You are on page 1of 18

QumicaNova

PrintversionISSN01004042

Qum.Novavol.24no.1SoPauloJan./Feb.2001
http://dx.doi.org/10.1590/S010040422001000100020

DIVULGAO

Eletrodosonseletivos:histrico,
mecanismoderesposta,seletividade
erevisodosconceitos

ServicesonDemand
Article
pdfinEnglish
Articleinxmlformat
Articlereferences
Howtocitethisarticle
CurriculumScienTI
Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail

JulioCesarBastosFernandeseLauroTatsuoKubota*
InstitutodeQumica,UNICAMP,CP6154,13083970CampinasSP
GracilianodeOliveiraNeto
CentrodeCinciasBiolgicasedaSade,USF,12900000Bragana
PaulistaSP

Indicators

Email:kubota@iqm.unicamp.br

Relatedlinks

Recebidoem18/2/00aceitoem11/5/00

Share

CitedbySciELO
Accessstatistics

More

More
Permalink

Ionselectiveelectrodes:historical,mechanismofresponse,
selectivityandconceptreview.Thispaperpresentsareviewofthe
conceptsinvolvedintheworkingmechanismoftheionselectiveelectrodes,searchingahistoricaloverview,
moreovertodescribethenewadvancesinthearea.
Keywords:ionselectiveelectrodesmechanismofresponsepotentiometry.

INTRODUO
Apotenciometriaumatcnicabemconhecidadosqumicos,sendooseletrodosonseletivos(ISEs),somente
umapequenapartedestecampodaeletroanaltica.AbasedapotenciometriafoiestabelecidaporNernst,em
1888,descrevendoaorigemdopotencialdeeletrodoentreummetaleumasoluocontendoonsdestemetal,e
opotencialredoxentreummetalinerteeumasoluocontendoumsistemaredox1.NoinciodosculoXX,em
geraleragrandeanecessidadedequantificarograudeacidez,oquefezcomquehouvesseumacorridapara
pesquisanestarea.Oprimeirosensorpotenciomtricousadoparamediraacidezdeumasoluoaquosafoio
eletrododehidrognio,propostoporNernst,em18972,masquedevidosuacomplexidadenotinhafinalidade
prtica.Em1906,Cremer3desenvolveuoeletrododevidroparaasmedidasdeacidez,sendoposteriormente
aperfeioadoporHabereKlemensiewicz4.Noentanto,haviadoisproblemasaseremsuperadosnamedidade
acidez:definirasunidadesemelhorarainstrumentaodemodoaterumaleituramaisreprodutvel.
Curiosamente,oaperfeioamentotecnolgicodoeletrododevidroseoriginounacomunidadeacadmica,
enquantoqueafundamentaoterica,sobreasunidadesdemedidadeacidez,surgiudaindstria.Srensen,
trabalhandoparaaempresaCarlsberg,foiquempropsaescaladepH,devidoanecessidadededefinira
influnciadaacidezsobreumasriedereaesenzimticas5.Quaseaomesmotempo,asempresasBeckmane
Radiometercomercializaram,oprimeiromedidordepH,em19356,7,provavelmente,inspiradasnotrabalhopioneiro

deEldereWright 8sobremedidasdepHcomeletrododevidroepotencimetrodetubovcuo.Assim,a
cooperaoentreindstriaeacademiacontribuiuparaodesenvolvimentodapotenciometria,tornandoauma
tcnicaconsagradaefocadanamedidadepH5.
ApesardapotenciometriatersurgidonofimdosculoXIX,aeradeourodosISEocorreupartirde1957,com
ostrabalhostericosdeEisenmaneNikolski9,10.AprimeiragranderevoluonaconstruodosISEpodeser
atribudaaRoss1113.Em1966,trabalhandoparaempresaOrion,elepropsumnovoconceitodeeletrodopara
clcio,odemembranalquida,eposteriormentedesenvolveuemconjuntocomFrant 12,oqueseriaumdosISE
maisempregadosmundialmenteathoje,depoisdoeletrododevidro,oeletrododefluoretobasedecristalde
LaF 3.Concomitantemente,StefaneceSimon14,15descobriramapossibilidadedeutilizarpolipeptdeoscomo
materiaiseletroativos,denominadosdecarregadoresneutros.Estetrabalhoculminoucomautilizaoda
valinomicinaparaconstruodoISEparapotssio,oqualapresentavaumaimpressionanteseletividadeparaeste
on,frenteaosoutrosonsdemetaisalcalinosouamnio.Asegundarevoluoocorreuem1970,noPasde
Gales,comMoody,OkeeThomas16,queusarampelaprimeiravez,eletrodosdemembranalquidabasedo
polmeroPVC.AintroduodoPVCcomomaterialdemembranasimplificoubastanteaconstruodosISE.A
importnciadestestrabalhosdemonstradapelofatodequeoISEKbaseadoemvalinomicinaematrizdePVC,
atualmente,utilizadoemquasetodososanalisadoresclnicoscomercializados5.Dentrodesdecontexto,o
desenvolvimentodosISEsEnzimticos17,causouaterceiragranderevoluonosISE,permitindoqueossensores
potenciomtricospudessemserutilizadosnamedidadesubstnciasbiolgicasnoinicas.Estesdispositivos,
comumentedesignadoscomobiossensores,sebaseiamnaimobilizaodeummaterialbiologicamenteativo,em
geralenzimas,sobreasuperfciedeumtransdutor,nestecaso,umISEquerespondaparaaespcieformadana
reaoenzimtica.Finalmente,podeseconsiderarquealtimarevoluodosISEocorreucomo
desenvolvimentodotransistordeefeitodecamposensvelon(ISFET)18.AimportnciadosISFETpodeser
atribudasuacapacidadedeminiaturizaoeapossibilidadedeusarosprocessosdamicroeletrnicanasua
microfabricao.Istopermitiriaaproduoemmassadestessensores,osquaispoderiamserempregadosna
monitoraodeespciesdeinteresseinvivo19.Umacronologiadodesenvolvimentodoseletrodosonseletivos
estapresentadanaFigura1.

Ahistriadapotenciometriaeprincipalmente,comrefernciaaodesenvolvimentoecomercializaodoseletrodos
onseletivos,bemmaisampladoqueaquiabordada,emaioresdetalhespodemserobtidosnosartigosde
Janata19,Thomas20,Frant 21,22,Ruzicka5ePungor23ouemmonografias24,25sobreoassunto.
Durantequaseumsculo,desdeoaparecimentodoeletrododevidro3,surgirammuitascontrovrsiaspara
explicaromecanismodefuncionamentodosISEbaseadosemmembranas.Inicialmente,omecanismomais
difundidoeraaquelebaseadonopotencialdeDonnan26,ondeumadistribuiodesigualdeonsentreduasfases
separadasporumamembranasemipermevelocorriaquandoosonseramcapazesdepermearamembrana,
provocandoassim,umequilbrioeletroqumicoeconseqentemente,umpotencialeltricoeraestabelecidoentre
osdoisladosdamembrana.Contudo,omecanismomaisdifundidofoiobaseadonateoriadetrocainicaentreos

onsNa+nacamadadegeldamembranadevidrocomosonsH+nasoluo27,28.Em193536,Teorell29,Meyer
eSievers30provaramqueomecanismodetrocainicanopoderiaexplicarodesenvolvimentodopotencialnum
ISE,epropuseramopotencialdefaselimite(boundarypotential),contudoelesmantiveramosconceitostericos
demembranaporosacontendocargasemstiosfixos.Posteriormente,PungoreTth31assumiramqueopotencial
sedesenvolviasomentenasuperfciedoeletrodo.Atualmente,oconceitodaduplacamadaeltricaeduplo
capacitor,comnfasenainterfaceeletrodosoluotemsidoapropostamaisrecenteparaexplicaro
desenvolvimentodopotencialeltriconosISEs24.Assim,osprincpiosbsicosdefuncionamentodeumISEesto
diretamenteassociados,comoqueocorrenainterfaceeletrodosoluo.Contudo,aindahojeseobservamlivros
textosquenodescrevemasvriasteoriassobreomecanismodefuncionamentodeumISE.Nestesentido,
procurarseaqui,divulgarasnovaspropostas,demodoqueestesconceitoscontribuamcomacomunidade
cientficaemseuscursosdeeletroqumicaeeletroanaltica.

