Jarosław Pałka - Ludowe Wojsko Polskie W Walce Ze Zbrojnym Polskim Podziemiem Niepodległościowym (Lata 1946 I 1947)

Jarosaw Paka
Ludowe Wojsko Polskie wwalce

ze zbrojnym polskim podziemiem
niepodlegociowym
(lata 1946 i1947)
Polskie wadze komunistyczne zaraz po zakoczeniu wojny na du skal wykorzystyway jednostki wojskowe do walki zpodziemiem niepodlegociowym.
Jednak szczegln rol ludowe Wojsko Polskie zaczo odgrywa w1946 i1947 r.,
gdy utworzono Pastwow Komisj Bezpieczestwa, aSztab Generalny otrzyma
zadanie wypracowania ikoordynowania dziaa przeciwko partyzantce niepodlegociowej.
Wczasach PRL histori wojska zajmowali si niemal wycznie wojskowi zatrudnieni wWojskowym Instytucie Historycznym im. Wandy Wasilewskiej oraz
Wojskowej Akademii Politycznej im. Feliksa Dzieryskiego. Tylko oni mieli swobodny dostp do wydzielonych archiww, poruszali jedynie wybrane problemy,
aobiektywizm wielu ztych badaczy by wtpliwy. Paradoksalnie jednak wczeni historycy czsto podejmowali temat walki zpolskim podziemiem niepodlegociowym nie by to problem wstydliwy czy przemilczany. Oczywicie, nie
byo mowy opodziemiu niepodlegociowym, pisano owalkach zbandami,
a przytaczane w publikacjach fakty, bilanse ofiar, listy aresztowanych czy strat
miay wpisywa si wten rodzaj historiografii, ktrej gwnym zadaniem byo
przedstawianie chlubnych dziejw wojska zalenego od wadzy komunistycznej1.
Po otwarciu archiww wlatach dziewidziesitych XX w. temat zaangaowania
ludowego Wojska Polskiego wwalk zpodziemiem niepodlegociowym zosta
podjty w zaledwie kilku artykuach naukowych2. Problematyk t mona te
Zob. m.in.: Z walk przeciwko zbrojnemu podziemiu, red. M. Turlejska, Warszawa 1966;
W. Gra, R. Halaba, Outworzenie iutrwalenie wadzy ludowej wPolsce, Warszawa 1968; Wwalce
ze zbrojnym podziemiem 19451947, red. M. Turlejska, Warszawa 1972; Zhistorii walk outrwalenie wadzy ludowej 19441948. Dokumenty, red. J. Zabawski, wstp T. Walichnowski, Warszawa
1979; Walka outrwalenie wadzy ludowej wPolsce wlatach 19441948, red. R. Halaba, Warszawa
1983; T. Walichnowski, Urde walk zpodziemiem reakcyjnym wPolsce, Warszawa 1987; L. Grot,
T. Konecki, E. Nalepa, Pokojowe dzieje Wojska Polskiego, Warszawa 1988. Ta ostatnia praca bya
mocno okrojon wersj powstaego wWojskowym Instytucie Historycznym wewntrznego opracowania pt. Rozwj ludowego Wojska Polskiego wlatach 19451980, przez historykw potocznie
okrelanego jako Dzieo I iDzieo II.
2
J. Poksiski, Siy zbrojne wobec ugrupowa niepodlegociowych wPolsce wlatach 19441956
[w:] Wojna domowa czy nowa okupacja? Polska po roku 1944, red. A. Ajnenkiel, Warszawa
2001, s. 123142; A.G. Kister, Wojsko wobec polskiego niepodlegociowego podziemia zbrojnego
1
141
Jarosaw Paka
odnale w licznych monografiach traktujcych o tworzeniu i funkcjonowaniu
aparatu bezpieczestwa3, atake opolskim podziemiu4. Zprzyczyn oczywistych
stanowi one jedynie to dla historii poszczeglnych oddziaw partyzanckich
oraz dla przedstawiania losw ich onierzy idowdcw wwalce oniepodleg
Polsk lub dopeniaj obraz dziaalnoci organw Ministerstwa Bezpieczestwa
Publicznego. Whistoriografii wci brakuje prac, ktre wsposb kompleksowy
podejmowayby temat roli wojska wzdobyciu wadzy przez parti komunistyczn w latach czterdziestych. Niniejszy artyku jest prb nakrelenia dynamiki
tych wydarze, a take naszkicowania problemw zwizanych z zaangaowaniem ludowego Wojska Polskiego wwalce przeciwko polskiemu podziemiu niepodlegociowemu w okresie najwikszego natenia jego dziaa. Podczas pisania artykuu autor korzysta przede wszystkim zdokumentw wytworzonych
przez Sztab Generalny iinne instytucje wojskowe, atake Pastwow Komisj
Bezpieczestwa.
Wydaje si, e pocztkowo komunici mieli nadziej na szybkie rozbicie przeciwnika. Przez pierwsze powojenne miesice nie przeprowadzano demobilizacji5,
142
19441949, Zeszyty Historyczne WiN-u 2003, nr 1920, s. 3565; T. Balbus, Komunistyczny

aparat represji apolskie podziemie niepodlegociowe [w:] Polskie podziemie niepodlegociowe na
tle konspiracji antykomunistycznej wEuropie rodkowo-Wschodniej wlatach 19441956, red.
S. Poleszak, WarszawaLublin 2008, s. 200220. Na tym tle wyrnia si wydana w2012 r. monografia Janusza Tomaszewskiego pt. Sowietyzacja Wojska Polskiego wlatach 19431956 (Warszawa).
Dosy szczegowo opisany jest wniej problem walki ludowego Wojska Polskiego zpodziemiem
niepodlegociowym na podstawie artykuw powstaych w czasach PRL, a take dokumentw
wytworzonych przez Gwny Zarzd Polityczno-Wychowawczy WP.
3
Nie sposb wymieni wszystkie monografie dotyczce tej problematyki. W ostatnich latach
zostao opublikowanych zarwno wiele wyborw rde, jak i opracowa czstkowych. Wrd
najbardziej wartociowych znajduj si: Ksiga bezprawia. Akta normatywne kierownictwa resortu
bezpieczestwa publicznego (19441956), wybr i opracowanie B. Kopka, wstp A. Paczkowski,
Warszawa 2011; Aparat bezpieczestwa w latach 19441956. Taktyka, strategia, metody, cz. 1:
Lata 19451947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994; Biuletyny Informacyjne Ministerstwa
Bezpieczestwa Publicznego 1946, red. W. Chudzik, I. Marczak, M. Olkunik, Warszawa 1996;
Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego 1947, red. B. Gronek, I. Marczak, Warszawa 1993; Zwyczajny resort. Studia o aparacie bezpieczestwa 19441956, red.
K. Krajewski, T. abuszewski, Warszawa 2005; E. Kowalczyk, K. Pawlicka, Dziaalno Urzdu Bezpieczestwa Publicznego na m.st. Warszaw (19441954), Warszawa 2011; Aparat bezpieczestwa
wPolsce. Kadra kierownicza, t. 1: 19441956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005.
4
Take na ten temat wostatnim czasie opublikowano wiele prac, m.in.: Atlas polskiego podziemia
niepodlegociowego 19441956, red. zbiorowa, WarszawaLublin 2007; M. Korku, Zostacie
wierni tylko Polsce. Niepodlegociowe oddziay partyzanckie w Krakowskiem (19441947),
Krakw 2002; R. Wnuk, Lubelski Okrg AK DSZ IWiN 19441947, Warszawa 2000; K. Krajewski, Tomasz abuszewski, upaszka, Mot, Huzar. Dziaalno 5 i6 Brygady Wileskiej AK
(19441952), Warszawa 2002; K. Kacprzak, Podziemie zbrojne na Mazowszu pnocnym wwalce
zsystemem komunistycznym 19451952, Warszawa 2011; R. mietanka-Kruszelnicki, Podziemie
poakowskie na Kielecczynie wlatach 19451948, Krakw 2002; A. Dziuba, Podziemie poakowskie
wwojewdztwie lsko-dbrowskim wlatach 19451947, Krakw 2005.
5
Na podstawie dekretu Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej z 10 VIII 1945 r. pierwszy
etap demobilizacji by przeprowadzany od wrzenia do grudnia tego roku. Wwyniku jego realizacji zwojska zwolniono jedn trzeci stanu osobowego. Liczebno wojska wraz zKBW osigna
wwczas okoo 250 tys. onierzy. Wkolejnych latach wojsko nadal redukowao swoj liczebno,
w1947 r. do okoo 150 tys. onierzy (zob. K. Frontczak, Siy zbrojne Polski Ludowej. Przejcie na
stop pokojow 19451947, Warszawa 1974, s. 274275, 302).
Ludowe Wojsko Polskie

wstrzymano take wysyanie onierzy na urlopy wypoczynkowe6. Jednoczenie
wojsko wwalce zjednostkami partyzanckimi powielao dowiadczenia wyniesione zfrontu do walki, oprcz duych jednostek piechoty, wczano czogi iartyleri, nierzadko stosowano naway ogniowe na tereny, na ktrych spodziewano
si oddziaw podziemia7. Jesieni 1945 r. okazao si, e skuteczno takich
akcji nie jest wysoka. W zwizku z przeprowadzan w tym czasie demobilizacj iprzejciem wojska do staych garnizonw po raz pierwszy wSztabie Generalnym poddano gbszej analizie taktyk walki. Zgodnie zrozkazem wydanym
3 grudnia 1945 r. przez ministra obrony narodowej, marszaka Michaa ymierskiego odpowiedzialno za zaprowadzenie porzdku ibezpieczestwa miaa
by teraz cile zwizana zpodziaem terytorialnym. Poszczeglni dowdcy jednostek i garnizonw ochraniali okrelony teren, na ktrym dana jednostka
stacjonowaa8. W praktyce wygldao to tak, e zasig dziaa poszczeglnych
dywizji pokrywa si zobszarem wojewdztwa. Zkolei dowdcy dywizji wyznaczali rejony odpowiedzialnoci wpowiatach dowdcom poszczeglnych pukw.
Szczegln uwag zwrcono take na wspdziaanie wojska zjednostkami MBP,
a wic przede wszystkim z jednostkami Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego9, ktrego oddziay najczciej wsplnie z wojskiem przeprowadzay akcje przeciwko podziemiu. Ponadto winstrukcji Gwnego Zarzdu Polityczno-Wychowawczego WP z15 grudnia 1945 r. nakazywano utrzymywanie cisych
kontaktw osobistych zkomendantami MO wszystkich szczebli ikierownikami
UBP, organizowanie wsplnych konferencji, patroli, imprez, koncertw oraz usuwanie przyczyn moliwych wzajemnych animozji10.
Oprcz wprowadzenia cile terytorialnego podziau, zdecydowano si take
przeprowadza akcje specjalne, wktrych uczestniczyy jednostki zrnych garnizonw, czsto poza przypisanym im na co dzie terenem patrolowania iwalki.
Tak byo choby wprzypadku akcji 1 Dywizji Piechoty wpowiecie puawskim,
przeprowadzonej w styczniu 1946 r. Take w styczniu na teren Warszawskiego Okrgu Wojskowego skierowano nastpny zwizek taktyczny 14 Dywizj
Piechoty. Byo to zapowiedzi najwikszej akcji pacyfikacyjnej, przeprowadzonej
przez ludowe Wojsko Polskie przeciwko polskiemu podziemiu, ktra miaa obj
Zarzdzenie to zostao zniesione dopiero w listopadzie 1945 r. (CAW, III-1-64, Zarzdzenie
Naczelnego Dowdcy nr 101, 17 XI 1945 r., k. 5).
7
T. Honkisz, Pastwowa Komisja Bezpieczestwa marzecczerwiec 1946 roku, Wojskowy Przegld Historyczny 1987, nr 4, s. 2930.
8
Przykadowo: wojewdztwo warszawskie 1 Dywizja Piechoty, olsztyskie 15 Dywizja Piechoty, biaostockie 18 Dywizja Piechoty, lubelskie 3 Dywizja Piechoty, rzeszowskie 9 Dywizja
Piechoty, krakowskie 6 Dywizja Piechoty, kieleckie 2 Dywizja Piechoty, gdaskie 16 Dywizja
Piechoty.
9
Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego zosta powoany 26 III 1945 r. na bazie wczeniej utworzonych Wojsk Wewntrznych. Wmaju do KBW wcielono powracajc zfrontu 4 Dywizj Piechoty.
KBW byo specjaln formacj wojskow tworzon na wzr sowieckich wojsk NKWD. Podlegao
Ministerstwu Bezpieczestwa Publicznego, jego gwnym zadaniem bya walka zpolskim podziemiem niepodlegociowym (zob. M. Jaworski, Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego, Warszawa
1984; A.G. Kister, Pretorianie. Polski Samodzielny Batalion Specjalny i wojska wewntrzne 18 X
1943 26 III 1945, Warszawa 2010).
10
S. Chojnecki, Udzia wojska wutrwalaniu wadzy ludowej [w:] Rozwj ludowego Wojska Polskiego, cz. 1, s. 32.
6
143
Jarosaw Paka
144
wojewdztwa mazowieckie, biaostockie ilubelskie. Operacj t przeprowadzono

