wykona to w sposb zademonstrowany przez prowadzcego

wiczenia.
zaglda z bliska do wntrza naczy laboratoryjnych, w ktrych
znajduj si szkodliwe substancje lub prowadzi si eksperyment
przeciera oczu rkami, jeeli nie mamy pewnoci, e rce te s
czyste.

wiczenie 1

BEZPIECZESTWO PRACY
W LABORATORIUM CHEMICZNYM
1. Podczas przebywania w laboratorium naley nosi wasne okulary
ochronne (nie tylko w trakcie wykonywania wicze). Szka
kontaktowe naley zastpi ochronnymi okularami korekcyjnymi albo
okularami korekcyjnymi w poczeniu z okularami ochronnymi typu
gogle.
2. W pracowni obowizuje stosowanie fartuchw ochronnych
wykonanych z wkien naturalnych.
3. Dugie wosy naley zwiza lub upi w sposb
uniemoliwiajcy ich kontakt z odczynnikami i rdami ciepa.
4. Wzbronione jest jedzenie, picie, ucie gumy i palenie papierosw.
5. Naley zna najblisze miejsca, gdzie znajduj si rodki
bezpieczestwa, takie jak ganice, koce ganicze oraz sanitarne rodki
pierwszej pomocy. Kady wypadek naley zgosi natychmiast
prowadzcemu wiczenia. Miejsce termicznego oparzenia (najczciej
donie) natychmiast schodzi strumieniem zimnej wody. W razie
chwilowej niedyspozycji naley powiadomi prowadzcego zajcia o
niemoliwoci wykonywania pewnych czynnoci laboratoryjnych.
6. Kady odczynnik trzeba traktowa jako potencjalnie
niebezpieczny.
Naley zapobiega wprowadzeniu chemikaliw do organizmu oraz
unika kontaktu odczynnikw ze skr rk, twarzy i ubraniem. W razie
kontaktu odczynnika ze skr lub oczyma naley natychmiast miejsce
skaenia zmy du iloci wody.

7. Eksperymenty, w ktrych wydzielaj si, lub s stosowane, gazy

lub pary, ktre s palne, toksyczne, dranice skr i drogi oddechowe
lub posiadajce nieprzyjemny zapach, wykonuje si wycznie pod
wycigiem (dygestorium). Wszystkie czynnoci pod wycigiem
wykonywa na stojco, przy wczonym wycigu i opuszczonej szybie.
Nie wkada gowy do wntrza wycigu!
8. Ogrzewanie cieczy w probwkach naley prowadzi pod
wycigiem, kierujc wylot probwki w stron wntrza wycigu.
Ogrzewajc ciecze w innych naczyniach laboratoryjnych naley
stosowa kamyczki wrzenne. Nie wolno dodawa kamyczkw
wrzennych i adnych cia staych do cieczy ogrzanych do temperatury
bliskiej ich temperaturze wrzenia.
9. Zawsze wlewa kwas do wody. Mieszanie kwasu (zwaszcza
stonego kwasu siarkowego) z wod jest procesem silnie
egzotermicznym. Woda wlana do kwasu zawrze na jego powierzchni i
spowoduje wyprynicie kwasu.
10. W czasie eksperymentw z substancjami atwopalnymi
(wikszo rozpuszczalnikw organicznych) nie wolno uywa
palnikw gazowych. Przed uyciem palnika gazowego sprawdzi, czy
w pobliu nie znajduje si atwopalna substancja.
11. Sprztem szklanym naley posugiwa si ostronie. Szczegln
ostrono naley zachowa przy ciciu rurek szklanych, osadzaniu
szklanych rurek, lejkw itp. w korkach gumowych, nakadaniu wy
gumowych na chodnice. Czynnoci te naley wykonywa ochraniajc
donie rkawicami z grubego materiau lub ciereczk. O stuczonym
sprzcie szklanym (z wyjtkiem stuczonych probwek, ktre mona

Nie wolno:
napenia pipet ustami
prbowa smaku jakiegokolwiek odczynnika (nawet jeeli sdzimy,
jest to tylko sl kuchenna)
bezporednio wcha adnych par i gazw. Jeeli instrukcja
wiczenia przewiduje zapoznanie si z zapachem odczynnika, naley
1

wyrzuca do kosza) informowa laborantw, w celu jego wymiany i

natychmiast usuwa go ze stou laboratoryjnego.

PRZEPISY PORZDKOWE
1.
Wyniki eksperymentw oraz obserwacje naley na bieco
zapisywa w zeszycie laboratoryjnym (dziennik laboratoryjny). Nie
zapisywa na kartkach, kawakach bibuy itp. Opisane obserwacje i
wyniki przeprowadzonych eksperymentw powinny by na
zakoczenie wicze podpisane przez prowadzcego.

12. O zaistnieniu w czasie wicze awarii sprztu itp. niezwocznie

powiadomi osob prowadzc zajcia. W przypadku przerwy w
dopywie wody, gazu lub prdu elektrycznego naley zakrci
odpowiednie kurki i wyczy urzdzenia znajdujce si uprzednio pod
napiciem.

2.
Okrycie wierzchnie naley zostawia w szatni. Torby, teczki i itp.
nie mog znajdowa si na sali laboratoryjnej. Naley je umieci w
szafkach na korytarzu. Klucze do szafek pobiera si u laborantw,
pozostawiajc w zastaw legitymacj studenck.

13. Pracowa w miejscu wskazanym przez prowadzcego zajcia i nie

zmienia go w sposb dowolny. Zgasza prowadzcemu kady fakt
opuszczania pracowni na czas przerwy i po zakoczeniu wicze.

3.
Nadmiar odczynnikw w postaci roztworw wodnych lub
roztwory po eksperymentach chemicznych wylewa si do zlewu przy
stole laboratoryjnym lub do zlewu pod wycigiem, jeli eksperyment
zgodnie z instrukcj by wykonywany pod wycigiem, spukujc du
iloci wody. Natomiast rozpuszczalniki organiczne lub zlewki
substancji silnie toksycznych zlewa si do butelek oznaczonych
napisem zlewki....

14. Nie wolno:

wykonywa eksperymentw niezatwierdzonych przez pracownika
prowadzcego zajcia laboratoryjne
pracowa w laboratorium bez opieki pracownika prowadzcego
zajcia laboratoryjne
wynosi odczynnikw
laboratoryjne.

chemicznych

poza

pomieszczenia

4.
Korkw do butelek z odczynnikami nie naley ka na stole. Nie
wolno zamienia korkw w butelkach!

15. Z wyjtkiem sytuacji naglcych, wzbronione jest bieganie w

pracowni oraz jakikolwiek nadmierny popiech. Wzbronione jest
zastawianie cigw komunikacyjnych.

5.

Butelk z odczynnikiem naley odstawi na waciwe miejsce.

6.
Nie naley zabiera odczynnikw lub sprztu laboratoryjnego z
innych stow. Brakujcy sprzt lub odczynnik mona zawsze pobra w
pokoju laborantw.

16. Nieodpowiednie arty i inne nieodpowiedzialne zachowania w

pomieszczeniach laboratoryjnych s wzbronione.
17. Przed przystpieniem do wykonywania eksperymentw student
ma obowizek zapozna si ze szczegami dowiadczenia. Naley
przeczyta cay opis dowiadczenia, zwracajc uwag na zamieszczone
ostrzeenia, zapozna si z waciwociami uywanych odczynnikw
(ich palno, toksyczno, reaktywno patrz wykaz odczynnikw
niebezpiecznych w niniejszej instrukcji).

7.

W eksperymentach uywa wody destylowanej.

8.
Podczas waenia nie wsypywa odczynnikw bezporednio na
szalki wagi. Uywa naczynek wagowych lub kawakw papieru do
waenia. Nie way ciepych, ani tym bardziej gorcych przedmiotw.
Przedmioty waone powinny mie temperatur pokojow.
9.
Utrzymywa porzdek i czysto na stoach laboratoryjnych. Po
zakoczonym wiczeniu umy szko laboratoryjne najpierw
detergentem w wodzie z kranu, a nastpnie przepuka wod
2

destylowan. Uywany sprzt laboratoryjny uoy na tacach zgodnie z

opisem i po sprawdzeniu przez panie laborantki umieci w
odpowiedniej szafce, a taborety ustawi na stoach. Po skoczonych
wiczeniach starannie umy rce.

* zwizki oowiu
* zwizki kadmu
* tioacetamid
(AKT)

10. Jedna lub dwie osoby z grupy peni w trakcie wicze funkcj
dyurnego. Do obowizkw dyurnego naley: pobranie kluczy do
szafek, w ktrych znajduje si sprzt do danego wiczenia (w zastaw
naley odda legitymacj studenck), uzupenianie zuytego sprztu lub
odczynnikw w trakcie wicze oraz dopilnowanie grupy, aby
pozostawia po sobie pracowni stanie takim, w jakim jak zastaa.

*2*

Kwasy gwatownie reagujce z zasadami:

* bromowodorowy HBr
* fluorowodorowy HF

WYKAZ NIEBEZPIECZNYCH ODCZYNNIKW

SUBSTANCJE TOKSYCZNE

* solny HCl

Wszystkie
odczynniki
s
substancjami
potencjalnie
niebezpiecznymi. Naley zapobiega wprowadzaniu chemikaliw do
organizmu oraz unika kontaktu odczynnikw ze skr rk, twarzy i
ubraniem. Poniej wymieniono wybrane substancje silnie toksyczne.
Pyy toksycznych substancji staych oraz gazy i pary toksycznych
cieczy stwarzaj due niebezpieczestwo zatrucia podczas oddychania.
* zwizki arsenu
* cyjanki nieorg.
*kwas szczawiowy i jego sole
* fosfor biay
* zwizki baru
* zwizki rtci

gazy
* amoniak NH3
* cyjanowodr HCN
* fluor
* chlor
* fluorowodr HF
* chlorowodr HCl
* jodowodr HI

SUBSTANCJE RCE

Wywouj powane uszkodzenia przy zetkniciu ze skr lub ich wdychaniu w

postaci par lub pyw.

12. Po zapoznaniu si z przepisami BHP oraz regulaminem pracowni

kady student podpisuje zobowizanie do ich przestrzegania.

substancje stae

aromatyczne (np. anilina)

* brom
* rt

* tlenki azotu NO2, NO

* siarkowodr H2S
* metanol CH3OH
* ozon O3

11. Kady student powinien posiada zapaki lub zapalniczk do

zapalania gazu i ciereczk.

*1*

* fosforowodr PH3
* arsenowodr AsH3
* tlenek wgla CO

* azotowy HNO3

* siarkowy H2SO4 (uwaga, zachowa

szczegln ostrono przy rozcieczaniu stonego kwasu wod, zawsze dodawa kwas
do wody!
* mieszanina chromowa (tzw.chromianka)
roztwr dwuchromianu potasu w stonym
kwasie siarkowym

Zasady i tlenki zadsadowe gwatownie reagujce z kwasami:

* tlenek wapniowy CaO
* wodorotlenek wapniowy Ca(OH)2
* wodorotlenek potasowy KOH * wodorotlenek sodowy NaOH

ciecze
* disiarczek wgla CS2
* chlorowcopochodne
metanu i etanu (szczeglnie CCl4 i CHCl3)
* wglowodory aromatyczne (zwaszcza benzen)
* aminy alifatyczne oraz

Inne:
* fluorowce

* chromiany i dwuchromiany
(wasnoci rce wykazuj rwnie ich pyy)

* 3 * SUBSTANCJE STWARZAJCE NIEBEZPIECZESTWO

POARU

*4* MIESZANINY POTENCJALNIE NIEBEZPIECZNE

W czasie eksperymentw z substancjami atwopalnymi nie

wolno uywa palnikw i innych otwartych rde ciepa.

Silne utleniacze tworz niebezpieczne mieszaniny ze zwizkami

atwo utleniajcymi si, takimi jak: alkohole, wglowodory, materiay
celulozowe, siarka, fosfor, wgiel aktywny, rozdrobnione metale itp.

Przed uyciem palnika gazowego naley sprawdzi, czy w

pobliu nie znajduj si substancje atwopalne.

Silne utleniacze:
* kwas nadchlorowy HClO4, nadchlorany, chlorany
* mieszanina chromowa (chromianka), chromiany i
dichromiany
* stony kwas azotowy (HNO3) i azotany (np.
NH4NO3)
* nadmanganiany
* skroplony tlen, skroplone powietrze

* palne ciecze (wikszo rozpuszczalnikw organicznych jest lotna i

atwopalna!):
- eter dietylowy
- wglowodory alifatyczne (np. pentan, heksan, heptan, benzyna
lekka)
- wglowodory aromatyczne (np. benzen, toluen, ksylen)
- wglowodory alicykliczne (np. cyklopentan, cykloheksan)
- tetrahydrofuran THF
- aminy
- estry
- alkohole (np. metanol, etanol)
- dimetyloformamid DMF

*5 * SUBSTANCJE RAKOTWRCZE

* benzen
* aminy aromatyczne
* tioacetamid AKT
* azbest
* benzydyna i jej pochodne

* palne gazy:

*6* WZORY ZNAKOW OSTRZEGAWCZYCH (PIKTOGRAMY)

- wodr
- metan, etan, propan, butan
- acetylen
- fosforowodr, arsenowodr
* palne substancje stae:
- sd, potas (Nie gasi wod! Gasi za pomoc ganicy proszkowej
lub suchym piaskiem!)
- fosfor biay (Nie gasi wod! Gasi za pomoc ganicy proszkowej
lub suchym piaskiem!)

Znak

Symbol

Napis

Produkt wybuchowy

dowiadczalnym inhalacyjnie, przez czas ustalony, powoduje zgon

50% populacji okrelonego rodzaju zwierzt.
TELEFONY ALARMOWE

Produkt utleniajcy

Produkt atwopalny

F+

Produkt skrajnie
atwopalny

Produkt
niebezpieczny dla
rodowiska

Telefon alarmowy
Policja
Stra Poarna
Pogotowie ratunkowe

112
997
998
999

UDZIELANIE PIERWSZEJ POMOCY

W laboratorium bardzo wana jest umiejtno zachowania si w
razie wypadku. Poniej zaprezentowane zostay sposoby
zachowania si w poszczeglnych sytuacjach zagroenia. W razie
wypadku naley szybko oceni sytuacj, usun, jeli to moliwe,
przyczyn zagroenia, ochrania ludzi, ewakuujc wszystkie osoby
z niebezpiecznego miejsca, po czym natychmiast wezwa pomoc pogotowie i stra poarn, jeeli jest to konieczne.

