Food and Agriculture Organization of the United Nations

Project
GCP/RER/019/LUX
Development Assistance to Farmers in Remote Areas of Montenegro and Kosovo

MEHANIZACIJA

MEHANIZACIJA
Project
GCP/RER/019/LUX
Development Assistance to Farmers in Remote
Areas of Montenegro and Kosovo

Regional Office for Europe and Central Asia

Food and Agriculture Organization
of the United Nations

This publication has been produced with the assistance of Mr. Ranko Koprivica, core consultant.
FAO is grateful for his contribution to this project and its forerunners over a six-year period. Results of the
project mechanization activities stand as lasting testament to his knowledge and commitment.

The designations employed and the presentation of material in this publication do not imply the
expression of any opinion whatsoever on the part of the Food and Agriculture Organization on of the
United Nations (FAO) concerning the legal or development status of any country, territory, city or area or of
its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. The mention of specic
companies or products of manufacturers, whether or not these have been patented, does not imply that
these have been endorsed or recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not
mentioned.

All rights reserved. FAO encourages reproduction and dissemination of material in this publication.
Non-commercial uses will be authorized free of charge. Reproduction for resale or other commercial
purposes, including educational purposes, may incur fees. Applications for permission to reproduce or
disseminate FAO copyright materials and all other queries on rights and licences, should be addressed by
e-mail to copyright@fao.org or to the Chief, Publishing Policy and Support Branch, Oce of Knowledge
Exchange, Research and Extension, FAO,Viale delle Terme di Caracalla, 00153 Rome, Italy.

SADRAJ
MEHANIZACIJA ZA ZASNIVANJE KRMNOGA BILJA .......................................................................5
MEHANIZACIJA ZA PRIPREMU ZEMLJITA ................................................................................................5
Plugovi ..........................................................................................................................................5
Naini oranja.................................................................................................................................7
Glatki valjak ..................................................................................................................................9
Sjetvosprema ..............................................................................................................................9
Rastura stajnjaka ......................................................................................................................10
Rasipa mineralnog ubriva .......................................................................................................12
Sejalice za strna ita ...................................................................................................................14
Pneumatska sejalica za sjetvu okopavina ..................................................................................20
Maina za zatitu bilja-Prskalice .................................................................................................24
MEHANIZACIJA ZA SPREMANJE STONE HRANE .....................................................................................28
Kosaice .....................................................................................................................................28
Prevrtai, okretai i sakupljai sijena (grablje) ............................................................................33
Samoutovarne prikolice ..............................................................................................................36
Pick-up prese ..............................................................................................................................37
Rol prese ....................................................................................................................................39
Silani kombajni ..........................................................................................................................40
Jednoredni silani kombajn za kukuruz ......................................................................................48
TIPOVI SILO-OBJEKATA ..................................................................................................................50
SILO-JAME ........................................................................................................................................50
SILO-TREN (SILO-ROV , SILO-KANAL) ..................................................................................................51
SILO-TORANJ ....................................................................................................................................51
OBJEKTI I OPREMA NA SPECIJALIZOVANIM FARMAMA .............................................................52
STAJE ZA VEZANI SISTEM DRANJA KRAVA ...........................................................................................52
Dugako leite ..........................................................................................................................53
Srednje leite ............................................................................................................................54
Kratko leite ..............................................................................................................................55
Jasle ...........................................................................................................................................55
Hranidbeni hodnik .......................................................................................................................56
Kanal za izubravanje ................................................................................................................56
Manipulativni hodnik ...................................................................................................................57
OPREMA ZA VEZIVANJE KRAVA ............................................................................................................57
SLOBODAN NAIN DRANJA KRAVA ......................................................................................................58
Staje sa boksevima za leanje....................................................................................................58
STAJE SA LEITIMA DO JASALA ..........................................................................................................62
MUA KRAVA ....................................................................................................................................64
APARAT ZA MUU ...............................................................................................................................65
Tipovi aparata za mainsku muu ..............................................................................................68
NAPAJANJE GOVEDA ......................................................................................................................69
MIKROKLIMA I VENTILACIJA U OBJEKTIMA .................................................................................71
SISTEMI IZUBRAVANJA TENOG STAJNJAKA ..........................................................................74
Reetkasti podovi .......................................................................................................................74
Tehnika izubravanja vrstog stajnjaka ......................................................................................75
LAGEROVANJE VRSTOG STAJNJAKA ...................................................................................................77
3

OBJEKTI I OPREMA ZA OVCE .........................................................................................................79

Objekti za ovce ...........................................................................................................................79
Klima u objektu ...........................................................................................................................81
Oprema u ovarniku ...................................................................................................................81
Pregrade (ograde) ......................................................................................................................83

Mehanizacija za zasnivanje krmnoga bilja

Mehanizacija za pripremu zemljita
Plugovi
Plugovi se koriste za osnovnu obradu zemljita sa kojom treba da se obezbijede najpovoljniji uslovi za rast
i razvoj biljaka. Raoni noeni plug sastoji se iz niza meusobno povezanih djelova koji na taj nain ine
jednu funkcionalnu cjelinu. Osnovni zadatak pluga kao cjeline je da vri oranje zemljita. Pod oranjem se
podrazumijeva horizontalno i vertikalno odsijecanje trake-plastice zemljita, koja se usled rada pluga
podie, drobi, prevre, sitni, mrvi i mijea posredstvom-pomou pojedinih radnih djelova pluga. Nadzemni
biljni ostaci i ravnomjerno rastureno ubrivo se usitne, zatrpaju i djelimino izmijeaju sa zemljitem.
Obradu zemljita treba izvoditi u pravi as, kada je zemljite fiziki zrelo za obradu sa najpovoljnijim
momentnom vlage.
Raoni noeni plugovi se sastoje iz sledeih djelova: ureaja za prikopavanje pluga za traktor, rama,
plune daske, pera plune daske, plaza sa petom, kozlaca, crtala i ureaja-ruice za podeavanje radnog
zahvata. Pored ovih djelova na plugu se mogu nai i predplunjak, podriva i toak za podeavanje
dubine rada.
Raonik je najvaniji radni dio pluga. Postavljen je koso prema dnu i zidu brazde, a za kozlac je
privren zavrtnjima sa ukopanom glavom, kako bi stvarali manji otpor pri radu. Od ukupnog otpora pluga
u toku oranja na raonik dolazi 50%. Raonik radi tako to se kao klin zariva u zemljite, horizontalno
odsijeca plasticu, izdigne je, djelimino izmrvi i preda plunoj dasci. Raonici se rade od kvalitetnih legiranih
elika gdje je donji dio zadebljan i slui kao rezerva za iskivanje-otrenje. Kod nekih raonika gornja strana
otrice se pravi od mekeg materijala u odnosu na donju, koja je tvra. U toku rada meka strana se bre
troi i na taj nain raonik ostaje uvijek otar, zbog ega su dobili ime - samootrei raonici. Kod ovih
raonika posebnim postupkom nanosi se tvrdi sloj na otricu raonika ili se na nju zavari dio od tvreg
materijala koji mu produava trajnost za 8-10 puta.
Pluna daska prihvata plasticu od raonika, izdie je, prevre, pomjera-odbacuje u stranu, pri emu je
izmrvi i donekle izmijea. Na nju odpada 10% od ukupnog vunog otpora pluga. Pluna daska ima najvei
uticaj na kvalitet oranja. Da bi rad plune daske bio to bolji, na nju su postavljeni dodaci za bolje
prevrtanje plastice.
Diskosno crtalo, verikalno odsijeca plasticu pri oranju, a takoe i biljne ostatke usitnjava, pa ne dolazi
do zaguenja pluga. Od ukupnog vunog otpora na plugu, na crtalo dolazi 15-25 %. Ako se crtalo odstrani
sa pluga, zemljite se cijepa, kida, vuni otpor se poveava na plunoj dasci pa je vijek njenog trajanja
krai.

Sl.1 Priprema traktora i pluga za oranje

Prikopavanje pluga
Noeni plugovi se prikopavaju u tri take na hidraulik traktora i to na sledei nain: prvo se spoji donja
lijeva, a desna traktorska poluga za osovinu za prikopavanje. Na kraju se spoji gornja traktorska poluga
topling za vertikalni stub ili piramidu pluga, preko klina i uice.
Podeavanje pluga u horizontalnoj ravni - po irini
Pravilan poloaj prednjeg plunog tijela je kada je peta (kraj) raonika u istoj liniji sa unutranjom stranom
prednjeg i zadnjeg toka traktora, to jest da ih ta linija dodiruje. Tada se kae, da se linija vue traktora i
linija otpora pluga poklapaju i da je plug dobro podeen. To se lako moe provjeriti postavljanjem kanapa
ili letve i dovoenje pluga u taj poloaj.
Ako peta prelazi preko te linije, brazda je uska, plug ide u desnu stranu, a traktor vue u lijevu.
Pomjeranjem tijela pluga po poprenoj osovini, pravac plunih tijela ostaje isti samo se poveava ili
smanjuje irina radnog zahvata. irinu brazde treba poveati pomjeranjem ruice po lunoj nazubljenoj
ploi ili pomou ruice sa navojnim vretenom. Kod nekih plugova irina brazde podeava se pomjeranjem
pluga po gredi na kojoj se nalaze rupe radi stavljanja pluga u najpovoljniji poloaj. Ako se na ovaj nain ne
postigne poklapanje linija vue i otpora, onda se vri pomjeranjem nosee grede, uz predhodno odvijanje
zavrtanja na graniniku (kod IMT plugova). Pojedini plugovi se podeavaju na taj nain to se izvadi
utvriva i plug se pomjera u lijevu ili u desnu stranu (kod nekih plugova koje proizvodi Lemind, Batuje i
OLT). Na taj nain smanjuje se ili poveava irina brazde prvog plunog tijela. Pluna tijela moraju biti istih
dimenzija i svi razmaci na njihovim djelovima moraju biti jednaki. Ovo se odnosi na razmake izmeu
gornjih ivica prednjih i zadnjih krajeva raonika, razmaci izmeu zadnjih krajeva plunih dasaka. Sva pluna
tijela moraju da rade na istoj dubini.
Poloaj pluga u brazdi regulie se pomou desne ruice hidraulika traktora. Zid brazde u odnosu na
dno mora uvijek da bude pod pravim uglom .
Podeavanje pluga u vertikalnoj ravni po duini:
Podeavanje pluga u vertikalnoj ravni vri se gornjom traktorskom polugom hidraulika - toplingom. Plug se
postavi u horizontalan poloaj u odnosu na zemljite, tako da sva pluna tijela lee u istoj ravni i rade - oru
na istoj dubini. Radi toga treba kontrolisati razmak izmeu vrhova raonika i grede rama, koji moraju biti
jednaki kod svih plunih tijela. Ako je plug nagnut naprijed pobijen na nos teie da dublje ponire u
zemljite. Ako je zabaen pozadi onda e prednje pluno tijelo raditi plie pa topling treba produiti.

Sl.2 Ruica za podeavanje irine brazde

Dubina rada se regulie pomou male ruice hidraulika za kontrolu dubine rada, kod traktora koji
imaju klipnu pumpu hidraulika (kao kod IMT). Kod traktora koji imaju zupastu pumpu hidraulika (kod
Rakovice), ne moe da se kontrolie dubina rada pomou hidraulika, ve na plugu mora da postoji toak
za regulisanje dubine rada (podizanjem i sputanjem toka).
Podeavanje crtala
Poloaj crtala zavisi od dubine oranja. Pri dubljem oranju crtalo treba podii, toliko da glavina crtala treba
da bude iznad zemlje oko 4 cm. Kod plieg oranja, crtalo se spusti prema raoniku na visinu od 3 cm.
Diskosno crtalo treba da bude tako postavljeno da mu je centar iznad vrha raonika. U odnosu na pravac
rada, mora biti za 10 do 25 mm pomjereno u lijevu stranu (ka neoranom dijelu) u odnosu na ivicu raonika,
odnosno plune daske. Kod lakih - mekih zemljita crtalo je vie pomjereno 20-25 mm, a kod teih od 5 10 mm. Kada je crtalo pravilno podeeno dobija se vertikalan zid brazde i ne dolazi do osipanja - ruenja
zemljita, pa brazda bude ista. Podeavanje poloaja crtala vri se zaokretanjem koljenaste osovine
crtala kada se otpuste zavrtanji na ramu.
Odravanje pluga
-

Po zavretku rada plug treba pregledati i oistiti od zemlje i biljnih ostataka

Svakih 10 asova podmazati obrtnu osovinu
Svakih 40 sati kontrolisati klinove i zavrtnje

Vansezonsko odravanje:
- Plug dobro oistiti, podmazati i zatititi od korozije premazivanjem bojom, starim uljem ili mau
- Provjeriti da li su svi djelovi pluga ispravni - na vrijeme obezbijediti rezervne djelove i zamijeniti
neispravne djelove
- Tupe raonike naotriti (klepati) ili koristiti samootree raonike; plug smjestiti ispod nadstrenice ili
upe
Naini oranja
Kod nas se u praksi ore uglavnom na dva naina i to na: razor i slog. Prilikom oranja mora da se vodi
rauna da ne ostane ni malo neuzoranog zemljita, da oranje bude ravno bez visokih grebena i dubokih
razora.

Oranje na slog

Sl.3 Izgled prve brazde kod oranja na slog u prvom prohodu

Pre otvaranja prve brazde plug se podesi tako, da prvo pluno tijelo ore plie od drugog. Gornju
traktorsku polugu - topling prvo zaviti do kraja, a zatim odvrnuti za 12 do 15 krugova, da bi za toliko prvo
pluno tijelo radilo plie. Kod oranja na slog u etiri prohoda poinje se od sredine parcele. Prilikom
izoravanja prve brazde plastica se odbacuje na desnu stranu, odnosno na neorani dio parcele. Pri
povratku traktor opkorai tokovima prvu brazdu. Takoe u povratku, izorava se prva brazda, gdje plug
7

plasticu odbacuje na desnu stranu pluga, a na lijevu stranu neuzoranog dijela parcele. Na kraju prvog
prohoda prva brazda izgleda kao razor, odnosno kao otvorena knjiga ili oblik slova "V". Prva brazda je
najplia i iznosi 1/3 zadate dubine rada. Kod otvaranja prve brazde vodi se rauna da ona bude prava, jer
od nje zavisi i pravac ostalih brazdi. U drugom prohodu povea se dubina rada na 2/3 zadate dubine.
Posle otvaranja prvog prohoda, traktor se okree da ore sa lijeve strane prvog prohoda i ulazi sa lijeve
strane, (gledano u odnosu na sredinu parcele). Prohod se izvodi tako to prednji desni toak ide brazdom
napravljenom u povratku prvog prohoda. Sada se plug regulie pomou toplinga da prvo pluno tijelo ore i
dalje malo dublje u odnosu na zadnje koje ore na punu dubinu. Gornja traktorska poluga - topling se odvije
jo za tri do pet krugova tako da prednje pluno tijelo ore dublje u odnosu na prvi prohod. U drugom
prohodu zahvataju se brazde uzorane u prvom prohodu i vraaju se na svoje prvobitne poloaje prije
oranja, koje se zatrpavaju novo zahvaenom zemljom. To znai da se prvo zahvata plastica koja je izorana
u prvom prohodu (u povratku ), a koja je odbaena na neorani dio parcele, kada istu tu plasticu vraamo
nazad u brazdu - razor.

Sl.4. Drugi prohod kod oranja na slog

U drugom prohodu pri povratku, prvu brazdu koju smo uzorali u prvom prohodu, pri emu je plastica
pala na desnu stranu, na neorani dio parcele, vraamo nazad prema oranom dijelu. Na kraju drugog
prohoda kada traktor izae iz brazde oranje ima izgled sloga. Na ovaj nain izore se sva zemlja ispod
sloga i slog ne smije da bude vii od ostale uzorane zemlje. U treem prohodu podesimo plug da prvo i
zadnje pluno tijelo rade na punu (zadatu) dubinu i oremo na toj dubini do kraja parcele. Na ovaj nain,
dobije se ravna povrina poorane parcele, na kojoj se ne primjeuje prva brazde niti greben sloga.
Oranje na razor
Kod oranja na razor, poinje se sa krajeva parcele i ide ka sredini. Na kraju razor ne smije da bude
previe dubok ni irok, kako bi se lake izvrila dopunska obrada zemljita. Da bi se ovo postiglo, dvije
zadnje brazde treba plie izorati. Predposlednju brazdu treba izorati to je mogue plie, jer tada poslednja
brazda (poslednji prohod) moe biti za 5 cm dublja. Na ovaj nain plaz pluga ima bolji oslonac, pa se bolje
odrava pravac kretanja traktora, a time i pravac brazde. Pored toga, na ovaj nain se postie, da grebeni
poslednjih brazda budu izravnati sa ostalim brazdama, pa dobijemo ravno pooranu parcelu. Na zavretku
oranja razor mora da bude ist i u njemu ne smije da bude grudvi i zemlje od odronjenog zida brazde.

Sl. 5 Oranje na razor

Glatki valjak
Koriste se za razbijanje grudvi, za sabijanje zemljita, za valjanje prije ili posle sjetve u cilju ostvarenja
boljeg kontakta sjemena sa zemljitem i uspostavljanju kapilariteta, pri emu vlaga iz dubljih slojeva dolazi
u zonu sjemena, ime se stvaraju povoljni uslovi za njegovo kljijanje. Valjci se mogu koristiti za valjanje
ozimih usjeva u sluajevima kada doe do "podlubljivanja" usjeva posle izmrzavanja zemljita.
Valjak se ne smije koristiti kada je poveana vlanost zemljita, kako ne bi dolazilo do lijepljenja
zemlje za valjak. Farmeri su shvatili znaaj valjanja zemljita posle sjetve krmnoga bilja, posebno trava, pa
su ga sami pravili od tvrdog drveta, betona, a najee od elinog lima. Mogu biti jednodjelni ili viedjelni,
noeni i vueni. Svaki valjak ima ram, osovinu koja se zajedno sa valjkom okree u svom leitu, istae brisae blata i ureaj za prikopavanje. Viedjelni valjci su uglavnom vueni, a povezivanje pojedinih
djelova ili elemenata izmeu njih je zglobno, najee pomou lanaca. Kod vuenih valjaka povezivanje
za traktor vri se pomou jarmaca za poteznicu traktora. Noeni valjci se povezuju preko posebnih nosaa
na ramskoj konstrukciji (piramide ili vertikalne uporne grede) u tri take za hidrauline poluge traktora.
Valjci napravljeni od elinog lima su uplji, sa strane imaju otvor sa epom. U njih se moe sipati voda ili
pijesak radi poveanja mase valjka i specifinog pritiska na zemljite.
Prikljuivanje i podeavanje valjka
Noeni valjak treba pravilno prikljuiti za traktor po horizontali tako da bude paralelan sa povrinom
zemljita. Ovo podeavanje se vri pomou desne poluge hidraulika. Takoe, ga treba pravilno podesiti
po vertikali, pomou gornje traktorske poluge - toplinga.
Odravanje valjka:
- podmazivanje leajeva valjka
- voditi rauna da valjak nije negdje probuen kako voda iz njega ne bi isticala
- posle rada valjak oistiti i zatiti od korozije zatitnom bojom ili starim uljem
Sjetvosprema
Sjetvosprema je kombinovano orue koje se sastoji iz vie radnih organa razliitih vrsta pojedinanih
orua, uglavnom za dopunsku obradu. U velikom broju sluajeva posebno na jesenjem oranju dovoljan je
jedan prohod sjetvospremaa u proljee, pa da se zemljite kvalitetno pripremi za sjetvu. Ukoliko bi se
predsjetvena obrada zemljita obavila pojedinanim samostalnim oruima (tanjiraa, ravnja, drljaa valjak
i dr. ) morala bi da se izvede sa veim brojem prohoda, pri emu bi se zemljite vie gazilo, sabijalo i
potronja goriva bila vea. Sa ovakvim nainom obrade zemljita kvalitet predsjetvene pripreme zemljita
bi bio loiji, nego kada se koristi samo sjetvosprema. Sjetvospremai rade na principu "tvrda postelja, a
mek pokriva", gdje reetkasti valjci ipkama sabijaju u donjem i neznatno drobe i rastresaju zemlju u
gornjem sloju (ovo je posebno vano za sjetvu trava). Zemljite se obradi tako, da se sjeme poseje na
istoj dubini i prekrije sa jednakim slojem rastresitog zemljita, to utie na ravnomjerno nicanje biljaka i
dobijanje ujednaenog usjeva.
Sjetvosprema se sastoji od ramske konstrukcije na koju je naprijed postavljena greda - daska za fino
ravnjanje, u sredini kultivator sa oprunim motiicama u obliku slova "S", a pozadi reetkasti valjci
postavljeni u dva reda.
Podeavanje sjetvospremaa
Svako orue na sjetvospremau moe se posebno podeavati i po potrebi i skinuti ili premjestiti (to nije za
preporuku). Daske za ravnjanje mogu da se podese po visini, podizanjem i sputanjem na vertikalnim
nosaima. Takoe, daska moe da se izbaci - iskosi naprijed ili nazad pomjeranjem na kosim nosaima.
9

Sl.6 Podeavanje sjetvospremaa

Dubina rada kultivatora sa oprunim motiicama podeava se podizanjem i sputanjem tokova

pomou navojnog vretena - gvinta. Pri tome voditi rauna da tokovi budu u istoj ravni, kako bi dubina rada
svih motiica bila jednaka. Dubina rada reetkastih valjaka vri se postavljanjem u odgovarajui poloaj na
vertikalnoj gredi i na kosom nosau, poveanjem pritiska opruga.
Odravanje sjetvospremaa se sastoji u sledeem:
- Redovno podmazivanje leita na valjcima
- Podmazivanje navojnog vretena - gvinta za podizanje tokova
- Kontrolisati spojeve radnih organa za ramsku konstrukciju
- Zamjena dotrajalih djelova
- Zatita od korozije
Predsjetvena priprema sa sjetvospremaima moe da se obavi u pravcu osnovne obrade, popreko na
predhodnu obradu, dijagonalno u jednom ili dva pravca i pod nekim - odreenim uglom.

Rastura stajnjaka
Rastura stajnjaka SIP-Orion je jednoosovinska prikolica na kojoj je postavljen ureaj za rasturanje.
Dakle, on slui za prevoz i ravnomjerno rasturanje stajnjaka.
Osnovni djelovi rasturaa stajnjaka su: transportni sanduk, lanasto - letviasti transporter, ureaj za
rasturanje i prenosni mehanizam. Nosivost prikolice - transportnog sanduka moe da bude razliita: od
1,2-10 t. Na dnu prikolice nalazi se lanasto - letviasti transporter sastavljen od dva ili tri lanca, preko
kojih su popreko postavljene letvice. Zadatak transportera je da stajnjak transportuje od prednjeg ka
zadnjem dijelu prikolice na ureaj za rasturanje. Transporter se kree suprotno od kretanja traktora sa
rasturaem i njegova brzina moe da se mijenja, a time se regulie koliina rasturenog stajnjaka. Ureaj za
rasturanje je postavljen umjesto zadnje stranice sanduka rasturaa - prikolice. Ureaj za rasturanje je sa
vertikalnim rotorima, na kojima se nalaze segmentne lopatice, koje se mogu mijenjati. Pogon radnih
organa ide od prikljunog vratila traktora preko kardanskog vratila sa sigurnosnom spojkom, do glavnog
vratila, odakle sa jedne strane ide pogon za lanasti transporter, a sa druge na ureaj za razbacivanje.
Ureaj za rasturanje mogue je jednostavno i brzo demontirati - skinuti, pa se prikolica moe upotrijebiti za
transport postavljanjem zadnje stranice.

10

Podeavanja rasturaa stajnjaka

Podesiti priklop-kratku rudu u gornji ili donji poloaj u zavisnosti od tipa traktora. Rastura prikopati za
traktor na priklop - kratku rudu koja mora biti iznad ili ispod izlazne kardanske osovine na odgovarajuoj
visini, to zavisi od tipa traktora.
Vuno uvo - otvor na priklopu - kratkoj rudi podesiti po visini u zavisnosti od visine prikljuka na
traktoru. Takoe, ono moe da bude fiksirano i pokretljivo - vrtljivo. Okretljivi prikljuak titi rastura
stajnjaka od eventualnog prevrtanja pri radu na vrlo strmim terenima. Sva podeavanja podesiti, dok je
rastura na ravnom terenu, oslonjen na potporni toak.
Prije poetka rada, kada je rastura prikopan za traktor, potporni toak, pomou ruice i navojnog
vretena podii i fiksirati. Podesiti konicu pomou zavrtnja i navrtke na ruici konice. Ruicu postaviti u
konzolu na nosau rasturaa stajnjaka ili u kabini traktora, na dohvat ruke rukovaocu. Prije poetka rada
prekontrolisati ispravnost konice, laganim zatezanjem-koenjem.
Broj obrtaja prikljunog vratila traktora podesiti ruicom gasa na 540 o/min.
Podesiti brzinu pomjeranja lanastog transportera u zavisnosti od eljene koliine rasturanja stajnjaka
po jedinici povrine, kvaliteta i stanja ubriva (specifine teine), visine utovarenog ubriva i brzine rada
traktora. to se traktor sporije kree, a lanasti transporter bre rasturie se vea koliina ubriva i
obrnuto.
Podesiti duinu i ugao ruice za ukljuivanje i promjenu brzine pomjeranja lanastog transportera.
Pomicanje transportera se ostvaruje sa 4 brzine za nazad i 2 brzine za naprijed. Kod natovarenog
rasturaa pomjeranje stajnjaka naprijed, moe biti samo kratkotrajno, jer moe doi do oteenja
rasturaa. Pomjeranje stajnjaka naprijed prema smjeru kretanja traktora je samo u izuzetnim situacijama,
kada hoemo da rasteretimo zadnji kraj rasturaa.
Podeavanje zategnutosti lanca vri se pomou zavrtnjeva koji se nalaze na prednjem dijelu ispod
dna rasturaa. Lanac se zatee tako, da se prvo odvije navrtka, a zavrtanj zavije, ime se osovina sa
lananicima pokree naprijed. Lanci transportera moraju biti podjednako zategnuti. Lanac je pravilno
zategnut kada se rukom podigne najvie za 5 cm iznad vodeeg profila. U sluaju kada je lanac istegnut
pa ga nije mogue vie zategnuti, moe se izvriti njegovo skraivanje, po dva lanka na oba lanca.
Rad sa rasturaem stajnjaka
Rastura je najbolje, pravilno puniti sa stajskim ubrivom od zadnjeg kraja ka prednjem. Treba ga puniti
ravnomjerno po cijeloj duini i irini, maksimalne visine 10 cm iznad stranica. Nikada ne tovariti vie
ubriva od visine vertikalnih rotora. ubrivo se pri utovaru ne smije gaziti i sabijati. Takoe ubrivo se ne
smije nabaciti na ureaj za rasturanje i blokirati ga, ve mora da bude najmanje 10 cm udaljeno od njega.
Treba izbjegavati utovar smrznutog ubriva. Ukoliko u ubrivu ima stranih predmeta cigle, kamena, drveta
i dr. treba ih odbaciti prije utovara. Ako je ubrivo neravnomerno zgorelo, rastura puniti ubrivom to
ujednaenije zgorelosti, kako bi se obezbijedilo fino i ravnomjerno rasturanje, posebno kod ubrenja
livada.
Na poetku rada prvo treba postaviti ruicu u odreeni poloaj - odreenu brzinu za pomjeranje
lanastog transportera, a zatim ukljuiti prikljuno vratilo traktora. Kada pone izuzimanje stajnjaka po
cijeloj visini, ukljuiti odreenu brzinu traktora i krenuti sa razbacivanjem ubriva. Prilikom okretanja
rasturaa na uvratinama, izbjegavati otre krivine i iskljuiti prikljuno vratilo traktora, kako ne bi dolo do
oteenja kardanskog vratila.

