bogatych. Milioner, ktry w 1978 r. paci podatek wedug stopy wynoszcej
83% od caego dochodu, z wyjtkiem pierwszych 70 000 niepodlegajcych
opodatkowaniu, w 2003 r. zapaci ju tylko 40%.
Lini prost (przyp.
tum.).
900
Nie tylko Wielka Brytania obniaa stopy opodatkowania. W omawianym

okresie
istniaa oglnowiatowa tendencja do ich zmniejszania, co dotyczyo szczeglnie
podatkw paconych przez osoby bardzo zamone. Czciowo wynikao to z
przekonania, e w przeszoci zakcenia spowodowane zbyt wysokimi podatkami byy
bardzo
due. Jednak chodzio take o narastajc konkurencj midzy pastwami
starajcymi
si przycign do siebie mobilne zasoby kapitau rzeczowego i kapitau ludzkiego.
W kocowej czci tego rozdziau pokaemy, w jaki sposb transgraniczna
mobilno
zasobw podwaa narodow suwerenno.
16.1. Podatki i wydatki publiczne w Wielkiej Brytanii

Wydatki publiczne i wpywy z podatkw, z ktrych s finansowane te wydatki,
wynosz okoo 40% PKB w Wielkiej Brytanii. Tablica 16.5 przedstawia struktur wydatkw i dochodw pastwa w latach 2002-2003.
Niemal poow oglnych wydatkw pastwa pochony patnoci transferowe,
takie jak renty i ulgi dla poszukujcych pracy (wczeniej: zasiki dla bezrobotnych)
oraz odsetki od poyczek zacignitych przez pastwo. Z pozostaych wydatkw
najwicej pochony pastwowa suba zdrowia, obrona narodowa i owiata. Tablica
16.5 pokazuje rwnie sposb finansowania tych wydatkw pastwa.
Tablica 16.5. Wydatki i dochody rzdu centralnego oraz samorzdw

lokalnych w Wielkiej
Brytanii w latach 2002-2003
Wydatkim l d Dochodym l d Wydatki biece na dobra i

usugi215Podatki porednie144Patnoci transferowePodatki
bezporednie142Ubezpieczenia spoeczne129Inne
podatki19Obsuga dugu publicznego21Skadki na ubezpieczenia
spoeczne63Inne transfery29Inne
dochody28Deprecjacja14Cakowite wydatki biece408Cakowite
dochody biece396Wydatki kapitaowe17Deprecjacja-14Transfery
kapitaowe7Wydatki kapitaowe netto10Potrzeby gotwkowe netto22
r d o : ONS, UK National Accounts.
901
Do najwaniejszych podatkw bezporednich nale podatek od dochodw osobistych (PIT) i podatek dochodowy (od zyskw) od przedsibiorstw (CIT). Najwaniejsze wrd podatkw porednich to podatek od wartoci dodanej (VAT) oraz ca.
Warto zauway, e poniewa wypaty emerytur pastwowych s ujte po stronie
wydatkw budetowych jako patnoci transferowe, zatem do strony dochodw
budetowych naley doliczy skadki emerytalne, ktre s zbierane w ramach pastwowego
systemu ubezpiecze.
16.2. Pastwo w gospodarce rynkowej

Rozwamy argumenty, ktrych mona uy do uzasadnienia wydatkw
pastwowych
w gospodarce rynkowej.
Dobra publiczne
Dobro publiczne to takie dobro, ktre konsumowane przez jedn osob

musi by jednoczenie w dokadnie tej samej iloci konsumowane przez innych
ludzi. Dobro prywatne to takie dobro, ktre konsumowane przez jedn
osob
nie moe by jednoczenie konsumowane przez kogo innego.
Dobrem prywatnym s np. lody. Jeeli zjadamy porcj lodw, to tej samej
porcji
nie zje nikt inny. Przy danej poday lodw nasza konsumpcja zmniejsza ilo
lodw
dostpn dla innych konsumentw. Wikszo dbr to dobra prywatne.
Czyste powietrze i obrona narodowa to przykady dbr publicznych. Jeeli
powietrze nie jest zanieczyszczone, nasza konsumpcja powietrza nie ogranicza
konsumpcji
innym. Jeli marynarka wojenna patroluje wody przybrzene, to twoja konsumpcja
tych usug nie pomniejsza naszej porcji obrony narodowej. Wszyscy konsumujemy
t
sam ilo, czyli tyle, ile ich cznie zaoferowano. Moemy czerpa z tego rn
uyteczno, jeeli tylko nasze gusty s odmienne, wszyscy jednak konsumujemy tak
sam ilo dobra.
Najwaniejsz waciwoci dbr publicznych jest to, e: 1) jedna osoba moe
konsumowa dane dobro, nie zmniejszajc przy tym jego iloci dostpnej dla
innych;
2) nie jest moliwe wykluczenie kogokolwiek z udziau w konsumpcji bez
poniesienia
902
Ekonomia dobrobytu
prohibicyjnych kosztw takiej operacji. Mecz pikarski moe oglda wielu ludzi,
zwaszcza kiedy transmituje go telewizja, i nie powoduje to zmniejszenia iloci tego
dobra dostpnej dla innych widzw. Jednak wykluczenie jest moliwe. Stadion
moe
zmieci ograniczon liczb widzw, a niektre kluby angielskiej ekstraklasy
pobieraj opaty za moliwo ogldania ich meczw na ywo" za porednictwem ich
wasnych stacji telewizyjnych. Interesujce problemy powstaj wwczas, gdy
jak
w przypadku obrony narodowej wykluczenie pewnych jednostek z udziau w
konsumpcji nie jest moliwe.
903
Ramka 16.1
Infrastruktura rynku
W krajach ubogich zasoby s rzadkie i dotyczy to rwnie zasobw, ktrymi
dysponuje samo pastwo. W 1990 r. czeski minister zauway: Na pocztku najlepsze, co
moemy zrobi, to kapitalizm w stylu Dzikiego Zachodu". Nawet Stanom
Zjednoczonym
ustanowienie rzdw prawa, jednoznacznych praw wasnoci i systemu regulacji
wielu
dziaa prywatnych zajo troch czasu. Kiedy brakuje zaufania do zawieranych
umw
i nie ma wiarygodnych procedur rozwizywania sporw, rynki nie s w stanie
dokona
efektywnej alokacji zasobw.
Kraje bloku sowieckiego zrezygnoway z centralnego planowania, poniewa zawiodo. Pierwsze lata transformacji systemowej byy trudne i produkcja si
zmniejszya, poniewa w krajach tych brakowao infrastruktury, ktra umoliwiaby sprawne
dziaanie rynku. Wikszo tych krajw pokonaa ju pocztkowe trudnoci, co potwierdzaj ponisze dane.
Lata
1990-1994
1995-1998
1999-2003
Roczne tempo wzrostu realnego PKB (w %)

Europa rodkowo-Wschodnia
-3
+4
+4
Rosja"
-10
-3
+6
r d o : OECD, Economic Outlook.

" W oryginale dane dla Rosji, obejmujce lata 1990-1998, miay znak plus. W rzeczywistoci w okresie tym
PKB w Rosji spada (przyp. red. nauk.).
Gapowicze. W trakcie prowadzonej w poprzednim rozdziale analizy przyczyn

efektw zewntrznych zasygnalizowalimy istnienie problemu gapowicza. Jest on
szczeglnie dotkliwy wwczas, gdy dobra publiczne s dostarczane przez sektor
prywatny. Dostajemy tak sam ilo obrony narodowej co wszyscy obywatele,
niezalenie od tego, czy pacimy za to, czy nie, nie ley wic w naszym interesie kupowanie"
obrony narodowej na rynku prywatnym. Jeeli wszyscy obywatele rozumowaliby

podobnie, nie mielibymy obrony narodowej, nawet gdybymy tego wszyscy chcieli.
Dobra publiczne s niczym potny efekt zewntrzny. Ktokolwiek paci za
obron
narodow, korzystaj z niej wszyscy obywatele. Poniewa w przypadku dbr
publicz-
904
Ekonomia dobrobytu
nych wystpuje rnica midzy spoeczn i prywatn uytecznoci kracow,

rynek
prywatny nie zapewni spoecznie optymalnej iloci dobra. Potrzebna jest
interwencja
pastwa.
905
Spoeczna korzy kracowa. Przyjmijmy, e dobrem publicznym jest

czysto
wody w wodocigach publicznych. Im bardziej jest ona skaona, tym wiksze
prawdopodobiestwo zachorowania na choler. Na rysunku 16.2 zakadamy, e chodzi o
dwoje ludzi. Krzywa popytu na czysto wody D1D1 odnosi si do pierwszej osoby.
Kady
punkt na tej krzywej wskazuje, ile osoba ta byaby skonna zapaci za ostatni jednostk czystszej wody i jak ocenia jej uyteczno kracow. Krzywa D2D2
obrazuje
korzy (albo inaczej: uyteczno) kracow z czystszej wody dla drugiej osoby.
Krzywa DD ilustruje spoeczn uyteczno kracow czystszej wody. Chcc
ustali jej wielko, do kadej wielkoci produkcji tego dobra publicznego
dodajemy
pionowo korzyci kracowe czerpane przez obu konsumentw. Dla wielkoci
produkcji rwnej Q spoeczna korzy kracowa wynosi zatem: P - P 1 + P2. Sumowania
dokonujemy pionowo dla danej wielkoci produkcji, bo z definicji wynika, i kady konsumuje tak sam ilo dobra publicznego.
Na rysunku 16.2 przedstawiono take kracowy koszt produkcji tego dobra publicznego. Jeeli nie wystpuj produkcyjne efekty zewntrzne, koszty kracowe
produkcji, prywatny i spoeczny, si pokrywaj. Spoecznie optymalny poziom
produkcji
dobra publicznego odpowiada wielkoci Q*, dla ktrej spoeczna uyteczno
kracowa zrwnuje si ze spoecznym kosztem kracowym.
Co by si zdarzyo, gdyby dobro, o ktrym mowa, byo produkowane i zbywane
prywatnie? Chcc otrzyma ilo Q dobra wytwarzanego przez
wolnokonkurencyjnego dostawc, wyceniajcego swj towar zgodnie z kosztem kracowym jego
wytworzenia, osoba pierwsza paciaby cen P1. Dla produkcji wynoszcej Q cena P1 po
prostu rwna si prywatnej uytecznoci kracowej, uzyskiwanej przez pierwsz osob
z konsumpcji ostatniej jednostki dobra publicznego. Czy osoba druga byaby
gotowa
zapaci odpowiedni sum, aby otrzyma dobro publiczne w iloci wikszej ni Ql
906
Ekonomia dobrobytu
Rysunek 16.2. Czyste dobro publiczne

Krzywe D1D1 oraz D2D2 to krzywe popytu dwch
konsumentw. Obrazuj one prywatn uyteczno
(korzy) kracow ostatniej jednostki dobra publicznego dla kadej z osb. Ile wynosi spoeczna
uyteczno kracowa ostatniej jednostki dobra dla
obu konsumentw cznie? Poniewa obaj konsumuj ca wyprodukowan ilo dobra, musimy pionowo doda ceny, ktre kady z nich gotw jest zapaci za t ostatni jednostk. Dla wielkoci produkcji Q spoeczna korzy kracowa wynosi zatem
P1 + P2. Krzywa DD ilustruje spoeczn korzy
kracow i powstaje dziki pionowemu zsumowaniu krzywych popytu obu konsumentw. Jeeli MC
oznacza prywatny i spoeczny koszt kracowy wytworzenia dobra publicznego, to optymaln spoecznie wielkoci produkcji jest Q*, kiedy spoeczny
koszt kracowy oraz spoeczna uyteczno kracowa s rwne.
907
Nie. Poniewa mamy do czynienia z dobrem publicznym, osoby drugiej nie mona
wykluczy z udziau w konsumpcji iloci Q dobra zamwionej przez osob
pierwsz.
Dla wielkoci produkcji Q prywatna uyteczno kracowa osoby drugiej wynosi
jedynie P2, tzn. mniej ni bieca cena P1. Osoba druga z pewnoci nie zapaci
wyszej
ceny, ktra byaby niezbdna, aby skoni wonokonkurencyjnego dostawc do
rozszerzenia produkcji poza Q. Bdzie ona pasaerem na gap", korzystajcym z zakupu
przez osob pierwsz iloci Q dobra. Cakowita za ilo tego dobra produkowana
i konsumowana prywatnie na rynku doskonale konkurencyjnym okae si mniejsza
od
spoecznie optymalnej iloci Q*.
Ujawnianie preferencji. Znajc krzyw spoecznej korzyci kracowej DD,
pastwo mogoby decydowa, jaka ilo dobra publicznego jest optymalna. Jak jednak
ustali pooenie indywidualnych krzywych popytu, ktre naley zsumowa
pionowo,
aby otrzyma lini DD? Gdyby krzywe te konstruowa na podstawie wysokoci
opat
wnoszonych za dane dobro przez poszczeglnych ludzi, wwczas wszyscy
kamaliby.
Ludzie zanialiby oceny wartoci dobra, aby obniy wysoko swych patnoci,
dokadnie tak samo, jak dzieje si to na rynku prywatnym. Odwrotnie, wszyscy
jestemy
zwolennikami bezpieczniejszych drg, jeli tylko nie musimy za nie paci.
W systemach demokratycznych problem ten prbuje si rozwiza, wybierajc
taki, a nie inny rzd. Polityka pozwala spoeczestwu bardziej przybliy si do
efektywnej odpowiedzi, ni umoliwia to rynek. Rne partie oferuj odmienne iloci
dbr
publicznych cznie z ustaleniami, w jaki sposb bd zbiera pienidze za
porednictwem systemu podatkowego. Pytajc, jakiej iloci dbr publicznych spoeczestwo
pragnie przy zaoeniu, e wszyscy zostan obcieni kosztami ich wytworzenia
mona zbliy si do stanu, w ktrym bd dostarczane optymalne iloci dbr

publicznych. Poniewa jednak w wyborach konkuruje jedynie kilka partii, a rozmaitych
problemw, co do ktrych partie te zajmuj stanowisko, jest wiele, metoda ta stanowi
tyl-
908
Ekonomia dobrobytu
ko niedoskonay sposb decydowania o tym, ile naley dostarczy poszczeglnych

dbr publicznych.
Produkcja przez pastwo. Pastwo, a nie rynek, musi okreli, jak wiele dbr
publicznych naley produkowa. Nie wynika jednak std, e to ono samo ma je wytwarza. Dobra publiczne to niekoniecznie te dobra, ktre s produkowane przez
przedsibiorstwa pastwowe.
Obrona narodowa jest dobrem publicznym, a jednoczenie zapewnia j przede
wszystkim sektor publiczny lub sektor rzdowy. Z jednej strony, znamy mao
przykadw istnienia prywatnych armii, z drugiej za, mimo e sprztanie ulic to dobro publiczne, zlecenie wykonywania tych usug moe zosta przekazane
przedsibiorstwom
prywatnym, nawet jeli samorzd lokalny okrela ich zakres, a take paci za nie z
lokalnych wpyww podatkowych. Nietrudno te znale przykady odwrotne
pastwowe szpitale obciaj sektor publiczny wiadczeniem usug prywatnych.
Operacja
909
Ekonomia dobrobytu
przeszczepu koci biodrowej uniemoliwia wykonujcemu j chirurgowi

jednoczesne
operowanie kogo innego.
W nastpnym rozdziale przeanalizujemy powody, dla ktrych sektor publiczny
moe wytwarza dobra prywatne. To, czy dobra publiczne powinny by
produkowane
przez sektor publiczny, zaley nie od sposobu ich konsumpcji, do ktrego odwouje
si
nasza definicja dbr publicznych, lecz od sposobu ich wytwarzania. Zamiatanie ulic
to
nic nadzwyczajnego, natomiast siy zbrojne opieraj si na dyscyplinie oraz
tajnoci.
Generaowie i admiraowie mog by zdania, a spoeczestwo moe si zgodzi z
tym,
e wykroczenia przeciwko regulaminowi wojskowemu powinny by surowo
karane,
co nie zostaoby zaakceptowane w instytucjach prywatnych. Niewielu ludzi
natomiast
uwaa, e niesubordynacja zamiataczy ulic jest rwnie cikim przestpstwem.
Patnoci transferowe a redystrybucja dochodw
Wydatki pastwa na patnoci transferowe wi si silnie z kwesti rwnoci i redystrybucji dochodw. Wypacajc zasiki bezrobotnym, ludziom starym i biednym,
pastwo zmienia podzia dochodu i bogactwa, wynikajcy z niczym nieskrpowanego
dziaania wolnego rynku. Istnieje bowiem pewien minimalny poziom stopy
yciowej,
poniej ktrego nie powinien si znale aden obywatel. Okrelenie tego minimum
jest czystym sdem wartociujcym.
Chcc sfinansowa te wydatki, pastwo opodatkowuje tych, ktrzy s w stanie
paci. Rozpatrywany caociowo system podatkw i zasikw zabiera pienidze
bogatym
i przekazuje je biednym. Biedni dostaj zasiki pienine, a take otrzymuj dobra
publiczne, ktre sfinansowano za pomoc podatku dochodowego naoonego na bogatych. Tablica 16.6 pokazuje, e w latach 2001-2002 skutkiem dziaania brytyjskiego
systemu podatkw i zasikw byo m.in. zmniejszenie dochodw najbogatszych
20%
ludnoci o 19 000 rocznie i zwikszenie dochodw najbiedniejszych 20%
ludnoci
o 1000 rocznie.
Skala redystrybucji, do ktrej osignicia zmierza pastwo, jest kwesti
uznaniow
sdem wartociujcym, bdcym przedmiotem sporu rnych osb i partii
politycz-
910
Ekonomia dobrobytu
Tablica 16.6. Skutki dziaania brytyjskiego systemu podatkw i zasikw w latach

2001-2002 (w tys. )
Najbiedniejsze
20%Nastpne 20%Nastpne 20%Nastpne 20%Najbogatsze
20%Dochd brutto915233463Dochd
netto1014192544Redystrybucja+1-1-4-9-19
r d o : ONS, Economic
Trends, May 2003.
911
nych. Wystpuje tu ponadto konkurencja midzy efektywnoci i rwnoci. Chcc

zwikszy skal redystrybucji, pastwo bdzie zmuszone podnie stopy
podatkowe,
w ten sposb jeszcze bardziej odrywajc cen pacon przez nabywc od ceny
otrzymywanej przez sprzedawc. Poniewa system cen prowadzi do osignicia
efektywnoci przez pobudzanie wszystkich jednostek do zrwnania kosztu kracowego lub
korzyci kracowej z otrzymywan lub pacon cen, a wic take do wzajemnego
zrwnania kracowych kosztw i korzyci oglnie biorc, podatki s
zakceniem
obniajcym efektywno gospodarowania.
Dobra spoecznie podane i niepodane
Dobra spoecznie podane (merit goods) to takie dobra, o ktrych spoecze-
stwo sdzi, e kady powinien je mie, bez wzgldu na to, czy tego pragnie.
Natomiast dobra spoecznie niepodane (demerit goods) to takie dobra, ktre zdaniem spoeczestwa powinny by eliminowane bez wzgldu na to, jaki
stosunek
do nich maj poszczeglne jednostki.
Przykadami dbr spoecznie podanych s owiata i ochrona zdrowia. Dobra
spoecznie niepodane to takie produkty, jak papierosy i heroina. Poniewa
spoeczestwo
ocenia te dobra inaczej ni jednostka, wybory dokonywane przez jednostki na
wolnym
rynku prowadz do alokacji innej ni ta, ktrej yczyoby sobie spoeczestwo.
Istniej dwa powody uzasadniajce wyrnienie dbr spoecznie podanych.
Pierwszy dotyczy efektw zewntrznych. Skoro wzrost poziomu wyksztacenia
zwiksza wydajno nie tylko ksztaccego si pojedynczego pracownika, lecz take
wszystkich innych pracownikw, z ktrymi on wsppracuje, to mamy do czynienia z produkcyjnym efektem zewntrznym niebranym pod uwag przez jednostk, kiedy
rozstrzyga ona, jakie wyksztacenie warto uzyska. Jeeli ludzie zgaszaj za may
popyt
na wyksztacenie, spoeczestwo powinno zachca do jego zdobywania,
zwikszajc
dostpno wyksztacenia.
W odwrotnym przypadku, jeli ludzie, decydujc si na palenie papierosw,
szkodzce ich zdrowiu, nie uwzgldniaj ciaru, jaki podjta przez nich decyzja
912
Ekonomia dobrobytu
nakada
na publiczn sub zdrowia, to spoeczestwo moe potraktowa palenie jako
nag,
ktry naley zwalcza. Podatek od sprzeday papierosw moe zrwnoway
efekty
zewntrzne niebrane pod uwag przez jednostki.
Drugi ze wspomnianych powodw wyodrbnienia dbr spoecznie podanych
pojawia si wwczas, gdy spoeczestwo uznaje, e jednostki przestaj dziaa w
swym
dobrze pojtym interesie. Narkomania, palenie papierosw czy hazard to przykady
takich sytuacji. Ekonomici rzadko opowiadaj si za paternalizmem. Celem
interwencji
pastwa jest nie tyle wmawianie ludziom, czego powinni chcie, ile pomoc w
osiganiu tego, czego pragn. Niemniej pastwo ma czasem wicej informacji lub te
atwiej
jest mu podj waciwe decyzje. Wielu ludzi nie lubi chodzi do szkoy, a jednak
czsto s oni pniej wdziczni, e zmuszono ich do tego.
r d o : ONS, Economic Trends, March 1999.
913
.................
Pastwo moe zatem wydawa pienidze na obowizkowe ksztacenie lub obowizkowe szczepienia, poniewa zdaje sobie spraw z tego, e jednostki
pozostawione
same sobie zachowuj si w sposb, ktrego w przyszoci bd aowa.
16.3. Zasady opodatkowania

Ten podrozdzia skada si z trzech czci. Najpierw rozwaamy rne rodzaje
podatkw, za pomoc ktrych pastwo moe zapewni sobie dochody. Nastpnie
analizujemy skutki opodatkowania dla rwnoci. Na zakoczenie badamy wpyw systemu
podatkowego na efektywno.
Rodzaje podatkw
Pastwo moe ciga podatki jedynie wtedy, kiedy potrafi zidentyfikowa i
kontrolowa opodatkowywane dziaania. Zanim rozwinito skomplikowane metody rejestrowania dochodw i obrotw, wikszo wpyww budetowych pochodzia z opat
celnych i drogowych. W ich przypadku rejestrowanie podlegajcych opacie dziaa
nie
byo trudne. W czasach pokoju w Wielkiej Brytanii podatek dochodowy nie
wystpowa a do lat czterdziestych XIX stulecia, natomiast podatku od wartoci dodanej
(value added tax VAT) nie stosowano a do sidmej dekady XX w. Jak wyglda bry-
tyjski system podatkowy na tle innych krajw? Tablica 16.7 pokazuje dane dla kilku
krajw. Najbardziej charakterystyczn cech systemu brytyjskiego jest wzgldnie
niewielka rola skadek na ubezpieczenia spoeczne oraz due znaczenie podatkw
porednich nakadanych na wydatki. Na przykad, cho w Wielkiej Brytanii stawka VAT
nie
jest wysoka w porwnaniu z innymi krajami, to opodatkowanie alkoholu, tytoniu
i paliw jest bardzo wysokie.
Tablica 16.7. rda wpyww podatkowych w wybranych krajach (% caoci wpyww
podatkowych)
Kraj
USA
Wielka Brytania
Niemcy
Francja
Podatki
bezporednie
45
38
30
22
Podatki porednie
29
43
30
34
Skadki
na ubezpieczenia
spoeczne
25
18
40
43
Podatki
od kapitau
1
1
0
1
914
Ekonomia dobrobytu
Szwecja
Japonia
42
34
32
28
26
36
915
Podatki a rwno
W poprzednim rozdziale wprowadzilimy dwa pojcia rwnoci: rwno poziom,
tzn. rwnorzdne traktowanie jednakowych osb, oraz rwno pionow, ktra oznacza redystrybucj polegajc na zabieraniu tym, ktrzy maj, i dawaniu tym, ktrzy
nie maj.
Progresywno podatkw odpowiada zasadzie zdolnoci do zapaty.
Zasada zdolnoci do zapaty wynika z troski o rwno pionow.
Zgodnie z zasad korzyci ci, ktrzy korzystaj najwicej z wydatkw publicznych, powinni paci najwysze podatki.
Uytkownicy samochodw powinni zatem paci na drogi publiczne. Zasada korzyci czsto jednak jest sprzeczna z zasad zdolnoci do zapaty. Jeeli ludzie,
ktrzy
s najbardziej zagroeni bezrobociem, maj paci najwysze skadki na pastwowy
fundusz ubezpiecze od bezrobocia, to trudno dokona redystrybucji dochodu,
majtku i dobrobytu. Jeeli zatem gwnym celem pastwa jest osignicie rwnoci
pionowej, to zasada zdolnoci do zapaty powinna uzyska pierwszestwo.
Dwa czynniki sprawiaj, e cay system podatkw i zasikw jest bardziej
progresywny, ni sugerowaaby to analiza samego podatku dochodowego. Po pierwsze,
patnoci transferowe s przeznaczone gwnie dla osb ubogich. Ludzie starzy
otrzymuj
emerytury, bezrobotni zasiki, natomiast ostatnim elementem systemu
zabezpieczenia spoecznego jest zasada, e kadej osobie, ktrej czny dochd spada poniej
pewnego minimum, przysuguje zasiek wyrwnawczy. Po drugie, pastwo
dostarcza
dbr publicznych, ktre s konsumowane przez biednych, nawet jeeli nie pacili
oni
adnych podatkw na ich sfinansowanie.
System podatkw, transferw i wydatkw publicznych zawiera rwnie pewne
elementy degresywne; oznaczaj one wiksze relatywne obcienie osb biednych. Podatki akcyzowe naoone na sprzeda piwa i wyrobw tytoniowych przynosz pastwu olbrzymie dochody. Na te wanie dobra ludzie ubodzy wydaj o wiele
wiksz
cz swoich dochodw ni ludzie zamoni. Podatki te ograniczaj zatem skal
redystrybucji dobrobytu na korzy osb niezamonych.
916
Ekonomia dobrobytu
Rozkad ciaru podatku

Rozkad ciaru podatku stanowi miar ostatecznego obcienia podatkiem po
uwzgldnieniu wszystkich skutkw wprowadzenia tego podatku.

Ostateczny efekt wprowadzenia podatku moe by zupenie inny, ni si to wydaje
na
pierwszy rzut oka. Rysunek 16.3 obrazuje sytuacj na rynku pracy. Krzywa DD jest
917
Rysunek 16.3. Podatek od pac

Gdy nie wystpuje opodatkowanie, rwnowaga ustala
si w punkcie E, ktremu odpowiada paca W. Podatek
od pac sprawia, e paca brutto wypacana przez
przedsibiorstwa przewysza pac netto otrzymywan
przez pracownikw. Jeeli pac brutto odkadamy na
osi pionowej, to krzywa popytu DD nie zmienia si pod
wpywem wprowadzenia podatku. Przedsibiorstwa
zgaszaj zapotrzebowanie na tak ilo pracy, ktra
pozwala zrwna pac brutto z wartoci kracowego
produktu pracy. Krzywa 55 nadal obrazuje poda pracy,
ale jako funkcj pacy netto. Chcc ustali wielko poday pracy odpowiadajc pacy brutto, rysujemy now
krzyw poday S'S'. Przebiega ona powyej linii 55,
oddalona od niej o dugo pionowego odcinka odpowiadajc wielkoci podatku od pac, ktry obcia
ostatni przepracowan godzin. Nowym punktem
rwnowagi jest E'. Paca brutto pacona przez przedsibiorstwa wynosi W, lecz paca netto otrzymywana
przez pracownikw jest rwna W". Odlego A'E' odpowiada kwocie podatku. Niezalenie od tego, czy pastwo ciga podatek od przedsibiorstw, czy te od pracownikw, ciar podatku jest taki sam. Obcia
on czciowo przedsibiorstwa zmuszone do pacenia wyszych pac brutto W, czciowo za pracownikw otrzymujcych nisz pac netto W". Kwestia obszaru czystej straty A'E'E zostaa omwiona
w tekcie.
krzyw popytu na prac, 55 natomiast to krzywa poday. W sytuacji gdy nie stosuje
si podatku dochodowego (podatku od pac), rynek pracy osignie rwnowag
w punkcie E.
Pastwo wprowadza podatek dochodowy. Jeeli na osi pionowej mierzymy
pac
brutto, to przebieg krzywej popytu DD nie zmieni si, poniewa wielko
zapotrzebowania na prac zgaszanego przez przedsibiorstwa zaley od pacy brutto.
Preferencje
pracownikw rwnie si nie zmieniaj, ale decydujc, jak wiele swej pracy
zaoferowa, porwnuj oni wysoko pacy netto z kracow wartoci swego czasu
wolnego.
Krzywa 55 jest nadal krzyw poday pracy dla rnych wielkoci pacy netto. Chcc
pokaza ksztatowanie si poday pracy w zalenoci od pacy brutto, tzn. pacy
przed
potrceniem podatku, musimy jednak wykreli now krzyw 55'. Odlego
midzy
S'S' a 55 jest miar wysokoci podatku paconego od wynagrodzenia za ostatni
przepracowan godzin.
Krzywe DD oraz S'S' ilustruj zachowanie przedsibiorstw i pracownikw przy
dowolnych stawkach pacy brutto. Nowym punktem rwnowagi jest E'. Wysoko
918
Ekonomia dobrobytu
pacy brutto w stanie rwnowagi wynosi W . Odpowiada jej popyt przedsibiorstw

rwny
L'. Odlego A1E' jest miar wysokoci podatku paconego od wynagrodzenia za
ostatni godzin pracy. Paca po odliczeniu podatku wynosi zatem W". Przy tej
pacy
pracownicy oferuj L' godzin pracy.
Wprowadzenie podatku od pac podwyszyo pac brutto do W, lecz obniyo pac netto do W". Zmiana ta zwikszya pac wypacan przez pracodawcw, lecz
zmniejszya pac efektywn, otrzymywan przez pracownikw. Ciar podatku
spocz zarwno na przedsibiorstwach, jak i na pracownikach.
Klin podatkowy jest to rnica midzy cen pacon przez nabywc a cen
otrzymywan przez sprzedawc.

Rozkadu podatku lub inaczej ciaru opodatkowania nie sposb ustali,
patrzc tylko na to, kto przekazuje pienidze pastwu. Podatki powoduj zwykle
zmian
cen i iloci dbr odpowiadajcych rwnowadze i tego rodzaju efekty naley
rwnie
bra pod uwag. Moemy jednak wycign pewien wniosek oglny. Im mniej elastyczna jest krzywa poday oraz im bardziej elastyczna jest krzywa popytu, w tym
wikszym stopniu ostateczny ciar podatku spocznie na sprzedawcy, a nie na
nabywcy.
Na rysunku 16.4 przedstawiono skrajny przypadek, kiedy krzywa poday jest
cakowicie nieelastyczna. Gdy opodatkowanie nie wystpuje, rwnowaga ustala si
w punkcie E przy pacy wynoszcej W. Pionowo pooona krzywa poday SS
oznacza,
e niezalenie od wysokoci pacy po opodatkowaniu jest oferowana staa
liczba
godzin pracy L. Wprowadzenie podatku od pac powoduje ustalenie si nowej
rwnowagi w punkcie A'. Przedsibiorstwa jednak zgosz popyt na ilo pracy L
odpowiadajc poday jedynie wwczas, gdy wysoko pacy przed opodatkowaniem si
nie
zmieni. Cay ciar podatku spadnie na pracownikw.
Chcc sprawdzi, czy zrozumiae problemy zwizane z rozkadem ciaru
podatku, sprbuj sporzdzi rysunek z elastyczn krzyw poday oraz nieelastyczn
krzyw
Rysunek 16.4. Opodatkowanie czynnika

produkcji w przypadku sztywnej poday
Jeeli krzywa poday SS przebiega pionowo, podatek od pac A 'E nie wpywa na liczb przepracowanych godzin L. Poniewa krzywa popytu DD nie
zmienia si, podatek nie wpywa na wysoko stawki pac brutto. Cay ciar podatku obcia pracownikw, ich paca po opodatkowaniu zmniejsza si
o pen wielko podatku.
921
popytu. Przekonasz si, e ciar podatku spadnie wtedy przede wszystkim na

nabywcw2.
Opodatkowanie, efektywno i marnotrawstwo
Podatki wpywaj zarwno na efektywno, jak i na sprawiedliwo. Ponownie
posuymy si rysunkiem 16.3.
Przed naoeniem podatku punktem rwnowagi rynku pracy jest E. Paca W
mierzy zarwno spoeczn uyteczno kracow ostatniej godziny pracy, jak i jej spoeczny koszt kracowy. Krzywa popytu DD informuje nas o korzyci kracowej z
dodatkowo wyprodukowanych dbr. Krzywa poday SS obrazuje warto kracow
czasu wolnego powiconego na prac przez nastpn godzin, czyli spoeczny koszt
kracowy dodatkowej pracy. W punkcie E spoeczny koszt kracowy i spoeczna
uyteczno kracowa s rwne, a zatem jest to stan efektywny spoecznie.
Po naoeniu podatku nowym punktem rwnowagi staje si E'. Podatek w wysokoci A'E' podnosi wynagrodzenie wypacone przez przedsibiorstwa do wysokoci W, a jednoczenie obnia pac po opodatkowaniu, otrzymywan przez
pracownikw, do W". Istnieje jednak dodatkowy ciar opodatkowania, oznaczajcy strat
efektywnoci, czyli marnotrawstwo. Jest to trjkt A E'E. Zmniejszajc liczb godzin
pracy
z L do L', podatek wbija klin pomidzy kracow korzy, tzn. wysoko, na jakiej
przebiega krzywa popytu, a spoeczny koszt kracowy, wyraony wysokoci
krzywej
poday SS. To zakcenie czyni rwnowag wolnorynkow nieefektywn.
Czy podatki musz powodowa zakcenia?
Pastwo potrzebuje dochodw z podatkw, aby paci za dobra publiczne i
dokonywa
patnoci transferowych. Rysunek 16.4 obrazuje, co dzieje si wwczas, gdy jest
nakadany podatek, a poda pozostaje cakowicie sztywna. Ilo odpowiadajca
stanowi
rwnowagi si nie zmienia, poniewa nie pojawia si trjkt oznaczajcy strat
efektywnoci. Ilo odpowiadajca stanowi rwnowagi pozostaje iloci efektywn.
Spostrzeenia te moemy uoglni. W przypadku gdy krzywa poday lub
krzywa
popytu na dobro lub usug jest mao elastyczna, naoenie podatku doprowadzi
jedynie do niewielkiej zmiany iloci nabywanej i sprzedawanej. Dlatego trjkt
oznaczaj-
922
Ekonomia dobrobytu
cy strat dobrobytu (efektywnoci) jest niewielki. Jeli si przyjmie, e pastwo

musi
zwikszy swe dochody z podatkw, najmniejsz strat spowoduje
skoncentrowanie
podatkw na dobrach, ktrych poda lub popyt s najmniej elastyczne.
2
Czy efekt dziaania podatku zawsze przedstawiamy jako przesunicie krzywej poday? Czynimy tak przy
zaoeniu, e na osi pionowej mierzymy cen brutto. Jeeli za na osi pionowej bdziemy odkada cen
netto, to efektem wprowadzenia podatku bdzie przesunicie nie krzywej poday, lecz krzywej popytu. Na
rysunkach 16.3 i 16.4 wida, e dla pacy netto krzywa popytu musi przesun si w d, a przejdzie przez
punkt A'. Odlego A'E nadal pozostaje miar wielkoci podatku, nasze wnioski za bd w tym przypadku
takie same jak poprzednio.
923
Rysunek 16.5. Podatki kompensujce

efekty zewntrzne
Dla krzywej popytu prywatnego DD i krzywej poday SS rwnowaga wolnorynkowa ustala si w punkcie E, ktremu odpowiada ilo Q. Jee- li
wystpuje negatywny konsumpcyjny efekt zewntrzny, spoeczna korzy kracowa wynosi D'D',
tzn. mniej ni DD. Punkt E* to punkt optymalny
spoecznie, w ktrym produkcja jest rwna Q*.
W tym punkcie kracowy efekt zewntrzny wynosi
E*F. Wprowadzajc opodatkowanie w wysokoci
rwnej E*F na jednostk produktu, pastwo jest
w stanie przesun prywatn krzyw poday z SS do
S'S', co prowadzi do powstania nowej rwnowagi
w punkcie F, w ktrym jest produkowana optymalna
spoecznie ilo Q* dobra, a zbdny ciar efektu
zewntrznego E*HE zostaje wyeliminowany.
W Wielkiej Brytanii najwyej opodatkowane towary to alkohol i wyroby

tytoniowe. Popyt na te produkty jest bardzo mao elastyczny.
Dotychczas zastanawialimy si nad podatkami z punktu widzenia minimalizacji
ich szkodliwego wpywu na efektywno. Czasem jednak podatki podnosz
efektywno gospodarowania i wpywaj na zmniejszenie strat. Najwaniejszym
przykadem
takiej sytuacji jest wystpowanie efektw zewntrznych.
Palacze zatruwaj powietrze, ktrym oddychaj inni ludzie, lecz nie bior tego
pod
uwag, decydujc, ile papierosw wypali. Wywouj w ten sposb szkodliwy efekt
zewntrzny o charakterze konsumpcyjnym. Na rysunku 16.5 przedstawiono krzyw
poday SS producentw papierosw. Poniewa nie wystpuj adne produkcyjne
efekty zewntrzne, SS jest rwnie krzyw spoecznego kosztu kracowego. Krzywa
DD
to krzywa popytu prywatnego, pokazujca uyteczno kracow papierosw dla

palaczy. W zwizku z wystpowaniem negatywnego efektu zewntrznego o
charakterze
konsumpcyjnym, spoeczna uyteczno kracowa DD' jest mniejsza ni DD.
Jeeli nie ma podatku, to rwnowaga wolnorynkowa powstaje w punkcie E, ale
mamy wtedy do czynienia z nadmiern konsumpcj papierosw. Iloci optymaln
jest
Q*, bo spoeczny koszt kracowy i spoeczna korzy kracowa s sobie rwne
w punkcie E*. Zamy, e pastwo wprowadza podatek od paczki papierosw
rwny
dugoci odcinka E*F. Gdy na osi pionowej jest odkadana cena zawierajca stawk
924
Ekonomia dobrobytu
podatku, wwczas krzywa popytu DD pozostaje bez zmian, lecz krzywa poday
przesuwa
si w gr i przyjmuje pozycj S'S'. Kady punkt na krzywej S'S' pozwala zatem
producentom otrzyma odpowiadajc mu cen netto wyznaczan na krzywej SS.
Po wprowadzeniu podatku rwnowaga ustala si w punkcie F. Produkowana i
konsumowana jest ilo efektywna wynoszca Q*. Konsumenci pac cen P',
producenci
za otrzymuj P", po potrceniu podatku wynoszcego E*F od jednostki produktu.
Stawka podatku w wysokoci E*F od kadej jednostki produktu sprawi, e
wolny
rynek zapewni optymaln alokacj zasobw. Stawka nisza (cznie ze stawk
zerow)
spowoduje nadmierny wzrost konsumpcji i produkcji papierosw. Stawka wysza

ni
E*F zmniejszy popyt i doprowadzi do nadmiernego obnienia konsumpcji i
produkcji.
Stawka podatku w wysokoci E*F pozwala zapewni efektywn wielko produkcji, poniewa wanie takie s rozmiary efektu zewntrznego zwizanego
z ostatni jednostk produktu, gdy jest wytwarzana optymalna ilo Q*. Wprowadzenie tej wanie stawki podatku skoni konsumentw do takiego zachowania, jak
gdyby brali oni pod uwag w efekt zewntrzny, cho w rzeczywistoci uwzgldniaj jedynie wysoko ceny zawierajcej podatek.
Zawsze wtedy, kiedy efekty zewntrzne wywouj zakcenia, pastwo moe
doprowadzi do efektywnoci, wprowadzajc opodatkowanie. To, e alkohol i tyto
powoduj szkodliwe efekty zewntrzne, stanowi jeszcze jeden powd skaniajcy
do
wysokiego opodatkowania tych uywek.
16.4. Opodatkowanie a ekonomia podaowa
Ekonomia podaowa bada, jak podatki i inne bodce wpywaj na wielko
produkcji w gospodarce, odpowiadajc penemu wykorzystaniu zdolnoci

wytwrczych.
Zamy, e pastwo zmniejsza wydatki i stopy opodatkowania. Jakie miaoby

to
skutki? Przede wszystkim pastwo, wydajc mniej na dobra i usugi, przestaje
zuywa pewne zasoby, ktre teraz bdzie mona wykorzysta w sektorze prywatnym.
Jeli
sektor prywatny wykorzystuje zasoby bardziej efektywnie ni sektor publiczny, to
taki
transfer zasobw moe bezporednio doprowadzi do zwikszenia oglnych
rozmiarw produkcji. Jednak to, czy sektor prywatny wykorzystuje zasoby bardziej
efektywnie ni sektor publiczny, pozostaje kwesti sporn. Wydaje si, e z niektrymi
problemami radzi on sobie lepiej, a z innymi gorzej.
Jakie s dalsze skutki obnienia stawek podatku? Z rysunku 16.3 wynika, e
podatek
dochodowy powoduje zakcenie, ktrego rezultatem jest nieefektywno. Nisze
podatki oznaczaj mniejsze straty dobrobytu. Wielko tych korzyci zaley od
elastycznoci
poday i popytu. Jeli ktra z nich jest maa, to spoeczna korzy te jest maa.
Na przykad, w rozdziale 10 wykazalimy, e w przypadku osb ju
zatrudnionych
zmiany stawek pacy netto wywieraj niewielki wpyw na poda godzin pracy i e
podniesienie pacy netto zapewne zachcioby do podjcia pracy cz osb

niepracujcych w danej chwili. Obnika podatku dochodowego wpynie na
zwikszenie poday pracy zapewne sabiej, ni sdzi wielu jej zwolennikw.
Krzywa Laffera
Zbadamy teraz zwizek midzy stopami opodatkowania a wielkoci wpyww
podatkowych do budetu. W latach osiemdziesitych XX w. profesor Laffer by doradc
amerykaskiego prezydenta Ronalda Reagana.
927
Rysunek 16.6. Krzywa Laffera

Krzywa Laffera obrazuje zwizek midzy stop podatkow a wielkoci wpyww z podatkw. Umiarkowany wzrost stp opodatkowania zwiksza sum
wpyww podatkowych, ale powyej pewnego poziomu t* zwikszenie stp opodatkowania prowadzi
do zmniejszenia sumy dochodw budetowych, a to
ze wzgldu na anty motywacyjny wpyw podatkw
na rozmiary dziaalnoci podlegajcej opodatkowaniu. Jeeli stopa opodatkowania wyniesie 100%, to
podlegajca opodatkowaniu dziaalno zupenie
ustanie i wpywy z podatkw znowu bd rwne
zeru.
Krzywa Laffera obrazuje wielkoci wpyww podatkowych pastwa, odpowia-
dajce rnym moliwym stopom opodatkowania.