wdniach 527 lutego 1946 r. Uczestniczyo wniej dziesi batalionw wydzielonych z1, 3, 14 i18 Dywizji Piechoty, dziewi batalionw operacyjnych ipuk
zmotoryzowany KBW. Siy te liczyy okoo 10 tys. onierzy izostay podzielone
na szesnacie grup operacyjnych, z ktrych kada dziaaa na obszarze jednego powiatu. Plan zosta zatwierdzony przez Sztab Generalny. Wwyniku akcji
jak pisz komunistyczni historycy zgino 105 onierzy podziemia, natomiast
aresztowano a 4279 podejrzanych o dziaalno konspiracyjn11. Oprcz patrolowania, przeczesywania lasw, przeszukiwania kolejnych gospodarstw wiejskich, wojsko prowadzio take dziaania propagandowe organizowano wiece,
na ktrych agitowano na rzecz rzdu iPolskiej Partii Robotniczej. Wwielu miejscowociach, do ktrych wkraczano wczasie operacji, onierzy ludowego Wojska Polskiego widziano po raz pierwszy. Zastpca dowdcy do spraw polityczno-wojskowych 18 Dywizji Piechoty w swoich meldunkach pisa, e w rejonach
dziaania ludno w7080% sterroryzowana bandami; wgimnazjum wKolnie
modzie miaa by pod wpywem lenych bohaterw romantycznych zapytana oto, kogo zna zprzedstawicieli miejscowej wadzy, odpowiadaa, e by nim
miejscowy dowdca oddziau partyzanckiego12.
T najwiksz akcj kierowa oficer wywodzcy si zwojska II Rzeczypospolitej gen. Bruno Olbrycht. Jak wspomina wczesny wiceminister obrony narodowej, nadzorujcy zramienia partii dziaalno wojska, gen. Marian Spychalski,
bardzo chtnie wykorzystywano do tego celu oficerw wywodzcych si zwojska
II Rzeczypospolitej. Wten sposb sprawdzano ich lojalno wobec nowej wadzy.
Spychalski pisa: Wczenie do tych operacji [do walki zpodziemiem niepodlegociowym J.P.] dowdcw wyrosych wprzedwojennej armii [], oznaczao
wizanie onierzy-patriotw zdemokracj13. Zdrugiej strony oficerowie ci byli
dobrymi fachowcami, ktrych poza Sowietami brakowao wludowej armii.
onierzami-patriotami stali si tacy generaowie jak choby Stefan Mossor,
Gustaw Paszkiewicz czy Mikoaj Prus-Wickowski. Naleaoby rwnie pamita
owielu oficerach niszych stopni, dowdcach dywizji czy pukw, ktrym teraz
czasem przychodzio walczy take przeciwko swoim byym podkomendnym.
Operacje opodobnym charakterze jak ta na Mazowszu, pochaniajce znaczne siy irodki, nie przynosiy jednak spodziewanych rezultatw. Alarmujce dokumenty na temat walki zpodziemiem niepodlegociowych powstaway take
wkrgach wojskowych. Na przeomie 1945 i1946 r. pojawiay si kolejne dokumenty na temat walki z podziemiem niepodlegociowym, take w krgach
wojskowych. Pukownik Janusz Neugebauer (pniej zmieni nazwisko na Zarzycki) zGwnego Zarzdu Polityczno-Wychowawczego sytuacj wwojewdztwie biaostockim opisywa wsposb nastpujcy: Wdanej chwili teren wojewdztwa biaostockiego jest kompletnie zanarchizowany. Urzdy gminne pracuj
tylko wdwch gminach. Posterunki MO s systematycznie rozbrajane. Poruszanie si po drogach jest poczone zpowanym niebezpieczestwem. wiadczenia
11
L. Grot, Udzia ludowego Wojska Polskiego wwalce zreakcyjnym podziemiem [w:] Wwalce ze
zbrojnym podziemiem 19451947, s. 2123.
12
L. Grot, Udzia ludowego Wojska Polskiego, s. 2123.
13
M. Spychalski, Wspomnienia, Wojskowy Przegld Historyczny 1976, nr 4, s. 8586.

rzeczowe s cignite w wysokoci 12% i to wycznie przy pomocy wojska.
Wniektrych gminach wadza bya budowana czterokrotnie. Przychodzio wojsko, wybierano wadze gminne, ktre zaczynay prac. Natychmiast (czstokro
tego samego dnia) po wyjciu wojska przychodzia banda iwadze likwidowaa.
[] Tereny w okolicach Gonidza, Suchowoli, Szczuczyna, Biaej, Wysokiego
Mazowieckiego s jak gdyby autonomicznymi republikami bandyckimi. Zdawa
sobie spraw, e dotychczasowe sposoby walki zawiody, wobec tego proponowa przejcie do radykalniejszych metod. Powoywa si przy tym na wzorcowe sowieckie dowiadczenia zlat 19401941, gdy Biaostocczyzna znalaza si
pod okupacj sowieck ibya tam prowadzona akcja kolektywizacji, zbieranie
kontyngentw dla wadzy radzieckiej iCzerwonej Armii, ajednak panowa tam
bezwzgldny porzdek i spokj. Wobec tego postulowa podjcie dziaa wypracowanych przez najlepsz szko sowieck, ktrymi charakteryzoway si
rwnie brutalne akcje z czasw okupacji niemieckiej. Pisa: Zama bezkarno chopstwa ukrywajcego bandytw. Na bandycki terror reakcji odpowiedzie naszym terrorem. [] Postawi zasad odpowiedzialnoci zbiorowej wsi
za zbrodnie dokonane na jej terenie. Na akty zbrodnicze reagowa natychmiast:
nakadaniem kar materialnych, konfiskat dobytku, masowymi aresztowaniami, przesiedleniem mieszkacw wsi na tereny zachodnie (nie caoci wsi, ale
w rozproszkowaniu), natychmiastowym na miejscu rozstrzeliwaniem schwytanych zbroni wrku iwacicieli domw, wktrych bro zostaa znaleziona,
wskrajnych wypadkach, przy napotkaniu na zbrojny opr wsi, spaleniem wsi14.
Koncepcje dotyczce walki zpodziemiem powstaway rwnie wSztabie Generalnym. Midzy innymi genera Ostap Steca, szef Oddziau Operacyjnego, wskazywa na to, e najwikszymi mankamentami wwalce zpodziemiem byy brak
naleytego wywiadu agenturalnego oraz niski poziom planowania idowodzenia
przy przeprowadzaniu akcji przez poszczeglne zwizki taktyczne czy te pododdziay wojska. Postulowa, by wsparcia w tym zakresie udzieliy dowdcom
dywizji czy pukw sztaby okrgw wojskowych15.
Autorem kolejnego raportu by take zastpca szefa Sztabu Generalnego,
przedwojenny oficer, gen. Stefan Mossor16. W lutym 1946 r. okrela on siy
podziemia ukraiskiego i polskiego na 15 tys. partyzantw. Za najtrudniejszego przeciwnika uwaa bandy ocharakterze polityczno-reakcyjnym spod znaku
NSZ iAK, ktre wedug niego miay zaplecze wrodowiskach wiejskich,
wsparcie wlegalnej partii politycznej, subsydia zZachodu ikorzenie wwojsku,
administracji publicznej, MO iBP. Najbardziej nasycone jednostkami polskiego podziemia niepodlegociowego byy wojewdztwa biaostockie, rzeszowskie
ilubelskie. Mossor przestrzega, e jeeli metody walki si nie zmieni, to wiosn dziaania partyzanckie mog by prowadzone na wiksz skal. Aby temu
zapobiec, postulowa stworzenie jednolitego planu pastwowego, ktry skupiby wszystkie rodki dla usunicia tego niebezpieczestwa narodowego oraz
energicznego kierownictwa oglnego idowdztw terytorialnych, obdarzonych
CAW, IV.501.1/A.661, Raport pukownika Janusza Neugebauera, 5 I1946 r., k. 2022.
CAW, IV.501.1/A.661, Rozwaania owalce zbandytyzmem generaa [Ostapa] Stecy, 23 I1946 r.,
k. 4752.
16
J. Paka, Genera Stefan Mossor (18961957). Biografia wojskowa, Warszawa 2009.
14
15
145
Jarosaw Paka
146
peni wadzy dla koordynacji ijednolitego dziaania wszystkich si irodkw17.

Mossor pisa jednoczenie, e gwn rol wtych dziaaniach powinno odgrywa
Wojsko Polskie, poniewa wedug niego zapewnienie spokoju przekroczyo
moliwoci KBW, sub bezpieczestwa czy milicji: nie mog [one J.P.] swoim
aparatem obj tak duej akcji wsposb autorytatywny iskuteczny, natomiast
wojsko nie moe ogranicza si tylko do dawania rodkw na to dziaanie bez
brania udziau w kierownictwie, poniewa [] dotychczasowe niepowodzenia
akcji odbijaj si na autorytecie wojska, ktre bierze wniej udzia18.
Powysze dokumenty docieray do czonkw Biura Politycznego KC PPR. Na
ich podstawie zdecydowano si rozpocz wmarcu 1946 r. wielk polityczn
imilitarn ofensyw przeciwko podziemiu i opozycji demokratycznej. W tym
celu powoano do ycia Pastwow Komisj Bezpieczestwa19. Nie mona ustali konkretnej daty jej powstania, poniewa bya ona tworem nieformalnym, decyzja ojej powoaniu nie zostaa odnotowana wadnych oficjalnych dokumentach zarwno partyjnych, jak irzdowych. Jednoczenie nie zachoway si dwa
pierwsze protokoy z jej obrad. Pierwszym dokumentem, na ktrym widnieje
nazwa Pastwowa Komisja Bezpieczestwa20, jest Plan kontroli ioczyszczenia najwaniejszych drg wydany 21 marca 1946 r. Mossor tak mwi ookolicznociach jej powoania: Na wiosn 1946 roku [] marszaek ymierski
zabra mnie na posiedzenie Biura Politycznego KC PPR wBelwederze. Na posiedzeniu biura byli te obecni ministrowie: bezpieczestwa iinnych resortw
czonkowie partii. Tematem posiedzenia biura bya koordynacja wszystkich
si i rodkw wojska, bezpieczestwa i milicji do walki z bandytyzmem. []
Zdaje mi si, e na tym posiedzeniu cho nie jestem pewny, czy nie stao
si to wczeniej zapada decyzja utworzenia PKB21. Nawet jeli powoano j
wczeniej, to nie ulega wtpliwoci, e byy to decyzje cisego grona przywdcw komunistycznych, czonkw Biura Politycznego, akomisja pod wzgldem
formalnoprawnym nigdy nie bya organem pastwowym. Nigdy nie zatwierdzono regulaminu komisji, nie miaa ona jasno sprecyzowanych kompetencji, bya
organem tajnym, onieokrelonym statusie, stworzonym przez komunistw, by
zgodnie z wytycznymi najwyszych czynnikw partyjnych koordynowa walk wszystkich militarnych struktur pastwa przeciwko podziemiu oraz legalnej
opozycji politycznej22. Mona uzna, e komisja bya organem wykonawczym,
realizujcym zarzdzenia najwyszych wadz partyjnych, zwizane zsiowym
przejciem wadzy przez komunistw. Przedstawiciele Biura Politycznego KC
PPR wytyczali oglne kierunki dziaa politycznych i wojskowych, natomiast
17
CAW, IV.501.1/A.625, Notatka generaa [Stefana] Mossora wsprawie metod zwalczania zbrojnego podziemia z25 II 1946 r. oraz Projekt planu bezpieczestwa zlutego 1946 r., k. 153158.
18
CAW, IV.501.1/A.625, Notatka generaa [Stefana] Mossora wsprawie metod zwalczania zbrojnego podziemia, 25 II 1946 r.
19
T. Honkisz, Pastwowa Komisja Bezpieczestwa, s. 2627; J. Poksiski, Siy zbrojne,
s. 137148.
20
Wkilku dokumentach widnieje nazwa Centralna Komisja Bezpieczestwa, Komitet Bezpieczestwa, awjednym przypadku Komitet Walki zBandytyzmem przy Gwnym Sztabie Wojsk
Polskich.
21
AIPN, 846/100, Protok przesuchania [Stefana] Mossora, 17 X 1950 r., k. 1.
22
T. Honkisz, Pastwowa Komisja Bezpieczestwa, s. 2627; J. Poksiski, Siy zbrojne,
s. 137148; A.G. Kister, Wojsko, s. 49.

