Professional Documents
Culture Documents
Islahat Ferman ile o dnem Avrupa lkelerinde grlen temel hak ve zgrlklerin nemli bir ksmnn
Osmanl mparatorluunda da tannd sylenebilir.
ANAYASA HUKUKUNA GR
Islahat Ferman, Sened-i ttifak ile balayan, Tanzimat Ferman ile devam eden Osmanl anayasaclk
hareketleri iinde atlm nemli bir admdr.
18. yzyla girerken, devletin merkez otoritesi zayflam, Osmanl Devleti vergi toplama, asker toplama
gibi ilerde ayanlara bavurmak ve ayanlarn gcnden
istifade etmek durumunda kalmt. Devlet ynetiminde merkezi idareden ayr olarak glenen ve kendi
blgelerinde etkili olan ayanlar ile merkezi devlet otoritesini glendirmeye alan Alemdar Mustafa Paa
nclnde bir toplant yapld. Bu toplant sonucunda imzalanan belge Sened-i ttifak olarak adlandrlr.
Merkezi ynetim ile ynetilenler arasnda, ynetim
biimine eitli kurallar getirilmesi sonucu dourduu
iddia edilen bu belge, ilk anayasal belge olarak kabul
edilir
Yasama grevi, Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusandan oluan meclis tarafndan yrtlr. Ayan
Meclisi yeleri padiah tarafndan, Mebusan Meclisi yeleri ise drt ylda bir yaplacak olan seimde
halk tarafndan seilir.
kinci Merutiyetin ilanndan sonra yaplan seimlerin ardndan oluan yeni Meclis-i Mebusan 17 Aralk
1908'de yeniden almalarna balamtr.
(2) Cumhurbakannn TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilecei ve tekrar seilmenin
mmkn olaca, Babakann Cumhurbakannca Meclisin uygun bulmasna sunulaca,
1924 Anayasas Trkiye Cumhuriyeti devletinin organik olarak kuruluunu salayan anayasa olarak kabul
edilebilir. Getirdii dzenlemeler incelenecek olursa;
TBMMnin oluumuyla ilgili ayrntl dzenlemelere yer verir. Byk Millet Meclisi vilayetler halknca seilen yelerden kurulur. Byk Millet
Meclisi'nin seimi iki ylda bir yaplr. Seilen yelerin yelik sresi iki yl olup bu yeler yeniden seilebilirler. Eski meclisin grevi yeni meclis toplanncaya kadar srer. Byk Millet Meclisi yelerinin her biri, kendini seen ilin ayrca btn ulusun
vekilidir.
1924 Anayasas yarg yetkisini bamsz mahkemelere vermitir. Anayasa yarg organlarnn verdii
kararlarn, Trkiye Byk Millet Meclisi ile cra Vekilleri Heyetince deitirilemeyeceini ve yerine
getirilmesine mani olunamayacan hkm altna
alarak, yarg kararlarna hem teminat hem de bamszlk getirmitir. 1924 Anayasas, 1921 Anayasasnn aksine yarg kuvvetini Meclise vermemi,
bamsz mahkemelere brakmtr.
Bu anayasa 9 Temmuz 1961de halkoyuna sunulmutur. Semenlerin % 81inin katld oylamada yeni
anayasa % 61,7 evet oyuyla kabul edilmitir. Bylece
Trk tarihinde ilk kez bir kurucu meclis anayasa hazrlam ve bu anayasa halkoyu ile kabul edilmitir.
1924 Anayasasna gre Devletin dini slam, bakenti Ankara ve dili Trkedir. Anayasann ilk dzenlemesinde resmi dininin slam olduu belirtilmi, eriat hkmlerinin meclis araclyla yrtlecei dzenlenmi ancak 1928 ylnda yaplan deiiklikle devletin dinine ilikin hkm kaldrlmtr. 1937 ylnda dier Atatrk ilkeleri ile birlikte
Laiklik ilkesi de anayasaya girerek laik devlet modeli benimsenmitir.
1934de yaplan deiikliklerle kadnlara milletvekili seme ve seilebilme hakk verilmi ve semen
3
1982 Anayasas daha sonra birok deiiklik geirerek kabul edili dnemindeki baz zelliklerini yitirdii
sylenebilir. Ancak kabul edildii zaman dnemine
baklarak baz zellikleri yle sralanabilir.
Gei dnemi ngrmtr.
Otoritenin arl artmtr. Kamu yararnn, kiilerin yararndan nce geldii dncesi ve anari
kayglar sebebiyle hak ve hrriyetlerde snrlamalara gidilmitir. Gl devlet, otoriter idare kavramlar n plana kmtr.
Yrtme glendirilmitir.
Temel haklarn snrlandrlmasnda, genel snrlama sebepleri ve ayrca baz temel haklara da zel
snrlama sebepleri getirilmitir.
2001 Deiiklikleri
Temel hak ve hrriyetlerin snrlanmasnda kullanlan genel snrlama sebepleri kaldrld ve
snrlamann ancak ilgili maddede yeralan zel
snrlama sebeplerine gre yaplabilecei kabul
edildi. Haklarn snrlandrlmasnda ze dokunma yasa, lllk, laik cumhuriyetin gerekleri ltleri dzenlendi.
1987 Deiiklikleri
Ailenin, eler arasndaki eitlie dayanaca kural dzenlenerek aile reisi kavram kaldrlm
oldu.
1993 Deiiklikleri
Radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek kanunla dzenlenecek artlar erevesinde serbest brakld
1995 Deiiklikleri
Dileke hakk, karlkl olmak kouluyla Trkiyede ikamet eden yabanclara da tannd.
1999 Deiiklikleri
zelletirme maddesi dzenlenerek liberal
devlet sistemine gei hzlandrld
2002 Deiiklikleri
2004 Deiiklikleri
DGMler kaldrld
dam cezas tamamen kaldrld
Parti kapatma karar ile Anayasa Mahkemesinin milletvekilliini sona erdirebilmesi kaldrlmtr.
2005 Deiiklikleri
2006 Deiiklikleri
2007 Deiiklikleri
Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun kurulu alma ve esaslar kapsaml bir ekilde yeniden dzenlenmitir.
Meclisin toplant yeter saysnn btn oturumlar iin 1/3 olduu hkm dzenlendi
2010 Deiiklikleri
ocuklar, yallar, zrller, ehit dul ve yetimleri ile mamul ve gaziler iin ayrcalklar tannabilecei dzenlenmitir.
Herkes, kendisiyle ilgili kiisel verilerin korunmasn isteme hakkna sahiptir. zel hayatn gizlilii ile ilgili anayasal gvenceler getirilmitir.
Vatandan yurt dna kma hrriyeti, ancak
su soruturmas veya kovuturmas sebebiyle
hkim kararna bal olarak snrlanabilir. Se6
Cumhuriyet egemenliin millete ait olduu ve Devletin temel organlarnn ve zellikle yasama ve yrtme organlarnn veraset ilkesine dayanlmadan oluturulduu rejimdir. Cumhuriyet, egemenliin, yani devlet
gcnn, toplumun btnne ait olduu devleti ifade
eder. Millet egemenlii anayasada gsterilmi organlar araclyla ve baz hallerde dorudan doruya kullanabilir. 1982 Anayasasnn demokratik sistemi gerekletirmek iin yapt dzenlemeler bu kapsamda dnlebilir. Yasama organnn halk tarafndan seimle
i bana gelmesi, yrtme organnn yasamann iinden kmas ve yasama denetimine tabi olmas halk
egemenliinin uygulanabilirliini gsterir. Bunun yan
sra yine 1982 Anayasas ile getirilen referandum (halkoylamas) dzenlemesi halkn egemenlii dorudan
doruya kullanmasna rnek gsterilebilir.
Anayasalar ve Anayasa Hukuku devletin eklini, niteliklerini, temel organlarn ve grevlerini; bu organlarn
birbiriyle olan ilikilerini belirleyen ve dzenleyen hukuk
kurallar ierir. 1982 Anayasas da bu bak asyla yola
kar. Anayasann balang blm anayasa metnine
ve anayasann yapl amacna hakim olan temel inan
ve dnceleri sralarken, 1. madde devletin eklini, 2.
madde devletin ileyiine ve devlet organlarnn faaliyetlerine hakim olan temel nitelikleri, 3. madde ise
devletin ekil zelliklerini dzenler.
