Egzegeza STest

Jakub Slawik
EGZEGEZA STAREGO TESTAMENTU.

WPROWADZENIE DO METOD EGZEGETYCZNYCH
Z dwoma dodatkami:
Historia tekstu Starego Testamentu,
Wyjanienie skrtw wiadectw tekstowych uywanych w Biblia Hebraica Stuttgartensia
opracowanymi przez Andrzeja P. Kluczyskiego
2
Spis treci
Wykaz skrtw
0. Wstp
1. Zapoznanie si z tekstem
14
1.1. Wstpne rozumienie tekstu
14
1.2. Tumaczenie tekstu
15
2. Krytyka tekstu
16
2.1. Opis metody
16
2.2. Stosowanie metody
22
2.2.1. Ustalenie stanu przekazu tekstu
22
2.2.2. Kryteria zewntrzne
23
2.2.3. Kryteria wewntrzne
24
2.2.4. Rozstrzygnicie
24
2.3. Przykady
2.3.1. Iz 40,6
25
25
2.3.1.1. Tumaczenie
25
2.3.1.2. Krytyka tekstu
25
2.3.2. Iz 45,1a (pierwsza linia wersetu)
27
2.3.2.1. Tumaczenie
27
28
3. Krytyka literacka
29
3.1. Opis metody
29
29
3.2.1. Ustalenie pocztku i koca jednostki tekstowej
29
3.2.2. Podzia tekstu
31
3.2.3. Integralno literacka
34
3.2.4. Ustalenie kontekstu jednostki
39
3.3. Przykad: Gen 28,10-22
39
3.3.1. Tumaczenie i krytyka tekstu
39
3.3.2. Krytyka literacka
41
3.3.2.1. Pocztek i koniec jednostki
42
3.3.2.2. Podzia
42
3.3.2.3. Integralno literacka
45
3.3.2.4. Kontekst
51
3
4. Morfokrytyka
51
4.1. Opis metody
51
54
4.2.1. Analiza formalnej budowy jednostki
54
4.2.2. Ustalenie gatunku
55
4.2.3. Ustalenie Sitz im Leben
57
4.2.4. Historia gatunku
58
4.3. Przykad: Iz 41,14-16
58
4.3.1. Tumaczenie
59
4.3.2. Krytyka tekstu
59
61
61
4.3.3.2. Podzia
62
64
4.3.3.4. Kontekst
65
4.3.4. Morfokrytyka
65
4.3.4.1. Analiza formalnej budowy jednostki
65
4.3.4.2. Gatunek literacki
66
4.3.4.3. Sitz im Leben
68
5. Historia tradycji
69
5.1. Opis metody
69
5.2. Sposb postpowania
72
5.2.1. Wyszukanie symptomw mogcych wiadczy

o wykorzystaniu w badanej jednostce tradycji lub motyww
72
5.2.2. Analiza sw i obrazw
73
5.2.3. Uycie sw, obrazw i motyww w kontekcie analizowanej

jednostki
75
5.2.4. Przedliterackie etapy ksztatowania si jednostki

(berlieferungsgeschichte)
76
5.3. Przykad: Ex 32,1-6
77
5.3.1. Tumaczenie
77
79
81
81
4
5.3.3.2. Podzia
82
84
5.3.3.4. Kontekst
85
5.3.4. Morfokrytyka
86
5.3.4.1. Analiza formalnej budowy fragmentu
86
88
88
5.3.5. Historia tradycji
88
5.3.5.1. Pojcia, obrazy i niewyjanione napicia
88
5.3.5.2. Analiza poj
89
5.3.5.3. Uycie sw w kontekcie badanej jednostki tekstowej
94
5.3.5.4. Tradycja ustna w badanej jednostce
95
5.3.6. Zadanie do pracy wasnej
99
6. Historia redakcji
99
6.1. Opis metody
99
103
6.2.1. Ocena wynikw krytyki literackiej
103
6.2.2. Ocena wynikw historii tradycji (berlieferungsgeschichte)
104
6.2.3. Datowanie poszczeglnych etapw procesu redakcyjnego

i ich autorstwo
105
6.2.3.1. Datowanie
105
6.2.3.2. Autor i adresaci
106
6.3. Przykad: Gen 28,10-22 (kontynuacja)
108
6.3.1. Uwagi wstpne (zamiast morfokrytyki i historii tradycji)
108
6.3.2. Historia redakcji
109
6.3.2.1. Redakcja przekazw pisemnych
109
6.3.2.2. Opracowanie przekazw ustnych
114
7. Interpretacja i znaczenie teologiczne
115
7.1. Zadanie i sposb postpowania
115
7.2. Przykady
117
7.2.1. Gen 28,10-22
117
7.2.2. Iz 41,14-16
119
7.3. Zastosowanie
8. Uzupenienie bada historyczno-krytycznych przez odmienne
119
5
podejcia metodologiczne
122
8.1. Wykad socjologiczny
123
8.2. Egzegeza feministyczna
123
8.3. Wykad psychologiczny (psychologia gbi)
125
8.4. Strukturalizm
126
8.5. Retoryka biblijna
128
9. Zamiast zakoczenia
130
Dodatki:
I. Historia tekstu Starego Testamentu (A.P. Kluczyski)
131
II. Wyjanienie skrtw wiadectw tekstowych uywanych

w Biblia Hebraica Stuttgartensia (A.P. Kluczyski)
Wykaz skrtw
Ksigi biblijne:
Stary Testament
Gen - 1. Ksiga Mojeszowa (Ksiga Rodzaju)
Ex - 2. Ksiga Mojeszowa (Ksiga Wyjcia)
Lev - 3. Ksiga Mojeszowa (Ksiga Kapaska)
Num - 4. Ksiga Mojeszowa (Ksiga Liczb)
Dt - 5. Ksiga Mojeszowa (Ksiga Powtrzonego Prawa)
Joz - Ksiga Jozuego
Sdz - Ksiga Sdziw
1 Sm - 1. Ksiga Samuela
2 Sm - 2. Ksiga Samuela
1 Krl - 1. Ksiga Krlewska
2 Krl - 2. Ksiga Krlewska
Iz - Ksiga Izajasza
Jr - Ksiga Jeremiasza
Ez - Ksiga Ezechiela
138
6
Oz - Ksiga Ozeasza
Jl - Ksiga Joela
Am - Ksiga Amosa
Ab - Ksiga Abdiasza
Jon - Ksiga Jonasza
Mi - Ksiga Micheasza
Ha - Ksiga Habakuka
So - Ksiga Sofoniasza
Ag - Ksiga Aggeusza
Za - Ksiga Zachariasza
Ml - Ksiga Malachiasza
Ps - Ksiga Psalmw
Hi - Ksiga Hioba
Prz - Ksiga Przypowieci
Rt - Ksiga Rut
Pnp - Pieni nad Pieniami
Kz - Ksiga Kaznodziei
Tr - Ksiga Trenw
Est - Ksiga Estery
Dn - Ksiga Daniela
Ezd - Ksiga Ezdrasza
Ne - Ksiga Nehemiasza
1 Krn - 1. Ksiga Kronik
2 Krn - 2. Ksiga Kronik
Nowy Testament
Mt - Ewangelia w. Mateusza
Mk - Ewangelia w. Marka
k - Ewangelia w. ukasza
J - Ewangelia w. Jana
Dz - Dzieje Apostolskie
Rz - List do Rzymian
1 Kor - 1. List do Koryntian
2 Kor - 2. List do Koryntian
Ga - List do Galacjan
7
Ef - List do Efezjan
Flp - List do Filipian
Kol - List do Kolosan
1 Tes - 1. List do Tesaloniczan
2 Tes - 2. List do Tesaloniczan
1 Tm - 1. List do Tymoteusza
2 Tm - 2. List do Tymoteusza
Flm - List do Filemona
Hbr - List do Hebrajczykw
Jk - List w. Jakuba
1 P - 1. List w. Piotra
2 P - 2. List w. Piotra
1 J - 1. List w. Jana
Jud - List w. Judy
Obj - Objawienie w. Jana
Pisma deuterokanoniczne lub/i apokryficzne
1 i 4 Mch - 1.i 4. Ksigi Machabejskie
Tb - Ksiga Tobiasza
Jdt - Ksiga Judyty
Mdr Sal - Ksiga Mdroci Salomona
Syr - Mdro Syracha
Skrty bibliograficzne:
Jeli nie zostay podane w przypisach w nawiasach, opieraj si na Theologische
Realenzyklopdie. Abkrzungsverzeichnis, red. G. Mller, Berlin-New York 21994 (TRE).
RT ChAT - Rocznik Teologiczny Chrzecijaskiej Akademii Teologiczne
Okrelenia gramatyczne:
sg. - liczba pojedyncza
pl. - liczba mnoga
du. - liczba podwjna
masc. - rodzaj mski
8
fem. - rodzaj eski
suf. - sufiks
pf. - perfectum
impf. - imperfectum
cons. - consecutivum
impt. - imperativus, tryb rozkazujcy
inf. - infinitivus, bezokolicznik
ptp. - participium, imiesw
cs. - constructus
iuss. - iussivus
coh. - cohortativus
q. - qal (kal)
ni. - nifal
pi. - piel
pu. - pual
hitp. - hitpael
hi. - hifil
ho. - hofal
Inne skrty:
Dtiz - Ksiga Deuteroizajasza
Triz - Ksiga Tritoizajsza
dtn - deuteronomiczny
dtr - deuteronomistyczny
J- rdo jahwistyczne
E - rdo elohistyczne
D - rdo deuteronomistyczne
P - rdo kapaskie
H - Kodeks witoci
Skrty zaczerpnite z aparatu krytycznego Biblia Hebraica Stuttgartensia zostay wyjanione
w kocowym dodatku opracowanym przez A.P. Kluczyskiego.
9
0. Wstp
Nie ma w jzyku polskim opracowania, ktre prbowaoby zaprezentowa metody
stosowane w egzegezie Starego (i Nowego) Testamentu pokazujc jednoczenie, jak mona
posuy si nimi do lepszego zrozumienia i wykadu tekstw biblijnych. Studentki i studenci
teologii nie maj moliwoci skorzystania z podrcznika, przewodnika, ktry pozwoliby im
zapozna si ze sposobem postpowania przy czytaniu i badaniu tekstu Starego Testamentu.
Tej roli nie s niestety w stanie speni istniejce w jzyku polskim pozycje. Wprawdzie
mona wskaza na ksiki K. Romaniuka, Wprowadzenie do krytyki tekstu Starego i Nowego
Testamentu, Pozna i in. 1975 oraz Morfokrytyka i historia redakcji, Warszawa 1983, ale
prezentuj one skrtowo tylko trzy metody, w ogle nie pokazujc, jak w praktyce mona je
stosowa1. Istnieje kilka pozycji omawiajcych metodologi w badaniach nad Nowym
Testamentem: K. Romaniuk, Wprowadzenie metodologiczne do Nowego Testamentu, Sprawy
Biblijne z. XVIII, Pozna-Warszawa-Lublin 1966; H. Langkammer, Metodologia Nowego
Testamentu, Opole 1991 H. Langkammer (red.), Metodologia Nowego Testamentu, Peplin
1994 oraz J. Czerski, Metody interpretacji Nowego Testamentu, Opolska Biblioteka
Teologiczna 21, Opole 19972. Zasadnicz trudno stanowi jednak fakt, e pomimo
wsplnych zaoe metody egzegetyczne maj swoj specyfik zalenie od tego, czy s
stosowane do Nowego czy Starego Testamentu. Poza tym opracowania te przedstawiaj
raczej niektre rezultaty zastosowania pewnych metod w badaniach Nowego Testamentu, ni
same metody. Dodatkowo pierwsza ksika H. Langkammera jest niekompletna, nie
prezentuje nawet wszystkich metod ze szkoy historyczno-krytycznej (wydanie z 1991 roku),
druga (praca zbiorowa z 1994 roku) wprowadza zamieszanie terminologiczne. Pozytywnie
natomiast naley oceni prb J. Czerskiego przedstawienia nowszych bada (analiza
lingwistyczna, retoryczna i narracyjna; s.124-223), a nawet metody intertekstualnej (s.225247). Gorzej wypado tam omwienie metody historyczno-krytycznej (np. jednostronna
krytyka morfokrytyki, niepene ukazanie historii tradycji, elementy wyranie apologetyczne).
Pomoc metodyczn nie mog by te takie pozycje jak: J. Kremmer, Czyta bibli, ale jak?
Krtki wstp do lektury Pisma witego, Lublin 1988, K. Romaniuk, Jak lepiej rozumie
Bibli? [w:] Biblia lepiej rozumiana w przekazie duszpasterskim, Warszawa 1988, gdy
chodzi w nich jedynie o krtki, oglny wstp do pewnych zagadnie zwizanych z czytaniem
Biblii. To samo dotyczy napisanej z pozycji fundamentalistycznych ksiki G.D. Fee, D.
1
Pewn pomoc w praktycznym zastosowaniu moe by jedynie w pierwszej z nich cz trzecia: Kryteria
poprawnoci albo reguy krytyki tekstu, s.119-131.
2
Pominito tutaj opracowania w postaci artykuw, ktre tylko fragmentarycznie zapoznaj czytelnika z
poszczeglnymi metodami.
10
Stuart, Jak czyta Bibli? (b.m. i r.). Szkoda, e godny polecenia tytu G. Lohfink, Rozumie
Bibli. Wprowadzenie do krytyki form literackich (tyt. oryg. Jetzt verstehe ich die Bibel. Ein
Sachbuch zur Formkritik), Warszawa 1987 umoliwia zapoznanie si tylko z jedn z metod
morfokrytyk. Liczne, dobrze omwione przykady z powodzeniem mog by pierwsz
wskazwk, jak najlepiej posuy si t metod. W tym krtkim przegldzie literatury
polskojzycznej wypada jeszcze wspomnie o prezentacji metod w L. Stachowiak (red.),
Wstp do Starego Testamentu, Pozna 1990, s.11-19 (ponownie przy omawianiu Picioksigu
s.57-64), jednak znajdujemy tam jedynie szcztkowe informacje o poszczeglnych metodach.
Fragmentaryczne informacje zarwno o metodzie historyczno-krytycznej, jak i nowszych
podejciach do rozumienia Pisma witego mona znale te w J.A. Fitzmyer, Pismo dusz
teologii, Myl Teologiczna 14, Krakw 1997, s.15-52. Pewien niewielki wycinek z zakresu
bada egzegetycznych i to czciowo dyskusyjny przedstawia R. Meynet, Wprowadzenie do
hebrajskiej retoryki biblijnej (tyt. oryg. tudes des Rhetorique biblique), Myl teologiczna 30,
Krakw 20013.
Studiujcy Stary Testament s wic skazani na literatur obcojzyczn, ktra nie
zawsze jest atwo dostpna oraz wymaga pokonania bariery jzykowej. W jzyku niemieckim
mona szczeglnie poleci trzy podrczniki: O.H. Steck, Exegese des Alten Testaments.
Leitfaden der Methodik, Neukirchen-Vluyn 1989; G. Fohrer, H.W. Hoffmann, F. Huber, L.
Merkert, G. Wanke , Exegese des Alten Testaments. Einfhrung in die Methodik, Heidelberg
1976; S. Kreuzer, D. Vieweger, J. Hausmann, W. Pratscher, Proseminar I Altes Testament.
Ein Arbeitsbuch, Stuttgart/Berlin/Kln 1999. Na uwag zasuguje rwnie H. Utzschneider,
S.A. Nitsche, Arbeitsbuch literaturwissenschaftliche Bibelauslegung. Eine Methodenlehre zur
Exegese des Alten Testament, Gtersloh 20014, w szczeglnoci czci powicone analizie
tekstu i morfokrytyce (s.59-186), ktre zostay wsparte impulsami pyncymi ze wspczesnej
lingwistyki. Jeszcze trudniejsze okazuje si poszukiwanie w bibliotekach pozycji w jzyku
angielskim. Jeli kto szuka podrcznika, a nie krytycznej dyskusji nad problemem
metodologii w badaniach Starego Testamentu, to powinien sign po angielskie tumaczenie
ksiki O.H. Stecka, Old Testament Exegesis. A Guide to the Methodology, 19985.
3
Bliej omwiono poniej 8.5.

Por. te T. Meuer, Einfhrung in die Methoden alttesamentlicher Exegese, Mnsteraner Einfhrungen:
Theologische Arbeitsbcher 3, Mnster 1999.
5
Nie potrafi poda miejsca wydania, gdy o istnieniu tej ksiki wiem tylko z internetu. Mona j znale w
ksigarniach internetowych (np. amazon.com), ktre nie informuj o miejscu wydania oferowanych pozycji.
Oczywicie, w literaturze anglojzycznej mona znale bardzo duo pozycji powiconych metodologii w
egzegezie Starego Testamentu np. J. Weingreen, Introduction to the Critical Study of the Text of the Hebrew
Bible Oxford/New York 1982 (krytyka tekstu); J. Barton, Reading the Old Testament. Method in Biblical Study,
London 1984; W.A. van Gemeren (red.), A Guide to Old Testamnet Theology and Exegesis (nie posiadam
4
11
Celem poniszego opracowania jest wypenienie tej luki i stworzenie pomocy w
jzyku polskim dla tych, ktrzy chc bada i rozumie teksty Starego Testamentu. Adresatami
s tu przede wszystkim studentki i studenci teologii, ktrzy potrafi pracowa nad tekstami w
jzykach oryginalnych, czyli w jzyku hebrajskim, ewentualnie aramejskim oraz greckim
(zalenie od tego, jak zostan wyznaczone granice kanonu starotestamentowego). Intencj nie
byo jednak wyczerpujce zaprezentowanie problemw zwizanych z poszczeglnymi
metodami, chodzi jedynie o oglne wprowadzenie i pokazanie, w jaki sposb mona i naley
z nich korzysta. Zatem czytelnik nie znajdzie tu caociowego omwienia metod,
wyczerpujcej dyskusji nad nowymi prbami metodologicznymi (por. jedynie 9.), rozwaa
wielu specyficznych problemw, ktre mog pojawi si przy badaniu jake rnorodnych
tekstw starotestamentowych. Prezentacja kadej metody skada si z trzech czci: po
pierwsze, z krtkiego przedstawienia jej najwaniejszych zada, celw i regu, po drugie, z
opisu krok po kroku tego, co naley zrobi stosujc j w badaniach jednostki tekstowej, oraz
po trzecie, z przykadu jej zastosowania na wybranym tekcie starotestamentowym. Ma to by
wic przewodnik, prosty w uyciu podrcznik dla tych wszystkich, ktrzy chc zajmowa si
egzegez wikszych i mniejszych jednostek tekstowych, wprowadzenie w przygod
samodzielnego czytania, badania i rozumienia Starego Testamentu. Nie chodzi o nic wicej,
jak tylko o pokazanie narzdzi, za pomoc ktrych mona i trzeba (!) interpretowa teksty
Biblii hebrajskiej. W porwnaniu z ktrymkolwiek wyej wymienionych podrcznikw
obcojzycznych opracowanie niniejsze jest w duym stopniu uproszczone. Jednak zawarta w
nich prezentacja materiau z obszernym przedstawieniem metod uwzgldniajcym cay szereg
problemw, jakie moe napotka badacz, z bardzo rozbudowanym zastosowaniem moe
powodowa u pocztkujcych egzegetw zagubienie wrd mnogoci kwestii do
rozstrzygnicia. Natomiast warto poleci je kademu, kto bdzie rozczarowany zbyt
skrtowym ukazaniem zagadnienia w poniszym opracowaniu i bdzie szuka dalszych
informacji czy odpowiedzi na kolejne pytania. By stworzy proste, podrcznikowe
opracowanie, si rzeczy trzeba si te pogodzi ze schematyczn i uproszczon prezentacj
materiau. Z pewnoci suszne jest twierdzenie, e egzegezy nie da si zamkn w systemie
schematycznych krokw, ktre trzeba wykona6. Jednak nie widz innego praktycznego
sposobu opracowania podrcznika, ktry ma stanowi wprowadzenie do samodzielnej
danych o miejscu i roku wydania); J.H. Hayes, C.R. Holladay, Biblical Exegesis. A Beginners Handbook,
Atlanta 1987. Jednak adna z tych pozycji nie nadaje si na przewodnik po klasycznych metodach stosowanych
w egzegezie Starego Testamentu. Przedstawiaj cay szereg informacji, dyskutuj problemy zwizane z
metodami, ale nie pokazuj, w jaki sposb z nich korzysta.
6
Por. J.H. Hayes i in., dz.cyt., s.132.
12
egzegezy Biblii. Kady uczcy si egzegezy tekstw biblijnych, nie tylko student, musi
wiedzie, jak posuy si stosowanymi metodami badawczymi.
Podrcznik ten przedstawia metod historyczno-krytyczn. Jest to klasyczny i
powszechnie akceptowany zbir metod bada egzegetycznych, ktre dowiody ju swej
skutecznoci i sprawdziy si w analizie (nie tylko) Biblii. Dyskusja nad metodologi w
egzegezie oczywicie toczy si nadal i pewnie zawsze bdzie si toczy. Interpretacja nigdy
nie zostanie na szczcie! - raz na zawsze zamknita. Pojawianie si nowych metod
interpretacji tekstw, metod literaturoznawczych, lingwistycznych czy hermeneutycznych
bdzie - jak to miao miejsce i w przypadku ksztatowania si metody historyczno-krytycznej
- wywierao wpyw na egzegez biblijn. Jednak trudno wyobrazi sobie badacza, ktry
mgby pomin milczeniem metod historyczn-krytyczn. Jest to chyba jedyna metoda
cieszca si powszechnym uznaniem7. Pojawianie si nowych metod nie przekrela jej, lecz
raczej wzbogaca, pozwala odkry nowe wymiary w tekstach Starego i Nowego Testamentu.
Jeeli chcemy dowiedzie si, o czym mwi teksty Biblii hebrajskiej, to musimy
posuy si metodami egzegetycznymi. Egzegeza, czyli wykad tekstw w naszym
przypadku starotestamentowych chce przede wszystkim odkry, co miay one do
powiedzenia ich pierwotnym czytelnikom (suchaczom)8, ktrzy osadzeni byli w zupenie
odmiennych od naszych realiach. Posugiwali si najczciej jzykiem hebrajskim, yli w
odlegych czasach i kulturze. To stawia nas przed niezwykle wanym zadaniem zrozumienia
tych tekstw w ich pierwotnym rodowisku. Bez dostrzeenia tej dzielcej nas od nich bariery
nie sposb wyobrazi sobie waciwego ich rozumienia i zastosowania w czasach nam
wspczesnych. Chrzecijanom opierajcym si na Biblii, chccym si ni kierowa, nie moe
by obojtne jej znaczenie9. Nie kada interpretacja jest prawomocna, bo wtedy Biblia
zostaaby poddana samowoli interpretatora i czytelnika. I jeli nawet nigdy nie bdziemy w
stanie osign ostatecznej, bezdyskusyjnej interpretacji, to jednak tylko uzasadniony,
Pomijajc jej krytyk z pobudek ideologicznych, pyncych z przekona, ktre same nie poddaj si krytycznej
ocenie (rnego rodzaju fundamentalizmy), a celem takiej krytyki bynajmniej nie jest denie do wsuchiwania
si i lepszego zrozumienia tekstw Starego i Nowego Testamentu.
8
Kada hermeneutyka prbujca zanegowa takie podejcie (zob. J.H. Hayes i in., dz.cyt., s.112nn) razi swoim
ahistorycyzmem, gdy trudno sobie wyobrazi, e moglibymy si oby bez pojcia historii, rozumie wiat i
siebie rezygnujc z tego wymiaru naszej rzeczywistoci. Inn skrajnoci byoby take absolutyzowanie historii.
9
Wykad tekstw biblijnych jest nieodzownym elementem teologii i zwiastowania Kocioa szerzej O. Kaiser,
Die alttestamentliche Exegese, [w:] G. Adam, O. Kaiser, W.G. Kmmel, O. Merk, Einfhrung in die
exegetischen Methoden, Gtersloh 2000, s.13nn.
13
udokumentowany wykad, mogcy wykaza si naukow poprawnoci moe legitymizowa
okrelone koncepcje teologiczne10.
Sowo krytyczna w nazwie metody oznacza midzy innymi, e ma ona charakter
naukowy, powinna posugiwa si argumentami, ktre podlegaj intersubiektywnej
sprawdzalnoci. Naznaczona jest cigym deniem do ukazania najbardziej uzasadnionego
sensu badanych tekstw. Rozprawia si przy tym krytycznie z ich utartym rozumieniem.
Pozostaje wreszcie krytyczna wobec siebie samej i swoich osigni oraz otwarta na dalsze
poszukiwania (take w zakresie metodologii). Uksztatowanie si omawianych poniej metod
wizao si z takim wanie pragnieniem rozumienia Biblii i poszukiwaniem jak najbardziej
sensownego rozwizania problemw, niejasnoci, ktre w niej odnajdywano. Korzystano przy
tym z efektw prac literaturoznawczych. Natomiast sowo historyczna podkrela, e chodzi o
wspczesne rozumienie tekstw stworzonych w (odlegej) przeszoci.
Mimo e ograniczono si tu do metody bdcej elementarzem kadego egzegety, to
nie sposb zaprzeczy, e swoje odzwierciedlenie znalazy take nowsze zaoenia
metodyczne. Strukturalizm11 i tzw. krytyka kanoniczna (cannonical aproach) Bernarda
Childsa12 spowodoway w badaniach egzegetycznych dowartociowanie ostatecznej,
kanonicznej postaci tekstu (Endgestalt). Najwaniejsze stao si zrozumienie tekstw w takiej
postaci, w jakiej dotrway one (w staroytnych lub redniowiecznych wiadectwach) do
naszych czasw. Prba dotarcia do najstarszego, pierwotnego fragmentu (w tekcie) nie jest
ju duej poszukiwaniem najbardziej wartociowego rdzenia, lecz odkrywaniem etapw
ksztatowania si tekstw biblijnych, ich caego bogactwa znaczeniowego, na ktre skada si
czsto wielopokoleniowa praca autorw i redaktorw. Wspczesna egzegeza wychodzi od
tekstu w jego kanonicznej formie i zmierza do zrozumienia go, nie negujc caej zoonoci
procesw o charakterze historycznym, ktre doprowadziy do jego powstania. Metod
historyczno-krytyczn mona by okreli mianem diachronicznej, odkrywa i respektuje
historyczny rozwj tekstw i jzyka. Ale czytelnik znajdzie poniej te elementy bada
synchronicznych. Przede wszystkim przy podziale tekstu (por. 4.2.2.) przedmiotem
zainteresowania w pierwszym rzdzie bdzie kanoniczna forma tekstu, j bdziemy opisywa,
prbujc ustali znaczenie poszczeglnych wypowiedzi na tej ostatecznej paszczynie tekstu,
jak gdyby na chwil zapominajc o jego wymiarze diachronicznym.
10
Jak rwnie dyskwalifikowa bdne interpretacje; por. S. Kreuzer i in., Proseminar, s.15n. O. Kaiser, Die
alttestamentliche Exegese, [w:] G. Adam, i in., Einfhrung, s.15 przyp.5 wskazuje na grotesk podejcia, ktre
wyklucza poszukiwanie trafnej, adekwatnej do tekstu interpretacji.
11
Zob. 8.4.
12
Przede wszystkim B.S. Childs, Introduction to the Old Testament as Scripture, London/Philadelphia 1979.
14
Kolejno omawianych metod odpowiada czciowo chronologicznej kolejnoci ich
powstawania, ale ma przede wszystkim czyni prac nad pojedynczymi tekstami jak
najbardziej efektywn13. Pozwala stopniowo gromadzi rnego rodzaju obserwacje,
porzdkowa je i wyciga z nich wnioski, czyli rozwija nasze poznanie i rozumienie tekstu,
odnajdywa rozwizania napotkanych trudnoci. Jednoczenie nie mona zapomina, e
metody te s ze sob cile powizane, uzupeniaj si nawzajem i koryguj, jedne buduj na
drugich. Wszystkie one wspgraj ze sob, pozwalajc na kadym kroku kontrolowa
wczeniejsze wyniki. Nieraz powstaje konieczno powracania do tego, czym zajmowalimy
si wczeniej. A ostatecznym celem zawsze pozostaje najpeniejsze czy najbardziej
adekwatne rozumienie tekstu biblijnego.
Naley mie nadziej, e podrcznik ten okae si poyteczn pomoc w nauce
analizy tekstw starotestamentowych. Praca nad i z przedstawionymi przy kadej metodzie
przykadami powinna umoliwi optymalne wykorzystanie podrcznika.
Przypisy wskazujce na dalsz literatur maj pozwoli na dalsze poszukiwania,
zachca do coraz gbszego badania wybranych zagadnie. Jednoczenie trzeba zaznaczy,
e w przykadach chodzi wycznie o pokazanie stosowania metod, o uczynienie rozwaa
janiejszymi. Nie naley postrzega ich jako prb caociowego opracowania
egzegetycznego tekstw. Std m.in. nie znajd w nich odzwierciedlenia dyskusje nad
licznymi kwestiami spornymi w ich interpretacji ani nie zostanie ukazana historia interpretacji
danego fragmentu czy te peniejsza bibliografia.
Przy kadej metodzie egzegetycznej niezwykle wane jest, by poszczeglne etapy
pracy rozpoczyna od samodzielnej pracy, wasnych obserwacji, wykorzystujc jedynie
sowniki oraz ewentualnie gramatyk jzyka hebrajskiego i konkordancj. Dopiero w drugiej
kolejnoci mona sign do komentarzy i innych opracowa. W przeciwnym razie grozi, e
egzegeza tekstu stanie si tylko powielaniem wczeniejszych interpretacji i nie pozwoli
badaczowi na odnalezienie wasnej pozycji wobec czsto diametralnie rnych interpretacji i
hipotez badawczych. Nie mona zapomnie, e zadaniem pozostaje zawsze czytanie i badanie
samego tekstu, a celem jego interpretacja14.
1. Zapoznanie si z tekstem
1.1. Wstpne rozumienie tekstu
Przystpujc do badania jakiekolwiek tekstu biblijnego, czytajc go po raz pierwszy,
zawsze mamy jakie mniej lub bardziej utrwalone wyobraenie o tym, co on mwi, oraz o
13
W prawie takiej samej kolejnoci metody przedstawia G. Fohrer i in., Exegese oraz S. Kreuzer i in.,
Proseminar.
14
Por. S. Kreuzer i in., Proseminar, s.65.
15
Bogu, wiecie itd.15 Nie jestemy w stanie czyta tekstu bez pewnych zaoe, czciowo
wypywajcych z wiary, ktre mog by oceniane zarwno pozytywnie jak i negatywnie16.
Dlatego wane jest, by na samym pocztku uwiadomi sobie posiadane przed-rozumienie
fragmentu biblijnego. W tym celu naley postawi sobie par pyta. Jak rozumiem ten tekst?
O czym moe on mwi? Co mnie w nim zastanawia, niepokoi, budzi moje wtpliwoci?
Odpowiedzi na te pytania warto zanotowa, by mc przy dalszych krokach egzegetycznych
przekona si, czy przypadkiem nie kieruj si wycznie wasnymi uprzedzeniami,
zaoeniami, ktre miaem, jeszcze zanim przystpiem do badania tekstu. Niekoniecznie
musz one by faszywe, ale zalecana byaby szczeglna ostrono, jeli pojawiajce si
przy zastosowaniu dalszych metod wnioski oka si z nimi zbiene. W takim przypadku
trzeba jeszcze raz sprawdzi, czy nasze obserwacje i wnioski s dobrze uzasadnione, czy
potrafimy je wystarczajco uargumentowa.
Interesujce moe si wreszcie okaza porwnanie pocztkowego rozumienia
fragmentu biblijnego z kocowymi wynikami egzegezy i przekonanie si, jak wiele wniosa
ona do jego interpretacji.
1.2. Tumaczenie tekstu

Po
uwiadomieniu
sobie
wasnego
(przed)rozumienia
badanego
fragmentu
przystpujemy do jego tumaczenia. Podstawow pomoc jest zawsze leksykon do Starego

Testamentu. Poniewa nie posiadamy waciwie adnego leksykonu w jzyku polskim17,
konieczne staje si korzystanie ze sownikw obcojzycznych. Szczeglnie godnymi
polecenia s L. Koehler, W. Baumgartner, Hebrisches und aramisches Lexikon zum Alten
Testament, neu bearbeitet von W. Baumgartner, J.J. Stamm und B. Hartmann, Leiden i in.
1995 (HAL=KBL)18 oraz ju nieco przestarzae W. Gesenius, Hebrisches und aramisches
Handwrterbuch ber das Alten Testament, 171915 (1999) (w przygotowaniu 18. wydanie na
nowo opracowywane pod red. H. Donnera) i L. Koehler, W. Baumgartner, Lexicon in Veteris
Testamenti Libros, Leiden 1953-1985 (KBL) (take pod tytuem A Bilingual Dictionary of the
Hebrew and Aramaic Old Testament, Leiden i in. 1998). Sowniki te dostpne s take w
wersji angielskiej (KBL jest dwujzyczny): W. Gesenius, A Hebrew and English Lexicon of
15
Nie ma tu potrzeby, by prbowa okreli pochodzenie tych wyobrae.

Takie przed-rozumienie samo w sobie nie jest czym zym, bo bez niego w ogle nic bymy nie rozumieli;
por. O. Kaiser, Die alttestamentliche Exegese, [w:] G. Adam, i in., Einfhrung, s.22.
17
Do dyspozycji mamy jedynie P. Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego
Testamentu, Warszawa 1999, ktry stanowi du pomoc dla uczcych si biblijnego hebrajskiego, jednak dla
potrzeb egzegezy jest on zbyt skromny. Autor nie ukrywa zreszt jego brakw (Wprowadzenie, s.9-11).
18
Jest to wydanie dwutomowe sownika, ktry ukazywa si stopniowo od 1967 r.
16
16
the Old Testament (with the an Appendix Containing the Biblical Aramaic), majcy wiele
rnych wyda, np. Oxford 1986; L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, The Hebrew and
Aramaic Lexicon of the Old Testament, t.1-5, Leiden i in. 2000 (ma by niebawem dostpny
te na CD-ROM). Przy rozpatrywaniu zagadnie gramatycznych klasyczn i wci
podstawow pozycj pozostaje W. Gesenius, Hebrische Grammatik, nowo opracowana
przez E. Kautzscha, Leipzig
28
1909, wydawane w Gesenius-Kautzsch-Bergstrsser,
Hebrische Grammatik, Hildesheim i in. 1991 (przetumaczona te na jzyk angielski:

Gesenius Hebrew Grammar as edited and enlarged by the late E. Kautzsch. Second English
edition revised in accordance with the twenty-eighth German edition [1909] by E.A. Cowley,
Oxford 1910, 1949)19.
W celu lepszego wykorzystania w swojej dalszej pracy przygotowywanego
tumaczenia warto zachci do jego napisania w moliwie przejrzysty sposb, uwzgldniajcy
naturalny, logiczny podzia tekstu i funkcje poszczeglnych elementw. Nie bez znaczenia
bdzie oznaczenie/wydzielenie mowy niezalenej, w przypadku poezji budowy opartej na
paralelizmie czonw, za w przypadku prozy przejrzyste uszeregowanie zda (jedno pod
drugim) z przynalenymi do nich zdaniami podrzdnymi20. Naley wreszcie zwraca uwag
na powtarzajce si takie same lub pochodzce od tego samego rdzenia sowa, identyczne
wyraenia. Najlepiej bdzie stara si je odda zawsze w ten sam sposb (albo przynajmniej
zaznaczy, e mamy identyczne lub pochodzce od tego samego rdzenia sowa). W ten
sposb ju na pocztku uatwimy sobie analiz tekstu (do poruszonych tu zagadnie
powrcimy w morfokrytyce; zob. 4.2.1.).
2. Krytyka tekstu
2.1. Opis metody
Do tej metody oraz jako wprowadzenie do korzystania z krytycznego wydania tekstu
hebrajskiego w Biblia Hebraica Stutgartensia, wyd. K. Elliger, W. Rudolph, Stuttgart 1967nn
(BHS) poleca si K. Romianiuk, Wprowadzenie do krytyki tekstu; E. Wrthwein, Der Text des
Alten Testament. Eine Einfhrung in die Biblia Hebraica, Stuttgart 41973 (tumaczenie
19
Niestety brak jest caociowego opracowania gramatyki hebrajskiej, uwzgldniajcej najnowsze osignicia
bada nad jzykiem hebrajskim (por. E. Jenni, Ein Querschnitt durch die neuere Hebraistik, ThR 65, 2000, s.137). W jzyku polskim nie mamy gramatyki biblijnego hebrajskiego, ktra wychodziaby poza pewne
zagadnienia podstawowe i ktr mona by poleci w sytuacji, gdy przy tumaczeniu napotykamy na trudnoci
czy niejasnoci gramatyczne wymagajce signicia do bardziej szczegowego opracowania. Z podrcznikw
mona poleci niedawno wydany: G. Deiana, A. Spreafico, Wprowadzenie do hebrajszczyzny biblijnej, opr.
wersji polskiej S. Bazyliski, Warszawa 2001.
20
W jzyku hebrajskim dominuj zdania gwne, w dodatku najczciej wprowadzane lub czone spjnikiem ,
co powinno znale odzwierciedlenie w zapisie przygotowywanego tumaczenia. Nie moemy rwnie
zapomina o szyku wyrazw w zdaniach hebrajskich oraz o figurach stylistycznych (np. chiazm). Na ile to
moliwe, warto zachowa w tumaczeniu roboczym oryginalny szyk, nawet jeli bdzie ono bardzo chropowate.
17
angielskie The Text of the Old Testament. An Introdution to Kittel-Kahles Biblia Hebraica, w
kilku tumaczeniach i wielu wydaniach, np. tum. P.R. Ackroyd, Oxford 1957; tum. E.F.
Rhodes, Grand Rapids 41979); bardzo przejrzyst prezentacj w S. Kreuzer i in., Proseminar,
s.26-48; a take ponisze dodatki opracowane przez A.P. Kluczyskiego. Na szczegln
uwag zasuguje rwnie E. Tov, Der Text der Hebrischen Bibel. Handbuch der Textkritik,
Stuttgart i in. 1997 (tumaczenie z angielskiego Textual Criticism of the Hebrew Bible,
Minneapolis 1992).
S dwie przesanki krytyki tekstu. Po pierwsze, nie dysponujemy adnym
oryginaem Starego Testamentu w caoci lub w czci. Nie mamy bezporedniego dostpu
do tekstu, takiego jakim pozostawili go autorzy i redaktorzy. Posiadamy jedynie odpisy,
manuskrypty, ktre dzieli od oryginau czsto wicej ni tysic lat. Nie moe wic dziwi
fakt, e nawet ci, ktrzy z najwiksz starannoci kopiowali, rcznie przepisywali ksigi
Starego Testamentu popeniali bdy. Nie jest to tylko przypuszczenie, gdy, po drugie,
manuskrypty, ktre dotrway do naszych czasw oraz staroytne tumaczenia Starego
Testamentu rni si midzy sob, zawieraj odmienne warianty tekstowe, czyli tzw. lekcje.
Std wynika cel i zadanie krytyki tekstu. Chce ona zrekonstruowa tekst, ktry byby jak
najbardziej zbliony do oryginau.
Niestety, dzi nie jest nawet moliwe mwienie o oryginale czy jednym pratekcie
Starego Testamentu21. Mamy raczej do czynienia z wieloci tradycji tekstowych, ktre
dodatkowo mieszay si ze sob. Wystpoway obok siebie jednoczenie, jak i nastpoway
po sobie. Tworzenie si tekstu standardowego byo prawdopodobnie wynikiem dominacji,
jak zyskiwaa okrelona tradycja. Tzw. tekst masorecki, bdcy dla nas punktem wyjcia, nie
jest nawet jakim typem tekstu, ale raczej zbiorem ksig, z ktrych kada miaa swoj
wasn histori. Co wicej, waciwie adna ksiga starotestamentowa nie miaa jednego
autora, lecz powstawaa w wyniku wielokrotnego przepracowywania wczeniejszego tekstu.
Nieatwe, a nieraz wrcz niemoliwe, jest uchwycenie momentu, w ktrym proces
literackiego ksztatowania si poszczeglnych ksig zosta zakoczony i stay si one
zamknitymi kompozycjami. Proces ich kopiowania i przekazywania mg si rozpocz,
zanim osigny ostateczn posta, zanim dobieg koca proces ich literackiego rozwoju.
Klasycznym przykadem moe by Ksiga Jeremiasza, ktra w wersji Septuaginty,
staroytnego greckiego tumaczenia, jest krtsza o jedn sidm. Rnica ta nie wynika z
tego, e tumacz streci, skrci orygina, gdy w Kairze i Qumran odkryto fragmenty Ksigi
w jzyku hebrajskim w obu wersjach, krtszej znanej z Septuaginty i duszej zgodnej z
tekstem masoreckim. Dokumentuj one wic wspistnienie obu tradycji.
21
Zob. E. Zenger, H.-J. Fabry, G. Braulik, Einleitung in das Alte Testament, Stuttgart i in. 41998, s.58nn i
doczone do niniejszego podrcznika opracowanie A.P. Kluczyski, Historia tekstu Starego Testamentu.
18
W krytyce tekstu zasadniczo bierzemy pod uwag te warianty, ktre powstay na etapie
przekazu tekstu, a nie jego formowania si22. Po tym co powiedziano powyej, nie trzeba
chyba zaznacza, e taka granica jest nieraz trudna do uchwycenia. Interesuje nas to stadium
kompozycji, o ktrym informuje nas posiadany materia tekstowy, lub tekst, ktry nabra
kanonicznego znaczenia23. Dymy zatem nie tyle do rekonstrukcji oryginau, ile
najstarszej uchwytnej postaci tekstu. Powinna ona jednoczenie tumaczy powstanie innych
wariantw tekstowych. W krytyce tekstu usiujemy ustali tekst, ktry na podstawie
dostpnych wiadectw jawi si jako najbardziej prawdopodobny. Niemoliwe jest cakowite,
stuprocentowe odtworzenie danego tekstu.
W manuskryptach spotykamy dwa rodzaje zmian:

1. Niezamierzone, przypadkowe zmiany, czyli bdy. Wyrniono i nazwano bdy, ktre
wielokrotnie spotykamy w manuskryptach starotestamentowych:
pomylenie podobnych spgosek, takich jak /, /, /, /, / oraz ligatur /, /,
przy czym trzeba wzi pod uwag nie tylko podobiestwa spgosek zapisanych
alfabetem kwadratowym, ale take starohebrajskim (przykadowo /, /, /24); np. w
Prz 9,1 TM ma czasownik =( wyciosaa), podczas gdy G przeczytaa =(
ustanowia)25,
przestawienie kolejnoci spgosek, grup spgosek, wyrazw; np. 1 Krl 7,45
zgodnie z K(etiw) =( naczynia namiotu), a wg Q(ere) =( te
naczynia),
haplografia (hpgr), czyli przypadkowe pominicie jednej z dwch identycznych lub
podobnych spgosek, grup spgosek, wyrazw; np. Jr 31,38 ][ ,
gdzie w tekcie spgoskowym brak byo sowa umieszczonego tu w [], a ktre ju
masoreci proponowali dopisa, gdy z pewnoci chodzi tu o czst formu oto id
dni, przy czym pominicie spgosek )(mogo by spowodowane pomyleniem /,
22
E. Tov, dz.cyt., s.239nn.

Por. O.H. Steck, Exegese, s.37n: kanonizacja to najpniejszy moment, w ktrym nastpio zakoczenie
procesu tworzenia tekstu, ale moment ten dla poszczeglnych ksig czy ich grup przypada na rne lata (mniej
wicej w okresie pomidzy IV w. p.n.e. a I w. n.e.).
24
Za S. Kreuzer i in., Proseminar, s.43. Poszczeglne opracowania rne spgoski starohebrajskie uznaj za
podobne, czemu trudno si dziwi, jeli wemie si pod uwag, e okrelenie alfabet starohebrajski nie odnosi
si do tylko jednej jego postaci (por. np. tabela alfabetw w W. Gesenius, Grammatik, s.611).
25
Do podanych tu przykadw zob. aparat krytyczny w BHS. Skrt TM oznacza tekst masorecki, a cile tekst
Kodeksu Leningradzkiego, na ktrym oparto wydania BHS. Pozostae skrty jak w aparacie krytycznym BHS
(nie uyto tutaj czcionki gotyckiej).
23
19
dittografia (dttg) - pomykowe podwojenie spgosek, grup spgosek czy wyrazw;
np. w Iz 31,6 Qa w porwnaniu z TM zawiera dodatkowe, zupenie niepotrzebnie
powtrzone sowo (oznaczone przez []): ][ ,
homojoteleuton i homojoarkton (homtel/homark) pominicie lub podwojenie sw,
zda lub caych fragmentw tekstu z tego powodu, e koniec (dla homojoteleuton) czy
pocztek (dla homojarkton) dwch sw bd zda by identyczny lub podobny. Tak
jak haplografia i dittografia bdy te spowodowane zostay przenoszeniem wzroku
przez kopist z kopiowanego manuskryptu do tego, ktry wanie pisa. Z powodu
podobiestw spgosek i sw jego wzrok mg powrci do niewaciwego miejsca
w kopiowanym manuskrypcie. Np. powtarzajce si w 2 Krl 7,13 sowo na
pocztku zdania w w.13a i 13b spowodoway przypadkowe powtrzenie pierwszego
zdania z ( 13a =13a)26.
niejasny podzia liter na sowa mimo e w manuskryptach hebrajskich przewanie
oddzielano poszczeglne wyrazy (w odrnieniu od greckich manuskryptw Nowego
Testamentu), to prawdopodobnie nie byo to zasad stosowan bez wyjtku27.
Zdarzao si te, e mocno zwano lub opuszczano przerwy midzy wyrazami, by
zmieci si z zapisywanymi sowami. W konsekwencji mogo doj do
niewaciwego podziau na sowa; np. Am 6,12, gdzie TM powinnimy przetumaczy
nastpujco: Czy konie mog wbiega na ska? Czy mona ora woami (?)
Kontekst i pierwszy czon paralelizmu wymaga, by i w drugim staa czynno
niemoliwa do wykonania. TM jest wic bezsensowny i wymaga korekty na
(Czy mona ora woem morze?)28.
odczytanie spgosek uywanych do zapisu samogosek (matres lectionis) jako

penowartociowych spgosek. Proces zapisywania czci samogosek znakami
spgoskowymi wystpowa w rnych stadiach rozwoju tekstu, tak e mogy one
pniej zosta bdnie odczytane jako spgoski. Np. stojcy na pocztku Am 2,7
wyraz , czyli ptp. pl. czasownika =( yka, apa, akn [ powietrza,
26
Nieraz trudno rozgraniczy homojoteleuton(arkton) od dittografii czy haplografii, tak e np. S. Kreuzer i in.,
Proseminar, s.42 nie wspomina ju o homojoteleuton(arkton). Mona by powiedzie, e homojoteleuton(arkton)
wskazuje dodatkowo na przyczyn powstania dittografii lub haplografii. Przykadem niech bdzie Ez 16,6, w
ktrym znajdujemy wyran dittografi (zob. BHS i W. Zimmerli, Ezechiel, BK XIII/1, Neukirchen-Vluyn 1958,
s.335), ktra moga zosta spowodowana dwa razy pojawiajcym si na kocu zdania sowem . E. Tov,
dz.cyt., s.196 z powodu trudnego czsto odrnienia homojoteleuton od homojoarkton posuguje si okreleniem
parablesis, tzn. przeoczenie.
27
E. Tov, dz.cyt., s.170n i 209.
28
W tym przypadku bd tekstowy mg by spowodowany faktem, e w pierwszym czonie paralelizmu stoi
forma pl. ( por. H.W. Wolff, Joel und Amos. Dodekapropheton 2, BK XIV/2, Neukirchen-Vluyn 1969,
s.330).
20
cienia, odpoczynku], przeladowa) naley prawdopodobnie - jak pokazuje G poprawi na ( od = depta).
Czasami matres lectionis wskazuj jedynie na rne rozumienie tekstu przez
poszczeglnych pisarzy. Np. 1 Sm 1,24 w TM posiada lekcj =( trzy
byczki), G przeczytaa prawdopodobnie =( trzyletni byczek), ktre rni si
dwiema matres lectionis ( w wyrazie i kocowym w drugim) oraz wynikajcym
z tego innym podziaem spgosek na wyrazy, tak e mog odnosi si pierwotnie do
identycznego cigu liter . A dodatkowo w lekcji ze zwoju Q (4Qsama)
odnajdujemy podobn do G lekcj =( trzyletni byk).
2. Zamierzone, celowe zmiany masoreci mogli dokonywa pewnych zmian kierujc si
wzgldami stylistycznymi (choby dodajc sowo przed mowa niezalen29),
dogmatycznymi (w ich przekonaniu tekst wydawa si nie do przyjcia), bd z chci
wyjanienia nieuywanych, czsto niezrozumiaych sw (tzw. glosy wyjaniajce).
Niewielkie, czsto jednowyrazowe dodatki, ktre s wiadomymi zmianami w tekcie,
nazywa si glosami (gl).
Znanym przykadem ingerencji w tekst z powodw teologicznych jest Gen 18,22, gdzie
odpowiadajce kontekstowi zdanie A JHWH sta jeszcze przed Abrahamem zostao
zmienione na A Abraham sta jeszcze przed JHWH. Zreszt pisarze (soferim) zaznaczyli w
tym miejscu, e dokonali takiego ulepszenia tekstu (tzw. tiqqune soferim [Tiq soph]).
Glos wyjaniajc zdaj si by w 1 Krl 8,6 sowa ( wraz z przyimkiem ),
ktre s powszechn w pniejszym okresie nazw dla , czyli miejsca
najwitszego.
Wiele przemawia za tym, e cz glos bya pierwotnie uwagami marginalnymi,
zapisywanymi na marginesie lub nad lini tekstu, ktre przez kolejnych kopistw mniej
lub bardziej przypadkowo zostay umieszczone w tekcie. Mona by tu wskaza na Gen
10,14, gdzie zdanie wzgldne od ktrych pochodz Filistyni powinno sta za Kaftorytami
(= Kreteczycy), gdy Kreta uchodzia za kraj, z ktrego wywodzili si Filistyni (Am 9,7;
Jr 47,430).
29
Wikszoci takich zmian prawdopodobnie nie jestemy w stanie w ogle uchwyci; por. E. Wrthwein,
dz.cyt., s.107.
30
Zob. H. Seebass, Genesis I. Urgeschichte (1,1-11,26), Neukirchen-Vluyn 1996, s.260n. Dlatego C.
Westermann, Genesis(1-11), BK I/1, Neukirchen-Vluyn 21976, s.665 proponuje ustawi to zdanie po
Kaftorytach. Jednak jedynym przekonujcym wyjanieniem pooenia zdania wzgldnego w TM, jest przyjcie
przypadkowego wpisania wczeniejszej glosy marginalnej do tekstu przez kopist, ktry nie by wiadomy
tradycyjnego wywodzenia Filistynw z Krety.
21
Przykadem pokazujcym, e zjawisko doczania niewielkich glos wyjaniajcych
rzeczywicie istniao, a nie jest tylko przypuszczeniem, moe by Iz 7,25, w ktrym nad
sowem =( cier) w zwoju qumraskim Qa dopisany jest dodatkowy wyraz =(
elazo). Tekst odczytany z tym dodatkowym wyrazem oznacza elazny cier. Powodem
mg by fakt, e w okresie drugiej wityni oznacza nie tylko cier, ale take
elazo31.
Zamierzone zmiany w tekcie byy moliwe prawdopodobnie dziki temu, e przez dugi
okres czasu tekst Starego Testamentu nie by autorytatywnie ustalony. Powstaje zatem
pytanie, czy wiadome zmiany masoretw powinny by usuwane w krytyce tekstu. Moe
raczej powinny znale swoje wyjanienie w historii redakcji (zob. 7. i ujte w ramach
krytyki literackiej 4.2.3.). Tutaj ponownie powracamy do problemu ostatecznej
(kanonicznej) postaci tekstu, tzn. ustalenia tego momentu w procesie powstawania
tekstw starotestamentowych, od ktrego mielibymy do czynienia jedynie z ich
przekazem.
W krytyce tekstu obowizuje kilka podstawowych regu:

1. Lekcja trudniejsza (lectio difficilior) jest bardziej prawdopodobna, ma pierwszestwo
przed prostszym wariantem tekstowym, gdy atwo moemy sobie wyobrazi, e kopici
prbowali uatwi lektur upraszczajc tekst. Zupenie niezrozumiae byoby czynienie
przez nich danego fragmentu trudniejszym. Zasada ta nie ma zastosowania w przypadku
wariantu tekstowego, ktry jest w ogle niezrozumiay lub absurdalny.
2. Lekcja krtsza (lectio brevior) oznacza, e naley wybra krtszy wariant, gdy kopici
mogli
rozszerzy
tekst,
doczajc
na
przykad
dodatkowe
wyjanienia.
Nieprawdopodobnym jest natomiast, e rezygnowali z niektrych sw czy fragmentw

(wyjtkiem bdzie tu oczywicie haplografia).
3. Wana jest nie ilo, lecz jako manuskryptw (manuscripta ponderantur non
numerantur). Rozstrzygajce znaczenie ma nie liczba manuskryptw przekazujcych dany
wariant tekstowy, lecz jako manuskryptw (np. zauwaalna staranno kopistw).
Jednoczenie nie moe dziwi fakt, e liczebnie najwicej bdziemy mieli wiadectw
tekstowych zawierajcych wersj masoreck, ktra zyskaa rang textus receptus (tekstu
uznanego), tekstu standartowego, co nie musi przemawia na korzy wariantw z tego
(tych) tekstu(w).
31
Wg E. Tov, dz.cyt., s.231.
22
4. Ta lekcja jest pierwotna, od ktrej wychodzc mona wyjani powstanie pozostaych.
Tekst, ktry najlepiej wyjania powstanie innych wariantw, bdzie prawdopodobnie
oryginalny.
Jeli danego fragmentu nie da si poprawi w oparciu o wiadectwa tekstowe, to naley

wystrzega si wszelkich korekt. Przy ewentualnym wprowadzeniu jakichkolwiek
(koniecznych) zmian nie wolno zapomina, e korekty takie pozostaj tylko i wycznie
przypuszczeniami, ktrych nie da si pozytywnie zweryfikowa. Czasami najrozsdniej
bdzie stwierdzi, e problem tekstowo-krytyczny nie moe zosta rozwizany.
Taka sytuacja jest szczeglnie dokuczliwa, gdy mamy do czynienia z fragmentem, ktry
ze wzgldu na uszkodzenia tekstowe nie jest ju zrozumiay. Jeli jednak podejmiemy si
prby naprawienia tekstu, to naley trzyma si, na ile to tylko moliwe, zachowanych
spgosek.