* 7 * TOKSYCZNO SUBSTANCJI I PREPARATW CHEMICZNYCH

NDS Najwysze Dopuszczalne Stenie [mg/m3]: stenie substancji

w postaci pyu lub gazu, ktrej oddziaywanie na pracownika w cigu
omiogodzinnego czasu pracy i przez okres jego aktywnoci
zawodowej nie powinno spowodowa ujemnych zmian w stanie
zdrowia jego oraz jego przyszych pokole.
NDSCh Najwysze Dopuszczalne Stenie Chwilowe: j.w., lecz gdy
utrzymuje si w rodowisku pracy nie duej ni 30 min. w czasie
zmiany roboczej.
NDSP Najwysze Dopuszczalne Stenie Progowe: stenie, ktre ze
wzgldu na zagroenie zdrowia lub ycia nie moe by w rodowisku
pracy przekroczone w adnym momencie.
DL50 lub LD50 Dawka Letalna [mg/kg]: ilo substancji, ktra podana
zwierztom dowiadczalnym drog pokarmow lub na skr powoduje
zgon 50% populacji okrelonego rodzaju zwierzt.
CL50 lub LC50 Stenie Letalne [mg/L/h]: ilo subst. w fazie
gazowej (w postaci pyu lub gazu), ktra podawana zwierztom

2.1. Poar.
W razie poaru naley zachowa spokj, przytomno umysu i nie
dopuci do paniki. Naley zgasi wszelkie palniki w bliskim otoczeniu
poaru, w miar moliwoci wyczy instalacj gazow i elektryczn
oraz usun atwopalne materiay; zamkn okna i drzwi, sprawdzajc
przedtem, czy nikt nie pozosta w zamykanych pomieszczeniach;
ewakuowa ludzi przez oznaczone wyjcia ewakuacyjne i wezwa
stra poarn.
Nastpnie naley rozpocz walk z pomieniami, nie podejmujc
jednak niebezpiecznego ryzyka. Wanym jest, by dostatecznie
wczenie opuci pomieszczenie, w celu uniknicia zatrucia tlenkiem
wgla lub uduszenia z braku tlenu. Do gaszenia poarw w
laboratorium chemicznym najczciej stosowane s ganice napenione
ditlenkiem wgla lub ganice proszkowe. Wod nie mona gasi
5

urzdze elektrycznych. Poza tym do gaszenia poarw uywa si

piasku i ewentualnie wody z hydrantw przeciwpoarowych lub
systemu zraszajcego. arzce si materiay najlepiej gasi za pomoc
ganic proszkowych. Do najatwiej arzcych si materiaw nale:
wgiel, drewno, papier i odzie. Piasek uywany jest w przypadku
palcych si metali. Z kolei ditlenek wgla nie nadaje si do gaszenia
palcych si lub arzcych metali, bowiem ulega on redukcji z
utworzeniem tlenkw metali, co jest procesem silnie egzotermicznym.
Mae poary na stole laboratoryjnym gasi si zwykle ganicami
wypenionymi ditlenkiem wgla, bd tumic ogie kocem ganiczym.
Mona take uywa do tego celu piasku ganiczego. W przypadku
palenia si sodu lub potasu nie stosowa ganic halonowych, gdy
moe nastpi wybuch. Jeeli pali si olej lub rozpuszczalniki
organiczne, nie naley do gaszenia uywa wody, gdy powoduje to
rozpryskiwanie palcej si substancji. W takich wypadkach najlepsze s
ganice proszkowe lub wypenione dwutlenkiem wgla. Jeeli zapali
si czowiek, naley osob palc si wywrci na posadzk, a
nastpnie ugasi pomie kocem ganiczym, wilgotnym kocem czy
fartuchem. W cikich przypadkach oparze natychmiast wezwa
lekarza i stosowa si do jego polece.

charakterystyki MSDS. W przypadkach powaniejszych oparze,

naley
natychmiast
wezwa
pogotowie
ratunkowe
lub
przetransportowa chorego do lekarza zabierajc kart charakterystyki
MSDS.
2.4. Dostanie si rodkw chemicznych do oka.
Przy pomocy oczomyjki lub prysznica gruntownie spuka oko du
iloci wody. Wezwa lekarza, przygotowa kart charakterystyki.
2.5. Zatrucia.
W przypadku zaobserwowania oznak zatrucia (bl gowy, osabienie,
duszno wymioty, omdlenie) naley zatrutego wyprowadzi na wiee
powietrze i wezwa lekarza. Sposb postpowania, w zalenoci od
typu
zatrucia, podano poniej:
2.5.1 Zatrucie gazami.
W przypadku zatrucia gazami takimi, jak: gaz wietlny, tlenek wgla,
arsenowodr, fosgen, tlenki azotu, amoniak, chlor, brom, chlorowodr
naley natychmiast usun zatrut osob z niebezpiecznej strefy,
pamitajc jednoczenie o zabezpieczeniu siebie przed zatruciem.
Poszkodowanego naley przetransportowa do miejsca, gdzie ma on
dostp do duych iloci wieego powietrza. W razie omdlenia i ustania
oddechu zastosowa sztuczne oddychanie. Nie stosowa sztucznego
oddychania w przypadku zatrucia cyjanowodorem lub fosgenem.
Natychmiast sprowadzi lekarza.
Po zatruciu tlenkiem wgla naley doustnie poda 0,5% roztwr
wodny nadtlenku wodoru (yk stoow co 10 minut). Natychmiast
skontaktowa si z lekarzem.
Po zatruciu tlenkami azotu naley podawa do wdychania powietrze
z parami amoniaku. Natychmiast skontaktowa si z lekarzem.
Po zatruciu rcymi gazami, takimi, jak: chlor, chlorowodr,
bromowodr, amoniak, naley poszkodowanego wynie na wiee
powietrze. W razie utraty przytomnoci stosowa sztuczne oddychanie.

2.2. Oparzenia cieplne.

W przypadku oparzenia wywoanego wysok temperatur (pomieniem,
rozgrzanym palnikiem) naley natychmiast oparzone miejsce chodzi
zimn wod przez dugi czas. Oparzonego miejsca nie wolno
niepotrzebnie dotyka ani smarowa kremem, naley natomiast
zabezpieczy jaowym opatrunkiem. W wyniku powanych oparze
niezbdna jest pomoc lekarska. Pcherzy powstaych w miejscach
oparzenia nie wolno samodzielnie przecina.
2.3. Oparzenia rodkami chemicznymi.
Miejsce oparzone stonymi kwasami lub zasadami naley natychmiast
oparzone przemywa du iloci wody przez okres kilkunastu minut i
nanie rodek wicy chemikalia. Postpowa zgodnie z kart

W przypadku zatrucia amoniakiem wykonuje si inhalacj z

rozcieczonego kwasu octowego, za w przypadku gazw o
charakterze kwasowym - inhalacj z rozcieczonego amoniaku. W
przypadku zatrucia parami bromu mona poda do wdychania pary
etanolu. Natychmiast skontaktowa si z lekarzem.

przypadku zatrucia parami podaje si do wdychania pary etanolu lub

amoniak. Dalszej pomocy udziela lekarz.
Zatrucia rtci mog by spowodowane wdychaniem par lub
zayciem rozpuszczalnych soli rtci. W takim przypadku naley
zastosowa pukanie odka, ktre moe wykona wycznie lekarz.
Doustnie mona poda due iloci odtuszczonego mleka lub biako
jaja. Resztki rtci mona absorbowa, podajc aktywny wgiel.
Natychmiast skontaktowa si z lekarzem.

2.5.2 Poknicie niepodanej substancji chemicznej.

W takim przypadku naley spowodowa wymioty, podajc
poszkodowanej osobie wodny roztwr soli kuchennej (yka stoowa na
szklank wody). Nie mona wywoywa wymiotw, jeeli czowiek
jest nieprzytomny, poniewa istnieje niebezpieczestwo zachynicia
si. Nie mona take wywoywa wymiotw, jeeli pacjent pokn
kwasy, zasady lub inne substancje rce, gdy istnieje
niebezpieczestwo dalszego uszkodzenia przewodu pokarmowego. W
kadym przypadku naley wezwa lekarza!
Po zatruciu kwasami podaje si tlenek magnezu, wod wapienn, a
take rodki osaniajce, jak: biako jaja, mleko, odwar siemienia
lnianego. W razie zapaci, w oczekiwaniu na przybycie lekarza, uoy
chorego z nogami uniesionymi wyej.
Po zatruciu silnymi zasadami naley poda rodki zobojtniajce, jak
0,5% roztwr kwasu octowego, cytrynowego, mlekowego lub
winowego, a take rodki osaniajce, jak mleko i biako jaja kurzego.
Nie wolno stosowa rodkw wymiotnych i przeczyszczajcych, ani te
przeprowadza pukania odka. Natychmiast skontaktowa si z
lekarzem.
W przypadku zatrucia solami baru stosuje si rodki wymiotne.
Dobrze jest podawa rodek osaniajcy, taki, jak mleko czy biako jaja.
Po zatruciu zwizkami arsenu mona podawa rodki wymiotne.
Mona take podawa rodki osaniajce, takie, jak due iloci mleka,
biako jaja. Natychmiast skontaktowa si z lekarzem.
Zatrucie bromem moe by spowodowane przypadkowym jego
zayciem doustnie lub wdychaniem par. W przypadku zatrucia
doustnego mona zastosowa rodki wymiotne. Podaje si take tlenek
magnezu, zawiesin medycznego wgla aktywnego oraz mleko. W

2.6. Skaleczenia i zranienia.

Wyjmuje si z rany pincet resztki obcego ciaa i przez kilkanacie
sekund pozwala si na krwawienie (jeli nie jest ono zbyt obfite). Rany
nie powinno si obmywa. Brzegi rany i przylegajc powierzchni
skry dezynfekuje si jodyn. Nakada si opatrunek. W przypadku
duego zanieczyszczenia, okolice rany obmywa si alkoholem
etylowym lub wod utlenion, a w przypadku zanieczyszcze
substancjami nierozpuszczalnymi w alkoholu i w wodzie, oczyszczon
benzyn. W przypadku znacznego krwawienia nakadamy opatrunek
uciskowy powyej rany. Ucisk nie powinien by stosowany duej ni 5
minut. Wzywamy lekarza.
2.7. Omdlenia.
Naley zapewni dostp wieego powietrza. Osob naley uoy w
takiej pozycji, aby gowa spoczywaa nieco niej ni tuw. Naley
rozluni wszystkie czci garderoby utrudniajce oddychanie i
swobodny obieg krwi. Naley umieci nogi omdlaego wysoko ku
grze na kilkanacie sekund i wezwa pomoc medyczn.
W kadym z w/w przypadkw po udzieleniu pierwszej pomocy
naley bezwzgldnie uda si do lekarza z kart charakterystyki
MSDS.
Uwaga: Apteczka znajduje si w pomieszczeniu laboratorium oraz w
pomieszczeniu przygotowawczym.

wiczenie 2

rozkadowi. W statywie umocowa termometr umieszczony w

probwce, ktrej dno jest zanurzone w piasku. W pobliu termometru
umieci tygiel z analizowan sol. Rozpocz ogrzewanie ani
ustawiajc parametry grzaek w sposb wskazany na obudowie ani.
W trakcie ogrzewania kontrolowa temperatur, tak aby miecia si w
zakresie odpowiednim dla dehydratacji danej soli.

OZNACZANIE WODY KRYSTALIZACYJNEJ

W HYDRATACH
* Krystaliczne hydraty przy ogrzewaniu do okrelonej temperatury
trac jedynie wod krystalizacyjn, przechodzc w sl bezwodn, ktrej
ewentualny dalszy rozkad zachodzi w wyszych temperaturach. W
wiczeniu, metod analizy wagowej, oznacza si liczb moli wody
przypadajc na 1 mol krystalicznego hydratu.

*** Ogrzewanie tygla w pomieniu palnika (metoda B)

Tygiel umieci w trjkcie porcelanowym i ogrzewa, pocztkowo
jak najmniejszym pomieniem. Nastpnie stopniowo naley zwiksza
pomie, a wewntrzny stoek pomienia osignie dno tygla i
rozgrzeje. Ogrzewa 5 10 minut.

Cel wiczenia. Ilustracja zasad techniki analizy wagowej i zasad

stechiometrii. Przyswojenie sobie zasad waenia. Nabycie umiejtnoci
posugiwania si palnikiem gazowym, tyglem porcelanowym,
eksykatorem.
Zakres materiau naukowego. Obliczanie wzorw chemicznych na
podstawie skadu ilociowego zwizkw chemicznych.

**** Warunki analizy soli

zalecana
wielko
sl
odwaki

Literatura. A. liwa "Obliczenia chemiczne"

Wykonanie wiczenia. Z eksykatora wyj tygiel porcelanowy i zway
na wadze z dokadnoci do 0,02 g. Do wszystkich wae uywa tej
samej wagi. Do tygla wsypa okoo 1/2 szpachelki soli wskazanej przez
prowadzcego (zalecane wielkoci odwaek podaje tabela) i zway
tygiel wraz prbk. Obliczy mas soli. Tygiel z analizowan sol
ogrzewa na ani piaskowej (metoda A) lub bezporednio w pomieniu
palnika gazowego (metoda B), a do cakowitego odwodnienia soli, a
nastpnie przenie do eksykatora i pozostawi do cakowitego
ostygnicia. Ostudzony do temperatury pokojowej tygiel zway.
Czynnoci ogrzewania, studzenia i waenia powtarza a do uzyskania
staej masy tygla (z dokadnoci do 0,02 g). Po zakoczeniu wiczenia
tygiel umy.

metoda
ogrzewani
a

temperatur
a
ani

barwa soli
bezwodnej

CuSO4nH2O

1 1,5 g

240
260C

biaa

CoCl2nH2O

1 1,5 g

150
160C

jasnoniebieska

BaCl2nH2O

3,5 5 g

MgSO4nH2
O

24g

Sprawozdanie
Naszkicowa zestawy dowiadczalne (praenie metod A i B),
podpisujc ich elementy.

** Ogrzewanie tygla na ani piaskowej (metoda A)

W ani piaskowej ogrzewamy sole, ktre w temperaturach
osiganych w tyglu ogrzewanym bezporednio palnikiem ulegaj

Wyniki zapisa wedug schematu:

masa tygla
............
masa tygla z sol
............
masa tygla z sol po praeniu ............
masa wody krystalizacyjnej
............
masa soli bezwodnej
............

............

............

Obliczy ilo wody przypadajcej na jeden mol soli bezwodnej i poda

wzr chemiczny hydratu. Zamieci obliczenia. Skomentowa
otrzymany wynik. Rozway, jak wpyn na wyniki oznaczenia
nastpujce bdy dowiadczalne:

niedostateczne wypraenie soli

zbyt wysoka temperatura praenia
zwaenie ciepego tygla
studzenie wypraonej soli bez uycia eksykatora

wiczenie 3

Wykonanie wiczenia. Wykonujc poniszy zestaw dowiadcze,

naley na bieco zapisywa w dzienniku laboratoryjnym wyniki w
formie nastpujcej tabelki:

REAKCJE CHEMICZNE (I)

Cel wiczenia. Obserwacja niektrych typowych reakcji chemicznych,
identyfikacja produktw i zapis przemian chemicznych w postaci
zbilansowanych rwna chemicznych.

substraty

Zakres materiau. Klasyfikacja, nazewnictwo i waciwoci prostych

zwizkw nieorganicznych (tlenki, wodorotlenki, kwasy, sole; typy
tlenkw [kwasowe, zasadowe, amfoteryczne, obojtne]). Podzia
pierwiastkw na metale i niemetale i ich pooenie w ukadzie
okresowym. Reakcje otrzymywania soli. Wartociowo, stopie
utlenienia.

obserwacje

zidentyfikowane produkty

Informacje zawarte w tabelce naley nastpnie wykorzysta do

zapisania zbilansowanego rwnania reakcji. W rwnaniach produkty
gazowe oznaczy strzak skierowan w gr, natomiast produkty
nierozpuszczalne strzak skierowan w d.
UWAGA!
WSZYSTKIE
DOWIADCZENIA
PRZEPROWADZI POD WYCIGIEM.

Literatura. Dowolny podrcznik chemii nieorganicznej.