1982 Anayasasnn balang blmnde yer alan
ilke ve dnceler u ekilde sralanabilir.
Atatrk milliyetilii
Atatrk medeniyetilii
Hrriyeti demokrasi
Kuvvetler ayrl
Laiklik
lii
1982 Anayasasnn temel hak ve zgrlkleri dzenlerken referans ald kaynak Birlemi Milletler
tarafndan yaynlanan 1948 tarihli nsan Haklar Evrensel Bildirgesidir.
1982 Anayasasnda, temel hak ve hrriyetler sadece zgrlk alan ya da yetki veren dzenlemeler olarak deil, ayn zamanda kiiye dev ve sorumluluk
ykleyen bir nitelie de sahiptir. Anayasann dzenlemesine gre temel hak ve devler herkesin kiiliine
bal olarak sahip olduu, bakasna devredilemeyen,
rza ile de olsa vazgeilemeyen hak ve hrriyetlerdir.
1982 Anayasasnda temel hak ve devler; kiinin
hak ve devleri, sosyal ve ekonomik hak ve devler ve
siyasi hak ve devler olmak zere l bir ayrmla
dzenlemitir. Bu haklar hakkn tanm ve trleri blmnde kamu haklar bal altnda incelenmitir.
CUMHURYETLK
1982 Anayasasnn 1. maddesi devletin eklini belirtir ve devlet eklinin Cumhuriyet olduunu hkm
altna alr. Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
Kimse, din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz.
lllk ilkesi, snrlamada bavurulan aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmasn
ifade eder. Hakkn zne dokunmak ise, snrlamann
hakk kullanlamaz hale getirmesidir.
Trkiye, 1987 ylnda Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bireysel bavuru hakkn; 1989 ylnda Avrupa
nsan Haklar Divannn zorunlu yarg yetkisini kabul
etmitir.
Ayrca yabanclar iin temel hak ve hrriyetler, milletleraras hukuka uygun olarak kanunla snrlanabilir.
(md. 16).
Negatif stat haklar kiilere siyasi baskdan korunan bir zgrlk alan salayan ve devlet, toplum ve
nc kiilere negatif, yani yalnzca mdahaleden
kanmak eklinde, bir ykmllk getiren haklardr.
Kii hak ve devleri bu statdedir.
Pozitif stat haklar, devletin bu haklar temin ve
tedariki ynnde olumlu ykmllkler stlenmesini
ve buna ilikin eitli dzeylerde dzenlemeleri gerektirir. Sosyal ve ekonomik haklar bu statdedir.
Aktif stat haklar yurttalarn siyasal iktidarn oluumuna ve kullanmna katlmasn salayan haklardr.
Siyasi haklar ve devler bu statdedir.
1982 Anayasasnda saylarak belirtilen ve ierikleri
de yine anayasada aklanan kamu haklar Temel Hak
ve zgrlkler bal altnda dzenlenmi ve alt
bala ayrlmtr
Temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas ilk kez 1982 Anayasas ile kabul edilmitir.
Dolaysyla 1982 Anayasasna gre temel haklar 15.
maddede saylan sebeplerle, belirli durumlarda, milletleraras ykmllkler ihlal edilmeden ve lllk
ilkesine uygun olarak durdurulabilecektir.
c) Haberleme hrriyeti
Herkes, haberleme hrriyetine sahiptir. Haberlemenin gizlilii esastr. Usulne gre verilmi hkim
karar olmadka veya yetkili klnm merciin yazl
emri bulunmadka haberleme engellenemez ve gizliliine dokunulamaz.
Herkes, kii hrriyeti ve gvenliine sahiptir. Anayasa ve kanunda belirtilen haller dnda kimse hrriyetinden yoksun braklamaz. Kii kanunda belirtilen
hallerde tedbir amacyla hkim kararyla tutuklanabilir.
Hkim karar olmadan yakalama, ancak sust halinde veya gecikmesinde saknca bulunan hallerde
yaplabilir.
zel hayatn gizlilii ve korunmas
a) zel hayatn gizlilii
Herkes, zel hayatna ve aile hayatna sayg gsterilmesini isteme hakkna sahiptir. zel hayatn ve aile
hayatnn gizliliine dokunulamaz.
b) Konut dokunulmazl
Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu alanlarda her trl aratrma hakkna sahiptir.
Kiiler ve siyas partiler, kamu tzelkiilerinin elindeki basn d kitle haberleme ve yaym aralarndan
yararlanma hakkna sahiptir. Bu yararlanmann artlar
ve usulleri kanunla dzenlenir.
Hi kimse kendisini ve kanunda gsterilen yaknlarn sulayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamaz.
Toplant ve gsteri yry hakk ancak, mill gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel
saln ve genel ahlkn veya bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas amacyla ve kanunla snrlanabilir.
Uluslararas Ceza Divanna taraf olmann gerektirdii ykmllkler hari olmak zere vatanda,
su sebebiyle yabanc bir lkeye verilemez.
Mlkiyet hakk
Herkes, mlkiyet ve miras haklarna sahiptir. Bu
haklar, ancak kamu yarar amacyla, kanunla snrlana10
vansal retimi artrmak maksadyla, tarm ve hayvanclkla uraanlarn iletme ara ve gerelerinin ve dier
girdilerinin salanmasn kolaylatrr.
d) Kamulatrma
Devlet ve kamu tzelkiileri; kamu yararnn gerektirdii hallerde, gerek karlklarn pein demek
artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn
tamamn veya bir ksmn, kanunla gsterilen esas ve
usullere gre, kamulatrmaya ve bunlar zerinde idar
irtifaklar kurmaya yetkilidir.
e) Devletletirme ve zelletirme
Kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbsler, kamu yararnn zorunlu kld hallerde devletletirilebilir.
Devletin, kamu iktisad teebbslerinin ve dier
kamu tzelkiilerinin mlkiyetinde bulunan iletme ve
varlklarn zelletirilmesine ilikin esas ve usuller kanunla gsterilir.
Her ocuk, korunma ve bakmdan yararlanma, yksek yararna aka aykr olmadka, ana ve babasyla
kiisel ve dorudan iliki kurma ve srdrme hakkna
sahiptir.
Devlet, her trl istismara ve iddete kar ocuklar koruyucu tedbirleri alr. (2010 Anayasa Deiiklii)
Herkes, diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerine sahiptir. zel teebbsler kurmak serbesttir.
Kimse, eitim ve renim hakkndan yoksun braklamaz. Eitim ve retim hrriyeti, Anayasaya sadakat
borcunu ortadan kaldrmaz. lkretim kz ve erkek
btn vatandalar iin zorunludur ve Devlet okullarnda paraszdr.
Kylar, Devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Deniz, gl ve akarsu kylaryla, deniz ve gllerin kylarn
evreleyen sahil eritlerinden yararlanmada ncelikle
kamu yarar gzetilir.
Kimse, yana, cinsiyetine ve gcne uymayan ilerde altrlamaz. Kkler ve kadnlar ile beden ve
ruh yetersizlii olanlar alma artlar bakmndan
zel olarak korunurlar. Dinlenmek, alanlarn hakkdr. cretli hafta ve bayram tatili ile cretli yllk izin
haklar ve artlar kanunla dzenlenir.
b) Toprak mlkiyeti
Devlet, topran verimli olarak iletilmesini korumak ve gelitirmek, erozyonla kaybedilmesini nlemek
ve topraksz olan veya yeter topra bulunmayan iftilikle uraan kylye toprak salamak amacyla gerekli
tedbirleri alr.
b) Sporun gelitirilmesi
Devlet, her yataki Trk vatandalarnn beden ve
ruh saln gelitirecek tedbirleri alr, sporun kitlelere
yaylmasn tevik eder. Devlet baarl sporcuyu korur.
Devlet, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleriyle, mall ve gazileri korur ve toplumda kendilerine
yarar bir hayat seviyesi salar. Devlet, sakatlarn
korunmalarn ve toplum hayatna intibaklarn salayc tedbirleri alr. Yallar, Devlete korunur. Yallara
Devlet yardm ve salanacak dier haklar ve kolaylklar
kanunla dzenlenir.
Siyas amal grev ve lokavt, dayanma grev ve lokavt, genel grev ve lokavt, iyeri igali, ii yavalatma,
verim drme ve dier direniler yaplamaz.