Z rysunku 16.6 wynika, e przy stopie opodatkowania rwnej zeru dochody
pastwa wyniosyby rwnie zero. Gdyby stopa podatku dochodowego wynosia
100%,
nie istniaaby adna motywacja do pracy i dochody podatkowe znowu rwnayby
si
zeru. Jeeli zaczniemy od stopy podatku rwnej zeru, to jej niewielki wzrost
zapewni
budetowi uzyskanie pewnych wpyww. Dochody budetu rosn pocztkowo w
miar wzrostu stopy podatkowej, lecz po przekroczeniu pewnego jej poziomu
wynoszcego r* dalsze zwikszanie opodatkowania likwiduje motywacj do pracy, a wpywy
z podatkw si zmniejszaj.
Idea profesora Laffera opieraa si na zaoeniu, e kraje o rozbudowanych
funkcjach pastwa i wysokich podatkach stosuj stopy opodatkowania przewyszajce
t*.
Jeli tak jest, to obnienie podatkw byoby cudown kuracj. Redukujc podatki,
pastwo zgromadzioby wicej dochodw. Dziki zmniejszeniu rozmiarw zakcenia
wywoanego podatkami i znacznemu zwikszeniu iloci oferowanej pracy, obnika
stawek podatkowych zostaaby z nadwyk skompensowana dziki wzrostowi
dochodw
do opodatkowania.
928 Ekonomia dobrobytu
Przedmiotem dyskusji, jaka si wywizaa wok krzywej Laffera, nie jest jej
ksztat, lecz kwestia, czy stawki opodatkowania w krajach zachodnich rzeczywicie
przekroczyy poziom f*. Zdaniem wikszoci ekonomistw w tych krajach stopy
podatkowe nie osigny jeszcze tego poziomu. Obnienie stp podatku dochodowego
moe zlikwidowa cz strat zwizanych z opodatkowaniem, jednak w efekcie
takiej
polityki pastwo musi si liczy z prawdopodobnym spadkiem wpyww podatkowych. Jeeli zatem pastwo chce obniy stawki opodatkowania bez zwikszenia
dugu publicznego, to konieczne jest zmniejszenie wydatkw budetowych.
16.5. Samorzdy lokalne

Dotychczas zajmowalimy si rzdem centralnym. A co z samorzdami? Ich
wydatki
mog dotyczy rnych dbr i usug, poczwszy od sprztania ulic, a skoczywszy
na
szkoach lokalnych. Wydatki te s finansowane zarwno z wpyww z lokalnych
podatkw, jak i pienidzmi z krajowego systemu podatkowego zapewniajcego
dochody
rzdowi centralnemu. Samorzd lokalny ma rwnie prawo do podejmowania pewnych decyzji, dotyczcych np. zagospodarowania przestrzennego lub podziau
miasta
na strefy komunikacyjne.
Zasady gospodarowania
Dlaczego ograniczamy kompetencje rzdu centralnego? Po pierwsze, przyczyn jest
rnorodno. Obywatele rni si od siebie i nie chc by traktowani w
jednakowy
sposb. Istnieje take pojcie patriotyzmu lokalnego. Po drugie, obywatele czuj, e
rzdowi centralnemu obce s ich szczeglne potrzeby. Nawet gdyby urzdnicy w
stolicy interesowali si problemami lokalnymi, trudno byoby im dziaa skutecznie.
Zajmiemy si teraz dwoma modelami opisujcymi zachowania samorzdu
lokalnego. Model Tiebouta3 kadzie nacisk na rnorodno. Niektrzy godz si na due
wydatki lokalne na usugi publiczne i s gotowi paci wysokie podatki lokalne w
zamian
za wiadczenia odpowiedniej jakoci. Inni ycz sobie niszych podatkw, jeeli
nawet zmniejszy to ilo usug publicznych. Gdyby wadze lokalne wszdzie
zachowyway si jednakowo, nikt nie byby zadowolony. Model Tiebouta jest niekiedy
nazywany modelem niewidzialnej stopy. Ludzie zdecyduj si zamieszka tam, gdzie lokalny
samorzd oferuje im taki pakiet wydatkw i podatkw, ktrego sobie ycz.
Niewidzialna stopa" zapewnia optymaln alokacj zasobw dziki konkurencji midzy samorzdami w rnych miejscowociach.
W rzeczywistoci niewidzialna stopa" jest zbyt prostym mechanizmem. Po
pierwsze, zmiana miejsca zamieszkania (i samorzdu lokalnego) jest trudna. Na przykad,
osoby urodzone w danej okolicy mog mie pierwszestwo w otrzymaniu
mieszkania
subsydiowanego przez samorzd lokalny. Po drugie, jeeli dua cz dochodw
samorzdu pochodzi z budetu centralnego, to wielko wydatkw i wysoko

podatkw
przestaj zalee od ycze mieszkacw.
Nawet jeli mechanizm niewidzialnej stopy" zapewnia efektywno, to moe
on
rwnoczenie powodowa nierwno. Bogaci prawdopodobnie zasiedl
przedmiecia.
Potem uchwal prawa okrelajce minimaln wielko domu i otaczajcego go
ogrodu.
To uniemoliwi biednym zamieszkanie w ssiedztwie. Tworzc taki ekskluzywny
klub,
bogaci uzyskaj pewno, e ich podatki nie zostan przeznaczone na pomoc dla
biednych. Biedni za stocz si w dzielnicach rdmiejskich, ktrych samorzdy
borykaj
Ch. Tiebout, A Pure Theory of Ix>cal Expenditures, Journal of Political Economy" 1956.
si z najwikszymi problemami socjalnymi, dysponujc najmniejszymi dochodami

z podatkw lokalnych.
W modelu Tiebouta zakada si, e ludzie korzystaj gwnie z usug
publicznych
dostarczanych przez ich wadze lokalne. Jeeli obszar stanowicy administracyjn
cao jest niewielki, to zaoenie takie moe si okaza nieprawdziwe. Jeeli miasto
zapewnia bezpatny wstp do galerii opacanych z podatkw mieszkacw, nie
przeszkodzi to odwiedza je ludziom bogatym, przyjedajcym tu ze swych podmiejskich
rezydencji. I na odwrt, w niedziel mieszkacy rdmiecia jad za miasto i za
darmo
korzystaj tam z rnych przyjemnoci. W obu przypadkach usugi publiczne
wiadczone w jednym rejonie powoduj korzystny efekt zewntrzny dla mieszkacw ssiednich okrgw.
Waciwe rozwizanie tego problemu mona znale w teorii ekonomii. Naley
rozszerzy obszar geograficzny podlegy kademu z samorzdw lokalnych, aby
obj
on wikszo ludzi, ktrzy bd korzystali z dostarczanych przez ten samorzd
usug
publicznych. Celowe moe si okaza stworzenie zintegrowanej sieci transportu,
obejmujcej kolej podmiejsk i metro, i dotowanie jej usug, aby zapobiec
zablokowaniu
ulic przez samochody osobowe. Jednak takiej polityki mona oczekiwa tylko od
samorzdu lokalnego, ktremu podlegaj zarwno tereny podmiejskie, jak i dzielnice
rdmiejskie.
Z modelu Tiebouta wynika celowo istnienia duej liczby niewielkich okrgw
podlegajcych samorzdom lokalnym. Stwarza to obywatelom moliwo wyboru
i sprzyja konkurencji midzy poszczeglnymi obszarami. Jednak wystpowanie
midzyobszarowych efektw zewntrznych wskazuje na zalety tworzenia wikszych
jednostek administracyjnych, ktre umoliwiaj internalizowanie" efektw zewntrznych. Waciwym rozwizaniem moe by mieszanka obu systemw.
16.6. Suwerenno ekonomiczna

Wspczenie aden kraj nie stanowi ekonomicznej enklawy, odizolowanej od
reszty
wiata. Chocia gospodark wiatow analizujemy w czci IV, to pewne kwestie
warto zbada ju teraz. W kraju demokratycznym odcitym od reszty wiata rzd moe
prowadzi polityk suwerenn. Majc demokratyczne poparcie i przestrzegajc

istniejcego prawa, wybiera ksztat prowadzonej polityki. Niekiedy wadze centralne
decyduj si delegowa cz uprawnie na wadze lokalne. W podrozdziale 16.5
sprawdzilimy, kiedy rozwizanie takie jest efektywne. Jednak pomijalimy przy tym
istnienie innych krajw. W jaki sposb powizania z zagranic wpywaj na
suwerenno
wadz pastwowych w danym kraju?
Suwerenno ekonomiczna oznacza zdolno wadz pastwowych do podejmo-
wania decyzji, ktre nie zale od decyzji podejmowanych przez wadze w

innych krajach.
Ramka 16.2
Podatek od zakadw zniesiono wczeniej, ni planowano

Jak ogosi dzi (13 stycznia 2001 r.) sekretarz stanu w Ministerstwie Finansw
Paul Boateng, podatek, ktry pac gracze na wycigach konnych, zostanie
zniesiony trzy miesice wczeniej, ni planowano, tj. w pierwszy weekend
padziernika.
Gordon Brown zapowiedzia w marcu 2001 r., e do 1 stycznia 2002 r.
obecny
podatek od zakadw zostanie zastpiony podatkiem od zyskw brutto bukmacherw. Oznacza to radykaln zmian, ktra sprawi, e dziaajcy na rynku
brytyjskim bukmacherzy zaprzestan obciania graczy podatkiem, co skoni tych
pierwszych do przeniesienia swej dziaalnoci za granic.
r d o : www.hm-treasury.gov.uk
Ten przykad pokazuje granice suwerennoci pastwa. Podatek od zakadw

przynosi skarbowi pastwa wielkie dochody. Jednak konkurencja ze strony
dziaajcych
poza Wielk Brytani bukmacherw, ktrzy oferuj zakady w Internecie, pooya
temu kres. Pastwo zostao zmuszone do zmiany podatku od zakadw, aby
zapobiec
upadkowi brytyjskich bukmacherw. Powracajcym tematem naszej analizy jest
sposb, w jaki Internet i globalizacja zmieniaj spoeczestwo. Ekonomia pomaga ci
lepiej zrozumie, o co w tym wszystkim chodzi.
Nawet w krajach o gospodarce zamknitej swoboda decyzji wadz pastwowych

nie jest nieograniczona. W gospodarkach rynkowych musz si one liczy z poda
i popytem. Na przykad, w podrozdziale 16.3 pokazalimy, e oglnie biorc
bardziej efektywnym rozwizaniem jest stosowanie wysokich stawek
opodatkowania
dbr, w ktrych przypadku popyt lub poda s nieelastyczne. Wysokie
opodatkowanie dbr o elastycznym popycie lub elastycznej poday powoduje znaczne zakcenia, poniewa wielko produkcji odpowiadajca rwnowadze jest bardzo wraliwa
na zmiany ceny. Teraz zastosujemy te ustalenia, analizujc gospodark otwart.
W dzisiejszych czasach kapita midzynarodowy jest ogromnie mobilny.
Zamy,
e rzd brytyjski prbuje wysoko opodatkowa kapita w Wielkiej Brytanii. W
takiej
sytuacji wikszo kapitaw szybko zostanie przeniesiona za granic w celu

uniknicia wysokich podatkw. Podstawa opodatkowania, czyli w tym przypadku ilo kapitau podlegajca opodatkowaniu w Wielkiej Brytanii, szybko zmaleje. Wysokie
stopy
opodatkowania mog si sta zatem przyczyn zmniejszenia si wpyww podatkowych. Poniewa ludzie s o wiele mniej mobilni w skali midzynarodowej ni
kapita,
baza podatkowa w postaci dochodw pracownikw brytyjskich reaguje o wiele
sabiej
na zmiany stawek opodatkowania ni baza podatkowa w przypadku kapitau.
Jednak nawet ludzie s dzi o wiele bardziej mobilni w skali midzynarodowej
ni
przed kilkoma dziesicioleciami. System komunikacji dziaa znacznie lepiej, koszty
transportu zmniejszyy si, dla satelitw nie istniej zaznaczone na mapie granice
narodowe. Midzynarodowe migracje zmieniaj nie tylko wielko wpyww
podatkowych, lecz take wydatki pastwa. Zamy, e w pewnym kraju rzd postanowi
stworzy pastwo dobrobytu. Jeli gospodarka jest tu zamknita, rzd powinien
przejmowa si jedynie skutkami obnienia si skonnoci do pracy i spowodowanym
tym
zmniejszeniem si bazy podatkowej. Jeli wiadczenia spoeczne bd zbyt
szczodre,
gotowo ludzi do pracy moe si zmniejszy w zbyt duym stopniu. Natomiast
kiedy
gospodarka jest otwarta, rzd musi bra pod uwag rwnie ewentualne nasilenie
si
imigracji spowodowane chci skorzystania przez obcokrajowcw legalnie lub
nielegalnie z dobrodziejstw pastwa dobrobytu.
Postpy integracji gospodarczej przez handel dobrami i przepywy
czynnikw
produkcji skutecznie ograniczaj zatem suwerenno pastw narodowych.
Gdyby
stopa opodatkowania podatkiem dochodowym w Liverpoolu wynosia 80%,
a w Manchesterze 20%, mona by oczekiwa ogromnych przepyww kapitau i
ludzi z Liverpoolu do Manchesteru. Baza podatkowa w Liverpoolu przestaaby istnie
(przecie nawet najbardziej zagorzali kibice Evertonu mog dojeda na jego
mecze
z Manchesteru). Suwerenno lokalnych wadz Liverpoolu jest ograniczona z
powodu
skutecznej konkurencji Manchesteru.
Podobne skutki ma rozwj nowoczesnej techniki. Ekonomiczna suwerenno
pastw narodowych, ich swoboda w podejmowaniu decyzji jest w coraz wikszym
stopniu ograniczana przez nacisk konkurencji z zagranicy. Wicej ni jedna z
dziesiciu puszek piwa sprzedawanych dzi w Wielkiej Brytanii dociera do kraju zza
kanau
La Manche, co oznacza, e brytyjskie gospodarstwa domowe w rzeczywistoci
kupuj
j we Francji, a to z powodu niszego opodatkowania alkoholu we Francji.
Brytyjscy
ministrowie finansw, rozdarci midzy koniecznoci zwikszania wpyww
podatkowych do budetu a potrzeb ochrony miejsc pracy w brytyjskim przemyle
spirytusowym, zmniejszyli realn warto podatkw od napojw alkoholowych. Jak si
okazuje, ju dawno utracili oni suwerenne prawo ustanawiania tak wysokich stp
opodatkowania, jak by sobie tego yczyli.
Suwerenno narodowa jest ograniczona nie tylko na skutek konkurencji o wielko bazy podatkowej midzy poszczeglnymi krajami, lecz take przez dwa inne
czynniki. Po pierwsze, chodzi o inne midzynarodowe efekty zewntrzne, spowodowane takimi zjawiskami, jak kwane deszcze, gazy cieplarniane lub zagroenie
skaeniem atomowym. Zakaz produkcji energii elektrycznej w elektrowniach jdrowych
na
poudniu Anglii moe si okaza mao skuteczny, jeli pnocna Francja jest usiana
elektrowniami atomowymi.
Drugi czynnik ma zwizek ze skal redystrybucji dochodu narodowego. Ekonomici zajmuj si zarwno sprawiedliwoci, jak i efektywnoci. W gruncie rzeczy
stanowione przez pastwo prawa, ktrych skutkiem jest redystrybucja dochodw,
dotycz obszaru, na ktrym obywatele odczuwaj tak du solidarno wzgldem siebie, e bogaci s gotowi utrzymywa biednych, a szczciarze pomagaj
pechowcom.
Pastwa narodowe w Europie maj dug histori i zachowuj silne poczucie
narodowej tosamoci. Jednak nic nie jest wieczne. Pastwa, takie jak Belgia, Wochy,
Hisz-
pani i Wielka Brytania, stany w obliczu silnej presji wewntrznej zwolennikw

podziau kraju. Jednoczenie niektrzy spord Europejczykw czuj si w takim samym stopniu zarwno Europejczykami, jak i i obywatelami swego macierzystego
pastwa.
Nie oznacza to, e pastwa narodowe stay si ju przeytkiem. Jednak
podlegaj
one coraz silniejszej presji. Dalszy postp techniczny najprawdopodobniej
przyczyni
si do rozszerzenia midzynarodowych zwizkw gospodarczych i zakresu
kulturowej
tosamoci obywateli. Rozwj handlu elektronicznego i Internet tylko przyspiesz
ten
proces.
16.7. Ekonomia polityczna:

jak pastwo podejmuje decyzje?
Przedsibiorstwa prowadz dziaalno gospodarcz, aby przynosi zyski swoim
wacicielom. Ludzie kupuj te spord dostpnych kombinacji dbr, ktre dostarczaj
im
najwicej zadowolenia. Te proste zaoenia pozwalaj ekonomistom wyjani wikszo decyzji podejmowanych przez konsumentw i producentw. A co z
decyzjami
pastwa?
Ekonomia polityczna zajmuje si badaniem sposobu podejmowania decyzji
przez pastwo.
Pastwo jest najwaniejszym podmiotem w gospodarce. Dlatego istotne jest,
aby
stworzy teori opisujc zachowanie pastw. Nie warto analizowa skutkw
dziaa,
ktrych normalne pastwo nigdy nie podejmie.
Wyborcy wybieraj rzdy, aby te zadecydoway o podatkach i wydatkach,
uchwaliy nowe prawa i ustanowiy nowe przepisy. Gosujcy wybieraj spord
alternatywnych pakietw dziaa, proponowanych przez rywalizujce ze sob partie, i rzadko
dochodzi do referendum we wszystkich kwestiach szczegowych.
Rzd nie wypenia po prostu polece spoeczestwa. Ma wasny plan dziaa,
ktrych celem moe by to, co uwaa za dobro powszechne, albo po prostu
wygrana
w kolejnych wyborach.
rodkowy gosujcy
Gdyby wszyscy byli tacy sami lub jednomylni, podejmowanie decyzji zbiorowych
byoby trywialne. W procesie politycznym spoeczestwo prbuje pogodzi ze sob
rne pogldy i interesy.
Rysunek 16.7 pokazuje pogldy 17 rnych gosujcych na temat tego, ile
pienidzy pastwo powinno przeznaczy na policj. Poszczeglne punkty pokazuj
preferowan przez kadego z gosujcych sum. Zamy, e gosujcy, dla ktrego
ideaem
939
Rysunek 16.7. rodkowy gosujcy

Kady punkt odpowiada wielkoci wydatkw preferowanej
przez ktrego z 17 gosujcych. W gosowaniu wikszoci
gosw wygra kwota, za ktr opowiada si rodkowy gosujcy. Wszyscy na lewo od niego wol jego wariant w porwnaniu
z wyszymi wydatkami. Wszyscy znajdujcy si na prawo wol jego opcj w porwnaniu z wydatkami niszymi. Wynik preferowany przez rodkowego gosujcego jest jedynym wariantem, ktry nie przegra w gosowaniu z jakim innym wariantem, a zatem to on zostanie wybrany.
jest 250 , sdzi, i 300 jest lepsze od 400 pod warunkiem, e to jedyne
moliwoci, a take woli 200 od 100 . Wszyscy gosujcy maj preferencje jednoszczytowe,
tzn. s tym bardziej zadowoleni, im bliszy owego szczytu, w tym przypadku
preferowanego przez nich samych wyniku, jest konkretny wynik gosowania.
Nastpuje gosowanie w kwestii wysokoci wydatkw na produkcj dobra publicznego, w tym przypadku policji. Propozycja wydania 0 przegrywa 16 gosami
przeciwko 1. Jedynie gosujcy, ktremu odpowiada skrajny punkt po lewej stronie
rysunku 16.7, opowiada si za 0 , a nie za 100 . W miar jak przesuwamy si w kierunku centrum, coraz wicej osb popiera konkretne propozycje. Kiedy jest
17 gosujcych, rodkowy gosujcy jest osob, ktra chce przeznaczy na policj
dziewit co do wysokoci kwot. Omiu gosujcych chce wyda wicej, omiu innych pragnie wyda mniej.
rodkowym glosujcym jest osoba, ktrej preferencje znajduj si w poowie
preferencji zbiorowoci, przy czym jedna jej cz ma preferencje mniejsze,

a druga wiksze.
Kada z propozycji wydania na policj kwoty wikszej od preferowanej przez
rodkowego gosujcego przegra w gosowaniu. rodkowy gosujcy plus omiu
gosujcych opowiadajcych si za jeszcze mniejsz ni preferowana przez niego
wysoko wydatkw zagosuj przeciwko takiej propozycji. Przegra jednak take
kada propozycja mniejszych wydatkw. rodkowy gosujcy plus omiu gosujcych
chccych wikszych wydatkw zagosuje przeciwko. rodkowy gosujcy
przeforsuje
zatem swoj propozycj w gosowaniu wikszoci gosw.
Handel gosami
Do tej pory zakadalimy, e w kadej sprawie odbywa si niezalene gosowanie.
Podejmowanie decyzji za pomoc legislacyjnych kompromisw jest o wiele bardziej
skomplikowane, kiedy poparciem w poszczeglnych kwestiach mona handlowa.
Grupy politykw tworz partie lub koalicje, w ramach ktrych dochodzi do handlu
gosami.
Ramka 16.3
Polujc na rodkowego gosujcego

Po przegranej w wyborach powszechnych w 1979 r. na mapie politycznej Wielkiej
Brytanii Partia Pracy przesuna si na lewo. Ucieszyo to dziaaczy partyjnych,
lecz
partia oddalia si zbytnio od preferencji rodkowego wyborcy. Konserwatyci
sprawowali wadz przez nastpne 18 lat. Po cikiej klsce w 1983 r. nowe kierownictwo
Partii Pracy powoli przesuno parti z powrotem ku politycznemu centrum, ktre
zajmowa rodkowy gosujcy. Ankieterzy pracujcy na zlecenie Nowej Partii Pracy
bezporednio wypytywali ludzi, aby pozna opinie rodkowego wyborcy w rnych
kwestiach. Wynikiem byy wielkie i nieoczekiwane zwycistwa Partii Pracy w 1997 r.
i 2001 r.
Czy w imi wyborczego zwycistwa i wadzy aburzyci wyrzekli si swoich
zasad? Porzucili przecie star tradycj wysokich wydatkw na zasiki i wysokich,
jawnych podatkw... Jednak minister finansw Gordon Brown znaczco pomg
ubogim,
nie wzbudzajc przy tym obaw klasy redniej. Jego cztery pierwsze budety
sprawiy,
e dochd po opodatkowaniu najbiedniejszych 10% obywateli wzrs o 9%, a
nastpnych najbiedniejszych 10% zwikszy si o 8%.
W jaki sposb do tego doszo? Ot nie na skutek wzrostu podatku
dochodowego
i VAT-U. Cz tych pienidzy pochodzia z niewidzialnych podatkw, takich jak podatki obciajce fundusze emerytalne, ktrych rodkowy gosujcy moe nie
zauway lub nie zrozumie. Cz funduszy zdobyto, zwikszajc selektywno systemu
zasikw. Zamiast stosowa powszechne zasiki, rzadkie zasoby skierowano do
tych,
ktrzy ich naprawd potrzebowali. Cz rodkw zapewni wzrost gospodarczy:
dziki temu, e dochody si zwikszay, dane stopy opodatkowania daway wicej
wpyww podatkowych, ktre trafiay przede wszystkim do ubogich.
Co nietypowe, Nowa Partia Pracy nie przechwalaa si tym, jak bardzo pomoga
biednym. Sprzyjao to zudzeniom rodkowego gosujcego (klasie redniej nie
powtarzano na okrgo, o ile za duo paci na ubogich), cho rozczarowao cz
tradycyj-
nych zwolennikw Partii Pracy, ktrzy zapewne i tak bd gosowa na

laburzystw.
Handel glosami (logrolling) polega na gosowaniu w pewnej sprawie na wariant
decyzji preferowany przez kogo innego w zamian za jego gos na wariant decyli zji preferowany przez nas w innym gosowaniu.
Dla przypadku dwch problemw, A i B , oraz trzech politykw: Tomasza,
Ryszarda i Henryka, tablica 16.8 pokazuje warto kadego wariantu dla poszczeglnych
politykw. Zamy, e kady gosuje za okrelonym wariantem tylko wtedy, kiedy
jego
warto jest dodatnia. Tomasz gosuje przeciwko A i B, Ryszard gosuje przeciwko
A,
Tablica 16.8. Handel

gosami
PolitykWariant AWariant B1-4-12-3436-1
lecz za B, a Henryk gosuje za A, lecz przeciwko B. W gosowaniu wikszoci

gosw oba projekty nie przeszyby.
Przypumy teraz, e Ryszard i Henryk gosuj wsplnie. Gosuj za A, ktrego
zwycistwa Henryk chce rzeczywicie, i za B, ktrego zwycistwa naprawd
pragnie
Ryszard. Ten ostatni zyskuje 4, poniewa B zwycia, a traci tylko 3, kiedy
zwycia
A. Henryk zyskuje 6, kiedy zwycia A, a traci tylko 1, kiedy wygrywa B. Tworzc
koalicj, ktra umoliwia im wyraenie intensywnoci ich preferencji, osigaj
wynik
lepszy ni w przypadku niezalenego gosowania wikszoci gosw, w ktrym
nie
przeszedby ani wariant A, ani wariant B.
Wiele decyzji w Unii Europejskiej jest podejmowanych dziki handlowi
gosami.
Poszczeglnym krajom udaje si przeforsowa korzystne dla nich decyzje w sprawach, na ktrych im naprawd zaley. Jednak oczekuje si od nich spacenia dugu
w gosowaniach dotyczcych innych spraw.
Zobowizanie i wiarygodno
W rozdziale 9, analizujc gry strategiczne przedsibiorstw, wprowadzilimy pojcia
wiarygodnoci i zobowizania. Podobne koncepcje maj zastosowanie w przypadku
ekonomii politycznej dziaa politycznych. Poniewa oczekiwania dotyczce
przyszoci wpywaj na dzisiejsze decyzje, politycy ulegaj pokusie skadania optymistycznych obietnic na przyszo, liczc, e wpynie to na dzisiejsze decyzje ludzi (wyborcw).
Obietnica dotyczca przyszego dziaania jest wiarygodna, jeli jej dotrzymanie
w przyszoci jest optymalne dla obiecujcego. Zobowizanie polega na
ograniczeniu swobody wasnego dziaania w przyszoci, w celu uczynienia

dzisiejszej
obietnicy bardziej wiarygodn.
Nasza analiza odstraszania strategicznego z rozdziau 9, dotyczca wejcia do

gazi, dostarcza ci wszystkich niezbdnych narzdzi pozwalajcych bada wiarygodno polityczn. Pomyl o przyszoci i o tym, w jaki sposb bd si wtedy chcieli
zachowywa politycy. Wykorzystaj te narzdzia, aby ustali, ktre obietnice s
wiarygodne, a ktre nie.
Na przykad, wikszo powojennych rzdw laburzystowskich wydawaa mnstwo pienidzy, co wymagao wysokich podatkw. Nie sprawujc wadzy, Partia
Pracy
obiecuje, e kiedy wygra wybory, wydatki i podatki bd niskie, co nie jest zbyt
wiarygodne. Kodeks Stabilnoci Budetowej (The Code for Fiscal Stability) Gordona
Browna z 1998 r. by prb zwikszenia wiarygodnoci Partii Pracy dziki
wielokrotnemu publicznemu zobowizywaniu si do prowadzenia twardej polityki
budetowej.
Odchodzc pniej od takiej polityki, laburzyci ponieliby due koszty polityczne.
Zainwestowawszy tak wiele politycznego kapitau w goszenie potrzeby dyscypliny
fiskalnej i w Kodeks Stabilnoci Budetowej, rzd wyszedby na gupca, rezygnujc
z tej polityki.
W ostatnich latach wiele krajw zobowizao si do pewnych dziaa, co
okazao
si bardzo skuteczne. Na przykad, w 1997 r. Nowa Partia Pracy wprowadzia
operacyjn niezaleno brytyjskiego banku centralnego od rzdu. Rzd okrela cel
polityki
pieninej w postaci niskiej inflacji, jednak tylko bank decyduje, jaki poziom stp
procentowych jest niezbdny dla osignicia tego celu. Niezaleno banku
centralnego
sprawia, e rzd nie ma wpywu na stopy procentowe i nie ulega pokusie
nakrcania
koniunktury w celu wywoania przedwyborczego oywienia gospodarki.
Koordynacja polityki gospodarczej
Rozdzia 9 zawiera jeszcze jedn przydatn dla wspczesnej ekonomii politycznej
myl. Analizujc rywalizacj oligopolistw, pokazalimy, e wsplnie osigaj oni
wikszy zysk, naladujc dziaanie monopolisty, ni konkurujc ze sob. Oto ta
sama
myl wyraona w jzyku, ktry poznae pniej w rozdziale 15. Kiedy dziaania s
wspzalene i istniej wane efekty zewntrzne, efektywne rozwizanie wymaga
penego uwzgldnienia tych efektw. Internalizacja efektw zewntrznych oznacza
wyeliminowanie efektu gapowicza.
Koordynacja polityki gospodarczej4 polega na wsplnym uzgadnianiu zasad
i kierunkw tej polityki w sytuacji, kiedy gospodarki krajowe wykazuj siln

wspzaleno, przejawiajc si m.in. znaczn skal efektw transgraniczH nych.
Im bardziej wspzalene staj si rne kraje, tym bardziej konieczna staje si

koordynacja ich narodowej polityki gospodarczej. Jednym z przykadw jest
globalne
ocieplenie, jednak dotyczy to rwnie wielu przepisw i wielu podatkw.
Stopy opodatkowania handlu alkoholem we Francji s o tyle nisze od stp
w Wielkiej Brytanii, e brytyjscy ministrowie finansw nie s ju w stanie ustala
tak
wysokich podatkw na napoje alkoholowe, jak by sobie tego yczyli. Wielka
Brytania
4
Midzy dwoma lub wicej krajami (przyp. red. nauk.).
z radoci przyjaby podwyk stp opodatkowania alkoholu na kontynencie. I od-
wrotnie, Europejczycy na kontynencie skar si na niski poziom ochrony

pracownikw w Wielkiej Brytanii, mogcy by rdem przewagi konkurencyjnej przedsibiorstw brytyjskich. Presja na lepsz koordynacj polityki gospodarczej bdzie
zapewne narasta w miar postpw globalizacji.
Podsumowanie
Dochody
pastwa pochodz gwnie z podatkw bezporednich,

obciajcych
dochody osobiste i zyski spek, podatkw porednich od zakupw dbr i
usug
oraz skadek na rzecz administrowanych przez pastwo programw
ubezpiecze
spoecznych. Wydatki pastwa obejmuj pastwowe zakupy dbr i usug oraz
patnoci transferowe.
W gospodarce rynkowej pastwo interweniuje, dc do sprawiedliwego
podziau
i efektywnoci alokacyjnej. Progresywny system podatkw i patnoci
transferowych zabiera najwicej bogatym i daje najwicej biednym. System istniejcy
w Wielkiej Brytanii jest umiarkowanie progresywny. Mniej zamoni otrzymuj
patnoci transferowe, a bogaci pac najwysze stawki podatku dochodowego.
Od
niektrych dbr podstawowych, zwaszcza od produktw ywnociowych, nie
pobiera si podatku od wartoci dodanej (VAT). Jednak inne dobra, bdce
gwnie
przedmiotem konsumpcji warstw uboszych, w tym m.in. papierosy i alkohol,
s
bardzo wysoko opodatkowane.
Efekty zewntrzne s jedn z przyczyn zawodnoci rynku. W takich
przypadkach
interwencja pastwa moe zwikszy efektywno alokacyjn. Opodatkowujc
bd dotujc dobra, z ktrymi s zwizane efekty zewntrzne, pastwo potrafi
skoni sektor prywatny do takich samych zachowa jak w sytuacji, w ktrej
uwzgldniaby on efekty zewntrzne. Eliminuje w ten sposb straty dobrobytu
wynikajce z nieefektywnej alokacji, powodowanej zakceniem w postaci
efektu
zewntrznego.
Dobro publiczne to takie dobro, ktrego konsumpcja przez jedn osob nie
wpywa na zmniejszenie iloci dobra dostpnej dla innych. Drug charakterystyczn
cech dobra publicznego jest to, e nie mona skutecznie wykluczy
kogokolwiek
z udziau w jego konsumpcji. Wszystkie jednostki konsumuj zatem tak sam
ilo dobra, chocia moe ono mie dla nich rozmait uyteczno, zalenie od
indywidualnych gustw.
Wolny rynek nie dostarcza odpowiedniej iloci dbr publicznych, czego
przyczyn
jest problem gapowicza. Polega on na tym, e jednostki nie s zmuszone do
pacenia za dobro, ktre konsumuj, bo pac za nie inni. Optymalna spoecznie
ilo dobra publicznego zapewnia wyrwnanie si spoecznego kosztu
kracowego jego produkcji z sum prywatnych uytecznoci kracowych wszystkich
ludzi
korzystajcych z tego dobra. Indywidualne krzywe popytu s sumowane
pionowo,
co daje w efekcie krzyw popytu spoecznego, czyli krzyw spoecznej korzyci
kracowej.
Podatki wywouj zakcenia w funkcjonowaniu gospodarki, z wyjtkiem tych,

ktre su kompensowaniu efektw zewntrznych. Wprowadzenie podatkw
odrywa cen otrzymywan przez sprzedawc od ceny paconej przez nabywc
(klin
podatkowy), a zatem uniemoliwia zrwnanie kosztu kracowego z uytecznoci kracow. Wielko spowodowanych przez to strat dobrobytu jest tym
wiksza, im wysze s kracowa stopa opodatkowania i kwota podatku
obciajca cen towaru. Zaley ona take od elastycznoci poday i popytu na
opodatkowany towar. Im bardziej sztywne s poda i popyt, w tym mniejszym stopniu
podatek zmienia rozmiary produkcji, odpowiadajce stanowi rwnowagi, i tym
mniejszy jest trjkt oznaczajcy ponoszone straty dobrobytu.
Rozkad ciaru podatku wskazuje, kto ostatecznie paci podatek. Im bardziej
sztywny jest popyt w stosunku do poday, tym wiksza cz podatku obcia
nabywcw, a nie sprzedawcw.
Podnoszenie stp opodatkowania pocztkowo zwiksza wpywy z podatkw,
lecz
od pewnego momentu powoduje tak znaczny spadek iloci opodatkowanego
produktu w punkcie rwnowagi lub skali dziaalnoci gospodarczej, e suma wpyww zaczyna si zmniejsza. Obnika stp podatkowych prowadzi zwykle do
zmniejszenia strat ekonomicznych zwizanych z podatkami, a jeeli podatki
byy
bardzo wysokie, moe si przyczyni do zwikszenia wpyww budetowych.
Niewiele krajw znajduje si w takiej sytuacji. Obnika stp opodatkowania
zwykle zmniejsza dochd z podatkw.
Transgraniczna mobilno dbr, kapitau, pracownikw i nabywcw
ograniczya
suwerenno ekonomiczn pastw narodowych. Koordynacja polityki
gospodarczej moe zwikszy efektywno dziki uwzgldnieniu przy podejmowaniu
decyzji pomijanych wczeniej efektw zewntrznych.
Ekonomia polityczna bada rwnowag polityczn i bodce skaniajce do
konkretnych dziaa.
Kiedy wszyscy gosujcy maj jednoszczytowe preferencje, wynik gosowania
wikszoci pokrywa si z preferencjami rodkowego gosujcego.
Zadania sprawdzajce
1. Ktre z nastpujcych dbr s dobrami publicznymi: a) stra poarna; b) czyste

ulice; c) wywz mieci; d) telewizja kablowa; e) tolerancja spoeczna; f) usugi
pocztowe?
2. Dlaczego spoeczestwo prbuje zapewni kademu dziecku otrzymanie
wyksztacenia? Rozpatrz rozmaite sposoby osignicia tego celu i wymie argumenty
przemawiajce na korzy jednej z moliwych metod.
3. W jaki sposb zastosowaby zasady rwnoci poziomej i rwnoci pionowej,
podejmujc decyzj, jak opodatkowa dwie osoby? Obie s w stanie wykonywa t
sam prac, lecz jedna zdecydowaa si powici wicej czasu na kpiele
soneczne i dlatego ma nisze dochody.
950
4. Sklasyfikuj nastpujce podatki jako progresywne lub degresywne: a) podatek

w wysokoci 10% od wszystkich dbr luksusowych; b) podatek naliczany
proporcjonalnie do wartoci domw zamieszkiwanych przez wacicieli; c) podatek od
piwa; d) podatek od szampana.
5. Stosowana jest jednolita stopa podatku dochodowego, ktra wynosi 30% od
dochodw przekraczajcych 2000 . Oblicz przecitn stop opodatkowania
(wysoko
paconego podatku podzielona przez wielko dochodu) dla dochodu
wynoszcego
odpowiednio: 5000 , 10 000 , 50 000 . Czy podatek ten jest progresywny?
Czy
podniesienie wysokoci progu opodatkowania do 5000 sprawi, e podatek
bdzie
bardziej, czy mniej progresywny?
6. a) Zamy, e poda pracy jest zupenie nieelastyczna. Wyjanij, dlaczego nie
wystpuj adne straty dobrobytu spowodowane opodatkowaniem pac. Na kim
spoczywa ciar opodatkowania? b) Zamy teraz, e poda pracy jest do
elastyczna. Wska obszar odpowiadajcy wielkoci strat dobrobytu spowodowanych
przez
opodatkowanie. Jak cz tego podatku pac ostatecznie przedsibiorstwa, a
jak
pracownicy? c) Udowodnij, e dla kadej elastycznoci poday przedsibiorstwa
pac tym wiksz cz podatku, im mniej elastyczny jest popyt na prac.
s
nieprawdziwe, a) Podatki zawsze s rdem zakce, b) Jeli pastwo wydaje
wszystkie swoje dochody, podatki nie mog by obcieniem dla spoeczestwa
jako caoci, c) Ekonomia polityczna stanowi po prostu usprawiedliwienie dla
czczej gadaniny i nie da si jej uprawia w sposb cisy.

5
Rozdzia 17
Polityka przemysowa
i polityka ochrony konkurencji
polityk ochrony konkurencji i polityk przemysow, ktrych celem jest zapobieganie skutkom zawodnoci rynku;
w jaki sposb systemy patentowe powoduj zwikszenie si wydatkw na badania
i prace rozwojowe (B + R);
zawodno rynku w gaziach wschodzcych i w gaziach schykowych;
na czym polegaj lokalizacyjne efekty zewntrzne;
nadwyk konsumenta i nadwyk producenta;
spoeczny koszt monopolizacji;
problemy konstruowania polityki ochrony konkurencji;
rodzaje fuzji przedsibiorstw i przyczyny wzrostu liczby tych fuzji;
metody regulacji przez pastwo potencjalnych fuzji przedsibiorstw.
Co wsplnego maj Durex, Valium i Cornflakes z dostawami gazu dla gospodarstw
domowych i telefoni komrkow? Ot London Rubber Company, Kelloggs,

British
Gas, Cellnet i Vodafone byy przedmiotem bada brytyjskiej Komisji ds. Ochrony
Konkurencji, ktrej celem jest kontrola dziaa wielkich przedsibiorstw i
zapobieganie moliwym naduyciom siy rynkowej1. W tym i w nastpnym rozdziale
zajmiemy
si dziaaniami pastwa, ktrych celem jest zwikszenie efektywnoci rynku.
Celem polityki ochrony konkurencji jest zwikszenie efektywnoci ekonomicznej poprzez ochron i wspieranie konkurencji.
Do narzdzi polityki ochrony konkurencji nale zasady okrelajce
zachowania
przedsibiorstw oraz zasady regulujce struktur poszczeglnych gazi
gospodarki.
Pierwsze maj zapobiega naduywaniu pozycji monopolistycznej; celem drugich
jest
zapobieganie monopolizacji.
Niektre gazie gospodarki s monopolami naturalnymi: korzyci skali s tak
du1
Przed 1999 r. Komisja ds. Ochrony Konkurencji bya znana pod nazw Komisji ds. Monopoli i Fuzji
Przedsibiorstw.
e, e dzielenie dziaajcych tu przedsibiorstw nie ma sensu, a konkurencja ze

strony
953
innych przedsibiorstw nie zapewnia efektywnych zachowa rynkowych. W wielu

krajach, zwaszcza w Europie, gazie te zostay znacjonalizowane; pastwo zaczo
nimi zarzdza w interesie spoecznym. Od roku 1980 Wielka Brytania rozpocza
pionierski program prywatyzacji wielu z tych pastwowych przedsibiorstw; inne
kraje poszy jej ladem. Poniewa korzyci skali nie znikaj wraz z prywatyzacj, w
wielu
przypadkach niezbdna okazaa si staa regulacja sprywatyzowanych gazi. W nastpnym rozdziale opiszemy t regulacyjn rewolucj. Wczeniej zajmiemy si
przypadkami, w ktrych korzyci skali nie s bardzo istotne, co sprawia, e polityka
ochrony konkurencji stanowi bardziej skuteczny sposb interwencji pastwa.
Wczeniej jednak zastanowimy si nad innymi przyczynami interwencji
pastwa,
ktrej celem jest zwikszenie efektywnoci gospodarowania. Czy moe ona mie
inne
rda ni korzyci skali, sia rynkowa lub dotyczce rodowiska naturalnego efekty
zewntrzne w rodzaju tych analizowanych w rozdziale 15? W zasadzie tak; chodzi o
pozostae efekty zewntrzne, ktre towarzysz produkcji.
ma na celu wyeliminowanie wpywu efektw zewntrznych, ktre oddziauj na decyzje produkcyjne przedsibiorstw.
Polityka przemysowa
Analizujemy cztery tego rodzaju przyczyny zawodnoci rynku: kradzie

wasnoci
intelektualnej; midzynarodowe" efekty zewntrzne, ktrych nastpstwem jest
nieskuteczno polityk narodowych; zawodno rynkw kapitaowych,
wyjaniajc,
dlaczego tak trudno jest rozpocz dziaalno gospodarcz; lokalizacyjne" efekty
zewntrzne, powodujce, e projektanci samochodw skupiaj si w Turynie, a
chiskie
restauracje w londyskim Soho.
17.1. Polityka przemysowa

Wasno intelektualna: wynalazki, patenty i prawa autorskie
Informacja to bardzo specyficzny towar, ktry czsto zakca dziaanie rynkw
wolnokonkurencyjnych. Trudno handlowa informacj. Nabywcy chc zna informacj,
954
Ekonomia dobrobytu
zanim zaoferuj sw cen, a poznawszy jej tre, nie maj bodcw do pacenia za
ni.
Przykadem s wynalazki, czyli odkrycia nowych informacji o procesach
produkcyjnych. Zamy, e przedsibiorstwo w tajemnicy rozwija produkcj nowego
wyrobu, a nastpnie wprowadza go na rynek. Jeeli inne firmy szybko skopiuj
wynalazek,
to konkurencja doprowadzi do spadku zyskw ze sprzeday nowego produktu.
Poniewa wszyscy przewiduj taki wanie bieg zdarze, fundusze powicane na
badania
i innowacje s niewielkie bez wzgldu na ich znaczenie dla spoeczestwa.
Wynalazca nie jest w stanie zawaszczy nalenych mu korzyci, gdy z udziau
w nich nie da si wykluczy naladowcw. Rozwizanie tego problemu jest
moliwe
dziki systemowi praw wasnoci, ktry na pewien okres przyznaje wynalazcy
prawo
955
do traktowania tej wiedzy jak skadnika aktyww nazywanego wasnoci

intelektualn. W tym czasie twrcy nowej wiedzy mog osiga zyski z tytuu
wykorzystywania
ich wasnoci intelektualnej. wiadomo tego, e udana prba stworzenia nowej
wiedzy zostanie nagrodzona, stanowi rdo motywacji do inwestowania przede
wszystkim w przemys tworzcy wiedz.
Wasno intelektualna stanowi prawn gwarancj, e twrca nowej wiedzy
moe, przez pewien okres, traktowa j niczym przynoszcy dochd skadnik aktyww. W przypadku wynalazkw ten przejciowy monopol prawny jest nazywany patentem, a w przypadku dzie literackich lub muzycznych prawami autorskimi.
Ten monopol prawny jest jedynie czasowy, poniewa w przeciwnym razie
wynalazcw, ktrym si powiodo, chroniaby bariera wejcia na stae osaniajca przed
konkurencj. System patentowy musi dostarcza dostatecznie silnych bodcw dla
wynalazczoci, jednoczenie nie eliminujc na zawsze korzyci z konkurencji.
Nie istnieje doskonae rozwizanie tego konfliktu midzy potrzeb ochrony wasnoci intelektualnej w celu stworzenia waciwej motywacji dla kreacji wiedzy, a
chci upowszechniania nowej wiedzy tak szybko, jak to moliwe, w celu
maksymalizacji
korzyci z konkurencji. Polityka przemysowa musi tu znale kompromis,
a optymalna dugo okresu ochrony praw wasnoci moe si rni w zalenoci
od
produktu. W praktyce systemy prawne maj tendencje do ujednolicania dugoci
okresu obowizywania patentw i praw autorskich.
Problemy te staj si jeszcze bardziej skomplikowane, kiedy w gr wchodzi zachowanie strategiczne. Na przykad, przedsibiorstwa dziaajce w danej gazi
odkrywaj nowy proces lub produkt, opatentowuj go, lecz nie wdraaj do produkcji.
Potencjalni konkurenci wiedz, e prba wejcia do gazi spowoduje wdroenie
nowego
produktu, co zniechca ich do wejcia. Blokada patentowa moe by zatem
skuteczn
barier strategiczn. Polityka przemysowa i polityka ochrony konkurencji musz
by
wzajemnie skoordynowane. Badajc, czy okrelone przedsibiorstwa naduywaj
swej
siy rynkowej, Komisja ds. Ochrony Konkurencji szuka min. dowodw
956
Ekonomia dobrobytu
potwierdzajcych stosowanie blokady patentowej.
Badania i prace rozwojowe

Badania s rodzajem dziaalnoci, w wyniku ktrej powstaje nowa
wiedza,
czyli
wynalazek. Prace rozwojowe nad wynalazkiem czyni jego
wykorzystanie
opacalnym dla przedsibiorstw.
Wikszo krajw subsydiuje badania i prace rozwojowe (B + R), a kraje rozwinite przeznaczaj na ten cel ok. 2% produktu narodowego, Na czym w przypadku
B + R polega zawodno rynku, ktrej nie jest w stanie usun system patentowy?
957
Ramka 17.1
Wielka Brytania pic.

Profesor Michael Porter, guru z Harvard Business School, zdoby saw dziki
badaniom nad czynnikami, ktre powoduj, e rne kraje uzyskuj przewag
konkurencyjn na rynkach midzynarodowych. Jego ocena zdolnoci Wielkiej Brytanii do
czerpania komercyjnych korzyci z nauki i techniki jest niska.
To raczej kraje skandynawskie, Singapur, Korea Poudniowa i Tajwan okazuj
si
znacznie lepsze, poprawiajc statystyki wynalazkw. W Wielkiej Brytanii zarwno
liczba zgosze patentowych, jak i jako patentw s w najlepszym przypadku
przecitne w skali wiatowej, co nie dziwi, poniewa przemys brytyjski wydaje na B +
R
mniejsz cz swoich dochodw ni inne kraje europejskie. Na przykad, w
Wielkiej
Brytanii powstaje 75 patentw na milion obywateli, podczas gdy w Niemczech jest
ich
a 150.
r d o : Porter, Ketels, UK Competitiveness, DTI Economics Paper" 2003, No. 3.
Przede wszystkim wielkie projekty badawcze mog by zbyt ryzykowne dla

pojedynczych przedsibiorstw. Boeing, najwikszy producent samolotw na wiecie,
okreli nowe wielkie projekty mianem zakadu o los firmy". Niepowodzenie tylko
jednego z nich mogoby zagrozi samym podstawom bytu przedsibiorstwa. W rozdziale
15
wyjanialimy, dlaczego osoby prywatne wykazuj niech do ryzyka. Odnosi si
to
rwnie do zarzdw wielkich korporacji. W efekcie prywatne firmy podejmuj
badania i prace rozwojowe na mniejsz skal, ni jest to podane ze wzgldu na interes
spoeczny.
Korzy spoeczna przekracza rozmiary prywatnego zysku tych, ktrzy
podejmuj
odpowiednie decyzje. Dwa powody sprawiaj, e spoeczestwo zadowala si
nisz
stop zwrotu i stosuje nisz stop dyskontow, oceniajc przysze korzyci z
958
Ekonomia dobrobytu
realizacji
projektu. Po pierwsze, pastwo moe poczy ryzyko towarzyszce wielu
projektom,
ktrymi si zajmuje. Po drugie, nawet gdy projekt koczy si niepowodzeniem,
pastwo moe rozoy ciar strat rwnomiernie na wszystkich obywateli. Podwyka
stopy podatku dochodowego o 1 punkt procentowy powinna w cigu roku pokry
koszty
najwikszej nawet katastrofy. Spoeczestwo oczekuje zatem o wiele mniejszej
premii
za ryzyko ni ta, ktrej wymagaj dyrektorzy przedsibiorstw, mogcy straci
dobrze
patn posad, jeeli przedsiwzicie okae si niewypaem. To pierwszy powd
dotowania bada i prac rozwojowych. A oto powd drugi. Sir Isaac Newton powiedzia
kiedy, e sta na ramionach gigantw. Kady wynalazek lub odkrycie uatwia
prac
kolejnym wynalazcom. Jednak aden wynalazca nie dostanie patentu na przysze
wynalazki innych wynalazcw, do ktrych doszo dziki jego wynalazkowi. Prywatna
korzy wynalazcy jest zatem mniejsza od korzyci spoecznej. To jest drugi powd
subsydiowania dziaalnoci B + R.
959
Midzynarodowa konkurencja strategiczna

Przykadu dostarczy nam znowu przemys produkujcy samoloty pasaerskie. Na
rynku wiatowym licz si dwie wielkie firmy: amerykaski gigant Boeing oraz
europejskie konsorcjum Airbus Industrie, w ktrym udzia ma m.in. British Aerospace.
Zamy, e Airbus Industrie zwraca si do rzdw krajw, z ktrych pochodz
skupieni w nim producenci (Niemcy, Francja, Wielka Brytania i Hiszpania), o
pomoc
uatwiajc start w postaci dotacji lub poyczki (na dogodnych warunkach) na
sfinansowanie prac badawczo-rozwojowych nad nowym samolotem. Jakich dodatkowych

argumentw na rzecz wspierania B + R dostarcza konkurencja midzynarodowa?
Po pierwsze, by moe Airbus jest w stanie odnie sukces samodzielnie, bez
poparcia pastwa. Jeeli tak, to wsparcie publiczne okazuje si po prostu transferem
na
rzecz udziaowcw Airbusa, za ktrego dokonaniem nie przemawiaj jednak mocne
argumenty.
Po drugie, pomoc moe wpyn na to, czy Airbus odniesie sukces.
Jeeli Airbus wypadnie z gry, Boeing moe pozosta w roli jedynego
producenta,
niezagroonego ze strony jakiejkolwiek konkurencji. Wwczas Boeing z pewnoci
podniesie ceny samolotw. Brytyjskie linie lotnicze, a w ostatecznym rachunku
brytyjscy konsumenci, take bd paci wysokie ceny, Boeing za zgarnie zysk
monopolistyczny. Z pewnoci nie powinno si dopuci do takiej sytuacji.
Pomoc finansowa oznacza przejcie przez rzdy pastw europejskich odpowiedzialnoci za niedopuszczenie do wyparcia Airbusa z gazi. W takiej sytuacji
Boeing
moe uzna za niecelowe wszczynanie wojny cenowej, aby wyprze Airbusa z
rynku.
Europejska deklaracja pomocy Airbusowi moe zapobiec tej wojnie.
Midzynarodowa konkurencja strategiczna uzasadnia prowadzenie strategicznej
polityki przemysowej. Oczywicie, kiedy ju Airbus stanie si rwnie duy jak Boeing, przestaje by prawdopodobne, e zostanie wyparty z gazi. Argumenty za
pastwowymi dotacjami znikaj.
Uoglniajc, rozumowanie to uwiadamia nam znaczenie dynamicznej zmiany,
powstawania i upadku gazi oraz przedsibiorstw tworzcych te gazie.
Gazie wschodzce i gazie schykowe
Gazie wschodzce to pojawiajce si wanie nowe gazie, do ktrych naley
przyszo. Gazie schykowe to reprezentujce przeszo gazie, ktrych
960
Ekonomia dobrobytu
znaczenie w dugim okresie si zmniejsza.