AINTERFACEELETRODOSOLUO
Osmodelosdeinterfaceeletrodosoluoforaminicialmentedesenvolvidosparacompreenderosprocessosque
ocorremnastcnicasvoltamtricas,ondeopotencialaplicadoaoeletrododetrabalho.Aconstantede
proporcionalidadeentreopotencialaplicadoeacargadevidasespciesordenadasnaregiointerfacialna
soluoacapacitnciadestacamada.Estaconstantepodesermedidaportcnicasdeimpedncia32,masno
incioerafeitaporeletrocapilaridade,essencialmentedesenvolvidaparaoeletrododemercrioebaseadana
medidadatensosuperficial.Osresultadosobtidoscomastcnicasdeeletrocapilaridadeaplicadaaoeletrodode
mercrioforamasbasesparaaelaboraodosprimeirosmodelostericosquetentavampreverascurvasde
capacitnciadiferencialemfunodopotencialaplicadoparadiferentesconcentraesdeeletrlito(NaF)eas
detensosuperficialemfunodavariaodepotencial.
OprimeiromodeloparadescreverocomportamentonainterfaceeletrodosoluofoisugeridoporHelmholtz33,34.
Neleascargaspositivasenegativasestavamordenadasdeummodorgidonosdoisladosdainterface,oquedeu
origemdesignaodecamadacompacta.EstemodelotambmfoidesenvolvidoparalelamenteporPerrin,esua
anlisecomparvelaofuncionamentodeumcapacitordeplacasparalelas.Noentanto,estemodelonolevava
emconsiderao,asinteraesqueocorriamalmdaprimeiracamadadeonsadsorvidosenopreviaavariao
dacapacitnciadiferencial(Cd)comopotencial,nemadependnciadopotencialcomaconcentrao35.Entre
1910e1913,GouyeChapman36,37desenvolveramindependentemente,ummodelodeduplacamadaonde
consideravamqueopotencialeaconcentraoinfluenciavamacapacitnciadaduplacamada,assim,estano
seriacompactacomonadescriodeHelmholtzPerrin,masdeespessuravarivel,estandoosonslivresparase
movimentarem.Noentanto,estemodelo,denominadodecargadifusa,apesardenoexplicarintegralmenteos
dadosexperimentais,masfoiaprimeiracontribuionaqualtodososaspectosessenciaisdainterfaceeletrodo
soluoforamconsiderados.Em1924,Stern38combinouomodelopropostoporHelmholtzPerrin,dacamada
compactadeonscomodeGouyChapman,ondeosonsestodispersosnasoluocomoumanuvemem
desordemtrmica.Asequaesquedescrevemomodelomistoenvolvemcontribuiesindividuaisdosmodelosde
HelmholtzPerrineGouyChapman.Considerandoinicialmente,aregiolineardevidaaHelmholtzPerrin,temse
pelaequaodeLippman,querelacionaatensosuperficial()easmudanasdepotencialnainterface
()32,35:

(1)
ondeacarganometal(M)enasoluo(S).
Admitindoaequivalnciaentreainterfaceeletrificadanaduplacamadaeateoriaeletrostticaparaos
capacitoresdeplacasparalelas,podesepostularomodelodeHelmholtzPerrin.Opotencial()quecruzao
capacitordadopor35:
(2)
ondedeAsoadistnciaentreasplacaseareadasmesmas,respectivamenteeeaconstantede
permissividadedomaterialentreasplacas(Faradaym1ouC2N1m2).
SubstituindonaEq.1paraumavariaodepotencialnumdeterminadoinstante,eintegrando,temse:
(3)
ou
(4)

Quandoacarganometaligualazero,atensosuperficialmximaeentoestavariarcomopotencialde
acordocom35:
(5)
ou
(6)
sendoaequao(6)obtidadasubstituiode(2)em(5).
ComoconseqnciadomodelodeGouyChapman,acarganasoluonomodelodeSternseriadadapor:
(7)
ondeqsacarganasoluo,qHPacargadevidaaomodelodeHelmholtzPerrineqGC acargadevidaao
modelodeGouyChapman.
Istoimplicaemdoispotenciais,oprimeirodevidoaometal(fM)eaoplanodeHelmholtzPerrin(fHP),eosegundo
potencialdevidocarganasoluo(fS ).Demaneirageralseria:
(8)
Adistinoentre(MHP)e(HPS )asntesedosmodelosdacamadacompactacomodadifusa.Assim,no
modelodeStern,avariaodepotencialquecruzaumainterface,consistededuasregies,umalinear
correspondenteaosonsemcontactocomoeletrodo(MHP)eumaexponencial(HPS ),correspondendoaos
onsquesofremainflunciacombinadadaforaeltricaordenadacomadesordemdasforastrmicas32,35.
Porm,outraconseqnciadomodelodeSternqueainterfaceeletrificadaequivalenteadoiscapacitoresem
srie.Logoacapacitnciadiferencialdadapor35:

(9)
ou
(10)
onderaconstantedepermissividaderelativaquesupostonovariarcomadistnciaeoconstantede

permissividadenovcuoevale8,851012Fm1xHadistnciadeaproximaomximadascargas,asquais
porseremtratadascomocargaspontuaiscorrespondemaoraioinicozacargadooneoacargado

eltronniaconcentraonumricadeonsnointeriordasoluokB aconstantedeBoltzman(1,381023J
K1)Tatemperatura(K)opotencialquandoadistnciaentreainterfaceeletrodosoluozero.
Assim,avariaodacapacitnciadiferencialtotalcomopotencial,obedeceadoiscasos:
PrximodeEz,CHP>>>CGC eCd.CGC
AfastadodeEz,CHP<<<CGC eCd.CHP.
sendoqueEzopotencialquandoacargazero.
Paraocasodesoluessuficientementeconcentradas,acapacitnciadainterfaceefetivamenteiguala
capacitnciadeHelmholtzPerrin(CHP).Istosignificaqueparasoluesconcentradasamaiorpartedacargana
soluoestcomprimidadentrodoplanodeHelmholtzPerrin,ouseja,poucacargaestdispersanasoluo.
Quandoasoluodiluda(concentraobaixa)acapacitnciatornaseessencialmentedevidaaomodelo
propostoporGouyChapman,ondeacargadispersanasoluosofreinflunciasimultneadasforaseltricase
trmicas.Contudo,omodelodeStern,nadamaisqueumaconsideraodosmodelosdacamadacompactae
difusa,sendoumaboaaproximaoparaoeletrododemercrio(eletrodolquido),porm,elenopreviao

comportamentodeoutroseletrodos,principalmenteosslidos32,almdenolevaremconsideraoainfluncia
dasmolculasdosolvente35.
Outromodelofoientopropostoem1947,porGrahame39.Estemodeloeraconstitudodetrsregiesea
principaldiferenaentreeleeoanterioraadsoroespecfica.Umonespecificamenteadsorvidoperdesua
solvataoaproximandosemaisdasuperfciedoeletrodo.Almdisso,oonpodeteramesmacargadoeletrodo
ouoposta,masainteraoforte.Baseadonestemodelo,Bockris,DevanathaneMller40propuseramum
modelomaispreciso.Emsolventesdipolares,comoagua,existeumainteraoentreeletrodosedipolos.Um
fatoquecorroboraisto,queaconcentraodosolventemuitomaiorqueaconcentraodosoluto.Nocaso
dagua,aconcentraode55,5molL1.Estemodelomostraapredominnciademolculasdaguaprximo
interfaceeletrodosoluo(Figura2).Osdipolosseorientamdeacordocomacargadoeletrodo,formandouma
camadacomosonsadsorvidos.Considerandooeletrodocomoum"ongigante",asmolculasdosolventeformam
asuaprimeiracamadanoplanointeriordeHelmholtz(IHP),queoplanopassandoatravsdosdipolosedosons
especificamenteadsorvidosnoeletrodo.OplanoexteriordeHelmholtz(OHP)refereseaadsorodeons
solvatados,queseriadevidoaumasegundacamadadesolvataoeforadesteviriaacamadadifusa.Neste
modelofoidefinidoumnovoplano,odecisalhamento,quepoderiacoincidirounocomoOHP.Esteplano,
importantenacompreensodosefeitoselectrocinticoslimitaaregioondeafixaorgidadeonsdevido
cargadoeletrodo,pradeoperar.Opotencialdesteplanodenominadodezetaoueletrocintico().

Osmodelosapresentadosanteriormentedonfasesconsideraeseletrostticas,noentanto,osmais
recenteslevamtambmemconsideraoadistribuioeletrnicadostomosnoeletrodo,relacionandocoma
suafunotrabalho.ModelosdestetipoforamprimeirodesenvolvidosporDamaskineFrumkin41esforam
possveisdepoisdeumasriedeestudoscomeletrodosslidos.Poroutrolado,aregiointerfacialdeummetal
atoIHPtemsidoconsideradacomoumcapacitoreletrnicomolecular32eestemodelotemexplicadomuitos
resultadosexperimentais.Outromodeloimportanteode"Jellium",ondeosdefeitosdafacecristalogrficaea
diferenaentremetaisdemonstramqueodecaimentodetodoopotencialapartirdainterfaceeletrodosoluo
paraointeriordasoluoestincorreto.Opotencialcomeaadecairaindanointeriordoeletrodoerefleteo
fatodeoseltronsdoslidopenetraremumapequenadistncianasoluodevidoaspropriedadesondulatrias
doeltron.Nestemodelo,opotencialdeGalvanioueltricointerior()eopotencialdeVoltaoueltricoexterior
(),queopotencialforadadistribuioeletrnicadoeletrodo(noIHP105cmdasuperfcie)sodistintos
umdooutro.Adiferenaentreestespotenciaisopotencialdesuperfcie()32.Recentemente,Gonzaleze
Sanz42propuseramumanovateoriasobreacamadadifusalevandoemconsideraoospotenciaisqumicosdas
espciesinicasnasoluo.DamanskieGrafov43testaramestanovateoriacomosdadosexperimentaisobtidos
paracapacitnciadoeletrododemercrioemsoluesaquosasdesulfatodesdiooulantnio,eosdados
concordarammelhorcomonovomodelodoqueopropostoporGouyChapmanGrahameBockris.
Oconceitodaestruturadaduplacamadaaindanoestbemestabelecidoevriosestudosvmsendorealizados
paraelucidarestateoria4449.BretteBrett 32descrevemastcnicasespectroscpicasinsitu,como
infravermelhoeRaman,comoasprincipaistcnicasquepodemcontribuirparaumacompreensomelhorda
interfaceeletrodosoluo.Poroutrolado,vriospesquisadorestmestudadoISEdeestadoslidoecom
trocadoresinicosoupreparadospartirdecarregadoresneutros(ionforos)incorporadosemmatrizdePVCcom
plastificante,atravsdetcnicasdeimpedncia5054.Estasmedidasrevelaramprimeiramentearesistncia
devidoaotamanhodoeletrodoeacapacitnciadamembrana.Outrastcnicasdeperturbaoeltricatmsido