Devlet, yabanc lkelerde alan Trk vatandalarnn aile birliinin, ocuklarnn eitiminin, kltrel
ihtiyalarnn ve sosyal gvenliklerinin salanmas,
anavatanla balarnn korunmas ve yurda dnlerinde yardmc olunmas iin gereken tedbirleri alr.
b) Konut hakk
Devlet, ehirlerin zelliklerini ve evre artlarn gzeten bir planlama erevesinde, konut ihtiyacn karlayacak tedbirleri alr, ayrca toplu konut teebbslerini destekler.
Trk vatandal
Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr. Trk babann veya Trk anann ocuu
Trktr. Vatandalk, kanunun gsterdii artlarla
kazanlr ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir. Hibir Trk, vatana ballkla badamayan bir ey-
b) Mal bildirimi
Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmalar ve bu bildirimlerin tekrarlanma sreleri kanunla dzenlenir. Yasama ve yrtme organlarnda
grev alanlar, bundan istisna edilemez.
Seimler ve halkoylamas serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre,
yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr. Ancak, yurt
dnda bulunan Trk vatandalarnn oy hakkn kullanabilmeleri amacyla kanun, uygulanabilir tedbirleri
belirler.
Vatan hizmeti
Vatan hizmeti, her Trkn hakk ve devidir. Bu
hizmetin Silahl Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne
ekilde yerine getirilecei veya getirilmi saylaca
kanunla dzenlenir.
Vergi devi
Herkes, kamu giderlerini karlamak zere, mal gcne gre, vergi demekle ykmldr.
Vergi yknn adaletli ve dengeli dalm, maliye
politikasnn sosyal amacdr.
Vergi, resim, har ve benzeri mal ykmllkler
kanunla konulur, deitirilir veya kaldrlr.
Vergi, resim, har ve benzeri mal ykmllklerin
muaflk, istisnalar ve indirimleriyle oranlarna ilikin
hkmlerinde kanunun belirttii yukar ve aa snrlar
iinde deiiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna
verilebilir.
Seim kanunlar, temsilde adalet ve ynetimde istikrar ilkelerini badatracak biimde dzenlenir.
Seim kanunlarnda yaplan deiiklikler, yrrle
girdii tarihten itibaren bir yl iinde yaplacak seimlerde uygulanmaz.
Dileke hakk
Vatandalar ve karlkllk esas gzetilmek kaydyla
Trkiyede ikamet eden yabanclar kendileriyle veya
kamu ile ilgili dilek ve ikyetleri hakknda, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile
bavurma hakkna sahiptir.
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna bal olarak kurulan Kamu Denetilii Kurumu idarenin ileyiiyle ilgili ikyetleri inceler.
Kamu Badenetisi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan gizli oyla drt yl iin seilir.
Kamu Denetilii Kurumunun kuruluu, grevi, almas, inceleme sonucunda yapaca ilemler ile
Kamu Badenetisi ve kamu denetilerinin nitelikleri,
13
LAKLK
Laiklik, devlet ile din ilerinin ayrlmas; devletin
din ve vicdan hrriyetinin gereklemesi bakmndan
tarafsz olmas eklinde ifade edilebilir.
ATATRK MLLYETL
1924 Anayasasnda milliyetilik olarak dzenlenen ilke, 1961 Anayasasnda milli devlet, 1982 Anayasasnda ise Atatrk milliyetiliine bal devlet
eklinde ifade edilmitir.
Laikliin bir yn, inan, ibadet ve vicdan hrriyetinin devlet tarafndan gvence altna alnmasdr. Bir
din veya mezhep mensuplarnn baka din veya mezhep mensuplarna kar ya da kiinin inan, ibadet,
vicdan ve dnce hrriyetini yaamasna ynelik her
trl bask ve tahakkm nlemek laik devletin grevidir.
Din hrriyeti, herkesin diledii inan ve kanaate sahip olabileceini ifade eder. Bu ilke, ayn zamanda dini
inanca sahip olmama hrriyetini de ierir. badet hrriyeti gerei, kiiler inandklar dinin ibadet, ayin ve
trenlerini de serbeste yerine getirebilirler. Ancak
ibadet hrriyeti, din hrriyeti gibi mutlak deildir.
badet hrriyetinin, Anayasann 14. maddesinde saylan amalarla ktye kullanlmas yasaklanmtr.
Laikliin dier yn ise din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmasdr. Laik devlette devletin siyasi yapsn, hkmet ve idarenin ileyiini, toplumun yaayn
dzenleyen kanun ve kurallar dini prensipler deil,
bilimsel yaklamlar, toplumsal ihtiyalar tayin eder.
Laikliin dier yn olan din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlm olmasnn gerekleri u ekilde sralanabilir.
14
Eit oy
Dil, din, rk, servet, vergi, renim durumu ve cinsiyet gibi snrlamalar olmakszn, her vatandan tek bir
oya sahip olmasn ve kullanlan oyun eit deerde
olmasn ifade eder.
Gizli oy ve ak saym ve dkm
Semenlerin etik altnda kalmasn nlemek ve dncelerini oylaryla rahata ifade edebilmesini salamak amacyla oy verme ilemi gizli yaplr. Bununla
birlikte sandklarn almas ve oylarn saym herkese
ak olarak gerekletirilir. 1950 ylnda gizli oy ve ak
saym ve dkm ilkeleri kabul edilmitir.
1. Seimler
2. Siyasi Partiler
1. SEMLER
Anayasada serbest ve demokratik seim ilkeleri u
ekilde belirtilmitir.
Tek dereceli seimde semenler, temsilcilerini dorudan seerler. Semenlerin araya kimse girmeden
(delege, ara temsilci vb.) temsilcisini dorudan doruya kendisinin belirleyebildii sistemdir. Trkiyede
1946 ylna kadar iki dereceli seim uygulanmtr.
1946 seimleri tek dereceli sisteme gre yaplan ilk
seimlerdir.
Seimlerin serbestlii
Bu ilke, vatandalarn hibir bask ve zorlama olmadan oy kullanabilmelerini ifade eder. Oy vermek
mecburi tutulamaz. Kii oy kullanp kullanmamakta
serbesttir. Byle bir ilke olmakla birlikte anayasada
sonradan yaplan deiiklikle Halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahall genel seimlere itiraki temin iin, kanunla para cezas dahil gerekli
her trl tedbir alnr hkm getirilmitir. Bu hkm
oy vermenin mecburi hale getirildii eklinde yorumlanmakla birlikte para cezas milletvekili seimleri iin
getirilmi, ceza uygulama yetkisi de ile seim kuruluna
braklmtr. Uygulamada pek grlmemektedir
18 yandan kkler
Kstllar
Askeri renciler
Er ve erbalar
oy kullanamaz. Bu snrlamalar geici olarak anlamak gerekir. Bunun yan sra cezaevinde bulunan taksirli sutan hkm giymi olanlar ile tutuklular oy kul15
YSK, 1950 ylnda kurulmutur. Yksek Seim Kurulu ilk defa 1961 Anayasas ile anayasal bir kurulu olmutur.
7 asl ve 4 yedek yeden oluur. yelerin 6s Yargtay, 5i Dantay Genel Kurullarnca kendi yeleri arasndan ye tamsaylarnn salt ounluunun gizli oyu
ile seilir. yelerin grev sresi 6 yldr. Sresi biten
ye yeniden seilebilir. yeler, salt ounluk ve gizli
oyla aralarndan bir bakan ve bir bakanvekili seerler.
Grev ve Yetkileri,
Siyasi Partiler Kanunu siyasi partilerin elde edebilecei gelirleri u ekilde sralamtr.
2. SYAS PARTLER
Siyas partiler, demokratik siyas hayatn vazgeilmez unsurlardr. Siyas partiler nceden izin almadan
kurulurlar ve Anayasa ve kanun hkmleri ierisinde
faaliyetlerini srdrrler.
1982 Anayasasnn 68. maddesine gre Vatandalar, siyas parti kurma ve usulne gre partilere girme
ve partilerden ayrlma hakkna sahiptir. Siyasi partiler,
partiye ye olma yeterliine sahip en az otuz Trk
vatanda tarafndan kurulur. Siyasi partilerin genel
merkezi Ankarada bulunur.
