Explore Ebooks
Categories
Explore Audiobooks
Categories
Explore Magazines
Categories
Explore Documents
Categories
Eenm
maga alig
neem zine,
mee
// MOW Magazine
Contemporaine kaart met beschrijving oorlog | LWL-Museum fr Kunst und Kultur Mnster
Onder Vuur // 3
Colofon
Historisch onderzoek (archief n objecten),
beeldresearch en teksten: Tjarko van Dijk
Inleiding, redactie en deel beeldresearch: Obby Veenstra
Op verzoek kan je bij MOW een digitale literatuur- en
bronverantwoording en/of een uitgebreide beeldverantwoording opvragen. Mail hiervoor naar info@museumdeoudewolden.nl.
// MOW Magazine
Legers in de 17 eeuw
e
Onder Vuur // 5
Soorten soldaten
De rondtrekkende legers van de 17e eeuw bestonden uit
voetsoldaten, ruiters en kanonniers. Elk had zijn functie
en eigen wapentuig. Hieronder volgt een klein overzicht.
// MOW Magazine
Artillerie: kanonnen
Piekenier
Eenheden:
compagnien en regimenten
Officier
Verkoopster
De tros
De rondtrekkende legers werden gevolgd door
de tros, die in omvang soms groter was dan het
leger zelf. De tros vervoerde oorspronkelijk enkel bagage, maar later trokken veel handelaren
daarin mee, evenals de vrouwen en de kinderen
van de soldaten. Vrouwen speelden een belangrijke rol in de tros. Zij zorgden voor de soldaten en hun kinderen, verzorgden gewonden,
hielden het kamp schoon maar plunderden ook
gedode soldaten op het slagveld mee uit. Veel
handelaren waren vrouw. Daarnaast werkten
vrouwen bij militaire taken zoals het aanleggen
van verschansingen. Hun leven was zwaar en
hard. Velen van hen stierven in de veldtochten
als gevolg van uitputting en ziekten.
Legerkamp | alle afbeeldingen Rijksmuseum Amsterdam
Onder Vuur // 7
// MOW Magazine
Bij dit alles komt dat de Republiek Von Galens aanspraak op het Achterhoekse Borculo, van oudsher onderdeel van het prins bisdom Mnster, niet erkent. Op deze
grief baseert Von Galen zijn ultimatum aan de Republiek,
het formele startsein van de Eerste Mnsterse Oorlog.
Al met al is Von Galens lijst met grieven tegen de Republiek lang. Zijn heilige strijd als Katholieke bisschop
tegen het protestantisme voedt deze grieven nog verder.
Onder Vuur // 9
Grand Desseygn
Von Galens aanvalsplan
In het Verdrag van Dover belooft Mnster de Republiek
aan te vallen met 20.000 infanteristen en 10.000 ruiters.
Mnster en Engeland spreken verder af dat deze troepen
landingsplaatsen realiseren in Groningen, Holland (Amsterdam) en Zeeland. Vanaf het begin richt Von Galen
zich dan ook op twee invasies: n gericht op het westen (de zuidelijke veldtocht) en n op het noorden (de
oostelijke veldtocht). Een rapport aan Johan Maurits van
Nassau, de opperbevelhebber van de troepen van de
Republiek, noemt dit - achteraf- het Grand Desseygn, het
Grote Ontwerp, van Von Galen.
Engeland stelt hier financile steun tegenover. 200.000
rijksthaler in juni, 150.000 in juli en augustus en 50.000
voor elke maand dat de oorlog langer duurt.
Overigens verschillen Groningen en de Staten aanvankelijk van mening over de strategie van Von Galen. Groningen verwacht een aanval op Bourtange, ter verovering
van Groningen, de Staten Generaal denken dat Twente
en dan Holland het doelwit is. Beiden blijken uiteindelijk
gelijk te krijgen. Het betekent echter wel dat de Staten
hun aandacht vooralsnog voornamelijk richten op het
midden van Nederland. Groningen zal pas vanaf eind
oktober versterking krijgen.
Hierna kun je zien hoe beide veldtochten verlopen.
Slaagt Von Galens Grand Desseygn?
