Anayasa Hukuku Ders Notlari PDF

ANAYASA HUKUKU DERS NOTLARI
Islahat Ferman ile o dnem Avrupa lkelerinde grlen temel hak ve zgrlklerin nemli bir ksmnn
Osmanl mparatorluunda da tannd sylenebilir.
ANAYASA HUKUKUNA GR
Trk Anayasa Tarihi
Islahat Ferman, Sened-i ttifak ile balayan, Tanzimat Ferman ile devam eden Osmanl anayasaclk
hareketleri iinde atlm nemli bir admdr.
I. 1808 Sened-i ttifak

Osmanl Devleti'nde, 1808 ylnda ayanlar ile merkezi devlet arasnda imzalanan bir szlemedir.
IV. 1876 Kanun-i Esasi

Osmanl Devletinin ilk anayasas olarak yrrle
giren Kanun-i Esasi 23 Aralk 1876da ilan edilerek
yrrle girmitir. II. Abdlhamit dnemine rastlayan
Kanun-i Esasi devlet ynetimine bir meclisin katlmasn salayan, dnemi iinde batl anlamda bir anayasal
sistem kuran ilk yazl Trk anayasasdr. I. Merutiyet
olarak adlandrlan dnemi balatan bu anayasa II.
Abdlhamit tarafndan 1878 ylnda askya alnarak
meclis kapatlmtr. 1908 ylnda II. Merutiyet dnemi
ile birlikte tekrar yrrle girmi ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna dein uygulanabilmitir.
18. yzyla girerken, devletin merkez otoritesi zayflam, Osmanl Devleti vergi toplama, asker toplama
gibi ilerde ayanlara bavurmak ve ayanlarn gcnden
istifade etmek durumunda kalmt. Devlet ynetiminde merkezi idareden ayr olarak glenen ve kendi
blgelerinde etkili olan ayanlar ile merkezi devlet otoritesini glendirmeye alan Alemdar Mustafa Paa
nclnde bir toplant yapld. Bu toplant sonucunda imzalanan belge Sened-i ttifak olarak adlandrlr.
Merkezi ynetim ile ynetilenler arasnda, ynetim
biimine eitli kurallar getirilmesi sonucu dourduu
iddia edilen bu belge, ilk anayasal belge olarak kabul
edilir
1876 tarihli Kanun-i Esasinin belli bal maddeleri

incelendiinde u zellikleri ve hkmleri tadn
syleyebiliriz.
Bir anayasa deil, anayasal belgedir.
Ynetim biimi monaridir. Ancak devlet iktidarna

sahip olan padiahn yetkilerini bir meclis ile paylamas sebebiyle sisteme Meruti Monari diyebiliriz
Hkmlerin uygulanmasn salayacak bir mekanizma yoktur.

II. 1839 Tanzimat Ferman (Glhane Hatt- Hmayunu)
Yasama grevi, Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusandan oluan meclis tarafndan yrtlr. Ayan
Meclisi yeleri padiah tarafndan, Mebusan Meclisi yeleri ise drt ylda bir yaplacak olan seimde
halk tarafndan seilir.
Osmanl tarihinin en nemli belgelerinden biri olan

bu metin, okunduu yerden tr Glhane Hatt-
Hmayunu adyla da anlr.
Tanzimat Fermannda bir ekilde devlet iktidarnn
snrlandrlmas sz konusudur. Tanzimat Ferman
Osmanl tebaasna birtakm temel hak ve zgrlkler
de tanmaktadr. Tanzimat Fermannn devlet iktidarn
snrlandrmas, Padiahn kendi kendini snrlandrmas
biimindedir. zellikle bu nitelikleri Tanzimat Fermann anayasaclk hareketleri ierisinde nemli bir adm
haline getirmektedir
Yrtme grevi Bakanlar Kurulu'na aittir. Bakanlar

Kurulu'nun ba ise padiahtr. Bakanlar Kurulu
kanun teklif etmeye yetkilidir.
Hkmetin ileri ile ilgili padiaha bilgi ve hesap
verme ykmll vardr.
zel mlkiyet, eitim ve retim, inan ve basn
zgrlkleri dzenlenmi, ticaret serbestisi getirilmi, msadere, angarya, eziyet ve ikence dorudan kanuni esasi ile yasaklanmtr.
III. 1856 Islahat Ferman

Yapld dnem ve ierdii hkmler asndan yabanc devletlerin istei zerine hazrlanm ve okunmu bir ferman olarak nitelendirilir. Daha nce okunmu olan Tanzimat Fermanndaki hkmlerin aynen
tekrar edilmesi ile balayan ferman Mslmanlar ile
gayrimslimler arasnda eitlik salamay amalayan
bir belgedir.
2.Abdulhamit, 1877 - 1878 Osmanl - Rus Savan

bahane ederek Meclis-i Mebusan' kapatm ve kanuni
esasinin yrrln durdurmutur.

Yrtme yetkisi TBMMde olmakla birlikte, Byk
Millet Meclisi, bakanlklar, setii bakanlar araclyla ynetir.
kinci Merutiyet Devri

Kanuni Esasi, 24 Temmuz 1908'de II. Merutiyetin
ilanyla birlikte yeniden yrrle girmitir.
1921 Anayasasnda yarg dzenlenmemitir.
kinci Merutiyetin ilanndan sonra yaplan seimlerin ardndan oluan yeni Meclis-i Mebusan 17 Aralk
1908'de yeniden almalarna balamtr.
Saltanatn kaldrlmas 1921 Anayasas dnemine

rastlar.
8 Austos 1909'da Kanun-i Esasi zerinde yaplan

deiiklikler ile padiahn yetkileri sembolik bir dzeye
indirilmitir. Artk vekiller heyeti (bakanlar kurulu)
meclise kar sorumlu olacak, Meclisten gvenoyu
alamayan vekillerin ve hkmetin grevi sona erecek,
Meclis bakann padiah deil, meclis kendisi seecektir. Padiaha meclisi kapatma yetkisi tannmakla birlikte, bu yetki koullara balanm ve ay iinde yeni
seimlerin yaplmas zorunlu hale getirilmitir. Ayrca
toplant zgrl gibi temel hak ve zgrlklerden
bazlar anayasaya eklenmitir.
1921 Anayasas ksa, 23 maddelik bir anayasadr.

Milli mcadele dneminde ynetim boluunu doldurmak amac gden bu yzden kapsaml anayasal
dzenlemeler iermeyen bir anayasadr. Temel hak ve
zgrlklere yer vermemitir.
Kanuni Esasi Meclis-i Mebusann kapatlmas ile

uygulanamaz hale gelmekle birlikte, Milli Mcadele
dneminde, 1921 Anayasas olarak kabul edilen Tekilat Esasiye Kanunu ile birlikte kullanld durumlar da
olmutur.
(2) Cumhurbakannn TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilecei ve tekrar seilmenin
mmkn olaca, Babakann Cumhurbakannca Meclisin uygun bulmasna sunulaca,
1923 Anayasa Deiiklikleri; 1921 Anayasasnda,

1923 ylnda nemli deiiklikler yaplmtr.
Bu deiikliklere gre,
(1) Trkiye Cumhuriyetinin hkmet eklinin
Cumhuriyet olaca,
(3) Devletin dininin slm, resmi dilinin Trke

olaca hkmleri kabul edilmitir.
V. 1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye Kanunu)

20 Ocak 1921'de, TBMM tarafndan kabul edilen ilk
Anayasa (Tekilat Esasiye Kanunu), niteliini tar.
VI. 1924 Anayasas

Milli Mcadele dneminin baaryla sonulandrlmasndan sonra, temelleri 1921 Anayasas ile atlan
yeni Trkiyenin yeni bir Anayasaya gereksinimi vard.
TBMMnde almalar ve grmeler sonucunda, 20
Nisan 1924te yeni Anayasa kabul edildi.
Milli egemenliin halka ait olduunu belirtmi

olmas en nemli zelliidir. Hkimiyet kaytsz ve
artsz milletindir.
Ynetim biimi olarak kuvvetler birlii sistemini
benimsedii sylenebilir. Meclis Hkmeti sistemi
benimsenmitir Yrtme gc ve yasama yetkisi,
ulusun tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet
Meclisi'nde belirir ve toplanr., Trkiye Devleti,
Byk Millet Meclisi'nce ynetilir ve hkmeti
"Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti" adn alr.
1924 Anayasas Trkiye Cumhuriyeti devletinin organik olarak kuruluunu salayan anayasa olarak kabul
edilebilir. Getirdii dzenlemeler incelenecek olursa;
TBMMnin oluumuyla ilgili ayrntl dzenlemelere yer verir. Byk Millet Meclisi vilayetler halknca seilen yelerden kurulur. Byk Millet
Meclisi'nin seimi iki ylda bir yaplr. Seilen yelerin yelik sresi iki yl olup bu yeler yeniden seilebilirler. Eski meclisin grevi yeni meclis toplanncaya kadar srer. Byk Millet Meclisi yelerinin her biri, kendini seen ilin ayrca btn ulusun
vekilidir.
Egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu bu

anayasa ile de benimsenmitir. Egemenlik Trk
milletini temsil eden TBMM tarafndan kullanlr.
Trkiye Byk Millet Meclisi, milletin tek ve gerek temsilcisi olup millet adna egemenlik hakkn
kullanmaya yetkili tek organdr.
1924 Anayasas Cumhuriyet ilkesini temel almtr.

Nitekim anayasann 1. Maddesi Trkiye Devleti
bir Cumhuriyettir demektedir. Bu hkmle devletin ynetim eklinin cumhuriyet rejimi olduu
belirtilerek, lkeyi idare edeceklerin ancak seim
yoluyla bu hakk elde edebilecekleri kabul edilmitir.
2
1924 Anayasas da gler birlii sistemini kabul

etmitir. Parlamenter sistem ile meclis hkmeti
arasnda karma bir hkmet sistemi benimsemitir. (Kuvvetler birlii ve grevler ayrl)Anayasann 5 nci Maddesi yasama yetkisi ve
yrtme gc Trkiye Byk Millet Meclisinde
belirir ve toplanr demektedir. Anayasa TBMMye
nemli bir stnlk ve ayrcalk tanm yetkileri
TBMMde toplamtr. Yasama yetkisini ve grevini
meclis dorudan kendisi kullanr. Bu grevler arasnda; Kanun koymak, tefsir etmek, kanunlar deitirmek, kaldrmak, devletlerle szlemeler
yapmak, bar yapmak, sava ilan etmek, devlet
btesini incelemek ve onamak, para basmak, genel ve zel af karmak, idam kararlarn onaylamak gibi yasama grevleri bulunmaktadr. Yrtme yetkisini ise meclis tarafndan seilecek bir
Cumhurbakan ve onun atayaca bakanlar kurulu
araclyla kullanr.
ya 18den 22ye kartlmtr. Bu deiiklik ile

genel oy ilkesi ilk defa uygulanabilir hale gelmitir.
1924 (Terakkiperver Frka) ve 1930 (Serbest Frka)
yllarndaki iki baarsz deneyim dnda, 1945 senesine kadar, tek parti ynetimi srdrlmtr.
1945 ylnda Milli Kalknma Partisi, 1946' da ise
Demokrat Parti kurulmutur. 1946 ylnda yaplan
seimle ilk kez ok partili siyasal hayata geilmitir.
Trkiye Cumhuriyetinin en uzun sre yrrlkte
kalan Anayasas niteliindeki 1924 Anayasas, 27 Mays
1960 askeri hareketine kadar yrrlkte kalm ve bu
hareketle birlikte yrrlkten kalkmtr.
VII. 1961 Anayasas
27 Mays askeri mdahalesi sonucunda oluturulan
kurucu meclis tarafndan hazrlanan 1961 anayasas
temel hak ve zgrlklerin geni bir ekilde dzenlendii, dier anayasalarla karlatrldnda demokratik
zellii ne kan bir anayasadr. 1961 anayasasn
hazrlayan kurucu meclisin askeri kanadnda Milli Birlik
Komitesi, sivil kanadnda ise Temsilciler Meclisi bulunur.
1924 Anayasas yarg yetkisini bamsz mahkemelere vermitir. Anayasa yarg organlarnn verdii
kararlarn, Trkiye Byk Millet Meclisi ile cra Vekilleri Heyetince deitirilemeyeceini ve yerine
getirilmesine mani olunamayacan hkm altna
alarak, yarg kararlarna hem teminat hem de bamszlk getirmitir. 1924 Anayasas, 1921 Anayasasnn aksine yarg kuvvetini Meclise vermemi,
bamsz mahkemelere brakmtr.
Bu anayasa 9 Temmuz 1961de halkoyuna sunulmutur. Semenlerin % 81inin katld oylamada yeni
anayasa % 61,7 evet oyuyla kabul edilmitir. Bylece
Trk tarihinde ilk kez bir kurucu meclis anayasa hazrlam ve bu anayasa halkoyu ile kabul edilmitir.
1924 Anayasasna gre Devletin dini slam, bakenti Ankara ve dili Trkedir. Anayasann ilk dzenlemesinde resmi dininin slam olduu belirtilmi, eriat hkmlerinin meclis araclyla yrtlecei dzenlenmi ancak 1928 ylnda yaplan deiiklikle devletin dinine ilikin hkm kaldrlmtr. 1937 ylnda dier Atatrk ilkeleri ile birlikte
Laiklik ilkesi de anayasaya girerek laik devlet modeli benimsenmitir.
1961 Anayasas ile getirilen ve ne kan dzenlemeler u ekilde sralanabilir.

Egemenlik: 1961 anayasas anayasaya egemenliin
yetkili organlar eliyle ve anayasann koyduu esaslar
erevesinde kullanlacan dzenlemitir. TBMMnin
snrsz egemenlik gc ortadan kaldrlm ve TBMM
anayasal bir organ niteliine brndrlmtr.
Anayasann stnl: 1961 anayasasnn 8. maddesine gre kanunlar anayasaya aykr olamaz. Anayasa hkmleri yasama, yrtme ve yarg organlarn,
idare makamlar ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. Bu madde ile anayasann stnl ilkesi
aka kabul edilmitir. Ayrca Anayasa Mahkemesi
kurularak zellikle yasama ilemlerinin anayasaya
uygunluu denetime tabi tutulmu ve anayasann
stnl ilkesi desteklenmitir.
1924 Anayasas sert bir anayasadr. Anayasann

deitirilebilmesi iin Deiiklik teklifinin Meclis
tam yesinin en az te biri tarafndan imzalanmas arttr. Deiiklikler ancak tam saysnn te
iki oy okluu ile kabul edilebilir. Bunun yan sra
102. maddenin son fkrasna gre Bu kanunun,
Devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki birinci maddesinde deiiklik ve bakalama yaplmas hibir trl teklif dahi edilemez.
Kuvvetler Ayrl: 1961 anayasas ile kuvvetlerin

yumuak bir biimde ayrlmas salanarak parlamenter
sisteme geilmitir. Yasama yetkisi TBMMne verilmi,
1934de yaplan deiikliklerle kadnlara milletvekili seme ve seilebilme hakk verilmi ve semen
3

Askeri Yksek dare Mahkemesi kurulmu, Dantayn grevlerinin bir ksm bu mahkemeye devredilmitir.
ayrca TBMM iki meclisli bir yapda oluturulmutur.

1961 anayasasna gre TBMM, halk tarafndan seilen
milletvekillerinden kurulan Millet Meclisi ve yine bir
ksm halk tarafndan seilen, bunun yan sra kontenjan ve doal senatrlerden kurulan Cumhuriyet Senatosundan oluur. Yrtme yetkisi Cumhurbakan ve
Bakanlar Kuruluna verilerek yrtme yetkisi meclisten
ayrlmtr. 1961 anayasas yarg bamszln tm
gvenceleriyle birlikte gerekletirmitir.
Devlet Gvenlik Mahkemeleri de bu deiikliklerle

kurulmutur. (DGMler 2004 anayasa deiiklii ile
kaldrlmtr)
12 Eyll 1980de yaplan asker mdahale ile1961
anayasas yrrlkten kaldrlm Milli Gvenlik Konseyi oluturulmu ve 1982 anayasasnn hazrlklar balatlmtr.
Temel Hak ve zgrlkler: 1961 anayasas temel

hak ve zgrlkler alannda kapsaml ve demokratik bir
dzenleme yapmtr. 1924 anayasasnda yalnzca
saylmakla yetinilen bu haklarn kapsam geniletilmi,
kullanlmasyla snrlandrlmas ve durdurulmas konularna ilikin geni bir alma yapmtr. Buna gre
temel hak ve zgrlklerin snrlandrlmas anayasann
szne ve ruhuna uygun olarak kanun ile ve hakkn
zne dokunulmadan gerekletirilecektir.
VIII. 1982 Anayasas

12 Eyll mdahalesi ile birlikte ynetime el koyan
Milli Gvenlik Konseyi genel olarak devlet yetkilerini
kullanmaya balamtr. MGK Bakan Cumhurbakann
yetkilerine sahipti Milli Gvenlik Konseyi de yasama
grevini stlendi.
Milli Gvenlik Konseyi 1981 ylnda bir kurucu meclis oluturarak yeni anayasa almalarna balad. Bu
kurucu meclisin askeri kanadnda Milli Gvenlik Konseyi, sivil kanadnda ise danma meclisi vard. Bu kurucu meclis yeni bir anayasa yaplp demokratik sisteme geilene kadar geen srede; yeni anayasay ve bu
anayasann halkoyuna sunuluunu hazrlamak, siyasi
partiler kanunu hazrlamak, seim kanunu hazrlamak
ve TBMM kurulup greve balayncaya kadar yasama
yetkisine dayanarak, kanun koyma, deitirme, kaldrma ileri yapmak, grevlerini stlendi.
Ayrca 1961 anayasas ile sosyal devlet ilkesi ilk kez

anayasal bir ilke olarak benimsenmitir.
Laiklik ilkesi anayasada aynen kabul edilmitir.
1961 anayasas ile ounluku demokrasi anlayndan oulcu demokrasi anlayna geilmitir.
Yrtmenin, ynetimin tm eylemleri, kararlar
anayasal bir kurulu olan Dantay denetimine verilmitir.
Trk Silahl Kuvvetlerinin 12 Mart 1971de verdii
muhtra ile ynetim biimi geici bir kesintiye uram
1971-73 yllar arasnda ara rejim dnemi denebilecek
bir ynetim biimi yaanmtr. Bu tarihler arasnda
1961 Anayasasnda baz nemli deiiklikler yaplmtr.
1982 Anayasas daha sonra birok deiiklik geirerek kabul edili dnemindeki baz zelliklerini yitirdii
sylenebilir. Ancak kabul edildii zaman dnemine
baklarak baz zellikleri yle sralanabilir.
Gei dnemi ngrmtr.
Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname

karma yetkisi verilmitir.
Referandum ile anayasann kabul ve Cumhurbakanl seimi birletirilmitir.
niversite zerklii snrlandrlm, TRTnin zerklii kaldrlmtr.
Dier anayasalar gre daha kat bir anayasadr.

Milli Gvenlik Konseyinin dzenledii kanunlarn
anayasaya aykrl iddia edilemez. (Bu dzenleme
2001 anayasa deiiklii ile kaldrlmtr)
Milli Gvenlik Kurulunun yardmclk etme grevi,

tavsiye etme olarak dzenlenmi ve kurulun etkisi arttrlmtr.
Otoritenin arl artmtr. Kamu yararnn, kiilerin yararndan nce geldii dncesi ve anari
kayglar sebebiyle hak ve hrriyetlerde snrlamalara gidilmitir. Gl devlet, otoriter idare kavramlar n plana kmtr.
Yrtme glendirilmitir.
Temel haklarn snrlandrlmasnda, genel snrlama sebepleri ve ayrca baz temel haklara da zel
snrlama sebepleri getirilmitir.

Yrtme organ glendirilmitir. zellikle yrtme iinde Cumhurbakan makam glendirilmitir.
2001 Deiiklikleri
Temel hak ve hrriyetlerin snrlanmasnda kullanlan genel snrlama sebepleri kaldrld ve
snrlamann ancak ilgili maddede yeralan zel
snrlama sebeplerine gre yaplabilecei kabul
edildi. Haklarn snrlandrlmasnda ze dokunma yasa, lllk, laik cumhuriyetin gerekleri ltleri dzenlendi.
Siyasi karar alma mekanizmalarndaki tkanklar

giderici hkmler getirilmitir.
Dier anayasalardan daha kazuistik bir ekilde
hazrlanmtr.
Kabul ediliinden bu yana 1982 Anayasasnda yaplan deiiklikler
Adil yarglanma hakk anayasal bir dzenleme

haline getirildi
1987 Deiiklikleri
Yakalama ve tutuklama sreleri yeniden dzenlendi

Kanuna aykr bulgularn delil olamayaca ilkesi getirildi
21 olan seme ve halkoylamasna katlma ya

19'a indirildi;
400 olan milletvekili says 450'ye karld.
12 Eyll dneminde getirilen, siyasi partilerin
ve liderlerinin siyasi yasaklarna ilikin geici 4.
madde, yaplan referandumla yrrlkten kaldrld. Bylece, siyasi partilerin ve liderlerinin
yasaklar sona erdi.
Ailenin, eler arasndaki eitlie dayanaca kural dzenlenerek aile reisi kavram kaldrlm
oldu.
1993 Deiiklikleri
Taksirli sulardan mahkumiyet alan hkmllerin oy kullanabilecei dzenlendi
Kamulatrma bedelinin kural olarak pein

denecei kabul edildi.
Radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek kanunla dzenlenecek artlar erevesinde serbest brakld
1995 Deiiklikleri
Seim kanunlarnda ve siyasi partiler kanununda yaplacak deiikliklerin, bir yl gemeden

uygulanamayaca hkm getirildi.
Tutuklulara ve yurtdnda bulunan vatandalara oy kullanma hakk verildi
Dileke hakk, karlkl olmak kouluyla Trkiyede ikamet eden yabanclara da tannd.
Milletvekili says 550ye karld
Meclis soruturmas almas oylamas ve Yce

Divana sevk iin yaplacak oylamann gizli oyla
yaplmas prensibi kabul edildi.
Oy kullanma ya 19dan 18 e indirildi

Yksekretim elemanlar ve rencilerinin siyasi partilere ye olabilecei dzenlendi.
Siyasi partilerin kapatlmas davalarnda, temelli kapatma yerine ksmen ya da tamamen

devlet yardmndan yoksun brakmaya da karar
verilebilecei, siyasi partilerin kapatlmasnda
3/5 ounluk aranmas gerektii dzenlendi
Devletin, siyasi partilere mali yardm dzenlendi

Milletvekillerinin istifasnda, kabul iin aranan
salt ounluk art kaldrld
Milli Gvenlik Konseyi dneminde karlan

kanun ve kanun hkmnde kararnamelere
yarg yolunu kapatan geici 15. madde kaldrld ve yarg yolu alm oldu.
1999 Deiiklikleri
zelletirme maddesi dzenlenerek liberal
devlet sistemine gei hzlandrld
2002 Deiiklikleri
Kamu hizmetlerinin grdrlmesi ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemelerinden doan

uyumazlklarn (zellikle ok uluslu irketler)
zm iin tahkim yolu getirildi.
Bir ilin veya seim evresinin mecliste yesi

kalmamas durumunda, 90 gn izleyen ilk Pazar gn ara seime gidilecei kural getirildi

Milletvekili seilme artlar arasnda yer alan
ideolojik veya anarik eylemlere ibaresi, terr eylemlerine olarak deitirildi.
yahat zgrl ile ilgili dzenlemeler yaplmtr.