Gazie wschodzce s dzi zwizane z technologi informatyczn i inynieri
genetyczn. Gazie schykowe w gospodarkach Zachodu to rne stare gazie
przemysu cikiego, takie jak hutnictwo stali czy przemys stoczniowy. Cierpi one na
nadmiar mocy produkcyjnych, poniewa przegrywaj rywalizacj o zamwienia z bardziej efektywnymi producentami z Basenu Pacyfiku.
961
Ramka 17.2
Pomoc pastwa
w krajach Unii Europejskiej
Zawsze, kiedy rzd kraju czonkowskiego Unii Europejskiej przyznaje kolejn
ostatni
dotacj" swoim majcym kopoty finansowe narodowym liniom lotniczym,
rozlega
si protest innych przewonikw powietrznych, ktrzy prbuj z nimi konkurowa.
Unia
Europejska usiuje skoczy z pomoc pastwow, kiedy rzd kraju
czonkowskiego
traktuje swoje narodowe przedsibiorstwa w sposb preferencyjny, co powoduje
zakcenie konkurencji. Przykady obejmuj jawne dotacje dla przedsibiorstw oraz
specjalne
ulgi podatkowe. Pomoc ta ma charakter selektywny i nie jest dostpna dla
wszystkich
przedsibiorstw, niezalenie od ich narodowoci. Wstrzymanie pomocy pastwa nie
jest
atwe. Jednak jej skala powoli si zmniejsza, a Wielka Brytania zaprzestaa tych
praktyk.
W wietle zasad polityki Unii Europejskiej, pomoc pastwa szkodzi
efektywnoci.
Taki jest tradycyjny pogld ekonomistw. Pamitajmy jednak, e w ekonomii
wyniki
zale od danych wyjciowych; w modelach, ktre uwzgldniaj niewiele form zawodnoci rynku, pomoc pastwa okazuje si przyczyn szkodliwej zawodnoci
rynku
i spadku efektywnoci gospodarowania. Jednak pomoc pastwa moe przecie
kompensowa inne formy zawodnoci rynku. W podrozdziale 17.1 analizujemy
strategiczn konkurencj midzynarodow przedsibiorstw, czyli np. zmagania Boeinga z
Airbusem. Wiadomo o tym, e Airbus dostanie pomoc pastwow, moe wpyn na
zachowanie Boeinga w sposb korzystny dla krajw europejskich. Po drugie,
lokalizacyjne efekty zewntrzne mog skoni rzdy do rywalizacji o inwestycje (np. japoskich producentw samochodw), ktre powikszaj potencja gospodarek krajw
goszczcych. Z punktu widzenia Unii Europejskiej jako caoci jest podane, aby
inwestycje zagraniczne trafiay tam, gdzie poytek z nich jest najwikszy.
Nieformalny
przetarg, w ktrego trakcie kraje czonkowskie usiuj zwabi inwestorw (oferujc
im
962
Ekonomia dobrobytu
ulgi podatkowe, dotacje inwestycyjne itp.), moe si zatem okaza efektywnym

sposobem ujawniania miejsc, w ktrych dodatnie efekty zewntrzne zwizane z
lokalizacj
s najwiksze.
Dlaczego tego rodzaju zmian nie pozostawi siom rynkowym? Jakie

niedoskonaoci rynku mog usprawiedliwi interwencj pastwa w formie polityki
przemysowej? Zaczniemy od gazi wschodzcych.
Zwolennicy interwencji wskazuj w tym kontekcie na dwa rodzaje zawodnoci
rynku. Po pierwsze, rynek kredytw dla nowych przedsibiorstw i nowych gazi
moe dziaa w sposb niedoskonay. Banki i inni kredytodawcy wykazuj zbyt
du
niech do ryzyka lub nie znaj specyfiki nowych rodzajw produkcji i nie chc
poycza pienidzy potrzebnych zwaszcza na pocztku na pokrycie nieuchronnych
strat.
963
Po drugie, mechanizm rynkowy moe zbyt wolno dostosowywa struktur

kwalifikacji
do nowych potrzeb. To paradoksalne: dopki dana ga istnieje, dopty zatrudnieni
w niej pracownicy nie widz potrzeby podnoszenia swych kwalifikacji, lecz bez
zmiany tych kwalifikacji ga przestanie istnie.
Mona zatem znale pewne uzasadnienie dla polityki subsydiowania gazi
wschodzcych. Trzeba jednak odpowiedzie sobie przy tym na dwa pytania. Po
pierwsze, dlaczego nowe rynki s krtkowzroczne i niedoinformowane? Po drugie, jeeli
nawet mechanizm rynkowy nie radzi sobie z tymi problemami, to nie ma pewnoci,
e
pastwo poradzi sobie lepiej. Strategia polegajca na antycypowaniu wyniku
dziaania
rynku przez wskazywanie zwycizcw palcem" jest ju dzi zupenie
zdyskredytowana. Jest mao prawdopodobne, aby urzdnicy pastwowi lub politycy okazali si
lepsi
od wyszkolonych analitykw w przemyle i finansach. Jeeli ju prby
prowadzenia
polityki przemysowej maj by podejmowane, to rozsdniejsze byoby ustalenie
przyczyn zawodnoci rynku i zastosowanie oglnego bodca, ktry odpowiednio
wpynie
na decyzje podmiotw rynkowych.
Gazie schykowe s rdem innych problemw. Pastwo moe si obawia
lokalnego bezrobocia, ktre powstaoby w efekcie gwatownego upadku gazi odznaczajcych si siln koncentracj geograficzn. Celowe moe by przejciowe
dotowanie nieudacznikw, aby uatwi im przestawienie si, bo wchodzce w gr
pienidze
i tak trzeba by wyda na zasiki dla bezrobotnych. Czasem jednak potrzebny jest
silny
wstrzs, ktry odzwierciedliby skal niezbdnego dostosowania, a take
determinacja
zdecydowanego je wymusi pastwa.
Istotne znaczenie maj tu rwnie wzgldy strategiczne. Zamy, i w pewnej
gazi, ktra teraz zapewnia zyski tylko jednemu przedsibiorstwu, pozostao dwch
producentw. Obaj chc przey. Moe wwczas doj do jednego z dwch spoecznie
niepodanych wydarze. Po pierwsze, obie firmy przetrwaj o wiele duej, ni
jest
to korzystne dla spoeczestwa. Po drugie, firma o mniejszych zasobach
finansowych
upadnie pierwsza, nawet gdy potrafi produkowa taniej ni jej zasobniejszy rywal.
W takich okolicznociach podana jest polityka przemysowa, zmierzajca do
964
Ekonomia dobrobytu
znacznie szybszej i bardziej efektywnej racjonalizacji upadajcej gazi.

Ponadto mog dziaa take czynniki strategiczne o charakterze midzynarodowym. Europejski przemys stalowy dysponuje wielk nadwyk zdolnoci
produkcyjnych, co czciowo jest wynikiem konkurencji ze strony producentw z Azji
Wschodniej, czciowo za efektem trwajcej w latach siedemdziesitych XX w.
rozbudowy
woskiego przemysu stalowego. Rzdy pastw europejskich zaangaoway si w
gr,
ktrej efektem miao by zamknicie czci hut, aby firmy, ktre przeyj,
dysponoway zapewniajcym zysk udziaem w rynku. W takich warunkach wolny rynek
moe
si okaza fatalnym rozwizaniem. Rzeczywicie, od lat osiemdziesitych
ubiegego
stulecia zdolnoci produkcyjne brytyjskiego przemysu stalowego zmniejszyy si
w wikszym stopniu, ni miao to miejsce w innych gwnych krajach UE. W ten
sposb British Steel (obecna nazwa Corus) uatwi dostosowanie si europejskim
producentom stali.
965
17.2. Geografia ekonomiczna

Sprzt elektroniczny powszechnego uytku telewizory, sprzt naganiajcy,
komputery osobiste mona znale w wielu supermarketach na skraju miasta, lecz
chtni
z poudniowo-wschodniej Anglii cigle udaj si na Tottenham Court Road w
Londynie
na tanie zakupy, dokadnie tak samo, jak robili to w latach szedziesitych XX w.
ich
rodzice, kupujc hipisowskie ciuchy na Carnaby Street. Z wyjtkiem Ferrari
wszystkie
zespoy fabryczne Formuy 1 maj swoje orodki produkcyjne w Thames Valley.
Geografia ekonomiczna", czyli pomys, e lokalizacyjne efekty zewntrzne s
wane i wymagaj specjalnej analizy, zosta spopularyzowany przez profesora
Paula
Krugmana na pocztku lat dziewidziesitych XX w., jednak sam pomys jest
starszy
i pochodzi od Alfreda Marshalla, profesora z Cambridge z pocztku ostatniego stulecia.
Geografia ekonomiczna zwraca uwag na to, e od lokalizacji przedsibiorstwa
zaley poziom ponoszonych przez nie kosztw produkcji. Korzystny

lokalizacyjny efekt zewntrzny wystpuje wtedy, kiedy koszty produkcji w przedsibior-
stwie zmniejszaj si w wyniku jego umiejscowienia w pobliu podobnych

firm.
Dlaczego koszty produkcji w przedsibiorstwie zale od jego oddalenia od
innych
firm? S trzy moliwe powody: kombinacja korzyci skali i ryzyka; koszty
transportu
plus koszty transakcyjne; technologiczne efekty zewntrzne.
Przypumy, e jaki pracownik inwestuje w zdobycie bardzo specyficznych
kwalifikacji w rodzaju umiejtnoci projektowania samochodw wycigowych lub
wyjaniania klientom, dlaczego jest wane, aby mie koszul w kwiaty. Kiedy na
lokalnym
rynku pracy jest tylko jeden pracodawca, pracownik ten jest uzaleniony od tego
konkretnego pracodawcy; posiadanie tak specyficznych kwalifikacji jest ryzykowne.
Natomiast kiedy pracodawcw jest wielu, ryzyko pracownikw si zmniejsza. Nie
oczekuj
oni tak duej premii za ryzyko czy te wyrwnawczego zrnicowania pacy, jak
przedtem, wic ich praca staje si tasza dla przedsibiorstw. A co z korzyciami
966
Ekonomia dobrobytu
skali? Bez nich w kadym miejscu znajdowaaby si taka sama niewielka czstka
przedsibiorstwa. To wanie wystpowanie (pewnych) korzyci skali zmusza
przedsibiorstwa do dokonywania wyborw typu wszystko albo nic" spord rozmaitych
moliwych lokalizacji.
Kolejny powd, ktry sprawia, e producenci cz si w grupy, wybierajc t
sam okolic, stanowi koszty transportu. Sklepy mog bra pod uwag koszty
transportu ponoszone przez klientw wystarczy jeden przejazd metrem, aby trafi do
dzielnicy handlowej, gdzie znajdziesz wszystko, czego potrzebujesz. Jednak
naprawd
duzi producenci skupiaj si w jednej okolicy z powodu pewnych cech procesw
produkcyjnych. Oczywistym przykadem jest bliski dostp do surowcw. Odkrycie
pokadw wgla lub rud elaza zwykle wpywa na rozwj przemysu cikiego w
okolicy.
Jednak najwiksze znaczenie maj technologiczne efekty zewntrzne.
Powszechnie znanymi przykadami s Dolina Krzemowa w Kalifornii i droga nr 128 pod
Bosto-
967
nem, gdzie umiejscowiy si grupy producentw zwizanych z technik

komputerow,
uznajcych za korzystn lokalizacj blisko siebie. Chocia konkuruj ze sob, to
jednoczenie karmi si wzajemnie swoimi pomysami, podobnie jak najlepsi
uniwersyteccy profesorowie mimo ostrej rywalizacji wizytujcy nawzajem swoje
seminaria. Chocia odpowiednie artykuy, zawierajce gwne nowe idee, pojawi si po
dwch latach w czasopismach naukowych i stan si tym samym dostpne na
caym
wiecie, rozmowy z profesorem-ssiadem o tych nowych pomysach mog
zapewni
przewag konkurencyjn nad naukowcami, ktrzy nie mieszkaj w takich jednorodnych skupiskach. To samo dotyczy innych dziedzin, od projektowania programw
komputerowych do technologii kosmicznej.
To, co czy wszystkie te przykady, to fakt, e krzywa kosztw jednego
przedsibiorstwa zaley od tego, ile podobnych przedsibiorstw dziaa w pobliu.
Koncepcja
lokalizacyjnych efektw zewntrznych pozwala lepiej zrozumie ide, z ktrej
wyjanieniem ekonomici mieli wczeniej powane kopoty, mimo e od lat bya ona
dobrze znana politykom.
Baza produkcyjna kraju lub regionu stanowi miar zasobu dziaajcych tu
producentw, stanowicego rdo lokalizacyjnych efektw zewntrznych.

Nacisk kadziony na sowo produkcyjna" wynika z przypuszczenia, e efekty
zewntrzne, o ktre chodzi, s waniejsze w przypadku producentw ni w przypadku
konsumentw. Powodem tego jest szczeglny charakter niezbdnych inwestycji i
ich
odpowiednia wielko, ktrej osignicie jest warunkiem pojawienia si korzyci
skali. Chocia rozlokowane wok miast hipermarkety skupiaj si w centra, w ktrych
pooone blisko siebie sklepy oferuj dywany, materiay dla majsterkowiczw i
artykuy ogrodnicze, to konkurencja midzy rnymi centrami lokalnymi jest
intensywna.
Nie wystpuje tu znaczna zawodno rynku.
Jednak tam, gdzie minimalna skala efektywna konkretnych inwestycji jest dua,
kraje lub regiony mog odkry, e istniej dwa stany rwnowagi: jeden, kiedy nikt
nie
wchodzi do gazi, i drugi, kiedy do gazi wchodzi wiele nowych firm, a kada
968
Ekonomia dobrobytu
odnosi korzyci z obecnoci innych. Jednak efektywne osignicie tego drugiego stanu
wymaga koordynacji decyzji rnych producentw o wejciu. Koordynacja ta
umoliwia
internalizacj efektu zewntrznego przez kad z firm, zwykle ignorujcych
korzyci,
ktrych ich wasne wejcie przysparza innym firmom.
Zanim, nie pytajc o nic wicej, zaczniemy rozdawa dotacje
przedsibiorstwom,
naley przypomnie, e w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XX w. w
wielu
krajach polityka przemysowa poniosa spektakularn porak. Za kadym razem,
gdy
wielka prywatna firma przeywaa trudnoci, stanowio to rzekomy dowd, e
interwencja pastwa jest konieczna, aby nie dopuci do utraty kwalifikacji
pracownikw,
lub utrzyma obecno na rynkach midzynarodowych przedsibiorstw z pewnej
gazi. Nowa geografia ekonomiczna nie powinna dostarcza alibi w celu chronienia
przegranych lub zamraania struktury gazi czy caej gospodarki w zmieniajcym
si
wiecie.
969
17.3. Spoeczny koszt monopolu

Kiedy mechanizm rynkowy dziaa niezawodnie, rwnowaga wolnokonkurencyjna
jest
efektywna. Kada ga gospodarki rozszerza sw produkcj do momentu, kiedy
cena
zrwna si z kosztem kracowym, a zatem spoeczna korzy kracowa zrwna si
ze
spoecznym kosztem kracowym. Zmiana alokacji zasobw nie jest w stanie polepszy sytuacji wszystkich.
Kiedy w okrelonej gazi gospodarki panuje konkurencja niedoskonaa, kade
przedsibiorstwo w tej gazi dysponuje pewn si monopolistyczn. Poniewa krzywe popytu opadaj, cena przewysza utarg kracowy. Kade przedsibiorstwo
wytwarza tak wielko produkcji, dla ktrej cena przekracza koszt kracowy. Owa
nadwyka ceny ponad koszt kracowy jest miar siy monopolistycznej przedsibiorstwa.
W takiej sytuacji cena i spoeczna korzy kracowa z ostatniej
wyprodukowanej
jednostki przewyszaj jej prywatny i spoeczny koszt kracowy. Z punktu
widzenia
spoeczestwa ga ta produkuje za mao. Korzyci spoeczne zwizane ze
wzrostem
produkcji byyby wiksze od kosztw spoecznych. W jaki sposb moemy
zmierzy
koszt spoeczny siy monopolistycznej i nieefektywnej alokacji zasobw?
W rozdziale 18 zajmiemy si przypadkiem czystego monopolu. Zaczniemy
jednak
od bardziej oglnej analizy wszelkich form konkurencji niedoskonaej. Porednie
formy konkurencji niedoskonaej s skutkiem wystpowania umiarkowanych korzyci
skali, ograniczajcych liczb przedsibiorstw, ktre s w stanie utrzyma si w
jednej
gazi. Niemniej, aby pokaza spoeczny koszt monopolu, wygodnie bdzie
pomin
w ogle korzyci skali. Co by si stao, gdyby wolnokonkurencyjna ga
gospodarki
zostaa przejta przez pojedyncz firm, ktra nastpnie zachowywaaby si niczym
Rysunek 17.1. Spoeczny koszt monopolu

Prosta pozioma obrazuje koszty przecitne i koszty
kracowe w danej gazi w dugim okresie. Ga
doskonale konkurencyjna wytwarza wielko produkcji odpowiadajc punktowi B. Natomiast monopolista zmierza do zrwnania utargu kracowego
z kosztem kracowym i produkuje tylko QM, przy
cenie PM. Monopolista osiga zyski nadzwyczajne
PMPCCA, czemu towarzyszy koszt spoeczny, czyli
czysta strata dobrobytu rwna polu trjkta ACB.
Midzy QM i Qc spoeczna korzy kracowa przewysza spoeczny koszt kracowy, co oznacza, e
spoeczestwo zyskaoby, zwikszajc produkcj do
poziomu Qc. Trjkt ACB jest miar strat spoecznych, poniesionych w wyniku monopolizacji.
971
monopol wielozakadowy? Na rysunku 17.1 w warunkach konkurencji doskonaej

LMC jest jednoczenie krzyw dugookresowych kosztw kracowych i krzyw
poday danej gazi gospodarki, a take krzyw dugookresowych kosztw przecitnych
dla tej gazi, co oznacza, e nie wystpuj korzyci skali. Dla krzywej popytu DD
rwnowaga wolnokonkurencyjna powstaje w punkcie B. Ga, w ktrej panuje
konkurencja doskonaa, produkuje Q c przy cenie P c .
Zamy, e ga ta zostaje przejta przez monopolist, ktry wytworzy
produkcj Q M po cenie P M , zrwnujc koszt kracowy z utargiem kracowym. Prostokt
P M P C CA obrazuje zyski monopolisty ze sprzeday iloci Q M po cenie
przewyszajcej
koszt kracowy i koszt przecitny. Trjkt ACB to spoeczny koszt monopolu.
W punkcie Q M spoeczna uyteczno kracowa z wyprodukowania kolejnej
jednostki
rwna si P M , lecz zwizany z tym spoeczny koszt kracowy wynosi tylko P c .
Spoeczestwo chtnie zwikszyoby produkcj, a do odpowiadajcego rwnowadze
wolnokonkurencyjnej punktu B, w ktrym spoeczna korzy kracowa i spoeczny
koszt
kracowy s rwne. Trjkt ACB jest miar zysku spoecznego z rozszerzenia
produkcji. Zmniejszajc produkcj do Q M , monopol powoduje powstanie kosztu
spoecznego
ACB.
Krzywa popytu mierzy kracow korzy nabywcw kadej jednostki produktu,

a krzywa kosztu kracowego mierzy warto dodatkowych zasobw zuytych w
celu
wyprodukowania
poszczeglnych
jednostek
produktu.
Odpowiadajcy
wytworzonej
iloci produktu obszar midzy liniami DD i LMC stanowi zatem miar nadwyki
cakowitej, ktra zostaje podzielona midzy producentw i konsumentw.
Nadwyka producenta (zysk) stanowi rnic midzy utargiem cakowitym

i kosztem cakowitym. Koszt ten ilustruje pole pod krzyw LMC,
odpowiadajce
wytworzonej iloci produktu2.
Nadwyka konsumenta powstaje wwczas, gdy korzyci konsumenta przewy-
szaj jego wydatki. Nadwyk t symbolizuje obszar pod krzyw popytu pomniejszony o prostokt odpowiadajcy wydatkom.
H
Na rysunku 17.1 przy wielkoci produkcji Q M nadwyk producenta

wyraa
prostokt
o
nazwie
zysk,
a
nadwyka
konsumenta
odpowiada
pooonemu
nad
nim
25
Obszar
pod D.krzyw
LMC
wSocial
rzeczywistoci
stanowiPower,
miar ,,Economic
cakowitych
kosztw
zmiennych. Nadwyka
K.
Cowling,
Mueller,
The
Costs
of
Monopoly
Journal"
1978.
trjproducenta jest zatem rwna zyskowi tylko wtedy, kiedy koszty stae s rwne zeru. W dugim okresie
ktowi DAP
tu wielko
nie jest Wefektywna,
poniewa
nie
wszystkie
kosztyM .sWytwarzana
zmienne i nadwyka
producentaprodukcji
rwna si zyskowi.
krtkim okresie
zysk stanowi
donadwyk producenta pomniejszon o koszty stae.
972
Ekonomia dobrobytu
Przyczyn powstania spoecznego kosztu monopolu jest niezdolno monopolu

do zmaksymalizowania nadwyki spoecznej.
Dla caej gospodarki spoeczny koszt monopolizacji mona okreli, sumujc

pola
trjktw takich jak ACB wyznaczajcych straty we wszystkich gaziach,
w ktrych koszt kracowy i utarg kracowy s nisze od ceny i spoecznej
uytecznoci kracowej.
Jeeli produkcja jest mniejsza od poziomu zapewniajcego efektywno,
trjkt
czystej straty spoecznej spowodowanej monopolizacj {deadweight burden) ilustruje utracon wielko nadwyki spoecznej.
Czy spoeczne koszty monopolizacji s due? Ekonomici, ktrzy wierz w siy
rynkowe, uwaaj zwykle, e s one niewielkie. Profesor George Stigler, laureat
Nagrody Nobla, zaartowa kiedy, e z ekonomistw byoby wicej poytku, gdyby
zamiast zwalcza monopol zabrali si do zwalczania poarw lub termitw"3.

Inni ekonomici uwaaj jednak, i spoeczne koszty monopolu s wiksze.
Profesor F.M. Scherer, ktrego prac o strukturze przemysu cytowalimy w rozdziaach
7-9, utrzymuje, e w USA likwidacja spoecznego kosztu monopolizacji
pozwoliaby
podj wszystkie rodziny w kraju porzdnym obiadem w dobrej restauracji 4.
Keith
Cowling i Dennis Mueller twierdz, e spoeczny koszt monopolizacji moe siga
a
7% dochodu narodowego5.
Dlaczego wysoko kosztw monopolizacji jest przedmiotem takich
kontrowersji?
Po pierwsze, powierzchnia trjkta czystej straty na rysunku 17.1 zaley od
elastycznoci popytu. Obliczajc wielko strat spowodowanych monopolizacj,
poszczeglni
autorzy posugiwali si odmiennymi szacunkami tej elastycznoci.
Po drugie, negatywny wpyw monopolu na poziom dobrobytu jest wikszy, ni
sugerowaaby to wielko trjkta strat dobrobytu. Poniewa monopol moe
przynie
due zyski, wiele przedsibiorstw angauje wielkie rodki w prby osignicia
i umocnienia pozycji monopolistycznej. Ramka 15.1 zawiera wicej szczegw na
temat spoecznego marnotrawstwa, towarzyszcego takiej pogoni za rent".
973
Podobnie wielkie przedsibiorstwa mog przeznacza znaczne rodki na dziaalno lobbystyczn majc na celu oddziaywanie na instytucje pastwowe i
uzyskanie
przychylnych decyzji, ktre pozwoliyby zachowa lub umocni ich pozycj
monopolistyczn. Mog one rwnie rozmylnie utrzymywa wolne zdolnoci wytwrcze,
w celu uwiarygodnienia groby zalania rynku towarem w razie wejcia nowego
konkurenta. Z punktu widzenia caej gospodarki rodki przeznaczane na lobbing lub
celowe utrzymywanie nadwyki zdolnoci produkcyjnych naley traktowa jako
marnotrawstwo.
3
Cyt. za J. Siegfried, T. Tiemann, The Welfare Cost of Monopoly: An Interindustry Analysis, ,,Economic Inquiry" 1974.
4
Tame.
K. Cowling, D. Mueller, The Social Costs of Monopoly Power, ,,Economic Journal" 1978.
We wspczesnej ekonomii podkrela si znaczenie informacji. Menederowie

kierujcy monopolem dysponuj dostpnymi tylko im informacjami o prawdziwych
kosztach dziaalnoci przedsibiorstwa. Wiedz oni znacznie wicej ni
akcjonariusze
i agencja regulacyjna. By moe monopolista mgby obniy swoje koszty, jednak
menederowie unikaj wysiku. Zjawisko to ekonomici nazywaj niekiedy lenistwem menederw" (managerial slack) lub nieefektywnoci typu X". Brak konkurencji powoduje, e firma ma monopol na informacj o ponoszonych kosztach. Nikt
z zewntrz nie jest w stanie zorientowa si w prawdziwym stanie rzeczy.
Jeli leniwe jest przedsibiorstwo dziaajce na rynku, na ktrym panuje
konkurencja, to jego udzia w rynku si zmniejsza; moe ono nawet zbankrutowa.
Natomiast
gnuno monopolisty powoduje jedynie, e jego zysk okazuje si nieco niszy, ni
mgby by. Z punktu widzenia interesw spoeczestwa jego krzywe kosztw
przebiegaj zbyt wysoko. Na wytworzenie tego dobra spoeczestwo przeznacza wicej
zasobw, ni przeznaczaoby w sytuacji, gdyby nie wystpowaa nieefektywno typu
X.
Na rysunku 17.2 linia LMC ilustruje koszt kracowy przedsibiorstwa, ktre dba
o to, aby ponoszone koszty byy jak najnisze. Natomiast monopolista wykorzystuje
swj monopol informacji, wiodc atwe ycie, i ma wysze koszty produkcji LMC
Zamy, e monopol ten mgby zosta podzielony na kilka identycznych
przedsibiorstw (w rozwaanym przykadzie mamy do czynienia ze staymi przychodami ze
skali). Konkurencja midzy nimi doprowadziaby nie tylko do tego, e ustalona
cena
zrwnaaby si w kadym przypadku z kosztem kracowym; ujawniaby ona
ponadto
lenistwo menederw, zmuszajc firmy do przejcia na pooon niej krzyw
kosztw LMC Monopolista wytworzyby Q M po cenie P M ; ga, w ktrej panuje konkurencja, wytwarza Q c po cenie P c . Gospodarka przenosi si zatem z punktu E' do
punktu E. Korzy spoeczna jest o wiele wiksza od pola trjkta ETG.
Kiedy monopol wytwarza Q M , nadwyka konsumenta, czyli nadwyka korzyci
nabywcw nad wysokoci ich wydatkw, wynosia P M JE'. Ujawniony zysk
monopolisty by rwny HFET M ; zysk ukryty przejmowany przez monopolist w formie
atwe-
Rysunek 17.2. Monopol na informacj

Monopolista dysponujcy dostpn tylko jemu informacj o kosztach moe wytwarza w punkcie E',
dopuszczajc do wzrostu dugookresowego kosztu
kracowego LMC, do poziomu LMC Natomiast
ga, w ktrej panowaaby konkurencja, wytwarzaaby w punkcie E, ujawniajc prawdziw wysoko
ponoszonych kosztw rwn LMC.
976
Ekonomia dobrobytu
Ramka 17.3
Korzyci skali a konkurencja

Ostatnio wiele mwi si o tym, e przyszo cznoci bezprzewodowej hi-tech
naley do telefonii mobilnej trzeciej generacji (3G). Rzeczywicie oferuje ona
moliwo cigania i odgrywania piosenek, otrzymywania najnowszych
wiadomoci wideo i prowadzenia rozmw multimedialnych. Co jest jednak
zaskakujce, o wiele mniej mwi si o istnieniu technicznej moliwoci oferowania usug
gosowych po kosztach o 80% niszych w porwnaniu z 3G i sieciami telefonii
stacjonarnej.
Problem sprowadza si do korzyci skali i konkurencji. Chcc pozwoli
sobie
na wydatek 22,5 mld na licencje w Wielkiej Brytanii i wybudowa sie dla
systemu 3G, trzeba osiga odpowiednie korzyci skali. To, e niektrzy
operatorzy
mobilni dziki posiadanej przez ich wacicieli sieci telefonii stacjonarnej
uzyskuj korzyci skali, powoduje, e ich skonno do wojny cenowej na rynku usug
telefonii gosowej nie jest dua. Jest to rozczarowujce w sytuacji, kiedy
przewiduje
si, e wolumen usug mobilnej telefonii gosowej w Europie wzronie do 2009
r.
o 57%, osigajc wielko 1300 mld minut rocznie.
r d o : ,,Investor's Chronicle", 28 May 2004.
go ycia rwna si KFHP c; koszt, ktry musiaoby ponosi nawet dziaajce

efektywnie przedsibiorstwo, odpowiada polu 0QMKPc.
Kiedy punkt rwnowagi przemieszcza si z E' do E, dodatkowy zysk spoeczny
rwna si polu caego trjkta E'KE. Jeli w gazi zapanowaaby konkurencja, a
lini
kosztw okazaaby si linia LMC, cakowita nadwyka konsumenta wynosiaby
JEP0
poniewa obszar ten ley midzy krzyw popytu a prostoktem 0QcEPc, ktrego pole
odpowiada rzeczywicie zapaconej przez konsumentw kwocie. Zauwamy, e
prostokt HFKPc stanowi korzy skutecznie przejt od leniwego monopolisty
przez
konsumentw po tym, jak spoeczestwo odkryo, e koszt produkcji i cena s
rwne
LMC.
977
Do tej pory zakadalimy, e monopolici s leniwi niczym stare, tuste koty.

Jeli
obnika kosztw wymaga nakadw w postaci wysiku, inwestycji itp., zysk z
tytuu
likwidacji monopolu okae si mniejszy ni na rysunku 17.2; jednak nadal bdzie
on
wikszy od pola trjkta E'FG.
Z tych wanie powodw trudno jest jednoznacznie okreli wysoko
spoecznego
kosztu monopolizacji. Niemniej jednak wikszo pastw uwaa, i spoeczne
koszty
monopolizacji s na tyle istotne, e nie mona ich ignorowa.
978
Ekonomia dobrobytu
Monopol rnicujcy cen

Spoeczny koszt istnienia monopolu powstaje dlatego, e monopolista nie jest w
stanie
rnicowa ceny. Doskonaa dyskryminacja cenowa sprawiaby, e krzywa popytu
pokryaby si z krzyw utargu kracowego. Sprzeda dodatkowej jednostki produktu
nie
powoduje ju obniki ceny wyprodukowanych wczeniej jednostek. Cena rwna si
utargowi kracowemu, a zatem rwnie kosztowi kracowemu. W takiej sytuacji
monopolista wytwarza spoecznie efektywn wielko produkcji.
Rnicowanie cen jest moliwe tylko w pewnych okolicznociach. Chodzi o to,
aby nabywcy nie mogli utworzy rynku wtrnego, na ktrym odsprzedawaliby
nabyty
przed chwil towar. W efekcie rnicowanie ceny jest moliwe tylko wtedy, kiedy
producent jest w stanie podzieli rynek na segmenty. W przypadku usug jest ono
atwiejsze, poniewa odsprzeda nie jest moliwa: usuga jest konsumowana w tym
samym
miejscu i czasie, w ktrych jest produkowana. Niekiedy pastwo zabrania
monopolistom rnicowana cen, wymuszajc, za pomoc odpowiednich przepisw prawa,
powszechno wiadczenia", czyli oferowanie danej usugi (np. dorczania listw) na
caym obszarze kraju po tej samej cenie, nawet jeli koszt dostawy na terenach
wiejskich
jest o wiele wyszy.
Podzia zyskw monopolistycznych
Spoeczestwo nie przejmuje si wycznie nieefektywnoci konkurencji
niedoskonaej. Problemem mog by rwnie dwa inne aspekty siy monopolistycznej:
polityczne
wpywy wielkich spek oraz problem sprawiedliwoci wielkich zyskw monopolistw, dotyczcy sfery podziau.
Zyski monopolistyczne s czym w rodzaju prywatnego podatku. Czy
spoeczestwo powinno je tolerowa? Ostatecznie zyski monpolistw trafiaj do
akcjonariuszy
tych przedsibiorstw. Znaczna cz kapitau akcyjnego w gospodarce naley do
funduszy emerytalnych i towarzystw ubezpieczeniowych, ktre w ostatecznym
979
rachunku
dokonuj wypat na rzecz pracownikw. Pewna, cho niedua, cz zyskw
monopolistycznych trafia do osb niezamonych.
Przyjmijmy, e pastwo wprowadza podatek od zyskw. Jaki wpyw
wywaroby
to
na decyzj monopolisty o wielkoci produkcji? Ot nie wywaroby adnego
wpywu!
Niezalenie od wysokoci stopy podatkowej (zakadamy, e jest ona nisza ni
100%),
warunkiem maksymalizacji zysku po opodatkowaniu jest maksymalizacja zysku
przed
opodatkowaniem. Przy danej stopie opodatkowania wzrost zyskw przed
opodatkowaniem musi rwnie zwiksza zysk netto. Monopolista bdzie zatem wytwarza tak
sam ilo jak poprzednio i jeeli tylko krzywa popytu nie zmieni pooenia
ustali tak sam cen jak przed wprowadzeniem podatku6. Monopolista nie jest
6
Poniewa maksymalizacja zysku wymaga spenienia warunku MC = MR, produkcja jest zmieniana dotd,
a kracowy zysk z ostatniej wytworzonej jednostki wyniesie zero. Opodatkowanie zysku nie wywiera za-
980
Ekonomia dobrobytu
w stanie przerzuci podatku na nikogo innego. Spoeczestwo moe przej za

pomoc podatku dowoln cz zysku monopolistycznego, nie wpywajc przy tym na
zachowanie monopolisty, przynajmniej w krtkim okresie.
Jest moliwe, e monopolista ponis w przeszoci koszty utopione. Na
przykad,
mogy to by nakady na B + R lub rozbudow zdolnoci produkcyjnych. Jeli
popatrzymy z dzisiejszej perspektywy, to koszty te zostay ju poniesione i pooenie
dzisiejszej krzywej kosztw monopolisty nie zaley od tego, czy pastwo opodatkuje,
czy
te nie opodatkuje jego monopolistycznych zyskw. Jednak gdyby
przedsibiorstwo
wiedziao, e jego zyski zostan obcione podatkiem od wzbogacenia si, nigdy
nie
zdecydowaoby si na poniesienie ogromnych nakadw na B + R.
Jednorazowy, wprowadzony niespodziewanie podatek od wzbogacenia si moe
posuy do przejcia zyskw monopolistycznych, nie niszczc przy tym motywacji
firmy do dbania o efektywno7. Jednak perspektywa regularnego stosowania przez
pastwo takiego podatku osabiaby bodce przedsibiorstwa do inwestowania.
Koszty
okazayby si wtedy wysze, ni jest to konieczne.
Czy liberalizacja zawsze si opaca?
Na tym etapie analizy moesz sdzi, e im wiksza konkurencja panuje na rynku,
tym lepiej. Jednak w rozdziale 15 wprowadzilimy koncepcj rozwizania
drugiego
po najlepszym". W przypadku istnienia zakce usunicie wszystkich ich przyczyn
zawsze powoduje wzrost efektywnoci gospodarowania. Jednak usunicie tylko
niektrych zakce moe niekiedy doprowadzi do pogorszenia si sytuacji. Zdarza
si,
e dwa zakcenia znosz si nawzajem; usunicie tylko jednego z nich sprawia, e
drugie staje si jeszcze bardziej szkodliwe.
Oto pierwszy przykad: inaczej ni na rysunkach 17.1 i 17.2 przyjmijmy, e
wystpuj due korzyci skali i e krzywa kosztw przecitnych jest malejca. Co
prawda,
istnienie monopolu jest niekorzystne z powodw, o ktrych ju mwilimy, jednak
przynajmniej produkuje on na wielk skal, co pozwala spoeczestwu osiga
korzyci skali. Przypumy, e pastwu zaley na zintensyfikowaniu konkurencji, czyli
981
dajmy na to na wejciu na rynek drugiego producenta. Podzieliwszy rynek

midzy
siebie, oba przedsibiorstwa nie osigaj znaczcych korzyci skali. Zwikszenie
liczby
konkurujcych ze sob firm moe zmniejszy zyskowno, przybliajc cen do
kosztu
kracowego; moe ono rwnie osabi monopol na informacj (przecie widzimy,
jakiej ceny da drugie przedsibiorstwo), co wymusi na dotychczasowym
monopolicie
przeznaczenie wikszych rodkw na obnik kosztw produkcji i przesunicie
krzywych kosztw w d. Jeli jednak korzyci skali s dostatecznie due, obaj
producenci
tem adnego wpywu na warunek kracowy, ktrym posuguje si przedsibiorstwo w celu znalezienia najlepszej wielkoci produkcji.
7
W 1997 r. obejmujcy wadz rzd Partii Pracy opodatkowa sprywatyzowane przedsibiorstwa uytecznoci publicznej jednorazowym podatkiem od zysku, argumentujc, e osignite przez nie zyski s wysze,
ni ktokolwiek oczekiwa w momencie ich prywatyzacji.
982
Ekonomia dobrobytu
nadal bd mieli koszty produkcji wysze od tych, ktre pocztkowo ponosi

monopolista. Sytuacja spoeczestwa pogorszy si, poniewa bdzie ono musiao
przeznaczy
wicej zasobw na produkcj.
Drugi przykad nosi nazw spijania mietanki".
Spijanie mietanki polega na wchodzeniu jedynie na opacalne segmenty rynku,
co powoduje zmniejszenie korzyci skali charakteryzujcych cay rynek.

Zamy, e monopol pocztowy zosta zmuszony do powszechnego wiadczenia
na jednolitych warunkach usug na rzecz wszystkich zainteresowanych. Po
takiej samej cenie musi on dostarcza przesyki na obszarze caej Wielkiej Brytanii.
Zapewne prywatny producent usug pocztowych chtnie zajby si zwaszcza
dochodowym dostarczaniem paczek w miastach, unikajc nieprzynoszcego zysku
dostarczania paczek na odlegych terenach wiejskich. Jeli dozwolone jest spijanie
mietanki"
z obsugi tylko najbardziej zyskownych zlece, to zmniejszaj si korzyci skali dotychczasowego wielkiego producenta, ktry dziaa take w innych segmentach
rynku,
co moe nawet zakci funkcjonowanie tej caej gazi gospodarki.
Po dokonaniu krtkiej analizy siy rynkowej moemy teraz lepiej zrozumie
rol,
jak odgrywa polityka ochrony konkurencji.
17.4. Polityka ochrony konkurencji

Rysunek 17.3 stanowi uyteczny przewodnik po pozostaych czciach tego
rozdziau, a take po nastpnym rozdziale. Moliwe sytuacje rynkowe zostay podzielone
na
cztery rodzaje. W lewej grnej kratce konkurencja jest moliwa i podana, co jest
przypadkiem normalnym. W prawej grnej kratce pewne rodzaje konkurencji
byyby
moliwe, lecz nie s podane. Korzyci skali odgrywaj tu wan rol i wejcie innych producentw na rynek doprowadzioby do spijania mietanki" lub zmniejszenia skali dziaalnoci przez wszystkie przedsibiorstwa, powodujc powszechny
wzrost kosztw produkcji. W prawej dolnej kratce mamy do czynienia z
monopolem
naturalnym; wielkie korzyci skali uniemoliwiaj jakkolwiek konkurencj. W lewej dolnej kratce, jeli tylko nic nie zakca dziaania rynku, kontrolujca ga
firma
ma wystarczajco wiele siy, aby odstraszy kandydata do wejcia. Jednak korzyci
983
skali nie s zbyt due. Gdyby konkurencja staa si bardziej intensywna, spoeczestwo zyskaoby wicej, ni wyniosaby strata spowodowana wejciami i utrat
korzyci skali.
Rysunek 17.3 umoliwia podzia naszej analizy na cz dotyczc polityki
ochrony konkurencji, ktrej powicamy reszt tego rozdziau, i na cz dotyczc
regulacji, ktra jest przedmiotem nastpnego rozdziau. Polityka ochrony konkurencji
zostaa
opisana w dwch kratkach tworzcych lew kolumn rysunku. Koncentruje si ona
na
obszarach, w ktrych wspieranie konkurencji stwarza szanse osignicia korzyci
spo-
539
Rysunek 17.3. Moliwe sytuacje rynkowe
ecznych. Polityka ta moe przybra form stanowienia regu postpowania lub

form
tworzenia struktur rynku, powodujcych samoczynne pojawienie si konkurencji.
Przepisy o ochronie konkurencji w Wielkiej Brytanii
W uproszczeniu polityk ochrony konkurencji moemy podzieli na dziaania dotyczce ju istniejcych przedsibiorstw dysponujcych si monopolistyczn oraz na
dziaania odnoszce si do fuzji przedsibiorstw, ktrych skutkiem moe by
zwikszenie ich siy monopolistycznej. Zaczniemy od dziaa, ktre dotycz ju
istniejcej
siy monopolistycznej. Poniewa Wielka Brytania jest czci Unii Europejskiej,
Europejskie Prawo o Ochronie Konkurencji ma pierwszestwo w tych przypadkach,
Prawo o ochronie konkurencji Unii Europejskiej
W swoim pierwotnym ksztacie Wsplny Rynek powsta w wyniku uchwalenia
Traktatu Rzymskiego w 1956 r. Wspczesna i rozszerzona Unia Europejska opiera si
przede wszystkim na Traktacie Amsterdamskim z 1999 r.
Artyku 81 Traktatu Rzymskiego zakazuje zawierania porozumie
ograniczajcych
konkurencj, wywierajcych odczuwalny wpyw na handel midzy krajami Unii
i uniemoliwiajcych lub zakcajcych konkurencj na obszarze Unii. Artyku 82
zakazuje naduywania istniejcej w jakiejkolwiek formie rynkowej pozycji
dominujcej.
Odpowiedzialno za egzekwowanie tych przepisw spoczywa na Komisji
Euro-
985
Ramka 17.4
Cay Monti: udomawianie Microsoftu

Po trwajcym ponad 5 lat ledztwie Komisja Europejska ukaraa firm Microsoft grzywn w wysokoci niemal 500 min EUR za naduywanie pozycji
monopolistycznej i daa jej cztery miesice na usunicie utrudniajcych konkurencj
barier na rynkach usug serwerw i programw muzycznych.
r d o : The Economist", 2 March 2004.
rdem sukcesu Microsoftu czciowo jest sposb, w jaki firma ta czy swoje
produkty w pakiety, utrudniajc konkurentom rywalizacj na rynkach
poszczeglnych
skadnikw bez oferowania caego pakietu. Jeli kupujesz pakiet Windows,
dostajesz
w nim takie programy, jak Internet Explorer, Windows Media Player, a moe nawet
Microsoft Office. Te wszystkie programy skutecznie wsppracuj z reszt programw z grupy Windows. Rywale skar si, e ich produkty z trudnoci
wspdziaaj
z systemem Windows, co odstrasza klientw od ich kupowania. Odmawiajc
udostpnienia kodw dostpowych, umoliwiajcych wielozadaniowo na serwerach grup
roboczych, Microsoft utrudni programom spoza grupy Windows, uywanym w
sieciach biurowych, dostp do systemw Windows. W efekcie oferowany przez firm
RealNetworks RealPlayer oskary Microsoft o dyskryminacj w porwnaniu z
programem Windows Media Player.
W marcu 2004 r. Komisarz ds. Ochrony Konkurencji Mario Monti ogosi, e:
Microsoft nielegalnie (a) odmwi udostpnienia posiadanej informacji niezbdnej do
zapewnienia wielozadaniowoci i e (b) poczy Media Playera z systemem
operacyjnym Windows. Na firm Microsoft zostaa naoona grzywna w wysokoci 497
min
EUR, a take polecono jej usun wchodzce w gr utrudnienia. W latach 19982002
podobny problem (kwestia monopolistycznej pozycji przegldarki internetowej
wspdziaajcej z Windows) by badany przez Departament Sprawiedliwoci
Stanw
Zjednoczonych, jednak w tym przypadku problem zosta w drodze ugody
rozwizany poza sdem.
Przypadek Microsoftu nie tylko ilustruje dziaanie polityki antymonopolowej,
lecz
986
Ekonomia dobrobytu
take pokazuje, dlaczego firmy dziaajce na rynkach wiatowych za partnerw powinny mie wadze antymonopolowe, ktre dziaaj na podobn skal. Wyobra
sobie, e Microsoft byby badany oddzielnie przez narodowe wadze
antymonopolowe
w Wielkiej Brytanii, Francji, Niemczech, Szwecji i Irlandii i e wszystkie one
stosowayby swoje wasne przepisy krajowe, co by moe spowodowaoby
wydanie
rnicych si od siebie postanowie.
987
Prawo o ochronie konkurencji w Wielkiej Brytanii

Cho przedsibiorstwa, ktre dziaaj na skal wiatow, w coraz wikszym stopniu
podlegaj przepisom ponadnarodowego prawa o ochronie konkurencji, wiele firm
cigle dziaa przede wszystkim na rynkach krajowych, co sprawia, e waciwe s w
ich
przypadku kompetencje wadz krajowych. W Wielkiej Brytanii gwnymi
prawnymi
instrumentami ochrony konkurencji s Ustawa o Ochronie Konkurencji
(Competition
Act) z 1998 r. oraz Ustawa o Przedsibiorstwie (Enterprise Act) z 2002 r. Zgodnie
z drug z nich udzia w nielegalnym kartelu jest przestpstwem kryminalnym, za

popenienie ktrego grozi wizienie.
Najwaniejszymi instytucjami brytyjskiej polityki ochrony konkurencji s
Urzd
ds. Uczciwego Handlu oraz Komisja ds. Ochrony Konkurencji.
Urzd ds. Uczciwego Handlu (Office of Fair Trading) odpowiada za to, aby ryn-
ki dziaay w interesie konsumentw. W tym celu Urzd chroni i wspiera

interesy konsumenta, dbajc, aby dziaalno gospodarcza odpowiadaa zasadom
sprawiedliwoci i konkurencyjnoci.
Komisja ds. Ochrony Konkurencji (Competition Commission) bada, czy
dziaanie monopolu lub potencjalnego monopolu powoduje istotne osabienie
konkurencji".
Urzd ds. Uczciwego Handlu moe zwaszcza zleca Komisji ds. Ochrony
Konkurencji szczegowe badanie konkretnych przypadkw, w ktrych istnienie siy
monopolistycznej moe powodowa istotne osabienie konkurencji".
Przed uchwaleniem Ustawy o Przedsibiorstwie w 2002 r. Komisji zlecono
dokonanie oceny, czy monopol dziaa w interesie publicznym, bez przesdzania z gry,
e
monopol jest zy. W efekcie wiele wczeniejszych rozstrzygni Komisji koczyo
si
wnioskiem, e spki dziaay w interesie publicznym, poniewa np. byy bardzo
innowacyjne, mimo e miay pozycj monopolistyczn.
988
Ekonomia dobrobytu
Natomiast zmiana z 2002 r. silniej podkrela znaczenie konkurencji i czyni

Komisj ds. Ochrony Konkurencji bardziej odpowiedzialn za swe dziaanie, bardziej
precyzyjnie definiujc jej cele. Zmiana ta oznacza rwnie lepsze dostosowanie prawa
brytyjskiego do europejskiego prawa o ochronie konkurencji, poprzez nadanie
najwyszej rangi, przy ocenie polityki ochrony konkurencji, wskanikom intensywnoci
konkurencji.
Brytyjska polityka ochrony konkurencji w praktyce
Przed 2002 r. Komisja ds. Ochrony Konkurencji badaa wiele zrnicowanych
przypadkw, od piwa do patkw niadaniowych i od rodkw antykoncepcyjnych do
prze-
989
wozw promowych przez kana La Manche. Poniewa Komisja analizowaa kad

spraw bez uprzedze i z gry przyjtych zaoe, w poszczeglnych przypadkach
jej
rozstrzygnicia uwzgldniay rne aspekty zachowania przedsibiorstw. Duy
udzia
w rynku nie zawsze pociga za sob niekorzystne rozstrzygnicie.
Po 2002 r. raporty Komisji zostay zawone do analizy skutkw badanych
przypadkw dla konkurencji. W cigu 2004 r. Komisja badaa, czy tzw. karty sklepowe,
wydawane klientom przez konkretnych sprzedawcw detalicznych, powodoway
znaczce ograniczenie konkurencji. W 2003 r. przedstawia wyniki podobnej analizy
dotyczcej rozszerzonych gwarancji, czsto udzielanych przez sprzedawcw detalicznych, u ktrych kupuje si now kamer lub odbiornik telewizyjny.
Warto rocznej sprzeday elektrycznych artykuw gospodarstwa domowego
wynosi w Wielkiej Brytanii od 15 mld do 20 mld , a konsumenci wydaj rocznie
niemal 1 mld na zakup rozszerzonych gwarancji (obejmuj one naprawy w okresie
kilku lat), zwykle sprzedawanych przez detalist przy okazji sprzeday samego dobra.
Kiedy w konkretnym sklepie klient kupi now kamer, innym dostawcom trudno
jest
zaoferowa mu gwarancj jednoczenie ze sprzedawc.
Komisja ustalia, e istniejca tu sia monopolistyczna spowodowaa zawyenie
cen gwarancji do 50% w porwnaniu z poziomem, jaki istniaby na wolnym rynku.
Chcc zmieni t sytuacj, Komisja zaproponowaa, eby sprzedawcy detaliczni
byli
zobowizani dostarcza nabywcom o wiele bardziej precyzyjn pisemn informacj
0 koszcie gwarancji, a take eby nabywcy mieli prawo do rezygnacji z gwarancji
(za
penym zwrotem kosztw) w cigu 45 dni od daty zakupu.
Rozstrzygnicie to pokazuje natur istniejcych od lat rnic w amerykaskim
1brytyjskim podejciu do polityki ochrony konkurencji. Celem prawodawstwa
w Stanach Zjednoczonych czsto jest wymuszenie strukturalnej zmiany w gazi,
aby zlikwidowa warunki umoliwiajce pojawienie si siy monopolistycznej. Prawodawstwo brytyjskie o wiele czciej zmierza raczej do kontrolowania zachowania
przedsibiorstw majcych si monopolistyczn ni do cakowitej restrukturyzacji
gazi.
W rozdziale 9, wykorzystujc rysunek 9.1, podkrelalimy, e struktura rynku
czsto jest wypadkow wielkoci produkcji niezbdnej dla osignicia minimalnej
efektywnej skali produkcji oraz wielkoci rynku wyznaczonej popytem na wchodzcy
w gr produkt. W duych krajach, w ktrych popyt take jest duy, moe by do
miejsca dla wielu przedsibiorstw osigajcych minimaln efektywn ska
produkcji.
990
Ekonomia dobrobytu
W maych krajach, w ktrych rynki s mniejsze, zwykle miejsca starcza dla

niewielu
firm osigajcych minimaln skal efektywn.
Innymi sowy, due kraje mog atwiej dzieli monopole, poniewa powstae
w wyniku podziau przedsibiorstwa nadal s w stanie osiga znaczne korzyci
skali.
W mniejszych krajach, o mniejszych rynkach, podzia monopolu moe do tego
stopnia
zmniejszy skal produkcji, e przecitne koszty wytwarzania stan si
prohibicyjnie
wysokie. W takiej sytuacji regulowanie monopolu moe si okaza lepszym
rozwizaniem ni zakazywanie istnienia monopoli.
991
Ta analiza nie tylko pomaga zrozumie historyczne rnice w polityce ochrony

konkurencji w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Wynikaj z niej rwnie
pewne wnioski dotyczce rozwoju unijnej polityki ochrony konkurencji, w miar
postpowania procesu integracji europejskiej i ujednolicania rynku Unii. Przy
wikszym
rynku coraz lepszym rozwizaniem z punktu widzenia Unii Europejskiej bdzie
podejcie amerykaskie, ktre polega raczej na zakazywaniu monopoli ni na szukaniu
skutecznych metod regulowania zachowania monopolistw.
17.5. Fuzje
Dwa przedsibiorstwa mog si poczy ze sob w dwojaki sposb.
Jedna firma moe wystpi z propozycj przejcia drugiej, przedstawiajc akcjonariuszom ofert wykupienia ich udziaw.
Kadra kierownicza zatrudniona w przejmowanym przedsibiorstwie zwykle
broni
si przed takim rozwizaniem, poniewa zagraa jej utrata pracy. Jednak
akcjonariusze
zaakceptuj je, jeli tylko oferta bdzie odpowiednio atrakcyjna.
li
Fuzja stanowi dobrowolne poczenie dwch przedsibiorstw, ktre sdz, e

w wyniku poczenia ich sytuacja si polepszy.
Od tej chwili fuzj bdziemy nazywa obie formy poczenia przedsibiorstw.