Groningen
Scheemda
Foxham Winschoten
Wedde
Zuidlaren
Jipsinghuizen
Ter Apel
Sellingen
Meppen
Staphorst
Ommen
Oldenzaal
Oostelijke veldtocht
Staatse troepen
Mnsterse troepen
Zuidelijke veldtocht
Staatse troepen
Mnsterse troepen
Deventer
Zutphen
Borculo
Enschede
Losser
oostelijke
veldtocht
18 september tot en met 4 oktober 1665
De oostelijke veldtocht staat onder commando van de Schotse
generaal Johan Gories van Gorgas. Hij moet het noorden van de
Republiek bezetten om zo landingsplaatsen voor de Engelsen te
realiseren, bij het Reitdiep. Als eerste stuit hij hierbij op het nauwelijks begaanbare Bourtanger moeras, verder beschermd door
een keten van forten. Gorgas weet dit echter te omzeilen door met
aanwijzingen van een schaapsherder een 5 kilometer lange weg
door het moeras te slaan. Hij komt met zon 1.800 manschappen
ten zuiden van Bourtange uit. Een Nederlandse verrassingsaanval op 26 september bij Jipsinghuizen, onder leiding van luitenant
Nierop, maakt echter korte metten met Gorgas veel grotere troepenmacht. Gorgas moet zich weer achter de grens terugtrekken.
Van Nierop zet enkele dagen daarna de weg door het moeras in
brand. In deze tijdlijn volg je het verloop van de tocht.
12
// MOW Magazine
Stapho
Deventer
Staatse troepen
Mnsterse troepen
Zutphen
Mei/ juni
eneraal Gorgas concentreert zijn troeG
pen bij Meppen
Het Gewestelijk bestuur van Groningen
(Stad en Ommelanden) krijgt lucht van
de voorbereidingen. Groningen meldt de
Staten Generaal, de regering van de Republiek, dat de toestand van de oostelijke
verdedigingswerken slecht is en verzoekt
om troepen. Bourtange herbergt op dat
moment nog maar 50 soldaten. Groningen
stuurt alvast 54 soldaten naar Bourtange.
De commandanten van de Dielerschans,
Leerort, Oudeschans, Nieuweschans en
Bourtange trekken de verloven van alle
soldaten in.
Juli
Johan Maurits van Nassau wordt op-
Begin september
Generaal Gorgas kwartiert het grootste
deel van zijn troepen in dorpen langs de
Oostgrens.
18 september
Augustus
Groningen
Winschoten
Ter Apel
Jipsinghuizen
Sellingen
Meppen
orst
Ommen
Oldenzaal
Borculo
Enschede
Losser
26 september
Vanuit Winschoten trekken 500 600 soldaten en plusminus 80 ruiters onder commando van kapitein Ter Ham via Wedde
richting Sellingen. Zij hebben de opdracht
de Mnsterse troepen zoveel mogelijk
afbreuk te doen.
Zij stuiten bij Jipsinghuizen op de vijand,
een verrassing voor beide partijen maar
voor de Mnstersen nog het meest. Een
fel gevecht ontwikkelt waarbij Generaal
Gorgas met 1.800 man veruit de overmacht heeft.
Het verrassingselement werkt echter in
het voordeel van de troepen uit Winschoten. Luitenant Nierop speelt hierbij een
heldenrol door met een voorhoede van
104 man de Mnstersen aan te vallen.
De vijand verliest 300 soldaten waaronder
2 kapiteins en enkele lagere officieren.
Na deze slag vluchten de Mnsterse
troepen, over de weg die zij zelf door het
moeras hebben aangelegd. De troepen uit
Winschoten zetten de achtervolging niet
in uit angst op een grote Mnsterse achterhoede te stuiten.
4 oktober
20 september
Pas 8 dagen later zoeken Staatse eenheden, opnieuw onder commando van luitenant Nierop, met een gids de wegen door
het moeras op. Nierop vindt nog maar een
kleine bezetting van 30 man en verjaagt
die. Zijn soldaten steken vervolgens de
weg door het moeras in brand.
De oostelijke veldtocht loopt zo uit op een
eerste nederlaag voor de Bisschop.