tutaj rozstrzygano sprawy szczebla operacyjnego i taktycznego, decydowano,
jak konkretnie wytyczne wprowadza w ycie, w jaki sposb przeprowadza
operacje wojskowe ipacyfikacyjne.
Przewodniczcym PKB zosta ymierski, ajego zastpc minister bezpieczestwa publicznego gen. Stanisaw Radkiewicz. Ponadto wskad komisji wchodzili:
dowdca KBW gen. Bolesaw Kieniewicz, komendant gwny MO gen. Franciszek Jwiak23 oraz przedstawiciele resortu obrony narodowej generaowie
Marian Spychalski, Karol wierczewski i Wadysaw Korczyc. Z uwagi na to,
e organem wykonawczym PKB na szczeblu centralnym by III oddzia Sztabu
Generalnego (operacyjny), ktrego szefem by gen. Ostap Steca, a nadzr nad
nim peni gen. Mossor, obaj generaowie zostali rwnie czonkami komisji. Na
szefa sztabu komisji, ktrego zadaniem byo jednoczenie protokoowanie jej posiedze, wyznaczono generaa Ostapa Stec24.
Wojsko przejo koordynacj dziaa przeciwko podziemiu, gdy faktycznie
tylko ono dysponowao si zdoln do zaprowadzenia porzdku garnizony
byy rozsiane po caym terytorium kraju, aarmia co wydaje si bardzo wane
cigle miaa autorytet wspoeczestwie. Mimo pewnych tar wojsko bardzo
blisko wsppracowao zMBP. To Radkiewicz wwielu sytuacjach mia podejmowa decyzje na posiedzeniach komisji iby co najmniej rwnorzdnym partnerem dla wadz wojskowych. Radkiewicz, oprcz ymierskiego, podpisywa niemal wszystkie dokumenty sygnowane przez PKB. Przykadem cisej wsppracy
moe by choby rozkaz z pocztku sierpnia 1946 r. Naczelnego Dowdztwa,
powoujcy specjalne wojskowe grupy operacyjne skierowane do walki z poszczeglnymi ugrupowaniami podziemia. Grupami mieli dowodzi oficerowie
UBP25, co mogo mie te zwizek zfaktem, e samodzielne dziaania wojska nie
byyby tak efektywne.
29 marca marszaek ymierski wyda podstawowy dokumenty dotyczcy walki z podziemiem, w ktrym pisa: bandytyzm musi by sparaliowany
wcigu najbliszego okresu czasu. Wtym celu zostanie niezwocznie wszczta
energiczna akcja ofensywna na terenie caego pastwa. [] Celem ostatecznego
sparaliowania bandytyzmu wkraju przed nastaniem okresu wiosenno-letniego
wimieniu Komisji Bezpieczestwa rozkazuj: Walk zbandytyzmem postawi
jako pierwsze inajwaniejsze zadanie zarwno wojska, jak ibezpieczestwa imilicji aprzede wszystkim traktowa to zadanie czysto ofensywnie. Naley usilnie
23
Na temat udziau Milicji Obywatelskiej w dziaaniach przeciwko podziemiu niepodlegociowemu zob. P. Majer, Milicja Obywatelska 19441957. Geneza, organizacja, dziaalno, miejsce
waparacie wadzy, Olsztyn 2004, s. 185254.
24
Do udziau wzebraniach komisji zapraszano przedstawicieli rnych rodzajw wojsk, departamentw Ministerstwa Obrony Narodowej lub innych ministerstw, jeli sprawy omawiane na posiedzeniach zwizane byy zdziaalnoci tych instytucji. Na przykad podczas omawiania problemw
zwizanych zprzesiedleniem ludnoci ukraiskiej wposiedzeniach uczestniczy wiceminister administracji publicznej Wadysaw Wolski, apodczas omawiania spraw dotyczcych Wojsk Ochrony Pogranicza generaowie Bronisaw Pturzycki iGwidon Czerwiski (T. Honkisz, Pastwowa Komisja
Bezpieczestwa, s. 2526).
25
CAW, IV.501.1/A.624, Wytyczne dla Wojewdzkiego Komitetu Bezpieczestwa w Kielcach,
3 VIII 1946 r., k. 347348.
147
Jarosaw Paka
szuka bandytw, apo otrzymaniu wiadomoci natychmiast organizowa operacj iniszczy ich wich wasnych kryjwkach26.
Cay kraj podzielono na czternacie stref bezpieczestwa. W kadej z nich
powoano komitet wojewdzki, na ktrego czele sta najczciej dowdca okrgu
wojskowego bd zwizku taktycznego. Tylko wtrzech przypadkach byli to Polacy wBiaymstoku, apotem wWarszawie przewodniczy gen. Gustaw Paszkiewicz, wwojewdztwie krakowskim gen. Mikoaj Prus-Wickowski, awgdaskim pk Zygmunt Duszyski. Wpozostaych przypadkach przewodniczcymi
byli oficerowie wywodzcy si zArmii Czerwonej27. Wskad komitetw wojewdzkich wchodzili dodatkowo: zastpca do spraw polityczno-wychowawczych
iszef sztabu (jeli by czonkiem partii), szef wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego, wojewdzki komendant MO, dowdca KBW isekretarz Wojewdzkiego Komitetu PPR, ewentualnie jego zastpca28.
Wpierwszych miesicach dziaania PKB akcje zbrojne nie zawsze przynosiy
zamierzony skutek. Jednym zpodstawowych problemw by brak wiarygodnych
informacji o dziaalnoci podziemia. W tym celu Sztab Generalny zobowiza
wszystkie komitety do przesyania dekadowych oraz miesicznych sprawozda
ze swoich dziaa, wktrych powinien znajdowa si opis oglnej sytuacji politycznej wwojewdztwach, dane oliczbie napadw istrat poniesionych przez
wojsko, informacje o dziaalnoci poszczeglnych formacji oraz wsppracy
i koordynacji akcji pomidzy jednostkami oraz resortami29. Wszystko to miao
by potem szczegowo analizowane. Ponadto czsto nie najlepiej ukadaa si
wsppraca pomidzy wojskiem aMBP. Na przykad gen. Popawski meldowa,
e dowdztwo Wojsk Bezpieczestwa Wewntrznego wojewdztwa dolnolskiego nie zrozumiao rozkazu, dotyczcego organizacji punktw kontrolnych
na drogach i zwalczania bandytyzmu, bo dowdca WBW rozkazuje dowdcy
10 D[ywizji] P[iechoty], do czego nie posiada adnego prawa30. Wjeszcze innym dokumencie znajdujemy powane zarzuty WUBP w Olsztynie przeciwko
jednemu wdowdcw pododdziau wojska: dowdca przydzielonej jednostki
148
26
CAW, IV.501.1/A.613, Wytyczne operacyjne nr 00167/III opowoaniu Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 29 III 1946 r., k. 127.
27
W lipcu 1946 r. kierownictwo poszczeglnych komitetw wygldao nastpujco: wojewdztwo biaostockie genera brygady Gustaw Paszkiewicz (dowdca 18 Dywizji Piechoty), lubelskie
genera dywizji Wojciech Bewziuk (dowdca Okrgu Wojskowego-VII [OW-VII]), rzeszowskie
genera dywizji Jan Rotkiewicz (szef sztabu OW-V, dowdca Grupy Operacyjnej Rzeszw), warszawskie genera brygady Jan Mierzycan (zastpca dowdcy OW-I), krakowskie genera brygady
Mikoaj Prus-Wickowski (dowdca OW-V), kieleckie pukownik Stanisaw Kupsza (dowdca
2 Dywizji Piechoty), dzkie genera dywizji Bolesaw Zarakowski (dowdca OW-VI), olsztyskie
genera brygady Konstanty Kontrym (dowdca 15 Dywizji Piechoty), katowickie genera brygady Wadimir Kierp (dowdca 7 Dywizji Piechoty), wrocawskie genera broni Stanisaw Popawski
(dowdca OW-IV), poznaskie genera dywizji Wsiewood Straewski (dowdca OW-III), bydgoskie pukownik Aleksandr Struc (dowdca 14 Dywizji Piechoty), gdaskie pukownik Zygmunt
Duszyski (dowdca 16 Dywizji Piechoty), szczeciskie genera brygady Wiktor Lemontowicz
(dowdca 12 Dywizji Piechoty).
28
AIPN, 846/100, Protok przesuchania [Stefana] Mossora, 14 X 1950 r., k. 2.
29
CAW, IV.501.1/A.626, Wzr raportw, jakie powinny skada Wojewdzkie Komitety Bezpieczestwa, 10 VII 1946 r., k. 20.
30
CAW, IV.501.1/A.629, Meldunek dowdcy Okrgu Wojskowego IV do szefa Sztabu Generalnego, 6 V 1946 r., k. 339.

nie wsppracuje z szefem UB, nie przychodzi na posiedzenia. Szefowi sztabu
powiatowego owiadczy: Waszego Urzdu strzeg nie bd itych, co ci im
grzechy na sumieniach iboj si zemsty ludzi31.
Jednak trudnoci we wspdziaaniu wojska z jednostkami bezpieczestwa
nie byy najwikszymi problemami. Duo wikszym wyzwaniem dla Naczelnego
Dowdztwa by fakt, e partyzanci czynili rozrnienie pomidzy dziaaniami
wojska i dziaaniami jednostek bezpieczestwa. onierze podziemia walczyli
zoddziaami KBW ifunkcjonariuszami UB, ale unikali takiej walki zformacjami
Wojska Polskiego. Czyniono take rnic pomidzy masami onierskimi awyszymi dowdcami32. Ponadto take onierze ludowego Wojska Polskiego czsto
starali si nie podejmowa dziaa zbrojnych przeciwko podziemiu. W raporcie opisujcym jedn znajwikszych operacji przeciwko ugrupowaniu Orlika,
dziaajcemu na Kielecczynie iLubelszczynie, przeprowadzonej wmaju 1946 r.
czytamy, e dziaania te nie przyniosy spodziewanych rezultatw, poniewa midzy innymi wjednostkach 4 i47 Puku Piechoty onierze zupenie jawnie objawiali swe reakcyjne zapatrywania iniech do przeprowadzanych operacji33.
Podobnie zachowywao si wojsko, anawet onierze Korpusu Bezpieczestwa
Wewntrznego, podczas walk przeciwko ugrupowaniu kpt. Stanisawa Sojczyskiego Warszyca. 19 i20 kwietnia pododdzia Warszyca, dowodzony przez
Jana Roglk Grota, uwolni zwizienia wRadomsku 52 winiw. Natychmiast po tym wydarzeniu jednostki wojska i WBW zorganizoway pocig i na
partyzantw natkny si wpobliskim lesie. Doszo do wymiany ognia, po czym
onierze Warszyca zaczli woa do atakujcych ich: Bracia Polacy, nie
strzelajcie, przejdcie do nas, bdzie wam lepiej, wodpowiedzi na to onierze
KBW znajdujcy si wlewym skrzydle zaczli biec zopuszczonymi karabinami
i jedn rk wzniesion do gry w stron lasu, gdzie bya banda. Dowdztwo
KBW zaczo strzela do swoich onierzy, jednakowo to nie pomogo, gdy
wtym momencie onierze KBW znajdujcy si na prawym skrzydle zaczli take
biec wstron bandytw zpodniesionymi rkoma. Po krtkiej wymianie ognia
imierci dowdcy pododdziau z6 Puku Piechoty poddali si rwnie onierze z tego puku. Zaproponowano im przystpienie do oddziaw podziemia,
a gdy ci odmwili, zwrcono im cz karabinw, pozwolono odmaszerowa
izabra ze sob rannych34. Opisw podobnych zachowa onierzy wraportach
wojskowych iorganw bezpieczestwa jest bardzo duo35. We wszystkich takich
sytuacjach oraz wprzypadku dezercji, oddawania broni, niepodejmowania walki
zonierzami podziemia wszczynano ledztwo, do dziaa wkraczaa prokuratura
wojskowa. Wdokumentach wewntrznych iwydawanych przez Sztab Generalny pisano, e wypadki masowego tchrzostwa dowdcy-oficera ipodwadnych
31
CAW, IV.501.1/A.614, Pismo zWojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego do [Stefana]
Mossora, 26 VI 1946 r., k. 153.
32
R. Wnuk, Lubelski Okrg, s. 180181.
33
CAW, IV.501.1.A. 624, Raport do dowdcy Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego zoperacji
dbliskiej wczasie od 19 maja do 5 czerwca 1946, 12 VI 1946 r., k. 6162.
34
CAW, IV.501.1/A.624, Meldunek wiceprokuratora wojskowego dzkiego Okrgu Wojskowego
Mariana Frenkiela, 26 IV 1946 r., k. 300303.
35
149
Jarosaw Paka
trzeba napitnowa jako zachowanie habice iniegodne onierza36, aonierze, ktrzy oddaj bro bez walki powinni by sdzeni, wzgldnie skierowani
do oddziaw karnych37.
Oprcz uchylania si onierzy od walki zoddziaami partyzanckimi, duym
problemem dla najwyszych wadz wojskowych byy dezercje. Najwiksze, masowe opuszczanie szeregw wojska miao miejsce wlatach 19441945, gdy dezerteroway iuciekay do lasu cae pododdziay. Tak byo choby wprzypadku
najsynniejszej dezercji niemal caego 31 Puku Piechoty wpadzierniku 1944 r.,
atake wiosn nastpnego roku, gdy zwojska ucieko kilkudziesiciu onierzy
zIOficerskiej Szkoy Pancernej wChemie, 380 onierzy zII batalionu 28 Puku
Piechoty zRadzynia czy piciuset onierzy zkoszar zBigoraja38. W1946 r. moe
nie byo ju tak spektakularnych ucieczek zwojska, problem jednak nadal istnia.
Zdezerterowao wwczas ponad 3200 szeregowych onierzy iponad 220 oficerw. Wkolejnych latach zakoczyy si masowe ucieczki zwojska, do oddziaw
partyzanckich zgaszay si tylko mniejsze grupy lub pojedynczy dezerterzy39.
Stosowanie kar, zaostrzanie dyscypliny byy oczywicie podstawowymi dziaaniem, ktre miay ukrci takie zachowania, zdecydowano si jednak wprowadzi take inne procedury. PKB stworzya cay system nagrd dla onierzy, ktrzy wykazali si mstwem wwalce zpartyzantami polskimi czy ukraiskimi.
WSztabie Generalnym takie kroki motywowano wnastpujcy sposb: Walka
zbandytyzmem jest dla wojska zadaniem bardzo cikim iwyczerpujcym, tote
czsto zdarzaj si surowo karane wypadki zaama iniedocigni. Na tym wiksze wyrnienie zasuguj objawy wyjtkowej energii, powicenia idziaalnoci,
ktr wykazuj wtej walce liczni oficerowie iszeregowi WP40. Za zdobyty karabin onierz (anie cay oddzia) mia otrzyma 100 z, za pistolet 200 z, granat
wyceniono na 50 z, a automat i rkm na 300 z. Najwiksze pienidze mona
byo zarobi, zdobywajc ckm, modzierz, karabin przeciwpancerny (500 z)
oraz radiostacj (1000 z). Po niecaym miesicu dziaania komisji sumy te zwikszono o100 proc.41 Dodatkowo wyznaczono piset comiesicznych premii po
100 z ipodzielono je pomidzy okrgi, wktrych nasilenie walki zpodziemiem
byo najwiksze42. Oprcz nagrd pieninych, onierze otrzymywali rwnie
150
36
CAW, IV.501.1/A.101, Raport zastpcy szefa Sztabu Generalnego do dowdcy KBW generaa
[Bolesawa] Kieniewicza, 25 V 1946 r., k. 751.
37
CAW, IV.501.1/A.627, Notatka zastpcy szefa Sztabu Generalnego dotyczca rozbrojenia batalionu z2 Puku Saperw, 20 VI 1946 r., k. 282.
38
39
Lata 1944 i1945 to okres masowych ucieczek zwojska. Wedug raportw Gwnego Zarzdu
Informacji, w1944 r. zdezerterowao zwojska 5743 onierzy, wkolejnym roku ju 13 776 onierzy. W kolejnych latach liczby uciekajcych z wojska wyglday nastpujco: w 1947 r. 790
szeregowych i47 oficerw, w1948 r. 243 onierzy i16 oficerw (zob. W. Tkaczew, Powstanie
idziaalno organw Informacji Wojska Polskiego wlatach 19431948. Kontrwywiad wojskowy,
Warszawa 1994, s. 246247).
40
CAW, IV.501.1/A.101, Pismo zastpcy szefa Sztabu Generalnego do III wiceministra obrony narodowej, 24 VI 1946 r., k. 859.
41
CAW, IV.501.1/A.613, Wycig zprotokou nr 4 posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa,
17 IV 1946 r., k. 122. Dla porwnania: cena gazety codziennej wynosia 3 z, najdrosze ilustrowane tygodniki kolorowe, takie jak Stolica, kosztoway 25 z.
42
CAW, IV.501.1/A.101, Pismo zastpcy szefa Sztabu Generalnego do III wiceministra obrony narodowej, 24 VI 1945 r., k. 859. Premie podzielono wsposb nastpujcy: O[krg] W[ojskowy] I