Przy omawianiu kadej z metod zostanie przedstawione w nastpujcych po sobie
krokach, w jaki sposb si ni posuy - co trzeba zbada, jakie czynnoci wykona.
2.2.1. Ustalenie stanu przekazu tekstu

Najpierw trzeba ustali, czy istniej jakie odmienne warianty tekstowe w
analizowanym fragmencie. Bardzo dobrym narzdziem jest aparat krytyczny w BHS, w
ktrym umieszczono waniejsze warianty tekstowe oraz sugesti, co do ewentualnej korekty
tekstu. W przypadku staroytnych tumacze czsto znajdziemy rwnie ich zwrotne
tumaczenie na jzyk hebrajski.
Nastpnie naley sprawdzi, czy sam tekst nie sugeruje, e mamy do czynienia z
bdem tekstowym. Jeli wiersz jest niezrozumiay, gramatycznie nieskadny lub dziwaczny,
to stajemy przed pytaniem, czy przekaz ten jest poprawny. W tym wzgldzie pewne
propozycje zawiera rwnie aparat krytyczny, cho zasadniczo tego rodzaju problemy
powinny by zauwaone w trakcie tumaczenia tekstu.
Z symbolami i skrtami (aciskich wyrazw) uywanymi w BHS mona si
zaznajomi w Prolegomena na pocztku tego wydania tekstu hebrajskiego opartego na
Kodeksie Leningradzkim (L), zwaszcza s. XLIV-XLIX. Zobacz te dodatek: A.P.
Kluczyski, Wyjanienie skrtw wiadectw tekstowych uywanych w Biblia Hebraica
Stuttgartensia na kocu niniejszej publikacji.
Poza aparatem krytycznym warto zwraca uwag na zawarte w masorze maej (masora
parva) na bocznym marginesie Biblii hebrajskiej adnotacje (Ketiw-)Qere (K/Q). W czci
23
przypadkw, gdy masoreci dokonali korekty tekstu hebrajskiego za pomoc zmian
wokalizacji, zapisali na marginesie nad liter ( skrt od = czytane; to, co naley
przeczyta) spgoski, ktre ich zdaniem naley przeczyta z samogoskami umieszczonymi
przez nich w tekcie. Np. w Iz 42,20 spgoski 2. os. sg. masc. pf. q. czasownika
opunktowali samogoskami inf. cs. q. (holem i kamec), umieszczajc jednoczenie na
marginesie spgoski dla tej formy (). Chcieli zatem, by czyta ra`ot (w aparacie
krytycznym mona tu znale wersj K z odpowiednimi samogoskami).
Jeli stwierdzimy istnienie odmiennych lekcji lub przynajmniej prawdopodobiestwo
znieksztacenia tekstu, musimy przej do kolejnych etapw pracy tekstowo-krytycznej.
2.2.2. Kryteria zewntrzne

Za pomoc przedstawionych powyej regu (2.1.) dokonujemy oceny wiadectw
zewntrznych, rnych zachowanych wariantw tekstowych. Bierzemy przy tym pod uwag
hierarchi wanoci wiadectw tekstowych. Na pierwszym miejscu stoj manuskrypty w
jzyku oryginalnym Starego Testamentu, czyli przede wszystkim TM (kodeks L) oraz inne
warianty masoreckie, Kodeks Samarytaski, znaleziska z Qumran czy Murabbaat. W dalszej
kolejnoci uwzgldniamy tumaczenia staroytne. Istotne znaczenie przypada tumaczeniom z
jzyka oryginalnego, a zwaszcza Septuagincie (G). Warto nie zapomnie o innych
tumaczeniach greckich, z ktrych cz to rewizje G (Symmach [] i by moe Teodocjon
[] z Heksapli Orygenesa32) dokonanymi w oparciu o jaki tekst hebrajski. Z kolei przekad
Aquili [] jest prawdopodobnie propozycj skierowan przeciwko G. Za rewizj G mona
take uzna tumaczenia staroaciskie (L) i Vulgat (V), ktre maj niebagatelne znaczenie
dla krytyki tekstu wszdzie tam, gdzie odbiegaj od G (w przypadku V) lub GO (w przypadku
L). Przekadami z jzyka (gwnie) hebrajskiego s te syryjska Peszitta (S) oraz aramejskie przewanie swobodne tumaczenia - Targumy (T). Jednak warto tych tumacze dla krytyki
tekstu jest nieraz sporna i zaley od poszczeglnych manuskryptw. Tylko marginaln rol
odgrywaj staroytne tumaczenia dokonane z innych tumacze (np. koptyjskie, arabskie,
etiopskie itd.). Zawsze naley si te liczy ze skomplikowan i dug histori ksztatowania
si kadego wiadectwa tekstowego33.
Za kadym razem trzeba postawi sobie pytanie, czy rzeczywicie mamy do czynienia
z odmiennym wariantem tekstowym i czy ewentualne rnice nie wynikaj z tego, e tekst, z
ktrego korzysta kopista lub tumacz, by ju uszkodzony. Dodatkowo w przypadku
32
Zaliczy tu mona take recenzj Orygenesa (GO) w pitej kolumnie zawierajcej G.

Wskazane byoby dokadniejsze zapoznanie si z problematyk zwizan z poszczeglnymi kodeksami w
oparciu o dalsz literatur. Minimum wyznacza K. Romaniuk, Wprowadzenie do krytyki tekstu, s.25nn wraz z S.
Kreuzer i in., Proseminar, s.28-43.
33
24
przekadw naley oceni, czy odmiennoci nie wynikaj wycznie z rnic jzykowych i
stosowanych w nich rodkw wyrazu albo niedostatecznej znajomoci hebrajskiego, bdnego
odczytania tekstu spgoskowego czy wrcz niezrozumienia go przez tumacza. Poza tym
tumacz mg kierowa si okrelonymi przekonaniami, dokonujc pewnej, nieuniknionej (!)
interpretacji lub po prostu usuwa napotkane trudnoci, wygadzajc i upraszczajc tekst.
2.2.3. Kryteria wewntrzne

W pierwszym rzdzie musimy uzmysowi sobie, na czym polega zaobserwowany (w
2.2.1.) problem tekstowy, uwzgldniajc zasady gramatyczne, logik caego fragmentu, a w
przypadku poezji take paraleln konstrukcj wiersza34. Czy sam tekst wymaga poprawy? A
jak w logik tekstu i konstrukcj gramatyczn wpisuj si pozostae zachowane warianty (z
2.2.2.)? Czy w TM lub pozostaych wariantach tekstowych nie mamy do czynienia z ktrym
z klasycznych bdw kopisty (zob. 2.1.)?
Zalecane byoby dokadne rozwaenie sugestii zawartych w aparacie krytycznym
BHS, a take przeanalizowanie wedug powyszych wskazwek podanych tam wariantw
tekstowych. Do takich wariantw mona zaliczy rwnie cz uwag masoreckich (sewirim
[Seb], K/Q, Tiq soph35).
2.2.4. Rozstrzygnicie
Po rozwaeniu kryteriw zewntrznych i wewntrznych rozstrzygamy, jak
prawdopodobnie mg oryginalnie wyglda analizowany tekst. Naley rwnie
przedstawi powody, zebra argumenty z 2.2.2. i 2.2.3., przemawiajce za pozostawieniem
tekstu w brzmieniu TM lub za dokonan korekt. Decyzj podejmujemy w oparciu o dowody,
jakimi dysponujemy, nie przemilczajc jednoczenie argumentw przeciwko przyjtemu
rozstrzygniciu.
Dla kontroli dokonanego rozstrzygnicia pomocne moe si okaza pytanie, czy
wychodzc od preferowanego brzmienia tekstu, da si wyjani powstanie pozostaych
wariantw. Jakie powstay bdy i dlaczego popeni/li je kopista/ci? Jak tekst zosta
zrozumiany przez kopist/w lub tumacza/y?
Pomoc w krytyce tekstu mog by rwnie komentarze biblijne, ktre nieraz
uatwiaj zrozumienie dostrzeonych problemw tekstowych i odmiennych wariantw
34
Czasami mona wzi pod uwag take rytm (metrum) w poezji hebrajskiej. Jednak poniewa nie wiemy, w
jaki sposb masoreci liczyli rytm oraz czy odpowiada on pierwotnemu odczytywaniu wyrazw hebrajskich
(zob. K. Koch, Was ist Formgeschichte? Methoden der Bibelexegese, Neukirchen-Vluyn 31974, s.120-122),
zalecana jest daleko posunita ostrono. Tylko wtedy, gdy mamy cakowit pewno, e rytm lub dugo
poszczeglnych linii zostaa wyranie zachwiana, dopuszczalne jest powoanie si w krytyce tekstu na metryk
(metri causa [m cs]).
35
Wicej o dziaalnoci masoretw E. Wrthwein, dz.cyt., s.12-33 (o korektach masoreckich s.18-22).
25
tekstowych. Uwagi tekstowo-krytyczne umieszczane s z reguy bezporednio pod
tumaczeniem danej jednostki tekstowej. Jednak z komentarzy trzeba korzysta w sposb
krytyczny! Zwaszcza w starszych pozycjach zauwaamy, jak szybko dokonywano korekt,
czsto bez waciwej argumentacji. Wszystkie zaobserwowane problemy, a nie tylko
tekstowe, rozwizywano za pomoc krytyki tekstu. Szerokie omwienie zagadnie tekstowokrytycznych znajdziemy przede w komentarzach z serii Biblischer Kommentar zum Alten
Testament, Neukirchen-Vluyn (BK) czy Word Biblical Commentary, Dallas (WBC).
2.3. Przykady
Na przykady zostay wybrane dwa wiersze (lub ich czci) z Ksigi Izajasza, ktre s
oczywicie tylko fragmentami wikszych jednostek tekstowych.
2.3.1. Iz 40,6
2.3.1.1. Tumaczenie (wprowadzone korekty oznaczono przez ...)
Gos (ktry) mwi36:
Zwiastuj!
I rzekem:
Co mam zwiastowa?
Wszelkie ciao jest traw
i caa sia jego jest jak dziki kwiat.

Stan przekazu. Sam tekst nie zdradza adnego rodzaju trudnoci tekstowych. Aparat
krytyczny BHS odnotowuje natomiast dwa odmienne warianty tekstowe (6a i 6c). W w.6a Qa
i G zawieraj czasownik mwi w 1. os. sg., w zwizku z czym aparat (propozycje zawarte w
aparacie krytycznym oznacza si skrtowo jako BHS) przewiduje korekt na 1. os. sg. impf.
cons. q. czas. , podczas gdy TM zawiera 3. os. sg. masc. pf. q. tego czasownika. W w.6b
G (i zalene od niej S i V) oraz cytujcy ten wiersz 1 P 1,24 odday rzeczownik greckim
sowem (= chwaa). Na tej podstawie BHS sugeruje poprawk na ( =( )chwaa,
splendor, ozdoba, pikno) lub na ( =( )chwaa, wdzik). Poza tym BHS wyraa
przypuszczenie (6b), e na kocu w.6a naleaoby doda sowo ( inf. cs. q.), tworzc w ten
sposb figur skadniow zwan infinitiwem intensyfikujcym.
36
O tumaczeniu pocztkowego wyraenia jako zdania rzeczownikowego K. Elliger, Deuterojesaja I, BK XI/1,

Neukirchen-Vluyn 21989, s.3.
26
Kryteria zewntrzne. Odczytanie czas. w 1. os. znajduje swoje potwierdzenie w
dwch niezalenych i najwaniejszych wiadectwach tekstowych: zwj qumraski Qa, ktry
dziki rozpowszechnionej pisowni plene (szerokie stosowanie matres lectionis), wyranie
powiadcza 1. os., oraz liczca si najbardziej ze wszystkich przekadw G. Problem nie
dotyczy tekstu spgoskowego, a jedynie jego wokalizacji, tak e zarwno Qa, a tym bardziej
G przekazuj znacznie starszy ni tradycja masorecka sposb odczytywania i rozumienia
tekstu spgoskowego. Kryteria zewntrzne ka wic opowiedzie si za korekt
wokalizacji TM.
W przypadku rzecz. sprawa jest bardziej skomplikowana. G (i za ni dalsze,
zalene od niej wiadectwa) zdaje si go nie potwierdza, gdy w G rzeczownik ten
oddawano zasadniczo za pomoc 37 w przeciwiestwie do , przekadanego
najczciej wanie sowem . Jednak moe znaczy rwnie sia, moc (tak te
tumaczy T)38, co mieci si w zakresie znaczeniowym greckiego wyrazu . Zasadna jest
wic wtpliwo, czy G zawiera rzeczywicie odmienny wariant tekstowy39. Dodajmy do
tego, e w Qa take znajdujemy tutaj sowo , cho w liczbie mnogiej, czsto spotykanej w
tym zwoju.
Kryteria wewntrzne. Obie formy czas. s gramatycznie moliwe. Jeli
przeczytamy 1. os., to fragment w.6-8 bdzie relacj samego autora-proroka o swoim
przeyciu, bdcym rozmow z gosem, o zleceniu mu pewnej misji, nawet jeli w.6b-8 tak
naprawd nie zawieraj treci poselstwa prorockiego, lecz chc wskaza na pewno sowa
Boego (przekazanego przez proroka) w kontracie do saboci i przemijalnoci czowieka. W
przypadku 3. os. mielibymy sprawozdanie kogo innego o tym dowiadczeniu prorockim.
Jeli wiersze te miayby nawizywa do opowiada o powoaniu proroka lub powierzeniu
misji prorockiej, ktre poczwszy od prorokw okresu klasycznego byy najczciej
formuowane w 1. os. jako autorelacja (Iz 6, Jr 1; Ez 1nn oraz Iz 42,1-4)40, to takie nawizanie
sugerowaoby przyjcie za pierwotn 1. os. tego czasownika.
37
Do podanych tutaj danych dotyczcych uycia poszczeglnych sw w G zob. odpowiednie hasa w E. Jenni,
C. Westermann (red.), Theologisches Handwrterbuch zum Alten Testament, t.1-2, Mnchen/Zrich 1984
(THAT); Theologisches Wrterbuch zum Alten Testament, Stuttgart i in. 1977nn (TWAT) oraz G. Kittel (red.),
Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament, t.1-9, Stuttgart 1933-73 (TWNT).
38
Zob. K. Elliger, BK XI/1, s.3 (krytyka tekstu) i 23n (znaczenie ). Mniej prawdopodobna jest interpretacja
H.J. Stoebe, Art. , THAT I, s.615.
39
Tak e H.J. Zobel, Art. , TWAT, t.3, s.49nn podaje po prostu, e w tym miejscu G zostao
przetumaczone sowem .
40
Por. W.H. Schmidt, Wprowadzenie do Starego Testamentu, Bielsko-Biaa 1997, s.154n. Jednak nie mona bez
wtpliwoci interpretowa w.6-8 (take cznie z w.1-7) jako fragmentu nawizujcego do Iz 6; por.
niepublikowana praca J. Slawik, Historia redakcji pierwszej czci Ksigi Deuteroizajasza (Iz 40-48), s.206
27
W tekcie hebrajskim trudno byoby znale powody dla dodania inf. w w.6a.
Wzgldy metryczne nie s tu bynajmniej jednoznaczne.
Podobnie, sowo w znaczeniu sia dobrze wpisuje si w logik fragmentu:
przemijalno ciaa=ludzi i ich nieznaczca sia w kontracie do pewnoci i spolegliwoci
sowa Boego (w.8b).
Rozstrzygnicie. wiadectwa tekstowe przemawiaj zdecydowanie za zmian
wokalizacji czasownika na impf. (cons.) 1. os. sg. Korekta ta nie wymaga ingerencji w
tekst spgoskowy i przywraca fragmentowi tradycyjn form autorelacji. Mona
przypuszcza, e masoreci odczytujc tu 3. os. nie postrzegali tego tekstu (w.1-8.9-11?) jako
powoania proroka do jakiego nowego zadania, tym bardziej e nie dzielili jak to czynimy
dzisiaj - Ksigi Izajasza na trzy czci (Proto-, Deutero- i Tritoizajasza)41, tak e opisem
powoania proroka by dla nich tylko Iz 6, a nie 40,1nn, stojcy na pocztku Ksigi
Deuteroizajasza. Dodajmy, e interpretacja pocztkowego fragmentu Deuteroizajsza jako
czego na wzr powoania proroka budzi wiele zasadnych zastrzee42.
Pozostae propozycje zmian odrzucamy zarwno ze wzgldu na brak (pewniejszego)
potwierdzenia innego brzmienia tekstu w wiadectwach zewntrznych, jak i na fakt, e TM
nie budzi adnych wtpliwoci pod ktem gramatycznym czy rzeczowym.
2.3.2. Iz 45,1a (pierwsza linia wersetu)

Czci poszczeglnych wierszy oznacza si za pomoc liter. Najlepiej jest stosowa
zasad, e wiersz na a i b dzieli akcent atnach (czyli drugi po silluq najmocniejszy akcent
rozdzielajcy). W niektrych ksigach poetyckich, zwaszcza gdy w danym wierszu nie
pojawia si atnach, funkcj tak moe mie mereka. Podzia kadej z tych dwch czci na
mniejsze fragmenciki oznaczamy z kolei greckimi literami , , itd. zgodnie z dalszymi
akcentami rozdzielajcymi (najwyej do rebia), przy czym przewanie nie wydaje si
sensowne odrbne oznaczanie drobniejszych elementw ni pojedyncze zdania.
2.3.2.1. Tumaczenie
Tak rzek JHWH pomazacowi swemu
Cyrusowi, ktrego chwyciem za prawic jego,
aby ujarzmi przed nim narody
i zdejm pasy z bioder krlw,
przyp. 648 (dostpna w bibliotece ChAT w Warszawie) oraz R.G. Kratz, Der Anfang des Zweiten Jesaja in Jes
40,1f und seine literarische Horizonte, ZAW 105, 1993, s.410 przyp. 39 (por. te s.402 przyp.7).
41
W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.178.
42
Zob. analiza i interpretacja tych wierszy np. w K. Kiesow, Exodustexte im Jesajabuch. Literarkritische und
motivgeschichtliche Analysen, OBO 24, Fribourg/Gttingen 1979, s.23; R.G. Kratz, Der Anfang des Zweiten
Jesaja in Jes 40,1f und seine literarische Horizonte, ZAW 105 (1993), s.400nn; J. Slawik, Historia redakcji,
s.202nn.
28
aby otworzy przed nim drzwi,
a bramy nie zostan zamknite.
Ja przed tob pjd... 43

Stan przekazu. Jak informuje aparat krytyczny, G (i zalena od niej V) odczytaa przy
rzeczowniku )(sufiks 1. os. sg. To skonio BHS to zaproponowania zmiany tego
sufiksu oraz wykrelenia imienia Boego JHWH i zmiany formy czasownika na 1. os. sg.
pf. q. (prawdopodobnie z imienia JHWH miaoby stanowi aformatyw tego czasownika).
Korekta miaaby na celu usunicie wyranego problemu tekstowego, gdy zdanie podrzdne
zostao sformuowane w 1. os. jako mowa JHWH w przeciwiestwie do pocztkowego
zdania gwnego, ktre zawiera formu posaca Tak rzek JHWH, wypowiadajc si o
Bogu w 3.os.
Kryteria zewntrzne. G tylko pozornie motywuje dokonanie proponowanej korekty,
gdy podobnie jak TM zawiera formu posaca, mwic o Bogu w 3. os. (poszerzon o
dodatkowe sowo )44. Powiadcza wic zasadniczo TM z jego dziwaczn zmian osb,
umieszczajc jedynie 1. os. ju w zdaniu gwnym. Czy nie jest to raczej prb wygadzenia
tekstu, ktra jednak nie waya si naruszy formuy posaca? Zaznaczmy rwnie, e Qa
potwierdza w caoci TM45.
Kryteria wewntrzne. Nie da si ukry, e tekst jest nielogiczny, co mona by
zniwelowa za pomoc korekty zaproponowanej przez BHS. Jednak wizaoby si to z
usuniciem klasycznej prorockiej formuy posaca, ktra przynajmniej u Deuteroizjasza stoi
zawsze na pocztku mw (por. 42,5; 43,1.14.16; 44,2 po wtrnie dodanym w.1; 44,6.24 itd.).
Poza tym, mimo e w.1 jest czciowo mow JHWH, to zosta pomylany jako wprowadzenie
dla mowy z w.1-7, gdy wymieniony w 3. os. adresat Cyrus jest w kolejnych wierszach (27) odbiorc poselstwa skierowanego do niego w 2. os. Trudno si wic dziwi, e we
wprowadzeniu do tej wyroczni znajduje si formua posaca.
43
Dla lepszej orientacji w kontekcie doczono robocze tumaczenie caego w.1 i pierwszych sw w.2; do
tumaczenia (i krytyki tekstu) tej czci zob. K. Elliger, BK XI/1, s.481nn; R.G. Kratz, Kyros im DeuterojesajaBuch. Religionsgeschichtliche Untersuchungen zu Entstehung und Theologie von Jesaja 40-55, FAT 1, Tbingen
1991, s.26nn i J. Slawik, Historia redakcji, s.115nn.
44
Krytyczne wydanie Septuaginty: A. Rahlfs (red.), Septuaginta, t.1-2, Stuttgart 1982.
45
Skoro aparat krytyczny nie podaje odmiennego brzmienia bodaje najpowaniejszego obok TM wiadectwa
tekstowego Ksigi Izajasza - Qa, to mona przypuszcza, e jest ono zasadniczo zgodne z TM; tekst Qa
opublikowano w M. Burrows, The Isaiah Manuscript and the Habakkub Commentary. The Dead Sea Scrolls of
St. Marks Monastery, t.1, New Haven 1950.
29
Rozstrzygnicie. Wprawdzie tekst jest problematyczny, ale ani wiadectwa
zewntrzne, ani wstpna analiza wiersza nie pozwalaj na dokonanie sugerowanej korekty. G
wnosi niewiele nowego do zastanego problemu i pokazuje raczej, w jaki sposb tumacz
prbowa si z nim upora. Nie daoby si obroni prby zniszczenia formuy posaca we
wprowadzeniu do tej mowy.
Taki wniosek nie rozwizuje oczywicie zaobserwowanego problemu, jednak nie
mona go usun za pomoc krytyki tekstu. Zatem egzegeta bdzie zmuszony poszuka
rozwizania, stosujc inne metody egzegetyczne (dla tego konkretnego przypadku bdzie to
krytyka literacka; zob. 3.2.3.).
3. Krytyka literacka
3.1. Opis metody
Krytyka literacka ma trojakie zadanie. Chce ustali:
pocztek i koniec jednostki literackiej, perykopy: tylko wtedy moemy prbowa
zrozumie tekst adekwatnie, gdy bdziemy go analizowali jako mniej lub bardziej
zamknit cao. Nie ma moliwoci prawidowego badania tylko czci
opowiadania czy mowy.
czy dana jednostka jest literacko jednolita, integralna: tzn. czy tekst mia jednego
autora (lub grup autorsk), ktry za jednym razem go stworzy, czy te wiele osb w
rnym czasie pracowaa nad nim, tak e kryj si za nim dwie lub wicej pary rk?
Nie mona wykluczy moliwoci, e take pierwotny autor mg w pniejszym
okresie na nowo przepracowa swj wasny tekst. W przypadku Starego Testamentu
najczciej teksty okazuj si literacko niejednolite.
pierwotny, literacki kontekst analizowanej jednostki tekstowej: pomimo tego e
wydzielamy wpierw samodzielne jednostki literackie, to staj one w znakomitej
wikszoci w szerszym kontekcie, ktry nie pozostaje bez wpywu na ich znaczenie i
musi by uwzgldniony w interpretacji. Co wicej, jeli tekst okae si niejednolity, to
trzeba podj prb uchwycenia kontekstu dla kadego etapu jego powstawania,
poczwszy od najbardziej pierwotnej postaci po jego ostateczny ksztat.

3.2.1. Ustalenie pocztku i koca jednostki tekstowej
Jest to pierwszy, podstawowy krok w krytyce literackiej. Zawsze, przy kadym
fragmencie musimy si upewni, czy dany tekst zosta waciwie wyodrbniony, czy
30
przypadkiem nie wyrwalimy tylko jak niesamodzieln cz wikszej caoci. Wymaga to
zapoznania si zarwno z poprzedzajcymi, jak i nastpujcymi wierszami. Z pocztkiem i
analogicznie z kocem jednostki tekstowej mamy do czynienia wtedy, gdy nastpuje
zasadnicza zmiana tematu, zmieniaj si bohaterowie oraz (zwaszcza w przypadku
opowiada) czas i miejsce akcji. Na pocztek i koniec wskazywa mog take uyte
charakterystyczne formuy lub informacje, np. I wyruszy z tego miejsca... (np. Gen 4,16;
28,10; 34,1), I przyszo [stao si] sowo JHWH do...(Jr 1,11; 2,1 itd.), I stao si, gdy /e
/potem /po... (Gen 6,1; 14,1; 22,1.20 itd.). Pomocne moe by te ustalenie, czy fragment ma
zamknit budow, tzn. czy zmierza do finau, zakoczenia, podsumowania, rozwizania
akcji, ktre znajdujemy w tekcie, czy od pocztku do koca ma mniej lub bardziej
klarown, logiczn budow. Jeli badamy opowiadania, to s one skonstruowane najczciej
wedug schematu: zaczynaj si od wstpu i zawizania akcji, gdzie najczciej dochodzi do
powstania konfliktu, potem nastpuje jej rozwinicie (cznie z punktem kulminacyjnym),
przedstawiajce rozwj i prby zaegnania konfliktu, a do rozwizania akcji, czyli
ostatecznego zaegnania pocztkowego konfliktu. Take jednostki poetyckie i mowy
posiadaj przemylan budow, zmierzajc do jakiego celu (por. przykad analizowany w
4.3.).
Najbardziej uniwersalnym i podstawowym kryterium niezalenym od charakteru
tekstu lub ksigi jest zmiana tematu, wskazujca na nowe zdarzenie lub now mow.
Jednoczenie bdem byoby niedocenianie faktu, e jednostka bywa czsto pomimo swej
niezalenoci powizana z kontekstem, tak e czasami moemy mwi jedynie o jej
wzgldnej samodzielnoci. Dzieje si tak na przykad, gdy bohaterowie s znani z
poprzedzajcych tekstw i w nich zostali przedstawieni, co moe nawet spowodowa, e nie
zostaj wymienieni z imienia na pocztku badanej jednostki tekstowej (Gen 32,23nn46). Z
analogiczn sytuacj mamy do czynienia w przypadku wyodrbnionej z wikszej caoci
sceny, ktra posiadajc wasny, odmienny temat jest uwarunkowana tym, o czym
dowiadujemy si z poprzedzajcych fragmentw, a sama dostarcza informacji dla kolejnych
jednostek (za przykad moe posuy tekst analizowany w 5.3.).
Granice jednostek bynajmniej nie musz si pokrywa z podziaem na rozdziay i
wiersze ani z podziaem obecnym w tekcie hebrajskim na parasza petuha ( )i parasza
setuma ( )czy w Picioksigu na paraszot i sedarim47. Przykadem braku zbienoci podziau
46
Numeracja wierszy wedug BHS (!).

O podziale na fragmenty stosowanym w tekcie masoreckim E. Wrthwein, dz.cyt., s.22n; S. Kreuzer i in.,
Proseminar, s.31; E. Zenger i in., Einleitung, s.44.
47
31
na wiersze z granicami jednostek niech bd dwie pierwsze jednostki w Biblii, opowiadajce
o stworzeniu wiata: Gen 1,1-2,4a i 2,4bnn.
3.2.2. Podzia tekstu

Podzia tekstu nie jest waciwie elementem krytyki literackiej, lecz synchroniczn
(por. wstp 0.) analiz jednostki literackiej. Jednak wydaje si, e najlepiej przeprowadzi
tak analiz w tym wanie miejscu: po ustaleniu pocztku i koca tekstu, a przed badaniem
jego integralnoci (w 3.2.3.). Gdy z jednej strony najpierw musimy zobaczy, gdzie znajduj
si ramy danej jednostki, a z drugiej synchroniczna analiza tzw. kanonicznej, ostatecznej
postaci tekstu powinna mie miejsce zanim bdziemy zastanawia si nad tym, czy tekst jest
jednolity, i decydowa o jego rozbiciu na rne fazy powstania. W przeciwnym razie caa
egzegeza tekstu byaby cakowicie podporzdkowana wymiarowi diachronicznemu48. Trudno
przeceni wag tego kroku w egzegezie tekstw biblijnych. Podzia ma umoliwi
zagbienie si w tekst i jest jednym z najwaniejszych czynnikw prowadzcych do jego
zrozumienia.
Warto zaznaczy, e pozwoli on take na krytyczn lektur opracowa i komentarzy,
tzn. na ich weryfikacj w oparciu o to, co w danej perykopie faktycznie jest powiedziane.
Dlatego trzeba pooy szczeglny nacisk na samodzielne wykonanie podziau tekstu i to
przed lektur jakichkolwiek innych opracowa i komentarzy! W przeciwnym razie grozi nam,
e bdziemy wycznie powiela wczeniejsze, niekoniecznie suszne (!) obserwacje i
rozstrzygnicia. Pniejsza, nastpujca po podziale, lektura takich opracowa pozwoli nam
natomiast na kontrol wasnych obserwacji i by moe na dostrzeenie innych, dalszych
aspektw, nie pozbawiajc nas szansy na wasn ocen tych publikacji. Taka zasada powinna
nam przywieca praktycznie na kadym kroku bada egzegetycznych (cho z pewnymi
zastrzeeniami - por. 4.2.2-3. i 5.2.2.).
Podzia tekstu polega na treciowym i formalnym jego opisie. Musimy przy tym
wydzieli jego wiksze i mniejsze czci, sigajc a do poszczeglnych zda lub nawet ich
elementw skadowych. Pomocne mog by nastpujce pytania:
Co mwi poszczeglne zdania i jaka peni funkcj w powizaniu z poprzedzajcymi
i nastpujcymi zdaniami? Co oznaczaj? Czy s pytaniami, stwierdzeniami, maj poda
48
Analiza synchroniczna, jeli w ogle uwzgldniana, wyodrbniana jest przewanie jako samodzielna cz.
Tak np. S. Kreuzer i in., Proseminar, s.49nn umieszcza przed krytyk literack rozdzia Sprachliche Analyse, w
ktrym poza podziaem zajmuje si analiz jzykow na rnych paszczyznach. Podobnie H. Utzschneider.
S.A. Nitsche, Arbeitsbuch, s.59nn (rozbudowana Die Textanalyse). W niniejszym opracowaniu elementy takiej
analizy znajd si w 4.2.1. Identycznie zatytuowany rozdzia w G. Fohrer i in., Exegese, s.57nn, znajdujcy si
po krytyce literackiej, suy w rzeczywistoci cakowicie diachronicznej analizie tekstu.
32
powd czyjego czynu, a moe nakania do czego? Istotn spraw jest, czy mamy do
czynienia z narracj (mow zalen) czy z mowami (mow niezalen). Jakie s relacje
midzy mow zalen i niezalen? W jakiej relacji znajduj si one do siebie? Jak pod
wzgldem retorycznym dana mowa jest skonstruowana? Wreszcie, jak toczy si cae
analizowane opowiadanie lub mowa? Co chce osign narrator, mwca? Jaka jest logika
tekstu?
W przypadku opowiadania: czy mona wyrni wstp, zawizanie akcji (zaistnienie
konfliktu), rozwinicie akcji (droga do zaegnania powstaego konfliktu) z punktem
kulminacyjnym (lub zwrotnym) i zakoczenie (rozwizanie konfliktu)?
Jakie osoby wystpuj? W jakich wzajemnych relacjach osadzono bohaterw? Kto
dziaa lub mwi? O czym lub o kim mwi i do kogo? Co lub kto jest przedmiotem dziaania?
Co wiedz bohaterowie, a jakich informacji tekst dostarcza tylko czytelnikowi? A w jaki
sposb s charakteryzowane postacie, gdy chodzi zarwno o ich wygld zewntrzny, jak i o
wewntrzne cechy charakteru, uczucia i motywacje: czy bezporednio przez informacje
narratora, czy te porednio dziki temu, jak postpuj i co mwi (ten sposb zreszt
dominuje w Starym Testamencie)?49 Wane mog by take socjologiczne, spoeczne
uwarunkowania wystpujcych osb?50 Sigajc do poj wywodzcych si z analizy
strukturalnej, powinnimy take prbowa ustali: Kto jest podmiotem, przedmiotem (moe
nim by rzecz, osoba lub jaka sprawa), pomocnikiem podmiotu lub jego oponentem,
adresatem (odbiorca przedmiotu) i adresantem (dawca przedmiotu)? Przy okazji warto si
zastanowi, gdzie tekst sytuuje swojego odbiorc = czytelnika i kim moe by autor51. Z kim
moe si identyfikowa czytelnik (najlepiej: pierwotny odbiorca, o ile jego ustalenie jest
moliwe ju na tym etapie analizy)? Co dowiadujemy si o uczuciach poszczeglnych osb?
Pomocne przy tym moe by pytanie o to, z czyjej perspektywy patrzy si na zdarzenie. Czy
jest to perspektywa narratora, a moe ktrego z bohaterw? Moe ona te ulega zmianie,
tak e patrzymy (oczywicie poprzez tekst) oczami rnych osb.
Co dowiadujemy si o czasie: Jakie elementy czasowe zawarte s w tekcie? Jak ma
si czas opowiedziany (czas trwania poszczeglnych czynnoci) do czasu opowiadania (ile tej
czynnoci powicono miejsca w opowiadaniu)? Czy wydarzenia opowiedziane zostay w
49
Por. H. Utzschneider, S.A. Nitsche, Arbeitsbuch, s.167n.

Strukturalizm mwi o kodzie socjologicznym, chronologicznym, topograficznym, programach narracyjnych
itd.; por. 8.4.
51
Jeli odwoa si do zaawansowanych rozrnie, szukalibymy autora i odbiorcw implicite: H.
Utzschneider, S.A. Nitsche, Arbeitsbuch, s.153nn (definicje s.181).
50
33
kolejnoci ich dziania si? A moe nagle uzupenia si informacje o dawniejsze fakty
(analepsa) lub co podano z wyprzedzeniem (prolepsa)?52
Czy podane s jakie informacje geograficzne, topograficzne? Czy zmienia si miejsce
akcji, a z ni sceneria?
I wreszcie, jakie strategie s realizowane zarwno w opowiadaniu, jak i mowie?
Podzia musi uwzgldnia formaln konstrukcj tekstu, jak i znaczenie sw, zda,
caych czci. Trzeba wic zwraca uwag na to, jakie zdania zostay uyte, jakie s relacje
pomidzy nimi i jakimi rodkami jzykowymi si posuono. Nie bez znaczenia jest, jakie
wystpuj obrazy, metafory, porwnania. Wana okae si nasza znajomo gramatyki i
skadni jzykw biblijnych (gwnie hebrajskiego). Przecie dla znaczenia istotne jest, jakie
czasy zostay uyte, jakie tryby, partykuy itd. W poezji dodatkowo trzeba wzi pod uwag
typowe elementy, jak paralelizm czonw, strofy, chiazmy, aliteracje, asonanse, nawet
fonetyczne brzmienie wyrazw itp. (por. te niej 4.2.1.).
Nie zapominajmy o tym, e wyraenia paralelne posiadaj zasadniczo jedn myl i nie
wolno rozbija ich w podziale. Paralelizm musi by uwzgldniony rwnie w praktycznie
kadej metodzie i oczywicie w nastpnych elementach krytyki literackiej. Mimo e
paralelizm zawiera najczciej pewnego rodzaju powtrzenie, to nie mona tego potraktowa
jako zbdny dublet (zob. 3.2.3.).
Naley zwaa na to, by nie przeoczy powiza wyznaczajcych szkielet caej
jednostki. Zwizane skadniowo s nie tylko ssiadujce ze sob zdania. Tekst zawiera
znacznie wicej wewntrznych powiza, wystpujcych na rnych paszczyznach. Zupenie
elementarne znaczenie maj tutaj zaimki i sufiksy, w przypadku ktrych zawsze trzeba
rozway i ustali, do kogo lub czego si odnosz. atwo dostrzec te powtrzenia tych
samych sw (czasami rdzeni zawartych w rnych czciach mowy) czy wyrae, jak np.
zdanie i (po)szli obaj razem w Gen 22,6.8. Na siebie wzajemnie mog wskazywa rne
sowa, majce podobne lub prawie identyczne znaczenie (paszczyzna semantyczna), np.
sowa oznaczajce majtek w Gen 34: w.23a i 28-29. Powizane bywaj czci wykraczajce
poza pojedyncze zdania (np. oddalone od siebie pytanie i odpowied), elementy formalne (np.
powtarzajce si, ale rne pytania). Jeli napotykamy takie zjawiska, to trzeba postawi
pytanie: w jaki sposb organizuj one ca jednostk? Truizmem byoby stwierdzenie, e tekst
nigdy nie jest zbiorem lunych, niepowizanych zda. W kadym fragmencie odkrywamy
jego wewntrzn logik, naznaczajc przebieg mowy czy wydarze, a w konsekwencji jego
szkielet.
52
Por. H. Utzschneider, S.A. Nitsche, Arbeitsbuch, s.163n.
34
Kady, kto analizuje teksty, przekona si, e pewne rzeczy s w nich cile
uregulowane i nie pozostawiaj prawie adnej swobody interpretacyjnej, natomiast w innych
punktach dano czytelnikowi wiksz swobod. By moe takie niedopowiedzenia tworz
miejsce dla aktywnoci odbiorcy. To take warto odnotowa w podziale.
Podobne kwestie mona by dalej mnoy. Pozostaje mie nadziej, e powysze
pytania wystarczajco zarysoway zadanie, jakie stoi tu przez egzeget. Podzia jest opisem
jednostki, w ktrym elementy formalne i treciowe ze sob wspgraj. Nawet
zaobserwowane (mogce pojawi si na rnych paszczyznach) dysonanse mog si okaza
owocne dla dalszej analizy. Jednoczenie warto take odnotowa pytania, ktre rodz si w
toku takiej analizy. Co wymaga jeszcze wyjanienia? Jakie powstaj wtpliwoci? Wzbogac
one dalsz analiz tekstu.
Bdem, ktrego naley bezwzgldnie unika, byoby mieszanie ze sob paszczyzny
formalnej i treciowej, rzeczowej. Podzia na rwni odzwierciedla jedn i drug, obie musz
zosta uwzgldnione. Nie mona jednak raz posugiwa si wycznie obserwacjami
formalnymi (np. mowa niezalena, pytanie retoryczne), a zaraz obok odwoa si jedynie do
treci zdania czy zda (np. spotkanie z Bogiem). Podajc, e mamy do czynienia np. z mow
niezalen Boga, od razu przedstawiamy te jej tre (np. oskarenie ludu o
bawochwalstwo). Aspekty formalny i treciowy uzupeniaj si wzajemnie, stoj w cisym
zwizku ze sob.
3.2.3. Integralno literacka
W krytyce literackiej wypracowano cay szereg kryteriw, ktre umoliwiaj
stwierdzenie, czy badany tekst jest jednolity. Punktem wyjcia jest zawsze przypuszczenie, e
perykopa jest literacko jednolita, a dopiero wykazanie za pomoc omwionych poniej
kryteriw, e tak nie jest, pozwala na postawienie odwrotnej tezy. Jeli tekst jest wolny od
wszelkich trudnoci rzeczowych i jzykowych (po zastosowaniu krytyki tekstu), to uwaamy
go za literacko integralny.
Wrd kryteriw krytyki literackiej (pod takim okreleniem bdziemy zawsze
rozumieli kryteria dla analizy integralnoci) pierwszestwo maj zawsze kryteria treciowe.
One rozstrzygaj ostatecznie o literackiej integralnoci jednostki. Natomiast kryteria
jzykowe peni najczciej funkcj pomocnicz, uzupeniajc i tylko w zupenie
wyjtkowym przypadkach pozwalaj na jednoznaczn ocen.
Kryteria:
Dublety, czyli powtrzenia: gdy wicej ni jeden raz mwi si o tym samym, najczciej
nieco innymi sowami, a powtrzenia takie nie wynikaj po prostu ze struktury czy logiki
tekstu (por. 3.2.2.). Np. w Gen 1-2 czytamy dwa razy o stworzeniu czowieka (1,26-30 /
35
2,7+18-25), dodatkowo opisy te rni si cakowicie (por. niej); w Iz 45,1-7 dwa razy
nieco inaczej (por. niej) przedstawione zostao zdobycie Babilonu przez Cyrusa (w.1ab/2).
Sprzecznoci i napicia oraz zaamania (brak powiza zarwno o charakterze
treciowym, jak i syntaktycznym). Oba opowiadania o stworzeniu z Ksigi Rodzaju s ze
sob sprzeczne, nie da si ich ze sob uzgodni. W Gen 1(-2,4a) Bg stworzy najpierw
cay wiat z rolinami i zwierztami, a dopiero potem czowieka, ktry od razu zostaje
stworzony jako mczyzna i kobieta, natomiast w Gen 2(,4bnn) kolejno jest odmienna:
najpierw Bg ulepi czowieka na ziemi pozbawionej rolinnoci, potem zasadzi ogrd,
nastpnie pojawia si rolinno i rzeka wypywajca z Edenu. Dopiero na kocu Bg
stworzy kobiet. W Iz 45,1 bramy miasta zostaj otwarte przed Cyrusem, za w w.2
rozbite, a mury zniszczone. W fragmencie Mi 6,9-16 czytamy w w.9b A mdroci [jest]
ba si53 imienia twego, co nie wie si ani z narracyjnym wprowadzeniem z w.9a informacj podajc, e dalej nastpi sowa JHWH skierowane do miasta, ani z
wezwaniem do suchania w w.10a w mowie niezalenej, przekazujcej sowa JHWH
(por. sufiks 2. os. sg.), ktre zapowiedzia w.9a.
Naleaoby tu uwzgldni take istotne rnice w argumentacji teologicznej, ktre nie
daj si wyjani w oparciu o tre, przebieg i sposb argumentacji fragmentu. W Iz 1,2128 znajdujemy zapowied Boej zemsty na niesprawiedliwych, skorumpowanych
sdziach-urzdnikach (w.23+24b) i ustanowienia sdziw jak na pocztku (w.26a). W ten
sposb Jerozolima z powrotem stanie si wiernym miastem (w.21+26b). Natomiast w.27n
podejmuj obietnic z w.26, ale w ten sposb, e ocalenie stanie si udziaem Syjonu i
nawrconych (w.27), a wykluczeni z niej zostaj wszelkiego rodzaju przestpcy (w.28).
Wykraczaj wic poza schemat i temat wczeniejszych wierszy, mwicych o
przywrceniu sprawiedliwych sdw i sdziw. Nie umiejscawiaj obietnicy po sdzie,
przy czym sd i obietnica w w.24-26 byy wynikiem wycznie dziaalnoci Boga, lecz
przedstawiaj alternatyw odnoszc si do wszystkich suchaczy: ocalenie lub mier,
ktre stoj obok siebie (jednoczenie) i s uzalenione od postpowania czowieka.
W przypadku pierwszej czci Pentateuchu Gen-Ex 3 dodatkowym kryterium moe by
zmiana imion boych, tzn. przechodzenie pomidzy imieniem JHWH i okreleniem
Elohim. Kryterium to jest pochodn dwch wczeniejszych i opiera si na sprzecznoci
pomidzy Ex 6,2n (por. Ex 3) a wieloma miejscami w Gen podajcych, e od
53
Zastosowano tutaj w ramach krytyki tekstu korekt na inf. czasownika ( por. H.W. Wolff, Micha.
Dodekapropheton 4, BK XIV/4, Neukirchen-Vluyn 1982, s.159n).
36
najdawniejszych czasw znano imi JHWH (np. Gen 4,26; 28,13)54. Cho w uyciu
imion boych take w dalszych rozdziaach Picioksigu (Ex-Lev) dostrzega si nieraz
odmiennoci, to tam jednak nie mona uwaa ich za rozstrzygajce w kwestii
integralnoci tekstw (wymagane s dalsze argumenty).
Istotne rnice w stylu i sownictwie: rnice stylistyczne, jak np. nieuzasadnione
przechodzenie pomidzy proz i poezj, uycie odmiennych gatunkw i rnego
pochodzenia sformalizowanych formu (por. 4.), czy wyrae, moe by ladem
wskazujcym na niejednolito literack. Podobnie moe by w przypadku terminologii i
sownictwa. Za prosty przykad suy w opowiadaniu o potopie nazwa ptaka, ktrego Noe
wypuszcza z arki: w Gen 8,8-12 i w 8,7. W Ksidze Jonasza, ktr tworzy
opowiadanie proz, znajduje si poetycki fragment 2,3-10, rnicy si od otaczajcej
narracji take gatunkiem (pie dzikczynna, toda, w ktrej modlcy skada
dzikczynienie Bogu za ju dowiadczone ocalenie wobec zgromadzonych biesiadnikw),
jzykiem (pozostae modlitwy w Ksidze 1,14; 4,2n kieruj si do JHWH, a nie
opowiadaj o nim w 3. os., napisane s proz przy uyciu sownictwa cakowicie
odpowiadajcego bezporedniemu kontekstowi) i sownictwem do typowym dla
Psalmw (zwizanych ze wityni), ktre mimo e opisuje topiel, to w inny sposb ni
opowiadanie55. Trzeba jednak zachowa szczegln ostrono w stosowaniu tego
kryterium. Ma ono przede wszystkim charakter pomocniczy i tylko w wyjtkowych
przypadkach moe suy jako jedyny argument. Najlepiej byoby zawsze wskaza
rwnie na rnice treciowe kryjce si za okrelon terminologi czy stylem (jak w
powyszym przykadzie z Ksigi Jonasza), chyba e mamy do czynienia akurat z mocno
sformalizowanym jzykiem, jak w przypadku rda i szkoy deuteronomicznodeuteronomistycznej (np. porwnaj Gen 34,26b.28-29a z Dt 20,13n). Innym przykadem
uycia charakterystycznego jzyka jest tzw. warstwa bokw w Dtiz (40,18-19; 41,6n;
44,9-20; 45,16; 46,6n i in., ktre opisuj prac rzemielnicz przy wytwarzaniu
bawanw: , , , itp.)56.
54
Znalazo to bezporednie odzwierciedlenie w teorii rde i w nazwie dwch rde: jahwistycznego (J) i
elohistycznego (E); co nie oznacza to, e sowa Elohim dla okresu przedmojeszowego uywao wycznie E.
Por. W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.44nn.
55
Szczegy mona przeledzi posugujc si konkordancj lub komentarzami (H.W. Wolff, Obadja und Jona.
Dodekapropheton 3, BK XIV/3, Neukirchen-Vluyn 1977, s.104 i 109nn). Nie wyczerpano tu wszystkich
argumentw za wtrnym umieszczeniem w Ksidze tzw. Psalmu Jonasza; por. tame s.103nn.
56
Por. J. Slawik, Historia redakcji, s.234nn; do poszczeglnych tekstw K. Elliger, BK XI/1 i kontynuacja tego
komentarza przez H.J. Hermissona (BK XI/2 w Lfg).
37
Z poprzednim kryterium wie si kolejne: zapoyczenia. Jeli jeszcze w jakim innym
tekcie wystpuj identyczne sformuowania, zdania, to nie moemy mie do czynienia z
niezalenymi sformuowaniami. Maj one tego samego autora albo autor ktrego tekstu
korzysta z drugiego. Takich przykadw jest w Starym Testamencie niemao: Iz 2,2-4/Mi
4,1-4; Iz 35,10/51,11; Gen 34,9/Dt 7,3.
W przypadku stwierdzenia zapoycze trzeba ustali, w ktrym tekcie sformuowania te
s pierwotnie zakorzenione, a w ktrym zdradzaj cechy wtrnego osadzenia.
Rozstrzygamy to przede wszystkim na podstawie ich dopasowania do kontekstu (np. Gen
34,9 zaczerpnito z Dt 7,3, gdzie sowa te umieszczone s w ramach rozbudowanego
zakazu mieszania si z ludami Kanaanu, co doprowadzioby do bawochwalstwa57). Przy
czym nawet ustalenie, e w analizowanej jednostce tekstowej dane sowa pochodz z
innego fragmentu, nie musi oznacza ich wtrnego dodania, czyli jej nieintegralnoci,
gdy autor caej jednostki mg korzysta z wczeniejszego tekstu. Wtedy obserwacja
taka posuyaby datowaniu tekstu, a nie udowodnieniu jego niejednolitoci. Kady taki
przypadek wymaga uwanego rozpatrzenia (por. te historia redakcji 7.).
Odmienna sytuacja historyczna kryjca si za poszczeglnymi wypowiedziami: wiadczy
ona o powstaniu poszczeglnych wypowiedzi w rnym czasie58. Wspomniane ju wyej
wypowiedzi z Iz 45,1-2 zakadaj ich powstanie przed lub po zdobyciu Babilonu przez
Cyrusa w 539 r. p.n.e. W.2 zapowiada rozbicie bram i zburzenie murw, ktre w
rzeczywistoci nie miao miejsca, gdy Babilon podda si Cyrusowi, ktry witany wrcz
radonie wkroczy do miasta (i zosta koronowany na krla Babilonii). Wiersz ten powsta
wic przed 539 r. w przeciwiestwie do w.1a.b, ktrego autor zna ju faktyczny
przebieg wydarze, std mowa w nim o otwarciu przed Cyrusem bram miasta. W
wikszej skali caych ksig mona wskaza na historyczn przepa dzielc czci Iz:
tzw. Protoizajasz zakada istnienie wityni (6,1nn), zamieszkiwanie Judejczykw w
Palestynie (5,25nn; 7,1nn), zagroenie ze strony Asyrii (10,5nn), natomiast Deuteroizajasz
przemawia do adresatw na wygnaniu w Babilonii (43,14nn; 47), podczas gdy Jerozolima
ze wityni le w gruzach (51,3; 52,9).
57
Szczegy w H. Seebass, Genesis II/2. Vtergeschichte II (23,1-36,43), Neukirchen-Vluyn 1999, s.421 i 429.
Do tego potrzebna jest pewna wiedza o dziejach staroytnego (okres biblijny) Izraela. Szczeglnie warto
poleci H. Donner, Geschichte des Volkes Israel und seiner Nachbarn, ATD 4/1 i 4/2, Gttingen 1984. W jzyku
polskim mona sign po J. Warzecha, Dawny Izrael (od Abrahama do Salomona), Warszawa 1995, A.
Tschirschnitz, Dzieje ludw biblijnych, Warszawa 1994 oraz tumacze M. Grant, Dzieje dawnego Izraela (tyt.
oryg. The History of the Ancient Israel), Warszawa 1991, J. Bright, Historia Izraela (tyt. oryg. A History of
Israel, Third Edition), Warszawa 1994; Staroytny Izrael. Od czasw Abrahama do zburzenia Jerozolimy przez
Rzymian (tyt. oryg. Ancient Israel. From Abraham to the Roman Destruction of the Temple), red. H. Shanks,
Warszawa 1994.
58
38
Po sprawdzeniu badanej jednostki pod ktem przedstawionych powyej kryteriw naley

sprbowa okreli, czy jest ona jednolita, czy niejednolita. Jeli zaobserwowalimy istnienie
problemw o wikszym ciarze gatunkowym, to wstpnym wnioskiem jest twierdzenie o
niejednolitoci literackiej. W takim przypadku usiujemy zestawi ze sob elementy, zdania
czy wiersze, ktre mog si ze sob wiza, przynalee do siebie wzajemnie. Po zestawieniu
nalecych do siebie czci pytamy:
Czy mamy do czynienia z poczeniem dwch lub wicej pierwotnie niezalenych
tekstw?
Czy te otrzymalimy jeden pierwotny tekst z rozszerzeniami?
Alternatyw t rozstrzygniemy poprzez ustalenie, czy zestawione czci tworz tylko jeden,
czy te wicej ni jeden wzgldnie samodzielnych i kompletnych tekstw. Jeli otrzymalimy
jeden samodzielny, spjny tekst i mniejsze lub wiksze uzupenienia, jest to prawdopodobnie
tekst z redakcyjnymi dodatkami, rozszerzeniami. Jeli za uzyskalimy kilka w miar
kompletnych tekstw, to zastosowanie ma tzw. teoria rde (ktr uywa si w jednej z
gwnych hipotez powstania Picioksigu), zakadajca istnienie koo siebie kilku pierwotnie
niezalenych tekstw. W praktyce nieraz napotkamy na wspwystpowanie obu tych modeli.
Ju na tym etapie moe si uda take ustalenie wzgldnej chronologii zestawionych
przez nas czci. W jakiej kolejnoci byy one do siebie dodawane? Na takie pytanie mona
odpowiedzie stosunkowo prosto, gdy niektre elementy, wypowiedzi zakadaj istnienie
pozostaych.
Wane przy tym jest, aby tekst/y pierwotny/e tworzy/y sensown cao. Jeli tak nie jest,
to albo nasza analiza zostaa nieprawidowo przeprowadzona, albo zaobserwowane
niespjnoci i rnice musz zosta wyjanione w inny sposb, czyli nie za pomoc krytyki
literackiej (i zwizanej z ni historii redakcji; zob. 6.), lecz dziki zastosowaniu dalszych,
poniej zaprezentowanych metod (zob. 4. i 5.).
Raz jeszcze warto podkreli, e korzystajc z kryteriw literacko-krytycznych
wyszczeglniamy trudnoci, ktre nie wynikaj z logiki tekstu jako caoci i nie mog by
wyjanione w inny sposb, jak tylko przez rozbicie analizowanego przez nas fragmentu.
Trudnoci, ktre daj si sensownie wyjani, zinterpretowa, nie powinny prowadzi do
wysunicia hipotezy o niejednolitoci tekstu.
W kadym razie wszystkie zaobserwowane problemy powinny znale w trakcie
egzegezy takie czy inne rozwizanie. Albo wyjanimy je wskazujc na logik i wymow
tekstu, czyli jako integralny element badanej jednostki, albo dokonamy rozdzielenia jednostki
39
za pomoc krytyki literackiej, albo wskaemy na rnorodne pochodzenie przejtego przez
autora danej jednostki materiau (gatunku lub tradycji; por. 4. i 5.), co doprowadzio do
powstania chropowatej kompozycji caoci.
3.2.4. Ustalenie kontekstu jednostki

