Univerzitet Singidunum, Beograd

$=u

Univerzitet Sigmund Frojd,

sigmurod Fr.w
PrJy~Iw-..

Departman za psihologiju

RAZVOJNA SLGI 1
- hrestomatija izvornih tekstova-

SADRZAJ

Filip

is:

VekO\'i ,Ie/inj.'/'''' , Beograd. Zavod za lIzbenike; nastavl1a sredstva. 1989 .......................................... .... ........................................ 1

Ricard Dokins: Sebicni gen. Beograd. Heliks. 2008 ............. ............................. ............ ........... .. ... ................. ..................................................... 16
lb! Bandura: U10ga n lIIodelu u m zvoju IiCnosfi. U: I , 1. i Havelka. N. ( ;. ): P"oces socijalizacije kod dece . Beograd. Zavod
za uZbenike ; nastavna sredstva, 1986 . .......................... ....... .. ............. ................ ........... .............. ........ ........................ .......................................... 22
Ls Kolberg: Defe kao jilozoJlllorala. U: l . 1. i Havelka, N. ( . ) : P,'oces socijalizacije kocf dece. Beograd. Zavod za uzbenike i
nastavna sredstva, 1986 ..................... .................. ................... .. ............ ........ .............................. .......... .. ............ ...................... ............................... 29

Erik Erikson: ldenfife/ i z;vo/ni ciklll.5. Beograd, Zavod za lIzbenike i nastavl1a sredstva. 2008 ............ ............................ .......... .................. .... 36
Rene Zazo: Poreklo coveko ve osecajnosfi. Beograd. Zavod za lIzben ike i nastavna sredstva, 1985 ................ ............................. ............. ........ 60
Zan Pijaze : Pijaieovo gle{!iS/e. U: , . (.): Kognitivni n dete/a. Beograd, SDPS ..................................... ..................................... 75
Lav Vigotski: ISforijski razvoj ponaSanja coveka. U:

6. . ( .) :

Kognili.mi razvoj deteta. Beograd. SDPS .......................... .. ............. ... 83

Juri Bronfenbre ner: Ekologija ljudskog razvoja. Beograd, Zavod za L.zbenike i nastavna sredstva. 1997 ................. ... ................................ ... 88
Jean-Marc-Gaspard Itard: /, Wifd Avey"on. I: Schwehn, . E,'elyone fachel'. Notre , lndiana, University ofNotre
Press, 2000 (NIJE VEZNO) ........................ ......................................................................... ................................................... .... ................. 102

Otkrice detinjstva

( ..

: \\ \fEKO'l1.

"
- Sl/ I

Srednjovekovna Ultst, negde do Il veka~

znala za. deti:njstvo, ili l<:,l da ~a ~

zuje - tesko lzl da rpv.l da ~ pltanju neurnesnost i nevestina. ,Pr~ '~1 se llslll da
u tl svetu l lst za dtlstv. Jed'n a otonska liihtr iz X1 veka 1 ) rpruZ~ .i1sivu sli:ku
izoblicavanju kl su Ultl1 toga doba podvrgavali telo dete ta, pravc.1.1 tkoji v~l dalek.o
od nasea dozivljaja i viaenJa. 'dJ.t 5 1Z
Jevanael]a kada 1sus trazi da puste d~cu da lu
pridu, latinski tekst jasan: pa,rvul,. Meautl~ ,
liitui o~o. Isusa osa~ zb11Ja odrasli lJudi, ,b ez ,ijedne det1nJe t: s'U 1; rerprodL.lkovani Slrn obliku. Od odr.asllh .se razl1kuju jedino visini, stas1.1. Na Je<;lnoJ franc';1skoj rninJijaturi s kraja X1 veka'), rtroJe dece :koJe
sveti Nikola dize iz ltvih takoae su srnanJen1 odrasli ljudi , bez drugih razlika izrazu ili crta:rna.
SHkar oklevati da deCijoj nagoti, u vl retkirn slLlcajevirna ka:da se ~rj;kaZ'Uj~: da liSi.::
vost odrasloa coveka: tako, llustlJl~ u 2l:
psalama ~vetog Luja iz Lejdsa'), s kraJ~ X~1 ,
pocetk a XII1 veka, 1Slil, 1 L1;-nn
trbusne i ldn lisi odraslog covka . Uprkos

'"

1) Evange1iaire d'Otton 111, !vl!inhen.

2) Voie et rn.iTacle de saint N:icolas, . N.
)

P ,s allltier de saint Louis de Leyde.

58

veco~ osecaj.nosti u rprikazivanju dt'stv 1 ), 1

v,:,k . ostat1 vera~ ovom rpostpku. U Moralistickoj
b~blIJl sv.etoga LUJa deca su rprisunija, ali se i dal lzdvaJayu samo stas,om. Jedna ep120da 12 zi.vota
Jakova: 1sak sedl, o'kr';lzen dvema Z. o.ko njih,
petnaesta::k lllh lJ~?I, koji dopir otprilike do
sa odraslih. ,? su ([lJihova deca}) Jakov nagraaen
za nepokoleblJlvost svoje vere, ponovo 'p ostaje
gat , ~ sl,ikar kZ1.1 njegovu srecu ta:ko 15to ga

stavlJa lZlu stoke, s leva, i dece, takoae =ogobrojne, s d esna : tradicionalna slika plodnosti, nedelJlva od bogatstva . Na dr goj ilustraciji knjige
vu, deca su poreaana visini, dn drugl do
u siju.
Dalj e, u Jevanae lj skirn kigl Svete ka:pe l e jz
XIII veka'), 1.1 trenutku rnnozava.nja l,' ;Zll!
Hrista i j e dnog aposto]a nalazi se rnali covek, koji
im dopire do pasa: zacelo dete koje nosi . U
svet1.t romanskih oblika, sve do k XII1 veka
dece obelezene ;posebnim izrazorn, vec odraslih
ljudi, samo -"smanjenih". slepilo urnetnosti za
deCiju Jllorfologij1.l uocljivo , ustll, u veci:ni
stih civilizacija . Jedna l sardinska bronza iz
IX veka pre Hrista4 ) prikazuje nek;u vrstu opla.kiva: rnajka drZi L1 1.1 poveliko tel0 svoga sina .
Ali, kaze se Ll lm u katalogu, radi se lOz
da detetu: " muska figura rnogla ta:koae
iti clete, ! ', obrasCLl koji su 1.1 stil vrc lniIn 1.lsvojili drugi di, prikazano kao odrastao covck." Sve navodi utisak da su realisticko
prikazivanje deteta, ili idea lizovanje detinjstva,
gove ljupkosti, zadenosti,' bili kktisticni za
grcku umetnost. H e l enisticka ila pre plavljena mlil Erosima. Detinjstvo nestaje iz ikonografije zd s ostalim h l istikil temama,
roman slepilo prema specifiiCno deCijirn crtal, ! su vec obelezavale stara vl, pre helenizJlla. Ne radi se saJllO prostoj slucajnosti. 1) Za poredenje: scena "PuSltite k rneni d ecu" lL zbi.rci
navedenoj pod 1) d u Bible moralisee cle saint Louis, f" 505.
') oie mora,lise de snt Lou.is, f'1! 5. de . L aborde,
Bibles moralisees strs, 1911-1921, 4 'Yol. de planches
) v:::tngliair d e la S ainte-h U , scena Teprodukov::tn::t u delu . MartiD, La miniature francaise, pl. .
4) Iz10zha slisk bronze, B ,ibblotheq1.le natJionale, 1954,
25, l. XI.

59

zirno od sveta predstava kojern detinjst:--.o

poznato: istoricari 'knjizev.nosti CKalve)" ll, s~
istu pojavLl \.1 srpevH, 'Ll kOJem "napr:,dna deca {;
kazujll Hrnesnost i telesnu ;;na.g V1tezova. . ez
ikakve s\.lrnnje znaci da ~e IJudL\.l X.,-Xl-v~~\.l' nl~lL
zadrzavali slici dt1stv, da . za nJih 1:
imalo i:kkvg znacaja, cak 1 ~'.'a~nost1 .. . to
se reklo da detinjstvo 1 u zlv~rn. ob1caJlrna
sarno 'Ll obIasti estet~ke tSZlC:, . preds~~
vljal0 .prelazni d,. ,kOJ1 brzo prolaz1 1 1Sto t3J
brzo iscezava iz secanJa.
.
nase polaziSte. k se.?d nJega Aoslo do
versajskih figHrina~ do fotograflJa .,dece sV1h .uzra
sta '-1 nasim porodlcnlm alburn1ma..
.
Ne<>de oko Xlll veka, - javlja 's e v1se t1pova dece,
koji ;'ll zii rnodernom dozivljaju det~ta., _
d 1 .
1-I an, Itl vidu veoma rnlado~. C;ove",',:,-, ,:_
scenta: pevac, ,kako kaZe . K~~omb'lJe). AIl, kolbko
- godina? su manje-vlse odrasla deca, ,.~
za gslen, i za crkvene :r:ed~~lc~
neka vrs,ta-. seIThinarista, u vreme:nu kada lll.
'sni i kada jedino latins~a 5k01a ,fo:rcn~ala
svestena 11 . ..Kin .", .pise Je'!-n0m od
~s~
nase Gospe, "i=ao S~tnH de?U, kOJa 'su ,::na1a . m~l _
slova, radije sisala =aJ'kH neg? sluzlla u "
slLlZ." A1i , deca su o?:bijan~'Od slse.veo~a ~asnc::
Sekspirovl1 E>ulijetH dOJ1l1 SH 1 kada ?) 1;"lo t
godine. iz Remsa, rn: blce vec v:,11 <1
decak, dete, rntn . s .,z:,e~n?m nezno
" okovatii graciozne i u kra)nJoJ 11n1Jl .pomalo
zenstvene t nladih <;1;ecaka. C?vde s~o vec veo a
claleko od "srnanjenih odraslth lJLld1 sa o~ons
minijatHre . Ovaj tip l adolescenta p,?st':'-Je .,:,rlo
XIV v~ku
odrzace se
' 1'
l \.1 ,
~,
. do kraJa
d l 1tal1Jan
'k
skoO' kvatrocenta: ta!kvi SH and:ell Fra An 1 ,
ti celi ja, E>irlandajoa.
.
Drgi tip deteta rnodel 1 pre:~ak sve a1e d c ..
u istol'iji llmetnos ti: dete lSHs, 111 dete: nase. Gos
, detinjstvo oy.de veza>;o za .t1-l nJeno~
materinstva i k1-l1t MalJe . U pocet!-<H Is1-ls, ka,? ~
deca srnanJ'ena odrasla : rnl1 bO Z1J1
dr ucra
'
.
' k Z\.1.
. vo oto..k'05svestenik ' sjaJH,
kako ga .-:.
(Theotokos). Zn ka list11-rn 1 zlvotnlJem

t,.

n:

1) . du Colornbier, L'Enfant u 0n Age, 1951.

60

pri'kazivanju detinjstva javlja se slikarstvH veOrna

jednoj minijat1-lri iz drHge polovine II
veka l ) , 1s1-ls stoji, odeven u 1aku, gotovo prozracnLl
kosLlljLl, m rHkama obgrlio vrat, ' j
se 1-IZ z . S rnajcinstvorn Device
detinjstvo 1-I1azi svet predstava. U III veku,
nadahnj1-lje i drge porodicne scene. U rnoralistickoj svetoga LHja, (Ilailazi se porodicnc
scene 'ki'1 S1-l roditelji okruZeni decorn, s istim
nag1askolll neznosti kao arnvonH Sartru;
kao Mojsijevoj 'p orodici: 'rn i zena se drze z
ruke, deca Crnali ljudi) pruZaju ka lll.
Ovakvi slHcajevi su retki: prijatan dozivljaj ranog
detinjstva svodi se do XIV veka malog ISHsa, ka
da , kao s to znarno , italijanska rnetnost di
ti njegovorn razvoj1-l i 5 njegovih granica.
dozivljaj vezan za rnajCinsku neznost.
tip deteta '1 se u gotskom razdo
blju: to g010 clete. Ist1s gotovo se nikada
prikazuje 'b ez odece. , kao i dr1-lga deca njegovog uzrasta, najcesee cedno zavijen 1 11
odeven Ll koSuljt1 ha1jinu. Razgolitiee se tek kra srednjeg veka . Onih nek01iko rninijatLlra iz
ralisticke bl kojirna su prikazana deca,
dopllstajtl razgo!ieenost, osirn kada St1 u
blazeni LLro1 deca Cij [= majkarna 'Suditi Sa
10'l. U.pravo alegorija
srnrti i duse uvesti 1
svet oblika prizor te rnlade nagote. ;:; 1-1 predvizantijskoj ikonografiji V veka, kojoj SH se
l crte budt1Ce rornanske rnetnosti, srnanjivalt:
su se dirnenzije tela lih. Lesevi S\.1 rn
go lj'\ .lska te1a. U Arnbrozijenovoj Ilijadi'), ;mrt,,'irn Ll scenama birke tela 'S1-1 l rn nego zi
. U franclls'koj srednjovekovnoj Llmetnosti dusa
se prikazuje kao golo rnalo dete, bespolno.
Sudnj i cas odneti rpravedne dU5e u tom oblikH u
sa=o Abraharnovo .') Samt.:nik izlazi iz .n
govih usta: slika odlaska dLlse . Tako se zamis lja
ulazak duse Ll svet, rnakar se radilo cH d esno1"n i
sakra lnorn shvatanjt\: 1 '-' Blagovestirna preda
Devici golo dete, lS1-lsvu dL1SU; bilo sasvint
:

iI

I1

1) Mauscri.t.s ~ pcintre dlt XII au X[I si~cle.

iitu nationale, 195-1, 330. pl. .
1) IUade. miirm cie IVbllan.

Izlozba

') H.ampilly.

61

Cnrn: 1ezi u kvtu,v naing1ed ~~sv~rn bezazlena, il'ak se rn1 st dagad111, rnala
ga10 dete stize k'1'az vzdh i ,zi 'l.1 usta z",') ,;ird stvara 1juds'k u d15".
U XIV, pasebno XV vk, s,::cJ.::'jav,:kov rnade1i se razviti, .a1i 'v kaJ1
gavesten I vk. Rekli srna da andea~p~vac
i da1je ispunjavati slikarstva XV veka, bez b1tne
rn. Naprativ, pa(~ev15i ad .. :veka, te?1- a s ."'etag-detlnjstva iv sve znacaJll1Ja 1 bogat1J.?-.: ':
udes i "p1adnast" gavare i.z.ast:<1:,:ar~~u ~az1v~J.aJa
detinjstva, kaje jedina ipz11V11 l~traZlva
rn rnoguce l'ronaci u ! ye~,. kOJe . XI
uopste pa'5taji . U gUl'l Isusa 1 nJegave m aJke,
urnetnik nagla15ava graciozne, :'Z.zz~ .
pekte ranog detinjstva: dete kaJe. tr~Zl gn-,dl m.aJ~e,
ili pdkU5ava da pa1jub1, paIl!-ll; dete kaJe se
igra poznatih decijih igara, s ipt1com ,:,-:",~. ,s varn; dete kaje jede SUJP'C1.l; dete kaJe paV:~JaJu. u.
dLlce, svi prirnetljivi pa.s.tl.lpCI dece .s':, kZ1.l Ll prirnet1jivi 5tO se t1ce '1<1 ze1e da o!:rate
paz.nj1.l . crte sentirne;ntalnag IC.liz?-
kasno asvajaju ipalja crh.-v.ene l~:',?gr:. ~lS
ta dn : poznata rn da s.lucaJ 1'511 sa peJza"-rn sa zanravskorn scenarn. 1pak, grupa De-:lce
i deteta daziv1java i sve vi15e se prafanlzLl: slika sva'k adnevnag Zivata.
... .
Najpre stidljiva, zatim sve; stll, ~llgz?
detinjstva prestaje da se 'svadl sam<? na- Is;-tsa. NaJ 1.l se pridnlzuje detinjstva .Dev1ce, kaJe nadahu dve nave, rasprastranJe~e. te~e. ~1.1 tern Device: 1.1 sabi ip~d . .. k,?mesan~~
aka navaraaenceta kaje k1.L., pavIJ::~ll 1 R,~~
majci. vaspitanja Dev1ce: 1.Icl .da lZ
knjige kajLl drzi sveta An. Patorn SLl dosla 1 duga
sveta detinj'Stva: svetaga Javana, dnlga 19 n;alog ISLlsa; svetaga Jakava; dece svet~h "-~ l
Zebede i Marije Salorne. Ta'ka nastaJe saSV1'm nay~
ikonagrafija, Ll 'kajaj SLI pri:=ari sa decarn sve
niji, i kaja nastoji d;:t grLlplse svetu decu , sa !11 bez
majki.
ikanagrafija, kaja glvrn nastaje L1 XIV
vekLl, padlldara se sa mnastvorn prica deci Ll 1'0.-

,:s-

!) !'vliroi,' (l'!ZLl11'lilite.

boznirn pripovestiina, kao sto SLl Cudesa nase Gos se odrzala do V veka, mozerno
slecHti u 's l,vkarstvu, tapiseijd, vajarSltvu. Uost a1om,
prilike da se vratirno kada .l govari1i kLllt1.l detinj-stva.
Iz te religiozne ikonografije detiu.jstva konacno
se izdvojiti u XV i XVI- yeku 1aicka ikonografija.
5 uvetk nije pikazivanje samog deteta. 2
ravska scena se tada razvija 'k roz preobraz.aj ko_nvenciana1ne a1egorij ske ikonografije, nadahnute
tiCko-s.dnvkv.i'Ill 'shvatanjem iId: Zivotne
dobi, godisnja ddba, s=isao, e1ernenti. 2anrovs'k e
scene i price za'Illenile SLl staticno iprikazivanje si=bo1icnih licnosti. rn se vratiti razvoj
i zadrzati se d'l1ze njernLl .') Zasada, zaparnHma
sarna da dete pastaje dn ad najorniljenijih liCnosti v kratkih prica - dete ' parodici; dete i
gavi drl.lgavi u igri, kaji su cesta adras1e osabe; dete garnili, ali "istaknllta", u 'r najcinarn u,
ili ga Illajka dcli za rl.1ku; dete u igri; ili jos, dete
kaka pi15'ki; dete garnili 'k aja gleda cudesa,
, sl1l5a propavedi, ucestvl.lje u 1itl.lrgijskirn ritLlalirna kaa 15to su pasvecenje i obrezivanje; dete segr:t
kad kLljundzije, slikara i tarne slicno; dete u 5ka11
- cesta i stara tema kaja rpotice iz XIV vC'ka i
dahnjuje scene te vrste sve db I_
Ni ovoga puta he treba da se zavarava=o: tak"i
prizari dbicno nisl.l pasveceni apisu detinjstva, de su cesto ll.l astalim akterima, glavni'Ill ili siPorednim. to na'II1 gavori sledece dve pajave:
, deca Sl.l u svkdnvl zivatu bila sa adra,;li- ..,
rn, svim SkLlpovi'Illa vezanim za rad, dokalic'l1,
igrll, deca i adrasli ; su zajedna; drl.lgo, detinjstva se rado prikaziva1o, svega z:bog 1jLlpkosti i zivopisnoS<ti koje ga krase (skloIlOSt ka aneg:
do~skoj Zivpdssti \zvil se u XV i XVI veku 1
podudara se sa dziv1l dtistv kao neceg
drazesnag), te dete 1.1 gupi ili gm cesto isti. Dva g[edista, dak1e, ad kajih jedna delu arhaicna: rni Sl danas skloni, slllcaj
isti krajem I vC'ka, da odvajarno svet dece i svet
adraslih, dak druga nagavestava moderan dozivljaj
detinjstva.
.

') Jrlfra,

62

deo, adeljak 2 .

63

Terna andela, s: <:, i k.;ii razvoj vezani SH zapravo -za I vek. u veku, , ' detinjstvo da se prikazuje u dva nova vida:
portret i puto . 1'to srno videli, dete OdS1.1t u srednjern veku, od XIII veka l
lje, nikada. terna 1pOTtreta, - stvar dete, kakvo l0 u odredenom trenutkLi svog
zivota .
Na nadgrobnirn , slikam-a - ciji opis sacuvan u
kolekciji Genjijer'), dete se pojavlj-uje kasno, u I
yek. 1_ zacudo, _ono _se 7ne pOjavljuje " pvo - decijern grobu, ili grQb'll rod.i telja, -vec grobu s-"u ,ucitelja. N 'a grobnica:rna 1.1citelja u , pl'ikazuje 's e 1.1citelj kako drzi 'p redavanje dacina:).
Jo1' 1378, nalogu kard.ib.aIa La Gramza, biskupa
arnijenskog, dva , od 10 i 7 goctina,
tutor, prikazana su "jednorn leporn stubu" u
njegovoj ka:tedrali3 ) Jo1' se ni' d05JQ rn
sao ,da se sacLlva slika deteta, da ) zivelo
i postalo covek, da urnrlo rn detinjStV 1.I. U vrn sl1.I1.1,._dtistv prelazna dob
b cz z, te nije bilo razloga da se secanje )
njega cuva; u drgorn, nije s'e smatralo da an
umrlo dcte, to rnaju1'no - bice, za-"reduje secanje_l0 s1.1vise dece . , opstanak rn svet1.1
tako neizvestan! Postojalo , i dugo se odrzalo, uvt:- da treba radati 1'to 5 d~ce, preZ:ivetj
sLO nckoliko . U .;veku, u kome5anju oko
porodiljske postelje, sLtsetka, zena izvr5ioca S1.1dskilt
odluka, 05 tivek ovako ' srnir1.1je slutnje porodllj':',
k petoro "covec1.1ljaka": " nego 5tO stasaju
da ti zadaju nuke, izgabice5 ih 'polovinu, mozda
i sve." (;Ltdne 1.1tehe!4) Lj1.1di se n .i's1.1 s1.lvi5e vezivali za ne1'to 5tO mozda biti sLO prolazno. Tako
se i mog1.1 objasniti reci , koje vredajLr nas savremeni
senzibilitet, kao ,tv: "Izg sarn d vo ; troje dece povojtJ, bez zaljenja, b ez
an"') ili Molijerove , koje 1.1 Uobrazenom t) Garign.ieres, Les To rnbeaLL\:.
2) G. Zaccagnin.i, La Vita dei 1"naestr clegi scolari n

stLtdio Bologna, Zeneva, 1926, pl. IX, ...

) Pre toga s.u likovi dece glvil bili
zet:tk.
4) Le Caqu e t cle l'accoucflee, 1622 .
.3 ) /vIO/ uaigne, E~suj s, 11, 8.

6-1

sano

sniku kaze za LLtizonu: " se 1.L." Opste

, 5 kao i Montenj, kod dece ,,1.lOCaVa10 z'bivanja u dLtsi prepoznatljiv ,(' tela ."
Gos>poda de Sevinje prenosi 'k ornentarisaCi slicne
gospode de Ketkan, izgovorene Lt trenLtCkLt ka.
da ova izgubila svest saznavsi za smrt svoje rn.
le kceri: " neutesna, kaze da nikada vise
dobiti tk lepLt cleVOjCicu."')
U to vrerne ni postojala svest o tome da dete
sadrzi u sebi liOnost odraslog coveka, koju danas
irn< _ SLtvi5 veliki dece = : "Sva rn
rnr, 05 1.1 ~oyoju", kaZe Montenj. Takva .ravnoclLtsnost 'l neposredna i neizbezna posledica
dernog-Fafske sitLtacije toga vrernena. vla< do. XIX veka, za:bitirn selima, 1.1 rn Lt 'k ojoj
spojiva sa hriscanstvorn, koje kod 'krsteno"
deteta-postuje besrnrtnost duse. Navodi se da se :;
baskijs,kirn oblastirna m dLtgo zadrzao
da se nekrstena dcca sa11ranj1.lju u kuCi, ~od
gom, 1.' vrtu. Mozda 1.1 tome ostataka veorna sta11 rit1.tala zrtvenih 'pQJJ.Ltda. Il se mozda an
urnrlo dete . sahranjivalo gde, kao 5to se danas
pokop<\va kakva domaca zivotinja, pas ; macka?
Dete 'bilo tako bczvredno, tako malo ukljLtceno
Lt Zivot, da bilo 'm esta straovanjLt da se
posle smrti vracati da 1.1znemirava zive. Obratirno
paznjLt to da gravirama u zaglavlju Tabula
Cebetis'), () srnestio rn dec1.1 1.1
nekLt vrst1.l rned1.lprostora, izmedLt zernlje, iz koje
izlaze, i zivota, Lt koji !; nisLt Lt51a, i od kojeg i\-t
razdvaja prolaz korne 5: Introitus. ad vitam.
Zar i rn clanas jos avek govorimo LllaskLt 1.1
zivot, 1.1 smislLt izlas'ka iz detinjstva? Ova ravnodusnost m besrpomocnosti detinjstva, tokorn .kojeg
deca preces to 1.lrniLl, SLtS tini nije da leko od
setljivosti romans.kHl kineskih dn'lstava 1.1
se praktikovalo -napustanje dece. Tako koji
razdvaja nase shvatanje d e tinjstva od shvatanja
koja prethode demografs'koj revolLtciji ili enm
nagove5taj1rna razarnljiviji. Ne t;l da nas
ta n eose tlj ivost iznenactuje, sasvirn
rodna, s obzirom tadasnje demografs'ke 1.1slove.

iZlt1) l'Ilme dt:: S~vign~. Lettres, 19. avgust 1671.

2) Meroian, T'lbula Cebetis. 1655. Ct'. R. Lebegue, Le PeillI Varin. L e u cle f.s, u Art s, 1932, sltr. 167-171.

65

Naprotiv, zacudujuCi rani doziv1jaj detinjstva, u

vrernenu kada su .dlOgafs'ki us10vi , torn srnislu i
dalje bili nepovo1jni. Statistioki, objektivno, taj
dozivljaj bi trebalo da 'se javio z natno kasnije. !'>
i z1iv na:klonost prerna rnajusnorn ,
tako zivopisnorn i rpitomorn, iv u 1jurpkosti
detiIijstva, zgoda=a i ibezaz1enosti svojstvenim
ranorn detinjstvu ("ll1dorije dece"), s kojima se rni,
odras1i, za\bav1jarno "da rn prode vrerne".!) Ta>kav
stav oprecnosti sa ravnodH5noscu ~
sU5tinskoj i konaCnoj licnosti deteta: besrnrtno)
dusi. Nova sk1onost ka .tt _rp'.kazu.e....da:-d
izlaze iz bezirnenosti, 'k ojoj s ih drZali slaibi
izcr1edi da ostanu zivotu. Zapravo, veorna dn
d: se torn zdbl dernografskog rasipni5tva
1.101'5te ro,di]a ze]ja da se "ovekoveci" i sv od
zaiborava lik d eteta, da zivo rnrtvo.
Narocito portret Hrnr]og deteta tvrd- da-se-na
dete vise gleda10 1.1opsteno, kao nesto sto
obavezno nestati, kao , neiZOezfil' g1.1!bitak.
Takav rnora]ni stav isk1juc1.1je surprotan doziv1jaj
d e tinjstva - koji izbija iz Montenj~.vih r~Ci, iz
saveta rporodilji koji srno naveli, iz Mo1ljerovih kornada. Do XVIII veka, ta dva stava S1.1 1.1poredna.
Tek 1.1 XVIII vek1.1, s radanjern =altllzijanizrna i sa
sirenjern ksi zastite od trlldp.oce, nestace lIvere da clete lInapred izgl1bljeno .
Pojava portreta urnr]og deteta u XVI vk
1ezava, dak1e, jedan veorna znacajan trenlltak istoriji shvatanja i doziv1jaja. naJpre biti srn:
tni crtez . Dete se 1.1 pocetku i'kz sarno, vec
g svojih rodite1ja. U Genjerovirn zbiTkarna~):
dete se 1'rikazuje ltZ =ajkl.l i kao veorna =a1o, 1]1
kraj nogu. rpocivsih. Svi ti grobovi s iz XVI veka:
1503 1530 1560. MedLt veorna cl.ldnirn grobovirna
Vest~inst~rske opatije, za1'azicerno grob =arkize
od Vist, ,k oja l.lrnr1a 1586.') Markiza pociva
u prirodnoj ' ve]icini. Na dnrn de1Lt groba,
lazi se statua markiza, njenog sLlpruga, umanjenog,
1.1 klececern s;tav1.1, i rnajl.lsan grob 1.UIlrlo~. deteta .
U Vestrninsterll, takode, vojvoda i vojvotinja od
$rl1vzberija 'predstav]jeni SL1 g iz 1615-1620,
')

Montej,

Ess ais, II, 8.

1.1 lezece~ rp?lozaju: :r:j~ova =a1a kCi kleci kraj

nogu rodlte1), sklopl)e,nih rlIk. 1rn6ern da
deca ~oja kull pocivse niSll l.lvek rnl:
!,orodtca se ~akup~Ja oek,? sV'ojih glavesina, kao da
zel1 da 'P.odel1 '~a .)l:~ n)lhov poslednji cas. Ali , l.lZ
decu ko~a su. J?S 1.1 z~votl.l, pri,kazuj'll se i pornr1a.
. se lzdva)a)u , )dnrn znakll rn Sll i
drze II rllka~a krst (grob Dzona Kouka II ]
rn, 1639), ,11 glavL1 rnrtvaca ( grobll
1I H~rnibldonl1: ~ 1633 /, cetiri deca>ka i tri devojcice
Okr1.lZlIJlI poC!vse, )d decak i jedna devojcica
drze glavll rnrtvaca).
U zu, II 1.1gstiskrn rn'llZeju, na]azi se veo cu"dan ttih, koji potice iz de Mezeove radio.') rHa datirajLl iz 1610. Sa sva'ke strane krsta
k~ece darod~vci, rnLlz i .zena, uz njih su Llbelezene
nJ1hov~ gd. starostl. I jedno i drLlgO irnaju 1'0
63 gd . ~ra] muskarca vidirno dn dete, odeveno k~ko SLt se oblacila rn
deca,.do pet go dina starostI: u lin i kecelji za
deVO]Clce: :? ve~1'ko= rn ukrasenorn rn.
D ete nOS1 zlve 1 raskosne , zeleno prosarano
zlatorn, koje .pocrlavaju strogost crne odece clarodavaca. _ sezdeset trogodiSnja zena nije rnogla
1rnat, d e te od 'Pet godina. Radi se llrnrlorn detetu
zacelo sinll jedincu, koj eg stari ;
sac,:,vao : seca~ju: ze1eli SLl da stoji kraj njih 1.1
SVO]O] na]lepsoj, najraskosnijoj odeCi.
~o.!<~anjati crkvarna sIrku ili vitraZ, l bogobo]azlj1Va nav1ka: u XVI vekll, darodavci SH tirn
delima bili predstav1jeni sa ce10rn svojorn porodlrn. U rnrn kvm jos uvek se rnogu !
stubovirna ili zidovirna takva 'P]atna, 51.1
u stvari, porodicni rportreti. Na dn takvorn po~
tretu, iz drLlge polovine XVI veka, Ll crkvi svetocr
Sebastijana Ll Nirnbergu., vidi se otac sa dva ve~
velika sina, koji sede iza .n jega, i s grupom od sest
:>eraspoznatljivih, zJbijenih decaka, koji se J.criju
] edan 1za drugoga, tako da se pojedini jedva i
zirLl. Zar to niSll l deca?
Na sllcnom platnu, iz 1560, koj e se c Ltva u muzeju
u Bergancll, . zc:stavicarn~ su oznacene godine sta05 dece: t decaka, od ]edne, dve i tri go din e, i

:!) G-r;:Ugi~s TOlllb eau.;'C.

3) Fr, Bond, ,Vestminster

66

Londo n, 1909,

1)

lVLusee d e s ALLgustinS, 456 u ktlgu.

67

pet devojCica, od jedne, dve, tri, cetiri i pet godina.

najstarija, kojoj pet godi-na, rn isti stas i
odecu '! najrnlada, kojoj godina dana. Na
di6noj slici, ostavljeno r nesto kao da ZiVD,
l S\.l ipri'kaza1i \.l \.lzrast\.l \.l kojern rnl.
Ovi iporodicni portreti, s clanovirna porodice
= u nizu, naivna su, neSipretna i jednolicna
dela, lisena stila: njihovi tvorci, ,k ao i rnodeli, osta zti i rnagloviti. Sasvirn d.rugaCije kad ...
se darodavac za l.I51l.lgu ipoznatorn 51ikaTL!:
istoricari l.Irnetn05ti predl.lzrrnali 51 \.l torn sl\.lcaju
neophodna istraZivanjada identifiokuju licnosti
cuvenoj slici. Recirno 51L1caj iporodice , kOjLl
1526. ! prikazao .kraj nogu Device: Poznato rn .da od sestoro prikazan.ih kornpozi troje bilo rnrtvo 1526: prva zena Jakoba
i dva sina, d rn desetoj godilii
dr\.lgi mladi. pri.kazan nag.
Radi se svakako koji se 'p rosirio l.I I
odrzao do sredine V: -u VeTsajskom rnz
cuva se jedna Nokreova slika koja iprikazuje .
dice Luja XIV i njegovog ,b rata: platno slavno
su kralj i princevipolunagi rnuskarci kao Olimipijski bogovi. Zazim ovde jedan
detalj: kraj nogl.l Luja , l.I prednjem .lan,
nalazi se Ltramljena sli'ka dva l- deteta, l
uzrastu. Dete se, dakle, pojavljuje - uz
roditelje, porodicnom iportretL1.
Grenjerove zbirke najavljuju vec krajem-*VI
veka oclvojene grobove sa Hkovima dece: jedan
iz 1584, drugi iz 1608. Dete ,prikazano u odeci
koja odgovara njegovom uzrastu, haljinici i s
kapom, 'k ao u prizoru s ,k rstom Lt TulLtz\.l. Kada
Dzek za dve godine, 1606. i 1607, iZg;Ltbio dve
kceri, dLt staru tri dana, 'dr\.lgu dve godine,
kazao grobovima Lt VstmistLt 1
decijoj . Zeleo , tako, da mlada pociva Lt
alabasterskoj kolevci, i da svi detalji budu verno
reprodukovani, ka!ko delovali sto stvarnije: Cipka
povoju i kapici. Natpis jasno Ltkazuje
zno osecanje, .koje tom detetu starom tri dana
davalo konacnu licno'st: Rosula R egia -
Fato clecerpta, parent ibus, erepta, ut in Cy!risti Rosario r efloresscat.
Osim nadgrobnih likova, portreti dece, sarne,
odvojene od rodi telja, retki SLt, sve do kraja !

68

veka: dofen Sarl Orlando od Majstora iz MLtlen<,

(jos dn svedocanstvo ljubavi prerano
izgubljenoj deci) . Pocetkom V veka, ovi portreti
postaju vrlo bFe-i jasno da Llsstvl
navi'ka da se- LtZ s.1ikarske vsti sacuva
Ltsm na_ dete i dtistv, LLprkos njihovoj ..
laznosti i neuhvatljivosti. Na portretLt, dete se odvaja od porodice, kao sto se, vek , pocetkom
XVI veka, porodica odvojila od religioznog sad:rzaJa slikana darodavaca . Dete se sada- prikazujekao takvo, i Sa!ffiO: to velika novina...sed~
sto~'\I.eka.....Dete pos-tati d od najomiljenijih
modela toga veka . Lg: od slavnib
slikara dete su iprikazivali Ru'bens, Dajk, Franc
Hals, Le Nen, Fili<p de Saten. Jeda:J..i S\.l .prikazivali l princeve, kao Dajk dec Sarla , ili
Larzilijer deCLt Zaka ; drLlgi, decLt v elikih vlastelin, 'kao troje dece, delo Dajka, od kojih
najstarije nosi ; decLt bogatih gradana, kao
Le Nen i Filip de Sampenj . Dogaaa se da iportret
nosi zku irnena i godina starosti, kao sto SLl se
nekada portretirna odraslih oznacavale gdi
starosti. Dete cas sarno (Grenobl, Fili!p de Sa.m), cas sli<lcar ,p redstavlja viSe dece iz iste
porodice. banalan stil iportreta, koji SLt kopirali mnogi iIi slikari, i koji se cesto n~j
lazi provincijskim rnLtzejima i antikvarijatima.
Sva:ka porodica zeli da portret svoje dece, dok
SLt !'; mala. Ovaj nastao Lt V vekLt,
otada se vise gbiti, fotografija u
veku samo zamenila slikarsko iplatno: doZivljaj se
,rni.

nego sto zavrsimo s portretom, valja skL1ti

zLl i sli<ke dece eks-voto, koje tu-i-tarno poCi da otkrivarno: \.l muzeju katedrala ! PLtijLt;
izlozbi V veka upoznali sno se sa jedniln
vrlo cLtdnim portretom bolesnog deteta, ! isto
ta.ko lO da eks-voto.

Ta!ko, mada se demografski Ltslovi iSLt mnogo

od do V veka, i mada 5mt'tnost clece i dalje l veoma velika, jedna v osecaj nost, za raz1i'ku od iz proslih vremena,
z .p osebnost tim nejakim m, kojirna preti
sst: kao da zajednicka svest tek tada 'l:.
d:t otkriv:t d:t i dusa dcteta smt. Izvesno
ili

69

da jeznacaj koji dete zadobilo vezan za d1.1blje

prodiranje hi.Ssik religije 1.1 i shvatanja.
Itsv. za dete p!'"ethodi vi's e od jednog
veka. ;rn vdernogr:afskih L1~lova, koja nastaje
otpnlike :; ~zenerovlrn tkrn: prepiska, kao
lrn kOJ1.1 vodio genera1 Martanz;t) otkriva
da s1.1 .por,?dice tada nastojale da vakcinis1.1 decu.
SprovoaenJe zastite od boginja podrazurneva rneautlIn odreaeno stanje d1.1ha, >koje , istovremeno,
svak~ko dop!,inosilo uvoaenj1.1 i d1.1gih higijenskih
pravIla, 'k ao 1 opadanj1.1 srnrtnosti dece (cije dejstvo, uostalorn, ,delirnicno poravnano sve 15irom pr'imenorn kontrole ).
Dr1.1gu sliku. detet1.1 koju srednji vek poznava~ pred~tavlJa '1'1.1to, rnalo golo dete. se rpojavlJ~Je 'k raJ:,m XVI veka, i, 'bez ikakve sLlmnje, 1.1
nJernu va1Ja gledati ponovni susret sa helenistiCki.r n
Erosern. golog deteta odrnah prihvacena s
1.Z1.1~etnom. naklon~scLl, cak i 1.1 FranCllskoj, 1.1 'kojoj
ltallJanlZarn 1zi neku vrst1.1
1.1 "
otpora. Kod vozvode od 2 ), :;oudeci g_
Vlrn lnventars'kim knjigarna, ,postojala "soba za
dec:'." , "~O ; prostorija 1.1krasena tapiserijarna
sa Zlvoplsnom 10rn golom decorn. l se
pit<>; d~ 1i se rnozda ,,1.1 tLrn knjigama decorn
naZlvaJ1.1 kaj<kad oni l1.1 'p agans1ki andelCiCi _
~ala. go1a dec;a (P1.1to) koja tako cesto L1kra15avaj1.1
zbL1nJe tlsrn iz druge polovine veka".
U XVI veku, -k ao 15to dobro poznato, rn 'l
deca (p1.1to) pre;plavice sHkarstvo i postati dek~ra
tivni rnotiv kojise Iponavlja -d o prezasicenos-ti. Naroci.t~ :ga k?ristio, da kazemo i preterao u torne,
II: setl'r no 5 samo iL>If u mL1zejL1
Prado.
_Izgled<>; da se .; ~ .vek -n ije za5itio tog nlOtiva,
1l0 da 1.1 lt1.1 RIIn, Napulj ili 5, gde
p1.1to 1 dalJe zadrzava 5taro ime marm-o uset (svrcko). Ni :el.i.giozno sl~karstvo 05tati posteaeno,
zvlUJL1l .preo'brazaj1.1 srednjovekovnog l.l
rnalog p1.1toa. An otada vise biti (osim
l cuvara) efibija, -koj1.1 !; 1.1vek lOz rn
.1) Coresponclance ineclite

du general de iVlal'tange
Breard, '1 893.
2) ViJn .l, vcc pOn1el1.uto delo, I 1 str. 71.

Boticelijevi'r n platnirna - i postao rnali, nagi

amoreto, prernda , da se zadovoljila post-tridantin5'ka uzdrzljivo-st, njegova goli15avost zaode.
"
nuta "
'1 aC1rna,
'1'arorn, t k aninama. Golisav6'st
rnalog deteta (puto) "zarazila" cak i rnalog 'ls1.1sa '
i ostalL1 svet'il dec1.1. Ako <1.1 nagota nepri:
hvatljiva, onda se ikz rnanje oCigledan nacin: Isus ni s1.1vise odeven i povijen vidimo ga 1.1v u trenutk1.1 kada rn1.1 rnajka odvi len'), -11i rn1.1 otkrivaj-1.1 rarnena i noge.
Kolornbije vec '1'rimetio povodom L1.lk e de l Robije i Uljegovog "Dona nevinih", da ne:moguct::
prikaza1:i detinjs-tvo zaobilazeci njegovu go1isavost.')
Ova sklonost ka golisavosti deteta vezana ,
tiv, za opst1.1 sk10nost 'ka 'n agoti 1.1 antickorn smisl1.1,
koja zahvatila c8!k i portret. Ali, dtn
jala, i ob1.1hvatila celok1.1pnu dekoracij1.1: setirno
se Versaja ili tavanice vile Borgeze 1.1 Rim1.1. Sklo
nost ka llrn golorn detet1.1 odgovarala !
dubljern nego sto prosta s klonost ka nagoti
antickorn sn"islu, necern 5tO povezano s opstim
pokretom pozitivnog interesovanja za detinjstvo.
i srednjovekovno dete, sakralno dete ili !
gorija d1.1se, ili anaeosko stvorenje, '1'1.1to nije ,
cak ni 1.1 i I vek1.1, 5tvarno, istorijsko d ete.
cinjenica 1.1toliko zanimljivija terna
malog golog deteta ('P1.1to) nastala i razvijala se 1.1
isto vreme 'kad i deCiji portret. Ali, deca portr:;,tima iz I i veka nis1.1 niokada, ill gotovo
nikada , gola. S1.1 ili 1.1 povoj1.1, cak i kada S1.1 1.1
klecec= poloZaj1.13 ) , i1i nose odecl.l koja odgovara
njihovom 1.1Zra5t1.1 i porekl1.1. Ne moze se ni zami
sliti i5torijsko dete, makar i sa5vin =l, 1.1 nagoti
mitolos kog deteta i dete ta sa dk(i. se
razlika d1.1g0 zadrzati .
Poslednja etapa deCije 1konografije
dekorativne goli5avosti malog putoa deCijern
tret1.1, nas tala takode 1.1 vek1.1. 15 1.1 XVI vekl.l
dakako nailazimo nekoliko portreta gole dece.
Oni S1.1 ipak retki: jedan od mozda naj 5 tarijiJJ.
portret an prerninulog clete ta iz poroclice
od (1521): rnozelllo da misli

izda.

1)

Baldovinetti, Devica

detetom, Luvr.