Rwnania chemiczne obrazuj, co dzieje si w trakcie reakcji
chemicznej. Aby reakcj mona byo przedstawi rwnaniem, naley
ustali wzory chemiczne substratw i produktw reakcji, a nastpnie
dobra wspczynniki przez porwnanie liczby atomw lub grup
atomw po prawej i lewej stronie rwnania. Ustalenie produktw
reakcji wymaga zaobserwowania wydzielania si gazw, tworzenia
osadu lub zmiany barwy, ktre towarzysz reakcji, oraz identyfikacji
produktw w oparciu o ich waciwoci fizyczne i chemiczne, jak
rwnie poprzez analiz. Reakcje chemiczne mona podzieli na
reakcje, w ktrych zachodzi przeniesienie elektronu midzy atomami
(reakcje redoks), oraz te, ktre zachodz bez przeniesienia elektronu.
Formalnie, reakcje dzieli si rwnie na nastpujce typy:

NALEY

1. Rozkad szczawianu elaza(II).

Such, ma probwk napeni do 1/5 objtoci tym

szczawianem elaza(II). Umieci j w metalowej apie i po
zamocowaniu ukonie na statywie ostronie ogrzewa w pomieniu
palnika (Uwaga! nie naley pali ap). Gdy temperatura szczawianu
osignie 160C, rozpocznie si rozkad zwizku z wydzieleniem
proszku metalicznego elaza oraz gazowego dwutlenku wgla. Do
probwki wprowadzi zapalone uczywo w celu sprawdzenia palnoci
powstajcego gazu (jak inaczej mona zidentyfikowa CO2?).
Ogrzewanie naley zakoczy, gdy caa zawarto probwki z
jasnotej stanie si matowoszara (na ciankach probwki nie powinno
by kropelek wody). Probwk oddali od palnika i wysypywa powoli
jej zawarto do duej parownicy. Zaobserwowa spalanie si elaza.
Sprawdzi rozpuszczalno otrzymanego tlenku elaza Fe3O4 w
wodzie.

synteza
A+BC
analiza
CA+B
wymiana pojedyncza AB + C AC + B
wymiana podwjna AB + CD AD + CB

10

Zapisa obserwacje, uoy odpowiednie rwnania reakcji.

Napisa reakcj identyfikacji wydzielajcego si CO2.
Wyjani, dlaczego elazo nie zapalio si w probwce w czasie ogrzewania.

min., za pomoc bibuy usun roztwr soli z blaszki glinowej (uy

rkawiczek ochronnych) i wrzuci blaszk do maej zlewki z wod
destylowan. Blaszk w zlewce nakry maym lejkiem, na lejek
naoy probwk wypenion wod. Obserwowa wydzielanie si
pcherzykw wodoru na powierzchni blaszki. Po wypenieniu
probwki wodorem, zatka probwk palcem i wycign z wody.
Probwk umieci w statywie, usun palec i natychmiast
(wydzielajcy si gaz bardzo szybko dyfunduje) przytkn zapalon
zapak do wylotu probwki. Wyj blaszk glinow z wody,
zarysowa j w kilku miejscach i pozostawi na powietrzu.
Obserwowa tworzenie si pulchnego biaego nalotu.

2. Reakcje metali z wod i kwasami

2.1. Dziaanie sodu metalicznego na wod

Zlewk o pojemnoci 50 cm3 napeni do objtoci wod
destylowan. May kawaek sodu metalicznego, otrzymany od
laboranta (na bibule do sczenia) przenie szczypcami lub zsun z
bibuy (nie dotyka) do zlewki z wod. Jaki gaz si wydziela? Po
zakoczeniu reakcji doda do otrzymanego roztworu kropl
fenoloftaleiny.

Jakie jony obecne w roztworze zmieniaj zabarwienie fenoloftaleiny?

Wyjani obserwowane zjawisko i poda czsteczkowe i jonowe rwnania
reakcji.

Napisa rwnania: a) reakcji zachodzcej midzy glinem a

chlorkiem rtci(II); b) reakcji midzy glinem a wod; c) tworzenia si
pulchnego biaego nalotu.

2.2. Reakcja magnezu metalicznego z wod.

Kawaek wstki magnezowej (ok. 1 cm) oczyci od nalotu tlenku
papierem ciernym. Magnez umieci w probwce z 2-3 cm3 wody
destylowanej. Zwrci uwag, e w temperaturze pokojowej reakcja nie
zachodzi. Probwk ogrza pomieniem palnika. Obserwowa przebieg
reakcji. Do otrzymanego roztworu doda kropl fenoloftaleiny.

Uwaga. Przez utworzenie amalgamatu zostaje zniszczona spoista struktura

ochronnej warstwy tlenku glinu na powierzchni blaszki, pozwalajc na
ujawnienie prawdziwej aktywnoci chemicznej glinu.

2.4. Reakcja cynku, magnezu i miedzi z kwasem solnym

Jakie jony obecne w roztworze zmieniaj zabarwienie

fenoloftaleiny?
Wyjani obserwowane zjawisko i poda czsteczkowe i jonowe
rwnania reakcji.

Do trzech probwek wprowadzi po okoo 2 cm3 4 M roztworu

kwasu solnego i do kadej wprowadzi kawaek odpowiedniego metalu
(cynk, magnez, mied). Porwna intensywno wydzielania si gazu
w trzech probwkach. Kiedy reakcja biegnie dostatecznie intensywnie,
do wylotu probwki przytkn such probwk w celu zebrania
wydzielajcego si gazu. Zidentyfikowa zebrany gaz.

2.3. Reakcja glinu z wod. Rola ochronnej bonki tlenkowej na

powierzchni glinu.
Uwaga: sole rtci s silnie toksyczne!!

Kawaek folii aluminiowej o pow. ok. 1 cm2 oczyci papierem

ciernym, spuka wod, wysuszy bibu i wrzuci do probwki
wypenionej wod destylowan. Obserwowa powierzchni folii.
Wyla z probwki wod i wyj blaszk. Wytrze j do sucha i zwily
powierzchni blaszki kropl roztworu chlorku rtci(II). Po upywie 2-3

11

Zapisa obserwacje dla wszystkich przeprowadzonych w wiczeniu

reakcji.
Uoy rwnania reakcji.
Okreli stopnie utlenienia substratw i produktw.
Wskaza utleniacz i reduktor.
Uszeregowa badane metale ze wzgldu na ich reaktywno.
Uoy rwnie jonowe rwnania reakcji, ktre w tych przypadkach
lepiej ilustruj proces przeniesienia elektronw.

Uwaga! W jonowych rwnaniach pomija si jony, ktre nie bior

aktywnego udziau w reakcji, a su tylko do zapewnienia elektrycznej
obojtnoci roztworu.

Napisa reakcje powkowe uleniania i redukcji H2O2 oraz

sumaryczn reakcj rozkadu (dysproporcjonowania) wody
utlenionej. Tlenek manganu (IV) peni rol katalizatora.

3. Otrzymywanie tlenu przez katalityczny rozkad wody utlenionej

4. Spalanie metali i niemetali w tlenie

4.1. Spalanie siarki

H O
2

Na yce do spala umieci niewielk ilo siarki, zainicjowa w

pomieniu palnika zapon i szybko umieci cao w probwce z
tlenem otrzymanym w wiczeniu 3. Gdy siarka przestanie si pali,
wyj yk, probwk zatka korkiem i wstrzsn. Podczas spalania
uwaa, by yka do spala nie dotkna dna probwki.

4.2. Spalanie fosforu

Podobnie jak siark spali fosfor.
yk do spala, przed kadym dowiadczeniem, naley umy,
wysuszy w pomieniu palnika i cakowicie ostudzi.

M nO
2

4.3. Spalanie magnezu

Zmontowa aparatur do otrzymywania i zbierania tlenu wedug

rysunku. W kolbie ssawkowej umieci okoo 1 g (jedna yeczka)
tlenku manganu (IV). Wkraplacz wypeni do poowy 3% roztworem
wody utlenionej. W gumowy umieci w krystalnicy wypenionej
wod. Przygotowa cztery probwki (due) wypenione po brzegi
wod, zatka korkiem gumowym i umieci pod wod. Pod wod
wyj korek z probwki (prawidowo wprowadzona do krystalnicy
probwka nie zawiera pcherzy powietrza). Wkrapla wod utlenion
do kolby utrzymujc sta szybko wydzielania tlenu. Odczeka a
wydzielony tlen wypchnie powietrze z aparatury (kilka minut). Zebra
wydzielajcy si gaz do jednej probwki. Po wyjciu z wody sprawdzi
czy probwka jest wypeniona czystym tlenem przy pomocy arzcego
si uczywa. Jeli tak, napeni gazem pozostae probwki
pozostawiajc w kadej niewielk ilo wody, zatka korkiem
gumowym pod wod i pozostawi w duej zlewce do dowiadczenia 4.

Wstk magnezow o dugoci 1 - 2 cm uj w metalowe

szczypce, rozgrza w pomieniu palnika a si zapali i wprowadzi do
naczynia z tlenem.
UWAGA! Podczas spalania magnezu nie patrze na pomie w
probwce.
5. Reakcje tlenkw z wod i reakcje pomidzy tak otrzymanymi
roztworami

5.1. Produkty spalania wymiesza z wod destylowan (poprzez

mieszanie staych produktw spalania i wytrzsanie produktw
gazowych). Probwki odkorkowa pod wycigiem i sprawdzi
papierkiem uniwersalnym odczyn kadego z uzyskanych w ten sposb
roztworw.

12

5.2. Do roztworu otrzymanego przez rozpuszczenie tlenku magnezu

doda kilka kropli fenoloftaleiny, a nastpnie dola roztwr otrzymany
w wyniku rozpuszczenia pentatlenku difosforu lub ditlenku siarki.

Okreli charakter chemiczny badanych tlenkw (w oparciu o

odczyn ich roztworw wodnych) i napisa odpowiednie rwnania
reakcji tworzenia kwasw lub zasad.
Czy wszystkie tlenki s rozpuszczalne w wodzie?
Jakie jony s obecne w roztworach otrzymanych przez zmieszanie
tlenkw z wod?
Ktre jony s odpowiedzialne za zmian zabarwienia papierka
uniwersalnego?
Jak zmienia si barwa fenoloftaleiny w probwce zawierajcej
roztwr rozpuszczonego tlenku magnezu w wodzie po dodaniu
roztworu wodnego wybranego tlenku niemetalu w wiczeniu 5.2?
Wyjani przyczyn tej zmiany na podstawie rwnania
odpowiedniej reakcji.

Sprawozdanie
1. Odpowiedzie na wszystkie zadane w instrukcji pytania.
2. Przedstawi przeprowadzone reakcje rwnaniami czsteczkowymi, a
w przypadku reakcji roztworach wodnych rwnie skrconymi
rwnaniami jonowymi. Dla reakcji utleniania i redukcji poda schemat
przenoszenia elektronw od reduktora do utleniacza.
3. Okreli charakterystyczne wasnoci gazw wydzielonych w trakcie
przeprowadzonych reakcji.
4. Wymieni 10 kwasw nieorganicznych i ich bezwodniki (nazwa i
wzr), poda nazwy ich soli. Kwasy podzieli na mocne i sabe. Dla
wybranego kwasu tlenowego poda 5 sposobw otrzymania jednej z
jego soli. Poda przykad otrzymania wodorosoli i hydroksosoli oraz
ich nazwy.

13

wiczenie 4

prowadzcego wiczenia
temperatur topnienia.

ROZDZIELANIE I OCZYSZCZANIE SUBSTANCJI METOD

KRYSTALIZACJI I EKSTRAKCJI

2.

asystenta

przeprowadzi

oznaczenie

Oddzielanie chlorku oowiu(II) od chlorku srebra

Do zlewki o pojemnoci 100 cm3 odmierzy za pomoc cylindra

miarowego 25 cm3 mieszaniny roztworw Pb(NO3)2 i AgNO3, a
nastpnie doda 12 cm3 roztworu HCl. Roztwr wraz z osadem ogrza
do wrzenia i szybko przesczy do czystej zlewki na lejku z sczkiem
uprzednio ogrzanym gorc wod. Pozostay na sczku osad chlorku
srebrowego przemy porcj gorcej wody i umieci wraz z sczkiem
na szkieku zegarkowym. Otrzymany przescz ochodzi wstawiajc do
wikszej zlewki z zimn wod. Wydzielone krysztay chlorku oowiu
odsczy.

Cel wiczenia. Poznanie zjawiska krystalizacji oraz metody oznaczania

temperatury topnienia. Konstruowanie zestaww eksperymentalnych
(ogrzewanie pod chodnic zwrotn, sczenie pod zmniejszonym
cinieniem). Technika ekstrakcji, posugiwanie si rozdzielaczem.
Zakres materiau naukowego. Podstawy krystalizacji jako metody
sucej do rozdziau substancji, temperatura topnienia jako kryterium
czystoci substancji. Prawo Nernsta. Podstawy ekstrakcji.
Literatura. "Preparatyka organiczna", wyd. zbiorowe pod red.
Bochwica, PWN Warszawa 1975, str.52 - 57, 79 - 86, 99 - 101.

3. Ekstrakcyjny rozdzia jodu i chlorku niklu(II)

Do rozdzielacza wla 10 cm3 roztworu wodnego jodu i oraz 10 cm3

roztworu chlorku niklu(II), a nastpnie 5 cm3 chloroformu. Wytrzsa,
rozdzieli warstwy. Warstw wodn powtrnie wytrzsa z now
porcj (5 cm3) chloroformu. Na szkieko zegarkowe pobra kilka kropel
warstwy wodnej i sprawdzi, czy zawiera ona jeszcze jod, dodajc
skrobi. Dla porwnania naley przeprowadzi na oddzielnym szkieku
reakcj charakterystyczn skrobi z jodem, uywajc wodnego roztworu
jodu z butelki.

1. Krystalizacja kwasu benzoesowego w obecnoci wgla aktywnego

8 g kwasu benzoesowego technicznego przenie do kolby o

pojemnoci 500 cm3, doda szczypt wgla aktywnego, wla 300 cm3
wody destylowanej i wrzuci may kawaek porcelany (w jakim celu?).
Kolb zaopatrzy w chodnic zwrotn chodzon biec wod.
Mieszanin w kolbie ogrzewa do cakowitego rozpuszczenia
kwasu benzoesowego i utrzymywa w stanie agodnego wrzenia przez
10 minut. Przez lejek szklany z karbowan bibu, ogrzany gorc
wod,
przesczy
gorcy
roztwr.
Przescz
ochodzi.
Wykrystalizowany kwas benzoesowy odsczy na lejku Bchnera i
przemy trzema porcjami zimnej wody. Produkt przenie na bibu i
suszy na powietrzu, pozostawiajc do nastpnych zaj. Po osuszeniu
produkt zway i obliczy wydajno krystalizacji.

Sprawozdanie (naley je
temperatury topnienia):

odda

po

wykonaniu

oznaczenia

w. 1. a) Naszkicowa zestawy do: ogrzewania cieczy pod chodnic

zwrotn; sczenia pod zmniejszonym cinieniem; oraz oznaczania
temperatury topnienia. Nazwa elementy zestaww.
b) Poda mas preparatu po wysuszeniu (wydajno bezwzgldn) oraz
wydajno wzgldn krystalizacji.
c) Poda zmierzon temperatur topnienia kwasu benzoesowego oraz
warto literaturow (poda rdo danych literaturowych).
d) W jaki sposb dobieramy rozpuszczalnik uywany do krystalizacji?