Ostatnim zadaniem krytyki literackiej jest ustalenie pierwotnego, literackiego kontekstu
badanej jednostki. Jeli stwierdzamy, e tekst jest niejednolity, to naszym zadaniem jest
znalezienie kontekstu dla kadego etapu jego powstawania. Nie ma jednak moliwoci
wykonania takiego zadania, gdy zajmujemy si tylko pojedyncz jednostk (czy nawet
kilkoma jednostkami). Wymagaoby ono analizy wikszych partii tekstu, a przewanie caych
ksig biblijnych. W przypadku badania pojedynczych perykop jest si skazanym na wasn,
ogln wiedz i literatur sekundarn (poczynajc od wstpw do Starego Testamentu, przez
komentarze, po studia z zakresu historii redakcji). Jak zawsze, tak i tutaj zaleca si krytyczn
lektur takich opracowa. Najlepiej wybra pozycje, ktre proponuj podobne rozstrzygnicia
do tych, do ktrych dochodzimy w czasie analizy danej jednostki. Czasami warto poczeka z
poszukiwaniem kontekstu do czasu sformuowania wasnych wnioskw w historii redakcji
(zob. 6.). Jednak nigdy nie wolno zrezygnowa z przynajmniej pobienej lektury ssiednich
fragmentw i zapoznania si (ze wstpw lub wprowadze w komentarzach do danej ksigi) z
wymow caoci lub pewnych partii ksig czy nawet - zwaszcza, gdy zajmujemy si
fragmentami pochodzcymi z ksig okrelanych mianem historycznych (jak np. Picioksigu,
Deuteronomistycznego i Kronikarskiego Dziea Historycznego, ale te Dn, Pnp czy ksig
mdrociowych) - obszerniejszych dzie, zbiorw. Nie powinnimy akceptowa sugestii
sprzecznych z obserwacjami dokonanymi na analizowanym tekcie.
Jednoczenie nie naley zapomina o aktualnym kontekcie ostatecznej (kanonicznej)
postaci jednostki tekstowej. Czasami umyka uwadze badaczy, e wany jest nie tylko
kontekst pierwotnego tekstu czy przynaleno dodatkw do szerszych warstw redakcyjnych
(por. 6.), ale te miejsce perykopy w jej obecnym ksztacie w danej ksidze czy caej Biblii.
Dla przykadu, gdy badamy fragment Picioksigu, to trzeba uwzgldni nie tylko rda (J,
E, D, P), ale te jego obecny, kanoniczny ksztat.
3.3. Przykad: Gen 28,10-22

3.3.1. Tumaczenie i krytyka tekstu
Ponisze tumaczenie jest wersj robocz, stara si dokadnie zachowa na ile to
moliwe kolejno sw z tekstu hebrajskiego. Cho waw copulativum oddaje za pomoc
40
rnych spjnikw, to zachowuje nadmiern dla jzyka polskiego ilo spjnikw. Takie
tumaczenie ma uatwi prac nad tekstem. W nawiasach umieszczono sowa, ktre nie maj
swojego bezporedniego odpowiednika w tekcie hebrajskim.
10. Za Jakub wyszed z Beer-Szeby
i poszed do Haranu.
11. Gdy przyby na (pewne) miejsce,
to (chcia) tam przenocowa, bo zaszo (ju) soce,
tak e wzi (jeden) z kamieni (z) tego miejsca
i pooy (jako) podgwek swj,
i zasn na tym miejscu.
12. Wtedy ni
i oto drabina postawiona na ziemi,
a szczyt jej siga nieba;
i oto anioowie Boy wstpuj i zstpuj po niej.
13. I oto JHWH stoi przed nim59,
i rzek:
Ja (jestem) JHWH, Bg Abrahama, ojca twego, i Bg Izaaka.
Ziemia (=kraj), na ktrej leysz, tobie dam j na pewno i potomstwu twemu.
14.
I stanie si potomstwo twoje (liczne) jak proch ziemi,

tak e rozprzestrzenisz si na zachd i na wschd, i na pnoc, i na poudnie.
I bd bogosawione w tobie wszystkie plemiona ziemi i w potomstwie twoim.
15.
I oto ja (jestem) z tob,

tak e bd ci strzec wszdzie, dokd pjdziesz
i przyprowadz ci z powrotem do ziemi tej.
Tak, nie opuszcz ci, a nie uczyni tego, co (za)powiedziaem ci.
16. Wtedy obudzi si Jakub ze snu swego60

i rzek:
Naprawd jest JHWH na tym miejscu,
a ja (o tym) nie wiedziaem!
17. I przestraszy si
i rzek:
59
Mimo e suf. masc. mgby odnosi si take do , to wyraenie oznacza zawsze sta przy (kim)
(por. np. Gen 18,2). Jedynym wyjtkiem jest Ex 17,9 gdzie jednak wskazano dokadnie miejsce, na ktrym stoi
Mojesz. Zdanie z w.13 peni rol wprowadzenia do nastpujcej potem duszej wypowiedzi JHWH
skierowanej do Jakuba, przy ktrym staje JHWH. Zob. H. Seebass, Genesis II/2, s.316.
60
Rzeczownik odnosi si po prostu do spania, a nie do marze czy widze sennych.
41
Jakie straszne (jest) to miejsce!
Nic innego tylko dom Boy i brama nieba!
18. Gdy wsta Jakub popiesznie o poranku,
[to] wzi kamie, ktry pooy (jako) podgwek swj
i postawi go (jako) macew,
i wyla oliw na jej wierzchoek.
19. Wtedy nada temu miejscu nazw Betel (=dom Boga),
cho miasto to nazywao si wczeniej Luz (=migdaowiec).
20. Potem zoy Jakub lub tymi sowy:
Jeli bdzie Bg ze mn
i bdzie mnie strzec w tej drodze, ktr id,
i da mi poywienie do jedzenia i ubranie do okrycia si,
21.
i powrc szczliwie do domu mego ojca,

61
22.
wic JHWH bdzie dla mnie Bogiem,
to kamie ten, ktry postawiem (jako) macew, stanie si domem Boym,

i ze wszystkiego, co mi dasz, na pewno zo ci dziesicin.
Krytyka tekstu nie sprawia tu adnej trudnoci. Tekst nie budzi wikszych zastrzee
(kryteria wewntrzne). Wprawdzie BHS wysuwa przypuszczenie, e dodatkiem jest ostatnie
sowo w w.13 i 14, ale nie mona tego poprze adnym wiadectwem tekstowym (kryteria
zewntrzne). Mimo to rzeczywicie zwraca uwag dziwny szyk ostatnich zda w tych
wierszach. Analogiczne dopenienia (w w.13 z partyku , a w w.14 z )nie stoj koo sobie,
lecz s rozdzielone innymi czonami zda (w w.13 czasownikiem, a w w.14 rzeczownikiem,
ktry trzeba uj jako acc.). Wobec braku odmiennej lekcji w wiadectwach zewntrznych
kolejno wyrazw nie moe by wystarczajcym argumentem dla ingerencji w tekst, cho
zjawisko to wymaga znalezienia jakiego wyjanienia. Do tej sprawy powrcimy wic
poniej (3.3.2.3.).

61
Problematyczna jest przynaleno w.21b do nastpnika okresu warunkowego: tak np. Biblia Tysiclecia,
Biblia Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego, Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, Stary
Testament, t.1, Pozna 1991; C. Westermann, Genesis (12-36), BK I/2, Neukirchen-Vluyn 1980, s.550.
Poprzednik zbudowany jest ze zda czasownikowych, gdzie najpierw znajdujemy impf, a potem szereg pf.cons.
(kontynuacja). Dopiero w w.22 na pocztek zosta wysunity rzeczownik (zdanie rzeczownikowe zoone), co
zdaje si wskazywa na pocztek nastpnika. Poza tym, jeli yczenie Jakuba odwoywao si do obecnoci
Boga (w.20b), to dziwne byoby, e dopiero po spenieniu si tego yczenia JHWH ma si sta Bogiem dla
Jakuba. Zatem zdanie z w.21b jest podsumowaniem yczenia Jakuba. Por. H. Seebass, Genesis II/2, s.320.
42
Poprzedzajce w.6-9 donosz o Ezawie i jego reakcji na wyudzenie bogosawiestwa
przez Jakuba, a wczeniejsze w.1-5 o wyprawieniu Jakuba przez Izaaka do Paddan-Aram. Od
w. 10 jedynymi bohaterami s za Jakub i Bg. Opowiada si o nowym zdarzeniu, o
spotkaniu Jakuba z Bogiem. Zmienia si te miejsce akcji: Betel w drodze do Haranu. Poza
tym sowa I wyruszy s typowym pocztkiem nowej akcji, nowej jednostki (zob. 3.2.1.).
Kolejna informacja o wyruszeniu Jakuba w dalsz drog rozpoczyna nastpn
jednostk w 29,1 mwic o spotkaniu Jakuba z Rachel i jej rodzin (nowi bohaterowie i
nowe zdarzenie).
W interesujcych nas wierszach opowiedziane zostao odrbne zdarzenie, dziejce si
w innym miejscu i o innym czasie. Tworz one zatem samodzieln jednostk, opowiadanie.
Oczywicie stoi ona obecnie w szerszym kontekcie, ktry dostarcza nam takich informacji
jak to, kim jest Jakub, dlaczego udaje si do Haranu (do Labana).
3.3.2.2. Podzia
Przygotowujc pierwszy, roboczy podzia, najlepiej pracowa na schemacie (kolejne
wiersze lub czci wierszy), ktry moe przypomina ten umieszczony na kocu niniejszego
podrozdziau, oczywicie rozwinity do najdrobniejszych szczegw (czci wiersza). Na
taki schemat mona nanosi dalsze obserwacje, np. wewntrzne powizania wewntrz
jednostki tekstowej. Taki szczegowy schemat byby tutaj jednak zbyt nieczytelny, tak e
poniej zaprezentowano podzia w formie opisowej.
W.10-11 s wprowadzeniem, informujcym czytelnika o podry (w.10) i
zatrzymaniu si Jakuba na nocleg w pewnym miejscu (w.11a) z tego powodu, e zachodzi
soce. Jakub przygotowuje sobie posanie i zasypia (w.11a.b). We wprowadzeniu zostay
podane okolicznoci pniejszego zdarzenia i sprawy, ktre w dalszym cigu jeszcze
powrc: miejsce, kamienie=pogwek i spanie/leenie. Od samego pocztku rzeczownik
(w.11a) opatrzony jest przedimkiem w funkcji kataforycznej, co kae oczekiwa dalszych
informacji na temat tego miejsca.
W.12-13a przynosz zawizanie akcji. Jakubowi ni si drabina czca ziemi i
niebo, po ktrej chodz w t i z powrotem posacy Boy, a nastpnie pojawia si przed nim
JHWH (3 x ). Ogldajc Boga Jakub dowiadcza teofanii (w.13a).
Nie jest jasne, czy mowa JHWH (w.13a-15) rwnie naley do czci, ktr mona
nazwa zawizaniem akcji. Z jednej strony wie si ona nierozcznie z teofani (z w.13a).
Sen Jakuba obejmuje w. 12-15, ktre uzasadniaj nastpujc potem reakcj Jakuba. Z drugiej
za strony mowa ta moe by punktem kulminacyjnym (ale por. niej w.20-22) czy zwrotnym
43
dla przebiegu opowiadania, gdy jest najdusza i niesie ze sob tak istotn tre, e moe
uchodzi za najwaniejsz wypowied w caej jednostce. JHWH najpierw przedstawia si
Jakubowi jako Bg jego ojcw (w.13a: tzw. formua przedstawienia si JHWH z
rozszerzeniem). Nastpnie JHWH skada szereg obietnic dotyczcych Jakuba i jego
potomstwa. Po pierwsze: kraj, w ktrym Jakub si znajduje, tam gdzie si uoy do spania,
stanie si wasnoci jego i jego dzieci (w.13b). Jest to tzw. obietnica ziemi. Nie zostao
sprecyzowane, jak naley rozumie tu sowo . Czy okrela stosunkowo niewielki obszar
wok miejsca, gdzie pi Jakub, jak sugerowaoby to wtrcone zdanie wzgldne, czy szerzej mniejsz lub wiksz cz Palestyny. Po drugie: obietnica licznego potomstwa, wsparta
obrazem prochu ziemi i zapowiedzi rozprzestrzenienia si na wszystkie strony wiata
(w.14a). Obietnica Boa nie jest jednak ograniczona do Jakuba i jego potomstwa, lecz
dotyczy te po trzecie - wszystkich ludzi, narodw, ktre bd bogosawione przez nich i
dziki nim (w.14b). Po czwarte: JHWH obiecuje Jakubowi swoj cig, nieustann obecno,
z czym wie si jego opieka nad Jakubem i obietnica powrotu do ziemi (w.15a), ktra ma
przypa mu na wasno zgodnie z w.13b. Na zakoczenie Bg jeszcze raz potwierdza, e
nie opuci Jakuba, dopki nie zrealizuje tego, co tu i teraz mu zapowiedzia (w.15b).
Obietnice zostay obramowane przedstawieniem si JHWH i jego kocowym zapewnieniem.
Te wielkie obietnice obejmuj waciwie ca przyszo Jakuba i jego potomstwa. Mog
one wrcz oniemiela odbiorc.
Gdy Jakub obudzi si, to skonstatowa w mowie niezalenej e w miejscu (por.
w.11), w ktrym si znajduje, JHWH jest obecny, a on wczeniej nie by tego wiadomy
(w.16). Nie wiemy, kiedy Jakub si obudzi. Czy byo to bezporednio po teofanii, a moe
dopiero o wicie (por. w.18)? Dla przebiegu akcji i wymowy opowiadania nie ma to adnego
znaczenia. Informacja z w.18 o Jakubie wstajcym o poranku ( )moe sugerowa, e
przebudzenie z w.16n miao miejsce jeszcze w nocy (?).
Na to, czego dowiadczy, Jakub reaguje strachem (w.17). Stwierdza, e znw w
mowie niezalenej miejsce to napawa go bojani i e znajduje si w obszarze domu
Boego u bram nieba. Okrelenia te nawizuj z pewnoci do drabiny, ktr ujrza we nie
(w.12). Ale jak dokadnie rozumie te okrelenia? Czy s one synonimami? Czy dom Boy
moe oznacza wityni62? Nie wydaje si to moliwe, gdy Jakub znajduje si na
pustkowiu (por. w.11)63. W kadym razie w.17 czy si rzeczowo z widzeniem sennym, w
62
Wg THAT I, s.310nn wyraenie dom Boy w Starym Testamencie zawsze oznacza wityni.
Dodatkowo H. Seebass, Genesis II/2, s.318nn zwrci uwag na to, e gdy wyraenie dom Boy oznacza
wityni, to zawsze mamy do czynienia z okrelon form sowa elohim, czyli rzeczownikiem
63
44
ktrym Jakub widzi drabin z posacami (w.12), dlatego dom Boy w sowach Jakuba moe
oznacza niebieski paac Boga, a pojcie bramy nieba odwoywa si do drabiny jako dostpu
do niego. Z pewnoci chodzi o miejsce, gdzie ziemia w jaki sposb poczona jest z niebem
(por. para poj ziemia i niebo w w.12a). Nie popenimy chyba bdu twierdzc, e sowa
Jakuba mwi o miejscu witym bdcym bram nieba, ktre jest waciwym mieszkaniem,
domem Boga, czyli o miejscu, gdzie moliwy jest kontakt (czowieka) z Bogiem.
Sformuowanie dom Boy zdaje si kwalifikowa to miejsce jako wyjtkowe, wite,
powiadczajce Bo obecno.
Rano Jakub popiesznie wstaje i ustawia macew wylewajc na ni oliw (w.18). Za
macew suy mu kamie, z ktrego wczeniej zrobi sobie podgwek (por. w.11: oprcz
rzeczownikw powtarzaj si tu czasowniki i , odnoszce si do tego kamienia).
Czasownik =( ustanowi, okreli, zrobi...) opisuje zarwno przygotowanie podgwka,
jak i ustawienie kamienia na sztorc jako macewy.
Nastpnie Jakub nadaje temu niezwykemu miejscu now nazw Betel, bo wczeniej
nazywao si Luz (w.19). Betel mona by przetumaczy jako dom Boy (=witynia64), przy
czym w skad nazwy wchodzi sowo , a nie jak w stwierdzeniu w w.17.
Na kocu, po tych wszystkich czynnociach, Jakub skada lubowanie (w.20-22).
Zasadniczo nie jest ono skierowane do Boga, gdy Jakub mwi o nim w 3. os. (z wyjtkiem
w.22b). Jest to druga dusza mowa w tym opowiadaniu (w.20b-22) i zdaje si tworzy
drugi, konkurencyjny wzgldem w.13a-15 punkt kulminacyjny: przebieg opowiadania ma
dwa jak gdyby wierzchoki, dwa punkty centralne. Jednoczenie lubowanie stanowi te
zakoczenie caego opowiadania. Skada si ono z dwch czci: warunku (w.20b-21) i
obietnicy Jakuba (w.22). Jakub ustala nastpujce warunki, pod jakimi speni swoje
lubowanie: staa obecno przy nim Boga, a co si z tym wie opieka i zaopatrywanie w
poywienie i ubranie (w.20b) oraz umoliwienie szczliwego powrotu do domu ojca
(w.21a). Podejmuje wic myli zawarte w Boej obietnicy z w.15: boa obecno, opieka
( )i powrt (), przy czym w w.15 Bg obieca go sprowadzi z powrotem (hi.) do tej
ziemi, a w w.21b Jakub mwi po prostu o swoim powrocie (q.) do domu ojca swego. Sowo
mona odnie nie tylko do w.21a, ale szerzej do w.20b-21a, czyli do caoci Boego
zdeterminowanym lub imieniem wasnym. Brak determinacji moe tu sygnalizowa nieco odmienne znaczenie
tego sformuowania. Gdy uwzgldnimy jeszcze jego uycie w w.22 (zob. niej), to susznie uznamy, e jest ono
wieloznaczne, co bynajmniej nie musi prowadzi do niezrozumiaoci caoci tekstu. Por. te C. Westermann,
BK I/2, s.556.
64
Betel jest te oczywicie nazw geograficzn miasta w Palestynie, odgrywajcego znaczc rol w kulcie
izraelskim, a kryje si w nim sowo nawizujce swoimi korzeniami do kananejskiego Boga Ela (por. np.
Calwer Bibellexikon, wyd. K. Gutbrod i R. Kcklich, Stuttgart 51985, haso El). Std mona pojmowa nazw tej
miejscowoci w odniesieniu do wityni (wyraz El byby pierwotnie imieniem wasnym).
45
dziaania wzgldem Jakuba. Warunki zakoczone zostay podsumowaniem, wedug ktrego
takie wanie dziaanie Boe dowiedzie tego, e JHWH jest Bogiem Jakuba (w.21b). Po
przedstawieniu warunkw Jakub zobowizuje si przeksztaci kamie, czyli macew (z
w.18; por. w.11) w dom Boy (w.22a). I znw pytanie: co to dokadnie oznacza, e macewa
ma sta si domem Boym? Czy chodzi o budow wityni (w Betel), czy raczej o miejsce
wite z otarzem, na co moe wskazywa 35,7? Jakub zobowizuje si do zaoenia miejsca
powiconego Bogu, by moe z otarzem lub nawet wityni65. Dodatkowo Jakub obiecuje
skadanie Bogu dziesiciny (w.22b) z tego, co od Boga otrzyma (czasownik odnosi si do
jednego zdania z warunku mwicego o poywieniu i ubraniu, otrzymywania ktrych Jakub
oczekuje od Boga).
W skrcie tre jednostki mona przedstawi za pomoc schematu:
w.10-11: podr i nocleg (wprowadzenie)
w.12-15: sen Jakuba (zawizanie akcji?), skadajcy si z dwch czci:
opisu (w.12-13a)
i mowy JHWH (obietnicy w w.13a-15; punkt kulminacyjny?)
w.16-22: reakcja Jakuba (rozwinicie i zakoczenie), na ktr skada si szereg
elementw:
w.16.17: dwa stwierdzenia Jakuba o miejscu, na ktrym si znajduje
w.18.19: dwa czyny Jakuba: macewa i nazwanie miejsca
w.20-22: lubowanie Jakuba (punkt kulminacyjny i rozwizanie akcji?)
Pomijajc wprowadzenie (w.10-11), akcja toczy si w nocy (w.12-15) i wczesnym
rankiem (w.18-22). Nie jest cakiem jasne, kiedy, o jakiej porze naley umiejscowi to, co
opisuj w.16-17. W kadym razie to, co Jakub robi rankiem, stoi jak gdyby naprzeciwko
nocnych wydarze, czyli Boego objawienia. Pomidzy jednym i drugim znajduje si
bojaliwa reakcja Jakuba na teofani zaraz po przebudzeniu (w.16-17).
Mona przypuszcza, e czytelnicy identyfikowali si z Jakubem jako swoim
praojcem. Jak pokazuj zakoczenia w.13 i 14 oni take s odbiorcami obietnic danych przez
Boga Jakubowi, a tym samym kontynuatorami jego zobowiza.
65
W kadym razie nic nie wskazuje na to, by wiza j bezporednio ze wityni Jerobeama I (tak np. C.
Westermann, BK I/2, s.560). Wg Seebassa (tame) miaoby chodzi o powiadczajc funkcj tego miejsca:
macewa, ktra reprezentuje pobonego czowieka przed Bogiem, ma sta si na zawsze wiadectwem tego
lubowania Jakuba Bogu (inaczej THAT I, s. 313: reprezentacja bstwa).
46
Na pocztku sprawdzamy, czy w tekcie s problemy, ktre moemy uchwyci za
pomoc kryteriw literacko-krytycznych.
Najbardziej zaskakujcy jest fakt, e po wielkich obietnicach JHWH otrzymanych w
nocy (w.13-15) nastpuje na kocu lubowanie Jakuba, ktre jak gdyby nie bierze ich pod
uwag (w.20-22). Jakub wymienia jako warunki to, co zostao mu solennie przyobiecane (por.
w.15 z w.20b-21a). Mamy wic do czynienia z napiciem w tekcie, gdy warunki
wymieniane przez Jakuba po obietnicy s trudne do zrozumienia66. Tym bardziej e po
formule przedstawienia si JHWH (w.13a), nie moe by adnych wtpliwoci odnonie
tego, kto zoy te obietnice Jakubowi. Jednoczenie moemy te dopatrzy si w tym
dubletu: obecno Boga oraz zwizana z ni Boa opieka i zapewnienie o powrocie
znajdujemy w w.15 oraz w.20b-21a. Warto jeszcze zwrci uwag, e wprawdzie powtarzaj
si pojedyncze sowa, ale te same myli zostay jzykowo nieco inaczej sformuowane. Co
wicej, gdy chodzi o powrt Jakuba obserwujemy te pewne przesunicie treciowe: zamiast
o sprowadzeniu przez Boga z powrotem do tej ziemi (w.15a) Jakub mwi o swoim
bezpiecznym powrocie do domu ojca (w.21a; por. powyej 3.3.2.2.). Z tym wie si jeszcze
jeden zastanawiajcy fakt, a mianowicie, e na tak wielkie obietnice Jakub reaguje m.in.
strachem (w.17). W Starym Testamencie o strachu czowieka ( )czytamy zawsze przed
Bo wyroczni, obietnic, a nie po niej67.
Trudnoci sprawia te w.21b, gdzie Jakub potwierdza, e dziki spenieniu warunkw
postawionych przez Jakuba JHWH okae si jego Bogiem (=elohim). Nastpuje to po elohim
z w.20b, gdzie Jakub nie odwouje si przecie do jakiego nieokrelonego Boga. Te dwa
sformuowania tworz napicie, a logika caoci wydaje si zachwiana. Nie bez znaczenia jest
te, e czytelnik sowo elohim z pewnoci odnosi do JHWH (por. zreszt w.13a).
W lubowaniu na pierwszy rzut oka nie cakiem zrozumiaa jest obietnica, e macewa
stanie si domem Boym (w.22a), skoro w w.17 Jakub stwierdzi ju, e miejsce to jest
domem Boym68. Jednak wydaje si prawdopodobne, e wyraenie dom Boy zostao uyte tu
w rnych znaczeniach (por. 3.3.2.2.). W w.17 chodzi raczej o kwalifikacj miejsca jako
wyjtkowego (w.12), a nie budowl wityni, gdy Jakub nocowa na pustkowiu (w.11).
Nawet w w.22a niekoniecznie mwi si o wityni. W ten sposb identyfikacja przez Jakuba
w w.17 tego miejsca jako szczeglnego, witego, gdzie moliwy jest kontakt z Bogiem
66
To znajduje dodatkowe potwierdzenie w nastpnej metodzie badajcej gatunek literacki (5.; por. te 7.3.1.),
gdy nigdy w Starym Testamencie poza Gen 28 lubowanie nie zostao poprzedzone obietnic (por. O.-H. Steck.
Exegese, s.200n; G. Fohrer i in., Exegese, s.194n).
67
Jak susznie zauwaa O.-H. Steck, Exegese, s.183, cho z drugiej strony lk czowieka wobec tak dononych
obietnic boych moe wydawa si psychologicznie jak najbardziej prawdziwy.
68
Por. O.-H. Steck, Exegese, s.183 i 189.
47
prowadzi go do zoenia obietnicy ustanowienia tam na zawsze miejsca witego z otarzem
bd wityni (w.22a). Nie mona zatem w tym przypadku mwi o problemie, ktry nie
daje si wyjani inaczej ni poprzez podwaenie integralnoci literackiej tekstu.
Mona by si zastanawia, czy nadanie miejscu nazwy Bet-el (w.19) nie konkuruje
jako dublet (?) z okreleniem bet-elohim z w.17. Cho oba mogyby oznacza to samo (dom
Boy jako wityni), to jednak najwyej nazwa Bet-el odwouje si swoimi korzeniami do
wityni (boga Ela). Zgodnie z logik tekstu wydaje si raczej, e nazwa dobrze znanej
miejscowoci jest aluzj do stwierdzenia Jakuba z w.17. Mimo to uycie dwch rnych
form, gdy obie zostay woone w usta Jakuba, moe niepokoi.
Istnieje sprzeczno pomidzy wprowadzeniem informujcym, e Jakub znalaz si w
jakim nieznanym miejscu, na obszarze niezamieszkanym, gdzie wyszuka sobie kamie pod
gow (w.11), a w.19b, wedug ktrego byo to wczeniej miasto czy osada ( )Luz.
Dubletami s w.16 i 17, gdy dwa razy jestemy informowani o podobnej reakcji
Jakuba i jego wypowiedzi, ktra treciowo sprowadza si do skonstatowania Boej obecnoci
na tym miejscu i jego szczeglnego charakteru.
Wtpliwoci budzi te opis snu. Poniewa posacy, anioowie Boy czsto
reprezentuj samego Boga (np. Gen 16,7-14; 19,1nn [w.13-14]; 22,15-18), to w.13a
(teofania JHWH) moe by w rzeczywistoci dubletem w.12. Oba uyte obrazy wydaj si
wzajemnie wyklucza, bo najpierw mamy wizj senn drabiny, a zaraz potem bezporedni
teofani.
W.22b nie jest formalnie zgodny z reszt lubowania Jakuba z w.20b-22a, gdy
zapewnienie o skadaniu dziesiciny zostao zaadresowane do Boga w 2. os., tak e nie jest
prost kontynuacj mowy, w ktrej Jakub wypowiada si o Bogu w 3. os.
Gramatycznie podejrzane jest take ostatni wyraz w w.13 - i analogicznie
ostatnie sowo w w.14 - ( por. szczegy wyej w 3.3.1.). Robi one wraenie
doczepionych na kocu zdania. Dziwaczny szyk zda pokazuje, e nie znajdoway si one w
pierwotnych sowach Boej obietnicy, lecz s wtrnymi rozszerzeniami.
Poniewa tekst opowiada o okresie przedmojeszowym, trzeba przyjrze si uyciu
imion Boych. Pojcie spotykamy w nastpujcych wierszach: 12, 17, 20, 22a oraz
obok imienia JHWH w w.21b. Dodatkowo wystpuje ono w apozycji do JHWH w w.13a.
Jednak zastosowania sowa elohim w w.13a nie bdziemy dalej uwzgldnia, bo w apozycji
chodzi o przyblienie osoby mwicego (typowe odwoanie do Boga ojcw, z czego wynika
uycie formy st. cs. tego rzeczownika), tak e w tym jednym przypadku trudno byoby mwi
48
o zmianie imion Boych. Za imi znajdujemy w wierszach: 13, 16 i obok elohim w
w.21b.
Nasze obserwacje musimy jeszcze uzupeni o element, ktry z pewnoci nie jest
atwo zauwaalny i wymaga ju znacznej wiedzy i umiejtnoci skorzystania z literatury
fachowej. Jak wykaza E. Blum69 spotykamy si w w.15 ze sformuowaniami
deuteronomistycznymi, ktre charakteryzuj si cile okrelonym stylem. Uwag zwraca ju
niezwyczajna budowa w.15b z podwjn hipotaks (zdania z ). Bo obietnic
znajdziemy jeszcze w Dt 31,6.8; Joz 1,5 (por. 1 Krl 6,13; 8,57), zwrot / w
powizaniu z obietnic obecnoci lub podobn w Joz 1,7.9; 2 Sm 7,9; 8,6.14. Przyrzeczenie
posiada prawie dosowne paralele w 1 Krl 8,34 i deuteronomistycznych
dodatkach w Ksidze Jeremiasza: 16,15 (por. 29,10.14). Czasownik pi. w znaczeniu
obieca, przyrzec z JHWH jako podmiotem oraz z podaniem odbiorcy przyrzeczenia
odnajdujemy tylko w deuteronomistycznej literaturze narracyjnej (Dt 1,11; 9,28; 11,25;
12,20; 29,12; Joz 21,45; 23,14n itp.), przy czym strukturyzowanie historii wedug schematu
obietnica-wypenienie jest typowe dla Deuteronomisty/w (szkoy deuteronomistycznej)70.
Paralelne wypowiedzi, czasami bardzo zblione do w.15b, znajdujemy w 2 Sm 7,25; 1 Krl
2,4; 8,24.25 (oba wiersze z czas. ).26; 2 Krl 10,10 (por. te Gen 18,19). W.15a-b naley
wic prawdopodobnie uzna za pniejsze, deuteronomistyczne uzupenienie71.
Po wyszczeglnieniu problemw
literacko-krytycznych trzeba podj prb
zestawienia nalecych do siebie elementw. Poczymy ze sob te czci, ktre dobrze ze

sob wspgraj, i jednoczenie nie da si wysun adnych zastrzee do ich wzajemnej
przynalenoci. Gwiazdka * przy numerach wierszy, oznacza, e chodzi o wiersze bez
adnych najczciej drobniejszych dodatkw.
A: W.13-15* (obietnica Boa, bez potomstwa z koca w.13 i 14 oraz bez
deuteronomistycznego w.15a-b), z ktrymi mona powiza nastpujcy bezporednio w.16,
gdzie jak w w.13 znajdujemy imi JHWH.
B: Z w.13-15 nie da si czy lubowania Jakuba z w.20-21a.22a (bez w.21b zestawiajcego
JHWH z elohim i bez w.22b skierowanego do Boga w 2. os.), ktre poza tym w
przeciwiestwie do w.13 zawieraj okrelenie elohim. Ze lubowaniem moe si wiza w.17,
69
Die Komposition der Vtergeschichte, WMANT 57, Neukirchen-Vluyn 1984, s.158-165; por. H. Seebass,
Genesis II/2, s.321.
70
E. Blum, dz.cyt. s.160 i przyp. 47 (tam mona znale dalsz literatur).
71
E. Blum zalicza wprawdzie cay w.15 do opracowania deuteronomistycznego (dtr), to jednak trudno znale
wystarczajce argumenty na wtrno w.15a, gdy obietnica Boej obecnoci nie jest ograniczona do tradycji
dtr. Zreszt sam E. Blum, dz.cyt., s.161 przyp. 51 nie wyklucza, e redaktor dtr przepracowa zastan w w.15
strasz obietnic w duchu dtr, za czym moe przemawia wyrane powizanie w.15 w przeciwiestwie do w.13n
z bezporednim kontekstem tej jednostki.
49
ktry uywa rwnie sowa elohim i tworzy dublet w stosunku do w.16. Do lubowania
przynaley te w.18, informujcy o ustawieniu macewy, bez czego w.22a byby
niezrozumiay. O elohim mwi jeszcze w.12. Jak wida, uycie rnych imion Boych
potwierdza wstpn obserwacj, e w.12 i 13a s dubletami. Z kolei ustawienie macewy w
w.18 odwouje si do kamienia z w .11, z ktrego Jakub zrobi sobie podgwek. Nie ma
powodu, by od w.11 oddziela w.10.
A: Do tej czci najlepiej bdzie zaliczy jeszcze w.19(a), ktry by moe zawiera
konkurencyjn wzgldem w.17.22a nazw Bet-el.
Nie przyporzdkowane pozostay jeszcze w.21b, ktry uywa zarwno imienia
JHWH, jak i sowa elohim, nie pasuje wic ani do A, ani do B; w.22b, ktry nie czy si ze
lubowaniem Jakuba (B), a trudno byoby jednoczenie znale dla niego jakikolwiek punkt
zaczepienia z A; i drobne uzupenienia w.13fin i 14fin. Rozwaenia wymaga jeszcze w.19b,
ktry nalec do A nie musiaby uchodzi za pniejszy dodatek, gdy o miejscu na
pustkowiu donosi B (w.11). Jednak rwnie sowa obietnicy z w.13 (ziemia, na ktrej leysz)
zdaje si sugerowa, e Jakub nie nocuje w miecie. Oprcz tego mamy jeszcze
deuteronomistyczne uzupenienie w.15a-b.
Otrzymalimy wic dwie czci: A=w.13-16*.19a i B=w.10-12.17-18.20-21a.22a oraz
dalsze dodatki w. 13fin.14fin.15a-b.19b.21b.22b. Jeli zapoznamy si teraz z wydzielonymi
czciami A i B, to stwierdzimy, e obie tworz sensowne caoci, dwa niezalene
opowiadania. A opowiada o teofanii JHWH, ktry obdarza Jakuba obietnic (objcia w
posiadanie kraju, licznego potomstwa, Boego bogosawiestwa dla narodw i staej Boej
obecnoci). W reakcji na to Jakub stwierdza Bo obecno w miejscu, w ktrym si znajduje
i nadaje mu nazw odwoujc si do tego przeycia: Betel, co znaczy dom Boy, miejsce
Boej opatrznoci (witynia). W opowiadaniu tym brakuje jedynie jakiego wprowadzenia, z
czym wie si fakt, e w osobno rozpatrywanych w.13-15* nie ma punktw zaczepienia dla
zaimkw osobowych i sufiksw (zwaszcza odnoszcych si do Jakuba). Mona by wysun
przypuszczenie, e by moe wprowadzenie byo albo bardzo zblione do w.10-11 z B, albo
konkurencyjne wobec tych wierszy, tak e redaktor, ktry poczy A i B, zrezygnowa z
jednego z pierwotnych wprowadze (z A), bo w przeciwnym razie scalone podwjne
wprowadzenie byoby dziwne. Nie jest te wykluczone, e nie day si one ze sob w ogle
sensownie zestawi. Za w opowiadaniu B czytamy o nocowaniu Jakuba na pustkowiu,
podczas ktrego dowiadcza on wizji sennej o drabinie lub dokadniej mwic o schodach
czcych niebo z ziemi. Przestraszony budzi si i stwierdza, e z powodu Boej obecnoci
50
miejsce to jest straszne. Rano stawia macew i skada lub, zobowizujc si do stworzenia na
tym miejscu domu Boego, jeli dowiadczy w swojej drodze Boej obecnoci i opieki.
Oba opowiadania maj klarowny przebieg. W B w.10-11 stanowi wprowadzenie,
w.12 zawizanie akcji, w.17-18.20-22* rozwinicie z punktem kulminacyjnym w w.20-22*,
zbiegajcym si z zakoczeniem. Czytelnik ma prawo oczekiwa dalszego cigu
prowadzcego a do momentu, w ktrym Jakub zrealizuje swoje zobowizanie (por. 35,1nn).
W przypadku A pewn trudno stanowi brak wprowadzenia, tak e od razu natrafiamy na
punkt kulminacyjny, na ktry skadaj si Boe obietnice (w.13a-15*). Za to posiada ono
wyrane zakoczenie w w.19a (nadanie nazwy).
Do wyjanienia relacji pomidzy opowiadaniami A i B moemy wic zastosowa
model teorii rde. Mamy do czynienia z poczeniem dwch pierwotnie niezalenych
fragmentw, ktre, z jednej strony, mocno si od siebie rni, ale z drugiej cz si ze sob
poprzez:
1) dowiadczenie przez Jakuba Boego objawienia
2) sen - w A o nie dowiadujemy si tylko dziki dwm czasownikom: spa/lee w
w.13b i obudzi si w w.16,
3) miejsce zdarzenia Betel,
4) obietnic lub oczekiwanie Boej obecnoci podczas wdrwki do Haranu.
Zastosowanie ma tu jednak nie tylko teoria rde, gdy zaobserwowalimy rwnie
dodatki o charakterze redakcyjnym. W.21b jest by moe zwizany ze scaleniem obu
opowiada uywajcych rnych imion Boych, gdy utosamia elohim z JHWH.
Zakoczenia w w.13fin i 14fin stanowi drobne uzupenienia redakcyjne, ktre z pewnoci
chc wczy w obietnice dane Jakubowi pniejsze pokolenia Izraela. Podobnie w.15a-b
jest te takim dodatkiem, majcym dostosowa Bo obietnic do pniejszych czasw
(powygnaniowych por. niej 6.3.2.). W.19b z jakiego powodu osadza cae zdarzenie w
Luz. Za w.22b wprowadza do zobowizania Jakuba dziesicin.
Na tym etapie analizy tekstu moemy powiedzie, e powsta on w wyniku poczenia
dwch niezalenych opowiada A i B przez redaktora, ktry jest te z pewnoci
odpowiedzialny za usunicie wprowadzenia opowiadania A i dodanie w.21b. Dodatkowo ten
sam (na pewno nie w przypadku w. 15a-b) lub inny redaktor/zy wstawili jeszcze
w.13fin.14fin.15a-b i 22b. Badany tekst okaza si wic niejednolity literacko. Do sprawy jego
formowania si powrcimy jeszcze w niniejszym opracowaniu w rozdziale Historia redakcji
(6.3.).
51
3.3.2.4. Kontekst
W obecnym ksztacie opowiadanie 28,10-22 naley do narracji z tzw. okresu
patriarchw (Gen 12-50). Stoi na pocztku ucieczki Jakuba przed swoim bratem Ezawem do
Labana w Haranie. Jakub wyudzajc od ojca Izaaka za namow matki Rebeki
bogosawiestwo nalene pierworodnemu (27,1-29) narazi si na gniew Ezawa i ucieka do
Haranu (27,42nn). Jednoczenie jest to pierwsze spotkanie Jakuba z Bogiem, pierwsze
zdarzenie po otrzymaniu bogosawiestwa od Izaaka (27,1nn i 28,1nn), dziki ktremu sta
si on nonikiem obietnicy danej wczeniej Abrahamowi i Izaakowi (por. 12,1-3; 15,5; 17,48.19-21). Rozdziay nastpujce po naszym tekcie (29-31) mwi o duszym pobycie
Jakuba u Labana. Potem Jakub powraca do Palestyny i jedna si ze swoim bratem (31-33), a
w rozdziale 35 ponownie znajduje si w Betelu, gdzie otrzymuje od Boga nowe imi Izrael
(por. te 32,28). Z W.H. Schmidta, Wprowadzenie do Starego Testamentu (tyt. oryg.
Einfhrung in das Alte Testament), s.66 mona si dowiedzie, e analizowane opowiadanie
jest fragmentem cyklu sag o Jakubie-Ezawie, ktry stanowi obramowanie dla cyklu o
Jakubie-Labanie72.
Trudniej jest odnale waciwy kontekst dla opowiada A i B oraz poszczeglnych
etapw redagowania badanej jednostki. Poniewa sprawa ta zazbia si z teori rde
Picioksigu, dokadniej przyjrzymy si sprawie kontekstu w rozdziale powiconym historii
redakcji (6.). Jednak ju powyej zauwaylimy (3.3.2.3.), e B zdaje si wiza z 35,1nn:
Jakub buduje w Betelu otarz i skada tam ofiar, wspominajc wysuchanie go przez Boga
podczas swojej ucieczki (35,3 por. z 28,20-22*).
4. Morfokrytyka
4.1. Opis metody
Metoda ta opiera si dwch podstawowych obserwacjach. Po pierwsze, teksty, ktre
maj analogiczn czy podobn tre, maj nieraz tak sam form. Std wypywa wniosek, e
danej treci odpowiada okrelona forma literacka, poprzez ktr ta tre jest wyraana. Formy
te nie maj charakteru indywidualnego i nie byy tworzone przez rnych autorw biblijnych,
lecz byy czym wczeniej uksztatowanym, z czego autorzy ci korzystali. Gatunkami
literackimi posugiwano si nie tylko w staroytnoci. Przykadem moe by wspczesna
forma nekrologu, ktr rozpoznajemy w gazecie na pierwszy rzut oka i z gry moemy
przewidzie, co jest jego treci: poinformowanie o mierci kogo bliskiego i terminie
72
Dalsze informacje mona te znale np. w O.-H. Steck, Exegese, s.180.
52
pogrzebu lub wyraenie alu, wspczucia bliskim zmarego. To prowadzi nas wprost do
drugiego spostrzeenia. Forma literacka wraz z jej treci odzwierciedla okrelon sytuacj
yciow, ktra ma wymiar ponadjednostkowy. Forma powstaa i bya uywana w okrelonym
kontekcie kulturowo-spoecznym. Ten kontekst, posugujc si niemieckim terminem,
nazywamy Sitz im Leben. Mona go ewentualnie tumaczy jako siedlisko yciowe, jednak
w literaturze egzegetycznej i teologicznej przyjo si stosowanie okrelenia Sitz im Leben.
Morfokrytyka zajmuje si wic ustaleniem gatunku literackiego tekstw biblijnych,
ktry by wczeniej utrwalonym dobrem wykorzystanym przez autora/w danych tekstw,
oraz Sitz im Leben tego gatunku.
W biblistyce pojcia formy i gatunku literackiego stosuje si przewanie zamiennie73.
Metoda ta nie ogranicza si tylko do ustalenia gatunku danej jednostki i jego Sitz im Leben,
lecz dy take do poznania historii poszczeglnych gatunkw wraz ze zmianami, jakie
mogy w nich nastpi od powstania a po ich najpniejsz posta. Historia gatunku splataa
si te z dziejami jego Sitz im Leben czy te zmianami Sitz im Leben. Dla rozrnienia tych
dwch aspektw morfokrytyki uywa si czasami poj krytyki form (Formkritik) dla
analizowania gatunku danego tekstu lub grupy tekstw oraz historii form (Formgeschichte)
dla badania historii okrelonego gatunku74. Poniewa w niniejszym podrczniku
koncentrujemy si na badaniu pojedynczej jednostki, nie bdziemy si bliej zajmowa
histori gatunku (4.2.4.).
Poniewa metoda ta pyta o to, co formalnie byo dane autorowi tekstu, w zasigu jej
zainteresowania znajduj si nie tylko gatunki, lecz take formuy. O ile gatunek jest
ponadindywidualnym, typowym wzorem jzykowym dla wielu literacko niezalenych
jednostek tekstowych, na ktry skada si szereg cech czy elementw formalnych, to formua
jest krtkim, utrwalonym poczeniem najczciej kilku sw. Formua jest jak gdyby
jednozdaniowym gatunkiem. Rwnie formuy mog mie swoje charakterystyczne Sitz im
Leben75. Za przykad niech posuy formua posaca , legitymizujca sowa,
73
Czasami jako termin nadrzdny traktuje si form, za innym razem gatunek; dla przykadu por. O.H. Steck,
Exegese, s.102n; G. Fohrer i in., Exegese, s.84n (przyp.77 i 79 omawiaj stosowanie tych poj przez innych
autorw). Oba terminy rozrnia H. Utzschneider, S.A. Nitsche, Arbeitsbuch, s.147.
74
Stosowanie terminologii nie jest bynajmniej jednorodne, jak to pokazuj pozycje wymienione w poprzednim
przypisie. Jeszcze inaczej stosuje j K. Koch, Formgeschichte. Jednak tutaj chodzio wycznie o wskazanie na
dwa podstawowe aspekty tej metody. W jzyku polskim najprociej jest uywa pojcia morfokrytyki (zob. K.
Romaniuk, Morfokrytyka i historia redakcji, s.8nn) jako oglnego okrelenia dla caoci przedstawionych
powyej aspektw i zagadnie.
75
S. Kreuzer i in., Proseminar, s.66nn wyrnia jeszcze obok formu geprgte Wendungen (=utrwalone zwroty),
czyli formuy wystpujce tylko u jednego autora lub w jednym zbiorze czy warstwie redakcyjnej, oraz ein
geprgtes Schema (=utrwalony schemat) jako zestawienie kilku formu lub utrwalonych zwrotw. Wydaje si to
jednak zbytnim komplikowaniem sprawy, gdy w przypadku utrwalonych zwrotw chodzi raczej o cechy
53
najczciej proroka, jako sowa Boe (zob. te Gen 32,5 czy 1 Krl 22,27, gdzie nie ma ona
takiego teologicznego znaczenia). Przypomnie mona te formu przedstawienia si JHWH
z powyej analizowanego tekstu Gen 28,13 (3.3.2.2.) 76.
Warto zwrci uwag, e termin Sitz im Leben przynaley w zasadzie do pojcia
gatunku. Gatunek ma swoje Sitz im Leben. Jednak termin ten czasami stosuje si take do
formu i tradycji (por. Historia tradycji 5.), ktre rwnie mog by powizane z okrelonym
kontekstem kulturowym, spoecznym czy instytucjonalnym. Wreszcie spotyka si rwnie
stwierdzenia o Sitz im Leben jakiego tekstu. Takie uycie moe by zwizane z analiz
siedliska yciowego gatunku danej jednostki (Sitz im Leben tekstu jest wtedy skrtem
mylowym). Dla uniknicia nieporozumie zalecane byoby jednak ostrone stosowanie tego
terminu, najlepiej wycznie w powizaniu z tym, co formalnie byo wczeniejszym dobrem
wykorzystanym przez autora/w, czyli przede wszystkim z gatunkiem, ewentualnie z formu
oraz ze stosowaniem gatunku przez danego autora w okrelonym kontekcie kulturowospoecznym.
Pewnym szczeglnym problemem jest sytuacja, gdy udaje si wypracowa, ustali
mniej lub bardziej cis formaln budow kilku tekstw, tak e chciaoby si mwi o
gatunku literackim, natomiast fiaskiem kocz si prby odnalezienia jego Sitz im Leben z
tego wzgldu, e za poszczeglnymi fragmentami ukrywaj si odmienne okolicznoci
kulturowo-spoeczne. Wtedy trudno byoby jednoznacznie wnioskowa o istnieniu gatunku,
tak e pozostaje to co najwyej hipotez. By moe sytuacja taka jest wynikiem niezwykego
rozprzestrzenienia gatunku, jednak na takie przypuszczenie mona sobie pozwoli tylko
wtedy, gdy teksty wykazuj bardzo podobn budow odnajdywan w wielu tekstach..
Przykadem szeroko rozprzestrzenionego gatunku moe by czynno symboliczna czy opis
czynnoci symbolicznej (1 Krl 11,29-31; 2 Krl 13,14-19; Oz 1; Jr 16,1-9; Ez 12,1-16 itd.)77.
Niestety najczciej trzeba jednak zrezygnowa z mwienia o gatunku78
Morfokrytyka jest zasadniczo nakierowana na badanie niewielkich jednostek
tekstowych oczyszczonych wczeniej (przez krytyk literack; zob. 3.2.3.) z pniejszych
charakterystyczne stylu danego autora czy szkoy. Wtedy nie da si ustali, czy byo to wczeniej uksztatowane
dobro, z ktrego autor/szkoa skorzysta/a. Warto oczywicie odnotowa tego rodzaju obserwacje, ktre mog
mie znaczenie w historii redakcji (6.). Natomiast w morfokrytyce trudno byoby wysnu z nich jakie dalej
idce wnioski. Z kolei termin utrwalony schemat moe zwrci nasz uwag na moliwo wystpowania obok
siebie kilku formu i jeli ma to miejsce w wielu niezalenych literacko tekstach, wymaga rozwaenia znaczenia,
funkcji i Sitz im Leben takiego kompleksu (analogicznie do gatunku).
76
Dalsze przykady w S. Kreuzer i in., Proseminar, s.71n.
77
Zob. W. Zimmerli, BK XIII/1, s.103-105 (dalsza literatura podana na s.93); por. W.H. Schmidt,
Wprowadzenie, s.154.
78
Cho K. Berger, Exegese des Neuen Testaments. Neue Wege von Text zur Auslegung, UTB 658, Wiesbaden
1991, s.34nn, 113nn poddaje krytyce cise wizanie gatunku i Sitz im Leben.
54
dodatkw. Bdziemy si wic interesowa przede wszystkim pierwotnym tekstem lub - w
przypadku teorii rde tekstami, ale nie pominiemy te pytania, jak pod wzgldem
formalnym zostay one poczone (czy z zachowaniem ich wzoru gatunkowego) lub
uzupenione (zgodnie z pierwotnym gatunkiem czy przez dodanie nowych elementw
gatunkowych).