11

Sl. 7 Rastura stajnjaka

Poslije zavrenog rada i prilikom odvajanja rasturaa stajnjaka od traktora, prvo mora da se spusti
potporni toak, toliko da ruda moe da se slobodno i lako odvoji od poteznice traktora.
Odravanje rasturaa stajnjaka
- Poslije svake upotrebe rastura stajnjaka dobro oistiti i oprati, kako ne bi dolo do korozije
metalnih djelova
- Redovno i prema preporukama proizvoaa odreena mjesta - djelove na rasturau stajnjaka
treba podmazati.
Rasipa mineralnog ubriva
Noeni rasipa mineralnog ubriva Ferti 400 koristi se za lake, bre, sigurnije i ravnomjernije rasturanje
mineralnih ubriva na manjim povrinama individalnih poljoprivrednih proizvoaa. Moe se koristiti za
razbacivanje mineralnih ubriva prije oranja, neposredno prije sjetve, za prihranjivanje biljaka u toku
vegetacije na oranicama, livadama, panjacima, luceritima i dr. Glavni djelovi rasipaa su: ureaj za
prikopavanje za traktor, sanduk, mjea, ureaj za razbacivanje i dozator za podeavanje koliine
ubriva. Sanduk je izraen od elinog lima i u obliku izvrnute kupe. Na donjem, najuem dijelu, nalaze se
otvori, koji se pomou zasuna otvaraju i zatvaraju u zavisnosti od norme ubriva. ubrivo pada kroz otvore
na horizontalni disk sa lopaticama, pomou kojih se vri rasipanje ubriva. Prikljuno vratilo traktora daje
pogon disku sa lopaticama koje zahvataju ubrivo i usled nastale centrifugalne sile, odbacuju ga nazad i u
stranu.
Koliina i ravnomjernost rasipanja ubriva zavisi od veliine izlaznog otvora na dnu sanduka,
preciznosti ureaja za rasturanje, brzine kretanja traktora, irine radnog zahvata, uslova rada, fizikohemijskih osobina ubriva i dr. Svojim promjenljivim poloajem, lopatice za distribuciju i usmjeravanje,
imaju mogunost regulisanja irine rasipanja, na nain da zadre preciznost i ravnomernost u zavisnosti
od specifine teine mineralnog ubriva.
Prikopavanje rasipaa
-

Prikopati donje i gornju polugu traktorskog hidraulika na ureaj za prikopavanje rasipaa

ubriva i osigurati ih
Spojiti kardansko vratilo uverivi se da je zahvatio sigurnosni klin
Provjeriti da se kod kardana u sluaju maksimalnog izvlaenja, dva njegova dijela moraju
preklapati najmanje od 15 - 20 cm. Pri njegovom maksimalnom uvlaenju, razmak izmeu
dva dijela treba da bude najmanje 7 10 cm
12

Podeavanje rasipaa
- Regulisati rasipa ubriva po vertikali i horizontali tako da on u radnom poloaju bude od 70-80 sm
podignut od zemlje
- Koliina rasipanja ubriva regulie se pomjeranjem ruica po skali, kojima se vri poveanje ili
smanjenje otvora pomou zasuna. Poloaj ruice nai u tabeli 1 u kojoj se nalaze orjentacione koliine
rasturanja ubriva. Za ravnomjerno rasturanje ubriva po duini i irini potrebno je odravanje stalne
brzine kretanja i irine radnog zahvata. Na primjer ako hoemo da rasturimo 360 kg /ha nekog
granuliranog ubriva. U tabeli nalazimo, da predvienu koliinu ubriva moemo ravnomjerno da
razbacamo, samo u sluaju ako ruicu dozatora postavimo na skalu 4,5 zatim ako se traktor kree
brzinom od 16 km/h sa ostvarenom irinom rasturanja od 8 m
- Podesiti ruicu za gas i stepen prenosa menjaa, tako da traktor ima konstantnu brzinu rada i stalni
broj obrtaja prikljunog vartila na 540 o/min, jer se njihovom promjenom mijenja i koliina rasutog ubriva
- pomjeranjem (otvaranjem) samo lijeve ili samo desne ruice za regulaciju koliine rasipanja postie
se usmjereno rasipanje samo u lijevu ili desnu stranu
Tab. 1 Podeavanje koliine mineralnog ubriva

Tabela za podeavanje koliine ubriva

irina
radnog
zahvata

18

16

12

10

10

Poloaj ruice za podeavanje

Brzina
km/h
1.5
4
8
12
16
1.5
4
8
12
16
1.5
4
8
12
16
1.5
4
8
12
16
1.5
4
8
12
16
1.5
4
8
12
16

1.5
225
106
58
39
23

198
95
52
33
19
375
131
77
50
34
161
69
32
26
17
161
69
32
26
17

2
375
156
78
60
39
523
197
118
82
60
324
137
68
46
34
620
249
127
86
61
852
341
169
113
83
642
254
130
83
66

2.5
691
277
145
96
72
896
370
192
127
92
550
229
121
105
59
1144
468
237
159
114
1255
515
260
168
127
1050
424
214
139
107

3
1139
465
230
156
120
1279
525
265
183
130
926
382
200
137
98
1855
751
374
253
194
1859
752
337
248
189
1581
633
319
215
162

3.5
1455
580
292
197
150
1635
671
340
223
174
1195
494
252
172
128
2294
927
473
318
236
2295
919
462
309
232
2022
814
411
274
204

4
4.5
1795
2175
720
887
360
441
245
292
192
225
2027
2258
830
927
422
469
284
321
212
232
1507
1766
619
727
315
364
217
248
154
189
2940
3436
1197
1387
607
698
414
472
312
361
2095
3259
1129 1316664
562
441
378
328
285
2499
2963
1007
1182
504
590
335
396
252
298

5
2628
1050
530
363
270
2624
1062
537
365
276
2125
866
445
296
224
4094
1643
829
557
413
3801
1526
764
510
382
3478
1395
699
475
350

5.5
2890
1155
586
385
290
2894
1167
590
398
300
2392
971
496
334
263
4583
1842
933
621
464
4874
1714
858
571
427
3812
1531
762
513
382

6
3250
1305
675
450
335
3169
1281
652
449
331
2743
1122
561
382
288
5086
2947
1031
689
517

6.5
3560
1450
742
485
369
3352
1350
684
465
350
2980
1217
608
415
317
5577
2242
1124
755
564

7
4005
1628
835
552
420
3686
1495
753
512
382
3317
1332
677
454
335
6144
2470
1241
827
624

4281
1718
860
577
429

4590
1842
919
618
466

5138
2057
1033
690
515

Provjera rasipaa ubriva

-

Sanduk rasipaa se napuni mineralnim ubrivom

Ruicu dozatora po uputstvu fabrike podesiti na odgovarajui poloaj za odreenu koliinu
rasipanja ubriva ( u naem sluaju na skali 4,5)
Ispod i iza rasipaa postaviti foliju za prihvatanje ubriva
Ukljuiti prikljuno vratilo traktora na 540 o/min da radi jedan minut
Ako je poznata norma rasipanja mineralnog ubriva od Q=361 kg/ha sa radnim zahvatom
B=8 m i brzinom kretanja od v=16 km/h.
13

Za vrijeme testiranja od jedne minute, t= 1 min, na foliji treba da ispadne odreena koliina ubriva
koji emo izraunati po formuli:
q= ( Q x B x v x t)/600= ( 364 x 8 x 16 x 1)/ 600= 77,65 kg
-

Pokupimo i izmjerimo ubrivo koje je palo na foliju. Ako rasuta koliina mineralnog ubriva
odstupa od koliine dobijene proraunom, treba izvriti korekciju na dozatoru - pomjeranjem
ruice i probu ponoviti
Rasipa moemo provjeriti i na parceli - da li izbacuje odreenu koliinu ubriva, na taj nain,
to emo postaviti folije ili posude odreenih dimenzija po cijeloj irini radnog zahvata.
Podesimo ruicu dozatora na odgovarajui poloaj skale irine rasipanja ubriva, ruicu za
gas i ruicu stepena prenosa menjaa postavimo u odgovarajui poloaj kako bi brzina
kretanja bila konstantna 16 km/h i irina radnog zahvata od 8 m. Rastureno ubrivo po foliji ili
u kutije pokupimo sa odreene povrine, izmjerimo i vidimo da li izmjerena koliina odstupa
od predviene norme.

Odravanje rasipaa
Prije svakog korienja rasipaa, provjeriti da dno sanduka nije blokirano eventualnim stranim tijelima. Na
kraju rada oistiti sanduk od zaostalog ubriva da se dno ne bi zaepilo i blokiralo zasun otvora.
Svakih 10 sati treba podmazati mazalice na kardanskom vratilu, a svakih 50 sati treba provjeriti
zategnutost zavrtnjeva I provjeriti stanje istroennosti lijevka za izbacivanje.
Na kraju sezone ili u sluajevima dugih perioda mirovanja, potrebno je:
- Rasipa rasklopiti i detaljno dio po dio oistiti; djelove na kojima se nahvatalo ubrivo
sastrugati ili oprati u toploj vodi
- Provjeriti istroene ili oteene djelove i eventualno ih zamijeniti; djelove sa kojih se skinula
boja dobro oistiti i prefarbati
- Prije poetka rada u novoj sezoni , sve djelove koji su bili podmazani, dobro oistiti kako se
ne bi ubrivo lijepilo za njih
Pravilan rad rasipaa zavisi od fizikih osobina ubriva to znai da ne smiju da budu zgrudvana,
vlana, lepljiva. Zgrudvano ubrivo se prije stavljanja u sanduk rasipaa mora isitniti. Treba izbjegavati
rasipanje ubriva po vlanom i vjetrovitom vrijemenu. Prije poetka rada moraju se objeleiti uvratine. Na
poetku parcele, rasipa ukljuiti najmanje na jedan metar prije granice uvratine, a iskljuiti ga na samoj
granici uvratine. Pored toga, treba voditi rauna, o pravilnom spajanju prohoda kako ne bi ostajale
nepoubrene povrine. Poubrene trake u predhodnom prohodu, dodiruju se i preklapaju sa trakama u
sledeem prohodu. Na ovaj nain obezbijedjuje se ravnomjernost rasturanja ubriva po cijeloj povrini.

Sejalice za strna ita

Sjetva je jedan od najvanijih agrotehnikih zahvata, od ijeg kvaliteta znatno zavisi koliina i kvalitet zrna.
Nedostaci uinjeni pri sjetvi, najee se ne mogu ispraviti ostalim agrotehnikim radovima. Sjetvi se u
naem narodu od davnina pridavao veliki znaaj, pa otuda je i poznata izreka "Kako posije, tako e i
njeti". Pravilno obavljenom sjetvom, sjeme biljaka se postavlja na odreenu dubinu, na ravnomjerno
rastojanje izmeu pojedinih sjemenki, ime su stvoreni optimalni uslovi za ujednaeno nicanje, rast i razvoj
biljaka i postizanje najveeg prinosa. Kvalitet sjetve zavisi od predsjetvene pripreme zemljita, kvaliteta
sjemena, tipa sejalice i njenog pravilnog podeavanja.
14

Sejalice za strna ita IMT 634.17 sa 15 i IMT-634.773 sa 17 redova namijenjene su za sjetvu:

penice, ovsa, jema, tritikale i rai. Pored toga sa ovim sejalicama moe uspjeno i precizno sejati:
uljana repica, heljda, lucerka, djetelina, trave kao i stoni graak i grahorica u istoj kulturi ili u mjeavini
sa jemom i ovsom.
Sejalica se sastoji od: ureaja za prikopavanje, prenosnog mehanizma, ramske konstrukcije,
tokova, aparata za izbacivanje sjemena, lula - cijevi za sprovoenje sjemena, ulagaa sjemena, markera,
ureaja za regulisanje koliine sjemena, ureaja za podeavanje dubine sjetve, ureaja za regulisanje
otvora prema veliini zrna, zasunima za pojedinano zatvaranje lula i zasuna za pranjenje sanduka. Kod
sejalice sa 15 redova aparat za izbacivanje sjemena je valjkasti sa kosim rebrima, a kod sejalice sa 17
redova bradviasti. Rebrasti valjci su postavljeni na osovinu koja se u toku rada okree. Rebrasti valjci
ljebovima zahvataju odreenu koliinu sjemena iz kuita na dnu sanduka i izbacuju u cijevi - lule za
sprovoenje sjemena, koje pada u brazdicu, a koju je predhodno napravio diskosni ulaga. Koliina
isijanog - izbaenog sjemena zavisi od duine, odnosno od dodirne radne povrine rebrastog valjka sa
sjemenom i njegove brzine okretanja. Ako je dodirna povrina valjka sa sjemenom vea, onda je i norma
sjetve vea i obrnuto. Valjkasto - rebrasti aparat za izbacivanje sjemena i mjealica (kod sejalice sa 15
redova) dobijaju pogon od nagaznih tokova preko vertikalnog vratila i prenosne ploe sa tri koncentrina
perforirana kruga. Kod sejalice sa 17 redova, bradaviasti aparat za izbacivanje sjemena dobija pogon od
nagaznog toka preko lananika i lanca na varijator brzine okretanja aparata.
Sejalice su u transportu noene, a u radu se oslanjaju na tokove.
Prikopavanje sejalice
Sejalica se na hidraulik traktora prikopava u tri take. Stabilizacione poluge - lance na hidrauliku traktora
zategnuti toliko da ne smetaju prilikom podizanja sejalice. Nakon prikopavanja za traktor podii pomonu
- oslonu nogu.

Sl.8 Ruica za podeavanje koliine sjemena

Podeavanje sejalice
Podesiti hidraulik traktora u plivajui poloaj. Izravnavanje sejalice u horizontalnoj ravni izvriti pomou
desne ruice hidrauline poluge, tako da sanduk za sjeme po duini bude postavljen horizontalno u
odnosu na povrinu zemjita.

15

Izravnavanje sejalice u vertikalnoj ravni vri se pomou toplinga, kako bi svi ulagai radili na istoj
dubini. Kada je sejalica u sjetvi nagnuta nazad, opruge na ulagaima e biti jae pritisnute pa e sjetva biti
dublja od potrebne. U ovom sluaju mora se skratiti gornja traktorska poluga - topling.
Za poveanje razmaka izmeu redova zatvoriti svaki drugi sjetveni aparat, sputanjem pregradnih
limova - vratanaca u donji poloaj. Na ovaj nain razmak izmeu redova e biti dva puta vei od 12 cm,
(koliko je fabriki).
Izlazna vratanca podesiti u zavisnosti od krupnoe sjemena u jedan od tri poloaja. Gornji poloaj je
za sitna sjemena, srednji za itarice i grahoricu, a gornji za krupna sjemena, graak i dr.
Dubina rada se podeava pomou ruice sa navojnim vretenom - gvintom, njegovim zavijanjem ili
odvijanjem tj. podizanjem i sputanjem svih ulagaa. Pojedinano podeavanje dubine rada, za svaki
ulaga, vri se poveanjem i smanjenjem pritiska opruge. Da bi se to postiglo, podie se opruga na gore,
okrene se dvokraki lim - utvriva na okrugli prorez, tako da se moe povui uz polugu koja nosi oprugu.
Kada se opruga povue u odreeni poloaj, osigura se okretanjem dvokrakog lima i ubacivanjem
pravougaonog proreza u jedan od ljebova na ipci nosaa opruge.
Podeavanje dubine rada podrivaa (motiica iza tragova tokova) vri se njihovim podizanjem i
sputanjem. Podrivae treba postaviti po visini tako da se omogui njihovo prodiranje u zemljite na
dubinu od 3-5 cm.

Sl.9 Ruica za podeavanje dubine rada

Podeavanje koliine sjemena

Vri se pomou zupanika i perforirane ploe sa 4 (IMT 634.17 koje su predmet daljeg teksta) ili 6
koncentrinih krugova kod starijih tipova (IMT 632.17) sejalica, kojom se podeava brzina okretanja
osovine i ruice sa 10 moguih poloaja kojom se izvlae i uvlae valjkasto - rebrasti aparati u kuite sa
sjemenom.
U tabeli 2 su date orijentacione koliine sjemena za sjetvu itarica, uljane repice i lucerke. Iz tabele 2
za odreenu koliinu sjemena, neke kulture po hektaru, treba odabrati poloaj ruice aparata i zupanika
u perforiranoj ploi, koji obezbijedjuje zasejavanje eljene norme sjemena. Na primjer, neka za sjetvu
penice treba norma - koliina od 270 kg/ha. U tabeli traimo tano predvienu ili priblino veu koliinu
sjemena za sjetvu penice. Iz tabele se vidi da je najblia vrijednost predvienoj normi sjetve 278 kg/ha.
Ovu koliinu sjemena sejalica e posejati samo u sluaju kada je poloaj lananika na pogonskoj ploi u
treem koncentrinom krugu, a poloaj ruice na 7,5.
16

Sl.10 Prenosna ploa kod sejalice

Tab.2 Orjentacione koliine sjemena za sjetvu razliitih kultura kod sejalica IMT 634.17

NORMA SJETVE SEJALICE ZA ITO

IMT

POSIJANA KOLIINA SJEMENA (kg/ha) PRI RUICI U POLOAJU

POGONSKOJ
NA
LANANIKA
POLOAJ

OVAS
JEAM
LUCERKA
ULJANA
REPICA

V R S T A

S JE M E N A

PLOI

PENICA

1 1.5

1
2
3
4
1
2
3
4
1
2
3
4
1

2 2.5

3 3.5

4.5

5 5.5

7.5

101 113 124

138

152

167 182

196 210

103 117 132 148 165

184

203

223 244

260 270

110 132 154 177 201 226 252

278

305

334 363

99 122 146 175 204 230 256 288 319

352

385

427 470

70

76

83

94

103

89 101 114 126 137

114 131 149 166 183

62 70

6 6.5

78

86

8.5

90

9.5

98

101 105

113

123 133

140 148

149

161

179 191

206 221

200

217
128

136 145

121

139

158

177 196

211 227

125 143 162 182 203

230

257

284 311

330 350

115 140 166 190 216 244 272

307

343

10 17 23 NAPOMENA: ODREIVANJE NORME SJETVE PO

KATASTARSKOM JUTRU SE VRI
MNOENJEM VRIJEDNOSTI IZ
TABELE SA KOEFICIJENTOM
K = 0.575

2
3
4
1
2
3
4

14 25 31
9

20

12

27
8 16 22
11 20 28 TABELA VAI ZA PROIZVODE

9
10

16 32
27

10

IMT 634 17; 18; 21; 23; 502; 503

634 06 799

Ruicu za odreivanje norme sjetve pomjeriemo u jedan podeok vie na 8, pa zatim vratiti nazad
na 7,5. Na ovaj nain se ponitavaju zazori u sjetvenom kuitu aparata i dobija se tanija norma sjetve.
Zupanik za regulisanje brzine obrtanja sjetvenog aparata postaviemo u trei koncentrini krug na ploi.
17

U tabeli nemamo podatke za sjetvu svih kultura koje moemo da sijemo sa ovom sejalicom. Kulture
za koje nema podataka o koliini sjemena u tabelama, moramo sami orjentaciono da pronaemo
odgovarajue poloaje. Na primjer, u tabeli nemamo podatke za sjetvu mjeavine grahorice (100 kg) i
ovsa (80 kg) u ukupnoj koliini od 180 kg/ha, pa emo zato sami morati da pronaemo odgovarajue
poloaje. Ruicu za odreivanje norme sjetve postaviemo orjentaciono u podeok 6 na skali. Zupanik za
regulisanje brzine obrtanja sjetvenog aparata postaviemo u rupe drugog kruga na ploi.
Kada smo podesili sejalicu za tano izbacivenje sjemena u odreenim poloajima ruice i lananika
na ploi, vrimo provjeru sejalice.
Kontrola koliine sjetve sjetveni ogled - proba
Da bi kontrolisali sejalicu u mjestu potrebno je znati:
- Radni zahvat sejalice IMT 634.17 sa 15 redova je (1,80 m) i obim toka (1,95 m). Ove
podatke treba provjeriti (izmjeriti) na samoj sejalici.
- Raunamo povrinu koja se zasije sa jednim obrtajem toka. To je pravougaona povrina,
ija je jedna stranica obim toka, a druga irina radnog zahvata sejalice:
- Radni zahvat obim toka = 1,80 1,95 = 3,51m2
Za sjetvu povrine od 10000 m2 (jednog hektara) toak sejalice e da se okrene: 10000 : 3,51 = 2849
puta, a za sjetvu jednog ara (100 m2 priblino 29 puta).
Kada se zna ovaj podatak provjerava se sejalica:
- Napuniti saduk sa sjemenom tako da pokrije sve aparate za sjeme
- Podii sejalicu na hidraulik traktora i postaviti ispod nje gredice - klocne
- Ispod ulagaa postaviti platno ili najlon za prihvatanje sjemena
- Okrenuti toak 29 puta u pravcu kretanja traktora, istom brzinom kojom bi se obavila sjetva
- Sjeme koje je ispalo na platno pokupiti i izmjeriti, to je koliina potrebna za sjetvu 100 m2 . Ako
dobijenu koliinu pomnoimo sa 100, dobie se koliina sjemena potrebna za sjetvu 1 ha
Uporediti sa koliinom sjemena koja se eli posejati. U naem sluaju izmjerena koliina treba da je 2,78
kg po aru ili 278 kg/ha. Ako izmjerena koliina sjetve ostupa do 3% potvruje se da je sejalica dobro
podeena.
Isto tako pojedinano provjeriti svaki od aparata koliko sjemena zasijava:
- Koliinu sjemena koju je sejalica isijala za 100 m2 podijeliti sa brojem ulagaa - redova i dobija se
koliko treba svaki aparat da isije
- Na svaku lulu pojedinano postaviti kese, okrenuti toak 29 puta, time se posije povrina od 100
m2
- Sjeme koje je upalo u kese izmjeriti, utvrditi koliko je posijao svaki aparat i da li ima odstupanja
od srednje vrijednosti dozvoljeno je 3 %
Podeavanje duine markera
Duina markera se rauna po formuli: L = Rz B
gdje je:
L - duina markera koja se mjeri od sredine sejalice do vrha markera;
Rz radni zahvat sejalice;
B - polovina rastojanja prednjih tokova traktora
18

Podeavanje sejalice IMT-634.773 sa 17 redova :

-Kod ove sejalice norma sjetve se podeava samo brzinom okretanja aparata za sjeme, koje se
podeava na varijatoru brzine. Ako hoemo da sijemo neku kulturu sa odreenom normom sjemena, iz
tabele treba videti koji e poloaj varijatora od moguih 46 obezbijediti isijavanje odgovarajue koliine
sjemena.

Sl.11 Ruica varijatora za podeavanje norme sjetve IMT-634.773

Tab.3 Orjentacione koliine sjemena za sjetvu razliitih kultura IMT-634.773
NORMA SETVE
Psenica
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46

173
179
186
190
196
203
210
215
222
229
235
241
247
255
260
267
274
279
284
291
297
304
310
316
323
332
340
346
351
357
370
381
390
399
497

Ovas

77
81.5
84
87
90.3
94
97
103
106.5
113
116
119.5
122
127
132
136
141
146
151.5
156
161
166
170.5

Jecam

Grasak

101
108
118
127
136
145
153

Uljana repica
10.3
15.4
19.3
22.4
27.3
32.3
36.9

Lucerka

16
18,6
24.8
30.5
35.3
40.1

122
128
133
137
143
148
154
159
163
170
178
185
191
197
204

NAPOMENA: Odredjivanje norme sjetve po Jutru dobija se mnozenjem

vrednosti iz tabele sa koeficijentom K=0.575

19

Praktina kontrola -provjera sejalice

Postupak podeavanja je isti kao kod predhodne sejalice uz male razlike koje u daljem tekstu navodimo:
- Ruicu varijatora postaviti u odreeni poloaj prema eljenoj koliini - normi sjetve
- Skinuti zatitni polkopac aparata za sjeme, a koji e posluiti kao posuda za prihvatanje zrna
prilikom testiranja sejalice
- Povlaenjem unazad skinuti nosa cijevi - lula za sjeme. Na njegovo mjesto ispod aparata za
izbacivanje sjemena postaviti poklopac-posudu za prihvatanje sjemena
- irina radnog zahvata sejalice je 2,04 m, a obim toka 1,93 m, to znai da se za jedan obrtaj
toka posije povrina od 3,93 m2
- Za sjetvu 100 m2 (jednoga ara) toak treba da se okrene 100 : 3,93= 25,45 puta (priblino 26 puta)
- Ubaciti kurblu - ruicu u odreeno mjesto na varijatoru i okrenuti je 26 puta u pravcu kretanja
sejalice
- Sjeme koje je palo u posude izmjeriti i pomnoiti sa 100, to odgovara koliini sjemena za sjetvu
jednog hektara;
Provjera sejalice na njivi:
- Sipati u sanduk sjeme do odreenog nivoa i obiljeiti taj nivo
- Pustiti sejalicu da radi na odreenoj duini na njivi
- Sejalica je zasijala odreenu pravougaonu povrinu, ije su stranice irina radnog zahvata i
duina parcele i utroila je odreenu koliinu sjemena
- U sanduk dosuti sjeme iz vree poznate teine do nivoa koji je obeleen prije ispitivanja - provjere
sejalice; izmjeriti sjeme koje je ostalo u vrei; razlika u teini predstavlja stvarnu utroenu koliinu
sjemena za tu povrinu.
Odravanje sejalice za strna ita
Po zavretku rada sejalicu treba oistiti od zemlje, korova, isprazniti sanduk i oistiti sjetvene aparate.
Pregledati sejalicu i ustanovljene kvarove otkloniti. U vansezonskom periodu sejalicu staviti pod krov na
potporne noge ili klocne.
Svakodnevno podmazivati leajeve osovine aparata za sjetvu: mazalice osovine ruice i gvinta za
podeavanje dubine rada. Povremeno provjeriti nivo ulja u kuitu konusnih zupanika kod sejalice sa 15
redova i nivo ulja na vodomernom staklu kod varijatora.

Napomena: nikada sa sejalicom ne ii unazad kada je ona sputena u radni

poloaj
Pneumatska sejalica za sjetvu okopavina
Pneumatska sejalica IMT-634.542 je dvoredna univerzalna sjelica za sjetvu kukuruza, soje, suncokreta,
eerne repe i drugih kultura. Sa njom se moe sijati i nekalibrirano sjeme to nije sluaj sa mehanikim
sejalicama. Prilikom sjetve ne oteuje se sjeme koje je posijano na ujednaenom rastojanju u redu i na
istoj dubini. Istovrijemeno sa sjetvom u zemljitu se moe unositi startna doza mineralnih ubriva, kao i
mikrogranuliranih pesticida. Sejalica se sastoji od rama na kome se nalaze sjetvene sekcije, ureaja za
prikopavanje, pogonskih tokova, markera, ventilatora, sanduka za mineralno ubrivo, ureaja za
doziranje, izbacivanje, sprovoenje i ulaganje mineralnog ubriva, cijevi i crijeva za vazduh.
Sjetvena sekcija je za etvrtastu ramsku konstrukciju spojena zglobno i paralelogramski, to joj
omoguava da pri radu vri kopiranje terena. Sjetvena sekcija se sastoji od kutije za sjeme, kuita sa
sjetvenom ploom, mehanizma za pogon sjetvene ploe, skidaa vika sjemena, ulagaa, nagaznih
20

tokova i zagrtaa. U kuitu sjetvene sekcije, na sjetvenoj osovini, vertikalno je postavljena sjetvena ploa
sa otvorima pri obodu. Veliina i broj otvora na sjetvenoj ploi zavisi od kulture koja se sije (za kukuruz se
koristi ploa sa 18 rupa). Sjetvena osovina dobija pogon od pogonskog toka sejalice preko lanaca i
lananika. Vertikalna ploa dijeli kuite na dva dijela - dvije komore. Na jednoj strani je dio kuita, koja je
povezana sa kutijom za sjeme, tako da je ploa u dodiru sa sjemenom. Druga strana kuita je rebrastim
plastinim crijevom povezana sa usisnom stranom ventilatora gdje vlada podpritisak.
Ventilator dobija pogon od prikljunog vratila traktora pri 540 o/min. Prilikom rada, ploa se okree i
prolazei pored sjemena, usled djelovanja usisne vazdune struje (podpritiska) ono se privue - prilijepi i
zadri na otvorima sjetvene ploe i podie zajedno sa njom. Na otvoru sjetvene ploe mogu da se prilijepe
dva ili vie zrna. Na gornjoj strani kuita postavljen je skida vika sjemena, koji viak zrna skida i vraa
nazad, tako da na otvoru ploa ostaje samo jedno zrno. Sjeme e da bude priljubljeno na sjetvenu plou
sve dok taj otvor okretanjem ploe ne doe u zonu prestanka podpritiska i nastanka normalnog
atmosferskog pritiska. Tada sjeme, pod uticajem gravitacije pada u brazdicu koju je otvorio ulaga. Iza
ulagaa idu dva nagazna toka koja e da pritisnu zemlju uz sjeme, ime se obezbijedjuje da vlaga iz
dubljih slojeva doe u zonu sjemena i omogui mu normalno klijanje i nicanje.
Sjetvena ploa dobija pogon od nagaznih toova preko prenosnika koji daje 32 stepena prenosa i
razliitih razmaka zrna u redu.
Prikopavanje sejalice za traktor
Hidraulik postaviti u plivajui poloaj, to sejalici omoguava kopiranje i prilagoavanje terenu. Na samoj
sejalici postoji dvokraka poluga u obliku slova "L" opruno optereena, a slui za deblokiranje
transportnog i stavljanje u radni poloaj (njenim pomijeranjem naprijed).
Pravilan horizontalan i vertikalan poloaj izabrati pomou donjih podiznih poluga hidraulika i toplinga.
Zategnuti bone stabilizacione poluge.
Podeavanje sejalice
Razmak zrna u redu dobija se pravilnim izborom ploe za odreenu kulturu sa odgovarajuem brojem rupa
i kombinacijom lananika u mjenjau. Ploe mogu biti sa razliitim brojem i prenikom otvora u zavisnosti
od kulture koja se sije i krupnoe sjemena (za kukuruz i suncokret sa 18, eernu repu sa 24, soju sa 72
rupe). Otvori na ploi moraju biti manji od sjemena.
Ako se zna potreban broj biljaka po hektaru (npr. za kukuruz 62.870) i razmak izmeu redova 70 cm
onda e razmak u redu biti 22,7 cm. Ovaj podatak o broju biljaka po 1 ha i razmaku zrna u redu proitamo
iz tabele koja se nalazi na vreama u koje je upakovano sjeme. Razmak zrna u redu moemo da
izraunamo po formuli:

10.000
10.000

0,227 m
Broj biljaka po 1ha razmak redova 62.870 0,70
;

Na poklopcu mjenjaa sejalice, zalepljena je tabela 4 iz koje se vidi, da eljeno rastojanje zrna u redu
od 22,7 cm moemo dobiti kombinacijom lananika u poloaju C4, sa ploom za kukuruz koja ima 18
otvora. Ruicu zatezaa lanca staviti u donji poloaj i olabaviti lanac. Zatim lanac prebaciti na lananik u
gornjem snopu lananika u poloaj 4, a u donjem naspram slova C. Lanac zategnuti i voditi rauna da ne
bude usukan, ve prav i u istoj liniji sa lananicima preko kojih je prebaen.

21

Sl. 12 Lananici menjaa sejalice

Kontrola sejalice se vri tako to se pusti da radi nekoliko metara na mekanoj podlozi - zemljitu.
Rastojanje sjemena u redu koje je palo na zemljite izmjeriti i utvrditi da li je sejalica dobro podeena.
Brzinu rada sejalice prilagoditi u zavisnosti od broja otvora na ploi i razmaka zrna u redu. Preporuuje se
za manje razmake zrna do 10 cm ploa sa 72 otvora, brzina rada do 5 km/h, a za vee razmake preko 20
cm do 8 km/h.
Tab. 4 Podeavanje razmaka zrna u redu
TABELA ZA PODEAVANJE RAZMAKA ZRNA U REDU
Poloaj
varijatora

A1 A2 A3

A4

B1

B2

B3

B4

C1 C2

C3

C4

D1

D2 D3 D4 E1

E2

E3

E4

broj rupe
na ploi
18
22
27
31
33
48
57
70
100

12
9.8
8
7
6.5
4.5
3.8
3
2.2

12.8 13.5 14.3 15.2 16.2 17.1 18.1 19

10.4
11 11.7 12.4 13.2
14 14.8 16
8.5
9 9.5 10.1 10.8 11.4 12 13
7.4 7.8 8.3 8.8 9.4 9.9 10,5 11
7 7.4 7.8 8.3 8.8 9.3 9.8 10
4.8 5.1 5.3 5.7 6.1 6.4 6.8 7.1
4 4.3 4.5 4.8 5.1 5.4 5.7
6
3.3 3.5 3.7 3.9 4.2 4.4 4.6 4.9
2.3 2.4 2.6 2.7 2.9 3.1 3.2 3.4

20.2 21
16.5 18
13.4 14
11.7 12
11 12
7,6
8
6.4 6.8
5.2 5.5
3.6 3.8

22.6 24 25.5 27 28.5

18.5 19.6 20.9 21.1 23.3
15 16 17 18 19
13.1 13.9 14.8 15.7 16.6
12.3 13.1 19.9 14.7 15.6
8.5
9 9.6 10.1 10.7
7.1 7.6 8.1 8.5 9.0
5.8 6.2 6.6 6.9 7.3
4.1 4.3 4.6 4.9 5.1

30.4
24.9
20.3
17.7
16.6
11.4
9.6
7.8
5.5

33.3
26.4
21.5
18.7
17.6
12.1
10.2
8.3
5.8

34.2
28
22.8
19.8
18.6
12.6
10.8
8.8
6.2

Podeavanje skidaa vika sjemena

Poto svaka rupa na sjetvenoj ploi treba da ponese samo po jednu sjemenku potrebno je uraditi
slijedee:
- U kutiju nasuti sjeme i podii sejalicu toliko da njeni tokovi budu odignuti od zemljita
- Postaviti posudu ispod ulagaa koja e da prihvati sjeme
- Ukljuiti prikljuno vratilo traktora na 540 o/min da bi ventilator poeo da radi i povlai sjeme na
otvore ploe
- U pravcu kretanja traktora runo okretati toak; zajedno sa njim okree se i sjetvena ploa koja na
svojim otvorima nosi sjemenke
Ruica skidaa vika sjemena nalazi se na zadnjoj strani kutije za sjeme gdje se nalaze i plastina
vratanca. Otvoriti vratanca i pratiti rad skidaa vika sjemena. Podesite poluge skidaa sjemena tako da
na sjetvenoj ploi posle dejstva skidaa ostane na svakom otvoru samo po jedno zrno. Ako se za rupu
sjetvene ploe, ne privue ni jedna sjemenka onda je skida blizu rupa i skida zrna sa njih. Tada, ruicu
skidaa treba postepeno pomjerati i udaljavati ga od rupa. Skida vika sjemena se pomjera - udaljava od
rupa sve dok svaka od njih ne ponese samo po jednu sjemenku. Ako se na rupe sjetvene ploe prilepe privuku dvije sjemenke treba poluge skidaa vika sjemena pribliiti rupama, sve dotle dok na rupama ne
bude po jedna sjemenka. Pritegnuti zavrtanj i fiksirati poluge skidaa sjemena u odreeni poloaj. Skidae
22

36.1

29.6
24
21
19.7
13.5
11.4
9.3
6.5

vika sjemena na svim sekcijama treba postaviti u isti poloaj i provjeriti njihov rad. U radnom poloaju
odblokirati sjetvene sekcije pomjeranjem male dvokrake opruno optereene poluge prema naprijed.
Dubina rada se podeava pomou ruice gvinta, podizanjem i sputanjem nagaznih tokova sekcije.
Prvo odviti ruicu sa zavrtnjem, osloboditi osigura i okretati ruicu u smjeru kretanja kazaljke na satu kada
se poveava dubina rada. Nakon postizanja odreene dubine sjetve, ruicu sa zavrtnjem pritegnuti i
osiguraem blokirati ruicu za regulisanje dubine. Sve sekcije podesiti da rade na jednakoj dubini
postavljanjem na isti broj skale. Provjeriti dubinu sjetve na parceli.
Podesiti pritisak sjetvene sekcije na zemljitu pomou opruge postavljanjem u odgovarajui poloaj u
zavisnosti od krupnoe sjemena i dubine sjetve. Podesiti zagrtae sjemena.
Podeavanje koliine izbaenog ubriva
Koliina izbaenog ubriva zavisi od poloaja regulatora - valjkasto rebrastog dozatora i njegove brzine
okretanja. Dozator dobija pogon od nagaznog toka sejalice preko lananika. Poloaj ruice regulatora se
fiksira na brojanoj skali koja je postavljena sa strane kutije za ubrivo. Za odreivanje koliine ubriva
koristiti podatke iz tabele. Ako se ubrivo lijepi za valjak treba poklopce sanduka podii. Podesiti dubinu
rada ulagaa ubriva i daljinu-razmak ulaganja lijevo i desno od ose reda.