16
6.Balar,
Milletvekili genel seimlerinde toplam geerli oylarn % 3nden fazlasn alan siyasi partilere de Devlet
yardm yaplr. Devlet yardm, siyasi partiler arasnda,
toplam geerli oy saylar ile orantl olarak bltrlmek suretiyle her yl denir. Bu yardm sadece parti
ihtiyalar veya parti almalarnda kullanlr.
Sosyal devlet; gszleri gller karsnda koruyarak sosyal adaleti ve toplumsal dengeyi salamakla
ykml olan, bunun iin sosyal ve ekonomik alanlara
mdahale eden ve dzenlemeler yapan devlettir. Sosyal devlet, ekonomik ve sosyal anlamdaki eitsizlikleri
gidermeye alan devlettir. Sosyal devlet ilkesi lk kez
1961 Anayasas ile kabul edilmi, 1982 Anayasasnda
da aynen yer almtr.
Siyasi Partilerin mali denetimini Anayasa Mahkemesi yapar. Siyas partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gereklidir. Bu kuraln uygulanmas
kanunla dzenlenir. Siyas partilerin mal edinimleri ile
gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun tespiti ve
denetimi Anayasa Mahkemesince yaplr. Anayasa
Mahkemesi, bu denetim grevini yerine getirirken
Saytaydan yardm salar. Anayasa Mahkemesinin bu
denetim sonunda verecei kararlar kesindir.
Sosyal haklar: Sosyal haklar, sosyal adaleti salamaya, sosyal eitsizlikleri azaltmaya, toplum iinde
ekonomik bakmdan zayf olan snf ve gruplar korumaya ynelik haklardr.
Ancak;
Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler
Yksek Askeri urann terfi ve kadrosuzluk nedeniyle emekliye sevk etme kararlar (2010 Anayasa
Deiiklii)
Hakimler Savclar Yksek Kurulu Kararlar (Meslekten karmaya ilikin kararlar hari (2010 Anayasa
Deiiklii)
Yarg Bamszl
1982 Anayasas 138. maddede yarg bamszln
dzenlemitir.
HUKUK DEVLET
Devletin ilemlerinin hukuk kurallarna bal olduu
ve vatandalarn hukuki gvence altnda olduu devlettir. Nasl ki lkede yaayan kiiler hukuka bal hareket etmek zorundadr, hukuk kurallarn koyan, uygulayan ve denetimini yapan devlet organlar da hukuka
bal kalmak zorundadr. Bu ilke hukuk devleti ilkesi
olarak adlandrlr.
Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir
beyanda bulunulamaz.
Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme
kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez.
Hukuk kurallarn koyan yasama organ hukuka uygun hareket etmelidir. Yasa koyucunun hukuk d
ilemleri denetim yoluyla iptal edilebilir. Bu grev
Anayasa Mahkemesindedir.
Yrtme ilemlerinin yargsal denetimi
Hukuk kurallar ile grevleri ve faaliyetleri belirlenen yrtme organ belirlenen erevede grevlerini
yerine getirmelidir. Hukuka aykr ilemler yarg organlar tarafndan denetlenir ve gerektiinde iptal edilebilir. Yrtmenin denetimi dari yarg mahkemeleri tarafndan gerekletirilir.
Skynetim askeri mahkemeleri bu ilkenin istisnasn oluturur. Bunun yan sra baz hallerde gvenlik
sebebiyle yarglama, baka yerde bir mahkemeye tanabilir. Bu uygulamalar kanuni hakim gvencesinin
ihlali olarak saymamak gerekir.
Kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz; kimseye suu iledii zaman kanunda o su
iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez. (Kanunsuz su ve ceza olma ilkesi)
Ceza ve ceza yerine geen gvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. (Kanunilik ilkesi)
Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar, kimse
sulu saylamaz. (Masumiyet ilkesi)
Hi kimse kendisini ve kanunda gsterilen yaknlarn sulayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamaz.
Herkes, mer vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri nnde davac veya daval olarak
iddia ve savunma ile adil yarglanma hakkna sahiptir.
Hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki davaya
bakmaktan kanamaz.
Hi kimse, yalnzca szlemeden doan bir ykmll yerine getirememesinden dolay zgrlnden alkonulamaz.
lm cezas ve genel msadere cezas verilemez.
Anayasa ile tannm hak ve hrriyetleri ihll edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden bavurma
imknnn salanmasn isteme hakkna sahiptir.
Devlet, ilemlerinde, ilgili kiilerin hangi kanun yollar ve mercilere bavuracan ve srelerini belirtmek
zorundadr.
darenin Mali Sorumluluu
dare anayasa ve kanunlarla kendisine verilen grevleri yerine getirirken vatandalara kiisel veya mali
anlamda bir zarar verirse bu zararlar karlamakla
ykmldr. Bu zararn idarenin kusuru olmadan ortaya km olmas zarardan imtina etmesini salamaz.
Kamu grevlisinin kamu hizmetinin grlmesi srasnda
kiisel kusuru ile verdii zararda idarenin sorumluluu
altndadr.
ETLK
Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef
inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir.
Kiinin, resm grevliler tarafndan vki haksz ilemler sonucu urad zarar da, kanuna gre, Devlete
tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili grevliye rcu
hakk sakldr.
20
YASAMA
TBMMnin kuruluu
TBMM 4 ylda bir yaplacak genel seimlerde seilecek 550 milletvekilinden kurulur. Milletvekili says
1982 anayasasnn ilk dzenlemesinde 400 olarak belirlenmi 1987 anayasa deiiklii ile 450ye karlm ve
en son 1995 anayasa deiiklikleri ile 550 milletvekili
olarak belirlenmitir.
Ara Seim
TBMM yeliklerinde lm, istifa gibi sebeplerle boalma olmas durumunda boalan yelikleri tamamlamak iin yaplan seime ara seim denir. Ara seim
lke genelinde deil sadece yeliin boald seim
blgelerinde yaplr. Ara seim yaplmasna ilikin anayasada belirtilen kurallar srasyla incelemek gerekir.
TBMMnin seim dnemi 5 yl iken 2007 ylnda yaplan anayasa deiiklii ile seim dnemi 4 yla indirilmitir.
Seimlerin Yenilenmesi (Erken Seim)
Meclis, 4 yllk sre dolmadan seimin yenilenmesine karar verebilecei gibi, Anayasada belirtilen artlar altnda Cumhurbakannca verilecek karara gre de
seimler yenilenir. Sresi biten milletvekili yeniden
seilebilir.
Cumhurbakan ise
Bakanlar Kurulunun gvenoyunu alamamas veya
gvensizlik oyuyla drlmesi hallerinde; krkbe
gn iinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamad veya
kurulduu halde gvenoyu alamad takdirde
Zimmet, ihtils, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi yz kzartc sularla, kaaklk, resm ihale
ve alm satmlara fesat kartrma, Devlet srlarn
aa vurma, terr eylemlerine katlma ve bu gibi
eylemleri tahrik ve tevik sularndan biriyle hkm giymemi olmak
Devletin ahsiyetine kar ilenen sular ile zimmet, ihtilas, irtikap, kaaklk ve dviz sular gibi
Devletin maddi karlaryla ilgili davalarda Devlet
aleyhine avukatlk yapamazlar
Serbest mesleklerini yrtrken, ferdi iletmelerini idarede milletvekillii unvanlarn kullanamazlar.
Milletvekilleri seildikleri ve greve baladklar srada milletvekillii ile badamayan bir ii srdryorlarsa bu ileri brakmak zorundadrlar. Milletvekillii ile
yrtemeyecekleri iler ksmen anayasada ksmen de
ilgili kanunlarda belirtilmitir. Buna gre Milletvekilleri;
Seim evreleri
Kural olarak her il bir seim evresidir. Milletvekili
says fazla olan iller kendi iinde birden fazla seim
evresine ayrlabilir. Milletvekili seim kanunu seim
evrelerini ve her seim evresinin karaca vekil
saysn saptama grevini Yksek Seim Kuruluna vermitir. Kural olarak milletvekili says seim evresinin
nfusuna orantl belirlenir.
Seimin Balangc
22
Seim Sonular
Dokunulmazlk CEZA kovuturmalar iin sz konusudur. (Hukuk davalar iin geerli deildir.)
Yasama Muafiyetleri
Seilen milletvekili greve baladktan sonra iki
nemli muafiyet kazanr. Yasama Sorumsuzluu (mutlak muafiyet) ve yasama dokunulmazl.