wysokie odznaczenia wojskowe. Tak byo wprzypadku zastrzelenia przez onierzy zbatalionu saperw 1 Dywizji Piechoty mjr. Mariana Bernaciaka Orlika,
dowdc jednego zoddziaw WiN-uzInspektoratu Puawy. Wrozkazie Naczelnego Dowdztwa43, ktry mia zosta przeczytany najmniejszy[m] oddzia[om]
WP, UB, KBW, MO, czytamy: Wcigu ostatnich dwch miesicy setki onierzy
WP, Bezpieczestwa iMO zostao odznaczonych za wybitn dzielno wwalce
zbandytyzmem. Ostatnio zlikwidowano sztab najwikszej bandy terrorystycznej
Orlika, przy czym Orlik zosta zabity. Osiemnastu oficerw i szeregowych
wyrnio si wtej akcji, wktrej cay oddzia wykaza zapa iodwag. Dowdca
tej grupy podporucznik Matyjakiewicz i starszy saper Jaworski zostan odznaczeni Krzyem Grunwaldu III klasy, awszyscy pozostali otrzymaj wysokie
odznaczenia wojskowe44. Liczne przykady podobnej dzielnoci s meldowane
ze wszystkich okrgw. Jedynie tu i wdzie zdarzaj si pojedyncze wypadki
tchrzostwa. [] Np. ochrona Obwodowej Komisji Wyborczej w Koczycach
Wielkich na lsku napadnita przez band zamiast walczy daa si rozbroi.
Wojskowy Sd Okrgowy skaza za tchrzostwo na kar mierci przez rozstrzelanie dowdc tego plutonu podporucznika WP Bakiera, komendanta posterunku
MO ysaka ikilku szeregowych najbardziej winnych tchrzostwa45.
Wydawanie wszystkich tych zarzdze irozkazw miao pogbia przepa
pomidzy polskim podziemiem zbrojnym aludowym Wojskiem Polskim. Trudno jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, czy tak si dziao. Z jednej strony
trzeba wzi pod uwag, e raporty, w ktrych znajdujemy informacje o tym,
e szeregowi onierze nie chcieli angaowa si wdziaania zbrojne przeciwko
podziemiu, napyway przez cay 1946 r., atake wroku nastpnym, zdrugiej
za naley pamita, e zarwno po jednej, jak i drugiej stronie paday ofiary
miertelne. Kierownictwo resortw siowych oczywicie starao si wykorzysta
tak sytuacj wjednym z raportw na temat nastrojw wjednostce wojskowej czytamy: Wstosunku do band wszystkich cechuje nienawi, ktra znacznie
zwikszya si z chwil, kiedy onierze dowiedzieli si o pierwszych ofiarach
120 premii, morski [wojewdztwo gdaskie J.P.] 10, poznaski 40, lsk 60, Krakw
100, d 80, Lublin 80.
43
Formalnie Naczelne Dowdztwo zostao rozwizane w momencie utworzenia Ministerstwa
Obrony Narodowej. Jednak termin ten by uywany wrozkazodawstwie ministra obrony narodowej jeszcze kilka lat po wojnie. Wydaje si, e miao to wydwik propagandowy, symbolizowao
cigo walki, poprzedniej z Niemcami z walk obecn, z podziemiem niepodlegociowym.
Wtedy i teraz dowodzili ci sami ludzie, a walka miaaby by prowadzona jakoby w podobnych
celach.
44
Jak podaje Jerzy laski, Krzyem Grunwaldu III klasy odznaczono szeciu uczestnikw tej potyczki, piciu otrzymao Order Virtuti Militari V klasy, siedmiu Krzy Walecznych. Dodatkowo kady dosta Odznak Grunwaldzk. Komunici uznali si za dysponentw orderu Virtuti Militari czy
Krzya Walecznych inagradzali przede wszystkim tych, ktrzy przyczyniali si do wprowadzenia
porzdkw komunistycznych. Aby pokaza, jak bardzo komunici szafowali tymi odznaczeniami,
naley porwna ich decyzje do decyzji o przyznaniu najwyszych odznacze wojskowych przez
dowdztwo Armii Krajowej po akcji na generaa SS Franza Kutscher. Wtedy przyznano tylko
dwanacie takich odznacze, wtym cztery pomiertnie (zob. J. laski, onierze wyklci, Warszawa
2004, s. 17).
45
CAW, IV.501.1/A.614, Rozkaz specjalny nr 0012/Op, 26 VI 1946 r., k. 369.
151
Jarosaw Paka
152
puku wwalce zband wdniach 13 marca 194646. Na pewno sowa onienawici byy przesadzone znamy raporty take zdrugiej poowy 1946 r., wktrych
cigle mwi si oniepodejmowaniu walki przez onierzy ludowego Wojska Polskiego47. Natomiast raporty polskiego podziemia niepodlegociowego cechuje
coraz wiksza ostrono wopisywaniu sytuacji wszeregach ludowego Wojska
Polskiego. Wicej uwagi zwraca si na indoktrynacj prowadzon wrd onierzy przez oficerw sowieckich ioficerw polityczno-wychowawczych48. Wydaje
si, e nawet jeli kierownictwo podziemia poakowskiego starao si prowadzi
rozrnienie pomidzy oddziaami UBP, KBW ajednostkami ludowego Wojska
Polskiego, to zczasem wojsko miao coraz mniej skrupuw wakcjach przeciwko
podziemiu49.
Wpoowie maja 1946 r. wWarszawie wMON odbya si odprawa dowdcw okrgw wojskowych oraz ich zastpcw do spraw polityczno-wychowawczych. Jednym znajwaniejszych zagadnie omawianych na spotkaniu bya walka zpodziemiem. Gen. Mossor wreferacie wygoszonym na tej odprawie mwi
owzrocie si zbrojnego podziemia niepodlegociowego do 18 tys. partyzantw.
Prbowa wyjania, dlaczego do tej pory nie udao si zniszczy podziemia ijednoczenie nie mia wtpliwoci co do wynikw tej walki: Mamy miadc
dziesiciokrotn przewag liczby i stukrotn przewag sprztu. Jeli usuniemy
braki i bdy, rozwiemy spraw w cigu kilku miesicy. Zreszt wedug
niego ju wida byo pierwsze efekty dziaa koordynowanych przez PKB.
Ilo unieszkodliwionych [onierzy podziemia J.P.] stale wzrasta [], ilo
zdobytej broni wzrosa ostatnio wielokrotnie. [] Wzilimy pooenie wrk,
ale daleko do opanowania. Mossor analizowa wspprac pomidzy resortami
wposzczeglnych wojewdztwach iwymienia cigle popeniane bdy wdziaaniach wojska. Pisa obraku sprawnego wywiadu (dobrym dysponowa komitet
biaostocki), szablonowych operacjach (uderzenia wmas rozproszon zamiast
worodki kierownicze), braku dyscypliny bojowej (sdy stosowa pokazowe,
na miejscu, szybko) oraz niedostatecznej propagandzie (liczy si z zapalon
modzie, wykazywa jej nie tylko zbrodniczo, ale inonsens tej walki). Konkluzja wygldaa nastpujco: wtym roku ustali si ostatecznie wadze Rzdu
Jednoci Narodowej. Ze strony reakcji bd silne prby zaburze. Jej tub jest
PSL iszeptana propaganda. Jej orem s bandy. Zapewnienie spokoju wcigu
lata ijesieni jest pierwsz koniecznoci pastwow. To zadanie spoczywa przede
wszystkim na nas iwykonamy je50.
46
CAW, IV.501.1/A.624, Raport z inspekcji przeprowadzonej w 49 Puku Piechoty 14 Dywizji
Piechoty wokresie 1014 marca 1946 r., 16 III 1946 r., k. 214.
47
Zob. A.G. Kister, Wojsko wobec, s. 58.
48
49
Tomasz Balbus pisze: badajc zwizki wystpujce na styku komunistycznego aparatu represji
polskie podziemie niepodlegociowe, relacje bardzo czsto niezwykle skomplikowane, z podwjnym dnem, niedajce si opisa prostymi, czarno-biaymi schematami, jestemy dopiero na
pocztku dugiej drogi zmierzajcej do poznania podstawowych faktw ibiografii czy te stworzenia analitycznych prb opisu zjawisk (zob. T. Balbus, Komunistyczny aparat represji, s. 218).
50
CAW, IV.501.1/A.112, Dyspozycja [Stefana] Mossora na odpraw dowdcw okrgw wojskowych wdniach 1314 maja 1946, b.d., k. 6573.

Jednym zpodstawowych zada czonkw PKB byy wyjazdy wteren, inspekcje, sprawdzanie, czy wytyczne komisji s wnaleyty sposb wprowadzane wycie wposzczeglnych wojewdztwach, poszukiwanie nowych, lepszych rozwiza
majcych na celu walk zpodziemiem. Na przykad wmaju genera Steca razem
z pukownikiem Grzegorzem Korczyskim wizytowa Lublin. Potem w sprawozdaniu zauwaali, e w terenie wci byo za mao wojska i KBW, ponadto
brakowao broni automatycznej iwozw pancernych. Po inspekcji wKrakowie
gen. Jwiak igen. Steca poddali bardzo mocnej krytyce tamtejszy komitet; sabe
wyniki wwalce zpodziemiem upatrywali wtym, e operacje prowadzone byy
nieprofilaktycznie, lecz po dokonanych ju akcjach partyzanckich ibez naleytego zwiadu agencyjnego. Oprcz tego wikszo operacji bya nadzorowana
zorodka wKrakowie, anie zmiejsc, wktrych dziaay oddziay podziemia51.
Byy jednak take dobrze prowadzone operacje. Jedn z nich, na obszarze
trzech powiatw Radomia, Kozienic iIy zorganizowao dowdztwo 2 Dywizji Piechoty. Powoana na potrzeby tej akcji grupa operacyjna liczya okoo
tysica onierzy. Sztab grupy (nadano mu kryptonim Papier) podzieli swoje
siy na trzy podgrupy okryptonimach Mapa (Radom), Owek (Kozienice)
i Atrament (Ia). Akcj wykonano w dwch fazach. W pierwszej wszystkie
oddziay miay za zadanie uderzy nagle na przewidywane miejsce stacjonowania oddziau partyzanckiego ipojma jego onierzy, awrazie napotkania oporu
zniszczy partyzantw ogniem. Dodatkowo rozkazano schwyta wszystkich
podejrzanych wedug spisw podanych przez Urzdy Bezpieczestwa Publicznego. onierze zostali zobowizani do zatrzymywania wczasie dziaa wszystkich
samochodw ifurmanek. Szczegln uwag zwracano na to, by woperacji nie
dochodzio do wypadkw maruderstwa, przekupstwa lub pobaliwoci ze strony onierzy, awszelkie tego rodzaju odstpstwa od rozkazw nakazywano kara
surowo dyscyplinarnie lub kierowa spraw do prokuratora.
Kada z grup miaa przegrupowywa si w okrelonych kierunkach. I tak
grupa Mapa (Radom) powinna przeprowadza swoje dziaania w kierunku
z zachodu na wschd i w tym kierunku spycha ugrupowania zbrojnego podziemia, grupa Owek (Kozienice) z pnocy na poudnie i nie pozwoli na
przenikanie partyzantw na pnoc od pasa swojego dziaania, natomiast grupa
Atrament (Ia) wszystkie akcje powinna rozpoczyna od poudnia, ewentualnie poudniowego-zachodu, tak by partyzantw, ktrych nie udao si schwyta,
zmusza do kierowania si ku Wile i nie dopuci do przenikania ich w lasy
witokrzyskie. Wdrugiej fazie zkadej ztrzech grup wydzielono od omiu do
dziesiciu pododdziaw, na ich dowdcw wyznaczono dobrych, penych inicjatywy isumiennych oficerw, awcharakterze wsppracownikw do kadej
podgrupy przydzielono oficera polityczno-wychowawczego oraz przedstawiciela Urzdu Bezpieczestwa Publicznego. Zadaniem nowo sformowanych podgrup byo przeprowadzenie dziaa propagandowo-administracyjnych, celem
51
L. Grot, Dziaania LWP przeciwko zbrojnemu podziemiu 19441947, Wojskowy Przegld Historyczny 1973, nr 3, s. 489.
153
Jarosaw Paka
154
ostatecznego uspokojenia terenu oraz ciganie iwyapywanie poszczeglnych,