Sl. 13 Ruica za podeavanje dubine rada sekcije

Podeavanje duine markera

Prilikom sjetve potrebno je da razmak izmeu dva susedna prohoda sejalice bude jednak meurednom
razmaku sekcija sejalice, odnosno razmaku izmeu redova.
Podeavanje duine markera se vri pomou formule:

A (n 1) B
2
gde je:
L

L - duina markera;
A - razmak izmeu redova;
n - broj redova;
B - rastojanje prednjih tokova traktora;
23

Primjer izraunavanja duine markera:

Razmak izmeu redova je 75 cm, broj redova 4, razmak prednjih tokova traktora 140 cm.
Izraunavanje duine markera:
L

A (n 1) B 75 (4 1) 140

117,5 cm
2
2

- Duina markera mjeri se od sredine ulagaa krajne sekcije sa jedne i druge strane sejalice do
diska markera
- Duinu lanca podesiti tako da vrh diska markera bude u nivou ulagaa sjemena, kada je sekcija
deblokirana - stavljena u radni poloaj, a podignuta na hidraulik traktora
- Duina elinog ueta na ruici za stavljanje u radni poloaj treba da bude takva da disk markera
koji nije u radu bude podignut od zemlje 20 cm
- Kada se sejalica transportuje, sekcije treba postaviti u zabravljen - blokiran poloaj, tako to emo
opruno optereenu, dvokraku ruicu u obliku slova "L" povui unazad. Sekciju podizati u vis sve dok se
sama ne blokira. Deblokiranje se vri potiskivanjem ruice naprijed i runo podizanje sekcije sejalice u vis.
Odravanje sejalice
-

Nakon zavrene sjetve oistiti ulagae od zemlje, isprazniti kutiju sa sjemenom

Na kraju svakog radnog dana izbaciti ubrivo iz sanduka, dobro ga oistiti i oprati istom vodom
Pregledati sejalicu i ustanovljene kvarove otkloniti
Korodirana mjesta treba oistiti i premazati zatitnom bojom
Proveriti cijevi za vazduh da nisu oteene, presavijene ili loe spojene na sastavima sa drugim
djelovima sejalice. Sve to moe da dovede do promjene pritiska u njima i nepravilnog rada sejalice
Ako usled preoptereenja doe do pucanja sigurnosnog klina na kardanskom vratilu sekcije treba
ga zamijeniti odgovarajuim novim
Provjeriti i po potrebi podesiti remen ventilatora (ugib od 5 - 10 mm)
Podmazati sve djelove transmisije na sejalici
Kontrolisati pritisak u gumama
Po zavretku sjetve sejalicu ostaviti pod nastrenicu ili u upu.

Napomena: nikada sa sejalicom ne ii unazad kada je ona sputena u radni

poloaj
Maina za zatitu bilja-Prskalice
Prskalice se koriste za zatitu biljaka koje su ugroene od tetoina, bolesti i korova, nanoenjem zatitnih
sredstava. Zadatak prskalica je da jednolino, ravnomjerno rasporedi radnu tenost po itavoj tretiranoj
povrini na svim djelovima biljke i da se na njima zadri potrebno vrijeme. Prskalica se sastoji od sledeih
djelova: rezervoara za tenost, pumpe, razvodni ureaj sa ventilima-slavinama, regulator pritiska,
manometra, hidromeaa (povratne cijevi za tenost), crijeva, cijevne armature - krila sa rasprskivaima diznama, ramske konstrukcije i ureaja za prikopavanje za traktor. Pumpa dobija pogon od prikljunog
vratila traktora sa 540 o/min. Pumpa usisava radnu tenost iz rezervoara kroz filter i potiskuje je do
razvodnika sa slavinama i regulatorom pritiska. Preko slavine hidromeaa dio radne tenosti se vraa u
rezervoar i vri njeno mijeanje. Drugi dio tenosti dolazi do regulatatora pritiska, na kome se vri
podeavanje odgovarajueg radnog pritiska. Viak tenosti iz regulatora koja ne ode na rasprskivae,
povratnim vodom preliva se u rezervoar, pa i na taj nain dolazi do mijeanja radne tenosti. Tenost kroz
24

slavine odlazi na rasprskivae - dizne koji se nalaze na noseoj konstrukciji armaturi - krilima. Krila su
napravljena iz tri sekcije, na kojima se rasprskivai po potrebi mogu preko slavina iskljuivati da ne rade.
Prikopavanje prskalice za traktor
Prikopavanje na traktor se vri u tri take. Donje traktorske poluge hidraulika moraju biti izjednaene kako
bi sekcije - krila prskalice sa rasprskivaima bila na istoj visini od zemlje ili usjeva. Prikopati kardansko
vratilo traktora.
Preliminarno podeavanje prskalice
Kada se prskalica prvi put puta u rad, posle montae djelova treba je testirati na slijedei nain:
- Sipati u rezervoar istu vodu
- Provjeriti boju ili fabriki broj dizni; dizne na krilima moraju biti sve iste boje broja; ne koristiti
dizne razliitih boja jer im je prenik otvora razliit, a time i kapacitet - koliina izbaene tenosti se
razlikuje
- Okretanjem ruice otvoriti glavnu slavinu - ventil
- Odvrnuti regulator pritiska - ne do kraja, ve 2/3 kruga
- Zatvoriti slavine - ventile sekcija.
Podeavanje prskalice
Izravnavanje prskalice po duini i irini vri se toplingom i desnom ruicom hidraulika. Podeavanje visine
armature (krila) vri se pomou hidraulika traktora. Krila od povrine zemlje, usjeva treba da budu
podignuta 0,50 m, to jest onoliko koliko je rastojanje izmeu rasprkivaa na krilima. Izbor rasprskivaa dizni u zavisnosti od kapaciteta pumpe i vrste zatitnog sredstva.
U uputstvu proizvoaa zatitnog sredstva nalazi se koliina sredstva i vode potrebnih za jedan
hektar. Na primjer: 3 kg/ha sredstva i 202 l vode. Prethodno je utvreno da su dizne na rasprskivaima
11004. Iz tabele 5 vidi se da koliinu od 200 l/ha moemo ostvariti pri razliitim brzinama i pritiskom radne
tenosti. Prema uslovima rada, odluujemo da brzina bude 7 km/h, pritisak 2,0 bara i da svaka dizna mora
da izbaci 1,17 lit/min.T
Tab. 5 Podeavanje prskalice za prskanje odreene koliine tenosti
Dizna 11004 sa plasticnim filterom S filter br. 08643

l/ha

3
4
5
6
7
8
9
10
11
Km/h Km/h Km/h Km/h Km/h Km/h Km/h Km/h Km/h

200 at.dizne
litara/min
300 at.dizne
litara/min
400 at.dizne
litara/min

1.50
1.00

500 at.dizne
litara/min

2.30
1.25

600 at.dizne
litara/min
700 at.dizne
litara/min

3.15
1.50
4.25
1.75

a
b
e
l
a
t
r

2.55
1.33

1.50
1.00

2.00
1.17

2.55
1.33

2.30
1.25

3.15
1.50

4.25
1.75

5.60
2.00

3.90
1.67

5.60
2.00

3.15
1.50

3.90
1.67

4.70
1.80

Kontrola brzine voznje

3 km/h =0.83 m/s = 120 sek. na 100m
4 km/h =1.11 m/s = 90 sek. na 100m
5 km/h =1.39 m/s = 72 sek. na 100m
6 km/h =1.67 m/s =60 sek. na 100m
7 km/h =1.94 m/s = 51.5 sek. na 100m
8 km/h =2.22 m/s = 45 sek. na 100m
9km/h =2.50 m/s = 40 sek. na 100m
10 km/h =2.78 m/s = 36 sek. na 100m
11 km/h =3.05 m/s = 32.8 sek. na 100m

25

Kapacitet dizne moe i da se izrauna ako se zna:

K - norma prskanja ( 202 l/ha);
V - brzina kretanja (7 km/h);
R - razmak izmeu dizni (0,5 m);
q

K V R 202 7 0.5

1,18 l/min .
600
600

Kontrola dizni-rasprskivaa
Moe se obaviti na mjestu, tako da se ispita svaka dizna posebno:
- Nasuti vodu, zatvoriti glavnu slavinu, otvoriti ventile grana-sekcija, spustiti sekcije u radni poloaj
- Ukljuiti prikljuno vratilo traktora da se okree od 450 - 600 o/min
- Podesiti pritisak pomou regulacionog ventila na 2 bara
Poto se ispituje svaka dizna posebno, da li protok odgovara onom iz tabele, potrebno je obezbijediti
odreenu graduisanu posudu i topericu. Razmak izmeu dizni je 0,5 m, pa toliko treba podii i cijelu
prskalicu od povrine zemljita. Ukljuiti glavni ventil i pustiti da voda pritiskom od 2 bara tee iz dizne u
posudu u vremenu od jedne minute. Vodu iz posude izmjeriti i u ovom sluaju treba da bude 1,18 l.
Dozvoljeno odstupanje iznosi do 5 %.
Po potrebi ispitati i ostale dizne. Ako su istroene dizne, vei otvori na njima izbacivae vie vode.
Zato treba smanjivati pritisak tenosti i ponoviti mjerenje, sve dok se ne postigne odgovarajui - taan
protok na diznama. Kod narednih prskanja, koristiti smanjeni pritisak, kako je to testiranjem i utvreno. Ako
je meusobno odstupanje kod dizni veliko, zbog njihove istroenosti ili zaepljenja treba ih oistiti mlazom
vode, etkicom za zube ili ih treba zamijeniti.
Drugi nain testiranja je da se istovremeno ispituju sve dizne, tako to se krila prsaklice podignu na
visinu od 0,5 m, a ispod njih se postavi neka velika posuda da uhvati cjelokupnu vodu iz svih dizni. Pored
toga prati se lepeza rasprskavanja i preklapanje mlazeva susednih dizni.
Podaci iz Tab. 5 vae samo za prskalicu sa radnim zahvatom od 12 m (Rz=24 dizne x 0,5 m = 12
m). Ako se smanji radni zahvat, onda se moraju naknadno izraunati parametri za prskanje, koristei
prethodnu formulu.
Na primjer:
radni zahvat- Rz je 8 m;
brzina rada V je 7 km/h;
kapacitet pumpe q je 28 l/min (25 dizni puta 1,17 l/min );
Koliina tenosti potrebna za 1 ha izraunava se po formuli:
K

600 q 600 28

300 l/ha
Rz V
87
.

Znai, da e prskalica pod odreenim pritiskom od 2 bara u ovim uslovima, sa smanjenim radnim
zahvatom izbaciti 300 l/ha tenosti.
Zbog komplikovanosti teoretskih izraunavanja prema tabelama ili kada tabelu uope nemamo, tada
preporuujemo da se prskalica provjeri na njivi. Prije putanja prskalice u rad u rezervoar sipati 100 litara
vode i izraunati povrinu koja e se poprskati sa tom koliinom. Prilikom prskanja ruica za gas mora da
bude u poloaju koji obezbijedjuje da se prikljuno vratilo traktora okree sa istim brojem obrtaja, za sve
vrijeme prskanja. Da bi se voda prilikom testiranja ravnomjerno rasprila po cijeloj povrini, potrebno je da
26

traktor ide - radi uvijek istom brzinom i da pritisak radne tenosti na manometru prskalice bude
konstantan. Ujednaena - jednaka brzina kretanja traktora postie se na taj nain to se odabere
odgovarajui stepen prenosa (brzina) ruice menjaa. Prije poetka testiranja prskalice na parceli, oznaiti
bijelom linijom zadnji toak traktora i izmjeriti obim toka, kako bi znali duinu puta koju smo preli da bi
utroili 100 l.
Primjer:
Obim toka je Ob=5 m, to znai da se sa jednim okretom toka pree put od 5 m. Voziti traktor istom
brzinom, sa ukljuenom prskalicom, sve dok se ne potroi 100 l vode. U toku vonje brojati okretaje
zadnjeg toka. Na primjer: za utroak 100 l vode toak se okrenuo 40 puta. Traktor je, prema tome, preao
put:
L = Ob 40 = 5 40 = 200 m.
u sluaju upotrebe krila prskalice sa 15 rasprskivaa-mlaznica, postavljenim na rastojanju od 0,5 m,
ostvarie se irina rada od 7,5 m, odavde proizilazi:
7,5 m 200 m = 1.500 m2 = 0,15 ha.
Dakle, sa 100 litara vode poprskano je 1.500 m2 , odnosno 0,15 ha povrine. Iz ovoga proizilazi da
e se na jedan hektar utroiti 6,66 puta vie vode tj. 666 litara.
10.000 m2 : 1.500 = 6,66 100 = 666 l.
Svaki proizvoa sredstava za zatitu bilja, propie odreenu koliinu sredstva koja treba da se
primijeni na jedan hektar. Neka u naem sluaju propisani utroak sredstva za prskanje iznosi 6 kg/ha.
Na osnovu toga moemo da izraunamo koliko sredstva treba da se sipa na svakih 100 l vode:
6 kg/ha : 666 l/ha x 100 l = 0,9 kg.
To znai da se mora na svakih 100 litara vode dozirati 0,9 kg sredstva za prskanje. Ovo je vrlo bitno
znati kada se prskaju povrine manje od jednog hektara, zbog toga da bi doze sredstava bile iste.
Da bi se dobila dobra homogenost sredstva, preporuuje se da se zatitna sredstva prvo rastope u
manjoj koliini vode, pa ih posle toga sipati u rezervoar. Na prskalici prvo ruicu postaviti u poloaj za
mijeanje. Zatim ukljuiti prskalicu da radi jedan minut, kako bi se zatitno sredstvo dobro pomijealo sa
vodom, tek posle radna tenost je pripremljena za primjenu-upotrebu.
Za kvalitet prskanja vrlo je bitna brzina rada. Ona se moe izraunati pomou naprijed pomenute
formule uz poznavanje svih ostalih parametara ili praktino odrediti. U perthodnom primjeru izmjereno je
da je traktor preao 200 m za 90 sec. Njegova brzina rada je:
V

Predjeni put x 3,6

200 3,6

8 km/ha
Vrijeme za koje je predjen put
90
.

Poto je prskalica pravilno podeena i testirana na njivi - parceli, moe se dosuti u rezervoar
prskalice potrebna koliina vode i tana doza sredstva. Sve to treba dobro izmijeati ukljuivanjem pumpe
pri emu su zatvoreni svi ventili sekcija, a ukljuen hidromea. Nivo krila prskalice treba da bude 50 cm
od usjeva ili zemljita poto je razmak izmeu dizni 50 cm. Visina sekcija se podeava pomou hidraulika
traktora ili elinih sajli koje se nalaze na ramu kod prskalica sa veeom irinom radnog zahvata.
Odravanje prskalice
Posle svake upotrebe i na kraju sezone prskalicu i ostale djelove treba isprati istom vodom unutra i
spolja. Isprazniti vodu iz rezervoara prskalice i pomonog rezervoara za pranje ruku. Unutranjost
27

prskalice se pere tako to se naspe u rezervoar odreena koliina vode i pusti pumpa da radi nekoliko
minuta.
Detaljno pregledati i utvrditi neispravnosti na prskalici kako bi se na vrijeme obezbijedili rezervni
djelovi. Redovno istiti filtere. Kontrolisati pritisak na ventilu akumulatora (zvono) pritiska. Treba da bude 1
bar (max 2 bara).
Pred zimu napuniti cijevi i pumpu antifrizom ili iz njih potpuno izbaciti vodu (runim okretanjem
pumpe). Voda ne smije da ostane u pumpi, da se na niskim temperaturama ne bi zaledila i izazvala
oteenja (pucanja) pumpe. Redovno podmazivati kardan na 10 asova rada. Provjeravati nivo ulja u
pumpi na 10 asova rada. U sluaju opadanja nivoa doliti ulje. Svakih 300 asova promijeniti ulje u pumpi
(SAE 30). Kada prskalica ne radi i u vansezonskom periodu treba je ostaviti u upu ili pod nadstrenicu.

Mehanizacija za spremanje stone hrane

Za spremanje stone hrane, korienje odgovarajue mehanizacije ima poseban znaaj. Kod viegodinjih
trava i leguminoza, podeenost maina za koenje i visina koenja u znaajnoj mjeri utiu na smanjenje
gubitaka biomase, a posebno na trajnost usjeva. Potpunom primjenom mehanizacije do konzervisanja
stone hrane, ljudski rad je sveden na najmanju mjeru, pa je uspjenost u stoarskoj proizvodnji
maksimalna. Zbog toga se, u ovom poglavlju istie najvanija mehanizacija za spremanje kabaste stone
hrane.
Kosaice
Prva operacija spremanja sijena, travne silae i sjenae je koenje krmnih biljaka, emu treba posvetiti
posebnu panju, a naroito kada se radi o lucerki, crvenoj djetelini, i drugim leguminoznim biljkama. Zbog
toga su kosaice prve i osnovne maine u liniji za spremanje stone hrane. One su namijenjene za
odsijecanje (koenje) i ostavljanje zelene biomase u otkosima pogodnim za suenje ili ubacivaje u komoru
za sjeckanje kod silokombajna . Znaaj i poznavanje kosaica ogleda se u tome to se reui aparat
(ureaj za odsijecanje stabljika) koristi u istom ili modifikovanom obliku za odsijecanje stabljika biljaka za
spremanje sijena, ili koenje biljaka za spremanje silae.
Uz predpostavku da su kosaice idealne, optimalna visina koenja viegodinjih leguminoza
(lucerka, crvena djetelina ...) i trava je od 6 cm do 8 cm, ponekad se kose pri visini 10 - 15 cm, to utie na
visinu gubitaka biomase na parceli. U zavisnosti od vrste, 1 cm nepokoene biomase utie na visinu
gubitaka od 60 kg do 300 kg/ha suve materije, dok su gubici znaajno vei ako je biomasa polegla.
Meutim, do sada nije definisana visina dozvoljenih gubitaka biomase na parceli, ali se smatra da ne bi
trebalo da budu vei od 5%. Zbog toga je vano poznavanje tipova kosaica (klasine, rotacione) i
sagledavanje ponaanja pojedinih varijanti reznih aparata u stvarnim uslovima rada.
Konstruktivno i tipski, kosaice se mogu svrstati u razliite grupe, od kojih su najvanije:
I Prema ureaju za odsijecanje stabljika:
1. Kosaice sa pravolinijsko-povratnim kretanjem noa, i to:
- klasine kosaice (sa prstima),
- kosaice sa dva noa (bez prstiju), i to: standardnog i pomaknutog registra.
2. Kosaice sa jednim aktivnim elementom (rotacione kosaice).
II Prema nainu pogona:
1.Traktorske kosaice (frontalno, bono i zadnje noene i vuene),
2. Samohodne irokozahvatne kosaice,
3. Motorne kosaice malog radnog zahvata (motokosaice).
28

U zavisnosti od tipa, traktorske kosaice mogu dobijati pogon na vie naina, i to: od prikljunog
vratila traktora (PVT) (vuene, pozadi noene i bone), od radilice motora (frontalne), od menjake kutije
(bone kosaice) i hidrostatiki pogon uz korienje hidraulinog sistema traktora.
Traktorske klasine oscilatorne kosaice
Klasine traktorske kosaice (kosaice sa prstima) nastale su na osnovu usavravanja zaprenih
kosaica, a princip odsijecanja stabljika je ostao isti. Odsijecanje stabljika vri se pomou aktivnih
elemenata (segmenata noa) i pasivnih elemenata (protureuih ploa).
Odrezivanje stabljika vri se na principu smicanja (princip rada makaza). No se kree pravolinijski
od jedne do druge mrtve take ( od jednog do drugog prsta), i natrag, pa se ostvaruje oscilatorno kretanje
noa. Put pomjeranja noa u jednom smjeru naziva se hod noa. Pri tom, segment povija stabljike, a
odsijecanje se vri na susednoj protureuoj ploi. to je vea povijenost biljaka, visina odsijecanja je
vea. Stabljike kod protureuih ploa na kojoj se trenutno vri odsijecanje, najmanje su povijene, pa su
odsjeene na najmanju visinu. Odnosno, ukoliko je povijenost stabljika manja, visina odsijecanja je nia.
Za odsijecanje stabljike pokretni radni djelovi - noevi imaju manje brzine osciliranja 2-3 m/sec, to se
ostvaruje sa manjim brojem obrtaja pogonske osovine 800-1200 o/min. Pogon dobija od prikljunog vratila
traktora sa 540 o/min. Utroak snage za pogon je mali 2,0-2,3 kW po metru irine radnog zahvata. Brzina
rada 4-8 km/h.
Kosaice sa dva noa
Kosaice sa dva noa izrauju se bez prstiju . Noevi se kreu pravolinijski - povratno, ali u suprotnim
smjerovima. U odsijecanju stabljika uestvuju dva pokretna elementa, odnosno 2 segmenta, a povijanje
stabljika vri se prema sredini razmaka izmeu segmenata. U ovom sluaju, manja je povijenost stabljika i
nia visina odsijecanja. Kosaice se izrauju sa hodom svakog noa od 38,1 mm i 76,2 mm, mada je
druga varijanta znatno zastupljenija. Konstruktivno, ove kosaice izrauju se u dvije osnovne varijante, i to:
- standardna kosaica sa odnosom broja segmenata gornjeg prema donjem nou 1:1 i
- kosaica sa tzv. pomaknutim registrom, gdje je ovaj odnos 6:5 (kosaica firme Busatis, BIDUX
sistem).
Kod drugog rjeenja, sjeenje stabljika po duini krila je postupno, manja su udarna optereenja, to
utie na angaovanu snagu i vibracije. Utroak snage za pogon je neto vei oko 2,2 - 2,5 kW po metru
irine radnog zahvata kose.

Sl.14 Kosaica sa dva noa

Princip rada kosaica sa dva noa daje veu pokrivenost povrine segmentima noa, a pri manjim
radnim brzinama dolazi do viestrukog sjeenja stabljika i usitnjavanja biomase. Odnosno, u bujnom
usjevu dolazi do poveanih gubitaka sitno isjeckanih djelova biljaka. Zbog toga treba usaglasiti brzinu
kretanja agregata i linearnu brzinu noa. Optimalna brzina kretanja agregata pri koenju je od 10-12 km/h.
Pri ovoj brzini i irini radnog zahvata kosaice od 2,5 m, postie se uinak od 1,5 ha/h pa i vie, zavisno
od uslova rada.
29

Podeavanje oscilatorne kosaice:

- Svi prsti reueg aparata moraju biti u istoj ravni. Kontola se vri vezivanjem kanapa na krajnim
prstima; ako je neki sputen dolazi do guvanja trave i zaguenja, a ako je podignut kosa se preko njega
uvija te je vie optereena; ispraviti prste cjevastom polugom ili blagim udarom ekia
- Kod kosaica visokog reza no treba da se kree od sredine jednog do sredine drugog prsta (hod
kose), pri emu se jedanput vri seenje; hod kose treba da bude 76,2 mm; ovo podeavanje vri se u
glavi kose na ekscentru (promjenom duine poluge kretae)
- Poluga kretae treba da stoji pod uglom od 900 u odnosu na osovinu ekscentra
- Zazor izmeu pritiskivaa - abice i pokretnog noa treba da bude 0,3-0,5 mm; podeavanje ovog
razmaka vri se stavljanjem i skidanjem ploica - podmetaa ili pomou zavrtnja
- Zazor izmeu pruta kose sa pokretnim noevima i voice - ploice treba da bude 0,3 mm;
primicanjem ili odmicanjem ploice sa elipsastim otvorima zazor moe da se smanji ili povea
- Visina koenja podeava se ruicom za naginjanje grebena - reueg aparata, a kod nekih i
stavljanjem klizne papuice grede kose u gornji ili donji poloaj
- Kada se kosi nizbrdo ili kada je trava niska, polegla ili zamrena, kosu treba navaliti naprijed, vodei
rauna pri tome da ne doe do zarivanja prstiju u zemljte; kada se kosi uzbrdo kosu treba navaliti malo
nazad
- Momenat ukljuivanja sigurnosnog ureaja podeava se sabijanjem opruge u kuitu na vunoj
poluzi; sigurnosni ureaj za iskljuivanje prenosa treba da bude tako podeen da kosa , kada se u nju pri
punoj brzini ubaci amova letvica debljine oko 1 cm presee, a da se pri tom ne iskljui prenos
- U neoptereenom stanju spoljanji dio reueg aparata treba isturiti neto naprijed za 20 odnosno
(kod kosaica zahvata 2,10 m) za oko 40-50 mm. Ovo se podeava promjenom duine vune poluge
- Prenosni remeni treba da budu zategnuti samo toliko da pri radu ne klize; ako u radu sigurnosni
ureaj otkae, a nastane preoptereenje kose da remeni mogu da proklizaju i tako sprijee vea oteenja
kose; pravilno zategnut remen kada se pritisne palcom ruke ugiba se 12 mm
- Broj prikljunog vratila traktora mora da bude 540 o/min, kako bi brzina osciliranja noeva bila od 2-3
m/sec
Odravanje kosaice
Posle rada kosaicu oistiti od zemlje i trave. Zatupljene noeve naotriti, a oteene zamijeniti. Otrenje
tupih noeva izvoditi pod nagibom od 20. Podmazivanje voice glave kose obavljati na svaka 2 sata rada
kose u istoj travi i ureenoj parceli. Podmazivati pritiskivae - abice i prut kose. Podmazivati mazalice na
kosaici prema upustvu proizvoaa.
Po zavrenoj sezoni kosaicu oistiti i podmazati. Skinuti pokretni prut kose sa noevima i podmazati.
Klinaste kaieve skinuti i staviti ih na suvo mjesto. Smjestiti kosaicu ispod nadstrenice.
Rotacione kosaice
Za razliku od oscilatornih tipova kosaica, kod rotacionih kosaica u odsijecanju stabljika uestvuje samo
jedan aktivni element no (bez kontranoa ) koji ima kruno kretanje. Odsijecanje se vri usled velike
periferne brzine noa oko 60-80 m/sec ( 1500-3000 o/min) i inercije stabljika koje se opiru povijanju. Poto
no istovremeno vri kruno kretanje (relativno) i pravolinijsko kretanje (prenosno), u tom sluaju, otrica
noa u radu pravi cikloidne povrine. Noevi rotacione kosaice smjeteni su na vertikalno vratilo na
nosaima i obru u horizontalnoj ravni.
Po konstrukciji, radni organ ove kosaice moe biti postavljen na bubanj ili disk. U prvom sluaju, ove
kosaice su najee sa dva bubnja .
Kod diskosnih kosaica broj diskova se kree od 1-6, a ree vie, to zavisi od radnog zahvata i
prenika diskova. Kosaice sa vie od 2 diska imaju manji prenik diskova.
30

Rotacione kosaice rade sa veim brzinama to im omoguava princip rada, a nema

neizbalansiranosti pogona kao kod klasinih kosaica. Radna brzina kree se najee od 8-12 km/h.
U zavisnosti od broja rotora (2-6), radni zahvat ove kosaice je od 1,5 m do 4 m, pa se ostvaruje
uinak preko 2 ha/h. Meutim, zbog velikog broja obrtaja rotora i velike radne brzine, rotacione kosaice
iziskuju znatno veu snagu za pogon. Specifini utroak snage za pogon kree se od 8-15 kW/m , to
zavisi od uslova rada.