Yasama Sorumsuzluu
Dokunulmazln kaldrlmas iin izlenecek usul halen TBMMde uygulanan Millet Meclisi tz ile
dzenlenmitir. Dokunulmazln kaldrlmas karar
meclis basit karar yeter saysdr.
Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Meclis almalarndaki oy ve szlerinden, Mecliste ileri srdkleri
dncelerden, o oturumdaki Bakanlk Divannn
teklifi zerine Meclise baka bir karar alnmadka
bunlar Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan
sorumlu tutulamazlar.
Yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazlndan TBMM yeleri dnda milletvekili olmayan bakanlar ve CB de yararlanrlar.
Yasama meclisleri yelerine yasama grevlerini gerei gibi yerine getirmeyi salamak amacyla baz baklk ve dokunulmazlklar tannmtr. Yasama sorumsuzluunun amac vekillerin meclisteki sz hrriyetini
korumaktr. Sorumsuzluun sz konusu olabilmesi iin
sz konusu eylemin meclis almalar srasnda ilenmi olmas ve oy, sz veya dnce aklamas yoluyla
ilenmi olmas gerekir. Meclis almalar deyimi sadece meclisin genel kurul toplantlar deil komisyon
toplantlarn ve siyasi partilerin grup toplantlarn da
kapsar. Su tekil eden eylemin sorumsuzluk kapsamna girebilmesi iin gerekli ikinci art bu eylemin oy, sz
veya dnce aklamas yoluyla ilenmi olmasdr.
Sorumsuzluk cezai takibata kar mutlak olarak korur. Sorumsuzluun meclise kaldrlabilmesi mmkn
deildir. Sorumsuzluk srekli niteliktedir.
Yasama Dokunulmazl
Seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen bir milletvekili, Meclisin karar olmadka tutulamaz, sorguya ekilemez, tutuklanamaz ve yarglanamaz. Ar cezay gerektiren sust hali ve seimden
nce soruturmasna balanlm olmak kaydyla Anayasann 14 nc maddesindeki durumlar bu hkmn
dndadr.
Milletvekilliinin kesin hkm giyme veya kstlanma halinde dmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararnn Genel Kurula bildirilmesiyle olur.
Dokunulmazln kaldrlmas ve yeliin dmesi
kararlarnn denetlenmesi
TBMM tarafndan yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya milletvekilliinin meclis karar ile dmesine karar verilmi olmas durumunda meclis genel
Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras antlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle
kabilecek uyumazlklarda milletleraras antlama
hkmleri esas alnr.
Trkiye Byk Millet Meclisi, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbakannca
yaymlanr; Meclis, geri gnderilen kanunda yeni bir
deiiklik yaparsa, Cumhurbakan deitirilen kanunu
tekrar Meclise geri gnderebilir.
Bakanlar Kurulunun istifas, drlmesi veya yasama dneminin bitmesi, belli sre iin verilmi olan
yetkinin sona ermesine sebep olmaz.
Skynetim ve olaanst hallerde, Cumhurbakannn Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hkmnde kararname karmasna ilikin hkmler sakldr.
7. Hkmeti denetlemek
Parlamentonun hkmet zerindeki denetiminin
gerekletirilmesini salayan hukuki aralara denetim
yollar ya da denetim aralar denir.
Trkiye Byk Millet Meclisi
Soru,
Meclis aratrmas,
Milletleraras hukukun meru sayd hallerde sava hali ilnna ve Trkiyenin taraf olduu milletleraras antlamalarn veya milletleraras nezaket kurallarnn gerektirdii haller dnda, Trk Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesine veya yabanc
silahl kuvvetlerin Trkiyede bulunmasna izin verme
yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir.
Genel grme,
Gensoru
Meclis soruturmas
yollaryla denetleme yetkisini kullanr.
a-Soru
Anayasaya gre soru Bakanlar Kurulu adna szl veya
yazl olarak cevaplandrlmak zere babakan veya
bakanlardan bilgi istemektir. Soru istenilen cevabn
niteliine gre szl soru veya yazl soru olarak ikiye
ayrlr. Cevap ister yazl ister szl olarak istenilsin
soru her halde yazl olarak bir nerge ile sorulur.
Trkiye Byk Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken lkenin ani bir silahl saldrya uramas ve
bu sebeple silahl kuvvet kullanlmasna derhal karar
verilmesinin kanlmaz olmas halinde Cumhurbakan
da, Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar verebilir.
5. Bte kanunu ve kesin hesap kanununu kabul
etmek
b-Genel Grme
Anayasaya gre genel grme toplumu ve devlet
faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM genel kurulunda grlmesidir. Genel grme almas
hkmet, siyasi parti gruplar veya en az 20 milletvekili
tarafndan bir nerge ile istenebilir. Genel grme
alp almamasnda Meclis genel kurulu karar verir.
c-Meclis Aratrmas
Genel ve zel af ilan kanun eklinde mecliste grlr ve kabul iin zel bir ounluk belirlenmitir.
Genel veya zel af ilann ieren tasar veya tekliflerin
Genel Kurulda kabul Trkiye Byk Millet Meclisi ye
tamsaysnn bete ounluunun karar ile mmkndr.
Gerekli ounluk, sz konusu tasar veya tekliflerin
afla ilgili maddelerinde ve tmnn oylamasnda ayr
ayr aranr. Tasar veya teklif hakknda verilen genel
veya zel af ilann ieren deiiklik nergesinin kabul
halinde, kabul iin gerekli bete ounluun tespiti
iin bu nergenin oylanmas ak oylama suretiyle
tekrarlanr.
d-Gensoru
Gensoru nergesi, bir siyas parti grubu adna veya
en az yirmi milletvekilinin imzasyla verilir.
Gensoru nergesi, veriliinden sonraki gn iinde Bakanlka bastrlarak yelere datlr.
Gndeme alma kararyla birlikte, gensorunun grlme gn de belli edilir; ancak, gensorunun grlmesi, gndeme alma kararnn verildii tarihten
25
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan adaylar, meclis yeleri iinden, Meclisin topland gnden itibaren
be gn iinde, Bakanlk Divanna bildirilir. Bakan
seimi gizli oyla yaplr. lk iki oylamada ye tamsaysnn te iki ve nc oylamada ye tamsaysnn salt
ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk
salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin
drdnc oylama yaplr; drdnc oylamada en fazla
Bakanvekilleri
Katip yeler
TBMMnin ilk alnda henz kurulmu bir bakanlk divan olmadndan yenisi oluturuluncaya kadar
TBMM en yal yenin bakanlnda toplanr. Gen
yeler de katip yelik yapar. Bu ekilde oluturulan
bakanlk divannn ilk ii srekli grev yapacak meclis
bakanlk divannn oluumunu salamaktr.
e-Meclis soruturmas
2.
4.
Gensoru hkmetin veya bir bakann siyasal sorumluluuna yol aabilir, yani onun meclise grevden
uzaklatrlmasna imkan verir. Hakknda gensoru
nergesi kabul edilen ve gvensizlik oyu verilen kii
bakansa, bu kiinin bakanl sona erer, hakknda gvensizlik oyu verilen kii babakansa hkmet der.
Bakan
dare Amirleri
Bakanlar Kurulunun veya bir bakann drlebilmesi, ye tamsaysnn salt ounluuyla olur; oylamada yalnz gvensizlik oylar saylr.
1.
3.
26
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan, Bakanvekilleri, yesi bulunduklar siyas partinin veya parti grubunun Meclis iinde veya dndaki faaliyetlerine; grevlerinin gerei olan haller dnda, Meclis tartmalarna katlamazlar; Bakan ve oturumu yneten Bakanvekili oy kullanamazlar.
1. Anayasa Komisyonu;
En az yirmi milletvekili bulunan siyas partiler, Trkiye Byk Millet Meclisinde grup kurma hakkna sahiptirler. Siyasi parti grubu mecliste ayn partiye mensup milletvekillerinin birlikte hareket etmesini ve ortak
kararlar rgtleyebilmesini salayan organlardr. Siyasi
parti gruplarnn meclis grmelerinde ncelik ve
ayrcalklar vardr. Anayasal kstlamalar haricinde
grup karar alabilirler.