2) . du Colombier. navedeno delo.

) Vig

70

au Tro.ne, portl"et p141p!san

71

"ll

E s t, 1-!96.

 srednjovekovnu
Insbuku nalazi se

dusu; u jedoj sali u palati u

freska kojoj Marija Terezija okupila svu svoju decu: kraj zivih, rpocivsa
princeza pr~kazana u nagoti koja veorna cedo
pr1krive-na.
Na jeclnom Tioija:novorn platnu iz 1571. ili 1575'),
Filip I I sirokogrudirn pokretom rprinosi Pobedi
svog 'sina, infanta Ferdinanda, potpuno golog:
podseca golo rnalo dete (puto) i
deluje 'k ao da ga zbivanje veorna za.bavlja rnala
deca cesto se prikazuju u igri.
_
Veroneze 1560. godine, naslikao, kako to
vec , 'kraj Device s detetom, porodicLt GLt6na-Fiako o'kurpu: tri rnL1skarca, m ki.
otac, jednu zenLt rnajkLt, i sestoro dece. Na
krajLl, s 'desne strane, .nalazi se zena kOjLl slik"
napola presekla: drzi u rukama golo detc, kao
sto Devica drii dete, 'slicnost gls i rn
sto zena nije odevena odecu svog vrernena.
naj ka, jer i bila tako napol~ izba iz prizora. Da li to dadilja rposledll]e pl
nove?2) Jedno platno Holanaanina . Ertsena iz
sredine XVI veka rprikazuje porodicL1: otac, decak
od otprilike 5 gocna, devojcica ad 4 godie; rnajkC\.
sedi i drzi 'krilu golog decaka.')
Postoje zacelo i drugi prirneri, koji detaljnijim
istrazivanjern sva'kako biti abeloclanjeni: ti sl
jevi nisLt toliko brojni ,d a se OSnOVLt nji
moglo govoriti opstoj, rasirenoj sklonO'sti.
U , XVII vekLt, prirneri vezani za ovaj dozivljaj
detinjstva bivajLt brojniji i kara>kteristicniji: Helen<.
FL1rrnent iz Minhena, koja nosi L1 narLtcju svog pot golog sina, koji se razlikLtje, svaka'ko, od '
nog golog malog deteta GPL1to) slicnoscL1 s majkom.
ali i 'kapicom s perom, kakvu su tada nosila deca.
Naj-mlade dete ~arla 1 platnLt Van D::tjka iz 1637,
nalazi se kraj svoje brace i sestara, golo, l
prekriveno pelenama koj rn ]ezi.
"Kada Le 1647. godine prikazLlje bankara ;
kolekcionara l.abasa L1 njegovoj ,kLtci L1 L,lici Svete

Marije", pise L. Otker (HautecoeL1r)')

arn
pokazuje tog mocnog coveka odevenog ~mrn
zaroza.nih , kako prica zeni i sinu sv~
poslednjern poslovnorn koraku .. . i njegova osta] .deca su ~: naJmlade, golo .kao ISL1s, lezi jastuu Jedna od sestara 19ra se s njh.n." MaJi
l.ab<;,s, vBe nego ~olisava deca , Veroneza,
TlclJana, Van DaJka, cak i Rubensa, zauzUna
pravu pozu I? pred fotografskirp
ratom. Otada gollsavost rnalog deteta ;postati
zanrovs'ka konvencija, te se sva rnal a deca, koju
SLl U v,reme Le Nena i Filipa de ~arnpe:nj.a uvck
oblacili svecano, pri'kazivati gola. konvencijLl
susrecerno 'kako kod Larzilijera, sk visokog
gradanstva, tako i kod , dvorskog slikara:
najrnlade dete velikog dofina od Minjara (Luvr)
go]o, jas~ucetLt, kraj rnaj-ke, bas kao i rn
l.abas.
Dete ili potpLLno golo, kao Minjarovorn
tretLL vojvode od TL1luza2 ) , gde golotinja jedva
prikrivena 'krajickon vrpce, i kao Lariilijerovo
dete') 'koje drii 'kosir; , ali u odectt
kakva se tada zaista nosila, vec t.l haljetak, 'koji ;,
skriva sasvim nagott.l, nego slo'bodo razotkriva:
takvi su Belovi 1portreti, ki'1 SLL ruke i noge
gole; ili Minjarov vojvoda od Burgundije, koji
sebi m samo kosIj.Ll. Nerna lazloga pratili
da]je ovu temLt, koja postala ,k onvencionalna. Na
njLl ponovo , kada doae vreme, u ,
dicnim urnm i izlozima dojucerasnjih "majsto Ilmetnicke fotografije": koje pokazujLL svojc
male "sapi" sarno za fotografisanje, inace su briz]jivo t.lsuskane, zavijene LL l ili sa 'isi1
gacicama; 'd ecaci i devojcice, 'koje SLl sa:rno za ovu
priliku o LL , providne kosuljice. Nije
stojalo dete se golisave fotografije nisu cL1vale,
ta golisavost neposredno naslede malog golog
renesansnog deteta (pLltO). Neobicna postojanost
teme 'koja u 'Pocetku il samo dekorativna,
p o stala opsta sklonost, kako kod graaanstva
1)

1) Prado, GloJ.1ifikacija pobede Lepa:ntu.

2) Pinakoteka t.l Drezdenu.
)

Reprodukcij3. t.L . Gers-on, D e n ecle rla/"tcl se SILilclerkunst, tom 2, 1952, sveska 1, str. 145.

72

st.
)

L. Hautecoeur, Les Peintres de la vie familiale, 1945.

40.

Versajslci nuzej.
3) ROLt ches, Largilliere, peintre d'erzfanls. Revue de l'Ayt

ancien

moclerne l 1923, str, 253.

73

tako i u narodu. Anticki Eros, ikoji se <povratio u

XV veku, ldl "urnetnickog <portreta" i u XIX
i veku.
Citalac ovih redova nije iprQpustio da uoci znacaj
XVH veka u razvoju terne ranog-detinjstva. rpv
u V veku portreti sarne d ece, bez roditelja idrugih, postaju brojni i udbicajeni . Isto ta'ko, u
XVH ve.ku i daleko "vrernesniji" <porodicni rportreti
teze da .se orgam.izuje oko deteta, koje rpostaje srediste kornpozicije. usredsredenost dete ipose uocljiva Ikod Rubensove porodice'), gde
majka drii dete za rnena, otac za ruku; kod Fran Halsa, Van Dajka, Lebrana, gde se deca grle,
tiskaju, ozivljavaju grupu ozbiljnih odraslih svojorn
i grorn i ljupkoscu. Barokni slikar ocekuje da deca
grHpnorn portret1.1 lldahn1.1 zivot, ,koji l1.1 nedostaje.
U XVH vekll, 1.1 zanrovs'k oj sceni, detinjstvo !;
1.1vek i,r nati l5 lst: bezbrojne scene sa
decom, 'k onvencionalnog karaktera lekcije iz
citanja , 1.1 kojirna i dalje zivi, likl vidu, tl
Devicinog

zv

iz

religiozne

ikonografije

XIV .; XV veka; lekcije iz rnzike; decaci i devojCice koji Citaj 1.1 , crtajll, igraju se. Tesko bi se rnogle
ti 'Sve te te'Ille, kojih 1.1 sli'karstvll il ~rlO:
go, pose!bno 1.1 prvoj polovini tog veka, kSl<;' ~
u o-raviri. :, videli srno, u drgoj QIVll
veka golisavost rpostaje obavezna konvencija
decijeg portreta. Ofkrivanje det.injstva kao ziv:o~,,:,e
debi , SUliv otpoCinje u ~I .:--eku, ll)~
njegovog razvoja til kroz lstOrIJU Ultstl 1
ikonoo-rafijll XV i XVI velka. Svedocanstva, =:
til, b'ivaju posebno brojna i znacajna krajern XVI
veka i u XVH veku.
stav, koji tada potvrO:Llje i2:razena ~aklo
nost m rn10 deci, ,interesovanJe za. llJihovo
san i "zargon". U thdnl ode~Jku skr,:,nuli smo zu to da su decu pocel1 da I1:az~:
novim izzil: svrca, ,p rcoljak, derle . LJUCl1
se za:bavljaj-u otkravj-uci njihovo p~na.Sanje~.
trebljavajllci njihov recnik, odnosno Jezlk kOJ lrn. su
se sluZile dadilje kluiill s dec0'l!'-' U 11teraturi, cak i porodicnoj, veoma su retk~. tragovl
dec ijeg zargona. Da li clldno sto nJlh nalla') Oko 1609. K"'rlsnle, Rubens,

izd Vela f;s,

I
I

zirno u Bozanskoj komediji?') "Kakva li to veca

slava ako napustiS ostarelo tel0, nego da si urnro
pre 5tO si prestao da 'g ovoriS i dindi, pre
5tO rn1.110 hiljadu godina?" zn; .
(i) postojala u francllskorn jeziku
Danteovo vrerne . NCil i u dnm od Cudesa nase Gospe, u Cudesu "dete5cetu koje pruZa
hu Isusu slici, koji u ' Gospe". "Stavio rn usta, govoreCi: Papajte, lil0,
s latko d e te, molirn vas. Njegov otac il malo te
, j edi te, dete, Bog [ lg. Vidil da Uli
res od gladi. rnl moga i kifle. " No
da li rec odista rpriJpadala sarno dec ijern
uzras tLl, pre svkdnvrn, rn jeziku? U
svakorn slLlcajH, Cudesa nase Gospe, kao i drllgi
tekstovi iz XIV veka, svedoce odreo:enoj s'klonosti
ka 'Prikazivanj1.l d etinjstva " zivo". ipak, s.ve
do XVII veka, osvrti deCiji jezik ostaju saSV1'm
retki. Nekoliko m. Natpi s dn graviri
Bllzonea i Stele datira iz 1657. godine.2 ) Ova zbirka
sadrzi niz o-raviranih ploca, kojima su prikazana
rnl deca "'(puto) . tzi m n1ka:kvu originalnost, ali nabpisi t1 vidll uZasnih, s~lepanih sti.ova
kist jezik rnale dece, takoo:e 1 zg 5kolske
rnladezi SH ig detinjstva jos
uvek ';rn :. Mala deca ~puto) igrajLl
se s dvirn konjicima; natpis ploci: Ditli.
PLlti i graj u dornine, jedan ispao iz igre:
dt1gi, ,posto iS'kljLlcen (iz igre)
Sa svojirn vau-vau se tesi.
(Des putti j OLlent aLLX des , l'un est hors dLl jeLl:
Et l'autre, s'en voyant exclLt (du )
Avec son tOLltOLl se console.)
() iz XIV i XV veka 'llO izaci iz
llpotrebe, iz gradanskog decijeg francuskog
j ezika, mozda zato s to ni vezan s~ec:ificno z~
rano detinjstvo. Nicll i duge zaglLlplJuJ-u 1,
koje Zive !; i danas: vall-vLl, O:i-ai .

') Pakao, XI.

') Cl. Bouzonne t, Jeu.x de

s tT. 3-\.

74

!'ILtI1,",

75
.1

1657

Stcli).

Osirn jezika dadilja, rnala deca (puto) govorila

su i jezikorn skolaraca ili ezi'k1 tiiil za vojne
akadernije. Saonice:
narod (populo), kao ka.kvog Cezara
Vuku 1.1 koCiji.
( populo, 1rn Cesar
Se fait trainer dedans son char.)

Narod (populo): skolskri. latins.k i. U istO'In detinjastorn stilu, gospoaa de Sevinje reCi za decu
gospoae de Grinjan: " rnali narod" .
Mali igrac upadljiv zbog svoje dornisljatosti:
"Ovaj kadet izgleda odvaZan." Kadet: izraz iz akadernije, gde su se plerniCi pocetkorn veka
ili rukovanju oruzjern, i ratnirn vestirn. Izraz ostao u upotrebi: kadetska skola.

No, vratirno se jeziku svojstvenom rn detij

stvu. U lsmejanom pedantu od Si od . BeZ<:
ra:ka, Granze naziva svoga sina vau-vau: "Doai da
rn poljubis, doai vau-vau."
Rec n (koja , pretJpostavljarn iz reCnika
dadilja), ulazi u upotrebu, kao izrazi "lep kao
" ili " veCi od ovolicnog", koj koristi gospoaa de S evinje. Gospoaa de Sevinje se stara da
priel ezi cak i prve onornatopejske pok1.1saje gra reci svoje unuke, koju za:drzala kraj sebe,
i da rn izvesti gospoau de Grijan, koja u to
vrerne vi 1.1 Prova:nsi: " govori tako zabavno i titota, tetita , i totota."l)
Jo s pocetkorn XVII veka, Eroar, lekar Luj a
XIII, brizljivo belezi u svorn dnevniku bezazlenosli
svog sticeni'ka, njegovo gukanje, to ka'k o 'k aZe "
svoj " (evo)", "sise (piSe)" ...
Kada opisuje svoju

Na igralistu:
Tako gola, i raspolozena,
rn dobiju voljno
Ukrstaju .
(Aynsi uds, legers et dispos,
Les enfants, des qu'ils ont compos
VOiIlt s'escrirner de l raquette.)
Dobiti voljno: izraz iz Akademije, vojnioki izraz,
koji znaci pa1.1ZU, odmor, rasp1.1st, u
govornom jezik1.1: n alazirno ga i kod gos'p oae de
Sevinje.
Na 'kupanju: dok jedni plivaju ...
VeCina , da nista prezalogaji,
U zdravlje drugara .
(La plupart boivent sans manger
l sante des camarades.)
Drugari: izraz, ta:koae nov, s kraja I veka,
rn da potekao iz vojniokog jezika (stize ;>;
nernackih krajeva, od "propovednika" nernackog
j ezika?), s kroz akadernije. ustl
ostaje llglavnorn svojstven rn govornorn
zikH graaans1:va. Narodni jezik ga !; uvek kori
s ti; radije lLpotrebljava stariju druskan,
koja " postala od sdvkV10g druga.

76

ULL icu ,

svoju JI:malu

iZl

teljicli" i "cvrku tanj ", gospoaa de Sevinj e

slika prizore slicne Le Nenovirn i Boseovim, dodajuCi sldlvst gravira s kraja veka i urnetnosti
III veka. "Nasa devojCica rnala, crJlJpu:rasta
krasotica, jako l. Evo , ljubi rn vrlo s
tno, a1i vice nikada." " Ljubi rne, poznaje rn,
srneje ; se, zove crn jednostavno rnrn '
starrnajka)." "Vln neizrnerno. Skili srno
kosl1: ocesljana saskasto, ta frizura kao
stvorena za nju . Njena koz a, vrat, telasce , .prekrasni Sll. zna stotinH stvarcica l1 d a
;].u, udara, krsti se, ru:rn da se izvi, ulagltje
se, golica vas za bradu. Najzad, drazesna svakorn ,pogledlt. Z,vlarn se s .njom satirna."')
Mnoge naj 'ke i dadilje vec SlL -bile ispunjene slic.rn osecanjinla, dn nije 'Snatrala da su
dostojna da se izraze ta'ko ambiciozaa
. Ovirn knjizevnirn prikazima detinjstva odgovaraju pri'k azi ! slikarstvu i graviri savremenog
zanra: otkrice ranog d e tinjstva, tela deteta 1.1 torn
ltZrastll, njegovog ponasanja, njegovog govora .
!) 1'vlme de S6vigne, Ltts, 8. 1672.
') 18. septernbar 1671. 22. decemb::tr 167 1. 20. maj

77

1672.

,,

"

Pre~aleno dete, ko)e JOS l sposobno da sc

1.1.klJ1.1c~_ l.l Zlvo~ odrasliIl, rac1.1na se to S1.1 re:ct MollJera kOJe, \.1 V vek, svedoce tragovi=a
Jednog veorna starog 1tlitt. Argon l.l U
ten~r bolesniku i1 dve kceri, jednL1 stasalu za
L1daJ1.1~ i 1lu Luizon, koja tek da hoda i

Zakljucak

D va doz ivlj a jo detinj stva

govon .. Znarno da preti da poslati starij1.1 u

kako v 1 stao put njenirn ljl1bavi=a.
NJegov. brat kaze : "Kako 10gu, brate l, s
vsL1 11t~rn , irnajuCi S10 jedn1.1 kcer,
, '
ralu n acnar, da vatn pada
da zabravite U lIllanastir?"') Mala se i 'racuala jer
rnog]a nestati. "Izg1.1bio sam dva tri deteta u kolevci, : bez bola. i srdZbe", priznaje Monte.rij2)
= .1 dete prevalllo period opasnosti
smrti, kada su izglecli da prezivi lli, poistoveCivalo se sa odraslima.
ReCi ~ontenja i Molijera svedoce 1.1strajnosti
tog arhatCnog stava prema deci . Radi se Up01'norn, ali potkopanom trajanjt.l. Od XIV veka javlja
se Jedna strja koja nastoji da izrazi t.l metosti,
1.1 iJcgafii i kroz poklonstvo (k1.11t =ladih)
cnost koj1.1 S1.1 ljL1di otkrivali u detet1.1, i poetic~ost
i neLlsiljenost koje SLl smatrali njegovQm oSQlbenoSCLl. Mi srno pratili taj razvoj od malog golog deteta (puto), od decijeg portreta, cak rano umrlo cr d eteta. Razvoj dovodi do toga da dete, m] det~,
tarno gde se dozivljaj detinjstva rada, sto
l.l visirn slojevima d.custva, u XVI i V vekLl
] posebnu odec1.1, , kojoj se razlik1.1je od ods1ih. Izdvajanje decije odece, naroc ito odece decaka, svedoci, u dr5tVt.l \.1 kOjern SL1 spoljasni
kazatelji i odeca bili veOlna znacajni, nastaloj
rneni -stava \.1 odnos1.1 dec1.1: deca irnaju daleko znacaj nego sto to rnisli brat Uobrate170r bolesnilcu. U tom komadLl, koji izgleda isto
tako 1ilsdan u odnOSL1 rnalu decLl kao
din La Fontenove reCi, postoji jedan pravi razgovor izmedu Argona i male Luizon: " Pogle dajte
1 , hajde! Sta , m? - Gledajte ovde. Sta? Zar nernate ni5ta da kazete? Isprica
1.1 varn, ako .t , da vas zabavim, iLl zlat1 n'L1, ili SLl vani i lisici, koje sam n crn~nast1r,

u sdnvkvn1 dr1.15tvu, koje S1t

l1 osnovorn, dozivljaj detinjstva nij e postojao:
t? . znaci ~a S1.1 dec1.1 tada zapostavljali, ocJaciva 11 1 zlostavlJali. DoZivl jaj detinjstva i isto 5to i
klst prerna deci. odgovara svesti posebnosti deteta, svesti onorne cern1.1 se dete raz-

likuje od odraslog, cak i rnIadog odraslo cr . Takva

svest ni postojala. Zbog toga dete, od trenutka
kada rnoglo da zivi 'bez nepresta.e nege =ajke,
dac:li1je ili povijaCice, pripadalo drL1StvU odrasl, 1.1
kOJern se n ij e izdvajal o. drLlstvo odraslih narna
danas veorna cesto de11.1je d e tinjasto: pitanj e 1
tale razvijenosti, dakako, ;'s to tako i fizickog
1.1zrasta, bLld1.1Ci cla S1.1 to drL1stvo iili i deca i veorna 11di lj1.1di. Jezik i davao izrazu dete ocrra11.iceno znacenje koje danas ima; govorilo se I~d~
te", kao sto se daas kaze "lrnk" Ll O"ovornorn
jezikLl. NeOInedanost starosnih dobi odno~ila se
celokupnu d .r ustvenu a:ktivnost : igre, zanate, vojsku. Nema zajednicke slike kojoj nisu -; rnala i
vellka d eca, 5U Ll, jedno ili dvoje, u "torbici"
koja vis i vrat1.1 z ' ), ili kako piske u l.lglu, i li
kako igraju l.l10g1.1 1.1 tradicionalnoj zabavi, , kako
s~gert1.1j1.1,. l.l atelj e Ll, ili kao pazevi koji POSILIZLljLl
vltezove, ltd .
. \',
[91, st.

Doctrinal d" temps prtisent, izdanje

119.
"Posle videh debelu zenu
S to nosi dva deteta u torbi."
Slika Van Laer-a (1592-1642), reproclLlkcija Bernclt,
468.
1)

vValton,

176

10.

1) Uobrazeni bolesnik, in 111,

2) J\'lontaigne, Essais, , 8 .

177

sc""'"

1II.

davno. uil." No.v do.zivlj.aj detinjstva se radia,

taka da dete, svo.jam. p .r astodusnascu, Llmiljatascu
i abesenjastvom, pastaje izvar zabave i opLlstanja
adraslih, 5ta 'b i se mogla nazvati "rnazenje". TakC!'V
se dozivljaj najpre javio kod zena, dl.Lznost ;
l cla 'Se staraju deci, kad majki i da:dilja. (;1tamo I izdanju Velikog vlasnika svih stvari iz !
veka I vezi dadilje:') " se raduje kada se d t e
1
radLlje, i pati kada dete balesno; ga podae
ako padne, vezuje ga ako se bacaka, i pere ga i
Cis ti kada prljavo." Ona podiie dete i " ga da .
gav'Ori, izgova.ra reci kao da tepa, da
brze lak5e il da gavari ... nasi ga Ll narucju,
pos l.e ramenima, ga drzi klil, t1..lce
kada vristi, zvace ls mesto njega dok 5
zLlba , da lgl da gLlta da se izlaze
snasti i da l1..l to bLlde od koristi; ana zabavlja
pamenuta dete kaka usnula, aka vezuje
Lldave to. da i stoje ,pravo, te da njegova tela
l nikakvih kvrga. i kllpa ga,
ll1iris1 IllaZe,
kaka bi na.hranila gv telo ... " ls Mor razmislja ' slici ranog detinjstva, deca:ku kaga 1ti
ispraca Ll s kolu: "Kada decak ustaa vre
, vec se 'p rotezaa Ll krevetLl, kada bi, ustav5i,
plakao sto kasni, zna da Ll 5koli dabiti -bati, 1k 1Ll govorila da se to clogaaa sama
vili dan a , da 's tiCi vreme, i rekla 1 : Idi, mili si..ne, uveravam te, sam l javila
tvom u citeljLl. Uzrni hleb i rnaslo, l1. te tuci.
ko ga obprelnila 1 'Llmirel1.0g, da za
plakao .p arnisaa da ostane kod kuce, se
nije LlpLlstal<1 Ll sustinLl 'p roblerna, jer dete koje kasi ' propisno kz ci rn stigne 5ka-11.l."')
Male decije .igre ll su adLlvek biti za'b avne
majkama, dadiljarna, po.vijacicarna, to pripadalo sirokorn prostor1..l neizrazenih asecanja. UbLl se bez s11.ebivanja riz 11. da deca pruzaju
ml1o.ga zadovalj stva : njmovo 5, umiljatost .
Gospaaa de Sevinje prizl1.aje, -bez LlzbLlaenja, cla
p1'ovodi vreme zabavljajLlci s e sa m: "
tam Otlcric," I nclije ocl Kolomba, kaje <1Z0
1) Le Grancl Proprietaire de toutes clloses, franctlski prt:-

vou

Carbicll.on, 1536.
2) Navod: m:t. Lancln1.arks in cfle history 01 ed Llca-

liol1, Lon cton, 193 1.

178

- da granice, ali vasa cerka znaci jos

.,

v,;se. Valim . . . rnil1..lje vas portret 1 divi 1..1

se tako zaIbavan , da se odrnah =ora
dati poljubac."') " Citav sat se igram. 'Sa va50nl
k1; drazesna." "Skratila sam kOSL1,
~rn fizLl svu
kovrclZarna, kao stvorenu za
nj't:t-:-. ." BLlduci da se plasila zaraze, dodaje, s lako koja nas iznenaditi, 'S1t dece za nas
nesto zil s il se ni saliti: "Niposto "-
rn da Ul." prvi dozivljaj detinjstva "
godio" se, kao 5tO srno videli kad Malijera, odre ravnodU5nosti, ili , tradicionalnoj ,"avnodusnos,ti . Ista gospoaa de Sev1nje opis1..lje zalost jed majke: "Gaspoaa de Ketkin dobila vest
srnrti svoje un1..lke: i2>gu'bila svest. rn 1..lcve
l, kaze da vise nikada im.ati tako lepLl
1..lnLlku." uti1, gospoaa de Sevinje mozda nalazi da 1k nerna srca, dodaje: " rn"
neLltesan."2)
.
Ovaj dozivljaj LzlO ;; l kroz kr;ti rea,kcije kaje izazvao krajern ! veka, ::t
narocito Ll . i st; lj1..ldi smatrali SL' da nedopL1stivo posvecivat; toliko paz.nje
deci, 'k ao 5tO l bivati : sasvi'r n
nov stav, koji kao neka negacija dozivljaja detinjstva, neznosti i mazenja. Iz iritiranosti nastaj'"
netrpeljivost, kOj1.l izrazava Mantenj: "Ne rnogLl
prrhvatiti tu strast koja da se ljLldi posvecLljLl
deci, tek sto S1..l , koja ni zbivanja u
dLlsl prepoznatljiv oblik tela, 6 se mogla
dopadati, i rad da gledam kako
hrane u lO blizini." se slaze s tirn da se
deca vole "kao s razbibriga, kao da S1..1 rnrn66", da se ljLldi zacbavljaju "ih.vi1 treskanjern
z11 , ;'grarna i detinj rn glLlpostirna."
govoj lziii previse se bavilo ,decom. 3 )
Drugi svedok istog stanja duha, vek kasnije
KLllanz, rodak gos pode ,de Sevinje 4 ) Osecarno koliko ga nazno ponasanje prijatelja i ,"oditelja $<>
decorn bacalo Ll . SledecLl 'PesmLl posvetio
"ocevima parodica" .
1) Nlme de Seva.gne, Lettres, 19. avgt.tst 11671.
2) i\lfune de Sevigne, Lettres, 19. avgust 167,1.
3) Nlontai g ne, Essais, 1I , 8 .

4) Coulanges, Chansons cfLoisies, 1694.

179

12

Da dobro vaspitate decu

N bezite od ucitelja i p1"atilje;
Ali, dok odrastu
Nau cite ih da cute d 'r ustvu
nista nije tako dosadno
slusati tut1u decu.
Zaslepljeni otac uvek zarniSlja
Da njegov sin pric.a divne stvari
clrugi bi da su gluvi
sarno budalastine ,
Ali ipak zbog reda
M 'oraju tapsati raz.maZenku.
Kada varn zbog reda kazu
Da lepo, vrlo pristojno,
Kada rn daju nn
N traf.ite vise ocl toga,
Neka bude pokorno
i svorne ucitelju.

bi

'l.umn

(Qui cro<irait qu'avec du IbOll

Da se iko ttsuduje da pise

Quelqu'LU1 put s'aviser

d'e=.u-e
des Illarmousets de trois

sn

Slinavcima

Le Pere aveLlgle croit toujors

son fils dit choses exquises,
Les aLltres voudraient et're sOLlrds
Ll n'ennedent q des sot1:ises ,
Mais il faut de necessite
Applaidir l'enfat gaste.
Ll

QLtand VOL1S dit d'n ton

OLl'iJ est joly, qu'il est sage,
QLL'on lui donn e du
N'e.n exigez pas davantage,
Fait es- lL1 faire seviteur
ALlssi qu'a son Precepte Llr.
180

stc;im [

Koji do cetv;'te

godine

"6

umeti
da pisu.

Jos nedavno videh jednog

Da se tako glupo zabavlja.

Znajte dobri ! ljudi,

Da

niceg tako
nesnos n.og
Do videti S de c icu
Poret1anu kao lukac ,
velikim stolom
Smrkavc e uma.sce ne brade
,

Pred

prste

Neka jedtt

(Pour eJever vos enfans

N'epargner t rn;
Mais, sqs q'ils soient grands,
Faites-Ies taire cornpagnie
Car rien donne tant d'ennuie
Ll d'ecoLlter J'enfant d'autruy.

koji
svaki tanjir

drugom kraju

guver:nante

ih ! cistoci
1 koja nije s uvise stroga

moz.e se prebrzo

QLli de quatre ans

scauront lire .
D'un pere encor
dernierem.e.nt
vlis fade a:musen t.)
(Sachez or, nes bonnes
gens,
1I".ien n'est plus
i.nsllpportab le
de 'voir VQS .petits
enfatnts
En rang d'oignon
gd >t",ble
Des morve\L'X. qui, le nenton
gra,;

I'V[ettent les doigts dans tous

les plats.

Qu'ils mangent

d'1.1!D. 'a utre

coste

Sous les yeu."X d'une

gouvenna.nte
QlU leLLr presche proprete
Et qi soit point
'nd ulge.nte
peut tr op
pron:ptement

1 'porLlka porodice koji poziva obed

.

de .

NaLtciti kako se jede za

sto1on1.

U kloYlite v a seg sina

igrajte dadilju

Apprendre

'IIlanger

proprement.)
(Emportez votre fuls
Et vous montl'ez pas
nourrrice,

Nek.a vasa deca jedu

QLI.'On fasse manger les

Et leur P "ecep teur

i Yljihov ucitelj,

tL

sobi,

da rzas ,-ucati kod kuce

Napast

LL

vidu maLe dece.

petits

',

Car aujoLtd'hui wae ceans ,

Le fleau des petits e[lfaHt~.)

181

Kada se dobro razmisli, ovakva iritiTanost isto

tako D'ova kao i mazenje dece, i ;:; vise odudara
od ravnodusne izmesanosti raznih st i dobi 1.1
srednjove~~0':'D0m drustv1.1. upravo .prisustvo .
dec~ ~setljlVl s1.1 Montenj, K1.1lanz, kao i gospoaa dto
S~ . Mora.s e cak pri=etiti da S1.1 Montenj i 1.1lan.z . modernlJ 1 od gospoae de Sevinj , 1.1 meri 1.1
kOJoJ S1.1 .smat:rali da neophodno, decu odvajali
od odraslih. Vlse 's e sratra dobrim mesati decll'
i odrasle, posebno za stolom: zacelo stoga sto tako
deca postaju "razmazena", nevaspitana.
. Uostalom, morali5ti .i vaspitaC.i 'U XVII veku deli11. su odb?Jnost Montenja i K1.11anza preIna maze .. tl Fli, Prirucniku za studije,') govo l malo d1.1gi od Montenja: "Kada ih (Inalu
decLl) 1.1hvt zamk1.1, kada izgovore kakvLl budalastinu, izvlaceci neposredan zakljllcak iz kakvog
nevaljanog in, koji smo iIn mi z, Ini se
tsIn od sIneha, Hk1.1jeInO smo ih nasamarili,
cmaceInO , InilLljeInO , bas kao da S1.1 ispricali
sto divno (to InaZenje). Izgleda da sLi sirota de stvorena saInO da zabavljaju odrasle, kao psiCi
lli InlliCi (rnajm1.1ni t)."
. AL1tor Galatea, prir1.1cnika lepog ponasanja koji
~e v.eorna raslren liIn koledzirna, meaL1
ZLllt1., govori kao 1.1lz:
'cr crrese !
~oj i 1 L1,;tiIn~ :1.1 nikada n.i~ta dr~go do svoje
zeae, deClce 1 njlhove dadilje. 1.lD1.1k rn tako
zasmejao ! Il, cL1Jte, da vaIn ispricam . . . "')
Gospodia D'Argon, 1.1 jednoj spvi vaspital1 Ll, vsitan . de Mon:kad (1690) ,3) zali se takoae kako se Ij1.1di zanimajll za rnl decu jedino
zbog "milovanja" i "ILldiranja"; s1.1vise veliki bro'
roditelja "obraca paznj1.1 decll sarno onoliko ko'liko su izvor zabave i 1.1zivanja."
Znacajna rn krajern XVH veka, rnaze ni 'Pr~vi1egija ljudi l 1.1g1eda, koji S1.1,
tlV, pod 1.1tlcajem rnlist da cra 1l.
n! SH se protivili mazenjl.l, sto se Pakse 1.1
LiLL tice, Zal1. Batist cle La Sal lL Ponasanju LL flris-

"

1) Fteul'Y, lla vedcno delo.

2) G. della Cassa. Galatee, francuski pr"vod iz 1609, slr.

162-[68.

]) D'Argonne, L 'Ed ucacLon de tl. de i'vloncade, 1690.

182

,.

canskim skolaYYlCl zakljuc1.1je da su deca siroIna. snih iZLlzetno 105 vaspitana, "rade samo
sto irn se ushte, roditelji im pruza}1.1 ikkvu
negLl (ali ii nehata), jer 51.1 kao k bozanstva 5to deca hQi::e. i roditelji."
Kod rnoralista i 'v~spitaCa XVII veka 1.10Cljivo
an dgCig p ogl eda detinjstvo, kom e
srno govorili prethodnor odeljk1.1 ; koje
dahnulo celok1.1pno obrazovanje ; vaspitanje do
veka, .kako 1.1 gradLl tako i sel1.1, kod gractanstva
i l dLl. DoZivljaj detinjstva i njegove s
sti v ise se izzv kz zabavLl, "lLldi", ve,e
kz itsv za psihu deteta i ml stara m1.1. Dete zv i it: "Svaki covek oseca 1.l sebi dt1.1vst detinjstva, ko odbojna zdv1. ZLlmLl; ta 1. 1 .-,
I'; koja uziva samo u 1.1ZLldlivir stvarima i koja
g1.1 zlut razurnog coveka." ! govori l Discreto Baltazara Gi, sv
zv u i vaspi tanj Ll i z 1723 I) "San.o vreIne
moze izleciti od detinjstva i. rladosti, !! su zbilja
zivt dobi obelezene svSstvm . ' -svakonl
pogledLl." Jasno, ovakvi stavovi se rn sr
trati ktkstLl dg vrn, i 1.1porediti
sa ostalim 5isil. da bisrno U. ZLlmli . Takvi
stavovi tLlmaceni su kao otvol-eno igis d etistv. U .m rnLltil pre treba g ledati zacelak j eclnog ziljig i Llttiig dozivljaja d ....
tistv. "lakornislenost" detinjstva, nesto za
c im se t povoditi: stara greska koja se stal 110 ponavlja. NjLl svega t bolje Ll.poznati,
kako smo stali put. tekstovi s kraj a
XVI veka i iz XVII. pLlni SLt primedbi racLlll
psihe deteta') Ldi nastoje da shvate mentalitet
dece, da i Inogli prilagoditi zv i vsit
n.etode ihvm razvojnom stu. deci s"
vodi velika bci ga ir koji SLl svedoci vi
liosti krstenja, s li c nim u lirn , bll s kim stLl,
koji ih vo li . i-pak. z koja se posvecLlj e
nalaze da se kod razvija, ;:; s lab, ZLll, kako i postali trezveni IjLlcli i hiS i. kat1)

vod

. Gratien,' ! Discyeto~ Huesca,

L6-1.6 , Erancllski
cle COLLrbevil1e, [723 , S. .
sto se noze vicleti u Rario jezuita (1586) i Ll

PL"":

2)
n
Vlilll 2kl'i Pa ska l n~menjeniIn de\iojcicama u Por Ro~
1.

183

14

kad krut, naglasak strogosti, za razliku od u5tenosti i vzrsti shv.atanja i 'dbicaja, .

Vk. Ila m cak i kod 2akline Paskal, i
prikrivene neznosti. Pred kraj vek .., teznja da se
pornire neznost i razrn. Za apata GHsoa, savetnika u ParlamentH u Portretu casne zene: 1 ) "Bi,ti
sto blizak 'S d'1, razgovarati s m svemu,
ponasati se m im kao m razrnnim
m, i pridobiti ih neznoscu, to neprevaziaen
da sa njima postignerno sta zelimo. su
kao rnl.ade bilj'k e koje zahtevajH negu i cesto zali
vanje, te irn valja dati savete .kad zatreba, nekoliko izraza neznosti i prijateljstva s vremena vrern dira ih i vezuje za nas . Malo milovanja, poneki
poklonCic, neka rec poverenja i srdacnosti, ostav ljaju utisak njihovu svest. Redak slL1caj da
neko od njih odoli ovim blagirn i lakim naci!Ilima
da se od stvore casni i posteni ljLLdi." ' ,
uvek u pitanju to da se od dece naprave casoi,
sti, raz1.1r nni ljHdi.
Prvi artrkulisani dozivljaj
detinjstva (izrazen
kroz "mazenje") rodio 's e u porodicnoj sredini, u
dodirL1 sa rnalom decorn. Drugi, naprotiv, dolazi iz
izvora van porodice: pripadnici crkve i s1.1dstva,
l'etki do XVI veka, sve ni moralisti XVII,
nastoje da kanali5u i ,,uraz.u me" i shvatanja.
i su takoae postali dn nekada z.i
vi detinjstva, ali decu posmatraj L1
kao s latke igracke, L1 m vide s lab a bozija
stvk valja istovrerneno stitit1 i L1raZL1rniti.
Takvo svt prodrlo i u porodicl'li zivot.
U XVIII veku, slO 1.1 porodic1 ta dva elemel'lta s'pojel'la u jedan, l'lovi: u brigu blgijeni i fizickorn zdravljH . Nega tela bila nepoznata m
listima i vas.p itacima L1 XVII vekLl. Bolesl'lici su
govani predano (rneaL1tim uz veliku predostrozl'lost
Ll srnislu otkrlval'lja laznih bolesnika), ali telo
zdravih ljudi izazivalo il'lteresovanje jedino u rn
rall'lorn pogledu: telo naginje n1.10hav.:>sti , l el'ljosti, poz1.ldi, svin1. p orocirna!
Razmena pisarna izmeaLL generala de lVlartanZa . i
lljegove zel'le') prLlza sliku itirnl'lirn preokLlpac l1) GOLtSSaltlt, Le Portrait cl'une
2) Correspondance
in eclite du

1576-1782,

rn

jednog domaCinstv,a, od prilike jedan vek

sle gOSlpoae de S .e vinje. Martam <en 1722.
Ozenio se 1754 . Imacemo .povoda da se vratimo
te tekstove. Martanz se brinuo svenu 5tO se tica10 zivo1:a njegove dece, ~d rnazenja do o.brazovanja.
torne dodaje i buoQ.no
staranje njihovorn
zdravlju, , cak i higi"eni. Sve 5tO zadire u podrucje dece i porodice 'Posta10 oz'biljno, patnj.,
vredno an. Dete zauzelo sdis '1st LL
porodici, i to samo njegova buducnost, njegovo
buduce 1.1dtlavanj, vec njegovo prisustvo i sarn njegovo postojanje.

honnete jel'nre, 1693.

general cle i\l1artange,

Br6ard, 1898.

184

15

~.:t)O{.(1N5,

\\

S~"tC.N1 6u.

"

OTKUDA LJUDI?
INTELIGENTAN ZIVOT NA PLANETI l

se onoga trenutka kad

otkrije r~zlog sopstvenog 'pQ~ojanja. Ako v1Sa iz svemil'a ikad

postaviti da procenjli stupanj

evoluciju?'4 Zivi organizmi postojali su Zemlji. uop~te neznajuCi zasto, vi~e od tri hiljade
li godina nego ~to jednome od njih konacno s iul isti.
Njegovo Carls vi. . i drugi SU, tu i tamo,
naslLJ(~ ivali i s till , ali Dvi } sastavio logicki dsld i Odl'-

posete Zemlju, pl'VO pitanje

"

s civilizacije, : " li 5 otkrili

fivo s kako ( da postojimo. Dvi omoguCio da

';azloz no odgovorimo radoznalom detetu pitanje stoji u naslovu

ovog poglavlja. s da pribegavamo praznovericama kada
se nadem o pred ozbiljnim pitanjima kao sto su: sta zivot znaCi? Zbog
cega postojimo? Sta covek? Posto postavio i poslednje pitanje,
istaknuti zoolog Dz. G. Simpson rekao : "Sada zelim da naglasim
da su bezvredni svi pokusaji da se odgovori to pitanje nastali
1859. i da l l0 da ih potpuno zanemarimo."
Danas teorija \ podlozna sumnji otprilike isto koliko i teo kojoj se Zem lja okrece oko Sunca, ali tek [ potpuno shvatiti
svesto revolucija podrazumeva. Zoo logija univerzitetima i ds sporedan predmet. cak i ko;i se opredel;uju za nju
cesto shvataju duboko filozofsko znacenje. Filozoja i d
meti poznati kao huma nistii'ki i dalje se predaju bezmal0 kao da D
nikad bilo. se s , nesumnjivo, m i ti.
U svakom slucaju, knjiga opsta odbrana darvinizma. Umesto
toga. u s posebnom ml'm ispitujem posledice teorije .:-l
. da biologiju sebicnosti i altruizma.
Osim vzsti ovog predmeta za nauku , ocigledno koliko
znacajan za ljude. se svih strana sg drusrvenog zivota, nasih

SEBICNI

GEN

ljubavi i mrznji, i saradnje, davanja i kradenja, nase pohlepe

nase velikodusnosti. se tvrdnje mogle izreCi i za Lorencovu
(Lorenz) knjigu agresivnosti, Ardrijev Drustveni ugovor (Ardrey, The
Social Contract), i Ajbl-Ajbesfeltovu i mrznju (Eibl-Eibesfeldt,
und Hass). Nevolja s tim knjigama to sto njihovi pisci potpuno
i sasvim nisu u pravu, nisu u zato sto su pogresno shvatili
kako se odigrava evolucija. Oni su pogresno pretpostavili da ono sto
u evoluciji vazno jeste dobro vrste ( grupe) ne dobro jedinke
(j~j gena). Smesno sto Montagju (Mo ntagti) kudi Lore'nca kao
"neposrednog potomka onih mislilaca devetnaestog stoleca {( su
drzali da su 'zubi i kandze prirode vi',.," I<ako shvatam L
videnje evolucije, se vrlo spremno slo zio s Montagju~ da
( odbaciti sta se odnosi u Tenisonova eCe~a. Za
razliku od , mislirn da izrekom " zubima i kandzama pri l'ode" divno sazeto moderno shvatanje prirodne selekcije.
nego sto pocnem da razlazem sopstvenu argumentacl)u, hocu
ukratko da objasnim kakva ta argumentacija jeste, kakva nije. Rekne
' nam se da neki covek dugo i uspesno ziveo u svetu Cikaskih gangstera, imali bismo da donekle pretpostavimo kakav to covek
, Mogli bismo ocekivati da su ga krasile odlike kao sto su zilavost.
\
hitl"ina i sposobnost da privuce odane prijatelje. he
nepogresivi zakljucci, ali ako se zna nesto us!ovima u kOjimaJe
taj cov~k uspeo da opstane i uspesno PQZiVI, ru;-gu se izvesti i
zakljucciOnjegovom karakteru. U knjizi iznosim tvrdnju da smo
, i sve ostale zivotinje. masine sto su ih stvorili nasi geni. Nasi su
geni, ! uspesnih ikaskih gangstera, uspeli da opstanu, u nekim
slucajevLma i povise milionagodina, u izrazito takmicarskom svetu.
daje da od svojih gena 6tekujemo izvena s' voj~a.
tvl"dim da pl"eovladujuce svojstvo koje treba ocek.ivati od jednog uspesnog gena jeste nemilosrdna sebicnost-. sebicnost gena obicno
dati podsticaja seblcnosti u ponasanju jedinke. Videcemo, ipak, da
postoje i posebne okolnosti u kojima gen najbolje moze da stig
sopstvene sebicne ciljeve tako sto , u pojedinacnih z.ivotinja,
po!=lsticati izvestan ograniceni obIik al~uizma. "Posebne" i "ograni" su vazne lt poslednjoj . koliko , mozda, zeleli da
m da drugaCije, sv_eopsta l i dobrobit vrste kao celine
su koji lt evoluciji napt'osto smisla.