Sl.15 Rotaciona kosaica

irokozahvatne kosaice su namijenjene za koenje na velikim povrinama gdje je potrebno ostvariti

vei uinak.
Kosaice gnjeilice - kondicioneri
Kosaice gnjeilice imaju zadatak ne samo da dobro i kvalitetno kose, ve i da mehaniki tretiraju
pokoenu travnu masu i utiu na njeno bre suenje u polju. Ovo je naroito vano za koenje
leguminoznih biljaka. Zbog toga se dodaci kosaicama za kondicioniranje biomase izvode u obliku lomilica
ili gnjeilica ili kombinovano.
Kod kosaice gnjeilice ureaj za gnjeenje je izraen od dva para glatkih ili rebrastih valjaka izmeu
kojih prolazi pokoena travna masa i gnjei se. Kod kondicionera iza kose postavljeni su rotoudarai
Ovakvim nainom koenja i spremanja sijena postie se:
- bre i ujednaenije suenje stabljike i lia; skrauje se vrijeme prosuivanja za vie od 40%, ukoliko
je vrijeme naklonjeno suenju
- znaajno se smanjuju kvantitativni gubici u liu i drugim nenijim, hranljivijim djelovima stabljika, pa
se dobija kvalitetnije sijeno
- po zavretku suenja, stabljike su izlomljene, meke pa ih domae ivotinje radije jedu
- poboljava se stepen iskoriavanja sijena u jaslama; gnjeenjem se i cijepanjem-kondicioniranjem
grublji i neniji djelovi biljke izmjeaju meusobno, pa ivotinje ne mogu da biraju, ve su prinuene da sve
jedu; gubitka sijena u jaslama skoro da nema.
Prikopavanje kosaica
- Rotacione diskosne kosaice prikopavaju se na traktor u 3 take za poluge hidraulika traktora uz
obavezno osiguranje spojeva
- Prikopati kardansko vratilo
- Podii oslonu nogu
- Kod kosaica SIP prikljuiti hidraulina crijeva na traktor
- Kod prikopavanja potovati mjere bezbjednosti na radu
31

Podeavanje kosaica
Transportni poloaj:
Kosaica SIP:
- Podii kosaicu hidraulikom traktora
- Podii radni dio pod uglom od 900 u odnosu na horizontalu pomou hidraulinog ureaja
- Osigurati transportni poloaj okretanjem ruice ventila hidraulinog cilindra na kosaici (poloaj
poprean na cilindar)
Kosaica IMT:
- Zabravnu osovinu - klin na plivajuoj poluzi postaviti u leite za transportni poloaj blie opruzi i
osigurati osiguraem; na ovaj nain se blokira plivanje poluge
- Prednji dio zatitne cerade podii
- Podii kosaicu hidraulikom
- Skinuti lanac za rastereenje sa traktora i postaviti ga na kosaicu
- Izvriti osiguranje transportnog poloaja zabravljivanjem
Radni poloaj:
Kosaica SIP:
- Okrenuti ruicu ventila u pravcu hidraulikog cilindra i spustiti radni dio kosaice
- Povui omu ueta i zakrenuti kosaicu da zabravi
Kosaica IMT:
- Namjestiti zabravnu osovinicu - klin u poloaj za rad; time se oslobaa opruga i omoguava kosaici
da kopira teren
- Povui lanac i odbraviti kosaicu
- Spustiti rezni aparat u radni poloaj pomou hidraulinog ureaja
- Runo zabaciti kosaicu naprijed
- Zategnuti i vezati lanac u prorez u gornju taku na zateznoj kuki traktora (pored toplinga)
- Visina koenja se podeava promjenom visine klizne povrine bubnja postavljanjem ili skidanjem
elinih prstenastih ploica ispod bubnja; kod kosaica kod kojih to nije mogue obaviti na ovaj nain,
visina koenja se podeava pomou toplinga ( skraivanjem i produavanjem); pri tome se vodi rauna da
se diskovi mnogo ne zaokrenu i udaraju u zemlju kako ne bi dolo do oteenja noeva; takoe mora da
se podesi visina donjih poluga hidraulika i one treba da budu na visini od 40 - 45 cm od zemljita
- Lanac se vee za gornju taku na traktoru i zategne
- Provjeriti plivajuu polugu sa oprugom da li funkcionie kako bi kosaica mogla da kopira teren
- Klinasti remen treba da bude pravilno zategnut sa ugibom od 19 mm; pritezanje remena vri se
pomou navrtke zavrtnja koji je opruno optereen; prethodno se odvije kontra navrtka
- Ako u toku rada rezni aparat udari u neku prepreku aktivira se sigurnosni ureaj koji iskopa rezni
aparat i kosaica se zabacuje u stranu; ureaj treba tako da se podesi da duina opruge bude 100 mm
tako da u normalnim radnim uslovima sigurnosni ureaj ne dejstvuje; da bi se kosaica ponovo vratila u
radni poloaj treba iskljuiti prikljuno vratilo, traktor vratiti malo unazad, podii kosaicu i zanjihati je
prema traktoru tako da se sigurnosni sistem vrati u prvobitni poloaj
- Mogua je zamjena tupih noeva.
- Kod kosaica gnjeilica mogue je regulisati pritisak gnjeenja mase pomou valjaka; pritisak
valjaka na biljnu masu se podeava natezanjem opruga i primicanjem valjaka - smanjenjem razmaka
izmeu njih.
Odravanje kosaica
Posle rada kosaicu oistiti od zemlje i trave i provjeriti noeve i po potrebi ih naotriti ili zamijeniti.
Podmazati sve okretne, klizne i zglobne spojeve na ramu kosaice. Svakih 10 asova podmazati
32

kardansko vratilo, a svakih 100 asova rada zamijeniti ulje u reduktoru i kuitu reznog aparata. Kuite
mora da bude u vertikalnom transportnom poloaju prilikom zamjene ulja (kod kosaice IMT).
U vansezonsko vrijeme:
Mjesta gdje se pojavila korozija oistiti i premazati bojom. Skinuti klinasto remenje i uvati ih na suvom
mjestu. Kosaicu ostaviti ispod nadstrenice ili u upi i to da bude u radnom poloaju sa sputenom
potpornom nogom.
Prevrtai, okretai i sakupljai sijena (grablje)

Za okretanje i rastresanje biomase tokom suenja mogu se koristiti posebne maine: okretai i prevrtai,
odnosno za skupljanje sijena koriste se sakupljai. Meutim, veina tipova ovih maina koriste se kao
univerzalne i mogu izvoditi sve ove operacije.
Postoji vie tipova grablji koje mogu biti samo skupljai pokoene biomase ili za sakupljanje osuene
biomase (sijena) na parceli. Grablje mogu obavljati i druge operacije kao to su: rastresanje otkosa,
okretanje i prevrtanje biomase u cilju suenja u polju. Meutim, osnovna funkcija grablji je sakupljanje
sijena (osuene ili pak provenute biomase) u valjke sijena. Na osnovu principa rada, grablje mogu biti:
trakaste, zvezdaste bone ( Sunce) i igraste.
Trakaste grablje
Koriste se za rastresanje, prevrtanje i sakupljanje sijena. Najee se izrauju kao noene ili polunoene
maine. Mogu se agregatirati za dvoosovinske i jednoosovinske traktore (motokultivatore). Pogon dobijaju
od prikljunog vratila traktora ili od radilice motora kod motokultivatora.. Pogodne su za rad na livadskom
sijenu, odnosno za rad na nagnutim terenima.
Radni organ se sastoji od etiri klinaste remenice, od kojih se dvije nalaze sa lijeve, a dvije sa desne
strane. Preko remenica prebaena su dva klinasta remena na kojima su na odreenom rastojanju
postavljeni elastini elini prsti. Svi ovi djelovi se okreu i ine jednu beskrajnu traku, pa se zato i ovi
prevrtai nazivaju trakasti.
Kada elimo da nam maina sakuplja pokoenu masu u zboj postavljamo sa strane zavjesu.
Podeavanje trakastih grablji:
- Visina rada se podeava pomou pneumatskih potpornih tokova grablji (podizanjem i sputanjem
po vertikalnom nosau)
- irina i visina zboja se podeava pomou cjevastog teleskopskog nosaa platna; ako je platno blie
elastinim prstima dobie se vii (deblji), ali ui zboj, a ako je dalje dobija se nii-tanji i iri zboj
- Uklanjanjem zavjese sa grablji nosaa, maina e da rastrese, prevrne i premjesti pokoenu masu,
dakle radie kao rastura i prevrta sijena
- Zatezanje remena sa prstima vri se pomou zateznog zavrtnja sa kontra navrtkom
- Odravati pritisak od 2 bara u gumama tokova
Odravanje trakastih grablji:
- Posle rada mainu pregledati i oteene djelove zamijeniti novim
- Podmazati sva mjesta na sakupljau
- Posle sezone sakuplja oistiti, konzervirati i staviti pod nadstrenicu

33

Zvezdaste bone grablje

Zvezdaste bone grablje mogu da vre prevrtanje, rastresanje i sakupljanje sijena promjenom ugla
biomasi. Radni organi su zvezdasti tokovi, sastavljeni od elastinih zubaca - prstiju. Tokovi su
pojedinano preko rukavca postavljeni na nosaima, pa se nezavisno prilagoavaju terenu.Tokovi su
postavljeni koso u odnosu na pravac kretanja. Pogon dobijaju trenjem zubaca o podlogu, a ne prinudno
od prikljunog vratila traktora. U odnosu na druge tipove grablji, ove njenije zahvataju djelove biljke i
stvaraju manje gubitke biomase pri sakupljanju. Sa ovim tipom grablji ostvaruje se bolje popreno
kopiranje terena - dobro se prilagoavaju konfiguraciji terena. U zavisnosti od uslova rada grablje mogu da
se kreu veom radnom brzinom 10-12 km/h. Veoma su pogodne za krmne biljke bogate lisnom masom,
kao to su lucerka, crvena djetelina i druge.

Sl.16 Zvezdaste grablje

Prikopavanje zvezdastog sakupljaa - okretaa (sunce)

- Sakuplja - okreta se prikljuuje u tri take hidraulika traktora
- Podii oslonu nogu
Podeavanje zvezdastog sakupljaa-okretaa IMT
Radni poloaj moe da bude za sakupljanje i okretanje. Za sakupljanje sijena glavni nosa sakupljaa
postavlja se 30 - 40 (u srednjem poloaju graninika) u odnosu na uzdunu osu traktora. Ovo je ujedno i
podeavanje irine rada. Sakupljanje u vee otkose moe se ostvariti tako to e sakuplja da proe u
jednom pravcu, a u povratku novi otkos spaja sa prethodnim. Za okretanje sijena sakuplja mora da se
podigne hidraulikom traktora, izvri zaokretanje nosaa i poloaj nosaa osigura postojeim graninikom.
Transportni poloaj:
- dok je prevrta u radnom poloaju izvriti skraivanje lanca na prikljunom nosau tako da pri
podizanju opruga bude rastereena; zaokrenuti graninike (klinove) poloaja na lijevom i desnom kraju
glavnog nosaa tako da se oslobode nosai okretnih tokova; pomou hidraulika podii sakuplja u gornji
poloaj izvlaenjem graninika (klina) i osloboditi glavni nosa, zaokrenuti ga i postaviti u vertikalni poloaj;
osigurati ga oslobaanjem graninika.
Visina od zemljita podeava se skraivanjem lanaca. Podeavanje lanca vri se na slijedei nain:
- Polako podizati hidraulik sve dok se ne zategne lanac; za lanac je prikaena opruga i ona ne
smije da bude zategnuta
- Otkaiti sigurnosti lanac od kuke u gornjem poloaju; zategnuti ga rukom i utvrditi koja alka
dolazi do kuke za zakainjanje
- Lanac zakaiti drugom ili treom alkom od prethodno utvrenog mjesta; na ovaj nain opruga
je pravilno optereena i sabirni elementi mogu dobro da kopiraju teren.

34

Odravanje zvezdastog sakupljaa-okretaa (sunce)

Poslije rada izvriti pregled sakupljaa-okretaa i oteene djelove zamijeniti (najee elastine prste).
Leaji u glavini okretnih tokova su zatvoreni i ne treba ih podmazivati. Paziti da u njih ne ue voda.
Van sezone sakuplja oistiti, mjesta sa skinutom bojom obojiti, neobojene djelove zatititi univerzalnom
masti i staviti sakuplja pod krov.
igrasti rotacioni prevrtai i sakupljai
igraste grablje su tip grablji kod kojih se zupci (radni elementi) obru u horizontalnoj ravni. U zavisnosti
od irine zahvata, sastoje se od jednog, dva ili vie horizontalnih rotora. Kod vie rotora nosa rotora je
zglobne izrade, tako da se pojedini rotori nezavisno prilagoavaju terenu. Svaki rotor je oslonjen na svoje
tokove. Svaki sklop se satoji od nosaa zubaca (3-6) na kojima su postavljeni zupci (3-8 zubaca po
nosau). Vile sa zupcima se zaokreu, tako da dolaskom u prednji poloaj pri zahvatanju sijena, zupci
zauzimaju uspravan poloaj, zahvaeno nose bono prema sakupljau sijena, zaokreu se - izdiu i sijeno
ostavljaju uz zavjesu.
Kod univerzalnih grablji za rastresanje, prevrtanje i sakupljanje sijena maine imaju dva rotora sa
veim brojem vila, koje imaju po dva elastina zubca. Zubci mogu biti fiksni i ugao im se podeava runo,
a kod nekih konstrukcija su samopodesivi i pod djelovanjem centrifugalne sile se zakoavaju u odreeni
poloaj.

Sl.17 igraste grablje

irina zahvata ovih grablji moe biti do 5 m i vie, to zavisi od konstrukcije. Radna brzina kree se
10-15 km/h, pa se ostvaruje visok povrinski uinak (do 5 ha/h), to zavisi od irine zahvata grablji i
prinosa sijena koji utie na radnu brzinu. Poto se osnovni nosei elementi ovih grablji uglavnom izrauju
od cijevnih nosaa, izuzev horizontalnih voica, one su veoma lake (masa grablji do 300 kg, rijetko vie)
Prikopavanje igrastog sakupljaa-okretaa
Sakuplja okreta SIP prikopava se u tri take na traktorske poluge hidraulika:
- Prikljuiti kardansko vratilo za pogon igri
- Podii oslonu nogu
Podeavanje igrastog sakupljaa-okretaa SIP
- Podeavanje tokova za prevrtanje je kada su oni u donjem, a za sakupljanje u gornjem
poloaju; ovo podeavanje uraditi kada je sakuplja podignut za 10 - 15 cm od zemljita
- Visina prstiju od zemljita regulie se na tokovima postavljanjem u odreeni poloaj nosaa
tokova; ako tokova nema onda hidraulikom trakora odnosno toplingom rotore spustiti u
prednjem dijelu.
35

Podeavanje oprunih prstiju vri se pomou zglobno povezanih poluga na kojima se oni
nalaze. Pomjeranjem jednog elementa - prsta (onog pored koga se nalazi opruga i prorezana
poluga) pomjeraju se svi prsti istovremeno
Poloaj za sakupljanje zauzima se povlaenjem prstiju nazad
Poloaj za prevrtanje zauzima se pomjeranjem prstiju naprijed
Kod nekih igrastih grablji poloaj za sakupljanje se ostvaruje pojedinanim prebacivanjem
prstiju u gornji poloaj
Podeavanje zavjese (ako je ima) za oblikovanje redova vri se sputanjem i odmicanjem za
30 35 cm od radnih prstiju to omoguava kvalitetno sakupljanje; zavjesa je podignuta pri
prevrtanju i transportu.

Pri otkopavanju sakupljaa - okretaa od traktora spustiti oslonu nogu. Broj obrtaja prikljunog vratila
traktora mora se poveati ako je pokoeno vie mase i ako je ona vlanija.
Odravanje igrastih sakupljaa-okretaa:
Nakon rada pregledati sakuplja-okreta da li ima oteenja i po potrebi izvriti popravke (najee opruni prsti). Kontrolisati pritisak u pneumaticima treba biti 2,5 bara. Povremeno prekontrolisati zavrtnje.
Podmazivanje:
Svakih 10 radnih asova podmazati kardansko vratilo. Svakih 10 - 15 asova podmazati reduktor (LIS-2),
mehanizam za podizanje i sputanje tokova i gibljivi priklop (ostali leajevi su zatvoreni i trajno
podmazani)
Van sezone staviti sakuplja-okreta pod nadstrenicu ili u upu.
Samoutovarne prikolice
Samoutovarne prikolice su namijenjene za utovar i transport svjee, zelene biomase za svakodnevnu
ishranu domaih ivotinja, a prvenstveno za utovar i transport sijena skupljenog u valove. Samoutovarne
prikolice sa noevima mogu da se koriste se i za spremanje travne sjenae.
Samoutovarna prikolica sastoji se iz pick-up ureaja, ureaja za prihvat i ubacivanje biomase u
tovarni sanduk, sanduka i podnog lanastog transportera sa letvama. Pick-up ureaj podie masu i
prebacuje je do transportnog ureaja. Pick-up ureaj se oslanja na kopirne tokove. Pogon osnovnih
radnih organa je od prikljunog vratila traktora preko kardanskog vratila. Zbog naprijed postavljenog pickup ureaja, samoutovarne prikolice su uglavnom jednoosovinske.

Sl.18 Samoutovarna prikolica sa letviastim sandukom

36

Veina samoutovarnih prikolica je opremljena noevima za usitnjavanje sijena i zelene mase. Duina
usitnjene mase se kree oko 6-30 cm to zavisi od broja noeva. to je vei broj noeva to je sjeckanje
mase sitnije. Noeva ima od 8-16 i smjeteni su u transportnom prihvatnom kanalu. Noevi mogu biti kruti i
pokretni (obino su kruti). Nepokretni noevi su postavljeni u jedan ili dva reda na koje nailazi masa i secka
ih. Pokretni noevi su postavljeni iznad kanala, sloenije su grae, skuplji i zahtijevaju veu snagu.
Podeavanje samoutovarne prikolice
Podeavanje visine pick-up ureaja na 5 cm od zemljita vri se pomou kopirnih tokova. Vri se
iskljuivanje - skidanje noeva ili stavljanje noeva u radni poloaj. Naotriti tupe noeve. Posle svakih 50100 utovarenih prikolica, noeve treba naotriti. Brzina kretanja transportne trake moe se mijenjati ime
se podeava vrijeme istovara.
Pick-up prese
Sijeno koje nije presovano u rinfuznom stanju spada u kabaste meterijale, jer ima zapreminsku masu 5070 kg/m3. U takvom stanju sijeno nije podesno za transportovanje i skladitenje S druge strane,
manipulacija sa sijenom je oteana, poev od skladitenja, izuzimanja i distribucije domaim ivotinjama,
za ta je potreban znaajan utroak ljudskog rada. Nasuprot tome, balirano sijeno zauzima manji skladini
prostor pa je mogue mehanizovati pojedine radne operacije (utovar, transport, skladitenje, distribuciju
sijena). Bale sijena formirane presom niskog pritiska imaju zapreminsku masu 80-120 kg/m3, a bale
formirane presama visokog pritiska 100-260 kg/m3. U balama se sijeno bolje uva, manje je izloeno
kvarenju, pa su gubici hranljivih djelova biljke svedeni na minimum.
Prema obliku i sabijenosti bala prese se dijele na:
- Standardne prese niskog pritiska koje formiraju bale u obliku pravouglog paralopipeda-etvrtaste
bale; pojedinana masa bala se kree od 10-40 kg, sabijenosti 50-110 kg/m3
- Prese visokog pritiska koje formiraju velike bale u obliku pravouglog pipeda; prosjena masa bala
450-700 kg, sabijenosti 170-260 kg/m3
- Prese koje formiraju bale u obliku valjaka - rolobaleri. Prenik bala je od 60-180 cm, a masa od 25700 kg
Prese u jednom prohodu obavljaju nekoliko operacija. Podiu masu iz vala, presovanjem mase
formiraju balu, zatim bale vezuju i tako zavezanu balu ubacuju u transportno sredstvo ili odlau na tlo.
Za podizanje travne mase iz vala presama slui pick-up podizni ureaj. Uzdignuta masa dolazi do
ureaja za prihvatanje, transport i uvlaenje - ubacivanje mase u komoru za presovanje. Postoje vie
tipova ovih ureaja, od kojih se najvie koristi vilasti, puni, kombinovani i dr. Komora za presovanje je
pravougaona - etvrtasta. Kroz komoru se kree klip, koji pravi do 110 pokreta - udara u minuti. Klip sijeno
periodino u slojevima presuje i potiskuje ka izlazu komore. Na samom izlazu iz komore nalazi se ureaj
za regulisanje duine i sabijenosti bala.
Kod ovog tipa prese niskog i visokog pritiska, biomasa od ulaska u presu pa do izlaska formirane
bale, dva puta mijenja pravac i smjer kretanja pod uglom od 90. Klip prese kree se pravolinijski,
povratno. Komora prese za sabijanje biomase je dugaka i uska pa se sabijanje vri slojevito (sloj po sloj).
Vezivanje bala je po duini sa dva veza kanapa ili ice.

37

Sl.19 Klasina presa visokog pritiska

Prikopavanje prese
Maina je vuena i prikopava se za poteznicu traktora. Prikopati kardansko vratilo za pogon prese.
Podii oslonu nogu (pomou ruice) i fiksirati je.
Uvlaenje kanapa za vezivanje bala:
- Iskljuiti prikljuno vratilo traktora
- U posebno kuite ubaciti klupka kanapa koja mogu biti prirodni sisal tip 180 - 200 m/kg i
plastina 450 m/kg. Poto se stavljaju 4 klupka, krajeve etvrtog klupka povezati sa drugim, a
krajeve treeg povezati sa prvim
- Provui kanap kroz igle i krajeve vezati za poprenu osovinu
Podeavanja prese
- Sinhronizacija prese - prije poetka rada provjeriti sinhronizaciju rada svih djelova prese okretanjem
zamajca rukom; posebno obratiti panju da vile i igle ne dodiruju klip
- Podeavanje visine prstiju pick-up ureaja (5 cm od zemljita) pomou hidraulinog ureaja ili
mehaniki rukom
- Podeavanje duine bala vri se pomou regulatora. Odvije se prvo kontra navrtka, a zatim odvije
zavrtanj, ime se bala skrauje i obrnuto; za presovanje suve slame i sijena treba smanjiti bale, a poveati
pritisak; duina bale moe varirati od 80 - 100 cm; dimenzije bala su 36 x 46 x 100 cm (tip P komore)
- Podeavanje sabijenosti bala postie se suavanjem i proirivanjem komore - kanala za presovanje
pomou ruice gvinta; preporuka je da se pri presovanju vlane mase smanji pritisak kako ne bi dolo do
stvaranja plesni u unutranjosti bale, a povea pritisak kod presovanja sitne i suve trave
- Teina bale zavisi od duine, zbijenosti i materijala koji se presuje; od podeavanja noeva i stanja
njihove otrice zavisi spoljni izgled bala; razmak izmeu fiksnog noa privrenog na kanalu prese i
pokretnog noa privrenog na klipu mora biti 8 - 10 mm; razmak izmeu igala i zuba na klipu treba da
bude od 30 - 70 mm.
Sigurnosni ureaji
Sigurnosni klin na zamajcu se kida kada doe do preoptereenja prese. Na taj nain se prekida prenos
snage na ostale radne djelove prese. Najei uzroci su:
1. Nepravilno podeeni i tupi noevi;
2. Prekomerni pritisak bala s velikim hranjenjem
3. Klip ne klizi lagano jer su voice loe podeene
4. Loa podeenost ureaja za zaustavljanje klipa
5. Loa podeenost igala

38

Sigurnosni klin ili zavrtanj na osovini vezaa ima zadatak da ga iskljui i zatiti od loma ako doe do
poveanog otpora i greke pri vezivanju. Sigurnosni ureaj kod igle se aktivira kada ona prodre u komoru
za presovanje.
Odravanje prese
Podmazivanje prese:
- Svakih 10 asova podmazati kardan
- Svakih 10 asova podmazati: veza, klip, pokretnu osovinu, sakupljaki ureaj itd.
- Svakih 100 asova i na poetku sezone provjeriti zategnutost svih lanaca i podmazati ih
Vansezonski period:
Presu oistiti od slame i prljavtine, mast i prainu oprati naftom sa svih mjesta kuita leaja. Sva mjesta
za podmazivanje temeljno podmazati sve dok mast ne pone izlaziti iz leajeva i presu nakon toga staviti u
kratkotrajni rad. Lance oprati i podmazati.
Sve sjajne dijelove, kao to su: kanal za presovanje, petlja, konica vratila stezaa, kardansko
vratilo, konica zamahaa igala, vrhovi igala, klizne ine i povrine klipa, radi zatite od re temeljno
namazati mau. Pregledati mainu radi ustanovljenja eventualnih oteenja i izvriti popravke. Gume
premazati zatitnim lakom ili zatitnim sredstvom. Presu, radi rastereenja tokova (guma), podii od tla i
gume ispustiti na 0,5 bara. Ako se presa ne podie i podupre odravati u gumama pritisak od 2 bara.
Presu uskladititi na suvom mjestu u prostoriji zatienoj od nevremena u kojoj nema vetakih ubriva i
drugih hemikalija.
Rol prese
Prese za formIranje bala valjkastog oblika ili tzv. rol prese mogu biti: (1) rol prese sa konstantnom
zapreminom komore i (2) rol prese sa promjenljivom zapreminom komore.
Prese sa konstantnom zapreminom komore oblikuju valjkastu balu koja je u sredini rastresita, a po
obodu zbijena. Ovakva struktura bale nastaje tako to se komora prese postupno puni, a biomasa sijena u
komori vrti se u krug. Kada se komora napuni, biomasa se nabija na obodne ivice komore i sve vie sabija.
Na taj nain dobijaju se bale ija je unutranjost rastresita, a spoljni dio sabijen. Kod ovih presa, jezgro
bale je rastresito, obino karakteristinog zvezdastog oblika. Komora prese moe biti razliita i to: od traka
ili baterije valjaka, to je pogodno za presovanje sijena kod skoro svih krmnih biljaka. Takoe moe biti u
obliku lanastog elevatora koji je pogodan za baliranje slame i livadskog sijena. Prednost ovog tipa prese
je to se bale mogu naknadno prosuiti u polju, posebno ukoliko vlanost sijena nije bila skladina pa su
pogodne za baliranje sijena leguminoza.
Prese sa promjenljivom zapreminom komore sabijaju masu od samog poetka ulaska biomase sijena.
Komora ovih presa je najee od trakastog elevatora, a posebni zatezni mehanizam omoguava irenje
komore uz istovremeno sabijanje biomase sijena. Zbog toga je mogue formiranje bala razliitog prenika,
od 60-180 cm, dok je duina bala ograniena irinom komore (kod uobiajenih konstrukcija irina bala je
od 100 cm do 160 cm).
Valjkaste bale se mogu vezivati kanapom, mogu se omotavati mreicom, a u novije vrijeme postoje
rijeenja sa omotavanjem folijom pri pravljenu travne silae.

39

Silani kombajni
Namjena silanog kombajna je da vri: odsijecanje, odnosno koenje krmnih biljaka ili da podigne ve
pokoenu biomasu, da transportuje biomasu do ureaja za sjeckanje, da sjecka biomasu i da isjeckanu
biomasu ubaci u prikolicu.
Silani kombajni se koriste za:
- pripremu biomase za siliranje,
- pripremu biomase za dehidraciju, i
- ubiranje biomase za svakodnevnu ishranu domaih ivotinja.
U sva tri sluaja, zahtjevi za duinom sjeckanja biomase su razliiti. Biomasa za siliranje trebalo bi da
bude iseckana na duinu 10-20 mm, a za dehidraciju 20-30 mm. Za svakodnevnu ishranu domaih
ivotinja nije neophodna odreena duina sjeckanja. Odnosno, pri direktnoj raspodeli zelene hrane u jasle,
potrebno je da se obezbijedi dobar rad samoistovarnim prikolicama sa bonim istovarom pomou
poprenog transportera. U ovom sluaju, najea duina sjeckanja je oko 50 mm. Silani kombajni
trebalo bi da se odlikuju univerzalnou primjene, odnosno, trebalo bi da odgovaraju zahtjevima i
mogunostima ubiranja razliitih vrsta biljaka za stonu hranu i podeavanja duine sjeckanja.
Na osnovu pojedinih kriterijuma, silani kombajni se mogu svrstati u sledee grupe, i to:
a) Prema ureaju za sjeckanje
- silani kombajni sa noevima na bubnju
- silani kombajni sa noevima na disku
- silani kombajni sa rotoudaraima
U prethodnom periodu postojao je tip kombajna sa noevima na ventilatoru. Meutim, zbog svojih
nepovoljnih eksploatacionih karakteristika (neujednaena duina sjeckanja) sada se ovakvi kombajni ne
proizvode. Na osnovu ovog kombajna, nastale su ventilatorske sjeke koje se esto koriste kod punjenja
silotornjeva i sijenotornjeva.
b) Prema pogonu, postoje kombajni:
- traktorski silani kombajni
- frontalni noeni silani kombajni
- pozadi noeni kombajni varijante sa kretanjem traktora unaprijed koje su zastupljene kod nas i sa
kretanjem traktora unazad (za traktore kod kojih se sedite i upravlja mogu okrenuti podesiti za ovakvo
upravljanje)
- vueni silani kombajni
- samohodni silani kombajni (sa sopstvenim pogonskim motorom i hodnim mehanizmom).
c) Prema projektovanom kapacitetu, odnosno projektovanoj propusnoj spsobnosti:
- silani kombajni malog kapciteta (do 30 t/h)
- silani kombajni srednjeg kapaciteta (30-60 t/h)
- silani kombajni visokog kapaciteta (60-100 t/h)
- silani kombajni vrlo visokog kapaciteta (preko 100 t/h)
Za spremanje i konzerviranje biomase krmnih biljaka koriste se: kombajni malog kapaciteta
(jednoredni noeni traktorski silani kombajni) i traktorski noeni i vueni kombajni koji su srednjeg
kapaciteta. Kombajni visokog kapaciteta su troredni, a sa vie od tri reda su vrlo visokog kapaciteta i obe
grupe su samohodni silani kombajni.
Sastavni djelovi silanih kombajna kod kojih je ureaj za sjeckanje sa noevima na bubnju i sa
noevima na disku, mogu se svrstati u dvije grupe:
40

a) Osnovni dio maine

- ureaj za transport pokoene biomase do ureaja za sjeckanje
- ureaj za sjeckanje
- ureaj za transport isjeckane biomase u prikolicu
b) Prikljuci ili adapteri
- prikljuak za niskorasle gusto sijane krmne biljke
- prikljuak za visokorasle irokoredne krmne biljke
- prikljuak za berbu klipa kukuruza
- pick-up ureaj
Ukoliko se na odreenom silanom kombajnu prikljuci mogu mijenjati, tada on ima univerzalnost
primjene. Ukoliko ima samo jednu vrstu fiksno vezanog prikljuka, a to je obino za visokorasle
irokoredne usjeve, takav kombajn nema univerzalnost primjene i namijenjen je za ubiranje samo
odreene vrste krmnih kultura.
Ureaj za niske kulture koristi se za spremanje travne silae. Sastoji se od vitla, kose i punog
transportera. Vitlo naginje stabljike na kosu, pridrava ih pri odsijecanju, a zatim prebacuje na korito gdje
masu prihvata puasti transporter. Svojom lijevom i desnom spiralom dovodi masu na sredinu gdje je
prihvataju pick-up prsti i predaju je ureaju za transport biljne mase. Visina koenja se regulie podizanjem
ili sputajem cijelog prikljuka. Poloaj vitla, spiralnog transpostera i njegovih prstiju moe se podeavati u
zavisnosti od uslova rada.
Pravljene sjenae od lucerke, crvene djeteline, trava vri se tako to se prvo pokose kosaicama i
ostave da masa provene. Zatim se pick-up ureajem i punim transporterom biomasa podie i predaje
ureaju za transport do sjeke. itav prikljuak se moe podizati i sputati od zemljita i obezbijediti
podizanje biljne mase bez gubitaka i oteenja pick-up prstiju.
Ureaj za transport biljne mase prihvata masu od jednog od dodatih ureaja i unosi u ureaj za
sjeckanje. Pri tome se biljna masa ujednaava po debljini i pravilno rasporeuje po cijeloj irini sjeke i
sabija. Ureaj moe biti razliite izrade. Najee je to transportna traka - lanasti elevator, a iznad njega
nazubljeni valjak. Na samom ulazu u sjeku nalazi se par valjaka, od kojih je jedan nazubljen, a drugi
gladak, koji stiskaju biljnu masu i uvlae u ureaj za sjeckanje.
Ureaj za sjeckanje-sjeka silanog kombajna je postavljena u kuitu. Najee se koristi sjeka sa
noevima na bubnju i sjeka sa noevima na disku, ree sa noevima na ventilatoru. Noevi mogu biti
ravni, postavljeni paralelno sa osovinom, ali je sjeenje ravnomernije i manje optereenje motora kada su
noevi postavljeni pod uglom od oko 30-350. Kontrano je postavljen sa unutranje strane ulaznog otvora.
Broj obrtaja rotora ureaja za sjeckanje kree se kod izvedenih konstrukcija od 800-1500 o/min,
zavisno od prenika ureaja. Broj noeva na rotoru kree se od 6-12 kom (najee 6-9), to omoguava
veliki broj rezova. Zbog toga ova sjeka, kod iste brzine ulaenja, daje upola krau silau, a duplo vei
uinak u odnosu na sjeku sa noevima na disku. Nedostatak sjeke sa noevima na bubnju je to ima
manju zamanu masu pa kod neravnomernog otkosa esto dolazi do zaguenja. Radi toga je potrebna
vea rezerva pogonske snage za siguran rad.
Ureaj sa noevima na disku ima disk postavljen popreko na pravac ulaenja mase. Disk se pri radu
okree od 550-1000 o/min. Na disk je postavljeno 6-12 noeva. Kontrano je postavljen na ulaznom otvoru
kuita sjeke. Izmeu noeva na disku postavljene su posebne lopatice, koje stvaraju jaku vazdunu
struju za transport i izbacivanje isjeckane mase u prikolicu.