2. Adalet Komisyonu;
3. Mill Savunma Komisyonu;
4. ileri Komisyonu;
5. Dileri Komisyonu;
6. Mill Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Komisyonu;
7. Bayndrlk, mar, Ulatrma ve Turizm Komisyo-
nu;
8. evre Komisyonu;
9. Salk, Aile, alma ve Sosyal ler Komisyonu;
Danma Kurulu
Danma Kurulu, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakannn bakanlnda siyas parti grup bakanlar veya
vekillerinden birisi veya onlarn yazl olarak grevlendirdii birer milletvekilinden kurulur.
Bu Kurul, tzkte kendisine verilen grevleri yerine getirir ve Bakann istemi zerine danma niteliinde gr bildirir.
1 Ekim tarihi TBMMnin arsz olarak toplanp yasama yln at tarihtir. 1 Ekim tarihinden 30 Eylle
kadar geen sre bir yasama yl olarak kabul edilir.
Komisyonlar
Meclis, bir yasama ylnda en ok ay tatil yapabilir. Yasama yl irisinde 15 gn gememek zere ara
tatil verilebilir.
Olaanst Toplant
TBMM ara verme veya tatil srasnda, dorudan
doruya veya Bakanlar Kurulunun istemi zerine,
Cumhurbakannca toplantya arlabilir. Meclis Bakan da dorudan doruya veya yelerin bete birinin
yazl istemi zerine, Meclisi toplantya arr.
TBMMnin olaanst toplantya arlmas meclisin almalarna ara vermesi veya tatili srasnda
mmkndr. Meclisi dorudan doruya olaanst
toplantya arma yetkisi Meclis Bakan ve Cumhurbakanndadr. Bakanlar Kurulu ve 110 milletvekili ise
olaanst toplant talebinde bulunabilir.
YASAMA LEMLER
Yasama yetkisini TBMMnin kanun yapma ve parlamento kararlar alma yetkisi olarak tanmlayabiliriz.
Bu yetkiyi kullanan TBMMnin yapabilecei dzenlemelerin erevesini belirleyen temel ilkeden bahsetmek gerekir.
I-Yasama Yetkisinin Genellii
Yasama yetkisinin genellii kanunla dzenleme
alannn konu itibariyle snrlandrlmam olduunu,
anayasaya aykr olmamak artyla her konunun kanunla dzenlenebileceini ifade eder. Yasma yetkisinin
genellii baka bir organa braklm sakl bir dzenleme yetkisinin bulunmadn da anlatr.
TBMM itz
yeliin dmesi
ile ilgili kararlara kar yarg yolu aktr.
TBMM itz kanunlar gibi Anayasa Mahkemesinin denetimine tabidir. Dokunulmazln kaldrlmas
ve yeliin drlmesi kararlarna kar ise milletvekilleri 7 gn iinde Anayasa Mahkemesine itiraz edebilirler.
TBMM tz
Yasama meclislerinin kendi almalarn dzenlemek amacyla koyduklar kurallara itzk denir.
Anayasamza gre TBMM almalarn kendi yapt
itzk hkmlerine gre yrtr. TBMMnin kendi
calma kurallarn kendi belirleme yetkisi, yntemsel
bamszlk olarak tanmlanr.
Yasama lemleri
Yasam yetkisini kullanan TBMM, bu yetkinin gerei
yasama ilemleri ad verilen eitli ilemler yapar. Bu
ilemleri yukarda da belirttiimiz gibi kanun yapma ve
parlamento kararlar alma yetkisi olarak adlandrabiliriz. Yasama yetkisi kural koyma zelliini de kapsar.
TBMM kural koyma ilemini kanun ad verilen dzenleyici ilemlerle gerekletirir. Genel, soyut, herkesi
ilgilendiren ve balayan kurallar kanunla konulur.
TBMMne kanun tasar ve teklifi dnda gelen nerilerin grlp oylama yaplarak karar balamas halinde ortaya kan kararlara parlamento karar diyoruz.
29
Kanun (Yasa)
Yasalar, yasama organ tarafndan kanun ad altnda kabul edilen ve Cumhurbakan tarafndan yaymlanarak yrrle konulan yazl hukuk kurallardr.
Kanun koyma yetkisi (yasama yetkisi) Trkiye Byk
Millet Meclisinindir. Kanun teklif etmeye Bakanlar
Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Bakanlar kurulunun
teklifine Kanun Tasars, Milletvekillerinin teklifine
Kanun Teklifi denir. Tek bir milletvekili kanun teklif
edebilir. Kanun tasar ve tekliflerinin Trkiye Byk
Millet Meclisinde grlme usul ve esaslar tzkle
dzenlenir.
Bakan, gelen tasarlar ve teklifleri ilgili komisyonlara dorudan doruya havale eder.
Kanunlarn teklifi, grlmesi kabul ve onaylanmas gibi aamalarda herhangi bir kanundan farkl, zel
hkmlere tabi baz kanunlar vardr. Bunlar;
Anayasa deiiklikleri hari, kanun tasar ve tekliflerinin tmnn veya maddelerinin oylanmas,
ak oylamaya tbi ilerden deilse, yirmi yenin
talebi halinde ak oyla, aksi takdirde iaretle yaplr.
30
TBMMnin, kabul ettii bte kanununun uygulanmasn denetleme yetkisi vardr. TBMM'nin denetimi, Bakanlar Kurulunun hazrlad Kesin Hesap Kanunu tasarsn kabul etmesiyle gerekleir. Btenin cari
yl iindeki denetimi ise, TBMM adna Saytay tarafndan yaplr.
Genel veya zel af ilann ieren tasar veya tekliflerin Genel Kurulda kabul Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn bete ounluunun karar ile
mmkndr.
Genel ve zel af ieren kanunlar dier kanunlardan
kabul yeter says asndan ayrlr. Bu kanunlarn kabul
edilebilmesi meclisin 3/5 ounluunun kabulne
balanmtr.
YRTME
Cumhurbakan seimi
Yrtme Fonksiyonu
Yrtme fonksiyon devlet organlar ve devlet fonksiyonu iinde icrai ilemler yapmay ifade eder. Devlet
organlar iinde anayasa ve kanunlarla kendisine verilen grevleri yapan, yrten, kamu hizmetlerini planlayarak uygulayan organ yrtme organdr.
Seim grevde olan Cumhurbakannn, grev sresinin dolmasndan nceki altm gn iinde, cumhurbakanlnn lm, istifa gibi sebeplerle boalmas
halinde ise boalmay takip eden altm gn iinde
balar ve tamamlanr.
Halka sandk bana gider. Genel oyla yaplacak seimde, geerli oylarn salt ounluunu alan aday
Cumhurbakan seilmi olur.
lk oylamada bu ounluk salanamazsa, bu oylamay izleyen ikinci pazar gn ikinci oylama yaplr. Bu
oylamaya, ilk oylamada en ok oy alm bulunan iki
aday katlr ve geerli oylarn ounluunu alan aday
Cumhurbakan seilmi olur.
Yrtme Organlar
Yrtme grevi anayasann 8. maddesinde Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna verilmitir.
CUMHURBAKANI
Cumhurbakan Devletin badr. Bu sfatla Trkiye
Cumhuriyetini ve Trk Milletinin birliini temsil eder.
Cumhurbakan seilebilmek iin kiinin milletvekili
seilme yeterliliine sahip olmas gerekir. Ancak milletvekili seilme artlar iinde yer alan ya snr cumhurbakan iin krk ya olarak dzenlenmitir. Yine
milletvekili seilme artlar iinde yer alan renim
art da yksekrenim olarak belirlenmitir. Yani
Cumhurbakan seilebilmek iin milletvekili seilme
yeterliliine sahip krk yan doldurmu ve yksek
renim grm olmak gerekir. TBMM yeleri veya
milletvekili olmaya bir kii Cumhurbakan seilebilir.
Cumhurbakannn grevleri 1982 anayasasnda olduka kapsaml dzenlenmitir. 1982 anayasas iin
yrtme organn, yrtme organ ierisinde de Cumhurbakanl makamn glendirdii sylenebilir.
Cumhurbakann grev ve yetkiler dier anayasalar
gre daha kapsaml ve detayl dzenlenmi ve 1982
anayasas ile baz yetkiler Cumhurbakanna ilk kez
verilmitir.