Sendika hakk maddesinde yaplan dzenleme
ile birden fazla sendikaya ye olabilmenin yolu
almtr.
2004 Deiiklikleri
DGMler kaldrld
dam cezas tamamen kaldrld
Memurlara toplu szleme yapma hakk tannmtr.
Uluslararas Adalet Divanna taraf olmann ykmll dolaysyla vatandan da yabanc

bir lkeye verilebilecei kabul edildi
Kamu Denetilii kurumu anayasal bir kurulu

haline gelmitir.
Milletleraras anlamalarn anayasaya aykrlnn ileri srlemeyecei prensibi kabul edildi.
Parti kapatma karar ile Anayasa Mahkemesinin milletvekilliini sona erdirebilmesi kaldrlmtr.
2005 Deiiklikleri
TBMM bakanlk divannn grev sreleri 2007

anayasa deiiklii ile yaplan dzenlemeye gre yeniden sekillendirilmitir.
RTKn oluumu anayasal dzenleme haline

getirildi
Saytayn grevleriyle ilgili dzenlemeler yaplarak, mahalli idarelerin mali denetiminin Saytay tarafndan yaplaca kabul edildi
Yksek Askeri ura kararlarna kar ksmi yarg

yolu alm, idarenin yargsal denetiminde yerindelik denetimi yaplamayaca dzenlenmitir.
2006 Deiiklikleri
2007 Deiiklikleri
Memurlara verilen disiplin cezalar ierisinde

yarg yolu kapal olan uyarma ve knama cezalarna kar yarg yolu almtr.
Milletvekili genel seimleri 5 yldan 4 yla indirildi.
Sivil kiilerin askeri mahkemelerde yarglanamayaca dzenlenmitir.
Cumhurbakannn halk tarafndan seilecei,

grev sresinin 5 yl olaca ve en fazla iki kez
seilebilecei dzenlendi.
Anayasa Mahkemesinin kurulu alma ve

esaslar kapsaml bir ekilde yeniden dzenlenmitir.
Cumhurbakanl iin 20 milletvekilinin veya

toplam %10 alan siyasi partilerin aday gsterebilecei kabul edildi.
Hakimler ve Savclar Yksek Kurulunun kurulu alma ve esaslar kapsaml bir ekilde yeniden dzenlenmitir.
Meclisin toplant yeter saysnn btn oturumlar iin 1/3 olduu hkm dzenlendi
Ekonomik ve Sosyal Konsey anayasal bir kurulu haline getirilmitir.
2010 Deiiklikleri
Anayasann Geici 15. maddesi yrrlkten

kaldrlmtr. 12 Eyll 1980 askeri harekat ile
greve gelen askeri ynetimin ilemlerine kar
yarg yolunu kapatan bu maddenin kaldrlmasyla bu dnem yneticilerinin eylem ve ilemlerine kar yarg yolu almtr.
Semen ya 25e indirildi.
ocuklar, yallar, zrller, ehit dul ve yetimleri ile mamul ve gaziler iin ayrcalklar tannabilecei dzenlenmitir.
Herkes, kendisiyle ilgili kiisel verilerin korunmasn isteme hakkna sahiptir. zel hayatn gizlilii ile ilgili anayasal gvenceler getirilmitir.
Vatandan yurt dna kma hrriyeti, ancak
su soruturmas veya kovuturmas sebebiyle
hkim kararna bal olarak snrlanabilir. Se6

Bu hkm ilk kez 1921 Anayasasnda 1923 ylnda
yaplan deiiklikle dzenlenmi ve anayasal bir ilke
haline gelmitir.
DEVLETN TEMEL NTELKLER

BALANGI
Cumhuriyet egemenliin millete ait olduu ve Devletin temel organlarnn ve zellikle yasama ve yrtme organlarnn veraset ilkesine dayanlmadan oluturulduu rejimdir. Cumhuriyet, egemenliin, yani devlet
gcnn, toplumun btnne ait olduu devleti ifade
eder. Millet egemenlii anayasada gsterilmi organlar araclyla ve baz hallerde dorudan doruya kullanabilir. 1982 Anayasasnn demokratik sistemi gerekletirmek iin yapt dzenlemeler bu kapsamda dnlebilir. Yasama organnn halk tarafndan seimle
i bana gelmesi, yrtme organnn yasamann iinden kmas ve yasama denetimine tabi olmas halk
egemenliinin uygulanabilirliini gsterir. Bunun yan
sra yine 1982 Anayasas ile getirilen referandum (halkoylamas) dzenlemesi halkn egemenlii dorudan
doruya kullanmasna rnek gsterilebilir.
Anayasalar ve Anayasa Hukuku devletin eklini, niteliklerini, temel organlarn ve grevlerini; bu organlarn
birbiriyle olan ilikilerini belirleyen ve dzenleyen hukuk
kurallar ierir. 1982 Anayasas da bu bak asyla yola
kar. Anayasann balang blm anayasa metnine
ve anayasann yapl amacna hakim olan temel inan
ve dnceleri sralarken, 1. madde devletin eklini, 2.
madde devletin ileyiine ve devlet organlarnn faaliyetlerine hakim olan temel nitelikleri, 3. madde ise
devletin ekil zelliklerini dzenler.
1982 Anayasasnn balang blmnde yer alan
ilke ve dnceler u ekilde sralanabilir.
Atatrk ilke ve inklaplarna ballk
Atatrk milliyetilii
Atatrk medeniyetilii
ada medeniyet dzeyine ulama azmi
Millet iradesinin mutlak stnl
Anayasann ve hukukun stnl
Hrriyeti demokrasi
Kuvvetler ayrl
Trk varlnn devleti ve lkesiyle blnmez-
Laiklik
Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesi,
Eitlik ve sosyal adalet gerekleri
NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET

Bilindii gibi anayasa devletin eklini ve organlarn
belirleyip dzenledii gibi temel hak ve zgrlklerin
de dzenlendii yazl belgedir. 1982 Anayasas temel
hak ve zgrlklerin dzenlenmesinde insan haklarna saygl devlet ifadesini kullanmtr. Temel hak ve
zgrlkler ilk kez geni bir ekilde 1961 Anayasasnda
dzenlenmitir. 1982 Anayasas da bu dzenlemeleri
takip etmitir. 1982 Anayasas kabul edildii tarihten
bu yana temel hak ve zgrlklerle ilgili birok deiiklik geirmitir.
lii
1982 Anayasasnn temel hak ve zgrlkleri dzenlerken referans ald kaynak Birlemi Milletler
tarafndan yaynlanan 1948 tarihli nsan Haklar Evrensel Bildirgesidir.
Bu ilkelerin nemi anayasann ikince maddesinde

de vurgulanr. 2. maddede yer alan hkme gre sralanan temel niteliklerin balangta belirlenen ilkelere
dayal olduu dzenlemesi altna alnmtr. Ancak
burada vurgulamak gerekir ki anayasann balang
blm ve burada yer alan ilkeler anayasann deitirilemeyecek maddeleri arasnda saylmam ve koruma
altna alnmamtr. Deitirilemeyecek maddeler olan
ilk madde kapsamnda dnmemek doru olur.
1982 Anayasasnda, temel hak ve hrriyetler sadece zgrlk alan ya da yetki veren dzenlemeler olarak deil, ayn zamanda kiiye dev ve sorumluluk
ykleyen bir nitelie de sahiptir. Anayasann dzenlemesine gre temel hak ve devler herkesin kiiliine
bal olarak sahip olduu, bakasna devredilemeyen,
rza ile de olsa vazgeilemeyen hak ve hrriyetlerdir.
1982 Anayasasnda temel hak ve devler; kiinin
hak ve devleri, sosyal ve ekonomik hak ve devler ve
siyasi hak ve devler olmak zere l bir ayrmla
dzenlemitir. Bu haklar hakkn tanm ve trleri blmnde kamu haklar bal altnda incelenmitir.
CUMHURYETLK
1982 Anayasasnn 1. maddesi devletin eklini belirtir ve devlet eklinin Cumhuriyet olduunu hkm
altna alr. Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir.

Temel Haklarn Snrlanmas
Anayasann 13. maddesine gre temel hak ve hrriyetler, ancak kanunla, zlerine dokunulmakszn ve
Anayasann hak ve zgrl tanmlayan maddelerindeki sebeplerle snrlanabilir.
Kimse, din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz.
Su ve cezalar gemie yrtlemez ve sululuu

mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz.
Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna,

demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin
gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz.
Bu haklar hibir ekilde dokunulmayacak haklar

olarak anayasada dzenleme altna alnmtr
lllk ilkesi, snrlamada bavurulan aracn snrlama amacn gerekletirmeye elverili olmasn
ifade eder. Hakkn zne dokunmak ise, snrlamann
hakk kullanlamaz hale getirmesidir.
Trkiye, 1987 ylnda Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bireysel bavuru hakkn; 1989 ylnda Avrupa
nsan Haklar Divannn zorunlu yarg yetkisini kabul
etmitir.
Ayrca yabanclar iin temel hak ve hrriyetler, milletleraras hukuka uygun olarak kanunla snrlanabilir.
(md. 16).
1982 Anayasasnda Saylan Temel Hak ve zgrlkler

Bu haklar genel kabul gren tasnifte; Negatif stat
haklar, pozitif stat haklar ve aktif stat haklar olarak
ayrma tabi tutulabilir.
Temel Haklarn Ktye Kullanlamamas

Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri,
Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln
bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve lik
Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler
biiminde kullanlamaz. Ayrca bu hak ve hrriyetler
yine bu hak ve hrriyetleri yok etmek amacyla kullanlamayacaktr.
Negatif stat haklar kiilere siyasi baskdan korunan bir zgrlk alan salayan ve devlet, toplum ve
nc kiilere negatif, yani yalnzca mdahaleden
kanmak eklinde, bir ykmllk getiren haklardr.
Kii hak ve devleri bu statdedir.
Pozitif stat haklar, devletin bu haklar temin ve
tedariki ynnde olumlu ykmllkler stlenmesini
ve buna ilikin eitli dzeylerde dzenlemeleri gerektirir. Sosyal ve ekonomik haklar bu statdedir.
Temel Haklarn Kullanlmasnn Durdurulmas

Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler
ihlal edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde
temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya
tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada
ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir. (md.
15)
Aktif stat haklar yurttalarn siyasal iktidarn oluumuna ve kullanmna katlmasn salayan haklardr.
Siyasi haklar ve devler bu statdedir.
1982 Anayasasnda saylarak belirtilen ve ierikleri
de yine anayasada aklanan kamu haklar Temel Hak
ve zgrlkler bal altnda dzenlenmi ve alt
bala ayrlmtr
Temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn durdurulmas ilk kez 1982 Anayasas ile kabul edilmitir.
Dolaysyla 1982 Anayasasna gre temel haklar 15.
maddede saylan sebeplerle, belirli durumlarda, milletleraras ykmllkler ihlal edilmeden ve lllk
ilkesine uygun olarak durdurulabilecektir.
1-K HAKLARI ve DEVLER

Kiinin maddi ve manevi varl ile ilgili bulunan ve
bu varln serbeste gelitirilmesi amacna ynelik
olan hak ve zgrlklerdir.
1982 Anayasas olaan durumlarda temel hak ve

zgrlklerin kanunla ve anayasada belirtilen ilkeler
erevesinde snrlanabileceini, olaanst durumlarda ise daha geni yetkilerle snrlanabileceini ve
kullanlmasnn durdurulabilecei kabul edilmitir.
Kiinin dokunulmazl, madd ve manev varl

Herkes, yaama, madd ve manev varln koruma
ve gelitirme hakkna sahiptir.
Tbb zorunluluklar ve kanunda yazl haller dnda,
kiinin vcut btnlne dokunulamaz; rzas olmadan bilimsel ve tbb deneylere tbi tutulamaz.
Ancak hangi halde olursa olsun;
Kiinin yaama hakkna, maddi ve manevi btnlne dokunulamaz.

8

Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse insan
haysiyetiyle badamayan bir cezaya veya muameleye
tbi tutulamaz.
c) Haberleme hrriyeti
Herkes, haberleme hrriyetine sahiptir. Haberlemenin gizlilii esastr. Usulne gre verilmi hkim
karar olmadka veya yetkili klnm merciin yazl
emri bulunmadka haberleme engellenemez ve gizliliine dokunulamaz.
Zorla altrma yasa

Hi kimse zorla altrlamaz. Angarya yasaktr.
Kii hrriyeti ve gvenlii
Yerleme ve seyahat hrriyeti
Herkes, kii hrriyeti ve gvenliine sahiptir. Anayasa ve kanunda belirtilen haller dnda kimse hrriyetinden yoksun braklamaz. Kii kanunda belirtilen
hallerde tedbir amacyla hkim kararyla tutuklanabilir.
Herkes, yerleme ve seyahat hrriyetine sahiptir.

Vatanda snr d edilemez ve yurda girme hakkndan
yoksun braklamaz.
Yerleme ve seyahat hrriyeti, su ilenmesini nlemek, sosyal ve ekonomik gelimeyi salamak, salkl
ve dzenli kentlemeyi gerekletirmek ve kamu mallarn korumak, su soruturma ve kovuturmas sebebiyle ve su ilenmesini nlemek amalaryla kanunla
snrlanabilir.
Kiinin yakaland veya tutukland, yaknlarna

derhal bildirilir.
Yakalanan veya tutuklanan kiilere, yakalama veya
tutuklama sebepleri ve haklarndaki iddialar herhalde
yazl ve bunun hemen mmkn olmamas halinde
szl olarak derhal, toplu sularda en ge hkim huzuruna karlncaya kadar bildirilir.
Vatandan yurt dna kma hrriyeti, ancak su

soruturmas veya kovuturmas sebebiyle hkim kararna bal olarak snrlanabilir. (2010 Anayasa Deiiklii)
Yakalanan veya tutuklanan kii, tutulma yerine en

yakn mahkemeye gnderilmesi iin gerekli sre hari
en ge krksekiz saat ve toplu olarak ilenen sularda
en ok drt gn iinde hkim nne karlr.
Din ve vicdan hrriyeti

Herkes, vicdan, din inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. Kimse, ibadete, din yin ve trenlere katlmaya,
din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; din
inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz.
Hkim karar olmadan yakalama, ancak sust halinde veya gecikmesinde saknca bulunan hallerde
yaplabilir.
zel hayatn gizlilii ve korunmas
a) zel hayatn gizlilii
Dnce ve kanaat hrriyeti
Herkes, zel hayatna ve aile hayatna sayg gsterilmesini isteme hakkna sahiptir. zel hayatn ve aile
hayatnn gizliliine dokunulamaz.
Herkes, dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir. Her

ne sebep ve amala olursa olsun kimse, dnce ve
kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dnce ve kanaatleri sebebiyle knanamaz ve sulanamaz.
Herkes, kendisiyle ilgili kiisel verilerin korunmasn

isteme hakkna sahiptir. Bu hak; kiinin kendisiyle ilgili
kiisel veriler hakknda bilgilendirilme, bu verilere
erime, bunlarn dzeltilmesini veya silinmesini talep
etme ve amalar dorultusunda kullanlp kullanlmadn renmeyi de kapsar. Kiisel veriler, ancak kanunda ngrlen hallerde veya kiinin ak rzasyla
ilenebilir. Kiisel verilerin korunmasna ilikin esas ve
usuller kanunla dzenlenir. (2010 Anayasa deiiklii)
Dnceyi aklama ve yayma hrriyeti

Herkes, dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim veya baka yollarla tek bana veya toplu olarak aklama
ve yayma hakkna sahiptir. Bu hrriyet resm makamlarn mdahalesi olmakszn haber veya fikir almak ya
da vermek serbestliini de kapsar.
Bilim ve sanat hrriyeti
b) Konut dokunulmazl
Herkes, bilim ve sanat serbeste renme ve retme, aklama, yayma ve bu alanlarda her trl aratrma hakkna sahiptir.
Kimsenin konutuna dokunulamaz. Usulne gre

verilmi hkim karar olmadka veya yetkili klnm
merciin yazl emri bulunmadka kimsenin konutuna
girilemez, arama yaplamaz ve buradaki eyaya el konulamaz.
Basn ve yaymla ilgili haklar

a) Basn hrriyeti
9

Basn hrdr, sansr edilemez. Basmevi kurmak
izin alma ve mal teminat yatrma artna balanamaz.
bilir. Mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna

aykr olamaz.
b) Sreli ve sresiz yayn hakk
Haklarn korunmas ile ilgili hkmler
Sreli veya sresiz yayn nceden izin alma ve mal

teminat yatrma artna balanamaz.
a) Hak arama hrriyeti

Herkes, meru vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri nnde davac veya daval olarak
iddia ve savunma ile adil yarglanma hakkna sahiptir.
Hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki davaya
bakmaktan kanamaz.
c) Basn aralarnn korunmas

Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri ile basn aralar, su aleti
olduu gerekesiyle zapt ve msadere edilemez veya
iletilmekten alkonulamaz.
b) Kanun hkim gvencesi
d) Kamu tzelkiilerinin elindeki basn d kitle haberleme aralarndan yararlanma hakk
Hi kimse kanunen tbi olduu mahkemeden baka

bir merci nne karlamaz. Bir kimseyi kanunen tbi
olduu mahkemeden baka bir merci nne karma
sonucunu douran yarg yetkisine sahip olaanst
merciler kurulamaz.
Kiiler ve siyas partiler, kamu tzelkiilerinin elindeki basn d kitle haberleme ve yaym aralarndan
yararlanma hakkna sahiptir. Bu yararlanmann artlar
ve usulleri kanunla dzenlenir.
c) Su ve cezalara ilikin esaslar

Kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz; kimseye suu iledii zaman kanunda o su
iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez.
e) Dzeltme ve cevap hakk

Dzeltme ve cevap hakk, ancak kiilerin haysiyet
ve ereflerine dokunulmas veya kendileriyle ilgili geree aykr yaynlar yaplmas hallerinde tannr ve
kanunla dzenlenir.
Ceza ve ceza yerine geen gvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.
Toplant hak ve hrriyetleri

a) Dernek kurma hrriyeti
Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar, kimse

sulu saylamaz.
Herkes, nceden izin almakszn dernek kurma ve

bunlara ye olma ya da yelikten kma hrriyetine
sahiptir. Hi kimse bir dernee ye olmaya ve dernekte
ye kalmaya zorlanamaz.
Hi kimse kendisini ve kanunda gsterilen yaknlarn sulayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamaz.
b) Toplant ve gsteri yry dzenleme hakk
Kanuna aykr olarak elde edilmi bulgular, delil

olarak kabul edilemez.
Herkes, nceden izin almadan, silahsz ve saldrsz

toplant ve gsteri yry dzenleme hakkna sahiptir.
Ceza sorumluluu ahsdir.