utilizadasparaestudarosISE,comoacronopotenciometria55,56ecronoamperometria57,58,estaltima
principalmenteparainvestigarasmembranaspreparadascomPVCeplastificante,enquantoqueavoltametria
cclicatemsidomuitoempregadanosestudosdetransfernciainicainterfacialporcarregadoresneutros59,60.
Estudosmaisrecenteslevamemconsideraoateoriaaplicadaaossemicondutores32,ondecircuitoseletrnicos
equivalentestmsidopropostosparainterpretarainterfacedeeletrodosonseletivoselaboradosem
semicondutores,comoporexemplo,paraonspotssio,baseadosemvalinomicinaplatificantePVCrecobrindo
eletrodosdeSicomfinascamadasdeSi3N4/SiO261.Atcnicadeperturbaodaconcentrao,denominadade
medidadotempoderesposta,tambmtmsidomuitoempregadanosestudoscomISE6264.

OMECANISMODERESPOSTADOSELETRODOSONSELETIVOS
Osmodelosdeinterfaceeletrodosoluo,apesardenoestareminteiramenteelucidados,contribuempara
compreensodomecanismodefuncionamentodoseletrodosonseletivos.Processoseletroqumicos,
freqentementesedividememprocessosparciaiscaracterizadosporsuasvelocidades,asquaissolimitadaspela
resistnciaaoprocesso.Nessesprocessos,ocorremacmulodecargasemcamadas,quepodemser
representadascomocapacitores.Ento,ocircuitoeletrnicoequivalenteparaumainterfaceeletrificadaum
capacitorassociadoemparalelocomumresistor(Figura3)35.Paraumainterfaceidealmentepolarizvela
resistnciatendeaoinfinito,enquantoparaainterfacenopolarizvelaresistnciatendeazero.Quandoo
circuitoconectadoumafontedetenso,searesistnciamuitoelevada,ocapacitorsecarregaatovalor
depotencialdafonte.Esteocomportamentodainterfacepolarizvel.Casoaresistnciaemparalelocomo
capacitorsejabaixa,entoqualquertentativaparamudaropotencialquepassaatravsdocapacitor
compensadapeloescoamentodecargasatravsdocaminhodebaixaresistncia,quenadamaisqueo
comportamentodainterfacenopolarizvel.Oquefazcomqueainterfacedecidaresistir(interfaceno
polarizvel)ouaceitarmudanasdepotencial(interfacepolarizvel)avelocidadecomqueatransfernciade
cargasocorreatravsdamesma35.OexemploclssicodeinterfacenopolarizveloeletrododeCalomelano
oumelhor,oseletrodosutilizadoscomoreferncia.Contudo,estemodelosimplificadodecircuitoeletrnico,
tambmdevelevaremconsideraoosprocessosestticosedinmicosqueocorrememumaclula
eletroqumica.Assim,Buck65propsque,umcircuitoequivalenteparaumaclulaeletroqumicapotenciomtrica
corresponderiaacincocircuitosRCparalelosligadosemsrie.CadacircuitoRCseriadevidoasseguintes
caractersticas:aovolumedoeletrodo,areaosuperficial,asreaesdeadsoronasuperfciedoeletrodo,a
geraoerecombinaodascargascarregadaseaoprocessodedifusodosons.Naprtica,nasmedidas
potenciomtricas,nopossvelmediradiferenadepotencial(ddp)absolutaquecruzaumainterfaceeletrodo
soluoesomenteaddpdeumsistemadeinterfacesouclulaeletroqumica.Istoaconteceporquenamedidade
potencial,oprocessoporsimesmo,isto,aimersodoseletrodosnasoluo,introduzdiferenasdepotencial,
asquaissotambmmedidas,eestasomanopoderepresentaraddpdesejada35,daanecessidadenas
medidaspotenciomtricasseremrealizadascomumeletrododereferncia.Nosepodeesquecertambm,do
potencialdejunolquidaqueocorrenasinterfacescomconcentraesdiferentesdeeletrlitodemesma
natureza.Porexemplo,nocasodeduassoluesdeHCl,uma0,1eaoutra0,01molL1separadasporuma
membranaporosa,havertendnciadedifusodosonsH+eCldasoluomaisconcentradaparaamais
diluda.ComoamobilidadedosonsH+cercadecincovezesmaiorqueadosonscloreto,elessedifundemmais
rapidamente,fazendocomqueatransfernciadecargasdasoluomaisconcentradaparaamaisdiludaresulte
noaparecimentodeumpotencialdejunodaordemde+40mV.Daoseletrodosderefernciaserem
preenchidoscomsoluodeKClsaturado(4,2molL125C),poisamobilidadedosonscloretoapenas
ligeiramentemaiordoqueadosonspotssioeassim,opotencialdejunoapenasdaordemde1mV.Outro
fatoropotencialdeassimetriadevidoairregularidadenaconstruodamembrana66.Almdisto,importante
lembrarqueasmedidasdepotencialnopodemserrealizadascomsimplesvoltmetros.Estesaparelhosdrenam
umaquantidadedecorrentesubstancial(1mA),edesdequeopotencialnainterfacedependedacorrenteque
passaatravsdela,estasituaopodeoriginarumefeitonoqualamedidadoinstrumentoafetaemudaa
quantidadequeestsendomedida.Estamedidaentorealizadacommilivoltmetroseletrnicosquerequerem
correntesdaordemde1014Aeapresentamimpednciadeentradade108.Alternativamente,umsimples
circuitodecompensao,umgalvanmetroligadoemsriecomumaresistnciaelevada(1M),ondeo
potencialdaclulaeletroqumicabalanceadocontraumafontedepotencialexternaatqueacorrenteque
atravessaogalvanmetrosejanula35,66,podetambmserutilizadonamedidadopotencialdeclulas
eletroqumicascomeletrodosonseletivos.