OTKUDA LJUDI?

.:"'0 vodi ~to zelim da istaknem povodom

k)tg - sta . zastupam mlst koja se zasniva
luciji. * Govorim tome kako su stvari evoluirale. Ne govorim tome
kako ,;,, ljudska , tl'eba -se ponasamo u moralnom pogledu,
naglasavam zato sto znam da postoji sst da pogresno shvate
, izuzetno , sto rnogu da povuku razliku izmedu stava
kojim se izlaze _ nekom predmetu, i zstu j~lje~
tome kakav taj predmet trebalo da bude, Mislim da u ljudskom
drustvu, utemeljenom samo genskom zakonu sveopste
~rdne ssti, 'iivot odvrafan. nazalost, kolik~da
zaliliZoog necega, to nesto nece prestati da bude takvo kakvo zbog
naseg zaljenja, Glavna svrha knjige-je da bude z.imliv, ali ako
iz nje hocete da izvucete neku pouku, d citajt3' kao ~omen.u,
Shvat.ite kao opomenu ako zelite da, kao i , izgradite drus~o
u kom jedinke nesebicno i velikodusno saradivati sti

"

I\

zajednicku srecu, onda od bioloske plirode mozete ocekivati malo

m. Pokusajmo da se ucimo'yeJikod~snosti i altruizmu, rodeni
~o sebicni. Pokusajmo da shvatimC1 su nasi secni geni,
( imati izgIeda da poremetimo njihove puteve - (
nijedna druga vrsta nikad ni sanjala.
Uz primedbe ucenju kao zakljucak stoji gs misljenje,
inace cesto - to Pl'etpostavka da su genetick.i nasledene
crte ~efiniciji utvrdene i neizmenljive. Nasi ~ geni mozda
nalazu da budemo sebicni, a li ! nismo neminovno prinudeni da ih
slusamo celoga zivota. Mozda jedino altruizam teze naul'iti nego
sto to slucaj da smo geneticki p,'ogl'amirani da budemo a ltruisti._Medu zivotinjama, covek jedinstven tome sto vlada
kultu~ i preneti uticaji. Neki lgli l'eCi da
kultura toliko vazna da su geni, si ! , stvarno nevazni za
razumevanje Ijudske pIirode. Drugi se slozili s tim. $ zavisi
od toga se stanoviste zauzima u raspri "prirodi i vaspitanju"
kao odrednicama ljudskih odlika. vodi drugom sto
knjiga : zastupanjeovog ili onog gJedista spornu temu
idi i vaspitanju. tome, , svoje misljenje.
necu ga iznositi, osim u u kojoj sadrzano u videnju [(l
t_~ koje izloziti u zavrsnom poglavlju, Ako se ispostavi da su geni
odista nevazni za odredivanje ponasanja savremenih Ijudi, ukoliko
smo u tom pogledu zaista jedinstveni nledu zivotinjama, makar

SE81(NI GEN

zal1imljivo ispitati to il smo izuzetak tako dv postali .

ako vrsta toliko izuzetna kao sto se dopada da mislimo,
onda jos vaznije prouCiti to .
1 trece - kig podrobno opisno izlg s
coveka ili bilo " druge zivotinjske vrste. Stvarne pojedinosti koristicu samo kao ilustrativne . Necu govoriti: "Posmatrate Ii
s vi, otkricete da sebicno; svi su izgledi, stoga,
da i covekovo ponasanje isto tako sebicno." Logika argumentacije "Cikaskim gangsterima" potpuno drugal'ija. Ona u sledecem. Ljudska i razvili su se putem pr irodne selekcije.
Posmatra li se dejstvovanje prirodne selekcije, kao da sledi da sve se
razvilo putem pl'jrodne selekcije da bude sebicno. Stoga
ocekivati da , kad kl'enemo da posmatramo ponasanje pavijana,
Ijudi i ostalih zivil1 , otkriti da ono sebicno. Utvrdimo ' da
11ase ocekivanje pogresno, zapazimo li da ponasanje ljudi u st\fari
alt ,'uisti~ko, onda se pl'ed l1 zbunjujucim, sto
se mOI'3 objasniti.
" knm dalje, potrebna nam jedna odredba. Za neko
" sto pavijan kaze se da altruistil'ko ako se ponasa tako da
bIagostanje nekog drugog takvog ral'un sOl'stvenog
blagostanja. Sebil'no ponasanje upravo suprotno dejstvo.~ "Blagostanje" se odl'eduje {( "izgledi za opstanakll, cak i ako stvarno
dejstvo verovatnocll zivota i smrti toliko a~o da izgleda zanernarIjivo. Jedna iznenadujuca posledica moderne verzije Darvinove (
l' jeste da izgld sicusni, tricavi uticaji verovatnoc':lJlPstanka
mogu u evoluciji imati p"esudne posledice, to usled ogromn~g
koje prode dok se te posledice osete.
Vazl10 shvatiti da su g odl'edbe altruizma i sebicnosti
bi/l eviora tne, 11 subjektivne. se ovde psihologijom
motiva. Necu ovde raspravljati tome da ' Ijudi " se ponasaju
altl"uisticki to u stval'i iz tajnih ili nesvesnil1 sebicnih pobuda,
iVlozda ~ i, 1l1ozda , mozda nikada i saznati, to
ni u " slucaju nije nesto cemu knjiga bila posvecena.
od"edba odnosi se jedino to da ' dejstvo nekog I'ina snizava iIi
izglede opstanak p"etpostavljenogaltruiste, i iZgtede
opstanak tstvlng korisnika.
Pokazati deistv~ponasanja dugorocnije izglede opstanak
\iCo m.:l slo z.eI1u, U pl'aksi, kad odredbu mm istinsko

OTKUDA LJUDI?

ponasanje, moramo ograditi izrazom "naizgled.". Jedan naizgled

altruistil'ki Cin jest<;,onaj ", povsno posmatrano, izgleda kao da
mogucnost ( koliko mala bila) altruiste da umre Iprl da prezivi. Kada se pobIiz_e~itaju i pl'ividnog altruizma, cesto se ispostavlja da su , u stvari, prerusena sebicnost.
da , mislim ( da su pobude koje lefU osn~ tajno
sebicne, da su i~til1ska dJ:js.tYa toga Cina izglede opstanak
obrnuta od onoga sto smo prvobitno mislili.
Navescu nekoliko primera naizgled sebicnog i naizgled altruistil'kog ponasanji'. Kad nasa sopstvena vrsta posredi, tesko obuzdati
subjektivne navike u misljenju, te stoga iz sveta drugih zivotinja, Najpre nekoliko raznovrsnih sebicnog ponasa koje ispoljavaju zivotinje uzete kao dik,
Crnoglavi galebovi gnezde se u velikim kolonijama, i gnezda su
medusobno udaljena svega nekoliko stopa. Kada se mladi ispile, sitni
su, bespomocni i lako ih progutati. Za galeba sasvim uobicajeno
da sal'eka da mu sused okrene leda, ode da lovi ribu, mozda, da se
ustremi jednog od njegovih ptica i celog ga proguta. Na taj naCin
pl'ibavlja dobar, hranljiv obrok da se m i l ,
niti da sopstveno gnezdo ostavlja nezasticeno.
Poznatiji mracni kanibalizam zenke bogomoljke . Bogomoljke su
veliki insekti mesozde,i . Obil'no jedu manje insekte poput musica,
l napasce bezmalo sve sto se krece. Kad se , muzjak se oprezno
primakne zenki, uspuze nju i sparuje 5 . k se zenki ukaze
prilika, ona ga pojesti, pol'evsi od glave, bilo dok se "l'
ili odmah posto se nju, iIi pak kad se razdvoje . Pomislilo
se da za nju najpametnije da, pre sto pol'ne da ga jede, sal'eka
da se zav{si. l to sto muzjak ostaje bez glave, zna~i da
preostali deo njegovog tela prekjnuti seksualni , U srvari, buduCi
da glava sediste nekih inhibitornih nervnih centara, moguce
da zenka, jeduci njegovu glavu. poboljsava njegovu seksuaJnu aktivnost. * Ako tako, za zenku to dodatna dobit. Prva dobit ta sto
j"lJribavila sebi doba,' obrok.
Ret "s" mozda izrazava dovoljnosnazno takve krajnjeslu kanibalizma, iako se on'i vrlo dobro ukJapaju u nasu odredbu .
Mozda smo saosecajniji m kukavickom ponasanju cal"skih
gvina tktiku. Pril'a se da oni stoje rLlbu vode i oklevaju
da zarone zbog 0l'asnosti da ih ne pojedu foke. Kada samo jedan

SEBICNI GEN

OTKUDA LJUDI?

zaronio, ostali znali da Ii foka tu l . id, niko zeli

da bude zamorce, te svi stoje i , i ponekad p~kusavajll da jedan
drugoga gu vodu.
U slucajevima sebicno ponasanje svodi se odbijanje
da se dele nekevrednosti. k.ao sto su 11, teritorija seksuaIni
tnel'i. sada, nekoliko naizgled altruistickog ponasanja.
Pcele ('adilice se ubodima uspesno od lcradljivaca
meda. A li pcele zabadaju svoju zaoku jesu kamikaze. ili

kom zabadanja zaoke, se iz tela pof ivo t vazni unutrasnji organi, te pcela ubl'zo umile. Njen samoubilacki zadatak mozda
kosnici spasao zivotne zalil1e hrane, vise biti da uziva
u plodovima svog dela. nasoj odredbi, to altruisticki f
sanja. Imajte da govorimo svesnim pobudama. 1 U
m, kao i u pl'imerima sebicnosti, takvih pobuda mozda ,
mozcla , za nasu odredbu nisu vazne.
\
Poioziti sopsrveni zivot za zivot prijatelja igld' ltuistiki,
isto tako a ltruisticki ako se covek, radi prijatelja, izlozi i male- opasnosti. Mnoge ptiCice, kada vid e pticu grabIjivicu poput ",
ispustaju karakteristican "poziv uzbunu", sta se celQjato d u
bekstvo. posI'ednih dokaza da pticica di ze poziv uzbunu
dovodi sebe u opasnost time sto privlaci posebnu paznT~ grabljivice.
U tOlne postoji samo mala dodatna opasnost, ipak, pvj pogled
, izgleda da (, nasoj odredbi, spada altruisticke Cinove.
Najcesce i najuocljivije inovealtru i zma medu zivotinjama izvode
I'odit~ji , pogotovu , korist svoje dece. ill legu , bilo
gnezdima, bilo u sopstvenom telu, lll"ane ih uz ogromno samozrtvo i izlazll se velikim opasnastima Ii ill zastitile od grabljivica.
navedemo samo jedan poseban : mnoge ptice " grade
gnezda zemlji izvode, kada se pl'ibIizi neka grabIjivica poput
lisice, takozvanu igru radi odvlacenja paznje . Ptica roditelj othrama iz
gnezda, opustivsi jedno krilo da slomljeno. m odmamila
grabIjivicl', naslucuje lak plen, dalje od gnezda su mladi.
Odl'asla ptica " prestaje da se l' i prhne vazduh s
pred razjapljenim celjustima lisice. igl'a vei'ovatno spasava zivat
ptiCima, uz izvesnu opasnost kojoj izlozen sarn rodite lj .
Ne pokusavam da izvodim zakljucke O$nOVU pukih plic'a. Oda m nisu ikd siguran doka z za izvodenje iole VI' dih
op5till zakljuCak:l. IskljuCi\.:l S'-Thc1 o\r-il1 ilu::.t1'c1Lijd Ol1oga S[O

"

'/

,,'

jedinki razumevam pod altruizmom i sebicrUm ponasanjem.

knjiga pokazati kal~o se i poj<:.din~cna sebicnost, i pojed~ni

altruizam objasnjavaju sustinskim zakonom koji nazvat:i.s.e.b.itnoscu gena. Ali se mrn pozabav'iti posebni.m pogresnim objasl altruizma, nasiroko poznato, se cak i nasiroko
predaje skolama.
se objasnjenje temelji pogresnom m koje sam
mu, to da se ziva razvi;aju tako da 6 stvari .~d
dobra vste" ili "zarad dobra grupe". Lako uvideti da poreldo te
zamisli u biologiji_ :Veliki deo z ivota zivotinja posvecen razmnoza, i veCinu altruistickog samozrtvovanja zzih u
rodi izvode roditelji kOl'ist svojih mladunaca. "Produzenje vrste"
eufemizam za razmnozavanje, zapravQ , tn.
posledica razmnozavanja. samo malCice rastegnuti lag'iku
zakljuCiti da funkcija I'azmnozavanja "da" produzi vrstu. Odatle
do zakljucka da se zivotinj e, uopste uzev, ponasati tako da omoguce
nastavak vrste, samo ;; jedan mali, pogl'esan . lz toga da
sledi altl-uizam ostalim pripadnicima iste vrste. .
Qvaj razmisljanja Inoze se-n~eolreaeno iskazati i darvinovskim terminima. Evolucija dejstvuje putem prirodne selekcije,
rodna se lekcija znaci opstanak samo najsposobn.ijih. No, da li
najsposobnijim jedinkama. najsposobnij im ~~ najsposobnijim
vrs[ama, ili ? I<ad nesto drugo posredi, to i mnogovazno,
li ka(1 govorimo altruizmu to . ocigledno. presudno. Ako se u

nazivao m za f ivot takmicevrste, onda

jedinku ~ajqglje gledati ulog ~oj igri, ulog koji se zrtvuje kad
to zalltevaju visi interesi vrste kao celine, D to iska zemo malo dolic : ~.e da ~~umreti vrsta ili neka skupina unutar
vTste su pripa dnicC spremni da se zrtvuj u za dobroblt te skupine,
nego da se to desiti suparnickoj vrsti iIi skupini pripadnici kao
jedinke mesto stavljaju sopstvene sebicne interese. Stoga svet
nastanjen uglavnom gl"upama koje se sastoje od jedinki spremnih
samozrtvovanje. teorija grupne selekcije, koju su biolozi
poznati s pojedinostirna teorije evo lucije dugo smatrali tacnom;
videlo izneo u svojoj cuvenoj knjizi V. . Vin-Edvards (WynneEd\vards), popularizovao RobertArdri Orustvenom ugovoru.
lsp1-avna alternativa se naziva .. individualna selekcija", premda
[ vise \m da govorim selekciji gena_

sw

SEBICNI GEN

Spreman odgovor zastupnika individualne selekcije

iznet argument , otprilike, : cak i u skupini altruista, got<;>vo
sigurno da postojati i m koja odstupati i koja QQQt
jati da prinosi ikakve zrtve. Ako -postoji i jedan sebil'ni
mk sm da iskoriscava altruizam ostalil1, onda za njega,
definiciji , verovatnije da preziveti imati potomstvo. Svaki njegov
potomak tezice da nasledi njegove sebil'ne odlike. Posle vise pokole takve prirodne selekcije, sebicne jedinke nadvladace altruisticku
skuiu i se vise moCi raspoznati od sebicne skupine. 'Cak
i ako dopustimo neverovatnu mogucnost da postoje skupine koje su
u pocetku bile I'isto altruisticke, bez ijednog pobunjenika, m
tesko pretpostaviti sta sprel'ilo sebicne jedinke da se dosele iz
susednih, sebicnih skupina, te da kroz orodavanje pokvare cistotu
altruistil'kih skui.
Zastupnik individualne selekcije priznao da skupine zaista
izumiru, i da to hoce li neka grupa izumreti ili moze da
utice 5 pojedinaca u . cak mogao priznati i to da
jedinke u grupi, samo da m predvidanja, bile kad,e da
uvide, dugu stazu gledano, da za najbolje da obuzdaju te
sebil'ne pohlepe kako izbegle unistenje Citave grupe. I<oliko puta
to poslednjih godina govoreno radnim Ijudima u itii? Ii ga5e grupe spor proces u poredenju s naglim prodoro!!}J nalet~m
idivi~g takmicenja. Cak i kada grupa polako i -;:;eumitno ide
nizbrdo, sebil'ne jedinke, kratkorol'no gledano, napreduju l'
altruista. Gradani Britanije mogu, i biti obdareni dalekovidoscu, evol,!-cija slepa za buducnost.
Premda teorija grupne selekcije danas malu podrsku medu
strucnim blolozima I<oji shvata;u lu, za i da~;e
l privlacna. Generacije novih studenata biologije redom zapanje
se kada dodu iz skole i otkriju da pomenuto stanovBte ispravno.
Te5ko ih i okriviti zbog toga, u Najildovom prirucniku za nastavnike biologije (Nuffield Biology Teachers'Guide), nastavnicima koji predaju biologiju visim razredima u Britaniji, nalazimo
sledece: ,, [(od visih zivotinja ponasanje moze poprimiti oblik samoubistva jedinke kako se obezbedio stk vrste." Neimenovani
pisac ovog prirucnika ostaje u bIazenom neznanju da rekao nesto
protivrel'no. U tom pogledu spada u drustvo dobitnika Nobelove
nagrade . Konrad Lorenc, u knjizi agresivnosti, govori funkcijama

OTKUDA LJUDI'

agresivnog ~ koje za svhu m odrzanjevrste.' jedna takva

funkcija jeste postizanje toga da samo najsposobnije jedinke mogu
da se mnoze. Ov pravi biser od argumenta koji se vrti ukrug,
ovde hocu da kazem da zamisao grupnoj selekciji toliko duboko
usadena da ; Lorenc, kao pisac Najildovog prirucnika, ocigledno
shvatao da se njegove tvrdnje kose sa ispravnom darvinovskom
teorijom.
Nedavno sam divan m istoga gledista u l' odlil'nom
televizijskom programu -; l' bila australijskim paucima.
"Strucna osoba" u toj emisiji najpre zapazila da ogl'omna veCina
paul'ica zavrsava kao plen ostalih vrsta, potom nastavila: "Mozda
samo zato i postoje, posto za odrzanje vrste dovoljno da
prezive malobrojni!"
Robert Ardri u Drustvenom ugovoru uzeo teoriju grupnoj selek kao objasnjenje za I'itav dru5tveni poredak uopste. covel<a jasno
vidi " vrstu koja odlutala sa staze zivotinjske pravicnosti. Ardri
I'estito svoj posao. Njegova odluka da se slozi sa.isprav: teorijom svesna , i zbog toga valja odati priznanje.
Mozda teorija grupne selel<cije tako p,ivlacna i stoga sto pot u skladu s moralnim i politickim idealima nas. Mozda se
kao jedinke cesto ponaSamo sebicno, u trenucima veceg idealizovanja slavimo koji mesto stavljaju dobrobit drugih i
divimo im se. Ostajemo, ipak, malo osamuceni pred tiri1l<ollko 5i,01<0
tumacimo "drugi". Altrui~m unutar jedne grupe cesto .
sebicnoscu se ispoljava medu grupama, osnova sindikalizma.
Na drugoj , glavni korisnik naseg alroistickog samozrtvovanja. te se od mladica olekuje da, kao jedinke, umru za vecu
slavu zemlje kao . Stavise, bivaju ohrabreni da
druge jedinke, kojima se , nista osim da pripadaju drugoj
naciji. (ud, mirnodopski pozivi pojedincima da podnesu male zrtve
u pogledu brzine kojom povecavaju svoj zivotni standard kao ( su
uspesni od ratnih poziva jedinkama da poloze svoje zivote.)
U poslednjevreme nastaju reakcije rasizam i patriotizam, i javlja
se sklonost da se kao predmet nase.'jubavi prema bliz njem nametne
l'itava ljudska vrsta. humanistil'ko prosirenje mete naseg altruizma zanimljivu posledicu koja kao da podupire
shvatanje evolucije koje govori dobru vrste. Politicki liberali,
najubedeniji etike vrste, sada uglavnom najvise preziru

20

10

SEBICNI GEN

koji su u obuhvatnosti svog altruizma oti'li l dalje, te altruizam

prosir.iIi i ~a .d~':l~e:,r~te. Kazem lj da vise z~nirna sprecavanje
poko~a vellklh kitova nego poboljsanje stambenih uslova u kojima
t}udl Zlve, ve rovatno zapanjiti neke svoje prijatelje.
. ?secanje, da pripadnici sopstve ne vrste, u poredenju s pripad~ICLma druglh vrsta, zastuzuju posebne moralne obzire- staro i
duboko usadeno. ljudi ra ta- smatra se najtez im zlo~ koji ~e ~o~e poCiniti. Nasa kultuta od toga stroze zahranjuje
samo JedenJe lJudl ~cak i ako su mrtvi). ipak, u jedenju e.ripad~<adrugl h vrsta UZlvamo. Mnogl ustuknuti pred sudskim izvrse smrtne kazne cak nad najokorelijim zloc incima, ali veselo
odobravati , bez sudenja, sasvim bIagih napasnika medu zivotinjama. U stvari, ! pripadnike o~talih, bezazlenih vrsta i
radi zabave i_razonode.-Covel'ji-fetus, koji vise ljudskih osecanja
od amebe,-uziva postovanje i zakonsku zastitu ~nogo od
ko;a se pruza odraslom simpanzi. Simpanza, medutim, oseca i misli i
- novijim~entalnim dokazima - kadar cak da nauci
izvestan oblik ljudskog jezika. Fetus pripada nasoj sopstvenoj vrsti i
zbog toga se odmah daju narocite povlastice i . D li etika
"specizma", da upotrebimo izraz Ricarda Rajdera (Ryder), moi~UC:;p
ste biti logicki utemeljenija od logike "rasizma", to znam. 'to
znam jeste da ta etika cvrstih temelja u evolucionoj biologiji.
Zbrka oko stupnja " altruizam pozeljan sa stanovi'ta ljuaske
etike - da l to stupanj porodice, r:!acije, rase, vrste svih zivih
ogleda se u odgovarajucoj zbrci koja vlada u biologiji " treb';odrediti
stupanj kom se, teoriji evolucije, altruizam moze ocekivati.
Cak se ni istli gUj~~slki ne iznenadile da otkriju kako
SB pripadnici suparnickih skupina z li jedni m drugirna: poput
sindikalista, [ voj nika, taj potpomazu sopstvenu grupu
u za ogranicena s redstva. tada vredi upitati kako pristalice
grupne se lekcije odlucuju koji stupanj vazan. Ako odabiranje postoji
Izmeau g rupa unutar jedne vrs~e, i izmeau vrsta, zasto se
dogaaalo i izmedu veCih grupacija? Vrste se zbrajaju u rodove, rodovi
u ('edove, redovi u klase. 'I til idii su klase sisara
kao . Zar stoga trebalo ocekivati da se la"'ovi uzdrze od ja~
til zarad dobra sisara? D sprec ilj izumiranje klase ,
, umst til trebalo da ' ptice, gmizavce. Ali tom
slucaju, sta sa potrebo m da se o drzi citavo ko lo ki l1k ?

(
l'
I,

I
I

'.

Lj U

I?

Sasvim mi lako bilo da raspravljam putem reductio ad absurdum, i da ukazujem teskoce teorije grupnoj selekciji, ali prividno
postojanje pojedinacnog altruizma ipak tek treba objasniti. Ardri ide
tako daleko da tvrdi da grupna selekcija jedino mogu~no objasnje ponasanja poput dipanja Tomsonovih ga~. zestoko i upadljivo skakanje ispred grabljive zveri odgovara pozivu u zbun u kod
ptica tome sto kao da upozorava drugare opasnost, istovre naizgled privlaci grabljivcevu paznju samog skk . Nasa
obaveza da objasnimo dipanje gazela i sve sli~ne , time
se pozabaviti narednim poglavljima.
No toga m da obrazlozim svoje da najbolji
g ledanja luu kojim se posmatra selE;l<fija koja se
dogada najnizem postojecem . D steknem to
. ogromno uticala velika knjiga Dz. . Vilijamsa Prilagoaavanje i prirodna selekcija (AdaptQtion and Natural Selection). Centralnu
ideju ko;om se koristiti nagovestio pocetkom veka, vreme ,'
otkri~a gena, . Vajsman (Weismann) - to njegovo
"kontinuitetu germplazme". tvrdim da 05vn jedinica selekcije,
'!' tome samozivosti, odb ranesopstvenog i~teresa, .; ~rs.ta t
ne ni grupa , cak ni jedinka, strogo uzeto. Nego to gen, dll
nasleda.* nekim biolozima pocetku moze zazvucati preterano. Nadam se da se i , kada vide kom to smislu shvatam,
sloziti da [ u sustini ispavno. cak i ako izlozeno
. Razvijanje ovog gumt dugotrajno , poceti od
pocetka, od samog nastanka fivota.

tivnom nivou. Vaspitac rad.i sa svojim uIlm isti in

kao ~to mli Dan sara<1uje sa svojim prijateljima: Hoce~ l
da okreces tu rucku? Kada se umori~, potrazicu nekog drugog! Na taj nn vaspitac zadrz.ava svoje ucenike n.izim stadijumima umesto da im omoguCi prirodni razvoj i pravilno ga
usmeri. Razvoj naseg demolaatskog drustva zavisi od nacina
koji pedagogija vodi racuna socijalnom razvoju deteta. Medutim, primena psiholo~kih cinjen.ica spada u domen pedagogije,
ne nase studije.

A/bert Bandura

..
ULOGA PROCESA UCENJA MODELU
U RAZVOJU LICNOSTII

Seeam se koji isprifuo profesor (Mowrer),

usamljenom farmer koji od.Jueio da uzme papagaja da mu
pravi drustvo. Uspeo nekako da nabavi tu pticu i onda svako
poku~avao da ga da govori ponavljaju6i pred
recenicu: Kazi cika. Uprkos tome sto se ueitelj svesrdno trudio,
papagaj n.i pustio n.i glasa, razoearan.i naposletku
uzeo stap udarao papagaja glavi svaki put kad odbije da

zeljenu

Ali n.i visceraln.i metod se n.i pokazao nista uspesn.ijim od

cerebralnog te farmer seepao svog pernatog prijatelja i bacio
ga u kokosinjac. Malo kasnije, zaellO stra~nu vrevu iz kokosiojca i kad zavirio tamo m sta da vidi: papagaj prepadoute kokoske stapom glavi i : Kazi eika! Kazi
eika! Mada nije isprifun sa namerom da posluzi kao
u vod II raspravu postllpcima za dresiranje papagaja, predstavlja upecatljiv primer procesa socijalnog kome
govoriti u elanku.
Moguce razlikovati dve vrste procesa kojima deca stieu
s tavove, vrednosti i obrasce socijalnog ponaSanja. Pre svega,
oeke socijalne vestine se stieu kroz proces direktnog podufuvanja
ili instrumeotaloog uslovljavanja. za obUk karakteristieoo da roditelji i drugi agensi socijalizacije pokazuju, rela(n jasoo, sta "l da dete nauei i nastoje da oblikuju njegovo
pona sanje ll oagrade i kazne.
Iako se socijalizacija deteta ostvaruje, jedn.im delom, kroz
takvo dire ktno n, crte lienosti se, uglavnom, stieu taj
nacin sto dete aktivno imitira stavove i ponasanje roditelja, mada
ro dite lji najcesce nisu imali nm da ih tome . U stvari ,
A1bert :.dur: role of modeling processes n personali/y deve
u knjizi: Hartup. W. W. and SmorthergiJI, N. L.: Young Child :
Review of Research.
1

lll/.

37

22

ponasanje roditelja koje sluzi kao model- moze. cesto d.. ..I?i
ucinke direktnog poduCavanja. Na , kad roditelj fizicki kaz dete zato sto se potukl0 , drugovima, ( sa mm
da ga da udara druge. Dete, medutim, istovremeno ;,
roditeljskom , jedan oblik fizicke agresije i bas to "
imitacijom moze da odredi kako se ubuduce pona"ati
kada bude sliean frustrirano u svom odnosu sa drugim
ljudima.
Ispitivanja pokazuju da ,, za razliku od relativno sporog
procesa instrumentalnog , modelu brzo od; da se tako usvajaju delovi l eak celoviti obrasei
sanja (Bandura, 1962). Da se stekao utisak tome koliko
rasprostranjen oblik dovoljno posmatrati decje
igre u kojima deca cesto ponavljaju roditeljsku ulogu, tlZ
odgovaraju6e gestove, stavove ; glasa sto uglavnom zbu i iznenaduje roditelje. Mada se proees kojim neko ponavlja
ponasanje stvarrtih ili simbolickih modela naziva identifikacijom u teorijama licnosti, koristiti termin imitacija
l ucenje modelu za oznaeavanje istog tog oblika ponasanja
jer se tako izbegava neodredenost i viSak znacenja koji , vezani
za prethodni m .
Razmotricemo sada nekoliko eksperimenata osnovu kojih
opisan proces imitacijom i lItvrdeni neki od l od
kojih zavisi ucestalost l imitativnog ponasanja.

gledala monitoru film u kome zenski model prerusen u

macku pokazivao agresivno ponasanje plasticnoj lutki.
Posle gledanja pomenutih modela , deca, dakle i iz kon(l grupe, l su blago frustrirana zatim analizirano koliko ;mitirane i ne;mitirane agresije II ponasanju.
Rez.ultati eksperimenata nedvojbeno pokazuju da
smatranJc grSlvh modela utice porast agresivnih odg o vora deee kasrtije frustraeije. sto , vidi sliei 1, deca
kOJa su gledala agresivne modele ispoljila su dva puta vise agreSl od deee kOJa su posmatrala neagresivni model ;l l u korttrolnoj grupi. Stavise, kod deee koja su ;mala neagresivni model pri su iste odlike irthibiranog ponasanja kao kod njihovog
modela ; znatno agresije nego kod dece u kontrolnoj grupi.
100

?"

>

70

<;

.
."
~

"

,0
' 0
, 0
20

PRENOSENJE AGRESIJE

Izveli smo niz eksperimenata u kojima su deca l priliku

da posmatraju agresivne, odrasle modele da bismo odredili u
koliknj agresija moze da se prenosi (Bandura, Ross and Ross,
1961). Jedna grupa dece gledala agresivni model koji pokazivao relativno oblike fizicke agresije velikoj, nadu, plasticnoj lutki, druga grupa posmatrala isti model 1
koji se sad ponasao vrlo krotko i , dok za kontrolnu
grupu bilo modela. Vodili smo racuna tome da svk
od eksperimentalnih uslova bude jednak dece koja posmatraju
modele istog i suprotnog pola.
projekt kasnijc prosiren (Bandura, Ross and Ross,
1963) da se uporedili uticaji agresivnih modela prikazanih
fil l televiziji i istih tih modela pos matranih uzivo . Jedna
grupa dece gledala film u kome su iste odrasle osobe koje
su sluzile kao modeli u ranijim eksperimentim3. izvodile nove agresivne postupke plasticnoj lutki. Druga grLlpa dece
38

agrosivnl
moaeJ
" utlvo"

agreslvnl
l
II

Slika 1 . Prose ,";olJ

o d ,.

agresJvnl
model .
mon;toru

bez l
kontrolna
grupa

neagroslvnf
model

agresivnifI odgo vora dece u svakoj

Izgleda da utieaj mode1a delimicno zavisi od toga koliko

po nasanje svojstveno polu kome pripadaju, se
kazal 0 da agresivni mLlski model snazniji podsticaj za agres iju nego agres ivni zenski model. Neka deca, narocito deeaci,
spo ntano su stavljala primedbe da ponasanje zenskog modela
':! skla du sa ul ogo m " ( primer: Zene s u tako!
Zene trebal0 da se pona saju kao " .. . ).
Za razlikl1 od to g:1, agresiju muskog modela su, uglavnom,
odobrava li i smal,I:ali prikladnom i d ecaci ( l dobar borac,
s redio . Z e leo da mogu da udaram kao I ) i devojcice ( . covek jak, udarao i udarao i mogao da obori

39

?-

 pod i kad ustao

dobar borac, kao tata ).

.:;

.g

"".
"

~
~

'"

<;-

"'""
u

.~
~

"'=

"
?"'"
~

"

~
40

rekao

Razbicu

nos.

Sem toga, podaci pokazuju da agresivni modeli, samo da

uticu javljanje agresije kod dece nego odreduju i oblik kome
sc ispoljiti. Deca koja su gledala agresivne modele n ajcesce
su verno imitirala agresivne postupke, dok su se takvi
odgovori retko opafuli grupi sa grsivim modelom u
kontrolnoj grupi. Na sIici 2. sc vidi kako deca postaju ko svojih modela.
Prikazani ni z slicica daje zenski model koji izvodi ceti "i
" agresivna postupka; donja dva niza sl icica vide se decak
i devojcica kako ponavljaju to ponasanje zenskog modela koji
Sll videli filmu .
Mada su deca malo m imitirala model prerusen Zivotinju
nego agresiju koju su gledala uzivo, u sva ksimtlL
us lova (model filmu, mO!litoru i uZivo) dosl0 do
agresije, i to samo imitirane nego i drugih oblika koji nisu
bili pokazivani .
nalaz da modeli prikazani fillU uspevaju da izazovu
i ~[CI10Se agresiju isto kao i stvarnj Inodeli, ukazujc to da
leviz ija lz z da deltLjc ponasanje i ta
smela visc da se zmu pri tumacenju razvoja licnosti. U
stvari, l1 malisana moze da gleda poznate televizijske ,nuske
modele cesce nego svoj e rodene . Sa daljim razvojem sd
stava masovnog o pstenja i auctio-vizuL teh.nologije, verovatl1o
~e ( telcvizijski modelj igrati sve vazniju ul ogu l' o blikovanjLl
razaca li cnosti i n stavova i socijall1ih norn1i.
Doskora se verova lo, zahva ljujuc i psihoanalitickoj teorij i i
drugim hidra uLickim modelima licnosti, da otvoreno ispoljavanj e
agresije ili gledanje agresije filmu kao zamena za to, dovodi do
praznjenja potisnute encrgije osecanja. Zbog te hipoteze ka.tzi mnogi roditelji, vaspitaci i psihotcrapeuti podsticu izuzet agresivnu decu da se agresivnim sportovima, da gledajLI
krajnje agrcs ivne televizijske emisije i da otvoreno ispoljavaju ag"cs iju u prostorijama za psi110terapijsku igru ili u drugim sredi koje to dopustaju .
Nasuprot ovom drena ZnOn1 pristupu, teorija socija.lnog
C~ l1ja (Bandura and Walters, 19 63) tvrdi da su pokazivanje agresivnil1 ldl i m. pozitivno potkreptjivanje agres ij e,
koje ne moze da , izbegne kada se pOdstice katarkticko izra za, vrlo efikasni postupci za pojacavanje sklonosti ka agrcsivnom po nasanjtt . Stoga cudno s to u svim isitivim
u kojima su deca odrasli imali priliku da gledaju agresivnc 1 0dcle fil (Bandura. Ross ! Ross. 1961 . 1963. . : Halt-

1965, Lovaas, 1961, Mussen and Rutherford, 1961, Siegel,

1966, Walters, Llewellyn-Thomas and Acker, 1962) zabelezen porast
smanjenje ucestalosti agresivnog ponasanja kod gledalaca.
S druge strane, kada su agresivnoj deci davani primeri alternativnjh, kon.struktivnfh nn suocavanja sa problemima t/
duljlldskim odnosima pokazal0 se da to l efikasan metod za
prevaspitanje agresivnih, samovoljnih licnosti . Kasnije spomenuti ;; neke razlike izmedu teorije socijalnog i tradiciol gledista razvoju licnosti.

U(;ENJE MODELU SREDSTVO ZA

OSLOBADANJE OD STRAHOV
Utvrdili smo nedavno (Bandura, Grusec and n10, 1967 )
da se llkorenjeni strahovi i mogu uspesno otkloniti ako
se deci postepeuo pokazuje niz aktivnosti koje trebalo da
se sa aktivnoscu koje se dete plasi
zavrsava se koja izaziva najvise straha. Na osnovu misl roditelja i rezultata testu za ispitivanje straha od psa,
izdvojena grupa dece koja su se plasila pasa. Zatim su deca,
1L toku osam kratkih seansi posmatrala model-dete koje se ni
plasil0 psa kako postepeno ostvaruje sve duZi, blizi i neposredniji
dodir sa psom. Opstost i postojanost dejstva l proverena
lspitivanjem ponasanja dece prema dva psa i to neposredno
zavrsetku niza terapijskih postupaka i otprilike mesec dana kas. Na pocetku ispitivanja zatvoren 1L ogradicu za
igranje, i od dece se trazilo da prosetaju pored i pogledaju
psa, zatim da ga dodirnu i da ga pomaze. Posto
ponasanje prema psu u ogradici, deci da treba da ga
izvade odatle i prosetajll s njim sobi drzeCi kais za koji
vezan, i da ga pomiluju, posle toga. Ako su i to lLspela da llrade, trazeno da ostanll sama u sobi kojoj se nalazi ogradica sa psom
zatim da nahrane psa biskvitima za pse. Zavrsna i najteza grllpa zadataka sastojala se u tome da deca Udll 1L ogradicll gde pas,
da ga maze i da ostanll sama sa psom, pod pomenutim uslovima.
Ueenje modelll pokazal0 se kao vrlo llspesan terapijski
postupak za smaojivanje straha kod dece. Dve treCine dece se
stvarno tl oslobodilo straha od psa, sto zakljllclljemo
osnovu toga sto su pristnla da ostanu sama , zatvorena sa psom
u ogradici. Isti takav, povoljan rezultat dobijen i u drugom
ekspcrimentu (d and l, 1967 ) u kome su plasl deca gledala slicne modele ponasanja filmu, dok kontrolna gu pla;;ljive dece gledala neke zabavne [l. Zatim
, posto zavrsen eksperiment, deci iz kontrolne grllpe
l

42

strah ostao , priLika da vide terapijske [l

. Njihove su se, posle toga, znatno smanjile.
U prilog tome da modelu z uloguu
razvojll licnosti, govore i ispitivanja u kojima se pokazal0
da deca ll osnovu posmatranja relativno slozene osobine,
kao i l za procenu uspesnosti i za samoprocenjivanje (
dura and Kupers, 1964, BandUIa, Grllsec and l 1967 ,
Bandura and Whalen, 1966, Mischel and Liebert, 1966), obrasce
emocionalnog reagovanja (BandUIa and Rosenthal, ] 966), sintaksieke stilove (Bandura and is, 1966), mlg sudenja (Bandura and McDonald, 1964) i obrasce samopotvrdi (BandUIa and Mischel, 1965).
Razume se da deca usvajaj crte lienosti l0 kog modela
sa kojim dolaze u dodir, niti podra'Zavaju ;; svaki detalj
s onog modela koji su izabrali kao uzor socijalnog ponasa .
Eksperimenti koje prikazati narednim delovima ovog
clanka, govore pretezno nekim psiholoskim koji uticu
izbor modela i stepen kome njihovo ponasanje biti
imitirano.