pojedynczych czonkw podziemia52.
W cigu siedmiu dni, w czasie ktrych prowadzono dziaania, zatrzymano
a tysic osb podejrzanych odziaalno partyzanck, zdobyto duo broni. Do
walki doszo w22 wypadkach. Zgino jedenastu czonkw podziemia, dziesiciu zostao rannych. Wojsko iformacje bezpieczestwa straciy omiu ludzi, trzy
osoby zostay ranne53.
W Sztabie Generalnym chwalono sposb przeprowadzania operacji i zwracano uwag na fakt, e zostaa ona starannie przygotowana pod wzgldem wywiadowczym UBP mia dostarczy wiadomoci o bazach podziemia, o jego
czonkach iuzbrojeniu. Ponadto przed niezbyt duymi siami biorcymi udzia
w operacji postawiono realistyczne zadania operacje przeprowadzano tylko
na terenie trzech powiatw. Dodatkowo pooono nacisk na szybkie iutajnione
przygotowanie operacji oraz rozpoczcie dziaa ojednakowej godzinie, wnocy,
przez wszystkie siy biorce wniej udzia. Genera Mossor, analizujc t operacj,
zauwaa: przynajmniej 50% operacji zawodzi z powodu niedonego, przydugiego organizowania, co powoduje uprzedzenie band o zamierzonej operacji. Zwracano rwnie uwag na sprawnie zorganizowan czno oraz odpowiedni prac polityczno-wychowawcz wrd oddziaw iludnoci cywilnej54.
Sprawami walki zpodziemiem zbrojnym byli oczywicie zainteresowani najwysi funkcjonariusze partii, czonkowie Biura Politycznego KC PPR zBolesawem Bierutem na czele, formalnie bezpartyjnym prezydentem Krajowej Rady
Narodowej. 17 czerwca 1946 r. w Belwederze zorganizowano dla nich konferencj, podczas ktrej czonkowie PKB referowali wyniki swoich dziaa. Zposiedzenia zachowaa si tylko krtka notatka Mossora, zktrej wynika, e gwnym tematem rozmw byy potrzeba utworzenia jednolitego kierownictwa nad
formacjami bezpieczestwa biorcymi udzia w dziaaniach zbrojnych, a wic
UB, wojsk KBW imilicji oraz konieczno rozbudowy iwzmocnienia wywiadu
agenturalnego. Jeli chodzi o t ostatni spraw, postulowano: lepszy dobr
personelu, wzmocnienie fachowoci, lepsze wykorzystanie rodkw pieninych
i zwikszenie ich sumy, przystosowanie wywiadu do charakteru wsi gwnej
bazy band. Poza tym proponowano wykorzysta w dziaaniach partyzanckich
miejscowy aktyw partyjny, wprowadzi do walki grupy operacyjne bezpieczestwa dziaajce w ubraniach cywilnych, dozbroi jednostki ORMO i wzmocni wspprac wojewdzkich komitetw bezpieczestwa z sekretarzami PPR.
Ciekawe byy rwnie propozycje zaostrzenia sankcji wobec rodzin czonkw
oddziaw niepodlegociowych oraz partyzantw uywajcych mundurw wojskowych. Kolejnymi punktami poruszanymi podczas debaty byy: Konieczno
oczyszczenia administracji wojewdztw opanowanych przez PSL [] oraz sprawa prewencyjnych aresztw ilikwidowania aktyww przeciwnika55.
52
CAW, IV.501.1/A.613, Przykadowa organizacja iprzeprowadzenie operacji przeciwko bandom,
7 V 1946 r., k. 285293.
53
Ibidem.
54
CAW, IV.501.1/A.613, Pismo [Stefana] Mossora do przewodniczcych wszystkich komitetw
bezpieczestwa owzorowo przeprowadzonej operacji, 7 V 1946 r., k. 283.
55
CAW, IV.501.1/A.626, Notatka [Stefana] Mossora z konferencji w Belwederze, 17 VI 1946 r.,
k. 295.

Wstpne oceny przebiegu akcji kierowanej przez PKB sporzdzono na pocztku czerwca. WSztabie Generalnym pierwszy miesic pracy komisji ikomitetw
wojewdzkich oceniano pozytywnie. Straty podziemia zbrojnego wydatnie wzrosy wporwnaniu zokresem poprzednim, ale wnastpnym miesicu, wmaju,
bilans ten si pogorszy. Tumaczono to faktem, e partyzanci zostali przyduszeni irozproszeni, ale nie zniszczeni, nauczyli si walczy maymi grupami,
strzelaj zza wga56. Tymczasem za mao zmienia si taktyka dziaa wojska
ioddziaw bezpieczestwa. Wci powtarzay si uderzania caymi pukami na
niedostatecznie rozpoznane, dziaajce gwnie wlasach ugrupowania, zdarzay
si przypadki uycia czogw czy stosowania nawa ogniowych, ktrych przydatno wwalkach otakim charakterze bya niewielka57. WSztabie Generalnym
pitnowano takie rozwizania. Gen. Mossor wskazywa operacj le przeprowadzon przez gdaski komitet, podczas ktrej wteren wysano gwnie oddziay WBW. Genera pisa: Zcaoci dziaa ww. grupy operacyjnej odnosz wraenie, jak gdyby dowdcy specjalnie unikali spotkania zband. Szukaj jej tam,
gdzie nic nie wskazuje na to, eby moga by, pomijajc rejon ten, gdzie stwierdzono j namacalnie. [] Wykazuj kompletny brak energii ijakby obaw przed
wziciem na siebie odpowiedzialnoci. Tymczasem we wzorcowej operacji dowdca powinien wzi pod uwag nastpujce czynniki: Szybka iwaciwa ocena sytuacji, miae powzicie decyzji, poczone zodwag wzicia na siebie odpowiedzialnoci, zdecydowane ikonsekwentne dziaanie (natychmiastowy pocig)
oraz wspdziaanie58. Winnych rozkazach zwraca uwag na prowadzenie wywiadu agencyjnego idziaania wyprzedzajce poczynania podziemia, pisa: Za
mao wywiadu. Cae rewizje wojskowe niewiele robi59. Wci tylko pocig
bez wyniku. Jeeli tak dalej bdzie, nada rozkaz przypominajcy konieczno
uprzedzenia [podkrelenia Mossora J.P.] napadw przez wykrywanie band wywiadem iniszczenie przed ich akcj60. Wraporcie osytuacji wwojewdztwie
dzkim w czerwcu notowa: Milicja to skad broni dla band61. Natomiast
wobec zych wynikw w walce na Podkarpaciu zacza krystalizowa si myl
ostworzeniu odrbnego sztabu, ktry koordynowaby dziaania przeciwko ugrupowaniu Ognia62. Wkolejnych dokumentach wydanych przez PKB pisano, e
walka zpodziemiem niepodlegociowym stanowi wtym roku najwaniejsze zadanie dla wojska ijednostek KBW, awyniki osignite wtej walce bd stanowiy
jedyne kryterium oceny kadego oficera od chorego do generaa. Niedbalstwo
lub nieudolno wwykonywaniu tego zadania bd karane nie tylko usuniciem
56
CAW, IV.501,1/A.612, Uwagi [Stefana] Mossora do sprawozdania generaa [Ostapa] Stecy, 12 VI
1946 r., k. 46.
57
T. Honkisz, Pastwowa Komisja Bezpieczestwa, s. 3031.
58
CAW, IV.501.1/A.101, Raport [Stefana] Mossora do dowdcy KBW generaa [Bolesawa] Kieniewicza, 25 V 1946, k. 751.
59
CAW, IV.501.1/A.629, Notatka [Stefana] Mossora na sprawozdaniu zprzeprowadzania operacji
przeciwko Ogniowi, 30 IV 1946 r., k. 298.
60
CAW, IV.501.1/A.629, Notatki na sprawozdaniu z dziaalnoci band i ich zwalczaniu w wojewdztwie poznaskim, 16 V 1946 r., k. 379.
61
CAW, IV.501.1/A.614, Notatki na sprawozdaniu osytuacji na terenie Dowdztwa Okrgu Wojskowego wodzi wczerwcu 1946, 24 VI 1946 r., k. 107108.
62
CAW, IV.501.1/A.614, Notatki na sprawozdaniu sytuacyjnym wOkrgu Wojskowym wKrakowie wmaju 1946, 24 VI 1946 r., k. 90.
155
Jarosaw Paka
156
zwojska, wzgldnie KBW, ale oddawane pod sd. Jest rzecz charakterystyczn,
e wwytycznych dla wojska zwracano szczegln uwag na fakt, by nie stosowa
odpowiedzialnoci zbiorowej wobec ludnoci zamieszkujcej teren, na ktrym
dziaay ugrupowania partyzanckie. Zgodnie z tym rozkazywano surowo wystpowa tylko wstosunku do bandytw, aprzede wszystkim wstosunku do ich
przywdcw, jaskrawo podkrelajc rnic postpowania w stosunku do ludnoci spokojnej. Oficerom nakazano z surowoci tpi naduycia materialne
wstosunku do ludnoci cywilnej, oddawa kady wypadek pod sd ipodawa
do wiadomoci publicznej kar, stara si na kadym kroku pomaga ludnoci
cywilnej wjej drobnych codziennych potrzebach, udziela bezpatnej pomocy
lekarskiej iweterynaryjnej, materialnej dla najbiedniejszych (na przykad zapewnia zup dla dzieci), pomaga przy sianokosach iniwach, zwzce drzewa, pracach budowlanych itd. Oddzia operacyjny nie moe by ciarem dla ludnoci,
aodwrotnie, musi sta si jej pomoc63. Zrealizacj tych zalece byo bardzo
rnie.
Punktem kulminacyjnym ofensywy przeciwko podziemiu oraz legalnej opozycji byo referendum z30 czerwca 1946 r. Tak jak cay aparat pastwowy, do
sprawnego przebiegu gosowania, a przede wszystkim gosowania zgodnego
zoczekiwaniami wadz komunistycznych, przygotowywao si rwnie wojsko.
7 czerwca w teren wyruszyy tzw. brygady propagandowe, ktrych zadaniem
bya praca agitacyjna wrd ludnoci gwnie powiatw Ziem Odzyskanych oraz
terenw, na ktrych najsilniej dziaao podziemie zbrojne. Brygady skaday si
z trzech do dziesiciu odpowiednio dobranych onierzy i dowdcy, ktry by
najczciej oficerem polityczno-wychowawczym. Wedug danych wojskowych
prac polityczn wterenie prowadzio okoo 2500 takich brygad, skadajcych
si z20 tys. onierzy. Wasne brygady wystawiy rwnie oddziay KBW oraz
WOP. Wocenie KC PPR wojsko lepiej wypenio swoje zadania propagandowe
ni partie polityczne. Jak pisano wraportach partyjnych, wojsko dotaro zdziaalnoci agitacyjn niemal do wszystkich wsi wkraju, poza tym byo te yczliwiej przyjmowane przez ludno ni przedstawiciele miejscowej wadzy czy partii
politycznych64.
Najwaniejszym jednak, jak si wydaje, zadaniem wojska byo zneutralizowanie poczyna podziemia tak, aby nie zakcio ono przebiegu referendum,
awadze miay swobod wpracach nad korygowaniem jego wynikw. Chodzio przede wszystkim oto, aby nie dopuci do akcji zbrojnych przeciwko komisjom referendalnym oraz dostarczy protokoy po zakoczonym gosowaniu
z poszczeglnych obwodw do okrgw i dalej do wadz centralnych. W tym
celu zgodnie zwytycznymi PKB dla komitetw wojewdzkich, przewodniczcy
komitetu powinien nawiza czno zzaufanymi czonkami komisji okrgowej,
najlepiej przedstawicielami PPR65.
63
CAW, IV.501.1/A.612, Projekt wytycznych dla usprawnienia pracy wojewdzkich komitetw
bezpieczestwa, b.d., k. 115121.
64
KBW skierowa do pracy agitacyjnej okoo 2400 onierzy, natomiast WOP 3 tys. onierzy
(zob. C. Oskowski, Referendum 30 czerwca 1946 roku wPolsce, Warszawa 2000, s. 66).
65
A. Paczkowski, Referendum z30 czerwca 1946 roku. Przebieg iwyniki, Warszawa 1993, s. 1929,
tu zob.: Wytyczne Pastwowej Komisji Bezpieczestwa dla wojewdzkich komitetw bezpieczestwa wsprawie ubezpieczenia akcji gosowania ludowego z4 czerwca 1946 r.