25 oktober
Drie weken later probeert Generaal
Gorgas met zijn troepende manschappen
van de Zuidelijke veldtocht, inmiddels in
Winschoten, nog te hulp te schieten.
Hij bereikt hen echter niet.
14
// MOW Magazine
Onder Vuur // 15
zuidelijke
veldtocht
september 1665 tot en met 8 januari 1666
De zuidelijke veldtocht stond onder het commando van
Von Galen zelf en generaal dOssery. De veldtocht had ten doel om
door het oosten van het land op te rukken naar de IJssel, deze over
te steken en daarna door te stoten naar Holland (Amsterdam) en
Zeeland, waar de Mnstersen landingsplaatsen voor het Engelse
leger zouden realiseren.
De zuidelijke veldtocht met in aanvang naar waarschijnlijkheid zon 15.000 man start in Twente maar strandt bij de
IJssel op troepen van de Republiek. Het komt niet tot een gevecht. Von Galen buigt vervolgens af naar Drenthe en Groningen. Het leger strandt nabij Winschoten. De opperbevelhebber
van het Nederlandse landleger isoleert de Mnsterse troepen en
hongert deze uit.
Gorgas bouwt opnieuw een weg door het moeras, dit maal bij
Ter Apel om de troepen nabij Winschoten te hulp te schieten.
Hij bereikt hun echter niet. Ziekte en gebrek heersen onder de
Mnstersen. Half november trekt het merendeel van het leger zich
terug, met uitzondering van de Burcht te Wedde. Op de terugweg
leggen zij Jipsinghuizen in de as. Uiteindelijk blaast op 8 januari
1666 een treurig restant van nog maar 350 door honger en pest
verzwakte Mnstersen de aftocht bij de Burcht. In april volgt de
tekening van de Vrede van Kleef.
16
// MOW Magazine
21 september
Een Mnsters leger van naar waarschijnlijkheid 15.000 man trekt Twente binnen.
22 september
Het leger bezet Enschede en Losser.
400 soldaten plunderen Enschede.
In Losser steken soldaten een kerk en
45 huizen in brand. Vervolgens veroveren
de Mnstersen Oldenzaal, Ootmarsum,
Almelo en Diepenheim.
Stapho
28 september
Borculo volgt. Hier vestigt Von Galen zijn
hoofdkwartier.
De Mnsterse troepen rukken op tot de
IJssel bij Deventer, Doesburg en Zutphen.
Het lukt deze niet om de IJssel over te
steken. De Staatse troepen, onder leiding
van Johan Maurits van Nassau, staan
aan de westelijke kant. Omdat beide
partijen zich te zwak achten, komt het
niet tot een slag.
4 Oktober
Door het uitblijven van de beloofde
Engelse subsidies krijgt Von Galen problemen met de betaling van zijn troepen.
De discipline in het leger raakt zoek.
Velen deserteren en zijn leger slinkt. In
een spoedberaad op het hoofdkwartier
in Borculo besluiten Von Galen en zijn
officieren dat een opmars naar Amsterdam niet langer haalbaar is. Zij richten
het vizier op het noorden. Von Galen
verwacht zijn troepen te kunnen betalen
door Drenthe en Groningen heffingen op
te leggen. Onbekend is of Von Galen op
dat moment op de hoogte is van de nederlaag bij Jipsinghuizen.
De Mnstersen proberen de Ommerschans te veroveren maar dit mislukt.
12 oktober
Meer succes hebben zij bij de schans bij
Rouveen, opgeworpen door Johan Maurits van Nassau om de toegang door het
moeras richting Drenthe te bewaken. Met
8.000 man en 8 kanonnen loopt generaal
dOssery met zijn leger de aanwezige 280
musketiers onder de voet.
De troepen trekken vervolgens in een
Deventer
Staatse troepen
Mnsterse troepen
16 oktober
Groningen verwacht een aanval op de
stad maar Mnster zet deze niet in. Het
leger van dOssery trekt langs de pas
De Groeve bij Zuidlaren. Groningse troepen proberen dit te verhinderen, maar
met behulp van zijn kanonnen breekt
dOssery hier doorheen.