POSLEDICE PONASANJA MODELA

U jednom od eksperimenata (Bandura, Ross and Ross,
1963 ) ispitivano koji nagradivanje kaZnjavanje
ponasanja modela utice to da li biti imitirani. Jedna
grupa dece gledala agresivni model koji nagradivan, druga
grupa - agresivni model koji kaznjavan za isto ponasanje, dok
za decu kontrolnoj grupi l0 modela. Modeli su bili dvo odraslih muskaraca. Njihovo ponasanje snimljeno i prikazano deci monitoru. U filmu koji prikazuje nagradivanje agresije, Roki, agresivni model, prisvaja sve Dzonijeve privlacne
igracke i poslastice agresivan, nasilan . Film kome
prikazano kaznjavanje agresije potpuno isti kao prethodni samo sto su scene l isp,emestane tako da izgledalo da
Dzoni ostro kaznjava Rokijevu agresiju. Posle prikazivanja odgovarajuceg [l ispitivana ueestalost izazvanog agresivnog
nasanja kod dece. Deca koja su videla da se nagraduje Rokijevo
pOl1asanje odmah su imitirala njegovu fizicku i verbalnu agresiju,
dok Sll deca koja su ga videla kaznjenog relativno l0 imitirala
njegovo ponasanje i nisu se razlikovala od kontrolne grupe dece
koja uopste nisu l model.
Naposletku trazeno od dece da ponasanje Rokija i
Dzonija i da kazu koga od l1 dvojice ;; ll da l.
Na taj su utvrdene neke zanimljive i neocekivane .
;;to i moglo da se ocekllje. deca koja su posmatrala kaznje43 ~

 agresivno ponasanje nisu im.itirala i S " da takvu

licnos t. S druge strane, kad Rokijeva agresija prikazana kao
l uspesan nn za dolazenje do igracaka i poslastica,
deee ga l kao l model koji trebalo im.iti rati. J znenaduje, medutim, podata k da su sva deea, bez izuzetka,
l kriticna n njegovog ponasanja (smatral a _u ,
primer, da Roki svirep, grub i surov, podlac, ,
da I ude).
Na osnovu decjih odgovora moze se zakljuciti da osn ovni
razlog d li v za agresivni model ocigledno t o sto se agresija isplati n to sto n stvarno ( , deca
kaz u : R oki istukao D z i oterao ga i UZeO sve dobre igracke, d osao i zgrabio sve D zv igracke, Pokupio
m.nogo igraCki ... ). Deea su razresila ln dilemu tako
st o s u omalovazila nesrecnu z rtv u , ocigledno da opravdala
Rokijevo nasi lnicko, sebicno ponasanje. ritikovali su Dzonija
zato s to n es posoban d a o buz da R okija (n s linavko,
nije da sredi R okij a) l zbog t oga s to (Da
hteo da podeli igracke od m a h poeetku R oki se mozda
igrao s n ) , uopste uzev, opisivali SLl ga kao zlovo ljnog,
bednog i mutavog tipa.
ispitivanje jasno p o k azuj e kako ngdiv model m oze
da prevagne odnosu v rednosni s is tem posmatraca. Deca su
lako usvojila uspesno ponasanje modela mada su ga s mat ra la
nepozeljnim, mora lno nep rihvatljivim i uprkos [ sto SLl javno
kriti kovala m o d el zb og takvog ponasanja.
U mnogim televizijsk im emisijama i drugim proizvodima
SOVI1C kulture - antisocijalni rnodeli sticu .prilicnu d obit slllzeci sc
necasn irn sred s tvima l kaznjeni kraju _ d a
[ kazna da iz bri se poni sti ';t o u sp ut n od a ntisocij a ln og ponasanja . Rezultati jednog eksperimenta koji izveo
Bandura 1965. godine, pokazuj u, medutim, da kaznjavanje m
dela moze sa mo da dovedc do toga da dete n poka=e sta
l, l moze llopste da sprec i modclll. U m
eksperiment u deca su g ledala agr esivn i model [l koji
jednom s lucaju strogo kaznjen, drugom - velikodusno
graden, dok [ nagraaen kaznjen za takvo

ponasanje.
i
da l

u tlldi eksperimentima, posle [lrn isplt1deca imitirajll ponasanje koje su videla . Pokazalo se
da s u deea koja su crledala kaz nj en i m ode l znatno imitirala
.
.
njegovo ponasanje od n osu deeu iz ostale dve grupe . Zatlm
svoj deei po nuden l l do koga su mogla da dodu j edino
ako ponasanje 1110dela. Uvodenje na grade potpuno

44

izbrisalo prethod no raz like p onasanju, o tkrivajuCi da

pos t oji jednak kod dece iz sve [ grllpe . Stavise, i
devoj c iee Stl nl sko ro isto onoliko agres ivnih postupaka koliko i decaei.
i navode zaklj ueak da posmatranje antisoeijalni h l drugih o blika '; koji kaznjeni
vatn o l retko dovesti d o otvorenog ispoljavanja takvog
nasanja kod deee . 1vledutim, posmatranjem se ipak takvo
ponasanje moze da _ ispolji kasnije, okolnostima kad
pos t oji odgovarajuci podstieaj, neophodna sredstva i
ocekivanj e dovoljno l n nagrade za uspesno izvo denj e
takvih postupaka.
ZNACA J RODIELJSKE LJUBAYI
U [ identifjkaeiji istice se da roditeljska l
potpomaze n putem imitaeije. Pretpostavlja se, n , da
l veze izd ponasanja i osobina roditelja i [l,
nezl1ih i potkrepljujuCih p ostupaka gajenja d ece, osobine licnosti
roditelja postepeno da p o stanu pozitivna vrednost za d e te. Na [
dete motivisano da pokaze [ pozitivno v rednovane
osobioe i U SVOill , sopstveD om ponasanju.
hipoteza donekle potvrdeI1a rezultatima eksperimenta
u k s i s tea tski kvalitet odnosa izmedu ze n skog
modela i predskolske d ece (Bandura and Huston, 196 1). Sa jed gr upom deee model uspostav io [ i poz itivan od n os,
dok se m drugoj grupi dece ponasao h1a d no i tLzdrzano. Posle
toga _ deca i model igrali jedntl igru kojoj dl pokazivao
relativno obIike verbalnog i motornog ponasanja i belezena
imitacije kod dece.
Deca koja su pozitivan odnos sa modelom im.itirala su
njegovo ponasanje nogo viSe nego deca m kojoj se ista [
oso ba hladno ponasala. Pokaz ivanj e modela koji potkrepI svoj stva l dvostruko dejstvo decu: samo d a su
l [ imitira la s t o s u l nego su uopste l ggv
l. podaei s u u skladtl sa lm nalazima (l,,
1951) da se deca koja dobijaju visoke i niske skorove testu
sposobnosti citanj a razlikuju tome sto ona majke
koje viSe govore i koje pokazuju vise l m .
Slucaj jedne devojcice koju l Maurer (\ , 1960)
upecatljivo pokazuje kakav znacaj vezivanja pozitivnih osecanja
za aktivnosti i ponasanja kojima roditelj l ucitelj " l da
dete. Dvogodisnja devojcica, ostecenog s luha, z natno zaosta[l u govornom razvoju l uglavno zato sto od bij a la da
nosi aparat za zvllka. AnalizirajtlCi l inter45

akciju izdLI majke i deteta otkrio da devojcica

samo glasove visoke amplitude koje majka proizvodi onda kada
zeli da natera poslusnost. Posto se ta veza izmedu verbalnog
ponasanja majke i negativnog emocionalnog iskustva devojcice
ponavljala, nimalo cudno sto odbijala da n osi !
za s luba i sto pokazivala ml interesovanja i "l
da da govori.
, stoga, n da da se pridrZava programa
l koji se sastojao u tome da promisljeno i cesto
z uj e [ glasove sa krajnje pozitivnim iskustvima i da niposto
koristi govor ka o kaznu. Ubrzo dete pocelo da pokazuje
" interesovanje za n sto majka govori i pribva!ilo da nosi
pomagalo za sluh, brzo napredovalo u govoru.
Kad se govori procesu vaspitanja i socijalizacije:
se pridaje veliki znaeaj postLlpcima direktnog poducavanja.
tim, vezivanje pozitivnih osecanja za modele ponasanja moglo
da bllde vazan preduslov za pojavu socijalnog lIcenja "! potvr i slL1caj koji smo malocas op isali. U stvari, tek kad neko
nasanje pozitivna obelezja dete zeleti ga izvodi i
odsLlstvLl r oditelja l vaspitaca i bez specijalnih nagrada.
DRU!;TVENA
U prethodnim ispitivanjima deci pokazivan samo jedan
!Yfedutim, toku socijalnog razvoja dete s!upa raznovrsne
od nose sa mnogim I i ti m, LI kojima SLl posebno vazni
l porodice, mogu da se razlikuju LI pogledu ponasanja
i Llticaja. 2ato sledecem ispitivanju , kojejeplanirano sa
se valjanost nekoHko razli citih teorija
pLltem identifikacije, koriscena grLIpa od [ osobe koje su predsta
ll prototip najLlze porodice (, Ross and Ross, 1963 ).
U ekspe ri men!alnoj situaciji jedna odrasla osoba
l svu vlast nad l privlacnim sredstvima kao sto su zanimIjive igracke, poslastice i vredni predmeti. Druga odrasla osoba
dobijala od blaga dok dete u ovoj trijadi ucestvovalo sa kao posmatrac. U drugoj eksperimentalnoj situaciji jedna
odrasla osoba vladala sredstv ima, dete ib dobijalo od
dok druga odrasla osoba igrala podredenu, obezvlascenLl Lllogu.
Odrasli muskarac i " Sll modeli svakoj trijadi.
2 lu gl decaka i devojcica svakoj eksperimentaInoj si tuaciji mLlski l l da odlucujc raspodeli sredstava ko.o I porodici u kojoj " dominantnLl ulogu;
za ostalLl decu tll posedovao zellski model ko.o
dici II kojoj zCn3. ilna dmitu ulogu. Posle eksperimcnta sa
silim odllosima odrasl: modcli , prcd dctctom pokazi vali

l.

razlicite oblike ponasallja pot~ffi kojoj i

de!e podrazava ponasanje.
teoriji Vajtinga (Whiting, 1959, 1960) koj i izvor identifikacije vidi zavisti za poloZajern, kada se dete bezusp<soo
takm~cl sa odraslom osobom za naklonost, Zn i n egu _
000 zavldetI odraslom koji , 10 dobija se zato identifikovati sa nrn . teorija predstavlja prosirenje psihoanaliticke
hipoteze odbrambenoj identifikaciji kojoj identifikacija
lshod nadmetanJa deteta sa roditeljern koji zauzirna "ln
lozaj onog koji dobija sve sto vredi. Nasuprot hipotezi zavisti za
poloZajem, stoji teorij a identifikaciji sa nosiocem drLlstvene moCi
(, 1959, Mussen and Distler, 1960) koja tvrdi da deca
vise podrazavati ponasanje odraslog koji da odlucuje
ln sredstvirna nego ooog koji rn podredeni polozaj.
R ez Llltati ovog ispit\vanja pokazuju da deca teze da se identifikuju sa n osiocem sa takmacem .ia gdll. U
eksperimentalne situacije, bez obzira to dn li su dete ili odrasli
l u polozaju da dobijajL1 " ln sredstva g ,
podrazavan model koji da odlucuje tome nego tkm
ili zmi model (posmatrac). !;tavise, obrtanje muskih
i zenskih modela rnl za posledicu podrazavanje osoba suprotllog pola, posebno od strane devojcica. nalazi ukazuju
to da raspodela unutar porodice moze da igra vaznu
uJogu razvoju i normaJnog i porernecenog ponasanja vezanog
za l. , uprkos tome sto su usvojila mnoge osobine modela
koji da daje potkrepljenja, deca su pokazivala i neke
odlike ponasanja onog ml koji m podredenu ulogu.
Ponasanje deteta , stvari, predstavJjaJo spoj odabran ih elemenata ponasanja modela i posto svako dete pravilo svoju,
osobenu mesavinu razlicitih elemenata - su velike razlike
u si imitativnog ponasanja kod dece. m t,
i da m razlika u osobinarna licnosti cak i kod dece istog
l iz d iste porodice moze da se objasni tirne sto svako
dete imitiral o razlicite lt stavova i ponasanja svojih
telja . Paradoksalno zvuci selektivnom imitacijom zaista mogll
da se ostvare zna~ajne novine u ponasanju.
UPOREDENJE LI(;NOSTI:

SLNG U(;ENJA, SINLII(; 1 TEORIJA

STADIJUMA
U prethodnirn delovima ovog clanka pokazali s da laboratorijski podaci niSll potvrdili predvidanja izvedena iz nekoliko
opste prihvacenil\ psihoanalitickil1 razvoja licnosti . 1stziv:1 proistelc1a iz teorijc socijalnog uGcnja dovod(: II pitunjt;;

i vaJjanost [ stadijuma koje tv rde da se razvoj svodi

lativno spontal1o javljanje odredenih obIika pona~anja koje
JeZava prelazak iz jednog stadijuma u sledeci. Na , l'm
Pijazeovoj (Piaget, 1948) teoriji moralnog razvoja, postoje dva
jasno razgranicena stadijuma morainog sl1denja:a prelaz sa jednog
drugi se o.c!igrava oko uzrasta od 7 godina.
U , stadijumu objektivne moralnosti, deea
teZinu prekrsaja m iznosu nn materijalne stete
uzimaju u obzir n vinovnika ~tete . za razliku od toga, toku
drugog perioda subjektivne moralI1osti, deea prosuduju pona~anje
n n njegovim materijalnim posledieama.
Pretpostavlja se da su redosled i m lI1 ovih stadij
predodredeni [, tome, l deea nisu u stanju da prihvate
subjektivno sudenje dok se objektivni sudovi retko srecu kod
starije deee.
Medutim, u jednom eksperimentu koji planiran sa eiljem
da , ispita utieaj n10dela prenosenje i m1nog sLldenja (Bandura and MeDonald, 1963) pokazalo se da kod
deee mogu da postoje istovremeno i objektivI1i i subjektivni obIik
moralnog sudenja odnosno da to nisu uzastopni razyojnj stadijumi. Velika vecina mlade deee bila sposobna da daje subjektivne sLldove kod n sta[ije deee su zapazeni razliciti stepel1i
objektivne moralnosti.
Zatim su izabrana deea koja su pretezno l objektiv' ili subjektivnu orijentaeiju su m pokazivani takvi odrasli
modeli koji su dosledno davali moralne sudove suprotne njihovoj
orijentaeiji. suocavaI1je sa rnodelom se pokazalo kao l
uspesan nacin za menjanje decje moralne orijentaeije. Objektivna deea su l subjektivno da sude i obrnuto SLlbjektivna
deea SLl postala mnogo objektivnija u sudenju . ::;tavi~e, deca su se
drzala te izmenjene orijentacije i u novim test-situaeijama ' odsustvu modela.
Sledece ispitivanje u kome koriscen sliean eksperimentalni plan (d and Mischael, 1965), pokaztlje da se i druge
osobine licnosti za koje se n misli da su plod sazrevanja i
da se l odredenom uzrastu isto tako mogu menjati uz
primenu odgovarajucih principa socijalnog un. Deea koja su
pokazivala jaku preferenciju l za neposredno l za odlozeno
zadovoljel1je "l posmatrala su odrasle modele koji su pokazil takve obIike ponasanja koji su l u direktnoj suprotnosti sa
decjim sklonostima. Utvrdeno da su deea koja su bila sklona
dugom odlaganju poce la da , neposredl1e ali vredne
nagrade, posto su gledala modele koji su se opredeljivali za n
posredno zadovoljenje; i obrnuto deea koja su prethodno poka-,

zivala jaku sklonost ka neposrednom zadovoljenju ispoljila su

spremnost da cekaju vrednije nagrade posto su gledala
modele koji ,u se tako ponasali.
Uprkos tome sto postoji mn klinicka i teorijska literatura
decjem razvoju, l mrsava kli sigurnog, empirijski
proverenog znanja u toj o blasti. U poslednje vreme se, ipak, pri napredak u ~u razvojnih proeesa zahvaljuci
rtizu laboratorijskih ispitivanja izvedenih u okviru teorije soeijalnog . Na osnovu ispitivanja d0810 se do relativno
sigurnih podataka uticaju odredenih antecedentnih dogadaja
8n i stavove dece. pristup ocigledno daje pouzdanije
smerniee za vaspitnu praksu kao i koje su neophodne da
se odbaeili postupei za koje utvrdel10 da nisu Zni l
cak da su smetnja zauspe~no ostvarenje ~eljenih razvojnih,
spitnih i psihoterapjjskih l.

LIERATURA

d u (" . .: Sociallearning througll 'i//, . R. Jones (Ed.)

Nebraska Smsiu Motivation. Lincoln: University of Nebraska Pess,
1962, str. 211-269.
d u r . .: Ilu of model"Jo nn! cont;ngenc;es
(I acqllisi/ion 0/ imita/j"e re.sponses. . . soc. Psychol., 1965, 1. str. 589595.
il d u r . ., G r u s , . , and 1 v .
F r
s L . : VicariOllS extinclion 0/ avo;(lallce , 1. pers. . Psychol.,
1967, 5, stT. 16-23. ()
d u r . ., G r u S . ., aod 1 v . F r s
L.: Some socia/ determinants 0/ se!f-monj/orillg n! systems. . .
soc. Psychol . 1967, 5, s'r. 449_55. ()
d u r . . and r r i s. r .: Modification sy",ocric
"/, . exper. Child Psychol., 1966. str. 341-352.
d u r , . and u s t , 1 t h .: Identi.fication as
ppocess .! inci{lenrallearning, 1. nn. soc. Psychol., 1961. 63, str. 11-318.
d u r . . ::d D I d, F. . : influence 0.1 social
reinforcemell( ,! ( l: .! models s)zaging cblldrell's l jlldgmenrs,
. abnorm. ,. P sycaol., 1963, 67, str. 274-281.
d r , . and rvI v . F r s L.: Psyc!tothernpeulic
applicQrion .! 'mli nwdeling, Unpublished manuscript, Stanford University. 1967.
:. d u r , . and i s h 1, W.: /vIodification 0/ self-imposed
delay 0/ rewarr/ Illrougl. exposure /0 livc l ~'Ybolic models. . pers. soc.
Psychol., 1965, 2, str. 69 8-705.
D d u r , .
aQd R s t h 1, . L.: Vicaious classical
conditionif1!f ' fim c tion 0.1 arousa[ l/, . pers. soc. Psychol., 1966, , str.
5.._._62.

49

;g

 d u r , .,
-R s . D r t h . and R s , S h i 1
Transmission of aggression (u imilalion of aggressive models .
m. soc. 1., 191, 63, <. 575-582.
d u r , ., R s 5, D r t h .. and R S . S h 1 ..
Imitatioll of l mediated aggressive models. . . soc. Psychol .,
1963, 66, str. 3-11. )
d u r . ., R s S, D r t h . and R s , S h i 1 , :..:
Vical'ious reillforcement ad imitative lnn. . r, soc. l ..
1963, 67, str. 601-607. ()
d r , .: R s 5, D r t h . , and R s , S h i 1 . :
comparative test of (I n, social power, and secondary reinforcement
th eories of iden(ificatory ln, . abnorm, soc. Psychol., 1963, 67, str.
527-53 4. ()
d u r , . and W 1 t r 5, R. .: Social Learning and Pel'sonaljty !m1lf, New York: , Rinehart and Win5ton, 1963.
d u r ,
.
and W h 1 , r 1, . : I influen ce of
anteceden( I'ejnforcemen t n diverge"t /ln cues patte1'ns 0/ self-.'oIrd,
. pers. . Psycho1., 1966, 3, s'r. 54-62.
h i t t d , G r t r d , .: n experimental stllc/y n
sm'ing asse1'ttive lIl n l1 clz ill/,-en, lVlonogr. Soc. Res. child Develpm.
1942, 7 , (Seria1 No. 31).
r t m , D.: T/le n/lun of symbolica!y mode!ed i/lsoum.ellla[
aggressiufl cmd n c lles tlle disinllibitioll %ggressive be/loviof. Unpubl Lshed
doctoral disse rtatioo, Stnford Uoiv ., 1965.
L v s, . .: E/fect of s ( symholic ogglessjon oggressive
lvi, C11ild -oevelopm., 1961, 32, st r. 37-44.
, I . .: Ro!e-toking chilclllOod 01l/ its n
sequences fOI socia!!earning, Cl1i1d De velopm . 1959, , 5tr. 239-252.
i 1 [. s t h r: S(Ul/y of (ll re!ariollsl1ip bCllveell reOl!iJtg
reol!iness 01l[ ttIS of llt-IcI interactioll, Ch.ild Developrn .. 1951, 22,
". 95-112.
i 5 1, \., aad L i r (, R.
. : Effects of discrepm:cies
bet\veen observed n,! impo~e(!Iefv1l! crirelia t lleir acquisitioll olld trallsmjss iolt. . pers. soc. l., 1966, 3, 5tr. 45-53 .
\v r , . .: Leaming /,- l tlle Symbo!ic Pl'ocesses, New
York: John Wi1ey, 1960.
s s , ., and D i s t 1 . L . rvI .: C"ild-Iearing olltecedents "
masculille ide ntijication kjllcJergarte1L boys, Child Developm ., 1960, 31, str.
89-100.
u 5 5 , . and R t h r f r d . .: E//ect~ 0/ aggressive
(n' clli"'refl'~ aggl"l::;sive play., . . soc. Psychol ., 1961, 62, 5tr.
461-464.
i g t, .: ll lv[ora! Judgemellt of (/ CJli!l!. Glencoe, JII.: Free
Press, 1948 .
S i g 1, 1 r t F.: Film-mediated fanrasy aggress ion and strengt!J
/ aggres~ive l!rjve, Child Developm., 1956, 27 , str. 365-378.
W 1 t r s, R . ., L 1 w 11 - h m S, F., and k [,
. W.: nlJm of it;v lviI auc!io-\'isua! l!isp!ays, Scieace,
1962, 136, str. 872-873.
W i t i s:, . W. lV1.: SOIcery. sin , and sllper-ego, in . R.
(Ed.) Ncbr.:lska symposiun1 Motivation, Lincoln: Univ. o r Nebraska
Press, 1959, 5tr. 174--195.
W h i t i g, . W . rvr.: Resource l!iilJ ll1"ing identijicati01t.
1. lscoe and . W. Stevell50n (Eds.): Personality Dvlmt Children,
Austin: Univ. ot" Pre5s, 1960, 5tr. 112-126.
.:

50

n5

Kolberg

DETE

FILO Z O F

RL '

Kako se moze prOllcayati moralnost? Sayremeni p rayci u

oblasti etike, lingyistike, antr()pologije i kognitiyne psihologije n
goyestIl l Sll I stll kOJI Izgleda lIspeya da izgebne zamke
semantickih nejas nos ti, yrednosnih predllbedenja i kllltn
latiynosti II koje Sll padali psihoanaliticki i semanticki pristllpi
moralnosti . Novi poslenici 11 svim obIastima usredsreduju se
sada stukt, oblike i odnose koji bili zajednicki za ,
drustya i , jezike umes to odlike kojima se pojedini
jezici ili kulture razlikuju m , .
saradnici i smo dyanaest godina pratili jednu grupu
od 75 decaka, is pitujuci njihoy razyoj od rane adolescencije do
zrelosti, u razmacima od tri godine . Na pocetku ispitiyanja
decaci , imali izmedu 10 i 16 godina. Do sada smo, dakle, pratili
njihoy razyoj , do uzrasta od 22 odnosno 28 godina. Osim Oyog,
vrsio sam istrazivanja moralnog razvoja i u drugim kll l t u 1 Velikoj Britaniji, Kanadi, , Meksiku i Turskoj.
Inspirisan pionirskim poduhvatom Zana Pijazea ( Piaget)
koji pryi primenio strukturalni pristup u ispitiyanju mora lnog
razyoja, postepeno ,, kroz dugogodisnje istraziyanje styarao
tipolosk u shemll za opis iyanje opste strukture i oblika moralnog
sudenja koji mogu da , defin isu nezaYisno od specificnog sadr" pojedinih mora lnih odluka ili postupaka.
tipologiju tri razlicita stupnja moralnog sudenja
lIIlUtar sya kog stupnja mogu dalje razlikova t i dya stadijllrna.
st u pnjevi stadijumi mogu da , s hyate i kao razlicile moralne
filozofije, odredena gledista socio-moralnom syetll.
Moze , rec i da dete m Syoju sopstyenu moralnost ili c itay
niz uza stopnih moralnosti. Odras li su retko kad s premni da
decja razmisljanja moralu. L:im dete neko liko moralnih
I
Lawrence Kohlberg The chi ld
Psychology l . 1968, l . -:!, 15-30.

moral philosopher u

~:lsopisu

fraza koje koriste odrasH i vlada se ispravno, veCina roditelja i mnogi antropolozi i psiholozi misle da dete usvojilo
odgovarajuce roditeljske norme.
U stvari, tek kad da razgovaramo sa decom
ralnosti otkrivamo da ona koriste mnogobrojne nacine rasudi koji nisu internaHzovani iz spoljasnje sredine i ni kakav
direktan i ocigledan poticu od roditelja, ucitelja,
cak od vrsnjaka.
Stupnjevi moralnosti
Prekonvencionalni stupanj (preddo govorni) od tri stupnja
moralnog suaenja, drugi konvencionalni (dogovorni) stupanj,
treci postkonvencionalni [ utm. Mada se dete prekonvencionalnom stupnju cesto dobro vlada i prihvata kulturne
oznake za dobro i lose, ih tumaci m njihovih fizickih
posledica (kazne, nagrade, izmena usluga) ili fizicke
osoba koje izi pravila i odredbe dobrog i loseg.
Da se deca od 4 do 10 godina obicno nalaze stupnju
znali su ' davno pazljivi posmatraci dece. :ni da su deca
uzrasta koja se ispravno vladaju u stanju da se okrutno
ponasaju kad se supljine u strukturi , ponekad opisi
sa tragicne (Gospodar mv/ Lord of flies/, l
/ igh Wind m/), ponekad sa komi<Sne strane
(Lusi u Pinatsima /Peanuts/).
Drugi ili konvencionalni stupanj moze " da se nazove kon:
formistickim, taj izraz mozda suvise usko znacenje. Osoba
koja se nalazi m stupnju smatra da s:,mo sebi vred,;lO
da opravda ocekivanja i l svoje porod1ce, grupe 111 nac1Je.
Ona nastoji ne samo da se konformira drustvenom rd 1 da
odrzi, brani i opravda red.
Postkonvencionalni stupanj odlikuje krupan napredak ka
autonomnim moralnim principima valjanost i primenJjivost
nezavisna i od autoriteta grupa ili osoba koje ih postuju i od
identifikacije pojedinca sa tim osobama l grupama.

Unutar svakog od tri stupnja mogu da se razlikujLl

dva stadijLlma. Na prekonvencionalnom stupnJu to su:

Opredeljiv:lnje rn kzi i ,? pokor~:vaDj~ yj~oj

sili. Postupci se

u k:.

dobri

10~j zaVlSnO

od DJlhoVlh

m~

terijalnih fizi~k posledica njihovo ljudsko xoa~enJe

l

52

vrednost.

lojalnosti, zahvalnosti ili

pravij~ nosti.

1 konvencionaJni stupanj
Stadjjum . -

Zn

ir

dva stadijuma

da se bude dobar de~ko -

dobra devoj~ica. Dobro

n koje se dopada i1i pomaic drugiroa i koje drugi odo~

. Ima dosta ukJapanja u stereot.ipnc predstave zrelom iJi
Drmaln nan. postupcima s &:5to sucli osnovu
n zelj dobro. Nam.era postaje vaZ:.na prvi ! i pretc-

Dete

se upotrebljava - rn za to Carli Braun u Pinatsiroa .

o~ekuje odobravanje za to to bilo dobro.

Stadijum 4. - Opredeljivanje autoritetu. utvr<1enim i i ~yanje

socijalnog ceda. Ispravno nnj se ogleda u ispunjavanju
dDsti. iskazivanju postovanja prcma autoritetu i odrZavaoju datog
socijalnog ceda zarad ceda samog. Postovanjc zasluzuje ko
dano izvrsava svoju dufuost .

Na postkonvencionaJnom stupnju postoje:

Stadij~lm S. Opredeljivanje dru~tvenom dogovoru. o~no nagISa.n pravovaljanosti i op~te dobrobiti. Ispravan postupak se
objasnja.va op~tib i normi koje su kritii:!ki preispitane
i koje prihvatilo celo drustvo. Postoji s svest relativnosti
vrednosti i gledis ta i u skJadu sa tim isticanje Zn procedural l za postizanje op~ te sagJasnosti. z ustava i demok.rat-

skog dogovora is pravno i postaje stvar vrednosti

i . Zbog toga se naglasak stavlja pravnu ta~ku gledi~ta
se uz ( isti~e mogucDost da se zakon osnovu [aln
dru~ tvene dObrobiti, umesto da sc, kao u 4. fazi, svaku
n ~ya zakon i red. Izvan realnosti, 10dn dogovaranje
i ugovor ~ine gradivne clcmeate obaveze. zvani~na moralnost
ameri~ke vlade koja temelji j~ljenj Ustava.
Odlucivaaje savesti i samostalno izabranim etickim
koji irnaju logi~ku opravdanost. op~tost i postojanost.
su apstraktni eti~ki pincjp! (zlatno iI, kategoriCk..i imperativ)
konkretna mI pravila kao Deset zapovesti. Upravo. to su
univerzalni in! pravde, uzajamnosti i tv:: dostojanstva
ljudskih : kao osobenib 1i~nosti.

Stadijum 6. -

ll

Sta se zna od ranije

Stadijumi moralnosti

St:lf.1ijum 1. -

Ispravan postupak n koji slufi kao sredstvo za zadovol sopstvenih ponekad i tuc1ib potreba. Ljudski odnosi su sbvan kao razmene sli~ne ni trfu.ici. Elemeoti pravednosti. uzajamnosti i ravnopravnosti su prisutni l se stalno tuma~e preko
terijalnih posledica, pragmatifuo ~in. Uzajamnost se shvata kao
razmena Poc~j ( Ieda onda tvoja kao pitanje

Stadijum 2. -

U staro vreme - kad su psiholozi pokusavali da odgovore

pitanje koje postavio Sokratu: l se vrlin:J. uciti
(kroz raciona lnu disksiu) ili dolazi sa iskustvom ili od prirode
dato, urodeno drzanje? - njihovi odgovori nistl proisticali iz empirijs kih nalaza l osobinama dece iz
njihovih opstih teorijskih uverenja.

53

'30

Bihejvioristi su smatrali da . vrli~a ponasa.nje koj~ se ~tice

omiljenim O!,~ pnnclplma . FroJdov<:l su
tvrdili da vrlina identlfikac'Ja super-ega vsa d,tll kOJa se

ostVaruje onda kad postoji dobra ravnoteza l, , uttt

u porodicni m odnosima.
iki psiholozi koji su stvarno ispitivali decju moralnost
resili su da od niza - vrlina i por ok,
crta dobrog i loseg karaktera koji se koriste u svakodnevnom
govoru.

U okviru prvog znaeajnij eg ispitivanja moralnog karaktera

koje su obavili Hartshoro i Mark (H ugh Hurtshorne,
Mark ) izmedu 1928. i 1930. godine, l nekoliko
l medu kojima su se nasle postenje, usrdnost (altruizam i
velikodusnost) i samokontrola. Ispitivaci su biIi zbunjeni kad su
utvrdili da karakternih crta, psiholoskih dispozicija l skupa
osobina koje odgovarale irn kao sto su postenje, usrdnost
l samokontrola.
Ispitujuci postenje, primer, otkrili su da skoro svako
nekad slaze, i da ( sto neko laze u jednoj i , znaci ni da
;' da n lagati u nekoj drugoj situaciji. Drugim ,
postoji nepostenje kao odredena karakterna crta zbog koje dete
laze u datoj situaciji. prvi istrazivaci su jos da ljudi koji
lafu moralno osuduju laganje isto kao i koji lazu, ili cak
vise od .
s to su Hartshorn i utvrdili u vezi sa pomenutim
lin vazi i za neke, psiholoski l zasnovane izraze k

l psihoanaliticka psihologija: snagu super-ega, >>atpor

isku s (, savesti i druge . Kada s u savremeni
istrazivaci pokusa li da mere crte licnosti morali su da koriste
stare testove postenja i samokontrole koje su napravili Hartshorn
i , i dobili su potpuno iste rezultate - osnovu snage super-ega ujednoj situaciji s labo moze da se predvidi kakva biti
snaga super-ega u drugoj s ituaciji . znaci da naz ivi za vrlinu
kao sto postenje (ili snaga super-ega) dobro o pisuju neka
nasanja ali pomazu da raz umemo.
Ukoliko uopste moze da se izvuce neki opsti faktor licnosti
iz rezultata koje deca postizu tes tovima postenja ili otpora
prema iskusenju, to faktor ega ili kontrole ega koji uvek
sadrzi va n-moralne sposobnosti kao sto sposob nost da se odrzi
paznja, pametno resavaju zadaci i odlozi odgovor: ega
(koja se u sta ro zvala volja) neke veze sa moralnim
postupkom ali vodi nas do sustine moralnosti ili do dcf"inicije
vrline. Dobro poznato da su mnogi zlocinci u istorij i
54

bili ljudi jake volje,

ra lnim c iljevima.

l udi

koji

nepokolebljivo stremili

l\tloralni motivi
Nase istrazivanje pokazalo da postoje odredeni i univerzalni s tupnjevi razvoja moralnog s udenja . Ispitujuci 7S ikih
decaka od adolescencije nadalje, suoeavali smo ih ,
hipotetickim moralnim dilemama, ' birali da sve
budu filozofske, neke od , nasli u sdvkvni
spisima kazuista.
Na osnovu analize resavanja dilema odrede l.Izrastu, m ozc da se odredi stupanj sudenja svakog deeaka
svakom od 2S osnovnih moralnih ili gledista . Jedno
od tih gledista , , Sta motiv za postovanje praviJa
ili moralni postupak? U slucaju pomenutih ses t stadijuma
ovako izgleda :
1. Po~tuj pravila da izbegao kaznu.
2 . Postuj l da doblo nagradu. d a stekao pogodaosti itd.
. Po~tuj pravi1a da izbegao da te drugi osuduju iIi ne podnose.
4. Postuj pravila da izbegao osudu i kaznu od strane p.redstavnika
zakona i reda.
5. Po~tuj l da sa~uva o po~tovanje nepristrasnog posmatra~a
koj i sudi u korist op~te dobrobiti.
6. Po~tuj pravila da izbegao samoosudivanje.
Drugi moralno gledj~te vrednosti ljudskog :i.ivo ta, gde
se l s ledecih ~est sta dijuma:

1. Vrednost Ijudskog :!ivota se brka sa vredno~cu materijalnih stvari

i zasnovana drwtvenom polozaju ili fizi~kim osobinama
sopstvenika te vrednosti.
2. Vrednost ljudskog z ivota se posmatra kao sred5tvo koje s lu.zi za
zadovoljenje potreba sopstvenika ( vrednosti l drugih 1judi.
. Vrednost Ijudskog fivota zasnovana razumevanju i l
koju ~laaovi porodice i drugi ljudi pokazuju prerna sopstveniku
te vrednosti.
4. 2: ivot se shvata kao svetinja zbog njegovog mesta u kategori~kom
l l religijskom redu i du7.nosti .
5. :t'C'ivot se kroz njegov zn~ za dobroblt zajcdnice i kao
univerzalno ljudsko .
. da ljudski fivot svetinja po~to predstavlja univerzalau
ljudsku vrednost koja zna~jna za jedinku.

Nazvao sam s hemu tipo logijom. zato sto oko

50 posto sudenja ljudi biti u okviru jednog istog stad;juma
bez obzira to kojoj se moraloj dilemi radi. tipove sudenja oznacavamo kao stadijume zato sto se izgleda srncnjuj u
neplomenljivom razvojnom redosledu. Pravi stadijumi se 55

v1

javljuju u sekvencama jedan ' jedan i uvek istim redos.

1edom.
Svako pomeranje predstav1ja pomeranje unapred, i
preskakanja pojedinih stepenica. Razme se da deca mogu da
prolaze kroz stadijume razlicitom brzinom, i da mogu da se
1 delom unutar de10m jednog odredenog stadijuma.
Pojedinac moze, bilo koje doba, da se zaustavi nekom od
stadijuma, ali ako nastavi da se razvija se kretati
stepenicama. Moralno stlc1enje konvencionalnog tipa,
3- 4 stadiju.m a, nikad se pojavljuje nego sto se prode
konvencionalni stupanj, l st!ldijumi 1-2. Nijedna odrasla osoba
koja se nalazi cetvrtom stadijumu ni ;; prosla kroz sesti stadijum, ali su svi odrasH koji se nalaze sestom stadijumu sigurno
prosli kroz cetvrti.
Mada ' sve podatke, dosadasnje ispitivanje
uzdano pokazuje da se ln; razvoj odvija stadijumima koje
smo opisali (glavni problem to da svi koji dospeju
6. stadijum prolaze kroz 5. stadijum, ili su to dva alternativna,
l opredeljenja).
Kako se vrednosti tl
Da smo ilustrovali nase nalaze redosledu stadijuma,
,kazacemo napredovanje dva decaka gledanju vrednost
ljtldskog Zivota. Pitali smo prvog decaka, rni: Da 1 l
spasti zivot jedne zn licnosti, ili zivote velikog broja bezna osoba? Na uzrastu od 1 godina odgovorio : l
spasti sve beznacajne ljude, zato sto jedan covek samo jednu
, mozda mnogo namestaja l gornila ljudi strasno mnogo
namestaja i neki od tih jadnika mozda mnogo iako
n izgleda tako!
Jasno da se rni nalazi 1. stadijumu: brka vrednost
ljudskog sa vrednoscu dobara koje n poseduje. Tri godine
kasnije, kad 13 godina , pogledi vrednost
zivota se najjasnije pokazuju odgovoru pitanje: Da l
trebalo da doktor iz rnilosrda neizlecivo bolesnu " koja
zahteva da umre zbog l0? odgovara: Mozda l
dobro da oslobodi l, l0 to za l. l " to
bi hteo, to nije isto kao sa zivotinjom. A.ko ti umre omiljena
Zivotinja, mozes da opstanes bez , to nesto sto ti stvarno
neophodno. U redu, mozes da uzmes drugu ", l to stvarno
ni isto.
njegov odgovor pripada 2. stadijumu . Vrednost zeninog
zivota delom zavisna od njegove hedonisticke vrednosti za samu
zenu, ali jos vi~e zavisi od instrumentalne vrednosti koju ima
56

za mufu. koji n moze tako lako da zameni " kao sto mogao
kucnog l.
1 tri godine kasnije ( uzrastu od 16 godina) rni shvatanje vrednosti zivota istim pitanjem, koje
odgovara ovako: Moglo biti l za , za njenog
mufu . .. to ljudski Zivot . .. ni isto sto i Zivotinja; n
takvu vezu sa p 'o rodicom kao ljudsko . Mozes da se vezes
za psa ali nikad onako kao za coveka koj i ti blizak.
rni dakle presao iz drugog stadijuma instrumentalistickog
gledanja vrednost ", treci - se njegov sud sad zasniva
vezanosti l muZa prema jednom clanu njegove porodice,
koje su karakteristicne samo za ljudska . Ocigledno , (
kode, da stadijumu nedostaje za odre<1ivanje
univerzalne vrednosti zeninog zivota, koje ZiJ i slucaju
da muZa i1i da " l. sto smo videli. rni
, periodu izmedu 10. i 16. godine, postepeno prosao kroz tTi
stadijuma. Mada pametan (IQ-120) sporo napredovao
ralnom sudenju. Da bismo pokazali kako izgleda napredovanje
kroz preostala tri stadijuma, uzecemo drugi i, deeaka Ricarda.
ubistVtl iz rnilosrda Ricard , 13 godina, rekao :
k to traZi, to stvarno od zavisi. trpi tako strasan
l, tako su isto ljudi uvek oslobac1ali zivotinju
l,
uopste uzev, njegov odgovor vrednosti zivota mesavina karakteristika 2. i 3. stadijuma, Kad 16. godina, odgovorio
: Ne znam. S jedne strane, to ubistvo, pravo l privilegija coveka da odlucuje ( ko trebalo da Zivi ko da
r. Bog daje zivot svakome zemlji, i ti onda toj osobi oduzimas nesto sto doslo direktno od boga, i unistavas nesto sto
vrl0 sveto, sto deo boga, i kad nekog ;;
time se gotovo unistava deo boga. Ima ponesto od boga svako.

Ricard ocevidno u 4. stadijumu izlaze gledistc da

Zivot svetinja zbog njegovog mesta kategorickom l ili
religij skom poretku. Vrednost ljudskog Zivota univerzlana, ista
za sve ljude. Mec1utim, ;; uvek zavisi od neceg drugog. od
uvazavanja boga i njegovog autoriteta, te autonomna ljudska
vrednost. U slucaju da bog kaze Ricardtl da , kao sto
redio da Isaka, to verovatno .
Na uzrastu od 20 godina, Ricard isto pitanje ovako odgovorio: 1 leka rima , vise koji misle da to kad
covek zna da da umre-rnucno i za sve-i za njega samog i za
njegovu porodicu . Kada se covek odrZava zivotu zabvaljujtlci
vestackim l ili bubrez ima vi se lici . biljku g
5 7 2>~

ljudsko . Ako to z izbor, mislim da izvesna prava

i privilegije ,rni tim sto ljudsko . , ljudsko
i izvesne zelje sto se tiee zivota, i mislim da ih svako ima.
l8 svet si ti cenar, i svako drugi ga isto tako ima, i u tom
smislu smo svi jednaki.
Rieardov odgovor nesumnjivo pripada 5. stadijumu tome
8tO se vrednost zivota odreduje jednakih i uvzlih
ljudskih prava 8tO iskljucuje relativnost (l' svet ! '! ti
centar i u tom smislu , , jednaki) i uzimajuci u obzir korisnost i dobrobit.

za amerieku kulturu, i da treba iznova da lm citav n1Z novih

vrednosti u svakoj od tih kultura. za prvu probu izabrao sam dya
sela - jedno u Maleziji (malajski domoroci) drugo u .
Vodie ! jedan mladi inez, etnograf, koji napisao
j edan rad moralnim i religioznim m u selima Malezije i
. lzabrali ' jednu grupu Tajvaoskih deeaka, starih

'0
,

S'~ClI,.

Poslednji stadijum
Sa 24 godine Rieard odgovara: Ljudski Zivot primat nad
bilo kojom drugom moralnom ili m vredn08cu, bez
zira t o ko u pitanju. Ljudski Zivot , sebi vredan
zavisno od toga da li ga neko ! ili . Svako pojedino ljudsko
glavna vrednost onde gde , pravde i l normativ za sve ljudske odnose<<.
mladic sad u 6. stadijumLl jer smatra da vrednost
ljLldskog zivota bezuslovoa i zahteva op8te i podjedoako uvazava svakog pojedinacnog ljudskog . Napredovao postepeno
kroz niz stad ijurna i stigao do vrhunca u definisanju ljudskog
zivota kao glavne vrednosti, koja izvedeoa zavisna od
drustveoog ili bo:tanskog autoriteta.
Prirodao pravac razvoja, uoiverzalan za sve kulture, jeste
kretanje ka sve 60 moraloosti vredoosnog suda, gde se pod
raln08cu rnisli oblik sLldeoja kao u filozofskoj tradiciji
od Kantovih aoaliza sve do savremenih aoaliticara l filozofa
obicoog jezika. Osoba koja se oalazi u 6. stadijumu oslob o dila
svoje sudeoje ljudskom z ivotu iU j ezik kojim govori tome-od
statusnih i svojinskih vrednosti (1. stadijum), od koristi koju
pruza drugirna (2. stadijum), od meduljudskih odnosa (3. stad ijurn) ,
i tako dalje: sad univerzalna i bezlicoa meri1a za moralno
sudenje. U odgovorima pojavljuju se moralne ozoake
kao ;;to su d uznost ili moralno pravo a li koristi tako
da znacenj e ideala, onog 5tO univerzalno i bezlicno:
misLi i govori sluzeci se ovakvim izrazima bez obzira kome se
radilo, l Ucinio to uprkos kazni<<.
Presek kroz razliCite kulture
Kada sam prvi put odlucio da proucavarn moralni razvoj u
drugim kulturama, prijatelji antropolozi su rekli morati
se odrekoem , moralnih i pricica posto su vezane
58

....

AQII:' . 10

13

111

11

10

"

,0

Slika . iz .sredrlje k/ase SAD. Tajvonu i kIeksiku. uzrast 0(/ 10

godina poredak jav!janja stadijuma skIQ(!ll sa njillOvom sloze1Joscll. U 13.
godilli sve / u decaka Il! koriste odgovore . stadijuma. Na uzraSIIl
, 6 godina decaci iz SAD Sll obrnuli poredak stadijuma koji kod
clesetogodiSnjaka (lzllzetak . stadijum). Kod se,!iflaestogodisnjaka iz Taj1lana
i Meksika preo1l/aduje kO/l1lenciollalno sude/lje (stadijumi ,. 4) rerko se ja1llja
5, stadijam.

izmedu 10 i 13 godina, i postavljali i pitanja u vezi sa pricolll

u kojoj se radilo kraai . Nekom eoveku " un1ire od
g ladi, para vlasnik radoje da da nista od hraoc
dok plati. Treba li da radnju i ukrade l hrane?
Zasto? dccaka odgovori1a: Trebalo da ukrade hranu
za zato 8tO , ako umre, morati plati pogreb to
ll1l10g0 ko;;ta. vodicu SlI bili zabavn1 odgovori, l!
lakoulo: bili su to, zacelo , klasienj odgovori 2. stadijuma.
U malezijskom se lu pogrebi OiSLl bili toliko , su decaci
u 2. stadijumu odgovarali malo drukcije: Trebalo
hraou zato ::;to ll potrebna da kuva<<.
Prerna tome, treba uvek da se posavetujemo sa antropolozima
da bismo zoali kakav sadr:taj dete u 2. stadijumu da ukljuci

u svoje racunice tome sta se isp1ati, 1 sta odrasli u 4. stadijumu

da oznaci kao drus tveni red koji treba da se pos tuj e. Ali, to
znaci d a se mora poceti od 1. se vodic smejao
! raz!ika '1 koja p ostoj i izmedu njega i d ecc
2. stadijumu da se objasni nezavisno od pripadnosti odredenoj ku1turi.
70

Staall.um

StDdljum

1.

'1 r - - - - - - - - - ,

60

~
"

""

40

.,----+

<

"~

/;><1'2
I -""/
um.
4/.

'!"'" 2~~> ,!~

/
,0 S"'umI/~:

20

____ 4 s,

l~6

-6~'~"Jo~~Jju~mCJ~~~~==~~;;;;;;~p5
:6
1~~~~~~~==~~======~2~5
Stadlju.m

4.