4.2.1. Analiza formalnej budowy jednostki
Zanim podejmiemy prb ustalenia gatunku literackiego, musimy dokadnie
sprawdzi, jak zbudowany jest analizowany tekst, jakimi elementami formalnymi posuy si
autor (pierwotnego tekstu i dodatkw). Naley przy tym wzi pod uwag:
uycie form gramatycznych, zwaszcza jeli chodzi o czasownik (czasy, tryby itd.),
zmiany podmiotu i adresata,
rodzaje zda (pytania,
stwierdzenia,
polecenia
itd.; zdania czasownikowe,
rzeczownikowe, rzeczownikowe zoone oraz zdania z inwersj jego czci) i ich

wzajemne relacje (w tym uycie spjnikw i ich znaczenie, elementy anaforyczne,
kataforyczne i deiktyczne79),
rodki stylistyczne: paralelizmy, chiazmy80, aliteracje, powtrzenia sw lub zwrotw,
charakterystyczne pary sw (np. dzie i noc; por. Gen 8,22), gry sw (np. sarim
[=dostojnicy] i sorerim [=buntownicy, krnbrni] w Iz 1,23a), akrostych
alfabetyczny81 (np. Ps 9/10; 25; 34 itd.), metafory i obrazy,
formuy,
charakter poszczeglnych czci i caoci jednostki: czy jest to pie, modlitwa,
przypowie, opowiadanie itd. (jeli to moliwe z dokadniejszym opisem ich funkcji
czy tematu),
79
Morfemy lub cae wyrazy wskazujce na co, o czym bya ju wczeniej mowa (w ty), nazywamy
anaforycznymi, kierujce nas na co, o czym bdzie dopiero mowa (w przd) kataforycznymi, a odnoszce si
do kontekstu sytuacyjnego deiktycznymi; por W. Schneider, Grammatik des biblischen Hebrisch. Ein
Lehrbuch, Mnchen 61985, s.231nn.
80
Krzyowy ukad (nazwa pochodzi od greckiej litery ) pojedynczych wyrazw, czci lub caych zda czy
nawet caych fragmentw (nieraz zwizane z paralelizmem czonw), co mona schematycznie przedstawi AB/B-A; np. Gen 9,6a: A ( )- B ( )- C ( )/ C-B-A).
81
Polega na rozpoczynaniu kolejnych linii lub strof (Ps 119) od kolejnych liter alfabetu (por. P.-G. Mller,
Lexikon exegetischer Fachbegriffe, Biblische Basisbcher 1, Stuttgart 1985, s.44n).
55
metrum gdy moliwe jest uchwycenie w miar jednorodnej budowy metrycznej
poetyckich
fragmentw82
(dla
przykadu
Tr
dominuje
metrum
3+2
charakterystyczne dla lamentacji, skargi aobnej, z hebrajskiego zwanej te qina),

charakterystyczne brzmienie (np. dwiki i na pocztku pieni o winnicy w Iz 5,1 czy
wyraenie tohu wawohu w Gen 1,2).
Wiele z wymienionych powyej elementw powinno zosta zauwaonych ju przy okazji
podziau (3.2.2.). Analiza dokonana w morfokrytyce pozwala wic jednoczenie skontrolowa
wczeniejszy podzia i moe wskaza na to, co trzeba w nim jeszcze dodatkowo uwzgldni.
W takim przypadku naley powrci do podziau i nanie waciwe poprawki. Nie
wykluczone jest, e przy dokadnym przyjrzeniu si uytym figurom stylistycznym konieczne
oka si take poprawki w tumaczeniu tekstu. W egzegezie kady kolejny krok stanowi
jednoczenie kontrol wczeniejszych wnioskw.
4.2.2. Ustalenie gatunku
Aby ustali, czy autor jednostki (przede wszystkim pierwotnego tekstu) posuy si
jakim gatunkiem literackim i jeli tak, to jakim, trzeba odnale inne starotestamentowe, czy
szerzej, wczajc w to take pimiennictwo ludw ociennych staroytnego Izraela, teksty,
ktre wykazuj podobn budow i cechy charakterystyczne do badanego fragmentu. Pomocna
bdzie konkordancja hebrajska (wybieramy najbardziej charakterystyczne pojcia z
analizowanej jednostki), komentarze i inna literatura. Po odszukaniu takich podobnych
tekstw naley dokadnie sprawdzi, czy maj one analogiczn budow formaln, podobn
tre i funkcj. Gdy zaistnieje taka sytuacja, to wysuwamy wniosek, e rzeczywicie mamy
do czynienia z gatunkiem literackim (por. jeszcze 4.2.3.!). Nadajemy mu moliwie adekwatn
nazw zgodn z jego funkcj i znaczeniem. W rzeczywistoci niezwykle rzadko spotykamy w
Starym Testamencie czyste gatunki, tak e konieczna jest rozwaga w ocenie, ktre
elementy budowy tych jednostek naley uzna za typowe dla danego gatunku. Przede
wszystkim s to te elementy, ktre wystpuj w wikszoci lub w idealnym przypadku we
wszystkich tekstach. Oprcz tego musimy jeszcze sprawdzi, czy nie s one od siebie
literacko zalene, tzn. czy nie wykazuj tak dalece idcych podobiestw w poszczeglnych
sformuowaniach, ktre uzasadniayby twierdzenie, e autor jednego korzysta z drugiego
tekstu (niejako odpisywa). Teksty zalene od siebie literacko nie mog by brane pod
uwag przy ustalaniu gatunku.
82
O trudnociach i rnych sposobach liczenia metrum w K. Koch, Formgeschichte, s. 120nn. Chyba

najprostszym sposobem jest liczenie sw, jeli posiadaj one akcent gwny.
56
Wymaga to oczywicie duego nakadu pracy i zmusza do analizowania wielu
tekstw. Wykracza przewanie poza ramy analizy pojedynczego tekstu biblijnego. W
praktyce, gdy badamy jeden fragment biblijny, staramy si ustali gatunek korzystajc z
dostpnej literatury, w ktrej odszukujemy informacje o gatunku danej jednostki. Znajdziemy
je w wstpach (w jzyku polskim przede wszystkim W.H. Schmidt, Wprowadzenie),
komentarzach (takich, ktre poruszaj kwesti gatunku, np. niemiecki Biblischer Kommentar
zum Altem Testament [BK] czy angielski Word Biblical Commentary [WBC]) i
opracowaniach z zakresu morfokrytyki. Wane jest, by jak zawsze! korzysta z tych
informacji w sposb krytyczny. Naley wypisa z tych pozycji, jak ma by zbudowany dany
gatunek, jakie ma cechy charakterystyczne, zwracajc przy tym uwag, ktre z wymienionych
elementw s konieczne, by mc mwi o danym gatunku. To zakada, e ksiki i artykuy,
z ktrych korzystamy, musz podawa tego rodzaju dane. W przeciwnym razie opracowania
staj si dla naszych celw waciwie bezuyteczne. Nastpnie naley porwna budow
gatunku z budow analizowanego tekstu, odnotowujc zarwno to, co je czy, jak i to, co je
rni. Jeli budowa badanej jednostki lub jej pierwotnego tekstu jest zasadniczo zgodna z
opisem gatunku, to wnioskujemy, e rzeczywicie autor tekstu posuy si danym gatunkiem
literackim. Przy czym w analizowanym tekcie powinny si znajdowa wszystkie konieczne
elementy, bez ktrych nie moglibymy mwi o okrelonym gatunku.
Po opisaniu gatunku jednostki tekstowej powinnimy si jeszcze zastanowi, co wnosi
to do znaczenia tekstu. Jakie wnioski interpretacyjne moemy z tego faktu wysnu? Po co
autor posuy si danym gatunkiem? Co gatunek mwi nam o intencji fragmentu i jego celu?
A moe gatunek zosta uyty niezgodnie z jego zwyk funkcj czy celem? Szczeglnej uwagi
wymagaj elementy rnice nasz tekst od wzoru gatunku: to, co dodatkowo si w nim
znajduje, lub to, czego w nim brakuje. Musimy postawi sobie pytanie, co autor przez takie
wykorzystanie gatunku chcia zakomunikowa swoim suchaczom/czytelnikom83. To, co nie
mieci si we wzorcu gatunkowym, szczeglnie wyranie sygnalizuje intencj autora, zdradza
nam wypowiedzi, ktrymi by on w istotny sposb zainteresowany.
Moe si rwnie zdarzy, e nie da si okreli, sprecyzowa gatunku literackiego
danej jednostki. Opracowania i komentarze powinny jednak o tym informowa czytelnika.
Musimy si wtedy zadowoli oglnymi spostrzeeniami dotyczcymi formalnej budowy
jednostki i jej funkcji. Skuteczno poszczeglnych metod bdzie rna dla rnych tekstw.
Poza tym spotyka mona fragmenty, ktrych autor wykorzysta i poczy ze sob
dwa (rzadko wicej) gatunki, przy czym mogy one zosta umieszczone w rnych
83
Mimo e mwimy tu zasadniczo o tekstach, to morfokrytyka czsto zajmowaa si gatunkiem ustnych

przekazw. Gatunki funkcjonoway z ca pewnoci rwnie w przypadku mw, std nie naley pojcia
gatunku zawa jedynie do tekstu spisanego.
57
proporcjach, tak e ktry z nich moe by dominujcym i naznacza struktur caej
jednostki. Mamy wtedy do czynienia z gatunkiem mieszanym. Przykadem moe by Iz 1,2128* (w.21b.25a.27-28 s pniejszymi dodatkami), gdzie prorok posuy si
dwuczciow mow posaca (w W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.175n nazywana jest
zapowiedzi przyszoci z uzasadnieniem), skadajc si ze skargi, czyli analizy biecej,
niedobrej sytuacji (w.21-23*), i groby, czyli zapowiedzi przyszoci (w.24b-26*), pomidzy
ktrymi stoi formua posaca rozszerzona o apozycje (w.24a). Oprcz tego odnajdziemy w
niej elementy lamentacji aobnej: w w.21, w w.24b, rytm qina84.
Podsumowujc: po pierwsze, porwnujc z opisem gatunku z literatury okrelamy
gatunek jednostki lub jej pierwotnego tekstu, a po drugie, ustalamy - ze szczeglnym
uwzgldnieniem odmiennoci formalnych w stosunku do zwykej budowy gatunku - co z tego
wynika dla interpretacji badanego fragmentu.
4.2.3. Ustalenie Sitz im Leben

Waciwie nie mona mwi o gatunku literackim, dopki nie zostanie ustalone jego
Sitz im Leben. Aby okreli Sitz im Leben, pytamy we wszystkich tekstach, o ktrych
przypuszczamy, e nale do danego gatunku (w 4.2.2.): Kto przemawia i do kogo? Do jakich
grup spoecznych nale autor/zy i adresaci? Co chce osign mwicy (cel tekstu) i w jakiej
sytuacji? Wreszcie, jaki nastrj w nich panuje? Z odpowiedzi na te pytania wnioskujemy o
zakorzenieniu kulturowo-spoecznym, a nieraz nawet instytucjonalnym gatunku. Nie sposb
oby si tu bez rozleglejszej wiedzy z zakresu szeroko pojtej historii staroytnego Izraela,
obejmujcej take zagadnienia socjologiczne i kulturowe85.
Z drugiej strony, jeli nie powiodo si ustalenie gatunku (4.2.2.)., to oczywicie nie
ma sensu poszukiwanie jego Sitz im Leben. Jednak nawet wtedy wymienione powyej pytania
mog pomc w dokonaniu ciekawych obserwacji.
W praktyce przy analizie pojedynczych jednostek ponownie korzystamy z
odpowiedniej literatury (omawiajcej zagadnienia morforkytyczne; por. 4.2.2.), w ktrej
szukamy informacji o Sitz im Leben gatunku. Jednoczenie musimy wyczyta, co ley u
podstaw takiego, a nie innego twierdzenia o Sitz im Leben. Gdy brak takich danych, to istnieje
ryzyko, e jego ustalenia dokonano powierzchownie86. Nastpnie informacje te porwnujemy
z obserwacjami, jakie poczynilimy na badanej jednostce (lub tekcie pierwotnym). Jeli si
84
Szczegy H. Wildberger, Jesaja 1-12, BK X/1, Neukirchen-Vluyn 1965, s.55nn (zw. s.56-58).
Informacj o kulturze, spoeczestwie i instytucjach mona czerpa m.in. z opracowa dotyczcych historii
staroytnego Izraela (zob. 3.2.3. przyp.58) czy wstpw do Starego Testamentu, ale jedynie fragmentarycznie.
Po raz kolejny warto poleci w jzyku niemieckim bogat w takie dane H. Donner, Geschichte (bd one
rwnie bardzo uyteczne w historii redakcji 6.2.3.).
86
W komentarzach konkretne powody czsto nie s wymieniane, ale mona je odnale w przytaczanej tam
literaturze. Warto byoby wtedy po ni sign.
85
58
one pokrywaj, moemy z duym prawdopodobiestwem uzna, e dane Sitz im Leben bdzie
dotyczyo take uycia tego gatunku w naszej jednostce.
Nie wykluczone jest jednak, e pomimo odnalezienia waciwego dla uytego gatunku
Sitz im Leben, zauwaymy, e w badanym tekcie sprawy maj si inaczej. W takim
przypadku stwierdzamy, e autor najwyraniej skorzysta z danego gatunku, ale w oderwaniu
od jego waciwego, pierwotnego Sitz im Leben (zob. przykad omwiony poniej 4.3.4.3.).
Gdy czytamy o Sitz im Leben tekstu, to moe chodzi skrt mylowy dla Sitz im Leben
uytego w tekcie gatunku lub nie do koca zasadn nazw dla osadzenia kulturowospoecznego danej jednostki (por. 4.1.).
Jak w przypadku gatunku, tak i tu stawiamy sobie pytanie, co okrelenie Sitz im Leben
wnosi do interpretacji jednostki. Co mwi nam o jej autorze, suchaczach/czytelnikach? Z
jak sytuacj yciow wie si ten fragment? Niezwykle ciekawa jest sytuacja, gdy autor
zastosowa gatunek w
nowym, obcym mu Sitz im Leben. Przewanie pozwala to na
bezporedni wgld w intencj autora. Co chcia przez to osign? Jak now dynamik
nadaje to badanemu tekstowi?
Niestety nie zawsze udaje si ustali Sitz im Leben gatunku. Trzeba wtedy ten fakt
odnotowa, co przewanie uniemoliwia postawienie w peni uprawnionej hipotezy o
istnieniu danego gatunku (zob. 4.1.).
Podsumowujc: po pierwsze, w oparciu o literatur okrelamy Sitz im Leben dla
uytego gatunku i, po drugie, wycigamy z tego wnioski dla interpretacji tekstu, ktre dotycz
przede wszystkim sytuacji kulturowo-spoecznej autora i czytelnikw.
4.2.4. Historia gatunku

W niektrych przypadkach, zwaszcza gdy obserwuje si wielokrotne uycie danego
gatunku na przestrzeni duszego czasu i/lub znajduje si przykady jego uycia w literaturze
pozaizraelskiej, a take zauwaa si (typowe) zmiany w nim zachodzce, mona pokusi si o
przedstawienie dziejw danego gatunku. Wyznacza si wtedy wzgldn chronologi tekstw i
prbuje si powiza j z wydarzeniami w i poza Izraelem oraz ich wpywem na ycie
kulturowo-spoeczne i funkcjonowanie instytucji izraelskich (Sitz im Leben), by w ten sposb
wyjani zachodzce przemiany, ktre znalazy odzwierciedlenie w ewolucji gatunku
literackiego. Si rzeczy wykracza to poza ramy badania jednej jednostki tekstowej, dlatego
nie bdziemy si tym bliej zajmowa. Historia gatunku jest w zasadzie przedmiotem
szczegowych bada morfokrytycznych. Ale jeli w literaturze odnajdziemy informacje z
zakresu historii gatunku, w ktrym sformuowana zostaa analizowana jednostka (lub jej tekst
pierwotny), to warto zastanowi si nad jej miejscem i funkcj w historii danego gatunku.
Moe to pozwoli na precyzyjniejsze ustalenie jej gatunku i Sitz im Leben, a tym samym na
bardziej adekwatne wnioski, jakie wypywaj z tego dla interpretacji jednostki tekstowej.
4.3. Przykad: Iz 41,14-16
59
4.3.1. Tumaczenie
14. Nie bj si robaczku Jakuba,
grupko Izraela!
Ja pomogem ci wyrocznia JHWH
i odkupicielem twoim (jest) wity Izraela.
15. Oto uczyniem ciebie saniami do mcenia
nowymi, (z) podwjnymi ostrzami.
Zmcisz gry i skruszysz,
i pagrkom jak plewom uczynisz.
16. Rozrzucisz je i wiatr uniesie je,
i porywisty wiatr rozproszy je.
A ty bdziesz radowa si dziki JHWH,
dziki witemu Izraela bdziesz si chlubi.

Stan przekazu. W paru miejscach natrafiamy na trudnoci. Rzeczownik =( ludzie)
jest bardzo nieprecyzyjny (czasami w znaczeniu niewielka grupa ludzi por. Gen 34,30), tak
e zdaje si nie odpowiada paralelnemu =( robak). Tradycyjnie zmienia si wic go na
=( robak, czerw)87. Dodatkowo niektrzy uwaaj drugi czon tego paralelizmu w w.14a
za zbyt krtki i uzupeniaj go o dodatkowy czasownik88. BHS wyraa pewne wtpliwoci
dotyczce
w.14b
sugeruje
zastpienie
zoonego
zdania
rzeczownikowego
czasownikowym orzeczeniem na zdanie rzeczownikowe paralelne do nastpujcego po nim

zdania rzeczownikowego. Na trudno natrafiamy te w w.15a, gdzie obok rzeczownika
(drewniane sanie, ktre byy cignite po kosach, dziki czemu oddzielano ziarno od plew)
znajduje si drugi rzeczownik o prawie identycznym znaczeniu (rodzaj urzdzenia, wozu
uywanego w tym samym celu co sanie do mcenia).
wiadectwa zewntrzne. Potwierdzaj one zasadniczo masoreck wersj w.14a, cho
z Qa mona prbowa wyprowadza od czasownika =( umrze), uzyskujc znaczenie
miertelni. Tak te tekst oddaa V oraz Aquila i Teodocjon. Najprawdopodobniej te staroytne
tumaczenia odczytay te same spgoski, ktre znajdujemy w TM, ale zrozumiay je inaczej
ni masoreci. Mamy wic do czynienia tylko z odmienn tradycj rozumienia tekstu
87
Tak np. A. Schoors, I am God Your Saviour. A Form-Critical Study of the Main Genres in Is. XL-LV, VT.S
XXIV, Leiden 1973, s.59-61 i K. Elliger, BK XI/1, 146 (obie pozycje szeroko omawiaj problem).
88
Np. C. Westremann, Das Buch Jesaja. Kapitel 40-66, Das Alte Testament Deutsch 19, Gttingen 51986, s.62n
(ATD).
60
spgoskowego, a nie odmiennym wariantem. Jednak odczytanie tekstu zgodne z V, i
nie rozwizuje adnego problemu (zob. kryteria wewntrzne).
Wbrew temu co proponuje BHS dla w.14b tumaczenia w zasadzie nie mog zosta
wykorzystane jako kryterium zewntrzne dla zmiany czasownika na rzeczownik od tego
samego rdzenia. Nawet gdyby przyj (niesusznie), e chciay one by a do tego stopnia
wierne tekstowi hebrajskiemu, e cile zachoway formy gramatyczne, to nie mona
wykluczy, e chodzioby jedynie o odmienne odczytanie zastanych, takich samych
spgosek jak w TM, gdy pynne byo stosowanie matres lectionis w zapisie samogosek
dugich.
Zwj Qa powiadcza brzmienie TM w w.15a. Jedynie Peszitta ma wyranie tylko
jeden wyraz na urzdzenie suce do mcenia89. W przypadku innych tumacze nie ma
pewnoci, czy opisowo tumacz tekst nie posiadajcy takiego powtrzenia, czy prbuj sobie
poradzi w jaki sposb z tekstem zawierajcym oba rzeczowniki (np. G: koa pojazdu
mcce).
Kryteria wewntrzne. W w.14a mamy dziwny paralelizm, gdy w drugim czonie stoi
rzeczownik w pl. masc., ktry podobnie jak ( fem. sg.) podporzdkowany jest
imperatywowi w sg. fem. Poza tym zdaje si on daleko odbiega znaczeniowo od paralelnego
robaczka. Z drugiej jednak strony mimo wszystko paralelna budowa jest zachowana, a w
jednostce tej czciej znajdujemy przemieszane formy masc. i fem. (zob. te niej 4.3.3.3.).
Czasownik na pocztku wiersza powinien gramatycznie odpowiada nastpujcemu
bezporednio po nim dopenieniu (fem. sg.), tym bardziej e jeszcze w w.14b uyte zostay
sufiksy rodzaju eskiego. Treciowo w sensie maej grupy ludzi, garstki Izraela moe
odpowiada obrazowemu wyraeniu , cho pojawienie si obrazowego jzyka tylko
w jednym czonie paralelizmu jest niezwyczajne. BHS proponuje wyprowadzenie znaczenia
hebrajskiego wyrazu od akadyjskiego sowa oznaczajcego woka zboowego. Jest to
elegancka propozycja - kocwka st. cs. pl. mogaby by wtedy tylko wtrnym
dopasowaniem spowodowanym niewaciwym odczytaniem przez masoretw rzeczownika
. Na przeszkodzie stoi jednak brak powiadczenia w Starym Testamencie takiego znaczenia
tego rzeczownika.
Czasownik w w.14b gramatycznie nie budzi zastrzee, trudno byoby znale jakie
argumenty jzykowe przemawiajce przeciwko niemu (problem tego wiersza waciwie nie
dotyczy podwaanej w BHS formy czasownikowej; por niej 4.3.3.3.).
89
Por. K. Elliger, BK XI/1, s.147.
61
Natomiast tekst w.15a trudno byoby uzna za poprawny. Zestawienie dwch tak
podobnych znaczeniowo rzeczownikw nie znajduje adnego uzasadnienia. Oprcz tego
mona przypuszcza, e powstao z bdnego przepisania , gdy pomijajc mater
lectionis ( mogo by dodane pniej jako scripto plene) zakadaoby to jedynie pomylenie
dwch spgosek syczcych i niezwykle do siebie podobnych /. Moliwy jest take
odwrotny kierunek: z bdnego przepisania powstao . Mona te pyta, czy ktry z
tych wyrazw nie powsta w wyniku dittografii drugiego, ulegajc pniejszemu
przeksztaceniu w nieco inny wyraz. Pomocniczym argumentem przeciwko obecnej postaci
wiersza mog by wzgldy metryczne. O ile cay fragment, liczc akcenty gwne, posiada
rytm 3+3, z wyjtkiem w.14a, gdzie 3+2 moe by usprawiedliwione pocztkiem jednostki, to
w w.15a mamy zbyt dug lini 4+3.
Rozstrzygnicie. W mojej opinii nie ma wystarczajcych powodw do korekty w.14a.
Brak jest waciwie wiadectw zewntrznych, ktre mogyby uprawdopodobni taka zmian.
Take kryteria wewntrzne nie pozwalaj na jednoznaczne wnioski: treciowo rzeczownik
byby do zaakceptowania, formalnie przeszkadza. Brak powiadczenia dla wywodzenia
znaczenia z akadyjskiego uniemoliwia przyjcie takiej propozycji. Takie rozwizanie
byoby do zaakceptowania tylko wtedy, gdy nie istniaoby inne sensowne rozwizanie.
Roboczo wiersz ten bdziemy odczytywa zgodnie z TM (por. niej 4.3.3.3.).
Prba ingerencji w tekst w.14b jest praktycznie pozbawiona poza drobnymi
wzgldami stylistycznymi - podstaw.
Natomiast wiele wskazuje na wtrne rozszerzenie w.15a o dodatkowe sowo, cho dla
uzyskania pewnoci przydaoby si mocniejsze potwierdzenie tej teorii przez wiadectwa
zewntrzne. Dlatego nie da si rozstrzygn z wikszym prawdopodobiestwem, czy skreli
naleaoby sowo powstae przez bdne przepisanie wyrazu ( a moe zostao
pniej ponownie wstawione w wyniku konfrontacji tekstu z innymi kopiami?), czy te
jest wynikiem pomyki kopisty, czy moe jest glos wyjaniajc dopisan najpierw nad
dla zapewnienia jego waciwego rozumienia, a potem wstawion mniej lub bardziej
przypadkowo do tekstu. Osobicie skaniam si do ku temu ostatniemu wyjanieniu, gdy w
najmniejszym stopniu przyjmuje zaistnienie bdu i jest najprostsze (tak te w powyszym
tumaczeniu).

62
Pocztek. Pomimo tego, e w.8-13 s treciowo i formalnie zblione do
analizowanego tekstu, to jednak oba stanowi odrbne jednostki. W.14 zaczyna si od
nowego wezwania do poniechania lku zaadresowanego do robaczka Jakuba w 2. sg. fem. (ze
wzgldu na to, e rzeczownik jest fem.), podczas gdy w.13 jest kocowym
zapewnieniem Boga po zapowiedzi z w.11-12, nawizujcym do w.9-10 i zaadresowanym w
2. sg. masc. Badany fragment jest zdominowany przez obraz mcenia kosw, ktry nie ma
adnego odzwierciedlenia we wczeniejszych wierszach. Wrcz przeciwnie, o ile w w.8-13
(zwaszcza w w.11-12) Bg zapowiada usunicie wrogw Izraela (por. w.12a), to w w.15n
Izrael sam ma usun - bdc do tego waciwie wyposaonym przez Boga przeszkody ze
swej drogi, ktre opisano za pomoc pary poj gry i pagrki (w.15b). Poza tym omawiany
fragment wykazuje zamknit budow (szczegy por. niej 4.3.3.2.): wprowadzenie z
wezwaniem do poniechania obaw (w.14), zapowied pokonania przeszkd (w.15-16a) i na
zakoczenie rado ze swego Boga (w.16b).
Zakoczenie. Poprzednia obserwacja sygnalizuje ju, e w.16b stanowi zakoczenie
jednostki. Od w.17 JHWH mwi nie do, lecz o Izraelitach w 3. pl. masc. jako o spragnionych
biedakach. Treciowo w.17-20 przynosz zapowied przeksztacenia przez Boga drogi
powrotnej z Babilonii do Palestyny przez pustyni w rajski ogrd obfity w wod i rolinno.
Rni si wic wyranie od w.14-16.
4.3.3.2. Podzia
Jednostka bdca zasadniczo mow JHWH (w 1. sg.) rozpoczyna si od wezwania w
imperatywie do poniechania obaw, nie lkania si, ktre zaadresowane jest do Jakuba/Izraela
(w.14a). Okrelenia robaczek i garstka wskazuj na to, e jest to niewielka, mao znaczca i
bezsilna grupa.
Wezwanie to znajduje swoje uzasadnienie w zapewnieniu Boga, odkupiciela Izraela,
e ju (pf.!) mu pomaga, wspiera go (w.14b). W rodku linii wtrcona jest informacja dla
czytelnika, e jest to sowo Boga JHWH. Sowo przekazywane przez autora zyskuje Bo
legitymizacj i nie pozostawia adnych wtpliwoci, co do tego, kto kieruje go do Izraela.
W w.15-16a spotykamy obraz mcenia zboa. Wpierw okazuje si, e JHWH uczyni
(pf.!) Izraela doskonaym (nowe, podwjne ostrza) narzdziem do mcenia (w.15a), tak e
bdzie (impf.) on w stanie zmci nawet gry i pagrki (w.15b). Gry i pagrki nie cakiem
pasuj do tego obrazu mcenia. Z jednej strony, mog podkrela potg sa do mcenia,
czyli Izraela, co kontrastuje z pocztkowym okreleniem go jako sabego, niewielkiego (w
w.14a). Powodem takiej przemiany Izraela jest dziaanie Boga (w.14b i 15a). Z drugiej
63
strony, musimy sobie postawi pytanie, co oznaczaj gry i pagrki. Czy chodzi tylko o
wzniesienia, stanowice przeszkody jak to zobaczymy z kontekstu na drodze wygnacw
babiloskich przy powrocie do swego kraju w Palestynie? A moe, jak za saniami ukrywa si
Izrael, tak i gry i pagrki maj oznacza co lub kogo?
Odpowiedzi na to pytanie szukalibymy w nastpnej metodzie zwanej histori tradycji
(5.), czasami w powizaniu z histori redakcji (6.). Na tym etapie nie jestemy jeszcze w
stanie udzieli takiej odpowiedzi. Poniewa nie powrcimy ju do tego przykadu,
wyprzedmy to, co bdzie omawiane w dalszym cigu niniejszego podrcznika. Sowa gry i
pagrki dosy czsto wystpuj w Ksidze Dtiz (oba wyrazy razem w 40,4 [sg.].12; 42,15;
54,10; 55,12; tylko gry w 42,11; 44,23), jednak wszdzie w sensie dosownym (wtpliwoci
moe budzi ewentualnie 42,15). Ich nieprzystawanie do obrazu mcenia dobrze uzasadnia
dalsze poszukiwanie przenonego znaczenia tych poj. By moe maj oznacza wszelkiego
rodzaju przeszkody. Obraz mcenia, a zwaszcza przesiewania plew (= )odnosi si nieraz
do wrogw Izraela (Iz 17,13, gdzie spotykamy dalsze, znane z badanej jednostki pojcia ,
;29,5; te Ps 1,4; 35,5 [Hi 21,18 bezboni]). Wichura (= )w 40,24 niszczy
wrogw Izraela (por. te 29,5!). Cho trudno jednoznacznie odpowiedzie na pytanie o
znaczenie gr i pagrkw w analizowanym fragmencie, wydaje si moliwe nie
wykluczajc bardzo mao prawdopodobnego dosownego znaczenia czy te oglnego
odniesienia do wszelkich przeszkd -, e autorowi chodzio tu o wrogw Izraela (by moe
tak te zrozumia to redaktor, ktry umieci t jednostk po w.8-13, mwicych o
przeciwnikach Izraela). Jest to zreszt chyba najpopularniejsza interpretacja tych poj (por.
K. Elliger, BK, s.154n).
Po zmceniu gr i pagrkw jak kosw (w.15b) nastpuje przesianie na wietrze:
plewy zostaj uniesione przez mocny wiatr (w.16a). I znw autor nie trzyma si cile
pocztkowych rl. Teraz Izrael wystpuje (2. sg. masc.) nie jako sanie do mcenia, lecz
chopi, ktrzy podrzucaj na wietrze zmcone kosy. W.15b-16a (impf.) opisuj proces
mcenia, podmiotem jest Izrael, w odrnieniu od w.15a (pf.), gdzie podmiotem jest sam
JHWH, dziaajc na Izraelu. Z Boego, pocztkowego czynu wynika wic pniejsza
aktywno samego Izraela: ma i i pokona stojce przed nimi przeszkody, czyli
najprawdopodobniej swoich wrogw. Dziki Boemu czynowi nie jest ju bezsilnym
robaczkiem, lecz moe ju pokona swych przeciwnikw.
Efektem tego bdzie radosne wychwalanie przez Izraela swego Boga (w.16b). Poprzez
wysunity na pocztek zaimkowy podmiot ty (= Izrael), wiersz ten tworzy kontrapunkt dla
zapewnienia w w.14b, gdzie na pocztku stoi zaimek ja (= JHWH). Ten kontrapunkt oraz
powtrzenie imienia JHWH i okrelenia wity Izraela pokazuj, e w.14b.16b tworz klamr
otaczajc rodkow cze (w.15-16a), ktra zapowiada, odwoujc si do obrazu mcenia,
pokonanie swych wrogw przez Izraela. Cao poprzedza jako wprowadzenie wezwanie nie
bj si (w.14a). atwo zatem zauway, e jednostka ma spjn, zamknit budow (por.
4.3.3.1.).
64
Warto te zwrci uwag na zmian czasu gramatycznego pomidzy w.15a i w.15b.
Pf. czy w.15a z w.14b, niejako eksplikuje, na czym polega Boa pomoc (podmiotem w
w.14b i 15a jest JHWH). Ale Izrael sam ma ju teraz przystpi do dziaania (w.15b-16a):
impf., ktrego podmiotem jest Izrael. Dziaanie Boga pociga za sob aktywno jego ludu.
Czyli w rodku w.15(a/b) znajduje si pewnego rodzaju cezura czasowa, pokrywajca si ze
zmian podmiotu: w.14b z w.15a czy pf. i podmiot JHWH, a w.15b-16a z w.16b impf. i
podmiot Izrael.
Schematycznie budow jednostki mona przedstawi nastpujco:
14a: wezwanie nie bj si
14b: zapewnienie o Boej pomocy
15a.15b-16a: obraz mcenia (sanie/mcenie gr/przesiewanie)
16b: radosne wychwalanie JHWH

W jednostce tej moemy zaobserwowa trudnoci o charakterze literacko-krytycznym.
Prawie cay tekst jest mow JHWH. Jednak w.14b.16b mwi o JHWH w 3. os., tak e nie
mog by one prost kontynuacj mowy JHWH w 1. os. Podobnie w 3. os. sformuowane jest
wyraenie wyrocznia JHWH w w.14b, co nie stanowi oczywicie adnej trudnoci, gdy jest
to wtrcona formua legitymizujca sowa proroka jako sowa Boe.
Adresat pojawia si najpierw zgodnie z rodzajem rzeczownika w 2. sg. fem.
(w.14a.b.15a), a od w.15b w 2. sg. masc. Zmiana w w.15b-16 jest z pewnoci
spowodowana rodzajem gramatycznym rzeczownika , nawet jeli nie moe by on
podmiotem zda w w.16, ktry jest po prostu kontynuacj w.15b. Dodatkowo w w.14a
natrafiamy na pl. masc.: sowo jest jedynym okreleniem adresata w liczbie mnogiej.
O ile zmiany rodzaju i liczby w przypadku adresata, cho zaskakujce (najbardziej razi
w.14a), daj si wyjani rodzajem uytych w stosunku od Izraelitw przenonych
rzeczownikw i ( fem./masc.) oraz faktem, e kryje si za nimi nie jednostka lecz
grupa (sg./pl.), to nie sposb poda powodw dla pojawienie si Boga w 3. os. Nawet w.14b
nie moe by traktowany jako kontynuacja poprzedzajcego go bezporednio wtrcenia
wyrocznia JHWH, gdy stojcy na pocztku spjnik uniemoliwia interpretowanie wyrae
odkupiciel twj i wity Izraela jako apozycji do imienia JHWH. Tworz one zdanie
rzeczownikowe paralelne do zdania ja pomogem ci z w.14b. W w.14b i 16b zachwiania
zostaa wic cigo mowy, przerywaj one wypowied JHWH.
65
Wydaje si zatem, e tekst nie jest jednolity. Tym razem jednak jednostka nie daje si
podzieli na drobniejsze czci. Jeszcze najprociej za wtrne uzupenienie mona by uzna
w.16b, mimo e wtedy w pierwotnym tekcie tracimy doskonae zakoczenie jednostki (por.
podzia). Ale ju usunicie jako dodatkw w.14b (i by moe w.14a) spowodowaoby
zniszczenie paralelizmw i byoby z tego wzgldu niezwykle trudne do zaakceptowania.
Zatem krytyka literacka nie okazuje si tutaj waciwym narzdziem do rozwizania
zaobserwowanych trudnoci. Wyjanienia naley poszuka na innej drodze, przy
zastosowaniu innej metody egzegetycznej.
4.3.3.4. Kontekst
Jednostka naley do Iz 40-55 (cilej do pierwszej ich czci r.40-48), czyli
rozdziaw przypisywanych anonimowemu prorokowi, dziaajcemu pod koniec niewoli
babiloskiej na wygnaniu. Zwiastuje on Izraelitom rychy koniec niewoli, przebaczenie win
(40,1-2; 43,22-25) i powrt do Jerozolimy (40,3-8.9-11; 48,20-21). Duo miejsca powica
przekonywaniu suchaczy/czytelnikw, e Bg jest w stanie tego dokona (trzy dysputy w
40,12-31), a obcy (babiloscy?) bogowie mimo e mog si wydawa potni, gdy do nich
odwouj si wczesne mocarstwa s zupenie bezsilni i nie mog przeszkodzi JHWH
(mowy sdowe 41,1-4.[5-7]. 21-29). Zatem wrogowie Izraela zostan pokonani (wyrocznia
zbawienia 41,8-13), a JHWH zatroszczy si o lud wybrany powracajcy przez pustyni
(41,17-20; 42,14-17; 43,1-8.16-21). Narzdziem, ktrym si JHWH posuy, bdzie Cyrus
(45,1-7; por. 44,24-28). W konsekwencji prorok wzywa do wyjcia z niewoli (48,20-21).
4.3.4. Morfokrytyka
4.3.4.1. Analiza formalnej budowy jednostki
W.14a przynosi wezwanie w impt. Paralelizm obejmuje tylko adresata. Poniewa brak
jest spjnika przed drugim czonem paralelizmu, moe by on traktowany gramatycznie jako
apozycja do . Wezwanie nie bj si jest formu (por. np. Iz 41,10.13; 43,1; 44,2;
Gen 21,17; 26,24)90.
W w.14b mamy zdanie rzeczownikowe zoone z orzeczeniem czasownikowym w pf.
i paralelne do niego zdanie rzeczownikowe wprowadzone spjnikiem . Rozdzielone s one
wtrconym zdaniem eliptycznym, bdcym formu wyrocznia JHWH (np. Iz 43,10.12; 49,18
itd.).
90
W literaturze niemieckojzycznej zwana Furchtlosigkeitsformel.
66
W.15a opisuje w pf. dokonan czynno JHWH zdanie czasownikowe wprowadzone
przyswkiem , wyznaczajcym pocztek obrazu mcenia. Linia ta tworzy paralelizm
syntetyczny, w drugim czonie (bez spjnika) znajduj si okrelenia opisujce sanie do
mcenia.
W.15b tworzy paralelizm synonimiczny, ktrego czony s poczone spjnikiem .
Pierwszy czon skada si z dwch zda czasownikowych (spjnik ), przy czym czasowniki
(impf.) usytuowane klamrowo rozdziela dopenienie. Oba maj brzmienie, ktre by mona
okreli jako ostre (szczeglnie wyrane ju w przypadku rdzenia drugiego z nich - ).
Wydaje si te, e wspgraj one ze sob fonetycznie: tadusz / tadok. W drugim czonie
czasownik (te impf.) stoi na kocu, a dopenienie na pocztku: by moe jest to wic
inwertowane zdanie czasownikowe. Konstrukcja wiersza przypomina chiazm, wyranie
czasowniki przeplataj si z innymi czciami mowy. Zdania czasownikowe odzwierciedlaj
dynamik opisanej sceny.
W.16a przypomina poprzedni lini. Spotykamy tu paralelizm, mona go postrzega
jako synonimiczny, cho pierwszy czasownik opisuje inn czynno. Jego czony czy
spjnik . Pierwszy czon skada si ze zdania czasownikowego i zoonego zdania
rzeczownikowego z czasownikowym orzeczeniem (w obu zdaniach impf.). Uycie zdania
zoonego mogo by konieczne ze wzgldu na zmian podmiotu (zamiast Izraela jest nim
teraz wiatr). Zoonym zdaniem rzeczownikowym (impf.) jest te drugi czon paralelizmu.
Tak jak w w.15b czasowniki przeplataj si z innymi czciami mowy.
Na pocztku w.16b stoi spjnik z wysunitym na pocztek zaimkowym podmiotem,
tworzc co w rodzaju kontrapunktu do wczeniejszej czci rozpocztej w.14b (por. te
podzia). Znajdujemy tu kolejny paralelizm synonimiczny oraz chiazm. Pierwsze zdanie to
zoone danie rzeczownikowe (impf.), a drugie moe by inwertowanym wanie ze
wzgldu na chiazm - zdaniem czasownikowym (impf.).
Zwraca uwag jednorodny rytm (liczc akcenty gwne: 3+3 z pocztkowym 3+2)
oraz foremna, przemylana konstrukcja caoci. Taka obserwacja zdaje si przeczy
ewentualnemu przypuszczeniu, e jednostka jest niejednolita literacko (por. powyej 5.3.3.3.).

Gatunek badanej jednostki by ju wielokrotnie opisywany91. W poniszej prezentacji
gatunku zwanego wyroczni zbawienia (Heilsorakel) trzymamy si zasadniczo komentarza K.
91
Z wielu prac szczeglnie warto wymieni: J. Begrich, Studien zu Deuterojesaja, TB 20, Mnchen 21962,
s.14nn; C. Westermann, Sprache und Struktur der Prophetie Deuterojesaja, CThM 11, Stuttgart 1981, s.34nn;
67
Elligera (BK, s.133n, 147nn). Wyrocznia zbawienia zbudowana jest w nastpujcy sposb
(podzia na dwie zasadnicze czci ma charakter wycznie pomocniczy):
A) wprowadzanie, na ktre skada si z kolei:
1. formua nie bj si,
2. imienne wymienienie adresata,
3. formua posaca (lub odpowiadajce jej sformuowanie),
B) cze gwna zoona z:
4. zapewnienia o wysuchaniu, o udzielonej ju przez Boga pomocy (pf. lub
zdanie rzeczownikowe),
5. konsekwencji udzielenia tej pomocy (impf.) przewanie konkretny opis
nastpstw Boego czynu, a przejcie do tej czci wie si te czsto ze
zmian osoby gramatycznej, a tym samym podmiotu zda: zamiast 1. os. i
podmiotu Bg (jak w czci B 4) 2. lub 3. os., gdzie podmiotem moe by
czowiek, narody itp.,
6. cel udzielenia pomocy (impf.) - jest to najsabiej uksztatowany i nie zawsze
wystpujcy element wyroczni zbawienia.
Adresatem wyroczni zbawienia bya zawsze jednostka (zob. jeszcze poniej 5.3.4.3.).
Bezwzgldnie koniecznie jest wystpowanie czci A 1, 2, B 4.
Sprawdmy teraz, czy analizowana jednostka przystaje do tak opisanego gatunku
literackiego:
A 1+2: w.14a
A 3: wtrcona w w.14b formua wyrocznia JHWH
B 4: w.14b (bez formuy nalecej do A 3) - pf. i zdanie rzeczownikowe
B 5: w. 15b-16a w impf. razem z w.15a (?).
Niejasna jest przynaleno w.15a, ktry zosta sformuowany w pf. a podmiotem
nadal jest JHWH. Zatem formalnie bardziej pasuje do B 4, opisujc to, czego JHWH
ju dokona. Jednak z drugiej strony jest integraln czci zastosowanego obrazu
mcenia, czc si nierozerwalnie z opisem konsekwencji Boej ingerencji.
B 6: w.16b ukazuje ostateczny efekt Boego dziaania, czyli radosne wychwalanie Boga przez
Izraela (por. podzia).
A. Schoors, dz.cyt., s.46nn (tu zwaszcza s.59nn); R.F. Melugin, The Formation of Isaiah 40-55, BZAW 141,
Berlin/New York 1976, s.13nn; a w jzyku polskim J. Slawik, Literacki charakter tekstw warstwy podstawowej
w Ksidze Deutero-Izajasza (Iz. 40-55), RT ChAT 39, 1997, s.106nn.
68
Widzimy zatem, e jednostka prawie doskonale wpisuje si w model wyroczni
zbawienia. Wystpuj tu wszystkie, nie tylko konieczne elementy, z ktrych skada si taka
wyrocznia. Jednoczenie tekst nie zawiera nie zawiera niczego dodatkowego, co
wykraczaoby poza powyszy model. Trudnoci sprawia jedynie w.15a, ktry jak gdyby
przynaley do dwch czci wyroczni (B 4 i 5). Poza tym zwraca uwag fakt, e adresatem
nie jest tutaj jednostka, lecz grupa nard Izraela.

Wyrocznia zbawienia bya pierwotnie odpowiedzi na prob (skarg), z jak
czowiek przychodzi do wityni, skadajc prawdopodobnie ofiar. W imieniu Boga
odpowiedzi udziela mu kapan lub prorok kultowy. Std adresatem wyroczni bya zawsze
jednostka. By to wic gatunek kultowy zwizany ze wityni, skarg i by moe ofiar.
Tego wszystkiego nie odnajdujemy w badanym tekcie. Adresatem nie jest jednostka,
lecz Izrael (=wygnacy), nic nie wiadomo o ewentualnych kultowych ramach fragmentu. Z
kontekstu (por. 4.3.3.4.) wynika, e jest to tekst prorocki. Nie posiadamy te jakichkolwiek
danych ku temu, by mc mwi o kulcie witynnym na wygnaniu w Babilonii, gdzie dziaa
ten anonimowy prorok92. Wydaje si wic, e prorok (niekultowy) posuy si tu gatunkiem,
ktry by dobrze znany odbiorcom. Dla nich byo zapewne jasne, e jest to Boa odpowied
na ich nadzieje, by moe na proby. Jednoczenie wzmacnia to efekt przekonywania
suchaczy/czytelnikw (temu rwnie su dysputy i mowy sdowe por. 4.3.3.4.). Gatunek
zosta oderwany od jego pierwotnego Sitz im Leben, by wzmocni si i oddziaywanie
prorockiego zwiastowania.
Mamy wic do czynienia z wykorzystaniem i rozwojem w ramach zwiastowania

prorockiego gatunku wyroczni zbawienia (odnajdziemy go jeszcze w innych fragmentach
Deuteroizajaszowych: 41,8-13*; 43,1-7*; 44,1-4*). Z tym wie si uycie czstej u
prorokw formuy wyrocznia JHWH93.
Poznanie gatunku pozwala nam lepiej zrozumie budow i znaczenie fragmentu,
ujawnia intencj autora. Warto tu wrci jeszcze do w.15a, ktry nie cakiem odpowiada
klasycznej konstrukcji wyroczni. Uycie pf. podkrela, e Bg ju wspomg Izraela, zgodnie
z zapewnieniem z w.14b. Teraz Izrael musi wyruszy i zmci gry, pokona przeszkody
92
93
Por. te W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.217.