32
Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu kararyla skynetim veya olaanst hal iln etmek ve kanun hkmnde kararname karmak,
Kanunlar tekrar grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gndermek,
Yabanc devletlere Trk Devletinin temsilcilerini gndermek, Trkiye Cumhuriyetine gnderilecek yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek,
Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler, kararlar ve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi dahil,
yarg mercilerine bavurulamaz. Cumhurbakannn tek
bana yapt iler yarg denetimine kapaldr ve cumhurbakannn sorumluluu yoktur.
Cumhurbakannn, tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlar, Babakan ve
ilgili bakanlarca imzalanr; bu kararlardan Babakan ve
ilgili bakan sorumludur. (Kar mza Kural). Cumhurbakan hkmet tarafndan gnderilen ilerden de
sorumlu deildir.
Cumhurbakannn greviyle ilgili sorumlu olabilecei durum, Cumhurbakannn vatana ihanetten dola33
Babakan, bakanlarn hiyerarik amiri deildir. Ancak bakanlar hkmetin genel politikasnn egdml
yrtlmesi asndan Babakana kar sorumludurlar.
Babakan Bakanlklar arasnda ibirliini salar ve
hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir.
Bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve tekilat kanunla dzenlenir.
Cumhurbakanna Vekalet
Cumhurbakannn hastalk ve yurt dna kma gibi sebeplerle geici olarak grevinden ayrlmas hallerinde, grevine dnmesine kadar, lm, ekilme veya
baka bir sebeple Cumhurbakanl makamnn boalmas halinde de yenisi seilinceye kadar, Trkiye
Byk Millet Meclisi Bakan Cumhurbakanlna
vekillik eder ve Cumhurbakanna ait yetkileri kullanr.
Grev sresi dolan Cumhurbakan grev sona erdii
tarihte yeni Cumhurbakannn seilememi olmas
durumunda, eski Cumhurbakan yenisi seilinceye
kadar vekaleten grevine devam eder.
BAKANLAR KURULU
Bakanlarn Sorumluluu
Siyasal Sorumluluk
Bireysel Sorumluluk: Her bakan kendi yetkisi iindeki ilerden ve emir altndakilerin eylem ve ilemlerden sorumludur (md.112/2 ). Byle bir durumda Meclisin, sadece o bakan iin gvensizlik oyu vermesi ve
sadece onun grevden ekilmesi zorunludur.
Kolektif Sorumluluk: Hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden doan sorumluluktur (AY. 112/1). Kollektif sorumluluun sonucu olarak, genel siyasetten tr
gvensizlik oyu alan bir hkmetin btn olarak ekilmesi
gerekir.
Cezai Sorumluluk
Cezai Sorumluluk, Bakanlarn grevleriyle ilgili sularndan doan sorumluluktur. Grevleri ile ilgili olmayan sular hakknda ise milletvekilleri gibi dokunulmazlklar TBMM tarafndan kaldrldktan sonra, genel
mahkemelerde yarglanrlar. Bakanlarn Cezai Sorumluluu, Meclis soruturmas yoluyla aratrlr. Soruturma sonucunda ilgili bakann Yce Divana Sevk edilmesine Meclise karar verilir.
34
nda toplanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde sresi alt ay
gememek zere olaanst hal iln edebilir.
Bakanlarn grevleriyle ilgili olarak Devlete verdikleri zararn kendilerine tazminat davas yoluyla dettirilmesidir.
2. iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin cidd ekilde bozulmas sebepleriyle olaanst
hal iln
Seimlerin yenilenmesine Cumhurbakan tarafndan karar verilmesi durumunda ise, Bakanlar Kurulu
ekilir ve Cumhurbakan geici Bakanlar Kurulunu
kurmak zere Babakan atar. Geici Bakanlar Kuruluna, Adalet, ileri ve Ulatrma Bakanlar ieriden veya
dardan bamszlardan olmak kaydyla, siyasi parti
gruplarndan, oranlarna gre ye alnr. Siyasi parti
gruplarndan alnacak ye tam says meclis Bakan
belirler ve Babakana bildirir. Geici Bakanlar Kurulu,
yenileme tarihinden itibaren be gn iinde kurulur.
Her iki geici Bakanlar Kurulu iin gvenoyuna bavurulmaz. Geici Bakanlar Kurulu seim sresince ve
yeni Meclis toplanncaya kadar grevde kalr.
Olaanst ynetim biimleri, devletin, normal hukuk dzeninin kurallar ile karlanmasna imkan olmayan olaanst bir tehdit veya tehlike karsnda bavurduu zel ynetim usulleridir. Bu dnemlerde,
idarenin yetkileri normal zamanlara gre geniler ve
kiilerin temel hak ve hrriyetlerinde de yine normal
zamanlara oranla daha ileri lde snrlamalar yaplabilir. 1982 Anayasas olaanst hal ve skynetim
olmak zere iki eit zel ynetim usul benimsemitir.
Olaanst haller
Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler
ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde
temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya
tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada
ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir.
36
YRTME LEMLER
Cumhurbakanl Kararnamesi
Yetki kanunlar ve bunlara dayanan kanun hkmnde kararnameler, Trkiye Byk Millet Meclisi
komisyonlar ve Genel Kurulunda ncelikle ve ivedilikle grlr. Trkiye Byk Millet Meclisince
reddedilen kararnameler bu kararn Resm Gazetede yaymland tarihte, yrrlkten kalkar.
KHKler, yasa gibi hkm doururlar. Kapsam
iindeki yasalara yeni hkmler getirebilir ya da
bu yasalarda deiiklikler yapabilirler.
Cumhurbakanl kararnamesi istisnai bir ilem tr olmas itibariyle ancak anayasann 107.maddesinde
belirtilen konularda yani Cumhurbakanl Genel
Sekreterliinin kurulu tekilat ve alma esaslar ile
personel atama ilemlerinin dzenlenmesi konularnda
karlabilir. Bunun dndaki bir konu bu kararname ile
dzenlenemez. Cumhurbakanl kararnamesi Cumhurbakannn tek bana yapt ilemlerdendir ve
yarg denetimi dnda braklmtr.
Bu tr KHKler ancak olaanst hal veya skynetim sresi iinde uygulanr ve olaanst halin veya skynetim halinin gerekli kld konularda karlabilir.
37
Bu farkllklar dnda konulu ve yrrle girii dier KHKler ile ayndr. KHKlerin TBMMnde grme
usulleri kanunlar gibidir.
Tzk
Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere, kanunlara
aykr olmamak ve Dantayn incelemesinden geirilmek artyla tzkler karabilir.
Tzkler bir idari ilem olduklar iin, idari yarg denetimine tabidirler. Tzklerin yargsal denetimi, ilk
derece mahkemesi olarak Dantay tarafndan yaplr.
yan
Bakanlar Kurulunun tzk karabilmesi iin tzn ilikili olduu kanunda bu konuda aka yetki
verilmesine gerek yoktur. Ancak kanun bir tzk yaplmasn ngrmse, idare baka bir dzenleyici
ilem yapamaz.
kamuyu ilgilendiren
Ynetmelik
Ynetmelikler, Babakanlk, bakanlklar ve kamu
tzel kiileri tarafndan, kendi grev alanlarn ilgilendiren kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak
zere karlr.
Merkezi idare iinde yer alan Babakanlk ve Bakanlklar dnda kamu tzel kiiliine sahip belediyeler, niversiteler, TRT, kamu iktisadi teebbsleri
Yazl Kaynak
Yetki
Yrrlk
Denetim
Anayasa
TBMM
CB +RG yayn
Anayasa Mahkemesi
Kanun
TBMM
CB +RG yayn
Anayasa Mahkemesi
KHK
Bakanlar Kurulu
CB +RG yayn
Anayasa Mahkemesi
Ohal-S.ynetim KHK
CB
bakanlnda
toplanan
Bakanlar
Kurulu
CB +RG yayn
YOK
Tzk
Bakanlar Kurulu
CB +RG yayn
Dantay
Babakanlk
lke
genelinde
uygulanacaklar
Ynetmelik
Bakanlklar
Kamu Tzel Kiileri
Bakanlar Kurulu
CB+RG yayn
Blgesel
ilan
38
olanlar
ST DERECE M.
(DENETM)
STNAF
LK DERECE M.
ADL YARGI
DAR YARGI
ASKER YARGI
Sulh Hukuk M.
Asliye Hukuk M.
Sulh Ceza M.
Asliye Ceza M.
Ar Ceza M.
Ticaret M.
M.
cra M.
Aile M.
Fikri Haklar M.
ocuk M.