Omecanismodetrabalhodossensoresonseletivopodemserinterpretadosluzdosconceitoscitados
anteriormente,sobreasmedidaspotenciomtricasemodelosdeinterfaceeletrodosoluo.Paraoseletrodosde
primeiraespcie(metal),atransfernciadeeltronseraaetapadareaodeterminantedopotencial,porm
estaexplicaonoeraaplicvelparaoseletrodosdemembrana,comoporexemplo,odevidro.Arespostaveio
algunsanosdepoiscomosestudosrealizadosporDonnan26.Eleseparouduassoluesdehaletodemetal
alcalinoporumamembranasemipermevel.Seoeletrlitodeumladodamembranacontmumonquepode
difundiratravsdela,umadistribuiodesigualdeonspermeveisobservada,estabelecendodestaformaum
equilbrioeletroqumicoeconseqentemente,umpotencialeltricoeraestabelecidoentreosdoisladosda
membrana.ApesardestaexplicaoserplausveleclaraparaofenmenoobservadoporDonnan,oconceitode
difusoatravsdamembranadevidroporonshidrogniofoidefinitivamentecontestadaporHaugaard67,atravs
deanlisequmicaeporSchwabeeDahms68comexperimentosutilizandotritium.Emtaiscasos,nenhum
fenmenodedifusoatravsdamembranadevidrofoiobservado.Outrapropostaparaomecanismoderesposta
doeletrododevidrofoientobaseadonateoriadetrocainica.Nestecaso,osonsNa+nacamadadegelda
membranadevidroeramsubstitudospelosonsH+nasoluoentrandoemumequilbrioqumico27,69,70.
Contudo,talconceitonofoisuportadopelosresultadosexperimentais.Primeiramente,setalfenmenodetroca
inicaocorresse,nopoderiacausarumamudananascargasinterfaciais,econseqentementeumaddpno
poderiaserdesenvolvida.Poroutrolado,osonssdionacamadageldamembranadeveriamseesgotardepois
deumlongotempodeusodoeletrododevidro,resultandonocolapsodosensor24.Outrostrabalhosnesta
rea63,7175,mostraramdefinitivamentequeofenmenodetransportepordifusoatravsdeumamembrana
semipermevelnopoderiaseraplicadoparaexplicaropotencialdesenvolvidoemumamembranadevidro.
Pungor75,76,comoobjetivodeexaminarseotransportedeonsrealmentepoderiaserresponsvelpelo
desenvolvimentodopotencial,investigouascaractersticasfsicoqumicasdeeletrodosdemembranacontendo
diferentescompostos.Eleobservouqueparatransdutoresmetlicos(Pt,Al,Ag),asquaissuasfaceseram
recobertascomumamembranadeborrachadesiliconecontendoiodetodeprata,opotencialdesenvolvidono
dependiadometal.Logo,umalminadepratacobertacomiodetodeprata,nopoderiatomarparteno
transportedeonsAg+comoeraanteriormentesuposto.Comodesenvolvimentodeinstrumentosadequadospara
amedidadotempoderespostarealdeumeletrodo,osestudosrealizadoscomomtododeperturbaoda
concentrao,mostraramqueeletrodosdelminadeprata,haletosdeprataoudepotssio,ondeesteltimo
contmumcomponentecomplexanteparapotssioincorporadonumamembranapolimrica,apresentavam
temposderespostaemtornode20ms.Istoindicavaqueoprocessodedifusonodeveriacontribuirparaa
formaodopotencial,umavezqueadifusodeonsatravsdeumamembranamuitomenorqueemsoluo,
eotempoparaestabeleceropotencialdeveriasermuitomaiorqueaqueleobservado.Almdisto,oseletrodos
onseletivosparapotssio,preparadosapartirdediferentesagentescomplexantes,valinomicinaoubister
coroa,apresentavamomesmopotencialparaamesmaconcentraodeonspotssionasoluo,indicandoque
somenteosolutoeraresponsvelpelodesenvolvimentodopotencialeltrico.
Antesdedefiniromecanismobaseadonateoriadocapacitorimportanteterseemmentealgunsconceitos
fundamentaisparasuamelhorcompreenso.bemconhecidoqueumabateriaoupilhageraumaddpatravsde
umareaoredox.Abateriaumdispositivoquenocontmisolanteepossuiumanodoeumcatodoqueesto
imersosemummeioeletroltico.Quandooanodoconectadoaocatodoporumcircuitoexternoumacorrente
eltricafluiatqueareaoqumicacesse,sendoemsuamaioriareaesreversveis,seguindoosprincpiosde
equilbriotermodinmico,ouseja,aequaodeNernst.Contudo,bemconhecidoquenenhumareaoredox
estenvolvidanodesenvolvimentodopotencialemumeletrododevidro24,67,poiscasoistoocorresse
hidrogniogasosoteriaqueserproduzido.Poroutrolado,umcapacitoreletrolticoumdispositivocapazde
armazenarcargaseltricas,atravsdeduasplacasparalelasentreasquaishumisolanteoudieltrico,onde
nenhumareaoredoxreversvelocorre.Almdisto,quandoasplacascarregadassoconectadasnenhuma
correntesignificativaflui,condiobsicaparaamedidadeddpcomeletrodosonseletivos.Addpproporcional
acargaeumaconstantedenominadadecapacitncia(videEq.2).Assim,umeletrododevidro,oumelhor,de
membranamaiscomparvelaumcapacitordoqueumabateria24,sendoesteconceito,odocapacitor
eletroltico,abaseparacompreensodofuncionamentodosISE24,77.AFigura4apresentaummodelo
esquemticodeumeletrododemembranabaseadonesteconceito.Quandoumeletrododevidroimersoem
umasoluoeletroltica,umaduplacamadaformada,contendocargasnasuperfcie24.Desdequeambasas
camadas,internaeexterna,damembranaestoemcontatocomumasoluoeletroltica,duasduplacamadas

soformadas,umaemcadaladodamembrana.Considerandoosmodelosdeinterfaceeletrodosoluo
apresentadosanteriormente,emqueumaduplacamadafoiconsideradacomoumcapacitor,duasduplacamadas
constituemumduplocapacitor.Addpobtidapeladiferenaentreospotenciaisnainterfaceexternaeinterna.
Umeletrodocapacitorpodeserconsideradocomoumamembranafeitadequalquermaterialdieltricoou
semicondutor,oqualpodeadsorverctionsenionsemseusstiosativos.Opotencialdemembrana
desenvolvidopartirdasduasinterfacesquearmazenamcargassobreasuperfcieatravsdaadsoronadupla
camada.OeletrododevidrosegueaLeidaCapacitncia(Eq.2),ondeascaractersticasdamembranadevidro
sodadaspelaconstantedepermissividade(),area(A),aespessura(d),eacapacitncia(C)damembrana.
Quandoestesfatoressoconstantesparaumamesmamembranadevidro,opotencialserproporcionalacarga
(q)adsorvidasobreamembrana24,deacordocom:
(11)
ondeKumaconstantequeenglobatodososparmetroscitadosanteriormente.

Caso,somentectionsestejamadsorvidossobreasuperfciedamembrana,aq=0,resultandonoaumentodo
potencialcomoaumentodascargaspositivas.Oinversoocorrequandosomentenionsestoadsorvidos,isto,
ocorreodecrscimonopotencialcomoaumentodascargasnegativas.Seambasascargasestoadsorvidas
simultaneamente,oresultadoasomadascargaspositivasenegativasnasuperfcie24.Taisevidnciasforam
demonstradasporCheng24comsimplesexperimentos.EleelaborouumsensorcilndricodevidrosensvelaopH
ondeotubofoiseladocontendotampofosfatopH7,0eumeletrododerefernciaAg/AgCl.Ento,asuperfcie
externadoeletrodocilndricofoiexpostaadiferentessoluesdepH.Dependendodareadoeletrodoimersana
mesmasoluodepH,emsoluescidaseraobservadoumaumentodopotencialcomoaumentodareado
eletrodoimersa,ocorrendoofenmenoopostoemsoluesalcalinas,ondeocorriaumdecrscimonopotencial
comoaumentodareadoeletrodoimersa.Assim,emmeiocidoopotencialaumentaparavaloresmaispositivos
comofunodoaumentodosonsH+adsorvidossobreasuperfciedovidro,enquantoqueemmeioalcalinoo
potencialaumentaparavaloresmaisnegativoscomofunodosonsOH.Estaadiferenafundamentalentrea
teoriadoeletrodocapacitorcomasteoriasdopassado,asquaisnoconsideravamosonsOHcomoregrano
desenvolvimentodopotencial.Similarexperimentorealizadocomumeletrodocilndricodevidrosensvelaosons
Na+,observousequeopotencialdeslocavaparavaloresmaisnegativosemsoluesdiludas(102105molL1)
denitratodesdioemtampodeetilenodiamina,empH10,5,comoaumentodareaimersadoeletrodo.
Contudo,paraasmedidasrealizadascomomesmotampoparaconcentraesdeonsdioacimade1molL1,o
potencialpermaneciapraticamenteconstanteouaumentavaparavaloresmaispositivoscomoaumentodarea
doeletrodoimersa.IstomostraqueoeletrododevidroparasdiotambmrespondeparaH+eOHeasua
superfcie,ento,zwitterinicapodendoadsorveraomesmotempoosonsNa+eOH.Ento,opotencial
desenvolvidooresultadodadiferenadecargaspositivasenegativasadsorvidascomodescritonaEq.1124.
Baseadonosconceitosenasobservaesmencionadasanteriormente,demaneirageral,opotencialdesenvolvido
numsensorpotenciomtricocausadopelaseparaodecargasnasuperfciedoeletrodo.Estainterpretao
estdiretamenteassociadacomprocessosdequimissorodoonprimrioprovenientedasoluoparaa
superfciedoeletrodo.Nocasodoscontraons,estesseacumulamnafaselquida,asoluo,ocorrendoa
separaodecargas.Assim,opotencialqumicodosolutooresponsvelpelosinaleletroqumico75.

AEQUAODEBUTLERVOLMERABASEDAELETROQUMICA
Agoraprocurarseestabelecerasfunesmatemticasquedescrevemomtodopotenciomtrico.Asdedues
aseguirsovlidasparaumeletrodometlico,porm,soestendidastambmaoseletrodosdemembrana.