Szczegy dotyczce tej formuy w D. Vetter, Art. , THAT II, s.1-3.
69
(wrogw?) stojce przed nim. Odbiorcy znajduj si w takim momencie wasnej historii, gdy
sami musz podj jakie dziaania. Bg uczyni wszystko (w.15a), by im si powiodo.
Nazwa gatunku. Znajc pierwotne Sitz im Leben tego gatunku zrozumiaa staje si
take jego nazwa. Sowo wyrocznia odnosi si do zapewnienia wypowiadanego przez kapana
(lub inn osob z personelu witynnego), a zbawienie wskazuje, e treci tego zapewnienia
byo wysuchanie przez Boga proby (std spotykana te nazwa Erhrungsorakel) i udzielenie
pomocy, ocalenie proszcego.
Morfokrytyka rozstrzyga przy okazji kwesti integralnoci tej jednostki (por. 4.3.3.3.).
Poniewa tekst tak dobrze odzwierciedla gatunek wyroczni zbawienia, cakowicie
nieprawdopodobne staje si przypuszczenie, e jest on literacko niejednolity. Ten fakt naley
uzna za ostateczne potwierdzenie jego jednolitoci.
Dalsze wnioski. Wprawdzie wyczerpalimy ju zadania, jakie stawiaa przed nami
morfokrytyka, ale moemy jeszcze pokusi si o dalsze wnioski. Poniewa fragment jest
jednolity, mona sformuowa hipotez, e nigdy nie by mow wygoszon przez proroka.
Musia od razu powsta jako tekst, gdy zaobserwowane zmiany osb byyby
niewytumaczalne w przypadku wygoszonej kiedy mowy. Jest to wiec tekst, ktremu naley
si dokadniej przyjrze w historii redakcji (por. 6.)94.
Zwrmy uwag na to, jak poszczeglne metody wzajemnie si uzupeniaj, koryguj,
s wrcz na siebie wzajemnie skazane.
5. Historia tradycji
5.1. Opis metody
U podstaw historii tradycji legy nastpujce obserwacje. Bardzo podobny materia
moe znajdowa si w niezalenych od siebie literacko tekstach, co pozwala przypuszcza, e
autorzy korzystali z tego samego ustnego przekazu tradycji. Co wicej, podobne lub
identyczne wyobraenia odnajdujemy w tekstach z rnych okresw, obszarw, tak e
bezporednia zaleno jest wykluczona. Poza tym teksty zawieraj czasami napicia,
przeamania treciowe i skadniowe, ktrych nie udaje si wyjani za pomoc krytyki
literackiej, czyli podzielenia fragmentu na rne rda czy dodatki. Budzi to uzasadnione
pytanie o to, czy autor nie wykorzysta (ustnych) przekazw, ktrych w peni ze sob nie
ujednolici.
94
Por. J. Slawik, Historia redakcji, s.31nn.
70
Podobnie jak morfokrytyka metoda ta zajmuje si tym, co autor danego tekstu przej
jako wczeniej uksztatowane dobro. Jednak w odrnieniu od morfokrytyki nie chodzi o
form - lub szerzej - elementy formalne, lecz o wyobraenia treciowe. Nie inaczej ni w
czasach wspczesnych, autor i odbiorcy poruszali si w krgu wsplnych, znanych
wyobrae, motyww i tradycji. Historia tradycji pyta zatem o motywy i tradycj, ktre
zostay wykorzystane przez autora badanej jednostki.
Poniewa w tej metodzie poszukuje si motyww i tradycji, trzeba wpierw sprbowa
zdefiniowa te dwa terminy. Tradycj nazywamy zoone kompleksy wyobrae, ktre
charakteryzuj si wzgldn samodzielnoci. Kiedy prawdopodobnie funkcjonoway
niezalenie od innych wyobrae i przekazw95. Klasycznym przykadem jest tzw. tradycja o
exodusie, ktrej centraln wypowiedzi jest m.in. sformuowanie JHWH, ktry wyprowadzi
Izraela z Egiptu (np. Ex 20,2; Dt 6,12.20n; Joz 24,5nn; Jr 2,6; Ps 136,10nn)96. Motyw
natomiast to utrwalone wyobraenie, niesamodzielne, tzn. czce si z innymi w rnych
konfiguracjach, i czsto do proste, jak np. spotkanie przy rdle w Gen 24,11nn; 29,1nn; Ex
2,15nn97. Za takimi utrwalonymi wyobraeniami, szczeglnie w przypadku tradycji, kryj si
okrelone grupy, krgi czy instytucje, ktre je pielgnoway i przekazyway (nieraz mwi si
o Sitz im Leben tradycji).
W historii tradycji interesujemy si motywami i tradycjami, ktre przej autor (i
redaktorzy por. 6.) jednostki tekstowej, czyli tym, co poprzedzao powstanie tekstu, jego
(pierwsze) spisanie. Chodzi wic przede wszystkim o tradycje ustne, tzn. przekazywane
ustnie, co nie wyklucza, e mogy mie rwnie posta literack. Z tym wie si od razu
nastpne pytanie: w jaki sposb przejte wyobraenie zostao wykorzystane?
Gdy tekst zdominowany jest przez jak/ie okrelon/e tradycj/e, tak e jest on
spisan i przeredagowan (negatywnie lub pozytywnie) tradycj czy kombinacj tradycji, to
pytanie o wykorzystan przez autora tradycj staje si jednoczenie pytaniem o prehistori
samego tekstu, czyli o proces jego ksztatowania, zanim po raz pierwszy zosta spisany.
95
G. Fohrer i in., Exegese, s.102nn (tu zwaszcza s.108n), definiujc tradycj, kadzie szczeglny nacisk na to, e
tradycja musi si wiza z interesem jakie grupy, ktra j przekazywaa. Jednak takie doprecyzowanie nie
wydaje si pomocne, gdy prowadzi moe do usilnego poszukiwania wsko pojtego interesu jakie grupy, co
przecie musi zosta dopiero wykazane w analizie odpowiedniego materiau. Z drugiej strony, mona
powiedzie, e zoone, zamknite (= kompletne) wyobraenie, jak kada inna wypowied, ma jaki cel, chce
co osign, jest wypowiadana w jakim/czyim interesie. Nie jest to wic cecha wyrniajca tradycj, za
uksztatowanie i przekaz ktrej byy oczywicie odpowiedzialne okrelone grupy, instytucje. Do definicji
uywanych w historii tradycji poj zob. te S. Kreuzer i in., Proseminar, s.87nn.
96
Zob. np. G. Fohrer i in., Exegese, s.109; S. Kreuzer i in., Proseminar, s.89, W.H. Schmidt, Alttestamentlicher
Glaube in seiner Geschichte, Neukirchener Studienbcher 6, Neukirchen-Vluyn 71990, s.36nn.
97
G. Fohrer i in., Exegese (zwaszcza s.102-107) wyrnia trzy rodzaje motyww: 1. utrwalone obrazy (np.
JHWH jako opoka Ps 28,1; 31,3n), 2. utrwalony temat (np. dzie JHWH Am 5,18-20) i 3. utrwalony wtek
(np. spotkanie przy rdle).
71
Oznacza to siganie wstecz poza jego pierwotn posta spisan (ktr odsania analiza
integralnoci 3.2.3.) do przekazu ustnego. W takiej sytuacji mona podj prb odtworzenia
historii tekstu, zanim sta si tekstem. Przewanie pytanie o etapy przekazu poprzedzajce
jego spisanie wydziela si jako odrbn metod zwan berlieferungsgeschichte, w
odrnieniu od Traditionsgeschichte, co mona prbowa odda pojciami odpowiednio
historii przekazu, w ktrej chodzioby o proces przekazu, i historii tradycji, ktra miaaby
dotyczy treci tradycji (=przekazu)98. Jednak takie rozrnienie wydaje si niepotrzebne.
Obie metody opieraj si na analogicznych zaoeniach, nie rni si w swojej czci
analitycznej, sposobie postpowania i dochodzenia do wnioskw. Wprawdzie moemy si
posuy pojciem berlieferungsgeschichte, gdy pytamy o wczeniejsze, ustne etapy
ksztatowania si badanego tekstu, gdy prbujemy odtworzy proces jego ksztatowania, w
odrnieniu od badania tradycji i motyww uytych przez autora podczas (pierwszego)
spisywania tekstu, czy te przez redaktorw pniej opracowujcych ten tekst. Jednak ju po
powyszej prezentacji atwo zauway, jak mocno oba obszary zainteresowania cz si ze
sob.
Analogicznie do morfokrytyki w historii tradycji mona wyrni dwa aspekty.
Zajmuje si ona po pierwsze ustaleniem, czy w badanym tekcie posuono si tradycj
(krytyka tradycji) lub motywem (krytyka motyww) oraz jakie nios one ze sob treci i jak
zostay wykorzystane. Poza tym mona pyta, czy moemy odtworzy histori danej tradycji,
zmiany, jakich dowiadczaa, oraz wskaza na grupy, ktre j przekazyway (historia
tradycji). Jeli uwzgldni si te aspekty, to jeszcze lepiej wida, jak bardzo
berlieferungsgeschichte zbliona jest to historii tradycji. W niniejszym podrczniku pojcie
historii tradycji traktujemy jako nadrzdne, obejmujce wszystkie omwione aspekty.
Historia tradycji nie ogranicza si wycznie do literatury starotestamentowej. Autor
mg wykorzysta wyobraenia, ktre przekraczay granice wczesnego Izraela. Czasami
odnajdujemy je w przekazach nie-izraelskich. Przykadem takich powiza pomidzy Starym
Testamentem a literatur ludw ociennych moe by zbieno czy dokadniej zaleno Prz
22,11nn od egipskiej Nauki Amenemope (np. Prz 22,17 = Amenemope I 3,9n; Prz 22,22 =
Amenemope II 4,4n)99. Przeprowadzanie takich porwna bywa okrelane mianem bada
historyczno-religijnych (Religionsgeschichte).
98
Takie rozrnienie w oparciu o pojcia traditio i traditum stosuje S. Kreuzer i in., Proseminar, s.87n. Jako
odrbne metody omawiane s take w G. Fohrer i in., Exegese, s.99nn i 116nn oraz O.H. Steck, Exegese, s.62nn
i 124nn.
99
Tekst Nauki Amenemope podaje W. Beyerlin (red.), Religionsgeschichtliches Textbuch zum Alten Testament,
ATD Ergnzungsreihe 1, Gttingen 21985, s.75nn (RTAT).
72
Naley przestrzec z jednej strony przed formuowaniem zbyt pochopnych wnioskw
odnonie wzajemnej zalenoci tekstw starotestamentowych i pozabiblijnych, a z drugiej
przed aprioryczn, negatywn ocen tradycji pozabiblijnych.
Kiedy moemy stwierdzi, e autor jednostki lub - w przypadku fragmentu
niejednolitego literacko - tekstu pierwotnego wykorzysta tradycj lub utrwalony wczeniej
motyw? Mog na to wskazywa:
nie wyjanione w krytyce literackiej (przez podzielenie jednostki na rda lub
wydzielenie dodatkw) napicia, niecisoci i przeamania o charakterze treciowym i
skadniowym, np. w pierwszym, kapaskim opisie stworzenia Gen 1,1-2,4a Bg
stwarza wiat bezporednio swoim czynem, jak i poprzez sowo, przy czym rozkad
obu nie jest regularny: i uczyni Bg w 1,7.16.25 (por. te 3.2.3.) oraz i rzek Bg w
1,3.6.9.11.14.20.24.26100;
obecno podobnego materiau w rnych, literacko niezalenych od siebie tekstach
(np. trzykrotnie spotykane opowiadanie o zagroeniu ony patriarchy w Gen 12,10-20;
20,1-8 i 26,1-11), uwzgldniajc rwnie przekazy pozabiblijne;
sformuowania w tekcie zdradzajce wykorzystanie tradycji lub motywu (np.
stwierdzenie w Sdz 6,13 o ktrych opowiadali nam ojcowie nasi...).
W tradycjach i motywach odnajduje si pewne charakterystyczne, powtarzajce si
sformuowania i typowe, centralne pojcia. Dziki nim wanie najatwiej odszuka takie
tradycje czy motywy. Dlatego w badaniach z zakresu historii tradycji mamy okazj zapozna
si dokadniej ze znaczeniem gwnych poj uytych w danej jednostce tekstowej. S to
informacje, ktre wyodrbnia si nieraz jako analiz semantyczn. Cho celem historii
tradycji nie jest ustalanie znaczenia, pl semantycznych itp. poszczeglnych wyrazw, to
jednak, by nie komplikowa obrazu bada egzegetycznych, warto zaproponowa
umieszczenie analizy semantycznej w ramach tej metody. W poszukiwaniu uytych
wyobrae czy tradycji egzegeta musi posuy si konkordancjami i sownikami
teologicznymi do Starego Testamentu, to doskonaa sposobno na dokadne poznanie sensu
zastosowanych poj. Ich pole znaczeniowe naley rwnie do wiata wyobraeniowego, w
ktrym poruszaj si autorzy i odbiorcy tekstu.

5.2.1. Wyszukanie symptomw mogcych wiadczy o wykorzystaniu w badanej jednostce
tradycji lub motyww
100
Zob. C. Westermann, BK I/1, s.114nn.
73
Wyszukujemy i odnotowujemy:
napicia, przeamania treciowe i skadniowe, ktrych nie udao si wyjani za
pomoc krytyki literackiej,
pojcia i sowa, ktre jawi si jako teologicznie wane oraz ktrych waciwe
rozumienie zdaje si mie znaczenie dla interpretacji, przy czym koniecznie trzeba
uwzgldni sowa, ktrych precyzyjnego znaczenia nie jestemy pewni. Zwaszcza dla
pocztkujcych badaczy moe si okaza pomocne uwzgldnienie praktycznie
wikszoci sw, gwnie rzeczownikw i czasownikw, gdy dopiero dziki
stopniowo uzyskiwanej wiedzy poznajemy dokadniejsze znaczenie sw i wyrae
oraz ich zwizkw z innymi fragmentami starotestamentowymi;
jako szczeglny przypadek moemy potraktowa obrazy i metafory, gdy naley
dokadnie wyjani ich znaczenie.
5.2.2. Analiza sw i obrazw

Naley przeanalizowa wyszukane wczeniej (5.2.1.) centralne sowa i pojcia. Po raz
pierwszy ustalalimy znaczenie sw przy tumaczeniu tekstu, a teraz prbujemy umieci je
w szerszym polu semantycznym oraz w kontekstach, w jakich wystpuj w Starym
Testamencie.
W idealnym przypadku gwnym narzdziem jest konkordancja hebrajska, ktra pozwala
ustali, gdzie jeszcze w Starym Testamencie znajduj si dane sowa, dziki czemu mona
precyzyjnej okreli ich znaczenie. Jednak wymaga to dokadniejszej analizy wszystkich
jednostek zawierajcych dane pojcie. Taka praca si rzeczy pozostanie zadaniem
szczegowych studiw z zakresu historii tradycji.
W pracy nad pojedynczymi tekstami gwnym narzdziem bd sowniki teologiczne do
Starego Testamentu, ktre nieraz bardzo szeroko - omawiaj najczciej wystpujce w
Starym Testamencie sowa. Trzeba zwrci uwag na to, czy opracowujc dany sownik jego
autorzy kierowali si pojciami hebrajskimi. Cakowicie bezuyteczne s w wikszoci
sowniki, ktre mona by nazwa popularnymi, ktre nie opieraj si na faktycznym
sownictwie biblijnym, a jedynie posuguj si ideami, o ktrych autorzy sdz, e s w takiej
postaci zawarte w Starym Testamencie czy caej Biblii. Niestety, jak dotd, nie istnieje
sownik teologiczny do Starego Testamentu w jzyku polskim, ktry mona by poleci.
Badacz skazany jest na literatur obcojzyczn. Dla studentw najbardziej uyteczny bdzie
niezbyt
obszerny,
dwutomowy
E.
Jenni,
C.
Westermann
(wyd.),
Theologisches
Handwrterbuch zum Alten Testament, Mnchen-Zrich 1984 (THAT), istniejcy take w
74
tumaczeniu angielskim w trzech tomach Theological Lexicon of the Old Testament, tum.
M.E. Biddle, Peabody 1997. Wicej informacji, umoliwiajcych wyjanienie dalszych
wtpliwoci i niejasnoci, mona znale w bardzo cennej pozycji J. Botterweck, H.-J. Fabry,
H. Ringgren (wyd.), Theologisches Wrterbuch zum Alten Testament, t.1-8+10 (brak
dotychczas t.9), Stuttgart 1970-1999 (TWAT), ktra stopniowo jest tumaczona na jzyk
angielski Theological Dictionary of the Old Testament, t.1-11 (dalsze tomy w
przygotowaniu),
Grand
Rapids
1996-2001
(TDOT).
przypadku
greckich,
deuterokanonicznych ksig Starego Testamentu trzeba sign do W. Kittel (wyd.),

Theologisches Wrterbuch zum Neuen Testament, t.1-9, Stuttgart i in. 1933-1973, angielskie
tumaczenie Theological Dictionary of the New Testament, t.1-10, tum. G.W. Bromiley,
Grand Rapids 1976 (TDNT). Takie kwestie jak nazwy geograficzne, imiona i dane o
charakterze topograficznym, przyrodniczym itp. mona sprawdzi w polskojzycznej
Encyklopedia Biblijna, red. P.J. Achtemeier, Prymasowska Seria Biblijna (tumaczenie z
angielskiego: The HarperCollins Bible Dictionary), Warszawa 1999. Pomocne mog by
rwnie dobre komentarze biblijne. Przy pomocy sownikw ustalamy moliwie precyzyjnie
znaczenie danych sw i wyrae.
Dla sprawdzenia, zwaszcza jeli jakie wskazwki spotkamy w sownikach czy
komentarzach, czy nie ma jaki paralelnych czy analogicznych przekazw pozabiblijnych,
moemy sign do zbiorw tekstw pozabiblijnych zwizanych ze Starym Testamentem,
zawierajcych z zasady indeksy miejsc biblijnych, do ktrych si odwouj. Dla przykadu:
W. Beyerlin (wyd.), Religionsgeschichtliches Textbuch zum Alten Testament, ATD
Ergnzungsreihe 1, Gttingen 21985; J.B. Pritchard (wyd.), Ancient Near Eastern Texts
Relating to the Old Testament, Princeton-New Jersey 31969 (wznawiane w pniejszych
latach) (ANET).
Zapoznajc si ze znaczeniem wyrazw i wyrae trzeba zwrci uwag na ich
wystpowanie. Czy wyrazy te stoj w jaki charakterystycznych wyraeniach, pojawiaj si
przy okrelonych tematach? Moe s zwizane z jak tradycj? Co moemy si dowiedzie o
tej tradycji, o czym ona mwi i z jakimi krgami jest zwizana? A moe sowo to znajduje si
w jakim innym lub innych fragmentach Starego Testamentu, ktre s w pewien sposb
podobne do wanie analizowanej jednostki lub poruszaj podobny temat? A nastpnie, czy
nie mamy do czynienia z jakim utrwalonym motywem?
Podobne pytania musimy stawia w przypadku napotkanych obrazw, przenoni. Czy z
takim obrazem, metafor mamy czciej do czynienia w Starym Testamencie? Co one opisuj
i w jakich kontekstach? Jakie treci nios ze sob?
75
Moe si zdarzy, e spotkamy si z rzadkimi pojciami, obrazami czy metaforami,
ktrych znaczenie nie bdzie dla nas cakiem jasne lub ktre uznamy za wane dla
adekwatnego rozumienia fragmentu. Wtedy naley skorzysta z konkordancji hebrajskiej i
sprawdzi, gdzie jeszcze si one pojawiaj i w jakim znaczeniu. Przynajmniej pobiena
analiza, wsparta wiedz z zakresu wstpu do Starego Testamentu i lektur dobrego
komentarza biblijnego (np. z serii BK, ATD, WBC, ICC, OTL), takich odnalezionych tekstw
stanie si konieczna, by mc zrozumie tre tych poj i obrazw.
Jednoczenie mamy okazj dowiedzie si wielu istotnych rzeczy o poszczeglnych
sowach, ich znaczeniu, obszarach wystpowania i kontekstach. Jest to wiedza, z ktrej
korzysta si nie tylko przy badaniu jednego tekstu, ale i wielu nastpnych.
5.2.3. Uycie sw, obrazw i motyww w kontekcie analizowanej jednostki
Wreszcie musimy zapyta, jak dane sowo, motyw lub tradycja zostay uyte w badanym
tekcie. Nie wystarczy bowiem zapozna si z moliwie szerokim znaczeniem danych sw,
odkry istniejce motywy i tradycje, ale trzeba w kontekcie danej jednostki tekstowej
sprawdzi, w jakim znaczeniu w tym konkretnym miejscu zostay uyte. Jak posuono si
motywem czy tradycj? W jaki sposb zostay przeksztacone, zinterpretowane? Nigdy
przecie nie chodzi o to, by do analizowanej jednostki na si wprowadzi wszystkie
znaczenia wystpujcych sw, obrazw, motyww i tradycji, lecz o ustalenie ich znaczenia
w ramach badanej jednostki tekstowej. Ostatecznym wyznacznikiem znaczenia bdzie zawsze
bezporedni kontekst jednostki, cho nieraz widzianej w wietle szerszego kontekstu, np.
ksigi biblijnej.
Znaczenie sw z jednej strony wynika z ich czci skadowych, czyli leksemu i
morfemw, a z drugiej strony z ich zastosowania na poziomie zdania, jednostki, przekazw.
Uycie sw, zda, szerszych kompleksw jest pewnym wyborem autora wrd wielu
moliwoci jzykowych, std wane jest uchwycenie ich znaczenia w kontekcie danej
jednostki lub tradycji. Jeszcze raz podkrelmy, e kontekst jest ostatecznym kryterium
znaczenia sw czy wyrae101.
Po zaznajomieniu si ze spektrum znaczeniowym uytych sw, metafor i obrazw
musimy si wic przyjrze, w jakim znaczeniu posuy si nimi autor. W kadym przypadku
naley to starannie odnotowa. Podobnie, gdy chodzi o motywy i tradycje: jak autor je uy,
101
Kade sowo, wyraenie, motyw itd. stoj w pewnym napiciu pomidzy tradycyjnym znaczeniem a
innowacj, ktr wyznacza wanie bezporedni, konkretny kontekst. Oba te elementy musz by uwzgldnione
dla waciwego uchwycenia znaczenia. Uwag na kontekst wyrazu jako ostatecznego wyznacznika jego
znaczenia zwrcia analiza lingwistyczna; por. P. Stuhlmacher, Vom Verstehen des Neuen Testament. Eine
Hermeneutik, NTD Ergnzungsreihe 6, Gttingen 21986, s.219. Szerzej zagadnienie omawia K. Koch,
Formgeschichte, s.289nn (w posowiu Linguistik und Formgeschichte).
76
co z nich wykorzysta, a co pomin? Jak w przypadku gatunku literackiego (zob. 4.2.2. i
4.2.3.), tak i tutaj na szczegln uwag zasuguj zmiany, jakich dokona autor badanego
tekstu. Moe umieci je w obcym dla nich kontekcie? Czy autor mg by zwizany z
krgami, ktre przekazyway dan tradycj, ewentualnie motyw? Wszelkie tego rodzaju
zmiany zdradzaj intencje autora. Zawsze, przy kadym wyrazie, obrazie, motywie i tradycji
postawmy sobie pytanie o to, jaki wpyw na interpretacj jednostki maj informacje, ktre w
taki sposb udao si zgromadzi.
W praktyce czsto nie warto spisywa wszystkich moliwych znacze danych sw, cho
zawsze naley si z nimi zapozna. Natomiast przy kadym wyrazie trzeba ustali jego
znaczenie w ramach analizowanego tekstu. Wykluczamy te znaczenia, ktre nie s moliwe, a
wrd moliwych warto wybra najbardziej prawdopodobne, uzasadniajc dokonany wybr.
Nieocenion pomoc jest przy tym dobrze wykonany podzia (2.2.2.).
Jeli korzystamy take z komentarzy biblijnych, to sprawdmy, czy podane tam znaczenie
jest waciwie uzasadnione. Moe jest tylko bezpodstawnym przypuszczeniem
komentatorw? Rwnie w przypadku interpretacji caego tekstu historia tradycji umoliwia
wykluczenie niemoliwych lub mao prawdopodobnych znacze. Ma wic niebagatelne
znaczenie dla waciwego rozumienia przekazw biblijnych.
Jeli w 5.2.1. uwzgldnilimy niewyjanione w krytyce literackiej napicia, to
sprawdzamy, czy nie maj one zwizku z wykorzystaniem przez autora pierwotnego tekstu
wczeniej utrwalonych motyww i tradycji. By moe zostay one wykorzystane w taki
sposb, e pozostay lady po pierwotnych (ustnych) sformuowaniach, a autor nie zatroszczy
si lub nie uwaa za stosowne, by w peni je ze sob ujednolici.
Przypomnijmy po raz kolejny, e dokadna analiza sownictwa, obrazw, motyww i
tradycji, moe pokaza, e przy tumaczeniu tekstu nie bylimy wystarczajco precyzyjni.
Trzeba wtedy dokona waciwych korekt we wczeniejszym tumaczeniu. W takim samym
stopniu dotyczy to wszystkich wczeniejszych etapw pracy egzegetycznej, a nie tylko
tumaczenia.
5.2.4. Przedliterackie etapy ksztatowania si jednostki (berlieferungsgeschichte)
Jeli z podobnym przekazem spotykamy si w przynajmniej dwch literacko
niezalenych tekstach (uwzgldniajc te przekazy pozabiblijne) lub gdy badany fragment
jest mocno naznaczony przez jak tradycj, moemy podj prb odtworzenia starszych
etapw jego powstania, ktre sigaj poza spisan posta do przekazu ustnego.
Po pierwsze, poprzez porwnanie z innymi tekstami zawierajcymi analogiczny
przekaz prbujemy ustali, co skadao si na wczeniejsz (tzn. starsz ni istniejce teksty)
posta przekazu/tradycji. S to wsplne elementy odnalezione w tych tekstach oraz
77
dodatkowo to, co wydaje si konstytutywne dla danego przekazu i nie daje si wyjani
intencj autora spisanego tekstu. Wiele takich informacji zostao ju prawdopodobnie
zgromadzonych w 5.2.2. Inaczej mwic dokonujemy rekonstrukcji tradycji, ktra jest tutaj
tosama z przedliterackim ksztatem przekazu badanego fragmentu.
Po drugie, pytamy, w jaki sposb autor pierwotnego, po raz pierwszy spisanego tekstu
wykorzysta wczeniejszy przekaz. Co z niego pomin, a co doda? Dlaczego przeksztaci go
w taki, a nie inny sposb? Czyli, w jaki sposb dokona jego (re)interpretacji? Jakie byy jego
zaoenia teologiczne i co chcia przez to powiedzie swoim czytelnikom? Pytania te cz si
z zadaniami opisanymi w 5.2.3.
Po trzecie naley te postawi pytanie o czas powstania tradycji ustnej, czyli podj
prb jej datowania (a take datowania ewentualnych zmian, jakim podlegaa) oraz ustalenia,
w jakich krgach przekaz ten mg powsta i by przekazywany. Poniewa datowanie jest tu
moliwe tylko w ograniczonym stopniu, problematyka ta zostanie omwiona bliej dopiero w
historii redakcji (6.2.3.1.), dla ktrej ustalenie momentu historycznego ma istotne znaczenie.
Podane tam zasady daj si te - w miar moliwoci - zastosowa w odniesieniu do tradycji
ustnych.
Po czwarte, jeli po krytyce literackiej pozostay jeszcze nierozwizane problemy takie
jak napicia, przeamania, brak cigoci, trzeba sprawdzi, czy nie daj si one wyjani
wanie jako lady po wykorzystanych przez autora utrwalonych przekazach ustnych. Czy nie
le one niejako na granicy pomidzy przejtym dobrem, a jego interpretacj, ktra nie
musiaa by przecie w peni zgodna z wczeniejszym przekazem? Czy nie s ladami po
wtopieniu w tekst takich utrwalonych ju tradycji?
Siganie wstecz poza spisany tekst jest oczywicie mniej lub bardziej hipotetyczne.
Nie sposb przy takiej rekonstrukcji oby si bez spekulacji. W zasadzie moemy mwi
tylko o prawdopodobnym procesie formowania si przekazw, bardzo trudno jest wskaza na
jednoznacznie rozstrzygajce argumenty. W szczeglny sposb ma tu zastosowanie oglna
zasada, e rozwizanie, ktre najlepiej wyjania zaobserwowane trudnoci i niejasnoci,
naley uzna za najbardziej prawdopodobne. Niech bdzie to z jednej strony zacht do
odwanych poszukiwa, a z drugiej ostrzeeniem przed zbyt pochopnym formowaniem
wnioskw,
ktre
nie
egzegetycznych.
5.3. Przykad: Ex 32,1-6

5.3.1. Tumaczenie
uwzgldniaj
hipotetycznego
charakteru
tego
etapu
bada
78
1. Gdy zobaczy lud, e zwleka Mojesz z zejciem z tej gry,
to zebra si lud przy102 Aaronie
i rzekli do niego:
Powsta, uczy nam bogw, ktrzy pjd przed nami,
bo z tym103, z Mojeszem, mem, ktry wyprowadzi nas z kraju Egiptu,
nie wiemy, co stao si z nim.
2. Wtedy rzek do nich Aaron:
Pozrywajcie kolczyki zote,
ktre (znajduj si) w uszach on waszych, synw waszych i crek waszych,
i przyniecie do mnie.
3. I pozrywali sobie - cay lud kolczyki zote,
ktre (znajdoway si) w uszach ich,
i przynieli do Aarona.
4. Wtedy wzi (je) z rki ich
i uformowa to rylcem,
i uczyni z tego (modego-)byka, odlanego (boka).
Wtedy rzekli:
Ci (s) bogami twoimi Izraelu,
ktrzy wyprowadzili ciebie z kraju Egiptu.
5. Gdy zobaczy (to) Aaron,
to zbudowa otarz przed nim
i oznajmi gono,
i rzek:
wito JHWH (bdzie) jutro!
6. I wstali nazajutrz [popiesznie]
102
ni. z przyimkiem moe mie znaczenie gromadzi si wok (przy) (por. Ez 38,7) lub gromadzi si
przeciwko (por. Num 16,3; 17,7; 20,2). To drugie znaczenie wystpuje w opowiadaniach o szemraniu ludu na
pustyni. Nie jest cakiem jasne, w jakim sensie wyraenie to zostao tutaj uyte. W bezporednim kontekcie
badanego fragmentu nic nie sugeruje zagroenia Aarona, a wrcz przeciwnie Aaron wsppracuje z ludem w
peni, bez oporw (por. 5.3.3.2.). Natomiast sposb, w jakim Aaron tumaczy si pniej przed Mojeszem,
(w.21-25) mgby wskazywa na to, e czu si zmuszony do zrobienia boka (por. te 5.3.2. do w.5a).
Wyjanienie Aarona z w.21-25 moe by jednak rozumiane jako prba zrzucenia z siebie odpowiedzialnoci i
obcienia ca win Izraelitw. Taki fenomen wielokrotnie moemy napotka na kartach Starego Testamentu,
zwaszcza w sytuacjach konfliktowych (np. Gen 3,12-13). Jeliby mimo wszystko przyj drugie znaczenie, to
mielibymy tu do czynienia z jednym z najwczeniejszych opowiada o szemraniu ludu przeciwko Mojeszowi i
Aaronowi. Przeciwko takiemu rozumieniu w wietle w.21-25 np. M. Noth, Das zweite Buch Mose, ATD 5,
Berlin 1960, s.198; B.S. Childs, The Book of Exodus. A Critical, Theological Commentary, The Old Testament
Library, Louisville 31976, s.564 (z obszerniejszym uzasadnieniem).
103
Wg W. Gesenius, Grammatik, 126aa jest apozycj do .
79
i zoyli caopalenia,
potem przynieli ofiary biesiadne
i usiad cay lud, aby je i pi,
a potem wstali, aby si bawi.

Stan przekazu. Tekst zosta zachowany w stosunkowo dobrym stanie. Jedyn
trudnoci jest tumaczenie w.4a. Rzeczownik oznacza rylec, rysik, duto, czyli narzdzie
stolarskie, ktre suyo do formowania drewna, a nie odleww (zotych). Poza tym
czasownikowa forma moe pochodzi od =( formowa, ksztatowa, pf. q. lub
ewentualnie impf. cons. q. z asymilacj tematycznego )lub =( tworzy model,
modelowa, odlewa [por. 1 Krl 7,15] lub zasznurowa [w worku], obejmowa, impf. cons.
q.)104. Sens w.4a jest wic niejasny. W kadym razie w.4a mwi o tym, e Aaron zrobi
odlew byka. Trzeba te postawi pytanie o odniesienie sufiksu 3. os. sg. w tym samym zdaniu
w.4a, ktry przynajmniej w w.4a oznacza materia, z ktrego zosta odlany byk, czyli zota
z kolczykw, cho wczeniej mowa byo o kolczykach tylko w pl.
Aparat krytyczny BHS odnotowuje jeszcze pewne odmienne warianty tekstowe. S w
w.5a odczytaa spgoski nie jako form czasownika widzie (), lecz ba si (), a
G oddao trzy pierwsze czasowniki w.6 w sg. zamiast w pl. W G moemy znale jeszcze
jedn ciekaw rnic: czasownik w w.4b przetumaczya w liczbie pojedynczej, czynic
w ten sposb jego podmiotem Aarona.
wiadectwa zewntrzne. Dla w.4a nie posiadamy lekcji odbiegajcej od TM. Dla
przykadu G oddaje czasownik greckim sowem , ktre cho najczciej jest
tumaczeniem hebrajskiego , to moe by te ekwiwalentem dla 105. Narzdzie zostao
w niej przetumaczone jako (w grece klasycznej rylec [do tabliczek woskowych],
duto, iga, pdzel106, a w G by moe forma, pismo107). Tak czy inaczej G odpowiada do
dokadnie TM i mwi prawdopodobnie o uksztatowaniu formy na odlew108.
104
Identyczna form miaby impf. cons. hi. =( uciska, przeladowa), ktry jednak nie wchodzi w gr, gdy
niemoliwe byoby wtedy sensowne tumaczenie caoci.
105
H. Braun, Art. , TWNT VI, s.256n.
106
Z. Abramowiczwna (red.), Sownik grecko-polski, Warszawa 1965, t.1, s.481.
107
Wg F. Rehkopf, Septuaginta-Vokabular, Gttingen 1989, s.63.
108
Nie ma powodu jak chciaby B.S. Childs, The Book of Exodus, s.555n - by na podstawie Iz 8,1
przypuszcza, e rylec taki posuy do grawerowania w metalu; por. sowniki podane w poprzednich przypisach
oraz H. Wildberger, Jesaja, BK X/1, Neukirchen-Vlyun 1969, s.311n i 315. Pomijam ju fakt, e w propozycji
B.S. Childsa dziwna jest kolejno wykonywanych prac, gdy grawerowanie staoby przed odlaniem posgu.
80
W w.4b w G nie nastpia jak w TM zmiana podmiotu, Aaron z w.4a pozostaje tym,
ktry w dalszym cigu dziaa czy mwi. Wydaje si wic, e jest to upodobnienie do w.4a.
W w.5a czytanie i przestraszy si (Aaron), cho opiera si tylko o odmienne
odczytanie tych samych spgosek, trudno byoby uzna za pierwotne. Nie wiadomo,
dlaczego Aaron miaby si nagle przestraszy, skoro cay czas wsppracowa z caym ludem
(zob. poniej 5.3.3.2.). Jest to raczej wtrna interpretacja, majca niejako czciowo
usprawiedliwia Aarona. Dopiero po obwoaniu byka bogiem, ktry wyprowadzi Izraela z
Egiptu, zorientowa si on, do czego zmierza lud, gdy okrelenie to w Starym Testamencie
zawsze odnosi si do JHWH (por. 5.3.5.). Mimo to pniej rwnie nie prbuje w aden
sposb powstrzyma ludu, wrcz przeciwnie organizuje wito dla JHWH.
G w w.6a ujednolica formy gramatyczne wszystkich uytych czasownikw
wygadzajc brzmienie tego wiersza.
Kryteria wewntrzne. Obecne brzmienie w.4a nasuwa uzasadnione wtpliwoci.
Niepewne jest te jego znaczenie. Poniewa narzdziem jest prawdopodobnie duto, mona
przypuszcza, e chodzi o stworzenie formy, w ktrej nastpnie Aaron odla byka (por. G).
Uytym tu czasownikiem moe by lub , ale z pewnoci w impf., gdy dla opisw
narracyjnych charakterystyczne jest stosowanie impf. cons. Rnica znaczeniowa pomidzy
oboma czasownikami jest praktycznie nieistotna. W takim razie niestety brak jest odniesienia
dla sufiksu 3. os., ktry w w.4a powinien odnosi si do drewna, z ktrego Aaron zrobi
form. Jednak nie jest one nigdzie wspominane. To pokazuje, e tekst nie jest w peni spjny i
moe by uszkodzony.
Masorecka wokalizacja w.5a nie budzi adnych zastrzee. Prawidowy jest take w.6,
gdzie formy sg. czasownikw pojawiaj si dopiero w w.6b w zwizku z podmiotem sg.
(ale por. analogiczn konstrukcj z czasownikiem w pl. na pocztku w.3a). Poniewa chodzi o
grup ludzi nard - w tekcie dominuje uycie w odniesieniu do niego orzecze w pl. W
poczeniu z rzeczownikami kolektywnymi taka niezgodno liczb jest w jzyku hebrajskim
zjawiskiem powszechnym109.
W w.4b czasownik w pl. lepiej wpisuje si w opis zdarzenia, gdy w przeciwnym
razie zaskakiwaby pocztek w.5 (gdy ujrza Aaron), ktry wskazuje na reakcj Aarona na
wyznanie ludu. Poza tym wymienienie podmiotu w w.5 sugeruje, e w poprzednim zdaniu
przemawia kto inny. W takim razie jednak zwraca uwag uycie sufiksu 2. os. sg. w
nastpujcej bezporednio mowie niezalenej. Bardziej na miejscu byby sufiks 1. os. pl. (por.
109
Zob. W. Gesenius, Grammatik, 145b.
81
mow ludu w w.1b). Mona by si jeszcze zastanawia, czy sw wyznania w w.4b nie
wypowiada lud razem z Aaronem. Ale to nie rozwizywaoby problemu sufiksu, za
przeciwko temu wiadczy wspomniany ju pocztek w.5, ktry najprawdopodobniej
zaznacza, e podmiotem w.4b jest lud.
Rozstrzygnicie. Mimo e w.4a zdradza jakie zmiany, to nie ma podstaw tekstowokrytycznych (brak odmiennych wariantw tekstowych) do jego korekty. Nie ma wic
moliwoci uprawdopodobnienia zwyczajowej zmiany na i tumaczenie wiersza
sowami: i zasznurowa [schowa] to (=zoto) w worku110. Braku odniesienia dla sufiksu 3. os.
nie jestemy w stanie rozwiza za pomoc krytyki tekstu, tak e problem ten bdzie nas
zajmowa podczas stosowania nastpnych metod.
G w w.4b chce prawdopodobnie dostosowa wprowadzajcy mow czasownik do
wystpujcych w niej sufiksw 2. os. Trzeba to jednak oceni jako prb wygadzenia tekstu,
ktra jest zreszt niezgodna z pocztkiem w.5. Pozostawimy wic masoreckie brzmienie
tekstu, a dalszym cigu egzegezy tego fragmentu bdziemy poszukiwa wyjanienia dla
sufiksw 2. os. w w.4b.
Wszystko wskazuje na to, e masorecka wokalizacja w.5a oddaje jego sens pierwotny.
Rwnie przewaajce uycie w odniesieniu do ludu czasownikw w pl. oraz pojawienie si
sg. tylko w powizaniu z wystpieniem podmiotu w sg. w w.6b kae przypisa G wtrn
tendencj do wygadzenia w.6 (na marginesie mona zaznaczy, e takie zmiany osb
orzeczenia przeszkadzaj te w polskim przekadzie).

Pocztek. W rozdziale 31 Mojesz przebywa w dalszym cigu na grze, gdzie
przemawia do niego Bg. Natomiast w analizowanym fragmencie akcja przenosi si pod
gr.
Wystpuj te nowi aktorzy: lud i Aaron. O Mojeszu mwi si jedynie jako o
nieobecnym (w.1). Zmienia si take temat. Wiersze nie opowiadaj o Boych przykazaniach,
lecz o zrobieniu zotego byka i o obchodzonym przed nim witem. 32,1 rozpoczyna wic
now cz.
Koniec. Od w.7 akcja znowu przenosi si na gr, gdzie Bg rozmawia z Mojeszem.
W 3. os. mwi si o ludzie, ktry odszed od JHWH, wywoujc jego gniew. W.6 tworzy wic
zakoczenie sceny rozgrywajcej si u podna. Jednak teraz wyranie widzimy, e trudno
110
Tak np. KBL, M. Noth, ATD 5, s.198.
82
byoby mwi o niezalenych jednostkach. Opowiadanie rozpoczynajce si w 32,7 zakada
to, co wydarzyo si u podna gry w w.1-6 (cho daoby si czyta w.7nn zaraz po
rozdziale 31!). Podobnie ma si sprawa z 32,1: wprowadzenie opowiadania nawizuje do
poprzednich rozdziaw, z ktrych dowiadujemy si, dlaczego Mojesz jest duszy czas
nieobecny. Oczywicie take wszystkie osoby wystpujce w analizowanych wierszach s
znane z wczeniejszych rozdziaw.
W.1-6 tworz zatem odrbn scen. Nie jest to w peni samodzielna jednostka, gdy
jest mocno powizana z otaczajcym kontekstem. Z tego wynika, e przy interpretacji tej
sceny koniecznie trzeba wzi pod uwag bliszy i dalszy kontekst.
5.3.3.2. Podzia
W w.1 znajdujemy wprowadzenie, ktre ukazuje to rozgrywajcego si dalej
zdarzenia, na ktre skada si nieobecno Mojesza (w.1a), oraz zawizanie akcji, czyli
danie ludu skierowane do Aarona, by zrobi on bogw, ktrzy poprowadz lud zamiast
Mojesza (w.1b). Lud podaje te przyczyn swojego dania: nie wiadomo, co si stao z
Mojeszem. Zwraca tu uwag cisa wspzaleno pomidzy i Mojeszem. Brak
Mojesza powoduje, e s pozbawieni Boego prowadzenia i potrzebuj teraz nowych
bogw. Zdania z uwypuklaj to powizanie, przy czym pierwsze wskazuje na przyszo
(prowadzenie w dalszej drodze), a drugie na przeszo (wyprowadzenie z Egiptu). Poniewa
przeszo, ktr oparta bya na Boym prowadzeniu za porednictwem Mojesza, wydaje si
zamknita, potrzeba jako zadba o przyszo. Lud okazuje si zapobiegliwy.
Aaron przychyla si do tego dania i w odpowiedzi kae ludowi zebra zote kolczyki
(w.2), z ktrych pniej zrobi bogw. Lud w peni wsppracuje z Aaronem i dostarcza mu
zoto z kolczykw (w.3). Aaron tworzy najpierw form, a nastpnie odlewa ze zota byka
(w.4a), speniajc w ten sposb pocztkowe danie ludu (por. w.1b). Lud reaguje na to
stwierdzeniem, e to s wanie bogowie, ktrzy wyprowadzili ich z Egiptu (w.4b). W
sowach ludu niejasne pozostaje uycie sufiksu 2. os. sg. (por. 5.3.2.). Dlaczego w
odrnieniu od w.1 nie uyto tu sufiksu 1. os., skoro lud mwi o sobie? Moe wypowiada je
jaka grupa spord ludu? Takie przypuszczenie nie ma jednak adnego punktu zaczepienia w
ssiednich wierszach. Trzeba wic przyj, e wyznanie to wypowiada lud, kierujc go
niejako do siebie nawzajem. Tre wyznania wyranie odpowiada daniu ludu z w.1b, czyli
byk zrobiony przez Aarona zostaje przyjty jako spenienie tego dania. Poniewa s to
bogowie, ktrzy wyprowadzili lud Izraela z Egiptu (przeszo), to gwarantuj take jak to
83
wynika z w.1 - prowadzenie w dalszej drodze, troszczc si o przyszo ludu111. Tak chyba
mona zrozumie fakt, e sowa odniesione wpierw do Mojesza zostay teraz uyte jako
okrelenie zrobionych przez Aarona bogw. Tym samym uwypuklona zostaa jeszcze mocniej
zaleno, jaka zachodzi pomidzy Mojeszem i . W tym punkcie opowiadanie osiga
swj punkt kulminacyjny (w.4b).
Aaron widzc wszystko, co si dzieje, wznosi otarz naprzeciwko byka (w.5a) i
ogasza na nastpny dzie wito JHWH (w.5b). Budowa otarza skada si z pewnoci na
przygotowania do tego wita. Sowa Aarona pokazuj, e utosamia on bogw z w.4b, a tym
samym odlanego byka, z JHWH! wito obchodzone przed bykiem i ku jego czci ma by
witem ku czci JHWH. Praktycznie to samo oznaczaa wypowied ludu z poprzedniego
wiersza, gdy centraln wypowiedzi o Bogu JHWH w Starym Testamencie jest stwierdzenie,
e wyprowadzi Izraela z kraju (niewoli) Egiptu (np. Ex 20,2; por. 5.3.4. i 5.3.5.). Zarwno
lud, jak i Aaron utosamiaj byka=bogw z JHWH.
Nazajutrz cay lud obchodzi uroczycie i radonie to wito (w.6). Tym samym akcja
szybko przeniosa si na nastpny dzie. Skadane s ofiary caopalne i biesiadne (w.6a), z
ktrych miso jest potem spoywane przez uczestnikw uroczystoci (w.6b). Do uroczystoci
przynale take wesoe zabawy. W.6 stanowi wic zakoczenie tego krtkiego opowiadania.
Klarowna
budowa
od
wprowadzenia
przez
rozwinicie
akcji
punktem
kulminacyjnym a po zakoczenie pokazuje jeszcze raz, e opowiadanie to jest mimo

wszystko w duej mierze samodzielne, co potwierdza poprawno ustalenia jego pocztku i
koca (w 5.3.3.1.).
Warto jeszcze zwrci uwag na cise wspdziaanie bohaterw tego opowiadania.
Najpierw przemawia lud do Aarona (w.1b), po czym Aaron podejmuje ich propozycj,
kierujc swoje sowa do ludu (w.2). W ten sposb jak gdyby popycha akcj do przodu. Lud
skrupulatnie realizuje polecenie Aarona (w.3), a nastpnie Aaron spenia pocztkowe
yczenie ludu (w.4a), co spotyka si z jego przychylnym komentarzem (w.4b) dzieo
Aarona jest dokadnie tym, czego oczekiwali. Ale na tym si nie koczy, dalej inicjatyw
wykazuje Aaron budujc otarz i ogaszajc wito (w.5). Tym samym w peni potwierdza
(w.5b) ocen ludu z w.4b. Cao koczy radosna uroczysto. Uycie pl. w w.6a moe by
wic zwizane take z tym, e podmiotem jest nie tylko lud, lecz rwnie Aaron (por. 5.3.2).
Schematycznie mona budow sceny przedstawi nastpujco:
w.1a: wprowadzenie
111
Nie wykluczone, e mona by sformuowa jeszcze dalej idce wnioski: poniewa byk jest widzialny,
namacalny, niepotrzebne staje si reprezentowanie niewidzialnego Boga przez Mojesza.
84
w.1b: danie ludu (skierowane do Aarona)
w.2: danie Aarona (skierowane do ludu)
w.3: lud realizuje danie Aarona
w.4a: Aaron realizuje danie ludu
w.4b: oznajmienie ludu (byk=bogowie=JHWH)
w.5a: Aaron podejmuje aktywnie ocen ludu
w.5b: wito - oznajmienie Aarona (byk=bogowie=JHWH)
w.6: zakoczenie - wsplnie obchodzone wito.