Hi kimse, yalnzca szlemeden doan bir ykmll yerine getirememesinden dolay zgrlnden alkonulamaz.
Toplant ve gsteri yry hakk ancak, mill gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel
saln ve genel ahlkn veya bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas amacyla ve kanunla snrlanabilir.
lm cezas ve genel msadere cezas verilemez.
Toplant ve gsteri yry dzenleme hakknn

kullanlmasnda uygulanacak ekil, art ve usuller kanunda gsterilir.
dare, kii hrriyetinin kstlanmas sonucunu

douran bir meyyide uygulayamaz.
Uluslararas Ceza Divanna taraf olmann gerektirdii ykmllkler hari olmak zere vatanda,
su sebebiyle yabanc bir lkeye verilemez.
Mlkiyet hakk
Herkes, mlkiyet ve miras haklarna sahiptir. Bu
haklar, ancak kamu yarar amacyla, kanunla snrlana10

spat hakk
vansal retimi artrmak maksadyla, tarm ve hayvanclkla uraanlarn iletme ara ve gerelerinin ve dier
girdilerinin salanmasn kolaylatrr.
Kamu grev ve hizmetinde bulunanlara kar, bu

grev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak
yaplan isnatlardan dolay alan hakaret davalarnda,
sank, isnadn doruluunu ispat hakkna sahiptir.
d) Kamulatrma
Devlet ve kamu tzelkiileri; kamu yararnn gerektirdii hallerde, gerek karlklarn pein demek
artyla, zel mlkiyette bulunan tanmaz mallarn
tamamn veya bir ksmn, kanunla gsterilen esas ve
usullere gre, kamulatrmaya ve bunlar zerinde idar
irtifaklar kurmaya yetkilidir.
2-SOSYAL ve EKONOMK HAKLAR ve DEVLER

Kiinin sosyal ve ekonomik faaliyetleriyle ilgili bulunan hak ve zgrlklerdir.
Ailenin korunmas
Aile, Trk toplumunun temelidir ve eler arasnda
eitlie dayanr. Devlet, ailenin huzur ve refah ile zellikle anann ve ocuklarn korunmas ve aile planlamasnn retimi ile uygulanmasn salamak iin gerekli
tedbirleri alr, tekilt kurar.
e) Devletletirme ve zelletirme
Kamu hizmeti nitelii tayan zel teebbsler, kamu yararnn zorunlu kld hallerde devletletirilebilir.
Devletin, kamu iktisad teebbslerinin ve dier
kamu tzelkiilerinin mlkiyetinde bulunan iletme ve
varlklarn zelletirilmesine ilikin esas ve usuller kanunla gsterilir.
Her ocuk, korunma ve bakmdan yararlanma, yksek yararna aka aykr olmadka, ana ve babasyla
kiisel ve dorudan iliki kurma ve srdrme hakkna
sahiptir.
alma ve szleme hrriyeti
Devlet, her trl istismara ve iddete kar ocuklar koruyucu tedbirleri alr. (2010 Anayasa Deiiklii)
Herkes, diledii alanda alma ve szleme hrriyetlerine sahiptir. zel teebbsler kurmak serbesttir.
Eitim ve renim hakk ve devi
alma ile ilgili haklar
Kimse, eitim ve renim hakkndan yoksun braklamaz. Eitim ve retim hrriyeti, Anayasaya sadakat
borcunu ortadan kaldrmaz. lkretim kz ve erkek
btn vatandalar iin zorunludur ve Devlet okullarnda paraszdr.
a) alma hakk ve devi

alma, herkesin hakk ve devidir. Devlet, alanlarn hayat seviyesini ykseltmek, alma hayatn
gelitirmek iin alanlar ve isizleri korumak, almay desteklemek, isizlii nlemeye elverili ekonomik bir ortam yaratmak ve alma barn salamak
iin gerekli tedbirleri alr.
Kamu yarar dzenlemesi altnda haklar

a) Kylardan yararlanma
b) alma artlar ve dinlenme hakk
Kylar, Devletin hkm ve tasarrufu altndadr. Deniz, gl ve akarsu kylaryla, deniz ve gllerin kylarn
evreleyen sahil eritlerinden yararlanmada ncelikle
kamu yarar gzetilir.
Kimse, yana, cinsiyetine ve gcne uymayan ilerde altrlamaz. Kkler ve kadnlar ile beden ve
ruh yetersizlii olanlar alma artlar bakmndan
zel olarak korunurlar. Dinlenmek, alanlarn hakkdr. cretli hafta ve bayram tatili ile cretli yllk izin
haklar ve artlar kanunla dzenlenir.
b) Toprak mlkiyeti
Devlet, topran verimli olarak iletilmesini korumak ve gelitirmek, erozyonla kaybedilmesini nlemek
ve topraksz olan veya yeter topra bulunmayan iftilikle uraan kylye toprak salamak amacyla gerekli
tedbirleri alr.
c) Sendika kurma hakk

alanlar ve iverenler, yelerinin alma ilikilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmek iin nceden izin almakszn sendikalar ve st kurulular kurma, bunlara serbeste ye
olma ve yelikten serbeste ekilme haklarna sahiptir.
Hi kimse bir sendikaya ye olmaya ya da yelikten
ayrlmaya zorlanamaz.
c) Tarm, hayvanclk ve bu retim dallarnda alanlarn korunmas

Devlet, tarm arazileri ile ayr ve meralarn ama
d kullanlmasn ve tahribini nlemek, tarmsal retim planlamas ilkelerine uygun olarak bitkisel ve hay11

Toplu i szlemesi, grev hakk ve lokavt haklar
Devlet, istikll ve Cumhuriyetimizin emanet edildii

genlerin msbet ilmin nda, Atatrk ilke ve inklplar dorultusunda ve Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln ortadan kaldrmay ama edinen
grlere kar yetime ve gelimelerini salayc tedbirleri alr.
a) Toplu i szlemesi hakk

iler ve iverenler, karlkl olarak ekonomik ve
sosyal durumlarn ve alma artlarn dzenlemek
amacyla toplu i szlemesi yapma hakkna sahiptirler.
Memurlar ve dier kamu grevlileri, toplu szleme
yapma hakkna sahiptirler.
b) Sporun gelitirilmesi
Devlet, her yataki Trk vatandalarnn beden ve
ruh saln gelitirecek tedbirleri alr, sporun kitlelere
yaylmasn tevik eder. Devlet baarl sporcuyu korur.
Toplu szleme yaplmas srasnda uyumazlk

kmas halinde taraflar Kamu Grevlileri Hakem Kuruluna bavurabilir. Kamu Grevlileri Hakem Kurulu
kararlar kesindir ve toplu szleme hkmndedir.
(2010 Anayasa Deiiklii)
Sosyal gvenlik hakk

Herkes, sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Devlet, bu
gvenlii salayacak gerekli tedbirleri alr ve tekilat
kurar.
b) Grev hakk ve lokavt

Toplu i szlemesinin yaplmas srasnda, uyumazlk kmas halinde iiler grev hakkna sahiptirler.
Bu hakkn kullanlmasnn ve iverenin lokavta bavurmasnn usul ve artlar ile kapsam ve istisnalar kanunla dzenlenir. Grev hakk ve lokavt iyi niyet kurallarna
aykr tarzda, toplum zararna ve mill serveti tahrip
edecek ekilde kullanlamaz.
Devlet, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleriyle, mall ve gazileri korur ve toplumda kendilerine
yarar bir hayat seviyesi salar. Devlet, sakatlarn
korunmalarn ve toplum hayatna intibaklarn salayc tedbirleri alr. Yallar, Devlete korunur. Yallara
Devlet yardm ve salanacak dier haklar ve kolaylklar
kanunla dzenlenir.
Siyas amal grev ve lokavt, dayanma grev ve lokavt, genel grev ve lokavt, iyeri igali, ii yavalatma,
verim drme ve dier direniler yaplamaz.
Devlet, yabanc lkelerde alan Trk vatandalarnn aile birliinin, ocuklarnn eitiminin, kltrel
ihtiyalarnn ve sosyal gvenliklerinin salanmas,
anavatanla balarnn korunmas ve yurda dnlerinde yardmc olunmas iin gereken tedbirleri alr.
crette adalet salanmas

cret emein karldr. Devlet, alanlarn yaptklar ie uygun adaletli bir cret elde etmeleri ve
dier sosyal yardmlardan yararlanmalar iin gerekli
tedbirleri alr. Asgar cretin tespitinde alanlarn
geim artlar ile lkenin ekonomik durumu da gz
nnde bulundurulur.
Tarih, kltr ve tabiat varlklarnn korunmas

Devlet, tarih, kltr ve tabiat varlklarnn ve deerlerinin korunmasn salar, bu amala destekleyici ve
tevik edici tedbirleri alr.
Sanatn ve sanatnn korunmas
Salk, evre ve konut haklar
Devlet, sanat faaliyetlerini ve sanaty korur. Sanat

eserlerinin ve sanatnn korunmas, deerlendirilmesi,
desteklenmesi ve sanat sevgisinin yaylmas iin gereken tedbirleri alr.
a) Salk hizmetleri ve evrenin korunmas

Herkes, salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna
sahiptir. evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve
evre kirlenmesini nlemek Devletin ve vatandalarn
devidir.
3-SYAS HAKLAR ve DEVLER

Herhangi bir biimde devletin ynetimine ve siyasi
kuruluuna katlmaya ynelik haklardr.
b) Konut hakk
Devlet, ehirlerin zelliklerini ve evre artlarn gzeten bir planlama erevesinde, konut ihtiyacn karlayacak tedbirleri alr, ayrca toplu konut teebbslerini destekler.
Trk vatandal
Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr. Trk babann veya Trk anann ocuu
Trktr. Vatandalk, kanunun gsterdii artlarla
kazanlr ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir. Hibir Trk, vatana ballkla badamayan bir ey-
Genlik ve spor haklar

a) Genliin korunmas
12

lemde bulunmadka vatandalktan karlamaz. Vatandalktan karma ile ilgili karar ve ilemlere kar
yarg yolu kapatlamaz.
Kamu hizmetlerine girme hakk

a) Hizmete girme
Her Trk, kamu hizmetlerine girme hakkna sahiptir. Hizmete alnmada, grevin gerektirdii niteliklerden baka hibir ayrm gzetilemez.
Seme, seilme ve siyas faaliyette bulunma haklar

Vatandalar, kanunda gsterilen artlara uygun
olarak, seme, seilme ve bamsz olarak veya bir
siyas parti iinde siyas faaliyette bulunma ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir.
b) Mal bildirimi
Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmalar ve bu bildirimlerin tekrarlanma sreleri kanunla dzenlenir. Yasama ve yrtme organlarnda
grev alanlar, bundan istisna edilemez.
Seimler ve halkoylamas serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre,
yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr. Ancak, yurt
dnda bulunan Trk vatandalarnn oy hakkn kullanabilmeleri amacyla kanun, uygulanabilir tedbirleri
belirler.
Vatan hizmeti
Vatan hizmeti, her Trkn hakk ve devidir. Bu
hizmetin Silahl Kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne
ekilde yerine getirilecei veya getirilmi saylaca
kanunla dzenlenir.
Onsekiz yan dolduran her Trk vatanda seme

ve halkoylamasna katlma haklarna sahiptir. Silah
altnda bulunan er ve erbalar ile asker renciler,
taksirli sulardan hkm giyenler hari ceza infaz kurumlarnda bulunan hkmller oy kullanamazlar.
Ceza infaz kurumlar ve tutukevlerinde oy kullanlmas
ve oylarn saym ve dkmnde seim emniyeti asndan alnmas gerekli tedbirler Yksek Seim Kurulu
tarafndan tespit edilir ve grevli hkimin yerinde
ynetim ve denetimi altnda yaplr.
Vergi devi
Herkes, kamu giderlerini karlamak zere, mal gcne gre, vergi demekle ykmldr.
Vergi yknn adaletli ve dengeli dalm, maliye
politikasnn sosyal amacdr.
Vergi, resim, har ve benzeri mal ykmllkler
kanunla konulur, deitirilir veya kaldrlr.
Vergi, resim, har ve benzeri mal ykmllklerin
muaflk, istisnalar ve indirimleriyle oranlarna ilikin
hkmlerinde kanunun belirttii yukar ve aa snrlar
iinde deiiklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna
verilebilir.
Seim kanunlar, temsilde adalet ve ynetimde istikrar ilkelerini badatracak biimde dzenlenir.
Seim kanunlarnda yaplan deiiklikler, yrrle
girdii tarihten itibaren bir yl iinde yaplacak seimlerde uygulanmaz.
Dileke hakk
Vatandalar ve karlkllk esas gzetilmek kaydyla
Trkiyede ikamet eden yabanclar kendileriyle veya
kamu ile ilgili dilek ve ikyetleri hakknda, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile
bavurma hakkna sahiptir.
Siyas Parti kurma, partilere girme ve partilerden

ayrlma hakk
Vatandalar, siyas parti kurma ve usulne gre
partilere girme ve partilerden ayrlma hakkna sahiptir.
Parti yesi olabilmek iin onsekiz yan doldurmu
olmak gerekir.
Herkes, bilgi edinme ve kamu denetisine bavurma hakkna sahiptir.
Siyas partiler, demokratik siyas hayatn vazgeilmez unsurlardr.
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna bal olarak kurulan Kamu Denetilii Kurumu idarenin ileyiiyle ilgili ikyetleri inceler.
Siyas partiler nceden izin almadan kurulurlar.

Hkimler ve savclar, Saytay dahil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn
memur statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri,
Silahl Kuvvetler mensuplar ile yksekretim ncesi
rencileri siyas partilere ye olamazlar.
Kamu Badenetisi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan gizli oyla drt yl iin seilir.
Kamu Denetilii Kurumunun kuruluu, grevi, almas, inceleme sonucunda yapaca ilemler ile
Kamu Badenetisi ve kamu denetilerinin nitelikleri,
13

seimi ve zlk haklarna ilikin usul ve esaslar kanunla
dzenlenir (2010 Anayasa Deiiklii)
LAKLK
Laiklik, devlet ile din ilerinin ayrlmas; devletin
din ve vicdan hrriyetinin gereklemesi bakmndan
tarafsz olmas eklinde ifade edilebilir.
ATATRK MLLYETL
1924 Anayasasnda milliyetilik olarak dzenlenen ilke, 1961 Anayasasnda milli devlet, 1982 Anayasasnda ise Atatrk milliyetiliine bal devlet
eklinde ifade edilmitir.
Laikliin bir yn, inan, ibadet ve vicdan hrriyetinin devlet tarafndan gvence altna alnmasdr. Bir
din veya mezhep mensuplarnn baka din veya mezhep mensuplarna kar ya da kiinin inan, ibadet,
vicdan ve dnce hrriyetini yaamasna ynelik her
trl bask ve tahakkm nlemek laik devletin grevidir.
Atatrk milliyetilii kavramndan anlalmas gereken sbjektif milliyetilik anlaydr.

Subjektif milliyetilik
Irka dayal olmayan,
Din hrriyeti, herkesin diledii inan ve kanaate sahip olabileceini ifade eder. Bu ilke, ayn zamanda dini
inanca sahip olmama hrriyetini de ierir. badet hrriyeti gerei, kiiler inandklar dinin ibadet, ayin ve
trenlerini de serbeste yerine getirebilirler. Ancak
ibadet hrriyeti, din hrriyeti gibi mutlak deildir.
badet hrriyetinin, Anayasann 14. maddesinde saylan amalarla ktye kullanlmas yasaklanmtr.
Birlikte yaama arzusuna ifade eden,

Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan,
Sahip olunan mirasn korunmasnda birlikte hareket eden
Gelecei birlikte kurma arzusu hisseden
topluluklarn millet olduunu tanmlar
Laikliin dier yn ise din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmasdr. Laik devlette devletin siyasi yapsn, hkmet ve idarenin ileyiini, toplumun yaayn
dzenleyen kanun ve kurallar dini prensipler deil,
bilimsel yaklamlar, toplumsal ihtiyalar tayin eder.
Atatrk milliyetiliinin anayasadaki dzenlemelerini ve sonularn u ekilde sralayabiliriz:

Trkiye Cumhuriyetinin insan unsuru, tek bir
millettir ve bu millet Trk milletidir.
Laikliin dier yn olan din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlm olmasnn gerekleri u ekilde sralanabilir.
Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr.

Resmi dili Trkedir
a) Resmi bir devlet dininin bulunmamas: Bunun

anlam, devletin belli bir dine stnlk tanmamas, o
dinin kurallarn devlet ilemleriyle vatandalarna
uygulatmaya almamasdr. 1924 Anayasasnn ilk
halinde Devletin dini slamdr hkm yer alr. Kurulan yeni Trkiye Cumhuriyetinin resmi bir dindi vardr.
Ancak 1924 Anayasasnda 1928 yl deiiklii ile bu
hkm anayasadan karlmtr. Laiklik ilkesi ise ilk kez
1924 Anayasasnda 1937 yl deiiklii ile anayasa
hukukumuza girmitir.
Trkiye Cumhuriyeti devlete lkesi ve milleti ile

blnmez bir btndr
Trk babann veya Trk anann ocuu Trktr.
Dnyann neresinde olursa olsun anne veya babadan birinin Trk vatanda olmas halinde ocua
da vatandalk verilir.
Vatandalk, kanunun gsterdii artlarla kazanlr
ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.
Vatandalk kanununda vatandaln doumla,
evlenme ile ve sonradan taleple kazanlabilecei
ve bunun art ve ekilleri belirlenmitir.
b) Din kurumlar ile Devlet kurumlarnn ayrlm

olmas:
c) Devlet ynetiminin din kurallarndan etkilenmemesi:
Hibir Trk, vatana ballkla badamayan bir

eylemde bulunmadka vatandalktan karlamaz. Vatandalktan karma kararlarn Bakanlar
Kurulu verir ve bu karar kar yarg yolu aktr
d) Devletin, btn dinlerin mensuplarna eit davranmas
14

DEMOKRATK DEVLET
lanabilir. Yurtdnda yaayan Trk vatandalar da snr

kaplarnda oy kullanma hakkna sahiptir.
Demokrasi zerine eski yunan site devletlerinden

bu yana bir ok tanm yaplm bir ok uygulama demokrasi olarak anlatlmtr. Demokrasiyi halkn tercihlerini ortaya koyarak bir siyasal sistem oluturmas
olarak tanmlarsak, 1982 Anayasasnda demokratik
devleti oluturmak iin yaplan dzenlemeleri daha
kolay aklamak mmkn olur. Bu anlamda demokratik
devletin vazgeilmez iki temel kavramndan bahsedebiliriz.
Eit oy
Dil, din, rk, servet, vergi, renim durumu ve cinsiyet gibi snrlamalar olmakszn, her vatandan tek bir
oya sahip olmasn ve kullanlan oyun eit deerde
olmasn ifade eder.
Gizli oy ve ak saym ve dkm
Semenlerin etik altnda kalmasn nlemek ve dncelerini oylaryla rahata ifade edebilmesini salamak amacyla oy verme ilemi gizli yaplr. Bununla
birlikte sandklarn almas ve oylarn saym herkese
ak olarak gerekletirilir. 1950 ylnda gizli oy ve ak
saym ve dkm ilkeleri kabul edilmitir.
1. Seimler
2. Siyasi Partiler
1. SEMLER
Anayasada serbest ve demokratik seim ilkeleri u
ekilde belirtilmitir.
Tek dereceli seim
Seimler ve halkoylamas serbest, eit, gizli, tek

dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna
gre, yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr.
Tek dereceli seimde semenler, temsilcilerini dorudan seerler. Semenlerin araya kimse girmeden
(delege, ara temsilci vb.) temsilcisini dorudan doruya kendisinin belirleyebildii sistemdir. Trkiyede
1946 ylna kadar iki dereceli seim uygulanmtr.
1946 seimleri tek dereceli sisteme gre yaplan ilk
seimlerdir.
Seimlere hakim olan bu ilkeleri aklamakta fayda

vardr.
Genel oy
Dil, din, rk, servet, vergi, renim durumu ve cinsiyet gibi snrlamalar olmakszn, btn vatandalarn oy
hakkna sahip olmasdr.
Seimlerin serbestlii
Bu ilke, vatandalarn hibir bask ve zorlama olmadan oy kullanabilmelerini ifade eder. Oy vermek
mecburi tutulamaz. Kii oy kullanp kullanmamakta
serbesttir. Byle bir ilke olmakla birlikte anayasada
sonradan yaplan deiiklikle Halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahall genel seimlere itiraki temin iin, kanunla para cezas dahil gerekli
her trl tedbir alnr hkm getirilmitir. Bu hkm
oy vermenin mecburi hale getirildii eklinde yorumlanmakla birlikte para cezas milletvekili seimleri iin
getirilmi, ceza uygulama yetkisi de ile seim kuruluna
braklmtr. Uygulamada pek grlmemektedir
1924 erkekler iin genel oy ilkesi benimsenirken,

1930 ylnda belediye seimleri kanununda yaplan
deiiklikle kadnlara da seme ve seilme hakk tannmtr. Bu hak kadnlara genel seimler iin 1934
ylnda tannm ve bylece tam olarak genel oy ilkesine 1934 ylnda geilmitir.
Genel oy ilkesi tm vatandalarn oy hakkna sahip
olduunu belirtmekle birlikte anayasal snrlamalar da
getirmitir. Buna gre;
18 yandan kkler
Kstllar
Askeri renciler
Er ve erbalar
Kastl sulardan cezaevinde hkml bulunanlar
Seimlerin yarg organlarnn ynetimi ve denetiminde yaplmas

Anayasaya gre, seimler yarg organlarnn ynetimi ve denetimi altnda yaplr. Seimlerin balamasndan bitimine kadar, tm ilemler il ve ile seim
kurullar ve bu kurullarn denetim organ niteliinde
grev yapan Yksek Seim Kurulu tarafndan yrtlr.
Seimin dzen iinde ynetimi ve drstl ile ilgili
btn ilemleri yapma, semen listelerinin hazrlanmas, oy pusulalarnn dzenlenmesi, aday listelerinin
kesinletirilmesi gibi ilemlerle birlikte, seimden sonra
oy kullanamaz. Bu snrlamalar geici olarak anlamak gerekir. Bunun yan sra cezaevinde bulunan taksirli sutan hkm giymi olanlar ile tutuklular oy kul15

seimle ilgili ikayet ve itirazlar inceleme ve kesin
karara balama ve TBMM yelerinin seim tutanaklarn kabul etme grevi bu organlar tarafndan yrtlr.
Siyasi Parti yelii

Parti yesi olabilmek iin onsekiz yan doldurmu
olmak gerekir.
Hkimler ve savclar,
YKSEK SEM KURULU
Saytay dahil yksek yarg organlar mensuplar,
YSK, 1950 ylnda kurulmutur. Yksek Seim Kurulu ilk defa 1961 Anayasas ile anayasal bir kurulu olmutur.
Kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri,

i nitelii tamayan kamu grevlileri,
7 asl ve 4 yedek yeden oluur. yelerin 6s Yargtay, 5i Dantay Genel Kurullarnca kendi yeleri arasndan ye tamsaylarnn salt ounluunun gizli oyu
ile seilir. yelerin grev sresi 6 yldr. Sresi biten
ye yeniden seilebilir. yeler, salt ounluk ve gizli
oyla aralarndan bir bakan ve bir bakanvekili seerler.
Silahl Kuvvetler mensuplar

Yksekretim ncesi rencileri
Kamu hizmetlerinden yasakllar,
Grev ve Yetkileri,
Yz kzartc sular, kaaklk sular, ihaleye fesat

kartrma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan mahkm olanlar,
l ve ile seim kurullarnn olumasn salamak,
Taksirli sular hari be yl ar hapis veya be yl

ve daha fazla hapis cezasna mahkm olanlar,
l seim kurullarnn ilemlerine ve kararlarna

kar yaplacak itirazlar, oy verme gnnden nce ve itiraz konusunun gerektirdii sratle, kesin
karara balamak,
Terr eyleminden mahkm olanlar,

Siyas partilere ye olamazlar.
Yksekretim elemanlarnn ve yksekretim rencilerinin siyas partilere ye olmalar ancak kanunla
dzenlenebilir.
Adayla ait itirazlar hakknda kesin karar vermek,
Siyasi Partilerin Gelirleri
l seim kurullarnca dzenlenen tutanaklara

kar yaplan itirazlar inceleyip kesin karara balamak.
Siyasi Partiler Kanunu siyasi partilerin elde edebilecei gelirleri u ekilde sralamtr.
Milletvekillerinin seim tutanaklarn kabul etme ve RGde yaymlamak.
1. Parti yelerinden alnacak giri aidat ile yelik

aidat,
Cumhurbakan seim tutanaklarnn kabul

etme ve RGde yaymlamak.
2. Partili milletvekillerinden alnacak milletvekillii

aidat,
Yksek Seim Kurulunun kararlar kesindir ve bu

kararlara kar baka bir mercie bavurulamaz.
3. Milletvekili, belediye bakanl, belediye meclis

yelii ve il genel meclis yelii aday adaylarndan
alnacak zel aidat,
2. SYAS PARTLER
4. Bayrak, flama, rozet, yaynlarn vb. satndan

salanacak gelirler ile tertiplenen balo, elence ve
konser faaliyetlerinden salanacak gelirler,
Siyas partiler, demokratik siyas hayatn vazgeilmez unsurlardr. Siyas partiler nceden izin almadan
kurulurlar ve Anayasa ve kanun hkmleri ierisinde
faaliyetlerini srdrrler.
5. Parti mal varlndan elde edilecek gelirler,