Siy wojska i bezpieczestwa nie byy w stanie w kadym obwodzie gosowania wystawi garnizonw zdolnych do kontrolowania przebiegu gosowania,
wobec tego rozkazano, by komitety wojewdzkie wyodrbniy powiaty igminy,
w ktrych zachodzio najwiksze niebezpieczestwo akcji podziemia zbrojnego. Obwody najbardziej zagroone powinny by obsadzone przez siy wojska iprzedstawicieli UBP, mniej zagroone przez milicj iprzedstawicieli UBP,
anajspokojniejsze przez milicj iORMO. Zwracano jednoczenie uwag na to,
by nie dopuci do rozproszenia si, by wkadym rejonie obwodw niebezpiecznych zachowa dostatecznie silny imobilny odwd, gotowy do niezwocznego
wkroczenia do walki. Ponadto kady komitet wojewdzki powinien zachowa
silny odwd centralny. Zwracano rwnie uwag na zapewnienie odpowiednich
rodkw cznoci66.
Zadaniem wojska byo rwnie zabezpieczenie przewozu protokow gosowania. W wytycznych dotyczcych tego problemu pisano: W zalenoci od
posiadanych rodkw przewozowych isi do ochrony [powiatowy sztab J.P.]
wyznacza ekipy samochodowe (dwa do trzech samochodw zochron. Wpowiatach zagroonych ochrona nie mniej jak 1 [oficer J.P.] plus 50 [onierzy
J.P.]). Jeli odlego powiatu do komisji okrgowej wynosia wicej ni szedziesit kilometrw, protokoy miay by dostarczane do okrgu drog lotnicz,
jeli odlego bya mniejsza samochodami67. Oglne zestawienie si przeznaczonych do zabezpieczania referendum wygldao nastpujco: MO 25700,
ORMO 28 070, KBW 8370, UB 11315, wojsko 36400. Razem siy skierowane do akcji zabezpieczania gosowania wynosiy prawie 110 tys. ludzi68.
Rzeczywiste wyniki referendum byy klsk komunistw. Jednak spoeczestwo nie dowiedziao si otym, do wiadomoci publicznej przekazano informacj
ozwycistwie PPR ijej sojusznikw69. Samo gosowanie przebiegao stosunkowo
spokojnie, wczym du zasug miay prewencyjne aresztowania przedstawicieli opozycyjnego PSL oraz zbrojna asysta, wktrej skad wchodzili onierze
ludowego wojska. WSztabie Generalnym bardzo dobrze oceniono udzia wojska
wreferendum. Gen. Steca pisa wraporcie: Praca wojska na og pena zapau
i zapewnia spokj i bezpieczestwo. Na szczeglne wyrnienie zasuguje dobrze zorganizowana ipena powicenia praca oddziaw wojskowych wpracy
agitacyjno-propagandowej, jak te zabezpieczeniu gosowania. [] Wpracy zabezpieczenia gosowania wojsko szczeglniej byo pomocne ze wzgldu na sab
obsad posterunkw MO []. Sytuacj ratowao czsto wojsko, ktre w wielu wypadkach przez wietnie przeprowadzon akcj uwiadamiajc, zmieniao
polityczne oblicze terenu. Steca mia sporo zastrzee do dziaa milicji, ktre okrela jako niezdecydowane, poza tym milicja bya sabiej uzbrojona ni
wojsko. Krytycznie wypowiada si take na temat ORMO: nie przedstawia
A. Paczkowski, Referendum, s. 1929.
CAW, IV.501.1/A.612, Wytyczne ubezpieczenia akcji przewozw protokow gosowania ludowego zczerwca 1946, czerwiec 1946 r., k. 5255.
68
A. Paczkowski, Referendum, s. 3036, tu zob.: Instrukcja Pastwowej Komisji Bezpieczestwa
w sprawie zabezpieczenia prac komisji obwodowych wraz z kalkulacj si i rezerw w powiatach
iwojewdztwach z4 czerwca 1946 r.
69
A. Paczkowski, Od sfaszowanego zwycistwa do prawdziwej klski. Szkice do portretu PRL,
Warszawa 1999.
66
67
157
Jarosaw Paka
158
wikszej wartoci, zorganizowane sabo, bez inicjatywy. Oczywicie, nie wszystko stao na odpowiednim poziomie, Steca surowo ocenia stan zaopatrzenia oddziaw wojska, ktre czsto obejmowao zaledwie konieczne minimum (niezmieniana bielizna, zalg wszy, brak papierosw itp.). Najlepiej wyekwipowane
byy jednostki KBW i UB. Konkluzja dotyczca udziau wojska w referendum
bya nastpujca: Poniewa ludno ma olbrzymie zaufanie do przedstawicieli
wojska, naleaoby grupy propagandowe wojskowe wysa wczeniej na tereny
poszczeglnych powiatw70.
Dowiadczenia wyniesione zprzeprowadzonego referendum miay zosta wykorzystane podczas zbliajcych si wyborw do sejmu. Tu po zakoczeniu referendum wSztabie Generalnym opracowano wytyczne na okres przedwyborczy
dla wojewdzkich komitetw bezpieczestwa. Zgodnie znimi wojsko ponownie
miao zosta cakowicie podporzdkowane interesom partii irealizowa jej polityk. Wrd bdw, ktre popeniono podczas referendum, wymieniano przede
wszystkim mao skuteczn prac propagandow wszeregach wojska, pisano, aby
usuwa oficerw, ktrzy ujawnili swoje niepodlegociowe, awic wrozumieniu
komunistw reakcyjne, nastawienie. Szczeglny nacisk kadziono na dziaania
propagandowe, postulowano, by przed wyborami wojsko wysao wteren jeszcze
wicej grup propagandowych iaby przebyway one duej wrd ludnoci wiejskiej. Tak wic siy zbrojne miay po raz kolejny zosta wykorzystane przez parti
wwalce politycznej. Interes wojska zosta tutaj poczony zinteresem partii71.
Zmieniona zostaa take taktyka wwalce zpodziemiem zbrojnym. Nie przeprowadzano ju wikszych operacji siami liczcymi wicej ni dwa lub trzy bataliony piechoty. Wobec rozdrobnienia oddziaw partyzanckich, kade ugrupowanie podziemia niepodlegociowego miao otrzyma teraz swj sztab operacyjny,
ktry niczym innym si nie zajmujc, bdzie tak dugo tropi band, dopki jej
doszcztnie nie zlikwiduje. Sztaby powinny kierowa niewielkimi, ale zarazem
bardzo mobilnymi grupami operacyjnymi. Kad z nich naleao odpowiednio
zaopatrzy wrodki cznoci, bro oraz ywno, tak by wterenie moga ona
dziaa samodzielnie i odpowiednio dugo. W momencie nawizania kontaktu zoddziaem partyzanckim, dowdca grupy powinien otrzyma wsparcie od
wszystkich innych znajdujcych si wokolicy oddziaw, on te przejmowa nad
nimi dowodzenie i jednoczenie by odpowiedzialny za przeprowadzon akcj
bez wzgldu na to, wktrym wojewdztwie prowadzi pocig iwalk72. Wrozkazach przekazywanych konkretnym komitetom wojewdzkim zwracano uwag
na to, by kady dowdca grupy otrzyma odpowiedni fundusz na prowadzenie
wywiadu agencyjnego, akada akcja miaa koczy si ostateczn likwidacj partyzantw inie moga by przerwana nawet po ich rozproszeniu si73. Powysze
dokumenty bardzo mocno byy powizane zRozkazem nr 70 wydanym przez
Radkiewicza, ktry zwraca uwag na cilejsz wspprac milicji iorganw bez70
CAW, IV.501.1/A.841, Uwagi zprzebiegu Gosowania Ludowego zestawione na podstawie raportw delegowanych oficerw przez Sztab Generalny, b.d., k. 12431250.
71
CAW, IV.501.1/A.612, Wytyczne dla pracy wojewdzkich Komitetw Bezpieczestwa na okres
przedwyborczy, lipiec 1946 r., k. 3548.
72
Ibidem, k. 42.
73
CAW, IV.501.1/A.624, Wytyczne dla Wojewdzkiego Komitetu Bezpieczestwa w Kielcach,
3 VIII 1946 r., k. 347348.

pieczestwa z wojskiem. Ponadto pisano o koniecznoci werbowania agentw
iinformatorw wterenie, atake wrd onierzy podziemia, ajednoczenie zapobiegania przenikaniu propagandy niepodlegociowej wszeregi wojska. Karane miao by samo prowadzenie pertraktacji pomidzy walczcymi stronami74.
Niedugo po zakoczeniu referendum PKB rozpocza bezporednie przygotowania wojska i aparatu bezpieczestwa do odpowiedniego zabezpieczenia
wyborw do sejmu. Do poowy sierpnia w jednostkach wojskowych powinna
bya odby si praca majca na celu poprawienie dyscypliny ioczyszczenie od
elementw szkodliwych, ujawnionych w czasie referendum. Nastpny okres,
do koca wrzenia, to czas przygotowania aparatu propagandowego oraz oddziaw wojskowych do obsadzenia komisji wyborczych. Wreszcie od pocztku
padziernika jednostki wojskowe oraz aparatu bezpieczestwa miay wyruszy
wteren. Jednoczenie wwytycznych nie zapominano owalkach zpodziemiem.
Informowano, e do poowy sierpnia dziaao 49 wojskowych, specjalnych grup
operacyjnych. Wedug nomenklatury wojskowej, wsierpniu notowano 246 napadw, zczego 164 to napady rabunkowe, a82 terrorystyczne. Najwiksza
liczba jednostek podziemia miaa wystpowa wwojewdztwach lubelskim, warszawskim, rzeszowskim igdaskim75. Dlatego te postanowiono wzmocni akcj
wtych wojewdztwach, przerwa bierno partii politycznych iorganizacji spoecznych wstosunku do akcji przeciwko podziemiu. Przyznawano jednoczenie,
e nowe metody walki, wktrych szczeglna rola przypadaa wojskowym grupom specjalnym, zaczy przynosi wymierne rezultaty76.
Szczeglna sytuacja panowaa wwojewdztwie krakowskim, ktre od wiosny
do jesieni 1946 r. uznano za najbardziej zagroony obszar dla funkcjonowania
struktur pastwa komunistycznego. Wsprawozdaniu szefa Gwnego Zarzdu
Polityczno-Wojskowego mona przeczyta: wojsko nasze jest w defensywie,
upada na duchu, czujc sw bezsilno [] co jest zjawiskiem niebezpiecznym.
[] Wrej[onie] woj. krakowskiego, zwaszcza na terenach specjalnie nasilonego
dziaania band, notujemy pewne pogorszenie si stanu moralnego onierzy [],
wystpuje przygnbienie i upadek wiary we wasne siy na skutek bezkarnego
grasowania band77. Wduej mierze miao to zwizek zdziaalnoci oddziau
Jzefa Kurasia Ognia. Na posiedzeniu komisji bezpieczestwa postanowiono
wysa do pomocy gen. Prus-Wickowskiemu, dowdcy Okrgu Wojskowego
w Krakowie, energicznego i dowiadczonego oficera sztabowego lub generaa, ktry miaby koordynowa akcj przeciwko podziemiu niepodlegociowemu wcaym wojewdztwie krakowskim78; ponadto ymierski postulowa, aby
CAW, IV.501.1/A.615, Rozkaz nr 70, 23 VII 1946 r., k. 275280.

CAW, IV.501.1/A.772, Protok nr 12 posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 20 VIII
1946 r., k. 2730.
76
CAW, IV.501.1/A.772, Protok nr 13 posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 4 IX
1946 r., k. 3135.
77
M. Korku, Zostacie wierni tylko Polsce Niepodlegociowe oddziay partyzanckie wKrakowskiem, Krakw 2002, s. 329.
78
Do pomocy gen. Wickowskiemu wyznaczono pk. Michaa Kasej, przedwojennego oficera,
ktry w1945 r. by m.in. oficerem oddziau operacyjnego sztabu 2 Armii dowodzonej przez gen.
Karola wierczewskiego, apo wojnie suy wKBW.
74
75
159
Jarosaw Paka
160
pooy nacisk na prac polityczn ipropagandow oraz wzmocni wojewdztwo siami zbrojnymi79.
W listopadzie w Sztabie Generalnym powstao wiele dokumentw, ktre
miay organizowa dziaania wojska iorganw bezpieczestwa wokresie bezporednio poprzedzajcym wybory iwdniu wyborw. Jednym ztakich dokumentw bya Instrukcja do walki zbandami wzimie, wktrej zwracano uwag na
moliwo wytropienia grup partyzanckich dziki warunkom atmosferycznym.
Pisano wniej: Zim znacznie atwiej odszuka zamieszkae iuywane legowiska bandytw po ladach na niegu. Odnalezione schrony natychmiast otacza
si iobrzuca granatami. Do wejcia schronu naley wystrzeli zrakietnicy 2 do
3 pociskw wietlnych lub dymnych. Naley rwnie pamita, e w kadym
schronie bandyckim jest zapasowe wejcie, dlatego te przed okreniem schronu
naley skrupulatnie przeszuka teren. [] Wycznym miejscem zaopatrywania
si bandytw jest wie, do ktrej przychodz oni wnocy. Aby uniemoliwi bandytom zaopatrywanie si, naley sformowa mae narciarskie pododdziay. []
Jeeli do odnalezionego bunkra prowadz wiee lady, awbunkrze znajduje si
ywno, zaleca si przy nim urzdzi dobrze zamaskowan zasadzk80.
W rozkazie z 4 listopada ymierski pisa o tym, e zadaniem i obowizkiem Wojska Polskiego jest przedstawienie jasno iwyranie najszerszym masom
narodu pozycji, jak onierz polski zajmuje w decydujcej walce, toczcej si
o utrwalenie demokracji w kraju81. Utrwalenie demokracji w kraju oczywicie byo utosamiane zprzejciem wadzy, wygraniem wyborw przez komunistw. Wteren ponownie wysane zostay tzw. brygady ochronno-propagandowe.
Jednostki te przebyway wakcji kilkanacie dni, organizoway wiece ispotkania
propagandowe, ich celem byo przede wszystkim odstraszanie od popierania list
Polskiego Stronnictwa Ludowego, ale te dziaania represyjne. Ogem wcaym
kraju dziaao 2600 takich grup, liczcych ok. 61 tys. onierzy Wojska Polskiego,
KBW, funkcjonariuszy MBP, MO iORMO82. Jednoczenie, podobnie jak podczas
referendum wczerwcu 1946 r., wojsko miao pilnowa, aby wdniu wyborw
nic nie zakcao pracy komisji wyborczych. Obwody wyborcze zostay podzielone na cztery kategorie. Do najsilniej zagroonych zaliczono 722 okrgi, zagroonych miao by 1013 okrgw, sabo zagroonych 1072, aspokojnych
3697. Wdwch ostatnich kategoriach ochron miay stanowi gwnie siy MO
i ORMO, natomiast do obwodw silnie zagroonych i zagroonych przydzielano dodatkowo jednostki wojskowe iKBW.
Zgodnie zwytycznymi ochrona miaa wyglda wsposb nastpujcy: Dla
ochrony obwodw Komisji Wyborczych naley wykorzysta przede wszystkim
miejscowe siy MO iORMO, tzn. gminne MO igromadzkie ORMO, wmiejscowociach zagroonych do grup ochronnych, skadajcych si zMO iORMO
naley doda grupy wojskowe. [] Dla kadej grupy ochronnej musi by przydzielony jeden funkcjonariusz UB, ktremu w sprawach operacyjnych podlega
79
CAW, IV.501.1/A.772, Protok nr 13 posiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 4 IX
1946 r., k. 3135.
80
A.G. Kister, Wojsko wobec, s. 60.
81
CAW, IV.500.1/A.21, Rozkaz Naczelnego Dowdcy nr 0260, 4 XI 1946 r., k. 82.
82
Kampania wyborcza i wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947, wybr i oprac.
J. Wrona, Warszawa 1999, s. 35.