Czytelnika z pewnoci zaskakuje utosamienie Boga JHWH z innymi bogami czy
bykiem, ale nie jest to problem literacko-krytyczny, lecz interpretacyjny. Jednak tekst zawiera
wyran niekonsekwencj. Aaron zrobi jednego byka (sg.; por. te sufiks sg. w w.5a), ale
lud wypowiada si o nim jako o bogach (w.4b). Zreszt od pocztku domagali si od Aarona,
by zrobi im bogw (w.1b). Przy czym problem nie ley w formie pl. rzeczownika ,
ktry take w odniesieniu do jednego Boga uywany jest w liczbie mnogiej (tradycyjnie
okrelanej jako pluralis majestatis lub excellentiae112). Do tumaczenia w pl. zmuszaj
czasowniki w zdaniach podrzdnych (z )oraz zaimek .
Tekst jest miejscami chropowaty. W w.4a brakuje odniesienia dla sufiksu 3. sg. masc.
(w.4a; por. 5.3.2.). W w.4b lud przemawia kierujc sowa do siebie w 2. os. sg. Prb
wyjanienia tego fenomenu przedstawion w podziale (5.3.3.2.) trudno uzna za w peni
przekonywajc. Cakowicie usprawiedliwione w mowie niezalenej byyby jedynie sufiksy
1. os. pl.
Poniewa scena ta stoi po objawieniu Mojeszowi imienia JHWH, zmiana imion nie
moe by wykorzystana jako kryterium literacko-krytyczne, cho mona zauway, e w.1-4
posuguj si okreleniem , a w.5 imieniem . Mimo e odnosi si tu wpierw do
byka, to jak pokazuje w.5b i sformuowanie o wyprowadzeniu z Egiptu z w.4b take do
JHWH. Spraw dodatkowo komplikuje fakt, e JHWH z w.5 jako jeden Bg dobrze
korespondowaby z jednym bykiem (w sg.).
Czy zaobserwowany problem liczby mnogiej w w.1b i 4b da si rozwiza przez
podzia tekstu? Naleaoby wtedy usun z pierwotnego tekstu zdanie z z w.1b (sowo
mogoby pozosta i by tumaczone jako Bg) oraz cay w.4b. Jednak w ten sposb
112
Por. W. Gesenius, Grammatik, 124 g (te h).
85
pozbylibymy si punktu kulminacyjnego opowiadania i brakowaoby reakcji ludu na
zrobionego przez Aarona boga-byka. Co wicej, zaskakujce byoby wystpowanie podmiotu
w pierwszym zdaniu w.5, gdy pomidzy w.4a i 5 nie nastpowaaby zmiana podmiotu,
tym bardziej e nie zawsze wyranie oznaczono zmiany podmiotw w.3.4a.6. W.5 byby
zwyk kontynuacj w.4a, opisujcego dziaania Aarona113. Za brak zdania podrzdnego w
w.1b kazaby nam domyla si, do czego ludowi potrzebny jest bg zrobiony przez Aarona
(nie mwic ju o tym, e utracilibymy odpowiednio obu zda z w w.1). Zatem nie
wydaje si to przekonywajcym rozwizaniem. Wyjanienia tej trudnoci naley poszuka za
pomoc innych metod, ktre by moe bd w stanie rzuci wiato take na pozostae
chropowatoci tekstu. Brak odniesienia dla sufiksu 3. os. w w.4a kae myle raczej o
ominiciach ni dodatkach, tym bardziej e cay opis stworzenia posgu byka jest bardzo
oszczdny (autor pomin jakie elementy?). Sufiks 2. os. w w.4b by moe wskazuje na
pochodzenie tego sformuowania z innego kontekstu (zob. 1 Krl 12,28).
5.3.3.4. Kontekst
Po opuszczeniu Egiptu (Ex 13-15,21) i pierwszym etapie wdrwki po pustyni (od Ex
15,22) lud izraelski przybywa pod gr Synaj (19,1n). Mojesz wstpuje na gr najpierw
sam (19,3nn), a nastpnie razem z Aaronem i kapanami (19,24n; por. 20,18-21), po czym
Bg przekazuje przez Mojesza dekalog (20,1-17) i szereg praw (Ex 21-23 = Ksiga
Przymierza). Po uroczystym przekazaniu przykaza Boych ludowi i zawarciu przymierza
(24,1-11) Mojesz ponownie udaje si gr na 40 dni i nocy (24,12-18), gdzie otrzymuje
przepisy dotyczce wityni i kultu (Ex 25-31).
Rozdzia 32 koncentruje si za na odstpstwie narodu Izraela opisanym w badanym
fragmencie (w.1-6). W konsekwencji Mojesz otrzymuje nakaz zejcia z gry (w.7-8). Jednak
najpierw prbuje zagodzi gniew Boga na Izraela (w.9-14). Dopiero potem schodzi z gry
(w.15nn) i widzc, co si tam dzieje, rozbija tablice wiadectwa (w.19). Po relacji Aarona
(w.21-25) dokonuje z pomoc synw Lewiego czciowej (?) zemsty (w.26-28). Mojesz
jeszcze raz baga Boga o przebaczenie (w.29-35), ktry jednak zsya bliej nieokrelon kar
na grzesznikw (w.35; por. w.33n). Poniewa Mojesz zniszczy tablice wiadectwa,
sporzdza nowe tablice i wstpuje na gr na kolejne 40 dni (34,1-28), gdzie otrzymuje dalsze
113
Teoretycznie jest moliwe, e obecna mowa ludu zastpia jakie wczeniejsze jego sowo, tak e oznaczenie
zmiany podmiotu znalazoby uzasadnienie. Jest to ju jednak czysta spekulacja, hipoteza taka nie mogaby
zosta zweryfikowana.
86
prawa Boe. Po tym czasie schodzi z gry (34,29-35) i przekazuje prawo ludowi (35,1nn). W
rozdziale 33 czytamy jeszcze o nakazie wyruszenia w dalsz drog, namiocie zgromadzenia i
objawieniu si chway Boej Mojeszowi.
Rozdzia 32 stoi w centrum relacji o objawieniu si Boga i obdarowaniu Izraela
prawem na Synaju. Jeszcze na Synaju, pod gr Bo lud dopuszcza si bezprzykadnego
odstpstwa, amic pierwsze przykazania dekalogu (z tzw. tablicy teologicznej) i zawarte
przymierze. Mamy tu wic prefiguracj pniejszej historii Izraela, ktry cigle okazywa
nieposuszestwo Bogu i przykazaniom. Oprcz kary dowiadcza on take Boego
miosierdzia, nie zostanie wyniszczony, lecz otrzymuje dalsze przykazania i bdzie nadal
prowadzony przez Boga.
Ju przy takim bardzo pobienym przegldzie obecnego kontekstu naszej sceny od
razu zauwaamy, e jego budowa jest mocno skomplikowana i wielowarstwowa
(poszczeglne wtki si przeplataj, nie czc si gadko ze sob). Dla przykadu: obok
siebie stoi mowa o Boym wybaczeniu (w.9-14) i karze (w.33-35). Lud dotykaj rne kary
(w.26-29/35), Mojesz dwa razy w rny sposb dowiaduje si o odstpstwie (w.7-8/19)114.
Nie ma tutaj miejsca na szczegow analiz kontekstu, ale musimy by wiadomi
istniejcego problemu i przy dalszych badaniach uwzgldni pytanie o pierwotny kontekst.
Do sprawy powinno si powrci przy kolejnej metodzie, ktra nie zostaa tu jeszcze
omwiona (historia redakcji, zob. 6.)
5.3.4. Morfokrytyka
5.3.4.1. Analiza formalnej budowy fragmentu
Podobnie jak w innych fragmentach narracyjnych Starego Testamentu dominuj tu
zdania czasownikowe z czasownikami w impf. cons. Inaczej sytuacja wyglda w mowach
niezalenych. W w.1b mamy wezwanie w impt., gdzie podwjny impt. ma na celu emfaz
wysuwanego dania. Za uzasadnienie ( )w w.1b trzeba chyba postrzega jako zoone
zdanie rzeczownikowe, w ktrym zdanie orzecznikowe jest pytaniem (retorycznym). Poza
tym w tej mowie niezalenej mamy dwa zdania z , oba czasownikowe, pierwsze w impf.
(odnoszce si do przyszoci), a drugie w pf. (dotyczce przeszoci). W w.1a w czci
narracyjnej znajdujemy jeszcze jedno zdanie z czasownikowe w pf., do ktrego
nawizuje zdanie z w pf. zawierajce ocen sytuacji dokonan przez lud.
W impt. sformuowane s rwnie oba zdania gwne w wypowiedzi Aarona w w.2.
Pierwsze z nich uzupenione jest zdaniem podrzdnym ( zdanie rzeczownikowe);
analogiczne zdanie mamy w w.3.
114
Por. np. liczcy sobie wiele lat komentarz M. Noth, ATD 5, s.200nn czy te mimo wszystko podkrelajcy
spjno kompozycji B.S. Childs, The Book of Exodus, s.358.
87
Mowa ludu w w.4b i Aarona w w.5b zawiera zdania rzeczownikowe, ktre z
perspektywy bohaterw opisuj rzeczywisto po odlaniu byka. W w.4b mamy kolejne zdanie
podrzdne , bdce zdaniem czasownikowym w pf., ktre prawie dosownie (inny sufiks)
odpowiada w.1b z t rnic, e teraz nie odnosi si do Mojesza, lecz do ( por.
5.3.3.2.).
W scenie tej spotykamy formu: , ktry wyprowadzi(li) ciebie (Izrael) z kraju
Egiptu. Wystpuje ona 42 razy w Starym Testamencie i dodatkowo 76 razy z czasownikiem
hi. Mimo pewnych wariacji stanowi mocno utrwalon formu (np. Gen 46,4; 50,24; Ex
3,8.17; Joz 24,17; Sdz 2,1; 6,8.13; Jr 2,6; Am 2,10; 3,1; Mi 6,4; Ps 81,11). Form z , ktr
znajdujemy najczciej w tekstach liturgicznych, uwaa si za starsz, zakorzenion i
pielgnowan w Krlestwie Pnocnym, w tamtejszych miejscach witych i wityniach.
Formua opisuje podstawowy czyn zbawczy JHWH dla Izraela, ktry leg u podstaw
tosamoci Izraela jako ludu Boego115. W badanym fragmencie ulega ona przeksztaceniu
(w.4b), gdy zostaa uyta w pl., tworzc w zestawieniu z jednym bykiem - jak zauwaylimy
powyej (5.3.3.3.) - niebagatelny problem.
W w.1b natrafiamy na jeszcze jedn odmian tej formuy, mwicej o Mojeszu jako
tym, ktry wyprowadzi Izraela z Egiptu. Podobne sformuowanie znajdziemy jeszcze w Ex
17,3; 32,7.23; 33,1.12; Num 16,13; 20,5 (razem z Aaronem). Przynajmniej w najbliszym
kontekcie (rozdziale 32) mamy by moe do czynienia z zamierzonym zrnicowaniem. W.1
uzasadnia, dlaczego brak Mojesza staje si podstaw zrobienia bstwa; tak te dokonujc
rekapitulacji, spraw przedstawia Aaron w w.23. W w.7 Bg obserwujc odstpstwo Izraela
te posuguje si tym stwierdzeniem. Jednak gdy Mojesz prbuje zapobiec wytraceniu
Izraela przez Boga, zwraca uwag, e to sam Bg wyprowadzi lud z Egiptu. Taka zmiana
perspektywy staje si jedn z podstaw proby o wybaczenie (w.12-14). Mimo e w.1 bardzo
mocno wie ze sob ( problemem pozostaje oczywicie liczba mnoga) i Mojesza, to
stwierdzenie o Mojeszu, ktry wyprowadzi lud z Egiptu pojawia si zasadniczo w
sytuacjach kryzysowych w czasie drogi po pustyni, gdy nard ogarnia niezadowolenie ze swej
sytuacji (nieco inaczej jedynie 33,12, gdzie
Mojesz przypomina Bogu jego polecenie,
cytujc je). W ustach Boga sowa te zdaj si podkrela dystans wobec Izraela, a w ustach
przeciwnikw Mojesza wskazywa na niego jako bezporednio odpowiedzialnego za niedol
ludu na pustyni.
115
Wicej informacji mona znale w bogatej literaturze, np. G. Wehmeier, Art. , THAT II, s.272nn; G. von
Rad, Teologia Starego Testamentu (tyt. oryg. Theologie des Alten Testaments), Warszawa 1984, s.144nn; W.
Zimmerli, Grundri der alttestamentlichen Theologie, Stuttgart i in. 41982, s.16nn; H.D. Preu, Theologie des
Alten Testament, t.1, Stuttgart i in. 1991, s.43nn (tam te podano dalsz literatur).
88

W.1-6 zawieraj opowiadanie o zrobieniu przez Aarona na danie ludu bstwaodlewu byka i uroczystoci kultowej przed tym bogiem/bogami. Mona by dostrzec w nim
elementy legendy kultowej (witynnej), ktra legitymizuje jakiej miejsce wite czy
wityni poprzez opowiadanie o objawieniu si Boga lub innym zdarzeniu o charakterze
sakralnym. Reakcj na takie zdarzenie jest budowa otarza i rozpoczcie kultu w danym
miejscu116. Zrobienie byka i wyznanie ludu (w.4) mogoby by takim inicjujcym
zdarzeniem, przypominajcym nieco objawienie Boga. Potem nastpuje zainicjowanie kultu:
budowa otarza i wito ku czci boga/bogw. Jednak brak tu powizania z konkretnym
miejscem (ale por. 1 Krl 12,28nn i 5.3.5.). A przede wszystkim w obecnym kontekcie na
pewno nie mamy do czynienia z legitymizacj takiego kultu, a wrcz przeciwnie, ze
strasznym przykadem odstpstwa!
Z wczeniej omawianych przykadw cechy legendy kultowej nosi te Gen 28,10-22,
zwaszcza jeli uwzgldni si jeszcze Gen 35,1-7: objawienie Boe, w reakcji na nie
dostrzeenie sakralnego charakteru miejsca i obietnica budowy domu Boego, a nastpnie
budowa otarza, czyli inicjacja kultu (w r. 35, ktry jest kontynuacj r.28). Pierwotnie
opowiadanie takie mogo suy legitymizacji Betelu jako miejsca kultowego.
Obecnie nie moemy wic mwi o legendzie kultowej we waciwym sensie.
Natomiast nie wykluczone jest, e u podstaw naszego opowiadania lega taka wanie
legenda, tym bardziej, e gdyby czyta t scen bez szerszego kontekstu, trudno byoby si
doszuka negatywnej oceny tego zdarzenia, ktra przekrelaaby moliwo takiego
okrelenia gatunku. zwizanego z legitymizacj miejsca witego. Dodajmy, e na konkretne
miejsce, ktre miaaby legitymizowa, moe wskazywa 1 Krl 12,28nn (por. 5.3.5.4.!).

Niestety niewiele da si tu powiedzie o Sitz im Leben. Jeliby przyj, e
analizowany fragment oparty zosta na legendzie kultowej, to jej Sitz im Leben naleaoby
szuka w krgach zwizanych z lokaln wityni (Betel?), by moe wrd personelu
witynnego.
5.3.5. Historia tradycji

5.3.5.1. Pojcia, obrazy i niewyjanione napicia
116
Zob. W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.65n.
89
Z krytyki literackiej pozostay nam niewyjanione problemy: okrelenie , ktre
formy czasownikowe i zaimek osobowy ka rozumie w pl., odnoszce si do jednego byka;
brak odniesienia dla sufiksu 3. os. w w.4a; dziwne sufiksy 2 os. w wyznaniu ludu z .4b (na
marginesie zaznaczmy jeszcze przejcie od do pomidzy w.4 i 5).
Interesujce pojcia: przede wszystkim =( byk) i z nim zwizane =( odlew) i
=( zoto)117, pojcia odnoszce si do obchodzonego wita, czyli =( otarz), =(
wito), =( zrobi co z zapaem, wsta popiesznie), =( ofiara caopalna; skada
ofiar; hi. wyprowadzi), =( ofiara biesiadna), =( jutro) oraz =( mia si),
ktrego znaczenie warto byoby dokadniej ucili, gdy wysuwano twierdzenia, e mowa
jest o orgii118. Warto jeszcze raz rozway teologiczn wymow formuy o Bogu, ktry
wyprowadzi Izraela z Egiptu ( hi.).
5.3.5.2. Analiza poj

Ponisze informacje opieraj si gwnie na dwch podstawowych sownikach
teologicznych do Starego Testamentu: THAT i TWAT. Zaczniemy od formuy
wyprowadzenia z Egiptu i zwizanego z ni czasownika, potem przypatrzymy si wyrazom
odnoszcym si do obchodzonej przed bykiem uroczystoci, a dopiero na kocu bykowi.
wystpuje w badanej jednostce w hi. (w.1b.4b.6), znajdujemy te rzeczownik
utworzony od tego samego rdzenia (w.6). Czasownik ten w q. ma przede wszystkim
znaczenie przestrzenne i oznacza ruch z dou do gry: i pod gr, wchodzi. Uycie jest tak
stereotypowe, e czasownik ten moe wystpowa bez podania jakichkolwiek danych
topograficznych. Opisuje si nim czsto m.in. drog z Egiptu do Palestyny lub z pustyni do
kraju Kanaan. Podobnie wchodzenie do miasta czy wityni, ktre przewanie byy poone
na wzniesieniach (std jako terminus technicus: pielgrzymowa). W przypadku wojen oznacza
wyrusza do walki. Przenonie moe oznacza przychodzenie do osoby, ktra stoi spoecznie
wyej, jest bardziej znaczca; a take by mocnym, wielkim. Analogicznie hi., uwzgldniajc
jego sens kauzatywny, moe oznacza: podnosi, wyciga, prowadzi, nie w gr itd.
Jedna czwarta (77 razy) form hi. odnosi si do przynoszenia, skadania ofiary. Cho
najczciej dotyczy ofiary caopalnej (61 razy), moe by stosowany te do innych rodzajw
ofiar. Szczeglne znaczenie teologiczne maj: wyobraenie wstpowania (i zstpowania)
JHWH, Boy predykat , okrelajcy panujcego Boga oraz interesujce nas tutaj
117
Moglibymy prbowa poszuka take informacji o , ale dane zawarte np. w W. Thiel, Art. , TWAT ,
t.6, s.971n (niepewne istnienie 3 poza Ex 32 i 1 Krl 12, gdzie miaby opisywa metalurgiczne odlewanie) po
dokadniejszym przyjrzeniu si naszemu tekstowi wydaj si wtpliwe (por. 5.3.2.).
118
Np. B.S. Childs, The Book of Exodus, s.566.
90
wypowiedzi o exodusie. Podstawowe informacje o formule, w ktrej zawarty jest ten
czasownik, przytoczylimy ju w morfokrytyce (5.3.4.1.). Formua ta osadzona jest w bardzo
rnych kontekstach. Jej forma z czasownikiem pochodzi z Krlestwa Pnocnego i bya
zwizana z tamtejszymi wityniami i miejscami kultu (std obserwowane wypieranie jej w
okresie przedniewolnym na rzecz konstrukcji z hi.). Opisuje najbardziej podstawowy czyn
Boga dla Izraela, poprzez ktry ocali on i zbawi swj lud; uwolnienie z Egiptu jest
najwaniejszym zdarzeniem w dziejach Izraela. Na nim bazuje cay szereg wypowiedzi.
Tradycja o exodusie wie si z innymi motywami i tradycjami takimi jak: przejcie przez
, prowadzenie przez pustyni, objcie Kanaanu w posiadanie.
Etymologicznie znaczenie rzeczownika jako ofiary moe wywodzi si od daru,
ktry w ogniu wznosi si do Boga (cho bynajmniej nie jest to pewne). Rzeczownik ten
stosuje si dla najczstszej wymienianego rodzaju ofiary caopalenia (286 czy 287 razy).
Wydaje si, e ofiar caopaln Izraelczycy przejli od Kananejczykw (jako ofiara dla Baala
w Sdz 6 i 13). Jej cech charakterystyczn byo, e cae zwierz spalano na otarzu, a tym
samym nic nie pozostawao dla ofiarodawcy czy kapanw. W Starym Testamencie
znajdujemy szereg przepisw dotyczcych rodzajw zwierzt ofiarnych, pr skadania (ofiary
codzienne i witeczne) itp. Przy czym trzeba pamita o tym, e zwyczaje ofiarnicze
ewoluoway z biegiem czasu. Dla prb odtworzenia przebiegu skadania caopale
dysponujemy w zasadzie tylko tekstami z P (Lev 1): osoba wiecka przynosi ofiar, kadzie
rk na gowie ofiary (wtrny element majcy oznacza ofiarowanie ycia zastpczo przez
zwierz lub zadouczynienie), ofiarodawca zarzyna zwierz (w innych tekstach robi to ju
kapani lub Mojesz), kapani spryskuj krwi obszar wok otarza, ofiarodawca zdejmuje
skr i dzieli zwierz na czci, po czym ukada si je na otarzu, skadajcy ofiar bierze
jeszcze udzia w obmywaniu wntrznoci i goleni (chodzi o usunicie nieczystoci). Spalana
ofiara w dymie unosi si w gr jako wonno dla JHWH. W przypadku ofiar z ptakw
przebieg wyglda nieco inaczej (Lev 1,14-17), brak jest nakadania rk, a wszystkich
czynnoci dokonuje kapan: oddzielenie gowy i jej spalenie, pokropienie krwi cian otarza,
oddzielenie wola z zawartoci i rzucenie go koo otarza, naderwanie skrzyde i spalenie
ptaka na otarzu. Ptaki byy wycznie ofiarami prywatnymi, na wiksze zwierzta z
pewnoci mao kto mg sobie pozwoli. W przypadku opisw skadania ofiar caopalnych
typowe jest jednoczesne wzmiankowanie otarza, czego brak tylko w przypadku Jerozolimy.
Gdy o caopaleniach mwili prorocy, czynili to najczciej w duchu polemicznym.
to drugi w badanym tekcie rodzaj ofiar. Jest to termin wycznie kultowy,
wymieniany czsto obok innych ofiar, a w tekstach spoza P najczciej razem z caopaleniem
91
w ramach typowej dwuczonowej formuy: )( )( . Dla tego rodzaju ofiary
charakterystyczny jest udzia ofiarodawcy i kapanw w ofierze, posiku ofiarnym. Bya ona
zwizana z kultowym zarzynaniem zwierzcia oraz posikiem. Nigdy nie przedstawiono
dokadnie przebiegu tej ofiary, nieraz wspomina si o spalaniu tuszczu lub/i krwi. Gdy z
biegiem czasu zarysowuje si tendencja do tworzenia list ofiar, wymieniana jest zawsze na
kocu. Jednak brak jest podstaw, by nazywa j ofiar kocow. Moga by zwizana z
dzikczynieniem, lubowaniem, pojednaniem itd. Etymologia jest niejasna, a G. Gerleman
(THAT) wywodzi j od rdzenia w znaczeniu paci za co - spalany tuszcz miaby
zastpowa caopalenie zwierzcia. Liczba mnoga by moe odnosi si do spalanych na
otarzu (kilku, wielu) czci zwierzcia ofiarnego.
wywodzi si z rdzenia =( zarzyna, ofiarowa). Rzeczownik ten ma do
szerokie znaczenie. Poczwszy od miejsca uboju, poprzez plac ofiarny, otarz ofiarniczy i
kadzidlany, a po st witynny. Jest cile zwizany z ofiarnictwem i stanowi centrum ycia
kultowego. Moliwe byo istnienie otarza bez wityni, ale nigdy odwrotnie wityni bez
otarza. W opowiadaniach etiologicznych, o objawieniach si Boga czy o czczeniu bstwa
spotykamy czsto formu: ([ )kto] . Otarz mg wyglda bardzo rnie. W
czasie wdrwki po pustyni by to drewniany otarz z naronymi uchwytami, pokryty
metalow pyt. Za otarz mogy suy te skay, pojedyncze gazy (moe naleaoby wtedy
mwi raczej o macewie, na ktrej dokonywano rytu krwi), nieobrobione kamienie. Otarz
mg by wzniesiony na skale (np. w Jerozolimie). Jako otarz mogy wreszcie funkcjonowa
wzniesienia (, np. 1 Krl 3,2.4). W deuteronomistycznej krytyce otarzy i wzniesie
oznaczaj one po prostu witynie. Deuteronomium i profetyzm doprowadziy do redukcji
iloci miejsc kultu i otarzy119.
pochodzi by moe od nazwy jakiego konkretnego wita (koniec/pocztek cyklu
rocznego). W Starym Testamencie oznacza po prostu wito, czas witeczny.
Prawdopodobnie bardzo stara konstrukcja zdaje si wskazywa, e Bg sam obchodzi
wito, w ktrym mog czy powinni uczestniczy take ludzie. Z uycia tego terminu wynika,
e by w Izraelu witem o charakterze spoecznociowym, zwizanym z rokiem
sonecznym (o nielegalnych witach Ex 32 i 1 Krl 12). wito byo wesoym karnawaem ze
piewami dzikczynnymi, radosnymi okrzykami na cze Boga, skadaniem ofiar i niekiedy
pielgrzymowaniem do wityni. Jak mona oczekiwa, w Starym Testamencie mamy do
czynienia z niezwykle rnorodnym obrazem wit, gdy pochodz one z rnych terenw i
119
Informacje o otarzach mona znale take w Encyklopedia biblijna, s.871nn.
92
od odmiennych grup wchodzcych w skad Izraela. Z czasem pojawiaj si prby
ujednolicenia systemu wit, syntezy rnych tradycji, czyli tzw. listy wit (Ex 23,14-17 E.
34,18+22-23 J; Lev 23,4-12.34-44 H; Dtn 16,1-17 D; Num 28,16-31; 29,12-38 P) z trzema
gwnymi witami o charakterze agrarnym (wito Przanikw, niw i Zbiorw). Coraz
czciej mowa jest o witach powiconych bstwu (), bdcych uroczystociami
dzikczynnymi obchodzonymi przy najrniejszych okazjach. Postpuje te historyzacja
wit wie si je z histori zbawienia Izraela, tak e ich pierwotny wymiar agrarny schodzi
na dalszy plan. Prorocka krytyka kultu dotyczya te oczywicie wit, cho mogy by one
te znakiem aski (Na 2,1).
hi. mia najczciej znaczenie modalne (w 2/3 przypadkw na ogln liczb 65
miejsc): wykonywa co z zapaem, z zaangaowaniem, popiesznie. Sporne jest, czy oznacza
te robi co wczenie rano. 3 razy wystpuje bez okrelenia =( rano), a wic we
wszystkich pozostaych przypadkach moe by uwaane za konieczne okrelenie czasu. Z
drugiej strony jego brak mona traktowa jako elips.
to kolejny dzie, jutro lub szerzej przyszy dzie. Oznacza por wyruszania w
drog, wyjcia z Egiptu po wicie Paschy (Num 33,3), zwycistwa nad wrogami itp. Chtnie
uywany jest w opisach plag. Wie si wic przewanie ze zbawczymi zdarzeniami w
dziejach Izraela.
miech w Starym Testamencie moe wyraa co pozytywnego (rado,
zadowolenie z pokonania wrogw) lub negatywnego (np. szyderstwo). Decyduje o tym
kontekst120.
to metal szlachetny nie wydobywany w Palestynie, musia by wic sprowadzany.
Std zoto byo niezwykle rzadkie, a jako rodek patniczy funkcjonowao srebro. O zocie
czytamy prawie wycznie w tekstach mwicych o kulcie i o dworze krlewskim. Jest
synonimem powodzenia (take w uyciu metaforycznym). Posiadanie zota jest znakiem
Boego bogosawiestwa. Jego zastosowanie w kulcie mogo si wiza z wyobraeniami
magicznymi czy mitologicznymi (np. Ex 28,35b, gdzie zote przedmioty peni funkcj
apotropeiczn, 1 Sm 6,4; por. Ex 32,20) lub z faktem, e symbolizowao tarcz soneczn,
czyli jedno z waniejszych bstw staroytnego Bliskiego Wschodu i Egiptu. Pomimo jego
wartoci w Starym Testamencie odrzucano zoto uywane w obcych kultach, a figury ze zota
staj si w kocu symbolem bawochwalstwa.
120
Zob. tame, s.1203.
93
wyprowadza si najczciej od rdzenia =( odlewa z metalu), std
rzeczownik ten oznacza odlew lub odlana figura. Naley do terminologii cile zwizanej z
bokami. W Starym Testamencie wystpuje 28 razy, a z tego a 25 razy odnosi si wprost do
przedstawie bogw, do bokw (trudno si wic dziwi, e czasami przyjmuje si to za jego
pierwotne znaczenie). Odlewy takie byy produktami pracy rzemielniczej, kowalskiej, a
waciwie jubilerskiej. Najpierw poddane zostay krytyce by moe z powodu magicznych
wyobrae zwizanych ze zotem. Pniej zdecydowanie odrzucano jakiekolwiek prby
przedstawiania niewidzialnego Boga (szczeglnie ostro w teologii deuteronomicznodeuteronomistycznej).
wystpuje 35 razy w Starym Testamencie, do tego dochodzi 12 razy pojawiajca
si forma fem. oznaczajca mod krow. W pierwszym rzdzie oznacza cakiem konkretnie
modego byka, byczka. Taki byk mg by zwierzciem ofiarnym (np. Lev 9,8). Wyraz ten
uywano take w porwnaniach i metaforach (np. Iz 11,6; 27,10). Wszystkie pozostae
miejsca starotestamentowe uywajce sowa dotycz zotego byka (Ex 32) i jego kultu
w Krlestwie Pnocnym (1 Krl 12 i Oz 8,5n; 13,2; aluzje do Ex 32 w Dt 9,16.21; Ps 106,19;
Ne 9,18, do 1 Krl 12 w 2 Krl 10,29; 17,16; por. te 2 Krn 11,15; 13,8). Krytyka Ozeasza
wskazuje na cise zwizki tego byka z instytucj krlestwa. Komentatorzy bardzo si rni
w interpretacji Ex 32 (por. np. TWAT). To samo mona powiedzie o 1 Krl 12 i znaczeniu
byka w przedstawionym tam kulcie. W TWAT (powoujc si na M. Weipperta) przypuszcza
si, e zoty byk by postumentem niewidzialnego Boga. Krytycznie o takiej opinii mona
jednak powiedzie, e we wspomnianych tekstach nic nie sugeruje takiej interpretacji.
Zaoenie, e Bg spoczywajcy na takim byku by niewidzialny, uwypukla dodatkowo
hipotetyczno i sztuczno takiej konstrukcji. Raczej naleaoby go wyobraa sobie
antropomorficznie.
Wtedy
jednak
dochodzi
kolejna
trudno.
Przedstawienia
antropomorficznych bstw na zwierzciu jucznym s w interesujcym nas okresie (epoka

elaza II B) niezwykle rzadkie121. Ikonografia epoki elaza II A-B pokazuje, e typow
praktyk tego okresu byo przedstawianie bstw w postaci zwierzt kojarzonych z
okrelonymi atrybutami lub bdcych symbolami122. Inna hipoteza, jakoby byka miaby by
bogiem podnoci (tak jak Baal), a tym samym zwizanym z szeroko rozpowszechnionymi
kultami podnoci, jest bardzo wtpliwa. Byk ma raczej symbolizowa si, potg w walce,
121
Zob. O. Keel, Chr. Uehlinger, Gttinnen, Gtter und Gottessymbole, Quaestiones Disputatae 134, Freiburg i
in. 1992, s.216.
122
Tame, s.164.
94
wadz. Potwierdza to ikonografia123 oraz fakt, e posg byka znajdowa si przede
wszystkim w Betelu (= dom/witynia Ela), co kae go wiza z kultem Ela, a nie Baala. El,
ktry sta na czele panteonu kananejskiego nie odgrywa w kultach podnoci waciwie
adnej roli. Poza tym Jerobeam poleci ustawi byki blisko granic swojego pastwa w
Betelu na poudniu i Dan na pnocy (1 Krl 12,29), by moe dla ochrony swego krlestwa,
do czego z pewnoci najlepiej nadawa si bg, ktry uosabia si militarn. Zasadna jest
take teza, e kult byka nie zosta wynaleziony przez Jerobeama (zob. poniej 5.3.5.4.),
ktry nada tradycyjnemu kultowi z Betelu nowy, pastwowy impuls124.
Moemy tu od razu zauway, e w Starym Testamencie znajdujemy dwa
opowiadania o stworzeniu byka. Poniej bdziemy musieli si im przyjrze bliej (5.3.5.4.).
5.3.5.3. Uycie sw w kontekcie badanej jednostki tekstowej

w w.6 oznacza skadanie ofiary i wystpuje w typowej dwuczonowej (nie-P)
formule, mwicej o zoeniu caopalenia i ofiary biesiadnej (). Ofiara biesiadna jest
zwizana z dalszym przebiegiem opisywanej uroczystoci: wsplnym jedzeniem i piciem.
witowanie to ma radosny charakter, na co wskazuje ostatni czasownik . Nie ma
powodu, by rozumie go w negatywnym sensie. Typowy dla wit ( )by wanie nastrj
radosnego karnawau, ktry ma przewanie konotacj jak najbardziej pozytywn. Gdybymy
wzili pod uwag tylko opis uroczystoci z w.5n, mielibymy do czynienia ze witem,
obchodzonym jak kade inne w Izraelu. Co wicej, Aaron identyfikuje to wito jako
(w.5b)! To samo dotyczy budowy otarza (), ktry jest cile zwizany z nastpujcym
potem ofiarnictwem. Take tutaj posuono si standardowym sformuowaniem. Dopiero w
pniejszym okresie krlewskim w wyniku krytyki prorockiej i programu deuteronomicznego
dy si do ograniczenia kultu i ofiarnictwa do obszaru Jerozolimy. Wczeniej znano wiele
legalnych miejsc witych (np. por. Gen 28,10-22 + 35,1-7). Pora wybrana na witowanie
( )ma rwnie pozytywn konotacj i moe nawizywa do wspomnianego przez lud
wyprowadzenia z Egiptu (w.4b). Uroczysto nabiera innego charakteru dopiero, gdy
czytamy o niej w wietle szerszego kontekstu. Staje si wtedy nielegalnym kultem wok
byka. Jednak zarwno lud (w.4b), jak i Aaron (w.5b) uwaaj go za JHWH. Wydaje si wic,
e odstpstwo w pierwszym rzdzie nie polega na czczeniu innego boga ni JHWH, ale na
przedstawieniu go jako byka! Ale uycie liczby mnogiej w w.4b (i w.1b) ma pokaza, e
bynajmniej nie chodzi o wysawianie JHWH, lecz innych bogw. Konkuruj tu ze sob dwa
123
124
Tame, s.134 (i rysunki na s.135 ), 164 (rysunki na s.163), 215nn.

Tame, s.219.
95
odmienne wyjanienia odstpstwa ludu i Aarona. Jedno to uczynienie podobizny JHWH pod
postaci byka, a drugie - odwrcenie si do innych bogw. Czy nie wykluczaj si one
wzajemnie? Poniewa liczba mnoga nie zgadza si ze zrobionym przez Aarona jednym
bykiem (zob. 5.3.3.3. i por. 5.3.5.1.), mona przypuszcza, e pojmowanie odstpstwa jako
zwrcenia si do innych bogw jest wtrne. Do tego problemu wrcimy jeszcze poniej
(5.3.5.4.).
Czasownik hi. mona tu tumaczy zarwno modalnie, jak i w ramach odrbnego
zdania czasownikowego. W kadym razie mamy tu informacj o tym, e nastpnego ranka
lud z Aaronem przystpili z zapaem do obchodzenia wita.
Ju par razy mwilimy o formule wyprowadzenia z Egiptu, o centralnej i chyba
najwaniejszej wypowiedzi teologicznej Starego Testamentu o Bogu Izraela. W obecnym
brzmieniu w naszym fragmencie (w pl.) nabiera ona szczeglnego znaczenia. Lud miaby
przypisa ten zbawczy czyn innym bogom, a nie JHWH. W oczach czytelnika musiao to by
niebywae blunierstwo, stojce w jaskrawej sprzecznoci z dekalogiem, jego pierwszym
przykazaniem (Ex 20,3 - por. jego zwizek z pocztkow preambu Ex 20,2), ktry obecnie
otwiera objawienie Boej woli na Synaju. Wariantem tej formuy z Mojeszem jako
podmiotem zajmowalimy si ju w morfokrytyce (6.3.4.1.). W w.1b lud uzasadnia, dlaczego
nieobecno Mojesza (w.1a) skonia ich do proby o zrobienie , ktrzy bd mogli ich
dalej prowadzi. W kontekcie caego r.32 uycie tej formuy jest te powizane z w.7n oraz
prob Mojesza o wybaczenie z w.11-13, w ktrej Mojesz dobitnie podkrela, e JHWH
sam wyprowadzi Izraela z Egiptu (proba ta konkuruje zreszt z w.31-35).
Aaron jako boga/w zrobi byka , ktry zosta okrelony od razu jako boek
(). Jest to termin, ktry zdaje si nie pozostawia adnych wtpliwoci: chodzi o jawne
bawochwalstwo. Jako przedmiot kultowy zosta on zrobiony ze zota (). Noszenie zota
byo znakiem powodzenia. Teraz Izraelici ofiaruj je, by Aaron mg zrobi boka/i. Byk
mia symbolizowa si, potg, ktra wyraaa si midzy innymi w walce. Ta sia bdzie im
potrzebna podczas dalszej wdrwki. Z bykiem Aaron i lud utosamiaj JHWH. Byk
widzialnie reprezentujcy Boga ma wic zastpi Mojesza, z ktrym nie wiadomo, co si
stao. Jak to pokazuje 1 Krl 12 kult byka musia by swego czasu popularny w Krlestwie
Pnocnym
(Betel).
Przeciwko
niemu
Deuteronomistyczne Dzieo Historyczne.
5.3.5.4. Tradycja ustna w badanej jednostce
wypowiada
si
Ozeasz,
krytykowao
go
96
W 5.3.5.2. zauwaylimy, e w Starym Testamencie znajduj si dwa opowiadania o
zrobieniu byka/w bdcego/ych obiektem/ami kultu. Mimo e na pierwszy rzut oka wydaj
si one zupenie rne, to jednak sprbujmy je ze sob dokadnie porwna.
Podobiestwa pomidzy Ex 32,1-6 i 1 Krl 12,26-33: 1) zrobienie byka (w 1 Krl dwch
bykw) ze zota (, ), 2) ogoszenie, e s to bogowie, ktrzy wyprowadzili Izraela z
Egiptu (oba sformuowania s identyczne z wyjtkiem pocztkowego sowa /), przy
czym drugi byk, ktry wedug 1 Krl zosta ustawiony w Dan, znajduje si jak gdyby na
dalszym planie, gdy wito obchodzone jest tylko w Betelu (1 Krl 12,32n, cho w w.32
mwi si o bykach w pl.[?]), 3) ustanowienie wita (), 4) otarz (), 5) skadanie ofiar
( hi.). Podobiestwa te z pewnoci nie s przypadkowe!
Oczywicie oba opowiadania te mocno si rni. Ex 32 osadzony jest w okresie
wdrwki po pustyni, a byka (jednego!) robi Aaron. Powodem jest przecigajca si
nieobecno Mojesza. Akcja 1 Krl 12 toczy si w Krlestwie Pnocnym i jest zwizana z
Betelem. Na polecenie Jerobeama zostaj wykonane dwa byki. Ustanowione zostaje doroczne
wito. Opowiadanie z 1 Krl 12 jest znaczniej mocnej naznaczone krytycznym tonem: czyn
Jerobeama jest przyczyn odstpstwa ludu Izraela od prawdziwej wiary w JHWH i kultu w
Jerozolimie. Natomiast Ex 32 gdyby nie race i prawdopodobnie wtrne liczba mnoga i
kontekst pozbawione byo takiego ganicego tonu. Oczywicie nie ma najmniejszej
wtpliwoci, e w obecnym brzmieniu cae zdarzenie z Ex 32 zostao ocenione cakowicie
negatywnie.
U podstaw obu opowiada leg z pewnoci wsplny przekaz, tradycja, gdy
wykazuj one zbyt duo podobiestw, by mc mwi o przypadku. Tradycja ta opisywaa
zrobienie zotego byka, ktry mia przedstawia Boga JHWH, budow otarza i obchodzenie
radosnego wita ku czci JHWH. Mona przypuszcza, e chodzi o legend kultow z Betelu:
jest to podstawowa konotacja dla wersji z 1 Krl, ktra oczywicie nie moga by utrzymana w
przypadku Ex 32, opowiadajcego o wydarzeniach na pustyni synajskiej. Z drugiej strony Ex
32 jest mocno zwizany z osob Aarona, tak e jest cakiem prawdopodobne, i Aaron
uchodzi za zaoyciela tego kultu. adne powizanie z Aaronem legalnym kapastwem nie byoby z kolei moliwe w 1 Krl 12.
Problematyczne jest, o ilu bykach pierwotnie mwia ta tradycja. Powszechnie
przypuszcza si, e Ex 32,4b zosta zapoyczony z 1 Krl 12,28, gdzie zgodnie z kontekstem
opowiadajcym o dwch bykach uyto liczby mnogiej125. W kadym razie liczba mnoga w
125
Np. M. Noth, ATD 5, s.202; H. Ringgren, Art. , TWAT, t.5, s.1056nn.
97
Ex 32 stanowi wtrn krytyk kultu byka, by moe inspirowan 1 Krl 12, cho zakadaoby
to, e liczba mnoga jest stosunkowo pna, zapoyczona od Deuteronomisty. Ten fakt wraz z
marginaln rol byka z Dan w 1 Krl 12 prowadzi raczej do wniosku, e pierwotnie tradycja
mwia o jednym byku, a dopiero dla wyranego podkrelania bawochwalczego charakteru
tego kultu wprowadzona zostaa liczba mnoga.
Jeli powysze rozwaania s suszne, to w Ex 32 mielibymy do czynienia ze ladem
pozytywnej etiologii kultu byka (= JHWH), ktra zyskaa negatywny wydwik przez zmian
na liczb mnog oraz osadzenie w szerszym kontekcie wydarze na Synaju. Oczywicie taka
pozytywna tradycja o byku musiaa by starsza ni ostra, starotestamentowa krytyka
moliwoci przedstawiania Boga za pomoc podobizn, obrazw (= bokw), jak znamy np.
z dekalogu (Ex 20,4)126.
Poniewa za opowiadaniem z 1 Krl 12 kryje si starsza tradycja, wydaje si, e
Jerobeam nie by tym, ktry wynalaz kult byka127. Jak na to wskazuje nazwa Betel,
pierwotnie tradycja ta odwoywaa si do kananejskiego boga Ela, ktry zosta nastnie
utosamiony z JHWH, Bogiem, ktry wyprowadzi Izraela z Egiptu128. Byk, ktry uosabia
si i potg, mg atwo zosta zaadaptowany przez wiar w JHWH (jahwizm). Izraelici
czcili bowiem Boga, ktry okazywa swoj potg (w walce) poczwszy od wyprowadzenia z
niewoli egipskiej. W pniejszym okresie tradycj o byku mona byo wykorzysta tylko w
krytyczny sposb, nie do pomylenia stao si bowiem tworzenie obrazu jedynego Boga, co
byo rwnoznaczne z oddawaniem czci innym bogom.
Podsumowujc, autor sceny z Ex 32,1-6 wykorzysta starsz, prawdopodobnie ustn
tradycj z Betelu, mwic o zrobieniu przez Aarona byka jako obrazu JHWH i o radosnym
wicie tam obchodzonym. Byk symbolizowa potg JHWH, ktr Izraelici dowiadczali ju
od czasw wyjcia z Egiptu. Prbujc siga jeszcze dalej wstecz, widzimy, e mamy do
czynienia z adaptacj przez jahwizm dawnej tradycji o Elu. Autor uy t tradycj pewnie
niezalenie od 1 Krl 12 - w taki sposb, e obrazuje ona nieposuszestwo i odstpstwo ludu
Izraela jeszcze na Synaju. Dokona tego przede wszystkim przez osadzenie sceny w szerszym
kontekcie, gdzie stoi ona w jawnej sprzecznoci z dekalogiem (Ex 20) i podlega ostrej,
krytycznej ocenie (32,7nn), oraz przez wprowadzenie niezgodnej z wewntrzn logik tekstu
liczby mnogiej w w.1b.4b. Dodajmy, e odniesienie do Mojesza uwarunkowane jest rwnie
126
O zakazie czynienia obrazw Boga (bogw?) W.H. Schmidt, Alttestamentlicher Glaube, s.91nn.
Do takiego samego wniosku prowadz badania nad ikonografi tamtego okresu - O. Keel, Chr. Uehlinger,
dz.cyt., s.219.
128
Stary Testament chtnie przejmowa tradycje zwizane z Elem; por. np. W.H. Schmidt, Alttestamentlicher
Glaube, s.161nn; Encyklopedia biblijna, s.249n.
127
98
tym samym kontekstem wydarze na Synaju. W ten sposb lud z Aaronem, tworzc byka i
czczc go, ami zawarte wczeniej przymierze (Ex 24) i wystpuj przeciwko
najwaniejszym przykazaniom: zakazie czci obcych bogw, z ktrym wie si te zakaz
tworzenia obrazw boga/w.
Prawdopodobnie faszywe byoby twierdzenie, e w analizowanej jednostce
znajdujemy dwa sprzeczne uzasadnienia odrzucenia kultu byka: nieprzedstawialno JHWH i
wyczno JHWH. S one bowiem w Starym Testamencie ze sob mocno zwizane (por. Ex
20,3-5)129, tak e wstawienie przez autora liczby mnogiej mogo suy zanegowaniu rwnie
moliwoci przedstawiania JHWH za pomoc posgu byka. W samym tekcie nic nie
wskazuje, e problemem kiedykolwiek by jedynie fakt fizycznego przedstawienia JHWH.
Poniewa ju w morfokrytyce przypomniano omawiany wczeniej Gen 28,10-22, to
rwnie tutaj mona zauway, e Gen 28 (razem z Gen 35) prezentuje alternatywn legend
zwizan z Betelem, ktra w przeciwiestwie do tradycji o byku moga zachowa pozytywn
wymow.
Na zakoczenie powrmy jeszcze do zaobserwowanych w krytyce literackiej
(5.3.3.3.) problemw. Liczb mnog w w.1b.4b wprowadzi autor naszej sceny, dokonujc
reinterpretacji starszej tradycji. Jego ingerencja dotyczya wycznie formy czasownika w
dwch zdaniach wzgldnych. Z takich samych powodw moemy mie kopot z sufiksami 2
os. w w.4b. W wykorzystanej tradycji prawdopodobnie to nie lud wypowiada te sowa
(Aaron jak tego chciaa G?), co znajduje dodatkowe potwierdzenie w 1 Krl 12, gdzie sowa te
woono w ustach Jerobeama130. Mona przypuszcza, e autorowi zaleao na tym, by
wyranie przedstawi wspprac Aarona i ludu, tak e caa wina nie spada wycznie na
Aarona. Scena zaczyna si zreszt od dania ludu zaadresowanego do Aarona. Cay lud
Izraela dopuszcza si tego strasznego odstpstwa od JHWH.
Brak odniesienia dla sufiksu 3 os. w w.4a moemy prbowa wyjani w ten sposb,
e autor przej tylko najwaniejsze elementy opisu wykonania byka, pomijajc jego cz.
Cae opowiadanie jest niezwykle oszczdne, nie dziwi wic tak skromny opis odlewania
boka.
Z kolei utosamienie byka, bdcego pierwotnie symbolem Ela, z JHWH dokonao si
w momencie przejcia dawnej legendy kultowej przez jahwizm. Trudno powiedzie, czy z
tym samym etapem wie si zestawienie z ( w.4/5), ktre nie stanowi tu przecie
trudnoci. Autor opowiadania przej przekaz (ustny) zawierajcy identyfikacj byka z
129
Zob. W.H. Schmidt, Alttestamentlicher Glaube, s.91nn.