Czy
fuzje s korzystne dla spoeczestwa, czy te przyczyniaj si jedynie do powstania
prywatnej siy monopobstycznej?
Proces produkcji skada si zwykle z kilku faz. Pierwsz z nich moe by np.
wydobycie rudy elaza, drug produkcja stali, trzeci za wytwarzanie z tej stali
samochodw.
Przez fuzj poziom rozumiemy poczenie si dwch przedsibiorstw nalecych do tej samej gazi i reprezentujcych t sam faz produkcji. Fuzja
pionowa oznacza poczenie si dwch firm dziaajcych w tej samej gazi i repre-
zentujcych rozmaite stadia produkcji. Istniej te fuzje prowadzce do

powstania konglomeratw, kiedy dziaalno produkcyjna obu partnerw jest rna.
992
Ekonomia dobrobytu
W przypadku fuzji poziomych mona uzyska korzyci skali. Jedna wielka

fabryka
samochodw moe by lepszym rozwizaniem ni dwie mae (jeli kada z nich
wytwarzaa mniej, ni wynosi minimalna skala efektywna). W przypadku fuzji pionowych mog si pojawi korzyci zwizane z zarzdzaniem i planowaniem.
Dugookresowe decyzje o wielkoci i typie stalowni atwiej jest podejmowa cznie z
rozstrzy-
993
Ramka 17.5
Sprawdmy ich!
W styczniu 2003 r. firma Morrisons, prowadzca sie supermarketw w Wielkiej
Brytanii, majca stosunkowo niewielki udzia w rynku brytyjskim, zoya
bezczeln
ofert wykupienia konkurenta przeywajcej trudnoci firmy Safeway. Tym
posuniciem Morrisons rozpocz wojn o przejcie Safewaya z liderem rynku Tesco, ze
wiatowym gigantem wrd supermarketw, firm Wal-Mart oraz z Sainsburys,
innym
liczcym si graczem na rynku brytyjskim.
Wszystkie oferty zostay zbadane przez Komisj ds. Ochrony Konkurencji. Ze
wzgldu na skrajnie skoncentrowany rynek Komisja obawiaa si, e przejcie
dokonane przez ktregokolwiek z wielkich graczy zaszkodzioby konkurencji w
przyszoci. Komisja postanowia zatem odrzuci wszystkie oferty, poza ofert Morrisons.
gniciami dotyczcymi wolumenu produkcji samochodw, gdzie zuywa si duo

stali. W przypadku konglomeratw szanse bezporedniej obniki kosztw produkcji
s
raczej nike, poniewa cz si przedsibiorstwa o cakowicie niezalenej
produkcji.
Czsto wymienia si jeszcze dwa inne rodzaje potencjalnych korzyci
zwizanych
z fuzj. Po pierwsze, jeeli kadra kierownicza jednego przedsibiorstwa jest bardzo
sprawna, to celowe moe by oddanie jej w zarzdzanie obu firm. Takie
wyjanienie
bardzo odpowiada menederom, ekonomici s ta bardziej sceptyczni. Po drugie, czc swe zasoby finansowe, dokonujce fuzji przedsibiorstwa mog uzyska
atwiejszy dostp do tanich kredytw, co pozwoli im na podejmowanie wikszego ryzyka i
finansowanie wikszych projektw badawczych. Mog te osign korzyci ze skali
dziaalnoci marketingowej. Korzyci o charakterze finansowym i zarzdczym wyjaniaj, dlaczego fuzje opacaj si nawet w przypadku przedsibiorstw produkujcych zupenie rne produkty.
Jeeli czce si firmy osign niektre z tych korzyci, to zwiksz wydajno
i obni koszty. Te prywatne korzyci s zarazem zyskami spoecznymi. Mogoby
si
zatem wydawa, e kalkulacja spoeczna i indywidualna daj taki sam wynik.
Jednak rachunek spoeczny i rachunek prywatny mog si rni wynikami. Po
pierwsze, poczenie si dwch wielkich firm zapewni im si monopolistyczn,
994
Ekonomia dobrobytu
ktrej
rdem jest duy udzia w rynku. Powstae w wyniku fuzji przedsibiorstwo
prawdopodobnie ograniczy produkcj i podniesie ceny, co jest niekorzystne dla
spoeczestwa
jako caoci.
Po drugie, poczone przedsibiorstwo moe wykorzystywa sw potg
finansow. Niebezpieczestwo to jest szczeglnie istotne w przypadku konglomeratu.
Producent samochodw i wytwrca ywnoci mog uy swych poczonych zasobw finansowych do rozpoczcia walki cenowej w jednej z tych gazi przemysu.
Poniewa
dysponuj dodatkowymi zasobami finansowymi, nie oni zbankrutuj jako pierwsi.
995
Wypierajc z rynku konkurentw lub jedynie szachujc t grob potencjalnych

rywali, mog zwikszy swj udzia w rynku, odstraszy chtnych do wejcia do gazi
i potem ju na stae narzuci wysokie ceny.
Pastwo musi zatem porwna korzyci spoeczne (potencjalna obnika
kosztw)
ze spoecznymi kosztami (zwikszenie si siy monopolistycznej).
Fuzje przedsibiorstw w praktyce
Tablica 17.1 ilustruje przecitn roczn liczb przej i fuzji, w ktrych bior
udzia
wycznie firmy brytyjskie. Dane te ujawniaj znaczny wzrost skali fuzji przedsibiorstw w kocu lat osiemdziesitych i kocu lat dziewidziesitych XX w. Co
byo
przyczyn tego wzrostu? Po pierwsze, obie fale fuzji zbiegy si w czasie z hoss na
rynku papierw wartociowych, ktra zwikszaa warto wchodzcych w gr
spek.
Po drugie, fuzje czsto towarzysz prbom racjonalizacji struktury gospodarki.
Na
rynkach europejskich przeomowe znaczenie miay utworzenie w 1992 r.
Jednolitego
Rynku Europejskiego oraz wprowadzenie euro w 1999 r. Rozszerzony rynek
zwiksza
korzyci skali (podnosi to prywatn opacalno tworzenia wielkich
przedsibiorstw)
i powoduje zintensyfikowanie konkurencji (co zmniejsza zaniepokojenie spoeczestwa fuzjami, ktrych skutkiem jest wzrost siy monopolistycznej).
Po trzecie, kombinacja postpu technicznego i deregulacji spowodowaa zmian
struktury rynku zarwno w Wielkiej Brytanii, jak i u jej gwnych partnerw
handlowych. Nadszed kres istnienia rynkw narodowych w telekomunikacji, usugach
finansowych i w wielu innych gaziach. Fuzje midzynarodowe umoliwiy gwnym
graczom waciw reakcj na rozszerzanie si rynkw. Tablica 17.2 potwierdza du
skal tej transgranicznej dziaalnoci, ktrej przykadem jest spektakularne
przejcie
przez Vodafone za 39 mld amerykaskiego operatora sieci telefonii
komrkowej AirTouch.
996
Wzrost rozmiarw rynkw w cigu ostatnich 15 lat wpyn rwnie na

struktur
Tablica 17.1. Przejcia i fuzje w Wielkiej Brytanii w latach 1972

2003 (rednie roczne)
LataLiczbaWarto
(mld w cenach 1998 r.)1972-197864011979198549041986-19891 300431990-19945901019951998580311999-2000540612001-200349324
r d o : ONS,
and Acquisitions.
Mergers
rodzajow zawieranych fuzji. Odsetek fuzji prowadzcych do powstania

konglomera-
997
tw zwiksza si w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX w., a we

wczesnych latach osiemdziesitych osign jedn trzeci caoci. Jednak pniejsza
deregulacja rynkw finansowych uatwia zaciganie kredytu i zmniejszya znaczenie
zasobw finansowych, ktrych zwikszenie stanowio do tej pory jeden z gwnych
celw
powstawania
konglomeratw.
Niezadowalajce
wyniki
tych
przypominajcych
hybrydy przedsibiorstw coraz czciej powodoway ich rozpad i powrt do dotychczasowych, podstawowych dziedzin dziaalnoci. W przeciwiestwie do tego proces
zanikania rynkw narodowych spowodowa szybki wzrost liczby fuzji poziomych.
Polityka pastwa wobec pocze przedsibiorstw
Gdyby pastwo prowadzio tward polityk utrudniania pocze, zwikszenie si
liczby wielkich przedsibiorstw powstajcych w wyniku fuzji nie byoby moliwe.
Istniej dwa wystarczajce powody, aby podda planowan fuzj badaniu przez
Komisj ds. Ochrony Konkurencji: 1) jeeli poczenie doprowadzi do powstania
monopolu
majcego 25% udziau w rynku (takie kryterium jest najczciej przyjmowane przy
orzekaniu o istnieniu pozycji monopolistycznej); 2) jeeli roczne obroty
przejmowanej
spki na rynku brytyjskim wynosz co najmniej 70 min 8.
Od momentu wprowadzenia tego ustawodawstwa w 1965 r. jedynie okoo 4%
przypadkw planowanych fuzji odesano do zbadania przez Komisj. Przez dugi
czas
polityka rzdu brytyjskiego bya zatem neutralna lub nawet przychylna wobec czcych si przedsibiorstw.
Gwn przesank brytyjskiej polityki wobec fuzji przedsibiorstw byo przekonanie, e korzyci z fuzji przewyszaj koszty. Oznacza to, e w istocie opieraa si
ona na dwch podstawowych zaoeniach. Po pierwsze, przyjmowano, e
oszczdnoci zwizane z korzyciami skali i peniejszym wykorzystaniem uzdolnie kadry
kierowniczej mog by znaczne. Po drugie, zakadano, e Wielka Brytania jest czci
rynku wiatowego, na ktrym konkurencja nasila si, co sprawia, e sia monopoliTablica 17.2. Przejcia i fuzje przedsibiorstw w Wielkiej Brytanii w latach 1997-2003
(krajowe i midzynarodowe; mld )
Narodowo firm
(przejmowanych i przejmujcych)
Firma brytyjska przez firm brytyjsk
Firma zagraniczna przez firm brytyjsk
Firma brytyjska przez firm zagraniczn
1997
1998
1999
2000 2003
26
19
15
30
54
32
23
88
25
107 558
181 243
64 129
r d o : ONS, First Release.
Specjalny charakter ma analiza fuzji w dwch konkretnych dziedzinach. Chodzi o bezpieczestwo narodowe oraz o fuzje dotyczce rnych rodzajw mediw, kiedy w gr moe wchodzi zagroenie monopolizacj dostpu do samej informacji. W takich przypadkach, niezalenie od analizy wpywu fuzji na konkurencj, Komisja formuuje nadal szersze opinie dotyczce interesu publicznego.
998
Ekonomia dobrobytu
styczna czcych si przedsibiorstw i odpowiadajcy jej spoeczny koszt

ponoszonych strat s niedue. Wielkie, jak na stosunki brytyjskie, poczone
przedsibiorstwa
pozostaj niedue w porwnaniu z rozmiarami rynkw europejskich czy
wiatowych.
W zwizku z tym maj do czynienia ze stosunkowo elastycznym popytem.
Ogranicza
to ich moliwoci podnoszenia cen ponad poziom kosztu kracowego.
Niemniej, niemal poowy budzcych wtpliwoci pocze odesanych do
Komisji
zakazano. Jednak postpowanie wyjaniajce przed Komisj trwa wiele miesicy.
W tym czasie ceny akcji czcych si przedsibiorstw mog si zmieni, co
zdezaktualizuje pierwotn wycen ich udziaw kapitaowych, stanowic podstaw
wynegocjowanych warunkw poczenia. W praktyce nawet samo zagroenie, e fuzja
moe
zosta zgoszona do Komisji, czsto wystarcza, aby skoni firmy do porzucenia
planw poczenia.
Wreszcie, podobnie jak w przypadku polityki ochrony konkurencji, w
uzasadnionych sytuacjach pierwszestwo ma prawo Unii Europejskiej. Nie ma ono
zastosowania przy ocenie zasadnoci zgody na fuzj dwch brytyjskich supermarketw,
poniewa kwestia ta dotyczy gwnie brytyjskich konsumentw. Jednak Komisja
Europejska zbada przypadki fuzji przedsibiorstw o cznych rocznych obrotach na caym
wiecie przekraczajcych 5 mld EUR, przy dodatkowym zaoeniu, e czne
obroty
w krajach Unii kadego z nich przekraczaj 250 min EUR.
Podsumowanie
Koszt spoeczny zwizany z wystpowaniem siy monopolistycznej powstaje
dlatego, e producenci zrwnuj koszt kracowy z utargiem kracowym, ktry
jest niszy od ceny i uytecznoci kracowej dla konsumenta. Stanowi on
skumulowan rnic midzy wartoci przypisywan przez konsumentw utraconej
wielkoci produkcji a kosztem kracowym jej wytworzenia. Koszt spoeczny
jest
wyszy wwczas, gdy przedsibiorstwa, wykorzystujc sw si rynkow,
999
ponosz
niepotrzebne koszty, co przesuwa ich krzywe kosztw w gr.
Przyczyn nieefektywnoci typu X jest wyczno dostpu monopolisty do
informacji o prawdziwej wysokoci ponoszonych przez niego kosztw. Ani
akcjonariusze, ani agencje regulacyjne nie s w stanie ustali ich poziomu. Brak
zagroenia konkurencj moe spowodowa, e monopolici nie podejmuj
wystarczajcych wysikw w celu obnienia kosztw, co wpywa na wzrost spoecznego
kosztu monopolizacji.
Celem polityki przemysowej jest usuwanie zawodnoci rynku, ktra nie
wynika
z korzyci skali i niedoskonaej konkurencji. Przeciwdziaaniu skutkom tej
ostatniej suy polityka ochrony konkurencji.
Wasno intelektualna pojawia si dziki uzyskaniu przez twrcw nowej
wiedzy patentw i praw autorskich, czyli czasowego monopolu prawnego.
Perspektywa uzyskania patentu skania do dokonywania wynalazkw. Inaczej
wynalazcy
1000
Ekonomia dobrobytu
powicaliby mniej zasobw na dokonywanie wynalazkw. Obawialiby si, e

zyski z udanego wynalazku zostan szyko przejte przez naladowcw.
Badania i prace rozwojowe (B + R) s przyczyn korzystnych efektw zewntrznych: wydatki jednej firmy s rdem korzyci innych firm.
Polityka przemysowa pastw wobec krajowych liderw jest wanym
czynnikiem
wpywajcym na konkurencyjno tych przedsibiorstw na rynku
midzynarodowym.
Gazie wschodzce i gazie schykowe s przyczyn zawodnoci rynku o
jeszcze innym charakterze. Nie traktujc tego faktu jako powszechnego
usprawiedliwienia dla prowadzenia aktywnej polityki przemysowej, pastwa powinny
sprawdza, dlaczego rynek nie dziaa lepiej i czy interwencja rzeczywicie poprawi
sytuacj. Wskazywanie zwycizcw palcem" nie przynosi dobrych wynikw,
natomiast stosowanie zdecentralizowanych bodcw moe si okaza
skuteczne,
jeeli tylko jasno okreli si ich cele.
Geografia ekonomiczna analizuje lokalizacyjne efekty zewntrzne, zwizane
z podnoszeniem kwalifikacji, kosztami transportu i tworzeniem wiedzy. Baza
produkcyjna stanowi dostpny w danym kraju zasb kapitau lokalizacyjnego.
W Wielkiej Brytanii Urzd ds. Uczciwej Konkurencji odpowiada za ochron
konsumentw i efektywne dziaanie rynkw. Moe on zleci szczegowe
badanie
rynku przez Komisj ds. Ochrony Konkurencji w celu ustalenia, czy
istniejca
struktura rynku i dziaania przedsibiorstw nie spowodoway istotnego
ograniczenia konkurencji.
Jeli dziaalno brytyjskich firm znaczco wykracza poza granice Wielkiej
Brytanii, podlega ona Europejskiemu Prawu o Ochronie Konkurencji.
Rozrniamy fuzje poziome, pionowe i prowadzce do powstania
konglomeratu. W przypadku konglomeratw korzyci skali s najmniejsze. Obserwowany
ostatnio gwatowny wzrost liczby fuzji by wywoany przede wszystkim
poczeniami poziomymi, ktrych celem jest wykorzystanie faktu powikszania si
rynku
spowodowanego globalizacj, integracj europejsk i deregulacj.
1001
Fuzje powinny by w zasadzie badane przez Komisj ds. Ochrony Konkurencji,

jeli w ich wyniku powstaje firma, ktrej udzia w rynku przekracza 25% lub
jeeli chodzi o przejcie firmy o rocznych obrotach przekraczajcych 70 min .
W praktyce Komisja bada tylko niewielk cz pocze speniajcych te
kryteria. Jest to czciowo uzasadnione, bo Wielka Brytania konkuruje na wielkim
rynku wiatowym, na ktrym firmy te bd miay niewielk si monopolistyczn.
Zadania sprawdzajce
1. Ga, w ktrej panuje wolna konkurencja, produkuje 1 min jednostek wyrobu.
AC
= MC = 5 . Po przejciu przez monopolist wielko produkcji gazi spada do
800 000 jednostek, a cena wzrasta do 8 . Koszt przecitny oraz koszt kracowy
si
nie zmieniaj. Oblicz rozmiary spoecznego kosztu monopolizacji.
1002
2. Za, e po przejciu przez monopolist koszt przecitny, AC, i koszt kracowy,

MC, wzrastaj do 6 , a produkcja obnia si do 600 000 jednostek, ktre s
sprzedawane po 11 . Ile teraz wynosi spoeczny koszt monopolu?

3. Wyjanij rnic w polityce rzdw Wielkiej Brytanii i USA w stosunku do
monopoli i fuzji przedsibiorstw.
4. Polityka gospodarcza prowadzona w Wielkiej Brytanii zapewnia znaczne ulgi
podatkowe dla inwestujcych w mae firmy. Czy wyniki przeprowadzonej w tym
rozdziale analizy uzasadniaj tak polityk?
5. Wikszo piek, ktrymi gra si w pik non na wiecie, jest wytwarzana w
pewnej niewielkiej wiosce w Pakistanie. Dlaczego ich producenci skupiaj si w
jednej
okolicy? Dlaczego ich siedzib jest Pakistan, a nie Szwajcaria?
s
nieprawdziwe, a) Skoro monopole osigaj zyski, to znaczy, e s dobrze
zarzdzanymi przedsibiorstwami, b) Poniewa monopole powoduj marnotrawstwo
zasobw w skali spoecznej, powinnimy zakaza przekraczania przez jakkolwiek
firm 20% udziau w rynku wewntrznym, c) Fuzje s korzystne, w przeciwnym
razie
przedsibiorstwa nie czyyby si.

Czy warto
naturalny?
sprywatyzowa
monopol
na czym polega problem monopolu naturalnego;

istot nacjonalizacji jako sposobu rozwizania tego problemu;
metod ustalania cen z wykorzystaniem spoecznych kosztw kracowych;
w jaki sposb przeprowadza si analiz spoecznych kosztw i korzyci projektw inwestycyjnych;
pojcia taryfy dwuczciowej i ceny obcienia szczytowego;
cele i przebieg prywatyzacji oraz inicjatyw Prywatne Finansowanie";
metody regulacji prywatnego monopolu naturalnego;
w jaki sposb globalizacja przyczynia si do zagodzenia problemu monopolu naturalnego.
kadej wielkiej monarchii w Europie sprzeda gruntw koronnych

przyniosaby
skarbowi duo wikszy dochd od tego, jaki dotychczas daa ich eksploatacja...
Gdyby
dobra krlewskie stay si wasnoci prywatn, w cigu paru lat zostayby
znacznie
uynione i lepiej zagospodarowane".
Adam Smith
Bogactwo narodw (1776)
W rozdziale 17 omwilimy rol polityki gospodarczej tam, gdzie wspieranie
konkurencji jest moliwe i moe sprzyja efektywnoci. Teraz zastanowimy si nad
sytuacj w tych gaziach gospodarki, w ktrych wystpuj due korzyci skali. Konkurencja moe si tu okaza niemoliwa lub jej skutkiem moe by utrata korzyci
skali,
co oznacza, e jej wprowadzenie jest niepodane. Przed 1980 r. sdzono, e
w przypadku takich gazi regulacja musi by tak daleko posunita, i rwnie
dobrze
pastwo moe przej je na wasno.
Nacjonalizacja polega na przejciu przedsibiorstw prywatnych przez sektor
publiczny.
Po roku 1980 w Wielkiej Brytanii rozpoczto pionierski program prywatyzacji,
ktry obecnie jest naladowany w tak rnych krajach, jak Francja, Japonia, Meksyk i
W-
1005
gry. Niektre kraje, jak np. Czechy, gdzie na pocztku lat dziewidziesitych 97%
gospodarki pozostawao w rkach pastwa, tak zapaliy si do szybkiej prywatyzacji,
e
rozday prywatnym akcjonariuszom przedsibiorstwa pastwowe za ich cen
nominaln!
H
j
Prywatyzacja oznacza zwrot przedsibiorstw pastwowych sektorowi

prywatneWm mu, ktry staje si ich wacicielem i sprawuje nad nimi kontrol.
Pocztkowo miano nadziej, e regulacja sprywatyzowanych przedsibiorstw

bdzie miaa niewielki zakres. To dlatego zmiany te nazywano czasem deregulacj.
W gaziach, w ktrych nie wystpuj due korzyci skali, osignicie takiego celu
byo moliwe. Natomiast w tych gaziach, na ktrych skoncentrujemy nasz uwag
w tym rozdziale chodzi o przedsibiorstwa uytecznoci publicznej dziaajce
np.
w energetyce, gazownictwie i wodocigach jest potrzebna bardziej radykalna
regulacja, jeeli oczywicie konkurencja midzynarodowa nie jest intensywna.
18.1. Monopol naturalny

Na rysunku 18.1 widzimy ga, w ktrej dugookresowy przecitny koszt
produkcji
stale maleje w miar wzrostu produkcji. W takiej gazi przey moe tylko jedno
prywatne przedsibiorstwo. Firma, ktra zwiksza produkcj, zawsze jest w stanie
obniy koszty i osabi pozycj rywali. Przy krzywej popytu DD i krzywej utargu
kracowego MR powstay w ten sposb monopolista wytworzy produkcj QM i osignie
zysk
w wysokoci PMCBE.
1006
Ekonomia dobrobytu
Rysunek 18.1. Monopol naturalny

Punkt E' odpowiada efektywnej wielkoci produkcji.
Dochodzi tu do zrwnania si dugookresowego
kosztu kracowego LMC i korzyci kracowej
DD. Prywatny monopolista osiga rwnowag
w sytuacji, w ktrej MR = MC, produkcja wynosi
QM, a zysk P14CBE. Czysta strata dobrobytu spowodowana monopolizacj wynosi AEE'. Jeli przepisy
prawa zmusiyby monopolist do pobierania staej
ceny Pc, a do osignicia wielkoci produkcji Q',
miaby on do czynienia z poziom lini popytu PCE'.
Poniewa cena Pc byaby wtedy tosama z utargiem
kracowym, monopolista ten wytwarzaby w punkcie E', w ktrym dochodzi do zrwnania si utargu
kracowego i kosztu kracowego. Chocia rozwizanie takie jest efektywne, to spoeczestwo nie jest
w stanie zmusi monopolisty do wytwarzania takiej
wanie wielkoci produkcji w dugim okresie. Poniewa E' ley poniej LAC, monopolista ponosi
straty i raczej zaprzestanie produkcji.
1007
Przecitny koszt produkcji w warunkach monopolu naturalnego nieustannie si

zmniejsza w miar wzrostu wielkoci produkcji. Prowadzi to do wyparcia
Hl z rynku wszystkich mniejszych konkurentw.
Przy tej wielkoci produkcji w punkcie A spoeczna korzy kracowa PM przewysza spoeczny koszt kracowy. Monopolista wytwarza zbyt mao. Spoeczny
koszt
kracowy i korzy kracowa zrwnuj si przy produkcji Q'; dlatego z punktu
widzenia spoeczestwa najbardziej efektywnym punktem jest E'. Dziaaniu prywatnego
monopolu towarzyszy czysta strata efektywnoci rwna AEE'.
Przypumy, e jeste czonkiem Komisji ds. Ochrony Konkurencji, ktra
prowadzi
postpowanie przeciwko temu monopolicie. Jeli podzielisz to przedsibiorstwo,
powstanie wiele maych firm i kada z nich bdzie ponosia wysze koszty przecitne,
co
oznacza marnotrawienie zasobw spoeczestwa. Mgby nakaza temu
przedsibiorstwu wytwarza w efektywnym spoecznie punkcie E'. Produkcja osignaby
wtedy
podan wielko Q'. Jednak w takiej sytuacji cena Pc okae si nisza od kosztu
przecitnego, co oznacza, straty. Jak wiemy, gdy te ostatnie si zmniejszaj, koszty
kracowe s zawsze mniejsze od kosztw przecitnych. Dlatego te zmuszenie
monopolu naturalnego do ustalania ceny opartej na kosztach kracowych zawsze oznacza
pojawienie si strat. Nie da si zmusi prywatnej firmy do ponoszenia strat,
poniewa
zaprzestanie ona wwczas produkcji.
Pierwszym moliwym rozwizaniem jest powoanie organu regulacyjnego,
takiego
jak Ofgem, ktry reguluje rynki gazu i elektrycznoci w Wielkiej Brytanii. Celem tej
instytucji jest maksymalne przyblienie si do spoecznie efektywnego punktu E'.
Monopolicie pozwala si przy tym uzyska zwrot wszystkich poniesionych kosztw
ekonomicznych, co zapewnia mu osignicie zysku normalnego. Doprowadzajc do
sytuacji, w ktrej monopolista wytwarza Q i pobiera cen rwn kosztowi przecitnemu
odpowiadajcemu tej wielkoci produkcji, mona zmniejszy strat efektywnoci
z AEE'do GHE'.
Jeszcze lepszym rozwizaniem jest zgoda na stosowanie przez monopolist

taryfy
dwuczciowej.
1008
Ekonomia dobrobytu
j Taryfa dwuczciowa to system, w ramach ktrego uytkownicy wnosz sta,

H zryczatowan opat za sam moliwo zakupu usugi, a ponadto pac cen
jednostkow, ktra odzwierciedla kracowy koszt produkcji.
Stosowanie taryfy dwuczciowej ma na celu pokrycie dwch rodzajw

kosztw:
opata staa suy sfinansowaniu kosztw staych, a zmienna opata jednostkowa pozwala pokry koszty kracowe. Na rysunku 18.1 monopolicie nakazano pobiera
Pc
za kad jednostk dobra. Konsumenci zgosz wtedy popyt na spoecznie

efektywn
ilo dobra Q'. Poniewa monopolista jest teraz biorc ceny, ktra zostaa przez
pastwo ustalona na poziomie Pc, wielko produkcji wyniesie Q'. Przy tej wielkoci
stra-
1009
ty monopolisty s najmniejsze, a cena i utarg kracowy zrwnuj si z kosztem

kracowym. Organ regulacyjny pozwala nastpnie monopolicie pobiera pewn
minimaln opat sta, ktra pozwala mu osiga jedynie zysk normalny.
Trzecie moliwe rozwizanie problemu monopolu naturalnego polega na
nakazaniu monopolicie wytwarzania w spoecznie efektywnym punkcie E' i sprzedawania
po cenie P0 przy jednoczesnym dotowaniu dziaalnoci monopolisty przez pastwo
w celu pokrycia jego strat. W interesie spoecznym ley, aby efektywna wielko
produkcji <2'bya wytwarzana w sposb minimalizujcy koszty. Gdy dochodzi do
dotowania monopolu prywatnego, opinia publiczna domaga si, aby pastwo przejo
dan ga i szczegowo nadzorowao ca jej dziaalno.
Trzy problemy powracaj cigle przy prbach zastosowania ktrego z powyszych rozwiza kwestii monopolu naturalnego. Po pierwsze, jeeli koszty
pozyskiwania informacji przez organ nadzorujcy s wysokie, to trudno jest zapewni, e
okrelona ga bdzie rzeczywicie minimalizowa koszty. Nadmierne koszty mog
zosta ukryte w cenie ustalanej na podstawie kosztw przecitnych (rozwizanie 1),
mog powodowa podwyszenie opaty staej w ramach taryfy dwuczciowej (rozwizanie 2) albo te mog wywoa dania wyszych dotacji (rozwizanie 3).
W kadym przypadku organ regulacyjny staje przed trudnym zadaniem
zapewnienia
najwikszej moliwej efektywnoci monopolu naturalnego. Drugim problemem jest
niewola regulacyjna.
Zjawisko niewoli regulacyjnej {regulatory capture) oznacza, e organ
regulacyjny stopniowo zaczyna identyfikowa si z celami firmy, ktr nadzoruje,
ostatecznie stajc si jej obroc, nie za stranikiem.
Regulowany podmiot powica duo czasu, wysiku i pienidzy, prbujc
wpyn
na nastawienie organu regulacyjnego.
Z koniecznoci regulatorzy nawizuj kontakty z kontrolowanymi przedsibiorstwami. W efekcie organ regulacyjny moe spoglda na rne problemy z pozycji
kontrolowanego przedsibiorstwa.
Po trzecie, organ regulacyjny moe nie by w stanie wico zobowiza si do
okrelonych dziaa w przyszoci. Na przykad, moe on prbowa zachci
monopolist do inwestowania, obiecujc mu zagodzenie nadzoru w przyszoci. Kiedy
jednak
1010
Ekonomia dobrobytu
inwestycja zostaa dokonana, a koszty s utopione, wtedy agencja regulacyjna ulega

pokusie zmiany regu gry i zwikszenia swoich wymaga. Przewidujc taki rozwj
wypadkw, monopolista inwestuje za mao. W efekcie w stanie rwnowagi
inwestycje
s za mae, poniewa organ regulacyjny ma problemy z podejmowaniem wiarygodnych zobowiza.
W latach 1945-1980 wiele rzdw w Europie doszo do wniosku, e w obliczu
omwionych przed chwil trzech problemw najmniejszym zem jest
nacjonalizacja.
1011
18.2. Znacjonalizowane gazie gospodarki

Znacjonalizowane gazie obejmuj pastwowe przedsibiorstwa, ktre wytwarzaj
prywatne dobra i usugi w celu ich sprzeday na rynku. Nawet w 2005 r. pewne
przedsibiorstwa brytyjskie pozostaway wasnoci pastwa (np. British Nuclear Fuels
i UK Atomie Energy Authority). Jakiego zachowania powinnno wymaga
spoeczestwo od firm pastwowych?
Decyzje inwestycyjne
Prywatny projekt inwestycyjny jest opacalny, jeli warto zaktualizowana

strumienia
przyszych zyskw operacyjnych przewysza pocztkowy koszt nabycia odpowiednich dbr kapitaowych. W pierwszej kolejnoci prywatne przedsibiorstwa
realizuj
najbardziej opacalne projekty. Inwestowanie trwa a do pojawienia si projektu
kracowego. W przypadku takiego projektu obecna warto przyszych zyskw
zrwnuje
si z wartoci pocztkowych inwestycji. Do tych samych wnioskw mona doj,
posugujc si strumieniami, a nie zasobami. Inwestowanie trwa dopty, dopki stopa
zwrotu z realizowanych projektw przewysza stop procentow, ktra wyznacza
koszt alternatywny angaowanych funduszy1.
Te same zasady maj zastosowanie w przypadku decyzji o inwestycjach
publicznych. Tutaj jednak musimy bra pod uwag spoeczne, a nie prywatne koszty,
korzyci
i stop dyskontow.
Pocztkowy koszt dbr inwestycyjnych. Kiedy nie wystpuj adne zakcenia,
koszt ten oznacza po prostu prywatny koszt realizacji projektu inwestycyjnego.
Jednak
wystpowanie lokalnego bezrobocia moe zmniejszy spoeczny koszt zatrudnienia
robotnikw budowlanych poniej pacy rynkowej. Gdyby nie doszo do realizacji
rozpatrywanego projektu, ludzie ci nie wytwarzaliby adnych produktw. Take
produkcyjne efekty zewntrzne mog powodowa rnice wartoci prywatnych i spoecznych. Tam, gdzie budowa dbr kapitaowych powoduje powstanie
produkcyjnych
efektw zewntrznych (np. wzrost kwalifikacji pracownikw), maleje spoeczna
1012
Ekonomia dobrobytu
cena" dbr kapitaowych.

Wycena strumienia przyszych korzyci i kosztw. Spoeczestwo bierze pod
uwag spoeczn, a nie prywatn, wycen kosztw i korzyci. Jedn z przyczyn
rnic
wartoci spoecznych i prywatnych s efekty zewntrzne.
1
Autorzy niepotrzebnie mieszaj tu dwie kategorie pojciowe: strumienie (zasoby) i mierniki opacalnoci
inwestycji. Wydatki na inwestycje to co prawda zasb, ale zyski operacyjne (a dokadniej przepywy pienine netto) nale do kategorii strumieni, a nie zasobw. Natomiast stopa zwrotu z inwestycji jest miar
opacalnoci, wyraon w postaci procentowej (przyp. red. nauk.).
Stopa dyskontowa jest to stopa procentowa stosowana przy obliczaniu zaktu-
alizowanej wartoci strumienia przyszych korzyci lub kosztw.

Metro zmniejszajce zatoczenie drg daje spoeczne korzyci, ktre s wiksze
od
przychodw ze sprzeday biletw. Odkrycie nowego lekarstwa moe oznacza
korzyci
spoeczne, ktre znacznie przewyszaj korzyci samych nabywcw tego lekarstwa.
Decyzje inwestycyjne wymagaj zdyskontowania przyszych kosztw i
przyszych
korzyci w celu ustalenia ich wartoci zaktualizowanej. Spoeczestwo moe przy
tym
zastosowa inn stop dyskontow ni stopa stosowana w sektorze prywatnym. Na
przykad, sektor prywatny moe by bardziej uczulony na ryzyko. Katastrofa
projektu
moe spowodowa bankructwo prywatnej firmy, a w przypadku sektora
publicznego
skutkiem moe si okaza tylko minimalna zmiana stp opodatkowania. Stopa
dyskontowa stosowana w projektach publicznych moe by w zwizku z tym nisza ni
w projektach prywatnych.
Podsumowujc, decyzje inwestycyjne w przedsibiorstwach pastwowych
powinny
by podejmowane z wykorzystaniem spoecznej, a nie prywatnej, wyceny kosztw i
korzyci.
Decyzje cenowe
Przedsibiorstwa publiczne powinny ustala ceny na poziomie odpowiadajcym
kosztowi kracowemu. Prywatny koszt kracowy powinien zosta skorygowany
o produkcyjne lub konsumpcyjne efekty zewntrzne, powodujc, e spoeczestwo
jednakowo wycenia koszt kracowy i korzy kracow, zwizane z ostatni
jednostk produktu.
Krtkookresowy czy dugookresowy koszt kracowy podstaw ustalania cen?
Jednorazowy koszt budowy fabryki to zasb. Jest on ponoszony w momencie, gdy
fabryka jest wznoszona. Natomiast LMC to strumie odnoszcy si do kosztu
wytwarzania produktu w pewnym okresie. W rozdziale 12 wyjanilimy, jak maj si do
siebie
zasoby i strumienie. Przy stopie dyskontowej r warto zaktualizowana PV (zasb)
nieskoczonego strumienia kosztw o nateniu ck na okres jest dana przez formu
renty bezterminowej: PV=ck/r. Odwrotnie, przypadajcy na jednostk czasu koszt ck

pocztkowego wydatku PV mona wyrazi jako c k - r x PV Traktowany jako
strumie
koszt zasobw zaangaowanych w budow fabryki jest pocztkowym nakadem
kapitaowym pomnoonym przez stop dyskontow r.
Na rysunku 18.2 przedstawiono krtkookresowy koszt kracowy SMC0. Upraszczajc, zakadamy, e ju istniejca fabryka ma maksymaln zdolno wytwrcz
Q0,
a SMC0 jest stay i rwna si c a do osignicia penej zdolnoci wytwrczej, po
czym jego wykres przyjmuje posta prostej pionowej. Niezalenie od wysokoci nakadw inwestycyjnych produkcja nie moe przekracza wielkoci Q0 przy okrelonym poziomie zdolnoci wytwrczych.
1015
Rysunek 18.2. Ustalanie cen na poziomie

kosztu kracowego
Zamy, e krtkookresowe koszty kracowe s stae i wynosz c, a do osignicia penej zdolnoci
produkcyjnej, a nastpnie ich wykres przyjmuje posta prostej pionowej. Krzywa SMC0 dotyczy zdolnoci wytwrczej Q0, a SMC2 zdolnoci wytwrczej Q2.
Przyjmijmy, e mamy do czynienia z 5MC0 i e popyt
obrazuje linia D1D1. W krtkim okresie optymalna
wielko produkcji wynosi Q1, a cena powinna zosta
ustalona na poziomie c. Jeeli popyt wzronie do
D2D2, to cen opart na koszcie kracowym bdzie
P2 na pionowym odcinku SMC0. Dugookresowe
koszty kracowe LMC obejmuj rwnie koszt kapitaowy ck. Zaczynajc od rozmiarw zakadu Q0,
w dugim okresie spoeczestwo moe zyska trjkt
ABE, rozszerzajc zdolno wytwrcz zakadu, a
LMC zrwna si ze spoeczn korzyci kracow
w punkcie E. Przy zdolnoci wytwrczej Q2 cena P1 odpowiada krzywej krtkookresowych kosztw kracowych SMC2. Ustalanie cen na podstawie krtkookresowych kosztw kracowych pozwala zrwna bezporednie koszty kracowe z korzyci kracow. W dugim okresie, dziki efektywnym decyzjom inwestycyjnym, zdolnoci wytwrcze zostaj dostosowane tak, i cena odzwierciedla rwnie dugookresowe koszty
kracowe.
Poniewa SMC 0 jest w krtkim okresie miar kracowego spoecznego kosztu

alternatywnego zasobw zuytych do wytworzenia tego dobra, cena powinna zosta
ustalona na poziomie SMC 0 , tak aby zrwnay si spoeczny koszt kracowy i
spoeczna uyteczno (korzy) kracowa. Jeeli zatem popyt jest niski, przedsibiorstwo
to
powinno wytwarza Q 1 , co oznacza niepene wykorzystanie moliwoci produkcyjnych. W przypadku krzywej popytu przebiegajcej wyej oparcie cen na
krtkookresowym koszcie kracowym doprowadzi do ustalenia ceny P 2 i przedsibiorstwo to
bdzie w peni wykorzystywao zdolnoci produkcyjne. Poniewa produkcji nie
mona
zwikszy powyej Q 0 , cena P 2 musi zosta ustalona na poziomie wyszym ni c,
aby
zrwna wielko popytu z maksymaln moliw do dostarczenia iloci.
W dugim okresie w gazi tej moe powsta wicej fabryk. Przy wikszym
zasobie kapitau bdzie ona miaa do czynienia z krzyw krtkookresowego kosztu
kracowego SMC 2 , ktrej a do osignicia nowego poziomu penego wykorzystania
zdolnoci produkcyjnych Q 2 odpowiada stay koszt kracowy c. Nastpnie linia
kosztw kracowych staje si pionowa.
Dugookresowy koszt kracowy (LMC) obejmuje jednak rwnie przypadajcy
na
jednostk czasu koszt alternatywny zasobw zaangaowanych w postaci kapitau,
1016
Ekonomia dobrobytu
czyli koszt kapitaowy ck. Sposb jego obliczania opisalimy wyej. Na rysunku 18.2
krzyw LMC rysujemy jako lini poziom pooon na wysokoci P 1 = C + ck. Dugookresowy koszt kracowy wytworzenia kolejnej jednostki produktu jest sum
kracowego kosztu operacyjnego i kosztu kapitaowego na jednostk produktu.
Zamy, e krzywa popytu, odzwierciedlajca spoeczn korzy kracow, ma

posta linii D2D2. W sytuacji wyjciowej, przy istniejcym zasobie kapitau, Q0 jest
maksymaln wielkoci produkcji, a SMC0 krzyw krtkookresowego kosztu
kracowego. Cena oparta na krtkookresowym koszcie kracowym wynosi P2. Chocia
w krtkim okresie wielko produkcji jest spoecznie efektywna, to nie bdzie ona
efektywna w dugim okresie. Skoro zdolnoci wytwrcze mona zmieni,
spoeczestwo zechce ustali produkcj na poziomie odpowiadajcym punktowi E, w ktrym
spoeczna uyteczno kracowa jest rwna dugookresowemu spoecznemu
kosztowi
kracowemu LMC Zwikszajc zasb kapitau do wielkoci umoliwiajcej wytworzenie maksymalnej produkcji Q2, spoeczestwo zyskuje obszar trjkta ABE, ktry
odzwierciedla nadwyk korzyci kracowej nad kosztem kracowym przy
zwikszeniu produkcji z Q0 do Q1.
Decyzje cenowe i inwestycyjne s wspzalene. W krtkim okresie ceny
wytwarzanych produktw powinny odpowiada krtkookresowym kosztom kracowym,
stanowicym spoeczny koszt alternatywny zaangaowanych zasobw. Jednak w
dugim
okresie spoeczestwo powinno inwestowa, jeeli tylko zaktualizowana warto
przyszych korzyci przewysza koszt zwikszenia zasobu kapitau. Zamiast takiej
oceny
decyzji inwestycyjnych, odwoujcej si do pojcia zasobw, moemy si posuy
rwnowan ocen, nawizujc do pojcia strumieni. Zasb kapitau powinien
zosta
zwikszony, jeeli spoeczna uyteczno kracowa przewysza dugookresowy
koszt
kracowy cznie z kosztem kapitaowym. Chocia ceny s ustalane na podstawie
krtkookresowych kosztw kracowych, to w dugim okresie inwestycje zmieniaj
wielko mocy wytwrczych i przesuwaj krzyw SMC.
Chocia ceny s ustalane zgodnie z SMC, w dugim okresie inwestycje bd
wic
zmienia zasb kapitau i poziom produkcji odpowiadajcy penemu wykorzystaniu
mocy wytwrczych, a cena zrwna si take z LMC W dugim okresie na rysunku
18.2 efektywna alokacja ma miejsce w punkcie E, w ktrym pokrywaj si korzy
kracowa oraz SMC i LMC
Na zakoczenie warto zauway, e wiele z tych koncepcji mona zastosowa
rwnie w przypadku prywatnych monopolistw. W tym celu wycen spoecznych
korzyci i kosztw wystarczy po prostu zastpi wycen korzyci i kosztw
prywatnych,
a take zastosowa odpowiedni prywatn stop dyskontow. Nie zmienia to faktu,
e
w deniu do maksymalizacji zysku

wspzalenoci
decyzji dotyczcych cen i inwestycji.
nadal
powinno
si
uwzgldnia
Ceny obcienia szczytowego. W rozdziale 8 wykazalimy, e prywatny

monopolista osignie wiksze zyski, jeli moliwe jest rnicowanie cen, polegajce na
ustalaniu rnych cen dla konsumentw, ktrych krzywe popytu si rni.
Rnicowanie
cen na rynku dbr skania nabywcw paccych nisze ceny do odsprzedawania
dobra
tym klientom, wobec ktrych zastosowano ceny wysze. Ogranicza to moliwo
rnicowania cen. Odsprzeda nie wchodzi jednak w gr, kiedy towar jest usug
(np.
dostawa energii elektrycznej), ktra musi zosta skonsumowana w momencie
nabycia.
Producent energii elektrycznej ma do czynienia z duym jej poborem w porach

niadaniowej i obiadowej, umiarkowanym popytem w pozostaej czci dnia i
bardzo
maym popytem w nocy. Chcc zaspokoi popyt w godzinach szczytu, musi on
budowa dodatkowe elektrownie, ktre stoj bezczynne, kiedy zapotrzebowanie jest
mniejsze. Koszt budowy tych dodatkowych elektrowni sprawia, e w dugim okresie
kracowy koszt zaspokojenia popytu szczytowych" uytkownikw jest wysoki.
Zalenie od pory dnia uytkownicy obciaj spoeczestwo bardzo rnymi
kosztami kracowymi. Suszne jest wic obcienie szczytowych" odbiorcw
wyszymi cenami, aby odpowiadao to powodowanym przez nich wyszym kosztom
kracowym.
Ceny obcienia szczytowego to taki system rnicowania cen, w ktrym od-
H biorcy w okresie najwikszego zapotrzebowania pac wysze ceny,

j wiada wyszemu kosztowi kracowemu zaspokojenia ich potrzeb.
co odpo-
System ten ma dwie zalety. Po pierwsze, odbiorcy szczytowi" ponosz ciar

wyszych kosztw kracowych, ktrych s sprawcami. Po drugie, dla
uytkownikw
mogcych przesun konsumpcj energii na inn por (np. gospodarstwa domowe
dysponujce piecami akumulacyjnymi, ktre mona wcza w godzinach, gdy
koszty
kracowe s niskie) niskie ceny s zacht do przestawienia si na konsumpcj
poza
por szczytowego obcienia. Dziki bardziej rwnomiernemu rozoeniu w czasie
cakowitej dziennej konsumpcji energii elektrycznej spoeczestwo zmniejsza popyt
w porze szczytu i moe przeznaczy mniej zasobw na budow elektrowni, ktrych
liczb okrela zuycie w porze szczytu.
Posugujc si rysunkiem 18.2, mona stwierdzi, e efektywna polityka
cenowa
dostosowuje ceny do zmian krtkookresowego kosztu kracowego. Odbiorcy
zgaszajcy swj popyt poza godzinami szczytu, ktrych krzyw popytu jest D1D1, pac
kracowe koszty eksploatacyjne c bez opat pokrywajcych rozbudow mocy
produkcyjnych. Odbiorcy szczytowi", o krzywej popytu D2D2, pac wysz cen P2, wyznaczon przez punkt przecicia si ich krzywej popytu z pionowym odcinkiem
krzywej SMC.
Jaka wielko inwestycji jest waciwa, jeli zaoymy istnienie tego rodzaju
efektywnej struktury cen? Inwestycje powinny zwiksza moce wytwrcze a do
momen-
tu, w ktrym ponoszony jednorazowo koszt budowy nowej elektrowni zrwna si

z obecn wartoci zyskw z jej eksploatacji (przy zaoeniu efektywnej struktury
cen). Odpowiednio w przypadku posuenia si pojciem strumienia przecitna
dzienna cena (na rysunku 18.2 rednia cen P2 i c, waona dugoci tej czci dnia, do
ktrej odnosz si krzywe popytu D1D1 i D2D2) powinna pokry dugookresowe koszty
kracowe cznie z kosztami zwikszania zdolnoci produkcyjnych. Na rysunku
18.2
efektywny poziom mocy wytwrczych wyniesie zatem Q0, jeeli rednia waona P2
i c jest rwna P1 = C + ck.
Podsumowujc, ceny powinny by ustalane na poziomie krtkookresowych

kosztw kracowych, wyraajcych rzeczywisty koszt alternatywny zuywanych
zasobw
dla spoeczestwa. Jeli wystpuj regularne wahania popytu w cigu doby lub z
sezonu na sezon, to ustalanie cen wedug zasady obcienia szczytowego odzwierciedla
zrnicowane krtkookresowe koszty kracowe zaopatrywania rnych klientw,
o rnych porach dnia lub roku. Wielko zaspokojonego popytu cakowitego,
odpowiadajca punktowi na pionowej czci krzywych krtkookresowych kosztw
kracowych, bdzie wtedy zalena od wielkoci mocy wytwrczych. Jeli s one
niewielkie,
to ceny czsto bd wysokie, bo s ustalane na pionowej czci krzywych
krtkookresowych kosztw kracowych. W dugim okresie ksztatowany przez inwestycje
efektywny poziom zdolnoci wytwrczych powinien zapewni, e jeeli ceny
odpowiadaj krtkookresowym kosztom kracowym rednie ceny dzienne lub roczne
bd
rwne dugookresowym kosztom kracowym.
Implikacje dla prywatnych przedsibiorstw. Take prywatny monopol
powinien
by zainteresowany stosowaniem taryfy dwuczciowej i cen obcienia
szczytowego.
Przyczenie do sieci i pniejsze uytkowanie sieci to dwa rne produkty, ktre
powinny mie osobne ceny. Podobnie, rnymi produktami s: podr w godzinach
porannego szczytu i energia elektryczna zuywana w porze niadania oraz podr
okoo
poudnia i elektryczno zuywana o pnocy. Przedsibiorstwa maksymalizujce
zysk
ustal rne ceny na te produkty, zalenie od pory dnia, co w istocie oznacza
istnienie
rnych rynkw.
Na czym zatem polega rnica w zachowaniu przedsibiorstwa prywatnego i
dbajcego o efektywno przedsibiorstwa sektora publicznego? Przypomnijmy, e
monopolista zmuszony bra pod uwag, e zwikszenie produkcji i sprzeday powoduje
obnik ceny, po ktrej moe sprzeda wczeniejsze" jednostki produktu, bdzie
oglnie biorc wyznacza wysze ceny ni podobna firma na rynku konkurencyjnym. Chocia ceny ustalane przez prywatnego monopolist bd zatem rne
0 rnych porach dnia (jeli nabywcy uznaj to samo dobro uytkowane w rnych
porach dnia za kiepskie substytuty), to oglnie oka si one wysze od
analogicznych
cen ustalanych na konkurencyjnym rynku.
Ceny rozmw telefonicznych w Wielkiej Brytanii. Nastpnym razem, kiedy
dostaniesz rachunek telefoniczny, przyjrzyj mu si nieco dokadniej ni zwykle.
Skada
si on z opaty staej, ktrej wysoko nie zaley od liczby dokonanych pocze,
1opaty zmiennej, stanowicej cen za przeprowadzone rozmowy. Jest to taryfa
dwuczciowa. Cz staa rachunku pokrywa koszt zwikszenia zdolnoci
produkcyjnych
z rysunku 18.2, a cena za jednostk odpowiada krtkookresowym kosztom kracowym SMC. Te z kolei naliczono zgodnie z zasad obcienia szczytowego.
Ludzie budz si rankiem i chc rozpocz nowy dzie od rozmowy
telefonicznej.
Wieczorem telefonuje mniej osb, a o pnocy wikszo z nas pi. Z rysunku
18.2 wynika, e ci, ktrzy chc telefonowa za dnia, powinni paci wysok cen,
nie-
zbdn do pokrycia kosztw zaspokojenia najwyszego popytu. Odwrotnie, kiedy

w cigu weekendu sie nie jest obciona, bo firmy nie pracuj, SMC i cena
powinny
by o wiele nisze.
Z tablicy 18.1 wynika, e sposb ustalania cen przez British Telecom jest
zgodny
zarwno z zasad obcienia szczytowego, jak i z ide taryfy dwuczciowej.
W ostatnich trzech dziesicioleciach British Telecom przeobrazi si ze
znacjonalizowanej gazi najpierw w silnie regulowany prywatny monopol, pniej za w
podlegajce agodniejszej regulacji przedsibiorstwo, dziaajce na bardzo
konkurencyjnym rynku. Jednak niezalenie od struktury rynku British Telecom zawsze stosowa
taryf dwuczciow i ceny obcienia szczytowego, nawet jeli szczegy jego
strategii cenowej zmieniay si, zalenie od zmian charakteru konkurencji rynkowej,
z ktr mia do czynienia.
Tablica 18.1. Ceny rozmw miejscowych ustalone przez British Telecom w 2004 r.
Pensy/minut
Dzie
Wieczr
Weekend
U w a g a : Staa opata kwartalna za posiadanie telefonu wynosia 28,50 .

r d o : British Telecommunications.
Efektywno gospodarowania w znacjonalizowanych

gaziach gospodarki
A do 1970 r. wielkim brytyjskim sektorem publicznym zarzdzano zgodnie ze
skomplikowanymi reguami podejmowania decyzji cenowych i inwestycyjnych, ktre
opisalimy wyej. Urzdnicy pastwowi, ktrzy pomagali kierowa tymi gaziami gospodarki, po mistrzowsku opanowali zawioci spoecznej stopy dyskontowej, cen
obcienia szczytowego, taryfy dwuczciowej i nadwyki konsumenta. Popeniono
jednak trzy bdy.
Po pierwsze, zakadano, e informacja jest doskonaa (tzn. koszt jej uzyskania
wynosi zero). W rzeczywistoci przedsibiorstwa zawsze dysponoway wewntrzn,
niedostpn dla innych informacj, a rzd obawia si, e nie jest w stanie
powstrzyma
niepotrzebnego wzrostu kosztw produkcji. Krzywe kosztw przebiegay wyej, ni
powinny przebiega.
Po drugie, pojawiy si problemy z wicym zobowizaniem si. Pastwo nie

byo w stanie oprze si presji na wzrost wynagrodze w przedsibiorstwach
sektora
publicznego. Kierujcy nimi menederowie nie mogli odpowiada swoim pracownikom, e skarb pastwa nie ma pienidzy, i w zwizku z tym nie potrafili odrzuci
ich
da pacowych. To samo dotyczyo zwalniania udzi. Politycy staj si nerwowi,
kiedy dochodzi do strajkw spowodowanych zwolnieniami; bywa zatem, e w
takich
sytuacjach minister podnosi suchawk, aby ubi interes.
Problemy pastwa z wiarygodnym zobowizaniem si dotyczyy rwnie inwestycji. Wydatki inwestycyjne znacjonalizowanych przedsibiorstw stanowi cz
wydatkw pastwa i wpywaj na wielko deficytu budetowego. Zale od nich
rwnie przysze dochody pastwa, jednak politycy podlegaj krtkookresowej
presji
wyborcw i maj nawyk ograniczania dugookresowych zamierze inwestycyjnych.
W efekcie wielko inwestycji przedsibiorstw pastwowych jest zbyt maa. Niezalenie od trafnoci zarzutw wobec sprywatyzowanych przedsibiorstw
uytecznoci
publicznej spowodowanych kiepskim stanem infrastruktury na kolei lub w przedsibiorstwach wodocigowych, p wieku niedoinwestowania, kiedy sektory te byy
znacjonalizowane, w oczywisty sposb przyczynio si do powstania takich
problemw.
Byy jeszcze inne formy zawodnoci pastwa". Politycy domagali si
budowania
nowych zakadw produkcyjnych w swoich okrgach wyborczych i usiowali podporzdkowa poszczeglne gazie w sektorze pastwowym chwilowym potrzebom
caej gospodarki narodowej; wszystko to utrudniao racjonalne gospodarowanie
w znacjonalizowanych gaziach. Sektory te upastwowiono z powodu zawodnoci
rynku; obecnie zagraa im zawodno pastwa.
Po trzecie, ludzie zaczli sobie uwiadamia, e zota rybka wydaje si wielka
w soiku, ale maa w jeziorze. Postpujca integracja rnych gospodarek
krajowych
sprzyja nasilaniu si konkurencji, ktra przyjmuje form importu i wchodzenia na
rynek zagranicznych przedsibiorstw. Kiedy wielko rynku wzrasta, potencjalna sia
rynkowa dziaajcych na nim przedsibiorstw danej wielkoci zmniejsza si.
Gazie,
uznawane wczeniej za monopole naturalne, mog teraz podlega bardziej
intensywnej
konkurencji, co osabia argumenty za poddaniem ich kontroli ze strony pastwa.
18.3. Wasno prywatna czy publiczna?