grupa ochronna. W pierwszym etapie ochrony wyborw przy Wojewdzkich
Komitetach Bezpieczestwa musz by wydzielone rezerwy zawsze gotowe do
akcji, liczce nie mniej ni 100 ludzi. Wdrugim etapie ochrony wyborw musz by wydzielone rezerwy z KBW lub WP, przy Okrgowych i Powiatowych
Sztabach, zawsze gotowe do akcji wskadzie od 25 do 125 ludzi, wzalenoci
od stopnia zagroenia83. Wedug pniejszych raportw, wakcji wyborczej brao udzia ponad 109 tys. onierzy ifunkcjonariuszy resortw siowych, wtym
62 tys. onierzy ludowego WP. Oficjalne dane mwiy, e podczas 851 akcji zgino 341 onierzy podziemia, 2528 zostao aresztowanych, ponadto zatrzymano 2617 podejrzanych odziaalno antykomunistyczn84, co czsto oznaczao
aresztowania izatrzymania wrd kandydatw na posw idziaaczy terenowych
PSL. Podobnie jak wreferendum, take itym razem komunici mogli swobodnie sfaszowa wyniki wyborw, oficjalnie podano do publicznej wiadomoci, e
przytaczajc wikszo gosw zdoby blok wyborczy podporzdkowany PPR.
Zokazji zwycistwa wyborczego zarzdzono uroczystoci wcaym kraju. 1 lutego
1947 r. wWarszawie na placu Zwycistwa, przed Grobem Nieznanego onierza, odbya si wielka defilada wojskowa. ymierski rozkazywa: Zwycistwo
Obozu Demokratycznego w kraju podczas wyborw, [] uwicone zostanie
przez nard specjalnie uroczycie. Udzia Wojska w uczczeniu tego doniosego
aktu pastwowego podkreli jego trwa czno znarodem. Maszerowa miay jednostki garnizonu warszawskiego, Instytucji Centralnych MON, jednostki
KBW oraz MO85.
Miesic po wyborach, nowo wybrany sejm uchwali ustaw o amnestii. Na
posiedzeniach PKB wyraano zadowolenie z postpw przeprowadzanej akcji
ujawniania, pisano, e tam, gdzie byy przeprowadzone mocne uderzenia, tam
proces ujawniania si nabra tempa. Propagandowe nawoywania do ujawniania
si byy poczone zdziaaniami represyjnymi, jeszcze wczasie trwania amnestii
zdecydowano przeprowadzi szereg mocnych uderze przeciw kierownictwu
podziemia, ktre dotychczas jeszcze nie ujawnia si. Chodzi tu ouwolnienie dow od wpywu kierownictwa86. Wtoku amnestii zgosio si ok. 30 tys. polskich
czonkw podziemia, w wikszoci formalnie deklarujcych swoj dziaalno
wokresie okupacji, jednak wielu znich zapewne dziaao take po wkroczeniu do
kraju wojsk sowieckich ipolskich, dowodzonych przez komunistw.
Sfaszowane wybory izniszczenie opozycji demokratycznej, brak nadziei na
skuteczn walk z reimem, ustawa amnestyjna, a przede wszystkim brutalne
akcje komunistycznego aparatu represji spowodoway, e w pierwszej poowie
1947 r. dziaalno podziemia niepodlegociowego zostaa mocno ograniczona.
Zarwno opozycja demokratyczna, jak ikonspiracja przestay by liczc si si
polityczn.
Wpierwszej poowie 1947 r. komunistyczny aparat represji skierowa swoje
gwne siy do walki zpodziemiem ukraiskim. Pod nadzorem PKB od kwietnia
83
CAW, IV.501.1/A.603, Oglne wytyczne dla Wojewdzkich Komitetw Bezpieczestwa wsprawie ochrony wyborw, 24 XI 1946 r., k. 20312032.
84
L. Grot, Dziaania LWP, s. 494.
85
CAW, IV.501.1/A.808, Rozkaz Ministra Obrony Narodowej, 27 I1947 r., k. 1.
86
CAW, IV.501.1/A.772, Protok nr 19 zposiedzenia Pastwowej Komisji Bezpieczestwa, 27 III
1947 r., k. 4648.
161
Jarosaw Paka
162
do lipca 1947 r. zostaa przeprowadzona akcja Wisa. Zorganizowana przeciwko ukraiskiemu podziemiu niepodlegociowemu, ktre wpewnym stopniu
zagraao integralnoci pastwa polskiego, zaangaowaa prawie 20 tys. szeregowych onierzy ioficerw. Siami Grupy Operacyjnej Wisa rozbito Ukraisk Armi Powstacz, ale take poddano represjom Ukraicw mieszkajcych
na terenach poudniowo-wschodniej Polski. Ponad 140 tys. ukraiskich obywateli pastwa polskiego przymusowo wysiedlono na pnocne izachodnie tereny
kraju.
Akcja Wisa bya ostatni du operacj organizowan przez PKB. Oczywicie, walczyy jeszcze oddziay podziemia niepodlegociowego, zarwno polskiego, jak iukraiskiego, jednak ich dziaania byy zupenie nieskoordynowane,
rozproszone iprowadzone na duo mniejsz skal ni rok wczeniej. Na przykad
gen. Popawski, dowdca okrgu wojskowego na lsku, ajednoczenie przewodniczcy tamtejszego komitetu bezpieczestwa, pisa wpadzierniku, e nie wykryto na jego terenie oddziaw podziemia87, podobnie byo wwojewdztwach
zachodnich icentralnych. Zwojewdztwa lubelskiego natomiast napyway raporty otym, e oddziay UPA zostay rozbite irozproszone, aco najwaniejsze
pozbawione wzajemnej cznoci icznoci zdowdztwem. Pozostae jeszcze
w terenie bandy WIN i NSZ s kompletnie zdemoralizowane i tak uszczuplone, e nie stanowi powanego zagadnienia. Ich dziaalno prawie cakowicie
stracia charakter polityczny, a przybraa bandycko-rabunkowy88. Na podstawie spywajcych zcaego kraju sprawozda ipropozycji zwalczania podziemia89
wSztabie Generalnym powsta dokument dotyczcy oceny dziaa partyzantki
po okresie letnio-jesiennym. Pisano w nim: Mona stwierdzi, e bandytyzm
przeszed ju okres najwikszego nasilenia i dojrza do ostatecznej likwidacji.
Wwojewdztwach poudniowych icentralnych (obszar A) oddziay zbrojnego
podziemia niepodlegociowego niemal cakowicie zostay rozbite. Postulowano,
aby na tych terenach rozwiza wojewdzkie komitety bezpieczestwa, acao
spraw zwizanych zlikwidacj drobnych grup partyzanckich przejy na siebie
organy bezpieczestwa. Nieco inna bya sytuacja w wojewdztwie lubelskim
irzeszowskim (obszar B), awic na terenach, gdzie jeszcze niedawno dziaaa
Grupa Operacyjna Wisa. W dokumencie pisano, e w obu wojewdztwach
(oprcz powiatu hrubieszowskiego, gdzie miay pozostawa resztki kurenia Berkuta) nie byo adnego zwartego oddziau UPA, apolskie oddziay partyzanckie
wobu wojewdztwach nie przedstawiaj konkretnej siy. Wobec tego naleao
pj za ciosem izim przeprowadzi energiczn kampani, ktra doprowadziaby do cakowitej likwidacji pozostaoci oddziaw podziemnych, tym bardziej e
87
CAW, IV.501.1/A.622, Sprawozdanie z wojewdztwa dolnolskiego za pierwsz dekad padziernika 1947 r., 10 X 1947 r., k. 5560.
88
CAW, IV.501.1/A.622, Sprawozdanie o stanie bezpieczestwa w wojewdztwie lubelskim za
miesic wrzesie 1947 r., 19 X 1947 r., k. 21.
89
Zob. CAW, IV.501.1/A.622 wteczce znajduje si kilkanacie sprawozda iraportw ze wszystkich wojewdzkich komitetw bezpieczestwa, opisujcych walk zpodziemiem niepodlegociowym, ktre kierowane byy do Sztabu Generalnego.

resztki tych oddziaw zostay wyizolowane od spoecznoci wiejskich iszukay
schronienia wlasach90.
Najtrudniejsza bya sytuacja na obszarze Dowdztwa Okrgu Wojskowego
numer I, czyli okolic Warszawy, Biaegostoku iOlsztyna (obszar C). Liczba aktywnych onierzy podziemia miaa wynosi ok. piciuset, asiatka cywilna liczy
moga nawet kilka tysicy ludzi. Cigle jeszcze oddziay te miay due poparcie
wspoeczestwie, adowdcy wojskowi iszefowie wojewdzkich urzdw bezpieczestwa mieli bardzo mae pojcie nie tylko ostanie icharakterze organizacyjnym tej siatki, ale nawet ojej liczebnoci. Ten stan rzeczy na obszarze OW
nr Ijest niewtpliwie problemem, ktry naprasza si owielk akcj polityczno-operacyjn, objt jednolitym kierownictwem i wyposaon w odpowiednie
rodki techniczne imaterialne. Pisano, e wdziaania te ponownie powinno by
wczone wojsko: wcelu zwikszenia si biorcych udzia wakcji jest rzecz konieczn, aby po zakoczeniu podstawowego wyszkolenia rekruckiego WP wzio
wydatniejszy udzia wwalce zbandytyzmem91.
Ostatni postulat wynika zapewne zfaktu, e po przeprowadzeniu wielkich
operacji zczasw referendum iwyborw do sejmu oraz akcji Wisa wojsko wczao si do walki zpodziemiem tylko wograniczonym zakresie. Tak byo nawet
wnajbardziej zagroonym warszawskim OW, co byo wida choby na podstawie raportu jego dowdcy, gen. Paszkiewicza. Wpadzierniku zwoa on posiedzenia komitetw bezpieczestwa wWarszawie iBiaymstoku. Podczas dyskusji
pojawiy si wtpliwoci co do celowoci istnienia komitetw wobecnej formie,
gdy rol kierownicz odgrywao wnich wojsko; wedug przedstawicieli WUBP,
wostatnich miesicach ciar walki zpodziemiem bray na siebie jednostki podlege resortowi bezpieczestwa. Podczas obrad ustalono, e sztab OW opracuje
jedynie dezyderaty do planu walki, wsamym planie za zostanie pooony nacisk
na aktywno sztabw WUBP izostanie uwzgldnione to, e angaowanie wojska
wwikszym stopniu nie jest ju potrzebne92.
Po analizie spywajcych ze wszystkich wojewdztw raportw na pocztku
listopada podjto decyzj orozwizaniu komitetw bezpieczestwa wrejonach,
wktrych dziaalno podziemia bya ju bardzo ograniczona93. Dokumentacj
stworzon przez komitety przekazywano do WUBP, deklarowano dalsz pomoc
Prawdopodobnie autorem cytowanego raportu by gen. Mossor. W teczce o sygnaturze CAW,
IV.501.1/A.612, k. 9093 znajduje si dokument pt. Referat na posiedzenie Komisji Bezpieczestwa napisany odrcznie przez Mossora, wktrym rozdziay pokrywaj si zrozdziaami cytowanego tutaj dokumentu Ocena sytuacji bandytyzmu po okresie letnio-jesiennym, wydrukowany
27 X 1947 r., k. 94107.
91
Ibidem.
92
Na tle tych ustale doszo do konfliktu, poniewa organy bezpieczestwa mimo wszystko zaday pomocy wojska wdalszych dziaaniach, awedug Paszkiewicza byo to niemoliwe zpowodu
szczupoci si, ktrymi rozporzdza. Niemono wikszego zaangaowania si wdziaania przeciwko podziemiu tumaczy on brakiem starszego, wyszkolonego rocznika, kadry podoficerskiej
i odpowiednich funduszy, co wizao si z kolejnymi redukcjami stanw osobowych w wojsku
iograniczeniami finansowymi (zob. CAW, IV.501.1/A.622, Raport dowdcy Okrgu Wojskowego
wWarszawie [wpyn do Sztabu Generalnego 25 X 1947 r.], k. 261).
93
W listopadzie i grudniu rozwizano komitety bezpieczestwa w wojewdztwach: szczeciskim, gdaskim, poznaskim, bydgoskim, kieleckim, dzkim, dolnolskim i na Grnym lsku
(zob. CAW, IV.501.1/A.623).
90
163
Jarosaw Paka
164
iwspprac pomidzy wojskiem aorganami bezpieczestwa. Przygotowywano