Zutphen
Vervolgens wendt dit leger zich naar het
oosten en trekt langs Kropswolde, Martenshoek en Sappemeer het Oldambt in.
18 oktober
Winschoten valt.
De Mnstersen bezetten Beerta.
Hierop vragen de notabelen van Slochteren, Schildwolde, Noordbroek, Zuidbroek,
Westerlee en Heiligerlee bij Von Galen
sauvegarde aan. Tegen betaling zijn zij
nu gevrijwaard van inval/plundering door
Mnster. Zij vallen onder bescherming
van Von Galen.
Tot aan de doorbraak bij Rouveen veronderstelt Johan Maurits van Nassau dat
het Mnsterse leger enkel afleidingsmanoeuvres maakt en dat de aanval op het
Groningen
Scheemda
Foxham Winschoten
Wedde
Zuidlaren
orst
Ommen
Midden november
Oldenzaal
Borculo
Enschede
24 oktober
Van Nassau bereikt Groningen Stad. Zijn
leger komt pas later omdat het door de
hoge waterstand niet naar het noorden
kan trekken. Een deel van het leger, zon
3.000 4.000 man komt met schepen
naar Harlingen.
Johan Maurits van Nassau bezet
Scheemda, Meeden en Zuidbroek en
vestigt in Zuidbroek zijn hoofdkwartier.
De staatse troepen sluiten zo de Mn-
Losser
sterse troepen in Winschoten op. Terugtrekken door Drenthe kan niet, vanwege
de veenmoerassen in het zuidwesten.
Naar het noorden trekken is vanwege het
onder water gelopen land niet mogelijk.
De tactiek van Johan Maurits von Nassau
is die van uithongeren en wachten: hij
valt niet rechtstreeks aan.
25 oktober
Generaal Gorgas van de afgeslagen
Oostelijke veldtocht moet de Mnsterse
troepen in Winschoten te hulp schieten.
Hij laat opnieuw een weg door het moeras aanleggen. Dit maal bij bij Ter Apel.
Von Galen komt zelf naar Meppen om
hierop toe te zien. De weg is twee uur
gaans lang en heeft voldoende breedte
Uittocht Wedde | Rijksmuseum Amsterdam
19 november
De staatse troepen vallen de Burcht van
Wedde aan. De Mnsterse troepen slaan
de aanval echter af. Wedde wordt platgebrand met uitzondering van de kerk
van Wedde en De Burcht. Gedurende
de verdere winter raakt het leger in de
Burcht meer en meer ingesloten. Ziekte
en gebrek heersen.
8 januari 1666
Het laatste Mnsterse garnizoen in de
Burcht, nog 450 man sterk, geeft zich
over. Zij mogen met vaandel en wapens
uit het slot vertrekken maar moeten het
geschut en de munitie achterlaten.
Groningen is nu
vrij van de vijand
18
// MOW Magazine
Afwikkeling en vrede
Eind 1665 is de positie van Bernhard von Galen ernstig verzwakt. Zijn veldtochten in de
Republiek lopen uit op een mislukking. Frankrijk hoopt op Nederlandse hulp in de eigen strijd
tegen Spanje en kiest partij voor de Republiek. De Franse koning stuurt op 10 november 1665
een leger van 4.000 soldaten en 2.000 ruiters. Dit leger trekt door het bisdom Luik naar het
noorden tot aan de IJssel. Van Engeland ontvangt Von Galen nog steeds geen subsidies en ook
binnen het Duitse Rijk verliest hij steeds meer steun. Frederik Willem, de keurvorst van Brandenburg, dreigt zelfs de Republiek militair te gaan steunen. De Duitse keizer wil bovendien niet dat
de havens van de Republiek in Engelse handen komen. Hij keurt de aanval openlijk af.
In deze omstandigheden werpt de keurvorst van Brandenburg zich op als vredesbemiddelaar. Wanneer Von Galen
definitief van Engeland verneemt geen financile steun
te ontvangen, kan hij niets anders doen dan ingaan op
dit aanbod. De onderhandelingen vinden plaats in Kleef.
Behalve Engeland nemen alle betrokken partijen deel: de
Republiek, Mnster, Frankrijk, de Duitse keizer en diverse
vorsten uit het Duitse Rijk.