Efektywno nie pojawia si w sposb naturalny, jak np. deszcz. Wymaga ona
cigego wysiku i wiadomych decyzji menederw. Pomylmy o rnicach w
motywacji
tych, ktrzy kieruj przedsibiorstwami w sektorach publicznym i prywatnym.
Bodce dla menederw w sektorze prywatnym
Teoretycznie wyniki osigane przez menederw w sektorze prywatnym s
obserwowane przez rzeczywistych i potencjalnych akcjonariuszy. Gdy menederowie
pracuj
le, zarzd przedsibiorstwa moe zosta odwoany w gosowaniu podczas
corocznego
walnego zebrania akcjonariuszy. Co wicej, jeeli bdy w zarzdzaniu zauway
rynek
kapitaowy, ceny akcji spadn i chtny do przejcia inwestor dostrzee okazj do
wykupienia przedsibiorstwa, powoania lepszego zarzdu, zwikszenia zyskw i osignicia w ten sposb zyskw kapitaowych, gdy ceny akcji wzrosn w wyniku tych
dziaa. Przyjmuje si, e zagroenia te narzucaj menederom pewn dyscyplin
i zmuszaj ich do wysiku.
W praktyce zagroenia te s jednak sabo odczuwalne. Indywidualni akcjonariusze przyjmuj czsto postaw gapowicza" wierz, e wszystko bdzie dobrze,
bo
zakadaj, e inni udziaowcy kontroluj dziaania zarzdu. W efekcie nikt nie
podejmuje dziaa dyscyplinujcych zarzd. Jednoczenie prby przejcia kontroli nad
przedsibiorstwem zwykle podbijaj znacznie cen akcji, co oznacza, e stary
zarzd
dysponuje duym zapasem czasu, nim popadnie w kopoty i zostanie pozbawiony
stanowisk. Wreszcie, menederowie zatrudnieni w przedsibiorstwie znaj wiele poufnych informacji o rzeczywistym stanie firmy, niedostpnych dla akcjonariuszy czy
te
potencjalnych amatorw przejcia.
Poniewa waciciele dobrze o tym wiedz, prbuj stworzy bezporednie
bodce, ktre skoniyby menederw do troszczenia si o zyski i obnik kosztw.
Czonkowie zarzdu i dyrektorzy najwyszego szczebla otrzymuj sowite premie, ktrych
wysoko zaley od wielkoci zysku. Jednak ostatnio trafiali si rwnie
wynagradzani w spektakularny sposb dyrektorzy kiepskich spek.
Jest bardziej prawdopodobne, e zarzd prywatnej spki bdzie dziaa
efektywnie, jeeli bdzie podlega skutecznej kontroli ze strony albo konkurentw na
rynku,
albo czujnego organu regulacyjnego. Jeeli przedsibiorstwo jest due i nie musi
przejmowa si zbytnio krajowymi konkurentami, a ponadto dziaa w sektorze
chronionym przed importem i konkurencj zagraniczn, to prawdopodobnie bdzie
dziaao jak do ospay monopolista, chyba e podlega regulacji, z ktr musi si
liczy. Warunkiem skutecznoci regulacji jest jednak odporno zajmujcych si ni
urzdnikw na niewol regulacyjn.
Bodce dla menederw w sektorze publicznym
Podczas gdy menederowie w sektorze prywatnym tylko niekiedy maj do
czynienia
ze sabym mechanizmem rynkowym, ktry nie wymusza naleytej dyscypliny i
kontroli, menederowie z sektora publicznego w ogle nie odczuwaj presji
konkurencji
rynkowej. Tutaj wszystko zaley od skutecznoci dziaania pastwa wystpujcego
w roli nadzorcy.
Pastwo mogoby w zasadzie spenia t funkcj rwnie skutecznie jak rynek.
Moe przecie oferowa premie zalene od osignitego zysku. Jednak urzdnicy
pa-
stwowi s na og gorzej przygotowani do analizy i oceny sytuacji przedsibiorstw

ni
analitycy pracujcy w sektorze prywatnym. Wreszcie, pastwo podlega pokusie
traktowania przedsibiorstw pastwowych jako dobra politycznego" i
wykorzystywania
ich jako narzdzia pozwalajcego si upora z biecymi kopotami.
Znaczenie wasnoci
Przeniesienie praw wasnoci z sektora publicznego do sektora prywatnego samo
w sobie moe nie by zatem najwaniejsze. Ani wasno prywatna, ani pastwowa
nie zapewniaj penej kontroli nad dziaaniami menederw. Jeeli prywatyzacja
daje
1029
Ramka 18.1
Deregulacja linii lotniczych

Lekcje ze Stanw Zjednoczonych. Deregulacja krajowego rynku przewozw
lotniczych w Stanach Zjednoczonych nastpia w 1978 r. Usunito wwczas bariery
wejcia
na ten rynek i do 1984 r. liczba towarzystw lotniczych wzrosa z 36 do 120, ceny
spady
o 30%, a liczba pasaerw zwikszya si o 50%. Lepsze wykorzystanie samolotw
oznacza spadek kosztw. Czstsze przeloty oznaczaj wiksz wygod pasaerw.
Zwolennicy wolnego rynku triumfowali, kiedy si okazao, e ich prognozy si
sprawdziy.
Jednak po 1984 r. mordercza konkurencja doprowadzia do bankructw i
pocze
wielu linii lotniczych. W roku 1989 12 najwikszych linii kontrolowao 97% rynku.
Ceny biletw wzrosy, podobnie jak zyski linii lotniczych. Chcc umocni sw
pozycj rynkow, najsilniejsze, pozostajce w gazi linie lotnicze stworzyy
strategiczne
bariery wejcia. Wymyliy one system piasty i szprych" (hub and spoke). Kada
z tych linii skoncentrowaa sw dziaalno w macierzystym porcie lotniczym
(piasta"), obsugujcym loty na dalekich trasach. Zadaniem pocze lokalnych (szprychy") byo dostarczanie pasaerw do piasty". System piasty i szprych" bardzo
utrudni maym liniom lotniczym konkurowanie z wielkimi przewonikami.
Jednoczenie wielkie linie lotnicze dysponoway skomputeryzowanymi systemami
rezerwacji
miejsc, uywanymi przez agentw biur podry w celu wyszukiwania wolnych
miejsc
w samolotach. Zmiana sposobu zaprogramowania komputera, ktra sprawia, e
loty
wielkich przewonikw pojawiay si na ekranie jako pierwsze, przysporzya
kopotw nowym liniom. Wreszcie, latajc konkretn lini, pasaerowie gromadzili
punkty
premiowe uprawniajce do zniek, z ktrych mona byo skorzysta tylko w
samolotach tej samej linii2.
Regulacja w Europie. Regularne poczenia lotnicze w Europie podlegay
rozbudowanej regulacji do 1997 r. Poczenia lotnicze midzy stolicami europejskimi byy
zarezerwowane dla dwch przewonikw, po jednym z obu krajw (np. Iberia i
Systemy typu frequent-flier (przyp. red. nauk.).
1030
Alitalia
na trasie Mdryt-Rzym). Konkurencja miaa czsto charakter pozorny; obie linie
lotnicze dzieliy si przychodami. Ceny biletw byy cile kontrolowane. Regularne
poczenia lotnicze nie podlegay prawu o ochronie konkurencji, obowizujcemu na
obszarze Unii Europejskiej.
Efektem tego byy wysokie ceny biletw. Kiedy przedsibiorstwa dysponuj
du
si na rynku wytwarzanego produktu, zwizki zawodowe s w stanie przechwyci
du
cz zysku nadzwyczajnego: brak konkurencji doprowadzi zarwno do zawyenia
kosztw produkcji, jak i do powstania wysokich zyskw. W tablicy na stronie
nastpnej
pokazano, jak piknie teoria ta pasuje do faktw. Linie europejskie wypacaj
pracownikom o wiele wysze pensje, ni otrzymuj pracownicy w Stanach Zjednoczonych,
mimo
e oglny poziom pac w takich krajach, jak Hiszpania i Portugalia, jest o wiele
niszy.
Systemy typu frequent-flier (przyp. red. nauk.).
1031
Europejskie linie lotnicze w coraz wikszym stopniu podlegay przepisom

normalnego prawa o ochronie konkurencji. Jednak starzy przewonicy nadal zachowali
cz
przywilejw. Z powodu toku w gwnych portach lotniczych przewonicy dopiero
wchodzcy na rynek s zmuszeni korzysta z lotnisk drugiej kategorii. Sposb rozdziau szczelin czasowych" momentw, kiedy samoloty mog startowa i
ldowa
w gwnych portach lotniczych take uprzywilejowuje istniejce ju linie
lotnicze.
Oznacza to wiksz konkurencj dla firm wchodzcych na ten rynek.
Przecitne koszty pracy na 1 zatrudnionego w latach 1992-1995 (w tys. $)
Linie lotnicze
7 gwnych amerykaskich Unii lotniczych
12 gwnych linii lotniczych Unii Europejskiej
Obsuga kokpitu
151
110
Personel pokadowy
46
38
Koszt przelotw w Europie bdzie si obnia w miar nasilania si konkurencji

na
rynku, a kolejne kraje ostatecznie zakocz prywatyzacj swoich pastwowych linii
lotniczych. Zgodnie z szacunkami zawartymi w najnowszej analizie empirycznej
Ng
i Seabrighta, zastpienie pastwowej formy wasnoci wasnoci prywatn zwykle
zmniejsza koszty o ok. 15%-20%, co wynika przede wszystkim std, e pracownicy
zostaj zmuszeni do zaakceptowania bardziej realistycznego poziomu pac.
Co zmienio si po 11 wrzenia 2001 r.? Po terrorystycznych atakach na Nowy
Jork rynek przewozw lotniczych zaama si, czego przyczyn byo gwatowne
zmniejszenie si popytu. Doprowadzio to do ponownego zaangaowania si
pastwa
w tej gazi, ktre pomagao przeywajcym problemy finansowe liniom lotniczym.
Jednak zmieniona sytuacja okazaa si rwnie szans dla tanich linii, takich jak
easyJet i Ryanair, ktre zdoay bardzo szybko obniy ceny i wykorzysta wycofanie
si
starych linii.
r d o : F. McGowan, P. Seabright, Deregulating European Airlines, ,,Economic Policy" 1990; C. Ng,
P. Seabright, Competition, Privatization and Productive Efficiency: Evidence from the Airline Industry,
,,Economic Journal" 2001, July.
jakie bezporednie korzyci, to prawdopodobnie polegaj one na tym, e utrudnia

ona
pastwu wykorzystywanie gospodarki do osigania celw politycznych.
Wikszo ekonomistw zgodzi si zatem, e najistotniejsz kwesti jest nie tyle
forma wasnoci, ile skuteczno konkurencji rynkowej lub zastpujcej j pastwowej regulacji. Nie niepokojone przez nikogo monopole staj si zwykle ospae i
ociae niezalenie do tego, kto jest ich wacicielem.
1032
Ekonomia dobrobytu
Wyprzeda sreber rodzinnych?

Czy wyprzeda majtku pastwowego zaciy na przyszoci kraju? Wiesz ju
dostatecznie duo, aby samemu doj do waciwej odpowiedzi. Cena rynkowa skadnika
aktyww jest wartoci zaktualizowan strumienia dochodu netto, jaki ten skadnik
przynosi wacicielowi. Przyjmijmy, e uczciw cen jest 100 . Jeli sprzedamy
komu ten skadnik, to otrzymamy 100 w gotwce, ten kto za dostanie rzecz wart
100 . Sytuacja adnej ze stron ani si nie polepszya, ani te nie ulega
pogorszeniu.
W jaki sposb pastwo moe zyska na prywatyzacji? W istocie rzeczy chodzi
o powd wskazany po raz pierwszy przez Adama Smitha w cytacie przytoczonym
na
pocztku tego rozdziau. Jeeli przedsibiorstwa publiczne osigaj kiepskie
wyniki,
to bd warte niewiele, jeli si je sprywatyzuje od razu. Jeli natomiast poprawa
zarzdzania nastpuje w ramach przygotowa do prywatyzacji, od razu wzrasta
rwnie
warto zaktualizowana przyszych zyskw.
Na zakoczenie warto zauway, e ocena tego, czy prywatyzacja oznacza ycie
na koszt przyszych pokole, w decydujcej mierze zaley od sposobu
spoytkowania
dochodw z prywatyzacji. Mona je roztropnie zainwestowa w kapita trway
sektora
publicznego, wyda na edukacj, dziki ktrej powstanie nowy kapita ludzki i
zwikszy si moliwo uzyskiwania dochodw w przyszoci, a wic take przysza
podstawa opodatkowania, lub przeznaczy je na spat pastwowych dugw. Pastwo
zamienia wtedy jeden rodzaj aktyww na inny. Jedynie gdy dochd ten zostaje
roztrwoniony", np. na finansowanie wzrostu konsumpcji za pomoc obniki podatkw,
rzdowi mona zarzuci, e chce wpdzi swych nastpcw w kopoty finansowe.
18.4. Prywatyzacja w praktyce

Tablica 18.2 ilustruje przecitne roczne dochody z prywatyzacji w wyraeniu
realnym
w latach 1980-2001. Dochody te pochodz ze sprzeday znacjonalizowanych
przedsibiorstw w rodzaju British Telecom, British Gas, British Airways, British Steel,
wodocigw i wikszoci elektrowni. W latach 1980-2001 dochody te wyniosy
prawie
83 mld (w cenach z 1997 r.).
1033
Ludzie szybko obliczyli, e kupno akcji po zaoferowanych przez pastwo

cenach
to dobry interes. W wiadomociach telewizyjnych czsto pokazywano kolejki, w
ktrych toczyli si peni entuzjazmu nabywcy. Jednak prba upowszechnienia
wasnoci
akcji w spoeczestwie brytyjskim w zasadzie si nie powioda. Po osigniciu zyskw kapitaowych ludzie szybko pozbyli si akcji na rzecz wielkich funduszy
emerytalnych i towarzystw ubezpieczeniowych, ktre chciay posiada portfel
inwestycyjny
o strukturze zblionej do redniej rynkowej.
Podkrelalimy wczeniej znaczenie siy konkurencji, z ktr maj do czynienia
dopiero co sprywatyzowane przedsibiorstwa.
1034
Ekonomia dobrobytu
Tablica 18.2. Wpywy z prywatyzacji w Wielkiej Brytanii w

latach 1980-2001
(przecitny poziom roczny; mld w cenach z 1997 r.)
1980-19831984-19861987-19901991-19931994-199719982001Dochd realny0,21,54,57.85,04,0
r d 1 o: HM
Treasury, OECD.
Niektre spki, ktre wczeniej byy wielkimi rybami w maych krajowych stawach, teraz znalazy si na wystarczajco konkurencyjnym rynku
midzynarodowym,
co sprawio, e przestaa by potrzebna jakakolwiek regulacja. Przykadami s
British
Airways, British Aerospace i Jaguar.
Do drugiej grupy spek naleay przedsibiorstwa, ktre ze wzgldu na
znaczne
korzyci skali i przynajmniej pocztkowo niewielk konkurencj
midzynarodow bardziej przypominaj prawdziwe monopole naturalne. Grupa ta obejmowaa
zwaszcza przedsibiorstwa dziaajce w dziedzinie uytecznoci publicznej,
energetyce i transporcie. W przypadku wodocigw, produkcji energii elektrycznej i kolei
pastwowy monopolista zosta rozbity na mniejsze spki prywatne, w nadziei na
wprowadzenie przynajmniej czciowej konkurencji. Inaczej potraktowano British
Telecom
i British Gas, prywatyzujc je w caoci.
Niezalenie od sposobu prywatyzacji tych ogromnych przedsibiorstw musiay
one podlega regulacji, przynajmniej do czasu, kiedy w wyniku globalizacji
pojawi si wystarczajca konkurencja midzynarodowa. Tak wanie rozwija si
sytuacja
w telekomunikacji, jednak w innych sektorach zabierze to wicej czasu.
Tam, gdzie istnieje monopol naturalny, pozwolenie prywatnym przedsibiorstwom na wykorzystywanie siy rynkowej jest rozwizaniem nieefektywnym. Niemniej jednak rozwizanie w postaci nacjonalizacji nie okazao si penym
sukcesem.
Co wicej, stopniowo uczymy si w Europie, e inna moliwo pozostawienie
monopoli naturalnych w sektorze prywatnym i kontrolowanie ich dziaalnoci przez
pastwo rwnie wie si z wieloma trudnociami. W Stanach Zjednoczonych,
gdzie regulacja zawsze bya rozwizaniem lepszym ni upastwowienie, takie same
wnioski sformuowano ju dawno temu: niewola regulacyjna i problemy z
informacj
s rdem powanych trudnoci dla rzdu.
1035
By moe potrzebne jest wiee spojrzenie. Dlaczego zamiast niedoskonaej

interwencji, majcej na celu poddanie monopolisty kontroli w ramach niewielkiego
rynku,
nie rozszerzy samego rynku? Rynek o duych rozmiarach umoliwia konkurencj
nawet w tych gaziach, w ktrych kade z przedsibiorstw musi by wielkie, aby
ujawniy si zwizane z jego dziaalnoci korzyci skali. By to jeden z najwaniejszych aspektw programu zmierzajcego do ustanowienia jednolitego rynku Unii
Europejskiej.
W sektorze telekomunikacyjnym konkurenci British Telecom wyrastaj jak
grzyby
po deszczu. Telefonia komrkowa i usugi informacyjne wiadczone przez telewizj
kablow stay si bardzo opacalnym interesem. Gwatownie rozwija si rynek
usug
1036
Ekonomia dobrobytu
Ramka 18.2
Prywatyzacja na wiecie
Tablica 18.2 zawiera dane ilustrujce pioniersk prywatyzacj gospodarki
brytyjskiej
za rzdw Margaret Thatcher oraz Johna Majora. Po roku 1997 niewiele zostao na
sprzeda. W tej sytuacji inne kraje europejskie szybko dogoniy i przegoniy Wielk
Brytani, osigajc wiksze wpywy z prywatyzacji. Od 1990 r. czne wpywy z
prywatyzacji na caym wiecie wynosz ju 600 mld $. Jednak po osigniciu szczytu
(100 mld $) w 1998 r. wiatowe dochody z prywatyzacji spady poniej 20 mld $
rocznie.
Roczne wpywy z prywatyzacji w latach 1995-1999 (w mld $)
Kraj
Wiochy
Francja
Hiszpania
Niemcy
Wpywy
Kraj
16 Wielka Brytania
8 Japonia
7 Australia
4
Wpywy
4
7
12
r d o : The Economist", 20 July 2000; OECD 2003.
zwizanych z przesyaniem danych, a satelity nie uznaj granic pastwowych. Pod

wpywem otwierajcych si nowych moliwoci technologicznych Komisja
Europejska analizuje sposoby uzgodnienia wielu narodowych regulacji w sferze
telekomunikacji. Po osigniciu tego celu znaczenie narodowych agencji regulacyjnych
wyranie
spadnie.
18.5. Regulacja prywatnych monopoli

Jakie wnioski wynikaj z dowiadcze znacjonalizowanych monopoli naturalnych?
Po
pierwsze, agencja regulacyjna musi by niezalena od rzdu, poniewa od tego
zaley
wiarygodno jej obietnic o zaniechaniu nieustannego wtrcania si w sprawy
regulo3
Pocztkowo telekomunikacj, gazownictwem, produkcj energii elektrycznej i innymi prywatnymi monopolami zajmoway si wyspecjalizowane agencje regulacyjne, takie jak Oftel i Ofgas. Pniej ich miejsce
zajmoway stopniowo agencje regulujce nie pojedyncze przedsibiorstwa, lecz cae sektory gospodarki.
W efekcie Ofgem reguluje obecnie rynek gazu i rynek elektrycznoci, a Ofcom nie tylko telekomunikacj, lecz rwnie inne brane telekomunikacyjne, takie jak radio i szerokopasmowy dostp do Internetu.
1037
wanych przedsibiorstw. Osignito to, powoujc do ycia niezalene agencje

regulacyjne, ktrych skrty (Oftel, Ofwat, Ofgem itd.)3 pojawiaj si czsto w mediach
zaj-
1038
Ekonomia dobrobytu
mujcych si problematyk gospodarcz. Kada z nich ma jasno wyznaczone przez

parlament cele i jest odpowiedzialna za ich osiganie.
Mimo wszystko nie zawsze da si atwo zapewni wiarygodno polityki
regulacyjnej. Nawet niezalene agencje regulacyjne nie zawsze dotrzymuj obietnic. Na
przykad, kiedy regulowane spki osigaj nieprzewidziane zyski, regulatorowi
moe
by trudno zgodzi si na ich zatrzymanie przez prywatnego monopolist. Niezdolno regulatora do wiarygodnego zobowizania si jest tym istotniejsza, im bardziej
trway sukces ekonomiczny regulowanego sektora zaley od nieustannego
inwestowania. Na przykad, kiedy zawodno regulacyjna jest silna, lepszym od regulacji rozwizaniem
moe
si
okaza
sprywatyzowanie
wszystkich
firm
telekomunikacyjnych
w celu utrzymania bodcw do inwestowania. Odwrotnie, w dojrzaych sektorach,
takich jak np. wodocigi, kada forma zawodnoci regulacyjnej jest mniej kosztowna,
co
moe sprawi, e lepszym rozwizaniem bdzie utrzymanie regulacji, nawet jeli
do
tej pory bya ona stosowana w sposb niedoskonay4.
Po drugie, naley zwraca uwag na asymetri informacji i moliwy wzrost
kosztw dziaalnoci monopoli naturalnych. Mwic w skrcie, moliwe s dwa
systemy
regulacji zachowa przedsibiorstw: ceny maksymalne oraz puapy stopy zwrotu
(okrelane niekiedy mianem narzutu na koszty"; cost-plus). Jeli nadzorowana
firma
ma monopol na informacj o ponoszonych przez siebie kosztach, agencja
regulacyjna
stoi przed dylematem decyzyjnym. Ceny maksymalne umoliwiaj monopolicie
przejcie wszystkich korzyci wynikajcych ze zmniejszenia kosztw, ktrych
wysokoci agencja nie zna. Z kolei wyznaczenie puapu stopy zwrotu sprawia,
e obnikom kosztw zwykle towarzysz obniki cen.
Gdyby wybr sprowadza si tylko do opisanego dylematu, cena maksymalna
zapewniaaby skuteczniejsz motywacj regulowanego monopolu. Jeli jednak
monopol
ma do czynienia z innymi rodzajami ryzyka, to regulacja stopy zwrotu umoliwia
mu
przerzucenie skutkw nieprzewidzianych zdarze na nabywcw, podczas gdy cena
maksymalna zmusza go do ponoszenia caego ryzyka. Skuteczne dzielenie ryzyka
wymaga wykorzystania pewnych elementw regulacji stopy zwrotu.
1039
Mimo argumentw wskazujcych na konieczno wykorzystania elementw

obu
metod, w Wielkiej Brytanii, w celu stworzenia silnej presji na obnianie kosztw
produkcji, stosowano prawie wycznie cen maksymaln. Po raz pierwszy metod t
wykorzystano przy prywatyzacji British Telecom (BT) w 1984 r.: firmie tej
narzucono
cen maksymaln obliczan zgodnie z formu ,JiPI - X\ Oznacza to, e nominalne
ceny na produkty BT mogy wzrasta w tempie wyznaczonym przez wskanik cen
de4
Mamy tu do czynienia z przykadami rozwizania drugiego po najlepszym", o ktrym pisalimy w rozdziale 15.
5
RPI retail price index; wskanik ten jest inn, specyficznie brytyjsk, odmian poznanego wczeniej
w tym podrczniku skrtu CPI {consumer price index) przyp. red. nauk.
talicznych RPI5, minus X procent. Tym samym parametr X wyznacza roczne

tempo obniania realnych cen produktw BT Poniewa w telekomunikacji trwa szybki
postp techniczny, BT powinien by w stanie z roku na rok obnia realne koszty
pro-
Czy warto sprywatyzowa monopol natura!;)"
dukcji. Wysoko parametru X ustala organ regulacyjny, Oftel. Pocztkowo X

wynosi
3%; nastpnie podniesiono go do 4,5% i 6,25%. Oznacza to, e w cigu pierwszych
10 lat dziaalnoci BT jako prywatnej firmy oczekiwano zmniejszenia przez :
nych cen cznie o 45%. W rzeczywistoci spady one o 43%.
W 2004 r. nowy regulator sektora telekomunikacyjnego, Ofcom, zapowiedzia
strategiczny przegld przepisw obowizujcych w tej gazi. Cz przegldu
bdzie
dotyczy aktualnoci stosowanych od 20 lat ram regulacyjnych telekomunikacji, a
take tego, czy rozlunienie kontroli cen byoby bardziej skutecznym rodkiem
zapewnienia konsumentom nowoczesnych, innowacyjnych i podporzdkowanych ich potrzebom usug telekomunikacyjnych.
Z powodu nasilajcej si konkurencji ze strony telefonii komrkowej,
operatorw
zagranicznych i spek kablowych regulacja telekomw w coraz wikszym stopnia
staje si raczej regulacj cen porednich i dostpu do sieci ni cen produktw kocowych. Niczym Komisja Europejska, ktra zmusia Microsoft do umoliwienia
konkurentom dostpu do swoich serwerw, Ofcom przyglda si cenie, ktrej BT da od
konkurentw za uywanie swojej sieci oglnokrajowej. Kiedy liczba potencjalnych
producentw si zwiksza, nasila si konkurencja na rynku kocowego produktu.
Jak mona byo oczekiwa, pobudzenie konkurencji midzy spkami wodnymi
okazao si trudniejszym zadaniem. Spowodowao to, e ustanowione po
prywatyzacji
tego sektora pierwotne ramy regulacji nadal maj racj bytu. Regulujca spki
wodne
agencja Ofwat zastosowaa formu ,,RPI + K". Celem tego byo umoliwienie
wzrostu realnych cen wody o K% rocznie w celu zapewnienia regulowanym firmom
rodkw na sfinansowanie duych inwestycji, ktre odkadano przez wiele lat, gdy
firmy
te
pozostaway wasnoci pastwa. Inwestycje te byy warunkiem poprawy jakoci
(a take zwikszenia iloci) dostarczanej wody. Przecitny poziom parametru K
wynosi okoo 5,5%, rnic si w przypadku poszczeglnych regionalnych spek wodnych, zalenie od oceny Ofwat dotyczcej ich potrzeb inwestycyjnych.
Poza regulowaniem dziaa przedsibiorstw agencje regulacyjne maj jeszcze
inne
moliwoci. Moliwy jest np. podzia regulowanego przedsibiorstwa w celu
zmiany
struktury caej gazi gospodarki. W latach osiemdziesitych XX w., w wyniku podziau amerykaskiej firmy telekomunikacyjnej AT&T, powstay tzw. baby bells.
Ka-
Czy warto sprywatyzowa monopol natura!;)"
de z tych przedsibiorstw obsugiwao jeden region Stanw Zjednoczonych,

korzystajc jednoczenie z tej samej sieci w celu wiadczenia usug midzyregionalnych.
Problemy towarzyszce regulowaniu wielkich przedsibiorstw skaniaj agencje
regulacyjne do coraz bardziej intensywnego poszukiwania moliwoci przy
najrmiiej
czciowego wprowadzenia konkurencji do nadzorowanych przez siebie sektorw
gospodarki. Monopol British Gas zosta zamany dziki umoliwieniu regionalnym
spkom gazowym i elektrycznym konkurowania na rynku dostaw i gazu, i
elektryczaoci
Zarwno ta, jak i inne gazie gospodarki s zintegrowane pionowo. Dziaajcy w
nich
producenci posiadaj podstawow sie przesyow, a jednoczenie zajmuj si

dystrybucj usug lokalnych. Sie podstawowa stanowi monopol naturalny
potrzebujemy
tylko jednej krajowej sieci umoliwiajcej przesyanie prdu. Natomiast dystrybucja
usug lokalnych stwarza wicej moliwoci dla istnienia konkurencji Rzecz jasna,
do-
1042
Ekonomia dobrobytu
Ramka 18.3
Lepszy interes dla wacicieli telefonw komrkowych

W rozdziale tym opisalimy dziaania Komisji ds. Ochrony Konkurencji, ktra
reguluje zachowania firm dysponujcych si monopolistyczn. Poznawszy formu RPIX,
moemy teraz przeanalizowa decyzje Komisji dotyczce telefonw komrkowych.

W 1999 r., po analizie wysokoci opat za poczenia z telefonw
komrkowych,
Komisja ds. Ochrony Konkurencji narzucia firmom Vodafone i BT Cellnet
(obecnie
O2) cen maksymaln RPI - 9 (dla lat 1999 i 2000).
W 2003 r. Komisja ds. Ochrony Konkurencji jeszcze raz zaja si sprawami
telekomunikacji, tym razem badajc zarzuty, e opaty za poczenia z telefonw
komrkowych do sieci stacjonarnej byy zbyt wysokie. Komisja uznaa, e koszt tych
pocze dokonywanych przez uytkownikw sieci stacjonarnej by o co najmniej
40%
wyszy od stawki uznanej przez Komisj za uzasadnion. Natomiast operatorzy
telefonii komrkowej wskazywali, e wysoka cena rozmw z telefonw stacjonarnych do
sieci komrkowych umoliwiaa subsydiowanie nowych zestaww komrkowych.
Komisja kontrargumentowaa, e nie wszyscy uytkownicy linii staych s
uytkownikami telefonw komrkowych, a zatem nie wszyscy korzystaj z tej subwencji.
Ponadto,
Komisja kwestionowaa rwnie ekonomiczn efektywno nowych zestaww
komrkowych.
W efekcie Komisja wezwaa Vodafone i O2 do obnienia realnej wysokoci
opat
za poczenia z telefonw stacjonarnych do komrkowych o 15% rocznie w latach
2002-2006. Orange i T-Mobile zostay wezwane do obnienia realnej wysokoci
tych
opat o 14% rocznie.
stp do sieci podstawowej musi by moliwy dla wszystkich po rozsdnych cenach,

a organ regulacyjny musi to kontrolowa. Gwne znaczenie ma rozstrzygnicie,
czy
firmie kontrolujcej sie podstawow naley zezwoli na konkurowanie z innymi
producentami usug lokalnych. Odpowied zaley od tego, czy produkcji towarzysz
Czy warto sprywatyzowa monopol naturalny? 1043
pionowe" efekty zewntrzne lub okazje do zachowa strategicznych,

umoliwiajce
monopolistycznemu posiadaczowi sieci podstawowej dysponowanie nadmiern si
rynkow na rynku usug lokalnych.
Podobnie, prywatyzacja British Rail doprowadzia do utworzenia firmy
Railtrack,
dysponujcej sieci torowisk wraz z odpowiedni infrastruktur techniczn. Jednoczenie takim przedsibiorstwom, jak Virgin Trains, Connex i ScotRail, przyznano
koncesje na wiadczenie usug w postaci regionalnych przewozw kolejowych.
Krzyowe" efekty zewntrzne towarzyszce rnym dziaaniom przedsibiorstw
pokazuj,
e podzielenie spek nie zawsze jest proste. Railtrack by nieustannie krytykowany
za
zbyt mae inwestycje.
1044
Ekonomia dobrobytu
Bezporednie korzyci z lepszej jakoci linii kolejowych odnosz spki, ktre

s
operatorami sieci kolejowej. Motywacja Railtracka zaleaa zatem od tego, jak
bardzo
regulator powiza jego przychody z oferowaniem przeze lepszej infrastruktury
kolejowej. Jak si okazao, odpowied brzmi za sabo". Po bankructwie Railtrack
w 2001 r. pastwo znowu zaangaowao si w reorganizacj kolei, co doprowadzio
w kocu do powstania Network Rail.
Nie najlepsze dowiadczenia z prywatyzacj kolei pokazuj rwnie, e
problemy
z wiarygodnym zobowizaniem si nie znikaj tylko dlatego, e ga zostaje
sprywatyzowana. Ilekro ktry z parlamentarzystw sugerowa, e koleje moe uratowa
tylko potny zastrzyk publicznych pienidzy, rosa motywacja Railtracka do
zmniejszania nakadw na nowe tory i systemy sygnalizacji, a operatorzy zmniejszali
wydatki na zakup pocigw i wagonw.
18.6. Inicjatywa Prywatne Finansowanie"

W roku 1992, kiedy trwajca od dwch lat recesja w Wielkiej Brytanii zmniejszya
dochody pastwa z podatkw, zmuszajc rzd do gwatownego zwikszenia dugu publicznego, wadze zainicjoway inicjatyw Prywatne Finansowanie" (Private
Finance
Initiative PFI). Rzd podkrela, e chce wykorzysta umiejtnoci sektora
prywatnego przy finansowaniu projektw publicznych i zarzdzaniu nimi. Krytycy

twierdzili
natomiast, e chodzi przede wszystkim o sprytn prb pozornego zmniejszenia
deficytu budetowego. Ten spr trwa do dzi.
Prywatne Finansowanie" sprawia, e organy pastwa z wacicieli i
operatorw
Tablica 18.3. Planowane inwestycje prywatne w

ramach PFI (mld )
Wyszczeglnienie1998/19991999/20002000/20012001/200220
03/2004Ochrona rodowiska, transport,polityka
regionalna0,51,10,91,21,2Ochrona
zdrowia0,30,60,70,60,9Projekty
samorzdowe0,30,60,60,60,6Obrona
narodowa0,30,30,20,20,8Szkocja0,30,50,30,10,15Walia0,10,10
,10,10,7Ministerstwo Spraw
Wewntrznych0,10,30,30,20,1Inne0,30,50,40,10,1Ogem2,24,
03,53,14,5
rdo:
Financial
Times",
11
December
1998;
majtku zmieniaj si w dugookresowych nabywcw usug sektora prywatnego.

Natomiast firmy prywatne, zamiast by tylko bezporednimi producentami
nabywanych
przez pastwo konkretnych skadnikw kapitau rzeczowego, staj si dugookresowymi dostarczycielami usug tego kapitau. Na przykad, zamiast ponosi
koszt
1046
Ekonomia dobrobytu
zbudowania drogi, pastwo staje si dugookresowym nabywc usug kilometrw

autostrad, o ktrych utrzymanie dba firma prywatna.
W latach 1992-1998 podpisano tego rodzaju umowy na kwot 11 mld . A
27%
tej sumy dotyczyo tunelu pod kanaem La Manche; w przypadku nastpnych 33%
chodzio o inne projekty transportowe, takie jak drogi, mosty, rozbudowa kolei i
linii
tramwajowych; 12% dotyczyo szpitali i innych projektw z zakresu ochrony
zdrowia.
Reszta pienidzy zostaa przeznaczona na: informatyk, obron narodow,
edukacj,
budownictwo mieszkaniowe i wiziennictwo. W roku 1996 podobne rozwizanie,
pod
nazw Program Partnerstwa Sektora Publicznego i Prywatnego (Public Private Partnership PPP), zaczto stosowa take na szczeblu samorzdu lokalnego. Tablica
18.3 zawiera dane dla okresu 1998/1999-2003/2004.
Zdaniem przedstawicieli brytyjskiego skarbu pastwa gwnym celem tych nowych rozwiza jest wykorzystanie umiejtnoci sektora prywatnego w zakresie zarzdzania i kontrolowania ryzyka. Do tej pory rzd by karmiony informacjami o
nieprzewidzianych dodatkowych kosztach realizacji projektw publicznych. W
przypadku PFI to sektor prywatny odpowiada za te rodzaje ryzyka, ktre jest w stanie
kontrolowa. Pastwo ponosi tylko dodatkowe koszty spowodowane zdarzeniami
pozostajcymi poza kontrol wykonawcy projektu. Rzecz jasna, kryterium
rozrnienia
tych dwch rodzajw ryzyka nie jest precyzyjne. London and Continental Railway,
firma odpowiedzialna za budow tunelu pod kanaem La Manche, ktry by najwikszym z projektw realizowanych w ramach PFI, cigle daa wicej pienidzy, ni
wynikao to z jej pierwotnej oferty.
Jakie skutki niesie PFI dla budetu? Po pierwsze, wszystkie korzyci uzyskane
dziki wyszej efektywnoci sektora prywatnego naley przeciwstawi utraconym
korzyciom wynikajcym z tego, e pastwo jest w stanie poycza pienidze taniej
ni
sektor prywatny. Sektor prywatny ponosi pocztkowe nakady inwestycyjne, ktre
finansuje kredytem. Jednak nisze oceny wiarygodnoci kredytowej finansowanych
prywatnie projektw (np. przy standardowej ocenie wiarygodnoci projektw
publicznych
na poziomie AAA obligacje Greenwich Hospital maj ocen BBB, a obligacje Docklands Light Railway ocen A) mog oznacza stop procentow wysz nawet
o cay punkt procentowy. Kiedy przecitne stopy procentowe wynosz jedynie

5%-6%, moe to powodowa powany wzrost kosztw projektu. Przewaga
efektywnoci sektora prywatnego musi go z nadwyk skompensowa, jeli PFI ma by
rozwizaniem opacalnym dla pastwa.
Po drugie, PFI pozwala pastwu unikn ponoszenia pocztkowych kosztw
budowy drogi lub wizienia; cen za to s dwa dodatkowe rodzaje kosztw w
przyszoci:
koszt wynajmowania" usug drogi lub wizienia od jej waciciela oraz koszt
spowodowany odpowiedzialnoci za ewentualny niezawiniony przez prywatnego
dostawc
wzrost ceny caego przedsiwzicia. Dokonanie w dzisiejszym budecie
odpowiednich
odpisw w celu sfinansowania tego drugiego rodzaju kosztu nie jest proste.
Zastanwmy si teraz nad stosunkiem kosztu kapitau rzeczowego do kosztu
spowodowanego zobowizaniem do zakupu przyszych usug tego kapitau.
Przyjmijmy,
e budowa drogi kosztuje 100 min , a stopa procentowa wynosi 10%. Prywatny
wa-
1048
Ekonomia dobrobytu
Ramka 18.4
Katastrofa kolejowa
Po przypieszeniu prywatyzacji, przed wyborami powszechnymi w 1997 r., British
Rail zosta podzielony na mniejsze przedsibiorstwa. W efekcie dziaalno
rozpoczo wielu operatorw pocigw, jednak tylko spka Railtrack odpowiadaa za infrastruktur kolei. Ceny akcji Railtracka gwatownie wzrosy, poniewa inwestorzy
spodziewali si po spce bardzo dobrych wynikw. W padzierniku 2001 r. Railtrack
zbankrutowa. Czego moemy nauczy si na przykadzie tej poraki?
Railtrack odziedziczy spadek w postaci niedoinwestowanej od dziesicioleci infrastruktury kolejowej. Zmiana formy wasnoci nie wystarczya. Niezbdne byy
wielkie inwestycje. Jednak jako prywatny monopol Railtrack podlega regulacji.
Prby
bezporedniego finansowania rozbudowy infrastruktury za pomoc podwyek cen
byy utrudnione, poniewa opaty za bilety (a zatem rwnie opaty, ktrych
Railtrack
mg da od operatorw pocigw) podlegay cisej regulacji. Poza zbyt sab
konkurencj i zagroeniem si monopolistyczn politycy przejmowali si rwnie
cenami
biletw kolejowych.
Sytuacj pogarszay dwie okolicznoci. Po pierwsze, wielkoci nakadw na modernizacj torw, zwaszcza za niesawnej linii West Coast z Londynu do Glasgow,
nie doszacowano. Po drugie, katastrofy kolejowe, a zwaszcza wypadek pod
Hatfield,
ktrego przyczyn bya za jako torw, spowodoway rozpoczcie nieprzewidzianych wczeniej i drogich programw, majcych szybko poprawi bezpieczestwo.
Tablica poniej pokazuje wysoko cznych nakadw inwestycyjnych,
planowanych na lata 2001-2010. Poniewa skarb pastwa odmawia zwikszenia swojego
udziau w wydatkach, sektor prywatny nigdy nie zamierza zainwestowa 34 mld
w ga, ktra podlega zewntrznej regulacji, co sprawia, e nie ma gwarancji osignicia przychodw umoliwiajcych odzyskanie tych nakadw wraz z odsetkami6.
Planowane inwestycje na kolei
czne nakady w latach 2001-2010 (mld , ceny 2000 r.)
Infrastruktura
Nowe pocigi
cznie
Publiczne
Prywatne
3,5
11,5
15,0
25,5
8,5
34,0
Kiedy w rozdziale 6 zastanawialimy si, co to jest przedsibiorstwo, w ramce