OLSt8~llumI6.
Uzr tl:

5 6

1;;1

13
Trska

16

Priroda

__

, 3

Jukatan.

Slika 2. izolovana sela.jedno Turskoj, drugo l/. Jukatanu, pokazujll s!icne

krivulje razvoja / slloenja. Na uzrastu od 16 godina obrtanja
retka stdi]ll i SkOI'O se u podjednakoj koristi prekonvellcionalni i konvenciollalnl ( i'p slIc!enja.

Slike 1 i 2 pokazuju da utvrdeni r edos1ed stadijuma

ve rza1an za sve ku!ture . Na slici 1 prikazan op'ti pra prom sa u zrastom kod decaka iz gradske srednj e k1ase u SAD,
i Meksiku. Zapaza se da kod desetogodi snjaka u svakoj od zema1ja poredak 1 pojedinih stadijuma u
skladu sa porastom slozenosti ili zre!osti.

60

kod sesnaestogodisnjaka, u SAD, stadij umi se 1

obrnutom poretku, od najviseg do najnizeg, s izuzetkom 6.
stadijLlma koji se " Llvek retko 1.
1 II Meksiku i _ dobijeni isti rezultati samo raz m10 sporiji. Najupadljiviji na 1az da 'esnaestogotli'njaci
u SAD koriste sudenje karakteristicoo za 5. stadijum mnogo Cesce
od vr~njaka u Meksiku ili Tajvanu. Ali, bez obzira
ucesta10st 1 bitno da se ono javlja i Ll drugim ku1turama
i da n isk1juciva tvorevina americke demokratije.
Na slici 2 vidi se da su vr!o slicni rezultati dobijeni u dva
izo1ovaoa se1a, od kojih jedno u Jukatanu drugo u Turskoj.
Mada Sll u periodu izmedu 10. i 16. godine zapa2'a porast konvenciona1nog tipa moralnog sudenja ono ' llvek n ije odne10
prevagu nad prekonvencionalnim sLldenjem.
{ razvoja, gradska deca iz nize klase se na1aze negde
u sredini - izmedu njihovih vrsnjaka iz srednje klase i sa se1a .
Ispitivanja vrsena u tri razlicite kulture da1a su isti rezu1tat - da
SLl deca iz srednje klase naprednija u moralnom s udenju od dece
iz nize klase. Meduti.m, zato sto su cesce koristila jedan odredeoi tip sudeoja koji se mogao smatrati dominantnim stilom
srednje k1ase. Naprotiv, deca iz srednje i nize k1ase pro1aze kroz
iste stadijume samo sto prva napredLlju i vise.
razvojoi sled ne zavisi od pripadnosti odredenoj (
ligiji niti 1 0 kakve veze sa re1igijom u smis1u
{ . Nismo '! nijednu =aeajnu (azlik u razvoju moralnog
sudenja izmedu katolika, protestanata, Jevreja, budista, muslim i ateista. Izg!eda da i religijske vrednosti pro1aze kroz iste
stadijllme kao i sve osta1e vrednosti .

II

Ukratko , krupne raz!ike u socija1nim, ku1 turoim ili

re1igioznim us10vima uticu znacajno priIodu razvojnog
redos1eda koji smo utvrdi1i. Jedino s ta mogu da uticu ternpo
napredovanja redos1edu.
Zasto mora da postoji takav u niverzalan, nepromen1jivi redosled razvoja'l Da bismo odgovori1i pitanj e treba
da aoa 1iziramo kako se tokorn razvoj a m unutrasnja !ogicka
struktura socijalnih m koje ispitujemo. U svakorn stadijLlmLl defil1ise se isti osnovni mora1ni m ili glediste ali sto se
radi visem stadijumu to definicija sve diferenciraniia, inteorisanija i op~tija ili uoiverza1oija. 1judskog zivota se
1. do drugog stadijurna menja tako sto se vrednost zivota
1 dife rencira od vrednosti svojine, bolje integrise (vrednost

61

'4

zivata , ukljucuje u gde predstavlja viseg

reda odnosu svojinu tako da covek moze da krade tuda
dobra da spasao zivot) i postaje univerzalniji. (Zivot bilo kog
koje sposobno da oseca vredan bez obzira njegov
polozaj l svojinu.) Ista vrsta promena se zapaZa i u narednim
stadijumima razvoja. Svaki ni razvoja, dakle, predstavlja l
kognitivnu organizaciju od prethodnog, jer ukljucuje , "
l prisutno prethodnom li pravi razgranicavanja
i organizuje u obuhvatn.iju i l uravnotezenu strukturu.
potvrdjia su ispitivanja koja pokazuju da
deca i adolescenti mogu da razumeju sve stadijume koji prethode
(ali vise od jednog koji dolazi posle) onom kome se sama
nalaze . 1 sto " vaznije najviSe cene taj naredni stadijum .
Kada srno organizovali eksperimentalne grupne diskusije
nlOralu pokazalo se da dete iz jednog nizeg stadijuma razvoja moze
da napreduje kada se suoci , gledistem deteta iz prvog sledeceg
stadijuma. Ako u raspravi ucestvuju jedno dete iz tre6eg i jedno
iz cetvrtog stadijuma rnoze l da napreduje ili cak
da u cetvrti stadijum, dok drugo dete da razume,
ali i da prihvati argtlmente treceg stadijuma.
rn tome, izgleda da se moralno sudenje isti
nacin kao i , drugi bl misljenja. Napredovanje kroz l
stupnjeve i stadijtlme ogleda se u sve boljoj diferencijaciji i integrisanosti i tome jednako razvijanju teorije. Moze
se da moralno sudenje , isto kao i prihvatljiva naucna
- ili kao bilo koja teorija ili struktura znanja - " vise napreduje uspevati donekle da stvara koje su potrebne,
ili da da se siri tako da obuhvati sve i podrucja
iskustva l1ravnotezen i tiv . U slucaju nasih
etickih filozifija - sirovirn podacima se mogu smatrati konflikti
izmcdu uloga ili vrednosti kao i socijalni poredak u kome covek ".

Uloga drustva
Izgleda da su svi drustven; svetovi u kojima ljudi '< ,
njeni od istih osnovnih stukt. Sva drustva koja smo
vali imaju iste osnovne institucije - porodicu, ekonomiju, pravo,
vladu. ~tavise, sva , drustva slicna i tome sto Sl/ drustva odnosno sis terni utvrdenih, komplementarnih uloga. Da moglo
da igra drustvenu ulogu u porodici, skoli ili drustvu dete
biti tl stanju da shvati uloge drugih scbi i drugima u grupi.
sposobnost da se igraju razlicite uloge osnovu svih dru;;tvenih institucija. Sve predstavljaju samo razlicite rnodek
zajednickih ili komplement'Hnih ocekivanja.
62

Na prekonvcncionalnom i konvencionalnom stupnju (stadijtlrni 1 - 4) moralni sadrzaj ili vrednost zavisi od okolnosti ili
ktllttlrno tlslovljen. Glavna vrednost moze da btlde bilo sta
od postenja do hrabrosti tl [. Ali najvisem, postkonvencionalnom stupnjtl vidi se da i Sokrat i Linkoln i i
Martin Ll1ter ing govore istim jezikom. 1 to zato sto su idealni
svake drtlstvene strtlkture tl osnovi slicni, ako zbog
cega drugog zbog toga sto tako mnogo koji su
toliko jasno odredeni, obtlhvatni i uskladeni da rnogu da zadovolj e ljtldski raztlm. ukljucena znacenje
pravde.
Bihejvioristicka psihologija i psihoanaliza dele glediste Filistinaca da su lepe moralne jedna stvar moralna dela sasvim
drtlga stvar . Zrelo moralno rastldivanje sasvim drugacije
rode i stvarno zavisi od lepih . Od coveka koji shvata
;;ta pravda moze da se ocekuje da i da postuje.
Nasa ispitivanja '" pokazala da mladici koji shvatajtl ;;ta
pravda postupajtl pravednije, zna se da covek koji shvata sta
pravda doprinosi da se stvori odredena moralna klima
, daleko tlticaj nego svojim pojedinacnim i neposrednim
postupcima. Tako citavo drustvo dobitktl.

R azvoj i l~rize
zdrave licnosti
Komitet za utvrdivanje sa konferencije Bele kuce detinjstvu i mladosti predlozio da ovde' vi detaljnije nekoliko
ideja izlozenih u drugom kontekstu (Erikson, l050a) . se tema
zdrave licnosti pojavila, skoro slucajno, iz mnostva klinickih i antropoloskih razmatranja. Ovde to centralna tema.
Kaze se da strucnjak moze da razdvoji od teorije i zna od mn. Njegov posao da poznaje raspolozive tehnike kojima
moze proveriti iskaze u svojoj oblasti ekspertize. Ako se, u
Clanku, griCi sto se, u tom smislu, zna "zdravoj licnosti",
i Citaoca i sebe u casnu ali i neinspirativnu ozbilj nost. Kada se razmatra odnos coveka prema sebi i drugima, metodoloski problemi nisu ni preporllcljivi za jednu kratku raspraVll.
S druge strane, ako pisao clanak s namerom da to bude
jos jedan uvod u teoriju Frojdove psihoanalize, al doprineo
znvanu zdrave licnosti. Naime, psihoanaliticar zna mnogo vise
dinarnici i lecenju poremecaja sa kojima se svakodnevno susrece nego
prevenciji tih poremecaja.
Medutim, zapocecu sa Frojdovim da!ekoseznim otkricem da se
neuroticni konflikt razlikuje mnogo u sadrzaju od konflikata koje
. Originalna verzija ovog rada pojavila se Simpozijumu zdravoj listi.
dodataklI; probIemi ranog detinjstva i detinjstva, izves'taj sa <etvrte konferencije,
mart [950, . . . Senn, urednik. New York: Josiah , Jr. Foundation.

66

. ERIKSON

svako dete mora proziveti tokom detinjstva, kao i da svaka odrasla oso 110si te kOl1flikte sa sobom u dubil1ama svoje licl1osti. Uzecu u obzir
ovu l1 tako sto izloziti za svaki stadijum detinjstva koji su to
kriticni psihicki kOl1flikti. Naime, da covek ostao psiholoski ziv,
mora neprekidl10 razresavati te kOl1fJikte, isto kao sto se I1jegovo telo
mora l1eprekidno bOl"iti protiv nasrtaja fizicke dekompenzacije. Posto
mogu da prihvatim zakljucak kojem zdrav znaci prosto biti ziv,
odnosno biti bolestan, mora pribeCi koriscenju nekoliko
koji nisu deo zvanicne terminologije u oblasti. Posto interesLlje i kuJtur antropologija, pokusacu da opisem elemel1te zaista zdrave
licl1osti, koji SLl, kako se ii, upadljivo dsuti ili osteceni kod l1
roticl1ih pacijenata i upadljivo prisutni kod vst ljudi kOjLl obrazovni i kLlltLlrni sistemi izgleda da nastoje, svaki svoj in, da stvore,
podrze i .
Pedstavicu ljudski razvoj s tacke gledista unutrasnjih i spoljas konflikata kojima zdrava licnost odoleva, izranjajuCi i
sa sve dozivljajem ULltSl1gdistv, boljim sudenjem i
kapacitetom da Cini dobro prema stddim znacajll osoba. Ut sintagme "Ciniti dobro", naravno, naglasava cita pitanje kuJtLlrnog ltiviz. N primer, osobe znacajne pojedincu
mogu misliti da in dobro kada "radi dobro" u smislLl sti vlasnistva ili kada dobar u smislu sticanja novih vestina, ili novih in
zumv, vldv stvrsu, ili kada sao zivi.
Postavke tome sta Cini zdravu licnost kod odraslih, predstavljene su Ll drugim delovima rada Komiteta. Ako bih odabrao jed definiciju, ai, definiciju Marije Jahode (1950), prema kojoj zdra licnost aktivno ovladava svojol11 sredinom, pokazLlje izvesno jedinstvo
licnosti i sposobl1a da ispravno opaza svet i sebe, jasl10 da SLl svi
kriterijumi povezani sa detetovim saznajnim i siim razvojem. U
stvi, moiemo tvrditi da detinjstvo definisano i pocetnim
odsustvom i postepenim razvojem kroz mnogo sloienih koraka. Smatra da zadatak da itLl pridem s genetiCke tacke gledista: kako nastaje zdrava licl1ost, odnosno kako iz sLlkcesivnih stadijuma

IDENITE I Zl7N1 CIKLUS

67

dobija sve kapacitet da ovladava spoljasnjim i LlnLltrasnjim opasnostima iivota, stedeCi izvesni vitaJl1i entLlzijaza 7

zdravlju

razvoju

Kada pokLlsavamo da zl razvoj, dobro setiti

genetskogprincipa koji svoje poreklo u ' gizam in utero.
DOl1ekle uopsteno, princip da sve sto Iaste i osnovni plan iz
kojega pojavljuju delovi, pri cemll svaki deo i svoje vm specijaJl10g
llticaja, sve dok se svi delovi, cineCifunkciol1all1!1 celi/lu. Pri
rodenjLl napLlsta hemijsku razmenu materice, menjajllCi za sistem
s i razmen e svog drllstva, gde njeni rastllCl kapaciteti l1ailaze l1
mogucnosti i ogranicenja kultLlre. U literaturi decjem [ opisano
kako ol"ganiza u szvll nastavlja da se razvija, tako sto formi[ nove g, g [, ism sledll, lkmtrill, sel1zih i socijalnih sposobnosti. sihiz nam omoguCila razllmv vise idiosinkraticnih iskustava, it uutrsih konflikata koji in in koji osoba postaje zasebna licnost. l i ovde vazno
razllmeti da mozemo ocekivati da zdravo dete kroz sled najlicnijih
iskustava, ako se samo pruii vodstvo u razumnoj meri, pratiti
UJlutrasnje zakone razvoja, zakone koji stvarajll niz mogucnosti za znacaj interakcijll sa osobama koje se in . Iako ta il1terakcija vari[ od kuJture do kuJtLlre, mora zadrzati odgovarajuCi tempo i odgo sled koji vodi stu licnosti, kao i giz. Moze sc l' da se
licnost razvija kroz korake koji su unapred dtiisi spremnoscll
ljlldskog giz da tezi sve sirer socijaJnom prostoru, da ga
bllde svst i da bude u interakciji njim, pocevsi od nejasne slike majke
i zavrsavajuCi covecanstvom, ili u svakom slucaju delom
covecanstva koji se "racuna" u zivotu odredenog pojedinca.
Iz tog razloga za prezentaciju stadijuma 1I razvoju licnosti koristimo epigenetski dijagram, analogiji sa koji s prethodno
koristili za analizll Frojdovill stadijllma psihoseksuaJnog razvoja I . U
1 Vidi deo! kig

Detinjstvo drustvo, ovog autora (1950.)

68

ERIK . ERlK50N

IDENlTE I ZVOTNI CILUS

stvari, svrha pl'ezentacije jes~e da poveze teoriju infantilne seksual05ti ( ponavljajuCi ) i nase znanje fizickom i 50aln rastu deteta unutar gv porodice i drustvene stl"ukture. Epigenetski dijagram
izgleda kao slici [.
dvostruko kvadrata oznacavaju kako sekvence razvo (1 do []) tako i postepen razvoj sastavnih delova; drugim recima,.dijagram formalizuje postepenu diferencijaciju delova tokom vremena .
kazllje () da svaki deo zdrave licnosti koji razmatrati sistemat5ki povezan sa svim ostalima, i da svi zavise od odgovarajuceg
razvoja svakog dela odgovarajucem redosledu; i (2) da svaki deo postoji u nekom obliku nego sto prirodno dode "njegovo" odlucujuce i

kriticno vreme.
primer, kazem da s bazicnog prva
kt tlg zdravlja koja se razvija u iivotu, osecanje
utm l drugi, 05 inicijative treCi, tada svrh a dijagrama trebalo da bude jasnija (vidi sliku II).
Ako,

mt

Stadijum [
Stadijum 11
Stadijum ][[

1 Komponenta 11

11

Komponenta [[]
[3

[[]1

II!

Slika 1
Prvi stadijum (prva
godina zivota)

Ranija forma
BAZ[CNO
Ranija forma
POVERENjE AUTONOMIJE INICIJATIVE

Drugi stadijum
(druga i treca
godina zivota)

Kasnija forma
Ranija forma
BAZICNOG IAUTONOM[jA I INI CIJAIVE
POVERENJA

Kasnija forma Kasnija forma

BAZ[CNOG AUTONOMIjE IINICIJAT[VA I
POVERENJA

stadijum
(cetvrta i peta
godina zivota)

Slika 11

69

postavka putem dijagrama trebalo , zatim, da iZI-zi

osnovnih odnosa koji postoje izmedu tri komponente, kao i nekoliko
osnovnih ii za svaku od njih.
Svaka kmt dolazi do svog perioda uticaja, suocava se s
krizom i kraju navedenog stadijuma nalazi postojano resenje krize
( in koji ovde opisati). Sve komponente postoje u pocetku
u nekom obliku, mada ulazimo u pojedinosti in i m
praviti zbrkll dajuci komponentama razlicita imena u
kasnijim stadijumima. moze od pocetka pokazivati nesto nalik
"autonom iji ", , kroz in koji ljutito pokusava da izvuce i
oslobodi ruku kada cvrsto drzimo. Medutim, u alnim uslovima,
dete tek od druge godine poceti da dozivljava Citavu kritiu alternativu izmedu p05tojanja kao utg kao zavisnog ; i tek
tada spremno za odlucan susret sa svojim kuzm, od kOj:g se
zahteva da detetu l"s odredene ideje i kt autonom1Je 1
ud i koji bitno doprineti njegovom karakteru, produktivnosti i zdravlju licnosti u kuJturi kojoj pripada.
Za svaki stadijum opisacemo susret, kao i krizu koja iz
ga izlzi. Svaki stadijum postajekriza zato sto su ti I-ZV i svesnost u dlm znacajnom delu odredene funkcije an
instinktivne energije i stavise uzrokuju sifiu ranjivost tog dela. jed od najtezih pitanja jeste, stoga, da l dete u datom stadijumu slabo
ili jako. l l kazati da dete uvek iv u nekom
pogledu, potpuno svs i neosetljivo II km drugom, ll da
istv vvl uporno upravo u m aspektlma u kOJlma
an. dodati da upravo slabost d* snagLl i ~~ ,
upravo iz svoje zavisnosti i slabostl daJe Slgal kOJe sredina to osetljiva (ako dobro vodena prijemCivoscu zasnovanoj
i instinktivnim i tradicionalnim obrascima). Prisustvo stal i uporno dominira spoljasnjim i uutsim zivotom svakog clana
domacinstva. Posto se moraju prilagoditi prisustvu , 10 znaCi da
moraju takode rasti kao pojedinci i kao grupa. Podjednako istina da
kontrolisu i vaspitavaju svoje porodice, kao sto istina i suprot-

70

ERIK . ERIKSON

Poroclica moze vaspitati svoje dete samo tako sto dete vaspitava nju.
Rast deteta se sastoji od niza izazova koji sluie njegovim
razvijenim potencijalima za socijalnu interakciju.
Svaki sledeCi kak , stoga, potencijalna kriza zbog radikalne
romn pe1"Spektive. Na pocetku zivota postoji najradikalnija :
intraL1tel"inog ka ekstrauterinom iivotu. Al u postnatalnom iivotu,
takode, radikalna prilagodavanja perspektive kao sto su opusteno leia, stabilno sedenje i brzo trcal1je, moraju se obaviti u svoje vreme. Sa
se brzo, cesto i radikalno, i inteIpe1sonalna
perspektiva, cemu svedoci vIemenska blizina takvih suprotnosti kao
sto su " pustati majku iz vida" i "zeleti nezavisnost". Stoga, razliCiti
kapaciteti koiste razblite ogucnosti postanu potpuno razvijene
kompol1ente promenljive kfigui, to jest licnosti u razvoju.

Bazicno poverenje
naspram bazicnog nepoverenja
1

Osecanje bazicl10g precllazem kao prvu komponentu

zdrave licnosti. Smatram to stav sebi i svetu koji proizlazi iz
iskustava u godin i i ivota. "" podrazumevam
an pl"ema drugima i jednostavan doiivljaj samopouzan. kaiem "bazicno", time mislim ni komponenta niti
koje slede u detinjstvu, i odraslom , nisu narocito sveSl1e. U
stvari, svi ovi kriterijumi kada se razviju Ll detinjstvu i integrisu u odraslo
doba, spajaju se u celinu licl1osti. Medutim, krize u detil1jstvu i
ostecel1ja u odrasloj dobi jasno su ogranicel1i.
OpisujuCi rast i krize kao z niza altrtiVl1ih bazicnih stavo, ibgvan pojmu "osecanja" (" sense of'). i "osecanje zdravlja" i "osecanje nismo dobro", takva osecanja proiimaju povrsinu i
dUbi11L1, svesno i l1esveSI1O. Postoje svesna iskustva koja su dostupna
introspekciji (kada zvi), postoje in ponaSClnja koje mogu

JOENITE I ZIVOTNI C/KLUS

71

posmatrati drugi, postoje i nesvesna unutra.snja scanja koja moiemo

utvrditi testova i kroz analizu. U nastavku teksta vazno imati
umu ove [ dimenzije.
odraslih se ostecenje bazicnog izraiava u vidu
zicnog v. karakterise in koji se povlace u sebe
sifiCi kada su u neskladu sa samim sobom i sa drugima.
reagovanja, koji cesto nisu ocigledni, mg upaclljivije predstavljaju osobe koje regrediraju u sihti stanja u kojima se k
da zatvaraju, hranu, utehu, postajuCi st1ivi prisustvo
drugih. Ukoliko se im mgm siltl im,
pokusati ,' pridemo specifican in da bismo ih
rili da mogu verovati svetu i sebi (Fmm-Rihm, 1950).
RaZL1mevanjem tak'Vog kitg azadvan i najdubljih i in
ftiliih slojeva licnosti kod nasih tako bolesnih pacijenata, L1Cili
smo da bazicno kao kamen temeljac zdrave licnosti.
D vidimo zasto opravdano staviti krizu i dominacijL1 komponente
sam pocetak iivota.
Kada se novorodence odvoji iz simbioze sa in tl1,
gova urodena i ili vise kdiis sposobnost da pL1tem Llsta
usi u sebe sL1srece se sa vise kdiism sposobnoscu i
majke da ga hrani i prihvati. U tom trenL1tku novorodence iivi
kroz svoja usta i voli, majka iivi pL1tem dojki i njima voli.
Za majku to sloieno i kasno ostvareno dostignL1ce koje
zavisi od njenog razvoja kao zene, g svsg stava detetu, "in koji zivela tokom tL1d i porodaja, g stava i sta g okruienja samom cinl1 d, kao i od odgovoIa
vdt. Za bebu su usta fokus pl"Vog opsteg pristupa zivotu - inkorporativnog pristupa. U psihoanaJizi se stadijum aziv "
" stadijum. s da , pored svoje prevladavajuce potrebe za
lHanom, jeste ili uskoro postaje i za druge stvari. sto
novorodence ieli i moie da sisa odgovarajuce objekte i da guta koju
odgoval"ajL1cu tst koju ti objekti stvaraju, ubrzo in da ieli
i postaje sposobno da "unosi" sve sto ulazi u gv vizul

72
l .

ERlK . ERlKSON

Njegova taktilna cula kao da takode "unose" sto se oseca kao

dobro. U tom pogledu mozemo dakle goxoriti "inktivnm stadijumu" u kojem novorodence prijemCivo za sto mu se udi.
ipak, mnoge su osetljive i iv. bismo obezbedili da ih prva
iskustva u svetu sanlO drze u zivotu, nego i da irn pomognu
da kdiisu svoje osetljive ritmove dis, metabolizma i cirkuJacije,
moramo voditi u da cula stimulisemo odgovarajuCim
intenzitetom i u pravo , bas kao i kada u pitanju h; se
spremnost da prihvataju moze naglo preobratiti u difuznu od1U ili u letargiju.
Dok potpuno jasno sta mora da se dogodi da bi ostala u
zivotu ( minimal moramo snabdevati) i sta se sme dogoditi kako bi bila fizicki povredena ili hronicno uznemirena (koja
to maksimalna fustri koju moze da tolerise), postoji znacaj vise postora u pogledu onoga sto se moze i sme dogoditi; razlicite
kult l koriste svoja odlucujuCi sta se moze smatrati delo(rn i zatim insistiraju tome da to neoplf odno. Neki smatraju
da se , kako bi iskopala sebi 06, neizostavno poviti u l
u potpunosti tokom veceg dela d i tokom veceg dela prve godine zivota; takode, smatraju i da bebu treba ljuljati ili hraniti da
cmizdri. Drugi smatraju da treba sto i da oseti slobodu rita rukama i nogama, al takode i da sasvim prirodno prisiliti dete da
"izmoli" svoj obrok placuCi, sve dok bukvalno l u licu. Izgleda da sve to ( ili vise svesno) vz sa opstirn i siste date kulture. Poznavao sam neke stare Indijance koji su ljutito
osudivali in koji mi cesto pustamo da placu jer verujemo "da
im to ojacati pluCa". Nije cudo, govorili su ti Indijanci, da l covek,
irnl svet takav , kao da zuri da sto pre dode "drugi
svet". ti isti ldii ponosno su govorili kako novorodencad (koju doje i u drugoj godini) od besa l u licu kada ih udare
glavi zbog grizenja bradavice; Indijanci su, s druge strane,
verovali da to "od njih napraviti dobre 10" .

JDENITET 11IVOTN1 CIKLUS

73

Postoji neka unlltrasnja mudrost, neko nesvesno planiranje i

nmogo praznoverica u naizgled proizvoljnirn raznolikostirna vaspitanja
deteta: sta "dobro za dete" i sta se moze dogoditi, zavisi od onoga
sta bi dete trebalo da postane i gde.
U svakom slucaju, II prvim susretima ljudsko novorodence
dolazi u kontakt s bazicnirn modalitetima svoje kuJture. Najjednostavl1iji
i najraniji modalitet jeste "dobiti", ali II smislll aktivnog uzirnanja,
primanja i prihvatanja onoga sto dato, to zVllCi lakse nego sto II stvari
jeste. Nairne, nestabilan i nedovrsen organizam novorodenceta uci
modalitet tako sto u6 kako da svoju spremnost da dobije llskladi s metodama majke, koja zatim omogllCiti da kdiis svoje
dobijanja, dok razvija i koordinise svoje 6 davanja. Uzajamnost o pustanja koja se taj razvija od primarnogje zn za
prvi dozivljaj prijateljskog "drugog": iz psihoanalize se stice utisak da
taj , dobijajuCi n sto dato i da dobije drugog koji
ucinit; za nju sto zeli, razvija takode i neophodan temelj da
postal1e davalac, da se "identifikuje" s irn.
k se ostvari uzajamna regulacija, situacija se raspada
raznovrsne pokusaje kontrole putem prinude umes to putem l'eciprociteta. pokusati da nasumicnom aktivnoscu dobije sto
moze sisanjem; ili biti aktivna do iscrpljenja ili svoj al,
otpisati svet. Majka moze reagovati tako sto pokusati da kontrolise
stvari, nervozno vreme, formuJe i postupke. Ne mozemo biti
sigurni sta to znaCi za ; al naSe klinicko zapazanje da kod nekih
osetljivih pojedinaca (ili [ frustracija nikada bila nadoknadena) takva situacija moze biti model korenitog poremecaja u
odnosu sa "svetom", "ljudirna", naroCito lirn ili drugi
in znacajnin1 osobama.
Postoje da se reciprocnost odrzi tako sto se daje
sto moze prirniti putem drugih oblika hranjenja i nadoknadivanjem
oralnih uskraCivanja tako sto se zasite drugi receptori: zadovoljstvom
usled drzanja, topline, osmehivanja, obracanja, ljuljanja i tako dalje.
Pored vrsta "horizontalne" kompenzacije (kmzi tokom

74

ERIK . ERlKSON

istog stadijuma razvoja), postoje i mnoge "longitudirzalrze" kopenzaci

u zivotu koje se lu u kasnijim stadijllmima zivotnog ciklusa 2
Tokom "drllgog oralnog" stadijuma dozreva ssst, kao i
zadovoljstvo, aktivnijeg i usmig iktivng pristupa.
l se zubi, s im i zadovoljstvo da se evrste stvari ugrizu, progrizu
i odgrizu. aktivni inkorporativni modalitet karakterise niz drugih
ktivsti (kao i prvi iktivi modalitet). 06, koje su bile
deo sivgsistm primanja utisaka k kako i pristizu, sada su
da fokusiraju, izoluju i "obuhvate" objekte iz s pozadine i da ih prate. gi sluha su sliean naCin nauCili da razaznajll
znai'ajne zvukove, da l1 lokalizlljU i da usmeravaju odgovarajuell
polozaja (diz i okretanje glave, dizanje i okretanje gornjeg dela
tela). Ruke SlluCil da an posezu, sake da i'vrsto stezll. Ovde s
an interesllje l ivanj specifii'ni sposobnosti, sto dobro
opisano llliteraturi dei'jem razvoju 3 , vise opsta konfiguracija i ko integracija razvojnih pristllpa svetll.
Uz to, fomira se niz intl-l'sali obrazaca koji se grupisllll
sialm modalitetu uzianja i drzarzja stvari - stvari koje Sll an ili
vise slobodno ponudene i date, kao i stvari koje imaju m ili vise ten-

Ucestvovanjem u 10ngitudina1nom istrazivanju Instituta za dobrobit deteta,

University flifri (vidi Macfarlane, 1938; , 195) stekao sam
postovanje za rezilijentnost i snalazljivost pojedine dece koja su, uz podrsku
ekonomije u razvoju i velikodusnost drustva, nauila kako da nadoknade takve
bolne nesrece ranog detinjstva koje , u nasim k1inickim istorijama, bile dovoljne
da ubedljivo objasne funkcionisanje. studija ; priliku
da pratim Citavu deceniju "tn price oko pedesetoro (zdrave) dece i da budem
donek1e informisan da1jim uspesima nekih od . duti, tek razvoj
identiteta (vidi u svesci, str. 108-175) pomogao da razumevati
mehanizme koji su u ( uk1juceni. Nadam se da svoje utiske publikovati.
Citalac koji se decjim razvojem mozda hteti da obrati posebnu paznju
i da < pod stadijumom ; smatrati kada se neka sposobnost prvi put javya ( javlja u obliku koji se ; ) ili se moze smatrati
da to period kada ta sposobnost dovoljno dobro utvrdena i integrisana
(postala dostupan ! za ego, kako bismo to rek1i) da moze sigurno zapoceti
s1edeCi korak u razvoju.

--

[DEN1 1 Z!VOTNl CIKLUS

75

dencijll da izmaknu . Dok llCi kako da mi poloiaj, da se okrene

i postepeno ovladava sedenjem, mora llsavrsiti anZl hvatanja
i prisvajal1ja, drzanja i zvakanja svega sto II domasajll.
Krizu alg stadijllma (tokom drllgog dela godine) tesko
iti i jos teze pomditi. Izgleda da eini vremenska podlldarnost
tri razvoja: (1) fizioloskog - opste tzi vz sa snaznijim nago za inkorporacijom, isvm i aktivnijim Za ( t
ziji pridodana i lgd usled izbijanja zllba i drugih m oralnog aparata); (2) psiholoskog - sve svesnosti odojeeta sebi kao
zs osobi; i (3) sredinskog - mCi oCigledne preoijentacije sa
poslove koje zanemarila tokom trudnoee i sttal
g. llkljlleuje i u povratak intimsti koji uskoro
moze voditi v trudnoCi.
Kada dojenje traje i u fazi grizenja ( to , pravilu, tako),
hd da nauCi kako da sisa, da pritom grize, kako
ka , II l ili besu, povukla svoju bradavicll. Nasa klinieka zapaza ukazuju da u taeki istorije pojedinac dozivljava izves-'
tan oseeaj bazicnog gllbitka i stiee lltisak da uist nekoc postojeee
distv s majkom. Odbijanje od dojke, stoga, da zCi
izd gubitak dojke niti gllbitak majcinog sigurnog prisustva, ukoliko se dete moze osloniti drllge zene koje ZVllee i dozivljavajll se nalik
. Drastiean gllbitak majcinske ljllbavi koju dete naviklo, bez
odgovarajuee zamene, moze, doba, voditi (pod in pogorsanim
okolnostima) akutnoj iftil depresiji (Spitz, 1945) ili blagom ali
hronicnom stanjll tllgovanja koje moze dati depresivnu nijansll Citavom
preostalom zivotu. Ali, <"k i pod mg povoljnijim uslovima, izgleda
da stadijum uvodi psiieki zivot dozivljaj odvajanja i maglovitll
ali llniverzalnu stalgiu za izgubljenim .
Bazicno treba uspostaviti i odrzati sut kombinaciji ovih lltisaka lisavanja, odvajanja, llst, koji ostavljaju talog
zig 4

dn od glavnih pogresnih upotreba ovde predstavljenog dijagrama jeste konotacija da osecanje (kao i sva druga pozitivna osetanja koja se postuli-

76

sto ovde nazivamo "poverenjem" podudara se sa onime sto

Tereza Benedek (Therese Benedeck) zove "pouzdanje". Radije koristim
[ "poverenje", jer nosi vise naivnosti i uzajamnosti: za novorodence se moze reCi da ima poverenje, ali bismo isuvise pretpostavili kazavsi da "pouzdano". Opste stanje poverenja, nadalje, podrazumeva
samo da neko nauCio da se oslanja istovetnost i kontinuitet negovatelJa, nego 1 to da moze verovati sebi i potencijalu sopstvenil1 organa
da se lzbore sa porivima; da se moze smat[ati dovoljno uzdi da
negovatelji morati da ga kid nadgledaju.
U psihijatrijskoj lite[aturi naiCi cesto pozivanje "
ni karakter", sto karakteroloska devijacija zasnovana zsi
kOl1fliktima ovog stadijuma. Kada god oralni pesimizam postane dominantal1 i iskljuCiv, il1fal1tilni strahovi, kao sto strah od "ostavljanja
p[aznim" ili samo od "l1apustanja", kao i od "gladi za stili",
mogu se razazl1ati u formi depresivnog "biti prazan" i "biti 10.1". Takvi
strahovi, nadalje, mogu dati oralnosti specifiCan gramziv kvalitet
koji se psihoanalizi naziva "oralni sadizarn", tj. milsd potreba
da se dobije i L1zme nacil1 koji za druge stetan. A1i, postoji i opti) stign:,

obezbedeno jednom zauvek tom stadijumu. U stvari, nek.i

autOrI su.:oltk? preda~i.konstruisanju skale postignuca osnavu ovi}) stadijuma.

da zz Izostavl).)u negativna (bazicno nepoverenje, itd.) koja

) 1 ostaJu dinamick.i parnjak poizitivnim oseeanjima tokom citavog iivota. (,
. , " sazrevanja", deljenu Nacionalnom kongresu roditelja i nastavnika u OmahI, Nebraska (1958), koja uop,te spominje krize i druge
"adaptira" ovde predstavljene stadijume.)
~to

dete .~yaja datom stadijumu izvestan razmer izmedu zitivg i

negatlvl10g kOJl , ako balans tezi POZitiVnOffi, pomoCi da u susretu sa

kasnijim krizama bolje ,anse za neoslabIjen celokupni razvoj. Ideja da

svakom stadijumu samo ono dobro koje , kasnije konf1ikte Iznut~a 1 spol)a, jeste projektovanje ideologije uspeha deciji razvoj,
ldeologlJe ko}a opasno prozima nase privatne i vn snove i moie nas ini
ti nespos?bnima za uzv1senije borbe zaradsmislene egzistencije u nasem vremenu.

VerovanJe u covekovu snalaZljivost i kreativnost opravdano i produktivno

1 DEN1TET 1 ZtvOTN1 CIKLUS

ERIKSON

u svetlu covekove unutarnje podeljenosti i socijalnog antagonizma.

77

mistiCl1i oralni karakter, takode, koji naucio da su davanje i pri.l11anje

l1ajvazl1ije stvari u iivotu; isto kao sto postoji "alst" kao ll1
podloga kod , osoba, kao trajan ostatak ovog prvog perioda zavisnosti od mocnih starate1ja. normalno dolazi do izrazaja svim
nasim zaviS110sti i nostalgijarna, kao i u naSim stanjima preterane nade
ili beznada. Itgi alg stdiu , onima koji slede dovodi, u odraslo doba, do kmii vere i realizma.
Pato10gija i iracionalnost alm teznji zavise u celostiod stepe integrisanosti , ostatkom liCl10sti i stepena kojem , uk1apaju u
opsti kulti obrazac i koriste odobrene itsal tehl1ike izraia.

Moramo stoga ovde, kao i inace, razmotriti temu izrazaval1ja

infantilnih impulsa u kulturnim obrascima koje , moie (l ne )
smatrati pato10skom devijacijom od celokupnog ekonomskog ili
ralnog sistema klt ili nacije. Moze ,, i, govoriti okrep1jujucem verovanju u "srecu", toj trdiial povlastici amerikog
renja u sopstvene resurse i d namere sudbine. Ponekad, moze ,
videti kako se verovanje pretvara masovno kockanje, ili "iskusa " u vidu svojeg1avog i cesto suicidal110g provociranja Sudl1, ili insistiranja da se ima pravo samo dak sanse i privilegiju vstv odnosu druge. Na slican l1, sve prijatnosti
koje mogu proizaCi (pogotovo u dobrom drustvu) iz sel1zacija novih i
starm L1kusa, iz udisal1ja i upijanja, zvk, gutanja i varenja, mogu se
preobratiti u masovnu zavisnost koja niti izraiava, niti vodi vrsti
baziCl10g poverenja koju imarno umu.
Ovde ocigledno doticemo fenomen cija bi analiza zahtevala
l,vatan pristup kako licnosti tako i kulturi. Isto , moze reCi i za epidemioloski pristup problemu, an ili vise maligne razrade alg karaktera kod "shizoidnm" karaktera i mtalil1 l koja oi'igled izraiavaju osnovnu slabost al sigurnosti i bazicnog poverenja. U
vezi s ti i (koje se odrazava u mnogim il1teresovanjima
opstetrike i pedijatrij za metode nege deteta) da uspostavljanje bazicnog
osecanja poverel1ja u najranijem detinjstvu cini odrasle osobe

78

ER!K . ERJSON

podJoznim blagim ili malignim oblicima zavisnosti, sivanll

i pl'iSvajanjll.
U svakom slllcajll, psihijacri, opstetl'icat'i, pedijatri i, ! najblizi,
antropolozi danas se sloZili da cvrsto tlspostavljanje trajnih obraza

za odrzavanje protivteze bazicnog n nad bazicnim n

Ilerenjem glavni zadatak licnosti koja se tek i stoga i glavni
zadatak materinske nege. Ali, da koblina poverenja koja
pl'oizlazi iz ig ifantg iskustva izgleda zavisi od slllt
kolicine hrane i pokazivanja ll1, od kvaliteta odnosa s majkom.
Majke stval'aju s v kod svoje dece takvim postllpcima
( kvalitet kombinllje osetljivu brigl1 za di potl'ebe odojceta
i cvrsto osecanje sstv poverljivosti t okvira zivtg stila i
hove zdi koji se mogll sliti. ( kod deteta stvara svu
za osecanje idtitt koje kasnije kombinovati s da "u
redu", da sto jeste i da postati sto drugi yerj da postati.) Roditelji ll san10 da poseduju izvs in vd putem
zabrana i dozvola; oni takode biti ssi da detetu pl"edstave
dllboko, gotovo somatsko llv da sto i ( smisla. U
tom pogledll, moze se da tdiili sistem staranja detetll
faktor koji vodi vu, k i kada neke pojediosti te tradicije, razmatl'ane zasebno, mogll delovati iial iJi okrlltne.
dosta zavisi od toga da l roditelj te pojedinosti detetll II Cvrstom
tradicionalnom llverenju da to jedini mogllCi nacin postllpanja ili
roditelj zloupotrebljava bavljenje i detetom da se oslobodio
besa, llblazio strah, ili pobedio u raspravi s detetom ili nekim drllgim
(svekrvom, doktorom, svesteni.kom) .
U doba - \1 nasem secanjll drllga i postoje - jedna
generacija se u toj meri razli.kllje od drge, da delovi tl'adicije cesto postaju smetnja. Konfli.kti izmedll majke i sopstvenih , konfli.kti izmedll saveta strcnjaka i majke i konfli.kti izmedu alltoriteta Stl'llcnjaka i sopstvenih tvrdokornih mogtJ da nat'llse maj':i samopollzdanje. Nadalje, sve masovne transformacije II ikm
ZiVOtll (imigracija, migracija, i.kizi, idustrializi, -

IDENITE I Z1VOTN CIICLUS

79

nizacija, mehanizacija i dllge) sk10ne Sll da ometu mlade majke II im

zadacima koji Sll tako dstvi, opet tako dalekosezni. Stoga
clldo da prvi odeljak prvog poglavlja knjige dzin Spoka (
Spock) (1945) nosi naziv "Verlljte sebj". lk t da strcnjaci,
opstetl'icari i pedijatri, lg11 mnogo toga uciniti da splltavajllcll
tradicije z davanjem sigllrnosti i vodstva, mll vrm za
ispovedi svih Slli i strahova, ljlltnji i argllmenata koje mogll lliti
glave usmlih mladih roditelja. Mozda knjigu kao sto
Spokova citati II sdiskim grl1pama, gde se moie stvoriti pravi psiholoski grllpni dh, gde se dogovor stvat'ima postiie zato sto neko
tako rekao, nego zahvaljlljllCi slobodnom iznosenjll misl i oseca, predrasllda i gresaka koje vodi l"elativnoj sglssti i tlt
dobroj volji.
poglavlje postalo nepropisno dllgacko. pitanjll tema
koje , ovde razmatrali, steta sto se poceti sa poCetkom. Toli.ko
toga z , dllbljim slojevima ljudskog uma. ,
posto sl izli opsta zapaianja, m kazati ponesto d
klllt i tradicionalnoj instituciji koja dllboko povezana sa pita , naime religiji.
Nije psiholozima da odJllce da l treba ili treba ispovedati i
praktikovati religiju kroz odredene reCi i ritllale. Psiholog posmatl'ac tre vise da se zapita da l Sll U nekoj oblasti posmatranja religij a i tradici iive psiholoske s koje stvarajll takVll vrstl1 i llbedenja da proiill list roditelja i taj nacin potkrepljlljll bazicno deteta II pOllzdanost sveta. Psihopatolog moze da pl'imeti kako postoje milioni ljlldi koji zapravo mogtJ bez religije, koji, odbacujllci ,
u stvari, "zvizde u mraku". S druge strane, postoje milioni koji kao
da dobijajll veru iz necega sto nije religiozna dogma, dak1e iz druienja,
prodllktivnog rada, drstvenog aktivizma, naucnih podhvata i llmetnickog stvaralastva. Postoje i milioni onih koji ispovedaju ll, ali u
praksi ll niti II zivot niti II coveka. ImajllCi sve
llll, se dn da , razmotri cinjenica da religija tokom
vekova slllzila obnavljanjll osecanja u formi , dajuCi

IDENITE 1 ZIVOTNI CILUS

80

81

ERlKSON

istovremeno opipljivu formu dozivljaju zla i obecavajuCi da ga prognati. Svim religijama zajednicko periodicno, nalik detinjem, predavanje
Hranitelju hraniteljima koji dele zemaljsko bIago, kao i duhovno
zdravlje; demonstracija malenkosti i zavisnosti pokornim stavom tela i
poniznim gestom; priznavanje prestllpa,losih misli i zlih namera kroz
molitvu i an; priznavanje unutrasnje podeljenosti i posledicne tez unlltrasnjem ujedinjenjll putem bozanskog vodstva; potreba za jasm samorazgranic"el1jem i samoogranic"enjem; i konacno, uvid da individllalno poverenje mora postati opsta vera, individualno nepoverenje
mora postati opste formlisano zlo, dok individuall1a potreba za
l mora postati deo ritllalne prakse mnogih, mora postati znak
verenja u zajednicu.
god kaze da svoju religiju, mora dobijati verll iz , koja
se dalje prenosi novorodencad u obIiku bazicnog poverenja; ko god
tvrdi da ll religija potrebna, mora da dobija takvu bazicnu veru iz
nekog drllgog izvora.