Op 18 april 1666 vind de ondertekening van het vredesverdrag plaats. Het verdrag bepaalt dat: De Mnsterse troepen zich volledig terugtrekken van het grondgebied van de
Republiek. Het leger van het Prins-Bisdom Mnster wordt
teruggebracht tot 3.000 man. Von Galen afziet van zijn
rechten op Borculo. Alle verbonden tegen de Republiek
vervallen. De Republiek geen vijandelijkheden onderneemt
tegen het Prins-Bisdom Mnster. Duidelijk is wie de verliezer is in deze oorlog: Prins-Bisschop Bernhard von Galen.
Oorlogseffecten
De bezetting en het krijgsverloop nemen hun tol op de be-
Onder Vuur // 19
20
// MOW Magazine
Vrienden
en vijanden
De Eerste Mnsterse oorlog kan niet begrepen
worden zonder een indruk van het Europese
krachtenveld van die tijd. Wie waren de hoofdpersonen in dit conflict? Wat dreef hen, wat
was hun politieke motivatie, wie was vriend en
wie vijand? Dat laatste kon in deze tumultueuze tijd ook nog weleens wisselen.
Wij onderscheiden 7 hoofdpersonen: de leider van
de Republiek der Nederlanden, Johan de Witt en zijn
militaire hoofden te land en ter zee, respectievelijk
Johan Maurits van Nassau en Michiel Adriaenszoon
de Ruyter. Hiernaast had je Willem de Derde, op dat
moment slechts 14 jaar oud. Hij speelde geen recht-
Onder Vuur // 21
um
se
m
rda
ste
m
A
R ij
ks
m
u
Zijn beleid richtte zich op het versterken van de handelspositie van de Republiek. Vooral Engeland als opkomende zee- en handelsmacht zag hij als een grote
bedreiging. Hiertegen zocht hij bij Frankrijk steun.
22
// MOW Magazine
nH
rit
sh
De
uis
M
au
a ag
In 1636 trad hij in dienst van de West-Indische Compagnie als gouverneur van Brazili, kort daarvoor
op de Portugezen veroverd. Acht jaar later
keerde hij terug en werkte in verschillende functies voor de Staten
Generaal.
In antwoord op de Mnsterse
veldtocht liet hij de achterhoek
ontruimen en stelde zijn leger
op achter de IJssel. Zijn tactiek lijkt er op gericht geweest
een rechtstreeks gevecht
met de vijand te vermijden.
Omdat de Staten verwachtten dat de aanval zich op
Holland zou richten, liet Johan Maurits zijn leger achter
de IJssel liggen, ook toen de
Mnsterse troepen naar het
noorden afbogen. Pas nadat
zij via Rouveen Drenthe introkken, verplaatste hij zijn troepen
naar Groningen. Hier isoleerde
hij de vijand en hongerde deze
uit. Begin januari 1666 vertrokken
de laatste Mnstersen. In 1672 verdedigde hij de Republiek opnieuw.
Onder Vuur // 23
Michiel Adriaenszoon
de Ruyter (1607-1676)
Vlak voor het uitbreken van de oorlog benoemde
Johan de Witt Michiel Adriaenszoon de Ruyter
tot opperbevelhebber van de vloot van
de Republiek. Hij gaf aan De Ruyter de
voorkeur boven meer ervaren admiraals omdat hij neutraal stond in de
strijd tussen de staatsgezinden en
de orangisten. Tussen Michiel de
Ruyter en Johan de Witt ontwikkelden zich vriendschapsbanden.
um
se
s
Am
dam
ter
Rij
ks
Vierdaagse Zeeslag 1666 |
Rijksmuseum Amsterdam
m
u
24
// MOW Magazine
dam
ter
um
se
s
Am
Zo bepaalden de Staten in
1666 dat de educatie van
Willem door de staat geleid
moest worden, met Johan de
Witt als n van de opvoeders. Een kwestie die overigens al sinds 1659 speelde.
Als kind van de staat kon
men hem:
in te planten de waere deuchden ende wetenschappen, mitsgaders om dezelve te imbueren met de kennisse van de rechten
ende costumen deser landen, alsook van de aerdt
ende t humeur van dese natie.