6.3
zauwaylimy, e poniewa wikszo umw jest niekompletna kto musi
dysponowa prawem do rezydualnej" kontroli, w sytuacji kiedy zdarza si co nieprzewidzianego. Upadek Railtracka ujawni m.in. niejednoznaczno rozwiza istniejcych w przypadku tego przedsiwzicia publiczno-prywatnego.
6
Odsetki te stanowi koszt kredytu inwestycyjnego (przyp. red. nauk.).
1050
Ekonomia dobrobytu
Kiedy sytuacja ulega pogorszeniu, wstrzymujc przekazanie kolejnej transzy

publicznych pienidzy i powodujc w ten sposb bankructwo Railtracka, pastwo
przejo ostateczn kontrol nad caym przedsiwziciem. Niektrzy z prywatnych
inwestorw wyraali pogld, e utrudni to przysze wspdziaanie sektora publicznego
i sektora prywatnego. Jednak skoro sektor prywatny chtnie przejmuje zyski, gdy
sprawy maj si dobrze, nie powinien narzeka, kiedy pojawiaj si straty.
r d o : The Economist", 20 October 2001.
ciciel musi otrzymywa 10 min rocznie tylko po to, aby pokry koszt
alternatywny
rodkw wydanych na realizacj przedsiwzicia. Pocztkowo pastwo moe
korzysta z drogi i wydaje o wiele mniej ni 100 min , ktre musiaoby przeznaczy na
jej
budow. Pocztkowo potrzebuje ono zatem mniejszych wpyww podatkowych.
Mechanizm ten dziaa niczym ukryta poyczka. Zaktualizowana warto przyszych
opat
z tytuu zakupu usug drogi nie pojawia si w rzdowych rachunkach jako skadnik
dugu publicznego.
Wiele rodzajw przyszych strumieni pieninych nie znajduje waciwego odzwierciedlenia w zestawieniach obrazujcych stan finansw publicznych. Kiedy
w Wielkiej Brytanii odkryto rop na Morzu Pnocnym, aktywa pastwa nie
zostay
niezwocznie powikszone o zaktualizowan warto wszystkich przyszych
wpyww
z opodatkowania wydobycia tej ropy. Rynek kapitaowy dziaa inaczej. Pomyl o
spkach internetowych wycenianych dzi na miliardy funtw tylko dlatego, e kiedy
w przyszoci ich dochody bd naprawd wysokie.
Jednoczenie wiele rzdw ju dzi wie, e w przyszoci bd musiay
wypaca
wielkie kwoty z tytuu emerytur. Przyczyn jest starzenie si spoeczestw i szczodro pastwa wobec emerytw. Jednak zobowizanie to nie pojawia si nigdzie
w dzisiejszych rachunkach. Idealnym rozwizaniem nie byoby jego uwzgldnienie
w rachunku strumieni dzisiejszych dochodw i wydatkw, lecz odpowiednie
skorygowanie biecej wartoci pastwowych aktyww i pasyww7. Poniewa tak si nie
dzieje, nastpuje stopniowy wzrost zobowiza pastwa z tytuu realizacji
projektw
w ramach PFI i narastania nalenych opat na rzecz ich prywatnych wykonawcw

(wczeniej byy to projekty sektora publicznego). Oznacza to tym samym wzrost
strumienia wydatkw pastwa w przyszoci.
Podsumowanie
Nacjonalizacja polega na przejciu prywatnych przedsibiorstw przez sektor publiczny. Prywatyzacja to sprzeda sektorowi prywatnemu przedsibiorstw
nale7
Tj. wartoci zasobw {przyp. red. nauk.).
cych do sektora publicznego.
1052
Ekonomia dobrobytu
Monopol naturalny ma do czynienia z malejc krzyw kosztu przecitnego.
Koszt kracowy jest niszy od kosztu przecitnego. Oparcie ceny na koszcie

kracowym powoduje pojawienie si strat.
Taryfa dwuczciowa umoliwia monopolicie ustalenie odpowiedniej opaty
kracowej i pokrywanie strat dziki opacie staej. Jednak monopol
informacyjny
nieefektywnego przedsibiorstwa umoliwia mu pokrywanie niepotrzebnych
kosztw tak sam opat sta.
Idealnym rozwizaniem jest, aby przedsibiorstwa pastwowe ustalay ceny na
poziomie kracowego kosztu spoecznego i inwestoway, a cena zrwna si z
dugookresowym spoecznym kosztem kracowym, obejmujcym roczny koszt
odsetek od kredytu na sfinansowanie pocztkowych nakadw inwestycyjnych.
Z niewol regulacyjn mamy do czynienia wtedy, kiedy organ regulacyjny
staje
si rzecznikiem gazi, ktr ma regulowa.
Prywatyzacja bya reakcj na pogld, e niektre spord przedsibiorstw pastwowych nie s naturalnymi monopolami i e nawet monopole naturalne lepiej
jest podda dyscyplinie rynku, gdy zmusi to pastwo do zaprzestania
nieustannego wtrcania si w sprawy przedsibiorstwa.
Prywatyzacja uwiadamia wszystkim, e przedsibiorstwo nie moe liczy na
nieograniczon pomoc pastwa (cho od czasu do czasu pastwo ratuje przed bankructwem nawet firmy prywatne!).
Sprzeda aktyww pastwowych za odpowiadajc ich wartoci cen nie
zmienia
wartoci majtku pastwa. Jeeli perspektywa surowego nadzoru w przyszoci
powoduje wzrost produkcyjnoci w przedsibiorstwach pastwowych, pastwo
staje si zamoniejsze nie wtedy, kiedy przedsibiorstwo zostaje sprzedane, lecz
wwczas, gdy pojawia si perspektywa wzrostu produkcyjnoci.
Wiele sprywatyzowanych fum ma do czynienia z intensywn konkurencj,
czsto
zagraniczn. Jednak monopole naturalne wymagay zastosowania nowych
metod
regulacji. Najczciej stosowano zmieniane co pewien czas ceny maksymalne,
ustalane przez niezalene agencje regulacyjne.
W Wielkiej Brytanii coraz czciej regulacja dotyczy nie tylko dziaa przedsibiorstw, lecz take struktury rynku. Jest to moliwe w sytuacji, kiedy pewne
czci
monopolu naturalnego mog zosta wydzielone i poddane konkurencji. Zwykle
dotyczy to usug lokalnych w zintegrowanym pionowo sektorze gospodarki.
Inicjatywa Prywatne Finansowanie" pozwala wykorzysta prywatne rda

finansowania podczas realizacji projektw publicznych, a take prywatne zasoby
menederskie w celu zarzdzania projektami. Pastwo uiszcza opat za
korzystanie z usug powstaego w ten sposb majtku produkcyjnego.
Zadania sprawdzajce
1. Dlaczego kluby sportowe pobieraj zarwno wpisowe za przyjcie do grona
czonkw, jak i roczn skadk obciajc tych, ktrzy ju s czonkami klubu?
1054
Ekonomia dobrobytu
2. Pewien parlamentarzysta zasugerowa, e skoro firma British Telecom jest

regulowana przez Oftel, naley take utworzy Ofair, ktry bdzie regulowa British
Airways. Czy parlamentarzysta ten ma racj?
3. Tanie bilety okresowe dla dojedajcych do pracy zapobiegaj korkom na drogach w godzinach szczytu". Dojedajcy do pracy powinni paci wicej za
przejazd, bo jed pocigami, ktre przez reszt dnia stoj bezuytecznie". Ktra
z tych opinii jest suszna? Czy odpowied na to pytanie zaley od sposobu
ustalania cen na samochody i miejsca parkingowe?
4. Zbudowany ze rodkw prywatnych tunel pod kanaem La Manche nie jest w
stanie zarobi na spat odsetek od kredytw zacignitych na sfinansowanie
budowy.
Nie naleao go zatem budowa". Czy to prawda? Odpowied uzasadnij.
5. Czy pamitasz rozrnienie prywatnej i spoecznej wyceny kosztw i korzyci
z zadania 4? Wska pi powodw istnienia tej rnicy.
6. Kiedy Ministerstwo Obrony zleca zaprojektowanie i zbudowanie nowego
myliwca, w gr wchodzi umowa z cen sta lub umowa z cen ustalon metod
narzutu
na koszty. Czy bodce oddziaujce na producenta s w obu przypadkach takie
same? W jakich okolicznociach zastosowanie metody narzutu na koszty jest
uzasadnione? Dlaczego inicjatywa Prywatne Finansowanie" stanowi kompromis
midzy
metod ceny staej a metod narzutu na koszty?
s
nieprawdziwe, a) Znacjonalizowane gazie gospodarki, ktre przynosz straty,
musz by nieefektywne, b) Prywatny monopol jest dla spoeczestwa zawsze
bardziej
szkodliwy od monopolu pastwowego, c) Poniewa mona regulowa dziaanie
monopoli, ich podzia nigdy nie jest konieczny.
Chcc zrozumie gwne koncepcje tego rozdziau, moesz przejrze dodatkowe
materiay zamieszczone w Internecie pod adresem: Online Learning Centre,
8
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE,
Warszawa 2001 iprzyp. red. nauk.).
1055
Ekonomia dobrobytu
Powysze materiay s dostpne w jzyku angielskim. Zbir zada do II wydania polskiego tego podrcznika mona zakupi w ksigarniach ekonomicznych: P Smith, D. Begg, Ekonomia. Zbir zada, PWE,
Warszawa 2001 iprzyp. red. nauk.).
Rozwizania zada sprawdzajcych
Rozdzia 1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
a) Nachylona ujemnie linia w ukadzie wsprzdnych, czca liczb 15 na osi produkcji koszul z liczb 20 na osi produkcji ciastek, b) 20. c) Wszystkie punkty pod krzyw moliwoci
produkcyjnych, d) 1,33 ciastka, e) Nie.
Koszty przetwarzania informacji zwizanej z planowaniem, dystrybucj i kontrol byyby
zbyt wysokie.
Pace w zawodach, w ktrych ubiegaliby si o zatrudnienie byli studenci, ulegyby obnieniu.
a) Pozytywny, b) Normatywny, c) Pozytywny, d) Normatywny.
a) Makroekonomii, b) Mikroekonomii, c) Mikroekonomii, d) Makroekonomii.
a) Twierdzenia ekonomii pozytywnej podlegaj weryfikacji empirycznej, b) Wychodzc
z punktu nieefektywnego, zwikszenie efektywnoci moe dawa korzyci okrelane w przenoni terminem darmowy obiad, c) W analizie zachowa ludzkich moliwe jest stosowanie
metody badawczej typowej dla nauk cisych.
Rozdzia 2
1. a) Dane przekrojowe, np. w ujciu regionalnym, dotyczce przestpczoci oraz bezrobocia,
b) Dane na temat dochodu, utrzymania porzdku publicznego, nierwnoci dochodowych
w miastach i na wsi; dane te naleaoby nastpnie podda obrbce" ekonometrycznej, aby
wyodrbni wpyw poszczeglnych zmiennych na poziom przestpczoci.
2. Linia prosta o nachyleniu dodatnim: wzrostowi wskanika cen detalicznych o jednostk odpowiada wzrost cen domw o 1300 . Wykres przedstawia szeregi czasowe.
3. Linia o dodatnim nachyleniu. Wyszym dochodom odpowiada wzrost konsumpcji o podobn warto.
4. Wagi odzwierciedlaj wzgldne udziay, tak wic wagi przyjte dla stolicy powinny by
nisze ni dla reszty kraju.
5. Krzywa o nachyleniu ujemnym.
6. a) Teoria porzdkuje" fakty i stwarza uproszczone ramy do ich interpretacji, b) Wiele dziedzin nauki (np. astronomia) nie moe stosowa eksperymentw kontrolowanych (laboratoryjnych), c) Zachowanie pojedynczych moleku ma charakter spontaniczny, ale przewidywalny w skali caej zbiorowoci. Indywidualne rozbienoci pragnie ludzkich znosz si
wzajemnie w skali wikszych zbiorowoci.
1057
Rozdzia 3
1. Cena rwnowagi wynosi 17 , a wielko sprzeday 6,5.
2. a) Nadwyka popytu wynosi 5 i cena ronie, b) Nadwyka poday wynosi 3 i cena spada.
3. Krzywa popytu na tostery przesuwa si w d. Cena rwnowagi i sprzedana ilo malej.
4. Tak samo jak w punkcie 3.
5. Susza, choroby lub ataki wilkw przesuwaj krzyw poday w d, natomiast spadek
6.
7.
cen powoduje tylko ruch wzdu danej krzywej poday.

Nawet przy uwzgldnieniu zjawiska snobizmu spadek ceny zwykle prowadzi do wzrostu
popytu na to dobro.
a) Przy niskiej cenie biletw trybuny kadego stadionu bd zapenione, b) Zjawisko to wynika z istnienia cen minimalnych na produkty rolne, c) Niskie czynsze s korzystne dla tych
szczliwcw, ktrzy zdoaj znale mieszkanie, ale jednoczenie zmniejszaj one poda
oferowanych do wynajmu mieszka i przyczyniaj si do wystpowania ich niedoboru.
Rozdzia 4
1.
2.
3.
4.
5.
6.
a) Pionowa krzywa poday, malejca krzywa popytu, b) Chcc sprzeda ilo towaru mniejsz o 10%, moesz podnie cen o 20%, do 1,20 ; pionowa krzywa poday jest obecnie
wykrelana przy liczbie wynoszcej 90 ubianek.
a) Popyt nieelastyczny, b) Popyt bardziej elastyczny, c) Popyt jeszcze bardziej elastyczny.
Wydatki konsumentw osigaj maksimum przy elastycznoci cenowej popytu rwnej -1.
Poniej tego punktu na krzywej popytu popyt jest nieelastyczny, co oznacza, e podwyki
cen zwikszaj utarg sprzedawcw. Powyej tego punktu popyt jest elastyczny, co oznacza,
e obniki cen zwikszaj utarg sprzedawcw. Jeeli sytuacja na rynku (np. rynku" meczw
pikarskich) jest zbliona do wolnej konkurencji, maksymalizacja utargu jest rwnoznaczna
z maksymalizacj zyskw.
Warzywa: popyt nieelastyczny, dobro podstawowe. Usugi gastronomiczne: popyt elastyczny, dobro luksusowe.
Dane te wyraaj nominalne, a nie realne wydatki na chleb, ktre spady wraz ze wzrostem
realnych dochodw.
a) Kategoria dobra podstawowego dotyczy elastycznoci dochodowej popytu, a nie elastycznoci cenowej, b) Jeeli za pogoda uderza we wszystkich rolnikw, to ceny produktw rolnych i dochody rolnikw rosn; rolnicy powinni si raczej ubezpiecza od dobrej pogody,
c) Nie dotyczy to producentw, ktrzy wytwarzaj dobra niszego rzdu.
Rozdzia 5
1. a) Wyjciowa linia ograniczenia budetowego czy punkty: posiki = 10, filmy = 0 oraz posiki = 0, filmy = 25. b) Spadek cen posikw wywouje efekt dochodowy i efekt substytucyjny. Efekty te zwikszaj popyt na posiki. W odniesieniu do filmw ostateczny efekt jest
niepewny, poniewa efekt dochodowy zwiksza popyt, a efekt substytucyjny zmniejsza popyt, c) W przypadku obniki cen obydwu dbr pomidzy punktami e i e" nie wystpuje efekt
substytucyjny; ceny obu dbr zostay obnione w tym samym stopniu (o 50%), a wic relacja
1058
2.
3.
4.
5.
cen nie ulega zmianie, d) Obydwa dobra nale do kategorii dbr normalnych, punkt e" ley
na pnocny-wschd" od punktu e ze wzgldu na wzrost dochodu realnego.
Trzy pierwsze twierdzenia s prawdziwe. Czwarte twierdzenie nie musi by prawdziwe.
Efekt substytucyjny zwiksza popyt na pozostae dobra (jeli nie s one komplementarne
w stosunku do ywnoci), ale poniewa dochd realny zmniejszy si, popyt na dobra normalne moe wzrosn lub zmale. Natomiast popyt na dobra niszego rzdu na pewno wzronie.
Popyt na filmy wzronie, a popyt na usugi komunikacji miejskiej zmaleje.
a) Obydwa efekty dziaaj w kierunku zmniejszenia popytu, b) Krzywa popytu przesunie si
w d; zapotrzebowanie na pokoje hotelowe w okolicach podmiejskich zmniejszy si, a ceny
spadn.
a) S to zachowania odruchowe, b) Linia ograniczenia budetowego nie ulega zmianie.
Rozdzia 6
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
a) Wydatki rosn o 70 000 , o tyle samo zmniejsza si zysk przed opodatkowaniem, b) Zysk
ksigowy zmienia si; zysk ekonomiczny nie zmienia si, poniewa obliczajc zysk ekonomiczny, uwzgldniamy koszt alternatywny funduszy zaangaowanych w posiadanie biura
(utracony czynsz), c) Zwikszenie si utargu powoduje wzrost zysku.
Koszt alternatywny ponoszony przez waciciela wynosi 40 000 , a koszt alternatywny spowodowany zaangaowaniem kapitau rwna si 24 000 .
a) Zapasy s skadnikiem aktyww; nowe poyczki stanowi zobowizanie, b) Odsetki pacone od kredytu s kosztem.
a) By moe (pod warunkiem, e chodzi o zysk dugookresowy). Poniewa jednak nie da si
w peni skutecznie kontrolowa menederw, maj oni pewn swobod i mog dy do
osignicia innych celw. Premie, ktrych wysoko zaley od osignitego zysku, oraz zagroenie przejciem zmniejszaj zwizane z tym zagroenie, b) W niektrych z tych przypadkw moe chodzi o normalne inwestycje, a niekiedy jest inaczej. Przedsibiorstwa zwykle sponsoruj przedsiwzicia, ktrym sprzyjaj czonkowie zarzdu, a nie akcjonariusze.
Po pojawieniu si dodatkowego kosztu staego rwnego 240 w krtkim okresie najlepsz
wielkoci produkcji nadal jest 6. Wielkoci MC i MR nie zmieniaj si. W dugim okresie ta
firma ponosi straty i naley j zanikn.
a) Wykres MR jest lini poziom, ktra jest pooona na wysokoci 13 . Informacje o MC
zawiera tablica 6.4. b) 7 jednostek.
a) Te firmy mog nie by w stanie pokry kosztu alternatywnego, b) Zawsze, kiedy przedsibiorstwu udaje si zmaksymalizowa zysk, MC = MR. c) Wielko przychodw ze sprzeday jest najwiksza, kiedy produkcja osiga poziom, przy ktrym MR = 0. W takiej sytuacji
utarg z wyprodukowania i sprzeday ostatnich jednostek produktu nie pokrywa kracowego
kosztu ich wytworzenia.
Rozdzia 7
1. a) Funkcja produkcji informuje o maksymalnej wielkoci produkcji, moliwej do wytworzenia za pomoc rnych (danych) kombinacji czynnikw produkcji, b) Potrzebne s rwnie
informacje o poziomie cen czynnikw produkcji i wytwarzanego produktu.
1059
2. a)
Chodzi o zmniejszanie si LAC Przyczyn jest np. rozkadanie si kosztw staych na coraz wiksz liczb wytworzonych jednostek produktu, b) Kolumny 1, 3 i 6 opisuj najtasz
metod wytworzenia 4, 8 i 12 jednostek produktu. Koszt cakowity wynosi odpowiednio 33,
64 i 96, a koszt przecitny 8,25; 8 i 8. c) Zwikszeniu produkcji z 4 do 8 towarzysz korzyci
skali, a zwikszenie produkcji z 8 do 12 oznacza stae przychody ze skali.
3. a) Technologie z kolumn 1, 3 i 5 s bardziej kapitaochonne ni metody produkcji z kolumn
(odpowiednio) 2, 4 i 6. b) W tym przykadzie przedsibiorstwa przestawiaj si na mniej kapitaochonne metody produkcji.
4. a) Przy wielkoci produkcji 4 nastpi zmiana metody produkcji 1 na metod 2. b) Oba rodzaje
kosztu musz si zwikszy (ycie stao si trudniejsze).
Q
MC
AC
0
0
1
15
27
2
13
20
3
11
17
4
9
15
5
10
14
6
10,0
13,3
7
11
13
8 9
13 16,0
13 13,3
b) Przy 2 = 8, minimum AC = MC. c) Chodzi o krtki okres. W dugim okresie przy Q - O

koszt jest take rwny zeru.
6. a) Jest tak wtedy, kiedy utarg cakowity pokrywa krtkookresowe koszty zmienne, b) Sytuacja taka moe trwa tylko w krtkim okresie. Trwae istnienie strat w dugim okresie oznacza, e nie da si ich zlikwidowa, co powoduje konieczno zamknicia przedsibiorstwa.
7. a) Utarg cakowity moe pokrywa krtkookresowe koszty zmienne, b) Tak nie jest z powodu
wystpowania niekorzyci skali, c) Nie z powodu wystpowania korzyci skali.
Rozdzia 8
1. a)
Gaziowa linia popytu przesuwa si w d. Cena i wielko produkcji si zmniejszaj.

Przedsibiorstwa ponosz straty, lecz s w stanie pokry krtkookresowe koszty zmienne.
Ostatecznie ga opuszcza wystarczajco duo przedsibiorstw, aby przy mniejszej produkcji cakowitej cena moga powrci do wyjciowego poziomu, b) Teraz gaziowa krzywa
LRSS ma rwnie nachylenie dodatnie. W dugim okresie przedsibiorstwa, ktre ponosz
wysze koszty, opuszczaj t ga i w stanie nowej rwnowagi cena, produkcja cakowita
i liczba przedsibiorstw si zmniejszaj.
2. Krzywa poday przesuwa si w gr, powodujc wzrost ceny i zmniejszenie si produkcji.
W dugim okresie wejcia nowych firm do gazi powoduj odwrotne zmiany.
3. a) Jeli krzywe krajowej poday i krajowego popytu przecinaj si przy cenie wyszej (niszej) od ceny wiatowej, dochodzi do importu (eksportu), b) Cena krajowa si zwiksza,
wic ronie rwnie krajowa produkcja. Zmniejszaj si krajowy popyt i import.
Q
P
TR
MR
1
8
8
8
2
7
14
6
3
6
18
4
4
5
20
2
5
4
20
0
6
3
18
-2
1060
Monopolista wytwarza Q = 2, cena wynosi P = I . Ga wolnokonkurencyjna

wytworzyaby
Q - 4, przy cenie P = 5.
5. Nie doszoby do zmian; MC i MR nie zmieniyby si; zysk nadal byby dodatni.
6. a) Skoro zysk jest normalny, to wszystkie czynniki produkcji otrzymuj waciwe wynagrodzenie, b) Nie jest tak, jeli korzyci skali malej, a koszty si zwikszaj.
Rozdzia 9
1. a) Q = 4, P = 7. b) Bez zmian, c) Poniewa dla obu firm MC = 3, a jednoczenie dla kadej
z nich MR > 3 (pod warunkiem, e tylko ona zwiksza produkcj). Cena nie obniy si zbytnio, jeli drugie przedsibiorstwo rwnie nie zwikszy produkcji.
Q
P
TR
MR
1
8
8
8
2
7
14
6
3
6
18
4
4
5
20
2
5
4
20
0
6
3
18
-2
7
2
14
-A
Z wytwarza Q = 3, podczas gdy w sytuacji lb), po podziale rynku na p, wytwarzao 2 = 2.
3. Certyfikat
wystawiony przez renomowan agencj pozwala klientom unikn kosztu samodzielnego zdobycia odpowiednich informacji. W przypadku mechanikw sparzywszy
si", moesz wybra inny warsztat, a reputacja firmy pomoe ci znale prawdziwego fachowca. W przypadku lekarzy bd w wyborze moe oznacza mier.
4. Niewiele reklam przekazuje now informacj, natomiast wiele tworzy bariery wejcia.
5. Waciwym zachowaniem moe si okaza uzgodnienie sposobu zachowania z maonkiem.
Jeli zerwiesz umow, okaesz si niepowany.
6. a) Nikt nie byby w stanie skontrolowa przestrzegania takiego zbiorowego porozumienia,
b) Tworzenie barier wejcia zwiksza zysk z wytworzonej produkcji.
Rozdzia 10
1.
2.
3.
4.
a) Kracowa produkcyjno pracy maleje, poniewa nakady wszystkich innych czynnikw

produkcji pozostaj stae, b) Zwikszenie iloci kapitau przesunie w gr krzyw popytu na
prac.
a) Efekt substytucyjny zachca do zwikszenia nakadw pracy, ale efekt dochodowy dziaa
w przeciwnym kierunku, skaniajc ludzi do ograniczenia czasu pracy na rzecz wyduenia
czasu wolnego, ktry jest dobrem normalnym, b) Wicej nowych osb wchodzi na rynek
pracy.
Okrelona ga musi zaoferowa wysze pace, aby pozyska nowych pracownikw.
a) Czoowi gracze w golfa s nieliczni, podczas gdy zainteresowanie nimi (popyt) jest
ogromne, b) Studenci ekonomii zdobywaj wiksz wiedz profesjonaln, podan w wysoko patnych zawodach.
1061
5. a) Ludziom si to podoba, wiele osb chciaoby kupi ten szkic. Popyt jest duy, a poda
ograniczona do jednego egzemplarza, b) Nie zawsze, poniewa dziaa rwnie efekt dochodowy, ktry skania do ograniczenia czasu pracy na rzecz wikszej iloci czasu wolnego.
Rozdzia 11
1.
2.
3.
4.
5.
Zapaci on 30 000 za szkolenie. Przysze zarobki w wysokoci 23 000 rocznie w cigu 30

lat zrekompensuj koszt szkolenia.
Zwizek zawodowy moe ograniczy dostp do wykonywania zawodu poprzez surowe egzaminy i wygrowane wymagania dotyczce godzin pracy.
Tak.
Pace spadaj, jeeli zwizki zawodowe maj do zdobycia swoj cz z niszych zyskw
monopolowych. Wiksze zwizki zawodowe miayby wiksz si przetargow, ale utrudniyby osignicie korzyci, jakie daje konkurencja.
a) Niekoniecznie: kobiety jako pracownice z rnych powodw mog mie mniej cech podanych przez pracodawcw, b) Twierdzenie to pomija koszty alternatywne w postaci zarobkw utraconych na skutek kontynuowania nauki, c) Niekoniecznie: wrd czonkw zwizku
czsto przewaaj pracownicy o niszych kwalifikacjach i niszych zarobkach.
Rozdzia 12
1.
2.
3.
4.
5.
6.
a) Poniewa najbardziej efektywnym sposobem zapewnienia sobie niektrych rodzajw strumieni usug konsumpcyjnych jest zakup dbr konsumpcyjnych trwaego uytku, b) Koszty
korzystania z pralni wynosz 104 rocznie. Koszty zakupu pralki wyniosyby 52 rocznie +
+ 40 w postaci utraconych odsetek (koszt alternatywny). Lepsz opcj jest zatem kupno
pralki.
Na kade 90 zarabiasz 20 , a zatem stopa zwrotu wynosi ok. 22% rocznie.
(3600 x 0,91 = 3276 ) + (12 600 x 0,83 = 10 458 ) = 13 734 . Naley kupi maszyn.
W krtkim okresie powoduje to wzrost wartoci zaktualizowanej istniejcego strumienia dochodw z usug kapitau, co wzmacnia bodce do inwestowania w nowe dobra kapitaowe.
W dugim okresie stawka wynagrodzenia usug kapitau stopniowo si obniy, co umoliwi
przejcie do nowego stanu rwnowagi rynkowej.
Popyt na ziemi jest popytem pochodnym. Jeeli poda jest staa, to jedynym rdem wzrostu ceny ziemi jest wzrost popytu na ni. U podoa tych zmian ley wzrost renty dzierawnej paconej przez rolnikw i jednoczenie zwikszenie ich dochodw z produkcji rolnej.
Rolnicy trac na wyszych cenach ziemi i wyszej rencie dzierawnej, wywoanych wzrostem popytu na ziemi ze strony budownictwa mieszkaniowego.
a) Inflacja sprawia te, e zwikszaj si przysze dochody w wyraeniu nominalnym,
b) Wysza wydajno pracy i zwikszone dochody z pracy powoduj rwnoczesny wzrost
popytu na dobra, c) Stwierdzenie to byoby prawdziwe, gdyby istnia tylko potencjalny jeden
uytkownik. W przeciwnym przypadku konkurencja midzy potencjalnymi uytkownikami
podbija ceny w gr.
1062
Rozdzia 13
1. A
2.
3.
4.
5.
6.
jest neutralna wobec ryzyka; B lubi ryzyko; C nie lubi ryzyka. Zapotrzebowanie C na
ubezpieczenie jest najwiksze.
Zapewne cena polisy jest wysoka. Przyczyn jest selekcja negatywna. Tylko ludzie z grup niskiego ryzyka chtnie poddaj si badaniu.
a) Tak. b) Nie. c) Tak.
Ujemny wspczynnik beta. Idzie ci dobrze w czasie kryzysu, kiedy inne akcje stoj o wiele
gorzej. Twoje akcje maj wysokie ceny i nisk oczekiwan stop zwrotu.
Chodzi o zagroenie pokus naduycia. Wykorzystywanie przez jednych uprzywilejowanego
dostpu do informacji powstrzymuje innych przed kupnem akcji.
a) Jeli caa dostpna informacja zostaa ju uwzgldniona w cenie, z definicji cena moe si
zmieni jedynie pod wpywem nowych, wczeniej niedostpnych informacji, b) czenie ryzyka zmniejsza pobieran przez towarzystwa ubezpieczeniowe skadk, c) Akcje, ktrych
kursy silnie si zmieniaj, s szczeglnie podane, jeli maj ujemny wspczynnik beta.
Rozdzia 14
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Ze wszystkich trzech powodw.

Sprzeda w pakiecie.
SEAT, Skoda, VW, Audi (wszystkie nale do jednej firmy); poczekalnie na lotniskach:
oglne i dla biznesmenw; standardowy i luksusowy pudding na Boe Narodzenie.
Poda jest wiksza, a konsumenci, ktrzy wczeniej nie mogli dokona zakupu po jednolitej
cenie, teraz s w lepszej sytuacji. Konsumenci, ktrzy przedtem dokonywali zakupu po jednolitej cenie, teraz napotykaj wysz cen.
Uczestnicy kartelu wytwarzaj standardowy produkt. Uczestnicy aliansu strategicznego wytwarzaj ca gam produktw komplementarnych.
Korzyci skali, bodce do inwestowania, a co za tym idzie do obniki kosztw.
a) MC = O, wic cena powinna by niska. Rwnie darmowe oferty wiadczenia niektrych
usug, w celu przyzwyczajenia klientw do korzystania z nich, a nastpnie podwyszenie
cen. Zamieszczanie reklam moe rwnie uzasadnia brak opat, tak jak w przypadku ITV.
b) Cakowita renta konsumenta ronie, gdy zwiksza si pole pod krzyw popytu w wyniku
wzrostu poday, c) Wysokie ceny akcji mog by odzwierciedleniem oczekiwa duych zyskw w przyszoci.
Rozdzia 15
1. a)
2.
3.
Efektywna, niesprawiedliwa, b) Nieefektywna, niesprawiedliwa, c) Efektywna, sprawiedliwa, d) Nieefektywna, niezbyt sprawiedliwa, e) Efektywna, niesprawiedliwa. W przypadku
sprawiedliwoci pytamy: Na ile uczciwy jest podzia?".
a) W kategoriach uytecznoci konsumentw 1 film ma warto 5 posikw, b) MC filmw
jest 5 razy wikszy ni MC posikw, c) MP L jest w przypadku posikw 5 razy wikszy ni
w przypadku filmw. W stanie rwnowagi MSC i MSB s rwne.
Odpowied na wszystkie pytania brzmi tak".
4.
5.
6.
1063
Nie. Ubezpieczyciele ubezpieczajc koty, na ktre wystawiaj certyfikaty, likwiduj ca

motywacj do przekupywania i faszowania takich dokumentw poprzez zmniejszenie pokusy naduycia.
a) Takie dziaania oznaczaj marnotrawstwo rzadkich zasobw, b) Tak.
a) Kiedy zanieczyszczenie jest ju niewielkie, przy dalszym jego zmniejszaniu koszt kracowy przewysza korzy kracow, b) Pomyl np. o monopolizacji, efektach zewntrznych
itd., ktre stanowi wane formy zawodnoci rynku, c) Oprcz zawodnoci rynku istnieje
rwnie zawodno pastwa.
Rozdzia 16
1. Wszystkie z wyjtkiem d).
2. Edukacja jest dobrem podanym spoecznie (ludzie nie wiedz, co jest dla nich dobre); efekty zewntrzne (lubimy mie do czynienia z wyksztaconymi ludmi); sprawiedliwo (uatwia wspieranie rwnoci szans).
3. Rwno pionowa wymaga zabierania bogatym i dawania biednym, lecz nie dotyczy tylko
dochodw. Zgodnie z t zasad naley zabiera dobra osobom, ktre dostaj stosunkowo
wicej wszystkich dbr, na ktrych im zaley. Rwno pozioma wymaga traktowania
wszystkich mionikw soca w podobny sposb.
4. Wszystkie s progresywne z wyjtkiem podatku od piwa, ktry stosunkowo silnie obcia dochd ludzi ubogich.
5. Odpowied: 18%, 24%, 28,8%. Ten podatek jest tym bardziej progresywny, im wyszy jest
prg dochodu, ktry nie podlega opodatkowaniu. Przy progu rwnym 1 min ten podatek
obciy tylko osoby naprawd bogate.
6. a) Poda pracy si nie zmienia, a zatem nie pojawia si trjkt nieefektywnoci, b) Trjkt
nieefektywnoci jest duy; w tym przypadku wiksza cz obcienia podatkiem spada na
przedsibiorstwa.
7. a) Pamitaj o finansowaniu przez pastwo dbr publicznych, kontrolowaniu efektw zewntrznych, udostpnianiu ubezpiecze spoecznych, redystrybucji dochodw, b) Kracowe
stawki opodatkowania zwykle s przyczyn zakce, c) Jestemy w stanie analizowa stan
rwnowagi politycznej. Przecie moemy zbada bodce skaniajce politykw do opowiedzenia si za konkretnymi dziaaniami, a take bodce skaniajce wyborcw do gosowania
na poszczeglne partie.
Rozdzia 17
1. Odpowiedni trjkt ma wysoko 3 i dugo 200 000, a zatem koszt wynosi 300 000 .
2. Teraz wysoko trjkta wynosi 6 , dugo 400 000, a koszt 1 200 000 . W
dodatku
600 000 jednostek jest teraz wytwarzanych po koszcie o 1 wyszym od rzeczywicie niezbdnego. Cakowity koszt spoeczny wynosi 1 800 000 .
3. Krtko mwic, Stany Zjednoczone zakadaj, e wielkie jest brzydkie, i prbuj dzieli
wielkie przedsibiorstwa lub reguluj je, jeli podzia nie jest moliwy. Natomiast polityka
Wielkiej Brytanii jest zindywidualizowana i zaley od konkretnego przypadku. Jednak ostatnio take Wielka Brytania coraz silniej wspiera konkurencj rynkow.
1064
4. Tak. Im wicej firm dziaa na rynku, tym bardziej intensywna jest konkurencja i tym wiksze
s zwizane z ni korzyci1.
5. Chodzi o lokalizacyjne efekty zewntrzne. Jednak cae to skupisko firm dziaa w sensownym
miejscu. Szwajcaria z jej wysokimi pacami nie jest dobrym miejscem dla przedsibiorstw
wytwarzajcych pracochonne produkty.
6. a) Zysk moe by po prostu wynikiem siy monopolistycznej, b) Korzyci skali i innowacyjno niekiedy kompensuj koszty zwizane z istnieniem monopolu, c) Prywatne korzyci
z fuzji mog obejmowa zyski monopolistyczne, ktre s spoecznym kosztem.
Rozdzia 18
1. Taryfa
dwuczciowa pozwaa osign wikszy przychd. Stosujc j, nie da si zrnicowa ceny dla ju obecnych czonkw. Co najwyej, mona to zrobi w stosunku do czonkw starych i nowych.
2. British Airways ma do czynienia z bardzo siln konkurencj. Ofair nie jest potrzebny.
3. Dojedajcy do pracy pocigami podruj przy wysokim MC i w zasadzie powinni
paci wysz cen za przejazd. Jednak dua skala efektw zewntrznych, spowodowanych
tokiem na drogach w godzinach szczytu, moe z powodzeniem uzasadni tanie bilety kolejowe. Najlepszym rozwizaniem byoby odpowiednie opodatkowanie tych efektw zewntrznych (chodzi o waciwe ceny uywania samochodu i parkowania).
4. Istnieniu tunelu towarzysz wielkie efekty zewntrzne, majce pozytywny wpyw na sektory
gospodarki, ktre bezporednio nie korzystaj z tunelu. Tunel jest podany spoecznie, nawet jeli jego budowa nie byaby opacalna dla sektora prywatnego.
5. a) Istnienie tunelu pobudza inwestycje krajowe w przemyle samochodowym; tylko cz
tych samochodw jest eksportowana dziki tunelowi, b) W przypadku inwestycji publicznych spoeczna premia za ryzyko moe by mniejsza ni premia, ktrej daj banki (atwiejsze czenie i dzielenie ryzyka), c) Tunel zmniejsza tok na lotniskach Heathrow i Gatwick. d) Tunel zmniejsza haas w pobliu tych lotnisk, e) Przy budowie tunelu znaleli prac
przymusowo bezrobotni robotnicy budowlani; bez tunelu byliby oni pozbawieni zajcia.
6. Formua koszty plus narzut" sabiej skania do obniania kosztw, ale nie wie si z ni zagroenie, e spki wystrasz si ponoszonego ryzyka (dodatkowe koszty mona uwzgldni, ustalajc kocow cen). Staa cena powoduje, e spki ponosz cae ryzyko (skania je
to do podnoszenia ceny ofertowej). Jednak ich motywacja do obniania kosztw jest wiksza, poniewa to one przejmuj te wszystkie korzyci. Pierwsza metoda jest lepsza w sytuacji, kiedy moliwoci wzrostu kosztw nie s due, poniewa kontrola menederw jest atwa, a jednoczenie wystpuje znaczna i niemoliwa do kontrolowania niepewno.
7. a) Nie, jeli MC < AC b) Monopoli publicznych rwnie dotyczy zawodno rynku, c) Regulacja kosztuje i towarzyszy jej zagroenie niewol regulacyjn. Niekiedy rozwizania
strukturalne s bardziej efektywne.
W oryginale podrcznika brakuje poprawnej odpowiedzi na pytanie; podana tu odpowied pochodzi od

tumacza (przyp. tum).
Sownik poj
Aktywna (dyskrecjonalna) polityka fiskalna decyzje dotyczce stawek

podatkowych i wielkoci wydatkw pastwa.
Alians strategiczny poczenie wsppracy i konkurencji w pewnej grupie
przedsibiorstw dostarczajcych gam produktw czciowo komplementarnych.
Alokacja zasobw odpowied na pytanie, co, jak i dla kogo jest produkowane.
Amortyzacja nazywana czasami konsumpcj kapitau, oznacza zmniejszenie si
wartoci dobra kapitaowego w pewnym okresie w wyniku uytkowania lub
starzenia
si.
Aprecjacja (kursu walutowego) wzrost midzynarodowej wartoci waluty.
Atak spekulacyjny znaczny odpyw kapitau, mogcy wymusi zmiany w
polityce
gospodarczej.
Automatyczne stabilizatory zmniejszaj warto mnonika, osabiajc reakcj
produkcji na wstrzsy popytowe.
Badania i rozwj (B+R) proces, w trakcie ktrego dokonuje si wynalazkw
i przeksztaca si je w ekonomicznie opacalne innowacje.
Bank centralny bank pastwa i bankw komercyjnych. Instytucja
odpowiedzialna
za polityk pienin.
Banki komercyjne porednicy finansowi, ktrym prawo umoliwia udzielanie
kredytw i przyjmowanie wkadw, cznie z wkadami, w ciar ktrych wolno
wystawia czeki.
Bariery pozataryfowe regulacje lub praktyki stosowane w danym kraju,
dyskryminujce zagraniczne dobra lub si robocz.
Baza monetarna (inaczej zasb pienidza wielkiej mocy) ilo gotwki
w obiegu pozabankowym oraz w systemie bankowym.
Baza produkcyjna istniejcy producenci mog stworzy lokalizacyjne efekty

zewntrzne dla produkcji przemysowej.
Bbel cenowy (asset price bubble) odchylanie si rzeczywistej ceny aktyww od
ceny odzwierciedlajcej podstawowe cechy danych aktyww. Bble cenowe
stanowi
przykad samospeniajcej si przepowiedni.
Sownik poj
1067
Bezporednie inwestycje zagraniczne (BIZ) zakup firm zagranicznych lub tworzenie za granic filii przedsibiorstw krajowych.
Bezrobocie dobrowolne wystpuje wwczas, gdy bezrobotni nale do zasobu
pracy, lecz z wasnej woli nie chc podj pracy przy danym poziomie pacy.
Bezrobocie frykcyjne minimalny, nieunikniony poziom bezrobocia w spoeczestwie.
Bezrobocie klasyczne wystpuje wwczas, gdy pace utrzymuj si powyej poziomu rwnowagi.
Bezrobocie przymusowe wystpuje wwczas, gdy ludzie chc pracowa za obowizujce stawki pac, lecz nie mog znale pracy.
Bezrobocie strukturalne odzwierciedla niedopasowanie kwalifikacji siy
roboczej
do rodzaju oferowanej pracy w warunkach zmieniajcego si popytu i produkcji.
Bezrobocie wynikajce z niedostatecznego popytu wystpuje wwczas, gdy produkcja jest niniejsza od poziomu potencjalnego.
Bilans handlowy warto eksportu netto.
Bilans patniczy zestawienie transakcji midzy mieszkacami danego kraju a zagranic. Skada si z rachunku obrotw biecych1 i rachunku obrotw
kapitaowych.
Bd zwizany z rnymi punktami widzenia to, co moe by prawdziwe dla
jednej osoby, nie musi by prawdziwe dla wszystkich, i na odwrt.
Budet plan wydatkw i dochodw pojedynczej osoby, przedsibiorstwa lub
pastwa.
Budet skorygowany o wpyw inflacji uwzgldnia realne, a nie nominalne stopy
procentowe przy obliczaniu wielkoci wydatkw pastwa przeznaczonych na spat
odsetek od dugu.
Budet strukturalny stan (saldo) budetu przy zaoeniu, e produkcja osigna
poziom produkcji potencjalnej.
Cel inflacyjny bank centralny dostosowuje stopy procentowe w celu utrzymania
inflacji w wskim przedziale.
CeI monetarny polityki pieninej polega na dostosowaniu stp procentowych
w celu utrzymania nominalnej poday pienidza na z gry zaoonej ciece.
Cena rwnowagi cena, przy ktrej ilo oferowana rwna si wielkoci zapotrzebowania.
Cena skadnika aktyww kwota, za ktr dany skadnik aktyww moe by bezporednio nabyty. Wchodzc w jego posiadanie, waciciel nabywa prawo do
przyszego strumienia usug kapitau, jakiego ten zasb moe dostarczy.
Cena zamknicia poziom ceny, poniej ktrego jedynym sposobem zmniejszenia
przez przedsibiorstwo swych strat jest decyzja o zaprzestaniu produkcji.
Ceny obcienia szczytowego taki system rnicowania cen, w ktrym odbiorcy
w okresie najwikszego zapotrzebowania pac wysze ceny, co odpowiada
wyszemu
kosztowi kracowemu zaspokojenia ich potrzeb.
1
Oraz rachunku obrotw finansowych (przyp. red. nauk.).
1068
Sownik poj
Ceteris paribus (przy pozostaych czynnikach niezmienionych) zaoenie
pozwalajce bada zwizek midzy dwiema zmiennymi, dziki wyczeniu wpywu

pozostaych zmiennych.
Co podatek naoony na import.
Co optymalne w przypadku, gdy import wpywa na cen wiatow, co
optymalne
pozwala na zmniejszenie importu do poziomu, przy ktrym spoeczny koszt
kracowy
zrwnuje si ze spoeczn korzyci kracow.
Cykl koniunkturalny krtkookresowe wahania produkcji wok linii trendu.
Czysta inflacja wystpuje wwczas, gdy ceny dbr oraz czynnikw produkcji
rosn w tym samym tempie.
Czysta strata spoeczna {deadweight burden) utracona nadwyka spoeczna
w wyniku nieodpowiedniej wielkoci produkcji.
Dane ekonomiczne informacje zaczerpnite z rzeczywistoci, stanowice
dowd
okrelonego zachowania si gospodarki.
Dane przekrojowe pokazuj zrnicowanie zmiennej midzy rnymi
jednostkami lub grupami podmiotw w okrelonym punkcie czasowym.
Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w krtkim okresie wielko
wytworzonej
produkcji, przy ktrej utarg kracowy zrwnuje si z krtkookresowym kosztem
kracowym, pod warunkiem e cena pokrywa krtkookresowy przecitny koszt
zmienny
przy tej wielkoci produkcji. W przeciwnym wypadku produkcja wynosi zero.
Deficyt budetowy nadwyka wydatkw pastwa nad jego dochodami.
Deflator PNB stosunek nominalnego PNB do realnego PNB, wyraony w
postaci
wskanika.
Deprecjacja kursu walutowego spadek midzynarodowej wartoci waluty.
Dewaluacja (rewaluacja) spadek (wzrost) staego kursu walutowego.
Dug narodowy (publiczny) wielko niespaconego dugu pastwa.
Dugi okres okres potrzebny do cakowitego dostosowania si do zmian
zachodzcych w otoczeniu.
Dugookresowa krzywa Phillipsa pionowa krzywa odpowiadajca wysokoci
naturalnej stopy bezrobocia. W dugim okresie nie wystpuje odwrotna zaleno
midzy bezrobociem a inflacj.
Sownik poj
1069
Dugookresowa krzywa poday pokazuje zaleno midzy cen a podan

wielkoci produkcji. Jest ona czci krzywej dugookresowego kosztu
kracowego,
znajdujc si powyej krzywej dugookresowego kosztu przecitnego.
Dugookresowa rwnowaga w gospodarce jednoczesna rwnowaga
wewntrzna
i zewntrzna w gospodarce.
Dugookresowy koszt cakowity minimalny koszt wytworzenia okrelonej
wielkoci produkcji w sytuacji, gdy przedsibiorstwo moe zmienia nakady wszystkich
czynnikw.
Dugookresowy koszt kracowy przyrost dugookresowego kosztu cakowitego
w wyniku trwaego wzrostu wielkoci produkcji o jednostk.
Dugookresowy koszt przecitny dugookresowy koszt cakowity podzielony
przez wielko produkcji.
1070
Sownik poj
Dobra finalne dobra nabywane przez ostatecznego uytkownika.