Zaoenie, e w.4b pochodzi z 1 Krl 12,28 wymagaoby przyjcia, e analizowany fragment jest pniejszy,
co napotyka na trudnoci chronologiczne; por. M. Noth, ATD 5, s.202nn.
130
99
JHWH, ktry wyprowadzi Izraela z Egiptu i zinterpretowa go w duchu pierwszych dwch
przykaza dekalogu.
Moemy postawi jeszcze jedno, dodatkowe pytanie, czy motyw zbierania zota od
ludu, zrywania kolczykw nalea do przejtej tradycji, czy te zosta wprowadzony przez
autora tej sceny? Kolczyki zdaj si odgrywa rol w niektrych kultach kananejskich (Oz
2,15; Sdz 8,24-26; Gen 35,4) i s wymieniane w Gen 35,4 w zwizku w Betel. Nie mona
wic wykluczy, e peniy one jak funkcj rwnie w pierwotnej tradycji o byku z Betel.
Trudnoci tej sceny najlepiej zatem wyjani nie za pomoc krytyki literackiej, dzielc
tekst na rne rda i dodatki, lecz historii tradycji (berlieferungsgeschichte), ktra
wskazuje na wykorzystan przez autora wczeniejsz tradycj i zinterpretowanie jej w taki
sposb, e do dzisiaj odkrywamy lady (= napicia) po tych procesach.
5.3.6. Zadanie do pracy wasnej

Doszlimy w powyszym przykadzie do by moe zaskakujcych dla pocztkujcych
egzegetw wynikw, ktre s sprzeczne z powszechnymi wyobraeniami dotyczcymi religii
Izraela. Warto przeprowadzi ich uzupeniajc kontrol. Jednym ze sposobw moe by
sprawdzenie, w jaki sposb spraw przedstawiaj dostpne komentarze biblijne oraz jak
podaj argumentacj. Warto zaproponowa wic uwan lektur najlepiej kilku
komentarzy do Ksigi Wyjcia (Exodus) i rozwaenie dokonanej w nich analizy tekstu,
poczwszy od tumaczenia, a skoczywszy na interpretacji. Porwnajmy j krok po kroku z
przedstawion powyej egzegez, stawiajc sobie za kadym razem, gdy napotkamy na
rnice, nastpujce pytania: 1) Na czym polegaj te rnice? 2) Ktre rozwizanie znajduje
lepsze uzasadnienie w oparciu o tekst i przeprowadzone badania? 3) Jeli odmienne
rozstrzygnicia oka si lepiej uzasadnione, to gdzie powinnimy dokona korekt w
dokonanej egzegezie? Na czym polegay popenione tutaj bdy? Takie porwnanie moe by
niezwykle pouczajce, gdy uczy krytycznego podejcia do literatury fachowej i pozwala na
wyrobienie sobie wasnej, dobrze uzasadnionej opinii.
6. Historia redakcji
6.1. Opis metody
Zdecydowana wikszo tekstw starotestamentowych okazuje si literacko
niejednolita. Do krytyki literackiej, ktra pokazaa, z jakimi trudnociami mamy do czynienia,
i pozwolia wydzieli pierwotnie samodzielne rda lub oddzieli pierwotny tekst od
dodatkw, docza si historia redakcji. Usiuje ona w syntetyczny sposb wyjani to, co
poprzez analiz integralnoci ukazaa krytyka literacka. Jednoczenie bierze pod uwag
rezultaty wszystkich poprzedzajcych j metod egzegetycznych. Morfokrytyka dostarczya
nam wiadomoci o formalnej budowie jednostki i uytym gatunku lub gatunkach. Historia
tradycji pomoga w wyjanieniu zastosowanych terminw, obrazw, motyww i tradycji, a
100
przede wszystkich wskazaa, czy musimy si take liczy z przedliterackim etapem
ksztatowania si tekstu.
Historia redakcji chce objani:
W przypadku, gdy moemy wnioskowa o istnieniu dla badanej jednostki
wczeniejszego przekazu ustnego: w jaki sposb i w jakim celu autor przej i
przepracowa taki przekaz? Chodzi o moment tzw. pierwszego spisaniu tekstu.
Przykadem moe by opracowany w poprzedniej metodzie przykad Ex 32,1-6 (por.
5.3., szczeglne 5.3.5.4.), ktry w pewnym, trudnym do sprecyzowania momencie
zosta spisany. Wtedy historia redakcji jest jak gdyby kontynuatork historii tradycji
(berlieferungsgeschichte). Nieraz bardzo trudno jest jednoznacznie okreli granic
pomidzy histori redakcji a histori tradycji, gdy bardzo rzadko da si dokadnie
powiedzie, na jakim etapie procesu przekazywania tradycji nastpio jej spisanie131.
W przypadku Ex 32: czy stao si to jednoczenie z umieszczeniem tej sceny w
kontekcie wydarze na Synaju? Tak powyej zaoono, chocia nie sposb dowie,
e nie nastpio to wczeniej, np. w momencie przejcia tradycji o byku z Betel przez
jahwizm, co jest jednak mao prawdopodobne132. Nie mwic ju o tym, e nie
moemy cakowicie wykluczy, e legenda ta istniaa w formie literackiej jeszcze
wczeniej lub e jej krytyczna wersja zostaa spisana przed jej przejciem przez
autorw Ex 32 i 1 Krl 12. Ju w 5.3.5.4. prbowalimy ustali intencje autora Ex 32,
ktry wykorzysta wczeniejszy (ustny?) przekaz, reinterpretujc go poprzez
osadzenie w kontekcie wydarze synajskich i uycie liczby mnogiej w w.1b.4b (te
elementy podjlibymy dalej w historii redakcji). Innym przykadem, kiedy musimy
rozwaa, jak doszo do spisania sw, s mowy prorockie, ktre znamy tylko w
formie literackiej, mimo e pierwotnie w duej czci zostay wygoszone ustnie (jak
na to wskazuje ju choby wezwanie do suchania np. Iz 1,10; 7,13, czy fakt, e Bg
powoywa prorokw do przemawiania w Jego imieniu np. Jr 1,6n; Iz 6,7.9 [por. te
40,6]).
W jaki sposb i w jakim celu pierwotnie samodzielne teksty byy zestawiane, czone
i przepracowywane? Historia redakcja objania obserwacje krytyki literackiej i pyta o
intencje, ktre przywiecay redaktorowi zestawiajcemu czy scalajcemu rne
teksty, uzupeniajcemu je o dalsze fragmenty-dodatki, czy opracowujcemu je w
131
Por. S. Kreuzer i in., Proseminar, s.100 lub G. Fohrer i in., Exegese, s.116n, ktry m.in. z tego powodu
rozpatruje w cisym zwizku ze sob berlieferungskritik oraz Kompositions- und Redaktionskritik (s.118nn).
132
Tak wczesnemu powstawaniu dokumentw spisanych na terenie Palestyny przeczyyby dane archeologiczne;
por. E. Zenger i in., Einleitung, s.115.
101
jeszcze inny sposb. Obejmuje ona wszystkie etapy tworzenia danego tekstu a po
jego ostateczn (kanoniczn) posta, ktr uzyskalimy dziki krytyce tekstu (2.). W
tym punkcie z kolei pynna staje si granica pomidzy krytyk tekstu a histori
redakcji, bo czy zmiany wiadomie wprowadzone do tekstu przez kopistw naley po
prostu wykreli w krytyce tekstu, czy raczej pyta o ich intencje teologiczne w
ramach historii redakcji? Pozostawimy to pytanie bez odpowiedzi. Jeli w krytyce
literackiej udao si ju uporzdkowa wydzielone elementy jak to miao miejsce w
przypadku analizowanej powyej jednostki Gen 28,10-22 (3.3.2.3.) - to w historii
redakcji wyjaniamy intencje kryjce si za poszczeglnymi etapami powstawania
obecnego tekstu oraz kto i kiedy opracowa te teksty (zob. niej). Jeli natomiast
dokonane wczeniej obserwacje nie pozwoliy jeszcze na takie uporzdkowanie w
ramach krytyki literackiej, musimy do niego powrci w historii redakcji, posikujc
si informacjami uzyskanymi we wszystkich poprzedzajcych j metodach.
Jednoczenie historia redakcji pozwala na kontrol analizy integralnoci (3.2.3.), gdy
niemono
dokonania
zestawienia
wydzielonych
elementw
sensownej
rekonstrukcji kolejnoci poszczeglnych etapw powstawania tekstu a do jego

ostatecznej (kanonicznej) postaci, stawia pod znakiem zapytania trafno analizy
literacko-krytycznej133.
Osob, ktra dokonaa pierwszego spisania, najczciej nazywa si autorem, cho jego rola
bliska jest funkcji redaktora. Oba okrelenia moemy wic przewanie stosowa zamiennie.
W przypadku przepracowywania wczeniejszych tekstw mwimy z reguy o redaktorze,
cho jego wkad w ostateczne znaczenie jednostki moe przewysza wkad autora. Nie
zapominajmy, e autorzy i redaktorzy dziaali w sposb przemylany, porzdkowali przejte
materiay, nadawali im nowy ksztat. Wkad redaktorw w obecn posta tekstu jest wrcz nie
do przecenienia. Wymowa teologiczna wszystkich sformuowa bez wzgldu na ich wiek
musi by w rwnym stopniu doceniana. Jeli mwimy o tekcie pierwotnym i (pniejszych)
dodatkach, nigdy nie moe to oznacza dezawuowania dodatkw i szczeglnego podkrelania
wartoci pierwotnego fragmentu. Za kadym etapem tworzenia tekstu ukrywa si okrelona
myl, intencja teologiczna, ktra poprzez dodatki jest formuowana w sposb, ktry moemy
okreli jako reinterpretacj wczeniejszego przekazu. Nasze zainteresowania koncentruj si
na caym tekcie, jego ostatecznej (kanonicznej) postaci, ktra ksztatowaa si najczciej w
duszym procesie. Dlatego musimy zajmowa si tekstem od jego najwczeniejszych
133
Por. te S. Kreuzer i in., Proseminar, s.99.
102
pocztkw, przez wszystkie etapy jego spisywania i przepracowywania, a do jego
ostatecznego ksztatu.
Oprcz pytania o sposb spisania tekstu i jego pniejszego przepracowania, w
historii redakcji trzeba ustali, kto tego dokona i kiedy. Poszczeglne etapy tworzenia tekstu
nie tylko porzdkujemy chronologicznie wzgldem siebie nawzajem (wczeniej/pniej), ale
usiujemy je take datowa, czyli ustali ich chronologi bezwzgldn. Wie si to
bezporednio z pytaniem o autora/redaktora, naprzeciwko ktrego stoi odbiorca/czytelnik134.
Terminologia. W literaturze polskiej uywa si pojcia historia redakcji135, rzadziej
krytyka redakcji136, co odpowiada niemieckim Redaktionsgeschichte i Redaktionskritik. Oba
terminy mona stosowa zamiennie137.
Historia redakcji moe operowa na tak niewielkich fragmentach jak jednostki
tekstowe tylko w ograniczonym stopniu. Dla potwierdzenia swoich wnioskw potrzebuje
analizy szerszego kontekstu (np. ksigi), gdy najczciej tylko wtedy uzyskuje si szerszy
horyzont dla oceny mniejszych lub wikszych dodatkw odkrytych w badanej jednostce.
Historia redakcji prowadzi w zasadzie do opracowania rde lub warstw redakcyjnych
obejmujcych najczciej cae ksigi czy nawet zbiory ksig biblijnych. By to osign,
trzeba przeanalizowa praktycznie wszystkie jednostki skadajce si na dan ksig lub ich
wiksze zbiory (cho pierwsze prby podejmuje si przewanie na ograniczonym materiale,
specjalnie w tym celu wyselekcjonowanych jednostek tekstowych138). Przy badaniu
pojedynczych jednostek nieocenion pomoc moe okaza si literatura z zakresu wstpu do
Starego Testamentu, komentarze biblijne i opracowania monograficzne. Jednak zawsze musz
one by zweryfikowane w oparciu o obserwacje dokonane na konkretnym tekcie.
Powrci musi tu te sprawa kontekstu literackiego badanej jednostki na wszystkich
etapach jej powstawania (zob. 3.2.4.). Ustalenie tego kontekstu staje si moliwe w
poczeniu z histori redakcji, obejmujc co najmniej cae ksigi biblijne. Zajmujc si
134
Mimo e czasami datowanie i autorstwo tekstu pojmuje si jako odrbn metod (O.H. Steck, Exegese,
s.148nn (Historischer Ort), to jednak historia redakcji zazbia si z ustaleniem czasu i autorstwa poszczeglnych
etapw powstania tekstu. Historia redakcji nie jest w peni moliwa bez prb datowania, a datowanie jest
niemoliwe bez historii redakcji (por. S. Kreuzer i in., Proseminar, s.101n; G. Fohrer i in., Exegese, s.144nn).
135
Por. K. Romaniuk, Morfokrytyka i historia redakcji.
136
Por. Encyklopedia biblijna, s.555n.
137
G. Fohrer i in., Exegese, s.135nn rozrnia jeszcze Kompositions- i Redaktionskritik, moim zdaniem
niepotrzebnie, gdy oba wyznaczone tam obszary nie daj si waciwie rozdzieli. Krytyka kompozycji zdaje si
pokrywa w znacznej czci z problematyk zwizan z pierwszym spisaniem tekstu i zakada wikszy wkad
autorski ni w przypadku krytyki redakcji. Ale ani w jednym, ani w drugim nie sposb wyznaczy jakie
precyzyjnej granicy, a stawiane pytania przewanie s takie same.
138
Przykadw mog dostarczy liczne publikacje z zakresu historii redakcji w formie artykuw i opracowa
monograficznych (by wymieni tylko jeden przykad: R.G. Kratz, Kyros im Deuterojesaja-Buch.
Redaktionsgeschichtliche Untersuchungen zu Entstehung und Theologie von Jesaja 40-55, FAT 1, Tbingen
1991).
103
jednym fragmentem, bdziemy musieli ograniczy si tylko do pewnych obserwacji
dotyczcych bezporedniego kontekstu. Stawiajc pytanie o to, jakie fragmenty z kontekstu
zakadaj poszczeglne rda i warstwy redakcyjne oraz dla ktrych fragmentw z kolei one
same staj si konieczne (np. dostarczajc koniecznych informacji), prbujemy wskaza na
bezporednie powizania wypracowanych w badanej jednostce rde i warstw z kontekstem.
Z reguy jednak trzeba si oprze na wspomnianej ju literaturze.

6.2.1. Ocena wynikw krytyki literackiej
Jeli w analizie integralnoci stwierdzilimy, e tekst nie jest jednolity, i udao si nam
wstpnie uporzdkowa wydzielone fragmenty, to musimy teraz rozway, w jaki sposb
byy czone i opracowywane:
W jakim miejscu zostay dodane nowe elementy lub gdzie przebiegaj linie czce
rne fragmenty (niezalene opowiadania)? Czy tekst zyska now struktur? Czym
si rni wczeniejsza struktura od tej nowej, redakcyjnej? Dodajmy do tego jeszcze
jedno pytanie: Co mogo by punktem zaczepienia czy odniesienia dla okrelonego
zabiegu redakcyjnego (sowa kluczowe, jakie charakterystyczne wyraenia itd.)?
Co redaktor chcia przez to wyrazi? Jakie nowe treci wnis do tekstu? Jak zmienia
si jego wymowa teologiczna? Jakie byy wic moliwe intencje teologiczne redaktora
i co chcia w ten sposb przekaza swoim odbiorcom?
Takie pytania musimy postawi przy badaniu kadego poczenia niezalenych fragmentw i
kadego dodatku.
Jeli jednak w krytyce literackiej nie udao si uporzdkowa wydzielonych elementw, to
od tego trzeba zacz. By moe pomocne oka si wyniki zastosowania poprzednich metod.
Dopiero potem mona postawi powysze pytania.
Nieraz przygldajc si bliej poszczeglnym dodatkom, stwierdzimy, e mog one
pochodzi od jednego redaktora, nalee do jednej warstwy. Wrcz zalecane byoby, gdy nic
nie stoi na przeszkodzie, czenie dodatkw w jedn warstw, a nastpnie analizowanie
profilu ich wypowiedzi cznie. Nie ma potrzeby, by mnoy redaktorw, a przyjcie istnienia
kadej dodatkowej warstwy czsto czyni proponowane rozwizanie bardziej hipotetycznym.
Z drugiej jednak strony potwierdzenie przynalenoci tych niesprzecznych ze sob uzupenie
do jednej warstwy moe nastpi poprzez badanie dalszych jednostek tekstowych danej ksigi
lub zbioru ksig (co niestety wykracza poza wyznaczone dla niniejszego podrcznika,
ograniczone ramy analizy jednej jednostki). Warto, na ile to tylko moliwe, uzupeni swoje
104
obserwacje przynajmniej o pobiene przyjrzenie si bliskiemu kontekstowi jednostki: Z
ktrymi fragmentami powizane s rda czy warstwy analizowanego tekstu? Czy pozwala
to lepiej zrozumie i oceni odnalezione w nim rda i dodatki? (por. 6.1. i 3.2.4.).
Podsumowujc: po moliwie daleko idcym uporzdkowaniu wydzielonych elementw w
rda lub warstwy redakcyjne badamy, w jaki sposb zostay one ze sob poczone (w
jakich miejscach nastpio poczenie i jak na nowo organizuj one jednostk) oraz jakie
nowe treci wnosz one do jednostki, jak ka ja odczytywa.
Najpraktyczniej jest zawsze prbowa przeledzi etapy pracy redakcyjnej w porzdku
chronologicznym, w jakim nastpoway. Niestety czasami ustalenie takiego porzdku okazuje
si trudne i wymaga analizy wikszych partii tekstu. Jeli za mamy rne dodatki, ktre nie
cz si ze sob w sposb mniej lub bardziej oczywisty, najatwiej jest zacz od tych,
ktrych tre, wymowa i charakter jest w miar atwy do uchwycenia, a dopiero w dalszej
kolejnoci zaj si trudniejszymi, mniej zrozumiaymi. Czsto drobne dodatki s tymi, ktre
- z tego wanie powodu - s trudniejsze do interpretowania.
Warto poruszy jeszcze kwesti kontekstu, ktra moe dostarczy dodatkowych
informacji o zamiarach i koncepcjach redaktora. Jeli uda si bliej ucili kontekst dla
danego etapu powstawania tekstu, trzeba zada nastpujce pytania:
Jak badana jednostka w pierwotnej lub przeredagowanej postaci usytuowana jest w
(przynajmniej)
najbliszym kontekcie? Czy redaktor kierowa si jakimi
wypowiedziami z kontekstu?
W jaki sposb wzbogaci ten kontekst? Co chcia podkreli czy zasygnalizowa?
Jakiego znaczenia nabiera dany tekst w tym kontekcie?
Chodzi wic o redakcyjne umieszczenie jednostki w kontekcie, o jej wpyw na struktur
kompozycji wykraczajcej poza ni sam i o wymow teologiczn takiego procesu.
Szczeglnie gdy stwierdzimy, e analizowana jednostka tekstowa w caoci zostaa wtrnie
przez redaktora osadzona w jakim kontekcie, to zalecane byoby uwaniejsze przyjrzenie
si powizaniom co najmniej z najbliszym kontekstem.
6.2.2. Ocena wynikw historii tradycji (berlieferungsgeschichte)
Analogicznie postpujemy, gdy historia tradycji pokazaa, e jednostka miaa swoj
wczeniejsz histori jeszcze na etapie tradycji ustnej, lub gdy inne oznaki wskazuj, e
pierwotnie musiaa by mow, a nie tekstem. Pytamy wtedy:
W jaki sposb autor po raz pierwszy spisa dany przekaz? To znaczy: w jaki sposb
wykorzysta ten przekaz, co z niego pomin, a co doda? Jak na nowo tekst zosta
przez niego zorganizowany?
105
Jakie nowe treci wnis on do tekstu? W jakiej relacji znajdoway si one do
wczeniejszego przekazu? Co chcia w ten sposb przekaza swoim odbiorcom? Jakie
byy jego intencje teologiczne?
Podobnie jak powyej (6.2.1.) pytania koncentruj si w dwch obszarach: 1) W jaki sposb
na nowo materia zosta spisany? Oraz 2) co to oznacza dla treci i wymowy teologicznej
tekstu?
6.2.3. Datowanie poszczeglnych etapw procesu redakcyjnego i ich autorstwo

6.2.3.1. Datowanie
Powinnimy nie tylko chronologicznie uszeregowa poszczeglne etapy tworzenia
tekstu, lecz take je datowa w powizaniu z wydarzeniami historycznymi. Autorzy i
redaktorzy mieli z pewnoci na uwadze swoich odbiorcw, ktrzy uwikani byli w biece
zdarzenia. Wprawdzie niezbyt czsto teksty mwi o takich wydarzeniach wprost, jednak
nieraz moemy ustali mniej lub bardziej okrelony moment historyczny ukryty za
poszczeglnymi wypowiedziami. Jednoczenie warto zapyta nie tylko o czas spisania i
przeredagowywania tekstu, ale dodatkowo - wychodzc poniekd poza cise ramy historii
redakcji - powstania pierwotnego fragmentu, jeli nie pokrywa si on z pierwszym spisaniem
(jak to ma miejsce np. w przypadku wielu mw prorockich). Datowanie polega na ustaleniu:
najwczeniejszego moliwego terminu powstania, spisania lub przeredagowania tekstu
(terminus a quo),
najpniejszego moliwego momentu powstania fragmentu czy przeprowadzenia
danego procesu redakcyjnego (terminus ad quem).
By mc okreli te dwa momenty, konieczne jest poszukanie w badanej jednostce - przy
uwzgldnieniu rozrnienia na tekst pierwotny i dodatki - rzeczy, ktre mog wskaza na
jakie wydarzenia, jaki okres w dziejach Izraela. Konieczna jest przy tym przynajmniej
podstawowa wiedza z zakresu historii staroytnego Izraela (por. 3.2.3. i przyp.58). Terminy te
ustalamy dla kadego pojedynczego etapu tworzenia tekstu: jego powstania, pierwszego
spisania i kadej redakcji. W ten sposb otrzymujemy ramy czasowe, przedzia, w ktrych
tworzono jednostk tekstow na poszczeglnych etapach.
Aluzje do wydarze historycznych nie s jedynym elementem podpowiadajcym nam,
kiedy tekst powsta lub zosta przeredagowany. Niektre daty podano wprost, na przykad w
nagwkach ksig prorockich (Jr 1,1-3; Oz 1,1; Am 1,1 itd.). Mimo e nagwki te zostay
dodane wtrnie, przewanie nie ma powodw, by podwaa ich wiarygodno. Czasami
pomoc mog by wzajemne zalenoci pomidzy rnymi tekstami, warstwami, ksigami,
106
czy przynaleno do wsplnego prdu teologicznego (np. Gen 34,9 zostao dopisane do
pierwotnego opowiadania pod wpywem Dt 7,3, a przynajmniej cz z wierszy w Gen
34,25b.27-29a jest zalena od Dt 20,10-14139). Bywa rwnie, e sownictwo wskazuje na
jaki okres powstania tekstu (np. ju sownictwo Ksigi Jonasza kae datowa j na
stosunkowo pny okres poniewolny, m.in. ze wzgldu na wyrazy, ktre poza t ksig
znajdujemy tylko w pozabiblijnych tekstach aramejskich: w 1,5 [= statek], hitp. w
1,6 [= wspomnie o, przypomnie sobie], w 3,2 [= zwiastowanie, poselstwo] itp.140).
Nie moemy si dziwi, jeli, zwaszcza w przypadku drobnych uzupenie, trudno
bdzie o datowanie tylko w oparciu o jeden fragment. Po raz kolejny konieczne moe si
okaza krytyczne signicie do literatury (wstpy, komentarze, opracowania monograficzne).
Moliwoci datowania rnych tekstw i warstw s oczywicie bardzo rne. Z jednej
strony mamy teksty takie jak Ksiga Deuteroizajasza (Iz 40-55), ktra przynajmniej w swojej
warstwie podstawowej daje si do precyzyjnie datowa. Terminus a quo w tym przypadku
to pojawienie si na scenie historii wiata Cyrusa, o ktrym mwi np. Iz 45,1 (por. 44,28) czy
nie wymieniajc go z imienia 41,2n.25; 46,11 itp., czyli rok 555/4 p.n.e. Terminus ad quem
moemy ustali na 539 r. p.n.e., czyli zdobycie przez Cyrusa Babilonu, co zostao
zapowiedziane w 45,1n* i 47,1nn* (por. 48,20; 43,14). Dodatkowo, jak to ju
zaobserwowalimy powyej (4.2.3.), mamy pewno, e zapowiedzi te powstay rzeczywicie
zanim Cyrus wkroczy do Babilonu. Teksty te musiay wic powsta pomidzy 555 a 539 r.
p.n.e. Po drugiej stronie skali znajduj si teksty, ktre zostay sformuowane
ponadczasowo (np. znaczna cz sentencji w Prz) i/lub daj si datowa tylko w szerokim
przedziale czasowym (np. tzw. Psalmy krlewskie141, o ktrych czsto mona powiedzie
tylko tyle, e powstay w okresie istnienia krlestwa w Izraelu/Judzie).
6.2.3.2. Autor i adresaci

Swoj uwag kierujemy te na autora/w. Mamy tutaj na myli wszystkich autorw
zaangaowanych w powstanie danego tekstu, czyli take tych, ktrzy po raz pierwszy spisali
fragment, i tych, ktrzy go przeredagowywali. Poszukiwanie w tekstach informacji o nich
przypomina ustalanie Sitz im Leben w morfokrytyce (4.2.3.) czy zakorzenienia tradycji w
yciu spoecznym w ramach historii tradycji (5.1. i 5.2.). Z wyjtkiem ksig prorockich (i to
tylko tekstw pierwotnych) niezwykle rzadko poznamy imiona autorw. Wikszo
139
Szczegy H. Seebass, Genesis II/2, s.428n.

Szczegy H.W. Wolff, BK XIV/3, s.54.
141
W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.258.
140
107
pozostanie anonimowa, tak e nazywajc ich posugujemy si sztucznie stworzonymi
okreleniami (np. Jahwista, Elohista, Deuteroizajasz). Interesujemy si tym, co o nich mona
si dowiedzie: Z jakich krgw pochodz? Gdzie i - w powizaniu z datowaniem - kiedy
dziaali? Czy s zwizani z jakimi nurtami spoecznymi, religijnymi i teologicznymi?
Autor zawsze znajduje si w jakiej relacji do odbiorcw. Do kogo kierowali si
poszczeglni autorzy? Co moemy powiedzie o adresatach: gdzie, kiedy i jak yli? O ile
autor moe pozosta ukryty, to adresatw powinnimy rozpozna ju podczas podziau tekstu
(5.2.2.). Teraz jednak uzupeniamy wczeniejsze informacje o szersze dane o charakterze
historycznym czy socjologicznym. Pomocna moe by ponownie literatura wspomniana w
przypadku datowania (6.2.3.1.) czy Sitz im Leben (4.2.3.).
Uwiadomienie sobie czasu powstania, charakteru danej epoki, autorstwa i
pierwotnych odbiorcw moe mie doniose znaczenie dla interpretacji tekstu. Dla przykadu
odwoajmy si do wspomnianego powyej Deuteroizajasza. Wiemy ju, e dziaa pod koniec
niewoli babiloskiej (przed 539 r. p.n.e.). Trudno cokolwiek wicej o nim powiedzie. Mimo
e swoich odbiorcw nazywa oglnie Izraelem/Jakubem (Iz 41,8a; 43,1; 44,2 itp.), czyli
kieruje si do ludu Izraela, to stosunkowo atwo odgadn, e s nimi wygnacy judzcy
przebywajcy w niewoli babiloskiej, gdy im ogasza upadek Babilonu (45,1nn*; 47,1nn*) i
nakazuje opuszczenie go (48,20n). Byy to dawne elity judzkie, ktre po upadku i zniszczeniu
Jerozolimy wraz ze wityni zostay jako jecy wojenni zaprowadzeni do Babilonii, bdcej
wczesnym mocarstwem. Wprawdzie uoyli sobie tam ycie na nowo (o czym wiadczy ju
choby spucizna literacka tego okresu), z pewnoci borykali si jednak z licznymi
problemami. O atmosferze moe nam nieco powiedzie Ps 137 (por. te powstae w
analogicznym okresie prawdopodobnie w Palestynie Treny Jeremiaszowe). Czy wygnacy
mogli liczy na powrt do Palestyny? Do nich wanie Deuteroizajasz kieruje si np. z mow
sdow 41,21-29*142, na ktr skada si rozprawa JHWH (w.21a) z bogami babiloskimi
(w.23a). Obie strony sporu maj dowie swego bstwa (w.23a) pokazujc, e mog
zapowiada przysze zdarzenia (wezwanie bogw do przedstawienia dowodw w.22b-23;
JHWH, ktry mwi w 1. os., przedstawia swj dowd w w.25). Bogowie w przeciwiestwie
do JHWH okazuj si bezsilni (w.24*.29*). Moglibymy przypuszcza, e w formie rozprawy
przed sdem chodzi o quasi filozoficzne rozprawienie si z obcymi, babiloskimi bogami. Ale
na uwadze musimy mie wczesnych odbiorcw i ich sytuacj. Dla nich potnymi bogami
s bstwa babiloskie, stojce za wadc, ktry zniszczy Jud i zburzy wityni Boga
142
Dodatkami s w.24b.27.29b; por. J. Slawik, Historia redakcji, s.38nn (tam te dalsza literatura).
108
JHWH. Babiloczycy i ich bogowie okazali niejako swoj wyszo. Anonimowy prorok
Deuteroizajasz zanim zapowie zniszczenie Babilonii stara si przekona odbiorcw, e to
JHWH i nikt inny decyduje o tym, co si wydarzy. Jedynie on ma moc wpywa na
historyczne wydarzenia i adni bogowie, nawet babiloscy nie s w stanie mu przeszkodzi.
Chce zatem pociesza wygnacw, gdy to ich Bg kontroluje sytuacj; chce przekonywa (o
tym wiadczy te gatunek mowy sdowej) i budzi ufno wobec zbliajcego si
wyzwolenia.
Podsumowanie. Liczc si z ograniczeniami, jakie narzuca badanie pojedynczych

jednostek tekstowych, przy analizie kadego fragmentu co najmniej trzeba rozway: 1) W
jaki sposb fragment zosta opracowany (spisany lub redagowany)? 2) Jakie nowe treci
zostay wprowadzone i jak ka one odczytywa tekst (intencja teologiczna), 3) Datowanie i
autorstwo. Zastanowienia wymaga kady dodatek. Historia redakcji ma nieocenion warto
dla interpretacji tekstu.
6.3. Przykad: Gen 28,10-22 (kontynuacja)

6.3.1. Uwagi wstpne (zamiast morfokrytyki i historii tradycji)
Powrcimy tutaj do tekstu, ktry by przykadem rozwaanym w krytyce literackiej
(4.3.), gdy mamy w nim do czynienia z bogactwem rnych aspektw, ktre powinny doj
do gosu w historii redakcji.
W morfokrytyce w 5.3.4.2. krtko wspomnielimy o gatunku tego fragmentu: legenda
kultowa, ktrej Sitz im Leben naley powiza ze wityni w Betelu. Z elementw
formalnych warto wymieni jeszcze formu przedstawienia si JHWH (w.13a). Formu
przypomina rwnie obietnica Boa zoona Jakubowi skadajca si z 3 czci: obietnica
ziemi (w.13b), licznego potomstwa (w.14a) i bogosawienia wszystkich narodw (w.14b)
poprzez Jakuba. W Ksidze Rodzaju wystpuje ona w rnych konfiguracjach i w rnorodny
sposb zakorzeniona jest w opowiadaniach tej ksigi (12,2n; 13,14-16; 15,5.18; 17,2-8;
22,15-18; 24,7; 26,3n.24; 28,3n; 32,13; 35,11n; 46,3; 48,4.16; 50,24)143. Ustalon form zdaje
si mie take lubowanie Jakuba (w.20-22*), bdce obietnic zoon w uroczystej formie
bstwu w momencie jakiej potrzeby, zagroenia, czyli prob o Boe dziaanie, podpart
darem (najczciej bya nim ofiara). lubowanie skadano zasadniczo w wityni, a jego
legalnym odbiorc mg by tylko JHWH144. W przypadku lubowania Jakuba dopiero
143
144
Por. C. Westermann, BK I/2, s.125n (literatura s.135n); G. von Rad, Teologia, s.139nn.
O. Kaiser, Art. , TWAT, t.5, s.261nn.
109
nastpnik warunku okresowego zawiera obietnic zbudowania domu Boego, ktra wie si
z tym, e Jakub rozpozna to miejsce jako wite.
Nie powicimy tu wiele miejsca historii tradycji, liczc na to, e czytelnik po
poprzednim przykadzie (5.3.5.) dobrze si w tej metodzie orientuje. Oczywicie poniej
wykorzystano informacje zdobyte przez analiz uytych sw (np. dziesicina), motyww
(np. ustawienie macewy) i tradycji (np. obietnice patriarchw).
6.3.2. Historia redakcji

Najpierw (6.3.2.1.) omwione zostan poszczeglne etapy redakcyjne powstawania
tekstu (por. 6.2.1.), przy czym od razu usiowano je datowa oraz wskaza na ewentualnych
autorw (por. 6.2.3.). Nastpnie (6.3.2.2.) przedstawione zostanie kilka uwag dotyczcych
tradycji ustnej, ktra moga poprzedza powstanie poszczeglnych rde (por. 6.2.2.).
6.3.2.1. Redakcja przekazw pisemnych

W 3.3.2.3 udao si stwierdzi, e mamy do czynienia z poczeniem dwch
pierwotnie niezalenych opowiada (rde) oraz dalszymi drobniejszymi dodatkami. Jak
przebiegao formowanie analizowanej jednostki tekstowej?
(a) Zdecydowana wikszo materiau powstaa z poczenia, splecenia ze sob
opowiadania A (w.13-16*.19a) oraz B (w.10-12.17-18.20-21a.22a). Wydaje si, e podstaw
tworzy fragment B, o czym wiadczy fakt, e B zachowany zosta prawdopodobnie w
caoci. W opowiadanie B wprowadzono znaczc cz z fragmentu A, pierwotnie zapewne
posiadajcego wasne wprowadzenie. Redaktor odpowiedzialny za poczenie obu opowiada
dopisa z pewnoci take w.21a, gdy relacja A posugiwaa si imieniem JHWH, za B
form elohim. Redaktor scalajcy je chcia prawdopodobnie zapewni pene utosamienie
JHWH z elohim.
Klasyczn hipotez, ktra ma umoliwi wyjanienie specyfiki budowy naszego
fragmentu i caego Picioksigu, jest teoria rde145. Nietrudno zgadn, e fragment A
wie si ze rdem J, na co wskazuje uycie imienia JHWH i wielkie obietnice dane
Jakubowi wcznie z uniwersalistyczn obietnic bogosawiestwa dla wszystkich narodw
(w.13n*) oraz brak bliszego sprecyzowania tego, w jaki sposb Bg przemawia do Jakuba.
Za opowiadanie B powiemy ze rdem E: uycie okrelenia elohim, Bg nie kontaktuje
si bezporednio, lecz poprzez swych posacw, ktrzy ukazuj si w nie (w.12), wany
145
Mona si z ni zapozna np. dziki W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.42nn.
110
motyw bojani wobec Boga (w.17). Zgodnie z t teori redaktora, ktry scali oba pierwotne
opowiadania, nazywiemy Jehowist (JE). Doprowadzi do fragmentarycznego zachowania
narracji J i jemu przypisalibymy take autorstwo w.21b. Jeli tradycyjne datowanie rde
jest waciwe, to J powstaoby ok. poowy X w. p.n.e. w Krlestwie Poudniowym, E ok. 800
r. p.n.e. w Krlestwie Pnocnym, za redakcja JE przypadaby na okres po upadku Samarii w
722 r. i zwizana byaby z przeniesieniem tradycji i pism z Krlestwa Pnocnego do
Poudniowego.
Cho teoria rde zdaje si cakiem dobrze wyjania histori powstania omawianego
fragmentu, to trzeba zaznaczy, e nie jest ona dzisiaj tak powszechnie akceptowana jak
kiedy i ma swoje sabe strony146.
Patrzc na problem z punktu widzenia analizy badanego fragmentu, wtpliwoci moe
budzi fragmentaryczno narracji A. Jednak przypuszczenie, e mamy w tym przypadku do
czynienia nie ze rdem (pierwotnie samodzielnym opowiadaniem), lecz z dodatkami
redakcyjnymi, jest mao prawdopodobne, przede wszystkim dlatego e wystpuje podwjny
opis objawienia (w.12/13nn) i reakcji na nie (w.16/17). Taki stan rzeczy daje si wyjani
tylko przez przyjcie, e redaktor poczy ze sob dwa niezalene opowiadania.
Jeli jednak nie chcielibymy si odwoywa do teorii rde, to musielibymy
pomin kwesti szerszej przynalenoci fragmentw A i B oraz zrezygnowa w tym miejscu
z prb datowania ich powstania/spisania i redakcyjnego poczenia. Do tego konieczna
byaby analiza caego Picioksigu, co jest niemoliwe w ramach analizy pojedynczego
tekstu. Jednak zalecane byoby odwoywanie si do teorii w miar powszechnie
akceptowanych, nie zapominajc przy tym, e s to lepsze lub gorsze hipotezy, i nie prbujc
od razu wtoczy wasnych obserwacji i wnioskw do z gry przyjtej hipotezy.
Rozway mona by jeszcze jeden problem zwizany z tymi opowiadaniami.
Przynaleno w.16a (wtedy obudzi si Jakub ze snu swego) do opowiadania A moe budzi
pewne wtpliwoci, cho nie udao si tego uchwyci stosujc kryteria literacko-krytyczne. O
nie wprost mwi tylko opowiadanie B (w.12), a w opowiadaniu A podobn sytuacj moe
sugerowa jedynie czasownik w w.13*. Jednak czasownik majcy znaczenie lee, spa
nie implikuje w aden sposb, ale i nie wyklucza, e dowiadczona teofania JHWH (w.1315*) miaa miejsce w i poprzez sen, a nie na jawie (cho by moe w nocy). Wtpliwoci
wzmacnia dodatkowo przyjcie teorii rde jako wyjanienia przynajmniej czci historii
powstania tekstu: w E Bg nie kontaktuje si bezporednio z czowiekiem, ktry dowiadcza
objawienia m.in. we nie147. Moemy wic zasadnie podejrzewa, e w.16a nalea
pierwotnie do opowiadania B (rdo E), poprzedzajc bezporednio sowa z w.17. Kiedy
redaktor JE scali oba opowiadania, musia umieci go na pocztku w.16, gdy po scaleniu
cae opowiadanie opisywao spotkanie Jakuba z Bogiem we nie.
146
Z opracowa oglnych z zakresu wstpu, omawiajcych krytycznie teori rde, mona poleci E. Zenger i
in, Einleitung, s.87nn, zwaszcza s.113nn.
147
Na marginesie dodajmy, e rzeczownik =( sen) w Picioksigu wystpuje jeszcze tylko w Gen 31,40,
ktry przypisywany jest Elohicie (np. H. Seebass, Genesis II/2, s.371n; G. von Rad, Das Erste Buch Mose.
Genesis, ATD 2/4, Gttingen 111981, s.247).
111
A jakie intencje teologiczne mogy przywieca redaktorowi, ktry poczy ze sob te

dwa opowiadania? Powodem mogo by oczywicie istnienie dwch tradycji, ktre cho w
rny sposb przekazyway to samo lub podobne zdarzenie. Jednak trudno byoby przyj
tylko takie czysto formalne wyjanienie dziaania redaktora, tym bardziej e poczenie to
dokonane zostao w cile okrelony sposb. Przede wszystkim po poczeniu na pierwszy
plan wysuna si mowa Jahwe, na ktr oprcz przedstawienia si Boga skadaj si
wycznie jego obietnice dla Jakuba. Poprzez umieszczenie na pocztku Boej obietnicy
zaznaczono, e na niej bazuje opowiedziane zdarzenie, od niej wszystko si zaczyna.
Obietnica dana wczeniej Abrahamowi i Izaakowi zostaje przekazana Jakubowi. Co wicej,
jest to pierwsze wydarzenie po odejciu Jakuba lub ucieczce z ojcowskiego domu. Na Boej
obietnicy bd si opieray cae dalsze losy Jakuba. Cho i w drugim opowiadaniu (E)
inicjatywa naley do Boga, gdy Jakub dowiadcza wpierw widzenia nocnego (w.12), w
czym dostrzega Bo obecno (w.17), to jednak punktem kulminacyjnym byo lubowanie
(w.20-22*). W kompozycji powstaej z poczenia akcent zostaje przesunity na obietnic, a
lubowanie wynika z obietnicy, jest reakcj Jakuba na ni. Bg upodoba sobie jak widzimy
to ju w Gen 12,1nn - wczy si w dzieje tej rodziny, by uczyni z niej wielki nard, ktry
obdarza wasnym krajem, i w ten sposb dotrze ze swym zbawieniem take do innych
narodw (w.13b-14). Dlatego te bdzie si troszczy o Jakuba (w.15a). U podstaw historii
Jakuba, a tym samym dziejw caego Izraela znajduje si Boa obietnica.
(b) Z dalszych dodatkw najatwiej przyporzdkowa w.15a-b, ktry cechuje si
jednoznacznie jzykiem deuteronomistycznym (zob. 3.3.2.3.). Punktem odniesienia dla tego
uzupenienia byy sowa warunku ze lubowania Jakuba (w.20b.21a). Redaktor dokona ich
reinterpretacji. Jakub ma powrci nie tyle do domu ojca swego (w.21a), ile do tej ziemi
(w.15a). Istotnym odniesieniem dla czytelnikw wspczesnych redaktorowi bya ziemia,
kraj, a nie dom Izaaka. Co wicej, Jakub nie ma po prostu powrci, ale zosta sprowadzony
z powrotem przez Boga, na co wskazuje uycie czasownika w hifilu. Z tym wie si
jeszcze jedna rnica. Bg troszczy si o Jakuba nie tylko podczas tej konkretnej podry,
lecz wszdzie, dokdkolwiek pjdzie (w.15a).
Sowa Boej obietnicy z w.15 odwouj si do zmienionej sytuacji odbiorcw.
Czytelnicy-Izraelczycy utosamiali si z ca pewnoci z Jakubem, swoim przodkiem. Do
siebie odnosili obietnice dane niegdy Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi. Nie trudno
odgadn, jakie uwarunkowania ukrywaj si za deuteronomistycznymi sformuowaniami z
w.15: wygnanie babiloskie. Do wygnania odnosz si te teksty spokrewnione jzykowo z
112
w.15, takie jak 1 Krl 8,33n i Jr 16,15. Odbiorcy sysz sowa zapewnienia, e Bg jest z nimi
cay czas, troszczy si o nich wszdzie, gdziekolwiek si znajduj, a take, e zostan przez
niego sprowadzeni z powrotem od swojej ziemi, do swej ojczyzny w Palestynie. By moe
trudno im w to uwierzy, dlatego redaktor dodaje jeszcze zamykajce zapewnienie (w.15b).
Bg sam gwarantuje spenienie tych obietnic. Jak zawsze w historii Izraela, tak i teraz Bg
zrealizuje swe obietnice (por. np. 2 Sm 7,25; 1 Krl 2,4; 8,24-26; 2 Krl 10,10).
Prba bliszego datowania tego uzupenienia jest bardzo trudna. Oprcz tego, e
odzwierciedlenie znajduje tutaj dowiadczenie niewoli babiloskiej, waciwie nic wicej nie
da si powiedzie. Wynika to z jednej strony ze skromnej objtoci dodatku, a z drugiej z
ogromnych trudnoci, jakie niesie ze sob zoona budowa caego Deuteronomistycznego
Dziea Historycznego148, a tylko w powizaniu z jego histori redakcji daoby si by moe
dokadniej odpowiedzie na pytanie o czas dziaalnoci redaktora, ktremu zawdziczamy
w.15a-b.
(c) Drobne dodatki w.13fin.14fin z ca pewnoci chc pokaza, e wielkie obietnice
dane Jakubowi (w.13-15*) odnosz si take do jego potomkw, czyli narodu izraelskiego.
Jak zawsze w przypadku tak niewielkich uzupenie, mae s szanse na ustalenie redaktora i
czasu ich dopisania. Mogy zosta wstawione ju nawet przez samego Jahwist, jeli przyj,
e korzysta on z jakiego ustnego przekazu. Mg tego dokona rwnie Jehowista lub
Deuteronomista. W gr mgby wchodzi jeszcze inny redaktor, ale nie majc adnych
dodatkowych danych, cakowicie hipotetyczne byoby przyjmowanie istnienia dalszych
redaktorw. O ile wic datowanie tych uzupenie nie jest moliwe, to ich intencja jest jasna.
(d) W.22b sprawia powaniejsze trudnoci interpretacyjne. Moe tutaj chodzi o
jednorazow dziesicin jako wotum (por. Gen 14,20), a nie o regularny zwyczaj
ofiarowywania dziesiciny. W takim razie byoby do pomylenia, e mamy do czynienia ze
zdarzeniem z czasw Jakuba, a nie wtrnym dodatkiem149. Jednak ze wzgldu na niczym
nieuzasadnione przejcie do mowy skierowanej do Boga, przy czym uycie 2. os. zdaje si
przypomina jzyk kultowy150, oraz na fakt, e Gen 35,1-15 nie wspomina o wypenieniu
takiego przyrzeczenia, trzeba postrzega ten wiersz jako dodatek. Jeli miaby mwi o
dziesicinie skadanej w Betelu i zwizanej ze wityni Jerobeama I, to musiaby by on
148
Skomplikowany i niejednorodny obraz tego dziea w nowszych badaniach pokazuje W.H. Schmidt,
Wprowadzenie, s.118-121, a zwaszcza E. Zenger i in., Einleitung, s.184nn; A.A. Fischer, Das deuteronimische
Geschichtswerk. Ein froschungsgeschichtlicher Rckblick und Ausblick, Deutsches Pfarrerblatt 98, 1998,
s.399nn i przegld najnowszych bada H. D. Preu, Zum deuteronomistischen Geschichtswerk, ThR 58, 1993,
s.229-264, 341-395.
149
Por. H. Seebass, Genesis II/2, s.320n.
150
C. Westermann, BK I/2, s.560.
113
stosunkowo dawny, bo wczeniejszy ni JE powstae prawdopodobnie po upadku Krlestwa
Pnocnego. Jednak takie zaoenie nie wydaje si bardzo prawdopodobne, a i tak w.22b w
pniejszym okresie musiaby by rozumiany odmiennie, gdy kult w Betelu zosta cakowicie
zdyskwalifikowany (por. 5.3.3. i 1 Krl 12,26nn). Lepiej wic odniesienia dla tego dodatku
dostrzega w pniejszym zwyczaju regularnego oddawania dziesiciny jako mniej lub
bardziej dobrowolnego daru (Lev 27,30nn; 2 Krn 31,5nn itd.). Najbardziej zblione jzykowo
jest sformuowanie z Dt 14,22, co pozwala przypuszcza, e dodatek ten naley wiza z
ruchem deuteronomiczno-deuteronomistycznym. Dodajmy, e Dt 14,22nn mwi o
dziesicinie, ktrej wiksza cz bya spoywana przez uczestnikw ofiary biesiadnej,
bdcej dzikczynieniem Bogu, a tylko jej reszta przypadaa Lewitom i kapanom151. Gen
28,22b ma zatem pokazywa, e do skadania dziesiciny zobowiza si ju Jakub, praojciec
wszystkich Izraelitw. Rwnie dla nich ma by sposobem dzikowania Bogu. Zwyczaj ten
czytelnikom mia si jawi jako mocno zakorzeniony w ich wczesnej historii.
Blisze okrelenie redaktora oraz datowanie znw nie jest moliwe. Czy by nim kto
z tzw. szkoy deuteronomistycznej? Czy dodatek ten naley przypisa redaktorowi, ktry
wstawi w.15a-b? A moe redaktor tylko sign po jzyk deuteronomiczny152?
(e) W.19b podaje nam nazw miejsca, w ktrym mao miejsce opisywane zdarzenie.
Stary Testament parokrotnie wspomina Luz, w wikszoci przypadkw wyranie nawizujc
do Gen 28,19 (Gen 35,6; Joz 18,13; Sdz 1,23). Inne miejsca, gdzie uycie nazwy Luz odbiega
od powyszego, to: Joz 16,2, odrniajce jednoznacznie Luz od Betelu, i Sdz 1,26, mwice
o jakim innym Luz Chetyjczykw. Za Gen 48,3 donosi, e El Szaddaj objawi si Jakubowi
w Luz. Wiersz ten, jak na to wskazuje ju okrelenie El Szaddaj, przypisuje si P153, ktrego
autor nie chcia wspomina o Betelu. Odnonie wymowy dodatku w.19b mona chyba tylko
spekulowa. Czy mogo chodzi - jak mwi w swoim komentarzu H. Seebass154 - o
podniesienie rangi Betelu jako miejsca witego i wychwalanie Boej bliskoci, ktra
promieniaa na pobliski, centralny orodek miejski?
Podobnie nic pewnego nie da si stwierdzi o redaktorze, ktry doda to zdanie. By
moe Gen 48,3 (P) pokazuje, e w pniejszym okresie unikano wizania obietnicy danej
Jakubowi z Betelem. Mogo to by wynikiem krytyki, z jak sanktuarium w Betelu spotkao
151
O dziesicinie R. North, Art. , TWAT, t.6, s. 432nn.

Dt 14 naley do rodkowej, gwnej czci Ksigi, tj. r.12-26, bdcych obszernym korpusem prawnym. Jest
to najstarszy fragment Dt, ktry zdaje si by zwizany z reform Jozjasza z 622 r. Bywa nazywany
Pradeuteronimium, ktre z pewnoci te nie moe uchodzi za dzieo jednolite; por. W.H. Schmidt,
Wprowadzenie, s.105nn; E. Zenger i in., Einleitung, s.129nn.
153
H. Seebass, Genesis III. Josephgeschichte (37,1-50,26), Neukirchen-Vluyn 2000, s.158n; G. von Rad, ATD
2/4, s.339; C. Westermann, Genesis (37-50), BK I/3, Neukirchen-Vluyn 1982, s.204.
154
Genesis II/2, s. 319.
152
114
w Deuteronomistycznym Dziele Historycznym w 1 Krl 12,26nn (co ciekawe w poczeniu z
zupenie inn tradycj ni obietnice dane Jakubowi [!]; por. 5.3.5.4.), i z rol, jak
sanktuarium to odegrao w podziale krlestwa Dawida i Salomona. Sugerowaoby to
stosunkowo
wczesne
przeddeuteronomiczne
datowanie
uzupenienia,
nawet
przedjehowistyczne jeli redakcja JE susznie jest sytuowana na poudniu po upadku

Krlestwa Pnocnego, gdzie Betel nie mg cieszy si dobr saw. Nie mona wic
wykluczy, e w.19b moe pochodzi od samego Jahwisty, ktrego opowiadanie w
przeciwiestwie do E nie musiao by umiejscowione na pustkowiu. Czy mamy do czynienia
z charakterystyczn chropowatoci stylu J? Sprawa musi pozosta chyba otwarta.
Jak wic przedstawia si historia powstania badanej jednostki? Opiera si ona gwnie
na dwch wtrnie przez JE poczonych opowiadaniach: E = w.10-12.(16a?).17-18.2021a.22a i J = w.13-16*.19a. J by moe zawdziczamy te uzupenienia w.13fin.14fin oraz
w.19b, co pokazywaoby, e J sam korzysta z jaki wczeniejszych, niekoniecznie spisanych
przekazw. Redaktor JE doda te w.21b. Pniej, w okresie niewolno-poniewolnym, doszed
jeszcze deuteronomistyczny dodatek w.15a-b. By moe temu samemu redaktorowi/om
przypisa mona take w.22b.
6.3.2.2. Opracowanie przekazw ustnych

Od dawna przypuszcza si, e za J i E ukrywa si musiaa wczeniejsza,
prawdopodobnie ustna tradycja, z ktrej niezalenie czerpali Jahwista i Elohista. W ten
sposb prbowano wyjani istniejce pomidzy nimi liczne podobiestwa, jak i rnice155.
Jeli teoria ta jest suszna, to moemy przypuszcza, e J i E opracoway wczeniejsz tak
sam czy rn? - tradycj ustn. Niewiele wicej jestemy tu w stanie powiedzie. W
kadym razie czya ona/one objawienie Boe dane Jakubowi (w.12/13-15*) z Betelem
(w.17/19), przypisujc mu szczeglny charakter (por. 16/17) jako miejscu przyszego
sanktuarium. Jeli przyj, e przepracowali oni t sam tradycj, oznaczaoby to, e
niezwykle swobodnie obeszli si z wczeniejszym przekazem, gdy w J dominuje obietnica
Boa, a w E lubowanie Jakuba. Czy ze sposobu, w jaki Jahwista obszed si ze starszym
przekazem, wynika take chropowato jego stylu (zwaszcza jeli w.13fin.14fin i w.19b
pochodz spod jego rki)? Na tym etapie, badajc wydzielon jednostk, moemy wysuwa
tylko pewne hipotezy, ktre si rzeczy nie mog tu zosta zweryfikowane.
155
M. Noth, berlieferungsgeschichte des Pentateuch, Stuttgart 21948; por. W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.54.
115
7. Interpretacja i znaczenie teologiczne

7.1. Zadanie i sposb postpowania
Wszystkie wczeniej przeprowadzone badania, wszystkie metody su w zasadzie
temu, by mc w adekwatny sposb odpowiedzie na pytanie, o czym mwi analizowany
tekst. Tak postawione pytanie w zalenoci od charakteru tekstu mona uzupeni dalszymi
pytaniami o to, jaki jest jego cel, co autor chcia osign, do czego wzywa, co mwi o Bogu i
o czowieku itd. Na uwadze mamy najpierw wczesnych odbiorcw. Chodzi bowiem o
znaczenie tekstu w jego pierwotnym rodowisku. Na pocztku interesuje nas nie zastosowanie
czy znaczenie dla wspczesnego czowieka, ale jego sens w odbiorze pierwszych adresatw,
dla ktrych by przeznaczony.
Kada z metod dostarcza informacji, ktre su jego kocowej interpretacji. Staramy
si uwzgldni wszelkie dane, jakie udao si uzyska w toku przeprowadzonych bada. Nie
ma metody, ktrej wyniki dla ostatecznej interpretacji byyby mao znaczce. Chyba nie
trzeba tutaj szczeglnie podkrela, jak wane jest przy tym brzmienie tekstu (krytyka tekstu),
jego budowa czy cay przebieg opowiadania, mowy itp., a take jego bohaterowie z ich
zakorzenieniem spoecznym i wzajemnymi relacjami, czas opowiadania (podzia w ramach
krytyki literackiej),
integralno
i kontekst
(krytyka
literacka),
gatunek
literacki
(morfokrytyka), znaczenie uytych poj i obrazw oraz wykorzystanych tradycji (historia

tradycji) i wreszcie obraz jego historii powstania i intencji poszczeglnych autorw i
redaktorw (historia redakcji). Ogromne znaczenie maj te okolicznoci historyczne jego
powstania, wydarzenia, ktre naznaczyy dowiadczenia odbiorcw (datowanie w historii
redakcji).
W interpretacji zmierzamy do ujcia znaczenia fragmentu w jego ostatecznej,
kanonicznej postaci, gdy interesuje nas wymowa tekstu w postaci, w ktrej przetrwa do
naszych czasw i ktr wyznacza kanon biblijny. Bierzemy oczywicie pod uwag histori
jego powstania oraz sensy zawarte w nim na poszczeglnych etapach jego ksztatowania.
Najczciej znaczenie fragmentu z biegiem historii si zmieniao, gdy miao odpowiada na
coraz to nowe wyzwania zmieniajcej si rzeczywistoci. Wszystkie te procesy skadaj si na
ostateczne znaczenie tekstu.
Sens tekstu bardzo rzadko mona uj w jednym zdaniu. W adnym razie nie chodzi o
przetumaczenie tekstu na zbir abstrakcyjnych zda, w ktrych chciano by zawrze jego
tre, o abstrakcyjn redukcj tekstu, lecz o ukazanie jego treci i znaczenia oraz sposobu, w
jaki to znaczenie jest przekazywane odbiorcy. Interpretacja musi uwzgldnia wewntrzn
116
dynamik tekstu, przebieg opowiadania czy sposb argumentacji oraz zwizane z tym emocje
i napicia. Nie moe odrywa treci od formy przekazu156. Narracja, mowa czy poezja chc
najczciej poruszy odbiorc, zmusi do mylenia i okrelonego postpowania. By moe
tekst dy wrcz do ukazania czego, czego nawet nie da si sformuowa w ramach
spjnego, abstrakcyjnego systemu. Literatura biblijna przemawia w zupenie inny sposb ni
podrczniki dogmatyki czy filozofii. Moe si okaza, e wykad tekstu bdzie polega raczej
na jego ponownym opowiedzeniu157, ktre ukae jego dynamik.
Egzegeza tekstu biblijnego moe wprawdzie suy poznaniu historii dawnych
wiekw, historii rnych idei czy form literackich staroytnego wiata, ale na pewno nie
wystarcza to teologom i studentom teologii. Dlatego badania egzegetyczne musz by
zakoczone ogln interpretacj tekstu w jego kontekcie zarwno literackim, jak i
historycznym. Podstawowym celem caej egzegezy jest uchwycenie sensu tekstu, jego
znaczenia. Chcemy zobaczy, co tekst mia do zakomunikowania swoim pierwotnym
odbiorcom. Jakie wiadectwo o yciu przed i z Bogiem skada/j autor/zy i redaktorzy danej
jednostki tekstowej? Jak chc wpyn na ycie odbiorcw?
Po zastanowieniu si nad powyszymi pytaniami jako pewnego rodzaju kontrprb
mona zaproponowa powrt do wasnego wstpnego rozumienia tekstu (1.1.) i postawienie
kolejnego pytania: Na ile zmienio si moje pojmowanie danego tekstu? Jeli po wykonaniu
caej pracy znalazbym si w punkcie wyjcia, to trzeba powtpiewa w solidno
przeprowadzonej egzegezy, podejrzewajc, e posuono si metodami w taki sposb, by
tylko potwierdzi wasne zaoenia, ktre wiadomie lub niewiadomie powziem. Im lepiej
znany jest jaki tekst, im mocniejsz odgrywa on rol w naszej tradycji kocielnej i osobistej
wierze, tym wiksze jest zagroenie narzucenia tekstowi naszych wasnych pogldw. Nie
jestemy w stanie pomin czy nawet tylko uwiadomi sobie wszystkich wasnych
uwarunkowa, ktre maj wpyw na rozumienie tekstu, jednak powysze pytanie powinno
nam pomc w ograniczeniu wpywu niewiadomych zaoe na interpretacje tekstu. Moe
warto te nadmieni, e nie wszystkie pytania, jakie budzi w nas czytany tekst, oka si
waciwe. Trzeba nieraz rozway, czy dane pytanie nie zostao le postawione, tak e
156
Szerzej K. Berger, Exegese, s.245n.