Rij
ks
m
u
Op deze afbeelding uit 1663 zie je een triomfwagen met de twaalfjarige Willem de derde. In zijn gevolg vind je de heer van Beverweert, de admiralen Tromp en Opdam en twee vorsten van Nassau, allen min of meer bekende orangisten. De personificatie van
religie heeft de teugels in handen, bijgestaan door Dapperheid en Voorzichtigheid. De provinciemaagden, let ook op de vaandels,
treden de wagen tegemoet. Een duidelijke voorstelling van Willem als leider van het land. | Rijksmuseum Amsterdam.
Onder Vuur // 25
im
ik
ed
ia
W
Allegorie op de macht. Lodewijk, in
Romeins tenue, vertrapt een monster terwijl Onsterfelijkheid hem
kroont en Vrede hem aan de hand
neemt. Een engel wijst op een
wapenuitrusting. De tekst op het
doek verwijst naar een filosofisch
traktaat van Charles Colbert de
Croissy, n van Lodewijks belangrijkste adviseurs. Prent: Gerard
Edelinck . Origineel: Charles Le
Brun, circa 1680. | Rijksmuseum
Amsterdam
26
// MOW Magazine
ed
im
ik
De Republiek verwachtte in
Karel een bondgenoot te
hebben. Hij vertrok in 1660
vanuit Scheveningen (zie
afbeelding). De republiek gaf
hem een luisterrijk afscheid,
met voor die tijd ongekend
hoge kosten. Het mocht niet
baten. Nog geen 5 jaar later
waren Engeland en de Republiek in een verwoede strijd
op zee verwikkelt, de Tweede
Engelse oorlog (1665-1667).
Als opkomende handelsnatie
wilde Karel een einde maken
aan de machtspositie van de Republiek. Ook beloofde hij Von Galen
financile steun voor zijn veldtochten.
ia
Vertrek Karel de
Tweede uit Scheveningen 1660
| Rijksmuseum
Amsterdam
Onder Vuur // 27
28
// MOW Magazine
Over spotprenten
Tijdgenoten van Von Galen bepaalden het veelal negatieve beeld dat tot op de dag van vandaag voortleeft.
Zo schetste de geschiedschrijver Simon de Vries in een
biografie van 1679, Von Galen af als een onbetrouwbare,
gevaarlijke agressor. Het beeld van een duivelse
bisschop die net zo gemakkelijk kanonnen
afschoot als de wijwaterkwast hanteerde,
keerde vaak terug.
Onder Vuur // 29
Prins Bisschop
Vorst
In het 17e eeuwse Duitse rijk was het samenvallen van een bisdom met een vorstendom niet ongebruikelijk en geheel volgens de wet. Von Galens opmars naar de macht was echter niet vanzelfsprekend.
Mnster onder vuur
De deken van Mnster, Bernhard von Mallinckrodt vocht
Von Galens uitverkiezing aan. Ook het stadsbestuur van
Mnster, dat de vrijheden van de stad bedreigd zag, verzette zich. Von Galen belegerde Mnster twee keer. De
stad sloeg het eerste beleg (20 augustus tot en met 16
oktober 1657) af met hulp van de Nederlandse Republiek. Zijn tweede beleg (22 juli 1660 tot en met 26 maart
1661) was een succes. De Republiek durfde de stad niet
meer te steunen, omdat Frankrijk een dreigende houding
innam. Hierna is Von Galen onbetwist heer en meester in
het Prins-Bisdom.
Modern absolutisme
Als prins streefde Von Galen naar absolutisme. Lodewijk
de Veertiende was daarin zijn grote voorbeeld. Zo veel
mogelijk regeringsmacht kwam hier bij de vorst te liggen. Hij drong de aloude macht van plaatselijke heersers
terug. Vorstelijke besluiten golden nu voor heel het land.
Het waren de eerste stappen op weg naar een centrale
of landelijke regering.
Zo liep de belastingheffing in Mnster van oudsher via
de Landdag, bestaande uit leden van de adel, geestelijkheid, ridders en de vertegenwoordigers van dertien
30
// MOW Magazine
Bisschop
Von Galen nam zijn functie als bisschop
ernstig op. Het was niet enkel een
voorwendsel voor macht.