Siyasi partilerin ticari faaliyette bulunmalar yasaktr. Kredi veya bor alamazlar. Ancak, ihtiyalarn karlamak amacyla gerek ve tzelkiilerden kredili veya
ipotek karl mal satn alabilirler. Siyasi partiler,
ikametleri ile ama ve faaliyetleri iin gerekli olanlardan baka tanmaz mal edinemezler. Partiler, amala-
1982 Anayasasnn 68. maddesine gre Vatandalar, siyas parti kurma ve usulne gre partilere girme
ve partilerden ayrlma hakkna sahiptir. Siyasi partiler,
partiye ye olma yeterliine sahip en az otuz Trk
vatanda tarafndan kurulur. Siyasi partilerin genel
merkezi Ankarada bulunur.
16

Siyas partiler, ticar faaliyetlere giriemezler.
r iinde olmak artyla sahip olduklar tanmaz mallardan gelir salayabilirler.
Siyas partilerin kapatlmas
6.Balar,
Siyasi parti kapatma davasn Yargtay Cumhuriyet

Basavcsnn aar. Anayasa Mahkemesi Genel Kurulunca kesin olarak karara balanr.
Siyasi partiler Devlete ait kurum ve kurulular ile

yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan, Trk
uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden
hibir suretle ba kabul edemezler.
Anayasa Mahkemesi, temelli kapatma yerine, siyas

partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen
yoksun braklmasna karar verebilir.
Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, ii

ve iveren sendikalar, dernekler, vakflar ve kooperatifler, siyasi partilere maddi yardm ve bata bulunabilirler. Gerek ve tzel kiilerin her birinin bir siyasi
partiye ayn yl ierisinde iki milyar liradan fazla bata
bulunmas yasaktr.
Siyasi partilerin kapatlmas ile ilgili 149. maddeye

gre, siyas partilerin kapatlmasna ya da Devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verilebilmesi iin
toplantya katlan yelerin te iki oy okluu arttr.
7. Devlete yaplan yardmlar
Temelli kapatlan bir parti bir baka ad altnda kurulamaz.
Milletvekili genel seimlerinde toplam geerli oylarn % 3nden fazlasn alan siyasi partilere de Devlet
yardm yaplr. Devlet yardm, siyasi partiler arasnda,
toplam geerli oy saylar ile orantl olarak bltrlmek suretiyle her yl denir. Bu yardm sadece parti
ihtiyalar veya parti almalarnda kullanlr.
Bir siyas partinin temelli kapatlmasna beyan veya

faaliyetleriyle sebep olan kurucular dahil yeleri, be
yl sreyle bir baka partinin kurucusu, yesi, yneticisi
ve deneticisi olamazlar.
SOSYAL DEVLET
Siyasi Partilerin Mali Denetimi
Sosyal devlet; gszleri gller karsnda koruyarak sosyal adaleti ve toplumsal dengeyi salamakla
ykml olan, bunun iin sosyal ve ekonomik alanlara
mdahale eden ve dzenlemeler yapan devlettir. Sosyal devlet, ekonomik ve sosyal anlamdaki eitsizlikleri
gidermeye alan devlettir. Sosyal devlet ilkesi lk kez
1961 Anayasas ile kabul edilmi, 1982 Anayasasnda
da aynen yer almtr.
Siyasi Partilerin mali denetimini Anayasa Mahkemesi yapar. Siyas partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gereklidir. Bu kuraln uygulanmas
kanunla dzenlenir. Siyas partilerin mal edinimleri ile
gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun tespiti ve
denetimi Anayasa Mahkemesince yaplr. Anayasa
Mahkemesi, bu denetim grevini yerine getirirken
Saytaydan yardm salar. Anayasa Mahkemesinin bu
denetim sonunda verecei kararlar kesindir.
Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri:

Herkese insan haysiyetine yakr asgari bir hayat
dzeyi salamaya ynelik tedbirler almak bunlar ekonomik gc dorultusunda hayata geirmek sosyal
devlet ilkesinin ana temasn oluturur. Bu ilkeyi gerekletirebilmek iin devletin bavurduu baz yntemler unlardr.
Siyasi Partilerin Yasaklar

Siyas partilerin tzk ve programlar ile eylemleri
anayasada saylan aadaki ilkelere aykr olamaz.
Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne,
nsan haklarna,
Sosyal haklar: Sosyal haklar, sosyal adaleti salamaya, sosyal eitsizlikleri azaltmaya, toplum iinde
ekonomik bakmdan zayf olan snf ve gruplar korumaya ynelik haklardr.
Eitlik ve hukuk devleti ilkelerine,

Millet egemenliine,
Demokratik, lik Cumhuriyet ilkelerine
Planlama: Planlama toplumun ekonomik kaynaklarnn, ekonomik kalknmay salamak amacyla

bilimsel ve aklc kullanlmasn salamaya ynelik
dzenlemedir. 1982 Anayasas planlamay devlete
bir grev olarak yklemitir.
Snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir

tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz
Su ilenmesini tevik edemez.
17

Vergi Adaleti: Bu ilke vergi oranlarnn, mkellefin
mali gcne gre saptanmasn ifade eder.
1982 Anayasasna gre darenin her trl eylem

ve ilemlerine kar yarg yolu aktr.
alma Hayatna likin Dzenlemeler: Devletin

alanlarn alma koullarnda yapaca iyiletirmeler, cret eitsizliinin giderilmesi iin yaplan
dzenlemeler ve istihdamn gelitirilmesi ve isizliin azaltlmas iin alnan nlemler bu balk altnda saylabilir.
Ancak;
Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler
Yksek Askeri urann terfi ve kadrosuzluk nedeniyle emekliye sevk etme kararlar (2010 Anayasa
Deiiklii)
Hakimler Savclar Yksek Kurulu Kararlar (Meslekten karmaya ilikin kararlar hari (2010 Anayasa
Deiiklii)
Sosyal Gvenlik Sistemi: Kiilerin sosyal risklerden

en az etkilenmesi iin uygulanan sosyal sigorta sistemi, dejavantajl grup ve kiiler iin yaplan sosyal
yardmlar ve sosyal hizmet uygulamalar bu kapsamda kabul edilebilir.
Silahl Kuvvetler iinde verilen disiplin cezalar

Yarg denetimine tabi deildir. Bunlara kar idare
aleyhine dava alamaz.
Kamulatrma: Kamu hizmetlerini yrtebilmek

iin gerekli olan, zel mlkiyet altndaki tanmaz
bir maln, sahibinin isteine baklmakszn kamu
mlkiyetine geirilmesi ilemine kamulatrma
denilir.
Yarg Bamszl
1982 Anayasas 138. maddede yarg bamszln
dzenlemitir.
Devletletirme ise kamu hizmeti nitelii tayan

zel giriimlerin kamu yararnn zorunlu kld durumlarda devlete aktarlmasna ynelik ilemdir.
Kamulatrma ileminin konusu zel mlkiyetteki
tanmaz mallar olduu halde, devletletirme ileminin konusu zel teebbslerdir.
Hkimler, grevlerinde bamszdrlar. Anayasaya,

kanuna ve hukuka uygun olarak vicdan kanaatlerine gre hkm verirler.
Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere
emir ve talimat veremez; genelge gnderemez;
tavsiye ve telkinde bulunamaz.
HUKUK DEVLET
Devletin ilemlerinin hukuk kurallarna bal olduu
ve vatandalarn hukuki gvence altnda olduu devlettir. Nasl ki lkede yaayan kiiler hukuka bal hareket etmek zorundadr, hukuk kurallarn koyan, uygulayan ve denetimini yapan devlet organlar da hukuka
bal kalmak zorundadr. Bu ilke hukuk devleti ilkesi
olarak adlandrlr.
Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir
beyanda bulunulamaz.
Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme
kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez.
Hukuk devletinin en temel unsurlar unlardr:

Yasama ilemlerinin yargsal denetimi
Anayasann bu dzenlemesi mahkemelerin bamszln gvence altna almaktadr. Mahkemelerin

bamszl hukuk devletinin gerekletirilmesi noktasnda byk nem tar. Yasama ve yrtme organlarn denetleyecek olan yargnn bamsz olmas hukuk
devletinin olmazsa olmazdr.
Hukuk kurallarn koyan yasama organ hukuka uygun hareket etmelidir. Yasa koyucunun hukuk d
ilemleri denetim yoluyla iptal edilebilir. Bu grev
Anayasa Mahkemesindedir.
Yrtme ilemlerinin yargsal denetimi
Bu ilke hukuk devletinin temelini oluturmakla

birlikte, hukuk devleti ilkesini tamamlayan baka anayasal dzenlemeler de vardr.
Hukuk kurallar ile grevleri ve faaliyetleri belirlenen yrtme organ belirlenen erevede grevlerini
yerine getirmelidir. Hukuka aykr ilemler yarg organlar tarafndan denetlenir ve gerektiinde iptal edilebilir. Yrtmenin denetimi dari yarg mahkemeleri tarafndan gerekletirilir.
Kanuni Hakim Gvencesi

Hi kimse kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlamaz.
18

Bir kimseyi kanunen tbi olduu mahkemeden baka bir merci nne karma sonucunu douran yarg
yetkisine sahip olaanst merciler kurulamaz.
Su ve cezalara ilikin esaslar

Devlet cezalandrma konusunda da hukuka bal
kalmal ceza koyarken veya uygularken baz temel
ilkelere uygun hareket etmelidir. Bu temel ilkeler de
1982 Anayasasnda saylarak dzenlenmitir.
Skynetim askeri mahkemeleri bu ilkenin istisnasn oluturur. Bunun yan sra baz hallerde gvenlik
sebebiyle yarglama, baka yerde bir mahkemeye tanabilir. Bu uygulamalar kanuni hakim gvencesinin
ihlali olarak saymamak gerekir.
Kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz; kimseye suu iledii zaman kanunda o su
iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez. (Kanunsuz su ve ceza olma ilkesi)
Hukukun genel ilkelerine ballk

Hukukun, tm uygar lkelerin benimseyip uyduu
ve bilinen ilkelere uygun olmasdr. Bu anlamda, genel
hukuk ilkelerinden bazlar unlardr: iyi niyet, ahde
vefa, kazanlm haklara sayg, kanunlarn geriye yrmezlii, kesin hkme sayg.
Ceza ve ceza yerine geen gvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. (Kanunilik ilkesi)
Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar, kimse
sulu saylamaz. (Masumiyet ilkesi)
Adil yarglanma hakk
Hi kimse kendisini ve kanunda gsterilen yaknlarn sulayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamaz.
Herkes, mer vasta ve yollardan faydalanmak suretiyle yarg mercileri nnde davac veya daval olarak
iddia ve savunma ile adil yarglanma hakkna sahiptir.
Hibir mahkeme, grev ve yetkisi iindeki davaya
bakmaktan kanamaz.
Kanuna aykr olarak elde edilmi bulgular, delil

olarak kabul edilemez.
Ceza sorumluluu ahsdir. Hi kimse baka bir
kiinin suunu ve cezasn stlenemez. Ceza sorumluluu lmle birlikte sona erer.
Temel haklarn gvence altna alnmas

Temel haklar ve devler anayasada saylm kimlerin bu haklar ne ekilde kullanaca belirtilmi ve yine
bu haklarn snrlanmas ve kullanlmasnn durdurulmas ile ilgili ilkeler belirtilerek temel hak ve devler
anayasal gvence altna alnmtr.
Hi kimse, yalnzca szlemeden doan bir ykmll yerine getirememesinden dolay zgrlnden alkonulamaz.
lm cezas ve genel msadere cezas verilemez.
Anayasa ile tannm hak ve hrriyetleri ihll edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden bavurma
imknnn salanmasn isteme hakkna sahiptir.
dare, kii hrriyetinin kstlanmas sonucunu douran bir meyyide uygulayamaz.

Uluslararas Ceza Divanna taraf olmann gerektirdii ykmllkler hari olmak zere vatanda,
su sebebiyle yabanc bir lkeye verilemez. (Uluslararas Ceza divan yaynlad szlemelerle sava
sular, insanla kar sular ve organize uyuturucu kaakl gibi sularda iade snrlarnn kaldrlmasna ilikin dzenlemeler yapmtr. Trkiyenin de imzalad bu szlemeler gerei bu tr
sularda iade snr yoktur.)
Devlet, ilemlerinde, ilgili kiilerin hangi kanun yollar ve mercilere bavuracan ve srelerini belirtmek
zorundadr.
darenin Mali Sorumluluu
dare anayasa ve kanunlarla kendisine verilen grevleri yerine getirirken vatandalara kiisel veya mali
anlamda bir zarar verirse bu zararlar karlamakla
ykmldr. Bu zararn idarenin kusuru olmadan ortaya km olmas zarardan imtina etmesini salamaz.
Kamu grevlisinin kamu hizmetinin grlmesi srasnda
kiisel kusuru ile verdii zararda idarenin sorumluluu
altndadr.
ETLK
Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef
inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir.
Kiinin, resm grevliler tarafndan vki haksz ilemler sonucu urad zarar da, kanuna gre, Devlete
tazmin edilir. Devletin sorumlu olan ilgili grevliye rcu
hakk sakldr.
Kadnlar ve erkekler eit haklara sahiptir. Devlet, bu

eitliin yaama gemesini salamakla ykmldr. Bu
19

maksatla alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr olarak
yorumlanamaz.
ocuklar, yallar, zrller, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iin alnacak
tedbirler eitlik ilkesine aykr saylmaz.
Hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz
tannamaz.
Devlet organlar ve idare makamlar btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadrlar.
20

Seimlerin Ertelenmesi
YASAMA
Sava sebebiyle yeni seimlerin yaplmasna imkn

grlmezse, Trkiye Byk Millet Meclisi, seimlerin
bir yl geriye braklmasna karar verebilir. Geri brakma
sebebi ortadan kalkmamsa, erteleme kararndaki
usule gre bu ilem tekrarlanabilir.
1982 anayasas yasama yetkisinin TBMMye ait

olduunu ve bu yetkinin devredilemeyeceini belirtmitir.
Md.7. Yasama yetkisi Trk Milleti adna Trkiye
Byk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez.
1982 anayasas seimlerin ertelenmesi iin tek bir

sebep ngrmtr. Seimler sadece sava sebebiyle
ertelenebilir. Erteleme 1 yl olarak belirlenmi ve erteleme karar TBMM ye braklm, karar iin zel bir
ounluk ngrlmemitir.
TBMMnin kuruluu
TBMM 4 ylda bir yaplacak genel seimlerde seilecek 550 milletvekilinden kurulur. Milletvekili says
1982 anayasasnn ilk dzenlemesinde 400 olarak belirlenmi 1987 anayasa deiiklii ile 450ye karlm ve
en son 1995 anayasa deiiklikleri ile 550 milletvekili
olarak belirlenmitir.
Ara Seim
TBMM yeliklerinde lm, istifa gibi sebeplerle boalma olmas durumunda boalan yelikleri tamamlamak iin yaplan seime ara seim denir. Ara seim
lke genelinde deil sadece yeliin boald seim
blgelerinde yaplr. Ara seim yaplmasna ilikin anayasada belirtilen kurallar srasyla incelemek gerekir.
TBMMnin seim dnemi 5 yl iken 2007 ylnda yaplan anayasa deiiklii ile seim dnemi 4 yla indirilmitir.
Seimlerin Yenilenmesi (Erken Seim)
Ara seim, her seim dneminde bir defa yaplr
Meclis, 4 yllk sre dolmadan seimin yenilenmesine karar verebilecei gibi, Anayasada belirtilen artlar altnda Cumhurbakannca verilecek karara gre de
seimler yenilenir. Sresi biten milletvekili yeniden
seilebilir.
Genel seimden otuz ay gemedike ara seime

gidilemez.
Boalan yeliklerin says, ye tamsaysnn yzde
beini bulduu hallerde, ara seimlerinin ay
iinde yaplmasna karar verilir.
TBMM hibir art ve koula bal kalmadan ve zel

bir ounluk olmadan meclis seimlerinin yenilenmesine karar verebilir.
Genel seimlere bir yl kala, ara seimi yaplamaz.

Bir ilin veya seim evresinin, Trkiye Byk Millet
Meclisinde yesinin kalmamas halinde, boalmay
takip eden doksan gnden sonraki ilk Pazar gn
ara seim yaplr.
Cumhurbakan ise
Bakanlar Kurulunun gvenoyunu alamamas veya
gvensizlik oyuyla drlmesi hallerinde; krkbe
gn iinde yeni Bakanlar Kurulu kurulamad veya
kurulduu halde gvenoyu alamad takdirde
Milletvekili seilme yeterlilii

Milletvekili seilebilmek iin gerekli artlar anayasann 79. maddesinde sralanmtr. Bun gre adaylarn
seilebilmek iin aadaki artlar tamas gerekir.
-Babakann gvensizlik oyu ile drlmeden

istifa etmesi zerine krkbe gn iinde
T.C. vatanda olmak (ifte vatandalk engel deil)
-Yeni seilen Trkiye Byk Millet Meclisinde

Bakanlk Divan seiminden sonra yine krkbe
gn iinde Bakanlar Kurulunun kurulamamas hallerinde
Yirmibe yan doldurmu olmak

En az ilkokul mezunu olmak
Kstl olmamak
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanna danarak

seimlerin yenilenmesine karar verebilir.
Erkek adaylar iin askerlik hizmetini yapm olmak

(Tecilli olmaz)
Yenilenme karar Resm Gazetede yaymlanr ve seime gidilir.
Kamu hizmetinden yasakl olmamak
Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni

Meclisin seilmesine kadar srer.
21

Taksirli sular hari toplam bir yl veya daha fazla
hapis ile ar hapis cezasna hkm giymemi olmak
Yukarda saylan kurum ve kurulularda cret

karl i takipilii, komisyonculuk, mavirlik
yapamazlar;
Zimmet, ihtils, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi yz kzartc sularla, kaaklk, resm ihale
ve alm satmlara fesat kartrma, Devlet srlarn
aa vurma, terr eylemlerine katlma ve bu gibi
eylemleri tahrik ve tevik sularndan biriyle hkm giymemi olmak
Devletin ahsiyetine kar ilenen sular ile zimmet, ihtilas, irtikap, kaaklk ve dviz sular gibi
Devletin maddi karlaryla ilgili davalarda Devlet
aleyhine avukatlk yapamazlar
Serbest mesleklerini yrtrken, ferdi iletmelerini idarede milletvekillii unvanlarn kullanamazlar.
Ayrca kamu hizmetinde grev yapan, hkimler ve

savclar, yksek yarg organlar mensuplar, yksekretim kurumlarndaki retim elemanlar, Yksekretim Kurulu yeleri, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri ile yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri ve
Silahl Kuvvetler mensuplar, yukardaki artlar tasalar dahi grevlerinde ekilmedike aday olamazlar.
Aday olmak iin grevlerinden ayrlanlar seilemezler
ise tekrar grevlerine iade edilirler.
Yrtme organnn teklif, atama veya onamasna

bal resm veya zel herhangi bir ite grev alamazlar. (Bir yenin belli konuda ve alt ay amamak zere Bakanlar Kurulunca verilecek geici bir
grevi kabul etmesi, Meclisin kararna baldr)
Milletvekilleri, yabanc bir devlet veya milletleraras bir kurulu tarafndan verilen idari ve siyasi,
cretli herhangi bir ii veya grevi Trkiye Byk
Millet Meclisinin karar olmadka kabul edemezler.
Seilen milletvekili TBMMde anayasada belirtilen

milletvekili yemini ederek grev balar. Seilip greve
balayan milletvekili TBMMde, seildikleri blgeyi
veya kendilerini seenleri deil, btn Milleti temsil
ederler.
Herhangi bir taahht iini dorudan veya dolayl

olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik
yapamazlar.
Trkiye Byk Millet Meclisi yelii ile badamayan dier grev ve iler kanunla dzenlenir.
Milletvekillii ile badamayan iler
Milletvekili Seim Sreci
Milletvekilleri seildikleri ve greve baladklar srada milletvekillii ile badamayan bir ii srdryorlarsa bu ileri brakmak zorundadrlar. Milletvekillii ile
yrtemeyecekleri iler ksmen anayasada ksmen de
ilgili kanunlarda belirtilmitir. Buna gre Milletvekilleri;
Seim evreleri
Kural olarak her il bir seim evresidir. Milletvekili
says fazla olan iller kendi iinde birden fazla seim
evresine ayrlabilir. Milletvekili seim kanunu seim
evrelerini ve her seim evresinin karaca vekil
saysn saptama grevini Yksek Seim Kuruluna vermitir. Kural olarak milletvekili says seim evresinin
nfusuna orantl belirlenir.
Devlet ve dier kamu tzelkiilerinde ve bunlara

bal kurulularda grev alamazlar.
Devletin veya dier kamu tzelkiilerinin dorudan doruya ya da dolayl olarak katld teebbs
ve ortaklklarda grev alamazlar.
Seimin Balangc
Kamu yararna alan derneklerin ynetim ve

denetim kurullarnda grev alamazlar.
TBMM seimleri normal olarak 4 ylda bir yaplr.

Her seim dneminin son toplant ylnn 3 temmuz
gn seimlerin balang tarihidir ve Kasm aynn ilk
Pazar gn oy verilir. Seim dnemi bitmeden nce
seimin yenilenmesine TBMM veya CB tarafndan
karar verilmesi halinde durum Bakanlar Kurulu tarafndan 48 saat iinde ilan olunur. Yenileme karar TBMM
tarafndan verilmi ise Meclis seimin yaplaca tarihi
de belirler, CB tarafndan verilmesi halinde ise kararn
Devletten yardm salayan vakflarn ynetim ve

denetim kurullarnda grev alamazlar.
Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ile
sendikalar ve bunlarn st kurulularnn ve katldklar teebbs veya ortaklklarn ynetim ve denetim kurullarnda grev alamazlar.
22

verildii tarihten itibaren 90. gn izleyen ilk Pazar
gn seimler yaplr.
aslsz ceza kovuturmalarndan ve tutuklamalardan

korur.
Seim Sonular
Dokunulmazlk CEZA kovuturmalar iin sz konusudur. (Hukuk davalar iin geerli deildir.)
lke genelinde yaplan seimler tamamlanp il ve

ilelerden gelen tutanaklar kesinletirildikten sonra,
kesin seim sonular Yksek Seim Kurulu tarafndan
aklanr ve seim tamamlanm olur.
TBMM tarafndan kaldrlabilir.