41

Podeavanje silokombajna:
Duina sjeckane mase se moe podesiti od 4-20 mm i to promjenom broja noeva na bubnju (skidanjem
noeva poveava se duina sjeckanja, pri emu treba voditi rauna o balansiranju bubnja), promjenom
brzine ulaenja biljne mase u sjeku (smanjenjem brzine kretanja ureaja za transport i uvlaenjem mase
duina sjeckanja je manja), promjenom obodne brzine noeva (poveanjem broja obrtaja bubnja smanjuje
se duina sjeckanja) i pomjeranjem - pribliavanjem ili udaljavanjem noa na disku od kontranoa.
Zazor izmeu kontranoa i noa treba da bude 0,2 - 0,5 mm. Podeavati provodne - izduvne cijevi i
usmjerivaa mase u prikolicu. Naotriti tupe noeve tocilom na ureaju za sjeckanje, bez skidanja noeva i
podesiti sigurnosnu spojnicu.
Travna silaa i sjenaa se moe pripremiti na nekoliko naina primjenom odreenih linija maina i to:
Linija I : Kosaica, sakuplja provenute travne mase, samoutovarna prikolica sa noevima, silo
objekat i traktor za gaenje
Linija II : Kosaica, sakuplja travne mase, presa za baliranje i omota bala sa rastegljivom
folijom
Linija III : Kosaica, sakuplja travne mase, silani kombajn sa pick-up ureajem, silo objekat i
traktor za gaenje
Linija IV : Silani kombajn sa ureajem za nisku silau, silo objekat i traktor za gaenje
Linija V : Kosaica, sakuplja travne mase, samoutovarna prikolica bez noeva, silosjeka, silo
objekat i traktor za gaenj silae
Prema mogunostima korisnika linije, izbor moe biti razliit. Bilo koja varijanta da je u pitanju,
krajni proizvod je po kvalitetu isti. Pravi izbor je onaj koji je najisplativiji.
Silani kombajn sa rotoudaraima "Corner machinery-1300 i "Uzel-1300"
Silani kombajn sa rotoudaraima "Corner machinery-1300 i "Uzel-1300" namijenjen za pripremanje
silae od razliitih biljaka: trava, leguminoza, itarica, leguminoza u smjei sa itaricama, sirka i drugih
biljaka, kao i unitavanje raznih korova, odravanje travnog pokrivaa izmeu redova u vonjacima
(muliranje) i koenje trava za ishranu ivotinja u zelenom stanju. Masu koja se silira, kombajn
istovrijemeno odsijeca - kosi, sitni i ubacuje u transportno sredstvo. Radni organ je rotor (cilindar) na kome
su zglobno postavljeni noevi u tri reda. Rotor je postavljen u kuitu, koje sa prednje strane ima
poklopac, a sa gornje se nastavlja u izduvnu cijev sa usmjerivaem usitnjene mase. Noevi dobijaju
pogon od prikljunog vratila traktora preko reduktora i klinastih remena i remenica. Noevi se okreu u
smjeru pravca kretanja traktora. Zbog velikog broja obrtaja rotora, periferne brzine i centifugalne sile
noevi odsijecaju stabljiku, pri emu stvaraju jaku vazdunu struju koja isjeckanu masu kroz izduvnu cijev
ubacuje u prikolicu. Izbacivanje silomase moe da bude direktno nazad u prikolicu koja je zakaena za
kombajn ili sa bone strane u prikolicu koju vue drugi traktor.
Pri radu kombajna sa rotoudaraima i direktnim koenjem biljaka postoji mogunost da doe do
zahvatanja zemlje, krtinjaka, ostataka stajnjaka, kamena i drugih predmeta koji se zajedno sa pokoenom
masom ubacuju u prikolicu. Pravilnim podeavanjem kombajna, a posebno dobrim ureenjem - ravnjanjem
zemljita prije sjetve i odravanjem livada, ovo moe da se izbegne.
Teorijska propusna mo kombajna prema tehnikim podacima fabrike je 16 t/h, ali u praksi ona je
50% manja. Sa dobrom organizacijom rada ovaj kombajn moe da dnevno silira povrinu od jednog
hektara. U toku rada kombajna rijetko je dolazilo do zastoja i najee se zastoj javljao kada je vlanija
masa, a broj obrtaja rotora sa noevima mali zbog slabog gasa. U takvim sluajevima vazduna struja ne
moe masu da izbaci u prikolicu, ve ona ostaje zaglavljena u sprovodnu - izduvnu cijev. Do ovoga je
dolazilo samo u onim sluajevima kada farmer pri ulasku kombajna u parcelu nije obezbijedio pravilan rad
traktora, odnosno odgovarajui broj obrtaja motora (mali gas).
42

Prikopavanje silanog kombajna za traktor

Prikopavanje nosee konstrukcije vri se pomou ureaja za prikljuavanje za donje i gornju polugu
hidraulika traktora kod "Cornera 1300". Prikopavanje silanog kombajana "Uzela-1300" i novije serije
"Cornera 1300 vrii se postavljanjem orginalne poteznice kombajna za donje poteznice hidraulika. Pored
toga, kod ovih kombajna povezivanje za traktor moe da se ostvari i preko krute poteznice traktora.
Na prikladnom mjestu u kabini traktora prikljuiti i montirati komandnu plou sa ruicom za okretanje i
podeavanje usmjerivaa na izduvnoj cijevi za izbacivanje mase. U transportnom poloaju kuite sa
rotorom se prikai pozadi za kombajn (kod "Corner"-a). Predhodno se kuite odvoji od nosee
konstrukcije kombajna koja je prikopana na poteznice hidraulika traktora.
Kod silanog kombajna "Uzel" i nove serije "Corner" prebacivanje u transporti poloaj vri se
pomjeranjem rude za vuu u odgovarajui poloaj na polukrunoj perforiranoj ploi, kako bi irina bila to
manja. Podizanje kuita silanog kombajna od zemljita i stavljanje u transporti poloaj vri se preko
hidraulinog klipa i hidrauline instalacije traktora.

Sl.20 Silani kombajn u radu

Podeavanje kombajna
Duina sjeckanja mase za siliranje se u principu ne moe podeavati, pa je zato njena duina razliita.
Indirektno na duinu sjeckanja mase moe se uticati pomjeranjem kontranoa (primicanjem ili odmicanjem
od rotoudaraa), promjenom broja obrtaja rotora (u odreenim granicama) i brzinom kretanja kombajna.
Visina rezanja - odsijecanja stabljika podeava se na noseoj perfoiranoj gredi podizanjem i
sputanjem kuita, a sa njima i rotora sa noevima (kod Cornera). Kuite se u radu sa bone - desne
strane oslanja na kombajn, a sa zadnje strane na dva vozna toka, ija se visina moe regulisati na
perforiranom nosau. Podeavanje visine rezanja kod "Uzel" kombajna i novog tipa "Corner" kombajna
vri se pomou tokova, a stavljanje u radni poloaj vri se preko hidraulinog cilindra sa klipom.
Polukruno pomjeranje izduvne cijevi i podeavanje usmjerivaa silo mase je hidraulino, pomou
sopstvenog hidro motora i ostale pratee instalacije koja se nalazi na kombajnu. Prije ulaska u parcelu,
kao i u toku rada ostvariti konstantan i dovoljan broj obrtaja prikljunog vratila traktora, kako ne bi dolazilo
do zaguenja kombajna. Podesiti zategnutost klinastog remenja - kaieva.

43

Odravanje silanog kombajna sa rotoudaraima

-

Svakodnevo podmazivanje leajeve rotora sa noevima

Podmazivaje kardanskog vratila
Podmazivanje leita izduvne cijevi
Podmazivanje pogonske remenice
Podmazivanje leajeva tokova kombajna i kontrola pritiska u gumama
Otrenje noeva na rotoru
Provjera osiguraa osovinica noeva privrenih za rotor
Kontrola nivoa ulja u rezervoaru hidromotora
Zamjena polomljenih noeva na rotoru
Provjera hidraulinih cijevi, spojeva i ventila na komandama za rad sprovodne cijevi.

Prednosti primjene kombajna sa rotoudaraima

Angaovanje kombajna u toku godine nije vezano samo za sezonu pripremanja silae trava, ve se moe
koristiti i za druge poslove na farmi i to vie dana u toku godine. Kombajn se moe koristiti za kosidbu
razliitih usjeva: zelene travne mase za direktnu ishranu krava, krmne biljke za silau, postrnog kukuruza,
mehaniko unitavanje korovskih biljaka koenjem, odravanje i njegu vonjaka. Siliranje sa ovim
kombajnom moe se vriti bez obzira na vremenske prilike i onda kada ne bi moglo da se sprema sijeno ili
silaa iz otkosa.
Ranijim koenjem trava za silau omoguuje bru regeneraciju - podmlaivanje biljaka i dobijanje vie
otkosa u toku godine sa iste parcele. Kod pripremanja silae direktnim koenjem trava sa kombajnom,
bolje se uvaju Omega-3 masne kiseline u odnosu na pripremanje sijena ili silae od provenute mase.
Siliranjem travne mase sa ovim kombajnom smanjuje se vrijeme rada u polju za 70% u odnosu na
baliranje sijena.
Pripremanje travne silae ovim kombajnom se obavlja u jednom prohodu koenje, sjeckanje i
ubacivanje mase u prikolicu. Kod klasinog naina pripremanja sijena to moe da bude 4 - 5 prohoda koenje, prevrtanje, sakupljanje, baliranje i odvoenja bala sa parcele. Kod pripremanja silae iz otkosa
od prosuene trave mora da bude najmanje tri prohoda - koenje, sakupljanje i siliranje kombajnom ili
samoutovarnom prikolicom. Smanjenjem brojem prohoda u pripremanju krmnoga bilja smanjuje se
oteenje travnjaka nastalo gaenjem zemljita mehanizacijom, a poveavaju prinosi.
Laki je rad ovjeku i manje je angaovanje fizikog rada u pripremanju trava na ovaj nain i sa ovim
kombajnom. Brim pipremanjem silae utedi se u vremenu, tako da farmer ima dosta slobodnog vremena
za ostale aktivnosti na farmi. Farmeru ostaje vie vremena za odmor i druenje sa porodicom, upravljanje
farmom, struno usavravanje, voenje evidencije, ureenje panjaka, pripremanje sijena namijenjenog
tritu, pruanje usluga i pomo drugim farmerima sa mainama.
Angaovanje veeg broja maina u pripremanju sijena i silae iz otkosa, u startu iziskuje i vee
investicije za njihovu nabavku. Primjenom manjeg broja maina u pripremanju silae smanjuju se ukupni
trokovi proizvodnje. Manji je utroak goriva i maziva i manji su trokovi za odravanje maina (za
popravku i nabavku rezervnih djelova).
Kombajn je vrlo jednostavna maina, bez sloenih sklopova sa vrlo malo poktretnih djelova, to
iziskuje manje vremena, a i uloenog novca za njihovo odravanje - rezervne djelove. Zbog proste
konstrukcije, farmeri kombajn mogu sami da popravljaju i odravaju bez angaovanja majstora - strunog
lica. Rezervni djelovi za ove kombajne se mogu nau i na domaem tritu, tako da nema potrebe za
njihovim uvozom. Zadovoljavajui kvalitet rada kombajna i relativno niska prodajna cijena daje mu
prednost u odnosu na druge kombajne za travnu silau
44

Nedostaci primjene kombajna sa rotoudaraima

Nedostatak siliranja direktim koenjem kombajnom za trave je u tome to se siliranje obavlja sa velikim
procentom vlage biljaka (70-80 %), pa se u silo-objekat unosi manje suve materije, a vie vode. Prilikom
siliranja zbog velike vlanosti mase dolazi do cijeenja sokova i gubitka hranljivih materija od 5-10%.
Pored toga ovi sokovi mogu da budu tetni za ivotnu okolinu, ako se pravilno ne prihvataju i skladite.
U procesu pravljenja silae od trava potrebno je u isto vrijeme angaovati najmanje tri traktora.
Direktnim koenjem trave sa silanim kombajnom postoji opasnost da doe do mijeanja silomase sa
zemljom i smanjenja kvaliteta silae. Pravilnim podeavanjem visine koenja i ureenjem livada ova
opasnost se potpuno iskljuuje.
Sa ovim kombajnom se ne preporuije siliranje ve pokoene i prosuene silomase, jer dolazi do
zaguenja i loeg kvaliteta rada kombajna. Za razliku od drugih silokomajna, kod ovog kombajna otrenje
noeva se ne moe vriti u polju, ve samo na ekonomskom dvoritu.
Silani kombajn za siliranje mase iz otkosa
Silani kombajn ovog tipa (npr. Feraboli), namijenjen je za pripremanje silae iz otkosa raznih krmnih
biljaka: trava, djeteline, lucerke, mijeavine jednogodinjih leguminoza sa itaricama i drugih kultura.
Veoma esto, demontiranjem adaptera za siliranje iz otkosa sa pick-up ureajem i postavljenjem adaptera
za visoku silau, sa ovim kombajnom moe da se silira i cijela biljka kukuruza.
Glavni djelovi kombajna su ureaj za podizanje pokoene mase (pick-up ureaj), uvlaei puni
transporter (spirala-punica), uvlaei valjci, sjeka-bubanj sa noevima, kontra noa, ureaj za otrenje,
transportne cijevi i deflekor-usmjerivaa.
Pick-up ureaj svojim prstima podie silanu masu, rasprostire je po irini i debljini i ujednaenom
brzinom (po mogunosti bez proklizavanja) predaje spiralnom transporteru koji masu prebacuje dalje na
valjke za uvlaenje mase. Na samom ulazu u sjeku nalazi se par valjaka koji silanu masu ulau u sjeku.
U tom paru gornji valjak je nazubljen, a donji je gladak. Gornji ima funkciju pritiskivaa i ulagaa, a donji
zbog glatke povrine olakava ulaz mase u sjeku.

Sl.21 ematski prikaz rada kombajna sa noevima na bubnju (lijevo) i disku (desno)

Brzina okretanja uvlanih valjaka se moe mijenjati. Ta promjena se moe izvoditi promjenom
prenosnog odnosa na mehanizmu za prenos obrtnog momenta, izmjenom lananika. Gornji valjak,
45

nazubljeni, poseduje pritisnu oprugu kojom se obezbijedjuje pritisak na biljnu masu. Razmak izmeu
valjaka se moe podeavati promjenom pritiska opruge. Gornji valjak za uvlaenje nije fiksiran, ve se u
toku rada moe podizati i sputati u zavisnosti od koliine mase koja prolazi izmeu njih i ulazi u sjeku.
Takva konstrukcija transportera je obezbijedila znatno smanjenje proklizavanja mase pri transportu i pri
samom ulazu u sjeku i spreava zaguenje kombajna. Time se direktno poboljava (ujednaava) duina
sjeenja mase i poveava propusna mo sjeke kombajna, a samim tim i njegov ukupni uinak. Na
pogonskoj osovini pick-up-a nalazi se kandasta sigurnosna spojka, opruno optereena, koja titi djelove
kombajna od pucanja prilikom njihovog preoptereenja. Njenim ukljuivanjem prestaje pogon na radne
djelove ureaja za podizanje i spirale.
Sjeka silanog kombajna se sastoji od nepokretnog kontra noa i pokretnih noeva postavljenih na
bubnju. Nepokretni kontra no je postavljen na ulazu (ustima) sjeke sa donje strane neposredno iza
ulagakih - uvlanih valjaka. Ovaj no zauzima cijelu irinu (usta) sjeke. Rezanje silane mase se
ostvaruje na principu makaza u trenutku kada pokretni noevi prelaze preko seiva kontra noa. Sjeka sa
noevima na bubnju je u stvari popreno postavljen bubanj (u odnosu na pravac ulaska silane mase u
sjeku). Na bubnju se nalaze 8 noeva. Noevi su postavljeni u odnosu na osovinu bubnja pod uglom sa
luno izvijenim seivima. Kod takvog naina postavljanja noeva, obezbijedjuje se ravnomjerno seenje u
kontinuitetu, bez preoptereenja motora traktora.
Kombajn je opremljen sa ureajem za otrenje noeva na bubnju. Taj ureaj se sastoji od brusnog
kamena, njegovog nosaa i podeavajueg vijka. Otrenje noeva se obavlja pri radu sjeke (na prazno)
pod malim brojem obrtaja, pomjeranjem brusnog kamena uzdu sjeiva noa. Ruica ureaja za otrenje
se nalazi iznad bubnja sjeke.
Bubanj sa noevima stvara dovoljno jaku vazdunu struju kojom se isjeena biljna masa transportuje
kroz cijev i preko usmjerivaa-deflektora ubacuje u prikolicu. Transport isjeene silane mase se izvodi
zahvaljujui vazdunoj struji kao i sili udara noeva o isjeenu silanu masu. Poveanjem broja noeva i
broja obrtaja bubnja uz smanjenje brzine dopremanja mase, smanjuje se duina sjeckanja.
Poveanje broja obrtaja bubnja sjeke i broja noeva je mogue jedino pod uslovom da to dozvoljava
konstruktivna izvedba kombajna i pogonska snaga motora.

Sl.22 Kombajn u radu

Smanjenje brzine dopremanja biljne mase u sjeku kombajna, uslovljava proporcionalno smanjenje
proizvodnosti maine. Propusna mo kombajna u eksploatacionim uslovima je od 8-12 t/h, to zavisi od
vlanosti mase koja se silira. Do zaguenja kombajna moe da doe kada pokoena masa koja se silira
46

nije dovoljno prirodno suva ili je povrinski vlana od jutarnje rose. Odguivanje sjeke kombajna vri se
pomou kurble, laganim okretanjem bubnja naprijed - nazad.
Svi radni djelovi kombajna dobijaju pogon od prikljunog vratila traktora preko kardanskog vratila do
kombajna, a zatim preko kardana kombajna do prenosnog mehanizma.
Na strmim terenima, na kojima kombajn ne moe da radi, silana masa moe da se pokosi, sakupi,
doveze do silo objeka i da se siliranje vri na licu mjesta, runim ubacivanjem mase u kombajn.
Prikopavanje kombajna
Kombajn je noenog tipa u transportu, a u radu se na podlogu - zemljite oslanja na toak. Prikopavanje
za traktor se vri na donje trakorske poluge hidraulika i gornju polugu-topling. Podeavanje kombajna u
vertikalnoj ravni vri se pomou gornje traktorske poluge hidraulika- toplinga.
Na prikladnom mjestu u kabini traktora prikljuiti i montrirati komandnu plou sa ruicom za okretanje
transportne cijevi za izbacivanje mase u prikolicu. Na traktoru mora da postoji izveden hidraulini prikljuak
sa ventilom i ekspres spojkom, kako bi se spojila hidraulina instalacija kombajna (crijeva) sa traktorom.
Prikljuiti i prilagoditi duinu kardanskog vratila traktora sa silanim kombajnom. Prije ulaska u parcelu, kao
i u toku rada, ostvariti konstantan i dovoljan broj obrtaja (540 o/min) prikljunog vratila traktora, kako ne bi
dolazilo do zaguenja kombajna.
Podeavanje silanog kombajna Feraboli
Podeavanje duine sjeckanja mase za siliranje, vri se promjenom broja obrtaja vratila, izmjenom
lananika i skidanjem-smanjenjem broja noeva na bubnju(tabela 6)
Tab. 6 Podeavanje duine sjeckanja silirane mase
Broj zuba na
lananiku

Duina
seckanja
mase u
mm

Z=10
Z=14
Z=18
Z=23
Z=28

4,0
6,0
8,0
10,0
12,0

Z=14
Z=18
Z=23
Z=28

12,0
16,0
20,0
24,0

Z=18
Z=23
Z=28

32,0
40,0
48,0

Broj
noeva
na
bubnju

Podeavanje visine rada vri se tako to se silani kombajn podesi tako da pick-up bude paralelan sa
povrinom zemljita i dovoljno podignut da ne kai zemljite, a i da ne ostavlja nepokupljenu masu.
Podeavanje usmjeravanja silo mase se vri mehanikim putem pomou ruice i elinog ueta
pomjeranjem lima deflektora na vrhu sprovodne-transportne cijevi. Podeavanje okretanja sprovodne transportne cijevi za siliranu masu vri se hidraulino preko jednosmjernog klipa. Poloaj transporne cijevi
moe da bude boni, kada se masa ubacuje u prikolicu koju vue traktor. Zadnji poloaj cijevi se koristi
kada je za kombajn prikopana prikolica u koju upada silirana masa.
47

Podeavanje razmaka izmeu kontra noa i noeva na bubnju vri se tako to se posle podeavanja
zazora, laganim okretanjem bubnja pomou ruice-kurble provjeri da noevi ne dodiruju kontra no.
Provjeri se i regulie zategnutost prenosnog mehanizma lanaca. Podesiti sigurnosne spojke na
kombajnima.
Sva podeavanja i odravanja, na kombajnu (osim otrenja noeva) obaviti kada motor traktora ne
radi i kada je kardansko vratilo iskljueno. Podmazivanje svih mjesta mazalica vri se prema upustvima
proizvoaa silanog kombajna
Odravanje silanog kombajna
Zamijeniti polomljene i iskrivljene pick-up prste na ureaju za podizanje mase. Istupljene noeve na bubnju
naotiriti. Otrenje noeva obaviti tako da se predhodno oslobodi ruica za pokretanje brusnog kamena
po vertikali i horizontali. Zatim skinuti zatitni poklopac, ukljuiti kardansko vratilo traktora sa manjim
brojem obrtaja. Pomou podeavajueg vijka spustiti brusni kamen tako da tare - dodiruje otricu noa. Sa
ipkom se brusni kamen ravnomjerno pomjera po duini bubnja, tako da se noevi izotre po cijeloj
njihovoj duini. Postupak ponavljati sve dok se noevi ne naotre. Po zavrenom otrenju postupi se
obrnutim redosledom. Prilikom otrenja noeva treba biti paljiv, jer je pogon traktora ukljuen.
Zamijeniti istroeni brusni kamen za otrenje noeva sa novim. Oteene noeve na bubnju za
sjeckanje mase zamijeniti sa novim orginalnim. Posle svake zamjene noeva za sjeckanje mase, bubanj
se mora uravnoteiti-balansirati. Prilkom otkainjanja kombajna od traktora obavezno spustiti potpornu
nogu i nasloniti ga na nju. Prije toga komandnu ploicu, sa ruicom za okretanje cijevi i deflektora, izvaditi
iz kabine i staviti na predvieno mjesto na kombajnu.
Pri transportu kombajna, skinuti kardansko vraitlo od traktora i kombajna izvaditi zavrtanj - klin na
arki, pick-up ureaj gurnuti nazad, prikopati ga na noseu gredu i osigurati. Pri skladitenju kombajna,
gornji dio izduvne cijevi se moe skinuti i smanjiti njena visina.
Jednoredni silani kombajn za kukuruz
Jednoredni silani kombajn SIP SK-80 B je noenog tipa, namijenjen za pripremanje silae od cijele biljke
kukuruza. Glavni djelovi kombajna su: razdeljivai, hvatai sabljike, bubnjevi sa noevima za odsijecanje,
bubnjevi za uvlaenje mase, sjeka-bubanj sa noevima, ureaj za drobljenje klipa, kontra no, ureaja za
otrenje, transportne cijevi i deflektora za transport isjeckane mase u transportno sredstvo. Prilikom rada
kombajna razdeljivai odvajaju i usmjeravaju biljke na dva bubnja sa noevima koji odsijecaju stabljiku.
Odsjeenu stabljiku prihvataju na dva valjka, od kojih je donji gladak, a gornji nazubljen, ubacuju masu u
sjeku to jest bubanj sa noevima.

Sl.23 Silani kombajn za kukuruz u radu

48

Brzina okretanja uvlanih valjaka se moe mijenjati izmjenom lananika i promjenom prenosnog
odnosa na mehanizmu za prenos obrtnog momenta, tj broja obrtaja. Razmak izmeu valjaka se moe
podeavati promjenom pritiska opruge na gornji plivajui-slobodan valjak.
Stabljika kukuruza zajedno sa klipom dolazi do ureaja za sjeckanje-sjeke. Sjeka kod ovog
kombajna je sastavljena od bubnja na kome se nalaze noevi. Ispod bubnja nalazi se podbubanj sa
ureajem za dopunsko sjeckanje mase i drobljenje klipa. Noevi su na bubnju postavljeni segmentno i
koso pod odreenim uglom, to obezbijeuje rezanje biljne mase ravnomjerno i kontinuirano. Takav nain
rada uslovljava i radijalno podizanje uvlanog - ulagakog valjka koji zahvaljujui spiralnoj pritisnoj oprugi u
kontinuitetu vri pritisak na biljnu masu. Time se postie gladak rez na biljnoj masi (po irini usta sjeke) i
ujednaena duina sjeenja silane mase. Iz tog razloga sjeke sa veim brojem noeva segmentno
postavljenim, imaju mogunost znatno kraeg sjeenja biljne mase u odnosu na sjeku u obliku diska sa
noevima.
Prikopavanje kombajna
Jednoredni noeni kombajn za siliranje cijele biljke kukuruza za traktor se prikopava pomou ureaja za
prikljuavanje za donje i gornju polugu hidraulika. Podeavanje kombajna u vertikalnoj ravni vri se
pomou gornje traktorske poluge hidraulika- toplinga. Silani kombajn podesiti tako da razdeljivai budu
paralelni sa povrinom zemljita.
Na prikladnom mjestu u kabini traktora prikljuiti i monitrirati komandnu plou sa ruicom za okretanje
izduvne cijevi za izbacivanje mase u transportno sredstvo. Na traktoru mora da postoji izveden hidraulini
prikljuak sa ventilom i ekspres spojkom, kako bi se spojila hidraulina instalacija kombajna (crijeva) sa
traktorom. Prikljuiti i prilagoditi duinu kardanskog vratila traktora sa silanim kombajnom.
Podeavanje silanog kombajna za kukuruz sa noevima na bubnju
Podeavanje duine sjeckanja mase za siliranje vri se promjenom broja obrtaja uvlanih valjaka. Fabriki
je kombajn regulisan na duinu sjeckanja mase od 6 mm. Ako hoemo da ta duina bude 4 mm, potrebno
je postojei lananik zamijeniti sa lananikom koji ima 38 zuba. Podesiti hvatae stabljike prema visini
biljaka. Kada su stabljike vie hvata pomjeriti naprijed.
Podeavanje okretanja sprovodne - transportne cijevi za siliranu masu vri se hidraulino preko
jednosmjernog klipa. Podeavanje usmjerivaa silo mase se vri mehanikim putem pomou ruice i
elinog ueta, pomjeranjem lima - deflekora na vrhu sprovodne cijevi. Regulisati razmak izmeu kontra
noa i noeva na bubnju za usitnjavanje mase za siliranje. Regulisati zategnutost lanaca.
Svi djelovi na kombajnu osigurani su sigurnosnom spojkom (zavrtnjem M8 x 35), koja usled
optereenja puca.
Odravanje silanog kombajna
Otrenje noeva obaviti tako da se predhodno oslobodi ruica za pokretanje brusnog kamena po vertikali i
horizontali. Zatim skinuti zatitni poklopac, ukljuiti kardansko vratilo traktora sa malim gasom motora i
manjim brojem obrtaja prikljunog vratila traktora. Pomou podeavajueg vijka spustiti brusni kamen tako
da tare - dodiruje otricu noa. Sa ipkom se brusni kamen ravnomjerno pomjera po duini bubnja, tako
da se noevi izotre po cijeloj njihovoj duini. Postupak ponavljati sve dok se noevi ne naotre. Po
zavrenom otrenju postupi se obrnutim redosledom. Prilikom otrenja noeva treba biti paljiv, jer je
pogon traktora ukljuen.

49

Zamijeniti istroeni brusni kamen za otrenje noeva sa novim. Oteene noeve na bubnju za
sjeckanje mase zamijeniti sa novim orginalnim. Posle svake zamjene noeva za sjeckanje mase, bubanj
se mora uravnoteiti-balansirati. Zamjeniti noeve na bubnjevima za odsijecanje stabljike, kada rezanje
biljaka pri dnu nije ravnomjerno i odseno. Kontrolisati nivo ulja u reduktoru glavnog pogona. Podmazivati
sva mjesta-mazalice prema upustvima proizvoaa silanog kombajna. Vriti kontrolu zategnutosti lanaca.
Prilikom otkainjanja kombajna od traktora obavezno spustiti potpornu nogu i nasloniti ga na nju. Prije
toga komandnu ploicu sa ruicom za okretanje cijevi, izvaditi iz kabine i staviti na predvieno mjesto na
kombajnu. Pri transportu i skladitenju kombajna, izduvna cijev se moe spustiti, kako bi smanjili
transportnu visinu. Sva podeavanja, odravanja i popravke na kombajnu obaviti kada motor traktora ne
radi i kada je kardansko vratilo iskljueno.

Tipovi silo-objekata
Postoje vie razliitih tipova objekata za spremanje silae. Prije svega, objekti za spremanje silae moraju
biti funkcionalni, pristupani za punjenje i uzimanje silae.
Siliranje kabaste stoene hrane moe se obavljati na veliki broj naina u pogledu objekata, mjesta i
naina siliranja. To se moe raditi na vrlo jednostavan i skoro potpuno improvizovan nain, to znai i bez
potrebe da se posjeduje bilo kakav objekat (siliranje u kamare). Ali, isto tako za siliranje se izgrauju i
posebni specijalizovani vrlo skupi objekti ( silo-jame, silo-rov, silo-toranj, harvestor silosi ).
Od tipa i kvaliteta silo objekata zavisi veliina gubitaka, a time i kvalitet silae. Najvei gubici od 1520% i najloiji kvalitet silae je pri siliranju u kamarama. U silo-jamama i silo -trenevima gubici su 10-15%,
a u silo tornjevima i harvestor silosima do 5%. Siliranje u plastinom crijevu od folije u vidu silo kobasice
zahtijeva specijalne maine i upotrebu skupe folije. U novije vrijeme silaa i sjenaa se spremaju u balama
obavijenim folijom, to se smatra najsavremenijim vidom siliranja. Ovakav nain ne zahtijeva postojanje
silo objekta, ali su maine - omotai bala i folija dosta skupi za nae proizvoae. Prema nekim
istraivanjma - kalkulacijama za 30% skuplji u odnosu na siliranje u silo-trenu.
Silo-objekti se grade od drveta, cigle, betona, betonskih, metalnih i plastinih elemenata. Siliranje
moe da se obavi i u privremenim objektima tipa kalupa. Oni se grade u vidu treneva, s tim to su bone
stranice pokretne. Kada se zavri punjenje, gaenje i pokrivanje silae sa folijom, kalupi se uklanjaju i
postavljaju na drugom mjestu za pripremanje novih koliina silae.
Silo-objekti mogu biti smjeteni u zemlji, na povrini zemlje (delimino ukopani) i iznad povrine
zemljita. Prilikom izgradnje silo-objekta mora se voditi rauna o tipu i veliini silo objekta, njegovom
poloaju i udaljenosti od staje, kao i nainu punjenja, izuzimanja i transporta silae do staje. Posebnu
panju obratiti na konfiguraciju terena, nivo podzemnih i povrinskih voda.