Autonomija naspram stida i sumnje

1

Pregled k stvari kojima se disklltuje u knjizi dr Spoka pod

naslovima "dgdisi" i "l malim detetom" omoguCice
onima koji u trenlltkll ta radoznala stvorenja kod kllce da
se sete nasih okrsaja, pobeda i poraza:
Ispunjenost zivotnom energijom
Strast za istrazivanjem
Dete postaje istovremeno zavisnije i nezavisnije
Sredivanje kllce za prohodalll
Izbegavanje nezgoda
Sada vreme da se otrovi sk10ne domasaja
Kako da postignete da dete neke stvari dira
Ispllstanje i stvari

Dete da kontrolise svoja agresivna osecanja

Ujedanje ljlldi
Kako da odlazak spavanje bude srecan dogadaj
Dete koje zeli da ostane ll II krevetu
izbOI'om l1ameravam da iznesem spisak i raspon isan
probIema, mada ovde og prikazati niti doktorov izvanredan savet
niti dOZll odmerenosti u opisivanjll izuzetne lakoce i prakticnosti kojom
mogllce kom drugom uzrastll gajiti d:te. !pak, posto pokazatelj mrI1 sila, zauzdanih 1 razuzdanlh, naroClto 11 gerilskom
ratu nesrazmernih zelja; naime, c"esto dete neravnopravno II odnosll
svoje silovite nagone, i roditelj i dete su medusobno neravnopravni.
Opsti znacaj ovog stadijllma lezi u sazrevanju misicnog sistem~,
posledicnoj sposobnosti ( dvostruko yec~ dozivljaju ne~posob~ostl)
koordinacije niza Sllrtstvllh obrazaca akc1Je, kao sto Sll
"drzati" i "pllstiti", kao i ogromnoj vrednosti koju dete, jos uvek
zavisno, pridaje svojoj autonomnoj l .
Psihoanaliza nas recnik obogatila recju "analnost", kojom se
oznacavaju odredeno zadovoljstvo i tvrdogJavost, cesto zan
stadijumu za organe za eliminaciju. Citava procedura sto potpunijeg
praznjenja creva i besike, od samog pocetka , naravno, podstaknLlta
nagradom "dobrog osecanja", sto zapravo znaci "d ~cinjeno":Na
pocetku zivota nagrada mora da nadoknadl prilIcno cestll t
nost i napetost koja se dsi sve dok se creva viknLl svoJ pos~o.
Postepeno, dva razvojna procesa dajLl potrebnLl jacjn~ oyj~ ~nalnl.
iskLlstvima: l formiranje stolice i op!;ta krdI ffi!S!cnog SIS( koja omogLlcava razvoj voljnog izbacivanja, ispustanja i an).
dimenzija pristupa , medutim, ogranicena samo sfk
tere. Razvija se, zaista, d opsta sposobnost, d sn.zna potreba da
se ispusta i i l smenjuje zadriavanje i izbacivanje.
.
Kada Ll pitanju analnost, sve zavisi zeli l kuJturno okruzenJe da
nesto od toga. Postoje kulture u kojima roditelji ignorisu anal
ponasanje i prepustaju starijoj deci da tek prohodalo dete vode ~ grmI, tako da se njegova poslusnost u moze dudtl sa zelJom

82

lDENITE 1 2lVONI CILVS

. ERIKSON

da se imitiraju deca od njega. Nasa zapadna civilizacija, naroi'ito

izvesne kJase unutar , odabrale su da stvar shvate ozbiljnije. Doba
m~sina doprinelo stvu ideala mhaiCki tig, uvek Cistog,
tacnog, lsg tela koje funkcionise bez greske. Osim toga,
il vise svesno se pretpostavlja da i strogo l1 apsolutno
l1eophodno za razvoj takve vIste listi koja eftkasl10 fukiisti
u mehal1izoval1om svetu u kojem "vreme " i koji zahteva ,
tacnost i stedlj ivost. IzgJeda da smo u tome preterali; smo pretpostavili
dete iivotinja koju treba pripitomiti il aparat koji treba podesiti i
l1astimovati - dok, u stvari, ljudske mogu rasti samo korak
korak. U svakom slucaju, !; kJinicki rad ukazuje to da l1urtist
l1aseg doba ukJjucuje "pretera.t1O kompulsivni" tip, skrt, uzdrian i sit u pogledu privrienosti, vremena i , kao i u pogledu rada
. Takode, ucenje kontroli i besike postalo najociglednije uznemirujuca stavka vsit deteta u sirm krugovima naseg drustva.
5ta, dakJe, in alsti tial vainim i sloienim'
.
al z sluii vise nego k druga izraiavanju tvrdoglavog
lllsistiranja kfliktim impulsima, , izmedu ostalog, to model
zona za dva kontradiktorna modaliteta koji moraju postati ,
naime - zadriavanje i izbacivanje. Nadalje, sftnkteri su samo an deo
misicnog sistema koji u sebi sadrii opstu dvosmislenost krutosti i opustanja, fleksije i ekstenzije. Tako Citav stadijum postaje bitka za
autonomiju. Naime, irn postane sm cvrsce stoji
gama, opisuje svoj svet kao "]) i '), "m i "ffi) . Svaka
ka zna koliko dete u m stadijumu moie biti zadivljujuce popustljivo,
ako i kada donelo odluku da zeli ui'ini sto se od njega i oceku. Medutim, nemoguce pouzdanu [ kojom bismo uCinili
da dete zeli bas to . Svaka majka zna s koliko isti se priljubljuje dete
ovog uzrasta, kao i s koliko nepopustljivosti izd odguruje odraslog.
Dete istovremeno skJono da gomila stvari, kao i ih odbacuje, da
hteva da mu pripadnu, i da ih kroz prozore kuce ili vozila. Stoga sve
naizgJed kontradiktorne tendencije podvodimo formulu retentivno-eliminativnih modusa.

83

Uzajamna g izmedtl odraslog i deteta u fazi suoca se sa najozbiljnijim testom. Ukoliko spoljasnja kontrola suvi5e rigidnim ili suvi5e obucavanjem insistira se detetu oduzme
mogucnost st l ovladava kontrolom i drugill
fi.1llkcija i svom slobodnom izboru, dete se suoi'iti sa dvostrukom
pobunom i dvostrLIkim porazom. Nm u svom telu (kd
5 se svoje utrobe) i m LI od.llOSU slsst, dete biti
v inLId da traii zadovoljenje i kontrolu iJi regresijom iJi laiim dvm. Dgim recinla, vratice se .ll, oralnu k
trolu, z.llai'i, sisanjem , postace cmizdravo i zhtv; iJi hstil i
svojeglavo, koristeCi cesto svoj feces ( kasnije l [) kao
ju; iJi se pretvarati da ut i moie bez oslanjanja druge,
sto u kom slucaju zaista ostvariJo.
stadijum, stoga, moze biti odlucujuci za razmer izmedu
ljubavi i mz, izmedu sd i svojeglavosti i izmedu slobode
smizzv i g igusiv . !z oseca.tlja saokontrole bez
gubitka saopo5tovanja proizlazi trajan dozivljaj autonomi!e i ponosa;
iz s 5 i anl , gubitka samopostoVa.tlja 1 pretera kontrole od strane roditelja proizlazi trajan dozivljaj sum.llje i stida.
Da se razvila utmi, t postoji cvrsto razvi i nastavljen stadijum g . Odojce 1 doCi do toga da
oseca kako bazicna u sebe i svet (5tO trajno blago suv lZ k
flikata oral.llog stadijuma) biti ugii usled iznenadne silovite
zelje da se ima izbor, da se zal1tevno prisvaja i tvrdoglavo izbacuje. Cvrsti ga stiti od tial anarhije !; neuveZba.tlog s
diskriminacije, gusti da drzi i pu!;ta obazriv Ci. Okolina
ipak da ga podrii u zelji da "stoji svojirn nogama::, kako
bilo dvlda.tl oseca.tljem da se prera.tlo i budalasto lzloziJo, sto nazLva.t stid, sekundarnim , im "uzmica.tljem" koje zo sum).

Stid inftil koja dvl izucavana. Stid podrazumeva da osoba potpuno izlz i svesna da gledaju - drugim
, svs sebe. Osoba vidljiva, spremna da bude vLdlpva;

84

ERrK . ERrKSON

zato zamisljamo stid kao situaciju kojoj nas gledaju kada nismo pot odeve ni, pidzami, "sa spustenim pantalonama". Stid se
izrazava impulsu da se zagnjuri , da se tada i tamo
dn zemlju. potencijal il se koristi u obrazovnoj metodi "posrarnljivanja", kojtr tako izuzetno koriste primitivni narodi,
gde zamenjuje cesto destruktivnije znacenje krivice kojem kasnije
biti . Destrtrktivnost smliv uvtz kim
lizacijama "uan smstv". Posrarnljivanje koristi
osecar1je malksti koje se dksal razvija kako dete staje svo g i kada svsst omogucava da imti vn vlii
I .
Strvise mnogo posramljivanja dovodi do osecanja ispravnosti, g do t ssti da se pokusa kada ik gleda, osim
ako, zaista, dovede do misl (svs) snsti. Postoji jed upec"atljiva americka balada kojoj kojega ceka pred
citave zajednice, umesto da oseca odgovarajuCi strah stid,
.l1 da grdi posmatrace, zavrsavajuCi svaku al prkosa recima:
"Proklete bile ." Mnoga al deca, kada su posramljena preko
svoje izdrzljivosti, mdgu biti raspolozena da izraze prkos slic"an
i (iako poseduju iti tu hrabrost iti ).
zelim da kazem kako postoji granica izdrzljivosti deteta i
odraslog suili sa zai1tevima koji ili prisiljavaju da smatrajtr sebe, svo telo, svoje potrebe i svoje zelje kao zle i i da veruju nepogresivost ili koji ds takav sud. Ponekad osoba moze biti sklona da
rn stvari, da st potajno nesvesna drugih i da zlom
smatra samo sto ti drugi postoje; kada odu ili kada bude
mogla da ili napusti, doCi trenutak.
Mnoga prkosna deca, kao i mnogi mladi kriminalci, takvog su
sastava i zasluzuju manu ruku da se istraze uslovi koji su uzrokoal da postanu takvi kakvi jesu.
Da vim: sazrevanje postavlja scenu za eksperimentisanje sa dve simultane grupe drustvenih modaliteta - zadrzavanja i pustanja. sto slucaj sa svim ovim modalitetima, ihvi zii kon-

lDN 1 21VOTNl

C1KLUS

85

flikti mogu voditi konacno ili hs tilim ili dobrocudnim ocekivanjima

i stavovima. Stoga, "zadrzavanje" moze postati dstuktiv i okrtrtno
uv i ogranicavanje, moze postati i obrazac brige - "imati i
zadrZati". "Pustiti" takode moze da se kr itlsk oslobada destruktivnih sila, ili moze postati opusteno "pusti da p:ode'.' ili "nek~
bude". Gledajuci sa stanovista kulture, modalltetl lsu l d l
\; i\v vrdst zavisi od toga da \i su ihv hostilne unpllkacl krt protiv itl ili blizih - ili proti: sebe .. "
...
Opasnost koju smo poslednju mtrll naJpoznat1Ja p~lhlJ3triji. k lis stg i dobro vodenog iskustva autonomlJe s\obodnog izbora ili slbl pocetnim gtrbitkom poverenJa, osetl)lvo
dete moze kuti protiv samoga sebe svoj zai1tev za dlsklm1m
i manipulacijom. preterano manipulisati sobom, razvic.e ~an~
savest. U mesto da uzima stvari kako ih isproba\o u repet1.tlvnoJ Ig,
postace obuzeto svojom repetitivnoscu; zelece da ima sve "samo tako",
i jedino ddim redosledom i [. Takvom 1l1fa.l1tilno~
opsesivnoscu, primer, dangblm, ili postovanJe!11 drdlh ~1tuala dete kako da zadobije nad svojim rodltelJuna 1 vaspltacl ' onim oblastima gde sa uspelo da uspostavi uznu
regulaciju sirokih razmera. Takva z. pobeda , dal, 1l1ftill
model za kompulsivnu urzu. Sto se tlce pos\edica ovoga za kar: akter
odrasle osobe, se mogu posmatrati kod klsig kompulslv~og
karaktera koji smo smli. dodati i karakter ~Un
domin ira zelja da se stvari "in nekaznjeno", ipak uspeva ak
da kz pozeli zelju. Naime, iako kako da lZbegne drtrge,
gova prerano razvijena savest dozvoljava da za~ravo Izbeg~e bilo
sta i ide kroz zivot navici posramljen, pravdaJucl se 1 plasecl se da
bude vid, , drugaCije, i koji zovemo "pretera.l1o kompenzatoran" _ pokazuje prkosan oblik autonomije. Medutim, moze lako
da stig pravu l1l1utrasnju autonomiju.

86

ERf . ERlKSON

No, e~ da se sa razmatranja abnormalnog tir analiZll nas]ova koji prenose prakticne i dobronamerne savete decjeg ]ekara.
se svode s]edece: budite cvrsti i tolerantni sa detetom
stdiu, i cvrsto i tolerantno sebi. ponosno sto
alltonomna osoba; dozvo1iCe drugima alltonomiju,
sebi cak dozvoliti i da se kz proVllce s necim.
, dobro, ako znamo kako, zasto kai rodite]jima detaljno
sta da Ci kako razvi]i ll intrinsicnll, alltenticnll autonomij1l1
OdgovoI" sledeCi: kada se radi Ijlldskim vrednostima, niko zna
kako da se proizvede ili omogllCi dn alltenticnog artikla.
oblast, psihoanaliza, narocito Zlll tan osecanja
kivi koje se l svakog smis]a i raz]oga, kao i pos]edicno
preterano otudenje deteta od svog sopstvenog tela; i pokusala , ,
da formuliSe sta to treba raditi deci. Medlltim, uputstva cesto Sll
dovodila do znrn inh kod koji su skJoni da iz
dredenih upozorenja anksiozna pravila. U stvari, tek poste ll sta tacno n treba raditi, s kojom vrstom dece i kojem
uzrastu.
Ljlldi Sll sirom sveta izgleda ll da za pravljenje pravog
(znaci njihovog) coveka potrebno stalno u detji zivot uvoditi osecanja
stida, sumnje, krivice i straha. Samo se obrasci ll . Neke ku]ture
ll sa ogranicenjima [ u iivotu, neke kasno, neke nag]o, neke
postepenije. Sve dok budemo imali dovo]jno komparativnih zapaza, skloni smo da dodamo jos neke predrasude, prosto iz ze]je da izbeg neka patoloska stanja, da tak i znamo k koji su sve to
faktori odgovorni za ta stanja. Tako kazemo : nemojte suvise [
odvikavati dete od dojke; nemojte suvise [an obucavati dete CistoCi. 1
sta znaci sllvise [ sta sllvise kasno, izg]eda da zavisi samo od
pato]ogija koje zelimo da izbegnemo, nego i od vrednosti koje ze]imo da
stvorimo, ili iskrenije [, od vrednosti kojima zelimo da zivimo.
Jer, bez obzira to sta tacno radimo, dete svega osetiti

IDN1 1 Z1VOTN1 CILUS

87

kojim pravilima zivimo, sta nas ini i'vrstim bicima koja ], saradujl',
sta s in da mlzimo, sta anksioznin1a i pode]jenima unutar sebe.
Nvn, postoji nekoliko stvi koje treba svakako izbegavati,
sto postaje jasno iz nase bazicne epigenetske tacke gledista.
upamtiti da svaki razvoj nosi sa sobom specifinu ranjivost. Na
primer, sa oko osam meseci, dete kao da svesnije svoje odvojenosti:
to ga za osecanje autonomije koje se sve vise priblizava. U isto
sve vise moze pojmiti mCill pojavu i prisustvo, kao i nepoznatost drugih. Ako osetljivo dete dozivi iznenadnu iIi duzu separaciju
od majke u to , moie doziveti pogorsanje usled iskustva
podeljenosti i napustanja, sto budi naglu anksioznost i povlacenje. U
tetvrtini druge godine, ako sve ide kako treba, da ponovimo, odoj in da postaje svesno autonomije kojoj smo diskutovali
II poglavlju. k se u to uvodi le Cistocu, to
moze da llzrokuje otpor deteta u svojoj snazi i odlucnosti, 0110
izgleda oseca kako se "slama" njegova tek ll] ]. Svakako
mnogo vzi izbeCi to osecanje l1ego insistirati deteta
tada, jel postoji za tvrdog]avu dominacijll autonomije,
kao i za delimicno zrtvovanje sigurne alltonomije; ali oCigledl1o
da za smisleno zrtvovanje do]azi l1akon sto stecena i ucvrsce srz autonomije i takode steceno vise uvida.
Tek sada utvrdujemo precizniju vremensku lokalizaciju najkri id rasta ]itnosti. Cesto, neizbeian uzrok nevolja jedan
dogadaj vremenska podudarnost niza m koje remete orijentaciju deteta. Porodica se preselila II vreme kada se dete nalazl]0 u posebnom periodu razvoja. Mozda l prinudeno da iznova
shvata svoje reci, jer baka koja ga iznenada
l. majkll iscrpelo putovanje jer u to vreme bila trudna
povratku bila u stanju da nadoknadi propllsteno. k roditelj
ima pravi odnos zivotnim hirovima, da izade
kraj sa takvim stvarima, ako neophodno - uz pedijatra ili
drugog strutnjaka. Zadatak strutnjaka trebalo da bude (da citiram
Frenka Fmt-Smit) "da uspostavi referentni okvir unutar kojega

\.).1-

88

ERIK . ERIKSON

lDENlTE I 2.IVOTNI CILUS

dozvoljena i pozeljna". , konaeno (kao sto su mnoge od nas

LIveriJe komparativne studije obueavanja dece Cistocu) vrsta i stepen
osecanja autonomije koje roditelji rnogu garantovati svojoj deci,
zavise od dostojanstva i osecanja l nezavisnosti koji proisticu iz
sopstvenih zivota. , upravo kao sto osecanje
odraz uporne i realistiene roditelja, tako i osecanje autonomije
odraz dostojanstva koje roditelji imaju kao individue.
sto slucaj s "oralnom" licnoscu, kompulsivna licnost
(koja se cesto in kao "analna" u psihijatrijskoj literaturi) ima svo aspekte, kao i svoje abnormalne preteranosti. k dobro
integrisana sa ostalim kompenzatornim crtama, izvesna kompuJzivnost
korisna u obavljanju stvari za koje su red, tacnost i Cistoca od sustinske
vaznosti. Pitanje uvek da l ostajemo gospodari pravila pomocu
kojill zelimo lakse da upravljao stvarima ( da budu komplikovanije) l praviJa vladaju gospodarom. , cesto se desava, u zivotu
pojedinca kao i grupe, da slovo zakona ubija duh koji ga stvorio.

osecanje uti (osecanje koje se u detinjstvu dosta podstice u

uopste), biti podriano tako sto se u ksk i poli-

proena

Povezali smo bazicno sa institucijom religije. S druge

strane, izgleda da se princip" reda i zakona", koji u svakdnvn! zivotu, isto kao i u visokom sudstvu, svakome odmerava njegove priviJegije
i ogranicenja, njegove obaveze i , stara bazicnoj potrebi pojedin da ocrta svoju autonomiju u poretku stvari u svetu odraslih. Oseca autonomije koje nastaje, iJi trebalo da nastane, u drugom stadijumu detinjstva, dobija podstrek putem takvih postupaka s detetom koji
izrazavaju roditeljsko osecanje zakonitog dostojanstva i nezavisnosti,
sto detetu pruza pouzdano ocekivanje da vrsta autonomije podsticana u detinjstvLi kasnije biti frustrirana. Nadalje, iziskuje odnos
roditelja s roditeljem, roditelja s poslodavcem i roditelja s vladom, cime
se reafirmise osnovno dostojanstvo roditelja unutar drustvenih polozaja. Vazno da zastanemo kod ovog pitanja dobar deo
stida i sumnje, ponizenja i nesigurnosti koji se pojavljuje kod dece
sledica roditeljske frustracije u brakLi, poslu i u driavi. Dakle, deteto-

89

tickom iivotu cuvati snazno osecanje autonomije i oslanjanja sebe.

Dustv organizacija, snagom vlade, dodeljuje odredene privilegije vodstva i odredene obaveze ponasanja, dok koji su podredeni izvesne obaveze in , kao odredenu priviJegiju,
mogucnost da se ostane aLitonoman i saoodreden. gde Cita stvar nejasna, pitanje individualne autonomije postaje pitanje
men talnog zdravlja, kao i ekonomske reorijentacije. Kada velik broj
ljudi pripremljen u detinjstvu da ocekuje u zivotu visok stepen l
uti, s i mogucnosti, kasnije se nade pod vladavinom
nadJjudskih organizacija i aparata suvise komplikovanih da se razul, kao rezultat moze da nastane duboko hronieno razocaranje koje
vodi zdravoj lienosti s da drugima garantuje svu meru
autonomije. Sve velike ( sve ) nalaze se pred sve vecim izazovom slozenosti i mehanizacije modernog iivota i vi su probl organizovanja u jedinice, obIasti i medLlzavisnosti, sto uz redefmise UIOgLl pojedinca. Za duh zemlje, kao i
citavog sveta, vaina mogucnost da svesnost jednakosti i
individualnosti moze da ikn iz neophodnosti za podeljenom fuki
unutar sve sloienije organizacije, in dolazi do l iz st~a
hova koji se izraiavaju u anksioznosti sirokih razmera, ko)e, bez obzIra
sto su idividual cesto beznacajne i jedva svesne, mogu eudno uznemiriti ljude koji, povrsini, izgledaju kao da imaju sto zele iJi sto
imaju pravo da oeekuju. Pored iracionalnih strahova od gubltka autoi - " da ogranicavaS" - postoje i straho~ da uuts
i neprijatelji izvrsiti sabotaze slobodne l; ogral1lClt11 SUZltl autonomnu inicijativu; , paradoksalno, istovrerneno i stral1 od d;l
kontrole, strah da kazati sta da . Iako su gl takvi
strahovi, naravno, zasnovani realisticnoj i opasnosti koje su
inherentne sloienim socijalnim organizacijaa i borbi za , bezbednosti i sigurnosti, izgleda da doprinose psihoneLlroticnim i psihosomatskim poremecajima s jedne strane, s druge, lakom hvt)u

90

ERIK . ERlKSON

parola koje kao da obecavaju ublaiavanje v stanja preteranim i ira-

IOalm kfmizmm.

Inicijativa naspram krivice

1

p.osto d stabilno resenje za svoj bl utmi, dete

od t I pet godma suocava se sa sledecim korakom - i sledecom krizom. Posto cvrsto uv da jeste osoba, dete sada da sazna
kakva osoba postati.l ovde dete ka zvezdama: Zeli da bude
kao roditelji koji mu izgledaju mi i l, iako i prilicno
razumno s i. se "identiftkuje s njima", poigrava se idejom kako

to bltl k.ao . U stadijumu pomazu tri snaz.na razvojna
procesa, l sluze 1 da dete dovedu blize krizi: (1) dete uCi da se krece slobodnijei. siJovitij e istoga uspostavlja siri [, kako njemu izgleda,
g radIJus c~eya; (2) njegov osecaj za jezik usavrsava se u toj
m ~a razume 1 moze da plta za mnoge stvari, l i da ih tu
gs .zum; (3) i jezik ilokomocija omogucavaju da prosiri
svoJumastu tollke stvari d<l ga izz uplasi cemu sal1jal 1 ml.slilo .. Iz svega toga kod deteta da se osecanje neprek~~tlte IrIIClJatlve kao osnova za snazno, al i realisticno osecanje
1 nezaV\snostl.
Mozemo se zapitati, zaista, sta su kriterijl!mi za takvo neprekinl!to osecanje inicijative. Kriterijumi za sva osecanja kojima smo ovde
dlSk~toval.i. su .isti: kriz~, opsednuta strahovima opstom
anksIOznoscu l napetoScu, lzgleda da se razresava, tako sto dete izne~d "raste uporedo" i psiholoski i fizicki . Dete deluje "vise svoje", sa
V\se lJubaV\, opustenije i britkije u svom sl!denjl! (kao sto i jeste
stadIJ~mu):Najvise deluje samoaktivirano; posedl!je izvestan visak
energIJe kOJl mu omogucava da neuspehe brzo zaboravi i da sto
dell!je pozeljno ( makar i opasno) pristl!pi s nesmanjenim i l
usme:enun trudom. Na taj in dete i njegovi roditelji se suocavaju sa
sledecom kzm mnogo l pripremljeni.

IDENITET 1 ZIVOTNI ILS

91

Priblizavamo se sada kraju trece godine kada hodanje radnja

koja se l s lakocom i bodroscu. Knjige govore kako dete "moze
hodati" mnogo pl'e ovog doba; ali sa stanovista razvoja licnosti dete
moie stvarno hodati sve dok u stanju da ostvari svoje podvige,
vise uss, s an ili vise oslonaca, za krace vrmsk interl. Dete savladalo hodanje i trcanje i stavilo ih unutar sfere svog
storstva, d kada gravitaciju oseca iznutra, kada moze zaboraviti da
obavlja radnju hodanja i urnesto toga moze da ustanovi sta moie mu
toga da ucini. Tek tada gv g postaju njegov nesvesni deo,
spoljasnji i nepouzdan pokretljiv dodatak. Tek tada sazti samo
sta moie i sta sme da ucini.
Da pogledamo l!zd : prvi korak ust li.
zsvan iskustvu dosledne i zt vzsti aziih mehaizm clisanja, v, spavanja itd., sa udm hm i udobsu, daje zalet razvijanju sssti da se idig u sedeCi, zatim
i stojeci stav. Drugi korak (koji se postiie tek kraju druge godine)
jeste sposobnost samo sigurnog i neumornog sedenja, sto podvig koji omogucava da se isii sistem st koristi za fiiu disk.iiniu i za utmi i'i odabira i odbacivanja, gomiJa.l1ja
stvari - i ug an.
Na trecem koraku dete moie da se krece samstal. i iivh.
Spremno da sebe vidi kao koje veliko koliko i odrasli koji se
krecu kl. Ci da d i sklono da razvije urn
ll dzalst za razlike u in uopste, posebno za razlike. Pokusava da shvati moguce buduce uloge i da razurne (koliko moze)
koje su uloge dn imitiranja. Sada lakse moie da to poveze sa uloga vezanim za njegov uzrast. Vodeno starijom 9 posebnim dadiJjama, postepeno ulazi u decji svet obdanista, svoje ulice i svog dvorista. Sada uCi izrazito nametljiv i iivahan in: ucenje ga vodi dalje od
sopstvenih ogranicenja ka buduCim mgustim .
Na stadijurnu ponasanjem dominira intrzivn; moda/itec,
koji karakterise mnostvo aktivnosti i ftzi slicnih izgledu.
ukljucuje intruziju u druga tela fizickim napadom; u usi i urn drugih Iju-

92

ERIK . ERIKSON

IOEN1TET 1 ZIVOTNl CILUS

di agresivnim govorom; u prostor svojom zivahnom lokomocijom; u

nepoznato snaznom radoznaloscu. Inkluzivni madalitet, takode, moie videti kod l uopsteno, u iskustvima receptivnosti i nezne
identifikacije.
takode stadijum infantilne seksualne radoznaosti, genitaJne podrailjivosti, preokupacije i preteranog interesovan za oblast seksuaJllog. NaraVllo, "gellitaJnost" rudimentarna, tek
an olloga sto doCi; cesto se moie narocito zapaziti kao tak. Ako se posebno provociraju manifestacije narocito
ostrim i ciljanim z ("ako ga diras, doktor ti ga odseCi") iJi
posebnim obicajima (kao sto su grupne seksualne igre), genitaJnost
vodi sao nizu fascinantnih iskustavakoja uskoro postaju dovoljno zastrasujuca i bez svrhe da budu potisnuta. vodi ljudske
specifiCnosti koju Frojd l1aziva period "Iatencije", odnosno dl!gog odJag koje razdvaja infantilnu sksust (koja kod iivotinja
zreloscu) i fizicko seksuaJno sazrevanje.
SeksuaJna iti decaka fokusira se faJus i njegove osete,
svrhe i zll. lako se bez su erekcije javljaju (iJi refleksno
ili kao odgovor stvai i ljude koji uzrokuju kod deteta sai oseca), sada se moze razviti fokusirallo intsv za gellitalije pola,
kao i teznja da se kroz igru izvodi seksualni in ili seksualno
istrazivanje. Zestoka smt sve lokomotornoj vestini i ponosu
sto sada velik i skara isto toliko doba kao otac i majka, llastaje usled
jasne i'injenice da u git oblasti sasvim infri, stavise, dodat ga zaustavlja i i'illi da cak u daJekoj udusti biti otac
u seksualnom odnosu s majkom, niti majka u seksualnom odnosu s
. duboke mtiv posledice ovog uvida i magijski strahovi s time vzi i'i sto Frojd zv dii kompleks.
sihaliz potvrduje dstv zakljui'ak da dei'aci svoju
prvu gitlu privrzenost vezujll za misku figuru, koja in
ugadaJa ihvim telima, da svoj prvi sksui rivaJitet razvijajll
osobaa koje sksu poseduju te majcinske figure. S druge strane,
devoji'ice se vezuju za i druge vz muskarce, llrn su

svoju majku sto tok stvari koji moze uzrokovati ffillOgO anksizs
ti, ii se da to sprecava da d lItoCiSte kod sasvim sli
majke, i'i dv !; vise magijski opasnim,
nesvesno zsluZ)).
stadijum devoji'icama donosi teskoce, iJi ksi
zapazaju da im dst d stvar - penis, s time i vaine povlastice
u kim kulturama i klasama, iako su svojoj lkmt, mentaJ i si prodornosti sve raVllopraVllije i dak adekvatne kao
dei'aci, sto im omogucava da stu savrsene "muskarai'e". Za razliku
od dei'aka koji im vidljivi, erektabilni i razumljiv organ za koji moie
vezati svoje snove odrastanju i vliCii, klitoris kod devojCica tesko da
moie podriati snove sksu dksti. i'ak ni grudi
kao alg opipljiv znak svoje buducnosti; > maji'insk.i nagoni
svode se igVll fantaziju brige . S druge st, ako majka
dominira domaCinstvom, dei'ak moze razviti osecanje neadekvatnosti,
stadijumll ui'i da decak, iako moze biti uss u igri i radu,
nikada biti gazda kllce, majke i staijih sestara. Njegova majka i sestre mogu stavise tome diti i dovesti do toga da decak, usled
g sum u sebe, oseca kako (sa svojom pisom i )
stvarno illferiorno, cak i odvratno . 1 devojcica i decak su u
doba izuzetno zahvi za svako lIbedJjivo an da dg d
biti dobri kao otac ili majka - moida i ; zahvi su za postepeno i
strpljivo vlan sksu prosvetljenje. k uinsti kskg
iivota i jednostaVllost drllstvg an ll uloge muskaca i i i
hove specificne i gd jasnim i razwnljivim, an sumnje u vezi
sksuih razlika lakse se, v, integrisu u kulturni l za diferencijaciju lih uloga.
U stadijun1U illvtu bazicnih siih modaJiteta kod
dodaje se "Ivl". Nema dstvi i reci koja
I pristajaJa prethodno opisallim siim modalitetima.Ta sugerise uzivanje u takmicenju, isistian cilju, zadovoljstvo pobede.
Kod dei'aka glsak du direktnim sui'lv, dok devoj(' st da budu atraktiVlle i il. Dete razvija taj in -

93

94

IDEN/TET 1 2v C1LUS

ERlKSON

duslove za maskulinu i femininu inicijativu, odnosno, za izbor drustve i istrajnost u njihovom ostvarivanju. Tako scena spremna
za ulazak u zivot, samo sto iivot prvo mora da bude skolski zivot. Dete
sada mora da potislle ili zaboravi mnoge od svojih ziih nada i
najenergitnijih zelja, dok njegova bujna masta postaje pitomija,
se uti neophodnom suzdvu i interesovanju za nepersonalne
stvari. testo zahteva promenu litnosti koja ponekad suvise
drastitna za dobro deteta. promella sao rezultat obrazovanja,
llego i ullutrasnje reorijelltacije, zasnovana bioloskoj (odlaganje
seksualnog sazrevanja) i psiholoskoj in (potiskivanje zelja iz detilljstva). Naime, mratne edipalne zelje, kao posledica mnogo sire
imgii , takoreCi, opijenosti uvi110kmtrim Ci1,
sklone su da vode tim falltazijama zastrasujucih razmera. l
toga jeste duboko an krivice - jedno cudno an, kao
da uvek podrazumeva da poCinila zlocine i dela, koja, kraju
, da il g to bilo i bioloski nemoguce.
Za razliku od borbe za autonomiju koja u gm slucaju
usdsd uklanjanje [ i stoga vise izraz ijubomornog besa koji
sc usmerava protiv srt mlade brace i sestara, stadijum in
cijative dsi anticipatorno rivalstvo s i1 koji su tu bili pre i
koji mogu tako okupirati suir opremom l pre kojem iiitiv usm. Ljubomora i rivalstvo, hdi
pokusaji, mada puni g, da se azgiCi ! sih privilegija, dolaze do svog vrhunca u k za poziciju miljenika
kod jednog od roditelja; izzan i nuzan neuspeh rada an
vice i anksioznosti. Dete upusta u fantazije u kojima dzin ili
tigar, u svi1 bezi prestraseno za goli zivot. Dakle,
stdin straha za zivu glavu, LlkljucujuCi strah od gubljenja (odnosno
kod devojcica uverenje da mozda izgubiJa) muskog polnog organa
kao kazne za fantazije koje su vezane za infantiJno genitalno uzbudenje.
Sve moze delovati cudno Citaocima koji Ll videli sao svetliLl stranu detinjstva i isu prepoznavali tiali izvor energije destruktivnih g koji se stadijumLl 10gu probuditi i privre-

95

zakopati, kako kasnije doprineli unutrasnjem arsenalu destruktivnosti, spremnom da upotrebi kada ga okolnosti isprovociraju.
ris [ "tial", "provocirati" i "mogucnost", zelim da - .
glsi1 kako toga u unutrasnjem razvoju moze biti obuzdano i iskis za konstruktivnu i miroljubivu inicijativu, ako lO
naucimo da aznlO konflikte i anksizsti detinjstva i z detinjstva za covecanstvo. l, ako odaberemo da previdirno ili tim
fm detinjstva, da ih smatrao "sltki" (kada zaboravi
l i g sv sopstvenog detinjstva) previdecemo zauvek
d od vih izvora ljudske vitalnosti, kao i anksioznosti i razdora.
2

Na stadijumu inicijative cvrsto uspostavlja savest, veliki

upravljac inicijativom. Covek razvija savest sao kada zvis, l
sebe Cii ga, nadalje, uzdim; sao kada potpuno
uzd, s obzirom iz svih vrdsti, moze postati nezavisan i poducavati i razvijati tradiciju.
Dete se stadijumu posramljenim kada
zateceno, nego in i da se plaSi da bude zat. Dete sada cuje bozji
glas, da vidi Boga. Stavise, in aLltomatski da krivicu cak
i za l i za dela koja video. kaen temeljac moralnosti u individualnom smislu. l stanovista mentalnog zdravlja,
[ istaCi da veliko postignuce suvise opterecuju preterano
strpljivi odrasli, sto moze biti lose za duh i malst s1 sebi.
Naime, savest dece moie biti primitivna, okrutna i beskompromisna,
kao sto to mozemo videti u slucajevima kada deca nauce da sebe
ogranicavaju sve do tacke obuhvatne inhibicije, kada [ poslusnost
doslovnije nego sto to roditelj hteo; ili kada razviju duboko nazadoan i trajnu zldst zato sto se in da i sarni roditelji zive pre savesti koju podsticu kod deteta. d od dublih
sukoba u zivotu jeste mz prema roditelju koji sluzio kao uzor i
sprovodiJac savesti, koji ( neki in) zatecen kako pokusava da
se "provuce", in isti prestup koji dete vise moze da tolerise

96

ERIKSON

kod sebe. Takvi prestupi su cesto prirodan isl10d postojece nejed.nakosti

izmedu roditelja i deteta. Medutim, oni cesto predstavljaju nepromisl iskoristavanje takve nejed.nakosti, sto za ishod ima da dete in
da oseca kako se Citava stvar moralnosti tice univerzalne dobrote nego
arbitrarne . Sumnjicavost i izvrdavanje, an u kvalitetu "sve
l nista" koj i karakterise superego, organ tradicije, Cine moralistii'kog
coveka velikom potencijalnom opasnoscu za sebe i svoje bliznje. da
moralnost, za njega, postaje sinonimna sa osvetoljubivoscu i savladaan drugih.
Neophodno da ukazemo izvor takvog moralizma (koji
treba mesati sa moralnoscu) kod deteta ovog uzrasta, infantiJni
moralizam stadijum koji treba proziveti i proraditi. Posledice krivice
koja se budi stadijumu (izraiene u vidu duboko ukorenjenog
ubedenja da dete kao takvo ili nagon kao takav u osnovi 10) cesto se
pokazuju tek mnogo kasnije, kada se konflikti vezi inicijative mogu
izraziti kroz samoogranicavanje koje sprecava din da zivi prema
svojim unutrasnjim potencijalima, iJi prema svoje maste i oseca ( nekada i u ltiv seksualnoj imtii ili frigid.nosti). Sve se
, rvn, moze dl "pretel-ano kzvti" iskazivanjem
mrn iiitiv kroz jedal1 kvalitet "vecite akcije" svaku .
g odrasle osobe osecaju da se vrednost kao ljudi svodi
celosti n sta rade, cak n sta sledece uraditi, sta
jesu, kao pojedinci. Naprezanje koje se kao posledica razvija u
telu, koje stalno " pokretu", sa stalno motorom, cak i
trenucima odmora, predstavlja izuzetan dris I"azvoju psihosomatskih l danasnjice, kojima se mnogo diskutuje.
Patologija , medutim, samo znak da su zanemareni vred.ni ljudski resursi, svega, da su zanemareni detinjstvu. Opet se radi
problemu uzajamne regulacije. k dete, koje sada spremno
da ogranicava samo sebe, moze postepeno da razvije osecanje odgovornosti i jednostavno osecanje za institucije, [nk i uloge koje
omoguciti da ocekuje svoje odgovorno kao odrasle osobe,
uskoro l1 prijatno ispunjel1je posedovanju initih oruda i

IOENITE 1 2IVOTNI CILUS

97

oruija, manipulisanju smislenim igraCkama i brizi za sebe - i za mJadu

decu.
udrost OSl10Vl1og plana razvoja leii time da din
11 koje drugo spl"emniji da brzo i iudno, da postane velik u
smislu deljenja obaveza, discipline i postignuca, same m, smis manipulacije stvarima umesto manipulacije l, kao tokom ovog
perioda svog razvoja. Dete takode nestrpljivo i u stu da kambi stvari, da se udruiuje sa drugom decom radi konstruisanja i lan
an, umesto da pokusava da gazduje i da ih prisiljava; SPOSObllO
i ieli da bude dobitku kroz odl1oS sa nastavnicima i idealnim
totipovima.
Roditeljima cesto nije jasno zbog cega izgleda da neka deca iznenada misle i vezuju se za nastavnike, roditelje druge dece
iJi osobe koje predstavljaju zaim koja dete moie da dostigne: vatrogasce, l, bastovane i vodoinstalatere. Susti tome da deca
iele da se podsecaju osnovnu neravnopravnost u od.nosu
roditelja istog l. su i dalje identifikovana s tim istim roditeljem;
sada traie mogucnosti za prelaznu identifikaciju koja im
inicijative bez suvise konflikta iJi krivice.
Medutim, cesto (sto izgleda tipicnije za americku porodicu
nego bilo koju drugu svetu) roditelj moie voditi dete u ug, realisticni identifikaciju, zasnovanu duhu jednakosti kojase moze doiiveti
zajednickim aktivnostima. U vezi sa nekim dostiinim tehnickim
zadacima moie se razviti druienje izmedu i sina, iskustvo osnovne
jednakasti vrednasti, uprkos nejednakasti vremenskam planu. Tak drugarstvo trajno bogatstvo samo za roditelja i dete, nego za
vecanstvo kome tako l potrebno an svih skrivenih
mrznji koje poticu iz iskoristavanja slabosti zasnovane prostoj veliCii iJi vremenskom poretku stvari.
Samo spoj an prevencije i ublaiavanja mrinje i krivice kod
[, shodno tome i izlaienje kraj s mrinjom prilikom slobod.ne
sarad.nje Ijudi koji se osecajujednakim vrednasti uprkas razlikama
vrsti,Junkciji ili uzrastu, omogucava l negovanje inicijative,

98

ERIK . ERIKSON

pravog slobodnog osecanja p,.eduzetnistva. Namerno smo odabrali [

"RdLIztiStv". mtiv posmatranje vsit deteta sLIges da upravo ?"evladavajLICi ekonomski idea1 ili neka od gvih
modlfikacIJa sto se l"Sl deteru u VIeme kada. idtifikuuCi se sa
rorutelJem. iu snove g dtistv tada ;; maglovite
l aktivnog zivota odl"asle osobe.