Dokunulmazl kaldrlan bir ye tekrar seilmi ise
dokunulmazl da geri gelir. Bu durumda ilgili ye
hakknda soruturma ve kovuturma yaplabilmesi
Meclisin dokunulmazl tekrar kaldrmasna baldr.
Yasama Muafiyetleri
Seilen milletvekili greve baladktan sonra iki
nemli muafiyet kazanr. Yasama Sorumsuzluu (mutlak muafiyet) ve yasama dokunulmazl.
Dokunulmazl kaldrldktan sonra yarglanan ve

ceza alan milletvekilinin cezasnn infaz milletvekilliinin bitimine braklr.
Yasama Sorumsuzluu
Dokunulmazln kaldrlmas iin izlenecek usul halen TBMMde uygulanan Millet Meclisi tz ile
dzenlenmitir. Dokunulmazln kaldrlmas karar
meclis basit karar yeter saysdr.
Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Meclis almalarndaki oy ve szlerinden, Mecliste ileri srdkleri
dncelerden, o oturumdaki Bakanlk Divannn
teklifi zerine Meclise baka bir karar alnmadka
bunlar Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan
sorumlu tutulamazlar.
Yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazlndan TBMM yeleri dnda milletvekili olmayan bakanlar ve CB de yararlanrlar.
Yasama meclisleri yelerine yasama grevlerini gerei gibi yerine getirmeyi salamak amacyla baz baklk ve dokunulmazlklar tannmtr. Yasama sorumsuzluunun amac vekillerin meclisteki sz hrriyetini
korumaktr. Sorumsuzluun sz konusu olabilmesi iin
sz konusu eylemin meclis almalar srasnda ilenmi olmas ve oy, sz veya dnce aklamas yoluyla
ilenmi olmas gerekir. Meclis almalar deyimi sadece meclisin genel kurul toplantlar deil komisyon
toplantlarn ve siyasi partilerin grup toplantlarn da
kapsar. Su tekil eden eylemin sorumsuzluk kapsamna girebilmesi iin gerekli ikinci art bu eylemin oy, sz
veya dnce aklamas yoluyla ilenmi olmasdr.
Milletvekilliinin sona ermesi

stifa eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesi, istifann geerli olduu Trkiye Byk Millet
Meclisi Bakanlk Divannca tespit edildikten sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca
kararlatrlr.
Milletvekilliiyle badamayan bir grev veya
hizmeti srdrmekte srar eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, yetkili komisyonun bu
durumu tespit eden raporu zerine Genel Kurul
gizli oyla karar verir.
Meclis almalarna zrsz veya izinsiz olarak bir
ay ierisinde toplam be birleim gn katlmayan
milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, durumun Meclis Bakanlk Divannca tespit edilmesi
zerine, Genel Kurulca ye tamsaysnn salt ounluunun oyuyla karar verilebilir.
Sorumsuzluk cezai takibata kar mutlak olarak korur. Sorumsuzluun meclise kaldrlabilmesi mmkn
deildir. Sorumsuzluk srekli niteliktedir.
Yasama Dokunulmazl
Seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen bir milletvekili, Meclisin karar olmadka tutulamaz, sorguya ekilemez, tutuklanamaz ve yarglanamaz. Ar cezay gerektiren sust hali ve seimden
nce soruturmasna balanlm olmak kaydyla Anayasann 14 nc maddesindeki durumlar bu hkmn
dndadr.
Milletvekilliinin kesin hkm giyme veya kstlanma halinde dmesi, bu husustaki kesin mahkeme kararnn Genel Kurula bildirilmesiyle olur.
Dokunulmazln kaldrlmas ve yeliin dmesi
kararlarnn denetlenmesi
TBMM tarafndan yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna veya milletvekilliinin meclis karar ile dmesine karar verilmi olmas durumunda meclis genel
Yasama sorumsuzluunun milletvekilinin meclis almalarndaki sz ve dnce hrriyetini korumasna

karlk yasama dokunulmazl milletvekilini keyfi veya
23

kurulu kararnn alnd tarihten balayarak 7 gn
ierisinde kararn maduru milletvekili veya bir baka
milletvekili kararn anayasaya kanuna veya itze
aykrl iddias ile iptali iin Anayasa Mahkemesine
bavurabilir. Anayasa mahkemesi itiraz en ge 15 gn
ierisinde karar balamaldr.
Milletleraras bir antlamaya dayanan uygulama

antlamalar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak
yaplan ekonomik, ticar, teknik veya idar antlamalarn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas
zorunluu yoktur; ancak, bu fkraya gre yaplan ekonomik, ticar veya zel kiilerin haklarn ilgilendiren
antlamalar, yaymlanmadan yrrle konulamaz.
TBMMnin Grev ve Yetkileri
Usulne gre yrrle konulmu milletleraras

antlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda
Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine
bavurulamaz.
TBMMnin, yasama yetkisine sahip organ olarak

temel grevi kanun yapmak deitirmek ve kaldrmaktr. Bunun yan sra yasama meclisi olarak yine kanunla
yaplacak ancak anayasada zel kurallara balanm
eitli grevleri vardr.
Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras antlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle
kabilecek uyumazlklarda milletleraras antlama
hkmleri esas alnr.
1. Kanunlarn teklif edilmesi ve grlmesi

Kanun teklif etmeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Kanun tasar ve tekliflerinin Trkiye Byk Millet Meclisinde grlme usul ve esaslar tzkle dzenlenir. Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet
Meclisince kabul edilen kanunlar onbe gn iinde
yaymlar. Yaymlanmasn ksmen veya tamamen uygun bulmad kanunlar, bir daha grlmek zere,
bu hususta gsterdii gereke ile birlikte ayn sre
iinde, Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderir.
Cumhurbakannca ksmen uygun bulunmama durumunda, Trkiye Byk Millet Meclisi sadece uygun
bulunmayan maddeleri grebilir. Bte kanunlar bu
hkme tbi deildir.
3. Kanun hkmnde kararname karma yetkisi

verme
Trkiye Byk Millet Meclisi, Bakanlar Kuruluna
kanun hkmnde kararname karma yetkisi verebilir.
Ancak skynetim ve olaanst haller sakl kalmak
zere, temel haklar, kii haklar ve devleri ile siyas
haklar ve devler kanun hkmnde kararnamelerle
dzenlenemez.
Yetki kanunu, karlacak kanun hkmnde kararnamenin, amacn, kapsamn, ilkelerini, kullanma sresini ve sresi iinde birden fazla kararname karlp
karlamayacan gsterir.
Trkiye Byk Millet Meclisi, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbakannca
yaymlanr; Meclis, geri gnderilen kanunda yeni bir
deiiklik yaparsa, Cumhurbakan deitirilen kanunu
tekrar Meclise geri gnderebilir.
Bakanlar Kurulunun istifas, drlmesi veya yasama dneminin bitmesi, belli sre iin verilmi olan
yetkinin sona ermesine sebep olmaz.
Anayasa deiikliklerine ilikin hkmler sakldr.
Skynetim ve olaanst hallerde, Cumhurbakannn Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulunun kanun hkmnde kararname karmasna ilikin hkmler sakldr.
2. Milletleraras antlamalar uygun bulma

Trkiye Cumhuriyeti adna yabanc devletlerle ve
milletleraras kurulularla yaplacak antlamalarn
onaylanmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin onaylamay bir kanunla uygun bulmasna baldr.
Kanun hkmnde kararnameler, Resm Gazetede

yaymlandklar gn yrrle girerler. Ancak, kararnamede yrrlk tarihi olarak daha sonraki bir tarih de
gsterilebilir.
Ekonomik, ticar veya teknik ilikileri dzenleyen ve

sresi bir yl amayan antlamalar, Devlet Maliyesi
bakmndan bir yklenme getirmemek, kii hallerine ve
Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna
dokunmamak artyla, yaymlanma ile yrrle konabilir. Bu takdirde bu antlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde Trkiye Byk Millet Meclisinin
bilgisine sunulur.
Kararnameler, Resm Gazetede yaymlandklar gn

Trkiye Byk Millet Meclisine sunulur.
Yetki kanunlar ve bunlara dayanan kanun hkmnde kararnameler, Trkiye Byk Millet Meclisi
komisyonlar ve Genel Kurulunda ncelikle ve ivedikle
grlr.
24

Yaymlandklar gn Trkiye Byk Millet Meclisine
sunulmayan kararnameler bu tarihte, Trkiye Byk
Millet Meclisince reddedilen kararnameler bu kararn
Resm Gazetede yaymland tarihte, yrrlkten
kalkar.
7. Hkmeti denetlemek
Parlamentonun hkmet zerindeki denetiminin
gerekletirilmesini salayan hukuki aralara denetim
yollar ya da denetim aralar denir.
Trkiye Byk Millet Meclisi
4. Sava hali iln ve silahl kuvvet kullanlmasna

izin verme
Soru,
Meclis aratrmas,
Milletleraras hukukun meru sayd hallerde sava hali ilnna ve Trkiyenin taraf olduu milletleraras antlamalarn veya milletleraras nezaket kurallarnn gerektirdii haller dnda, Trk Silahl Kuvvetlerinin yabanc lkelere gnderilmesine veya yabanc
silahl kuvvetlerin Trkiyede bulunmasna izin verme
yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisinindir.
Genel grme,
Gensoru
Meclis soruturmas
yollaryla denetleme yetkisini kullanr.
a-Soru
Anayasaya gre soru Bakanlar Kurulu adna szl veya
yazl olarak cevaplandrlmak zere babakan veya
bakanlardan bilgi istemektir. Soru istenilen cevabn
niteliine gre szl soru veya yazl soru olarak ikiye
ayrlr. Cevap ister yazl ister szl olarak istenilsin
soru her halde yazl olarak bir nerge ile sorulur.
Trkiye Byk Millet Meclisi tatilde veya ara vermede iken lkenin ani bir silahl saldrya uramas ve
bu sebeple silahl kuvvet kullanlmasna derhal karar
verilmesinin kanlmaz olmas halinde Cumhurbakan
da, Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar verebilir.
5. Bte kanunu ve kesin hesap kanununu kabul
etmek
b-Genel Grme
Anayasaya gre genel grme toplumu ve devlet
faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun TBMM genel kurulunda grlmesidir. Genel grme almas
hkmet, siyasi parti gruplar veya en az 20 milletvekili
tarafndan bir nerge ile istenebilir. Genel grme
alp almamasnda Meclis genel kurulu karar verir.
Hkmet tarafndan hazrlanan bte tasars ve

kesin hesap kanunu tasars birlikte grlp komisyonlarda incelendikten sonra TMBB tarafndan oylanr.
Kabul edilir veya reddedilir. Bte kanununun TBMM
tarafndan reddedilmesi hkmete gvenilmedii
anlamndadr. Hkmetin istifa etmesi gerekir.
c-Meclis Aratrmas
6. Genel ve zel Af ilan etmek
Anayasann tanmna gre meclis aratrmas belli

bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemeden
ibarettir. Meclis aratrmas almasnda genel grme almasndaki hkmler uygulanr. Meclis aratrma nergesi kabul edilmesi durumunda milletvekillerinden oluacak bir aratrma komisyonu kurularak
aratrma yaplr ve rapor meclise sunulur. Sunulan
rapor meclis gndemine alnarak grlr.
Genel ve zel af ilan kanun eklinde mecliste grlr ve kabul iin zel bir ounluk belirlenmitir.
Genel veya zel af ilann ieren tasar veya tekliflerin
Genel Kurulda kabul Trkiye Byk Millet Meclisi ye
tamsaysnn bete ounluunun karar ile mmkndr.
Gerekli ounluk, sz konusu tasar veya tekliflerin
afla ilgili maddelerinde ve tmnn oylamasnda ayr
ayr aranr. Tasar veya teklif hakknda verilen genel
veya zel af ilann ieren deiiklik nergesinin kabul
halinde, kabul iin gerekli bete ounluun tespiti
iin bu nergenin oylanmas ak oylama suretiyle
tekrarlanr.
d-Gensoru
Gensoru nergesi, bir siyas parti grubu adna veya
en az yirmi milletvekilinin imzasyla verilir.
Gensoru nergesi, veriliinden sonraki gn iinde Bakanlka bastrlarak yelere datlr.
Gndeme alma kararyla birlikte, gensorunun grlme gn de belli edilir; ancak, gensorunun grlmesi, gndeme alma kararnn verildii tarihten
25

balayarak iki gn gemedike yaplamaz ve yedi gnden sonraya braklamaz.
Gensoru grmeleri srasnda yelerin veya gruplarn verecekleri gerekeli gvensizlik nergeleri veya
Bakanlar Kurulunun gven istei, bir tam gn getikten
sonra oylanr.
Babakan veya bakanlar hakknda, TBMM ye

tamsaysnn en az onda birinin verecei nerge ile,
soruturma almas istenebilir. Meclis, bu istemi en
ge bir ay iinde grr ve gizli oyla karara balar.
Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divan,

Meclis yeleri arasndan seilen Meclis Bakan, Bakanvekilleri, Ktip yeler ve dare Amirlerinden oluur.
Bakanlk Divan, Meclisteki siyas parti gruplarnn
ye says orannda Divana katlmalarn salayacak
ekilde kurulur. Siyas parti gruplar Bakanlk iin aday
gsteremezler.
Soruturma almasna karar verilmesi halinde,

Meclisteki siyas partilerin, gleri orannda komisyona
verebilecekleri ye saysnn kat olarak gsterecekleri adaylar arasndan her parti iin ayr ayr ad ekme
suretiyle kurulacak onbe kiilik bir komisyon tarafndan soruturma yaplr. Komisyon, soruturma sonucunu belirten raporunu iki ay iinde Meclise sunar.
Rapor Bakanla verildii tarihten itibaren on gn
iinde datlr, datmndan itibaren on gn iinde
grlr ve gerek grld takdirde ilgilinin Yce
Divana sevkine karar verilir.
TBMM bakanlk divan iin bir yasama dneminde

iki seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi iki, ikinci
devre iin seilenlerin grev sresi ise o yasama dneminin sonuna kadar devam eder. (2010 Anayasa
Deiiklii)
Anayasa dzenlemesine gre meclis itz ile
says belirlenen bakanvekilleri, idare amirleri ve katip
yeler meclisteki siyasi partilerin sandalye says orannda bu partiler tarafndan grevlendirilecek ve meclis tarafndan onaylanacak kiilerden oluur. Meclis
bakanl iin ise TBMM genel kurulunda gizli oylama
yaplr. Anayasa metni ilk seilenlerin grev sresi iki,
sonra seilenlerin grev sresi yl olarak yazm
olmakla birlikte, ikinci devre seilenlerin grev sresini
bir daha seime kadar anlamak daha doru olacaktr.
Yce Divana sevk karar ancak ye tamsaysnn salt

ounluunun gizli oyuyla alnr.
Meclis soruturmas babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn
salayan bir denetim aracdr.
TBMM karar ile Yce Divana verilen bir bakan bakanlktan der. Babakann sevki halinde ise hkmet
istifa etmi saylr.
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan adaylar, meclis yeleri iinden, Meclisin topland gnden itibaren
be gn iinde, Bakanlk Divanna bildirilir. Bakan
seimi gizli oyla yaplr. lk iki oylamada ye tamsaysnn te iki ve nc oylamada ye tamsaysnn salt
ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk
salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin
drdnc oylama yaplr; drdnc oylamada en fazla
Trkiye Byk Millet Meclisinin faaliyetleri ve i

yaps
TBMM Bakanlk Divan
Bakanvekilleri
Katip yeler
TBMMnin ilk alnda henz kurulmu bir bakanlk divan olmadndan yenisi oluturuluncaya kadar
TBMM en yal yenin bakanlnda toplanr. Gen
yeler de katip yelik yapar. Bu ekilde oluturulan
bakanlk divannn ilk ii srekli grev yapacak meclis
bakanlk divannn oluumunu salamaktr.
e-Meclis soruturmas
2.
4.
Trkiye Byk Millet Meclisinin btn bina, tesis,

eklenti ve arazisinde kolluk ve ynetim hizmetleri
Meclis Bakanl eliyle dzenlenir ve yrtlr. Emniyet ve dier kolluk hizmetleri iin yeteri kadar kuvvet
ilgili makamlarca Meclis Bakanlna tahsis edilir.
Gensoru hkmetin veya bir bakann siyasal sorumluluuna yol aabilir, yani onun meclise grevden
uzaklatrlmasna imkan verir. Hakknda gensoru
nergesi kabul edilen ve gvensizlik oyu verilen kii
bakansa, bu kiinin bakanl sona erer, hakknda gvensizlik oyu verilen kii babakansa hkmet der.
Bakan
dare Amirleri
TBMMnin alma dzeni, genel kurulun idaresi,

denetim ve i dzeni meclis bakanlk divan dediimiz
organ tarafndan gerekletirilir.
Bakanlar Kurulunun veya bir bakann drlebilmesi, ye tamsaysnn salt ounluuyla olur; oylamada yalnz gvensizlik oylar saylr.
1.
3.
26

oy alan ye, Bakan seilmi olur. Bakan seimi, aday
gsterme sresinin bitiminden itibaren, be gn iinde
tamamlanr.
aratrmas veya meclis soruturmas iin TBMMde

geici komisyonlar kurulabilir.
Siyasi parti gruplar komisyonlarda sandalye saylarna oranla temsil edilir. Komisyonlar iin, bir yasama
dneminde iki seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi iki, ikinci devre iin seilenlerin grev sresi yldr.
Grev sreleri yenileri seilinceye kadar devam eder.
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan, Bakanvekilleri, yesi bulunduklar siyas partinin veya parti grubunun Meclis iinde veya dndaki faaliyetlerine; grevlerinin gerei olan haller dnda, Meclis tartmalarna katlamazlar; Bakan ve oturumu yneten Bakanvekili oy kullanamazlar.
Trkiye Byk Millet Meclisi komisyonlar unlardr:
Siyas Parti Gruplar
1. Anayasa Komisyonu;
En az yirmi milletvekili bulunan siyas partiler, Trkiye Byk Millet Meclisinde grup kurma hakkna sahiptirler. Siyasi parti grubu mecliste ayn partiye mensup milletvekillerinin birlikte hareket etmesini ve ortak
kararlar rgtleyebilmesini salayan organlardr. Siyasi
parti gruplarnn meclis grmelerinde ncelik ve
ayrcalklar vardr. Anayasal kstlamalar haricinde
grup karar alabilirler.
2. Adalet Komisyonu;
3. Mill Savunma Komisyonu;
4. ileri Komisyonu;
5. Dileri Komisyonu;
6. Mill Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Komisyonu;
7. Bayndrlk, mar, Ulatrma ve Turizm Komisyo-
Siyasi Parti gruplar iin getirilen yasaklar
nu;
a. Yasama dokunulmazl ile ilgili grme yapamazlar,
8. evre Komisyonu;
9. Salk, Aile, alma ve Sosyal ler Komisyonu;
b. Meclis soruturmas ile ilgili,
10. Tarm, Orman ve Kyileri Komisyonu;
c. Meclis Bakanlna aday gsteremezler,
11. Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabi Kaynaklar, Bilgi ve

Teknoloji Komisyonu;
d. Bakanlar kurulunun oluumu ile ilgili grme

yaplamaz ve karar alnamaz.
12. Dileke Komisyonu;
Danma Kurulu
13. Plan ve Bte Komisyonu;
Danma Kurulu, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakannn bakanlnda siyas parti grup bakanlar veya
vekillerinden birisi veya onlarn yazl olarak grevlendirdii birer milletvekilinden kurulur.
14. Kamu ktisad Teebbsleri Komisyonu;

15. nsan Haklarn nceleme Komisyonu.
16. Avrupa Birlii Uyum Komisyonu
Bu Kurul, tzkte kendisine verilen grevleri yerine getirir ve Bakann istemi zerine danma niteliinde gr bildirir.
17. Kadn Erkek Frsat Eitlii Komisyonu

Meclisin Toplanmas, Tatili ve Olaanst Toplant
Trkiye Byk Millet Meclisi, her yl Ekim aynn ilk
gn kendiliinden toplanr.
Danma Kurulu, Bakann gerekli grmesi veya bir

siyas parti grubu bakanlnn istemi zerine en ge
yirmidrt saat iinde Bakan tarafndan toplantya
arlr.
1 Ekim tarihi TBMMnin arsz olarak toplanp yasama yln at tarihtir. 1 Ekim tarihinden 30 Eylle
kadar geen sre bir yasama yl olarak kabul edilir.
Komisyonlar
Meclis, bir yasama ylnda en ok ay tatil yapabilir. Yasama yl irisinde 15 gn gememek zere ara
tatil verilebilir.
TBMMnin alma dzeni ierisinde meclis genel

kuruluna gnderilecek ilerin nceden incelenip grld organlar meclis inceleme komisyonlardr.
Mecliste srekli olarak faaliyet gsteren ve itzkte
saylarak grev alan belirlenmi komisyonlar esas
komisyon olarak nitelendirilir. Bunun yan sra meclis
27

Milletvekillii ile badamayan bir ii srdren milletvekilinin yeliine son verme
Olaanst Toplant
TBMM ara verme veya tatil srasnda, dorudan
doruya veya Bakanlar Kurulunun istemi zerine,
Cumhurbakannca toplantya arlabilir. Meclis Bakan da dorudan doruya veya yelerin bete birinin
yazl istemi zerine, Meclisi toplantya arr.
Meclis Bakann seme

Meclis Soruturmas almasna karar
verme
Babakan veya bakanlarn Yce Divana
sevkine karar verme
TBMMnin olaanst toplantya arlmas meclisin almalarna ara vermesi veya tatili srasnda
mmkndr. Meclisi dorudan doruya olaanst
toplantya arma yetkisi Meclis Bakan ve Cumhurbakanndadr. Bakanlar Kurulu ve 110 milletvekili ise
olaanst toplant talebinde bulunabilir.
Anayasa deiikliine karar verme
Toplant yeter says

Trkiye Byk Millet Meclisi, yapaca seimler
dahil btn ilerinde ye tamsaysnn en az te biri
ile toplanr. Meclis oturumunun alabilmesi iin meclis genel kurulunda en az 184 milletvekilinin hazr bulunmas gerekir.
Karar yeter says
Trkiye Byk Millet Meclisi, Anayasada bakaca
bir hkm yoksa toplantya katlanlarn salt ounluu
ile karar verir; ancak karar yeter says hibir ekilde
ye tamsaysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz.
Bakanlar Kurulu yeleri, Trkiye Byk Millet Meclisinin katlamadklar oturumlarnda, kendileri yerine
oy kullanmak zere bir bakana yetki verebilirler. Ancak
bir bakan kendi oyu ile birlikte en ok iki oy kullanabilir.
(4) Mecliste Oylama Usulleri:
1982 Anayasasna esasen TBMM tz trl
oylama usuln kabul etmitir:
1. Ak oy; zerinde milletvekillerinin ad ve soyadlaryla seim evrelerinin yazl olduu oy pusularnn
kutuya atlmas veya elektronik oylama mekanizmasnn altrlmasn ifade eder.
2. aret Oy; TBMM yelerinin el kaldrlmas, tereddt halinde ayaa kalkmalarn ifade eder. Baka bir
hkm yoksa kural olarak iaret oyuna bavurulur.
3. Gizli oy; TBMMnin Gizli Oy ile verecei kararlar
Anayasa Mahkemesine ye seme
Kamu Ba denetisini seme
28