Dobra komplementarne wzrost ceny jednego dobra prowadzi do spadku
popytu
na dobra komplementarne.
Dobra porednie dobra czciowo przetworzone, stanowice nakady i
cakowicie
si zuywajce w dalszej czci procesu produkcyjnego.
Dobra spoecznie niepodane dobra, ktre zdaniem spoeczestwa powinny
by
eliminowane, bez wzgldu na to, co o tym sdz poszczeglne jednostki.
Dobra spoecznie podane dobra, ktre zdaniem spoeczestwa kady
powinien
mie, bez wzgldu na to, czy tego pragnie, czy nie.
Dobra substytucyjne dobra, na ktre popyt wzrasta w efekcie wzrostu cen
innych
(mogcych je zastpi) dbr.
Dobro luksusowe dobro o elastycznoci dochodowej popytu wikszej od
jednoci.
Dobro niszego rzdu popyt na dobro niszego rzdu spada wraz ze wzrostem
dochodu. Dobro to ma ujemn elastyczno dochodow popytu.
Dobro normalne (zwyke) popyt na to dobro wzrasta w miar wzrostu dochodu.
Charakteryzuje si dodatni elastycznoci dochodow popytu.
Dobro podstawowe (niezbdne) charakteryzuje si elastycznoci dochodow
popytu mniejsz od jednoci.
Dobro prywatne to takie dobro, ktre konsumowane przez jedn osob
nie
moe by jednoczenie konsumowane przez kogo innego.
Dobro publiczne to takie dobro, ktre konsumowane przez jedn osob
moe by jednoczenie konsumowane w tej samej iloci przez innych.
Dochd do dyspozycji (dochd rozporzdzalny) dochd otrzymywany przez
gospodarstwa domowe od przedsibiorstw, powikszony o transfery otrzymane od
pastwa i pomniejszone o podatki bezporednie. Gospodarstwa domowe przeznaczaj
swj dochd do dyspozycji na konsumpcj oraz oszczdnoci.
Dochd narodowy produkt narodowy netto, obliczony poprzez odjcie
amortyzacji od produktu narodowego brutto w cenach czynnikw produkcji (bazowych).
Dochd transferowy czynnika produkcji w okrelonym zastosowaniu to
minimalna wypata potrzebna, aby skoni ten czynnik do wiadczenia usug wanie w tym
zastosowaniu.
Dopyw (do ruchu okrnego) pynce do przedsibiorstw pienidze, ktre nie
przeszy wczeniej przez gospodarstwa domowe.
Sownik poj
1071
Doskonaa mobilno kapitau sytuacja, w ktrej ogromne strumienie kapitau

przepywaj pomidzy krajami (walutami) w przypadku, gdy w krajach tych
istniej
rne oczekiwane stopy zwrotu z aktyww.
Dostosowania strukturalne dziaania w zakresie polityki podaowej, majce na
celu zwikszenie produkcji potencjalnej poprzez wzrost efektywnoci.
Dostosowanie polityki pieninej zmiana (charakteru) polityki pieninej,
majca
na celu szybsze dostosowanie gospodarki po szoku podaowym.
Drena podstawowy (fiscal drag) wzrost realnych wpyww podatkowych nastpujcy w wyniku zwikszenia si dochodw nominalnych na skutek inflacji, co w
pro-
1072
Sownik poj
gresywnym systemie podatkowym przesuwa podatnikw do wyszych przedziaw

dochodowych.
Dumping sprzeda dbr przez producentw poniej kracowych kosztw ich
produkcji.
Dyskryminacja niejednakowe traktowanie ludzi o takich samych cechach.
Dywersyfikacja portfela podzia ryzyka midzy rne rodzaje aktyww,
ktrych
stopy zwrotu zmieniaj si w rny sposb.
Dywidenda regularne wypaty z zysku dla akcjonariuszy.
Dzielenie ryzyka obnienie stawek gry, w celu zmniejszenia niechci do ryzyka.
Efekt dochodowy zmiany ceny dostosowanie si popytu do zmiany jedynie dochodu realnego.
Efekt majtkowy przesunicie funkcji konsumpcji pod wpywem zmiany
majtku
gospodarstw domowych.
Efekt substytucyjny efekt zmiany ceny, polegajcy na dostosowaniu popytu do
samej zmiany relacji cen.
Efekt zewntrzny produkcja lub konsumpcja danej osoby wpywa fizycznie na
produkcj lub konsumpcj innych osb.
Efekt zewntrzny sieci dodatkowy uytkownik sieci zapewnia korzyci
wszystkim
dotychczasowym jej uytkownikom.
Efektywno produkcji stan, w ktrym zwikszenie produkcji jednego dobra
wymaga zrezygnowania z czci produkcji innych dbr.
Efektywno techniczna wykorzystanie technologii, ktra pozwala na
wytworzenie tej samej wielkoci produkcji przy mniejszym nakadzie czynnikw produkcji.
Efektywno w sensie Pareta dla danego zbioru gustw konsumentw,
zasobw
produkcji i poziomu techniki alokacja jest efektywna, jeli niemoliwe jest przejcie
do innej alokacji, ktra polepszyaby pooenie niektrych ludzi bez szkody dla innych.
Efektywny kurs walutowy redni waony kurs waluty krajowej wzgldem
walut
krajw bdcych partnerami handlowymi, gdzie wagami s wzgldne rozmiary
handlu
z danym krajem.
Efektywny rynek aktyww ceny aktyww prawidowo uwzgldniaj dostpne
informacje.
Ekonometria nauka wykorzystujca procedury statystyczne do ilociowego pomiaru zalenoci ekonomicznych.
Ekonomia nauka, ktra bada, w jaki sposb spoeczestwo gospodarujce
decyduje o tym, co, jak i dla kogo produkowa.
Sownik poj
1073
Ekonomia dobrobytu ga ekonomii zajmujca si normatywn ocen

sposobu
dziaania gospodarki.
Ekonomia normatywna dostarcza zalece i rekomendacji opartych na
subiektywnych sdach wartociujcych.
Ekonomia podaowa zajmuje si wpywem podatkw i innych bodcw na
wielko produkcji krajowej, przy zaoeniu maksymalnego wykorzystania mocy
produkcyjnych.
1074
Sownik poj
Ekonomia polityczna nauka zajmujca si podejmowaniem decyzji przez

pastwo.
Ekonomia pozytywna zajmuje si obiektywnym, naukowym objanieniem
zasad
funkcjonowania gospodarki.
Eksport sprzeda za granic towarw wytworzonych w kraju.
Ekstensywna rozbudowa aparatu wytwrczego w warunkach wzrostu
gospodarczego inwestycje pozwalajce utrzyma dotychczasow relacj kapita na 1
zatrudnionego, w sytuacji, gdy zwiksza si poziom zatrudnienia w gospodarce.
Elastyczne ustalanie celw inflacyjnych zobowizuje bank centralny do
osignicia celu inflacyjnego w rednim okresie, pozostawiajc jednak otwart kwesti
szybkoci dojcia do tego celu. Umoliwia to cakowit stabilizacj wstrzsw
popytowych
i czciow stabilizacj wstrzsw podaowych.
Elastyczno dochodowa popytu procentowa zmiana wielkoci popytu
podzielona
przez odpowiadajc jej procentow zmian dochodu.
E-produkt moe zosta cyfrowo zakodowany, a nastpnie wysany szybko, dokadnie i tanio.
Europejski Mechanizm Kursowy (ERM Exchange Rate Mechanism) cz
Europejskiego Systemu Walutowego. Wszystkie kraje nalece do ERM s
powizane
midzy sob systemem staych nominalnych kursw walutowych, za kursy
walutowe
w stosunku do krajw spoza ERM s pynne.
Europejski System Walutowy system wsppracy walutowej i kursowej w
Europie Zachodniej w latach 1979-1999.
Federalny system fiskalny scentralizowany system podatkw i wydatkw, obowizujcy w podlegych stanach lub krajach.
Finanse przedsibiorstw sposb, w jaki przedsibiorstwa finansuj swoj
dziaalno.
Funkcja konsumpcji zaleno midzy globalnym popytem konsumpcyjnym a
dochodem rozporzdzalnym.
Funkcja oszczdnoci okrela podany poziom oszczdnoci przy rnej
wielkoci dochodu.
Funkcja produkcji zbir wszystkich efektywnych metod produkcji; okrela
maksymaln wielko produkcji, jak mona osign przy rnej wielkoci nakadw
czynnikw wytwrczych i danym poziomie techniki (wiedzy technicznej).
Sownik poj
1075
Funkcja reakcji okrela, w jaki sposb optymalne dziaania jednego gracza

rni
si w zalenoci od zaoonych dziaa drugiego gracza. Rwnowaga Nasha ma
miejsce wwczas, gdy nastpuje przecicie si dwch funkcji reakcji.
Funkcjonalny podzia dochodu podzia dochodu narodowego midzy rne
czynniki produkcji.
Fuzja dobrowolne poczenie si dwch firm, ktre s przekonane, e wsplna
dziaalno okae si bardziej efektywna.
Fuzja konglomeratowa poczenie si dwch przedsibiorstw o rnych,
niepowizanych profilach dziaalnoci.
Fuzja pionowa poczenie dwch przedsibiorstw zajmujcych si rnymi
fazami
produkcji w tej samej gazi przemysu.
1076
Sownik poj
Fuzja pozioma poczenie si dwch firm dziaajcych w tej samej gazi i na

tym
samym etapie procesu produkcyjnego.
Gazie schykowe gazie, ktrych znaczenie w dugim okresie si zmniejsza.
Gazie wschodzce nowo powstajce gazie gospodarki, do ktrych naley
przyszo.
Gapowicz osoba, ktrej nie mona wykluczy z konsumpcji dobra i ktra nie
ma
w zwizku z tym bodcw do jego zakupu.
Geografia ekonomiczna dyscyplina nauk ekonomicznych uznajca, e efekty
zewntrzne zwizane z lokalizacj wpywaj na produkcj i konsumpcj.
Globalizacja rosnca integracja rynkw narodowych, oddzielonych wczeniej
od
siebie.
Gospodarka barterowa gospodarka, w ktrej nie wystpuje rodek wymiany.
Jedne dobra s wymieniane na drugie.
Gospodarka centralnie planowana centralnie ustala si co, jak i dla kogo jest
produkowane. Szczegowe instrukcje s nastpnie przekazywane gospodarstwom
domowym, przedsibiorstwom i pracownikom.
Gospodarka mieszana gospodarka, w ktrej interweniuj zarwno pastwo, jak
i sektor prywatny.
Gospodarka otwarta kraj, w ktrym du rol odgrywaj handel zagraniczny
oraz
powizania finansowe z innymi krajami.
Gotwka banknoty i bilon. Najbardziej pynna posta aktyww,
nieprzynoszcych
dochodu w postaci odsetek.
Gra sytuacja, w ktrej podejmowane decyzje s wzajemnie wspzalene.
Gra uczciwa przynosi przecitnie zerowy zysk pieniny.
Handel gosami (logrolling) gosowanie zgodnie z preferencjami jakiej osoby
w zamian za uzyskanie jej gosu w innym gosowaniu.
Hedging wykorzystanie rynku transakcji terminowych w celu przeniesienia
ryzyka
na kogo innego.
Hiperinflacja okres bardzo szybkiej inflacji.
Hipoteza cyklu ycia ludzie tworz taki plan swoich wydatkw na cae ycie
(uwzgldniajcy zapisy spadkowe dla swoich dzieci), ktrego warto jest rwna
dochodowi uzyskanemu w caym yciu (powikszonemu o odziedziczony majtek).
Hipoteza Fishera wysza inflacja prowadzi do odpowiednio wyszych
nominalnych stp procentowych.
Sownik poj
1077
Hipoteza konwergencji kraje biedne wykazuj szybsze tempo wzrostu

gospodarczego ni kraje bogate.
Histereza wystpuje wwczas, gdy dugookresowa rwnowaga zaley od
cieki,
po ktrej porusza si gospodarka w krtkim okresie.
Ilociowa teoria pienidza zmiany nominalnej poday pienidza prowadz do
proporcjonalnej zmiany poziomu cen (oraz pac nominalnych), lecz nie wpywaj na
wielko produkcji i zatrudnienia.
Iluzja inflacyjna mylenie zmian nominalnych i realnych. Na nasz majtek
wpyw
maj zmienne realne, nie za nominalne.
1078
Sownik poj
Iluzja pienidza wystpuje wtedy, kiedy ludzie nie odrniaj wielkoci

nominalnych od realnych.
Import sprzeda w kraju towarw wytworzonych za granic.
Inflacja bazowa (underlying inflation) stopa wzrostu cen detalicznych po wyeliminowaniu wpywu odsetek hipotecznych na koszty utrzymania.
Inflacja rzeczywista (headline inflation) faktyczna inflacja, czyli wzrost
wskanika cen detalicznych (RPI retail price index).
Innowacja wykorzystanie nowej wiedzy do uzyskania lepszych metod
produkcji.
Instrument polityki pieninej zmienna, ktra podlega (codziennej) kontroli
banku centralnego.
Intensywna rozbudowa aparatu wytwrczego w warunkach wzrostu
gospodarczego inwestycja pozwalajca na zwikszenie przecitnej wielkoci kapitau
przypadajcego na jednego pracownika.
Interwencja banku centralnego na rynku walutowym zakup lub sprzeda
waluty krajowej w celu utrzymania staego kursu walutowego.
Interwencja niewsparta sterylizacj wykorzystanie przez bank centralny
rezerw
dewizowych w celu likwidacji nierwnowagi patniczej; jej konsekwencj jest
zmiana
krajowej poday pienidza.
Inwestycje zakup nowych dbr kapitaowych przez przedsibiorstwa.
Inwestycje brutto produkcja nowych dbr kapitaowych i/lub ulepszenie
istniejcych dbr kapitaowych.
Inwestycje netto inwestycje brutto pomniejszone o warto amortyzacji
istniejcego zasobu kapitau.
Izba walutowa (inaczej zarzd walut; currency board) jednostronne zobowizanie si kraju do utrzymania kursu walutowego na okrelonym poziomie
poprzez
rezygnacj ze swojej niezalenoci monetarnej. Zmiany poday pienidza nastpuj
wwczas wycznie pod wpywem deficytu lub nadwyki w bilansie patniczym.
Izokwanta pokazuje minimalne kombinacje nakadw potrzebnych do
wytworzenia okrelonej wielkoci produkcji. Rne punkty na izokwancie odpowiadaj
rnym
metodom produkcji.
Jednolity rynek rynek niepodlegajcy regulacjom, polityce podatkowej i nieformalnym ograniczeniom poszczeglnych pastw.
Sownik poj
1079
Jednostka rozliczeniowa (rozrachunkowa) jednostka, w ktrej s wyraone

ceny
i prowadzi si rozliczenia.
Jednostkowa elastyczno popytu elastyczno cenowa popytu wynoszca dokadnie -1. W tej sytuacji zmiana ceny nie wpywa na wielko utargu cakowitego.
Kapita fizyczny zasb wytworzonych w gospodarce dbr (takich jak maszyny
i urzdzenia czy fabryki) stanowicych nakady w procesie produkcji innych dbr
i usug
Kapita ludzki posiadany przez pracownika zasb umiejtnoci, prowadzcy do
zwikszenia jego przyszej produktywnoci.
Kapita wasny aktywa bdce wasnoci przedsibiorstwa, pomniejszone o
jego
zobowizania.
1080
Sownik poj
Klasyczny model gospodarki zakada, e ceny i pace s doskonale elastyczne.

Klin podatkowy rnica midzy cen pacon przez nabywc a cen
otrzymywan
przez sprzedawc.
Kodeks Stabilnoci Fiskalnej (Code for Fiscal Stability) zobowizuje rzd Wielkiej Brytanii do przestrzegania redniookresowego celu, zakadajcego
finansowanie
wszystkich biecych wydatkw pastwa biecymi dochodami; w okresie tym
zaduanie si moe suy wycznie finansowaniu inwestycji.
Komisja ds. Ochrony Konkurencji (Competition Commission) bada, czy firmy
bdce faktycznymi lub potencjalnymi monopolami nie dziaaj wbrew interesowi
publicznemu.
Koncepcja wzrostu zerowego najlepszym rozwizaniem jest obnienie tempa
wzrostu PNB do zera, poniewa zwikszeniu PNB towarzysz dodatkowe koszty
zwizane np. z zanieczyszczeniem rodowiska.
Konkurencja doskonaa rynek, na ktrym zarwno sprzedajcy, jak i kupujcy
uznaj, e ich decyzje o kupnie i sprzeday nie wpywaj na poziom ceny rynkowej.
Konkurencja monopolistyczna ga, w ktrej istnieje wielu producentw
oferujcych dobra bdce bliskimi substytutami. Kade z przedsibiorstw ma jedynie
ograniczony wpyw na cen sprzeday dobra.
Kontrola cen reguy ustalone przez pastwo, okrelajce ceny minimalne lub
maksymalne.
Kontrola korporacyjna ten, kto sprawuje kontrol nad przedsibiorstwem w
rnych sytuacjach.
Kontrola przepywu kapitau zakaz, ograniczenie lub opodatkowanie
przepywu
kapitau prywatnego midzy krajami (walutami).
Kontyngenty (kwoty importowe) ograniczenia ilociowe importu danego
towaru.
Koordynacja polityki gospodarczej podejmowanie wsplnych decyzji przez
dwa
wspzalene kraje, w przypadku ktrych wystpuj silne efekty transgraniczne.
Korzyci skali (rosnce przychody ze skali) dugookresowy koszt przecitny
maleje wraz ze wzrostem produkcji.
Koszt wydatki na produkcj w danym okresie.
Koszt alternatywny ilo danego dobra, z jakiej naley zrezygnowa, aby
otrzyma dodatkow jednostk innego dobra.
Sownik poj
1081
Koszt kracowy przyrost kosztu cakowitego w wyniku wzrostu produkcji o

jednostk.
Koszt trzymania pienidza odsetki utracone w wyniku rezygnacji z ulokowania
majtku w aktywach przynoszcych wikszy dochd.
Koszty stae koszty, ktre nie zmieniaj si wraz ze zmianami wielkoci
produkcji.
Koszty zdzieranych zelwek wynikajce z inflacji dodatkowy czas i wysiek
przy
przeprowadzaniu transakcji w sytuacji, gdy podmioty gospodarcze staraj si
ogranicza koszty utrzymywania realnych zasobw pienidza.
Koszty zmiany dostawcy dodatkowe koszty ponoszone przy zmianie dostawcy.
Koszty zmienianych jadospisw fizyczne zasoby, ktre trzeba dostosowa w
celu
utrzymania wartoci realnych na niezmienionym poziomie w warunkach inflacji.
Sownik poj
1082
Koszty zmienne koszty, ktrych wysoko jest uzaleniona od wielkoci

produkcji.
Kotwica nominalna ostatecznie okrela poziom innych zmiennych
nominalnych.
Siy rynkowe okrelaj zmienne realne.
Kraje sabej rozwinite (KSR) kraje o niskim poziomie dochodu i produkcji na
1 mieszkaca.
Kraje transformujce si kraje przechodzce transformacj z systemu
gospodarki
centralnie planowanej do gospodarki rynkowej.
Krajowa cena waluty zagranicznej ilo waluty krajowej za jednostk waluty
obcej.
Kracowa skonno do importu odsetek dodatkowego dochodu narodowego,
przeznaczany przez mieszkacw kraju na zakup towarw importowanych.
Kracowa skonno do konsumpcji odsetek dodatkowego dochodu rozporzdzalnego, przeznaczany przez gospodarstwa domowe na konsumpcj.
Kracowa skonno do oszczdzania odsetek dodatkowego dochodu2 przeznaczany przez gospodarstwa domowe na oszczdnoci.
Kracowa stopa podatkowa cz dodatkowego dochodu przeznaczana na
zapacenie podatku.
Kracowa stopa substytucji ilo jednego dobra, z jakiej naley zrezygnowa,
aby mc zwikszy o jednostk konsumpcj drugiego dobra, pozostawiajc
uyteczno cakowit na niezmienionym poziomie.
Kracowa uyteczno przyrost cakowitej uytecznoci wynikajcy ze
zwikszenia konsumpcji danego dobra o jednostk, przy staej wielkoci konsumpcji
pozostaych dbr.
Kracowy produkt pracy przyrost wielkoci produkcji w wyniku zwikszenia
nakadu pracy o jednostk przy staym poziomie nakadw pozostaych czynnikw
produkcji.
Kracowy przychd z pracy przychd ze sprzeday produktu wytworzonego
dziki zatrudnieniu dodatkowej jednostki pracy w przypadku, gdy wzrost produkcji
prowadzi do spadku ceny dobra.
Krtki okres okres, w ktrym niemoliwe jest pene dostosowanie do
zmienionych
warunkw gospodarowania.
Krtkookresowa krzywa Phillipsa wyszemu poziomowi bezrobocia
towarzyszy
nisza inflacja. Wysoko przebiegu krtkookresowej krzywej Phillipsa
odzwierciedla
poziom oczekiwanej inflacji.
Rozporzdzanego (przyp. tum.).
Sownik poj
1083
Krtkookresowa krzywa poday krzywa ilustrujca wielko produkcji, jak

przedsibiorstwo chce wytwarza przy rnych cenach; jest to cz krzywej SMC
przebiegajca powyej krzywej SAVC
Krtkookresowe przecitne koszty cakowite (SATC) krtkookresowe koszty
cakowite podzielone przez wielko produkcji.
Krtkookresowe przecitne koszty stae (SAFC) krtkookresowe koszty stae
podzielone przez wielko produkcji.
Rozporzdzanego (przyp. tum.).
1084
Sownik poj
Krtkookresowe przecitne koszty zmienne (SAVC) krtkookresowe koszty

zmienne podzielone przez wielko produkcji.
Krtkookresowy koszt kracowy (SMC) przyrost kosztu cakowitego przy
zwikszeniu produkcji o jednostk w krtkim okresie, przy staej wielkoci czci
nakadw.
Kryteria z Maastricht (dotyczce wstpienia do Europejskiej Unii Walutowej)
kraj musi wykazywa trwale nisk inflacj i prowadzi odpowiedzialn polityk
fiskaln.
Krzywa ii przy wyszych stopach inflacji bank centralny dy do utrzymywania
wyszych realnych stp procentowych.
Krzywa /5 kombinacje dochodu i stopy procentowej, przy ktrych popyt
globalny
jest rwny faktycznej produkcji.
Krzywa Laffera pokazuje wielko wpyww podatkowych w zalenoci od
stopy
podatkowej.
Krzywa LM kombinacje dochodu i stopy procentowej, zapewniajce rwnowag
na rynku pienidza.
Krzywa moliwoci produkcyjnych przedstawia, przy kadej wielkoci
produkcji
jednego dobra, maksymaln, moliw produkcj pozostaych dbr, przy zaoeniu
danych zasobw czynnikw produkcji i danym poziomie wiedzy technicznej.
Krzywa obojtnoci pokazuje wszystkie koszyki dbr o takim samym poziomie
uytecznoci.
Krzywa Phillipsa obrazuje odwrotn zaleno midzy wysz inflacj a
niszym
bezrobociem.
Krzywa poday krzywa obrazujca zaleno midzy cen a iloci
oferowanego
dobra przy innych wielkociach niezmienionych.
Krzywa poday globalnej wielko produkcji, jak przedsibiorstwa s skonne
dostarcza na rynek przy kadym poziomie inflacji.
Krzywa poday globalnej w modelu klasycznym pionowa krzywa
odpowiadajca wielkoci produkcji potencjalnej. Produkcja w stanie rwnowagi nie zaley od
poziomu inflacji.
Krzywa popytu zaleno midzy cen i wielkoci zapotrzebowania przy
innych
czynnikach niezmienionych.
Krzywa popytu inwestycyjnego wielko planowanych inwestycji przy
kadym
poziomie stopy procentowej.
Sownik poj
1085
Krzywa popytu makroekonomicznego ( M D S ) wysza inflacja prowadzi do

zmniejszenia produkcji, gdy przyczynia si do podwyszenia stp procentowych
przez bank centralny.
Krzywa popytu rynkowego suma krzywych popytu indywidualnego
wszystkich
jednostek dziaajcych na rynku.
Kurs dostosowywany okresowo (adjustable peg) stay kurs walutowy, ktrego
poziom moe by czasami zmieniany.
1086
Sownik poj
Kurs pynny regulowany (managed float) bank centralny interweniuje na rynku

walutowym w celu zmniejszenia skali waha kursowych i wywoania zmiany
poziomu
kursu walutowego w podanym kierunku.
Kurs walutowy cena, po ktrej s wymieniane dwie waluty krajowe.
Lokalizacyjny efekt zewntrzny na koszty ponoszone przez pojedyncze
przedsibiorstwo wpywaj inne dziaajce w okolicy przedsibiorstwa; inaczej: na koszty
pojedynczego konsumenta maj wpyw take inni dziaajcy w okolicy dostawcy.
Luka produkcji rnica midzy faktyczn a potencjaln wielkoci produkcji.
czenie ryzyka (dywersyfikacja) czenie niezalenych lub ujemnie
skorelowanych rodzajw ryzyka w celu zmniejszenia cakowitego ryzyka.
Majtek materialny kapita i ziemia.
Makroekonomia nauka o gospodarce jako caoci, kadca nacisk na
powizania
midzy rnymi czciami i podmiotami wystpujcymi w gospodarce.
Makroekonomia gospodarki otwartej bada wpyw na gospodark krajow powiza z innymi krajami poprzez handel zagraniczny, kurs walutowy oraz
przepywy
kapitau.
Malejca kracowa stopa substytucji jednakowe przyrosty konsumpcji
jednego
dobra prowadz do coraz mniejszego spadku konsumpcji drugiego dobra przy
zachowaniu niezmienionego poziomu uytecznoci.
Malejca kracowa uyteczno kada kolejna jednostka dobra przy staej
konsumpcji pozostaych dbr powoduje coraz mniejsze przyrosty uytecznoci
cakowitej.
Mara odsetkowa (interest rate spread) rnica midzy stop oprocentowania
kredytw i stop oprocentowania depozytw.
Mechanizm transmisyjny polityki pieninej to inaczej kana, poprzez ktry
polityka pienina oddziauje na wielko produkcji i zatrudnienia.
Mieszana elastyczno cenowa popytu na dobro i wzgldem zmian ceny dobra j to procentowa zmiana popytu na dobro i podzielona przez odpowiadajc jej
procentow zmian ceny dobra j.
Midzynarodowa warto waluty krajowej ilo waluty obcej za jednostk
waluty krajowej.
Midzynarodowy system walutowy dostarcza rodkw wymiany
wykorzystywanych w transakcjach midzynarodowych.
Sownik poj
1087
Mikroekonomia nauka zajmujca si szczegow analiz podejmowanych

przez
jednostki decyzji dotyczcych zakupu i sprzeday towarw.
Minimalna skala efektywna (MES) najmniejszy wolumen produkcji, przy
ktrym
krzywa dugookresowych kosztw przecitnych osiga minimum.
Mnonik stosunek zmiany wielkoci produkcji odpowiadajcej rwnowadze do
zmiany wydatkw autonomicznych, ktra bya przyczyn tej zmiany.
Mnonik kreacji pienidza stosunek wielkoci poday pienidza do wielkoci
bazy monetarnej.
Mnonik zrwnowaonego budetu wzrost wydatkw pastwa, ktremu
towarzyszy taki sam wzrost podatkw; powoduje wzrost produkcji.
1088
Sownik poj
Model (lub teoria) zbir zoe, na podstawie ktrych wnioskuje si o

zachowaniu
podmiotw ekonomicznych; przemylane uproszczenie rzeczywistoci.
Model Bertranda kade przedsibiorstwo traktuje ceny ustalane przez inne
firmy
jako dane.
Model Cournota kade przedsibiorstwo traktuje wielko produkcji drugiej
firmy
jako dan.
Model mnonika-akceleratora przedsibiorstwa szacuj przysz wielko produkcji oraz przysze zyski, ekstrapolujc dotychczasowy trend produkcji. Stae
tempo
wzrostu produkcji prowadzi do staego poziomu inwestycji. Do zwikszenia
inwestycji potrzebny jest coraz szybszy wzrost produkcji.
Model Stackelberga model, w ktrym przedsibiorstwo osigajce rent
pioniersk (bdce przywdc cenowym na danym rynku) jest w stanie przewidzie
reakcj
pozostaych przedsibiorstw na wasne dziaania.
Monopol naturalny charakteryzuje si malejcymi i przecitnymi kosztami,
niezalenie od wielkoci produkcji. Jest w stanie sprzedawa dobro po niszej cenie ni
jego mniejsi konkurenci; sprawia to, e w gazi wystpuj wysokie bariery
wejcia.
Monopol rnicujcy ceny monopol ustalajcy rne ceny dla rnych nabywcw.
Monopolista jedyny lub potencjalny sprzedawca w danej gazi.
Motyw portfelowy trzymania pienidza odzwierciedla niech do ryzyka.
Ludzie
godz si na nisz stop zwrotu w zamian za mniejsze ryzyko.
Motyw przezornoci wynika z trzymania pewnego zasobu pienidza na
pokrycie
nieprzewidzianych wydatkw.
Motyw transakcyjny motyw transakcyjny trzymania pienidza wynika z braku
synchronizacji w czasie wypaty dochodw i patnoci za dobra.
Motywy trzymania pienidza motyw transakcyjny wynika z braku
synchronizacji
momentw wypaty i patnoci; motyw przezornoci ma swe rdo w moliwych korzyciach z posiadania pienidzy w nieprzewidzianych sytuacjach; motyw portfelowy
wynika z potrzeby ograniczenia ryzyka i dywersyfikacji portfela inwestycyjnego.
Nacjonalizacja przejcie przedsibiorstw prywatnych przez sektor pastwowy.
Nadmiar informacji pojawia si wwczas, gdy przetwarzanie wielkich zbiorw
dostpnych danych okazuje si bardzo kosztowne. Warto wwczas dokona selekcji
informacji.
Nadwyka budetowa nadwyka dochodw pastwa nad jego wydatkami.
Nadwyka handlowa (deficyt handlowy) sytuacja, w ktrej warto eksportu
Sownik poj
1089
netto jest dodatnia (ujemna).

Nadwyka konsumenta nadwyka korzyci czerpanych przez konsumenta nad
jego wydatkami.
Nadwyka poday ilo oferowana przewysza wielko zapotrzebowania przy
obowizujcej cenie.
Nadwyka popytu wielko zapotrzebowania przewysza ilo oferowan przy
obowizujcej cenie.
Nadwyka producenta (zysk) nadwyka przychodw nad kosztami
cakowitymi.
1090
Sownik poj
Nakad (czynnik produkcji) dobro lub usuga wykorzystywane w procesie produkcji innych dbr.
Nastawienie polityki fiskalnej wpyw polityki fiskalnej na popyt i produkcj.
Naturalna bariera wejcia bariera wejcia niestworzona rozmylnie przez
przedsibiorstwa dziaajce w gazi.
Naturalna stopa bezrobocia stopa bezrobocia wystpujca w warunkach
rwnowagi na rynku pracy.
Naturalna stopa bezrobocia (bezrobocie w punkcie rwnowagi) poziom
bezrobocia w warunkach rwnowagi dugookresowej.
Naturalny poziom produkcji warto produkcji w stanie rwnowagi
dugookresowej.
Niedopasowanie wystpuje wwczas, gdy struktura zapotrzebowania przedsibiorstw na si robocz o okrelonych kwalifikacjach rni si od struktury
kwalifikacji oferowanych na rynku pracy.
Niekorzyci skali (malejce przychody ze skali) dugookresowy koszt
przecitny
ronie wraz ze wzrostem produkcji.
Niewidzialna rka" przekonanie, i denie jednostek do realizacji wasnych
interesw w ramach wolnego rynku prowadzi do efektywnej alokacji zasobw z
punktu
widzenia caego spoeczestwa.
Niewola regulacyjna oznacza, e organ regulacyjny stopniowo zaczyna si
identyfikowa z celami przedsibiorstwa podlegajcego regulacji, ostatecznie stajc si jej
obroc, nie za stranikiem.
Niewywizywanie si z patnoci odmowa spaty dugu wierzycielom.
Nominalna stopa procentowa okrela, jak faktyczn sum funtw otrzymamy
w postaci odsetek, poyczajc 1 na rok.
Nominalny PNB produkt narodowy brutto w cenach biecych.
Nowa ekonomia klasyczna szkoa w makroekonomii oparta na dwch
gwnych
zaoeniach: szybkiego oczyszczania si rynkw oraz racjonalnych oczekiwa.
Obcy" bezrobotni pozbawieni reprezentacji w negocjacjach pacowych.
Obowizkowe czonkostwo w zwizku zawodowym (closed shop) umowa
zobowizujca pracownikw danej firmy do czonkostwa w zwizku zawodowym.
Oczekiwania egzogeniczne nie s wyjaniane przez model; s traktowane jako
z gry ustalone.
Oczekiwania ekstrapolacyjne odpowiadaj zaoeniu, e przyszo jest prost
kontynuacj przeszoci.
Sownik poj
1091
Odpyw odpywem z ruchu okrnego jest gotwka, ktra przestaje kry

midzy
gospodarstwami domowymi i przedsibiorstwami.
Odstraszanie strategiczne takie zachowanie przedsibiorstw obecnych na
rynku,
ktre utrudnia wejcie na ten rynek innych firm.
Oferta przejcia (wykupu) pewne przedsibiorstwo zgasza ofert wykupu
akcji
innej firmy, take wwczas, gdy sprzeciwia si temu zarzd wykupywanej firmy.
Ograniczenie budetowe zestawienie rnych koszykw dbr, na ktre sta
konsumenta.
1092
Sownik poj
Ograniczona odpowiedzialno akcjonariusze nie mog straci wicej, ni

zainwestowali w dan spk.
Oligopol ga, w ktrej dziaa kilku duych, wspzalenych od siebie
producentw.
Operacja otwartego rynku zakupy bd sprzeda za gotwk przez bank
centralny papierw w celu zmiany wielkoci bazy monetarnej.
Opodatkowanie progresywne odzwierciedla zasad zdolnoci do zapaty; w tej
sytuacji przecitna stopa opodatkowania wzrasta wraz ze wzrostem dochodu.
Opodatkowanie regresywne opodatkowanie, w przypadku ktrego przecitna
stopa podatkowa maleje wraz ze wzrostem dochodu.
Optymalny koszyk dbr punkt stycznoci krzywej obojtnoci z lini
ograniczenia budetowego.
Optymalny obszar walutowy grupa krajw osigajca wiksze korzyci z
istnienia wsplnej waluty ni w przypadku utrzymywania odrbnych walut krajowych.
Osoba lubica ryzyko osoba przystpujca do gry, nawet gdy szanse wygranej
s
niewielkie.
Osoba neutralna wobec ryzyka osoba, ktrej przystpienie do gry zaley
jedynie
od wartoci oczekiwanej gry.
Osoba niechtna ryzyku kto, kto odmawia udziau w grze uczciwej.
Ostatnia instancja kredytowa bank centralny, ktry udziela poyczek bankom
komercyjnym w czasie paniki na rynkach finansowych.
Oszczdnoci dochd biecy pomniejszony o wielko biecej konsumpcji.
Panika finansowa samospeniajca si przepowiednia. Ludzie, obawiajc si
trudnoci w wypacie pienidzy z banku, zaczynaj masowo wycofywa ze pienidze,
co
prowadzi do bankructwa banku.
Papiery wartociowe nieobcione ryzykiem obligacje skarbowe. S one
wolne
od ryzyka, gdy pastwo nie zbankrutuje i nie odmwi spaty odsetek.
Paradoks zapobiegliwoci zmiana rozmiarw oszczdnoci, jakie gospodarstwa
domowe pragn poczyni przy kadym poziomie dochodu, prowadzi do zmiany
wielkoci dochodu zapewniajcej rwnowag, lecz nie nastpuje zmiana oszczdnoci
w punkcie rwnowagi, ktre nadal musz si rwna planowanym inwestycjom.
Parytet poziom kursu walutowego, do obrony ktrego zobowizuje si pastwo.
Parytet stp procentowych oczekiwane zmiany kursu walutowego kompensuj
rnice w stopach procentowych midzy krajem a zagranic.
Sownik poj
1093
Patent czasowy monopol prawny przyznany wynalazcy, ktry zarejestrowa

wynalazek.
Pienidz jakikolwiek powszechnie akceptowany rodek patniczy, za pomoc
ktrego dokonuje si patnoci za dostarczone dobra lub wywizuje si z zobowiza
(np.
spata dugu). Inaczej mwic, jest to rodek wymiany.
Pienidz bezgotwkowy (IOU money) rodek wymiany oparty na dugu prywatnego przedsibiorstwa lub osoby fizycznej.
1094
Sownik poj
Pienidz symboliczny rodek patniczy, ktrego warto znacznie przewysza

koszt jego wytworzenia lub jego warto jako towaru w innych ni pienidz
zastosowaniach.
PKB w cenach bazowych (czynnikw produkcji) produkcja krajowa
pomniejszona o podatki porednie od dbr i usug3: PKB w cenach producenta = produkcja
krajowa - podatki porednie + subsydia.
PKB w cenach rynkowych produkcja krajowa uwzgldniajca podatki
porednie
od dbr i usug4.
Pace efektywnociowe wysokie pace, ktre stwarzaj bodce do zwikszenia
wydajnoci pracy.
Patno transferowa subsydia rzdowe, takie jak wiadczenia spoeczne,
emerytury i renty pastwowe, oraz spata odsetek od dugu publicznego.
Pynno niski koszt, szybko i pewno zmiany danego skadnika aktyww na
pienidz.
Pynny kurs walutowy kurs walutowy, ktry moe osign poziom
rwnowagi
bez koniecznoci interwencji banku centralnego na rynku walutowym.
Podatek inflacyjny spowodowany przez inflacj wzrost realnych wpyww
budetowych, wynikajcy ze spadku realnej wartoci nominalnego dugu publicznego.
Podatek Tobina niewielki podatek obciajcy przepywy kapitau.
Podatki bezporednie podatki dochodowe i majtkowe.
Podatki netto podatki pomniejszone o wielko transferw.
Podatki porednie podatki od wydatkw i produkcji.
Poda ilo dobra, jak sprzedawcy s gotowi zaoferowa przy rnych cenach.
Poda pienidza warto zasobw rodka patniczego znajdujcego si w
obiegu.
Najwsz miar poday pienidza jest agregat MO, obejmujcy gwnie gotwk
w obiegu pozabankowym. Szerszy agregat pienidza M4 obejmuje take wkady
w bankach oraz w towarzystwach budowlanych.
Podzia dochodu sposb, w jaki dochd cakowity jest dzielony midzy rne
grapy lub jednostki.
Pokusa naduycia (moral hazard) wykorzystanie poufnej, niedostpnej dla
innych
informacji w celu osignicia korzyci kosztem drugiej strony kontraktu.
Polityczny cykl koniunkturalny pojawia si wwczas, gdy politycy oddziauj
na
stan koniunktury gospodarczej w celu osignicia lepszych wynikw wyborczych.
Polityka dochodowa bezporednia kontrola pac i innych dochodw.
Sownik poj
1095
Polityka fiskalna polityka pastwa dotyczca podatkw i wydatkw.

Polityka handlowa polityka oddziaywania przez rzd na wymian z zagranic
za
pomoc takich narzdzi, jak podatki, subsydia lub ilociowe ograniczenia importu
i eksportu.
Polityka przemysowa przeciwdziaa efektom zewntrznym wpywajcym na
decyzje produkcyjne przedsibiorstw.
3
4
1 powikszona o subsydia przedsibiorstw (przy. tum.).

Minus subsydia dla przedsibiorstw (przyp. tum.).
1096
Sownik poj
Polityka stabilizacyjna polityka gospodarcza majca na celu stabilizacje

produkcji
na poziomie produkcji potencjalnej.
Polityka wspierania konkurencji zwiksza efektywno poprzez promowanie
lub
ochron konkurencji.
Pomoc midzynarodowa patno transferowa z krajw bogatych do biednych.
Popyt ilo, jak nabywcy chc zakupi przy kadym moliwym poziomie
ceny.
Popyt elastyczny prosta cenowa elastyczno popytu jest mniejsza ni -1.
Zmiany
iloci s wraliwe na zmiany cen.
Popyt globalny planowana wielko wydatkw gospodarstw domowych i
przedsibiorstw przy kadym poziomie dochodu.
Popyt inwestycyjny planowane przez przedsibiorstwa zwikszenie zasobu
kapitau fizycznego przy uwzgldnieniu zmiany zapasw.
Popyt na pienidz zapotrzebowanie na realne zasoby pienidza. Popyt na
pienidz
zwiksza si wraz ze wzrostem dochodu, lecz maleje wraz ze wzrostem stp
procentowych.
Popyt nieelastyczny elastyczno cenowa popytu zawiera si w przedziale
midzy
-1 i 0. Popyt nie jest wraliwy na zmiany ceny.
Popyt pochodny popyt na czynniki produkcji, ktry odzwierciedla popyt na
produkcj danego przedsibiorstwa.
Postp techniczny nowa technologia, ktra pozwala na wytworzenie tej samej
wielkoci produkcji przy mniejszym, ni poprzednio, nakadzie czynnikw
produkcji.
Postp techniczny zwikszajcy techniczne uzbrojenie pracy zwiksza
efektywn poda pracy.
Posunicie strategiczne dziaanie, ktre wywiera korzystny wpyw dla
podejmujcej je osoby na wybory innej, oddziaujc na jej przewidywania dotyczce dziaa
tej
pierwszej osoby.
Poredni cel monetarny kluczowy wskanik wykorzystywany w polityce
pieninej przy podejmowaniu decyzji dotyczcych stp procentowych.
Porednik finansowy umoliwia kontakt poyczkodawcw i poyczkobiorcw.
Pozioma krzywa LM poda pienidza dostosowuje si w celu utrzymania stp
procentowych na niezmienionym poziomie.
Sownik poj
1097
Prawa wasnoci zapewniaj prawo do kontroli wasnoci, w tym prawo do

rekompensaty z tytuu efektw zewntrznych.
Prawo autorskie zob. Wasno intelektualna.
Prawo behawioralne logicznie uzasadniona zaleno teoretyczna, ktrej przez
dugi czas nie mona odrzuci w wyniku weryfikacji empirycznej.
Prawo malejcych przychodw jednakowe przyrosty zmiennego czynnika produkcji prowadz do spadku jego produktu kracowego przy staej wielkoci
nakadw
pozostaych czynnikw.
Problem pana i sugi" {principal-agent problem) sprowadza si do trudnoci
zwizanych z kontrolowaniem i nadzorowaniem dziaa sugi, ktremu przekazano
prawo podejmowania decyzji, przez pana.
1098
Sownik poj
Produkcja determinowana przez popyt poniewa wymiana na rynku dokonuje

si na poziomie mniejszej z dwch wielkoci, popytu lub poday, produkcja jest
determinowana przez popyt wwczas, gdy na rynku wystpuje nadwyka poday, a
pace
i ceny musz si dostosowa w celu przywrcenia rwnowagi dugookresowej. Produkcja zaley wwczas jedynie od wielkoci popytu globalnego.
Produkcja potencjalna poziom produkcji przy zaoeniu penego
wykorzystania
czynnikw produkcji, inaczej: produkcja w stanie rwnowagi dugookresowej.
Produkcja w punkcie rwnowagi krtkookresowej wielko produkcji
zapewniajca zrwnanie cznego popytu i wytworzonej produkcji, przy zaoeniu staych
cen i pac.
Produkt (dochd) narodowy brutto (PNB) cakowity dochd obywateli
danego
kraju niezalenie od tego, w jakim kraju wiadczyli oni usugi posiadanych przez
siebie czynnikw produkcji; PNB jest rwny PKB plus dochody netto z wasnoci
aktyww za granic.
Produkt krajowy brutto (PKB) produkcja wytworzona na terenie danego kraju
niezalenie od tego, kto jest wacicielem czynnikw produkcji. Inaczej mwic,
warto produkcji wytworzonej przez mieszkacw kraju.
Produkt kracowy (produkcyjno kracowa) zmiennego czynnika produkcji
przyrost wielkoci produkcji w wyniku zwikszenia nakadu danego czynnika
o jednostk, przy staym poziomie nakadw pozostaych czynnikw produkcji.
Prosta elastyczno cenowa popytu stosunek wzgldnej zmiany wielkoci
zapotrzebowania na dane dobro do wzgldnej zmiany jego ceny.
Prywatyzacja sprzeda przedsibiorstw bdcych wasnoci publiczn
sektorowi
prywatnemu.
Przecitna stopa podatkowa cz cakowitego dochodu przeznaczana na
zapacenie podatkw.
Przedsibiorstwa wielonarodowe przedsibiorstwa dziaajce w wielu krajach
naraz.
Przedsibiorstwo organizacja, ktrej prawo pozwala produkowa i uczestniczy
w wymianie rynkowej.
Przedsibiorstwo kracowe ostatnie przedsibiorstwo w gazi osigajce
zerowy
zysk nadzwyczajny (ekonomiczny).
Przedsibiorstwo niedoskonale konkurencyjne napotyka ujemnie nachylon
krzyw popytu. Wyznaczona cena produktu jednoznacznie okrela wielko jego
Sownik poj
1099
produkcji i sprzeday.
Przepyw gotwki (cash flow) strumie pienidzy netto otrzymany w danym
okresie.
Przewaga absolutna jaki kraj jest najtaszym producentem danego dobra.
Przewaga komparatywna kraj wytwarza dane dobro relatywnie taniej ni w innych krajach, niezalenie od tego, czy towarzyszy temu przewaga absolutna.
Rachunek obrotw biecych bilansu patniczego zestawienie midzynarodowych przepyww dbr, usug i patnoci transferowych.
1100
Sownik poj
Rachunek obrotw finansowych bilansu patniczego zestawienie

midzynarodowych transakcji kupna i sprzeday aktyww finansowych.
Rachunek obrotw kapitaowych bilansu patniczego zestawienie
midzynarodowych transakcji kupna i sprzeday aktyww finansowych.
Rachunkowo uwzgldniajca inflacj pene uwzgldnienie inflacji w
okrelaniu kosztw, dochodw i zyskw.
Racjonalne oczekiwania sytuacja, w ktrej ludzie prawidowo, przecitnie
biorc,
przewiduj przyszo.
Realna poda pienidza iloraz nominalnej poday pienidza M i poziomu cen
P.
Realna stopa procentowa dochd z odsetek, po uwzgldnieniu inflacji,

mierzony
dodatkow iloci dbr, ktre mona za kupi, odraczajc konsumpcj w czasie.
Realny kurs walutowy jest miar wzgldnej ceny dbr pochodzcych z
rnych
krajw, wyraonej w jednej walucie.
Realny PNB (PKB) miara PNB (PKB) w cenach staych, po uwzgldnieniu
inflacji, okrelajca wielko zasobu dbr do nabycia w danej gospodarce.
Realny PNB per capita PNB w ujciu realnym podzielony przez liczb ludnoci
danego kraju.
Regua polityki pieninej sposb, w jaki bank centralny dostosowuje stopy
procentowe do zmian zachodzcych w pozostaych zmiennych ekonomicznych.
Renta ekonomiczna dodatkowe wynagrodzenie, jakie otrzymuje czynnik
produkcji, powyej poziomu dochodw transferowych niezbdnego do skonienia tego
czynnika do wiadczenia usug.
Renta emisyjna realna warto zasobw przejtych przez pastwo dziki
monopolowi emisyjnemu.
Renta pionierska gracz wykonujcy ruch jako pierwszy uzyskuje wysz
wypat
ni w przypadku jednoczesnego podejmowania decyzji przez wszystkich graczy.
Restrukturyzacja zaduenia nowa umowa ze starymi wierzycielami,
zakadajca
zmniejszenie opat w pojedynczym okresie w zamian za wyduenie okresu spaty
duguReszta Solowa ta cz wzrostu gospodarczego, ktra nie wynika ze
zwikszenia
nakadw czynnikw produkcji.
Sownik poj
1101
Rezerwy bankowe trzymane przez bank pienidze umoliwiajce deponentom

wycofanie swoich wkadw.
Rezerwy dewizowe zasoby walut zagranicznych trzymane przez krajowy bank
centralny.
Rozkad ciaru podatku struktura ostatecznego obcienia podatkiem (kogo
rzeczywicie obcia podatek).
Rozkad obcie podatkowych ostateczny ciar opodatkowania,
uwzgldniajcy wszystkie efekty spowodowane opodatkowaniem.
Rozwizanie drugie po najlepszym" rozwizanie pozwalajce osign
najbardziej efektywny wynik w sytuacji, gdy w gospodarce wystpuj jakie, niedajce
si
usun, zakcenia.
1102
Sownik poj
Rozwizanie najlepsze (first-best) jest w peni efektywne, eliminuje wszelkie

zakcenia w gospodarce.
Rwno (sprawiedliwo) pionowa zrnicowane traktowanie rnych ludzi
w celu zmniejszenia skutkw rnych wrodzonych zdolnoci.
Rwno (sprawiedliwo) pozioma jednakowe traktowanie takich samych
osb.
Rwnowaga dugookresowa wystpuje, gdy cena zrwnuje popyt z poda,
kade
z przedsibiorstw znajduje si na swojej dugookresowej krzywej poday, a
przedsibiorstwa mog swobodnie wchodzi lub wychodzi z gazi.
Rwnowaga krtkookresowa sytuacja, w ktrej cena pozwala zrwna
wielko
zapotrzebowania z wielkoci oferowan przez dan liczb przedsibiorstw w
gazi,
ktre znajduj si na swych krtkookresowych krzywych poday.
Rwnowaga na rynku pienidza wystpuje w przypadku, gdy wielko
zapotrzebowania na realne zasoby pienidza jest rwna wielkoci zaoferowanej.
Rwnowaga Nasha sytuacja, w ktrej kady z graczy wybiera najlepsz
strategi
przy danych strategiach innych graczy.
Rwnowaga w punkcie stycznoci rwnowaga dugookresowa
przedsibiorstw;
krzywa popytu poszczeglnych przedsibiorstw jest wwczas styczna do krzywej
kosztu przecitnego dla wielkoci produkcji, przy ktrej zrwnuj si koszty
kracowe
i utarg kracowy. Nie wystpuj dalsze bodce do wejcia lub wyjcia.
Rwnowaga wewntrzna popyt globalny jest rwny produkcji potencjalnej.
Rwnowaga zewntrzna zerowe saldo na rachunku obrotw biecych.
Rwnowano ricardiaska implikuje, e obnika podatkw przez pastwo
nie
ma wpywu na popyt globalny (na wydatki gospodarstw domowych), gdy
zaktualizowana warto wzrostu podatkw w przyszoci rwna si dzisiejszej obnice podatkw.
Rnicowanie produktw zamierzone rnicowanie cech produktw, w celu
uatwienia dyskryminacji cenowej.
Ruch okrny przepyw zasobw i pienidzy midzy przedsibiorstwami i
gospodarstwami domowymi.
Rynek mechanizm czcy ilociowe decyzje kupujcych i sprzedajcych za
pomoc dostosowa cen.
Sownik poj
1103
Rynek sporny (contestable market) cechuje si brakiem barier wejcia i wyjcia.