Martjivost naspram inferiornosti

1

Moglo se [ da se li st stadijumu kristalise oko

LIv " sam sto dato". drugom oko LIv " sam
sta hocu". TreCi se moze okarakterisati sa " sam sto InOgLI da
zamisli.rn da LI da bLIdem". Sada moramo da pridemo cetvrtom: " sam

sto uCim)J.
1 td i g l"i. narocito kod k dece.

zele da posmatraju kako se rade stvari i da probajLI sama da ih urade. k

imaju srece. zive u blizini dvorista ili gde i.rn zaposlenih ljudi i mn
go dl"uge dece svih uZl"asta. tako da mogu gledati i probati. posmatrati i
ucestvovati. dok potencijaJi i inicijativa narastaju i izbijaju.
sada m da se ide u skolu. U svim kulturama. deca stadiu. dobijaju neku vrstu sistematske obuke. mada to u kom sluca uvek u vrsti skole koju pismeni ljudi moraju da organizuju
oko ui'itelja uih da isvu. Kod nepismenih ljudi mg
se ui'i od odraslih koji su postaJi uCitelji priznavanjem. postavlje; g se uCi i od starije dece. sto se uCi u iitivii
kluZi.rn vz sa azii.rn vstiam tehnologije koje se razvijaju kada dete postane spremno da koristi orude. alatke i oruzje koje
kst i odrasli ljudi: dete postepeno i direktno osva tehnologiju svog l. Pismeniji ljudi. sa vise si i zvi
zi.rni.rn. moraju pripremiti dete tako sto ga prvo uce stvari.rna koje
ga. pre svega. i pismenim. Tako mu se daje najsire moguce svn
obrazovanje za broj moguCih zi. ~to specijali-

DN1 I ZIVONI CILUS

99

zacija. to cilj iiitiv s; sto komplikovanija sial

st, to ddi uloga roditelja u. DakJe. izmedu detistv i odraslog d.S deca idu u skolu; kao svet za sebe. sa
svoji.rn iljvi i grii.rn. svojim stigui.rn i azi.rn ,
Osnovnoskolsko obl"azovanje ll se izmedu dve krajnosti:
d koja sklv pretvara u prosirenje odraslog doba. naglasavajuCi samuzdiv i strogo s duinosti kada se radi sto
[ da se di; i drLIge kl"ajnosti koja skolovanje pretvara u prosirc pl'irodne tendencije u dtistvll da se uci kroz igru. da se naui'i
sto se mora. i koji to neko ]. metode su kd odgovarajuce za neku decu. 1 za svu decu i uvek. trend. kada se
sprovede do klsti. koristi tdiu predskolske i mlade skolske
dece da stu sasvim zavisna od isih duznosti. Dete tako uCi
mnogo toga sto slut hd i razvija kliv oseca duisti; ali ikd uspeti da se oduci od g tr
g i skupog sgiv zbog kojeg kasnije moie svoj iivot i
zivot drugih ljudi uiiti di.rn. stavise. moze pokvariti prirodnu ze]ju
svoje dece da uce i da rade, Kada se drugi td sprovede do krajnosti.
vodi samo dobro poznatoj popu]arnoj zamerci da deca vise nista
ne uce nego i (.;m sim kod dece koja se mogu izraziti sada poznatom primedbom jednog ve]egradskog deteta koje jednog jutra
strepeCi upitaJo: "Ui'itelju. moramo li ds da radimo sta hoce?" Nista ne moglo l izraziti i'iiu da deca LIzrastLI ] da ih se blago d!LI LIpLIti u vtu otk,'ica da se mogu
nauciti stvari kojih se sama nikada setila. stvari koje svoju privlacnost duguju samoj i'injenici da nisu proizvod igre i fantazije g proizvod realnosti. aktisti i logike. stvari koje taj i pruzaju si.rnbolicno s ustvv u stvm svetu odraslih. U diskusija ovu temu obicno se kaie kako se mora driati srednji ks izmedu
igre i rada. izmedu detinjstva i odraslog doba. izmedu staromodnog i
naprednog obrazovanja. Lako [ (kao da ( sasvim zadovo]javajuci odgovor kritike) kako se li drianje srednjeg kursa. aJi u praksi ( obicno znaci da kurs mi pre izgvim. ne ivli.rn

100

. RSN

ciJjevima. Dakle, umesto sto se nastoji sledi ti kurs koji samo izbegava
krajnosti lk igre teskog rada, biJo korisno razmisliti sta to igra,
sta rad i tada nauCiti da se odmere i smenjuju takav 6 da rad i
igra vode dn drugome. Pogledajmo ukratko sta sve igra moze znaCiti razliCitim stadijumima detinjstva i odraslog doba.
Odrasla osoba se igra radi relueacije. iskoracuje iz svoje
nosti u imginl' stvl'sti za koje sastaviJa arbitrarna, time nista man pravila. odrasla osoba retko moze da izvrdava
i da se samo igra. Jedino l1 ko di moze da se i g - k, uopse, moze
da olabavi svoj takmicarski duh.
19ra deteta, tako, dstvl problem: ko radi, 1i
da se igra. Stoga, da biJa tltn m igri deteta, odrasla osoba
da smisl i teol'ije koje pokazuju ili da igra u detinjstvu zaista in
koji dete radi, da se to u. Null'i teorija i najjednostavnija za posmatraca, jeste da dete :; uvek nije ik i nista i da to
odl'aiava i sislst njegove ig . Spenserll, ig
koristi visak energije kod dUl1di izvesl10g bl'oja sisarakoji Ol
sa11li da se h ili stite, to za ih in ihvi roditelji. Druge teori kazu kako igra priprema za buducnost, l i oslobadanja
proslil1 emocija, sredstvo da se nade in1giI' olaksanje proslih osu.
da se cesto ispostavi da sadrzaj individualne igre inf
tiJni 6 promisljanja teskin1 iskustvima i da se povrati oseca kontrole, sto se moze porediti sa Ci koji vl,
premisljajuCi ili beskrajno , u dnevnim mastanjima iJi snovima,
iskllstva koja su za nas preko . Na se zsiv opservaci igre, digstik koz igru i "play terapija". PosmatrajuCi decju igru,
l1 posmatrac moie da stelu1e utisak tome sta to dete "p remislja"
i u kakvoj grs logici iJi ial slepoj ulici uhv. k
opservacija, kao dijagnostiCko sredstvo, postala neophodna.
svet igracaka kojima moze rukovati utoCiste koje dete
uspostavlja, vracajuCi se u njega kada ll potrebno da preispita svoj
ego. svet stvari i svoje zakone: se moze opirati preuredivanju

IDENlTE 1 ZrvONl CILUS

101

iJi se prosto raspasti delove; moze se pokazati da pripada nekome d

gome i da su ga zapleniJi dii. !gra, tako, moze da zavede dete u
nezastiCeno izaiv opasnih tema i stavova koji bude ksizst i
vode iznenadnom prekidu igre. kopija sna ksizsti u dn
zivotu i n10ze da sprecava dete da se igra, :; kao sto stral1 od
moze da sprecava odlazak sv. k taj i dete uls
ili z, moze da regredira u dnv snove, sisanje , masturbiranje. S dg str, k prvo kis sveta stvari uss i
val vd, itst usled lll'vl igl"ackama povezuje se sa
ovladavanjem kfliktim koji su projektovani svet igracaka i sa llgledOI11 koji se stice takvim vldv.
Najzad, predskolskom uzrastu igra lllazi u svet koji se deli 5
drugima. Na pocetku dete tretira druge kao stvari, razgleda ih,
njih, tera 1 da "budu konjiCi". Potrebno da se otkiJo kakav
se to tiali igvi sadriaj moie priznati samo u maSti i samostal igri, kakav se sadriaj moie uss predstaviti samo u svetu igl'acaka i stva'i, kakav se sadl"zaj moze podeliti s dl'ugima iJi im se cak
tuti.

Dakle, sta iftil igra1 Videli smo da i ekvivalent igri

odraslih, da rekreacija. Od rasla osoba koja se igra iskoracllje sa
strane, u drllgu, vestaCku stvarnost; dete II igri napreduje ka novim stadii sti stvarne vestine. Nova vestina gi samo
tehnicko vladanje igrackama i stvarima, ukljllcuje i infantilni in
vladanja iskustvom plltem posredovanja, eksperimentisanja, l
i deljenja.
2

lk svoj deci potrebno da ih ostavite da se igraju

sama (odnosno kasnije u drustvu Iu1jiga, radija, i videa koji, kao

i bajke iz proslosti, ponekada izrazavaju sto odgovara potream decjeg uma), i k svoj deci potrebno da sate i da!1e provode u
svojim igrama maste, ili kasnije sva deca postati nezadovoljna i
razoca"ana k osecaj da su od koristi, da su II sta!1ju da

'4

102

ERr . ERJKSON

stvari, i to dobro, l cak savrseno: to sto zivm osecanjem

maijivosti. Bez toga, i l zabavljeno dete uskoro se osecati iskoriscenim. sto dete zna i njegovo drustvo zna da sada psiholoski skoro rudimtr ditl i da mora poceti da bude pomalo
dik i potencijalni zstitik pre nego sto st bioloski roditelj. S
m perioda lti dete koje nal napreduje zaboravlja ili
jos vise "sublimira" (sto znaCi, kOJ'isti za korisnije svrhe i pJ'iznate cil) potrebu da manipulise ljudima direktnim napadom ili zeljom da
brzinu st otac ili majka: dete sada uCi da dobije priznanje
stvaranjem stvari. Dete razvija marljivost; tj. prilagodava se neorganskim
zakonima sveta oruda. moze postati revnostan i ukljucen deo neke
produktivne situacije. Dovrsavanje produktivne situacije jeste koji
postepeno zamenjuje cudi i zelje decjih idiosinkratickih nagona i l
razocaranja. sto kd umr stal da dobro hoda i da
d stvari, sada dete zeli da dobro pravi stvari. razvija zadovoljstvo zavrsavanja posla, kidm zm i postojanom
marljivoscu.
sst ovog stadijLlma jeste razvoj osecanja neadekvatnosti i
infeiornosti. moze biti uzrokovano nedovoljnim zrsvm
thdg kflikt: dete moida !; uvek zeli svoju vise g
z; jos uvek radije kod kuce g veliko dete u skoli;
m se jos uvek poredi s i to d budi s krivice,
kao i osecanje anatomske infirsti. 'dii zivot (u maloj porodi) mozda ga i pripremio za sklv ili skolovanje i uspelo da
podrzi an stadijuma tako sto ispada da uCitelj uzima u
obzir ist sto dete uCil dobro da radi. lpak, i tada dete mozda potencijalno ss da se istakne neki naCin koji skriven i
koji se, ako se sada probudi, razviti kasno il nikada.
Dobri uCitelji, zdravi uCitelji, opusteni ucitelji, i kojima zajedi veruje i koje postuje, sve razumeju i mogu da vode. zu
kako da smenjuju igr i rad, igre i u . Zu da prepoznaju
naroCite i da posebne talente. Takode, znaju kako da
svakom detetu dajLl vremena, sta da rade s decom kojoj skola, k

IDENlTET 2rvONl CILUS

103

vreme, i i vise stvar koju trpe nego sto LI njoj Llzivaju; kao i sta
da rade s detetom kome su, neko vreme, dl'Uga deca ni nego uCitelj.
Dobri roditelji, zdravi roditelji, opusteni I'oditelji, i potrebu
da ihv deca veruju uCiteljLl, stoga i da i ucitelje kojima se moie
verovati. Nije sada da razmatram selekciju ucitelja, ihvu
ob uku , platLI i status zajednici - sve to od dirktg znacaja za
razvoj i odrzavanje osecanja produktivnosti kod dece i njihove pozitivne
idtifiki sa osobama koje znaju stvari i zu kako da.ih urade. Svaki put izv d esavalo se da zapazim kako LI iivotima i'it
dih i dhutih ljudi neki ui'itelj, gd, stLl da pod stakne lam skrivg talenta.
Ovde I samo usput smuti Cinjenicu da su zene glavi l u osnovnim skolama, cesto vodi konfliktu sa "uobicam" maskulinom identiftkacijom decaka, !' ispada da znanje femii, akcija mskuli. 1 decaci i devojcice mogli se sloziti sa
izjavom Bernarda !) kako oni koji umeju, , oni koji ne Ulneju,
poducavaju. Selekcija i obLlka ui'.itelja, stoga, vitalna da se izbegle
opasnosti koj e se mogu dogoditi pojedincu m uzrastu. , ,
gore pomenuto osecanje inferiornosti, osecanje da neko nikada nece biti
od kakve koristi - problem koji zahteva ui'itelja takvog koji zna
kako da stavi naglasak ono Sto dete moze, i koji da prepozna psihijatrijski problem kada ga vidi. Drugo, postoji opasnost da se dete
preterano identiftkuje sa suvise cestitim uCiteljem il da postane njegov
miljenik. sto sada da zovemo njegovim osecanjem idtit
ta moze ostati pret-ano Llcvrsceno za to da samo jedan dobar mali
radnik il mali pomagai', sto nikako nije sve sto ; mogao biti. ,
stoji opasnost (vrovt najuobicajenija) da tokom dugih godina skoloan dete nikada stekne uzivanje u radu i ponos da moze m jed stvar da radi dobro. od posebnog zn za deo nacije
koji zavrsava skolovanje koje stoji raspolaganju. Uvek lako
da su rodeni takvi; da mora da postoje i an obrazovani ljudi
kao zaledi.l1a za one superiornije; da su trZiStu potrebni, cak i da potpomaze takve ljude za mg jednostavne zadatke za koje

104

ERIK . ERIKSON

potrebna strucnost. Ali sa stanovista zdrave licnosti (koja, u daJjem toku

izlaganja, mora da ukljuCi i aspekt igranja konstruktivne uloge u
zdravom drustvu), morao da razmotrimo koji su se skolovaJi
dovoljno da sto srecnijiljudi uce da rade, ali koji, iz ovog ili onog
razloga, nisu imaJi unutrasnju ili spoljaSnju podrsku za svoju istrst.
Moze se primetiti kako sa, u vezi sa periodom razvoja osecanja
duktivsti, smi spoljasnje prepreke, i neku krizu
(izuzev dlz krize inferiornosti) koja proizlazi iz inventara osnovnih
ljudskill nagona . stadijum se razlikuje od drugih tome sto
sadrzi zaah od zestokog unutrasnjegprevrata do vestine. Razlog
zbog kojega Frojd nazvao stadijum stadijumom lti jeste
sto su siloviti nagoni aln u doba uspavani. l to sao zatis d buru puberteta.
S ciruge strane, drstv najpresudniji stadijum posto produktivnost ukljucuje lan stvari uz druge i s drugima: oseca za podelu rada i za jednakost mogucnosti l se vreme. Ako
dete da oseca kako njegove koze, poreklo njegovih roditelja
ili odece sto odlucuje gv drustvenoj vrednosti,
gova zelja i l da , moze se dogoditi t steta za osecanje identiteta, kojim se sada ll0 pozabaviti.

Identitet naspram difuzije identiteta

1

Sa uspostavljanjem dobrog ds prema svetu vestina i prema

koj i pod ucavaju i s drugima dele v vst i , zavrsava se detinjstvo ~ strogom smislu. in mladost. Ali 11 pubertetu i adolescenciji sva istovetnost i produzavanja sl pretbodno v
se dovode pitanje zbog zi tlsg rasta koja se meri s iz
ranog detinjstva, i zbog tu vg dodatka smislu fiz icke genitalne zrelosti. Mladi ljudi rastu i razvoju, suoceni s fizioloskom
revolucijom u nj ima, sada su, pre svega, zakl i pokusajima da k
soliduju svoje drustvene uJoge . Cesto , katkada morbidno,
im

IDN1 I ZIVON1 CILUS

105

preokupirani su svojim izgledom u drugih poredenju s im

sto oni osecaju da jesu, kao i pitanjem kako da povei.u ranije odnegova uloge i vestine s ideaJnim prototipovima danSi. U svojoj potrazi
za vllll osecajem ktinu itt i istovetnosti, ki dlsti se izno bore s mnogim krizaa iz [ godina i nikada nisu spremni
uvodel1je trajnih idola i ideaJa kao cuvara konacnog identiteta.
1l1tegracija, koja se sada odigrava formi ego identiteta, vise od
zbira identifikacija iz detinjstva. unutrasnji kapitaJ stecen kroz sva
iskustva iz svakog sukcesivnog stupnja, kada z idel1tifikaci dovodi do uspesnog uskldiv bazicnill nagona pojedinca s
govom obdarenosti i ukazanim prilikama . U psihoanaJizi takvo uspesno
uskladivanje pripisujemo "ego sintezi";ja sa pokusao da pokai.em da
ego vrednosti stecene detinjstvu vrhune u sto sam l1azvao osecaj
ego identiteta. Tako onda osecaj ego identiteta stecena uverenost da
sposobnost da odrzi ul1utrasnju istovetnost i kontinuitet (neCiji
ego u psiholoskom smislu) moi.e da se meri s istovetnosti i kontinuitetom nei'ijeg zl1acenja za druge. Tako samopostovanje, potvrdeno kraju svake od glavnih kriza, narasta do uvelenja da se uce efikasni koraci
ka opip1jivoj buducl1osti, da se definisana !iCl1ost razvija u okviru
drustvene stvarnosti koja se razume. Dete koje raste pri svakom koraku
mora da crpe okrepljujuce osecanje reall10sti iz svesnosti da njegov
individuaJan nai'in ovladavanja iskustvom uspesna varijanta in
koji ljudi oko njega ovladavaju iskustvom i uvai.avaju takvu vestinu.
Decu u nije moguce zavarati praznim l i popustljivim ohrabrivanjem. mogu da budu pril1l1del1a da prihvate vestacko bodrel1je njihovog saopostovanja u l1edostatku necega boljeg,
ali sto zovem l1vir narastajucull ego identitetom realnu snagu
stice sao kroz iskreno i dosledno priznavanje stvg uspeha, to jest
postignuca koje u kuJturi nesto zCi. S drl1ge str, ako dete
oseti da sredina sti da ga previse radikaJno li5i svih oblika ekspresi koji dozvo1javaju da razvije i integrise naredni korak u svom ego
identitetu, se odupreti zapanjujucom snagom kakva se srece kod
iivotinja koje su iznenadno i da se bore za i.ivot. Zais ta, u

106

Rl . ER1KSON

dstv dzungli ljudske egzistencije moze da postoji osecanje da

sle zivi bez osecanja ego identiteta. Razumevanje ovoga znaCi i bolje
l adolescenata. naroCito nevolje onih koji mogu
da budu prosto "fini" decaci i devojcice. zude za zadovoljavajuCim osecanjem pripadanja. bilo u klikama i bandama. kao u nasoj
7.l. l u nadahnjujucim masovnim pokretima. ili u nekimadrugim.
zi da se ego idtitt razvija iz postepene itgi svih
idtifiki al. ako igde li 111 razliCitkvalitet od zbira njenih delo. d to ovde. Pod lm okolnosti111a deca u m zivotu
poseduju nukleus zasebnog identiteta; cesto mlu da ga brane pred
l0 kojim itiskm koji ih terao preteranu identifikaciju s jednim
od roditelja. tesko da se nauci od pacijenata. neurotican ego.
definiciji. postao zrtva preterane i/ili pogresne identifikacije sa
mim roditeljima. ta okolnost malu jedinku izoluje i od njenog
identiteta u povoju i od sredine. 1 mozemo da proucimo
deci Amerikanaca iz manjinskih grupa koja ak uspesne al mt
ztm i d vodenom stadijumu autonomije prelaze
sudniji stadijum amikg detinjstva: iiitivu i marljivost.
Manjinske grupe s niiom stopom amikizi (rn. Indii. ksiki i neke evropejske g) cesto imaju priviJegiju da uzivaju szuli rano detinjstvo. Njihove krize nastaju kada roditelji i
stvii. gubeCi u sebe i pribegavajuCi naglim korekcijama
kako se pribliiili sveprozimajucem. iako nejasnom. anglosaksonskom
idalu.v nasilne diskontinuitete; ili gde. zapravo. sama deca nauce
da se odricu svojih culni11 i prezasticujucih majki. kao da iskusem i kocnicama u fmiu listi sto slicnije ameriCkoj.
U celini se moze reCi da su americke skole uspesne u obucavanju
dece predskolskog i ranog skolskog uzrasta u duhtl samopouzdanosti i
preduzimljivosti. Deca ovog uzrasta deluju izrazito slobodna od
drasuda i zaziranja. kui i dalje rastenjem i u. i 111
zadovolj stvi ma druzenja izvan porodica. . da predupredil0
s individllalne ifisti. da ulij e du u "udruzivanj e
marljivosti". II jednakost sa svi koji se svesrdno za iste vsti

IDENITE 1 Z1vOTNl CILUS

107

i avanture II utl. gi pojedinacni llspesi. s druge srrane. sada

decu iz mesovitih sredina i dgiih obdaresti. samo izlazu soku americke adolescencije: standardizaciji individllalnosti i tlii "razlikama".
NastupajuCi ego i dtitt tako faze ranog detinjstva
kada telo i roditeljske slike dobijtl svoja specificna znacenja. i kasnije faze
kada razne dustv llloge postanu dostupne i sve prinudne.
ego idtitt moie da da postoj i bez v iz prvog
oralnog stadijttma; moze da bude dvrs bez l1 isun
koje od dmint slike odraslosti seze dole do pocetaka odojceta i koje
II svakom koraku stvara rastuce osecanje snage ega.

htl

Na stupnju preti opasnost dijuzije identiteta. kako I I drami

Artura l Smrt trgovackog putl1ika kaze Bif: "Prosto mogu da
uhvatim. . mogu da tlhvatim nekakav zivot." Gde se takva dile zasniva jakoj prethodnoj sumi II etnicki i l identitet.
neretko se desavaju delikventni i cisto sihtii incidenti. Mladi. dn
za drugim zbunjeni nekom pretpostavljel1om ulogom. ulogom koja
amtut izstvm stdardizai americke adolescencij e. beze
ili ostavljajuCi skolu i posao. ostajuCi napolju do zore.
ili se l u iz i l1edokuciva st. Posto st "delikvent".
njegova potreba. i cesto njegov jedini spas. jeste odbijanje od
strane starijih drugara. protivnika i sudstva da ga i dalje svrstavaju
pomocu spremnih dijagnoza i drustvenih osuda koje ignorisu posebne
dinamicke uslove adolescencije. . ako se vi1 dijagnostikuju i tretiraju. psihoticni i kiminali incidenti nemaj\:l u adolescenciji isto fatal znacenje koje imaju u nekom drugom dobu. Ipak. mnogi mladi.
alz da vlasti od I1jih ocekuju da budu "protuve". ili da su "nastrani"
"nedokuCivi". perverzno im udovoljavaju postajuCi to.
Uglvm. sto remeti mlade ljude pre svega nesposobnost
da se skrase s nekim profesijskim identitetom. Da ostali okupu.
se t idel1tiftkuju s herojima klika i gomile. do tacke

.i

108

IDENlTE 1 Z!VOTNI CIKLUS

ER[K . ERIKSON

ocigledno potpunog gubljenja identiteta. S drllge strane, oni postajll

izrazito privr20eni klanll, netolerantni i svi II svojirn izopstavanjirna
onih koji su "drllgaCiji" ko2oe ili klllti, llkll talentu, cesto
i II potpllno i aspektima ili gestiklllacije, proizvoljno
odabranih kao obele2oja za pripadnike ili nepripadnike gIllpe. Va2ono
da se takva netolerancija razume (sto znaci i da se opravda ili slldelll II njoj) kao nuzna odbrana od osecanja konJuzije identiteta koja
iz2 u dobll 2oivota II kome se dikal menjaju telesne proporci, kada genitalno sazrevanje preplavljllje telo i mastu svim moguCim
nagonima, kada se primice ponekad nad mladima i izudu intimst sa supotnim l0 i kada iivot pred nekim stoji s lepezom sukobljenih mogucnosti i izbora. Adolescenti u ne1agocli jedni drugirna
privremeno pomaiu formiranjem klika i stereotipizacijom samih sebe,
svojih ideala i svojih neprijatelja.
.
Va2oI1O da se razume razjasnjava privlacnost kOjll proste
i surove totalitarne doktrine imaju za ll mladih iz zemalja i klasa
koje Sll izgllbile, ili gube, svoje gu identitete (feudalne, agrarne,
nacionalne, itd.) II vreme svetske industrijalizacije, an i
interkomunikacije. Dinamican kva1itet adolescencija, pro20ivljenih u patrijarhalnim i agrarnim zem1jama (zem1jama koje se suocavajll s najradikalnijirn promenama u politickoj stukti i ekonomiji),
objasnjava CinjeniCll da mladi ljudi nalaze uverljive i zadovoljavajuce identitete u jednostavnirn ttalitrim doktrinama rasi, klasi
ili naciji. Cak i da smo prinudeni da ratom pobedujemo
vode, pred i dalje ostaje posao da sklopirno mir s ljutitom
om1adinom, ubedljivo irn demonstrirajuCi (svojim iivotom) demokratski identitet koji moie da bude i snaian i tolerantan, razuman, ipak
odlucan.
N , postaje sve vise va2ono da se razume kako se i neto1erantnosti nasih adolescenata, kod kuce, tretirale s razumevanjem i
an, pomocu v al ih stereotipa ili zabrana. Tesko da se bude
tolerantan ako u dubini niste potpuno sigi da 1i ste muskarac (l
2oena), da li cete ikada da se ponovo sastavite i budete privlacni, da 1i cete

,,
\

.,

,
.,)
".~
;

".

109

da vladate svojim nagonirna, da 1i cete zaista znati ko stes, sta hocete

da budete, kako izgledate illugima i da 1i cete znati kako da donesete

ispravne odJuke, jednom za svagda, bez obavezivanja sebe prema
p0gIesnom prijatelju, seksualnom partneru, karijeri.
U zem1ji kao sto Amerika, demokratija postavlja posebne probl time sto insistira uradi-sam-identitetima, sirn da zgrabe
mnoge pIilike i spremnirn da se prilagode promenljivom svetu uis
ri procvata i propasti, mira i rata, migracije i upornog starosedelackog
2oivota. Nasa demokratija, nadalje, mora adolescentu da pruii ideale koje
mogu da dele mladi raznovrsnog porekla i koji isticu autonomiju u for nezavisnosti, inicijativu u formi poduhvata. an pak nije
lako ispuniti u sve kompleksnijim i talizviirn sistemima ekonomske i politicke gizi, sistemima koji, ako se prebace ratno
stanje, moraju automatski da z "di sam" identitete
pojedinaca i da ih postave tamo gde su najvise potrebni. tesko za
mg m1ade ik, jeI sve vsit, dakle i razvoj zdra 1icnosti, zavisi od izvsg stepena izbora, izvs nade u pojedinacnu
sansu i izvesne uverenosti u slobodu samoodredenja.
Ovde govorimo samo visokirn privilegijama i uzvisenim idealima nego i psihoJoskim nu2onostirna. Psiholoski govoreCi, postepeno
ego identiteta jedina zastita kako od anarhije nagona tako i od
autokratije savesti, ! jest, nemilosrdne hipersavesnosti, koja u odraslom coveku unutrasnji reziduum njegove i vnvnsti pre roditelju. Svaki gubitak doiivljaja identiteta izlaie pojedinca
govim li konfliktima iz dtistv - sto se moie, npr. videti kod neu[ iz Drugog svetskog rata, medll muskarcima i iam koji nisu mogli
da podnesu opste [ svojih karijera, kao i razne druge pritiske u
ratu. Nasi protivnici, se, razumeju. Njihovo psiholosko rato sastojise u odlucnom duivu opstih uslova koji dopustaju da indoktrinisu vstv unutar svoje orbite sa jednostavnim
za , ipak, nesumnjivo efikasnirn identitetima klasne borbe i S Na zidu jednog kaubojskog kafea sirokom Zapadu stoji izreka: "Nisam
!to trebalo da ud 1 nisam sto cu biti. l nisam ni sto sam bio. '1

,,

110

ERlK . ERIKSON

lizma, znaju da su i psihologija i ekonomija slobodnog preduzetnistva i samoodredenja nategnuti do taCke an u uslovima dugog
i iscrpljujuceg bladnog i mlakog rata. !- tome, jasno da
da uloiimo sve da nasim mladim uski i zenama pruzi l i l an mogucnosti za vn posyeCivanje
iivOlu za kakav su ih i istorija zemlje i njihovo vlastito
detilljstvo. Medu zadacima odbrane smemo da za-

vi.

Govorio sam odnosu i autonomije

pitanjima i nezavisl10sti odraslih " radu i gradanskom zivotu.
Ukazao sam izmedu osecanja inicijative i vrste poduhyata koju
odobrava ekonomski sistem, i izmedu s marljivosti i tehrlOlogi neke kulture. Tragajuci za drustvenim vredl10stima kojima se vodi
identitet, covek se suocava s istkti koji u najsirem
mogucem smislu podrazumeva da su vlasti l i da
vlast Llljudima Iazvija sto l u njima. Kako se izgubili
'I cinizmu i apatiji, mladi ljudi u potrazi za identitetom da u
nekom trenutku smognu da se da Sll l1 koji uspeju time preuzeli
i obavezu da budu l; to jest, da budu l ideala l1. 1 u
zemlji, kao svakoj drLlgoj, tipove uspesl1ih koji postaju
l1 predstavnici "ivilgv pozicije", "sefovi" depersol1alizoan Sii. U kJtLli u kojoj l1ekada vladala vrednost samostalnog pOSebl1Ll opasnost dOl1osi ideja sittiCk licnosti: kao
da jeste kako mozete da izgledate da ste, l kao da ste sto
moiete da kupite. moze da se predupredi di sis tema
obrazovanja koji prel10si vredl10sti i koji odlucno streme iZl1ad
pLlkog "fukiis" i "davanja gd. i" .

,,

.
\

.,;

Napomena

T7ks.tove sam

AFEKIVNO

VEZIVANJ E

redosledu njd.havag pristizanj-a razmenjivaa

se
da

SVlffi ucesnicima ave nase rasprave. Yj ~e njih u.kljuc ival0

:svu ponovo drugi put. Nek.i su , cak, pokusali
v i sintezu nase rasprave.

sa
u

1 najzad, kada su svi tekstovi m.n, zapiuo

sam 5 kako najbolj e da ih da. Mogao sa da pokusam da
neku podeLu teoretsk.im opredeljenjima razmatranim temama. Ali, postojala opasnost da kv predstavljanje izgleda tendenciozno.
Tada sa 5 odluci.o , najjednostavnije res8nje: objavlji
tekstove redo51edu kome sam ih dobijao ('5 izuzet
kom p rvog Harlo uvljevog tek5ta koji daje tuen i dopunju
s to sam rekao nj egovim radovima; stavio sam
ga
Odrnal1 za istorij ske en B.olbij.a). OVOJD redosledu

napravljen i sadriaj .

se nijednog

tk

Tekst R ene

Za~oa

poreklu covekove osecajnosti

koji

posluzio kao osnova za "ima-

ginarn(,.u< raspravLl .

Retko se desava da neki , dogaaaj, nova ideja ili

d obiju revoloucionarni karakter u psillologiji.
Verovatno to zbog toga sto originalnost kod
psihologa toliko . da bilo koga vi';e uzbu
divala. mozda i zbog toga sto SL1, , zaista
nOva shvatanja i ni poz:nate samo mm
strucnjaka i koje ovi, znajuCi m vrednost, dugo ispitL1jU
nego sto ih saopste. pravilu, l u psihologij; S1.1 m i k tn, daleko od senzacionalizma
koji se .i zdaje za nauku .
Utoliko iznenaduje naLlCni dogaaaj k zelim
da govorim. Nije rec ni diskreciji laboratorijske
, n drskosti naLlcne dkt. Rec doga1.1 kao teorij i koja nastala SVL1 preiz cinjenica i koja upLlcLlj e drLlge in . Jos
Llvek nepoznat siroj javnosti, dogaaai l.l decjoj
psi'h ologijti poljL1lj ao vodece ideje. U v redLl, to
cinjenica do koje SLl doSli psihoanaliticari, ali ni koji
SLl - LI svom nastojanju da se strogo prid.rZavajLl
smatranja i verifikovanja bez ust1.1paka - spremn i da
napuste tradiciona lne psihoanaliticke modele.
SVL1 tLl izazvala najbanalni.ia in,
izraz meaLl
tolik im d1-ctgim: afektivno vezivan;e
(L'attacl1ement). Uznernirenje koje izazvano uto liko
se tii'e naseg saznanja m periodLl
detin j stva , otkriva stvarne korene covekove
osecanjos ti i uspostavlja davno prekinut1.t i zanemarenu
veZLl izmeL1Ll detinjstva zivotinje i coveka.

in

msam uklju-

civao u diskusiju.

}6

Nova teorija

1 Porcklo

~oveko ..C'

osecajnos ti

17

60

l' Ovde se .samo ,? s,:bi ,-,en sa

L ,:,lI ;; kOJa pod uticajem teorije
]';I!;' k~aJem slg veka ozna6i1a geneticke
Sl]gl: l i korene sliz.
smt.t; sasvim m dece i Zivotinja nedvosmisle? llJ po:",,:zanost psihickog sa njegovim blolosk~m k_~ . .. ,sto,.tako znaci i radikalno napusta,
tSI?k;I. 1 SIUZl kao osnova za an ra:di~alnll krltlku . svesti. Posle d;:tg rascepa,
~OJ~ s~ m dl: d~guje frojdovskoj metapsihologi 1 I 1m. te?re~s.anJuna nesvesnom koje postoji
s:1O kod IJudi, I se da izmirenj e psdhologije ziv~ i ,decje p~iliologije ...rasprsiti rnltologiiu nesvesno~~ . kao st? .J e.~Jo,:,a ll] veza, od jednog veka ,
srllSlla 5I !lsll. lt svesti.
, lzuzmemo]j dug period sazrevanja ideja, sve
! 19~8. g?dme [ ?,:ed nasim vratima, 11 Engleskoj,
nego. 5tO. zvtrtl SAD. Od tog datuma, afektiv? vZl.v . p05veceno vise dela od naucnih do
dzh Izclanja, i ve6i clanaka. Dok se sve
dogada!o ,_ ! fskih s!g lSt tome
znala, cHta!l su i nasi psihoanaliticari. Koliko znam'H
vr.:eme susreta . u Lill1, vd D Udruzenja za
I pSl11Ologl.JL1 za francLlsko govorno podrllcje, septembra 1970. godin e. jedini Pl1t ovo javno izneto u referatll belgijslcog sanliti, Fransoa Daj
k. )
TJostalom. Dailcerca zestoko jedan
fra11Cl1ski kol",ga, frojdista , osporavajuCi mll pravo da
se posle ovakvog referata naziva silitim .
V: sditi ko .ie u uraVl1 i da li teorija
a\ek~V\oI? vezivanjl1 znacioi posmrtno slovo psihoanallzl 111 'n": dllg . U svakom slHcajH,
mlS l 1l.l, .k akvoj i eresi i
dv-orskoj revoll1iciji 1I frojdovskom carstvi.l. bih I
[ sto , bih dozvolio sebi da ?;ovorim
tome . Nalazimo se Ll dml . i ideja <!
mO~l1ce proveriti. Upravo te l i in zelim da
"taknem Ll m prvom lan . Videcemo kako
stao ..m afekti"no~ vezivanja, kakvim se ';osmatllm:1 ~cmetj i i kakvi su ksimti osnovu nje3.1 ,>OiJ.iekat afektLvnog vezivania: posrednik izmedu deteta i
sdl~(. Izdat u m.tr i sa kongresa u Lilu ko ji su stami 1 l .slvm >u et Developpement, Pariz, . U. F.,

[972.

18

ga nastali, zatim koje d ruge modele d ec.jeg ponasanj a

zamUJ, koja od r.anijiJ1 razrnis!janja p o d seca i
potvrcluje ih , najzad, u od osnovnih kategorija
zadire, ztvui iitiv.
AFEKTIVNO VEZIVANJE PRIARNA POTREBA.
ONO NIJE NT REZULTAT ZADOVOLJENJA
POTREBE HRANJENJA NI MAJCINE NEGE
afektivnog vezivanja toliko an ( njemu
srodni izraz >ds-m-drugm toliko pLlta predlagan da se m iskazLl svi psihic1..ci i ned-ostaci) da moze izgledati clldno pr,ikazivati ga kao n edav otkrice, jos nepoznato i v. U stvari,
sto novo u pojmu, sto iz sv menja nase s2 an detinjstVl.l, prvim karacima deteta u Zivot, prema tome i njegove prirode samim
, zapravo jeste priznavanje potrebe za aiektivniYl1 vezivanjern kao prirnarne cinjel1ice, kao sistema ko stecen.')
1 kod llik i kod smrtnika do ovog
otk'r ica vJadaJo misJjenje da dete iz oisto biolosko g
stadijuma prelazi l statlls
drllstvenog ll,
koje vise ili an 11s10vljeno sazrevanjem.
tome, psiholozima da objasne kako se postepeno
llspostavlja odnos sa Clrll?;im, socljalne veze.
Tako Sll, , i Dolar II Social learning and
imitation (Socijalno ll i oponasanje) (1941),
Mi sen (Mllssen) i Konze (g) I Child Developemel1t
and personnality (Razvoj deteta i licnost) (1956) smatra11 da se l zavisnost odojceta em
objasnjava skLd>m potkrep!jenjem, zadovolja osnovnih f.izioloskioh , kao sto SH glad
i ". Fizicka zavisnost ! ml stvara psihickll;
povez ivanjem majke sa zadovoljavanjem fizioloskih
treba emoc,onalno se izgradLlje psiholoska potreba za
dru~im.

Frojdovska teorija koristi ocig!edno is ti model:

goni ; za cilj zadovoljenje, razresa vanje ,napetosti.
4) Izt";:l7.i p"i,,'aral1 i skundl''l pozajmljeni su iz teo.rije
llcenja. ne oznac".V;:ljll l ski redostecl, ne odnose se, ni
dan ni clrugi, neki period zivota. Pt'im ~lt"a sklono5t i1i
reakoija koia st tfl7mn, sekun(lamo sto j~ iz~
ve,leno (i7 [,~ skl0sti. peimitivnog sistema u su
).

'.

[9

OCigledno, ako se radi nagonima za samoodrZanje,

sredstvo, objekat za postizanje tog hrana.
tim, 5tO majka ta koja pruia 'o bjekat odojcetu, ta koja frojdov!1kom srnislu postati
objekt. Upravo ovde dolazi do izraZaja anaklize (Anlehnung nemaCkom, e.tayage francuskom i
anaclitique engleskom).
Zadovoljenje potreba za hranom jednim
drugim zadovolj enj em koje pocetku samo uzgredna
dobit, an zadovoljstva ') Na taj naCin se
drugo zadovolj, libidinalnog karaktera, oslanja
zadovoljenje potrebe za hranom : prvo zadovolje obezbeattje drugom erogerui izvor (usta) i
njegov objekt (grudi). Ubrzo .. . se potreba da se
ponovi seksl.lalno zadovoljstvo odvojiti od potrebe za
I1m ' ) Objekt l se kasnije roditi iz seksualsl, kao sto se skSLlst rodila osnovu funkcionisanja telesnih aJktivnosti kroz anaklizu i Sltprotstavlan .

Sta ostati od svih teorJjsk.ih konstru.kc;ja

Frojda i billeviorista ako dokazano da veZlvanJe
primarni , sto se u anglosaksonskoj terminologij i naziva primari nagon (primary drive)?
U svakom s1ucajtt, kao kategorija osnovn l05l1 faktora, afektivna vezanost dobija 1.lrn
stat1.lS koji kd d osad .
NEZABORAVNI SUSRET DECJE PSIHOLOGIJE I
ETOLOGIJE 1958.

1ma vise od proste ko'incidencije i radi se konvergenciji koja dolazi iz daleka - iste 1958. go l S1.l stampana dva lnk ist1.l tem1.l, koji
dovesti do razvojne psillologije : clanak . F.
Harlolla p od naslovom: ,.Priroda ljubavi7) i clanak
Dzona lb prirodi veze sa mm')
l01.l amki p s il1olog koji se specijalizovao
za iZtlCavanje mladih ezlls-mml . engleski
5) . lermi'rui etayage (na'S tanjanje i anaclitiqL1e (anaklliza)
sih litik 1 recniku Laplansa d Pontalisa . U . F.) .

.) S. Frojd, Stand-Eilit, London, Hogarth Press, VII, 182.

7) nature of love, . Psychologist, 1958, 13, 673-685.

8) nattlre od child's tie to 11is m (Priroda de

te tove veze s majkom) , I at.

Psycho-anal., 1958, 39, 350-373 .

psioanalitiCM- koji postao poznat iadovima

kod deteta liSenog in ljubavi koji su
nastavljali put koji trasirao .
U svom c lanku iz 1958. l1.l prvi put otkriva

da zadovoljenje potrebe za hranom pri uspostavljanju

afektivne veze izmeau majke i deteta ni kom 11.l1.l
igra primarnu g koja se pr1pisivala.
Vec kod novorodenceta najranijeg uzrasta potreba za
kontaktom i traienje in blizine idu ispred gladi.
Od samog l se I1ni iskljuCivo mlekom. Da li se otkrice do koga se doslo posmatra majm1.tlla moze i i dete?
U clanku iz 1958. min lou
clanak te tome Zl1am koj-i se od dva
cltka prvi. SLlstina Bolbijevog rada u tome
5tO napravio pregled psilioanalitickih radova
rod; veze deteta i majke i 5tO podvrgao kritici i
vazisao opstepriznate teorijske postavke.

Frojdov razvojni pltt: Frojd se dosta kasno
dotakao ovog (1926); ;deja da su sve komponel1te libida prvenstveno a1.ltoerotske, izuzev kratkotrajnog perioda Ll kome ora\ni stadijum ima za objekt
grudi (dojke), predstavljala smetnju ;
dosta sporo, korak korak, dolazi d o saznanja sustinskom znacaju prvog vezivanja. Da li ikada do" u iskusenje da izvrsi od!LtCn1.l revizij1.l svog 1.I?
l zeli da da odgovor. Medutim, kod autora
Sil saznanja detetu rezultat neposrednog an
(kao sto su ani l, Margareta Rible, Tereza
Benedek, Rene ) l otkriva ocigledne protivurecnosti izmedu njihovih apstraktnill deklaracija koje
i dalje poCivaju t eoriji sek1.tlldarnog nagona (drive)
i njiJlOvili empirij skill posmaJtranja. Najzad, kod
psjoanaliticara madarske skole (1. an, Mikael i
Alisa Balint) u idejama koje su ovi autori zastupali u
periodu izmeiu 1930. i 1940. godine, otkriva prvi
jasni nagovestaj rv teorije koju se etolozi potpuno
nezavisno od ovoga izgradili i isprobali')
9) U okviru tradicije van Fl"ojdove ~kole susrecemo istu
decu ( sekundi1rnom nagonu (drive secondai.re) ri iSlU
preeutnu nedorecenost ki10 i u frojdovskom ucenju.
Mekobi
( ) i IVlasters (IVIOlsters) .vili su detaljan pregled
dova fdvski ) ttil pod naslovom Veziva i zavisnost (Attachement and dependancy) u J\'[anual of
l:hild P'ychology (Ed. . . Musscn, Nc\v YOlk, 1970).