Aointroduzirseumeletrodometliconumasoluoeletrolticacontendoonsdestemetal,noinstanteda
imerso,ometalesteletricamenteneutro,umavezqueacargatotalnometalnula(qM=0)etambmnoh
excessodecarganasoluo(qs=0).Assim,nainterface,addpbemcomoocampoeltricosonulos,
desprezandoseaorientaopreferencialdosdipolosdagua.Aespontaneidadedeumadadareao
transfernciadeeltronsdependedosistemaestarnoestadodeequilbrioouno,isto,paraquenoocorra
transfernciadecargaatravsdainterface,osistemadeveestarnoestadodeenergialivremnimo,oque
correspondeigualdadedospotenciaiseletroqumicos(1)dasespciesnasoluo(s)enoeletrodo(e)que
podempassaratravsdainterface78:

(12)
Opotencialeletroqumicootrabalhototalnecessrioparatransportarummoldeumadadasubstnciadesdeo
infinitoatumpontonointeriordainterface.Aotratarmosdeumainterfaceeletrodosoluo,segundoomodelo
deduplacamadaeltricaeseapartculaemestudoforcarregada,haverinflunciadascargaspositivase
negativasdainterface,bemcomodosdipolosdosolvente.Logo,otrabalhototalexecutadoserasomado
trabalhoeltricocomotrabalhoqumico,esteltimodevidosinteraesonsolvente,ononesinteraes
solventesolvente.Ento,opotencialeletroqumicodaespcie(i)ser78:
(13)
ondeadiferenadepotencialdainterfaceeletrificada.
Assim,ogradientedepotencialeletroqumicodorigemaotransportedeespciescomcarga,pormeiodeum
mecanismoenvolvendodifusoeconduodosonsdasoluo.Seocampoeltriconulo,aigualdadedos
potenciaiseletroqumicosresumeseigualdadedospotenciaisqumicos,eestandoainterfaceemequilbrio,os
potenciaisqumicosdaespcie(i)soiguaisemambososladosdainterface.Seguindoesteraciocnio,por
questodesimplicidadeserconsideradoqueoonpositivo,A+movealgunsngstronsatravsdaduplacamada,
vindodasoluoparaasuperfciedometal.Noimportantesaberseoseltronssemovemdoeletrodopara
soluoouseosonscarregadossemovemdasoluoparaoeletrodo,umavezqueacorrentetemformalmente
omesmosentido.Emborasetratedeumfenmenoeletroqumico,emqueareaoqumicaimplicanaformao
deumcampoeltricoeesteinfluenciaamesma,considerarsenoincio,somenteoprocessoqumico,sendo
posteriormenteadicionadooefeitodocampoeltrico.Amedidaqueumonsemoveparaasuperfciedoeletrodo,
suaenergiapotencialvaria,eatransfernciadecargaocorredepoisqueoonpositivovenceaenergiade
ativaonecessria.Estemecanismo,similaraofenmenodedifuso,mostraqueafreqncia( )comqueoon
saltaabarreiradeenergiapordifuso,dadapor78:
(14)
ondekbaconstantedeBoltzman,haconstantedePlanckeG0*,avariaodeenergialivrepadro
necessriaparaoonalcanaraenergiadeativaoquandoocampoeltriconulo.
AomultiplicarmosestafreqnciapelaconcentraodoonA+(CA +)nainterface,obtmseavelocidadede
reaodereduoemumcampoeltriconulo78:

(15)
Asetasobrevcindicaqueareaodereduoeondicec,quesetratadeumareaoqumicaemcampo
eltriconulo.Estaexpressopodeserdesmembradaemduaspartes,umadependenteeoutraindependenteda
atividade,deacordo78:
(16)
onde afreqnciacomqueaspartculasdasoluovencemabarreiradepotencial(constantede
velocidade),e
onmerodeespciesexistentesemsoluoporunidadedereadoeletrodo.
Logo,noinstantedaimersodoeletrodoemumasoluoeletroltica,emboranohajaddpnemcampoeltrico
atravsdainterface,estapodenoestaremequilbrio,enestecasoumareaodetransfernciadecarga
podeocorrer.Nestecaso,avelocidadedareaodetransfernciadecargaemcampoeltriconulo
determinadaatravsdeparmetroscinticosequmicos.Noentanto,quandoareaodetransfernciade
eltronsocorredoeletrodoparaespcieinicareceptora(A+),oeletrodoadquireumacargaeltricapositivaea

soluonegativa,dandoinciointerfaceeletrificada,qualequivalenteaumcapacitor,comodescrito
anteriormente.Estaseparaodecargasnainterfaceimplicanodesenvolvimentodeumaddpeoaparecimento
deumcampoeltrico.Comoocampoeltricoafetaavelocidadedomovimentodascargas,avelocidadeda
reaoeletroqumicaafetadapelocamponainterfaceeaenergiaqumicatransformaseemeletroqumica.
Considerandoumonpositivoquepassadasoluoparaoeletrodo,aenergialivredeativaoqumicadada
por78:
(17)
ondeotermoFdevidoaenergiaeltrica,sendoofatordesimetria(nmerocompreendidoentre0e1)e
afraodaddpnaduplacamadaecorrespondeapassagemdoondasuaposioinicialatopontoem
quesuaenergiaultrapassaabarreiradeenergiadeativao,ondeareaoocorreespontaneamente.
Assim,avelocidadedereduopodeserescritacomo:

(18)

ondeondice(e)indicaainflunciadeumcampoeltricoe

aconstantedevelocidadedareao

eletroqumica.
Avelocidadedareaoeletroqumicarepresentaonmerodeonsgramaquereagemporsegundoatravessando
aunidadedereadainterface.Multiplicandoestavelocidade,pelacargapormol,temseadensidadede
correntedereduo( ),oumelhoraquantidadedecargaquepassaporunidadedetempoedereado
eletrodo,deacordocom78:
(19)
sendoFaconstantedeFaraday.
Ento,aEq.19estabelecearelaoentrecampoeltricoeavelocidadedetransfernciadeeltronsatravsda
interface.Sendoestaumafunoexponencial,parapequenasvariaesnocampodainterface,ocorregrande
alteraonovalordedensidadedecorrente.
Emeletroqumica,oequilbrioexistentedinmico,ondeosonssemovemdasoluoparaoeletrodoeno
sentidooposto.Noincio,areaoredoxmaisdeslocadanumsentidoenoequilbrioasvelocidadesdiretae
reversasoiguais.Considerandoqueascargassosensveisaomovimento,segundoocampoeltricooucontra
ele,senareaodereduoosonspositivossemovemcontraocampo,paraareaoreversa(oxidao)os
onsmovemsecomocampo.Logo,temquesefornecerenergiaaoonpositivoparavencerumaddp()no
sentidodireto,enquantoemtermoseltricosaespcieB(CB )passaespontaneamentegerandoumaddp([1
),nareaodeoxidao.Assim,avelocidadedereaodeoxidaoeadensidadedecorrentedeoxidao
so,respectivamente78:
(20)
(21)
Noequilbrio,ascorrentesdeoxidaoereduoseigualamerecebemamesmadesignao,isto,densidade
decorrentedetrocanoequilbrio(I0).
Resumindo,noinstantedaimersodoeletrodonasoluoeletroltica,ocampoeltriconulo,masamedidaque
areaodereduoseprocessa,originaseumcampoeltricoquetornaoeletrodopositivoeasoluo
negativanainterface.Contudo,ocorreareaoreversa,opondoseaoaumentodecargaspositivasnoeletrodo.
Casonoexistaumafonteexternadeeltrons,atingeseumcompromissoentreasreaesdereduoe
oxidao,havendoumvalordecampoeltricoededdpondeasvelocidadesdeperdaeganhodeeltronsno
eletrodotornamseiguais,assimcomo,ascorrentesdereduoeoxidao.Ainterfacemetalsoluo,no
equilbrio,noapresentaintensidadedecorrenteresultante,nemvariaodepotencialoucampoeltrico,
ocorrendoapenasreaesdeoxidaoereduomesmavelocidade.
Noentanto,quandohumfluxoresultantedeeltrons,conseqnciadofatodascorrentesdereduoe
oxidaoseremdiferentes,estefluxoresultanteigualtransfernciadecargasdevidoacadaumadasreaes

diretaereversa,implicandonumaintensidadedecorrenteresultanteetransformaesqumicas,indicandoquea
interfacenoestemequilbrio.Aintensidadedecorrenteresultantedadapeladiferenaentreadensidadede
correntedeoxidaoeadereduo.Considerandoqueaddpexistentenaduplacamadanumestadodeno
equilbrio(Dfneq)asomadeduascontribuies,umadevidaaopotencialdeequilbrio(Dfeq)eaoutraauma
fonteextra(h),queindicaoquantoopotencialdoeletrodoestafastadoemrelaoaoseuvalornoequilbrio.
Ento,adensidadedecorrenteresultantepodeserdescritacombasenasequaes(19)e(21)nosseguinte
termos78:

(22)

ou

(23)

EstaaequaodeButlerVolmer,queestabeleceadensidadedecorrentenumainterfacemetalsoluo
dependentedeh,edamesmaformacomoestaexponencial,pequenasvariaesemcausamgrandes
variaesemI.Assim,emumsistemaeletroqumicoondeaplicadopotencial(clulaeletroltica),opotencialem
excessoaddpquecausaacorrente,enquantonumsistemaoposto(clulagalvnica),acorrenteproduzida
atravsdocircuitoexternogeraumpotencialemexcesso.Otermosobretensousadoparadesignarem
qualquersistemaeletroqumico.Valeressaltarqueemambososcasos,deveseconsiderarumaddpadicional(Ri)
entreoseletrodosdevidopassagemdacorrente(i)atravsdasoluo.Assim,emumaclulaeletrolticacom
umafontedecorrentecontnuaquefazpassarcorrenteatravsdaclulaedoiseletrodos,addpdesta,a
somadaddpcorrespondenteaprimeiraduplacamadaeltrica,apassagemdecorrenteatravsdasoluoe
aqueladevidoasegundaduplacamadaeltrica.
Agora,considerandoumsistemaeletroqumiconoequilbrio,asobretenso()nulaeadensidadedecorrente
resultante(I)tambm,assim,asdensidadesdecorrentedeoxidaoereduosoiguais.Dividindoaequao
(19)pela(21),temse:
(24)
Aplicandoologaritmonaturalequao(24),temse:
(25)
OsegundotermodaEq.25,oqualfunodasconstantesdevelocidadedeoxidaoereduodareao,
igualaovalordequandoarazodasconcentraesCA +/CB igualaunidade,eentoporconvenincia,
denominadodeeq0.Logo,aequao(25)tornase:

(26)
EstaaexpressodaLeideNernstparaumainterfaceemequilbrio.Contudo,comossepodemediropotencial
emumaclulaeletroqumica,isto,associandoumainterfacepolarizvelcomoutranopolarizvel,e
considerandoaconcentraodometalcomoigualunidade,aequao(26)tornase:
(27)
importantelembrarqueaconcentraodeumaespcieinicaemsoluoafetadaporumapropriedade
denominadaforainica.Estapropriedadealteraacapacidadereativadosonsnasoluodevidosinteraes
eletrostticas(atraoerepulso)entreosmesmos,sendomaispronunciadacomoaumentodaconcentrao.A
capacidadereativadosonsnasoluodesignadadeatividade.Aatividadedoonrelacionadacoma
concentraopelocoeficientedeatividade,oqualmedeaeficinciacomqueumaespcieinfluenciaum
equilbrio,noqualelaparticipa.Emsoluesmuitodiludasaforainicamnimaenoafetaocomportamento
dosonsnasoluo[80].Almdoefeitodaforainica,todasasdeduesforamfeitasparaumonemsoluo
decargaunitriaquesofrereduo.Assim,deveseadicionarEq.27,oefeitodacargadoon(z),bemcomoo
segundotermonaequaotornasenegativoquandooonnasoluoestsofrendooxidao.Ento,a
expressogeraldaLeideNernstdadapor:

(28)

ondeaA aatividadedoonemsoluo.
Valeressaltar,queapesardaEq.deNernstestabelecerumarelaoentreopotencialdesenvolvidonoeletrodoe
aatividadedoonemsoluo,usualmentenosclculossoutilizadosasconcentraesdassolues(Eq.27).
Istopossvelatravsdeumartifcioexperimental,ondeaforainicadassoluesmedidasmantida
constante,emboraaatividadenosejaexatamenteigualaconcentrao.

AEQUAODENERNSTAPARTIRDEPRINCPIOSTERMODINMICOS
AntesdedefiniraequaodeNernstapartirdedadostermodinmicos,umimportanteconceitoquesedeveter
emmenteodereversibilidadeeirreversibilidade.Numsentidoqumico,umareaoirreversvelquandoseus
produtos,ounoreagementresi,ouofazemproduzindocompostosdiferentesdosreagentesiniciais.Emtermos
eletroqumicos,umaclulaeletroqumicasocorreemcondiesdereversibilidadetermodinmicaquandouma
pequenavariaonaforaeletromotriz(fem)provocaainversodareao,oquepodeserobtidonumaclula
galvnica,opondosuafemespontnea,umpotencialligeiramentemaiorqueeste.Areversibilidade
termodinmicaumestadoidealdoqualossistemasreaispodemseaproximaremcertascondies.Aprincipal
delasqueareaonaclulaeletroqumicasejacineticamenterpida,demodoaresponderinstantaneamentea
qualquervariaodepotencial78.Adefiniodereversibilidadetermodinmicabaseadanadescobertaquea
quantidadedeenergiaconvertidaemtrabalhoeliberadaespontaneamente,dependedavelocidadedereao.O
trabalhomximoocorrequandoavelocidadedareaoespontneainfinitamentepequena.Quandoa
temperaturaeapressosemantmconstante,otrabalhomximoqueosistemacapazdefornecer
denominadodeenergialivredeGibbs(G).Emcondiesdereversibilidadetermodinmica,otrabalhomximo
fornecidopelosistemaeletroqumicoapressoetemperaturaconstantesigualavariaodaenergialivrede
Gibbs,cujaaexpressopodeserobtidapelarelaodeGibbsDuhan78.
(29)
ondeGamudanadopotencialqumicodasoluozacargadoonF,aconstantedeFaraday(96485
Coulombs)eE,opotencialeltrico.
Emumaclulaeletroqumicareversveltemse78:
(30)
ondeapaatividadedosprodutoseardosreagentes.
Substituindo(29)em(30),seobtm:
(31)
ouseja,aequaodeNernst(Eq.28).
Cabeaquiressaltar,queopotencialreversveldaclulacalculadousandoaatividadedoonnointeriorda
soluoenonasuperfciedoeletrodo.

OTRANSPORTEDEMASSANASOLUO
Aconstantecinticaparaavelocidadedereaonoeletrodo(Eq.17,nocasodereduo),influenciadano
spelareaonoeletrodo,mastambmpelotransportedeespciesdointeriordasoluoparaoeletrodoe
viceversa.Estetransportepodeocorrerpordifuso,convecoepormigrao.Oefeitodemigrao
normalmentenegligenciadopoisoefeitodocampoeltricodoeletrodoestlimitadoadistnciasmuito
pequenasdaespcieaoeletrodo32.Assim,podeseconsiderarqueemcondiesdeestadoestacionrio,o
transportedasespciesdevidosomenteadifusoeaconveco.Existemdoistiposdeconveco,anatural,
devidaagradientestrmicos(emgeral,negligencivel),eaforada,associadaaosmecanismosdetransportepor
fluxo.Emestadoestacionrio,otransportedemassanasoluodeveseprincipalmenteaofenmenodedifuso,
quenadamais,queomovimentonatural(campoeltriconulo)dasespcies(carregadasouneutras)na
soluo,devidoagradientesdeconcentrao,sendoestecomportamentoexpressopelaprimeiraesegundalei
deFick32.Paraumsistemadecoordenadaqualquersetem:

(32)
(33)
ondeJofluxodeespcies,denominadooperadordel,sendo2ooperadordeLaplace,eDumaconstante
denominadadecoeficientededifuso,cujovaloremsoluoaquosavariaentre105106cm2s1.
Umimportantefundamentoparaeletroqumica,queadvmdotransportepordifusooconceitodecamadade
difuso,queogradientedeconcentraonasuperfciedoeletrododefinidopelaequao:
(34)
ondeCrepresentaaconcentraonointeriordasoluo,C0aconcentraonoeletrodoedaespessurada
camadadedifuso.
Aespessuradacamadadedifuso(d),normalmenteassociadacomocoeficientedetransfernciademassa
(kd)pelaexpresso:
(35)
UmaclaraobservaodaEq.35,quequantomenoraespessuradacamadadedifuso,maiorogradientede
concentraonasuperfciedoeletrodo,situaoidealqueconduzaumsinalmaiselevado,sejadecorrenteem
voltametriaoupotencialempotenciometria.Estacondioideal,isto,umapequenaespessuradacamadade
difuso,obtidaemsistemashidrodinmicosondeaconvecoforadaresponsvelpelotransportedemassa.
Numsistemahidrodinmicoaconvecoeadifusocontribuemsignificativamenteparaotransportedemassa,
sendoaprimeiraeasegundaleideFick,modificadaspara32:
(36)
(37)
ondeacomponentedevelocidade,queparaumsistemadetrscoordenadascartesianasdadoporvx +vy
+vz.Esteperfildevelocidadevariacomotipodeescoamento,dependendodoregimeserlaminar,detransio
outurbulento.
Nossistemashidrodinmicos,almdacamadadedifusoexisteumacamadadenominadahidrodinmicade
espessuradH,ondeocorretodososgradientesdevelocidade.Levich76relacionouaespessuradacamada
hidrodinmicacomaespessuradacamadadedifusopelaexpresso:
(38)

Emsoluoaquosaocoeficientededifuso,D105cm2s1,eaviscosidadecinemtica,102cm2s1,o
queindicaqued0,1H,oquevalesuporquenohconvecodentrodacamadadedifuso.
Combasenessesconceitosoprocessoglobalresponsvelpelaformaodaduplacamadaeltricae
conseqentementedarespostadeumISEdevidoaduascomponentes,acinticadescritapelaconstantede
velocidadedereaodoeletrodoeadetransporte,definidapelocoeficientedetransfernciademassa(kd),que
descreveavelocidadedasespciescarregadasdentrodacamadadedifuso32.