Rynek transakcji rzeczywistych (spot) rynek, na ktrym s zawierane
transakcje
z natychmiastow dostaw i patnoci.
Rynek transakcji terminowych obejmuje transakcje, ktre s zawierane dzi,
lecz
dotycz dostawy dbr w okrelonym terminie w przyszoci po uzgodnionej dzi
cenie.
Rynek walutowy miejsce wymiany jednej waluty krajowej na inn.
Rzadkie zasoby zasoby, na ktre zapotrzebowanie przy cenie rwnej zeru
przekraczaoby ich wielko oferowan.
Samosprawdzajca si prognoza przewidywania, ktre stwarzaj bodce do
ich
urzeczywistnienia.
1104
Sownik poj
Selekcja zdobywanie wiedzy na temat faktycznych zdolnoci rnych osb poprzez obserwowanie ich zachowania.
Selekcja negatywna wykorzystanie poufnych informacji przy podejmowaniu
decyzji o zawarciu (lub nie) umowy. W efekcie kontrahenci nie stanowi
reprezentatywnej
prby populacji.
Sita monopolistyczna jej miar jest nadwyka ceny nad kosztem kracowym.
Sia monopsonu w warunkach monopsonu krzywa poday czynnika produkcji
jest
rosnca, poniewa przedsibiorstwo musi podnie oferowan cen tego czynnika
w celu zatrudnienia kolejnej jego jednostki. Koszt kracowy czynnika produkcji
przewysza wtedy cen tego czynnika, jako e przedsibiorstwo, nabywajc kolejn
jednostk owego czynnika, podbija cen pacon za jednostki ju wykorzystywane w
produkcji.
Sia nabywcza pienidza jest to wskanik iloci dbr, jakie mona naby za
jednostk pienin (np. 1 ).
Sia robocza osoby pracujce oraz zarejestrowane jako poszukujce pracy.
Sia zwizkw zawodowych mierzona si wpywu zwizkw zawodowych na
ograniczenie skonnoci pracownikw do podejmowania pracy, a przez to na wzrost
pac kosztem wielkoci zatrudnienia.
Skrajni keynesici uwaaj, e rynek nie dochodzi do rwnowagi nie tylko w
krtkim, lecz take w dugim okresie.
Spekulacja zakup aktyww w celu ich dalszej odsprzeday, w przekonaniu, e
cakowity zysk (odsetki powikszone o zysk kapitaowy) przewysz cakowity zwrot
z innych aktyww.
Spekulant osoba nabywajca aktywa w nadziei na realizacj zyskw
kapitaowych.
Spoeczny koszt monopolu wynika z niemonoci zmaksymalizowania
nadwyki
spoecznej.
Spka cywilna przedsibiorstwo nalece do dwch lub wicej osb, ktre
dziel
midzy siebie zyski i ponosz wspln odpowiedzialno za straty.
Spka jednoosobowa przedsibiorstwo bdce wasnoci jednej osoby.
Sprzeda wizana (bundling) oferta jednoczesnej sprzeday wicej ni jednego
produktu w celu ograniczenia potrzeby stosowania dyskryminacji cenowej.
Stagflacja sytuacja bdca poczeniem wysokiej inflacji i wysokiego
bezrobocia,
spowodowana negatywnym szokiem podaowym.
Sownik poj
1105
Stae przychody ze skali dugookresowe koszty przecitne nie zmieniaj si

wraz
ze wzrostem produkcji.
Stay czynnik produkcji czynnik produkcji, ktrego nakadw nie mona zmienia.
Stay kurs walutowy zobowizanie pastwa do utrzymania kursu walutowego
na
okrelonym poziomie.
Standard wymogi techniczne obowizujce w danej gazi lub sieci.
Statyka porwnawcza analiza wpywu zmian warunkw w gospodarce na
rwnowag.
Stawka wynagrodzenia kapitau koszt usug kapitau.
1106
Sownik poj
Sterylizacja jest operacj otwartego rynku, przebiegajc midzy pienidzem

krajowym a krajowymi papierami wartociowymi. Celem tego zabiegu jest
wyeliminowanie wpywu, jaki ma nadwyka bd deficyt bilansu patniczego na rozmiary
krajowej
poday pienidza. Sterylizacja jest nieskuteczna w przypadku doskonaej
mobilnoci
kapitau, poniewa nastpuje wtedy napyw kapitau, ktry neutralizuje wpyw
sterylizacji.
Stopa bezrobocia odsetek siy roboczej, ktra nie ma zatrudnienia, lecz jest
zarejestrowana jako poszukujca pracy.
Stopa dyskontowa (przy obliczaniu wartoci zaktualizowanej) stopa
procentowa wykorzystywana do obliczania wartoci zaktualizowanej przyszych strumieni
korzyci lub kosztw.
Stopa inflacji roczna zmiana przecitnego poziomu cen dbr i usug.
Stopa rezerw stosunek rezerw gotwkowych do wkadw.
Stopa rezerwy obowizkowej minimalny poziom rezerw gotwkowych w
stosunku do wkadw, jaki s zobowizane utrzymywa banki komercyjne.
Stopa wzrostu procentowa zmiana pewnej zmiennej w danym okresie
(zazwyczaj
w cigu roku).
Stopa zastpienia stosunek wysokoci zasiku do wysokoci pacy roboczej.
Stopie aktywnoci zawodowej odsetek ludnoci w wieku produkcyjnym, ktra
podja decyzj o wejciu w skad zasobu siy roboczej.
Store of value rodek przechowywania wartoci; kady rodzaj aktyww zachowujcy sw warto w kolejnym okresie na w zasadzie niezmienionym poziomie.
Strategia plan gry, opisujcy, jak gracz bdzie dziaa, czyli jakie posunicia
wykona w kadej wyobraalnej sytuacji.
Strategia dominujca najlepsza strategia gracza niezalenie od przyjtej
strategii
przeciwnikw.
Struktura rynku okrela, w jaki sposb koszty i popyt wpywaj na liczb firm
w gazi i rozmiary konkurencji.
Strumie przepyw dbr, czynnikw produkcji i pienidzy w okrelonym
czasie.
Substytucja importu zastpienie importu produkcj krajow moliwe dziki
wysokim com lub kwotom importowym.
Sownik poj
1107
Subsydia eksportowe pomoc pastwa dla przedsibiorstw krajowych

konkurujcych na rynkach zagranicznych.
Surowce odnawialne surowce, ktre mona wykorzysta ponownie w procesie
produkcji, jeli tylko nie s nadmiernie eksploatowane.
Suwerenno gospodarcza moliwo podejmowania przez rzd danego kraju
decyzji niezalenie od decyzji podejmowanych przez rzdy innych pastw.
Suwerenno monetarna ograniczona przez doskona mobilno kapitau.
Jeeli
stopy procentowe s dostosowane, aby utrzyma stay poziom kursu walutowego, to
nie mona ich jednoczenie wykorzystywa niezalenie w celu wywoywania zmian
w gospodarce krajowej. Jedynie system pynnego kursu walutowego pozwala na
wykorzystanie przez pastwo stp procentowych do osigania celw wewntrznych,
pod
1108
Sownik poj
warunkiem e zaakceptuje ono poziom kursu walutowego ustalonego wwczas na

rynku.
Swoi" pracownicy (insiders) osoby majce prac i reprezentowane w negocjacjach pacowych.
Sygnalizacja dziaanie pozwalajce ujawni poufne, wewntrzne informacje.
System kursu walutowego reguy ustalania kursw walutowych przez pastwo.
Szereg czasowy zawiera kolejne wartoci przyjmowane przez dan zmienn w
rnych momentach.
cieka kursu walutowego opartego na parytecie siy nabywczej (PSN) to
taka
cieka nominalnego kursu walutowego, na ktrej realny kurs walutowy jest
utrzymywany na staym poziomie. Zmiany nominalnego kursu walutowego kompensuj
rnic w tempie inflacji midzy krajami.
cieka wzrostu dochodu pokazuje, jak zmienia si optymalny koszyk dbr
wraz
ze zmianami dochodu konsumenta.
cieka wzrostu zrwnowaonego (steadystate) cieka, na ktrej wszystkie
wielkoci realne rosn w jednakowym tempie; inaczej mwic, wielkoci te w
przeliczeniu
na jednego zatrudnionego s stae.
rodek wymiany towar akceptowany jako rodek patnoci, ale tylko wwczas,
gdy moe on zosta wykorzystany do pacenia za inne transakcje.
rodkowy gosujcy osoba wykazujca najbardziej neutralny stosunek do
pewnej
sprawy.
wiadczenia w naturze (rzeczowe) podarowanie dobra lub usugi.
Taryfa dwuczciowa formua cenowa, w ramach ktrej uytkownik paci
ustalon
sum za sam moliwo zakupu, a nastpnie uiszcza cen jednostkow,
odpowiadajc kosztowi kracowemu produkcji.
Technika zestawienie (zbir) wszystkich znanych metod produkcji
(technologii).
Technologia pewien sposb wytworzenia produkcji za pomoc okrelonej
kombinacji nakadw czynnikw wytwrczych.
Tendencja rozwojowa produkcji (trend) wygadzona cieka obrazujca
zmiany
produkcji w dugim okresie po wyeliminowaniu krtkookresowych waha.
Teoria dochodu permanentnego konsumpcja zaley od poziomu dochodu w
dugim okresie (inaczej od dochodu permanentnego).
Sownik poj
1109
Teorie realnego cyklu koniunkturalnego teorie, wedug ktrych cykle

koniunkturalne wynikaj z waha produkcji potencjalnej.
Towary wymagajce dowiadczenia musz zosta najpierw wyprbowane,
eby
uytkownik mg pozna ich warto.
Transfer bezzwrotna patno dokonywana najczciej przez pastwo.
Trjkt niemoliwoci stae kursy walutowe, doskonaa mobilno kapitau i
niezaleno monetarna nie mog wystpowa jednoczenie.
Trway wstrt podaowy wpywa na wielko bezrobocia w punkcie
rwnowagi
oraz na wielko produkcji potencjalnej.
1110
Sownik poj
Ucieczka od pienidza zaamanie si popytu na realne zasoby pienine w sytuacji, gdy szybka inflacja i wysokie stopy procentowe sprawiaj, e trzymanie
pienidza jest bardzo kosztowne.
Udzia wydatkw na dane dobro w cakowitych wydatkach konsumenta iloczyn ceny dobra i wielkoci popytu podzielony przez wielko cakowitych
wydatkw
konsumenta.
Umiarkowani keynesici zakadaj, e gospodarka ostatecznie osiga stan
penego
zatrudnienia, lecz dostosowania pac i cen przebiegaj powoli, tak e proces
osigania
rwnowagi moe trwa wiele lat.
Umiarkowani monetaryci uwaaj, e gospodarka wraca do stanu penego zatrudnienia w cigu kilku lat, tak wic gwnym skutkiem wzrostu poday pienidza
jest wzrost cen.
Umiejtnoci oglne pozwalaj podnie produkcyjno w rnych zawodach
wykonywanych przez pracownika i mog by wykorzystane do pracy w innej firmie.
Umiejtnoci przydatne dla konkretnej firmy zwikszaj wydajno
pracownika
jedynie w tej firmie.
Unia walutowa zobowizanie do trwaego utrzymywania staego kursu
walutowego w poczeniu ze zintegrowanym rynkiem finansowym oraz jednym bankiem
centralnym ustalajcym jednolite stopy procentowe dla caego obszaru unii.
Utarg przychody przedsibiorstwa ze sprzeday, uzyskane w danym okresie.
Utarg kracowy przyrost utargu cakowitego w wyniku wzrostu produkcji o
jednostk.
Waluta wymienialna bank centralny kupuje lub sprzedaje po staym kursie tak
ilo tej waluty, jaka zostaa zaoferowana lub na jak istnieje zapotrzebowanie.
Wartoci nominalne wartoci mierzone w cenach biecych.
Wartoci realne wartoci nominalne skorygowane o zmian poziomu cen.
Warto dodana wzrost wartoci dbr w procesie produkcji.
Warto kracowego produktu kapitau warto produktu uzyskanego dziki
zastosowaniu dodatkowej jednostki kapitau przy zaoeniu, e nakady pozostaych
czynnikw produkcji s stae.
Warto kracowego produktu pracy przychd ze sprzeday produktu wytworzonego przez dodatkowego pracownika w przypadku, gdy cena produktu jest staa.
Warto zaktualizowana wartoci zaktualizowan przyszej kwoty 1
nazywamy tak dzisiejsz sum, ktra poyczona dzisiaj zmieni si w przysz kwot 1 .
Wejcie na rynek nowe firmy wchodz do danej gazi.
Sownik poj
1111
Wiarygodna groba groba, ktrej spenienie stanowi w przyszoci optymalny

wariant postpowania.
Wiarygodna obietnica obietnica, ktrej spenienie stanowi w przyszoci
optymalny wariant postpowania.
Wielko produkcji monopolisty wielko wyznaczona w punkcie zrwnania
kosztu kracowego i utargu kracowego.
Wkady a vista wkady (pienidze) patne na kade danie.
1112
Sownik poj
Wkady terminowe wkady zapewniajce wysze oprocentowanie ni wkady a

vista, lecz wycofanie pienidzy z banku jest moliwe tylko z zachowaniem pewnego
minimalnego okresu wypowiedzenia.
Wasno intelektualna (patent, prawo autorskie) umowa spoeczna, zgodnie
z ktr twrca nowej wiedzy ma prawo traktowa j w pewnym okresie jako
wasne
aktywa i czerpa z niej dochd.
Wolny rynek rynek, na ktrym ceny ustalaj si w wyniku gry popytu i poday.
Wskanik dane wzgldne, tj. odniesione do pewnej wartoci bazowej.
Wskanik koncentracji (N firm) udzia w rynku najwikszych N
przedsibiorstw
w danej gazi.
Wspczynnik beta wyraa korelacj midzy stop zwrotu z danej akcji a stop
zwrotu na caym rynku akcji.
Wspczynnik wypacalnoci (capital adequacy ratio) wymagana minimalna
wielko kapitau posiadanego przez bank w stosunku do jego wymagalnych
zobowiza.
Wstrzs podaowy trway wstrzs podaowy wpywa na wysoko bezrobocia
w punkcie rwnowagi oraz wielko produkcji potencjalnej. Przejciowy wstrzs podaowy nie wpywa w dugim okresie na te wielkoci, lecz powoduje przesunicia
krtkookresowej krzywej Phillipsa i krtkookresowej krzywej globalnej poday.
Wstrzs popytowy przesunicie krzywej popytu.
Wyjcie z rynku opuszczanie przez dziaajce przedsibiorstwa danej gazi gospodarki.
Wykres punktowy przedstawia pary wartoci zaobserwowane rwnoczenie dla
dwu rnych zmiennych.
Wykres wachlarzowy (fan chart) przedstawia nie tylko najbardziej
prawdopodobny wynik, lecz take prawdopodobiestwa rnych wynikw.
Wymagana stawka wynagrodzenia kapitau stawka, ktra pozwala
wacicielom
kapitau pokry koszt alternatywny zwizany z posiadaniem kapitau.
Wymiana wewntrzgaziowa dwukierunkowy handel towarami wewntrz tej
samej gazi gospodarki.
Wynalazek
odkrycie
nowej,
bardziej
zaawansowanej
wiedzy.
Wypieranie zmniejszenie wydatkw prywatnych pod wpywem jakiego
czynnika
wywoujcego wzrost popytu globalnego. Wysza produkcja prowadzi do
zwikszenia
si stp procentowych, co ujemnie wpywa na wielko popyta globalnego.
Wypacalno pastwa zaktualizowana warto obecnych i przyszych
dochodw
podatkowych jest co najmniej rwna sumie zaktualizowanej wartoci obecnych i
Sownik poj
1113
przyszych wydatkw oraz pocztkowego zaduenia netto.

Wyroby nieprzetworzone produkty rolne i surowce mineralne, ktrych poda
w duej mierze jest uzaleniona od wielkoci zasobu ziemi jako czynnika
produkcji.
Wysze wydatki pastwa na dobra i usugi prowadz do wzrostu produkcji w
stanie rwnowagi.
Wzrost endogeniczny tempo wzrostu gospodarczego w stanie rwnowagi
dugookresowej zaley od zachowania si gospodarki i od polityki gospodarczej.
1114
Sownik poj
Wzrost gospodarczy wzrost realnego dochodu, realnej produkcji lub realnego

PNB.
Wzrost pobudzony przez eksport wzrost produkcji i dochodu nastpujcy w
wyniku stymulowania eksportu, a nie ograniczania importu.
Zagregowany poziom cen przecitny poziom cen dbr i usug w gospodarce.
Zapasy dobra trzymane przez przedsibiorstwo w celu pniejszego ich
wykorzystania w produkcji lub w celu sprzeday.
Zapasy buforowe metoda stabilizacji rynku, polegajca na kupowaniu przez
pastwo dobra w przypadku niskiej ceny i jego sprzeday w przypadku wysokiej ceny.
Zarzdzanie popytem wykorzystanie polityki pieninej i fiskalnej do
utrzymania
produkcji na poziomie bliskim potencjalnemu.
Zasada celowego dziaania zgodnie z t zasad najlepszym sposobem
osignicia
danego celu jest uycie rodkw bezporednio wpywajcych na ten cel.
Zasada korzyci osoby, ktre czerpi najwiksze korzyci z wydatkw publicznych, powinny paci najwysze podatki.
Zasada przewagi komparatywnej kraje specjalizuj si w produkcji i
eksporcie
tych dbr, ktrych wzgldny koszt wytworzenia jest niszy ni w innych krajach.
Zasoby nieodnawialne mog by wykorzystane tylko raz.
Zasb pewna wielko w okrelonym czasie.
Zawodno rynku wystpuje wwczas, gdy kracowy koszt spoeczny nie jest
rwny kracowej korzyci spoecznej.
Zbieranie mietanki (cream-skimming) niedopuszczenie innych do najbardziej
dochodowych przedsiwzi, co ogranicza wystpujce korzyci skali.
Ziemia czynnik produkcji dostarczany przez natur, ktrego czna poda jest
zazwyczaj traktowana jako staa.
Zmiana procentowa faktyczna zmiana pewnej zmiennej podzielona przez
warto
zmiennej z okresu bazowego, pomnoona przez 100.
Zmienny czynnik produkcji czynnik produkcji, ktrego zasb moe podlega
zmianom nawet w krtkim okresie.
Zmowa oficjalna lub potajemna umowa midzy przedsibiorstwami w celu
uniknicia konkurencji.
Zniechceni pracownicy osoby, ktre wskutek utraty nadziei na znalezienie
pracy
opuszczaj zasb siy roboczej.
Zobowizanie dobrowolna umowa w celu ograniczenia zakresu swobody przyszych dziaa.
Zysk nadwyka przychodw nad kosztami.
Sownik poj
1115
Zysk (strata) kapitaowy wzrost (spadek) ceny aktyww nabytych w celu ich
odsprzeday.
Zysk nadzwyczajny czysty zysk pozostajcy wacicielowi po potrceniu
wszystkich kosztw ekonomicznych.
Zysk normalny zerowy zysk ekonomiczny, uwzgldniajcy koszt alternatywny.
Zyski zatrzymane cz reinwestowana zyskw netto.
Indeks rzeczowy
A
Aktywa
(akcje), baka mydlana przy wycenie wartoci
449^51
cena 366
o skorelowanych dochodach, dywersyfikacja
414-415
Alians strategiczny, definicja 445
Alokacja
efektywna w sensie Pareta 459
najlepsza, definicja 468
zasobw, definicja 458
Amortyzacja, definicja 170
Analiza
ekonomiczna, narzdzia 51 -76
kosztw i korzyci 340-342
Asekuracja, definicja 424
Asymetria informacji 345
B
Badania i prace rozwojowe 524525
Baka mydlana przy wycenie wartoci aktyww
(akcji) 449-451
Bariery wejcia, naturalne 284285
Baza produkcyjna kraju, definicja 530
Bble spekulacyjne 422^123
Bilans 172-173
Budet konsumenta, udzia okrelonego dobra 118
C
Cena 110-113
aktyww, definicja 366
rwnowagi, definicja 80
w warunkach monopolu i konkurencji doskonaej
248-251
zamknicia, definicja 230
Ceny
akcji przedsibiorstw, wskanik FTSE 56
aktyww 365-374
czynnikw produkcji a wybr metod wytwarzania 197-198

detaliczne, wskaniki 56-57
doskonae rnicowanie 254255
dbr kapitaowych 383-385
innych dbr 83
na rynkach akcji, wahania 410
obcienia szczytowego 557-559
pastwowa kontrola 91
produktw informacyjnych 440-441
realne (relatywne) 58-59
ropy naftowej, wskaniki 31
towarw konsumpcyjnych i usug, wskanik 56
urzdowe 91
usug kapitau 365-374
Ciar podatku, rozkad 503-506
Czynnik produkcji (nakad)
definicja 194
stay 209
w przypadku sztywnej poday 505
zmienny, definicja 209
Czynniki produkcji
rynki 384-385
w dugim okresie, popyt przedsibiorstwa
296-298
Czynnikochonno produkcji 197
Czysta strata spoeczna 533
Czyste dobro publiczne 498
Czysty monopol 225-259
D
Dane
ekonomiczne 53-54
definicja 52
szeregi czasowe 53-54
przekrojowe, definicja 54
Darmowy obiad" 459
Decyzje
cenowe 555-560
inwestycyjne 554
konsumenta 130-164
o poday 165-192
produkcyjne przedsibiorstwa 178-181
w dugim okresie 208-209
w krtkim okresie 217-219
w warunkach konkurencji doskonaej 228-232
przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego o poday 231-232
Deficyt budetowy (zob. Nadwyka budetowa)
Determinanty elastycznoci cenowej popytu
108-109
Dugi okres 116
definicja 198
Dugookresowa poda kapitau dla caej gospodarki,
krzywa 379-381
Dugookresowe koszty przecitne produkcji 199
Dugookresowy koszt
cakowity, definicja 198
kracowy, definicja 198
Dobra
ceny 83
kapitaowe, ceny 383-385
komplementarne 83, 155
koszyk 141
luksusowe, definicja 119-121
niepodane, definicja 501
niszego rzdu 119-121, 149-150
normalne, definicja 119-121
publiczne 496-502
spoecznie podane, definicja 501
substytucyjne 83, 155
Dobro
Giffena 150
ktrego produkcja nie zostanie podjta 94
niszego rzdu 83
normalne (zwyke) 83-84
prywatne, definicja 496
publiczne, czyste 498
(usuga) wymagajce dowiadczenia 432
Dobrobyt, ekonomia 457^190
Dochody
nabywcw 83-84
publiczne 491-521
redystrybucja 500-501
transferowe, definicja 317
z posiadanych aktyww 408-411
Dochd
dostosowanie do zmian 143-145
narodowy 33
podzia 33-35
sia nabywcza 163
cieka wzrostu 145
Dodatnia zaleno liniowa 66
Doskonalenie zawodowe a rozkad dochodw zale
nie od wieku 342-343
Doskonae rnicowanie cen 254255
Dostp do wyksztacenia 348-349
Dostosowanie do zmian
cen 145-154
dochodu 143-145
Dowiadczenie 432^134
Dotcomy (zob. Spka internetowa)
Dylemat winia" 274
Dyskryminacja rasowa 349-351
Dystrybucja informacji 438-440
Dywersyfikacja
portfela 412-414
w przypadku aktyww o skorelowanych dochodach 414-415
Dywidendy 167
definicja 408
Dziaalno regulacyjna pastwa 89-90
E
Efekt
dochodowy 146-150, 297
netto 149
produkcyjny wzrostu pacy 298
substytucyjny 146-150, 297
zewntrzny, lokalizacyjny 529-530
Efekty
podatki kompensujce 507
sieci 437
skali 323
zewntrzne 469, 471-476
Efektywna
alokacja zasobw 458-460
skala produkcji, minimalna 263
Efektywne rynki aktyww 419^123
Efektywno 506
w sensie Pareta 461^165
Ekonometria 65
Ekonomia
a gospodarka 29-50
definicja 29
1118
Indeks
dobrobytu 457-490
normatywna 44^t6
podaowa, definicja 508
polityczna 514
pozytywna 44-46
Elastyczno
cenowa popytu
definicja 104
determinanty 108-109
mieszana 117, 150-154
obliczanie 107
wykorzystanie 109-110
dochodowa popytu, definicja 118
wykorzystanie 122
poday 123-124
popytu i poday 103-129
E-produkty 430-431
F
Finanse przedsibiorstwa a wadza w przedsibiorstwie 176-178
Firma jednoosobowa, definicja 166
Formua
Fishera 372
,JRPI-X" 568
,JiPI + K" 569
Funkcja
popytu, nieliniowa 106
produkcji, definicja 194
reakcji, definicja 278
Funkcje reakcji 277-282
Funkcjonalny podzia dochodu, definicja 390
Fuzje 543-547
G
Ga
krzywa popytu na prac 306-307
krzywe poday 233-237
pozioma krzywa dugookresowej poday
236-237
wejcie 231
wolnokonkurencyjna 237-240, 248-251
wyjcie 231
Gazie
gospodarki, znacjonalizowane 554561
schykowe 526-528
wschodzce 526-528
Gaziowa krzywa
dugookresowej poday kapitau 381
popytu na usugi kapitau 377
Gapowicz, definicja 476
Gapowicze 497
Geografia ekonomiczna 529-530
Globalizacja 204-206, 265-266
Gospodarka
a ekonomia 29-50
mieszana 43
nakazowa 40-42
oparta na informacji 430-453
Gracz 424
Gra, definicja 273
Gra uczciwa, definicja 400
Granica moliwoci produkcyjnych 460
Groba wiarygodna, definicja 277
Gry wielokrotne 276-277
Gusty 84, 133-139, 411
H
Handel gosami 515-517

Hiperinflacja 59
I
Ilo oferowana 78
Indywidualna poda pracy 308-310
Indywidualne postawy wobec ryzyka 400-403
Inflacja 371-372
stopa 56
wpyw na ksztatowanie si popytu 122-123
Informacja 399-429
monopol 534
Informacje
ceny produktw informacyjnych 440-441
dystrybucja 438^140
gospodarka 430-453
konsumpcj a 431-438
nadmiar 434
udostpnianie 484-485
Infrastruktura rynku 497
Internet a korzyci skali 203
Inwestowanie w kapita ludzki 340-342
Inwestycje 374-376
Izokwanty 329-333
J
Jako 483^86
rnicowanie 441-442
Jeden zakad-jeden zwizek, umowa 353
K
Kapita
ceny usug 365-374
ludzki
Indeks
definicja 336
inwestowanie 340-342
oplata za usugi 366
poda na usugi 377-381
popyt na usugi 376-377
rzeczowy 364
definicja 169-170, 363
wasny, definicja 173
wynagrodzenie 366
Kartele 271
Klin podatkowy 487, 505
Koncentracja 265
Konglomeraty 543
Konkurencja
a wsppraca 444-445
doskonaa 225-259
a efektywno w sensie Pareta 461465
decyzje produkcyjne przedsibiorstwa 228-232
korzyci skali 535
monopolistyczna 267-269
na rynkach wiatowych 241-243
niedoskonaa 260-293
niedoskonao 469
polityka ochrony 538-543
potencjalna 283-285
typu
Bertranda 280-281
Cournota 277-280
Konsument
decyzje 130-164
maksymalizacja uytecznoci a wybr 139-143
popyt 130-143
udzia okrelonego dobra w budecie 118
wybr w przypadku uytecznoci mierzalnej
160-164
Konsumpcja informacji 431438
Kontrola 175-176
cen, pastwowa 91
nad przedsibiorstwem 177
Koordynacja polityki gospodarczej 518-519
Korzystny konsumpcyjny efekt zewntrzny 474
Korzyci
analiza 340-342
skali 201-206, 265
a Internet 203
a konkurencja 535
ze skali produkcji (rosnce przychody ze skali),
definicja 200
ze zmowy 270
Korzy w sensie Pareta 459
Koszt
alternatywny 370
a koszt ksigowy 173-175
definicja 37
cakowity, dugookresowy 198
1119
dbr inwestycyjnych, pocztkowy 554

i utarg cakowity a koszt i utarg kracowy
186-187
kracowy
definicja 181-183
dugookresowy 198
ksigowy 173-175
monopolu, spoeczny 531-535
spoeczny produkcyjnego efektu zewntrznego
472
utraconych moliwoci (zob. Koszt alternatywny)
Koszty 262
a wielko poday 193-224
a wybr technologii 196-198
analiza 340-342
cakowite
kracowe 198-200
krzywa 179-180
przecitne 198-200
kracowe
krzywe 187-189
w krtkim okresie 214
minimalizacja 179, 330
produkcji 89
przecitne
a koszty kracowe 206-207
produkcji, dugookresowe 199
w krtkim okresie 214217
stae 209-211
utopione 219
w dugim okresie 220-221
w krtkim okresie 220-221
wzrost 238
zmiany 188, 435^136
zmienne 209-211
Koszyk dbr, definicja 141
Kracowa stopa
podatku dochodowego, definicja 492
substytucji, definicja 134-135
Kracowy
produkt pracy
a malejca produkcyjno kracowa 211-214
definicja 299
produkt zmiennego czynnika produkcji, definicja
211
przychd z pracy, definicja 301
Kredyty 172
1120
Indeks
Krtki okres 116

definicja 198
Krtkookresowy koszt kracowy, definicja 214
Krzywa
dugookresowej poday
gazi, pozioma 236-237
kapitau dla caej gospodarki 379-381
kapitau, gaziowa 381
przedsibiorstwa 230-231
kosztw cakowitych 179-180
krtkookresowej
poday przedsibiorstwa
228-230
Laffera 508-509
moliwoci produkcyjnych 36-37
obojtnoci, definicja 135
poday 81-82, 88-90
popytu
definicja 81-88
gazi na prac 306-307
na produkt przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego 227
na usugi kapitau, gaziowa 377
przesunicia 85-87, 189
rynkowa 154-155
rynkowego, przesunicie 240
w przypadku wystpowania efektw zewntrznych sieci 437
zaamana 271-273
Krzywe
kosztw
kracowych 187-189
w krtkim okresie a prawo malejcych przychodw kracowych 209-217
poday gazi 233-237
popytu 162-164
utargu kracowego 186-187
Kwalifikacje
oglne, definicja 343
specyficzne, definicja 342-343
L
Lider w sensie Stackelberga 282
Linia ograniczenia budetowego 132-133
Lokalizacyjny efekt zewntrzny 529-530
czenie ryzyka, definicja 405

M
Majtek narodowy, rzeczowy 363
Maksymalizacja
uytecznoci a wybr konsumenta 139-143
zysku w przedsibiorstwie 175-176
Malejca
produkcyjno kracowa 211-214
uyteczno kracowa 161, 4021-03

Malejce przychody, prawo 36
Marnotrawstwo 506
Menederskie niekorzyci skali 201
Metoda statyki porwnawczej 87, 238
Mieszana elastyczno cenowa popytu 117,
150-154
Midzynarodowa konkurencja strategiczna 526
Minimalizacja kosztw 179, 330
Minimalna
efektywna skala produkcji 263
skala efektywna (MES), definicja 202-204
Model
Stackelberga 282
(teoria), definicja 51
Modele ekonomiczne 60-62
a dane 62-64
Monopol 248-251, 301-303
a postp techniczny 255-256
czysty 225-259
jednozakadowy 250-251
na informacj 534
naturalny 550-576
definicja 263
osigajcy korzyci skali 251
rnicujcy ceny (dyskryminujcy) 252-255, 536
wielozakadowy 248-250
Monopole naturalne 250
Monopolista, definicja 243
Moliwoci
inwestycyjne 411^112
produkcyjne
granica 460
krzywa 36-37
N
Nabywcy, dochody 83-84
Nacjonalizacja, definicja 550
Nadmiar informacji 434
Nadwyka
budetowa (deficyt budetowy), definicja 492
konsumenta, definicja 532
producenta (zysk), definicja 532
Nakad (czynnik produkcji), definicja 194
Nakady a wielko produkcji 194195
Narzdzia analizy ekonomicznej 51-76
Naturalne bariery wejcia 284285
Indeks
Negocjacje 358-359
Niedoskonao konkurencji 469
Niekorzyci skali (malejce przychody ze skali), definicja 200-202
Nieliniowa
funkcja popytu 106
zaleno miedzy X i Y 67
Niepewno a dochody z posiadanych aktyww
408^111
Niewidzialna rka" 42-43
Niewola regulacyjna, definicja 553
Nominalna stopa procentowa 371-372
Normy, stanowienie 485-486
O
Obcy" 323-324
Odstraszanie strategiczne kandydatw do wejcia
286-289
Ograniczenie budetowe
definicja 131-132
linia 132-133
Oligopol 261, 269-273
Opata
najmu 366
za usugi kapitau 366
Opodatkowanie 506
a ekonomia podaowa 508-509
czynnika produkcji w przypadku sztywnej poday 505
jako rdo zakce 466-467
zasady 502-508
Organizacja przedsibiorstwa 166-167
Osoba
lubica ryzyko, definicja 400
neutralna wobec ryzyka, definicja 400
unikajca ryzyka, definicja 400
Oszczdnoci 374-376
P
Pan i suga, problem 177-178
Pastwo
dziaalno regulacyjna 89-90
w gospodarce rynkowej 496-502
Pastwowa kontrola cen, definicja 91
Patenty 523-524
Pienidz, sia nabywcza 59-60
Paca, efekt produkcyjny wzrostu 298
Place 325-326
efektywnociowe 324-325
minimalne 320-323
podatek 504
rnice midzy kobietami a mczyznami
346-348
skutki wzrostu 333
w przemyle przetwrczym, wskanik 56
wyrwnawcze rnice 425-427
Patnoci transferowe a redystrybucja dochodw

500-501
Patno transferowa, definicja 491
Pocztkowy koszt dbr inwestycyjnych 554
Podatek 124-126
dochodowy 502
progresywny 494
od pac 504
od wartoci dodanej (VAT) 502
Podatki 495-496
a rwno 503
kompensujce efekty zewntrzne 507
progresywno 503
rodzaje 502
Poda 78-81
decyzje 165-192
elastyczno 103-129
koszty a wielko 193-224
krzywa 81-82, 88-90
pracy 307-315
teoria 194
Podmiotowy podzia dochodu 391-393
Podzia
dochodw 362-398
definicja 33-35
zasobw ziemi midzy konkurencyjne zastosowania 387-389
zyskw monopolistycznych 536-537
Pogo za rent 470-471
Pokusa naduycia 406-407
Polityka
gospodarcza, koordynacja 518-519
ochrony konkurencji 522-549
pastwa wobec pocze przedsibiorstw
546-547
przemysowa 522-549
Popyt 78-81, 245, 262
elastyczno 103-129
elastyczny 108
konsumenta 130-143
krzywa 81-88, 162-164
ksztatowanie 122-123
na usugi kapitau 376-377
nieelastyczny 108
pochodny, definicja 295
1121
1122
Indeks
przedsibiorstwa
na czynniki produkcji w dugim okresie 296-298
na prac w krtkim okresie 298-306
na prac, zmiany 303-306
przesunicie krzywej 189
reakcje na zmiany cen 103-110
rynkowy, przesunicie krzywej 240
wpyw dochodu 118-122
Portfel
inwestycyjny 411 418
dywersyfikacja 412
Postp techniczny 204-206, 255-256
definicja 195
Posunicie strategiczne, definicja 286
Potencjalna konkurencja 283-285
Pozioma krzywa dugookresowej poday gazi
236-237
Pozostae czynniki niezmienione (ceteris paribus),
zaoenie 68-70
Praca
kracowy
produkt 299
przychd 301
krzywa popytu gazi 306-307
poda 307-315
popyt przedsibiorstwa w krtkim okresie
298-306
rodzaje 334-361
zmiany popytu przedsibiorstwa 303-306
Prawa
autorskie 523-534
wasnoci a efekty zewntrzne 474
Prawo
behawioralne, definicja 52
malejcych przychodw
definicja 36, 212
kracowych 209-217
wielkich liczb 404
zmniejszajcych si przychodw 212-213
Preferencje, ujawnianie 499
Problem
gapowicza 476
pana i sugi 177-178
Problemy ekonomiczne 30-35
Procent skadany 370
Procesy dostosowawcze na rynku usug kapitau
381-382
Produkcja
ceny czynnikw 197-198
czynnikochonno 197
efektywna, definicja 39
funkcja 194
koszty 89
maksymalizujca zysk 246-247
nakady a wielko 194195
przez pastwo 499-500
przychody ze skali 200-206
w warunkach monopolu i konkurencji doskonaej

248-251
zapewniajca monopolicie zysk maksymalny,
wielko 243-245
Produkt
narodowy 30
przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego, krzywa popytu 227
zmiennego czynnika produkcji, kracowy 211
Produkty niebezpieczne 484
Progresywno podatkw 503
Progresywny podatek dochodowy 494
Prosta algebra wartoci zaktualizowanej i dyskontowania 396-398
Prg rentownoci 208
Prywatyzacja 565-567
definicja 551
Przecitna stopa podatkowa, definicja 492
Przedsibiorstwa wielonarodowe 265-266
Przedsibiorstwo
decyzje
o poday 231-232
produkcyjne 178-181, 208-209
finanse a wadza 176-178
kontrola 177
kracowe 235-236
krzywa krtkookresowej poday 228-230
maksymalizacja zysku 175-176
o pozycji monopsonistycznej, definicja 301
organizacja 166-167
rachunki 167-175
wolnokonkurencyjne, krzywa popytu na produkt
227
Przesunicia krzywej
poday 90
popytu 85-87, 189
rynkowego 240
Przychody
prawo malejcych 36
ze skali produkcji 200-206
Przymusowo bezrobotni, definicja 320
Przynaleno do zwizkw a rnice pac 355-357
R
Rachunki
Indeks
.stajce do spaty 169

przedsibiorstwa 167-175
Rrikeje popytu na zmiany cen 103-110
Skalna stopa procentowa 371-376
Regulacja prywatnych monopoli 567-571
Rekapitulacja 446-447
Renoma firmy (goodwill) 173
Renta
ekonomiczna, definicja 317-318
gruntowa 386-387
pionierska 281-282
Rentowno, prg 208
Rodzaje
podatkw 502
pracy 334-361
Rozkad
ciaru podatku, definicja 503-506
dochodw zalenie od wieku 342-343
podatku, definicja 125
Rozwizanie drugie po najlepszym" 465^169
Rwno a efektywno 464-465
definicja 458
Rwnowaga
cena 80
dugookresowa (w przypadku konkurencji monopolistycznej), definicja 268
na rynku
pracy 320-325
Nasha 273, 279
Nasha-Cournota 280
przedsibiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej 268
rynkowa 78-81
w warunkach wolnej konkurencji 461^164
wolnokonkurencyjna a efektywno w sensie Pareta 463
Rnice
midzy prywatnymi a spoecznymi kosztami i korzyciami 472-474
pac
a popyt na prac 354
midzy mczyznami a kobietami 346-348
wydajnoci 336-346
Rnicowanie jakoci 441442
Ruch wzdu krzywej a przesunicie samej krzywej
86
Rynek 39-13
definicja 77-78
doskonale konkurencyjny, definicja 225
infrastruktura 497
krajowy, stan rwnowagi 241-242
pracownikw z wyszym wyksztaceniem
338-339
pracy 294-333
rwnowaga 320-325
w gazi, rwnowaga 315-317

sporny, definicja 283-284
struktura 260-293
usug
kapitau 381-383
ziemi 386
wolny 91
Rynki
aktyww, efektywne 419423
asekuracyjne 423^125
transakcji natychmiastowych 423
transakcji terminowych 423-425
czynnikw produkcji 362-398
wiatowe, konkurencja 241-243
Rynkowa krzywa popytu, definicja 154-155
Ryzyko 399^129
a ubezpieczenie 403-408
indywidualne postawy 400403
czenie 405
osoba
lubica ryzyko 400
neutralna wobec ryzyka 400
unikajca ryzyka 400
Rzadko zasobw 35-39
Rzeczowy majtek narodowy, definicja 363
S
Samorzdy lokalne 510-511
Selekcja negatywna 407^108
definicja 344
Sia
monopolistyczna 247
nabywcza
dochodu, wzrost 163
pienidza, definicja 59-60
Skala
efektywna, minimalna (MES) 202-204
produkcji
korzyci 200-204
przychody 200-206
Skutki wzrostu pac 333
Spijanie mietanki, definicja 538
Spoeczna korzy kracowa 498
Spoeczny koszt monopolu 531-535
Sposoby mierzenia zmian wielkoci ekonomicznych
60
1123
1124
Indeks
Spka
internetowa 447-451
jawna, definicja 166
kapitaowa, definicja 167
Sprawiedliwo 469
Sprzeda w pakiecie 442 444
Stae przychody ze skali, definicja 200
Stay czynnik produkcji, definicja 209
Stan rwnowagi
dugookresowej 237
krtkookresowej 237
na rynku krajowym 241-242
Standard, definicja 445
Stanowienie norm 485-486
Statyka porwnawcza
metoda 87
w przypadku
gazi wolnokonkurencyjnej 237-240
monopolisty 248
Stawka
najmu (wynagrodzenia), definicja 366
wynagrodzenia (stawka opaty za usugi) kapitau, wymagana 378
Stopa
dyskontowa, definicja 555
inflacji, definicja 56
podatkowa, przecitna 492
podatku dochodowego, kracowa 492
procentowa 367-368
nominalna 371-372
realna 371-376
substytucji, kracowa 134135
wzrostu, definicja 60
Stopie aktywnoci zawodowej, definicja 310
Stopy procentowe 365-374
Strajki 358-359
Strata spoeczna, czysta 533
Strategia, definicja 273
Strategie dominujce 274-276
Struktura rynku 260-293
Strumienie, definicja 168
Strumie przyszych kosztw i korzyci, wycena
554-555
Substytucja, kracowa stopa 134-135
Substytucyjno (zob. Zaleno odwrotna)
Suma wydatkw 110-113
Suwerenno ekonomiczna 511-514
Swoi" 323-324
Sygnalizacja 343-346
Szeregi czasowe danych 53-54
Szoki cenowe na rynku ropy naftowej 31-32
cieka wzrostu dochodu, definicja 145

rodkowy gosujcy 514-515
rodowisko naturalne, problemy 477^-81
wiadczenia
rzeczowe, definicja 156
pienine 156-157
T
Taryfa dwuczciowa, definicja 440, 552
Technika 89
definicja 195
Technologia
definicja 195
wybr 329-333
Teoria
gier 273-277
poday 194
rynkw efektywnych 419-422
Teorie ekonomiczne 70-71
Transakcje
natychmiastowe 426-427
terminowe 426-427
U
Ubezpieczenie a ryzyko 403^108
Udostpnianie informacji 484-485
Udzia okrelonego dobra w budecie konsumenta,
definicja 118
Ujawnianie preferencji 499
Usugi 30
kapitau
ceny 365-374
opata 366
poda 377-381
popyt 376-377
Ustalanie cen na poziomie kosztu kracowego 556
Ustanawianie standardw 445^146
Utarg
cakowity 180, 245
kracowy 245
definicja 181, 183-185
krzywe 186-187
(przychd) 168
Uyteczno kracowa
definicja 160
malejca 402-403
W
Wahania cen na rynkach akcji 410

Warto
Indeks
kracowego produktu
kapitau 376
pracy, definicja 299
zaktualizowana (obecna), definicja 367-368
Warunki kracowe a koszty utopione 219
Wejs'cie, do gazi 283-285
definicja 231
Wiarygodno 517-518
Wielkoci
nominalne 57-60
realne 57-60
Wielko
produkcji zapewniajca monopolicie zysk maksymalny 243-245
zapotrzebowania 78, 110-113
Wasno
a kontrola 175-176
intelektualna 523-524
Waciwe rozmiary efektu zewntrznego 475
Wojny cenowe 115
Wolna konkurencja, rwnowaga 461-464
Wolny rynek, definicja 91
Wpyw
dochodu na popyt 118-122
inflacji na ksztatowanie si popytu 122-123
Wrogie przejcia 177-178
Wskanik
cen
akcji przedsibiorstw FTSE 56
detalicznych (CPI) 56
towarw konsumpcyjnych i usug 56
koncentracji N firm
pac w przemyle przetwrczym 56
Wskaniki 55-57
cen
detalicznych 56-57
ropy naftowej 31
jako wielkoci przecitne 55-56
udziau 34
Wspczynnik beta 415-417
Wybr
konsumenta w przypadku uytecznoci mierzalnej 160-164
midzy ryzykiem a zyskiem 411
portfela inwestycyjnego 411418
technologii 329-333
Wycena
strumienia przyszych korzyci i kosztw
554-555
wartoci aktyww 368-371
Wydajno, rnice 336-346
Wydatki 491-521
publiczne 495-496
suma 110-113
Wyjcie z gazi, definicja 231
Wykres punktowy, definicja 64-65

Wymagana stawka wynagrodzenia (stawka opaty
za usugi) kapitau, definicja 378
Wymienno (zob. Zaleno odwrotna)
Wynagrodzenie kapitau 366
Wynalazki 523-524
Wyrwnawcze rnice pac 357-358, 425^-27
Wzrost
kosztw 238
pac, skutki 333
efekt produkcyjny 298
siy nabywczej dochodu 163
stopa 60
Z
Zakcenia 465^169, 506-508

Zaleno
liniowa
dodatnia 66
ujemna 67
odwrotna (substytucyjno, wymienno) 37
zarobkw od wieku i wyksztacenia 337-338
zysk-ryzyko 417
Zaamana krzywa popytu 271-273
Zaoenie: pozostae czynniki niezmienione (ceteris
paribus) 68-70
Zapasy, definicja 170-172
Zapotrzebowanie, wielko 78, 110-113
Zasada korzyci 503
Zasady
gospodarowania 510-511
opodatkowania 502-508
Zasoby, definicja 168
Zasb
definicja 366
rzadki (ograniczony), definicja 32
siy roboczej, definicja 308-314
Zatrudnienie 325-326
Zawodno rynku 469^171
Zdolno do zapaty, zasada 503
Ziemia 363, 386-387
Zmiana procentowa, definicja 60
Zmiany
cen 95-96
a linia ograniczenia budetowego 145-146
dochodu, dostosowanie 143-145
iloci 95-96
1125
1126
Indeks
kosztw 188
popytu przedsibiorstwa na prac 303-306
wielkoci ekonomicznych, sposoby mierzenia 60
Zmowa, definicja 269
Znacjonalizowane gazie gospodarki 554561
Zobowizanie 517-518
samoograniczajce, definicja 275
Zrnicowany portfel inwestycyjny 412-414
Zwizki zawodowe 323, 351-359

Zysk 181
kapitaowy (strata kapitaowa), definicja 408
nadzwyczajny, definicja 175
normalny, definicja 231
Zyski
monopolistyczne, podzia 536-537
niepodzielone (zatrzymane), definicja 173

Mikroekonomia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mikroekonomia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

D a vBi de g g

Redakcja naukowa przekadu

D a v iBd e g g SR tuadni gl eeyr FDi os cr nh be ur s c h

Copyright for the Polish edition by Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A.

Przedmowa do wydania polskiego................................................................

Wskanik cen detalicznych i inne wskaniki...........................................

7.3. Koszty cakowite, kracowe i przecitne w dugim okresie....................

8.8. Produkcja i cena w warunkach monopolu i konkurencji doskonaej . . . .

10.4. Poda pracy.............................................................................................

Realna i nominalna stopa procentowa: inflacja i warto zaktualizowana 371

Oddziaywanie za pomoc cen a ograniczenia ilociowe ......................

Midzynarodowa konkurencja strategiczna............................................

Rozwizania zada sprawdzajcych............................................................. 577

Usugi dominuj w produkcie narodowym......................................................

Ramka 11.4. Pod sztandarami zwizkowymi............................................!...........................

Przedmowa do wydania polskiego

Oddawane do rk polskiego Czytelnika polskiego IV wydanie podrcznika

ka oryginau i utrzyma now konwencj terminologiczn moliwie najbliej ducha

Przedmowa do wydania polskiego

bdy, niecisoci bd niekonsekwencje. W wielu przypadkach uznalimy take za

Przedmowa do wydania polskiego

niecznym warunkiem zrozumienia istoty wikszoci zjawisk wystpujcych w

Przedmowa do wydania polskiego

w USA i Wielkiej Brytanii w 2005 r. Wprowadzono w nim kilka zmian, ktre

Przedmowa do wydania polskiego

Ekonomia jest dziedzin zbyt ciekaw, aby pozostawi j wycznie ekonomistom.

Jak czsto ekonomici nie zgadzaj si ze sob?

kie spory, udziela jednak odpowiedzi na wiele pyta. W ksice staramy si

Uczenie si przez dziaanie

w niniejszej ksice zamieszczamy wiele przykadw zastosowania ekonomii w

W jaki sposb uczy si ekonomii?

Zmiany w VIII wydaniu

zmodyfikowan analiz wspczesnej polityki pieninej, podporzdkowanej

Rozdzia 1. Ekonomia a gospodarka

Po przeczytaniu tego rozdziau powiniene rozumie:

e przedmiotem ekonomii jest badanie, w jaki sposb spoeczestwo

rozwizuje problem wykorzystania rzadkich zasobw;

Dobrami nazywamy takie produkty materialne, jak stal, samochody czy

ludzi. Przedmiotem ekonomii jest obszar ludzkich zachowa, obejmujcy

Usugi dominuj w produkcie narodowym

r d o : World Bank, World Development Report.

1.1. Problemy ekonomiczne

Prba zrozumienia istoty ekonomii na podstawie definicji przypomina nauk

Szoki cenowe na rynku ropy naftowej

Rysunek 1.1. Wskaniki cen

r d o : IMF, International Financial Statistics.

ty w miejsce stosowanej w produkcji ropy i jej pochodnych. Towarzystwa lotnicze

eczestwo gospodarujce dokonuje alokacji ograniczonych zasobw midzy rne

W sensie ekonomicznym moemy wic powiedzie, e w rezultacie wzrostu

cilej dochodem narodowym nazywamy sum dochodw jego mieszkacw. Na

skali kraju czy wiata) pokazuje proporcje, w jakich dochd

Tablica 1.1. Struktura ludnoci i podzia

wyposaonych jedynie w opaty. Pracownicy w krajach ubogich s znacznie mniej

Podzia dochodu jest nierwnomierny zarwno wewntrz poszczeglnych

siy nabywczej ludzi bogatych, a take opodatkowanie spadkw, majce ograniczy

1.2. Rzadko zasobw i ich alternatywne zastosowania

stanowi, e kady nastpny zatrudniony w gazi

Prawo malejcych przychodw ma zastosowanie wwczas, gdy ilo jednego

Przenoszc pracownikw z jednej gazi do drugiej, powodujemy, i gospodarka

inaczej substytucyjno (wymienno).

Zwrmy uwag na ksztat krzywej. Jest ona wklsa wzgldem punktu

Przyjmijmy, e sytuacj wyjciow na rysunku 1.2 opisuje punkt A; produkcja

ci produkcyjnych, rozpatrzmy punkt G na rysunku 1.2. Odpowiada on sytuacji,