Silo-jame
Silo-jame kao podzemni objekti se sve manje u praksi koriste zbog mnogih nedostataka. Preporuuju se
samo u sluajevima ako je potrebno silirati male koliine stone hrane i ako se ne raspolae sa mnogo
prostora oko staje. Podie se samo na mjestima gdje ne postoji opasnost od podzemnih voda i gdje nema
kamena. Radi spreavanja ulaska povinskih voda u silo-jamu, gornje ivice izgraditi iznad povrine
okoline. Prilikom izgradnje silo-jame treba iskopati i odvesti sa ekonomskog dvorita velike koliine zemlje,
to zahtijeva veliki rad i finansijski izdatak. Punjenje silo-jame se obavlja jednostavno i brzo, direktnim
pranjenjem prikolica, ali je problem gaenja, a posebno izuzimanja silae iz dubokih jama.
Silo-jama se pravi najee u obliku cilindra - valjka sa prenikom od 2,5 m.
50

Silo-tren (silo-rov , silo-kanal)

Najei objekti koji se koriste u praksi za siliranje kabaste stone hrane su silo-rovovi. prije svega zbog
njihove jednostavne, brze i jeftine gradnje, kao i lakog punjenja, sabijanja i izuzimanja silae. To su
povrinski objekti za siliranje, ponekad polu ili potpuno ukopani, to zavisi od konfiguracije terna. Silo-tren
ine dva duinska zida, dok jedna eona strana moe biti zatvorena ili ne. Zatvaranje eone strane vri se
u cilju poveanja kapaciteta silosa i smanjenja gubitaka.
Najmanja irina silo-rova je 3 m ako se masa sabija traktorom, odnosno 1,5 irina traktora. Tada se
pomou traktora moe ravnomjerno da sabije cjelokupna povrina, preklapanjem tragova tokova, prilikom
kretanja traktora naprijed-nazad i lijevo-desno.
Visina silo-objekta je druga dimenzija, koja se uzima kada se vri obraun ukupnog kapaciteta. Visina
silo-objekta treba da bude od najmanje 1,6-2,0 m, mada moe da bude i vea. Duina silo-rova zavisi od
broja, kategorije i proizvodnosti ivotinja kao i broja hranidbenih dana i dnevnih koliina silae potrebne
po grlu.. Da bi sabijanje bilo dobro, a gubici mali predlae se da najmanja duina bude 10 m.
Za izgradnju silo-rova koristi se: armirani beton, razne vrste blokova, cigla, drvo i plastika. Najbolje je
graditi silo-objekte od armiranog betona jer su vrsti i trajni, a relativno se lako i brzo grade. Ukoliko se
grade od betona preporuuje se da donja irina bude manja od gornje tj. da vertikalni zidovi budu iskoeni
prema spoljanoj strani. Na taj nain prilikom sabijanja, guma traktora bi mogla da prie skroz do zida.
Zidovi treba da budu glatki - izgletovani. Dno silo-rova treba da ima pad 0,5-1% prema izlaznoj- eonoj
strani kod manjih objekata. Kod veih i irih objekata dno silo-trena treba da bude sa padom prema
sredini i to sa lijeve i desne strane zida. Kroz sredinu se po duini ostavlja sabirni kanal koji tenost odvodi
iz objekta.
Po zavretku siliranja, cijelu silau treba dobro zatvoriti-pokriti plastinom folijom i pritisnuti sa
zemljom, pijeskom, sirovim repinim rezancima, balama slame, dakovima napunjenim pijeskom, starim
gumama i dr. Debljina materijala za pritiskanje folije treba da iznosi 15 cm.

Silo-toranj
Silo-toranj je nadzemni vertikalni objekat za siliranje stone hrane. To je najskuplji silo-objekat koji
obezbijedjuje najbolji kvalitet silae uz najmanje gubitke. Kao i silo-jame, tako i silo-tornjevi zauzimaju vrlo
malo mjesta u ekonomskom dvoritu. Najee su cilindrinog - valjkastog oblika, mada mogu biti i
etvrtasti. Za gradnju silo-tornjeva koristi se armirani beton ili blokovi, drvo, metal i plastika.
Radi postizanja maksimalnog efekta samosabijanja, visina silo-tornja treba da je najmanje 5-6 m, a
odnos visine prema preniku 23 : 1. Ukoliko se vri runo izuzimanje silae , pri gradnji silo tornja
ostavljati na svakih 80 cm visine otvore radi pranjenja. Prilikom punjenja ovi otvori moraju da su
hermetiki zatvoreni. U velikim silo objektima punjenje, sabijanje i izuzimanje silae je potpuno
mehanizovano. Silo-jame se odzgo zatvaraju folijom i natkrivaju nadstrenicom.

51

Objekti i oprema na specijalizovanim farmama

ta se oekuje od savremenih farmi za krave?
- Da obezbijede to prirodniji nain dranja u adekvatnim uslovima smjetaja
- Da rad ovjeka bude to manji, laki i lepi
- Da nisu skupi
- Da su univerzalne-vienamjenske
- Da su planske
Nain dranja krava
Muzne krave se mogu drati na dva naina i to vezanim i slobodnim sistemom dranja. Ova dva naina se
meusobno veoma razlikuju.
U stajama sa vezanim nainom dranja, grla imaju veoma ogranienu povrinu i kretanje te je nuno
obezbijediti sve procese koji se dogaaju u staji na nain koji dozvoljava sistem dranja. Pod tim se
podrazumijeva pravilno rijeen sistem ishrane, napajanja, leanja, mue i izubravanja u istom prostoru.
Vezani nain dranja krava u svijetu jo uvijek preovladava, ali ga je sve manje i zadrae se samo na
malim farmama do 15 krava i gdje ve postoje objekti za dranje. Kod staja koje su ve uraene na ovaj
nain treba razmiljati o rekonstrukciji. Meutim, ovakav sistem dranja ima i svojih prednosti od kojih
treba istai sledee: mogue je bolje pojedinano osmatranje, kontrola i njega krava u potpunosti, obzirom
da su grla vezana za jedno mjesto, ne postoji mogunost meusobnog uznemiravanja i eventualnog
povreivanja grla, znatno manji potreban prostor po uslovnom grlu u poreenju sa drugim sistemom
dranja. Nedostaci vezanog naina su ogranien-mali prostor na kome se odvijaju sve funkcije (leanje,
ishrana, njega, pa ak i teljenje) i veliki transportni radovi-uee ljudskog rada (donoenje hrane,
odnoenje mlijeka i stajnjaka).
Kod slobodnog naina dranja, krave se kreu u grupi, odlaze po elji do jasala na ishranu, napajanje
i muu, leita biraju po volji i u vrijeme kada im odgovara. Ipak, ovaj sistem ima svojih posebnih obeleja,
kao to su:
- Prirodan nain gdje se krave slobodno kreu do mjesta za hranu, vodu, mjesta za leanje i muu
- Sve funkcije (mua, ishrana, leanje...) su odvojene i najbolje se mogu obaviti, time se stvara
mogunost ispravke greaka, usklaivanje procesa prema najnovijim tehnikim dostignuima
- Objekti mogu biti jeftinije graeni, bez termoizolacije, koja se izvodi samo u izmuzitu
- Znatno manje transportnih radova u odnosu na vezani sistem i znatno lake mehanizovanje svih
radnih operacija to utie na manji i laki rad ovjeka
- Kravama se zbog kretanja poboljava konstitucija, kondicija, zdravlje, ukupna proizvodnja i duina
eksploatacije.
Nedostaci slobodnog sistema dranja krava su oteana kontrola i njega svakog grla pojedinano,
potrebna znatno vea povrina po uslovnom grlu, ali su staje u gradnji jeftinije od staja u vezanom
sistemu, mogunost meusobnog uznemiravanja pa ak i povreivanja krava.

Staje za vezani sistem dranja krava

Vezani sistem dranja krava karakteriu neka osnovna obeleja, od kojih je najznaajnije duina leita. U
tom pogledu se razlikuju tri osnovna tipa: dugako, srednje i kratko leite.
Da bi se mogla sa sigurnou oekivati uspena proizvodnja mlijeka, mesa i podmlatka, neophodno
je ispuniti veinu zahtijeva koje krave imaju po pitanju smjetaja. Veina zahtijeva odnosi se na
52

mikroklimatske uslove u stajama, prostor za leanje ishranu i kretanje kao i na opremu koja se koristi u
objektima.
Prostor za leanje krava mora uvijek biti dovoljan za sve mogue oblike leanja krava na njima,
odnosno dovoljno komotan da se krava na njemu lagodno osea, naravno potpuno usklaeno sa rasnim
karakteristikama i uzrastom. Takoe, leite treba da omogui obavljanje svih normalnih ivotnih funkcija i
tjelesne radnje (udobno kretanje, ustajanje, stajanje, odmaranje, ishranu). Leite treba uvijek da bude
suvo i isto, a samim tim i ivotinja je suva i ista.
Leita za leanje krava moraju zadovoljiti i neke druge uslove kao to je kvalitetna toplotna izolacija,
koja je vrlo bitan element za dobro zdravlje krava i duinu zadravanja u eksploataciji. Toplotnu izolaciju
leita mogue je izvesti sa debljim gumenim pokrivaima ili veom koliinom prostirke. Povrine leita ne
smeju biti klizave i uvijek sa dovoljnim nagibom za brzu povrinsku drenau (nagib do 2%). irina leita
kao i njegova duina treba da budu dovoljna za normalno ustajanje i leganje grla. Krave kod tih radnji
koriste glavu kao protiv teu, te im je neophodno obezbijediti irinu leita od 1-1.2 m, kao i duinu veu od
duine trupa za bar 1 m.
Dugako leite
Dugako leite se moe pronai jo samo u starim stajama. Njegova povrina nije podijeljena i najee
je due od 220 cm. Sve radnje u staji oko krava se izvode prilazom po leitu i to od pozadi krave (od
repa). Stajnjak, odnosno prostirka i izluevine ostaju ispod krave. ienje se mora izvoditi dva puta
dnevno, kako bi se obezbijedili dobri higijenski uslovi. Potronja prostirke dostie 8 kg po grlu dnevno.
Jasle za ishranu su visokog tipa 40-50 cm, te iz tih razloga krave u toku boravka na leitu, zauzimaju
dva poloaja i to kada uzimaju hranu, odnosno kada stoje, moraju da se pomjeraju unaprijed za cijelu
duinu vrata, a za nesmetano leanje, moraju da se povuku unazad, tako da u toku leanja glavu povlae
unazad i zadnji dio tijela.

Sl. 24 Dugo leite (gore) i srednje leite (dolje) sa prednostima i nedostacima

Navedeni osnovni poloaji tijela krave na dugakom leitu, jasno daju njegove opte karakteristike,
koje su vrlo nepovoljne:
- krave dok stoje izbacuju ekskremente na leite, pa je zadnji dio uvijek prljav
- kada lee sputaju vime na povrinu na koju su prethodno izbacile ekskremente, usled ega dolazi
do njegovog prljanja
- za odravanje minimalnih uslova higijene, neophodno je veliko uee ljudskog rada
53

postojanje visokih jasala spreava ili oteava pravilnu i dovoljnu izmenu vazduha u tom dijelu
Samo ovih nekoliko karakteristika je dovoljno da se da njegativna ocena za ovakva leita .
Srednje leite

Srednje leite je rjeenje kojim se sve loe osobine dugog i srednje dugog leita eliminiu. Duina ovog
leita se kree od 160 do 180 cm.
Glavna karakteristika ovog tipa leita su niske jasle. Visina zida jasala do leita je oko 35 cm, tako
da ne predstavlja potekou za krave da glavu dre iznad jasala i u svim pozicijama. Time se i irina jasala
ukljuuje u ukupnu duinu leita. Iza leita nalazi se plitki kanal za izubravanje (dubine do 20 cm).

Sl. 25 Srednje leite sa niskim jaslama

Kod ovog tipa leita obavezno se koristi prostirka, ali u znatno manjim koliinama nego kod
prethodnih tipova. Koliine prostirke kod ovog tipa leita su u granicama od 2-3 kg po grlu dnevno, u
zavisnosti od godinjeg doba. Meutim, za neke varijante ovih leita nije predvieno korienje prostirke
ili se ona koristi u manjim koliinama. Tu se razlikuju dvije varijante:
- leite duine 160 cm za rase krava manjih duina, ali sa rizikom od moguih povreda nogu i
vimena, ali sa znatno povoljnijim higijenskim uslovima
- leita duine od 180 cm, koja odgovaraju veini rasa krava, ali sa pojavom vee zaprljanosti
zadnjeg dijela leita

Sl. 26 Srednje leite sa elektrinim "trenerom"

54

Kod varijante leita sa duinom od 180 cm, a u cilju odravanja higijene, koriste se takozvani
elektrini treneri. To su provodnici pulsirajue struje, postavljeni na svega 3-4 cm iznad lea krava. Ti
"treneri" ih navode da balegu izbacuju, bez povijanja, u kanal za izubravanje. U vrijeme obavljanja radova
oko mue, kod teljenja ili drugih veterinarskih intervencija napon struje se iskljui ili se trener podie znatno
iznad tijela krave.
Kratko leite
Kratko leite ima najmanju duinu u poreenju na prethodne tipove leita. Ta duina se kree oko 140
cm do 160 cm. Izbor duine zavisi od rase krava koje se gaje, kao i od korienja "trenera". Bez "trenera"
duine se kreu na granici od 150 cm, dok sa "trenerom" mogu biti i oko 160 cm.

Sl. 27 Kratko leite sa dimenzijama

Kod ovog tipa leita, niske jasle su obavezne. Povrina leita se obavezno termoizoluje, jer se
prostirka ne koristi. Za to postoje dva osnovna razloga: iza leita se nalaze kanali za teno izubravanje
prekriveni reetkama, koje bi prostirka zatvorila i prisutnost prostirke u kanalu za teni stajnjak naruava
tehnoloko funkcionisanje sistema. Leita su pokrivena termoizolacionim materijalom po povrini.
Najprikladniji su vieslojni kombinovani izolacioni materijali.
Osnovni cilj korienja kratkih leita je svoenje ljudskog rada na najmanju moguu mjeru izuzev
onih koje ovjek mora obaviti, a to je mua. Meutim, ovaj tip leita se malo koristi, zbog svojih mana koje
su sagledane u estom povreivanju vimena na reetkama.
Jasle
Jasle moraju imati dovoljan kapacitet za prihvatanje potrebnih koliina hrane bez rasipanja. Moraju
obezbijediti nesmetano uzimanje hrane, bez naprezanja iz svih djelova jasala. Jasle treba da budu otporna
na vlagu, kiseline, ostatke hrane i da se jednostavno i lako mogu odravati u istom stanju. Slobodno i
bez smetnji dranje glave iznad i na jaslima u leeem i stojeem poloaju. To su najosnovniji pokazatelji
dobrih jasala. Oblik jasala i njihove osnovne mjere, zavise od naina dranja krava, tehnologije ishrane i
naina distribucije hrane.
Kao zajednika osobina za mnoge varijante jasala istie se sledee:
55

dno jasala treba da bude izdignuto od nivoa leita za 10-20 cm; time se znatno rastereuje kima
i olakava uzimanje hrane kravama
dubina jasala je definisana visinom vertikalnog zida (do leita), koja se kree od 32-35 cm.

Na vertikalnom zidu jasala po cijeloj njegovoj duini i irini postavljena je drvena gredica debljine 3
cm. Nad tim zidom ili na njemu, krava dri vrat ili glavu dok lei. Cio ovaj vertikalni zid jasala se moe
zamijeniti zidom od debele gume (3 cm), u istoj visini kao i betonski, ali znatno elastiniji i udobniji za
krave.

Sl. 28 Jasle niskog tipa sa osnovnim dimenzijama

irina jasala je ograniena dimenzija, koja uglavnom zavisi od rase krava i njihovih gabarita, kao i
naina ishrane. irina se kree oko 60-70 cm, to se smatra dovoljnim za prihvatanje hrane bez rasturanja
(preko zida na leite), kao i da krave mogu nesmetano doi do svih djelova.
Profil jasala je konusan. irina pri dnu je oko 40 cm, a u nivou hranidbenog hodnika oko 60-70 cm.
Zapremina jasala je odreena sa tri osnovne dimenzije, irinom, dubinom, i duinom ispred svakog grla
(odnosno irinom leita). Prosjena zapremina jasala se kree oko 100 l (0,1 m3) i smatra se dovoljnom
da prihvati cio obrok (kabaste i koncentrovane hrane) za jedan dan.
Hranidbeni hodnik
Hranidbeni hodnik je povrina preko koje se u objekat unosi i distribuira hrana. U zavisnosti od broja krava,
naina distribucije hrane, zavise njegove dimenzije. To je betonska povrina oiviena jaslama sa jedne, ili
sa obe strane. irina mu je 140 cm u sluaju da je farma manjeg kapaciteta i da su jasle sa jedne strane, a
distribucija hrane u jasle se izvodi runo. U sluaju da na farmi ima vei broj krava i kada su jasle sa obe
strane, pri mehanizovanoj distribuciji hrane, irina hodnika je 240-300 cm.
Duina hranidbenog hodnika je u zavisnosti od broja mjesta (leita) i najee se prostire cijelom
duinom staje. Po hranidbenom hodniku nije dozvoljeno obavljati ni jednu drugu radnu operaciju izuzev
distribuciju hrane. Zbog toga ovaj hodnik mora uvijek biti suv i ist.
Kanal za izubravanje
Kanal za izubravanje se nalazi iza leita, kao njegov nastavak. Kod staja u kojima se koristi prostirka i
sa mehanikim izubravanjem, kanali imaju irinu od 50 cm i dubinu od 20 cm. Na dnu kanala se nalazi
56

rigol za brzo izvoenje vika osoke iz kanala, odnosno staje. Zidovi kanala moraju biri armirani, da bi
izdrali optereenje koje vri sistem za izubravanje u toku njegove eksploatacije.
Ukoliko se ne koristi prostirka u staji, a leita su pored toga i kratkog tipa, onda se grade kanali za
teno izubravanje koji imaju vee dubine (60-80 cm), dok im je irina oko 100 cm. Kanali su tada
obavezno pokriveni metalnim ili betonskim reetkama u obliku gredica.

Sl.29 Izgled leita i kanala za izubravanje (duboki i plitki-dolje)

Manipulativni hodnik
Manipulativni hodnik se nastavlja na kanal za izubravanje. Ima viestruki znaaj i ulogu. irina mu se
kree oko 140 cm, a prostire se cijelom duinom staje. On se svakodnevno koristi za obavljanje procesa
mue, kontrole procesa izubravanja ili samo izubravanje, razastiranje prostirke ili bili koje druge radnje
sa i oko krava.
Ovaj hodnik je betonska povrina sa nagibom od 1-2% ka kanalu za izubravanje. Svakodnevno se
posle korienja isti ili pere.

Oprema za vezivanje krava

Oprema za vezivanje krava moe bitno uticati na tip i dimenzije jasala, kao i na tip leita koje e se
koristiti. Bez obzira na izbor opreme za vezivanje, ona bi morala da ispuni osnovne uslove, kao to su:
- Nesmetano ustajanje, leanje i stajanje krave na leitu
- Obezbeenje pravilne ishrane i napajanja
57

Obezbeenje kretanja krave unazad kod izbacivanja ekskremenata

Da nije teka i svojom masom ne smeta kravama
Da ne ometa negu krava i ienje leita
Da je vezivanje i putanje krava to jednostavnije (sve odjednom)

Za vezivanje krava koriste se dva sistema: "Grabner"-ov vez i vratni ram.

Grabnerov vez ili lanac je jednostavniji i jeftiniji nain vezivanja krava. Osnovne karakteristike su mu
pojedinano vezivanje i grupno oslobaanje krava. Grabnerov lanac nose vertikalni stubovi od cijevi
prenika 2,5 cola, na visini od 180 cm. Stubovi oiviavaju irinu leita za svaku kravu. Stubovi su
meusobno povezani horizontalnom cijevi prenika 50 mm, za koju je zakaen lanac. Grabnerov vez
umjesto lanca moe da ima trake od vrstog trajnog materijala. Ova varijanta veza je pogodnija za krave
jer je laka od lanca i ne oteuje kou vrata.
Drugi nain vezivanja je pomou vratnog rama. Ova varijanta je znatno skuplja od prethodne, ali i sa
manjim stepenom prilagoenosti grlima.

Sl. 30 Grabnerov lanac

Sl. 31 Izgled vratnog rama za vezivanje krava

Osnovna karakteristika ovog sistema je grupno oslobaanje i vezivanje grla. Preporuuje se u

sluajevima kada se krave ee putaju van objekta (ispaa). Novija rijeenja vratnog rama omoguavaju
samovezivanje krava, fizikim pritiskom na djelove rama. Ovakvo rijeenje je pogodno za nezavisno
vezivanje jedinki bez prisustva ovjeka.

Slobodan nain dranja krava

Slobodni sistem dranja krava ima prednosti u odnosu na vezani. Neke od njih su ve navedene, ali pored
tih, svakako je znaajan doprinos slobodnog sistema dranja boljoj kondiciji krava i duem
eksploatacionom veku.
U principu kod ovog sistema dranja razlikuju se dva tipa. Prvi tip su staje sa leita do jasala, gdje
se na istom mjestu obavlja ishrana i leanje kao kod vezanog naina dranja krava. Drugi tip su staje sa
boksevima za leanje (lige boksovi) gdje su ishrana i leanje odvojeni. Zajedniko za oba tipa je
razdvajanje funkcija leanja od ishrane i kretanja. Dalje razlike meu tipovima su po nainu izubravanja,
odnosno sa i bez korienja prostirke.
Staje sa boksevima za leanje
Staje sa boksevima (leitima) za leanje su u prednosti u odnosu na ostale sisteme slobodnog dranja
krava. One nude svakom grlu leite pravilno dimenzionirano i zatieno. Zbog toga mogu biti bez ili sa
58

vrlo malo prostirke. Kao i kod vezanog sistema dranja i ove staje imaju hranidbeni hodnik, jasle, prostor
za ishranu i kretanje i leita.
Jasle
Jasle se izgrauju na slian nain kao i kod vezanog sistema dranja. Razlika je u mogunosti pristupa
jaslama i to u zavisnosti od toga da li svako grlo ima svoje mjesto na jaslama ili ga dijeli sa drugim grlom.
Nije rijetko da odnos na jaslama pored odnosa 1:1 bude i 1:2 (jedno mjesto za dva grla). Tada se mora
koristiti sistem ishrane po volji. Naravno, to znai da u jaslama ima uvijek dovoljno hrane i to istog
kvaliteta. Ta injenica je presudna za dimenzije i oblik jasala.
Na jaslama se nalazi krmna zabrana (ograda), koja spreava grla da napuste objekat, ali i da izvri
pravilan raspored krava na jaslama dok uzimaju hranu, kako ne bi smetale jedna drugoj.

Sl. 32 Krmna zabrana na jaslama kod slobodnog sistema dranja krava

Krmna zabrana ima visinu oko 125 cm, sa otvorima za vrat od oko 20 cm, i irinom mjesta za stajanje
svakog grla od oko 70-75 cm. Ukoliko u staji postoji isti broj mjesta na jaslama sa brojem krava, onda se
krmna zabrana koristi i kao mjesto za fiksiranje grla. Ta se mogunost koristi kod intervencija na grlima ili u
objektu.
Prostor za kretanje i ishranu
Prostor za ishranu i kretanje je u stvari hodnik sa druge strane jasala po kojem se grla kreu slobodno,
odlazei na leita ili ka jaslama, odnosno do pojilica ili izmuzita. Ovaj hodnik moe biti sa punim podom
ili reetkast, odnosno pokriven betonskim gredicama. To zavisi od predvienog sistema izubravanja.
Prostor za kretanje i ishranu treba da bude dovoljno irok da obezbijedi nesmetano kretanje krava pored
onih koje se nalaze nad jaslama. irina prostora za kretanje i ishranu je oko 3-3,3 m i za svaku kravu
treba obezbijediti 3 m2.

Sl.33 Presjek staje za slobodni sistem dranja sa leitima u dva i tri reda sa punim i reetkastim podom

59

Ukoliko je staja koncipirana tako da postoji vie redova leita, neophodno je obezbijediti hodnik
izmeu njih ija je irina oko 2 m. Na povrinama tih hodnika krave provode od 2-4 asa u toku dana, pri
tome one dnevno preu oko 500-700 m. Kod veine staja posle svakih 12 -15 boksova za leanje ostavlja
se hodnik za prolaz u irini 2,2-2,4 m.
Leita
Leita treba da ispune neke osnovne uslove kao to su nesmetan i lak ulaz (glavom naprijed), leganje,
ustajanje i izlaz (povlaenjem unazad) i da budu to je mogue istija i da se izmet izbacuje van leita.
Da su za to udobnije, mirnije, neometano i bez povreivanja leanje na suvoj toploj i elastinoj podlozi.
Da dimenzije leita budu usklaene sa standardnim normama gdje se duina kree od 230- 260 cm, a
irina 115- 125 cm.
U pojedinostima treba istai sledee:
- dovoljan prostor za nesmetano ustajanje pri emu se misli na ogranieno kretanje naprijed (cijev
horizontalna preko ograde leita) i jastuk pri vrhu leita
- ogranienje leita pri njegovom vrhu ne bi smjela da bude otra ivica
- dovoljna irina leita i ukupan prostor treba da obezbijede nesmetano dranje nogu dok krava
lei
- podloga leita treba da obezbijedi toplotne zahtjeve, sigurnost kretanja, elastinost i dugotrajnost.
U principu leita mogu da budu visoka, izdignuta od poda - hodnika za 20-25 cm i sa padom od 2 %.
Njihova prednost je to zahtijevaju manje rada, ali su zato skuplja u gradnji.

Sl. 34 Visoko leite kod slobodnog sistema dranja krava

Drugi tip su duboka leita, koja su ravna sa prostorom za kretanje, odvojena drvenom gredom visine
20-25 cm. Kravama vie odgovaraju, meutim, zbog korienja duboke prostirke od 0.2 kg po kravi
dnevno, zahtijevaju znatno vie ljudskoga rada.
Duina leita zavisi od rase krava, a potom od poloaja u odnosu na jasle. Svako leite je fiziki
odvojeno jedno od drugog ogradom od cijevi. Te ograde potpuno obezbedjuju leite, kao i kravu od
povreda i prljanja.

60

Sl. 35 Slobodan nain dranja krava sa reetkastim podom i dubokim leitem

Kod izbora tipa ograde leita, treba obratiti panju na donju cijev koja odreuje poziciju nogu pri
leanju, kao i ukupnu udobnost leita. Ta donja cijev treba da bude na visini od 30-35 cm.
Poprena cijev se postavlja odozgo na ograde leita. Njena uloga je da sprei kravu da stoji na leitu, kao i da je prisili da se na leite sputa tako to se podvlai pod tu cijev,
sputajui se na koljena prednjih nogu. Tako se leite titi od prljanja balegom.

Sl. 36 Tipovi pregrada leita

61

Staje sa leitima do jasala

Druga varijanta staja za slobodni sistem dranja krava je sa leitima do jasala. Ovaj tip staja ima za cilj da
spoji dobre osobine slobodnog i vezanog sistema dranja, prije svega u vezi pojedinane ishrane i njege
krava. Leita kod ovog sistema su slina onima kod vezanog, ali kratkog tipa ili srednjeg. Duina im se
kree od 150-180 cm u zavisnosti od sistema izubravanja. Jasle se prave potpuno isto kao kod vezanog
sistema dranja. Krave leite koriste za ishranu i leanje. Prljanje leita je prisutno u vrijeme ishrane.

Sl. 37 Presjek dijela staje za slobodni sistem dranja krava po sistemu leita do jasala i bez prostirke

Mogunost spreavanja prljanja postoji korienjem pravilno odabrane krmne zabrane. Na leitima
se moe koristiti prostirka ili mogu biti bez prostirke. Leita bez prostirke se pokrivaju termoizolacionim
pokrivaem od debele profilisane gume ili nekog drugog slinog materijala. Duina takvih leita je oko
160 cm.
Leita sa prostirkom su duine oko 170 cm. Vrlo su slina leitima kod vezanog sistema dranja.
Prostirka se svakodnevno dodaje, a leite odrava u istom stanju. Krmna zabrana na jaslama je
najee sa sistemom samohvataa za povrijemeno zarobljavanje - vezivanje krava na leitima.

Sl. 38 Osnove staje za 40-60 krava sa prateim kategorijama i izmuzitem

62

Staje za slobodni sistem dranja krava sa leitima mogu biti izvedene u nekoliko varijanti i to kao
zatvorene, sa spoljnim jaslama u sluaju kada se leita nalaze odvojena u zatvorenim uslovima, a jasle
van objekta u spoljanjim uslovima. Izmeu ova dva dijela se obino nalazi zavjesa. Ovakav tip staje je
pogodan za farme kapaciteta oko 80 do 100 krava, najee sa etiri reda leita. Odnos na jaslama je
uvijek 1:1 tj. jedno mjesto za jednu kravu.
Staje sa ispustom su za male kapacitete sa razdvojenim funkcionalnim povrinama za kretanje i
ishranu od prostora za leanje - staje sa tri zatvorene stranice, dok je poduna okrenuta na jug potpuno
otvorena. Na toj se strani nalaze hranidbeni hodnik i jasle, koje su obavezno natkrivene. Broj redova
leita je 2-3, i to su uglavnom visoka leita. Ispusti jako odgovaraju kravama kao prirodna potreba
(vazduh i sunce). Ispusti mogu biti razmatrani sa dva aspekta pri gradnji staja. Uklapaju se u kompletnu
tehnologiju, i kao varijanta za poboljanje stanja kod krava sa dnevnim izlaskom u ispuste u iznosu do 5%
ukupnog dnevnog vremena.
Krave rado izlaze u ispuste, ali vrlo rijetko preko 75% od ukupnog broja se istovrijemeno nau u
ispustu. I kada su napolju ne pokazuju neku posebnu aktivnost.
Za redovno korienje ispusta treba imati u vidu neke bitne elemente kao to su:
- vrijeme - nepovoljni vremenski uslovi loe utiu u poreenju na sunano vrijeme
- potrebna povrina po grlu u ispustu je oko 5 m2, od ega bar polovina treba da bude nadkrivena
- oblik ispusta treba da bude kvadratni, odnosno irina ne bi trebala da bude manja od 5 m
- ienje ispusta treba da bude mehanizovano i redovno
Izbor sistema dranja krava i izbor objekta zavisi od vie faktora, koji se uglavnom zasnivaju na
ocjenama produktivnosti, visini ukupnih ulaganja i rada i sredstava. U pogledu postizanja visine mlijenosti,
praktino nema razlike izmeu vezanog i slobodnog sistema dranja.
Kada je utroak rada u pitanju, tu je stvar jasna: u slobodnom sistemu je neuporedivo manji utroak
rada u odnosu na vezani sistem. Norme utroka rada se kod vezanog sistema kreu oko 90 asova po
grlu godinje, dok je kod slobodnog sistema tri puta manji.
Kada se radi o visini ulaganja onda i tu postoje razlike. Kod vezanog sistema dranja se vie ulae u
objekat, a kod slobodnog sistema u opremu, naravno za isti broj krava.
Kada se postavi pitanje izbora za koju se staju odluiti, onda treba istai da staje sa vezanim nainom
dranja su namijenjene za kapacitete do 40 krava, a staje sa slobodnim sistemom dranja sa leitima su
namijenjene za kapacitete od preko 40 krava.
Staje sa dubokom prostirkom ili kosim podom se preporuuju samo za regione gdje se proizvode
velike koliine slame. Staje sa leitima do jasala, znai za leanje i ishranu, su samo neka vrsta
prelaznog rijeenja od vezanog ka slobodnom sistemu dranja.
Kada se razmilja o planiranju i podizanju novih objekata za muzne krave, tada svakako treba imati u
vidu i pratee kategorije i njihovo vrijeme zadravanja u okviru farme.