(39)

SELETIVIDADEDOSELETRODOSPOTENCIOMTRICOS
Noinciodosurgimentodoseletrodospotenciomtricos,acomunidadecientficaconsiderouqueeleseram
especficos.Contudo,comopassardotempo,ospesquisadorescomearamadescobrirqueaespecificidadedos
sensorespotenciomtricosnoeratograndecomosepensavaeotermoseletivofoiconsagrado,em

substituioaoespecfico.Empotenciometriabemconhecidooestudodeinterferentes,atravsda
determinaodoscoeficientesdeseletividadepotenciomtricos(KPOT)pelosmtodosdainterfernciafixaoudas
soluesseparadas,naqualestescoeficientessoobtidospelaequaodeNicolskyEisenman(NE)9,10,80:
(40)
Apartirdestaequao,podesedeterminaroKPOT.Quandoambososons,primrio(A)einterferente(B)
contribuemigualmenteparaarespostadoeletrodotemse:
(41)
Considerandoqueambososonsapresentamamesmacarga,podesesubstituiraEq.40na39,eentosetem:
(42)
Logo,adiferenaentreospotenciaisdoeletrodoemsoluodeAcomesemBdadapor:
(43)
(44)
Ento,determinasegraficamenteaatividadedeA,naqualacurvaanalticadiferedaextrapolaodaregio
linearpor18/zA .PelasubstituiodestevalornaEq.40obtmseoKPOT.Assim,quandoumeletrodomuito

seletivoparaAemrelaoaB,oKPOTdeversermuitomenorqueaunidade.Contudo,aequaodeNE
apresentaumasriedelimitaes.Aprimeiradelasocorrequandoacargadoonprimrio(A)diferentedado
interferente(B).SeacargadeAformenor,ocoeficientedeseletividadedeterminadoextremamentebaixo,
indicandopequenainterfernciaeviceversa.IstosedevearelaoexponencialdoKPOTcomacargadoon,
assim,oKPOTdeterminadodestamaneiraapresentaquasesemprevaloresforadarealidadecomosdados
experimentais,nopossuindosignificadoprtico.OutroproblemadaequaodeNEaformasimtricacomque
oeletrodorespondeparaoonprimrioeointerferente,assumindorespostanernstianatambmparaoon
interferente.Assim,aUnioInternacionaldeQumicaPuraeAplicada(IUPAC)recomendacomomtodopara
calcularoKPOTdeumsensorpotenciomtrico,odopotencialequivalente(matchedpotential)81.Estemtodo,
propostoporGadzekpoeChristian82consisteemdeterminaraconcentraoparaooninterferentenaquala
variaodepotencialamesmaparaumadadaconcentraodoonprimrioemumasoluodereferncia.As
caractersticasprincipaisdomtododopotencialequivalenteso:
"acargadoonprimrioedointerferentenolevadaemconsiderao
"estemtodonoassumerespostanernstianaparaoonprimrionemparaointerferente.
Estascaractersticasconferemaomtododopotencialequivalentemaiorsignificadoprtico,queaqueleemque
seaplicaaequaodeNE.Ento,oKPOTpelomtododopotencialequivalentepodeserobtidopelaequao:
(45)
onde,aA aatividadeondeeletrodocomeaaresponderlinearmenteparaoonprimrio(A)aB aatividadedo
oninterferentequedomesmopotencialdeumadeterminadaatividadedoonprimrio(a'A ),previamente
estabelecida.
importanteressaltar,queomtododopotencialequivalentedopontodevistaprtico,conveniente,pois
simplesdecalculareexperimentalmentefcilderealizar.Contudo,oscoeficientesobtidosnopodemser
utilizadosparaobtervaloresparaaatividadedoonprimrioemsoluesdesconhecidas.Assim,estemtodo
serveapenascomoumguiaparaindicarograudeseletividadedeumISE,nopodendoserutilizadodemaneira
quantitativa.Almdisto,noexistenenhumaassociaodestemtodocomasteoriasestabelecidassobreo
mecanismoderespostadeumISE.

RECENTESAVANOSEOFUTURODAPOTENCIOMETRIA
ApsadescobertadosISFETpareciaqueaeradoseletrodosonseletivoschegaraaofim.Contudo,aindahoje

osISEtmsidoextensivamenteestudados.Em1990,vinteanosapsosurgimentodosISFET,maisde7000
trabalhosforampublicadossobreaplicaesdeISE5,indicandoqueestametodologiaaindanopodeser
consideradainteiramenteesgotada.Asmaisrecentesnovidadesnareaocorreramcomapropostadoseletrodos
deestadoslidoreversveisbaseadosemderivadosdeftalocianinadecobalto8385.Estessensoresforam
desenvolvidosparadeterminaodesulfeto83,nitrito84,cidoascrbico8587,cistena85,dentreoutrasespcies
redox.Oprincpiodefuncionamentodestessensoresbaseiasenamudanadedensidadedecarganasuperfcie
doeletrododevidoareduodosonsCo2+paraCo1+porumagenteredutor,sendooeletrodorestauradopelo
oxigniodissolvidonasoluo,quecontinuamenteborbulhado.Similarmente,eletrodosdemembranabaseados
empoli(etilenocoacetatodevinila)dopadocomonsCu2+forampropostosparadetecodecido
ascrbico88,89edopamina90.Oproblemadestetipodesensorolongotemponecessriopararestauraodo
mesmo,emgeral,1015minquandoseutilizaooxignio.Contudo,estalimitaotemsidosuperadautilizando
perxidodehidrognionarestauraodaatividadedoeletrodo,permitindoqueestessensorespossamser
empregadosassociadosatcnicasdinmicasdeanlise,comoFIA89,90.
Emrelaoaofuturodapotenciometria,estetemcomopromessaousodeISEcomoferramentaemanlises
clnicasinsitu,usandomicroeletrodoseconjuntodestes.Apesardestaidiaserantigaelaaindanosecumpriu,
emboraexistamuitapesquisaativanestarea9194.Vantagenscomoconfiabilidade,robustez,seletividadee
sensibilidade,fazdosISE,umaimportantemetodologiaquepodeseraplicadaaensaiosclnicoseindustriais
diretamente.Emboraapotenciometriatenhacompletadomaisdecemanos,muitosaspectossobreomecanismo
derespostadosISEeprincipalmente,sobreasuaseletividadeaindanoforaminteiramentecompreendidos.Isto
umincentivoparaodesenvolvimentodenovosmodelostericos,provavelmentecentrados,nonosaspectos
termodinmicosdaequaodeNernst,masnateoriadoscapacitores.Almdisto,oconceitodecoeficientede
seletividadedosISE,aindanofoicompletamenteelucidado,apesardomtododopotencialequivalenteter
contribudoparaisto.OproblemaaindaocorredevidoaovalordeKPOTnoserconstanteedependerdas
atividadesdosonsprimrioeinterferenteutilizadasnamedidadomesmo.Algunspesquisadorestmsugerido
paradeterminaodoscoeficientesdeseletividadedeISE,ousodateoriadoplanejamentoexperimental95,
calibraomultivariada96emtodosmatemticosdeajustedecurvanolinear97.Outraspropostaspara
determinaroKPOT98100sebaseiamnateoriadopotencialnafaselimite101econsisteemobterascondies
matemticasnecessriasparaqueoeletrodorespondanernstianamenteparaosonsprimrioeinterferente.
Algunsmtodosmaisrecentes,utilizamalgoritmosderivadosdaequaodeNickolskyEisenmanondeapresena
devriosonsinterferentesearespostadosonsmisturadosouocomportamento"real"doeletrodosolevados
emconsiderao102,103.
Assim,estudosnadireodasfunesrespostaseletividadeparaosISE,podemserumnovocaminhoparaa
potenciometria,revitalizandoestametodologia.

AGRADECIMENTOS
OsautoresagradecemaoauxliofinanceiroconcedidopelaFAPESP.

REFERNCIAS
1.Nernst,W.Loeb,K.Z.Phys.Chem.1888,2,948.[Links]
2.Nernst,W.Ber.Deutsch.Chem.Ges.1897,30,1547.[Links]
3.Cremer,M.Z.Biol.1906,47,562.[Links]
4.Haber,F.Klemensiewicz,Z.Z.Phys.Chem.1909,67,385.[Links]
5.Ruzicka,J.J.Chem.Educ.1997,74,167.[Links]
6.Beckman,A.O.Hexagon1987,78,41.[Links]
7.RadiometerAnnualReport,Copenhagen,1994/1995.[Links]
8.Elder,L.W.Wright,W.H.Proc.Natl.Acad.Sci.U.S.A.1928,14,938.[Links]
9.Eisenman,G.Ruskin,D.C.Casby,J.H.Science1957,126,831.[Links]
10.Nikolski,B.P.Schultz,M.M.Zh.Fiz.Khim.1962,36,704.[Links]
11.Ross,J.W.BelgianPatent668,409,1966.Chem.Abstr.1966,65,5032a.[Links]
12.Frant,M.Ross,J.W.Science1966,154,1553.[Links]