Zmierzy temperatur topnienia technicznego kwasu benzoesowego

oraz kwasu przekrystalizowanego. W tym celu naley z rurki szklanej
wycign dwie szklane kapilary, napeni je prbkami technicznego i
przekrystalizowanego kwasu benzoesowego. Nastpnie pod nadzorem

14

e) Rozpuszczalno KNO3 w temp. 20 oC wynosi 30g/100g wody,

natomiast w temp. 80 oC wynosi 150g/100g wody. Oblicz: a) Ile
gramw KNO3 uyto do sporzdzenia 100 g roztworu nasyconego w
temp. 80 oC; b) Ile gramw soli wydzielio si po ochodzeniu tego
roztworu do 20 oC; c) Jaka bya wydajno wzgldna krystalizacji.
w. 2 Poda jonowe reakcje strcania osadw. Jakie waciwoci obu
substancji wykorzystuje si przy oddzielaniu chlorku oowiu od chlorku
srebra?
w. 3. Naszkicowa zestaw dowiadczalny. Omwi krtko ide
przeprowadzonego dowiadczenia. Na podstawie otrzymanego wyniku
okreli, czy wspczynnik podziau K dla jodu jest wikszy czy mniejszy
od jednoci. Jak jest w przypadku chlorku niklu(II) - czy K jest
wieksze, czy mniejsze od 1?
K

faza chloroformowa

faza wodna

Naley rwnie udzieli odpowiedzi na nastpujce pytania:

a) Kiedy moemy rozdzieli dwie substancje metod ekstrakcji?
b)Jak praktyczn przewag podczas ekstrakcji wielokrotnej z roztworu
wodnego ma zastosowanie rozpuszczalnika ciszego od wody nad
lejszym od wody?
c) Dlaczego korek szlifowy powinien by wyjty ze szlifu kadorazowo
przed wypuszczeniem zawartoci z rozdzielacza?

15

odmierzy 10 cm3 roztworu za pomoc pipety jednomiarowej,

uprzednio przepukanej odmierzanym roztworem. Zawarto pipety
wla do kolbki miarowej o pojemnoci 50 cm3. Kolbk uzupeni do
kreski miarowej wod destylowan i po zatkaniu korkiem wymiesza.

wiczenie 7
ROZTWORY CIA STAYCH I CIECZY
Cel wiczenia. Poznanie techniki sporzdzania roztworw (prawidowe
uycie naczy miarowych). Nauka waenia na wadze analitycznej.

Obliczy stenie molowe tak otrzymanego roztworu.

Zakres materiau naukowego. Sposoby wyraania ste roztworw.

Przejcie od jednego sposobu wyraania stenia do innych.

Kolbk odda prowadzcemu wiczenia do sprawdzenia wraz z

zeszytem laboratoryjnym, w ktrym zanotowano wyniki oblicze.

Literatura. A. liwa," Obliczenia chemiczne"

Uwaga. W czasie sporzdzania i rozcieczania roztworu naley

pamita, e kolba miarowa jest kalibrowana na wlew, natomiast pipeta
na wylew.

Przed przystpieniem do wiczenia kolby miarowe oraz pipety naley

odtuci. W tym celu naley wymy szko detergentem, opuka pod
biec wod a nastpnie napeni roztworem odtuszczajcym.
Napenione naczynia pozostawi na ok. 10-20 min. Nastpnie roztwr
odtuszczajcy naley zla do butli, za szko opuka du iloci
biecej wody o temperaturze zblionej do temperatury pokojowej, a
nastpnie szko opuka wod destylowan z tryskawki.

2. Sporzdzanie roztworu kwasu siarkowego (pokaz)

Naley sporzdzi 250 cm3 0,7 M roztworu kwasu siarkowego

przez rozcieczenie 96-procentowego roztworu tego kwasu o gstoci
1,84 g/cm3. Obliczy potrzebn objto stonego roztworu kwasu
siarkowego. Obliczon objto odmierzy cylindrem miarowym i
wlewa maymi porcjami, przy cigym mieszaniu, do kolby stokowej
zawierajcej 100 cm3 wody. Pozostaego w cylindrze kwasu nie
spukiwa wod, poniewa cylinder jest kalibrowany na wylew.
Zawarto kolby stokowej ostudzi, a nastpnie przenie ilociowo
do kolby miarowej poj. 250 cm3 . Kolbk stokow spuka maymi
porcjami wody, doczajc je do roztworu w kolbie. Dopeni kolb
miarow wod destylowan do kreski. Roztwr wymiesza. Po
ochodzeniu ponownie uzupeni wod destylowan do kreski
miarowej.

UWAGA !!!
Roztwr odtuszczajcy jest sporzdzony ze 100 g NaOH, 100 g
H2O i okoo 900 ml alkoholu etylowego. Roztwr jest silnie rcy,
dlatego ca procedur mycia szka naley wykona w rkawicach
ochronnych.
NIE WOLNO MY SZKA MIAROWEGO W GORCEJ
WODZIE.
1. Sporzdzanie roztworu KMnO4

Odway na wadze analitycznej, w naczyku wagowym, okoo 0,16

g KMnO4. Nawak wsypa do czystej kolby miarowej o pojemnoci
500 cm3 przez suchy lejek. Naczyko wagowe oraz powierzchni lejka
spuka wod destylowan z tryskawki. Doda okoo 250 cm3 wody
destylowanej i miesza zawarto kolby ruchem okrnym. Po
cakowitym rozpuszczeniu osadu kolb uzupeni wod destylowan do
kreski miarowej. Kolb zamkn korkiem i roztwr starannie
wymiesza. Otrzymany roztwr rozcieczy piciokrotnie. W tym celu

3. Oznaczenie stenia roztworu kwasu siarkowego otrzymanego w

wiczeniu 2

Odmierzy pipet jednomiarow (Mohra) 10 cm3 0,1 M

mianowanego roztworu (tzn. roztworu o znanym steniu) NaOH i
umieci w zlewce o pojemnoci 100 cm3 (pamita o przepukiwaniu
pipety odmierzanym roztworem). Doda kilka kropli roztworu
fenoloftaleiny.

16

Odmierzy pipet (jednomiarow) 5 cm3 roztworu ~0,7 M H2SO4

(otrzymanego w w. 2) i rozcieczy w kolbie miarowej
dziesiciokrotnie. Po wymieszaniu, cz roztworu otrzymanego kwasu
przela do maej zlewki, przepukanej uprzednio przygotowanym
roztworem. Pipet miarow (z podziak) o pojemnoci 10 cm3
napeni roztworem kwasu do kreski miarowej, po czym
miareczkowa roztwr zasady w zlewce (tzn. roztwr kwasu dodawa
kroplami do roztworu zasady mieszajc delikatnie otrzyman
mieszanin) do zaniku barwy fenoloftaleiny.

Narysowa podstawowe rodzaje naczy miarowych, stosowanych w

laboratorium chemicznym, dzielc je na kalibrowane na wlew i
kalibrowane na wylew.

Zapisa objto kwasu zuytego do zobojtnienia zasady.

Miareczkowanie wykona dwa razy. Obliczy redni objto kwasu
zuytego do zobojtnienia zawartej w zlewce zasady. Jeli wyniki dwu
miareczkowa rni si znacznie, miareczkowanie naley
przeprowadzi po raz trzeci. Obliczy a) stenie roztworu
rozcieczonego kwasu, b) dokadne stenie kwasu otrzymanego w
wiczeniu 2.
Uwaga: W dowiadczeniu 3 przeprowadzamy miareczkowanie
uywajc pipet z podziak, co ma na celu utrwalenie techniki
posugiwania si tym sprztem. Standardowo do miareczkowania w
labortoriach stosuje si biurety, jak w wiczeniach 10 i 12.
Sprawozdanie
w. 1. Opisa w punktach procedur sporzdzania roztworw KMnO4
(stonego i rozcieczonego). Poda dokadne obliczenia stenia
sporzdzonych roztworw, zwracajc uwag na liczb cyfr znaczcych.
w. 2. Wymieni w punktach wykonywane czynnoci. Poda sposb
obliczenia potrzebnej objtoci stonego roztworu kwasu
siarkowego(VI). Wyjani, dlaczego przy sporzdzaniu roztworu kwasu
siarkowego przeprowadza si wstpne rozcieczanie roztworu.
w. 3. Napisa rwnanie reakcji zachodzcej podczas miareczkowania.
Obliczy dokadne stenie kwasu otrzymanego w wiczeniu 2 oraz jego
stenie procentowe (gsto znale w tablicach).

17

wiczenie 9

probwki lekko ogrza. Wydzielajcy si gaz zidentyfikowa na

podstawie charakterystycznego zapachu.

REAKCJE CHEMICZNE (II). WYKRYWANIE JONW

2.2. Przygotowa trzy suche probwki. Do pierwszej wsypa stay

wglan sodu, do drugiej stay siarczan(IV) sodu (siarczyn sodu), do
trzeciej stay chlorek sodu. Do dwch pierwszych probwek doda
kilka kropli 1 M kwasu siarkowego, do trzeciej doda kilka kropli
stonego (powyej 50%) kwasu siarkowego. Ostronie zbada
zapach wydzielajcych si gazw.

Zakres materiau. Elektrolity mocne i sabe, reakcje jonowe (podwjnej

wymiany), kierunek reakcji wymiany w roztworach elektrolitw.
Jonowy zapis rwna reakcji. Analiza jakociowa. Reakcje
charakterystyczne. Twardo wody, jej rodzaje
Literatura: Z.S. Szmal, T. Lipiec Chemia analityczna z elementami
analizy instrumentalnej, Wyd. Lekarskie, W-wa 1996, 4.3.1.1 str. 283,
4.3.1.5 str. 290, 4.3.3.2 str. 299, 4.3.6.1 str 314.
M.J. Sienko, R.A. Plane Chemia. Podstawy i zastosowania. WNT,
W-wa 1992, 17.5 str. 493.

2.3. Korzystajc z dostpnych odczynnikw otrzyma gazowy

siarkowodr.
Uwaga: H2S jest silnie toksycznym gazem o nieprzyjemnym zapachu.
Probwk, w ktrej przeprowadzono reakcj, naley bezwzgldnie
umy pod wycigiem.

WYPIERANIE KWASW I ZASAD Z SOLI

1. Reakcje jonowe otrzymywania trudno rozpuszczalnych kwasw i
zasad

WYTRCANIE OSADW TRUDNOROZPUSZCZALNYCH SOLI

3. Reakcje otrzymywania osadw soli trudnorozpuszczalnych w
wodzie i badanie ich rozpuszczalnoci w kwasach. Reakcje
charakterystyczne jonw.

1.1. Przygotowa dwie probwki. Do pierwszej wla 1 cm3 roztworu

siarczanu(VI) elaza(III), do drugiej 1 cm3 roztworu chlorku
glinu(III), a nastpnie do obu prbwek wkrapla roztwr NaOH (1
M), a do wytrcenia si osadw. Zbada rozpuszczalno otrzymanych
wodorotlenkw w nadmiarze zasady, oceniajc ich waciwoci
amfoteryczne.

Do dwch probwek wla po kilka kropli roztworu zawierajcego

jony wglanowe (CO32). Do pierwszej dodawa kroplami roztwr
azotanu(V) srebra(I), do drugiej roztwr chlorku baru. Jeeli w
reakcji wydzieli si osad, naley zbada jego rozpuszczalno w 1 M
roztworze HNO3.
Dowiadczenie powtrzy badajc jony chlorkowe (Cl) oraz jony
siarczanowe (SO42). Jako rde badanych anionw uy
odpowiednich soli sodowych.

1.2. Do probwki wprowadzi 2 cm3 roztworu krzemianu sodu i

dodawa kro-plami roztwr HCl (1M), wstrzsajc probwk po
dodaniu kadej porcji kwasu.
2. Reakcje jonowe, w ktrych wydzielaj si produkty gazowe
Uwaga: dowiadczenia wykona pod wycigiem!

4. Analiza zawartoci jonw obecnych w wodzie wodocigowej.

Porwnanie czystoci wody wodocigowej i destylowanej

2.1. Przygotowa dwie probwki. Do pierwszej wla 1 cm3 roztworu

chlorku amonu, do drugiej - 1 cm3 roztworu siarczanu(VI) amonu.
Do obu probwek doda 1 cm3 roztworu NaOH. Do wylotu probwek
zbliy uniwersalny papierek wskanikowy (najpierw suchy, a
nastpnie zwilony wod). Nie dotyka cianek probwek. Nastpnie

4.1. Zagotowa w jednej zlewce 50 cm3 wody destylowanej, a w

drugiej 50 cm3 wody wodocigowej. Po ostudzeniu porwna
zawarto obu zlewek.
18

4.2. Do zlewki wla 50 cm3 wody wodocigowej (odmierzonej

cylindrem miarowym). Do wody doda 2 cm3 2 M HNO3, zamiesza
roztwr, nastpnie doda 2 cm3 5% roztworu BaCl2 i znowu zamiesza.
Te same czynnoci powtrzy dla prbki 50 cm3 wody destylowanej.
Po upywie 15 minut porwna prbki.
Zidentyfikowa wytrcony osad, biorc pod uwag reakcje
przeprowadzone w dowiadczeniu. 3 (zestawione w Tabeli I) oraz
uwzgldniajc, e do prbek wody przed reakcj z jonami Ba2+ dodano
HNO3.

Sprawozdanie
w. 1. Opisa barw i posta kadego z otrzymanych osadw. Napisa
jonowe rwnania wszystkich przeprowadzonych reakcji.
w. 2. a) Napisa rwnanie reakcji otrzymywania amoniaku. Czym
bya spowodowana zmiana barwy papierka wskanikowego w
dowiadczeniu 2.1? Dlaczego papierek musi by zwilony wod?
b) Napisa jonowe rwnania reakcji otrzymywania kwasu wglowego
oraz siarkowego(IV) oraz reakcje ich rozkadu na odpowiedni
bezwodnik i wod.
c) Napisa jonowe rwnania reakcji otrzymywania HCl i H2S.
d) Jaki warunek musi by speniony, aby mona byo otrzyma
(wyprze) i) kwas z jego soli, ii) zasad z jej soli? Jakie inne kwasy
mona zastosowa do wyparcia CO2 z wglanw?
w. 3. Wyniki przeprowadzonych reakcji (barw osadu i jego
rozpuszczalno w kwasie) zamieci w tabeli:

4.3. Do zlewki wla 50 cm3 wody wodocigowej, zakwasi 2 cm3 2 M

HNO3, doda 1 cm3 0.1 M roztworu AgNO3 i wymiesza. Analogiczne
czynnoci powtrzy dla prbki wody destylowanej. Porwna wyniki
otrzymane dla obydwu prbek.
Zidentyfikowa wytrcony osad, biorc pod uwag reakcje
przeprowadzone w dowiadczeniu 3 i zestawione w Tabeli I oraz
uwzgldniajc, e do prbek wody przed reakcj z jonami Ag+ dodano
HNO3.

CO32

SO42

Cl

Ba2+

4.4. Do jednej zlewki wla 50 cm wody wodocigowej, do drugiej 50

cm3 wody destylowanej. Do kadej prbki wody doda 2 cm3 2 M
HNO3 i ogrza do wrzenia w celu utlenienia zwizkw Fe(II)
(ewentualnie obecnych) do zwizkw Fe(III).
Przeprowadzi w probwce reakcj charakterystyczn midzy
jonami Fe3+ i jonami SCN, odmierzajc do probwki po kilka kropli
roztworw odpowiednich odczynnikw. Zanotowa obserwacje.
Napisa rwnanie reakcji.
Ostudzone prbki wody wodocigowej i destylowanej przela do
cylindrw miarowych i doda po 5 cm3 20% roztworu tiocyjanianu
(rodanku) potasowego (KSCN). Porwna obie prbki, patrzc od
gry na cylindry ustawione na biaej kartce. Okreli, jaki jon
zidentyfikowano.

rozpuszczalno
osadu w HNO3
Ag+
rozpuszczalno
osadu w HNO3
Napisa jonowe rwnania wszystkich przeprowadzonych reakcji
(wytrcania osadw oraz ich rozpuszczania w kwasie azotowym(V)).
w. 4. Napisa jonowe rwnania przeprowadzonych reakcji. Wymieni
jony, ktrych obecno stwierdzono w wodzie wodocigowej. Ktre z
tych jonw s odpowiedzialne za twardo przemijajc, a ktre za
twardo trwa? Wyjani rol kwasu azotowego(V) w prbach 4.2,
4.3 i 4.4.

19

Uzupenienie: Reguy rozpuszczalnoci

wodorotlenkw pospolitych kationw

wodzie

soli

Substancje rozpuszczalne

Wszystkie azotany s rozpuszczalne.