Kerkhervormer
Als leider van zijn bisdom streefde hij naar hervorming
van de katholieke kerk. Hij gold als aanhanger van het
Concilie van Trente (1545-1563). Deze kerkvergadering
uit de voorgaande eeuw had regels uitgegeven voor het
zuiveren van misstanden in de katholieke kerk, om zo
het protestantisme te bestrijden.
Von Galen belegde in zijn bisdom diverse hervormingssynodes. Hij riep zijn geestelijken bijeen om aanwijzingen
te geven over de zuivere katholieke leer, richtlijnen voor
het houden van diensten en de geestelijk zorg aan parochianen. De bisschop bracht onvermoeibaar visitatiebezoeken - een soort inspecties- aan de parochies binnen zijn grenzen, om te kijken of deze zijn richtlijnen in
praktijk brachten. Tussen 1654 en 1662 bezocht hij maar
liefst 55 parochies persoonlijk.
Rijksmuseum Amsterdam
Celibaat
Een van de problemen die de Bisschop zag, was dat veel
priesters zich niet aan het celibaat hielden. Hij dwong
priesters om hun vrouwen en eventuele kinderen weg te
sturen, die daarmee vaak tot totale armoede vervielen. Priesters die weigerden hun concubinaat
op te geven, liet Von Galen uit hun ambt zetten. Hij schrok er zelfs niet voor terug om risicovolle vrouwen gevangen te zetten. Een
harde opstelling. Herstel van de discipline in
de kerk was volgens de Bisschop echter nodig.
De kerken in de parochies dienden voor gelovigen een werkelijk geestelijk tehuis te zijn. Zijn
pastorale brieven getuigen van deze opvatting.
Schenkingen
Hierbij stak de bisschop veel geld, ook uit persoonlijke middelen, in de bouw van nieuwe kerken. Veel kerken waren in de Dertigjarige Oorlog
(1618-1648) verwoest. De zielzorg in de kerken
moest van hoge kwaliteit zijn. Hiertoe gaf hij ge-
Onder Vuur // 31
Mens
Bernhard werd op 12 oktober 1606 geboren te Rinkerode, niet ver van Mnster. Hij was een van
vier kinderen in een oud geslacht van lage landadel. Zowel zijn vader als moeder waren protestants, opmerkelijk in een omgeving die grotendeels katholiek was. Zijn leven getuigde van een
grote discipline.
Rijksmuseum Amsterdam
Jeugd
Bisschop
In 1650 koos het Domkapittel, een belangrijk bestuursorgaan van de katholieke kerk in Mnster, Von Galen tot
bisschop. De Paus bevestigde dit. Volgens de bestaande
regeling voor het vorstendom Mnster erkende de Duitse
keizer hem vervolgens als landsheer.
In de gevangenis bekeerde Dietrich zich tot het katholieke geloof. Ook Bernhards moeder, Catharina von
Hoerde, werd laat in haar leven katholiek, vlak voor de
verkiezing van Bernhard tot bisschop in 1650.
Vanwege de gevangenschap van zijn vader en het protestantse geloof van zijn ouders nam de broer van zijn
vader, Heinrich von Galen, Bernhard in huis. Zijn oom
zorgde ervoor dat Bernhard gedegen onderwijs volgde
bij de Jezueten. Deze katholieke kloosterorde streefde
naar contrareformatie. Het protestantse geloof moest
bestreden worden, onder meer door zuivering van de
katholieke kerk. Voor het wereldbeeld van Bernhard
was deze gedachte van grote invloed bepalend.
Student
Bernhard wilde priester worden en studeerde theologie
aan verschillende universiteiten, geleid door Jezueten, in Mnchen, Keulen, Mainz en Bordeaux. Bernhard viel op als een intelligente en ijverige student.
Al snel bekleedde hij verschillende bestuurlijke functies
binnen het bisdom. Vanwege zijn capaciteiten
stuurde het bisdom hem als vertegenwoordiger
van de kerk naar de voorbereidende besprekingen
voor de Vrede van Mnster van 1648. Zo was
hij onderdeel van n van de bepalende momenten van zijn tijd.