Parlamento Kararlar
YASAMA LEMLER
Parlamento kararlar TBMMnin kanun dndaki

btn ilemleridir. Parlamento kararlar konu ynnden ok eitlidir. TBMMnin i rgtlenmesine ve
almalarna ilikin kararlar parlamento kararlarnn
byk bir blmn oluturur. TBMM itzn
yapmas veya deitirmesi, TBMM bakannn veya
bakanlk divannn seilmesi, komisyonlarn oluumu,
toplant ve alma dzeni gibi bunlara rnektir.
TBMMnin hkmetin kurulu ve greve devamnda
sz konusu olan gven oylamas ve meclisin hkmeti
denetleme yntemleri de parlamento karar eklinde
gerekleir. Bu kararlar yasama meclisinin yrtme
organ ile ilikilerini ilgilendirir.
Yasama yetkisini TBMMnin kanun yapma ve parlamento kararlar alma yetkisi olarak tanmlayabiliriz.
Bu yetkiyi kullanan TBMMnin yapabilecei dzenlemelerin erevesini belirleyen temel ilkeden bahsetmek gerekir.
I-Yasama Yetkisinin Genellii
Yasama yetkisinin genellii kanunla dzenleme
alannn konu itibariyle snrlandrlmam olduunu,
anayasaya aykr olmamak artyla her konunun kanunla dzenlenebileceini ifade eder. Yasma yetkisinin
genellii baka bir organa braklm sakl bir dzenleme yetkisinin bulunmadn da anlatr.
Parlamento kararlar kural olarak yarg denetimine

tabi deildir. TBMMnin parlamento karar olarak ald
kararlar aleyhine herhangi bir mahkemeye bavurulamaz. Ancak bu kuraln istisnalar da vardr.
Yasama yetkisinin genellii ayn zamanda yasama

organnn bir konuyu diledii lde ayrntl olarak
dzenleyebilecei anlamna da gelir.
TBMM itz
II-Yasama Yetkisinin lkellii (Aslilii)
yasama dokunulmazlnn kaldrlmas
Yasma yetkisinin ilkellii ise yasama organnn bir

konuyu dorudan doruya, yani araya herhangi bir
ilem girmeksizin, dzenleyebilme yetkisidir. Yrtme
organnn ilemleri, daima o alan nceden dzenlemi
olan bir kanuna dayanmak zorundadr. Bu anlamda
yrtme organnn ilemleri kanunu izleyen, kanundan
kaynaklanan ilemlerdir.
yeliin dmesi
ile ilgili kararlara kar yarg yolu aktr.
TBMM itz kanunlar gibi Anayasa Mahkemesinin denetimine tabidir. Dokunulmazln kaldrlmas
ve yeliin drlmesi kararlarna kar ise milletvekilleri 7 gn iinde Anayasa Mahkemesine itiraz edebilirler.
III-Yasama Yetkisinin Devredilmezlii

1982 anayasasnn 7.maddesinde yasama yetkisinin
devredilemeyecei belirtilmitir. Bu yetki baka bir
organ veya makama devredilemez. Ancak Anayasa ile
Bakanlar Kuruluna verilen KHK karma yetkisi bu
kuraln istisnas kabul edilebilir.
TBMM tz
Yasama meclislerinin kendi almalarn dzenlemek amacyla koyduklar kurallara itzk denir.
Anayasamza gre TBMM almalarn kendi yapt
itzk hkmlerine gre yrtr. TBMMnin kendi
calma kurallarn kendi belirleme yetkisi, yntemsel
bamszlk olarak tanmlanr.
Yasama lemleri
Yasam yetkisini kullanan TBMM, bu yetkinin gerei
yasama ilemleri ad verilen eitli ilemler yapar. Bu
ilemleri yukarda da belirttiimiz gibi kanun yapma ve
parlamento kararlar alma yetkisi olarak adlandrabiliriz. Yasama yetkisi kural koyma zelliini de kapsar.
TBMM kural koyma ilemini kanun ad verilen dzenleyici ilemlerle gerekletirir. Genel, soyut, herkesi
ilgilendiren ve balayan kurallar kanunla konulur.
TBMMne kanun tasar ve teklifi dnda gelen nerilerin grlp oylama yaplarak karar balamas halinde ortaya kan kararlara parlamento karar diyoruz.
tzk ve itzk deiiklikleri TBMM yelerince

nerilir. Halen yrrlkte olan Millet Meclisi itznce itzkte deiiklik yaplmasn ngren tekliflere kanun teklifleri hakkndaki hkmler uygulanr. Bu
teklifler anayasa komisyonunda incelendikten sonra
bu komisyonun raporu esas olmak zere genel kurulda
grlr ve sonulandrlr.
29

Trkiye Byk Millet Meclisi, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbakannca yaymlanmak zorundadr.
Kanun (Yasa)
Yasalar, yasama organ tarafndan kanun ad altnda kabul edilen ve Cumhurbakan tarafndan yaymlanarak yrrle konulan yazl hukuk kurallardr.
Kanun koyma yetkisi (yasama yetkisi) Trkiye Byk
Millet Meclisinindir. Kanun teklif etmeye Bakanlar
Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Bakanlar kurulunun
teklifine Kanun Tasars, Milletvekillerinin teklifine
Kanun Teklifi denir. Tek bir milletvekili kanun teklif
edebilir. Kanun tasar ve tekliflerinin Trkiye Byk
Millet Meclisinde grlme usul ve esaslar tzkle
dzenlenir.
Meclis, geri gnderilen kanunda yeni bir deiiklik

yaparsa, Cumhurbakan deitirilen kanunu tekrar Meclise geri gnderebilir.
Kanunlarn Yrrl
Cumhurbakan tarafndan onaylanarak Resmi Gazetede yaynlanan bir kanunu ne zaman yrrle
girecei kanun metninde gsterilir. Kanun metninde
resmi gazetede yaynland gn yrrle girecei
belirtilmi veya yrrlk tarihi daha sonraki bir zamana
braklm olabilir. Eer kanunun ne zaman yrrle
girecei kendi metninde gsterilmise, gsterildii
tarihte yrrle girer. Kanunun ne zaman yrrle
girecei belirtilmemise resmi gazetede yaynlandktan
45 gn sonra yrrle girer.
Tek bir milletvekili tek bana TBMMne kanun teklif edebilir.

Kanunlarn Yaplmas
Hkmete hazrlanan kanun tasarlar ve milletvekillerince verilen kanun teklifleri gerekesi ile
birlikte Meclis Bakanlna sunulur.
zel Kurallara Tabi Kanunlar
Bakan, gelen tasarlar ve teklifleri ilgili komisyonlara dorudan doruya havale eder.
Kanunlarn teklifi, grlmesi kabul ve onaylanmas gibi aamalarda herhangi bir kanundan farkl, zel
hkmlere tabi baz kanunlar vardr. Bunlar;
TBMM tarafndan reddedilmi olan kanun tasar

veya teklifleri, ret tarihinden itibaren bir tam yl
gemedike TBMMnde ayn yasama dnemi iinde yeniden verilemez.
Bte ve Kesin Hesap Kanunu

Milletleraras Antlamalarn Uygun Bulunmas
Kanunu
Bir yasama dneminde sonulandrlamam olan

kanun tasar ve teklifleri hkmsz saylr. (Kadk
Olma)
Genel ve zel Af Kanunu

Anayasa Deiiklii Kanunu
Bte Kanunu
Anayasa deiiklikleri hari, kanun tasar ve tekliflerinin tmnn veya maddelerinin oylanmas,
ak oylamaya tbi ilerden deilse, yirmi yenin
talebi halinde ak oyla, aksi takdirde iaretle yaplr.
Bte kanunu, devletin ilgili birimlerinin ve kamu

tzel kiilerinin yapacaklar harcamalarn trn ve
miktarn gsteren ve kamu gelirlerini toplamak konusunda belli bir sre iin ilgili kurululara yetki veren
kanundur.
TBMM tarafndan kabul edilen kanun onay ve

Resmi Gazetede yayn iin Cumhurbakanna gnderilir.
Bte kanunu hkmet tasarsdr milletvekilleri

teklif edemez.
Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisince

kabul edilen kanunlar onbe gn iinde yaymlar.
Yaymlanmasn ksmen veya tamamen uygun
bulmad kanunlar, bir daha grlmek zere,
bu hususta gsterdii gereke ile birlikte ayn sre
iinde, Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderir.
Mali yl bitmeden 75 gn nce meclise sunulur. 55

gn plan ve bte komisyonunda, son 20 gn
TBMM genel kurulunda grlr.
Grme srasnda milletvekilleri gider artrc veya
gelir azaltc bir teklifte bulunamazlar.
TBMM grmelerinde kabul edilen bte kanunu
onay iin Cumhurbakanna gnderilir. Bte kanunlar Cumhurbakan tarafndan meclise geri
gnderilemez.
Bte kanunlar Cumhurbakannca TBMMne geri

gnderilemez.
30

Bte kanununun reddedilmesi TBMMnin hkmete gvenmedii anlamndadr. Hkmetin istifa
etmesi beklenir.
Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine

bavurulamaz
Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras antlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle
kabilecek uyumazlklarda milletleraras antlama
hkmleri esas alnr.
Resmi Gazetede yaynlanarak kesinleen bte

kanunlar Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenebilir.
Kesin Hesap Kanunu
Genel ve zel af Kanunu
TBMMnin, kabul ettii bte kanununun uygulanmasn denetleme yetkisi vardr. TBMM'nin denetimi, Bakanlar Kurulunun hazrlad Kesin Hesap Kanunu tasarsn kabul etmesiyle gerekleir. Btenin cari
yl iindeki denetimi ise, TBMM adna Saytay tarafndan yaplr.
Genel veya zel af ilann ieren tasar veya tekliflerin Genel Kurulda kabul Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn bete ounluunun karar ile
mmkndr.
Genel ve zel af ieren kanunlar dier kanunlardan
kabul yeter says asndan ayrlr. Bu kanunlarn kabul
edilebilmesi meclisin 3/5 ounluunun kabulne
balanmtr.
Kesin hesap kanunu tasars, yeni yl bte kanunu

tasarsyla birlikte Bte Komisyonu gndemine alnr.
Bte Komisyonu, bte kanunu tasarsyla kesin hesap kanunu tasarsn Genel Kurula birlikte sunar, Genel Kurul, kesin hesap kanunu tasarsn, yeni yl bte
kanunu tasarsyla beraber grerek karara balar.
Anayasa Deiiklii Kanunu

Anayasann deitirilmesi meselesi zel hkmlere
balanmtr. Anayasann deitirilmesi de bir kanun
yoluyla mmkndr. Ancak teklif, grme, kabul ve
onay aamalar dier kanunlardan olduka farkldr. Bu
konu ayr bir blm olarak dzenlenmitir.
Milletleraras Antlamalarn Uygun Bulunmas Kanunu

Milletleraras antlamalar onaylama yetkisi, yasama ve yrtme organ arasnda paylatrlmtr. Milletleraras antlamalar, TBMM'nin antlamay bir kanunla
uygun bulmas ve Cumhurbakannn da bu kanuna
dayanarak antlamay onaylamas sreciyle gerekletirilir.
Milletleraras antlamalarn uygun bulunmas kanunu bir hkmet tasarsdr. Milletvekilleri tarafndan
sunulamaz.
Ekonomik, ticar veya teknik ilikileri dzenleyen ve
sresi bir yl amayan antlamalar, Devlet Maliyesi
bakmndan bir yklenme getirmemek, kii hallerine ve
Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna
dokunmamak artyla, yaymlanma ile yrrle konabilir. Bu takdirde bu antlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde Trkiye Byk Millet Meclisinin
bilgisine sunulur.
Milletleraras bir antlamaya dayanan uygulama
antlamalar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak
yaplan ekonomik, ticar, teknik veya idar antlamalarn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas
zorunluu yoktur;
Usulne gre yrrle konulmu milletleraras
antlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda
31

birlikte hesaplandnda yzde onu geen siyasi partiler ortak aday gsterebilir.
YRTME
Cumhurbakan seimi
Yrtme Fonksiyonu
Yrtme fonksiyon devlet organlar ve devlet fonksiyonu iinde icrai ilemler yapmay ifade eder. Devlet
organlar iinde anayasa ve kanunlarla kendisine verilen grevleri yapan, yrten, kamu hizmetlerini planlayarak uygulayan organ yrtme organdr.
Seim grevde olan Cumhurbakannn, grev sresinin dolmasndan nceki altm gn iinde, cumhurbakanlnn lm, istifa gibi sebeplerle boalmas
halinde ise boalmay takip eden altm gn iinde
balar ve tamamlanr.
1982 Anayasasna gre, yrtme yetkisi ve grevi

Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine
getirilir. Yrtmenin kural koyan dzenleyici ilemleri,
kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik ve
Cumhurbakanl kararnamesi olarak saylabilir
Halka sandk bana gider. Genel oyla yaplacak seimde, geerli oylarn salt ounluunu alan aday
Cumhurbakan seilmi olur.
lk oylamada bu ounluk salanamazsa, bu oylamay izleyen ikinci pazar gn ikinci oylama yaplr. Bu
oylamaya, ilk oylamada en ok oy alm bulunan iki
aday katlr ve geerli oylarn ounluunu alan aday
Cumhurbakan seilmi olur.
Yrtme Organlar
Yrtme grevi anayasann 8. maddesinde Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna verilmitir.
kinci oylamaya katlmaya hak kazanan adaylardan

birinin lm veya seilme yeterliini kaybetmesi
halinde; ikinci oylama, boalan adayln birinci oylamadaki sraya gre ikame edilmesi suretiyle yaplr.
kinci oylamaya tek adayn kalmas halinde, bu oylama
referandum eklinde yaplr. Aday, geerli oylarn ounluunu ald takdirde Cumhurbakan seilmi
olur.
CUMHURBAKANI
Cumhurbakan Devletin badr. Bu sfatla Trkiye
Cumhuriyetini ve Trk Milletinin birliini temsil eder.
Cumhurbakan seilebilmek iin kiinin milletvekili
seilme yeterliliine sahip olmas gerekir. Ancak milletvekili seilme artlar iinde yer alan ya snr cumhurbakan iin krk ya olarak dzenlenmitir. Yine
milletvekili seilme artlar iinde yer alan renim
art da yksekrenim olarak belirlenmitir. Yani
Cumhurbakan seilebilmek iin milletvekili seilme
yeterliliine sahip krk yan doldurmu ve yksek
renim grm olmak gerekir. TBMM yeleri veya
milletvekili olmaya bir kii Cumhurbakan seilebilir.
Cumhurbakan greve balayncaya kadar grev

sresi dolan Cumhurbakannn grevi devam eder.
Cumhurbakan seilenin, varsa partisi ile iliii kesilir ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelii sona erer.
Cumhurbakan, grevine balarken Trkiye Byk
Millet Meclisi nnde andier
Cumhurbakannn Grevleri
2007 ylnda Cumhurbakan seimi ile ilgili anayasa

deiiklikleri olmutur. Buna gre;
Cumhurbakannn grevleri 1982 anayasasnda olduka kapsaml dzenlenmitir. 1982 anayasas iin
yrtme organn, yrtme organ ierisinde de Cumhurbakanl makamn glendirdii sylenebilir.
Cumhurbakann grev ve yetkiler dier anayasalar
gre daha kapsaml ve detayl dzenlenmi ve 1982
anayasas ile baz yetkiler Cumhurbakanna ilk kez
verilmitir.
Cumhurbakannn grev sresi 5 yldr.

Bir kii en fazla iki kez Cumhurbakan seilebilir.
Cumhurbakann halk seer.
Adaylk
Cumhurbakanlna Trkiye Byk Millet Meclisi
yeleri iinden veya Meclis dndan aday gsterilebilmesi yirmi milletvekilinin yazl teklifi ile mmkndr.
Meclis iinden bir milletvekili veya meclis dndan
milletvekili seilme yeterliliine sahip bir kiinin seimlerde adaya olabilmesi iin en az 20 milletvekili tarafndan aday gsterilmesi gerekir. Ayrca, son yaplan
milletvekili genel seimlerinde geerli oylar toplam
Cumhurbakannn Yasama ile ilgili grevleri

Gerekli grd takdirde, yasama ylnn ilk
gn Trkiye Byk Millet Meclisinde al
konumasn yapmak,
32

Trkiye Byk Millet Meclisini bizzat kendisi
dorudan veya Bakanlar Kurulunun istei zerine toplantya armak (Olaanst toplant),
Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu kararyla skynetim veya olaanst hal iln etmek ve kanun hkmnde kararname karmak,
TBMM tarafndan gnderilen kanunlar yaymlamak,
Hkmet tarafndan gnderilen mterek kararnameleri imzalamak,
Kanunlar tekrar grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gndermek,
Srekli hastalk, sakatlk ve kocama sebebi ile

belirli kiilerin cezalarn hafifletmek veya kaldrmak,
Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar gerekli grd takdirde halkoyuna sunmak,
Devlet Denetleme Kurulunun yelerini ve Bakann atamak,
Kanunlarn, kanun hkmndeki kararnamelerin, Trkiye Byk Millet Meclisi tznn,

tmnn veya belirli hkmlerinin Anayasaya
ekil veya esas bakmndan aykr olduklar gerekesi ile Anayasa Mahkemesinde iptal davas
amak,
Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, aratrma ve denetleme yaptrtmak,

Yksekretim Kurulu yelerini semek,
niversite rektrlerini semek,
Cumhurbakannn Yarg ile ilgili grevleri
Anayasada belirtilen artlar gerekletiinde

Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesine karar vermek,
Anayasa Mahkemesi yelerini semek,

Dantay yelerinin drtte birini semek,
Cumhurbakannn Yrtme ile ilgili grevleri
Asker Yargtay yelerini semek,
Milletvekilleri arasndan bir Babakan atamak

ve istifasn kabul etmek,
Asker Yksek dare Mahkemesi yelerini semek,
Babakann teklifi zerine bakanlar atamak ve

grevlerine son vermek,
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini

semek.
Gerekli grd hallerde Bakanlar Kuruluna

bakanlk etmek veya Bakanlar Kurulunu bakanl altnda toplantya armak,
Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Yargtay

Cumhuriyet Basavcvekilini semek,
Cumhurbakan, ayrca Anayasada ve kanunlarda
verilen seme ve atama grevleri ile dier grevleri
yerine getirir ve yetkileri kullanr.
Yabanc devletlere Trk Devletinin temsilcilerini gndermek, Trkiye Cumhuriyetine gnderilecek yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek,
Cumhurbakannn Hukuki ve Cezai Sorumluluk

Halleri
Milletleraras antlamalar onaylamak ve yaymlamak,
Cumhurbakannn tek bana yapt ilemler, kararlar ve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi dahil,
yarg mercilerine bavurulamaz. Cumhurbakannn tek
bana yapt iler yarg denetimine kapaldr ve cumhurbakannn sorumluluu yoktur.
Trkiye Byk Millet Meclisi adna Trk Silahl

Kuvvetlerinin Bakomutanln temsil etmek,
Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar
vermek (meclisin toplanmasnn imkansz olduu hallerde),
Cumhurbakannn, tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlar, Babakan ve
ilgili bakanlarca imzalanr; bu kararlardan Babakan ve
ilgili bakan sorumludur. (Kar mza Kural). Cumhurbakan hkmet tarafndan gnderilen ilerden de
sorumlu deildir.
Bakanlar Kurulunun teklifi zerine Genelkurmay Bakann atamak,

Mill Gvenlik Kurulunu toplantya armak,
Mill Gvenlik Kuruluna Bakanlk etmek,
Cumhurbakannn greviyle ilgili sorumlu olabilecei durum, Cumhurbakannn vatana ihanetten dola33

y, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az
te birinin teklifi zerine, ye tamsaysnn en az drtte nn verecei kararla sulanmas halidir. Bu durumda Cumhurbakan TBMM tarafnda vatana ihanet
sulamasyla Yce Divana gnderilebilir. Yce divana
gnderilen Cumhurbakannn grevi sona erer.
Babakan, bakanlarn hiyerarik amiri deildir. Ancak bakanlar hkmetin genel politikasnn egdml
yrtlmesi asndan Babakana kar sorumludurlar.
Babakan Bakanlklar arasnda ibirliini salar ve
hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir.
Bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve tekilat kanunla dzenlenir.
Cumhurbakanna Vekalet
Cumhurbakannn hastalk ve yurt dna kma gibi sebeplerle geici olarak grevinden ayrlmas hallerinde, grevine dnmesine kadar, lm, ekilme veya
baka bir sebeple Cumhurbakanl makamnn boalmas halinde de yenisi seilinceye kadar, Trkiye
Byk Millet Meclisi Bakan Cumhurbakanlna
vekillik eder ve Cumhurbakanna ait yetkileri kullanr.
Grev sresi dolan Cumhurbakan grev sona erdii
tarihte yeni Cumhurbakannn seilememi olmas
durumunda, eski Cumhurbakan yenisi seilinceye
kadar vekaleten grevine devam eder.
Ak olan bakanlklarla izinli veya zrl olan bir

bakana, dier bir bakan geici olarak vekillik eder.
Ancak, bir bakan birden fazlasna vekillik edemez.
Herhangi bir sebeple boalan bakanla en ge 15 gn
iinde atama yaplr.
Bakanlar Kurulunun Grevinin Sona Ermesi
Babakan veya Bakanlar Kurulu hakknda Gvensizlik oyu,
Babakann veya Bakanlar Kurulunun istifas,
Babakann lm
BAKANLAR KURULU
Babakann Yce Divana Sevk edilmesi
Bakanlar Kurulu, yrtmenin siyasal sorumluluu

olan, dolaysyla yrtme yetkisini fiilen kullanan organdr.
Bakanlarn Sorumluluu
Siyasal Sorumluluk
Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluur.
Bakanlarn grevlerine parlamento tarafndan son

verilebilmesi demektir. Siyasal sorumlulukta meyyidesi, cezai veya hukuki deil, sadece siyasaldr. Parlamenter ve Yar-bakanlk sisteminin gerei olarak bakanlarn meclise kar sorumluluu iki trdr.
Babakan, Cumhurbakannca, milletvekilleri arasndan atanr.

Bakanlar, TBMM yeleri ya da milletvekili seilme
yeterliliine sahip olan ancak milletvekili olmayan
kiiler arasndan Babakanca seilir ve Cumhurbakannca atanr.
Bireysel Sorumluluk: Her bakan kendi yetkisi iindeki ilerden ve emir altndakilerin eylem ve ilemlerden sorumludur (md.112/2 ). Byle bir durumda Meclisin, sadece o bakan iin gvensizlik oyu vermesi ve
sadece onun grevden ekilmesi zorunludur.
Bakanlarn, Babakann nerisi zerine Cumhurbakannca grevlerine son verilebilir.