Wszystkie octany s rozpuszczalne.

Wszystkie chlorki, bromki i jodki s rozpuszczalne z wyjtkiem

chlorkw, bromkw i jodkw srebra(I), rtci(I) i oowiu(II).
Wszystkie siarczany s rozpuszczalne z wyjtkiem siarczanw baru,
strontu i oowiu;
CaSO4,, Ag2SO4 i Hg2SO4, s sabo rozpuszczalne
Wszystkie sole sodowe, potasowe i amonowe s rozpuszczalne z
wyjtkiem
NaSb(OH)6, K2PtCl6, K3Co(NO2)6, KClO4
Substancje praktycznie nierozpuszczalne

Wszystkie wodorotlenki z wyjtkiem wodorotlenkw metali

alkalicznych, amonowego i barowego
Ca(OH)2 i Sr(OH)2 s sabo rozpuszczalne.
Wszystkie obojtne wglany i fosforany s nierozpuszczalne z
wyjtkiem amonowych oraz litowcw.
Wrd wodorowglanw
rozpuszczalnych.

wodorofosforanw

jest

wiele

Wszystkie siarczki s nierozpuszczalne z wyjtkiem amonowego,

litowcw i berylowcw.

20

wiczenie 10

1. Porwnanie przewodnictwa roztworw rnych zwizkw o tym

samym steniu

DYSOCJACJA ELEKTROLITYCZNA SUBSTANCJI

W ROZTWORZE

1.1. Posugujc si 0,1 M roztworem HCl zbada wpyw gbokoci

zanurzenia elektrod na natenie prdu. Na elektrodzie zaznaczy
owkiem w jednakowych odstpach pi pomiarowych punktw. Dla
kadego z nich zmierzy natenia prdu. Wnioski z eksperymentu
uwzgldni w nastpnych wiczeniach.

Cel wiczenia. Obserwacja przewodzenia prdu przez roztwory.

Interpretacja obserwacji na gruncie teorii dysocjacji elektrolitycznej
Zakres materiau naukowego. Elektrolity i nieelektrolity. Wizanie
jonowe i atomowe. Teoria dysocjacji elektrolitycznej. Ukadanie
jonowych rwna reakcji chemicznych

1.2. Zbada wzgldne przewodnictwo nastpujcych roztworw o

jednakowych steniach (0,1 M): HCl, CH3COOH, NaOH, NH3(aq),
NaCl, HgCl2.

Literatura. L. Pajdowski," Chemia oglna", od rozdziau 14.1.1 do

14.2, A. Bielaski, " Chemia oglna", rozdz. 8.1.
M. J. Sienko, R. A. Plane, "Chemia. Podstawy i wasnoci", WNT
Warszawa 1980; Rozdz. 8.4.; 8.5.; 8.6.

Uwaga! Aby ograniczy zuycie odczynnikw, w dow. 1.2. naley

uy jednego zestawu zlewek z wymienionymi roztworami dla
wszystkich 2-osobowych grup.

Przewodnictwem elektrycznym nazywamy odwrotno oporu

elektrycznego. Przewodnictwo elektryczne jest wic wspczynnikiem
proporcjonalnoci w zalenoci natenia prdu od przyoonego
napicia (prawo Ohma). Jednostk przewodnictwa jest siemens.
W metodzie zastosowanej w wiczeniu mierzy si natenie prdu
przepywajcego przez roztwr przy ustalonym napiciu. Warto
natenia prdu jest miar przewodnictwa roztworu.

3. Wpyw rozcieczenia na przewodnictwo kwasu solnego i

octowego
Zmierzy natenie prdu dla roztworw kwasu solnego i octowego
o steniach: 0,5 M; 0,4 M; 0,3 M; 0,2 M; 0,1 M; 0,05 M i 0,025 M.
Sporzdzanie roztworw.
Naley przygotowa po 25 cm3 roztworw kwasu solnego i po 50 cm3
roztworw kwasu octowego.

Aparatura. Zestawi w obwd szeregowo: rdo prdu staego

(zasilacz), miliamperomierz, par elektrod grafitowych. Zapozna si z
instrukcj obsugi miernika prdu.

a) Roztwory o steniach: 0,5 M; 0,4 M; 0,3 M i 0,2 M sporzdzi

uywajc cylindrw miarowych, poprzez odpowiednie rozcieczenie
roztworu 1 M. Do cylindra o odpowiedniej objtoci (25 cm3 dla
kwasu solnego i 50 cm3 dla kwasu octowego) wla obliczon objto
kwasu 1M i uzupeni wod do kreski. Roztwr z cylindra przela do
suchej zlewki o pojemnoci 50 cm3 i delikatnie zamiesza.

r d o p r d u s t a g o

A
a m p e r o m ie r z

b) Roztwory kwasw o steniach: 0,1 M i 0,05 M naley sporzdzi

przez stopniowe rozcieczenie roztworu 0,2 M. Ponownie przyrzdzi
roztwr 0,2 M. W celu otrzymania roztworu 0,1 M, roztwr 0,2 M
przela do cylindra o 2 razy wikszej pojemnoci, uzupeni do kreski

e le k t r o d y
g r a f it o w e

21

i przela do suchej zlewki celem wymieszania. Poow roztworu ze

zlewki uy do sporzdzenia roztworu 0,05 M (rozcieczajc
dwukrotnie w wikszym cylindrze), drug poow uy do pomiarw.

roztworu z biurety. Zanotowa objto kwasu, przy ktrej nastpia

zmiana barwy roztworu.
wiczenie powtrzy dla zestawu Ba(OH)2 H2SO4. Do zlewki
zawierajcej 30 cm3 roztworu Ba(OH)2 o nieznanym steniu oraz 2
krople fenoloftaleiny dodawa z biurety 0,2 M H2SO4.

c) Roztwr 0,025 M sporzdzi z roztworu 0,05 M powtarzajc

powysz procedur.
Uwaga!! Przygotowanie roztworw o zadanym steniu metod
rozcieczania przy pomocy cylindra nie jest metod prowadzc do
uzyskania roztworw o dokadnym, analitycznym steniu.
Dokadno stenia roztworu, otrzymanego przez prawidowe i
staranne rozcieczanie roztworw za pomoc cylindra miarowego, jest
jednak wystarczajca do uzyskania prawidowych wynikw w
wykonywanym wiczeniu.

Sprawozdanie

1. Wyniki notowa wg poniszych wzorw:

wiczenie 1. 1.
Zanurzenie [cm]
Natenie prdu [A]
wiczenie 1. 2.
Substancja

Wykonanie pomiarw

Natenie
prdu [A]

schemat dysocjacji

wiczenie 2.

Pomiary wykonujemy w zlewkach o pojemnoci 50 cm3, umieszczajc

w nich kadorazowo 25 cm3 roztworu kwasu solnego i 50 cm3 kwasu
octowego. Do zlewki wkadamy elektrody, opierajc ich koce o dno
naczynia. Notujemy warto natenia przepywajcego prdu

wiczenie 3.

Stenie kwasu
[mol/dm3]

Objto
dodanego kwasu
[cm3]

Uwaga! W danej serii pomiarw stosujemy t sam zlewk w celu

uniknicia bdw zwizanych z wpywem gbokoci zanurzenia
elektrod.

Natenie prdu [A]

Natenie
prdu [A]

barwa
wskanika

3. Reakcje w roztworach elektrolitw

2. Jaki warunek musi by speniony, aby mona byo porwna
wzgldne przewodnictwo w wiczeniu 1.2?
3. Uszeregowa badane w w. 2.2 substancje ze wzgldu na
przewodnictwo. Dokona podziau na elektrolity mocne i sabe.
4. Poda przykadowe obliczenie objtoci 1 M roztworu HCl, jak
naley odmierzy, aby przygotowa jeden z roztworw uywanych w
wiczeniu 3.
5. Wykona wykresy (w. 3) zalenoci natenia prdu od stenia
kwasu (dla obu kwasw na jednym rysunku) oraz zalenoci natenia

Biuret umocowa w statywie, umy j wod destylowan. Biuret

przepuka 0,2 M roztworem HCl, a nastpnie napeni tym roztworem
do kreski. Do zlewki o pojemnoci 150 cm3 odmierzy 30 cm3 0,1M
NaOH i doda 2 krople roztworu fenoloftaleiny. Zmierzy natenie
prdu. Do zlewki dodawa roztwr kwasu z biurety, porcjami po 1,5
cm3. Po kadorazowym dodaniu porcji kwasu zmierzy natenie
prdu, pamitajc o zanurzeniu elektrod na t sam gboko i
wymieszaniu roztworu. Pomiary powtarza a do zuycia caego

22

c = [AB] + [A+ ] = [AB] + [B]

prdu od pierwiastka kwadratowego stenia kwasu octowego (na

osobnym rysunku).
6. Wyjani przedstawione na wykresie zachowanie si obu kwasw w
miar rozcieczania (w. 2).
7. Wymieni obojtne czsteczki i jony obecne w roztworze HCl oraz w
roztworze CH3COOH.
8. Napisa czsteczkowe i jonowe rwnania reakcji zachodzcych
podczas miareczkowania (w. 3).
9. Wykona wykresy zalenoci natenia prdu od objtoci dodanego
kwasu (w. 3).
10. Na wykresach zaznaczy punkt rwnowanikowy (PR).
11. Obliczy stenie roztworu Ba(OH)2.
12. Uzasadni przebieg otrzymanych zalenoci na gruncie teorii
dysocjacji elektrolitycznej.
13. Poda, jakie jony s odpowiedzialne za przewodzenie prdu przed
PR, w PR i po PR (dla kadego z miareczkowa).
*Komentarz do wiczenia 3. Wpyw rozcieczenia
przewodnictwo roztworu kwasu solnego i octowego

gdzie:
K - staa dysocjacji
c - stenie cakowite substancji rozpuszczonej
[AB], [A+], [B] - stenia (aktywnoci) odpowiednich form obecnych
w
roztworze.
Poniewa [A+] = [B] oraz [AB] = c [A+] to:

K =

na

std
Poniewa

K
A+ + B

K =

c [A ]

Dla niezbyt rozcieczonych roztworw (maych wartoci stopnia

dysocjacji), gdy stenie formy zdysocjowanej jest mae w stosunku do
stenia cakowitego c mona przyj, e:
K . c = [A+]2

Dla ustalonego pooenia elektrod natenie prdu

przepywajcego przez roztwr przy przyoonym staym napiciu jest
wprost proporcjonalne do iloci nonikw prdu, tj. do stenia jonw
substancji zdysocjowanej znajdujcej si w roztworze. Dla mocnego
elektrolitu (zdysocjowanego w 100%) istnieje zatem prosta
proporcjonalno midzy steniem analitycznym (cakowitym)
substancji a nateniem prdu. W roztworze substancji sabo
zdysocjowanej AB naley uwzgldni rwnowag dysocjacji:

AB

[A ]

[ A ] [B ]
[ AB ]

23

[A+] =
I ~ [A+],

K c

zatem I ~

wiczenie 11

*fiolet metylowy
*oran metylowy
*czerwie metylowa
lub ziele bromokrezolowa
*bkit bromotymolowy

STENIE JONW WODOROWYCH I WSKANIKI pH

Cel wiczenia. Opanowanie kolorymetrycznej metody wyznaczania
stenia jonw wodorowych przy uyciu wskanikw
alkacymetrycznych. Obliczanie stenia H+ i OH oraz pH i pOH.

*lakmus
*fenoloftaleina
*tymoloftaleina
*cie alizarynowa
*karmin indygo

Zanotowa barwy kadego ze wskanikw w poszczeglnych

roztworach, okreli zakres pH, w jakim nastpuje zmiana barwy.

Zakres materiau. Iloczyn jonowy wody. Pojcie pH. Wskaniki pH.

Definicje kwasw i zasad. Odczyn wodnych roztworw soli.

2. Oznaczanie stenia jonw wodorowych w roztworach

2.1. Pobra od prowadzcego wiczenia roztwr do analizy. Oznaczy
pH roztworu przez porwnanie zabarwienia wskanikw w tym
roztworze z przygotowan w poprzednim wiczeniu skal. W tym celu
pobra porcj badanego roztworu do suchej i czystej probwki i doda
kilka kropli wskanika. Okreli moliwy zakres wartoci pH. Kolejne
prby wykona z nowymi porcjami badanego roztworu dobierajc
wskaniki, ktrych zmiana barwy zachodzi w zakresie pH
wyznaczonym w pierwszej prbie. Sprawdzi u prowadzcego
poprawno oznaczonej wartoci pH.

Literatura. M. J. Sienko, R. A. Plane, "Chemia. Podstawy i

zastosowania", WNT Warszawa 1999; Rozdz. 9.1.; 9.8, 15.3., L. Jones,
P. Atkins, Chemia oglna, PWN, Warszawa 2004, Rozdz.15, 16.116.3, str. 693-745.
1. Barwy wskanikw w roztworach o rnych wartociach pH
Uywajc wieej, podwjnie destylowanej wody, przygotowa 50
cm3 roztworu wzorcowego o pH = 2 przez dziesiciokrotne
rozcieczenie 0,1 M wzorcowego roztworu HCl o pH = 1. Z kolei,
rozcieczajc dziesiciokrotnie roztwr o pH = 2, otrzyma roztwr o
pH = 3. Analogicznie sporzdzi roztwr o pH = 12 przez
rozcieczenie 0,1 M roztworu NaOH.
Roztwory sporzdzi, uywajc czystej i przemytej odpowiednim
roztworem pipety oraz czystej i przepukanej podwjnie destylowan
wod kolby miarowej. W przypadku roztworw o pH od 4 do 11 naley
stosowa gotowe roztwory wzorcowe (roztwory buforowe).
W statywie umieci 13 suchych i czystych probwek. Do kadej z
nich wprowadzi ok. 5 cm3 odpowiedniego roztworu wzorcowego (o
pH od 1 do 13) i doda po kilka kropel jednego z poniszych
wskanikw:

2.2. W probwkach sporzdzi roztwory podanych soli; NH4Cl,

Na2CO3, Na2SO3, NaHSO3, NaHCO3, CH3COONa, AlCl3,
CH3COONH4, rozpuszczajc szpachelk soli w wodzie podwjnie
destylowanej. Oznaczy pH roztworw przy pomocy wskanika
uniwersalnego. Skal pH dla wskanika uniwersalnego sporzdzi jak
w dowiadczeniu 1.
3. Rwnowagi w roztworach sabych elektrolitw. Przesunicie
rwnowagi (efekt wsplnego jonu)
Do probwki wprowadzi ok. 3 cm3 1 M roztworu kwasu octowego,
doda kilka kropli oranu metylowego. Oznaczy pH roztworu. Doda
3 cm3 1 M roztworu octanu sodu i ponownie oznaczy pH roztworu.

24

Do 3 cm3 0,1 M roztworu amoniaku doda dwie krople

tymoloftaleiny, a nastpnie 3 cm3 0,1 M roztworu chlorku amonu.
Okreli zmian pH roztworu.
Sprawozdanie
Zdefiniowa pojcia: iloczyn jonowy wody, pH, pOH, wskaniki pH, kwas i
zasada Brnsteda
w. 1. Poda zakres zmiany barwy dla kadego z badanych
wskanikw.
w. 2.1. Przedstawi schemat oznaczenia pH w analizowanym
roztworze: wymieni uyte wskaniki, poda barw roztworu po
dodaniu wskanika oraz wniosek wynikajcy z kadej prby.
w. 2.2. Poda oznaczone wartoci pH badanych roztworw soli.
Napisa jonowe rwnania: reakcji dysocjacji soli oraz reakcji
odpowiednich jonw z wod, dajce w wyniku obserwowany odczyn
roztworu. Podkreli rwnaniach kwas Brnsteda
w. 3. Napisa odpowiednie rwnania dysocjacji i wyraenia na sta
rwnowagi. Zinterpretowa zmian pH jako efekt wsplnego jonu.
Okreli, jak zmieni si stopie dysocjacji kwasu octowego i amoniaku
po dodaniu roztworw odpowiednich soli.