32
// MOW Magazine
Onrust in de regio
De oorlog versterkte reeds bestaande tegenstellingen in de regio, voedde wantrouwen, angst voor
katholieke restauratie en meer. Als hoofdkwesties kunnen we twee zaken onderscheiden: de strijd
om het gezag in t Oldambt en spanningen in de Stad zelf.
Strijd om het
gezag in Oldambt
De verhouding tussen de stad Groningen en het Oldambt was slecht door
een conflict over de zeggenschap
over het Oldambt: lag dit bij de Stad
of Oldambt zelf? Aanleiding waren de
plannen van de stad voor verlenging
van het Herediep (sinds 1840 bekend
als het Winschoterdiep).
De stad wilde dit kanaal vanaf Zuidbroek in twee richtingen verlengen,
naar Winschoten en Finsterwolderzijl.
De laatste aftakking liep echter dwars
door de beste landerijen van meerdere landeigenaren. En van hen, jonker
Sebo Huninga uit Oostwold, leidde
het verzet hier tegen. Toen het stadbestuur in 1635 de aanleg doorzette,
liep het conflict hoog op.
De partijen bestookten elkaar met
pamfletten over de vraag wie soeve-
Onder Vuur // 33
Spanningen in
de Stad Groningen
In Groningen liepen de spanningen
eveneens hoog op bij het uitbreken
van de oorlog. Niet alleen bestond
er wantrouwen richting het Oldambt,
intern was de stad ernstig verdeeld.
op de Grote Markt. De andere bouwmeester, Gerhard Udink en de advocaat Lucas Harckens ontvingen gratie. Op straffe van executie werden zij
levenslang verbannen van
het stedelijk grondgebied.
In 1665 kwamen zij op de
vlucht voor de Mnsterse
troepen toch terug. Beiden
werden alsnog onthoofd, en
wel op dermate gruwelijke
wijze, dat woedende toeschouwers de beul achtervolgden.
De zaak Schulenborg
De zaak Schulenborgh
versterkte het wantrouwen
in de Stad. Meester Johan
Schulenborgh vertegenwoordigde Stad en Lande in
de Staten Generaal.
Hij haalde zich het ongenoegen van het stadsbestuur op
34
// MOW Magazine
Onder Vuur // 35
Tot slot
De Eerste Mnsterse Oorlog liep voor de Prins Bisschop op een fiasco uit. Niettemin zou hij
het enkele jaren later nog eens proberen, in 1672. Als onderdeel van een bondgenootschap met
Engeland en Frankrijk rukte de Bisschop op in het oosten en belegerde de stad Groningen.Uit deze
tijd stamt zijn bijnaam Bommen Berend. Twee jaar later was Von Galen opnieuw verslagen.
Dit belette hem echter niet om zichzelf in 1674 te laten portretteren als machtig ruiter voor de stad
Groningen. Doordat de schilder vanaf een gravure werkte, staat de stad overigens in spiegelbeeld.
Ook zijn grafschrift laat
weinig aan verbeelding
over:
Gewijd aan God de
almachtige en allerhoogste. De buitengewoon verheven en
eerwaardige Vorst en
Heer, Heer Christoph
Bernhard,Bisschop van
Mnster, Abt van de abdij
van Corve, Burggraaf van
Stromberg, Prins van het
Heilige Romeinse Rijk,
Heer van Borculo, werd
geboren in de burcht van
Bisping op 12 oktober
1606, werd gekozen tot
bisschop op 14 november 1650, werd bevestigd
en gewijd in 1651, en in
1652 in een feestelijke
processie in zijn ambt
ingeleid.
Hij heeft de zedelijke
levenswandel van de
geestelijkheid hersteld.
Hij heeft de kerken weer
toegerust. Hij heeft het
vaderland weer veiligheid gebracht.
www.lodewijkbruckman.nl
artistieke objecten is hierbij een vertrek- maar niet een eindpunt. Achter
de schermen werkt het museum aan
het beschrijven en toegankelijk maken van deze collectie.
Verder organiseert MOW educatieve
activiteiten voor jong en oud en
werkt het museum aan een groeiend
evenementenprogramma.