wnioski odznaczeniowe dla najbardziej zasuonych. Gen. Mieczysaw Moczar,
szef dzkiego WUBP, pisa, e oddziay podziemia niepodlegociowego zostay
rozbite, poniewa wojsko wymienicie wsppracowao zUB iMO, aakcja
polityczna wznacznej mierze przyczynia si do zwycistwa wyborczego obozu
demokracji94. Teraz widziano ju innych wrogw przewodniczcy bydgoskiego komitetu bezpieczestwa pisa, e ucieczka Mikoajczyka wywoaa ywe
poruszenie wresztkach organizacji PSL-owskich, ktre przeywaj wielki kryzys
iulegaj dalszemu rozkadowi, acay bodaje ciar dziaalnoci antydemokratycznej iantyrzdowej przyjmie na siebie kler, ktry posiada powane wpywy
na spoeczestwo i modzie szkoln. Dziaalno band w ostatnim czasie []
osaba95.
Jednoczenie przygotowywano si do przeprowadzania ostatniej akcji polityczno-gospodarczej stanowicej, wedug przedstawicieli PKB, podbudow
dla akcji operacyjnej, ktrej zadaniem jest zniszczenie ostatecznie bandytyzm.
Pisano o dziaaniach politycznych, oczyszczeniu administracji, zlikwidowaniu
wrogich wpyww reakcji, awic zarwno PSL, jak WRN, kleru, reakcyjnego nauczycielstwa itd., oczyszczeniu pasa przygranicznego przy pomocy zjednej strony akcji prokuratorskiej, azdrugiej strony przesiedlenia niepodanych
elementw, a wreszcie podniesieniu gospodarczym wojewdztw wschodnich
iakcji zasiedlenia, zagospodarowania terenw poukraiskich96. Te dwa ostatnie punkty to byy tylko postulaty. Jeli mona byo sprawnie, uywajc aparatu
przemocy, przeprowadzi akcj polityczn albo oczyci teren, to problem
rozwoju gospodarczego wschodnich terenw Polski musia by obliczony na lata.
Znamienne, e PKB zainteresowaa si tak akcj cywiln dopiero pod koniec
swojego istnienia, po zakoczeniu wszystkich dziaa pacyfikacyjnych. Zdrugiej
strony wydaje si to logiczne, przecie zostaa powoana do tego, by si rozwizywa wszystkie problemy, ktre stay na drodze do przejcia wadzy przez
komunistw.
Jeszcze raz tej zimy do akcji wczone miay by jednostki wojskowe. Sztab
Generalny opracowa Wytyczne operacyjne do walki zbandytyzmem wokresie
zimowym 1947/48. Wyznaczono take odpowiednie rodki finansowe, by moga
bra wnich udzia odpowiednia ilo wojska. Pisano, e dziaania te bd akcj
doczyszczajc97. Gwny ich ciar miay przej na siebie jednostki podlege
94
CAW, IV.501.1/A.623, Protok zostatniego posiedzenia Wojewdzkiego Komitetu Bezpieczestwa wodzi, 15 XII 1947 r., k. 21.
95
CAW, IV.501.1/A.623, Protok zostatniego posiedzenia Wojewdzkiego Komitetu Bezpieczestwa wBydgoszczy, 25 XI 1947 r., k. 1.
96
CAW, IV.501.1/A.610, Wytyczne dla stworzenia planu cywilnej akcji polityczno-gospodarczej dla
wschodnich i poudniowych obszarw kraju (jako pisemne potwierdzenie decyzji powzitych na
posiedzeniu Pastwowej Komisji Bezpieczestwa wdn. 28 X br.), 7 XI 1947 r., k. 1315.
97
Maksymalna liczebno oddziaw biorcych udzia w akcjach operacyjnych miaa wynosi:
Warszawa od 16 XII 1947 r. do 31 III 1948 r. 95 oficerw, 29 podoficerw zawodowych,
931 szeregowych i podoficerw; Krakw od 1 XII 1947 r. do 31 III 1948 r. 106 oficerw,
35 podoficerw zawodowych, 1289 podoficerw i szeregowych; Lublin od 1 XII 1947 r. do
31 III 1948 r. 158 oficerw, 38 podoficerw zawodowych, 1754 szeregowych ipodoficerw (zob.
CAW, IV.501.1/A.622, Pismo do III wiceministra obrony narodowej, listopad 1947 r. [data dzienna
niewidoczna], k. 260).

bezporednio organom bezpieczestwa, wojsko miao wsppracowa, prowadzi dziaalno polityczn iagitacyjn wterenie, nadal utrzymywa ruchome
grupy do wsparcia dziaa organw bezpieczestwa w walce z podziemiem,
wyznaczy instruktorw w celu przeszkolenia funkcjonariuszy MO i ORMO.
Wprzypadku walki zpodziemiem ukraiskim zdecydowano si zmniejszy wielko ruchomych grup, ale zwikszy ich liczebno iruchliwo wterenie98.
Wreszcie wiosn 1948 r. oddziay wojskowe mogy wrci ju do swoich rodzimych garnizonw, wtym czasie armia waciwie nie bya angaowana wdziaania
przeciwko podziemiu niepodlegociowemu, formalnie jednak dopiero wgrudniu tego roku zlikwidowano wojewdzkie komitety bezpieczestwa wpozostaych wojewdztwach99. Podziemie zbrojne, zarwno to polskie, jak iukraiskie,
nie stanowio ju wikszego zagroenia dla reimu; z drugiej strony jednostki
KBW, MO iORMO byy na tyle silne, e mogy przej cakowit odpowiedzialno za dziaania tego rodzaju. Wielka akcja pacyfikacyjna komunistw przeciwko polskiemu spoeczestwu przyniosa spodziewane rezultaty. Przejli oni peni
wadzy, kontrolowali cae terytorium kraju. Szacuje si, e od 1945 r. do koca
1948 r. na polu walki zgino okoo 8700 konspiratorw100. Dziesitki tysicy trafio do wizie. Fragmentaryczne, oficjalne wojskowe dane mwi otym, e od
poowy 1945 r., a wic od momentu, gdy w dziaania takie wczyo si wojsko, do koca tego roku straty podziemia wynosiy 984 zabitych i2336 ujtych
partyzantw. Wokresie najwikszego zaangaowania wojska, wczasie wielkiej
akcji pacyfikacyjnej, kierowanej gwnie przez PKB, awic od stycznia 1946 r.
do lutego 1947 r., wedug oficjalnych danych zostao zabitych 3190 onierzy
podziemia, a682 zostao rannych. Wtym czasie za dziaalno partyzanck oraz
za wspieranie takiej dziaalnoci do wizie trafio 22 397 osb101. Na pewno
nie s to pene dane102. Oczywicie, nie za wszystkie te ofiary odpowiedzialne
jest ludowe Wojsko Polskie, dodatkowo zdecydowana wikszo szeregowych
onierzy nie bya wiadoma skali tych dziaa oraz ich prawdziwego charakteru.
98
Stworzy sie ruchomych grup operacyjnych przywizanych do punktw zaopatrzenia (baz
zimowych) wterenie wskadzie 4050 ludzi kada. Przydzieli do tych grup odpowiedni transport
sanny, narty, kuchnie, zapas ywnoci (CAW, IV.501.1/A.622, Plan ostatecznej likwidacji bandytyzmu w woj. lubelskim za okres zimowy 1947/48, 25 X 1947 r., k. 110113, plan ten sta si
podstaw do opracowania centralnego planu operacyjnego na ten okres).
99
Rozkaz ministra obrony narodowej z 22 XI 1948 r. zobowizywa dowdcw okrgw wojskowych nr I, V iVII do rozwizania komitetw na ich terytorium do 10 XII 1948 r. oraz poleca
udzielenie bezzwocznej pomocy jednostek wojskowych organom bezpieczestwa wrazie koniecznej potrzeby (zob. J. Tomaszewski, Sowietyzacja Wojska Polskiego, s. 222223).
100
A. Paczkowski, Polacy pod obc i wasn przemoc [w:] Czarna ksiga komunizmu. Zbrodnie,
terror, przeladowania, Warszawa 1999, s. 352.
101
L. Grot, Dziaania LWP, s. 495.
102
Jerzy Panik podaje, e wlatach 19461948 bezpieka aresztowaa (nie liczc osb oskaronych
oprzestpstwa okupacyjne) co najmniej 90 tys. osb, wtym 25700 czonkw nielegalnych organizacji, asame sdy wojskowe wtych latach wyday okoo 32500 wyrokw, wtym ok. 12 tys.
za udzia wnielegalnym zwizku (zob. J. Panik, Wybrane problemy orzecznictwa sdw wojskowych wsprawach oprzestpstwa przeciwko pastwu wlatach 19461953, Materiay Historyczne
1991, nr 1, tabela nr 1, s. 32). Jeli chodzi ostraty wrd utrwalaczy wadzy ludowej, wedug
trudnych do zweryfikowania oficjalnych danych zczasw PRL, zgin miao okoo 12 tys. czonkw
polskich formacji mundurowych (WP, KBW, MO, ORMO), 1 tys. onierzy Armii Czerwonej iok.
10 tys. cywilw (zob. Atlas polskiego podziemia, s. 34).
165
Jarosaw Paka
Nie zmienia to jednak faktu, e wojsko byo jednym zpodstawowych narzdzi
wadzy komunistycznej, ktra wbrutalny sposb wprowadzia rzdy wpowojennej Polsce.
Jarosaw Paka (ur. 1973) historyk, dr (absolwent historii Uniwersytetu
Warszawskiego, doktoryzowa si w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora). Pracuje wArchiwum Historii Mwionej Domu Spotka
zHistori wWarszawie. Nagrywa relacje biograficzne, koordynuje projekty
zwizane zhistori mwion, jest wspautorem wydawnictw edukacyjnych
opartych na metodzie oral history. Ponadto zajmuje si histori wojskowoci
i II wojn wiatow. Publikowa m.in. na amach Przegldu Historyczno-Wojskowego, Karty, paryskich Zeszytw Historycznych. Autor ksiki
Genera Stefan Mossor (18961957). Biografia wojskowa, za ktr otrzyma
Nagrod im. Prof. Tomasza Strzembosza za debiut historyczny 2009 r. Obecnie pracuje nad biografi marszaka Michaa Roli-ymierskiego.
The Peoples Army of Poland fighting with the armed Polish underground movement (the years 1946 and 1947)
166
Military units intended to fight with the Polish underground movement were
introduced on alarge scale just after the end of the war. However, the Peoples
Army of Poland began to play aparticularly significant role in the years 1946 and
1947, when the National Security Commission was established and the general
staff received the task of determining and coordinating the actions against guerrilla fighters. Commission meetings were irregular, but there were three periods
when the meetings were organized with aparticularly great intensity. Twice this
was related to the increased involvement of the Army in the fights with the Polish
underground movement in the spring of 1946 before the Referendum of 30
June, then before the elections in January 1947. The third time was connected to
the organization and implementation of the Wisa operation. In the autumn of
1947, the Communists decided that the large-scale pacification action against the
Polish society brought the expected results, allowing them to control the situation
in the country. Powerful security authorities were now able to take responsibility
for actions against the resistance movement, the Army could be included in such
actions only to alimited extent. This article tries to describe the dynamics of the
events and outline the problems, related to the involvement of the Peoples Army
of Poland in the fight against the Polish underground movement in the period of
its greatest intensity, namely before the referendum and elections, mainly on the
basis of the documents created by the general staff, other military institutions and
the National Security Commission.

Jarosław Pałka - Ludowe Wojsko Polskie W Walce Ze Zbrojnym Polskim Podziemiem Niepodległościowym (Lata 1946 I 1947)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jarosław Pałka - Ludowe Wojsko Polskie W Walce Ze Zbrojnym Polskim Podziemiem Niepodległościowym (Lata 1946 I 1947)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jarosaw Paka

Ludowe Wojsko Polskie wwalce

19441949, Zeszyty Historyczne WiN-u 2003, nr 1920, s. 3565; T. Balbus, Komunistyczny

Ludowe Wojsko Polskie

wojewdztwa mazowieckie, biaostockie ilubelskie. Operacj t przeprowadzono

Ludowe Wojsko Polskie

peni wadzy dla koordynacji ijednolitego dziaania wszystkich si irodkw17.

Ludowe Wojsko Polskie

Ludowe Wojsko Polskie

Ludowe Wojsko Polskie

Ludowe Wojsko Polskie

ostatecznego uspokojenia terenu oraz ciganie iwyapywanie poszczeglnych,

Ludowe Wojsko Polskie

Ludowe Wojsko Polskie

Ludowe Wojsko Polskie

CAW, IV.501.1/A.615, Rozkaz nr 70, 23 VII 1946 r., k. 275280.

Ludowe Wojsko Polskie

Ludowe Wojsko Polskie

iwspprac pomidzy wojskiem aorganami bezpieczestwa. Przygotowywano

Ludowe Wojsko Polskie

You might also like