25

wiczenie 12
Krzywa miareczkowania moe suy rwnie do wyznaczenia
wartoci staej dysocjacji kwasu lub zasady, a cilej mwic, staej
rwnowagi reakcji przeniesienia protonu z czsteczki kwasu na
czsteczk wody (Ka) lub z czsteczki wody na czsteczk zasady (Kb).
Rozwamy to dla przypadku staej dysocjacji sabego kwasu HA, dla
ktrego rwnowaga przeniesienia protonu ma posta:

STAA RWNOWAGI. MIARECZKOWANIE

PEHAMETRYCZNE. ROZTWORY BUFOROWE
Cel
wiczenia.
Wyznaczenie
krzywej
miareczkowania
alkacymetrycznego dla sabych elektrolitw. Metody wyznaczania
staych kwasowych. Tworzenie si i stao pH mieszanin buforowych.

H3O+ + A

HA + H2O

Zakres materiau. Roztwory buforowe. Zmiany pH w procesach

zobojtniania. Podstawy analizy miareczkowej.

(1)

14

12

Literatura: L. Jones, P. Atkins, Chemia oglna, PWN, Warszawa

2004, Rozdz. 16.4 16.10, str. 745 767.
M. J. Sienko, R. A. Plane, Chemia. Podstawy i wasnoci, WNT
Warszawa 1980; rozdz. 12.4.; 12.5.

Punkt
rwnowanikowy
Punk t zobojtnienia (PR)
(PR)

10

Punkt poowicznego zmiareczkowania

Punkt poowicznego zmiareczkowania
(PP)

pH

Metoda miareczkowania pehametrycznego (potencjometryczna)

polega na dodawaniu roztworu zasady lub kwasu o znanym steniu
(titranta) do roztworu badanego kwasu lub zasady (analitu) i mierzeniu
wartoci pH po kadej dodanej porcji titranta. Na podstawie zbioru
danych z tak przeprowadzonego miareczkowania wykrela si krzyw
miareczkowania, tj. zaleno wartoci pH od iloci dodanego titranta.
Tak zwany punkt rwnowanikowy (PR) odpowiada etapowi, w
ktrym zmieszano stechiometryczne iloci kwasu i zasady. W pobliu
tego punktu (PR) krzywa pH = f(Vtitranta) wykazuje charakterystyczny
skok, tj. znaczn zmian wartoci pH spowodowan niewielk zmian
objtoci dodanego titranta. Przyjmuje si, e punkt rwnowanikowy
(PR) znajduje si w poowie skoku krzywej miareczkowania. Znajc
objto zuytego titranta (wynikajc z pooenia PR na krzywej
miareczkowania) oraz jego stenie mona atwo obliczy liczb moli
miareczkowanego elektrolitu obecn w badanym roztworze. Znajc z
kolei wyjciow objto (V0) badanego roztworu elektrolitu, mona
wyznaczy jego stenie co.

pH = pKa

2
0

20

40

60

80

100

120

140

Objto dodanej zasady V[cm ]

Przykadowa krzywa miareczkowania sabego kwasu mocn zasad

Staa rwnowagi Ka dla tej reakcji:

K

[H

3O

][ A ]

[HA]

zawiera rwnowagowe stenia jonw i czsteczek biorcych udzia w

tej rwnowadze.
Po przeksztaceniu:
[H 3O

] K

[ HA]
a

[A

26

Poniewa pH = log[H3O+],
doprowadzi do postaci:
- log [ H 3 O

moemy

] log K

log

pH p K

log

wyraenie

1. Wyznaczanie krzywej miareczkowania oznaczanie stenia

kwasu lub zasady i staej dysocjacji

[ HA]
[A

lub:

powysze
-

Do zlewki o pojemnoci 150 cm3 pobra, z biurety wskazanej

przez prowadzcego, dokadnie 25 cm3 wyjciowego roztworu
badanego elektrolitu. Doda tyle wody destylowanej, aby sumaryczna
objto roztworu wyniosa ok. 75 cm3. Wod dodajemy celu
zwikszenia objtoci mierzonego roztworu i uzyskania odpowiedniego
zanurzenia elektrody. Czy po rozcieczeniu wod zmienia si liczba
moli badanego elektrolitu?
Zlewk umieci na stoliku mieszada magnetycznego
podczonego do sieci przez autotransformator. Na dnie zlewki
umieci serce mieszada i, regulujc napicie na autotransformatorze,
dobra tak szybko obrotw, aby mieszado wirowao w paszczynie
dna zlewki, bez podskakiwania.
Ostronie zanurzy koniec elektrody kombinowanej*, podczonej
do pehametru, w roztworze badanego elektrolitu. Elektroda powinna
by umieszczona w ten sposb, aby dolny koniec jej osony dzielia od
dna naczynia odlego ok. 1 cm, a od poziomu roztworu 4 cm. Zestaw umieci pod wylotem biurety przepukanej uprzednio i napenionej roztworem titranta (kwasu lub zasady o znanym steniu). Upewni
si, e cz biurety poniej kurka wypeniona jest roztworem.
Zmierzy pH roztworu badanego elektrolitu w punkcie
pocztkowym.
Wczy mieszanie i dodawa porcje po 0,5 cm3 z biurety notujc
objto dodanego roztworu titranta oraz warto pH roztworu w
zlewce po dodaniu kadej porcji. Miareczkowanie prowadzi do
momentu, gdy zmiany pH powodowane dodawaniem kolejnych porcji
roztworu z biurety bd ju nieznaczne.

[ HA]
[A

gdzie pKa = log Ka.

Jeli stenia rwnowagowe kwasu HA i sprzonej z nim zasady
A s rwne, czyli [HA] = [A], to pH = pKa, gdy stosunek tych
ste [HA]/[A] = 1, i std log ([HA]/[A])= 0.
W trakcie miareczkowania kwasu mocn zasad dokonujemy
zmiany stosunku ste rwnowagowych kwasu HA i sprzonej z nim
zasady A przez przesuwanie pooenia rwnowagi (1) w prawo w
wyniku wizania jonw H3O+ w reakcji zobojtnienia:
H3O+ + OH 2H2O

(2).

Wartoci ste rwnowagowych form HA i A w miareczkowanym

roztworze zrwnaj si, jeli dodamy zasad w iloci stanowicej
dokadnie poow liczby moli miareczkowanego kwasu, co odpowiada
tzw. Punktowi poowicznego zmiareczkowania (PP) roztworu. Punkt
ten odpowiada objtoci titranta rwnej dokadnie poowie objtoci
zuytej w punkcie rwnowanikowym (PR). Warto pH w punkcie
poowicznego zmiareczkowania (PP) jest rwna wartoci pKa badanego
kwasu.
W przypadku miareczkowania sabej zasady mocnym kwasem
analogiczne rozwaania prowadz do wniosku, e warto pH w PP jest
rwna pKa dla kwasu sprzonego z t zasad. Warto pKb
obliczamy, odejmujc pH w PP od 14.

* Elektroda kombinowana ogniwo zoone z elektrody szklanej i

elektrody porwnawczej (o staym potencjale: kalomelowej lub
chlorosrebrowej). SEM tego ogniwa zaley od pH roztworu, w ktrym
zanurzona jest elektroda.

27

2. Wyznaczanie wartoci staej dysocjacji kwasowej metod

poowicznego zmiareczkowania.
3

Sprawozdanie
w. 1 Na papierze milimetrowym wykreli zaleno pH od objtoci dodanej zasady lub kwasu (krzyw miareczkowania). Na wykresie
naley uwzgldni i uwidoczni wszystkie zebrane punkty pomiarowe
oraz zaznaczy punkt rwnowanikowy (PR) i punkt poowicznego
zmiareczkowania (PP). Odczyta wsprzdne obu punktw.
Napisa jonowe rwnanie reakcji zachodzcej podczas
miareczkowania. Na podstawie wartoci objtoci roztworu titranta w
PR (VPR) oraz objtoci wyjciowego roztworu badanego kwasu lub
zasady (Vo) obliczy pocztkowe stenie roztworu badanego elektrolitu
co.
Z krzywej miareczkowania odczyta warto pH w PP, czyli
warto pKa badanego kwasu lub kwasu sprzonego z badan zasad.
Poda warto pKa, pKb dla sprzonej zasady oraz odpowiednie
wartoci Ka i Kb.

Do zlewki o pojemnoci 250 cm nala ok. 20 cm elektrolitu (tego

samego, co w w. 1) i doda cylindrem miarowym 100 cm3 wody.
Uzyskany roztwr podzieli na dwie rwne objtoci za pomoc
cylindra miarowego.
Do jednej objtoci elektrolitu, umieszczonej w kolbce stokowej, doda
2-3 krople fenoloftaleiny, a nastpnie dodawa z biurety 0,1 M roztwr
odpowiedniego titranta, a do uzyskania trwaego zabarwienia wskanika lub
do zaniku zabarwienia. Do tak przygotowanego roztworu doda drug
objto roztworu badanego elektrolitu.
Po zmieszaniu obu objtoci uzyskuje si roztwr poowicznie
zmiareczkowany (do elektrolitu zostaa dodana tylko poowa
stechiometrycznej iloci odpowiedniego titranta).
Wykona pomiar pH dla kocowego roztworu. Zmierzona warto pH
jest rwna pKa badanego kwasu lub kwasu sprzonego z badan zasad.
Uwaga: Roztwr zachowa do dalszych dowiadcze.

w. 2. Poda wyznaczon warto pKa oraz pKb dla sprzonej

zasady i odpowiednie wartoci Ka i Kb.
Porwna wartoci wyznaczone w wiczeniach 1 i 2 oraz dane
literaturowe.

3. Potencjometryczne badanie staoci pH roztworu buforowego

Roztwr, uzyskany w dowiadczeniu 2 w wyniku zmieszania zobojtnionej i
niezobojtnionej porcji elektrolitu, jest mieszanin rwnej liczby moli sabego
kwasu i zasady sprzonej z tym kwasem i moe by uywany jako roztwr
buforowy.

w. 3. Poda wartoci pH dla wyjciowego roztworu buforowego

oraz po dodaniu do niego HCl, NaOH i rozcieczeniu wod
destylowan.
Poda wartoci pH dla wody destylowanej oraz prbek wody, do
ktrej dodano HCl i NaOH. Porwna zaobserwowane zmiany pH z
efektem dziaania buforu.
Jakie skadniki badanego roztworu warunkuj jego dziaanie
buforowe? Jaka zasadnicza rwnowaga istnieje pomidzy skadnikami
tego buforu?
Napisa jonowe rwnania reakcji zachodzcych podczas
dodawania do roztworu buforowego: a) roztworu HCl, b) roztworu
NaOH.

Przygotowa dwie porcje po ok. 30 cm3 roztworu z dowiadczenia 2. Do

jednej z nich doda 5 kropel 0,1 M roztworu HCl, a do drugiej 5 kropel 0,1 M
roztworu NaOH i wykona pomiar pH obu roztworw pH-metrem.
Dla 30 cm3 wody destylowanej zmierzy warto pH, a nastpnie doda
5 kropel 0,1 M roztworu HCl i oznaczy ponownie pH. Podobny eksperyment
wykona dla innej porcji wody destylowanej dodajc do niej 5 kropel 0,1 M
roztworu NaOH.
W innej zlewce przygotowa roztwr skadajcy si z 10 cm3 roztworu z
dowiadczenia 2 i 20 cm3 wody destylowanej Oznaczy warto pH
uzyskanego roztworu.
28

wiczenie 14

do probwki nr 2 doda 5 kropli wody,

do probwki nr 3 doda 5 kropli 12 M roztworu NaOH.
Do wszystkich probwek wprowadza kroplami 0,02 M roztwr
wodorosiarczanu(IV)
sodu
NaHSO3
(nazwa
tradycyjna:
wodorosiarczyn sodu), a do zmiany zabarwienia roztworw.
Produkty redukcji KMnO4 zidentyfikowa na podstawie zabarwienia
otrzymanego roztworu, wiedzc, e barwa zwizkw manganu zaley
od jego stopnia utlenienia oraz od stenia:
MnO4 fioletowy do rowego
MnO42 zielony
MnO2 brunatny osad (w przypadku maej iloci widoczne
jest tobrzowe zabarwienie roztworu)
2+
Mn
bezbarwny lub bladorowy.

REAKCJE UTLENIANIA I REDUKCJI

Cel wiczenia. Umiejtno dobierania wspczynnikw w reakcjach
utleniania i redukcji (redoks), pisanie reakcji powkowych, ukadanie
rwna reakcji redoks.
Zakres materiau. Rwnania reakcji redoks.
Literatura. A. liwa, Obliczenia chemiczne, rozdz. 12.5
L. Jones, P. Atkins, Chemia oglna, PWN, Warszawa 2004, Rozdz.
18.1, 18,2 str. 833 839.
M. M. Sienko, R. Plane Chemia. Podstawy i zastosowania W.N.T.
W-wa 1992, 1999, Rozdz. 2.9, 9.5, 11.13.

Okreli, jakiej przemianie chemicznej ulega NaHSO3 w kadej

reakcji, pamitajc, e w roztworze silnie zasadowym nie istniej
wodoroaniony.

Wykonanie wiczenia. Zestaw poniszych wicze kady student

wykonuje indywidualnie. Naley stosowa minimalne iloci
odczynnikw. Stosowanie pipet (z wyjtkiem reakcji kameleonowej)
jest zabronione. Roztwory naley nalewa prosto z butelki,
traktujc podane w instrukcji iloci jako zalecane proporcje
objtociowe. Obserwowa przebieg reakcji (zmiany barw roztworw,
wydzielanie si gazw, wytrcanie lub rozpuszczanie osadw). Po
przeprowadzeniu kadej reakcji zapisa obserwacje, zidentyfikowa
produkty reakcji. wiczenia naley wykonywa pod wycigiem,
prbwki po ich wykonaniu (zwaszcza w wiczeniach 2-4)
oprni i umy przynajmniej wstpnie rwnie pod wycigami.

Uwaga: Roztwr w probwce nr 3 zachowa celem wykonania

wiczenia nr 7.
2. Utleniajce i redukujce wasnoci pierwiastka w zalenoci od
jego stopnia utlenienia (na przykadzie zwizkw azotu)
Uwaga! W dow. 2.2 i 2.3 mog si wydziela tlenki azotu, ktre s
produktem ubocznie przebiegajcej w rodowisku kwanym reakcji
midzy azotanem(III) potasu i kwasem siarkowym. Ze wzgldu na
trujce waciwoci tlenkw azotu, po zakoczeniu wiczenia
probwki myjemy pod wycigiem!

1. Wpyw odczynu rodowiska na reakcje manganianu(VII) potasu.

Do trzech probwek wprowadzi po 5 kropli 0,02 M roztworu
manganianu(VII)
potasu
KMnO4
(zwanego
tradycyjnie
nadmanganianem potasu).
Ponadto
do probwki nr 1 doda 5 kropli 12 M kwasu siarkowego,

2.1. Do probwki wprowadzi dwie krople roztworu KMnO4 i 10

kropel 25% roztworu amoniaku. Mieszanin lekko ogrza pomieniem
palnika. Jednym z produktw reakcji jest wolny azot.

29

Produkt redukcji nadmanganianu zidentyfikowa na podstawie

zabarwienia roztworu.

soli oowiu(II) a nastpnie wkrapla roztwr siarczanu(VI) sodu a do

wytrcenia osadu.
Zaproponuj produkty reakcji midzy PbS i H2O2. Jakie waciwoci
(utleniajce czy redukujce) wykazuje woda utleniona w tej reakcji?