13.Ross.J.W.Science1967,156,1378.[Links]
14.Stefanec,Z.Simon,W.Chimia1966,20,436.[Links]
15.Stefanec,Z.Simon,W.Microchem.J.1967,12,125.[Links]
16.Moody,G.J.Oke,R.B.Thomas,J.D.R.Analyst1970,95,910.[Links]
17.Clark,L.C.Lyons,C.Ann.N.Y.Acad.Sci.1962,102,29.[Links]
18.Bergveld,P.IEEET.BioMedEng.1970,BM17,70.[Links]
19.Janata,J.Analyst1994,119,2275.[Links]
20.Thomas,J.D.R.Analyst1994,119,203.[Links]
21.Frant,M.S.Analyst1994,119,2293.[Links]
22.Frant,M.S.J.Chem.Educ.1997,74,159.[Links]
23.Pungor,E.Fres.J.Anal.Chem.1997,357,184.[Links]
24.Stock,J.T.Orna,M.V.Electrochemistry,PastandPresent,AmericanChemicalSociety,Washington,DC,
1989.Cheng,K.L.pHGlassElectrodeandItsMechanism,Chapter20,pp.286.[Links]
25.Astrup,P.Severinghaus,J.W.TheHistoryofBloodBases,AcidsandBases,MungsgaardInt.:Copenhagen,
1986.[Links]
26.Donnan,F.G.Z.Elektrochem.1911,17,572.[Links]
27.Horovitz,K.Z.Physik.1923,15,369.[Links]
28.Nikolski,B.P.ActaPhysicochimUSSR1937,7,797.[Links]
29.Teorell,T.Proc.Soc.Exp.Bio.Med.1935,33,282.[Links]
30.Meyer,K.H.Sievers,J.F.Helv.Chim.Acta1936,19,649,665,987.[Links]
31.Pungor,E.Tth,K.Analyst1970,95,625.[Links]
32.Brett,A.M.O.Brett,C.M.A.ElectroqumicaPrincpios,MtodoseAplicaes,OxfordUniversityPress,
Inc.,LivrariaAlmedina,Coimbra,1996.[Links]
33.VonHelmholtz,H.L.F.Ann.Physik1853,89,211.[Links]
34.VonHelmholtz,H.L.F.Ann.Physik1879,7,337.[Links]
35.Bockris,J.O'M.Reddy,A.K.N.ModernElectrochemistryAnIntroductiontoanInterdisciplinaryArea,
PlenumPress,NewYork,3rd,Vol.1and2,1977.[Links]
36.Gouy,G.Comp.Rend.1910,149,654.[Links]
37.Chapman,D.L.Phil.Mag.1913,25,475.[Links]
38.Stern,O.Z.Elektrochem.1924,30,508.[Links]
39.Grahame,D.C.Chem.Rev.1947,41,441.[Links]
40.Bockris,J.O'M.Devanathan,M.A.Mller,K.Proc.R.Soc.1963,A274,55.[Links]
41.Damaskin,B.B.Frumkin,A.N.Electrochim.Acta1974,19,173.[Links]
42.Gonzales,R.Sanz,F.Electroanalysis1997,9,169.[Links]
43.Damanski,B.B.Grafov,B.M.RussianJ.Electrochem.1998,34,967.[Links]
44.Hirata,Y.Mizutani,F.Yokoyama,H.Surf.Interf.Anal.1999,27,317.[Links]
45.Behrens,S.HBorkovec,M.J.Phys.Chem.B1999,103,2918.[Links]
46.Das,D.Senapati,S.Chandra,A.J.ChemPhys.1999,110,8129.[Links]
47.Lamperski,S.Outhwaite,C.W.J.Electroanal.Chem.1999,460,135.[Links]
48.Mattke,T.Kecke,H.J.J.Coll.Interf.Sc.1998,208,555.[Links]

49.Fawcett,W.R.Kloss,A.A.Calvente,J.J.Marinkovic,N.Electrochim.Acta1998,44,881.[Links]
50.Buck,R.P.Ionsel.ElectrodeRev.1982,4,3.[Links]
51.Armstrong,R.D.Lockhart,J.C.Todd,M.Electrochim.Acta1986,31,591.[Links]
52.Sie,S.Camman,K.J.Electroanal.Chem.1987,229,249.[Links]
53.Horvai,G.Grf,E.Tth,K.Pungor,E.Buck,R.P.Anal.Chem.1986,38,2735.[Links]
54.Tth,K.Grf,E.Horvai,G.Pungor,E.Buck,R.P.Anal.Chem.1986,58,2741.[Links]
55.Cammann,K.Rechnitz,G.A.Anal.Chem.1976,48,856.[Links]
56.Cammann,K.Anal.Chem.1978,50,436.[Links]
57.Iglehart,M.L.Buck,R.P.Pungor,E.Anal.Chem.1988,60,290.[Links]
58.Iglehart,M.L.Buck,R.P.Horvai,G.Pungor,E.Anal.Chem.1988,60,1018.[Links]
59.Koryta,J.Electrochim.Acta1979,24,293.[Links]
60.Vanisek,P.Ruth,W.Koryta,J.J.Electroanal.Chem.1983148,117.[Links]
61.Demoz,A.Verpoorte,E.M.J.Harrison,D.J.J.Electroanal.Chem.1995,38,971.[Links]
62.Tth,K.Gavallr,I.G.Pungor,E.Anal.Chim.Acta1971,57,131.[Links]
63.Horvai,G.Toth,K.Pungor,E.Anal.Chim.Acta1989,216,163.[Links]
64.Pungor,E.Electroanalysis1996,83,48.[Links]
65.Buck,R.P.HungSci.Instrum.1980,49,7.[Links]
66.Giolito,I.MtodosEletromtricoseEletroanalticosFundamentoseAplicaes,Multitec,SoPaulo,2
edio,1980.[Links]
67.Haugaard,G.J.Phys.Chem.1941,45,148.[Links]
68.Schwabe,K.Dahms,H.Z.Elektrochem.1961,65,518.[Links]
69.Eisenman,G.Biophys.J.1962,2,259.[Links]
70.Lengyel,B.V.Physik,S.Chem.Abt.A1931,153,425.[Links]
71.Horvth,V.Horvai,G.Pungor,E.Fres.J.Anal.Chem.1993,346,569.[Links]
72.Pungor,E.Microchem.J.1997,57,251.[Links]
73.Pungor,E.Fres.J.Anal.Chem.1997,357,184.[Links]
74.Pungor,E.Talanta1997,44,1505.[Links]
75.Pungor,E.Anal.Sc.1998,14,249.[Links]
76.Pungor,E.Pure&Appl.Chem.1992,64,503.[Links]
77.Cheng,K.L.Chang,H.Mikrochim.Acta1985,I,95.[Links]
78.Gonalves,M.L.S.S.MtodosInstrumentaisparaAnlisedeSoluesAnliseQuantitativa,Fundao
CalousteGulbenkian,Lisboa,1983.[Links]
79.Levich,V.G.Physicochemicalhydrodinamics,PrenticeHall,EnglewoodCliffs,NJ,1962.[Links]
80.Bailey,P.L.AnalysiswithIonselectiveElectrodes,SecondEdition,London,1980.[Links]
81.Umezawa,Y.Umezawa,K.Sato,H.Pure&Appl.Chem.1995,67,507.[Links]
82.Gadzekpo,V.P.Y.Christian,G.D.Anal.Chim.Acta1984,164,279.[Links]
83.Tse,Y.Janda,P.Lever,A.B.P.Anal.Chem.1994,66,384.[Links]
84.Li,J.Pang,X.Yu,R.Anal.Chim.Acta1994,297,437.[Links]
85.Li,J.Shen,G.Yu,R.Analyst1995,120,2259.[Links]

86.Janda,P.Weber,J.Dunsch,L.Lever,A.B.P.Anal.Chem.1996,68,960.[Links]
87.Li,J.Hu,M.Yu,R.SensorsActuatorsB1996,30,65.[Links]
88.Fernandes,J.C.B.Kubota,L.T.Neto,G.O.Electroanalysis1999,11,475.[Links]
89.Fernandes,J.C.B.Rover,L.Kubota,L.T.Neto,G.O.J.Braz.Chem.Soc.2000,11,182.[Links]
90.Rover,L.Fernandes,J.C.B.Neto,G.O.Kubota,L.T.J.Eletroanal.Chem.2000,481,34.[Links]
91.Knoll,M.Cammann,K.Dumschat,C.Eshold,J.Sundermeier,C.SensorsActuatorsB1994,21,71.
[Links]
92.Dumschat,C.Borchardt,M.Diekmann,C.Cammann,K.Knoll,M.SensorsActuatorsB1995,2425,279.
[Links]
93.Borchardt,M.Dumschat,C.Cammann,K.Knoll,M.SensorsActuatorsB1995,2425,721.[Links]
94.Lynch,A.Diamond,D.Lemoine,P.McLaughlin,J.Leader,M.Electroanalysis1998,10,1096.
[Links]
95.Parczewski,A.Madej,A.Chem.Anal.1982,27,133.[Links]
96.Diamond,D.Forster,R.J.Anal.Chim.Acta1993,276,75.[Links]
97.Kane,P.Diamond,D.Talanta1997,44,1847.[Links]
98.Bakker,E.Meruva,R.K.Pretsch,E.Meyerhoff,M.E.Anal.Chem.1994,66,3021.[Links]
99.Bakker,E.Anal.Chem.1997,69,1061.[Links]
100.Ngele,M.Bakker,E.Pretsch,E.Anal.Chem.1999,71,1041.[Links]
101.Karpfen,F.M.Randles,J.E.B.Trans.FaradaySoc.1953,49,823.[Links]
102.Zhang,W.Fakler,A.Demuth,C.Spichiger,U.E.Anal.Chim.Acta1998,375,211.[Links]
103.Deyhimi,F.Talanta1999,50,1129.[Links]

CreativeCommonsLicense

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedundera
CreativeCommonsAttributionLicense
SBQ

SecretariaExecutiva
Av.Prof.LineuPrestes,748bloco3Superior
05508000SoPauloSPBrazil
C.P.26.03705599970
Tel.:+55113032.2299
Fax:+55113814.3602
quimicanova@sbq.org.br

You might also like