Tapu Kadastro M.
dare M.
Vergi M.
Askeri Ceza M.
Blge Adliye M.
YARGITAY
DANITAY
ASKER
YARGITAY
39
ANAYASA
YARGISI
SEM
YARGISI
le Seim Kurulu
l Seim Kurulu
ANAYASA
MAHKEMES
YKSEK
SEM
KURULU
YARGI
1982 Anayasasnn 9. maddesine gre Yarg yetkisi,
Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr.
Mahkemelerin bamszl
Mahkemelerin bamszl, genel olarak yarg bamszl nemli anayasal ilkelerden biridir. Devletin
temel nitelikleri iinde saylan hukuk devleti ilkesinin
olmazsa olmaz bir paras yarg bamszldr. Mahkemelerin bamszl anayasada ayr bir madde olarak
dzenlenmitir.
Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere
emir ve talimat veremez; genelge gnderemez;
tavsiye ve telkinde bulunamaz.
Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz.
Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme
kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez
ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez.
Hakimlik Teminat
Anayasada yer alan bu dzenlemeler ile birlikte
nemli noktalardan biri de yarg bamszlnn gereklemesi iin nemli bir unsur olan yarg kiilerinin bamsz klnmasdr. 1982 Anayasas bu konuyu da ayrca
dzenlemi ve yarg organlarnda grevli hakim ve savclarla ilgili zel dzenlemeler getirmitir. Hakimler ve
savclar iin grevlerinin yrtlmesi ve zlk ileri iin
ayrca kanun karlaca belirtilmi, ayrca anayasal bir
teminat getirilmitir. Hakimlik ve savclk teminat ad
altnda dzenlenen madde u hkmleri ierir.
Bir mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa, aylk, denek ve dier zlk
haklarndan yoksun klnamaz.
Adli Yarg
Kiiler arasnda ortaya kan zel hukuk uyumazlklarnn zm ile ceza davalarnn grld mahkemeler bu yarg kolundadr. Adli Yarg iinde genel grevli mahkemeler, sulh hukuk/ceza, asliye hukuk/ceza ve
ar ceza mahkemeleridir.
Bu mahkemelerin haricinde zel grevli mahkemeler olarak, Aile Mahkemeleri, Ticaret Mahkemeleri,
Mahkemeleri, cra Mahkemeleri, Tapu Kadastro Mahkemeleri, ocuk Mahkemeleri, Fikri Sinai Haklar Mahkemeleri saylabilir.
Adli Yarg iinde kanunla dzenlemesi yaplm ancak henz uygulamaya gememi. stinaf (ara deerlendirme) mahkemesi denilen bir mahkeme daha vardr. Bunlar Blge Adliye Mahkemeleridir.
dari Yarg
darenin hukuka aykr olduu iddia edilen ilemlerine kar dava alacak yarg koludur. dareye kar alacak davalarda ilk derece mahkemesi olarak dare ve
Vergi Mahkemeleri grevlidir. dare ve vergi mahkemelerinin tek hakimle karar balad davalarn itiraz merci, st mahkemesi Blge dare Mahkemesidir. dare ve
vergi mahkemelerinin kurul halinde karar balad
davalarn temyiz merci, st mahkemesi Dantaydr.
Asker yarg
41
Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplacak bu seimde, her bo yelik iin ilk oylamada ye tam saysnn te iki ve ikinci oylamada ye tam saysnn salt
ounluu aranr. kinci oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin
nc oylama yaplr; nc oylamada en fazla oy
alan aday ye seilmi olur.
Cumhurbakan;
yeyi Yargtay,
iki yeyi Dantay,
Anayasa Yargs
Uyumazlk Yargs
Seim Yargs
Seimlerin ynetimi, denetimi, adaylklarn kesinletirilmesi, oylama sonularna yaplacak itirazlarn incelenmesi, kesin seim sonularnn tespiti ve aklanmas
ilerini yrten yarg organlardr. Her il ve ilede bulunan il ve ile seim kurullar ile Yksek Seim Kurulu bu
yarg kolunda grev yapan yarg organlardr.
Anayasa Mahkemesi onyedi yeden oluur. yelerden 3 ye TBMM, 14 ye ise Cumhurbakan tarafndan
seilir.
Anayasa Mahkemesi, iki blm ve Genel Kurul halinde alr. Blmler, bakanvekili bakanlnda drt
yenin katlmyla toplanr. Genel Kurul, Mahkeme
1. Anayasa Mahkemesi
42
Anayasa deiikliinde iptale, siyas partilerin kapatlmasna ya da Devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verilebilmesi iin toplantya katlan yelerin
te iki oy okluu arttr.
Milletleraras antlamalar
Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Denetime tabi deildir.
Grevleri
Parlamento Kararlar
Parlamento kararlar arasndan sadece TBMM itz ve yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ve yeliin dmesine ilikin kararlar denetime tabidir
Anayasaya Uygunluk Denetiminde l Normlar
(Anayasallk Bloku)
Kanunlar
Anayasa Mahkemesinin temel grevi, kanunlarn
anayasaya uygunluunu denetlemektir. Aada saylan
nklap Kanunlar, yarg denetimine tabi deildir.
Bu l normlar:
Anayasa
3. Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin Seddine ve Trbedarlklar ile Bir Takm Unvanlarn Men ve lgasna Dair
Kanun;
Esas Ynnden
Cumhurbakan,
ekil ynnden
Cumhurbakan,
TBMM 1/5 yesi
TBMM tz
tarafndan alabilir.
Anayasa Deiiklikleri
43
Cumhuriyet Basavcvekilini,
Genelkurmay Bakann,
Anayasa Mahkemesi, iin kendisine geliinden balamak zere be ay iinde kararn verir ve aklar. Bu
sre iinde karar verilmezse mahkeme davay yrrlkteki kanun hkmlerine gre sonulandrr. Ancak,
Anayasa Mahkemesinin karar, esas hakkndaki karar
kesinleinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak
zorundadr.
Anayasa Mahkemesi kararlar Resm Gazetede hemen yaymlanr ve yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzelkiileri balar.
2. Yce divan sfatyla,
o
Cumhurbakann,
Yargtay
Yargtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun
baka bir adl yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen
44
Uyumazlk Mahkemesi
Uyumazlk Mahkemesi, adl, idar ve asker yarg
mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn
kesin olarak zmlemeye yetkilidir.
Uyumazlk Mahkemesinin yeleri Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesinin kendi yeleri arasndan yine bu mahkemelerce
seilir. Bakanln Anayasa Mahkemesince, kendi
yeleri arasndan grevlendirilen ye yapar.
Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Cumhuriyet Basavcvekili, Cumhurbakan tarafndan drt yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler.
Dantay
Dantay, idar mahkemelerce verilen ve kanunun
baka bir idar yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen
belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak
bakar.
ANAYASA DEKL
1982 Anayasasnn Deitirilemeyecek Maddeleri
MADDE 1. Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
MADDE 2. Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru,
mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta
belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, lik ve
sosyal bir hukuk Devletidir.
Anayasann sradan kanunlardan farkl olarak gletirici baz kural ve usuller erevesinde deitirilmesi
sz konusu ise, yani Anayasa hkmlerinin deitirilmesi, adi kanunlarn kabul ve deitirilmesinden daha zor
kurallara balanm ise sert anayasa sisteminin olduu
kabul edilir. Anayasa hkmlerinin hibir ekilde deitirilememesi ise mutlak sertlik olarak adlandrlr. Trk
Anayasalar, 1876 Kanun- Esasiden bu yana sert anayasa sistemini benimsemilerdir. Bunun tek istisnas 1921
Anayasasdr.
MADDE 3.
Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. (niter Devlet)
Dili Trkedir.
Bayra, ekli kanununda belirtilen, beyaz ay yldzl
al bayraktr.
Anayasa deiiklii teklifi bir kanun teklifi niteliindedir. Anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin
grlmesi ve kabul, kanunlarn grlmesi ve kabul hakkndaki hkmlere tabidir.
Teklifler Genel Kurulda iki defa grlr. ki grme arasnda en az 48 saat sre bulunmaldr.
1982 Anayasasnn ilk drt maddesi yukarda belirtildii gibidir. 4. madde ilk maddede belirtilen temel
ilkelerin deitirilemeyeceini, deitirilmesinin teklif
dahi edilemeyeceini belirtir.
46
47
48