Bakanlar Kurulu, Cumhurbakannn atama ilemiyle birlikte kurulmu olur ve greve balar.
Kolektif Sorumluluk: Hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden doan sorumluluktur (AY. 112/1). Kollektif sorumluluun sonucu olarak, genel siyasetten tr
gvensizlik oyu alan bir hkmetin btn olarak ekilmesi
gerekir.
Bakanlar Kurulu Kurulduktan sonra TBMMnden

gvenoyu ister
TBMMnden gvenoyu alan Bakanlar Kurulu grevine devam eder, gvenoyu alamazsa der.
Cezai Sorumluluk
Anayasa, hkmetin kurulmasn kolaylatrmak

amacyla, Bakanlar Kurulunun gvenoyu alm saylmas iin, zel bir ounluk art aramamtr.
Cezai Sorumluluk, Bakanlarn grevleriyle ilgili sularndan doan sorumluluktur. Grevleri ile ilgili olmayan sular hakknda ise milletvekilleri gibi dokunulmazlklar TBMM tarafndan kaldrldktan sonra, genel
mahkemelerde yarglanrlar. Bakanlarn Cezai Sorumluluu, Meclis soruturmas yoluyla aratrlr. Soruturma sonucunda ilgili bakann Yce Divana Sevk edilmesine Meclise karar verilir.
Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluan

kollektif bir karar organdr.
34

Hukuki Sorumluluk
nda toplanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde sresi alt ay
gememek zere olaanst hal iln edebilir.
Bakanlarn grevleriyle ilgili olarak Devlete verdikleri zararn kendilerine tazminat davas yoluyla dettirilmesidir.
2. iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin cidd ekilde bozulmas sebepleriyle olaanst
hal iln
Geici Bakanlar Kurulu

TBMM genel seimlerinden nce, Adalet, ileri ve
Ulatrma Bakanlar ekilir. Seimin balang tarihinden gn nce; seim dnemi bitmeden seimin
yenilenmesine karar verilmesi halinde ise, bu karardan
balayarak be gn iinde, bu bakanlklara TBMM
iinden veya dardan bamszlar Babakanca atanr.
Anayasa ile kurulan hr demokrasi dzenini veya

temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelik
yaygn iddet hareketlerine ait cidd belirtilerin ortaya
kmas veya iddet olaylar sebebiyle kamu dzeninin
cidd ekilde bozulmas hallerinde, Cumhurbakan
bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Mill Gvenlik
Kurulunun da grn aldktan sonra yurdun bir veya
birden fazla blgesinde veya btnnde, sresi alt ay
gememek zere olaanst hal iln edebilir.
Seimlerin yenilenmesine Cumhurbakan tarafndan karar verilmesi durumunda ise, Bakanlar Kurulu
ekilir ve Cumhurbakan geici Bakanlar Kurulunu
kurmak zere Babakan atar. Geici Bakanlar Kuruluna, Adalet, ileri ve Ulatrma Bakanlar ieriden veya
dardan bamszlardan olmak kaydyla, siyasi parti
gruplarndan, oranlarna gre ye alnr. Siyasi parti
gruplarndan alnacak ye tam says meclis Bakan
belirler ve Babakana bildirir. Geici Bakanlar Kurulu,
yenileme tarihinden itibaren be gn iinde kurulur.
Olaanst hallerle ilgili dzenleme

Belirtilen bu sebeplerden dolay olaanst hal
ilnna karar verilmesi durumunda, bu karar Resm
Gazetede yaymlanr ve hemen Trkiye Byk Millet
Meclisinin onayna sunulur. Trkiye Byk Millet Meclisi tatilde ise derhal toplantya arlr. Meclis, olaanst hal sresini deitirebilir.
Her iki geici Bakanlar Kurulu iin gvenoyuna bavurulmaz. Geici Bakanlar Kurulu seim sresince ve
yeni Meclis toplanncaya kadar grevde kalr.
Bakanlar Kurulunun istemi zerine, her defasnda

drt ay gememek zere, sreyi uzatabilir veya olaanst hali kaldrabilir.
OLAANST YNETM BMLER
Olaanst hal uygulamasnda
(Olaanst Hal ve Skynetim)
Vatandalar iin para, mal ve alma ykmllkleri getirilebilir
Olaanst ynetim biimleri, devletin, normal hukuk dzeninin kurallar ile karlanmasna imkan olmayan olaanst bir tehdit veya tehlike karsnda bavurduu zel ynetim usulleridir. Bu dnemlerde,
idarenin yetkileri normal zamanlara gre geniler ve
kiilerin temel hak ve hrriyetlerinde de yine normal
zamanlara oranla daha ileri lde snrlamalar yaplabilir. 1982 Anayasas olaanst hal ve skynetim
olmak zere iki eit zel ynetim usul benimsemitir.
Temel hak ve hrriyetler snrlanaca gibi durdurulabilir

Olaanst halin uygulamasnda halin gerektirdii ayr tedbirler alnabilir
Kamu hizmeti grevlilerine farkl yetkiler verilebilir
Olaanst hal usulleri tespit edilip uygulanabilir,
Olaanst haller
Tm bunlar gerekletirebilmek iin Olaanst Hal kanunu karlr.
Olaanst hal iki balk altnda dzenlenmitir.

Sebepleri, yntemleri ve sonular itibariyle farkllk
gsteren olaanst hal uygulamas 1982 anayasasnda olaanst haller olarak dzenlenmitir.
Olaanst hal sresince, Cumhurbakannn

bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, olaanst halin gerekli kld konularda, kanun
hkmnde kararnameler karabilir. Bunlar
Resm Gazetede yaymlanr ve ayn gn
TBMMnin onayna sunulur.
1. Tabi afet ve ar ekonomik bunalm sebebiyle

olaanst hal
Tabi afet, tehlikeli salgn hastalklar veya ar ekonomik bunalm hallerinde, Cumhurbakan bakanl35

Skynetim, seferberlik ve sava hali
Skynetim komutanlar Genelkurmay Bakanlna

bal olarak grev yaparlar.
1982 Anayasasnda skynetim ilan iin sebepler

aadaki gibi saylmtr:
Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan ykmllkler
ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde
temel hak ve hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya
tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada
ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir.
Anayasann tand hr demokrasi dzenini

veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen ve olaanst hal ilnn gerektiren hallerden daha vahim iddet hareketlerinin yaygnlamas
Sava hali
Gerek olaanst hal, gerekse skynetime ilikin

Bakanlar Kurulu karar, TBMM tarafndan onaylanmakla bir yasama ilemi haline geldii iin idari yargnn
grev alan dnda kalr. TBMMnin, olaanst hal ve
skynetim ilannn onanmasna ilikin ilemi, bir kanun biiminde deil, bir parlamento karar biiminde
gerekleir. Parlamento kararlar, kural olarak yarg
denetimi dnda tutulmutur.
Sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi

Ayaklanma olmas veya vatan veya Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas
Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar
Kurulu, Mill Gvenlik Kurulunun da grn aldktan
sonra, sresi alt ay amamak zere yurdun bir veya
birden fazla blgesinde veya btnnde skynetim
iln edebilir.
Cumhurbakan bakanlnda toplanan bakanlar

kurulu karar ile ilan edilen olaanst hal ve skynetim ilan yarg denetimine tabi deildir. Bu karar onaylayan TBMM karar da yarg denetimine tabi deildir.
Bu karar, derhal Resm Gazetede yaymlanr ve ayn

gn Trkiye Byk Millet Meclisinin onayna sunulur.
Trkiye Byk Millet Meclisi toplant halinde deilse hemen toplantya arlr. Trkiye Byk Millet
Meclisi gerekli grd takdirde skynetim sresini
ksaltabilir, uzatabilir veya skynetimi kaldrabilir.
Skynetim sresinde, Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu skynetim halinin
gerekli kld konularda kanun hkmnde kararname
karabilir.
Bu kararnameler Resm Gazetede yaymlanr ve ayn gn Trkiye Byk Millet Meclisinin onayna sunulur.
Skynetimin her defasnda drt ay amamak zere uzatlmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin kararna
baldr. Sava hallerinde bu drt aylk sre aranmaz.
Skynetim, seferberlik ve sava hallerinde hangi
hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, idare ile olan ilikileri, hrriyetlerin nasl kstlanaca veya durdurulaca ve sava veya sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi halinde vatandalar
iin getirilecek ykmllkler kanunla dzenlenir.
36

Bakanlar Kurulunun istifas, drlmesi veya
yasama dneminin bitmesi, belli sre iin verilmi
olan yetkinin sona ermesine sebep olmaz.
YRTME LEMLER
Cumhurbakanl Kararnamesi
Kanun hkmnde kararnameler, Resm Gazetede

yaymlandklar gn yrrle girerler. Ancak, kararnamede yrrlk tarihi olarak daha sonraki bir
tarih de gsterilebilir.
Cumhurbakanl kararnamesi zel bir dzenleyici

ilem olarak dnlmelidir. Hukuk kaynaklar ierisinde saylmama nedeni de bu zelliine balanabilir.
Cumhurbakanl kararnamesi cumhurbakanl tekilat yapsn dzenleyen ve sadece cumhurbakanl
yaplanmas iinde kullanlan ve geerli olan kurallar
ierir.
Kararnameler, Resm Gazetede yaymlandklar

gn Trkiye Byk Millet Meclisine sunulur. Yaymlandklar gn Trkiye Byk Millet Meclisine
sunulmayan kararnameler bu tarihte yrrlkten
kalkar.
1961 anayasasnda mevcut olmayan, ilk kez 1982

anayasas ile getirilmi bir dzenlemedir. Anayasann
107.maddesine gre Cumhurbakanl genel sekreterliinin kuruluu, tekilat ve alma esaslar, personel atama ilemleri Cumhurbakanl kararnamesi ile
dzenlenir. Bu kararnameler de skynetim ve olaanst hal KHKleri gibi kanundan deil dorudan doruya anayasadan kaynaklanan dier bir deyimle yrtmenin asli dzenleme yetkisine dayanan ilemlerdir.
Yetki kanunlar ve bunlara dayanan kanun hkmnde kararnameler, Trkiye Byk Millet Meclisi
komisyonlar ve Genel Kurulunda ncelikle ve ivedilikle grlr. Trkiye Byk Millet Meclisince
reddedilen kararnameler bu kararn Resm Gazetede yaymland tarihte, yrrlkten kalkar.
KHKler, yasa gibi hkm doururlar. Kapsam
iindeki yasalara yeni hkmler getirebilir ya da
bu yasalarda deiiklikler yapabilirler.
Cumhurbakanl kararnamesi istisnai bir ilem tr olmas itibariyle ancak anayasann 107.maddesinde
belirtilen konularda yani Cumhurbakanl Genel
Sekreterliinin kurulu tekilat ve alma esaslar ile
personel atama ilemlerinin dzenlenmesi konularnda
karlabilir. Bunun dndaki bir konu bu kararname ile
dzenlenemez. Cumhurbakanl kararnamesi Cumhurbakannn tek bana yapt ilemlerdendir ve
yarg denetimi dnda braklmtr.
Anayasada yer alan temel hak ve devlere ilikin

genel hkmler. kii haklar ve devleri ile siyas
haklar ve devler kanun hkmnde kararnamelerle dzenlenemez.
KHKlerin anayasaya aykr olduu gerekesi ile
Anayasa Mahkemesine iptal davas alabilir.
Olaanst Durumlarda karlan KHKler
Olaanst Hal ve Skynetim dnemlerinde karlabilecek bu KHKlar ilk kez 1982 anayasas ile dzenlenmitir.
Kanun Hkmnde Kararnameler

1961 Anayasasnda 1971 ylnda yaplan bir deiiklikle Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname
(KHK) karma yetkisi verilmi, ayn yetki 1982 Anayasasnda da yer almtr. 1982 anayasas 1961 den farkl
olarak Kanun Hkmnde Kararnameleri olaan ve
olaanst dnemlerde dzenlenen KHKler olarak iki
ekilde dzenlemitir.
Skynetim ve olaanst hallerde KHK karma

yetkisi, Cumhurbakannn bakanlnda toplanan
Bakanlar Kuruluna tannmtr.
Olaan dnemlerde KHK karabilmek iin zorunlu
olan yetki yasas, olaanst hallerde aranmaz
Olaan Dnem KHKleri
Olaanst hal KHKleriyle her trl temel hak ve

zgrlkler kstlanabilir.
Bakanlar Kurulunun KHK karabilmesi iin TBMM

tarafndan yetki kanunu ile yetki verilmesi gerekir.
Yetki Kanunu Bakanlar Kuruluna verilen Kanun
Hkmnde Kararname karma yetkisinin amacn, kapsamn, ilkelerini, kullanma sresini ve bu
sre iinde birden fazla kararname karlp karlmayacan gsterir.
Bu tr KHKler ancak olaanst hal veya skynetim sresi iinde uygulanr ve olaanst halin veya skynetim halinin gerekli kld konularda karlabilir.
37

Bu KHKler Anayasa Mahkemesinin denetimine
tabi deildir. Anayasa Mahkemesine iptal davas
alamaz.
(KTler) de kendi grev alanlarn ilgilendiren konularda Ynetmelik karabilirler.

Ynetmelikler de idarenin dzenleyici ilemleri arasnda yer aldklar iin, idari yargnn denetimine tabi
olurlar. lke genelinde uygulanacak ynetmeliklerin
denetimini Dantay yaparken, belli bir blgede uygulanacak ynetmeliklerin yargsal denetimi, oradaki
idari mahkemeler tarafndan yaplr.
Bu farkllklar dnda konulu ve yrrle girii dier KHKler ile ayndr. KHKlerin TBMMnde grme
usulleri kanunlar gibidir.
Tzk
Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere, kanunlara
aykr olmamak ve Dantayn incelemesinden geirilmek artyla tzkler karabilir.
1982 Anayasasna gre Hangi ynetmeliklerin

Resmi Gazetede yaymlanaca kanunda belirtilir.
Buna gre, Babakanlk, bakanlk ve kamu tzelkiilerinin
Tzkler, Cumhurbakannca imzalanr ve kanunlar

gibi yaymlanr.
ibirliine, yetki ve grev alanlarna ait hkmleri dzenleyen,
Tzkler bir idari ilem olduklar iin, idari yarg denetimine tabidirler. Tzklerin yargsal denetimi, ilk
derece mahkemesi olarak Dantay tarafndan yaplr.
kamu personeline ait genel hkmleri kapsa-
yan
Bakanlar Kurulunun tzk karabilmesi iin tzn ilikili olduu kanunda bu konuda aka yetki
verilmesine gerek yoktur. Ancak kanun bir tzk yaplmasn ngrmse, idare baka bir dzenleyici
ilem yapamaz.
kamuyu ilgilendiren
ynetmelikler Resmi Gazetede yaymlanr. Belli bir

blgede uygulanacak veya belli kiilerin tabi olaca
ynetmeliklerin RG yaynlanmasna gerek yoktur.
Ynetmelik
Ynetmelikler, Babakanlk, bakanlklar ve kamu
tzel kiileri tarafndan, kendi grev alanlarn ilgilendiren kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak
zere karlr.
Merkezi idare iinde yer alan Babakanlk ve Bakanlklar dnda kamu tzel kiiliine sahip belediyeler, niversiteler, TRT, kamu iktisadi teebbsleri
Yazl Kaynak
Yetki
Yrrlk
Denetim
Anayasa
TBMM
CB +RG yayn
Anayasa Mahkemesi
Kanun
TBMM
CB +RG yayn
Anayasa Mahkemesi
KHK
Bakanlar Kurulu
CB +RG yayn
Anayasa Mahkemesi
Ohal-S.ynetim KHK
CB
bakanlnda
toplanan
Bakanlar
Kurulu
CB +RG yayn
YOK
Tzk
Bakanlar Kurulu
CB +RG yayn
Dantay
Babakanlk
lke
genelinde
uygulanacaklar
Ynetmelik
Bakanlklar
Kamu Tzel Kiileri
Bakanlar Kurulu
CB+RG yayn
Blgesel
ilan
38
olanlar
lke genelinde uygulanacaklar

Dantay
Blgesel olanlar dare Mahkemesi
ST DERECE M.
(DENETM)
STNAF
LK DERECE M.
ADL YARGI
DAR YARGI
ASKER YARGI
Sulh Hukuk M.
Asliye Hukuk M.
Sulh Ceza M.
Asliye Ceza M.
Ar Ceza M.
Ticaret M.
M.
cra M.
Aile M.
Fikri Haklar M.
ocuk M.
Tapu Kadastro M.
dare M.
Vergi M.
Askeri Ceza M.
Blge Adliye M.
Blge dare Mahkemesi
YARGITAY
DANITAY
ASKER
YARGITAY
39
ANAYASA
YARGISI
SEM
YARGISI
le Seim Kurulu
l Seim Kurulu
ANAYASA
MAHKEMES
YKSEK
SEM
KURULU

rekli olarak deitirilmesi, haklarnda disiplin kovuturmas almas ve disiplin cezas verilmesi, grevleriyle ilgili veya grevleri srasnda iledikleri
sularndan dolay soruturma yaplmas ve yarglanmalarna karar verilmesi, meslekten karmay
gerektiren sululuk veya yetersizlik halleri ve meslek ii eitimleri ile dier zlk ileri mahkemelerin
bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre
kanunla dzenlenir.
YARGI
1982 Anayasasnn 9. maddesine gre Yarg yetkisi,
Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr.
Mahkemelerin bamszl
Mahkemelerin bamszl, genel olarak yarg bamszl nemli anayasal ilkelerden biridir. Devletin
temel nitelikleri iinde saylan hukuk devleti ilkesinin
olmazsa olmaz bir paras yarg bamszldr. Mahkemelerin bamszl anayasada ayr bir madde olarak
dzenlenmitir.
Hkimler ve savclar altmbe yan bitirinceye

kadar hizmet grrler.
Hkimler ve savclar, kanunda belirtilenlerden
baka, resm ve zel hibir grev alamazlar.
Hkimler, grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya,

kanuna ve hukuka uygun olarak vicdan kanaatlerine gre hkm verirler.
Hkimler ve savclar idar grevleri ynnden Adalet Bakanlna baldrlar.
Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere
emir ve talimat veremez; genelge gnderemez;
tavsiye ve telkinde bulunamaz.
Hkim ve savc olup da adalet hizmetindeki idar

grevlerde alanlar, hkimler ve savclar hakkndaki hkmlere tbidirler.
Hkim ve savclarn grevlerini kanun, tzk, ynetmelik ve genelgelere uygun olarak yapp yapmadklarn denetleme, grevlerinden dolay veya
grevleri srasnda su ileyip ilemediklerini aratrma ve gerektiinde haklarnda inceleme ve soruturma, Adalet Bakanlnn izni ile adalet mfettileri tarafndan yaplr.
Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz.
Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme
kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez
ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez.
Hakimlik Teminat
Anayasada yer alan bu dzenlemeler ile birlikte
nemli noktalardan biri de yarg bamszlnn gereklemesi iin nemli bir unsur olan yarg kiilerinin bamsz klnmasdr. 1982 Anayasas bu konuyu da ayrca
dzenlemi ve yarg organlarnda grevli hakim ve savclarla ilgili zel dzenlemeler getirmitir. Hakimler ve
savclar iin grevlerinin yrtlmesi ve zlk ileri iin
ayrca kanun karlaca belirtilmi, ayrca anayasal bir
teminat getirilmitir. Hakimlik ve savclk teminat ad
altnda dzenlenen madde u hkmleri ierir.
Mahkemelerin Uymas Gereken Anayasal lkeler

Mahkemelerde durumalar herkese aktr. Durumalarn bir ksmnn veya tamamnn kapal yaplmasna ancak genel ahlkn veya kamu gvenliinin kesin olarak gerekli kld hallerde mahkemece gizli oturum karar verilebilir.
Btn mahkemelerin her trl kararlar gerekeli
olarak yazlr.
Davalarn en az giderle ve mmkn olan sratle
sonulandrlmas, yargnn grevidir.
Hkimler ve savclar azlolunamaz,

Kendileri istemedike Anayasada gsterilen
yatan nce emekliye ayrlamaz;
Mahkemelerin kuruluu, grev ve yetkileri, ileyii

ve yarglama usulleri kanunla dzenlenir.
Hkimler, mahkemelerin bamszl ve hkimlik
teminat esaslarna gre grev ifa ederler.
Bir mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa, aylk, denek ve dier zlk
haklarndan yoksun klnamaz.
Hkim ve savclarn nitelikleri, atanmalar, haklar

ve devleri, aylk ve denekleri, meslekte ilerlemeleri, grevlerinin ve grev yerlerinin geici veya s-
Meslekten karlmay gerektiren bir sutan dolay

hkm giymi olanlar, grevini salk bakmndan yerine getiremeyecei kesin olarak anlalanlar veya mes40

lekte kalmalarnn uygun olmadna karar verilenler
hakknda kanundaki istisnalar sakldr.
muvafakatlarn alarak atama yetkisi Adalet Bakanna aittir.
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu
Trk Yarg Sistemi
MADDE 159. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu,

mahkemelerin bamszl ve hkimlik teminat esaslarna gre kurulur ve grev yapar.
Yarg sistemi iinde yer alan mahkemeler grev

alanlar itibariyle ayr yarg kollarnda toplanmlardr.
Trk yarg sistemi iinde mahkemeleri adli yarg, idari
yarg, askeri yarg, anayasa yargs, uyumazlk yargs ve
seim yargs olarak ayrma tabi tutabiliriz.
Kurulun Bakan, Adalet Bakandr.