63

Mua krava
Mua predstavlja viestruko sloen rad, gdje istovremeno uestvuje ovjek, maina i proizvodno grlo, pa
ta cjelina mora da se uskladi.
Mainska mua ima zadatak:
- da se mua obavi lako i brzo
- da se mua svake krave obavi ujednaeno
- da se odrava konstantan podpritisak i pravilan odnos pulsacija
- da se mua obavi sigurno i dobije higijenski ispravno mlijeko
Kvalitet aparata za muu se zasniva u prvom redu na ispunjavanju fiziolokih zahtijeva u odnosu na
vrlo sloeni sastav vimena i proces odavanja mlijeka. Praktina saznanja i ispitivanja pokazala su da je
najefikasniji princip rada aparata za muu koji je slian sisanju teleta.
Za uvoenje i irenje mainske mue u praksi potrebno je obezbijediti neke preduslove od kojih se
istiu slijedei:
- pouzdan izvor elektrine energije
- obezbeenje kvalitetnog aparata za muu, kao i dobre servisne slube
- pravilno korienje aparata u toku postupka mue, kao i pogledu higijene
Aparati za muu uglavnom ispunjavaju sve zahtjeve koji se pred njih postavljaju. Meutim, meu
proizvoaima aparata za muu postoji dosta jasna podjela na one koji proizvode aparate boljeg kvaliteta,
kao i one koji su manje podobni za iroku primjenu. Taj podatak je vrlo znaajan naroito u momentu
izbora aparata. Nerijetko, najjeftiniji aparati za muu stvaraju u praksi potekoe koje mogu da izazovu i
znaajne tete. Naime, jedna dobra krava je skuplja od najboljeg aparata za muu, pa kod svake nabavke
treba misliti na to da se prije svega sauvaju krave.
Aparatom za mainsku muu mlijeko se izvlai iz mlijenih kanala pomou dvokomornih muznih aa.
Muzne ae su tako konstruisane da omoguavaju promjenu stanja pritiska na sise unutar same muzne
ae. Takve promjene uslovljavaju pojavu taktova mue i masae.
Takt mue je trenutak kada je u komorama muznih aa stanje podpritiska, pod ijim se uticajem
mlijeko izvlai iz papila. Visina podpritiska se kree u granicama od 40-50 kPa. U tom trenutku, gornji
zadebljali dio sisne gume pritiska papilu-sisu u korijenu, te tako spreava sputanje mlijeka u kanal papile.
Istovremeno se iz kanala izvlai prethodno sputeno mlijeko. Ovaj takt kod veine aparata traje vrlo kratko,
oko 0,5 sec, da bi bio zamenjen taktom masae.
Takt masae je trenutak kada u komorama muznih aa dolazi do promjene stanja pritiska. U
spoljanjoj komori muzne ae u tom trenutku vlada atmosferski pritisak, a u unutranjoj podpritisak. Pod
uticajem podpritiska, gumeni dio muzne ae stiska papilu na vrhu, a oslobaa u korenu. Na taj nain se
praktino oslobaa dotok mlijeka iz vimena u kanal papile, da bi u narednom taktu bilo izvueno pomueno.
Takt masae kao i takt mue traje vrlo kratko oko 0,5 sec. Oba takta se ostvaruju u toku jedne
pulsacije.

64

Sl. 39 Taktovi mue i masae sa prikazom promjene stanja u komorama muzne ae

Redosled smjena normalnog pritiska i podpritiska se ostvaruje naizmenino u po dvije muzne ae.
Time se cijela muzna jedinica odrava na vimenu u toku celog postupka mue.
Postupak mue se ostvaruje u vie faza, koje imaju svoj redosled i tok. To svakako treba potovati
kako bi se svo mlijeko izmuzlo iz vimena, a ovo ostalo i odralo se u zdravom stanju.
Promjena stanja pritiska u komorama muznih aa se naziva pulsacijom.
U toku jedne pulsacije se dogode dva takta (takt mue i masae). Imajui u vidu tu dinamiku i njihov
znaaj, veina aparata za muu radi sa 50-60 pulsacija u minutu. Takva dinamika podrazumeva normalnu
muu. Rad aparata sa 60-80 pulsacija u minutu podrazumijeva ubrzanu muu, dok rad sa 120-180
pulsacija u minutu je brza mua.
Broj pulsacija, kao ni njegova promjena, ne predstavlja najpogodniji nain za skraenje vremena
mue. Ukupno vrijeme trajanja mue zavisi od duine trajanja taktova mue i masae. Odnosno, 80%
vremenskog trajanja jedne pulsacije je u korist takta mue, a 20% u korist takta masae. Pri tome je broj
pulsacija ostao isti.
Mua se mora obavljati uvijek na isti nain, redovno i na vrijeme.

Aparat za muu
Aparati za muu su sloeni ureaji iji se djelovi mogu svrstati u dvije grupe i to pogonske i radne.
Pogonski dio aparata za muu sainjavaju pogonski motor, pumpa podpritiska (vakum pumpa),
cilindar podpritiska, ventil podpritiska, merni instrument za oitavanje visine podpritiska.
Radni dio aparata za muu sainjavaju pulsator, kolektor, muzne ae, sprovodnici mlijeka i
podpritiska i u nekim sluajevima kanta za mlijeko.
Potrebna snaga pogonskog elektro motora zavisi iskljuivo od kapaciteta pumpe podpritiska. Prema
rezultatima istraivanja, za pogon pumpe podpritiska koja opsluuje jednu muznu jedinicu, snaga motora
se kree u granicama od 0,25-0,35 kW. Na osnovu tih rezultata utvreno je da se mjeseno utroi oko
3 kWh elektrine energije po kravi samo za proces mue.

65

Pumpa podpritiska ima zadatak da obezbijedi dovoljnu visinu podpritiska u instalaciji aparata,
neophodnu za proces mue. Pumpa mora imati dovoljan kapacitet za stvaranje podpritiska koji u toku
celog procesa mue, treba da bude ujednaen. Pumpa stvara stanje podpritiska u instalaciji ispumpavajui
vazduh iz iste, to se kontrolie manometrom i ventilom podpritiska. Ukupni kapacitet pumpe podpritiska,
sastoji se od osnovnog i radnog kapaciteta.
Osnovnim kapacitetom pumpe podpritiska, smatra se potreban kapacitet za rad aparata bez
optereenja muznih jedinica, odnosno kapacitet koji obezbedjuje podpritisak u instalaciji za muu. Taj
kapacitet iznosi oko 50 l/min kod aparata za muu sa kantom i oko 150 l/min, kod aparata za muu u cijev
mlijekovoda. Ovakav kapacitet je obino dovoljan za rad bez dodatnih ureaja (kontrola protoka mlijeka,
skidanje muznih jedinica i sl.).
Radni kapacitet pumpe je onaj koji u stvari treba da obavi muu. Ovaj kapacitet je kod svih aparata
dosta ustaljen po visini i iznosi oko 60 l/min po jednoj muznoj jedinici.
Prema tome kapacitet pumpe podpritiska koja opsluuje jednu muznu jedinicu pri mui u kantu
iznosio bi 110 l/min (50 l/min + 60 l/min), odnosno, za muu u cijev mlijekovoda sa etiri muzne jedinice bio
bi 390 l/min (150 l/min + 240 l/min).
Visina podpritiska u toku mue treba da bude stalna i u granicama oko 50 kPa (uglavnom ispod). Po
svojim posledicama po krave najznaajnije je svakako visina i kontinuitet podpritiska na vrhu papile.
Naime, ponekad se pojave znatne razlike u visini podpritiska onog zadatog i stvarnog - radnog. Obino je
radni podpritisak nii od podeenog zbog gubitaka - slabljenja, najee zbog neispravnosti vodova ili
transporta mlijeka ka sabirniku ili dalje kroz instalaciju za mlijeko.
Sa protokom mlijeka od 4 l/min, opadanje intenziteta podpritiska ne ugroava normalan reim rada
aparata, a muzne ae se bez problema zadravaju na papilama. U suprotnom, ako je protok vei, uz
pojavu gubitaka - slabljenja (naprsla crijeva - ulazi vazduh spolja), otpora (visoko postavljen mlijekovod),
onda postoji realna opasnost spadanja muznih aa sa vimena zbog potpunog gubitka intenziteta
podpritiska.
Pulsator ima osnovnu ulogu da u odreenim vrijemenskim intervalima prekine djelovanje podpritiska
na papile, tako da ostvari promjenu takta mue sa taktom masae. Poeljan je stalan broj pulsacija (45-60
pulsacionih ciklusa u minuti) u ujednaenim fazama mue (50-70%).
Kolektor - sabirnik je u sastavu muzne jedinice, sa zadatkom da razvodi podpritisak i sakuplja mlijeko.
Za razvoenje podpritiska koristi se gornji dio kolektora, a za sakupljanje mlijeka, donji dio. Kolektor je
svojim gornjim dijelom povezan sa spoljanjim komorama muznih aa (jedan kolektor etiri muzne ae) i
pulsatorom, a donjim dijelom sa unutranjim komorama muznih aa i kantom za mlijeko ili mlijekovodom.
Kolektor mora da omogui nesmetano proticanje mlijeka, ali i isto tako da sprijei povratni tok mlijeka. U
toku mue, kolektor proputa odreenu koliinu vazduha u iznosu od 6-10 l/min, sa ciljem breg transporta
mlijeka, odnosno spreavanja povratnog kretanja mlijeka ka papilama.
Muzna aa se sastoji iz dva dijela: spoljnjeg u obliku cilindra (hrom-nikl elik) i unutranjeg gumenog
dijela. Gumeni dio se uvlai u metalni, a zbog razlike u prenicima formiraju prostor u obliku prstena cilindra. Taj prostor se naziva spoljanja komora muzne ae. Unutranjost gumenog cijevastog dijela
sainjava unutranju komoru muzne ae. Taj gumeni dio mora da bude izraen od vrlo kvalitetne
elastine gume, koja mora biti otporna na prskanje kao i uticaje raznih kiselina (iz mlijeka, deterdenata i
sredstava za dezinfekciju).

66

Sl. 41 Sastavni djelovi muzne ae, sa

osnovnim dimenzijama sisne gume

Sisne gume treba da se to bolje

prilagoavaju raznim oblicima i veliini
papila. Gornji dio sisnih guma je
zadebljala kapa. Moe biti razliite
izvedbe, sa osnovnom namjenom da
dobro zatvori - stisne sisu u toku
mue, te na taj nain sprijei ulazak
atmosferskog vazduha u instalaciju za
muu. To se najbolje postie visokim
kapama koje zahvataju i dio vimena.

Tok mainske mue

Mua se sastoji od nekoliko faza. Te faze zapoinju pripremom vimena i aparata, a zavravaju se
mainskim domuzavanjem uz istovremenu masau vimena. Priprema vimena za muu je vrlo znaajna
faza, ne samo sa stanovita higijene vimena, ve i radi izmuzavanja prvih mlazeva mlijeka. Izmuzavanje
prvih mlazeva je mjera zatite kojom se iz kanala papile odstranjuje veliki broj klica dospjelih u kanale
izmeu dvije mue. Masaa vimena u toku pripreme pozitivno stimulie kravu na davanje mlijeka.
Priprema vimena u stvari poine njegovim pranjem toplom vodom (40-50 C). Pranje se izvodi po
mogunosti mlazom ili runo, ali uvijek sa istom vodom. Uz pranje se neposredno vri masaa vimena,
runo pojedinanim masiranjem etvrti vimena. Nakon pranja, vime se sui suvom istom krpom.
isto suvo vime je spremno za muu, jer je tokom ostvarivanja te dvije radnje krava stimulisana na
davanje mlijeka. Prije nego to se stave muzne ae na vime, prvi mlazevi se izmazaju runo.
Posle pranja i masae znaajno je da se muzne ae to prije stave na papile. Naime, ukoliko je
priprema bila i krava pravilno stimulisana, odmah e poeti sa odavanjem mlijeka, a taj momenat treba
koristiti bez prekidanja ili zakanjenja.
Priprema aparata za obavljanje procesa mue zapoinje sa startovanjem motora, koji e preko
pumpe podpritiska uspostaviti radni reim u instalaciji. Potom se vimenu prinose muzne ae. Muzne ae
treba da vise slobodno otvorom na dolje, crijeva na njima ne smiju biti uvrnuta niti savijena. Takoe treba obratiti panju da ne dolaze u kontakt sa tijelom krava.
U toku postavljanja muznih aa na papile sise, treba paziti da se papile ne uvru, kao i da svaka
sisa ue u cjelosti u unutranjost muzne ae.
Duboko (visoko) postavljene muzne ae izazivaju zahvatanje i dijela vimena. Tada nastaju
potekoe oko odavanja mlijeka i samog toka mue, uz istovremenu pojavu bola kod krava. Plitko
postavljene muzne ae izazivaju istezanje sisa uz istovremeni slab protok mlijeka.
Redosled postavljanja muznih aa je vaan jer moe izazvati nepravilnosti u toku rada i sam prekid
rada. Muzne ae se uvijek prvo postavljaju na sise na suprotnoj strani od one na kojoj se nalazi muza i
to uvijek u pravcu kazaljke na satu. Muza kravi treba uvijek da prilazi sa njene desne strane. Pri
postavljanu muzne ae treba drati donjim dijelom ake, a kaiprstom i palcem ih navoditi na sisu.

67

Glavna mua poinje praktino odmah poslije ukljuivanja aparata. Prva je poetna faza protok
mlijeka 0,2 kg/min sa niim pritiskom 0,33 Ba i 10-15 pulsacija u minuti, takt mue 1:2. Vrlo brzo nakon
toga, protok mlijeka dostie maksimalne vrijednosti od 3-4 l/min kada poinje druga faza glavna mua traje
3-6 minuta, sa 50-60 pulsacija u minuti, pritisak 0,4-0,5 Ba, takt mue 1:1. Koliina mlijeka u ovoj fazi je
najvea koju krava moe da odaje, a da li e ona zaista da se pomuze u velikoj mjeri zavisi od aparata za
muu i od naina njegovog korienja. Jer, pored elje da se mlijeko to prije pomuze ne treba zaboraviti
ni potrebu da se vime krave ouva.
Puni tok mlijeka ne traje dugo. Ukupno trajanje uglavnom zavisi od osobina krave i koliine mlijeka
koju daje. "Slijepa mua" znai, u stvari rad aparata za muu i u vrijeme kada je protok mlijeka mali,
odnosno i kada potpuno prestane. Faza "slijepe" mue poinje ve onda, kada tok mlijeka pada na manje
od 200 g/min i pritisak 0,33 Ba sa 10-15 pulsacija. "Slijepa" mua je u svakom sluaju negativna, poto u
velikoj mjeri optereuje papile, tako to ih muzne ae pritiskaju, pa nastaje poveano trenje i sabijanje
glavnog kanala za mlijeko. U isto vrijeme se pod uticajem podpritiska, koji i dalje dijeluje, optereuju elije
alveola vimena sa loim posledicama.
Spreavanje "slijepe" mue se ostvaruje blagovremenim prekidanjem toka mue i skidanjem aparata
sa vimena. U poslednje vrijeme se za ovu operaciju na aparate za muu ugrauju posebni ureaji, koji
eliminiu njegativni uticaj "slijepe" mue smanjenjem broja pulsacija, smanjenjem podpritiska ili potpunim
iskljuenjem aparata sa ili bez skidanja muznih jedinica sa vimena.
Naknadna mua je u stvari izmuzavanje poslednjih koliina mlijeka iz vimena uz posebne stimulanse
ivotinje na odavanje te koliine mlijeka. Izvodi se pomou aparata tako to se vime naknadno masira, a
cijela muzna jedinica runo povlai nanie. Masaom se krava ponovo stimulie na odavanje mlijeka uz
otvaranje papila. Ovom muom se dobija mala koliina mlijeka, najee oko 0,3 l po jednoj mui, ree oko
0,5 l. Meutim, ovom muom se vime potpuno oslobaa sadraja, a krava bre podstie na stvaranje novih
koliina mlijeka. Naknadna mua svakako dopunski angauje radnika muzaa pored njegovih ostalih obaveza u toku mue. Naknadna mua traje oko 1-1,5 min po kravi.

Sl. 42 Prikaz mue, kada se obavlja mainskim putem: glavna mua sa oko 4 l/min traje najee 2-3 minuta, "slepu"
muu treba izbegavati, dok se naknadnom muom dobija najkvalitetnije mlijeko

Tipovi aparata za mainsku muu

Prema nainu korienja aparati za muu se mogu podeliti na: pokretne, polupokretne i nepokretne.
Pokretni aparati za muu su u stvari sklop svih djelova aparata smjeten na pokretnu platformu.
Najvei broj aparata iz ove grupe ima samo po jednu muznu jedinicu, ree po dvije. U oba sluaja, koristi
se jedan pogonski dio. Ovaj tip aparata ima odreene prednosti kao to su niska nabavna cijena,
jednostavna primjena u razliitim uslovima, jednostavno odravanje i mogunost korienja za muu do 10
krava.
68

Napajanje goveda
Znaaj vode u savremenoj stoarskoj proizvodnji posebno je izraen. Pored hrane, voda predstavlja drugi
neophodan inilac opstanka.
Koliina vode koju je potrebno obezbijediti za napajanje goveda uslovljena je sa mnogo razliitih
faktora. Pored klimatskih uslova, koliina konzumirane vode za napajanje znaajno zavisi i od drugih
faktora, kao to su: sadraj suve materije u hrani, vrsta hraniva (sadraj proteina, soli, mineralnih materija),
fizioloko stanje ivotinje (starost, steonost, zasuenje, period laktacije, suprasnost, zdravstveno stanje),
produkcija mlijeka kod krava u laktaciji, temperatura vode za napajanje i dr.
Osnovno to se mora obezbijediti, je kontinuirano snabdijevanje farme dovoljnom koliinom svjee
vode odgovarajuih fiziko-hemijskih i biolokih osobina. Kvalitet vode za napajanje domaih ivotinja ne
smije se ni po emu razlikovati od kvaliteta vode za ljudsku upotrebu.
Voda za napajanje mora biti ivotinjama dostupna tokom cijelog dana, ime im se omoguuje
konzumiranje po volji, prema trenutnim potrebama organizma. Za napajanje goveda mogu da se koriste
pojedinane i grupne pojilice.
Tab. 7 Norme dnevne potronje vode za napajanje, po grlu

Potronja
vode (l/grlo/dan)
Krave u laktaciji (samo napajanje)
70 - 100
Krave u laktaciji (ukljuujui pranje
do 140
sistema
za muu i postupak hlaenja mlijeka)
Junad i goveda u tovu
50 - 75
Tijelad
20 - 35
Prasad (5-20 kg)
1-3
Svinje u tovu (20-110 kg)
3 - 10
Krmaa ili suprasna krmaa (poetna
8 - 12
faza)
Suprasna krmaa (pred praenje)
10 - 15
Krmaa sa prasadima
do 50
Ovce
7-8
Jagnjad
oko 3
Koke nosilje i brojleri
oko 0,6
Guske i patke
1,25
urke
1
Konji
25 - 35
Vrsta i kategorija ivotinja

Primjenom pojedinanih automatskih pojilica obezbijedjuje se kontinuirano snabdijevanje i napajanje

ivotinja po volji, pri emu voda u momentu napajanja zadrava zahtijevani kvalitet. Pojilice za pojedinano
napajanje goveda izrauju se u obliku olja, koje su izraene od legura aluminijuma ili livenog gvoa
(emajlirana povrina). Postavljaju se na vertikalni stub leita, okrenute oljom nad jasle, na visinu 50-60
cm. Primjenjene su obino u objektima za vezano dranje krava i postavlja se po jedna pojilica na svako
drugo leite. Zapremina olje treba da iznosi 1-1,5 l, jer kod veih zapremina (2-2,5 l), voda koja zaostaje
u olji postaje podlona zagaenju. Ove pojilice moraju da zadovolje uslov da dotok vode iz ventila u olju
bude identian brzini kojom goveda konzumiraju vodu (8-12 l/min). Tako se omoguuje nesmetano
napajanje. Pritisak vode u mrei treba da iznosi do 3-6 bara. Prema konstrukciji ventila koji se ugrauje u
olje, postoje pojilice tipa olje sa tegom i pojilice tipa olje sa oprugom.
69

Sl. 43 Presjek pojilice tipa olje sa tegom (lijevo) i oprugom (desno)

Pojilice tipa olje sa tegom eksploataciono su vrlo pouzdane i lake za odravanje. Ponekad, usled
neadekvatnog odravanja ili loeg kvaliteta materijala, dolazi do oteanog kretanja ili zaglavljivanja tega pri
vertikalnom kretanju, to dovodi do stalnog isticanja vode. Osim toga, neistoa (ostaci hrane, prostirke i
dr) ispod jezika moe dovesti do njegovog blokiranja, pa se time onemoguuje kretanje i grlu se
uskrauje mogunost slobodnog napajanja.
Kod tipa pojilice sa oprugom, prilikom uzimanja vode u toku dana, opruga je jako optereena estim
sabijanjima. Pored ovoga, ventil je sloenije grae nego u prethodnom sluaju. Otud je ova pojilica
osetljivija na prisustvo neistoe u prostoru ispod jezika, to rezultuje nekontrolisanim prskanjem vode iz
ventila tokom upotrebe ili naprotiv, zaepljenjem. Zato treba posebnu panju obratiti na redovno
odravanje pojilice. Pri izboru ovakvih pojilica, treba se odluiti samo za pouzdane proizvoae, kod kojih
su opruga i ventil izraeni od kvalitetnih materijala. U protivnom, opruga brzo propada i javlja se curenje
pojilice i u vrijeme mirovanja.
Kod pojilica u sistemu spojenih sudova, sudovi su betonski, cilindrinog su oblika, prenika i visine
oko 20 cm. Preko cijevi koja prolazi 2-3 cm ispod kote leita vezani su sa rezervoarom na poetku staje.
Zahvaljujui djelovanju ovako formiranog sistema spojenih sudova, nivo vode u sudovima uvijek je jednak
nivou vode u rezervoaru, u kome se pak ovaj nivo konstantno odrava preko plovka i automatskog ventila
(slino kao kod grupnih pojilica).

Sl. 44 Pojilice u sistemu spojenih sudova

Primjena ovih pojilica esto nije za preporuku, jer se kod njih u sudovima stalno nalazi vea koliina
(4,5-5 l) vode, koja je otvorena i podlona razliitim vrstama zagaenja. Sudovi su obino mjesta gdje se
skuplja velika koliina neistoe (pogotovu ostaci hrane posle prolaska distriburter prikolice). Preporuuje
se da se temeljno i esto vri ienje unutranjosti sudova, kako bi se bar sa te strane umanjilo
naruavanje kvaliteta vode.
Temperatura vode za napajanje jedna je od njenih vanih fizikih osobina. Generalno, moe se
zakljuiti da ivotinje nerado konzumiraju jako hladnu vodu. Ovakva voda nepovoljno se odraava na
proizvodne rezultate (produkcija mlijeka, prirast i dr.) kao i na zdravstveno stanje ivotinja (posebno kod
mlaih i osetljivijih kategorija). Drugi razlog zbog koga se javlja potreba za zagrevanjem vode je
mogunost smrzavanja vode u dovodnim cijevima i pojilicama tokom zime, to potpuno onemoguuje
slobodno napajanje ivotinja. Zato se obavezno vri termoizolacija dovodnih cijevi, ukoliko one nisu
dovoljno ukopane. Za izolaciju moe posluiti neki od sintetikih termoizolacionih materijala (staklena
70

vuna, mineralna vuna), piljevina i dr. Na taj nain temperatura vode se odrava ujednaenijom odnosno,
ne dozvoljavaju se velika temperaturska kolebanja kod vode za napajanje. Smrzavanje vode moe se
sprijeiti upotrebom pojilica sa stalnim strujanjem i zagrevanjem vode u dovodnim cijevima ili u samim
pojilicama. Ukoliko se voda zagreva u dovodnim cijevima, onda se to postie ugradnjom elektrinih grejaa
u dovodne cijevi i ako se grejanje vode vri u samim pojilicama, onda se radi o tzv. termopojilicama.
Pojilice za grupno napajanje goveda koriste se za vie ivotinja (npr. 25-30 krava) uglavnom
kod objekta za slobodno dranje krava i ispustima. Korito moe biti polukrunog ili kvadarnog oblika, a
izrauje se od elinog lima ili betona. Nivo vode u koritu odrava se u odreenom intervalu, pomou
plovka koji je vezan sa ventilom.

Sl. 45 Grupna pojilica za napajanje goveda (sa grejaem)

1. dotok vode, 2. ventil, 3. plovak, 4. korito, 5. Greja

Mikroklima i ventilacija u objektima

Svi uslovi koje treba pruiti ivotinjama tokom uzgoja od naina dranja, ishrane, napajanja, izubravanja,
zdravstvena zatita i druge zootehnike mjere ine funkcionalno povezan kompleks faktora, meu kojima
posebno mjesto zauzima mikroklima u objektima za uzgoj domaih ivotinja. Optimalni ambijentalni uslovi
u objektima, blagotvorno djeluju na zdravstveno stanje ivotinja, metabolizam i konverziju hrane,
omoguujui maksimalni efekat ostalih faktora u cilju dobijanja najvee dobiti u proizvodnji proizvoda od
domaih ivotinja. U praksi se, obino, obezbeenju povoljnih mikroklimatskih uslova ne pridaje dovoljno
panje. Oni su shvaeni vrlo proizvoljno i toleriu se velika odstupanja od vrednosti koje standardi
propisuju, shodno zahtjevima pojedinih vrsta i kategorija ivotinja.
Postizanje i odravanje optimalnih mikroklimatskih uslova vri se ventilacijom objekata. Osnovni
zadatak ventilacije je kontinuirana izmjena zagaenog stajskog vazduha, sveim, spoljnim vazduhom.
Ovim se, sa jedne strane, u objekat dovodi dovoljna koliina svjeeg vazduha, tj. kiseonika, koji je
potreban ivotinjama. Sa druge strane, ventilacijom se iz objekta izbacuje stajski vazduh, optereen sa
vie razliitih zagaivaa. Tu se prije svega misli na smanjivanje koncentracije vodene pare, amonijaka,
ugljen-dioksida, praine i patogenih mikroorganizama, dispergovanih u vazduhu.
Temperatura vazduha je najznaajniji inilac mikroklime. Optimalna temperatura vazduha u objektima
za goveda treba da bude od 8-20 C, to omoguuje lako odravanje tjelesne temperature ivotinja. U
sluaju poviene temperature, smanjuje se uzimanje hrane, usporava se metabolizam i smanjuje se
konverzija hrane, jer je organizam primoran da se oslobaa suvine toplote kako bi odrao tjelesnu
temperaturu.
Strujanje vazduha u objektima je neophodno da bi se uopte vrila izmjena zagaenog, unutranjeg,
svjeim spoljanjim vazduhom i obezbijedio optimalni kvalitet stajskog vazduha. Ono moe da izazove i
negativne posledice po zdravlje grla, ako se ispoljava kao usmjereno strujanje kome su grla direktno
izloena (promaja), a posebno ako je ulazni vazduh mnogo nie temperature od temperature stajskog
vazduha i tijela ivotinja. Zavisno od vrste i kategorije grla, brzina strujanja se najee ograniava na 0,2
71

m/s, a samo tokom leta, kod pojedinih kategorija moe iznositi najvie 0,5 m/s. Za jedno uslovno grlo
prosjeno treba 50 m3/h istog, svjeeg vazduha zimi i 5 puta vie ljeti.
Intenzitet ventilacije moe se izraziti kroz asovni broj izmjena unutranje zapremine vazduha u
objektu (K):
K

L
V

gdje je:
K - broj izmjena ukupne zapremine stajskog vazduha na as,
L - intenzitet ventilacije (m3/h),
V - zapremina objekta (m3).
Pored ovako utvrenog intenziteta ventilacije, to jest broja izmjena vazduha, neophodno je
istovremeno zadovoljiti i potrebu odravanja optimalne temperature stajskog vazduha tokom cijele godine.
Ventilacija zatvorenih objekata moe se izvoditi prirodnim putem, kada strujanje vazduha izaziva
tenja da se izjednae razlike u zapreminskim masama razliitih slojeva vazduha, na razliitim visinama i
pri razliitim temperaturama. U osnovi, prirodna ventilacija moe se podeliti na: horizontalnu i vertikalnu.
.
Tab.8 Zapreminski protok vazduha (m3/h) kroz vertikalni kanal, zavisno od njegove visine i prenika
(podaci vae za t = 10C i relativnu vlanost vazduha od 70%)

Prenik kanala
(m)

Visina kanala (m)

5
6
360
390
560
610
800
880

0,4
0,5
0,6

3
280
430
620

4
320
500
720

8
450
700
1010

10
500
790
1130

0,7

840

970

1090

1190

1380

1540

0,8

1100

1270

1420

1560

1800

2010

0,9

1390

1610

1800

1970

2280

2550

1,0

1720

1990

2220

2440

2810

3140

Horizontalna prirodna ventilacija ostvaruje se kroz fasadne otvore na objektu (vrata, prozori,
ventilacioni otvori) i zavisi iskljuivo od strujanja spoljnog vazduha, jer se strujanje unutar objekta ostvaruje
izjednaavanjem razlike u pritiscima spoljnog vazduha na suprotnim stranama objekta.
Vertikalna prirodna ventilacija odvija se zahvaljujui razlici u temeperaturi i pritiscima vazduha na
razliitim visinama, usled ega dolazi do stalnog kretanja toplijeg, reeg, lakeg, stajskog vazduha prema
krovu ili tavanici, gdje kroz izlazne ventilacione otvore naputa objekat. Za to vrijeme, kroz ulazne otvore
(vrata i prozore) u objekat ulazi hladniji, gui, tei, sve, spoljni vazduh, pa se na taj nain odrava
kontinuitet cirkulacije vazduha kroz staju.
Dakle, za funkcionisanje ovog sistema neophodna je to vea visinska razlika ulaznih i izlaznih otvora
i to vea razlika gustina stajskog i spoljnog vazduha. Jasno je da e ova ventilacija biti mnogo intenzivnija
tokom zime, zbog vee razlike unutranjih i spoljnih temperatura, pa samim tim i vee razlike u gustinama
unutranjeg i spoljnog vazduha. Tokom ljeta se ova razlika smanjuje, pa jenjava i intenzitet toplotnog
72

uzgona. Vertikalno rastojanje ulaznih i izlaznih otvora za odvod stajskog vazduha mora biti bar dva puta
vea od visine otvora za ulaz vazduha
Kanali mogu biti krunog ili kvadratnog oblika, njihov vrh mora se nalaziti najmanje 0,50 m iznad vrha
krova, a prenik ne bi trebalo da izlazi iz intervala 50-100 cm. Broj i povrina poprenog presjeka
vertikalnih ventilacionih kanala odreuju se prema potrebnom intenzitetu ventilacije, tako da se kroz
objekat ostvari ravnomjerno strujanje vazduha, ija brzina ne prelazi dozvoljenu vrijednost. Sa gornje
strane, kanali su pokriveni tj. zatieni od atmosferskih padavina. Svaki kanal ima pregradu (zasun-leptir)
ijim se poloajem odreuje otvoreni presjek kanala, tj. regulie brzina protoka vazduha kroz kanal, ili se,
po potrebi, kanal potpuno zatvara.
Generalna je preporuka da ukupna povrina ulaznih otvora mora biti bar dva puta vea od ukupne
povrine poprenih presjeka izlaznih kanala. Ukoliko vazduh ulazi kroz prozorske otvore, treba obratiti
panju na izvoenje samih prozora. Oni se moraju otvarati zakretanjem oko donje horizontalne ose, prema
unutranjosti objekta. Tako se hladni ulazni vazduh usmjerava i sputa prema podu i delimino grije prije
dodira sa ivotinjama. Izmeu vertikalnog (zatvorenog) i horizontalnog (potpuno otvorenog) poloaja
prozorskog krila treba da postoji nekoliko poloaja u kojima se krilo moe fiksirati. Time se prua
mogunost podeavanja otvorenog presjeka prozorskog okna, tj.regulacija intenziteta ventilacije i brzine
strujanja ulaznog vazduha.
U objektima bez tavanice moe se pojaviti tzv. krovna ventilacija, koja se u principu moe svrstati u
vertikalnu prirodnu ventilaciju. Ovdje se kao specifinost javlja to to se, usled nepostojanja tavanice,
gornji ventilacioni otvor ostavlja cijelom duinom vrha krova (lanterne), umjesto pojedinanih ventilacionih
kanala, te on slui za odvod stajskog vazduha. U ovom sluaju se postavljaju strogi zahtjevi u pogledu
termoizolacije krovne povrine, koja mora biti identina termoizolaciji zidova.