Mona by mwi o teologii narracyjnej lub posuy si niemieckim, trudno przetumaczalnym pojciem
Nacherzhlung.
157
117
waciwie nie da si na nie odpowiedzie, gdy nie odnosi si w rzeczywistoci do
analizowanego fragmentu biblijnego158.
7.2. Przykady
Nie zostanie tutaj przedstawiony aden przykad kompletnej interpretacji jakiego
fragmentu biblijnego. Powrcimy jedynie krtko do dwch wczeniej omawianych
fragmentw (por. 3.3., 6.3. oraz 4.3.), chcc wskaza na aspekty, ktre w ich przypadku
powinny doj do gosu w kocowej interpretacji. Ponisza prezentacja nie roci sobie prawa
do cakowitego wyczerpania tematu, tym bardziej e nie przedstawiono analizy tych tekstw
przy zastosowaniu wszystkich metod. Chcemy jedynie wskaza na to, co z rezultatw
wczeniejszych metod moemy wykorzysta w ustalaniu wymowy tekstu. Bd to waciwie
tylko wskazwki obrazujce wpyw przeprowadzonych bada na interpretacj jednostki
tekstowej.
7.2.1. Gen 28,10-22

Przy interpretacji tego fragmentu niebagateln spraw jest kontekst. Bardzo oglnie,
bez uwzgldniania historii powstania ssiednich jednostek tekstowych (czyli poszczeglnych
rde i redakcji) widzimy, e jest to pierwsze spotkanie Jakuba z Bogiem. Jakub staje si
nonikiem obietnicy danej Abrahamowi i Izaakowi. Spotkanie to stoi na pocztku jego
wasnej drogi, podczas ktrego dowiadcza askawego Boga. W obecnym kontekcie ma ono
miejsce po podstpnym wyudzeniu przez Jakuba za namow Rebeki bogosawiestwa od
ojca, co prowadzi midzy innymi do ucieczki przed bratem Ezawem159. Ten fakt zdaje si
jeszcze mocniej podkrela, e Boe dziaanie, Boa obietnica zachowuje wano nawet
pomimo postpowania Jakuba. Jakub powrci do Betelu w rozdziale 35, otrzymujc wtedy
imi Izrael (35,10; por. 32,29160) i wypeniajc lubowanie. Mona powiedzie, e mamy tutaj
do czynienia z pierwszym, najwaniejszym i naznaczajcym cae ycie Jakuba
dowiadczeniem Boga, obdarzajcego go obietnic.
158
Wg G. Fohrer i in., Exegese, s.157nn tekst jest partnerem w dialogu, ale w ograniczonym wymiarze, bo nie
moe reagowa jak ywy uczestnik dialogu. Dlatego interpretator musi sobie i swoim pytaniom narzuci pewne
ograniczenia.
159
Przynaleno poszczeglnych fragmentw historii o Jakubie i Ezawie do poszczeglnych rde jest sporna
(np. wg H. Seebassa, Genesis II/2, s.306n fragment 26,34-28,9 w wikszoci naley do P; tam te podano dalsz
literatur), tak e o tym, co wynika z kontekstu tej historii, najlepiej mwi w odniesieniu do ostatecznej postaci
tekstu.
160
Numeracja wierszy w r.32 wg BHS. O stosunku Gen 32,29 i 35,10 (nadanie Jakubowi nowego imienia) por.
J. Slawik, Jakub nad Jabbokiem - walka z Bogiem?, Kalendarz Ekumeniczny 2001, Lublin 2001, s.85nn.
118
Takie rozumienie odpowiada te mniej wicej wymowie opowiadania J, JE a nawet E,
Jednak E opisuje tylko spotkanie z Bogiem we nie, a nacisk pooono na lubowanie Jakuba.
Moe ono wyraa oddanie si Jakuba objawiajcemu si Bogu, poczone z prob o opiek.
Jednoczenie Jakub narzuca sobie pewne konsekwencje wynikajce z tego dowiadczenia:
ustanowienie sanktuarium powiconego Bogu. W wersji JE lubowanie staje si
odpowiedzi Jakuba na sowa obietnicy.
Wszystkie zauwaone dodatki maj na celu m.in. uaktualnienie tekstu dla
pniejszych czytelnikw. Wyrane jest to nawet w przypadku drobnych uzupenie
w.13fin.14fin, ktre mogy zosta doczone stosunkowo wczenie, ju przez Jahwist, ktry
chcia w peni uwiadomi odbiorcom, e obietnice te tak samo jak Jakuba dotycz i ich jako
jego potomkw. Nie chce on po prostu opowiedzie co ciekawego z przeszoci (jego
dziaalno przypada na okres wietnoci krlestwa izraelskiego [?]), lecz to, co ma dla nich
istotne znaczenie, a mianowicie e s oni na rwni ze swoim przodkiem Jakubem dziedzicami
tych obietnic.
Cho w zupenie innych uwarunkowaniach zewntrznych wyznaczonych przez
niewol babilosk podobne denie wida w w.15a-b. Obietnice dotycz rwnie pokolenia
okresu niewolno-poniewolnego. Szczeglny nacisk Deuteronomista kadzie na Bo opiek,
ktra nie jest ograniczona do jakiego okrelonego miejsca, lecz obejmuje ydw yjcych na
kadym miejscu, wszdzie, gdzie si znajduj. Zapewnia odbiorcw, e Bg sprowadzi ich z
powrotem do ich ojczyzny w Palestynie, tak jak kiedy sprowadzi Jakuba. Kocowe
potwierdzenie (w.15b) moe by zwizane z ich trudn sytuacj, w ktrej wcale nie byo
atwo uwierzy w takie poselstwo. Jeszcze wyraniejsze staje si to na tle ostrej krytyki
wyraonej przez prorokw, w ktrej pokazywali, e niewola zostaa zawiniona
nieposuszestwem ludu Boego, czy wrcz odmawiali Izraelowi prawa nazywania siebie
ludem Boym (np. Oz 1). Podkrelenie niezachwianej wanoci tych obietnic wychodzi by
moe naprzeciw licznym wtpliwociom i rezygnacji.
Inny wydwik zdaje si mie w.22b, chccy by moe zagwarantowa w okresie
poniewolnym (?) utrzymanie wityni i jej personelu. Tak jak Izraelici s spadkobiercami
obietnic danych Jakubowi, tak samo i jego zobowiza, ktre miay umoliwi waciwe
czczenie Boga po powrocie do Palestyny.
Krtko: tekst ukazuje Bo obietnic, ktra obejmuje i naznacza cae ycie narodu,
oraz ludzkie zobowizanie jako odpowied na ni. Nie bez znaczenia jest te tre obietnicy:
stanie si wielkim narodem, posiadanie wasnej ojczyzny (kraju), zbawienie, ktre ma obj
wszystkie narody, oraz Boa opieka na kadym kroku.
119
7.2.2. Iz 41,14-16
Jak to potwierdzia morfokrytyka, tekst musi by uwaany za jednolity. W takim razie
wszystko wskazuje na to, e mamy do czynienia w caoci z wtrn kompozycj161,
umieszczon po 41,8-13 i przed 41,17-20. W jaki stopniu uwzgldnimy kontekst jednostki,
zaley od tego, ile wysiku woymy w zapoznanie si z nim. Tutaj wemiemy pod uwag
tylko bezporednio ssiadujce jednostki. Poprzedzajcy fragment, bdcy rwnie wyroczni
zbawienia, mwi o tym, e Bg usunie wrogw Izraela (w.11-12). Badany tekst pokazuje, e
ju wszystko zostao przygotowane przez Boga dla Izraela (w.15a), ktry moe wyruszy w
drog powrotn i pokona czekajce na niej przeszkody, czyli nieprzyjaci. Implikuje to
wezwanie do wyruszenia w drog (por. w.15b-16a z podmiotem ty Izraelu), gdy Bg ju o
wszystko zadba (w.14b+15a). Nastpny fragment mwi o Boej opiece w drodze przez
pustyni do Palestyny. Bg zapewni obfito wody, tak e droga przez pustyni przypomina
bdzie rajski ogrd.
Wana jest przy tym sytuacja odbiorcw, przebywajcych w Babilonii, ale ju po jej
upadku, ktr zdradza nazwanie ich robaczkiem czy niewielk grupk (w.14a). Cho
powstay moliwoci powrotu do ojczyzny (po edykcie Cyrusa z 538 r.), z pewnoci czuj
si oni bezsilni, by moe zniechceni. Pomimo tego Bg obdarzy ich wystarczajc si, by
pokona wszelkie przeszkody: stali si mocnymi saniami do mcenia, nowymi z podwjnymi
ostrzami (w.15a). Bg uj si po ich stronie i waciwie wyposay, ale nastpny ruch naley
do nich.
Z tym zwizany jest te zastosowany gatunek literacki. Prorok przynosi Boe sowo,
ktre ma budzi wiar i pociesza. Jest to odpowied Jahwe na ich potrzeby.
Na kocu Izraelici bd radonie, triumfalnie wysawia Boga, gdy dowiadczyli
Boego ocalenia i wybawienia. Na swoj przyszo maj spoglda wanie przez
perspektyw takiego radosnego chwalenia Boga. W swoim zachcaniu i pocieszaniu tekst
prowadzi od rozpoznania trudnej sytuacji suchaczy (w.14a) przez zapewnienie o tym, e Bg
uczyni ich mocnymi, by mogli pokona przeciwnoci (w.14b-16a), po kocowe radosne
sawienie Boga (w.16b).
7.3. Zastosowanie
161
Por. J. Slawik, Literacki charakter tekstw, s.107 i tene, Historia redakcji, s.33nn (tam mona znale
szersze uzasadnienie).
120
Przechodzc do zastosowania tekstu biblijnego, kierujemy uwag na dzisiejsz
wymow tekstu, a tym samym opuszczamy egzegez rozumian jako badanie pierwotnego
sensu tekstu, jego znaczenia dla pierwszych odbiorcw. Jednak badajc jakikolwiek fragment,
trudno byoby nie zastanawia si nad jego wspczesnym znaczeniem. Punktem wyjcia jest
zawsze odsonity w egzegezie historyczny sens tekstu. Nie mona mwi odpowiedzialnie o
wspczesnej recepcji bez uwanego zbadania tekstu, ktry jest przecie gboko
uwarunkowany przez odmienne okolicznoci. Chyba nie trzeba przypomina, jak bardzo w
cigu wiekw historii mogo si zmieni ju choby samo znaczenie wielu sw, poj. By
mc mwi o znaczeniu tekstu starotestamentowego dla nas (chrzecijan) dzisiaj, musimy
uwzgldni dystans, jaki dzieli nas od niego. Nie jestemy jego bezporednimi odbiorcami. W
inny sposb patrzymy na otaczajcy nas wiat i ycie, mamy inny obraz Boga. Tym samym
stoi przed nami potrzeba stawiania pyta o charakterze hermeneutycznym162.
W niniejszym podrczniku ograniczymy si jedynie do kilku praktycznych
wskazwek. Z ca moc trzeba podkreli, e wnioski dotyczce wspczesnego
zastosowania nie mog by wycigane automatycznie. Za kadym razem trzeba na nowo
pyta, w jaki sposb mona przej od wypracowanego historycznego znaczenia tekstu (por.
7.1.) do jego wymowy dla nas dzisiaj. Chyba najczciej i najprociej jest odwoa si do
podobiestwa dowiadcze ycia przed Bogiem dawnych i wspczesnych odbiorcw.
Pomocne mog si okaza pytania: Na czym polegaj analogie w tych dowiadczeniach i
jakie s rnice midzy nimi? Jak nasze dowiadczenia warunkuj odbir tekstu, a w jaki
sposb mog one by przez tekst postawione w nowym wietle? Lub inaczej formuujc, w
czym tkwi analogia pomidzy wymow tekstu biblijnego czy zamiarem jego autora/w wobec
wczesnych odbiorcw a dzisiejsz sytuacj? Jak ma si pierwotne oddziaywanie tekstw do
problemw dzisiejszego ycia (wiary)? Czyli w jakiej relacji znajduje si jego wczesne
oddziaywanie do obecnych moliwoci oddziaywania?163 Wreszcie, na czym polega
innowacyjno tekstu, ktra mogaby oddziaywa take dzisiaj?
Ponownie nie chodzi o abstrakcyjne sformuowanie sensu tekstu dla wspczesnego
czowieka, ale o to, by mg on do nas przemwi krytycznie, pocieszajco, zbawiajco. Cho
oglnie sformuowane prawdy wiary take bywaj niezastpione, to w zastosowaniu nie moe
dochodzi do wczytywania takich prawd w tekst. Przeciwnie, nasz uwag kierujemy raczej
na dynamik tekstu, ktra moe oddziaywa i dzisiaj. Z jednej strony nie chcemy, by tekst
162
Termin hermeneutyka moe by rozumiany bardzo szeroko. Tutaj odnosi si do procesu rozumienia
staroytnego tekstu przez odbiorcw osadzonych w innych, pniejszych czasach i odmiennej kulturze; por. np.
Encyklopedia biblijna, s.388n (haso hermeneutyka).
163
W nawizaniu do K. Berger, Exegese, s.244nn.
121
biblijny by tylko wielkoci historyczn, ciekawostk z przeszoci. A z drugiej strony
musimy unika zbyt pochopnego formuowania dogmatycznych stwierdze, ktre miayby
pozosta niejako poza naszym wasnym dowiadczeniem.
Pomoc w przerzuceniu pomostu pomidzy tekstem a teraniejszoci moe by

historia oddziaywania (Wirkungsgeschichte)164. Historia oddziaywania to historia recepcji i
aktualizacji tekstu zarwno w pismach teologicznych, jak i innych mediach, jak np. kazania,
pieni, liturgia, sztuka. Pokazuje ona, jak tekst by rozumiany, jak oddziaywa na ycie ludzi
w bardzo rnych sytuacjach historycznych, czyli w jaki sposb pokonywany by dystans
pomidzy tekstem a kadorazow teraniejszoci.
Historia oddziaywania moe nam pomc w dostrzeeniu zaoe naszego wasnego
rozumienia tekstu, uksztatowanych np. przez nasz tradycj kocieln, i jednoczenie chroni
przed zbyt automatycznym i naiwnym przenoszeniem tekstu wprost w nasz rzeczywisto.
Ukazuje te sensy, ktrych nie bylibymy w stanie niejako zwizani nasz tradycj w
ogle dostrzec, umoliwia uczenie si od innych i poszerza nasze nieraz zbyt wskie
pojmowanie fragmentw biblijnych. Co wicej pokazuje, jak pojedynczy tekst moe
funkcjonowa w ramach caoci wiary, i uzmysawia konieczno nie tylko zrozumienia
tekstu w jego dawnych, pierwotnych uwarunkowaniach, czyli tego, co kiedy oznacza, lecz
take co ma nam dzisiaj do powiedzenia, co teraz oznacza. Pozwala dostrzec wielki potencja
zastosowania tkwicy w historycznie odlegym tekcie.
Gdy zastanawiamy si nad zastosowaniem przebadanego fragmentu, warto w miar
moliwoci i chci165 przyjrze si paru przykadom jego rozumienia. Zalecane byoby
przynajmniej zapoznanie si z przypadkami, gdy natrafiamy na wyrany wpyw badanego
tekstu na inne teksty Starego Testamentu, np. zajmujc si tekstami o Eliaszu z 1 Krl 1719.21; 2 Krl 1-2 warto przyjrze si ich recepcji w Ml 3,22-24 oraz 2 Krn 21,12-15. Poniewa
czytamy i prbujemy rozumie teksty starotestamentowe jako chrzecijanie nie powinnimy
pomin pytania, czy i jak dany fragment zosta wykorzystany w Nowym Testamencie. W
164
Termin wprowadzony przez H.-G. Gadamera, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Krakw
1993 (orygina niemiecki 1975), tumaczony przez Bogdana Barana w polskim wydaniu chyba niezbyt
szczliwie jako dzieje efektywne. Ponisze rozwaania oparto na wprowadzeniu do komentarza U. Luz, Das
Evangelium nach Matthus (Mt 1-7), EKK I/1, Neukirchen-Vluyn 21989, s.78nn z serii, w ktrej integraln
czci jest wanie Wirkungsgeschichte. Wirkungsgeschichte zostao uwzgldnione take w H. Utzschneider,
S.A. Nitsche, Arbeitsbuch, s.289 pod adekwatn nazw Rezeptionsgeschichte (historia recepcji).
165
W rzeczywistoci praktycznie kady tekst biblijny ma waciwie nieskoczenie bogat histori
oddziaywania, tak e praktycznie nie da si jej caociowo lub przynajmniej reprezentatywnie przedstawi.
Zawsze skazani jestemy na dokonanie jakiego dyletanckiego wyboru. Zob. U. Luz, EKK I/1, s.78n.
122
przypadku wspomnianych tekstw o Eliaszu bdzie to np. w Mk 9,11-13 i par.166 Przy czym
bynajmniej nie chodzi o to, by interpretowa tekst starotestamentowy wycznie w wietle
Nowego Testamentu, lecz by odkry cz naszego chrzecijaskiego dziedzictwa. Naley
postawi pytanie, w jakiej relacji jest nowotestamentowa interpretacja do rozumienia tekstu
wypracowanego dziki metodzie historyczno-krytycznej. Czy i my jestemy w stanie w taki
sposb interpretowa tekst Starego Testamentu? I przeciwnie, czasami nie bdziemy w stanie
oby si bez nowotestamentowej i chrzecijaskiej recepcji. Bardzo dobitnym przykadem
mog by tzw. pieni o sudze JHWH z Iz 42,1-4; 49,1-6; 50,4-9 oraz w szczeglny sposb
ostatnia z tych pie w 52,13-53,12, mwica o zastpczej mierci sugi. Jakkolwiek
interpretowalibymy posta sugi w wietle metody historyczno-krytycznej (najbardziej
przekonujca jest chyba interpretacja autobiograficzna167), to chrzecijanie zawsze bd w
nim dostrzega Jezusa Chrystusa, nawet jeli w Nowym Testamencie taka identyfikacja
nastpia stosunkowo pno.
Historia oddziaywania moe by pomocna take w innych obszarach zwizanych z
zastosowaniem tekstw biblijnych. Dla przykadu przygotowujc kazanie wskazane byoby
sprawdzenie, jak dany fragment funkcjonowa i nadal funkcjonuje w yciu liturgicznym
Kocioa. Jakie ramy interpretacyjne wyznaczya mu liturgia: zarwno starokocielna, jak i
przewanie nawizujce do niej wspczesne porzdki? Czy czytania nowotestamentowe
mog by wskazwk dla obecnego rozumienia w Kociele tekstw starotestamentowych?
Wielk szkod byoby pominicie takiej skarbnicy moliwoci interpretacyjnych.
Oczywicie historia oddziaywania nie ogranicza si do tradycji chrzecijaskich.
Wiele moemy si nauczy take z niezwykle bogatej judaistycznej interpretacji Starego
Testamentu.
8.
Uzupenienie
bada
historyczno-krytycznych
przez
odmienne
podejcia
metodologiczne
Na zakoczenie par uwag powicimy niektrym odmiennym metodom badawczym,
u podstaw ktrych legy inne ni w przypadku metody historyczno-krytycznej zaoenia
hermeneutyczne. Cho cz z nich zrodzia si w opozycji do metody historycznokrytycznej, to interesuj nas tutaj jako moliwe uzupenienie tej wci podstawowej
166
Szerszej histori oddziaywania tekstw o Eliaszu przestawia K. Grnewaldt, H. Schroeter (wyd.), Was suchst
du hier, Elia? Ein hermeneutisches Arbeitsbuch, Hermeneutica 4: Biblica, Rhienbach-Merzbach 1995.
167
Do interpretacji pieni o sudze JHWH zob. D. Michel, Art. Deuterojesaja, TRE 8, s.521 (tam te podana
zostaa dalsza literatura).
123
metody168. Poniej wskazano jedynie na pewne moliwoci zastosowania tych metod, nie
prbujc ich caociowo ani wyczerpujco zaprezentowa.
8.1. Wykad socjologiczny169
Obejmuje on dwa cile przynalece do siebie aspekty: z jednej strony, histori
spoeczn jako opis spoecznej sytuacji rnych grup i warstw spoecznych, a z drugiej,
socjologi jako prb interpretacji za pomoc teorii i modeli poszczeglnych fenomenw
spoecznych, roli jednostek i grup spoecznych. Wykad socjologiczny w przypadku bada
nad tekstem biblijnym naley do tzw. egzegezy zaangaowanej, zajmujcej wyrane
stanowisko we wspczesnych problemach (czsto jest ona blisko zwizana z teologi
wyzwolenia).
Wykad ten bywa koniecznym uzupenieniem metody historyczno-krytycznej, tak e
pewne jego zagadnienia zostay ju z ni zintegrowane. Z niego wywodzi si wane pytanie o
uwarunkowania spoeczne wystpujcych w tekcie osb (por. 3.2.2.) oraz autora/redaktora i
kadorazowych odbiorcw (6.2.3.2.). Wykad socjologiczny moe te pomc nawietli
niektre napotykane fenomeny oraz wpyw pojedynczych osb czy grup na dzieje
spoecznoci izraelskiej (np. rol prorokw). Jednak trzeba zdawa sobie spraw z
niebezpieczestwa nadinterpretacji tekstu, jakie mog nie ze sob teorie socjologiczne.
Naley w kadym przypadku sprawdzi, jakie zaoenia filozoficzne kryj si za dan teori, i
czy moe ona zatem zosta przeniesiona na teksty starotestamentowe. Zanim wic odwoamy
si do takiej czy innej koncepcji powinnimy si z ni zapozna przynajmniej w
elementarnym stopniu i postawi pytanie o to, na ile przystaje ona do analizowanego tekstu.
Bez przyjrzenia si zaoeniom danej teorii jej zastosowanie bdzie waciwie zawsze
oznaczao prb wczytania w tekst koncepcji, ktrej susznoci nawet nie prbowano oceni.
8.2. Egzegeza feministyczna170
Podobnie jak wykad socjologiczny reprezentuje ona typ egzegezy zaangaowanej.
Jest wiadoma dotychczasowego cierpienia i zniewolenia kobiet oraz dy do zmiany
mechanizmw, ktre prowadz do ucisku i poniania kobiet.
168
Por. J.A. Fitzmyer, Pismo dusz teologii, s.41.

W oparciu o S. Kreuzer, Soziologische und sozialgeschichtliche Auslegung, [w:] S. Kreuzer i in., Proseminar,
s.144nn (tam te podana zostaa dalsza literatura); por. W. Schottroff, Soziologie und Altes Testament, VF 19,
1974, s.46-66 (tam te dalsze wskazwki bibliograficzne). Krtki rys starotestamentowej historii spoecznej
mona znale w W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s.32nn.
170
Wedug J. Hausmann, Feministische Exegese, [w:] E. Kreuzer i in., Proseminar, s.169 (tam te zostaa
podana dalsza literatura); por. te L. Schottroff, S. Schroer, M.Th. Wacker, Feministische Exegese.
Forschungsertrge zur Bibel uas des Perspektive von Frauen, Darmastadt 21997.
169
124
Waciwie nie mona mwi o jednej egzegezie feministycznej, gdy mamy tu do
czynienia z wieloci zaoe hermeneutycznych. Chyba najbardziej radykalna jest
hermeneutyka odrzucenia (Hermeneutik der Ablehnung), ktra postrzega nie tylko histori
oddziaywania Biblii, ale i sam tekst biblijny jako element patriarchalnej historii. W Biblii
objawienie Boe zostao nam przekazane w seksistowski sposb, ktry wyklucza kobiety.
Hermeneutyka wiecznej kobiecoci (Hermeneutik des Ewig Weiblichen) chce zastpi
dotychczasow patriarchaln interpretacj perspektyw matriarchaln, czynic wielk bogini
podstaw rozumienia tekstu. Oba podejcia s cakowicie jednostronne i same wobec siebie
bezkrytyczne.
Hermeneutyka lojalnoci (Hermeneutik der Loyalitt) prbuje wyjania teksty
wyraajce w stosunku do kobiet problematyczne treci poprzez wskazanie na
uwarunkowania wczesnego czasu i sytuacji, a tym samym ograniczy ich obowizywanie.
W rzeczywistoci eliminuje ona teksty, ktre dyskryminuj kobiety. Zbliona do niej jest
hermeneutyka rewizji (Hermeneutik der Revision), ktra opiera si na metodzie historycznokrytycznej i dy do uwzgldnienia historycznych uwarunkowa wypowiedzi biblijnych.
Boe zamiary nie s patriarchalne, a jedynie stay si takie, gdy zostay ujte w ludzkie sowa.
Patriarchalne uksztatowanie i skrzywienie woli Boej jest ostatecznie wynikiem jej recepcji.
Zdecydowanie funkcjonalnie nastawiona jest hermeneutyka wyzwolenia (Hermeneutik
der Befreiung), ktra zainteresowana jest podmiotow pozycj kobiety. Chodzi w niej o
usunicie ucisku kobiet i w tym celu dopytuje si o biblijne i teologiczne podstawy
wyzwolenia kobiet. Zakcenie rwnouprawnienia kobiet w tekstach biblijnych ma wynika z
ich pniejszego przeredagowania. Podobna jest hermeneutyka podejrzenia (Hermeneutik des
Verdachts), w ktrej twierdzi si, e postacie kobiece czy tematy wane dla kobiet zostay z
tekstw biblijnych wiadomie wyeliminowane lub zredukowane. Podstawow jej zasad jest,
e obecno kobiet musi by zaoona wszdzie tam, gdzie tekst lub uwarunkowania
kulturowe ich jednoznacznie nie wykluczaj. I tak dla przykadu, z rnych wariantw
tekstowych najbardziej prawdopodobny jest ten, ktry jest te w najmniejszym stopniu
patriarchalny.
Kadej z tych krtko tu zaprezentowanych hermeneutyk atwo mona zarzuci
tendencyjno171. Jednak egzegeza biblijna moe si z nich uczy pewnej wraliwoci na
sprawy i aspekty, ktre uchodziy dotd uwadze badaczy. Zwaszcza gdy analizuje si teksty,
w ktrych wystpuj kobiety lub w ktrych si o nich mwi, trzeba zwraca uwag na to, czy
171
Por. P. Stuhlmacher, Vom Verstehen, s.236.
125
w dotychczasowym ich rozumieniu nie znajduj odzwierciedlenia seksistowskie kalki. Czy
nie wybielamy mczyzn, podczas gdy kobiety traktujemy przedmiotowo? By poda tylko
jeden przykad: w standardowych opracowaniach i komentarzach biblijnych do Gen 12,9-20
nigdy nie dochodzi w peni do gosu skandaliczno postpowania Abrama, ktry dla
wasnego powodzenia sprzedaje w Egipcie swoj on Saraj jak prostytutk. Wydaje si, e
Abram jest zawsze tak czy inaczej usprawiedliwiany, gdy jego dziaaniem miaa kierowa
jakoby uzasadniona obawa o wasne ycie. Cho Abram sam tak stawia spraw (w.12b-13),
jest to jednak wycznie emocjonalny szanta wobec Saraj (por. w.16, mwicy wycznie o
powodzeniu Abrama, oraz tre oskarenia faraona z w.18n)172.
Czy nie powinnimy by przynajmniej otwarci na tak moliwo, e za pewnymi
tradycjami i przekazami, zwyczajami i praktykami mog sta wanie kobiety? Czy nie
powinnimy cakiem wiadomie przyj, e wrd jeli nie autorw to dawnych
odbiorcw byy take kobiety, co kae uwzgldni i ich perspektyw? W egzegezie naley
unika patrzenia wycznie z androcentrycznej perspektywy. Dotyczy to nie w mniejszym
stopniu tumaczenia tekstw biblijnych: Czy nie uywamy jzyka, ktry wyraa patriarchalne
nastawienie i nie liczy si z dowiadczeniami kobiet? Czy we waciwy sposb i wiadomie
obchodzimy si z eskimi formami jzykowymi (dla przykadu, jakie znaczenie ma fakt, e
= duch jest rodzaju eskiego)?
8.3. Wykad psychologiczny (psychologia gbi)173
Zosta on zainspirowany przede wszystkim psychoanalityczn teori Z. Freuda i
psychologi gbi C.G. Junga. Jeli ludzkie postpowanie naznaczone jest w pewnej mierze
przez niewiadomo, to rwnie j naley uwzgldni przy powstawaniu tekstw. Na
pocztku lat 70-tych teolodzy rozszerzyli swoje instrumentarium egzegetyczne o osignicia
psychologii (G. Theissen, K Niederwimmer i E. Drewermann174). Szukano m.in. konfliktw
kryjcych si za najstarszymi tradycjami i mechanizmw obronnych ujawniajcych si w
172
Warto to porwna z interpretacjami rnych komentarzy. Np. G. von Rad, ATD 2/4, s.128n - zachwyt nad
mdroci Abrama; C. Westermann, BK I/2, s.190nn - rzeczywisty strach Abrama, brak odpowiedzi Saraj
oznacza jej zgod, wynikiem oszustwa jest powodzenie zarwno Abrama, jak i Saraj (sic!); H Seebass, Genesis
II/1. Vtergeschichte I (11,27-22,24), Neukirchen-Vluyn 1997, s.25nn - cho sam dostrzega, e akurat
przypuszczenie, e Abram mg by zabity, nie jest za bardzo zrozumiae, to w postawie Saraj widzi godn
pochway gotowo do powicenia si dla dobra rodu.
173
Gwnie w oparciu o W. Pratscher, Tiefenpsychologie und Textauslegung, [w:] S. Kreuzer i in., Proseminar,
s.178nn.
174
Przy caej rnorodnoci podej m.in. do metody historyczno-krytycznej; por. P. Stuhlmacher, Vom
Verstehen, s.228nn.
126
tekstach (projekcji, wyparcia czy zepchnicia do podwiadomoci). Prbowano odkry i
zrozumie archetypiczny materia czy te obrazy i symbole tego, co niewiadome.
I tutaj mona postulowa takie zastosowanie interpretacji psychologicznej, ktre
bdzie uwzgldnia wyniki egzegezy historyczno-krytycznej. Egzegeza powinna si chyba
liczy z niewiadomymi implikacjami tekstw biblijnych, a przede wszystkim zwaa na
niewiadome zaoenia we wasnym rozumieniu tekstw. Czasami zastosowanie mog
znale terminy wywodzce si z psychologii, ale trzeba z nich korzysta podobnie jak w
wykadzie socjologicznym - wiadomie, tzn. zdajc sobie spraw, z jak teori
psychologiczn czy psychoanalityczn ma si do czynienia, jakie s jej zaoenia i na ile
adekwatnie przystaj one do konkretnego tekstu biblijnego. Wanym problemem pozostaje
te weryfikacja wynikw wykadu psychologicznego. Naley wystrzega si zwaszcza zbyt
pochopnej,
nieprzemylanej akceptacji jego zaoe wiatopogldowych. Skrajnym
przykadem moe by pojmowanie wiary jako iluzji, ktre nie jest wynikiem adnej analizy
psychologicznej, lecz zwykym zaoeniem.
Zarwno wykad socjologiczny, egzegeza feministyczna, jak i wykad psychologiczny
mog wzbogaci badania biblijne. Ich rola w interpretacji fragmentw dla teraniejszoci
(por. 8.3.) jest wrcz nie do przecenienia.
8.4. Strukturalizm175
Rezygnujc z zarysowania historii i zoonoci rozwoju strukturalizmu oraz
przedstawienia odmiennoci poszczeglnych modeli, sprbujemy jedynie krtko pokaza, na
czym polega analiza strukturalna tekstu. Prezentacja ponisza odnosi si przede wszystkim do
opowiada, jako e metoda ta wyrosa z analizy bajek i mitw, czyli materiau narracyjnego.
Strukturalizm zakada istnienie rnych, hierarchicznie podporzdkowanych sobie
paszczyzn tekstu. Pierwszy krok polega na opisaniu struktury powierzchniowej poprzez
uchwycenie zawartych w tekcie akcji, ktre mog zosta wyraone za pomoc schematu:
podmiot=dawca stawia jaki przedmiot do dyspozycji odbiorcy. Dziki przedstawieniu akcji
175
Na podstawie M. Biehl, Strukturalismus und Strukturale Analyse (Anhang 2), [w:] W. Nethfel, Theologische
Hermeneutik. Vom Mythos zu den Medien, NBSTh 9, Neukirchen-Vluyn 1992, s.297-341, ktry zawiera take
rys historyczny i przykad (analiz opowiadania o nierzdnicy Rachab z Joz 2); J.H. Hayes i in., dz.cyt.,
s.110nn.; por. te P. Stuhlamcher, Vom Verstehen, s.215nn; R. Bartnicki, Srukturalizm i semiotyka w badanich
nad ewangeliami, RBL 45/1, 1992, s.6nn. Krytyczne pytania stawia np. K. Berger, Exegese, s.130n. Niestety w
przypadku nowszych metod o charakterze lingwistycznym panuje do due zamieszanie terminologiczne,
rnie s one nazywane i rnie postrzegany jest ich zakres; por. J. Czerski, Metody interpretacji, s.124nn; M.
Oeming, A.-R. Pregla, New Literary Criticism, ThR 66, 2001, s.1nn; H. Utzschneider, S.A. Nitsche,
Arbeitsbuch, s.59nn.
127
sformuowane zostaj programy narracyjne. By mc to zrobi, tekst musi ulec normalizacji,
tzn. przeformuowaniu, ktre umoliwia sprowadzenie opisu do schematu takich akcji (np.
zastpienie strony biernej czynn). Programy narracyjne notuje si w kolejnoci logicznej.
Nastpnie trzeba zinwentaryzowa rne paszczyzny tekstu, czyli kody, ktre przecinaj w
poprzek programy narracyjne. Przykadem kodw moe by kod chronologiczny (okrelenia
czasowe), topograficzny (dane dotyczce miejsca), kosmologiczny (wyobraenia wiata).
Przy czym trzeba wiedzie, e kody te stoj do siebie w okrelonym stosunku. Poprzez
analiz kodw natrafiamy na lady gbszych struktur. Kody zawarte w opowiadaniu
odzwierciedlaj wyobraenia danego spoeczestwa. W ten sposb niejako opuszczamy
mikrowiat tekstu i przenosimy si do makrowiata spoeczestwa. W sprzecznociach
znajdujcych si w kadym mitycznym czy ideologicznym systemie sformuowane zostay
podstawowe problemy okrelonej spoecznoci. Gdy w opowiadaniu zastpimy jakie
sprzecznoci przez inne, to nastpuje rwnoczenie zmiana kodu, w ktrym s one
formuowane. Przez (stopniowe) przechodzenie do coraz to innych kodw dochodzi si w
kocu do rozwizania sprzecznoci czy konfliktu. Mona bowiem oczekiwa, e w ktrym z
kodw nastpuje rozwizanie sprzecznoci, ktre dziki temu znikaj. Na koniec naley
jeszcze przyjrze si aktorom, zaangaowanym osobom, co mona rozpisa za pomoc
modelu aktantw, odsuwajc na bok same akcje. Czasami model ten zostaje poczony z
formu mityczn, wypracowan przez Levi-Straussa, ktra nie wchodzc tu w szczegy mwi, e funkcja x z a [fx(a)] ma si do funkcji y z b [fy(b)] jak funkcja x z b [fx(b)] do
funkcji a (czyli przeciwiestwo a) z y [f-a(y)]. Poniszy schemat przedstawia model
aktantw, do ktrego dodano formu mityczn, wzbogacajc go o relacje, w jakich stoj do
siebie adresat (=odbiorca) z oponentem w stosunku do adresanta (=dawcy przedmiotu) z
pomocnikiem oraz podmiot z oponentem w stosunku do przedmiotu z adresatem.
adresant przedmiot adresat
(y)
fy
(b)
pomocnik podmiot oponent

f-a
(a)
fx
Jednoczenie trzeba pamita, e jedna osoba moe peni rol wicej ni jednego aktanta
oraz e do jednego aktanta mona przypisa wiksz ilo aktorw. W ten sposb docieramy
do struktury gbokiej tekstu, do jego ostatniej paszczyzny ujawniajcej najgbsze znaczenie
tekstu.
128
Opowiadanie stanowi w stosunku do jzyka system wtrny, poniewa jzyk jest
materiaem, z ktrego zbudowano opowiadanie. Dlatego mona znale jeszcze dalsze gbie,
zawarte bezporednio w jzyku. Obok paszczyzny eksterioralnej (pokrywajcej si ze
struktur powierzchniow) mamy jeszcze paszczyzn immanentn, ktra odpowiada
strukturze gbi, ale na poziomie jzyka, czyli odzwierciedla wirtualn obecno jzyka. Z
tego wynika, e w kadym zdaniu obecna jest struktura, ktra odzwierciedla model aktantw.
Model aktantw jest na tyle uniwersalny, e wszystkie opowiadania koniec kocw
mwi o tym samym: o deniu podmiotu do jakiego przedmiotu. Reszta stanowi
uzupenienie takiego znaczenia.
Strukturalizm pojmuje teksty ahistorycznie, bezczasowo i zaciera granic pomidzy
staroytnym tekstem a wspczesnym czytelnikiem. Jest zainteresowany wycznie ostateczn
form tekstu. I w rzeczywistoci tworzy jak gdyby nowy tekst, nowe opowiadania.
Jednak pewne elementy obecne w analizie strukturalnej mona wykorzysta w
poczeniu z metod historyczno-krytyczn (por. ju 3.2.2.), co moe suy m.in.
uwaniejszemu czytaniu tekstu. Pomocne mog by nastpujce pytania, ktre mona jak
sdz wykorzysta przy analizie jednostki tekstowej:
Jakie kody zawarte s w jednostce i w jakiej relacji znajduj si do siebie?
O jaki konflikt chodzi i w jaki sposb zostaje rozwizany? Strukturalizm mwi te o
binarnych opozycjach, takich jak np. zy/dobry, mczyzna/kobieta, ciemno/wiato
a po najgbsz i najwaniejsz z nich ycie/mier. Jakie opozycje, sprzecznoci
odnajdujemy w tekcie? Czy odzwierciedlaj one sprzecznoci w spoeczestwie?
W jakim stosunku do siebie wzajemnie znajduj si aktorzy-aktanci? O jakie dobro
(przedmiot) chodzi w tekcie i kto do niego dy (podmiot)? Kto jest dawc
przedmiotu, a kto odbiorc (adresant i adresat)? Kto (lub co) pomaga, a kto (co)
przeszkadza podmiotowi (pomocnik i oponent)?
Pytania te wyznaczaj tylko minimum tego, czego warto nauczy si od strukturalizmu, nawet
jeli nie podziela wielu jego zaoe.
8.5. Retoryka biblijna176
Ponownie nie prbujc przedstawi historii (J. Jebb, T. Boys) ani rnic pomidzy
poszczeglnymi prdami analizy retorycznej - przede wszystkim pomidzy tymi, ktrzy chc
zastosowa retoryk klasyczn, tzn. grecko-acisk (G. Kennedy), a tymi, ktrzy domagaj
si stworzenia zasad retorycznych opartych jedynie na fenomenach odnajdywanych w tekcie
biblijnym Starego i Nowego Testamentu - chcemy wskaza tylko na oglne zasady takiej
176
Wg dostpnej w jzyku polskim pozycji R. Meynet, Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej.
129
analizy. Szczeglna retoryka biblijna miaaby si opiera na pewnych zasadniczych
obserwacjach. Po pierwsze, jak to wida wyranie w poezji hebrajskiej, typowe jest uycie
paralelizmu, ale naley uwzgldni te wystpowanie monostychw, jak i paralelizmw
trjczonowych. Mona wic mwi o budowie stroficznej, gdzie strof jest zesp linii, ktry
sam w sobie tworzy cao. Po drugie, ogromn rol peni przede wszystkim wszelkiego
rodzaju
konstrukcje
koncentryczne,
symetryczne
zwane
chiazmami,
przy
czym
najwaniejszym elementem jest ten, ktry znajduje si w rodku takiej konstrukcji. Dla
przykadu, w rodku moe sta przysowie lub sentencja. Konstrukcje koncentryczne nie
ograniczaj si jedynie do paralelizmw, strof, a nawet jednostek tekstowych, ale okrelaj
budow szerszych kompleksw tekstowych a po ca ksig biblijn. Cho analiz
retoryczn stosuje si te do badania maych jednostek tekstowych, to suy ona przede
wszystkim do odkrycia kompozycji wikszych partii tekstu. Wbrew egzegezie historycznokrytycznej (moe przede wszystkim przeciwko morfokrytyce i krytyce literackiej) podkrela
ona, e teksty biblijne zostay starannie skomponowane, a badacz ma za zadanie rozpozna
ich wewntrzn logik. Analiz retoryczn mona okreli jako przedkrytyczn177. Penym
zaufaniem cieszy si w niej tekst masorecki cznie z jego wokalizacj.
Negatywne nastawienie analizy retorycznej do metody historyczno-krytycznej nie
wyklucza moliwoci wzbogacenia tej drugiej o obserwacje, ktre mogyby nam umkn. Nic
nie moe nas zwolni z obowizku dokadnego przeledzenia logiki tekstu i to poczwszy od
kadego paralelizmu i strofy przez jednostki tekstowe a do obszernych kompozycji. Wnioski
z tego pynce mog mie wpyw na krytyk tekstu (2.2.), chronic przed pochopnymi
rozstrzygniciami bez uwanego rozwaenia konstrukcji tekstu. Musz te by uwzgldnione
w podziale tekstu (3.2.2.) i caej krytyce literackiej, uczc rozwanego ustalenia granic
jednostki (3.2.1.) i skrupulatnej oceny problemw literacko-krytycznych, jak np. dublety,
gdy by moe mamy do czynienia z uzasadnionym powtrzeniem uwarunkowanym budow
caoci (3.2.3.). Wreszcie s pomocne w historii redakcji (6.), wskazujc na moliwe zasady
kompozycji wikszych caoci. Mona by si zgodzi z twierdzeniem, e teksty biblijne
zostay starannie skomponowane, ale trzeba jednoczenie wyrnia - jak uczy metoda
historyczno-krytyczna - rne poziomy kompozycji. Nie ma przewanie powodw, by teza
goszca staranno kompozycji, nie miaa dotyczy tak tekstu pierwotnego, jak i dziaa
wszystkich pniejszych autorw i redaktorw, jednak z zastrzeeniem, e zasada
kompozycyjna pierwotnego tekstu nie musi by zgodna z charakterem dalszych, te w peni
177
Tame, s.188.
130
przemylanych kompozycji redaktorskich. Historia redakcji w rzeczywistoci nigdy nie
suponowaa, jakoby autorzy i redaktorzy dziaali w sposb chaotyczny czy bezsensowny
(cho w opracowaniach pojawiaj si takie gosy). Z drugiej jednak strony, zupenie nierealne
byoby zaoenie, e poszczeglni autorzy biblijni byli w rwnym stopniu wyksztaceni i
uzdolnieni literacko.
9. Zamiast zakoczenia
Tradycyjna egzegeza historyczno-krytyczna nauczya nas dostrzega dystans dzielcy
staroytny tekst od wspczesnego czytelnika. Dowartociowanie tego dystansu chroni
czytelnika i teologa przez zbyt atwym naduyciem tekstu biblijnego dla legitymizacji
zarwno wasnego rozumienia relacji pomidzy Bogiem a ludmi, jak i celw, ktre mogyby
si komu wydawa jak najbardziej zasadne (np. prowadzenia sprawiedliwej wojny,
dosownej realizacji takich sw jak Mt 5,29n). Zachowanie dystansu ksztatuje szacunek dla
tekstu i powcigliwo w jego interpretowaniu. Jednoczenie nie mona si zatrzyma tylko
na ustalaniu historycznych sensw (por. te 7.3.), gdy wtedy grozioby, e tekst pozostanie
dla nas czym bez znaczenia. Konieczne jest wic take pokonanie tego dystansu, w czym
pomocne mog by m.in. przedstawione powyej (8.) prby hermeneutyczne. Nie sposb
wyobrazi sobie, e mona obej si bez hermeneutyki zorientowanej na wspczesnego
czytelnika. Niezbywalne dla interpretacji biblijnej jest napicie pomidzy tymi dwoma
aspektami: z jednej strony dystans do historycznie odlegego tekstu, a z drugiej znaczenie
wydobyte z niego przez yjcego teraz czowieka. Do odpowiedzialnoci egzegety i teologa
naley wnikliwa analiza historycznej wielkoci, jak jest tekst biblijny, czego nie da si
zrealizowa bez metody historyczno-krytycznej, oraz pomoc w odnalezieniu znaczenia tekstu
wspczesnemu czytelnikowi (i sobie!). Egzegeza nie moe odwrci si plecami ani do
staroytnego tekstu, ani do jego dzisiejszego odbiorcy178.
178
Por. P. Stuhlmacher, Vom Verstehen.

Egzegeza STest

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Egzegeza STest

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jakub Slawik

EGZEGEZA STAREGO TESTAMENTU.

1.1. Wstpne rozumienie tekstu

1.2. Tumaczenie tekstu

2.1. Opis metody

2.2. Stosowanie metody

2.2.1. Ustalenie stanu przekazu tekstu

2.2.2. Kryteria zewntrzne

2.2.3. Kryteria wewntrzne

2.3.1.2. Krytyka tekstu

2.3.2. Iz 45,1a (pierwsza linia wersetu)

2.3.2.2. Krytyka tekstu

3.1. Opis metody

3.2. Stosowanie metody

3.2.1. Ustalenie pocztku i koca jednostki tekstowej

3.2.2. Podzia tekstu

3.2.3. Integralno literacka

3.2.4. Ustalenie kontekstu jednostki

3.3. Przykad: Gen 28,10-22

3.3.1. Tumaczenie i krytyka tekstu

3.3.2. Krytyka literacka

3.3.2.1. Pocztek i koniec jednostki

3.3.2.3. Integralno literacka

4.1. Opis metody

4.2. Stosowanie metody

4.2.1. Analiza formalnej budowy jednostki

4.2.2. Ustalenie gatunku

4.2.3. Ustalenie Sitz im Leben

4.2.4. Historia gatunku

4.3. Przykad: Iz 41,14-16

4.3.2. Krytyka tekstu

4.3.3. Krytyka literacka

4.3.3.1. Pocztek i koniec jednostki

4.3.3.3. Integralno literacka

4.3.4.1. Analiza formalnej budowy jednostki

4.3.4.2. Gatunek literacki

4.3.4.3. Sitz im Leben

5.1. Opis metody

5.2. Sposb postpowania

5.2.1. Wyszukanie symptomw mogcych wiadczy

5.2.2. Analiza sw i obrazw

5.2.3. Uycie sw, obrazw i motyww w kontekcie analizowanej

5.2.4. Przedliterackie etapy ksztatowania si jednostki

5.3. Przykad: Ex 32,1-6

5.3.2. Krytyka tekstu

5.3.3. Krytyka literacka

5.3.3.1. Pocztek i koniec jednostki

5.3.3.3. Integralno literacka

5.3.4.1. Analiza formalnej budowy fragmentu

5.3.4.2. Gatunek literacki

5.3.4.3. Sitz im Leben

5.3.5. Historia tradycji

5.3.5.1. Pojcia, obrazy i niewyjanione napicia

5.3.5.2. Analiza poj

5.3.5.3. Uycie sw w kontekcie badanej jednostki tekstowej

5.3.5.4. Tradycja ustna w badanej jednostce

5.3.6. Zadanie do pracy wasnej

6.1. Opis metody

6.2. Sposb postpowania

6.2.1. Ocena wynikw krytyki literackiej

6.2.2. Ocena wynikw historii tradycji (berlieferungsgeschichte)

6.2.3. Datowanie poszczeglnych etapw procesu redakcyjnego

6.2.3.2. Autor i adresaci

6.3. Przykad: Gen 28,10-22 (kontynuacja)