Adalet Bakanl Mstear Kurulun tabi yesidir.
Adli Yarg
Kiiler arasnda ortaya kan zel hukuk uyumazlklarnn zm ile ceza davalarnn grld mahkemeler bu yarg kolundadr. Adli Yarg iinde genel grevli mahkemeler, sulh hukuk/ceza, asliye hukuk/ceza ve
ar ceza mahkemeleridir.
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu yirmi iki

asl ve oniki yedek yeden oluur; daire halinde alr.
4 asil ye Cumhurbakan tarafndan,
3 asil 3 yedek ye Yargtay tarafndan,
Bu mahkemelerin haricinde zel grevli mahkemeler olarak, Aile Mahkemeleri, Ticaret Mahkemeleri,
Mahkemeleri, cra Mahkemeleri, Tapu Kadastro Mahkemeleri, ocuk Mahkemeleri, Fikri Sinai Haklar Mahkemeleri saylabilir.
2 asil 2 yedek ye Dantay tarafndan,

1 asil 1 yedek ye Trkiye Adalet Akademisi tarafndan,
7 asil 4 yedek ye Adli Yarg hakim ve savclar tarafndan,
Adli Yarg iinde kanunla dzenlemesi yaplm ancak henz uygulamaya gememi. stinaf (ara deerlendirme) mahkemesi denilen bir mahkeme daha vardr. Bunlar Blge Adliye Mahkemeleridir.
3 asil 3 yedek ye dari Yarg hakim ve savclar tarafndan
Adli Yarg kolu iinde st mahkeme veya denetim

mahkemesi olarak grevli mahkeme ise Yargtaydr.
drt yl iin seilir. (2010 Anayasa Deiiklii)

Sresi biten yeler yeniden seilebilirler. Kurul,
seimle gelen asl yeleri arasndan bir bakanvekili
seer.
dari Yarg
darenin hukuka aykr olduu iddia edilen ilemlerine kar dava alacak yarg koludur. dareye kar alacak davalarda ilk derece mahkemesi olarak dare ve
Vergi Mahkemeleri grevlidir. dare ve vergi mahkemelerinin tek hakimle karar balad davalarn itiraz merci, st mahkemesi Blge dare Mahkemesidir. dare ve
vergi mahkemelerinin kurul halinde karar balad
davalarn temyiz merci, st mahkemesi Dantaydr.
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu; adl ve idar

yarg hkim ve savclarn meslee kabul etme,
atama ve nakletme, geici yetki verme, ykselme
ve birinci snfa ayrma, kadro datma, meslekte
kalmalar uygun grlmeyenler hakknda karar
verme, disiplin cezas verme, grevden uzaklatrma ilemlerini yapar.
Adalet Bakanlnn, bir mahkemenin veya bir
hkimin veya savcnn kadrosunun kaldrlmas veya
bir mahkemenin yarg evresinin deitirilmesi konusundaki tekliflerini karara balar.
Asker yarg
Kurulun meslekten karma cezasna ilikin olanlar

dndaki kararlarna kar yarg mercilerine bavurulamaz. (2010 Anayasa Deiiklii)
Askeri dari Yarg
Askeri Yarg iki blmde incelenebilir.

Askeri Ceza Yargs
Asker ceza yargs, Askeri yarg, askeri mahkemeler ve

disiplin mahkemeleri tarafndan yrtlr. Bu mahkemeler; asker kiiler tarafndan ilenen asker sular ile bunlarn asker kiiler aleyhine veya askerlik hizmet ve grevleriyle ilgili olarak iledikleri sulara ait davalara bakmakla
grevlidir. Devletin gvenliine, anayasal dzene ve bu
Adalet Bakanlnn merkez kuruluunda geici

veya srekli olarak altrlacak hkim ve savclarn
41

dzenin ileyiine kar sulara ait davalar her halde adliye
mahkemelerinde grlr.
Trkiye Byk Millet Meclisi;

iki yeyi Saytay Genel Kurulunun kendi bakan
ve yeleri arasndan, her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden,
Sava hali haricinde, asker olmayan kiiler asker

mahkemelerde yarglanamaz.
bir yeyi ise baro bakanlarnn serbest avukatlar

arasndan gsterecekleri aday iinden yapaca gizli oylamayla seer.
Asker mahkemelerin sava halinde hangi sular ve

hangi kiiler bakmndan yetkili olduklar; kurulular ve
gerektiinde bu mahkemelerde adl yarg hkim ve
savclarnn grevlendirilmeleri kanunla dzenlenir.
Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplacak bu seimde, her bo yelik iin ilk oylamada ye tam saysnn te iki ve ikinci oylamada ye tam saysnn salt
ounluu aranr. kinci oylamada salt ounluk salanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin
nc oylama yaplr; nc oylamada en fazla oy
alan aday ye seilmi olur.
Askeri Ceza Yargs, asker mahkemeler ve disiplin

mahkemeleri tarafndan yrtlr. st denetim mahkemesi ise Askeri Yargtaydr.
Askeri dari yarg, askeri idarenin ilemlerine kar
hukuka aykr olduu gerekesiyle alacak davalara
bakar. Bu yarg sisteminde tek mahkeme vardr. Askeri
Yksek dare Mahkemesi ilk ve son derece mahkemesi
olarak grev yapar bir st mahkemesi yoktur.
Cumhurbakan;
yeyi Yargtay,
iki yeyi Dantay,
Anayasa Yargs
bir yeyi Asker Yargtay,
Anayasa yargs hukuk normlarnn, kanun, kanun

hkmnde kararname, anayasa deiiklikleri ve itzk
hkmlerinin anayasaya uygun olup olmadn inceleyen ilk ve son derece mahkemesi olarak grev yapan
Anayasa Mahkemesi tarafndan yrtlr.
bir yeyi Asker Yksek dare Mahkemesi

genel kurullarnca kendi bakan ve yeleri arasndan
her bo yer iin gsterecekleri er aday iinden; en az
ikisi hukuku olmak zere
Uyumazlk Yargs
yeyi Yksekretim Kurulunun kendi yesi

olmayan yksekretim kurumlarnn hukuk,
iktisat ve siyasal bilimler dallarnda grev yapan retim yeleri arasndan gsterecei er
aday iinden;
Uyumazlk Mahkemesi tarafndan uygulanr. Adli,

idari ve askeri yarg arasnda kan olumlu veya olumsuz
grev uyumazlklarnn zme baland yarg koludur. Tek dereceli bir mahkemedir.
drt yeyi st kademe yneticileri, serbest

avukatlar, birinci snf hkim ve savclar ile en
az be yl raportrlk yapm Anayasa Mahkemesi raportrleri arasndan seer.
Seim Yargs
Seimlerin ynetimi, denetimi, adaylklarn kesinletirilmesi, oylama sonularna yaplacak itirazlarn incelenmesi, kesin seim sonularnn tespiti ve aklanmas
ilerini yrten yarg organlardr. Her il ve ilede bulunan il ve ile seim kurullar ile Yksek Seim Kurulu bu
yarg kolunda grev yapan yarg organlardr.
Anayasa Mahkemesi yeleri arasndan gizli oyla ve

ye tam saysnn salt ounluu ile drt yl iin bir
Bakan ve iki bakanvekili seilir. Sresi bitenler yeniden seilebilirler.
1982 Anayasasnda Yksek Mahkemeler
1961 Anayasas ile kanunlarn anayasaya uygunluu

denetimi iin Anayasa Mahkemesi kurulmutur. 1982
Anayasas ise kk deiikliklerle bunu aynen uygulamtr.
Anayasa Mahkemesi yeleri oniki yl iin seilirler. Bir

kimse iki defa Anayasa Mahkemesi yesi seilemez. Anayasa Mahkemesi yeleri altmbe yan doldurunca
emekliye ayrlrlar. Zorunlu emeklilik yandan nce grev
sresi dolan yelerin baka bir grevde almalar ve
zlk ileri kanunla dzenlenir.
Anayasa Mahkemesi onyedi yeden oluur. yelerden 3 ye TBMM, 14 ye ise Cumhurbakan tarafndan
seilir.
Anayasa Mahkemesi, iki blm ve Genel Kurul halinde alr. Blmler, bakanvekili bakanlnda drt
yenin katlmyla toplanr. Genel Kurul, Mahkeme
1. Anayasa Mahkemesi
42

Bakannn veya Bakann belirleyecei bakanvekilinin
bakanlnda en az oniki ye ile toplanr. Blmler ve
Genel Kurul, kararlarn salt ounlukla alr. (2010 Anayasa Deiiklii)
Sadece ekil ynnden yarg denetimine tabidir,

esas ynnden Anayasa deiiklikleri yarg denetimine
tabi deildir. (Yani Anayasa deiiklikleri sadece; teklif
ve oylama ounluu art ile ivedilikle grlemeyecei artna uyulup uyulmad ynnden incelenebilir)
Anayasa deiikliinde iptale, siyas partilerin kapatlmasna ya da Devlet yardmndan yoksun braklmasna karar verilebilmesi iin toplantya katlan yelerin
te iki oy okluu arttr.
Milletleraras antlamalar
Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Denetime tabi deildir.
Grevleri
Parlamento Kararlar
1. Anayasa Mahkemesi, kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve TBMM tznn Anayasaya

ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetler.
Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil bakmndan
inceler ve denetler.
Parlamento kararlar arasndan sadece TBMM itz ve yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ve yeliin dmesine ilikin kararlar denetime tabidir
Anayasaya Uygunluk Denetiminde l Normlar
(Anayasallk Bloku)
Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu
Anayasaya uygunluk denetiminde kullanlan l

normlarn tm anayasallk blou ad verilen normlar
kmesini oluturur.
Kanunlar
Anayasa Mahkemesinin temel grevi, kanunlarn
anayasaya uygunluunu denetlemektir. Aada saylan
nklap Kanunlar, yarg denetimine tabi deildir.
Bu l normlar:
Anayasa
1. Tevhidi Tedrisat Kanunu;
Milletleraras Hukuk Kurallar
2. apka ktiss Hakknda Kanun;
Hukukun Genel lkeleri
3. Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin Seddine ve Trbedarlklar ile Bir Takm Unvanlarn Men ve lgasna Dair
Kanun;
Atatrk lke ve inklaplar

ptal davas (Soyut Norm Denetimi)
4. Trk Kanunu Medenisiyle kabul edilen, evlenme

akdinin evlendirme memuru nnde yaplacana dair
meden nikh esas ile ayn kanunun 110 uncu maddesi
hkm;
Kanunlarn, kanun hkmndeki kararnamelerin,

TBMM tznn veya bunlarn belirli madde ve
hkmlerinin ekil ve esas bakmndan Anayasaya aykrl iddiasyla Anayasa Mahkemesinde dorudan doruya iptal davas
5. Beynelmilel Erkamn Kabul Hakknda Kanun;
Esas Ynnden
6. Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda Kanun;
Cumhurbakan,
7. Efendi, Bey, Paa Gibi Lkap ve Unvanlarn Kaldrldna Dair Kanun;
TBMM 1/5 yesi
8. Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun.
ktidar Partisi Meclis Grubu
Kanun Hkmnde Kararnameler
Anamuhalefet Meclis Grubu
Olaan KHK lerin yarg denetimine tabi olmasna

karn, Olaanst hal, skynetim ve sava dneminde
karlan KHK ler yarg denetimine tabi deildir.
ekil ynnden
Cumhurbakan,
TBMM 1/5 yesi
TBMM tz
tarafndan alabilir.
Yarg denetimine tabidir.
Anayasa Mahkemesinde dava ama sresi, kanun,

kanun hkmnde kararname veya tzn Resm
Anayasa Deiiklikleri
43

Gazetede yaymlanmasndan itibaren esas ynnden 60
gn, ekil ynnden 10 gndr.
Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay,

Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi Bakan ve yelerini, Basavclarn,
Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak

bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin hkmlerini Anayasaya aykr grrse veya taraflardan birinin
ileri srd aykrlk iddiasnn cidd olduu kansna
varrsa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei
karara kadar davay geri brakr.
Cumhuriyet Basavcvekilini,
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Saytay Bakan ve yelerini,
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakann,
Genelkurmay Bakann,
Anayasa Mahkemesi, iin kendisine geliinden balamak zere be ay iinde kararn verir ve aklar. Bu
sre iinde karar verilmezse mahkeme davay yrrlkteki kanun hkmlerine gre sonulandrr. Ancak,
Anayasa Mahkemesinin karar, esas hakkndaki karar
kesinleinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak
zorundadr.
Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ile Jandarma Genel Komutann
tiraz Yolu (Somut Norm Denetimi)
grevleriyle ilgili sulardan dolay yarglar. (2010

Anayasa Deiiklii)
3. Siyasi Parti Kapatma davalarna bakar
4. Siyasi Partilerin mali denetimini yapar
Anayasa Mahkemesinin iin esasna girerek verdii

red kararnn Resm Gazetede yaymlanmasndan sonra
on yl gemedike ayn kanun hkmnn Anayasaya
aykrl iddiasyla tekrar bavuruda bulunulamaz.
5. Uyumazlk Mahkemesinin bakann kendi yeleri arasndan seer

6. TBMM tarafndan verilen dokunulmazln kaldrlmas ve yeliin drlmesi kararlarna kar
yaplan itirazlar inceleyip karara balar.
Anayasa Mahkemesinin hem iptal davas, hem itiraz

yolu verecei kararlar ile bunlar dnda verecei kararlarn tm kesindir. Anayasa Mahkemesi kararlarna
kar bavurulacak merci yoktur.
7. Bireysel bavurular karara balar. (2010 Anayasa Deiiklii)

Anayasa Mahkemesine bireysel bavuru hakk 2010
anayasa deiiklii ile eklenmitir. Buna gre; Herkes,
Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan, ihlal
edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir.
Bavuruda bulunabilmek iin olaan kanun yollarnn
tketilmi olmas arttr.
Kanun, kanun hkmnde kararname veya Trkiye

Byk Millet Meclisi tz ya da bunlarn hkmleri,
iptal kararlarnn Resm Gazetede yaymland tarihte
yrrlkten kalkar. Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hkmnn yrrle girecei tarihi ayrca
kararlatrabilir. Bu tarih, kararn Resm Gazetede yaymland gnden balayarak bir yl geemez.
ptal kararnn yrrle giriinin ertelendii durumlarda, Trkiye Byk Millet Meclisi, iptal kararnn ortaya kard hukuk boluu dolduracak kanun tasar
veya teklifini ncelikle grp karara balar.
Bireysel bavuruda, kanun yolunda gzetilmesi gereken hususlarda inceleme yaplamaz.

Bireysel bavuruya ilikin usul ve esaslar kanunla
dzenlenir.
ptal kararlar geriye yrmez.
Siyas partilere ilikin dava ve bavurulara, iptal ve

itiraz davalar ile Yce Divan sfatyla yrtlecek yarglamalara Genel Kurulca baklr, bireysel bavurular ise
blmlerce karara balanr. (2010 Anayasa deiiklii)
Anayasa Mahkemesi kararlar Resm Gazetede hemen yaymlanr ve yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzelkiileri balar.
2. Yce divan sfatyla,
o
Cumhurbakann,
Bakanlar Kurulu yelerini,
Yargtay
Yargtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun
baka bir adl yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen
44

belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak
bakar.
nden doan uyumazlklarda ilgilinin asker kii olmas

art aranmaz.
Yargtay yeleri, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca gizli oyla seilir.
Asker Yksek dare Mahkemesinin yeleri, Cumhurbakannca seilir.
Yargtay Birinci Bakan, birinci bakanvekilleri ve

daire bakanlar kendi yeleri arasndan Yargtay Genel
Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla
drt yl iin seilirler; sresi bitenler yeniden seilebilirler.
Uyumazlk Mahkemesi
Uyumazlk Mahkemesi, adl, idar ve asker yarg
mercileri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn
kesin olarak zmlemeye yetkilidir.
Uyumazlk Mahkemesinin yeleri Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesinin kendi yeleri arasndan yine bu mahkemelerce
seilir. Bakanln Anayasa Mahkemesince, kendi
yeleri arasndan grevlendirilen ye yapar.
Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Cumhuriyet Basavcvekili, Cumhurbakan tarafndan drt yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler.
Dantay
Dantay, idar mahkemelerce verilen ve kanunun
baka bir idar yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen
belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak
bakar.
Dier mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyumazlklarnda, Anayasa Mahkemesinin

karar esas alnr.
Dantay, davalar grmek, Babakan ve Bakanlar

Kurulunca gnderilen kanun tasarlar, kamu hizmetleri
ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemeleri hakknda iki
ay iinde dncesini bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idar uyumazlklar zmek ve kanunla gsterilen dier ileri yapmakla grevlidir.
Dantay yelerinin drtte Hkimler ve Savclar
Yksek Kurulu, drtte biri Cumhurbakan tarafndan
seilir.
Dantay Bakan, Basavc, bakanvekilleri ve daire
bakanlar, kendi yeleri arasndan Dantay Genel
Kurulunca ye tamsaysnn salt ounluu ve gizli oyla
drt yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler.
Asker Yargtay
Asker Yargtay, asker ceza mahkemelerinde verilen
karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Ayrca,
asker kiilerin kanunla gsterilen belli davalarna ilk ve
son derece mahkemesi olarak bakar.
Asker Yargtay yeleri Cumhurbakannca seilir.
Asker Yksek dare Mahkemesi
Asker Yksek dare Mahkemesi, asker olmayan
makamlarca tesis edilmi olsa bile, asker kiileri ilgilendiren ve asker hizmete ilikin idar ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn yarg denetimini yapan ilk ve
son derece mahkemesidir. Ancak, askerlik ykmll45

Tali Kurucu ktidar: Yrrlkte bulunan bir anayasay yine o anayasada belirtilen kurallar erevesinde
deitiren iktidara ise tali kurucu iktidar denir. 1961
anayasasnda 1971-1973 deiikliklerini yapan meclis,
1982 anayasasnda 1987, 1995, 2001 vb. deiiklikleri
yapan meclis tali kurucu niteliktedir.
ANAYASA DEKL
1982 Anayasasnn Deitirilemeyecek Maddeleri
MADDE 1. Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir.
MADDE 2. Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru,
mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta
belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, lik ve
sosyal bir hukuk Devletidir.
Anayasann sradan kanunlardan farkl olarak gletirici baz kural ve usuller erevesinde deitirilmesi
sz konusu ise, yani Anayasa hkmlerinin deitirilmesi, adi kanunlarn kabul ve deitirilmesinden daha zor
kurallara balanm ise sert anayasa sisteminin olduu
kabul edilir. Anayasa hkmlerinin hibir ekilde deitirilememesi ise mutlak sertlik olarak adlandrlr. Trk
Anayasalar, 1876 Kanun- Esasiden bu yana sert anayasa sistemini benimsemilerdir. Bunun tek istisnas 1921
Anayasasdr.
MADDE 3.
Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. (niter Devlet)
Dili Trkedir.
Bayra, ekli kanununda belirtilen, beyaz ay yldzl
al bayraktr.
1982 Anayasasnn Deitirilmesi

Anayasann deitirilmesi TBMM ye tamsaysnn
en az te biri tarafndan (en az 184 milletvekili) teklif
edilebilir.
Mill mar stiklal Mardr.

Bakenti Ankaradr.
MADDE 4. Anayasann 1 inci maddesindeki Devletin eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki hkm ile, 2
nci maddesindeki Cumhuriyetin nitelikleri ve 3 nc
maddesi hkmleri deitirilemez ve deitirilmesi
teklif edilemez.
Anayasa deiiklii teklifi bir kanun teklifi niteliindedir. Anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin
grlmesi ve kabul, kanunlarn grlmesi ve kabul hakkndaki hkmlere tabidir.
Teklifler Genel Kurulda iki defa grlr. ki grme arasnda en az 48 saat sre bulunmaldr.
1982 Anayasasnn ilk drt maddesi yukarda belirtildii gibidir. 4. madde ilk maddede belirtilen temel
ilkelerin deitirilemeyeceini, deitirilmesinin teklif
dahi edilemeyeceini belirtir.
Teklifin kabul Meclisin ye tamsaysnn bete

ounluunun gizli oyuyla mmkndr.
Mecliste kabul edilen anayasa deiiklii onay ve
yayn iin Cumhurbakanna gnderilir. Cumhurbakan
Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar, bir daha grlmek zere TBMMne geri gnderebilir. Meclise geri
gnderilen anayasa deiikliinin Cumhurbakanna
tekrar gnderilebilmesi iin te iki ounluk ile kabul
edilmesi gerekir. Meclis, geri gnderilen Kanunu, ye
tamsaysnn te iki ounluu ile aynen kabul ederse
Cumhurbakan bu kanunu onaylayabilecei gibi halkoyuna da sunabilir.
Anayasann bu maddeler dnda kalan maddelerinin

deitirilebilmesi ise 1982 Anayasasnn 175. maddesinde dzenlenmitir.
Bu madde hkmlerine girmeden nce anayasann
deitirilmesi ile ilgili bir konuyu incelemek gerekir.
Anayasa yapma veya anayasa deitirme ii yapan
meclise kurucu meclis veya kurucu iktidar ad verilir.
Kurucu iktidar Asli Kurucu ktidar ve Tali Kurucu
ktidar olarak iki balk altnda incelenir.
Meclise ye tamsaysnn bete ile veya te

ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa deiiklii, Cumhurbakan tarafndan Meclise iade edilmezse halkoyuna sunulmak zorundadr.
Asli Kurucu ktidar: Yeni ve ilk defa anayasa yapan

iktidara Asli Kurucu ktidar denir. 1924 Anayasasn
hazrlayan II. TBMM, 1961 Anayasasn hazrlayan, Milli
Birlik Komitesi ve Temsilciler Meclisinden oluan kurucu meclis ve 1982 Anayasasn hazrlayan, Milli Gvenlik
Konseyi ve Danma Meclisinden oluan kurucu meclis
asli kurucu iktidar niteliindedir.
Dorudan veya Cumhurbakannn iadesi zerine,

Meclis ye tamsaysnn te iki ounluu ile kabul
edilen Anayasa deiikliine ilikin kanun veya gerekli
46

grlen maddeleri Cumhurbakan tarafndan halkoyuna sunulabilir.
halkoyuna sunulan Anayasa deiikliklerine ilikin
kanunlarn yrrle girmesi iin, halkoylamasnda
kullanlan geerli oylarn yarsndan ounun kabul oyu
olmas gerekir.
Trkiye Byk Millet Meclisi Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn kabul srasnda, bu Kanunun halkoylamasna sunulmas halinde, Anayasann deitirilen
hkmlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayr
ayr oylanacan da karara balar.
1982 Anayasas anayasann deitirilmesini zel bir
ounluun kabulne balamtr. Anayasann deitirilmesi zorlatrlmtr.
Anayasann deitirilmesinin kabulnn dier kanunlarn kabulnden daha zor koullara balanmas
veya anayasann deitirilemeyecek maddelerinin bulunmas sert (kat) anayasa sistemi olarak adlandrlr.
1982 anayasas da deitirilemeyecek ilk maddesi
deitirme ounluunun dier kanunlardan yksek
oluu sebebiyle dier anayasalarmzdan daha kat anayasa olarak nitelendirilir.
47
48

Anayasa Hukuku Ders Notlari PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anayasa Hukuku Ders Notlari PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANAYASA HUKUKU DERS NOTLARI

Trk Anayasa Tarihi

I. 1808 Sened-i ttifak

IV. 1876 Kanun-i Esasi

1876 tarihli Kanun-i Esasinin belli bal maddeleri

Bir anayasa deil, anayasal belgedir.

Ynetim biimi monaridir. Ancak devlet iktidarna

Hkmlerin uygulanmasn salayacak bir mekanizma yoktur.

Osmanl tarihinin en nemli belgelerinden biri olan

Yrtme grevi Bakanlar Kurulu'na aittir. Bakanlar

III. 1856 Islahat Ferman

2.Abdulhamit, 1877 - 1878 Osmanl - Rus Savan