2.2. Do probwki wprowadzi 4 krople roztworu 0,02 M KMnO4,

doda dwie krople 1 M kwasu siarkowego i pi kropel roztworu
KNO2.
Produkt redukcji nadmanganianu zidentyfikowa na podstawie
zabarwienia roztworu.

3.2. Do probwki wprowadzi po 5 kropli 3% H2O2 i 1 M HNO3, doda

kilka krysztakw PbO2. Zwrci uwag na wydzielanie si tlenu.
Po zakoczeniu reakcji w roztworze wykry jony Pb2+ dodajc jedn
kropl roztworu KI (wytrca si charakterystyczny, ty osad PbI2).
Jakie waciwoci (utleniajce czy redukujce) wykazuje woda
utleniona w tej reakcji?

2.3. Do probwki wprowadzi po 3 krople roztworu KI i 1 M kwasu

siarkowego, doda 3 krople roztworu azotanu (III) potasu. (tradycyjnie:
azotyn potasu).
Jednym z produktw reakcji jest azot, drugi produkt zidentyfikowa
na podstawie zabarwienia.
Jakie wasnoci - utleniajce czy redukujce - wykazuje azotan(III)
potasu w reakcjach 2.2 i 2.3?

4. Proces dysproporcjonawania siarczanu(IV) sodu

Dwie probwki wypeni (na wysoko 0,5-1 cm) krystalicznym
siarczanem(IV) sodu (tradycyjnie: siarczyn sodowy).
a) Probwk nr 1 umocowa w statywie i ogrzewa intensywnie do
czerwonego aru pomieniem palnika okoo 10 minut, pozostawi do
ostygnicia. Probwk nr 2 pozostawi jako porwnawcz.
b) Do obu probwek doda okoo 1 cm3 wody destylowanej i
mieszajc bagietk doprowadzi do rozpuszczenia soli, a nastpnie
wprowadzi kroplami roztwr chlorku miedzi(II), a do wytrcenia
osadu.
Porwna barwy osadw uzyskanych w obu probwkach. Jaki
produkt
reakcji
dysproporcjonowania
siarczanu(IV)
sodu
zidentyfikowano dziki wytrceniu czarnego osadu siarczku
miedzi(II)?Jak mona by zidentyfikowa drugi produkt?

2.4. Do dwch probwek wprowadzi niewielk ilo miedzi (w

postaci maego kawaka blaszki lub dwch wirkw).
Do jednej probwki doda 10 kropli stonego kwasu
azotowego(V), do drugiej 10 kropli 2 M roztworu tego samego kwasu,
otrzymanego przez zmieszanie rwnych objtoci 4 M HNO3 i wody.
Jeli reakcja nie zachodzi w sposb widoczny, delikatnie podgrza
probwk.
Jaki gaz wydziela si w pierwszej, a jaki w drugiej probwce?
3. Utleniajco-redukujce wasnoci wody utlenionej
3.1. Do probwki wprowadzi 5 kropli roztworu soli oowiu(II), doda
5 kropli roztworu siarczku amonu. Wytrca si czarny osad PbS.
Do osadu PbS doda 5 kropli 3% H2O2. Co dzieje si z osadem?
W celu identyfikacji produktu tej reakcji, w innej probwce
przeprowadzi reakcj pomocnicz midzy azotanem(V) oowiu(II) i
siarczanem(VI) sodu nastpujco: do probwki wprowadzi 5 kropli

5. Reakcje utleniania i redukcji w grupie fluorowcw

a) Do trzech probwek wprowadzi po okoo 1 cm3:
wody chlorowej (roztworu Cl2 w wodzie), wody bromowej (roztworu
Br2 w wodzie) i wodnego roztworu jodu.

30

Do kadej probwki doda okoo 1 cm3 chloroformu. Probwki

wstrzsn.
Zapisa w tabeli barwy roztworw chloru, bromu i jodu w roztworze
wodnym i w rozpuszczalniku organicznym. Charakterystyczne zabarwienie warstwy organicznej posuy do identyfikacji produktw reakcji.
Barwa fluorowca
w r-rze w warstwie
wodnym organicznej
1. Cl2
2. Br2
3. I2

a) Do probwki z roztworem dichromianu(VI) potasu (5-10 kropli)

dodawa kroplami 12 M roztwr NaOH. Obserwowa zmian barwy
roztworu.
b) Do probwki z roztworem chromianu(VI) potasu (5-10 kropli)
dodawa kroplami 12 M roztwr H2SO4. Obserwowa zmian barwy
roztworu
c) Do probwki z roztworem dichromianu potasu(VI) (5-10 kropli)
wprowadzi 2-4 krople stonego kwasu siarkowego i 4-5 kropli
alkoholu etylowego C2H5OH. Zwrci uwag na zmian zabarwienia
roztworu i wystpienie specyficznego owocowego zapachu. W
rwnaniu reakcji uwzgldni powstawanie jonw Cr3+ oraz kwasu
octowego.
rdem zapachu jest octan etylu CH3COOC2H5, ktry powstaje w
nastpczej reakcji kwasu octowego CH3COOH (produktu utleniania
alkoholu etylowego) z nadmiarem alkoholu etylowego, katalizowanej
kwasem siarkowym.

Barwa
Produkt
warstwy
reakcji
organicznej
1. KBr + Cl2
2. KI + Cl2
3. KBr + I2
4. KI + Br2

b) W czterech oddzielnych probwkach przeprowadzi nastpujce

reakcje uywajc po okoo 1 ml roztworw substratw:
w prob. 1 midzy KBr w r-rze wodnym a chlorem w wodzie chlorowej
w prob. 2 midzy KI w r-rze wodnym a chlorem w wodzie chlorowej
w prob. 3 midzy KBr w r-rze wodnym a roztworem wodnym jodu
w prob. 4 midzy KI w r-rze wodnym a bromem w wodzie bromowej.
Do wszystkich probwek doda po okoo 2 ml chloroformu,
wstrzsn.
Zapisa obserwacje w tabeli i na podstawie zabarwienia warstwy
organicznej ustali produkty reakcji bd stwierdzi, e reakcja nie
zachodzi.

7. Reakcja kameleonowa
Manganiany(VI) ulegaj rozkadowi w wyniku
dysproporcjonowania, ktra przebiega wedug schematu:

3 MnO42+ 2 H2O
2 MnO4+ MnO2 + 4 OH (1)
Przedstawi, w jaki sposb uzyskano zbilansowanie rwnania (1).
Oceni, jak przesunie si rwnowaga powyszej reakcji po dodaniu
kwasu, a jak pod wpywem dodanej zasady, stosujc tzw. regu
przekory.
Sprawdzi wysunite wnioski nastpujco:

6. Substancje organiczne w roli reduktorw

Chromiany(VI) pod wpywem jonw H+ zmieniaj sw t barw na
pomaraczow, przechodzc w dichromiany(VI), ktre pod wpywem
jonw OH przechodz z powrotem w chromiany.
2 CrO42

2 H+

Cr2O72

2 OH

Cr2O72

H2O

2 CrO42

H2O

reakcji

a) usun z roztworu pozostaego w probwce nr 3 (dow. 1)

nadmiar jonw SO32- dodajc do niego kroplami rozcieczony roztwr
KMnO4 dotd, dopki pogbia si bdzie zielona barwa (ostatecznie
roztwr moe przyj niebieskawo-zielone zabarwienie).

31

b) do tak przygotowanego roztworu wprowadzi ostronie kilka

kropli 12 M roztworu kwasu siarkowego, a do uzyskania wyranie
kwanego odczynu. Roztwr zabarwia si na rowo i wytrca si
brunatny osad.
Uwaga: zobojtnianiu mocnej, stonej zasady mocnym, stonym
kwasem towarzyszy wydzielanie si duych iloci ciepa, ktre moe
doprowadzi do wrzenia cieczy naley zachowa du ostrono
przy dodawaniu kwasu, a take zasady w punkcie c)!
Napisa rwnanie reakcji dysproporcjonowania manganianu(VI) w
rodowisku kwanym.

4. Wyjani rol chloroformu w dowiadczeniu 5. Jaki proces ley u

podstaw przeprowadzenia fluorowcw z warstwy wodnej do warstwy
organicznej?
5. Uoy fluorowce w szeregu zmniejszajcych si wasnoci
utleniajcych. Wyjani t kolejno. Czy wolne fluorowce mog by
reduktorami? Jeli tak, poda przykad odpowiedniej reakcji.

c) nastpnie do roztworu wprowadza kroplami 12 M r-r NaOH, a

do uzyskania odczynu zasadowego i charakterystycznej zmiany barwy
roztworu.
Wyjani zmian zabarwienia roztworu posugujc si rwnaniem
reakcji (1).
Uwaga! Reakcj kameleonow mona zaobserwowa tylko w
przypadku, gdy w roztworze nie ma nadmiaru jonw SO32-.
Sprawozdanie
1. Dla kadego z eksperymentw poda: substraty, obserwacje
poczynione podczas eksperymentu, dodatkowe prby identyfikujce
produkty reakcji oraz wzory chemiczne zidentyfikowanych produktw.
2. Napisa jonowe rwnania reakcji. Wspczynniki dobra w oparciu
o bilans elektronowy a) metod reakcji powkowych oraz b) metod
stopni utlenienia. W reakcji sumarycznej zaznaczy utleniacz i
reduktor.
3. W oparciu o dowiadczenia 2.1- 2.4 sformuowa wnioski dotyczce
zdolnoci utleniajcych, redukujcych lub utleniajco-redukujcych
zwizkw azotu w zalenoci od stopnia utlenienia, na jakim azot w
nich wystpuje.

32

wiczenie 15

utrudni mieszanie si zbieranego gazu z powietrzem. Napenion

gazem probwk zdj ostronie z rurki, zatka palcem i zanurzy w
naczyniu z wod, przy czym probwk otworzy dopiero w momencie,
gdy jej koniec znajdzie si pod wod.
Jaka jest rozpuszczalno amoniaku w wodzie? Czy mona amoniak
zbiera metod B?

BADANIE WASNOCI PIERWIASTKW 15 GRUPY

UKADU OKRESOWEGO
Cel wiczenia. Eksperymentalne wykazanie charakteru zmian
elektroujemnoci pierwiastkw w grupie na podstawie zmian ich
fizykochemicznych wasnoci. Nabycie umiejtnoci przeprowadzania
reakcji chemicznych, obserwacji przebiegu reakcji i ich zapisywania w
postaci rwna.
Zakres materiau. Charakterystyka azotowcw. Budowa ukadu
okresowego. Zmiana elektroujemnoci pierwiastkw, w okresach i
grupach. Skale elektroujemnoci. Wartociowo, stopie utlenienia.
Zmiany wasnoci fizykochemicznych pierwiastkw w zalenoci od
ich pooenia w grupach i okresach zgodnie z rozbudow powok
elektronowych atomw.
Literatura. Dowolny podrcznik chemii nieorganicznej.

metoda A

metoda B

2. Otrzymywanie tlenku azotu(II) i tlenku azotu(IV) [dwutlenku

azotu] (#)

Uwaga! wiczenia oznaczone # naley wykonywa pod wycigiem!

Do probwki wrzuci kilka kawaeczkw miedzianej blaszki i zala

je 4 M HNO3. Probwk zamkn korkiem z rurk odprowadzajc,
umocowa w statywie i bardzo lekko ogrza. Wydzielajcy si gaz
zbiera w probwce metod B do jej 3/4 objtoci. Zatka probwk
palcem i po wyjciu z wody odwrci do dou dnem (w probwce
powinna zosta woda). Obserwowa brunatnienie gazu po otwarciu
probwki. Zatka probwk i wytrzsa, a do zaabsorbowania
brunatnego gazu przez wod. Ponownie obserwowa brunatnienie gazu
po otwarciu probwki i jego rozpuszczanie podczas wytrzsania.
Zbada odczyn powstaego roztworu za pomoc papierka
uniwersalnego. Wyjani obserwowane zjawiska.

1. Otrzymywanie amoniaku i badanie jego wasnoci(#)

1.1. W tygielku wymiesza starannie bagietk siarczan(VI) amonu i
wodorotlenek wapnia. Ma ilo mieszaniny przenie do probwki.
Probwk zatka korkiem z rurk odprowadzajc, umocowa w
statywie i ogrza lekko palnikiem. Do wylotu rurki zbliy
a) zwilony wod uniwersalny papierek wskanikowy,
b) bagietk zwilon stonym roztworem HCl.
1.2. Probwk napeni amoniakiem zgodnie z metod A pokazan na
rysunku. Na rurk odprowadzajc naoy krek bibuy majcy
33

3. Otrzymywanie kwasu azotowego(III) [kwasu azotawego] oraz

tlenku azotu(III) bezwodnika tego kwasu

6. Otrzymywanie kwasu fosforowego(V) (ortofosforowego)(#)

Do parowniczki wprowadzi szczypt czerwonego fosforu i doda
2-3 cm3 stonego kwasu azotowego(V). Parowniczk umieci na
siatce ceramicznej i lekko ogrza do zapocztkowania reakcji
wydzielania si tlenku azotu(IV). Obserwowa przebieg reakcji.
Zidentyfikowa jon PO43-, wykorzystujc niej podan reakcj
charakterystyczn z molibdenianem(VI) amonu, w nastpujcy sposb:
do kilku kropli nasyconego roztworu molibdenianu(VI) amonu,
ogrzanego do temperatury 50C i zakwaszonego wczeniej kilkoma
kroplami st. roztworu HNO3 doda kropl otrzymanego w
dowiadczeniu roztworu.

Przygotowa nasycony roztwr azotanu(III) potasu [azotynu

potasowego] przez rozpuszczenie staej soli w wodzie. Ok. 2 cm3 tego
roztworu umieci w mieszaninie ozibiajcej (do ok. 100 g
pokruszonego lodu wsypa 2 yki soli kuchennej). Po 20-30 minutach
do probwki doda kropl 1 M H2SO4. Roztwr przybiera bkitne
zabarwienie od powstajcego tlenku azotu(III) (bezwodnika N2O3).
Dlaczego nad roztworem powstaje brunatny gaz?
4. Dimeryzacja tlenku azotu(IV) [ditlenku azotu] (pokaz)

H3PO4 + 12(NH4)2MoO4 + 21HNO3 (NH4)3H4P(Mo2O7)6 +

21NH4NO3 + 10H2O

Szklany pojemnik zawierajcy gazowy tlenek azotu(IV) zanurzy w

mieszaninie ozibiajcej.
Wyjani zaobserwowane zmiany zachodzce w miar obniania
temperatury, wiedzc, e w procesie tym bior udzia dwie czsteczki
NO2.

7. Hydroliza ortofosforanw(V) sodu

Do czterech probwek wprowadzi po kilka kropli obojtnego
roztworu lakmusu. Pierwsz zostawi jako probwk porwnawcz, do
drugiej doda 3-4 krysztaki ortofosforanu(V) sodu, do trzeciej tyle
samo
dwuwodoroortofosforanu(V)
sodu,
do
czwartej
wodoroortofosforanu(V) sodu. Zwrci uwag na zmian zabarwienia
lakmusu w roztworach.