Sl. 46 Krovna ventilacija na objektima

Ulazni otvori se obino ostavljaju pri vrhu zida, na spoju sa krovom. U tom sluaju, ulazni vazduh se,
kao hladniji i tei, jednim dijelom kree prema podu, a odmah po zagrevanju se najkraim putem
usmjerava prema izlaznim otvorima u lanterni-ljemenu. Tako se postie dobro provetravanje prostora u
gornjem, ali je slab efekat provetravanja u donjem dijelu objekta, u zoni disanja ivotinja, gdje se taloe
teki tetni gasovi, to je veliki nedostatak.
Za razliku od prirodnog provjetravanja, postoji i ventilacija koja se ne oslanja na prirodne uslove, ve
se vazduh ventilatorima prisiljava na strujanje, pa se zato i naziva prinudna (prisilna, vjetaka,
mehanika) ventilacija.
Osvjetljenost objekata je znaajna, prije svega, radi obezbeenja uslova za nesmetano odvijanje
aktivnosti zaposlenih. Kod ivinarskih objekata postoje posebni reimi u smislu odreenog intenziteta
osvjetljenja i trajanja svijetlih i tamnih perioda tokom 24 sata. Vrijednosti intenziteta osvjetljenja u pojedinim
vrstama objekata i nain na koji se postiu takoe su standardizovane. Pored ovog vjetakog osvjetljenja,
koje je kod nekih ivinarskih objekata iskljuivo u primjeni, tokom dana se osvjetljenost najveeg broja
stoarskih objekata postie prirodnim - dnevnim svjetlom. Moe se generalno rei da odnos ukupne
povrine prozora i povrine poda treba da iznosi 1 : 15 do 1 : 20, kako bi se u objektu dobilo dovoljno
dnevnog svjetla. Vjetaka svjetlost moe da se obezbijedi vjetako-fluorocentim sijalicama 70-120 Lux (
5-7 W/m2 povrine poda staje).
73

Sistemi izubravanja tenog stajnjaka

Sistemi izubravanja tenog stajnjaka se zasnivaju na korienju sklonosti tenog stajnjaka ka oticanju.
Brzina oticanja - kretanja je direktno zavisna od konzistencije tenog stajnjaka. Poveanjem konzistencije
do izvesne granice raste sposobnost oticanja tenog stajnjaka, zahvaljujui raznolikosti estica u njemu
prema njihovoj veliini i obliku. Brzina oticanja tenog stajnjaka utie na viskozitet mase. Smanjenjem
brzine oticanja opada viskozitet, nezavisno od odnosa slobodne i vezane vode. Ove osobine tenog
stajnjaka su znaajne kod projektovanja sistema izubravanja i izbora odgovarajue opreme za
manipulaciju sa tenim stajnjakom.
-

Sistemi izubravanja tenog stajnjaka se svrstavaju u nekoliko tipova kao to su:

sistem sa bazenima u objektu
sistem samooticanja
kanali sa ustavama
cirkulacioni kanali
recirkulaciono ispiranje
kanali sa cijevima

Najvaniji uslov za primjenu bilo kog od navedenih sistema jeste postojanje reetkastih podova u
stajama. Pri tome podovi mogu biti polu ili potpuno reetkasti. Za sve navedene sisteme, pored reetkastih
podova, veoma je vano da se u objektima na zadovoljavajui nain rijei ventilacija.
Reetkasti podovi u stajama podrazumijevaju izgradnju odgovarajuih kanala za prihvatanje stajnjaka
pokrivenih gredicama. Gredice nad kanalom formiraju reetkasti dio poda (u njegovom dijelu ili u cjelini).
Reetkasti podovi
Reetkasti podovi su izloeni silama pritiska i drugim vrstama naprezanja. Povrine betonskih gredica koje
ine reetku trpe standardna optereenja zbog prisustva domaih ivotinja, postavljene opreme, a
povremeno i ljudi koji se preko njih kreu.
Gredice reetkastog poda moraju da zadovolje pored navedenih i jo neke uslove, kao to su:
- obezbeenje pogodne irine gazita (nagazne povrine) koja spreava zamaranje ivotinja
- obezbeenje sigurnog kretanja ivotinja preko gredica bez klizanja
- gazita treba da budu uvijek suva i ista.
Gredice se izrauju od armiranih prefabrikovanih betonski elemenata. Armatura (jaina, tip) zavisi od
duine i optereenja gredica. Gredice su trapeznog poprenog presjeka.

Sl. 47 Popreni presjek i izgled betonskih gredica

irina nagaznog dijela gredica zavisi od vrste i kategorije domaih ivotinja. Takoe i irina liceva
(prostora izmeu dvije susjedne gredice).
74

U govedarstvu irina nagazne povrine gredica se kree od 80-120 mm, rijetko kad do 150 mm, a
irina liceva od 20-35 mm. Za vee kategorije su vee dimenzije.
Gredice se mogu izraivati u vidu pojedinanih elemenata ili u blokovima od 3-4 elementa u cjelini,
ponekada i vie. ivice gredica ne smeju biti otre, jer se u protivnom moe dogoditi povreda nogu ivotinja
(papci). Posle montae gredice nad otvore kanala neophodno je ispotovati zahtjev da pod bude potpuno
ravan. Ukupni udio liceva (njegova povrina) se kree od 15-20% u odnosu na ukupnu povrinu poda
boksa. Gredice se postavljaju upravno na jasle zbog ravnomjernijeg rasporeda optereenja koje stvaraju
ivotinje.
Tehnika izubravanja vrstog stajnjaka
vrsti stajnjak predstavlja mijeavinu balege i osoke sa prostirkom. Formira se u objektima sa vezanim i
slobodnim sistemom dranja domaih ivotinja sa punim podom uz manje ili vee uee prostirke. vrsti
stajnjak se iz staja isti svakodnevno ili periodino, zavisno od naina dranja. Za ienje objekata koriste
se razliita univerzalna i specijalna sredstva. Ta sredstva se mogu podijeliti na mobilna i stacionarana.
Mobilna sredstva za ienje stoarskih objekata su u izvesnoj prednosti u odnosu na stacionirana,
jer se jednim ureajem moe opsluivati vei broj objekata. Takoe je znaajno da raspored prostora i
povrina koje treba oistiti ne mora biti strogo definisan. Time se dobija mogunost da jedno sredstvo
moe istiti objekte razliitog tipa. Meutim, ipak postoje neki zahtjevi za korienje ovih sredstava koji se
moraju zadovoljiti. To su prije svega ulazno - izlazni otvori.
Danas se u proizvodnoj praksi vrlo iroko koriste traktori sa prednjim utovarivaem u obliku kaike.
Traktor ulazi u objekat (u dio prostora koji treba oistiti) i iznosi stajnjak sukcesivno, zahvatajui izvesnu
koliinu stajnjaka (i do 150 kg). Ili se u sluajevima korienja dasaka koje traktor gura, naini prohod kroz
cio objekat, a sav sadraj stajnjaka izgura van objekta.
Stacionirana tehnika sredstva za ienje stoarskih objekata imaju dugu razvojnu genezu. Osnovna
karakteristika svih rjeenja je usko definisan radni prostor. Konstrukciono mogu biti izvedena u nekoliko
varijanti kao to su: lopate sa runim ili mehanikim pogonom, potisna greda sa poprenim daskama, delta
skrejper.
Kod vezanog naina dranja krava najzastupljeniji nain ienja zasnovan je na primjeni potisne
grede sa poprenim daskama. Ovo rjeenje je prilagoeno za rad u kanalima ija je irina oko 50 cm, a
dubina oko 20 cm. Osnovu ovog sistema ini jedna metalna greda kvadratnog ili pravougaonog poprenog
presjeka. Greda se postavlja u kanal do vertikalnog zida.
Greda na sebi ima navarene osovinice na koje se postavljaju u labavoj vezi poprene daske lopatice. Lopatice su izraene od livenog gvoa. Na sebi nose klizna leita preko kojih se zglobno
vezuju sa osovinicama potisne grede. Osovinice na potisnoj gredi su na rastojanju od 1-2 m jedna od
druge.
Greda u toku rada ima povratno pravolinijsko kretanje. Duina puta u jednom smjeru je identina
rastojanju izmeu lopatica. Pri kretanju u jednom - radnom smjeru, lopatice se zahvaljujui zglobnoj vezi i
sili inercije, potpuno otvaraju do normalnog poloaja u odnosu na pravac kretanja (90). Na taj nain
zahvataju cijelu irinu kanala.
U radnom pravcu kretanja lopatice sukcesivno pomjeraju stajnjak naprijed od lopatice do lopatice.
Brzina kretanja lopatica je vrlo mala i iznosi oko 10 m/min. Promjenom smjera kretanja potisne grede,
lopatice usled trenja o dno kanala zaostaju u odnosu na gredu i zahvaljujui labavoj vezi sa gredom,
pribliavaju joj se. Duina puta unazad je identina putu pri kretanju unaprijed. Na taj nain je obezbeeno
sukcesivno pomjeranje stajnjaka ka izlazu iz staje.
75

Sl. 48 Potisna greda u radnom i povratnom poloaju (hodu)

Pogon grede se ostvaruje pomou elektromotora sa reduktorom. Veza pogonskog motora sa gredom
moe biti pomou nekog od prenosnika kao to su lanci ili zupasta letva sa zupanicima. Snaga motora
za pogon grede je zavisna od njene duine i kree se od 0,4-0,8 kW/10 m duine grede. Maksimalna
duina jedne grede ne prelazi 60 m. U sluaju potrebe problem se reava poprenim sabirnim kanalom.
Zbog visoke nabavne cijene ovog ureaja, opravdanost korienja se nalazi kod staja sa 20 i vie
krava.
Potisna greda u nekim varijantama moe nositi dvostrane lopatice. U tim sluajevima postie se bolji
efekat ienja kanala koji tada mogu imati irinu i do 120 cm.
Za ienja prostora po kojem se krave kreu u stajama sa slobodnim sistemom dranja koriste se
delta skrejperi odnosno dvokrake potisne poluge.

Sl. 49 Dvokraka potisna poluga - delta skrejper

Ureaj se sastoji od jedne eline nosee letve na koju se postavljaju dvije poluge u labavu - zglobnu
vezu. Nosea letva je povezana pomou sajle za pogonski motor. Princip korienja je slian principu
potisne grede. Postoji radni i povratni hod.

76

U radnom hodu krila - poluge se raire i zahvate cio prostor koji treba da iste. U povratnom hodu se
pribliavaju jedna drugoj. Ovaj sistem se moe koristiti u kanalima, odnosno u prostorima koji iste, i do
100 m duine.
Pokretanje poluge se ostvaruje pomou nosee letve i sajle. Nosea letva se postavlja na ljeb na
sredini kanala, a sa pogonskim motorom je povezana pomou sajle. U toku rada motor namotava sajlu na
dobo. U tom kretanju sajla povlai krila poluge koje se ire u prostoru za ienje. U povratnom poloaju
drugi motor sve vraa po istom principu u poetni poloaj.
Dvokrake poluge se u toku dana moraju ukljuivati vie puta. U prostoru koji se isti ne smije doi do
nagomilavanja stajnjaka zbog otpora koji bi ta masa pruala polugama kao i zbog malih visina poluga.
Brzina kretanja ureaja u radu se kree oko 3 m/min.

Lagerovanje vrstog stajnjaka

vrsti stajnjak se svakodnevno proizvodi i to u znaajnim koliinama. Obraunato prema UG (uslovno
grlo), ta koliina se kree od 40-50 kg na dan, u zavisnosti od uea prostirke ili 9% od tjelesne mase
grla. Koliine su kod razliitih vrsta domaih ivotinja dosta razliite, pa ak i u okviru iste vrste zavisno od
sistema dranja.
Lagerovanje stajnjaka se izvodi iskljuivo za tu namjenu ureenim prostorima - deponijama. To su
definisani prostori koji moraju zadovoljiti itav niz zahtijeva kao to su graevinski, tehnoloki i ekoloki. Sa
graevinskog aspekta se moraju zadovoljiti potrebe u prostoru, kvalitetu i stabilnosti zidova i poda, uticaj
atmosferskih taloga i sl. Deponije su uobiajeno horizontalni objekti, najee od betona.
Pod deponije mora biti statiki stabilan i dovoljno kvalitetan da izdri sva statika i dinamika
optereenja kojima je izloen u toku manipulacije sa stajnjakom. Podna povrina se obraunava prema
koliini stajnjaka, duini lagerovanja, nainu njege i visini gomile u koju se stajnjak pakuje.
Kod stajnjaka sa manjim ueem slame planira se 1,5 - 2 m2/UG povrine poda deponije za duinu
lagerovanja od 6 meseci. Kod veeg udjela slame, planira se i do 4 m2/UG.
Dinamika odnoenja stajnjaka na poljoprivredne povrine takoe utie na veliinu deponije.
Uobiajeno je da se stajnjak odnosi dva puta u toku godine to znai da se prostor deponije planira za
polugodinju koliinu stajnjaka.
Deponija za stajnjak se ograuje betonskim zidovima do visine od 1 m. Ti zidovi moraju biti statiki
stabilni da izdre sva optereenja.

Sl. 50 Deponija za lagerovanje vrstog stajnjaka

77

Sl. 51 Oblik i dimenzije deponija za lagerovanje vrstog stajnjaka

vrsti stajnjak se na deponijama pakuje u gomile visine od 2-5 m. U toku boravka stajnjaka na
deponiji mogue je i pored tako velikih visina ostvarivati neki od vidova njege. U najveem broju sluajeva
zastupljen je hladni vid njege uz anaerobno razlaganje organske materije.
Za manipulaciju sa stajnjakom na deponijama obino se koriste traktori sa odgovarajuim prikljucima
u obliku prednjih ili zadnjih utovarivaa.

78

Objekti i oprema za ovce

Objekti za ovce
Objekti za smjetaj ovaca imaju prioritetni zadatak da ostvare to bolju zatitu od padavina i vjetrova, a tek
potom od ekstremnih temperatura. Pored toga to objekti treba da budu sklonite za ovce u njima treba
jo i da se obezbijedi: dovoljno udobnog i suvog prostora za leanje; dobru ventilaciju bez promaje,
dovoljno prostora za jasle, prostor za jagnjenje, dobar pristup ovjeku i mehanizaciji, dovoljno hrane, vode
i svjetlosti, da bude u skladu sa svim zakonskim regulativama vezanim za dranje stoke i zatite ivotne
sredine, da bude jeftin.
Iz tog razloga objekti za ovce se redovno podiu kao lake graevine, koje mogu da budu od razliitih
jednostavnih i jeftinih materijala. Da bi objekti bili to jeftiniji, ne trebaju da se grade od skupih materijala
koji imaju dobru termiku izolaciju, pogotovo ako se u objektima koristi prostirka. U takvim situacijama i
temperature u objektu ispod 0C ne mogu da imaju - izazovu negativne posledice za ovce. Objekti
najee slue za dranje ovaca u toku zime. Tada se formiraju grupe ovaca sa oko 10-15 grla u grupi.
Time se omoguava da se ovce jagnje u istom objektu - boksovima, postie se vea preglednost, troi se
manje rada.
Farma se gradi na uzdignutom i ocjednom mjestu, koje ne ugroavaju podzemne vode, tamo gdje nije
blokirana zgradama drugih proizvodnji i gdje ima dovoljno vode za napajanje ovaca u svim sezonama
godine. Prilikom izgradnje farme vodi se rauna o osnovnim zootehnikim uslovima. Izboru lokacije mjesta gradnje: da se obezbijedi voda, struja i putna mrea, da je udaljen od drugih objekata (kue 50 m, a
drugih objekata 250 m), da je zatien od jakih zimskih vetrova, poloaju objekta prema strani svijeta.
Farme moraju biti locirane na razdaljini od 500-1000 m od drugih farmi (svinja, goveda, ivine), od
300 do 500 m od glavnih putnih saobraajnica, od 200 do 500 m od mjesta prolaza druge stoke i ne
manje od 400 m od ljudskog naselja. Da bi se izgradili proizvodni objekti farme, mora se utvrditi: pravac
proizvodnje (na primjer meso vuna, mlijeko), tip farme (za reprodukciju, proizvodnju mesa i vune i sl.),
broj ovaca i struktura stada, naina dranja (na panjacima, dio godine u objektima, a dio na ispai i samo
u objektima).
U sastavu farme za ovce treba da budu sledei objekti: ovarnik (staja za ovce, dviske, jagnjad,
iljead, ovnove, prostorija za jagnjenje, prostorija za muu, magacin za koncentrovanu hranu), ispust,
senjak, objekti za silau i objekti za stajnjak.
Veliina prostora u objektu zavisi od kategorije ovaca i od toga da li je pod reetkast ili pun sa
prostirkom. Pun pod je izgraen od nabijene zemlje na podlozi od ljunka.

m2

Povrina stajskog prostora kod objekata sa punim podom za odreene kategorije je za: ovnove 1,5 , ovce 1,2-1,5 m2, ovce sa jagnjetom 2-2,2 m2, jagnjad 0,4-0,5 m2 i iljead 0,7-0,9 m2 .
Povrina ispusta treba da bude dva puta vea od povrine poda u staji.

Kod objekata za ovce sa reetkastim nainom dranja po pravilu potrebno je manje prostora.
Normalna veliina prostora boksa sa reetkastim podom iznosi priblino: za ovcu do 70 kg oko 0,8 m2, za
ovcu preko 70 kg oko 1,0 m2, za jagnjad oko 0,3 m2, za tovna grla 0,4-0,5 m2, za ovnove - kod
pojedinanog dranja 3-4, a kod grupnog dranja 1,5 -2 m2.

79

Kod staja sa prostirkom treba raunati sa utrokom prostirke od oko 0,3 kg po grlu na dan. Ako se
prostirka koristi sa stalnim dodavanjem bez ienja, onda se za oko 120 dana formira sloj od oko 70 cm
debljine. .Izubravanje u staji se ne obavlja svakodnevno, ve su staje na bazi duboke prostirke, to
omoguava iznoenje stajnjaka jednom ili dva puta godinje.
Ovaj nain dranja ima znaajne prednosti, kao to su: jednostavniji i jeftiniji objekti, lake postizanje
pogodnih uslova i dobra toplotna izolacija, postizanje visoke vrijednosti formiranog stajnjaka, smanjenje
trokova za lagerovanje osoke i i stajnjaka, iskorienje znaajnog dijela vrijednosti prostirke.
Nedostaci dranja ovaca sa prostirkom su u poveanom utroku rada (prostirka, ienje,
podeavanje visine hranilica i pojilica i dr.), poveani trokovi oko zatite, tea dezinfekcija objekata i sl.
Objekti sa boksevima, koji imaju reetkaste podove imaju takoe znaajne prednosti, kao to su:
nema prljanja runa, potreban je manji prostor boksa, ienje se obavlja jednom u godini ili ak u dvije
godine, manji utroak ukupnog rada, bolja kontrola grla, naroito papaka, laka je dezinfekcija objekata,
objekti se mogu univerzalno da koriste, ne postoji podeavanje visine hranilica i pojilica.
Nedostaci takvih objekata su: vei investicioni izdaci, opasnosti od povreivanja grla vea, zapuenje
otvora reetkastog poda sa sijenom, potrebna bolja termika izolacija objekta, vee uznemiravanje ovaca i
stvaranje panikih situacija.
Reetkasti pod se pravi najee od tvrdog drveta ili od betonskih gredica, a u poslednje vrijeme i od
plastike. irina gredica je od 4 do 8 cm, a razmak izmeu njih 15 do 18 mm. Reetkasti pod moe da bude
i od iane mree. Jaina odnosno debljina ice mora da bude oko 3 mm, a pletivo razmaka 22 do 25
mm. Na slian nain se koriste i metalni podovi sa otvorima odgovarajuih veliina.
Drveni reetkasti podovi se najlake i najjednostavnije prave, pogotovo ako gazdinstvo raspolae
sopstvenim materijalom za tu svrhu. Tada se izrauju segmenti odreene veliine, na pr. 125 cm x 250
cm, koji se lako postavljaju i skidaju. Visina postavljanja reetkastog poda je promjenljiva, a minimalno
mora da iznosi oko 60 cm.
Najee se hranidbeni hodnik nalazi na sredini staje, a sa strane su boksevi za smjetaj ovaca.

Sl. 52 Ovarska farma boksevi sa reetkastim podom

80

Klima u objektu
Kod dranja ovaca u objektima znaajno je da se sprijee oboljenja disajnih organa i puteva. Iz tog razloga
treba nastojati da se vlanost vazduha odrava na to niim granicama od 60-75% a naroito sadraj
amonijaka. Da bi se ovo postiglo potrebno je pouzdano rijeiti pitanje izmjene vazduha u objektima, to se
u praksi redovno postie pravilno regulisanom prirodnom ventilacijom, bez promaje gdje maksimalno
strujanje - brzina vazduha moe da bude do 0,5 m/sec.
U objektima za dranje ovaca treba obezbijediti zapreminski prostor po ovci sa jagnjetom od 6,5 m3.
Temperatura zimi u ovarniku treba da bude minimalnio 6C, a ljeti maksimalno 25 C. U prostoriji za
jagnjenje temperatura zimi treba da bude izmeu 12-18 C.
Osvjetljenje prirodno; na svakih 23-30 m2 poda dovoljno je 1 m2 prozora, a vetake svjetlosti 70
Luxa (5-7 W/m2 poda). Prozori staja su izgraeni tako da se moe regulisati otvaranje, a time i razliit
intenzitet provetravanja prostora. Krovna konstrukcija je dovoljno visoka, tako da tavanica staje moe da
slui za smjetaj sijena. Na tavanici mogu da budu ugraeni otvori za ventilaciju koji se upotrebljavaju i za
izbacivanje sijena u hranidbeni hodnik.
Oprema u ovarniku
Oprema za ishranu
Oprema za ishranu mora da ispuni odreene zahtjeve kao to su: da prostor za ishranu bude dovoljne
veliine (koji je nekoliko puta vei po uslovnom grlu, nego kod goveda), treba da slui za vei broj vrsta
hraniva, da se sprijei zagaivanje hrane, prije svega zbog eventualnog ulaska ovaca u opremu za ishranu
i visina opreme mora da bude prilagoena visini grla i visini sloja prostirke.
Oprema za ishranu ovaca je, u stvari, oprema za kabastu hranu, prije svega za sijeno, a zatim i za
silau. To su razliita jasla, kojima se omoguava nesmetano uzimanje hrane, ali i spreava njeno
rasipanje.
Najjednostavniju opremu za ishranu ovaca ine jasle sa reetkastim stranicama. U jasle se stavlja
hrana (sijeno, zelena hrana, silaa), koja se uzima kroz reetke sa strane. Ove jasle mogu da budu
jednostrane ili dvostrane. Mogu da se prave od lakog materijala, najee od drvenih gredica i letava.
Gornji dio jasala treba da je u veoj mjeri od punog materijala (daske), kako bi se umanjilo prljanje runa
ovaca kod stavljanja hrane u jasla.
Ispod reetkastih jasala se obavezno postavlja puni dio jasala, koji ima horizontalno dno. Taj dio
jasala slui da se u njemu sakupljaju ostaci hrane, koji padaju iz gornjeg dijela jasala, pa da se tako to
potpunije hrana iskoristi bez prljanja. Taj dio jasala slui istovremeno da se u njega stavlja koncentrovana
hrana.

Sl.53 Izgled i dimenzije dvostrukih jasala sa koritom

81

Postavljanje (raspored) jasala u objektu za ovce ima poseban znaaj. Ako se jasla postave tako da se
hrana u njih moe da stavlja samo runo, onda se troi veoma mnogo rada oko podijele hrane. Iz tog
razloga je svakako za preporuku da se u objektu za ovce ostavlja neka vrsta hodnika za ishranu, kojim se
moe da kree neko sredstvo za prenos hrane (prikolica, neki stacionirani transporter). Istina, tada se gubi
znaajan dio ukupnog prostora objekta, ali je mogua velika uteda rada. Smatra se da tada treba raunati
sa ukupnim prostorom objekta od oko 1,6 m2 po ovci. U takvim sluajevima jasla mogu da poslue kao
djelovi pregrada bokseva, olakava se podjela na bokseve, mogua je primjena i u starim objektima itd.
Kod ovakvih jasala se omoguava i podjela koncentrovane hrane, koja se runo raznosi i sipa kroz
otvore (reetke) stranica jasala.
Okrugla jasla se esto koriste u ishrani ovaca. Imaju okruglo dno, koje se nastavlja u vidu kupe, a
okolo je ograda sa reetkama. Povrina jasala je oko 1,5 m2, a ukupna zapremina moe da obezbijedi
kabastu hranu za odreen broj ovaca za 3-4 dana. Znai, punjenje jasala moe da bude samo 2 puta
nedeljno. Punjenje moe da se mehanizuje korienjem traktora sa prednjim utovaraem, kojim se pune
pojedinana jasla.
I kod ovaca se moe koristiti sistem samoposluge kod ishrane. To je svakako mogue samo u
sluajevima, ako se kabasta hrana nalazi u neposrednoj blizini prostora za dranje ovaca. U tom sluaju
se koriste reetkaste ograde, koje se postavljaju pored hrane. Ograda se postepeno potiskuje tijelom
ovaca, tako da se uvijek nalazi pored hrane na rastojanju da je ovce mogu dohvatiti.

Sl. 54 Okrugla jasla

Duina jasala po jednom grlu treba da bude za: ovce 35-45 cm, jagnjad 15-25 cm, iljead i dviske
30-35 cm i ovnove 50 cm.
irina jasala treba da bude 40-70 cm, a visina jasala od poda treba da bude 40 cm. Dubina jasala korita za koncentrovanu hranu treba da bude 20-30 cm.
Oprema za napajanje
Ovce zahtijevaju relativno malo vode, pogotovo ako se u ishrani nalazi hrana sa velikim sadrajem vlage
(sona hrana), u toku ispae, zatim korienje zelene koene hrane ili ishrana silaom. Ipak, voda ima
znaajnu ulogu u proizvodnosti ovaca. Ako se voda ovcama stavlja na slobodno raspolaganje, onda se po82

veava sposobnost uzimanja hrane, to je svakako vano kod proizvodnje mlijeka i kod tova ovaca.
Kod ovaca se takoe mogu koristiti automatske pojilice. One su sline kao i za goveda, ali se
uspeno koriste samo ako je pritisak vode mali. Naime, ovce sporo piju vodu, pa kod veeg pritiska dolazi
do poveanog rasipanja vode. To se deava bez obzira da li su pojilice u vidu olja ili sisaljki. Iz navedenih
razloga najpogodniji nain napajanja ovaca vodom je korienjem grupnih pojilica, sudova tipa korita ili
valova, koji su povezani sistemom spojenih sudova.
Pojilice za napajanje ovaca se lako prljaju. Stoga ih treba postavljati dovoljno visoko, a pored njih
postavljati po jednu stepenicu, koja omoguava nesmetano uzimanje vode, a spreava zagaivanje ili
rasipanje.
Za zimski period u tzv. hladnim objektima pojilice treba zatititi od smrzavanja. To se najjednostavnije
postie pomou elektrinih grijaa.
Jedna automatska pojilica je dovoljna za 100 ovaca, ako je voda uvijek dostupna. Meutim, ako se
voda daje povremeno, odnosno ako je napajanje samo tri - etiri puta dnevno, onda na jednu pojilicu moe
da dodje samo oko 20 grla.

Pregrade (ograde)
Objekat za ovce se pregrauje u boksove (odjelenja) za manji ili vei broj grla. U tu svrhu se koriste
razliite pregrade (ograde), koje su najee od letava. Pregrade su po pravilu odreenih duina, koje
omoguavaju prenoenje i meusobno povezivanje. Duina pregrada je najee 3 do 4 m, a visina oko
90 do 100 cm.

Sl. 55 Izgled pregrade u ovarniku sa prolazom za jagnjad

Pored standardnih pregrada od letava u praksi se esto koriste i pregrade koje imaju drvene ramove i
mreu od pletene ice.
Za razdvajanje ovaca od jagnjadi koriste se posebne pregrade, koje imaju na sebi otvore za
nesmetani prolaz jagnjadi. Ti prolazi su irine oko 20-25 cm, dok je visina manje vana.
Za jagnjenje ovaca esto se prave posebni boksevi, kojima se ovce izoluju i na taj nain im se
stvaraju povoljniji uslovi za jagnjenje i za prihvatanje jagnjeta. Minimalna veliina prostora boksa je oko 1,4
x 0,9 m, ako ovca ima jedno jagnje, odnosno 1,4 x 1,5 m, ako su dva jagnjeta.

83