5. Alotropowe odmiany fosforu (pokaz)

Do probwki wsypa szczypt fosforu czerwonego, wylot probwki
zatka wat. Probwk umocowa w statywie w pozycji poziomej i
ogrzewa intensywnie cz probwki, w ktrej znajduje si fosfor.
Obserwowa nastpujce zmiany:
a) pojawienie si wieccej aureoli
b) zmniejszanie si iloci fosforu czerwonego i jednoczesne osadzanie
si na zimnych ciankach probwki fosforu biaego i tlenku fosforu(V)
[piciotlenku fosforu P2O5].
Przerwa ogrzewanie, odetka probwk i woy do niej szklan
bagietk. Nastpnie szybkim ruchem wycign bagietk z probwki
pocierajc przy okazji te miejsca na ciankach probwki, na ktrych
pojawi si nalot biaego fosforu.
Co dzieje si z fosforem biaym po wyjciu bagietki?

8. Otrzymywanie arsanu [arsenowodoru] (pokaz)

Do stokowej probwki wla ok. 2 cm3 4 M roztworu HCl oraz kilka
kropel arsenianu(III) sodu. Probwk umocowa pionowo w statywie, a
nastpnie wrzuci do niej kilka granulek metalicznego cynku. Zatka
korkiem z rurk zgit pod ktem prostym. Probwk mona ostronie
podgrza w celu zainicjowania i przypieszenia reakcji. Po upywie 1
minuty rozpocz ogrzewanie rurki pomieniem palnika mniej wicej w
poowie jej dugoci (odcinek poziomy). Obserwowa powstanie lustra
arsenowego (rozkad powstajcego arsanu [arsenowodoru]).
34

Po ostudzeniu probwki rurk odprowadzajc zanurzy w

stonym roztworze kwasu azotowego(V).

w. 1. Poda rwnania reakcji: otrzymywania amoniaku, dysocjacji

NH3 w wodzie, powstawania chlorku amonu. Wyjani zjawisko
zaobserwowane po woeniu probwki z NH3 do naczynia z wod.
w. 2. Napisa rwnania reakcji: otrzymywania NO (jonowo),
utleniania NO tlenem z powietrza, rozpuszczania NO2 w wodzie
(powstaj dwa kwasy), dysproporcjonowania HNO2.
w. 3. Napisa rwnania reakcji: otrzymywania HNO2, rozkadu HNO2
(do bezwodnika), rozkadu N2O3.
w. 4. Napisa wyraenie na sta dimeryzacji NO2. Jak warto staej
zmienia si przy zmianie temperatury?
w. 5. Ktra odmiana fosforu jest bardziej reaktywna? Z czego to
wynika?
w. 6. Napisa reakcj otrzymywania H3PO4 (wspczynniki dobra w
oparciu o reakcje powkowe).
w. 7. Poda barw lakmusu w poszczeglnych roztworach i ich
odczyn. Napisa jonowe rwnania reakcji odpowiednich jonw z wod,
uzasadniajce obserwowany odczyn poszczeglnych roztworw.
Dla kadego z amfolitw (H2PO4, HPO42) napisa wyraenia na sta
dysocjacji kwasowej Ka i zasadowej Kb i porwna ich wartoci (stae
Ka znale w tablicach, stae Kb obliczy, wiedzc e dla sprzonej
pary kwas-zasada pKa + pKb = 14).
w. 8. Napisa rwnania reakcji (dla zoonych reakcji redoks - w
oparciu o reakcje powkowe): otrzymywania arsenowodoru (arsanu),
jego rozkadu podczas ogrzewania, rozpuszczania arsenu w HNO3.
w. 9. Napisa jonowe rwnanie reakcji w oparciu o reakcje
powkowe.
w. 10, 11. Napisa jonowe rwnania zachodzcych reakcji. Okreli
charakter chemiczny badanych wodorotlenkw.
w. 12. Napisa jonowe rwnanie reakcji w oparciu o reakcje
powkowe (uwzgldni powstawanie jonw Bi3+).

9. Redukujce wasnoci zwizkw arsenu(III)

Do kilku kropel wody nasyconej jodem doda kilka kropel
arsenianu(III) sodowego. Obserwowa zmian barwy. W zapisie
rwnania reakcji uwzgldni powstawanie kwasu arsenowego(V)
[kwasu ortoarsenowego].
10. Otrzymywanie wodorotlenku antymonu(III) Sb(OH)3
Do dwch probwek wprowadzi kilka kropli roztworu chlorku
antymonu(III) [chlorku antymonawego], a nastpnie doda tak sam
objto 2 M roztworu NaOH. Obserwowa strcanie si osadu. Osad
przenie do dwu probwek, a nastpnie dodawa, silnie mieszajc, a
do zniknicia osadu;
a) 2 M roztwr HCl do pierwszej probwki.
b) 2 M roztwr NaOH do drugiej probwki
11. Otrzymywanie wodorotlenku bizmutu(III) [wodorotlenku
bizmutawego] Bi(OH)3
Wytrci osad Bi(OH)3 dodajc 2M NaOH do kilku kropel roztworu
soli bizmutu(III). Zbada rozpuszczalno otrzymanego osadu w 2 M
roztworze HNO3 i 2 M roztworze NaOH.
12. Utleniajce wasnoci bizmutanw(V)
Do kilku kropel 0,001M roztworu MnSO4 doda nadmiar 4 M
roztworu HNO3 i kilka krysztakw sproszkowanego bizmutanu(V)
sodu NaBiO3. Obserwowa zmian barwy, jeli nie bdzie widoczna,
mieszanin ostronie podgrza. Porwna j z barw jonw MnO4.
Sprawozdanie
Dla kadego z eksperymentw poda wzory i nazwy uytych substratw
i obserwacje poczynione w trakcie dowiadczenia.
35

wiczenie 20

AgNO3. Do wszystkich probwek wrzuci kawaek cynku.

Obserwowa i zanotowa (wg poniszego wzoru) zmiany zachodzce
natychmiast po wrzuceniu metalu i w cigu nastpnych 30 min.
Zwrci uwag na zmian barwy powierzchni metalu lub roztworu,
wydzielanie si gazu. Analogiczne dowiadczenie przeprowadzi z
cyn, oowiem, elazem i miedzi. Obserwacje zapisa w tabelce.

ELEKTROCHEMIA
Cel wiczenia: Zapoznanie si z podstawami budowy i dziaania ogniw
oraz dowiadczalne wyznaczenie potencjaw normalnych kilku
pogniw.

jon
metalu
metal
Zn
Fe
Sn
Pb
Cu

Zakres materiau naukowego: Ogniwa galwaniczne: budowa i

dziaanie.
Ogniwa
steniowe,
SEM
ogniwa,
potencjay
elektrochemiczne metali, szereg napiciowy metali. Rwnanie Nernsta.
Standardowe pogniwo wodorowe.
Literatura: . L. Jones, P. Atkins, Chemia oglna, PWN Warszawa
2004, Rozdz. 18.3 18.10, str. 839 861, Rozdz. 18.13 18.14, str.
868 - 871.
M. J. Sienko, R. A. Plane, "Chemia. Podstawy i zastosowanie", WNT
Warszawa 1999; Rozdz. 11.

Zn2+

Fe2+

Sn2+

Pb2+

Cu2+

Ag+

3. Wyznaczanie standardowych potencjaw elektrochemicznych

Wykonanie wiczenia:

3.1. Zbudowa pogniwa:

Cu | Cu2+(1 M)
Zn | Zn2+ (1 M)
Sn | Sn2+ (1 M)

1. Elektroliza wodnego roztworu KNO3

Do naczynia elektrolitycznego w ksztacie litery U wla 1 M roztwr
KNO3 zawierajcy 5-10 kropel fenoloftaleiny lub wskanika
uniwersalnego. Oczyszczone elektrody wglowe (podczone do
biegunw bateryjki) wprowadzi do wylotw U-rurki. Przez okoo 30
minut prowadzi elektroliz roztworu obserwujc zmian jego
zabarwienia w pobliu elektrod wglowych.
Przy ktrej elektrodzie wglowej nastpia alkalizacja roztworu?
(sprawd, do jakiego bieguna bateryjki jest ona podczona).

Pb | Pb2+ (1 M)
C | Fe3+, Fe2+ (0,5 M)
C | I2 , I (1 M)

Uwaga! Pogniwa miedziowe i cynkowe przygotowuje kada

dwuosobowa grupa, do wykorzystania w dowiadczeniu 3.2 i 3.3.
Pozostae pogniwa naley sporzdzi w jednym egzemplarzu do
wykorzystania przez wszystkie grupy w dowiadczeniu 3.3 (celem
zmniejszenia zuycia odczynnikw).
W celu zbudowania pogniw naley do zlewek wla roztwory
odpowiednich soli o steniu 1 M, w takiej iloci, aby po poczeniu
pogniw kluczem elektrolitycznym, klucz by zanurzony na okoo 0,5
cm. Dla otrzymania pogniwa C|Fe3+,Fe2+ (0,5M) naley zmiesza, w
proporcji 1:1, roztwory Fe2(SO4)3 (0,5 M) i FeSO4 (1 M). Klucz

2. Szereg aktywnoci metali

Do 6 probwek wprowadzi po ok. 2 cm3 0,5 M roztworw
nastpujcych soli: Zn(NO3)2, FeSO4, Pb(NO3)2, SnCl2, CuSO4 i 0,1 M
36

elektrolityczny napeni nasyconym roztworem KNO3 i zamkn

gumowym smoczkiem. Przed kadym pomiarem koce klucza przemy
wod destylowan i osuszy bibu. Przygotowa elektrod przez
dokadne oczyszczenie papierem ciernym, przemycie wod
destylowan i osuszenie bibu. Tak przygotowane elektrody zanurzy
w roztworach swoich soli.

Jeeli warto odczytana na woltomierzu jest dodatnia, to oznacza,

e biegunem dodatnim jest pogniwo Cu | Cu2+. Jeeli za woltomierz
wskazuje warto ujemn, to oznacza, e pogniwo Cu | Cu2+ jest
biegunem ujemnym; wtedy, w schemacie ogniwa, pogniwo to naley
zapisa z lewej strony, a dla SEM naley zapisa warto dodatni.
Sprawdzi i zanotowa, czy SEM ogniwa zaley od gbokoci
zanurzenia elektrod w roztworze.

3.2. Sprawdzenie znakw elektrod ogniwa Zn | Zn2+ || Cu2+ | Cu

Uwaga! SEM ogniwa jest rnic potencjaw midzy kocwkami
ogniwa otwartego (niepracujcego), w ktrym na elektrodach nie
biegn reakcje. Warto napicia - najblisz rzeczywistej wartoci
SEM ogniwa - woltomierz wskazuje w pierwszej chwili po zamkniciu
obwodu. W trakcie pracy ogniwa warto ta maleje w wyniku
zachodzcych zmian stenia i reakcji chemicznych.

Pogniwa pocz kluczem elektrolitycznym. Do elektrod przymocuj

przewody zaopatrzone w krokodylki. Umie na szkieku
zegarkowym zoony sczek bibuowy nasczony roztworem KNO3 z
dodatkiem fenoloftaleiny. Na zwilonej bibule zacinij w odlegoci
0.51 cm krokodylki przewodw poczonych z badanym ogniwem i
pozostaw ukad na ok. 15 min.
Zaobserwuj zmian barwy wskanika pod zbkami krokodylkw.
Na podstawie obserwacji poczynionych w w. 1 okrel, ktra elektroda
jest ujemnym biegunem ogniwa.

3.4. Wyznaczenie potencjau standardowego pogniwa Cu | Cu2+

Zmierzy SEM ogniwa zbudowanego z pogniwa Cu | Cu2+ (1M) i
elektrody odniesienia (elektroda kalomelowa w nasyconym roztworze
KCl). Zanotowa, ktra elektroda jest dodatnim biegunem ogniwa.

3.3. Pomiar SEM ogniw.

Elektrody ogniwa Zn | Zn2+ || Cu2+ | Cu poczy z kocwkami
woltomierza, w taki sposb, aby woltomierz wskazywa warto
dodatni.
Ustalonego dla tego ogniwa poczenia pogniwa Cu | Cu2+(1M) z
woltomierzem nie naley zmienia w pozostaych pomiarach SEM (w
dow. 3.3, 3.4 i 4).

4. Ogniwa steniowe
Przygotowa po 100 cm3 roztworw CuSO4 o dwch rnych
steniach:
1 M i i 0,25 M (roztwr 0,25 M sporzdzi przez czterokrotne
rozcieczenie roztworu 1M).
Zmierzy SEM ogniwa zbudowanego z pogniwa Cu | Cu2+ (1 M)
oraz z pogniwa Cu | Cu2+(0,25 M).
Jak mona wytumaczy rn od 0 warto SEM w tym ogniwie?

Zmierzy kolejno SEM ogniw zbudowanych z pogniwa Cu | Cu2+

poczonego kluczem elektrolitycznym z jednym z pozostaych
pogniw (wymienionych w punkcie 3.1). Zanotowa wartoci SEM
ogniw, zaznaczy, ktre pogniwo jest biegunem dodatnim w kadym
z ogniw.

5. Szeregowe czenie ogniw (pokaz)

Trzy ogniwa Daniella (Zn | Zn2+ || Cu2+ | Cu) poczy szeregowo
wg zamieszczonego schematu.
Wyznaczy SEM ukadu zoonego z dwu i trzech ogniw.
37

potencjaw pozostaych pogniw. Obliczone wartoci zestawi w

tabelce i porwna z danymi tablicowymi.
w. 4. Poda zmierzon warto SEM, napisa schemat ogniwa (ktre
z pogniw jest anod, a ktre katod?). Obliczy potencja pogniwa
CuCu2+ (0,25 M) na podstawie pomiaru. Niezalenie obliczy warto
teoretyczn z rwnania Nernsta:
E = Eo (RT/nF)ln Q = Eo (0,0591V/n)log Q,
gdzie Q jest wyraeniem na dziaanie mas dla reakcji powkowej
redukcji; w drugiej czci wzoru przyjto T = 298 K.

Zn

Cu

Zn

Cu

Zn

Cu

Jak zmieniaby si warto SEM takiego ukadu, jeli ogniwa

poczylibymy rwnolegle?

w. 5. Porwna zmierzon warto SEM dla pojedynczego ogniwa

oraz ukadu dwch i trzech ogniw.
Poda przykad baterii/akumulatora, w ktrej ogniwa zostay
poczone szeregowo w celu zwikszenia napicia. Napisa rwnania
reakcji, jakie zachodz na elektrodach takiego ogniwa.

Sprawozdanie
w. 1. Napisa reakcje, ktre zachodz na kadej z elektrod oraz
sumaryczn reakcj elektrolitycznego rozkadu wody. Przy ktrej
elektrodzie wglowej (jaki jest jej znak) nastpia alkalizacja roztworu?
Dlaczego?
w. 2. Zestawi obserwacje w formie tabeli. Napisa jonowe rwnania
reakcji jednego z uytych metali z roztworami podanych soli. Uoy
badane pierwiastki metaliczne wedug malejcej zdolnoci redukcyjnej,
natomiast uyte w dowiadczeniu jony metali wedug rosncych
zdolnoci utleniajcych.
w. 3.2. Przy ktrym z zaciskw nastpia zmiana zabarwienia
fenoloftaleiny? Jakie s znaki elektrod w ogniwie zoonym z pogniw
miedziowego i cynkowego?Ktre pogniwo jest anod, a ktre katod?
w. 3.3., 3.4. Wyniki zestawi w tabelce:
SEM
reakcja ogniwa pracujcego
schemat ogniwa*
ogniwa

Czym rni si procesy zachodzce w pracujcym ogniwie

galwanicznym od procesw zachodzcych podczas elektrolizy?

* Zapisa wedug konwencji sztokholmskiej - z prawej strony

pogniwo dodatnie
Przyjmujc, e potencja standardowy elektrody kalomelowej
wynosi +0,244 V i korzystajc ze wzoru SEM = Eoprawego - Eolewego
obliczy potencja standardowy elektrody Cu | Cu2+. Z kolei obliczon
warto Eo(Cu2+/Cu) wykorzysta do obliczenia standardowych

38