20

21

e~

u Cla!nku iz 1958. godine B olbi izlaze svoj stav.

se kao zakljucak njegove kritike i slican
stav:t.t lskih .J?s.ihoanaliticara i stavu etologa.
Goclinu dana kSl u svom izvestaju XXI
dunar1Odnom kongresu sihlitiar Bolbi obrazlaze
sv,?j~ v shvatanje. lO) Tako, da sto l istakao
s t.t stsku m orijentacije predlaze da se od izraz emocionalna zavisnost sa svim onim sto se
pod ovim izrazom podrazumeva i da se zmi izrazom
vezivanje (artachement) .
. . stvari, izraz miln zavisnost ni samo desktivan, defi.n.isan kao sekl1ndarni nagon (drive),
kao potreba koja se stice zbog povezanosti sa redukci . irnil1 nagonCl, sv svil1 teorija
socIJalnom
(lnig social) . S drLlcre strane ,
. .
lzraz oznacava s,ituacijLl iz skti v deteta,
govo stanje nezrelosti, vtul jednLl crtu karakte: pod.razl1meva odnos sa oclre le nom osobom'
to >>objektalni odn os koji se ovde gleda jeda~
u sko specifican in .
.. ~ ve~ivanja rt.tsi sve to. Vezivanje oznacava spe, afektlvnu veZLl dn indiv.idt.te s drt.tgom.

p.ravll-Ll, vezivanj e za majku, l moze da bLlde

en vziv za clug osobe. Kada se jednom
uspos tav.i, . ;teziva!nje svojoj prirodi .
Na nJ ega LltlCU, kao kod zavisnosti , zahtevi odrelene

) i~vestaj objavljen francuskom jeziku u

Re~e F:",,~ de Psyc~analyse (1970, str. 623-631) pod na.s1o. t l gl 1 razvo] ]kJtl ds. sto i sarn
n:.lslov . kaie, pozi~ax:je etologijLl posebno vazno i l
, I?rvl. put sm Harloua. Ali, izgleda da 5U ga najvise t
SlsLi . Lorenc li R. Hajnd (H ind) . Mozerno da pomenemo

kao mal1.L zgodu da Bolbi SUS1'e t ao Lorenca cetiri godine

~a:stopce. ( 1953-1956) kolokvijt1mima kojima sam i
l~ao s.~ecu da u':e~tvlljem i koj em se interdisciplinarnJ.m
dlS!llS I m okllplJalo dvadesetak
ps.ihologa,
tl,
fizio-

loga, kib~rne~cara, i Pijaze, Margareta Jid, GreJ Valter,

~eNalan.fI. ~ks ... Spre m an sam cla poyeuje da U
LZLlzetnom ,Izazo vu doslo uglavnom do r kod Bolbija,
verovaLn~ 1 do no y~. etape u teut-iji Pijazea (Piage t). No. to
druga . ~aterlJali sa koiokvijLtma su objavljeni u 4
toma pod na.Zlvom Diskus ij e razvoju deteta (Discltss ions
Chtlt1 Devel0pe ment ,
Ta vis kok publicarions. London 1956,

1956, 1958, 1960). Samo

prvi

vden

francuski:

Rasp.rave psi11.o1oskom razvoju deteta ( Entretiens sur devcloppemnet psychologique de l 'enEant Neuchatel et Paris DelachaL1X et Niest16, 1960).
'
,

22

Si tl1aCIJe . predstavlja nezrelost. 1 najzad ,

sto najvaznije, u etoloskom kontekstu gde se najpre
pojaV'io, izraz vezivanje podrazumeva odrelenu neurofiziolosku struktur.u , samosvojnu i stlu teznju
za
uspos tavljanjem odnosa s Lrugi.")
PSIHOANALIZA BEZ

LIIDA

Dakle, raskid sa starim modehma okoncan. Zal m modelu svetlost dana izbijaju
Cinni, mnoge teorije pos tajLl izlisne kao,
, pretpostavka libidinalnoj ili
signall1 anksioznosti koju Frojd stvorio da
objasnio osecanje straha kod deteta svaki put k a da
ga majka ostavlja.") U stvari, ako im razloga da
, kaZe , da su sistemi instiktivnih
akicja vezani za in' licnos t irn , u ( slu, bilo kakva prepreka t.t vm fukcionisanju
izaziva strah, svako razdvajanje dozivljava se
kao
o pasnost sama sebi, l tn i intenzivna kao
i Lt sl'Llcaj u lisavanja hrane, te tome nikakve potrebe za t eorijom kojoj odsustvo majke
signal opasrlOsti lisavanja hrane , tacnije , zbog
traumatizt.tjLlceg psihickog dozivljaja 'koji rezultat
prekomernog nagomilavanja naclrazaja ( za libido) zbog nezadovoljenja fizicke
potrebe za an.
, spor ni do krajaresen .
Godine 1959.
Bolbi !; t.tvek t razi resenje u nekoj vrsti kompromisa
koji nas toji da t.tspostavi izmelLl i CYralnog,
s jedne strane, i odnosa aEektivnog vezivanja, s druge
s trane. odbacuje odlLlcno ideju da l sit
, pLltem s imbolic/ce zamene, izrazavaju dinamizam odnosa u celini : deo predstavlja l1, prst koji dete
11) Na temL1 razgranicavanja z n acen ja tri izraza: objektalnog odnosa, zavisnosti ,i aEeki tvnog vezivanja D_ Ejnsvort
izuzetan pregled literature: Objektalni odnos, z:1visnost i vez.ivanje: teoretska postavka dsu deteta i majke.
Chi1d Developement, 1969, 48, 929-1025. Isti :, (
I"ijskl ikaz dopun!o prikazom astra.z.ivanja: Razvoj veziv
majke i deteta (The deve10pement of I nfant-Mother attac11e
ment, Revie\v Child Develop ement Rs, 1970, sveska 3.
' Teol-ija libidLnalnoj barijeri koju stvorio i iz iozio
Fd II svoja T,i eseja (1905 . prevod, P ariz, Gallimal"d. Id~es
1962.) i teorjja s ignallt anksioznosti u In i bi cije. si.mptomi
i sth ( [nhibitions, symptome et angoisse(, 1926, novi prcvoJ.
Pariz, . U. F., [965).

sisa sim] majke ili bar majcinih grudi. lVlcdutim,

kako . ;?-Iti iste simptome (sisanje paloa, prekom ) kada se i kod majmuncadi simrpanza
, mladih 7ezus-majrnuna odvojenih <:d majke? Tesko
p.ovelo~ati da 1. kod ~Jna simbolickoj aktlvnostl. Za I JOS uvek tesko da da
se deca. ponasaJLL kao mu. Dakle, zbog dece
JzgradJtl 't:>stvl kojoj se oralni simptomi
gu klasif"kovatI dve grupe: simbolicl~i i l kod muna, if-simli.ki.
'
Medutim, preokret, koji ; pokrenuo i sam
:,brzao, odvuci i njega samog !; dalje; dalje nego
sto J~ verovatno mogao i da pretpostav.i pocetku.
stc:> hteo da sacuva iz vernosti kOjLL ni sam sebl
zn ili iz navike, slabo odoleva novim lekci kOJe daje iskHstvo i m loaika. Prihvata cinjenicll da veza s majkom pri;;'arna sekund, pocetkLL mis li-o da izvrsi samo ispravku i dopunu psihoanaliticke konstrukcije . Ali, del se da srusio jedan od nosecih stubova te konsti-Llkcije .. !,osledice prvobilno zamisljene ispravke
psJhoanalltH, kog . ocite su l njegovom delu VeZLvan;e L gubtlak ("Attacheme~t and Loss) koje se
JavI10 deset .godina kS, tJ. 1969. godine. U ovoj
knJJZ.', kOJ ll JZdao Institut za psihoanalizLL, kod ovog
alltola, kOJJ zk dsdk Britanskog psihoanalltlckog dlstv, m nesvesnom !
nagonu, l.ibidLl . Rasprsila se celokupna frojdovska tsihlgi. l )
PUTEVI JEDNOG OTKRICA :
UISKIVANJE 1 POSLEDICE
LISAVANJA AJCINE LJUBAVI

. Koj.im pLltevima Se dos lo dovde? Na koji in

Llspostavljanje spone
izmea11 psihol ogije
deteta ranog. Ll"rasta . etologije i kako iz spone
nastala teolJa afekttvnom vezivanj11?
m

13) Attachement and Los~, tom 1. Attachement , London,

,h Hogarth Pres~ and Insl t,ut , Psycho-Analysis, 1969, str.
4.8. U odosu clanko lZ 19,8-19,9, ovo delo se odlikuje
samo Llstm uobicajeo.ih sanlitii:ki pojmova vec i
( r::\zr:LC:tltje kibrku teorij~l ponasanja vez.ivanja:
) control ti1eory :lH:lchement behavlour II izasao
1973.
.

24

Psihoanaliticar.i i drugi psiholozi imali su mogo,

i previse, ideja i sistema. Etolozi su odbiU d a -ih 11.
, 11 pocetku. Nj ihova jedina l bila d a
vi na6in posmatraju tin koje slobodno zive Ll
idi, tj. 11 prirodnim uslovima zivota, va:n zooloskih
vrtova i labora toi .")
PosmatrajuCi tako , pIlimati i drge sisare nikada n.isu misi da fizioloske potrebe zivotinja din
odreduju primarne sisteme ponasanja. ;;; naprotiv,
bi.li Sl1 pod jakJm 11tiskom da postoje ponasanja koja
SLl man ili "ise nezavisna od fizioloskill i da
njihova funkcija izrazito socijalna: osiguranje uzamni kontakata i saradnje s drugima. 1. ; se odnosom mladunceta i njegoVlill roditelja, nijedan erolog
prihvatio teorijLl 11en iLi teoriju sekLmdanom
nagonu.
Tako , sto se etologa , siruacija bila jasna:
mogli su da posmatraj11 - .; sta da zaborave,
da izgraaLlj11 - em11; sta da rLlse.
Sto se tice psillOloga, nista znacaj.n o se dogo.
dilo, nije imalo sta da se uradi sem da se fraziraju i
doterujLl formwacije, se nastojalo da se ostane pri
objasnjenjLl koje bilo opstepriznato. 10 rn
l ili skoro nimalo empkijskih istrazivanja.")
primer jasno pokazLlje kako neka vodeca teorija moze
da svaki istrazivaclci dLlh.
Mec1L1tim, kod psihoanaliticara koji se bave Ll
anm deteta ranog 11zrasta, polaze6i od
o doj ceta izazvan.ih razdvajanjem od majke, povecava se
14) Novo, ali i naivno gledanj e . Etolozi ovde igraju ulogu
revnosnill. darvinista. Novina u gledanju sastoji se u
tome sto posmatraju ZiVOtinjll kao izolovanu dndividuu, ve~
njenim odnosima sa ostalim zivotinjama i precizno defi
ism ekoloskom kontek.stu .
15) U svom izlaganju teorije en primenjene u
detinjstvu (The Dev. Social Attachement d.n infancy - Razvoj socijalnog vezivanja u detinjstvu, Monog. res. in chi ld devel.,
1964, 29, 3) . Rudolf Stafer (Rudolph Schaffer) i Pe~i .
Emerson (Peggy Emerson) isticu nedostatak empirijskih
i"traiivanja, izuzev dva, relativno novijeg datma, onog . Brekl (Bl"ackbill) (Extinct.ion the smiling response in infants
as function reinforcement Gasenje reakcije osmeha
kod odojcadi u fnkciji remma potkrepljenja., ChJld. Devel.,
1958 29 115-124) i onog Rejngolovog, Gevircovog i Rosovog
(Rh~ina~ld. Ge\virtz, Ross) ())Social cond.itio.n.ing vocalizations
i ~ infant Socijalno uslovljavanje vokablzacije od
ta., . . physio. Psycho l., 1959, 52, 68-73).

25

 posmatr,,:,ja j)osledica raskida veze sa mk1

poto:", 1 Zlls1:'. pravoj prirodi ove veze U 1
.c1ta:, z Jstra2avanja koja se vezLlju _ .. ' \~
51 1 u koja direktoo U!kl'uce za I .
nego sto postao zacetnik te . .
k' .l
zivanju.16)

tlvnom Verova:tno d
. .
strucn ' ak k', se razmen.a ldeJa i uzam.i utiVinjstva i JoThih k~!' se ;, ,~UCavanjem covekovog deSil kroz pieJl~~':,jvaJLl d:.tinj stvo ZivoDinj a
dLlgom i strplj'ivom an 1'- 1 prozlmanJa da se samo

. k
' .
.
lZOill mogu razluciti.
l , l ! se da
.
izdvojiti dva "s tosmern a ;~t lZ ~vog prJt:J?kitanja mogu
e tologa tema uti.skivana
,
v~ vo . teI?e: ld
tema gubit ka ze1 s,
kOkd.
sI!lg 1 pSlhoa:nali_
D kl , polazeci od dv
dva d1en istrazivan'a
.e.osnov.ne [m, od
sno llkrst~,
~'
, prava razmena odno<"" puteva.
tolom SLl se d ali
d
.
kod m ladllncadi ZlV.5t?S~O posmatraJLl
tifikovali kod dete<ta 1 Jc~Je Sll .pslholozi .i dendrugi etolozi [ in~) ;dou ,I' SjYlca (uostalom i
uslovima posto ' ' , . mnogo o lJ e kontrolisanim
" v ZlVLam
d a ta I( d ' l.'zaZove prekid
. ' daJ'e s I II zada zelj i varira tra' . ez~ Sa kom s mog1.1cnoSCu
'"
.
<
an , tZIt t razdvaJ'aoJ'a
'" to se t
'h
. .
.
k ~ .~1 l i dugih p sjhologa, ili
l LU'odeni siste;i,i' ~~c~~C ~ ~a se pitaju postoje
s lstemi koji osiguravaju
.'
e teta, posebno takvi
tem uspostavljanj e veze ~,mm I a1.1tonornruim
fenom.enom utiskivanja llO~en:gaf<~~m, , analogiji sa
1
1 "
d
l.
l 1
1'1.1"' dosli su d
1~
.
Decji psiholozi s"u iz'" '
"'lvh rezultata.
odojceta ko'
..
". 11 pretpostavkLl da kod
,
l 1.1 stanJLl da s
h
t'
k
sto t o zLls-m .
. ':
1 za r:'aj -, kao
kvockLl, glavni motorni aJ'fUn [' da pratl kao l
CVlva n p onasanja afektiv_
16) Kod Renea '
'd"
objavLjenih fra.ncu~k Vl. et! Jedan od njeSovih prvih clanaka
str.): -Kada odojce jz~w ;'''''';: u 1 (1948, . 5, '373-391

ili

vid~ sinteze ) De La naissanc .

DJegovo osl d delo 11
reC l), Pat1iz. . . F. 1968.
1 l - Od rodenj a do
Kod Dz.
k
.
men'ta1e), ' ljuba n.cus : SOLnS matemels et sante
l
nografij a . . S. 195 1 ' 1 menta ? zdr:avlje, Zeneva, .
nette, Pari!z).
'
, 1 ponovno lzdanJe kod izdavaca Ar-

26

nog vezivanja, LlOcenil1 kod zivotinja, moze da bude

osmeh, dakle, istraZivaoi su skoro sirom sveta iznova
pokrenuli starJ blm osmeha u svetlu t
stavke i fu nj enice koje, d osad neprimecene, izbija}u
s vetlo dana. P rvi signifikantni osmesi pojavlj1.1j1.1 se
mnogo nego s to ,s e mi.slilo 1 nj.ihovih
mnogo se l moze razumeti koji se
6 p sihicko rada osnovu fizio loskog, kak o se 1.1Spostavljaju veze i komuniJkacij e izgraaivanja l
kakvog postoja:l1og objekta, fiksacij e za izabra:nLl
osobu; kako ponasa.nje koje prari osmeh istovremeno
spada, zbog svoje dvostruke w oge (organske i socijal), i 1.1 domen emocija i domen saznavanja; ka:ko
primaJ:'l1.i sistem reagovanja, ovo sredstv o veziva, istovremeno i zavisnost . oruae postepenog razvo a LltOl1omije.
Gotovo 1.1 isto vreme u SAD-u " Engleskoj citava l
jada lg prihvata se iZLlcavanja posledica odvajanja
kod mladih sisa:ra . Bilo da 1' jaretu ili rnladom
rezlls-majmunu, gubita1< majke izaziva, 1< i kod deteta, koji Ll odreaenim Llslovima mogLl da
postanu tn. Posebno se uocava da kod malib
rezusa, koji SLl vise proucavaThi, ra.zvoj
podseca s indrom koji opisao Spic.
Na osnovu ovoga moze se da dovo ljno jasno
Llkazano [ se dete vezLlje za majkLl l svOjLl
okolinu aoalognim ili slicnim mehanizmima koje otkri m kod Zi \ti; da kidanje ove veze, nedostatak
majcioe IjLlbavi , izaziva kod zivotinje p orem ecaj e slic [. analogne koje z k o d deteta.
Dakle, doslo do spoja sa svim m sto iz njega
proistice. ipak, to znaci poistoveavanje coveka
sa zivo tinjom . govora dete se 06igledno zau vek
rastaje od svojih ll1ajmunskih rodaka . C:ak i [ok
najranijeg cletinjstva razlike morfologiji, motorici,
brzini ras ta ( da i govorimo razHkam,,- p ogledLl
sdi) niposto dozvo ljavajLl poistove6ivanje coveka i mmlll. Ali, se ipak prihvatiti kao solidna
i vrlo ZLm pretpostavka, 5 obz irom s licnost
gv koje smo Llpr,,-vo Llkazali i
bliskll
srodnost neurofizio loskog substrata, da neki modeli
vOlinjskog ponasCl11ja va ze i za rzajranije LtzraSle deteta.
nekoliko godina se verovalo da SLl d, ko nflikti i poremecaji dete ta ranog uzrast,,- osobenost lj ud-

27

Mec!ut,im, etolo2'li koji su posebnu paznju posvetili

izucavanju , koje su opovrgle isu viSe' l pSihoanaliticku konstI'UkcijLl, napustaju svoj hidodinamic
k:i model i tim svojim potezom navode s\'oje saputnike da napuste frojdovsku teoriju nagona .
U stvari, moramo priznati da prema sV'im teorija, i mm njih, oslobaaanje energije znaci
zn i prestanak ponasanja; ri: seksualni akt
iscrplj-uje obavezno "l, !; man l .
Jedan psihoanaliticar, Sarl an, ovom pita izvodi s]edeCi zakljucak: ni .imi dokazuj.u
da najve6i deo ljudskih ponasanja prestaje izvrsava odreaenog akta , nasuprot, prisustvo odreaene
situacije deluje stimwativno ... bezanje prestaje ako
progonitelj ode . " prestaje kada se majka
pojavi ... ptica gradi gnezdo ukoliko ima jedno,
gradi ga ako ga neko poruSio . . . !rod koje
osnivaju mnogo kopulacije udvaranje
staje kad zasnovan itd.; dakle, posmatranja
mogla da se objasne Lorencovim hidrodinamickim
modelom, i nijednim drugim modelom zasnovanim
ll da se pokretacka snaga oslobaaa izvrsavanjem
odreaenog akta ." Naprotiv, modeli 11 savrsenom
, skladLl sa mehanizmima fidbeka koji Sll opisani u
kibernetici. ' ')
Kibel'neticke ideje. skoro neizbezne pocev od sezdesetih godina ovog veka, dolaze u momenat kao
alternativa za hidrodinamicki model. Meautim, !
zaista i sto otkriveno zahvaljujLtci dosad
priznatim i zti , to saznanje
sistemll reakcija; sistu koji se aktivira zahvaljLljuci mhiZ11 u kome dejstvujll unutrasnje i
spoljansnje drazi: kibernetika st11pa scenu da
objasnila kako se mehanizam zallstavlja delova drugog, s1icnog mehanizma; sto za nas
ovde aZn to sto mozemo konstatovati da
model objasnjava llspostavljanje afektivl1'ih veza;
od
posebnog teorijskog znacaja to da prastara pretpostavka psihickoj energiji koja tezi jednom l

ske vrste. M~. sa~a. " da to tk . Dugo se

7 :0l da :"':'0t:nJa ?:ola~j . svet sa gtvi rese~ zahvalJuJucl svoJlm stkti, da covek
sve da Sli~ fu-nkcionisanja fizioloskih aparata.
~an:"s se. zna ~a . . kat~goricko utstvlan
stlnkt 1 en, Zlvt 1 ooveka sasvim poaresno
1 o,?veku i .Uvotinji sko,:o uvek potrebno ~cenje:
! ~. duze; 1 kod ~edn?g 1 kod drugog postoji veCi
11 an1 ur:oaenih Sls~ reakcije i pretpostavl se da se aktIVlranJe oVlh sistema i kod jednoa i
~~d drugog .vrsi u odreaenim kriticnim periodima. SLt~t svega ~ostojaD)~. oyih . sistema, da vezivanje
jedan od l Slst 1 da sistem, otkriven kod Zlv,t, postoji takoae i kod coveka.
HIDRODINAMICKOG DO
KIERNEICKOG MODELA

ZahvaljLtjllCi istv iic koje su

smatral, .etolozl 1 razvoju fiziologije izgraaen
energetskl model ponasanja.
Int<;resantno da prvi stvoreni
del k?Jl Sll predlozili vlsk:i strucnjaci etologije, Lo 1 TII:bergen ll svi lani izme 1935. I 1950), iznenaaujuce podsecao , frojdovsku
[ nagona: hidrodinamickom modelu i1i
modelu rezervoara energije.
tom modelu, specificna energija svakog instink[ nagomllava se kao u nekom rezervoarll sa 1spusnim
ye';tllom . Kada sk poraste, clovolj-na odgovarall draz-slgnal da se ventil otvorio i da , doslo
do . reakcIJ. N,.ecLI waziti u finese. ovog modela koji
llklJLtCllJe. mnostvo fnkclOnalruh v i [ in
CIPLl objasnjava sve vrste akNvnosti.
Itsant:, istaCi l Ovoa modela
za vellkl )?sihoanaliticara koji Ll "otkrivaju
samo razradeI1'lJu formll Frojdove osnovne ideje: libidl ~nerglJa nastaje iz pritiska koji tezi da se os]obodl. Pltlsak. pracen nezadovoljstvom, dok osloba1 od pltls,ka dovodi do zadovoljstva . 1 ! s ve iz
pocetka. 1 u lll koji predlaze Lorenc
porast tenZlj<; 1 objasnjava se principLl :
stepenog Un rezervoarra.

osnovu proucav:lZivotinja koje mogtl dopDineti formtilisanju kon instinkta i nagona (iz1aganje l rn1undm
kongresu psioanaliticara, 1959), : Revtle fraIl<;aise psychanalitique, 1961, 633-649.

17) Neke teorijske impUkacije, izvedene

28

29

66

odbacena kao izli5na . Sadasnja teorija prevazilaz i SL1

kobljene i k omplementarne teorije mehanizma i vita
lizma izmedu kojih se stalno grcevito vrtelo Frojdovo
istrazivanje.'~

Kiber.neticke ideje pr051e su svoj put i

svom poslednjem delLl i dalje razraduje
pokusaju ~a m objasni razvoj i orgarnzovanje afektlVnOg vezlvanJa Ll toku dve godine detetovog "
vota. U prvoj verziji svoje teorije (1959) navodi
p~t oblika ponasanja (sisanje, zagrljaj, plac, osmeh, a:kclJa pracenja) li an ili kasnije uticu afektivno
vezivanje. U knjizi i-z 1969. godine m pet
oblika ponasanja zadriavaiu i dalje svoj zn, l
pretpostavka dobija yu formLllaciju: periodLl
od
9 do 18 meseci formirajLl sis tem ravnoteze
inregLllacije c ilj da se detetLl obezbedi blizina
m.!< . Kiberneticka teorija s i afektivnog vezi (control theory of attacl1emel1t beha"iour) savrsena illlstrac ija napLlstanja ili prevaz:ilazenja
ga 5tO se naziva Frojdovska ekonomska tacka gledi5ta.
PARADOKS DVA EKSPLlAIVNA NACELA:
SEKSUALNOST KOD LJUDI 1
LJUBAV KOD :1:IVOINJA

Froj-d lsv da, pomocLl seksLlalnosti i

kroz
preobrazaj libida, objasni dLlbinske slojeve ljudskog
nasanja. Etolozi, pak, posmatranjem ptica i sisara, otkvu da afektivno vezivanje, poteba za neznoscu
i afs?1Lltna pot-reba za ljubavlju osnova ponasanja zivt.

Na taj su nase pred5tave covekLl i 2iV'otinjj

grLlbo m. Da li se moze da su etolozi,
u potrazi za znacenjem, podlegli izazovLl antropomo-rfizma i da slitii, traganjLl za prirodom koia
sakrivena iza maski, sublimacija i l"lipokri-zije
zacije, zapadaju Ll sLlpTotnLl zamkLl redLlkcionizma (5.
18) . . From I?r:ime~uje da se hidrodin.amicka teoI1ija zasniva

1.1 nmstl 1.

da

kroz Frojdovo

odrazava

o(ire~enu socijalnu si.tuaciju: )) polazi od pretpostavke da

sve cov~kove t~Znje. k.a zadovoljst,,u proisticH iz potrebe da se
~sl0~9dl mLlh pr1tlsaka, da zi:ldovoljstvo fenomen
~Obl~lj3 koje t~zi ve~em in~enzit~tu ttllii\fu ljudskii1
lsku::;tava. z pSlhoan::tllzett. (,.L::1 crtse de 1::1 ~vhlis {(
P"l"is, izct. thl'S, 1971, stT. 63).
- '
,

30

denje coveka zivotinju) i coveka vide ka:o divl ju zivotinju, kao .golog mun? U stvari, cemu
ilLlzija? 1 bilo gde da , se zapravo sastoj-i?
Govore6i l,; zivotinja, Konad Lorenc dao
opise koji svojoj preciznosti. nastojanju da se
svako panasanje stavi smisaoni kontekst otklanjaju,
misljenju, svaku SLLmllju antropomorfizmu.
nekoliko iz:voda sa stranica koje Lorenc posvecuje
[ cavki, te vTste pt-ica koje sa posebnom paz.
proucavao:

. Kada ka zem da se cavka-muz;ak zaljubio zenkucavku nije antropomorfizmu jer upravo n

cinu zaljubljivanja mnoge vise vrste ptica i sisara
nasaju se kao liudi. Kod cavki se takotl.e desava da "
lika lu" dotl.e .kao udarac groma ( ... ) Nasuprot
preclrasudama da ljubavi i n zajednici zivotin preovlat1.uje bestijalno, tj. grubo seksualno, t'r eba
istaci Cinjenicu da bas zivotu Zivotinja kome vaznu
ulogu igra ljubav i l1 za;ednica. ,'erel1istvo tl sva" slucaju prethodi bilo kakvom fi z ickom sjedinjava11. Cavke uspostavljaju vereniStvo prole6e koje prvo
dotl.e posle njihovog roctenja, ali sposobl1e 5U da pos talI roditelji tek l1ared11og proleca (ovde sledi dug opis
IIdvaranja muzjaka i odgovora zenke nje~ovo udvan, zatim opis zivota n zajednici).
Par izgrat1.uje cvrstu nu zajednicu i sto su nezniji ;eda'1 prema drugom, to su grublji odnosu pre drugima. Muijal, daje zenk i sve sto n od hral1, zenka prira ova; dar ponasa juci se kao bes pon ptice ( . .. ).19} Najve6i izraz zenkine neznosti
bistanje glave nn? dragog ( . .. ). Ova neznost se n
unu sa godinama "6, naproti1l, uve6ava kroz dugi
period uzajamne vernosti. Cavke " stvari zive dugo, sa19) U drugom delu, pod nazivom sii (L' agression),
u poglavlju pod nazivom .Veza (str. 181"-234) , definisanoj kao
ponasanje koie objektivno znaci uzajamno vezivanje, Lorenc
nastoj.i da pokaze da kod odraslih ptica postoje veze bez seksui1lnosti i seksttalnost bez veze, jednom razdvajanje seksualnog nagana i 1iubavi koje cesce i izraziti kod mllzjaka
nego kod zenki. Uocavaju se, kaie , prava prijateljstva izmedu zenki i m'u zjaka koja ~ista z~.iedn.icko sa st;:kslI.alni~
odnosirna. ))Bdeti nad gnezdom 1 setatl l SLL naJuzvlSenljl
dozivl.iaji u kojim<l da1eko izrazitija emociona1nost i zs~
g u ljbavnoj predigri u samom <lktl1. Ovde ak~vn~st~
rnnogo viSe doprinose intJimnos.ti i prij<ltel.istvu izmed:u d1111
o~go s~ksl1atni akt (Pariz, Flmmi, 1969).

31

u C.N .R.S.

u Paiz preds tavlja sintezu celokpnog

njegovog dela i nosi naslov: Ljubav stvorena, iz~?lje:
i ponovo nadena. Zasto potrebno toli.l 1stlcatl
ljubav? Naucna koketerija? ima i toga . Ud
sam da sve [.
Vec smo rekli da :l' otkrio da se kod
ezLIs-mmun potreba za .n rado zrtvje potrebi za kontaktom s majkom ; da ovaj kont.akt obezbedLl zadovoljstvo i sigttrnost koje se mogu zarneniti i da to skoro neverovat>no z i trajna
emocija. Misleci OV rnll 'l govori l
bavi, dok , opisujuci en rnehanizme, koristi
reznji izraz vezivanje.
U svoj<im eksperimentima, koje toliko puta
novio i do tancina razadio, Harlou stotinu nai ispitivao mll vamost, snagu i zivotnll potre, ove ljllbavi. Dajuci rnladuncettl majmuna zm .L
rnajke, eksperirncntalno ukazao presudni zna:
kontakta (krzno, top].ota) u Od.n~Sll kvs.tl
vezane za dojktl i glad; posmatrao p os ledlce kOJe
nastajtl kod odojceta lisenog majke i opisao lIZajarnno
d elovanje ova dva sistema ILtbavi, ljtlb avi deteta
m m i rnajke ern detetll. U vrerne
posmatranja tome kako ljubav deteta moze da
izleci rnl od rav.noduslosti.
poslednje posmatranje zasltlzuje cla se za trel1utak zadrzimo rn. HarloLl rekao da nes Llmnjivo tesko odvojiti l majke od ljubavi dete
ta Stl majka i dete vezani kao Laokon i njegovi
sinovi. Sreca odojee oseca zbog rnajcine zinee
nagoni ga da se ;; cvrsce tlZ tel0,
majka sve cvrsce grli svog rnalisana: zadovoljstvo .se
taj Cii.n lldvostrucLlje. Qvo se desava Ll rmlrn
situacijama. Meautim, sta se dogada sa nalm
majkorn? Na m sa znk koja (zbog pos ledica
totalne izolacije kojll l0 vestacki stvara 1I eksperimentalne svrhe) nije nikada upoznala rn ljubav
niti bilo kojLl dntg vrstu nezn 05ti? 1:enke 51.':
, k",ko ih l! naziva, ostaju ravnodusne .
s ustvu muzjaka , kada postanLt rnajke (vestacktm 10divanjem) prihvatajLl svoje mladLlnce ili sc gntbo
ponasaju emLt, ga cak i ubijaju ako se
njih pazi dobro. Na svoje veliko ~~:, HarloLl
Lttvrclio l se mladLlnce odbtJa od maJke zbog

nesto krace od ljud. Ako se ima u vidu s

stavljaju verenicke odnose u prvoj godini tivota, da
sklapaju n zajednicu, ako tako mogu da ka'i.em,
ve6 drugoj godini zivota, njihov hrak traje n eo hicno
dugo, duze nego kod ljudi. ZJ )
Suvise ljudski d a bi bilo istiit? Suvise ljudsko,
odgovaa Lorenc, gotovo uvek pre-ljudsko, tj.
5to zajednieko sa vi5im zivotinjama.
Iznenaduje nas ova eavkina ljubav jer nasu,
podseca .n eznost deejih ljubavi i rada se " pre
fi",i6ke zrelos ti .
'"
Qvo r,adanje ljubavii - neznosti fiziekog sjedinajvanja, posmatrano kod Zivotinja, od sustinskoO"
zaeaja za ,na's . 1 ;; dn in koja ;; vise
tiee nasu sHCnost sa eavkama': mlada zaljubljena eavka
ponasa se kao dete. Naravno, vero\'atno reCi psihoana1iticari dobrih starih vremena, decja seksualnost postoji mnogo l zrelosti. 1, dalje, ova
eavkama prica zenki i mazjaku. heteroseksHalna ljHbav. Dakle, seksllalnost postoji .
Qstaje !; da se vidi, to i frojdovsko
queastio vexata, sta upravo ", seksualnost bilo
kakve "l za fizJckim sjedinjavanjem, posebno kada

i;

Zivtirn.

Jedini i da se ov,o pitanje odgovo.ri da

se otkriju, ako to ogce, koreni ovog Ijllbavnog
ponasanj.a i da se vidi da l seksuahlOm
gonu ili , rn sasvim drugom.
; F. l verovatno jedan od autora koji
su se naj"ise bavili proucavanjem ovog pitanja, posmatranjima i eksperirnentima koje v1-sio rezs-maj
mnim.
Ali, mogli bismo da nabrojirno dvadesetak
drugih aLltora koji su se bavili i2Lt~avanjem dgih
vrsta i koji Sll dosli do istih rezltata kao i Harlou.
Clanak HarloLla, za koji srno rekli da predstavlja
znacajan datllrn istoriji geneticke psihologije,
objavljen pod naslovom Priroda ljub avi (The nat=e
love). Njegovo izlaganje 1970. godine kolokvijH20) Del<? prevedeno i kod nas: . Lorenc: Agreslja.
grad - l . .

~l) Autor ovde skrece paznju in da sve vidove neznos.ti. kod zivotinj a i ljtldi sa ponasanjem svojstvenim

detLnJ 5 tvu.

32

kl

co\'eko .. e

osc~ajnoi Li

33

udaraca niti obesll:rabruje: se l,

pokusava da uspostavi kontakt sa m trbu.hom,
?n1dima, bori se iz dana dl, iz sedrnice sedrnicu,
lZ meseca m esec. 1 ;; jedno iznenadenje: l
ravn odllsn os t i grubost popllstaju i od cetvrtog meseca,
Ll vecini s lucajeva, pabeda izvoj evana. KOfi'takt
llspostavljen. Majka, odreden zavedena od
strane svog deteta, biva izlecena od svoje sz .
ovih s majki sii , kaze I-Illl,
, drugo ili t rece mladunce. kod kojli materinska osecanja bivaju . zvluuCi naporima
prvog mladunceta i II kontaktL1 s ponasaju se vec
sasvim adekvatn o sa sledeCim mladuncetom l od
samog njegovog rodenja ili nakon kratkog 'vremenao
Gledano sa clete tove strane, ova posmatranja ukazujll primarnost l, neLlgasiv11 potreb11 za
vezivanjem.
.
Gledano sa strane majke - siroceta, ova ista
sma tranja llkaz11jll da afektivno vezivanje prvi Llslov
onoga sto kasnije biti seksllalna ravnoteza i socil prilagodenost.
Najzad, l1el1Oticna sti
kojLl dete izvrsi 11 odnos ll m a jku - s iroce ukazLlje
!; j ednom pres11dnu lllog telesnog kontakta i
zicke veze s drllgim.
Za povrsnog il onog sa skromrnjim zahtevima sve ovo moze izgledati 11 savrsen om skladll sa
osnovnim tonom tradicionalne s.liz. Medutim ,
pretpostavka koja Se ovim p osmatranj em sasvim sllprotna Frojdovom Llcenj u. Za njega libido,
seksualni nagon taj koji postepeno vodi LI ljLlbav,
lj11bav , krajll lffajeva , samo sredstvo se
stigne zadovolj s tvo . U novoj p erspektivi kod viS
votinj a i ljLldi lj1.1bav , van seksualnosti, i
Llpravo ta ljub av garancij a poverenja i sigLlrnosti,
za seksLlalnost, za l1 predigre, igre
i ostvarenja i za nove oblike Ij11bavi.
PRIMAT SEKSUALNOSI 1
INDIVIDUALISTICKA FILOZOFIJA

Ako shvatal1je seks ualnosti kao primarnog i

svemoguceg nagona pogresno, otkuda onda ava zabl Lld a i koji SLl razlozi 5tO tako lako postala vje rLljl.l
naseg veka i nase civilizacije?

34

Objasnj enj e koje n1.1di 1 novo ,

samo delimicno objasnjenj e; medutim,
gov znacaj 1.1 tome sto potice od a11tora koj1 se smatra marksistom pnihvatajLlCi istovremeno Frojdovo ll
, istina llZ izvesnu selekcijLl i ispravke.
Ako se seks Ll a ln ost prihvati kao ekvivalent Ijllbavi,
kaze From, to znac i da nase dTLlStvo II kome dominira
muski rod izopacLlje Ijllbav, stvara od " pros ti seksLl objekt. Seks llalno zadovoljstvo u tom s lucajLl
samo sebi cilj. Partl1er samo sredstvo da se do d o zadovo lj stva: ni l1i5ta drugo l1ego objekt.
Frojdova zasl11ga 5tO skil1LlO veo laZnog stida iza
koga se skrivala patri jarllaJ.na ideologija, 5tO razotkrio viktorijansk11 blpokrizij LI svog vremena,

ideologija ostaj e dllboko njegova: otlld i l1jegova gres ka da seksLlalnos t gleda kao oSl1oVl1i i Liv
zalni pokretac covekove prirode.
da Frojdov model model mllskog roda,
da Elektrin komplek s nastao n aknaclno, samo kao
105 presli k avanje Edipovog k1 l ks, da SLldbin a
zene, FrojdLl i l1 gvi1 1.1 ce nicima, mirenje sa zavisnoscLl, prihvatanje pasivnosti - l.lkr atko da
do, dobro pozl1atoj lll, is'kljLlClvo mLlski.
Ova analiza se moze l1astaV1iti: sta znac i dmi
pansekSLlalizam. najum e reniji izraz Frojdov froj diznm sa svim jegovim savremcl1im preterivanjima i
pometl1jama? Odbacivanje l fraza i l osecan,ia
_
vr ednost i koje SL1 posta le predmet n eprekidnog lS. Ili dokaz da jedina n'ki drLtstva da
II svim svojim bl i svim svoiim sred s tyima, Ltk1 Lt i naLlkLl, vrsi teror nad jedil1korn, kastrira ?
13ez l1 Lt bi]o ,ta, 1.1 otudenom dLlstvLl, Lt svetll
I kome se ~ejednakosti prodllbljLljLl, u kome se suko zaost ravajll istom brzinorn [ se razvija tehnika,
iavlja se b eznadezno os eclje Llsamljenosti.
Nije ] simpto matic no sto se I takvom momentLI
vo lseban nacin I jezikLl danasnjih psihoanaliticara
javljLlje odnosa - rn clrLtgom? Nama,

sLlilllje,

aka(I~111 Skim ({ ps illo1ozimn

$(:,

svima bez razLike.

bacivalo l" m ov"j " ncpoznat . U stvari, lZ3'

raz odl1oS - - dg mesta u Frojd.ovom pojmovnom sistemu.22)

Verovatno da se nepruznati ili lose shvaceni nesklad izmeau Frojdove teorije i psihoterapeutske prakse, koja zasnovana komunikaciji, nalazi u osnovi
zabune u kojoj nastala konfuzija izmeau libida
i odnosa - drugom , sve u tezniji da se
jedno apsolutno objasnjenje .
Meautim, u ovom trenutku za nas su ml vazni
zlzi relacionizma koji modi i socioloskih deteminanti Frodjovog .
Uostalom, kao sto to
From isp.ravno , postojanje veze izmeau teQrije i istorijske uslovljenosti njenog nastajanja ni
dovoljan dokaz sam sebi da ta teorija pogresna .
Jedini kitii s u inherentni um saznanju .
Dakle, Frojdu, model coveka temeljli se
danas prevazidenom biologizmu. in psVhoanaliticara ga lako prihvata, ali samo nekolicina iz toga izvla6i sve posledice.
nagona poCiva bioloskom indlividLlalitetll.
Dakle, sve Se tLlmaci Eizioloskih potreba za
opstankom i prodllzenjem vrste l cak mozda, i or
sila zivota i smrti. Predmet ljubavi samo sredstvo za zadovoljenje i za prodllzenje vrste, pravi.la
drllstvenog ponasanja Sll samo sredstvo za disi..u .
da SLl ova sr e dstva potrebna da se ove
trebe zadovolje, ali njsLl SLlS tjna nase prirode.
Da objasnio seksLlaJnost kod coveka i seks1.1aIne
anoma1ije, Frojd se doslovno poziva, bez ikakve rezerve, poznati biogen e tski zakon, i to u njegovoj
pros tijoj form1.11aoiji, kome covek tokom svog detinj s tva ponavlja svoj filogenetski razvoj , tj . razvoj
sta koje su pretI1Oclile. Objasnjenje se .,alazi 1.1
proslos ti, bloloskoj proslosti, socijalno donosi
sta sustj.nsko, nista sto bilo zaista novo'J)
22) odsustvu odnos-prema-drugom u Frojdovom
nju videti komentare . Ba1inta love and psycho:lnalitic technique ,
(Psihoanalirticki reCl1li.k, clanak Relations
\' objekt).
l) Uvod u psihoanalizu, gL. ~"CII. Gledanje razvoj i
regresiju(, u kojoj Fd razraauje filogenetsko poreklo libida.
)Kod zivotinja otkriivamo, kaZe , sve oblike seksualnih an
n1 s ~k sua lne organizovanosti u zgusnutom stanju , 1 isto
tako Lt njegovom poslednjem delu Abrege de psyclbl..nalyse,
Paris, , , F. 1949: r:..zvoj vrst~ intervenise tl Onome, razvoj
ljuclske vrste u Nad-ja( .

36

Iz . razloga From kaZe d.a frojdovski n.ode1 model coveka - masine koja se stavlja Ll pokret i
tivjsana fiziolos!<'1m sredstvima, . Rikmen, tl
psihoanaliticar, svrstava f.rojdizam Ll on~ - ~od! pSI.chology, psihologiju coveka kao 1.1sarnl)ene )dk. )
JEDNA DRUGA TRADICIJA:
COVEK DRUi';TVENO

ICE

Dakle, bila su potrebna savesna i potpuno .nova p~

smatranja etologa da se, preko ponasan)a c~vki~
rezus-majmuna i drttgih zivotinja, otkrilo da smo 1
sami, od n, drLlstvene 2Jivotinje i da ljLlbav pret110di seksLlalnosti.
Davanje prvenstva seksltalnosti . da ~e
covek ; :ljvotinji ! tllmaCen)Lt. hg: kOJa
se izdavala za naLlCThU, prema tome 1 naturalistlCku,
Daoas posmatranje ponasanja viSih 2ilvotinja otkiv primat afektivnog vezivanja, eventLlalno lJLlbavt.
Model-zivotinje dobija SLtr znacenje.
ipak, bilo pogresno poverovatj da . shvat~
izolovanom covekLl, shvatanje kOJe slstematlzovao Frojd koje se dLld sa jednom -:rstom p~
zf, bezuslo vno vladalo ! svan PSthologjje do nasih dana.
.
..
.,
Kada kaze da covek od SOC1)alno 1,'
ponovo otkriva pokazuje dn veoma
staru
idej1.1 ! vi PLtt fOl-mU1Is-n 1.1 v:
prvih Frojdovih Tllkopisa. U stvari, 1897. godine Ll kn)lzi Men lalni razvoj deteta i ljudslce rase . . ldv
pise: i clrugi ( ... ) zajednjcko porekl0. S1.1~
pre svega, organskog kl; ~ s-m ZnaCenjLl te !
( ... ), satka,ni od skupa osecaja ( ... ) kOJ' Slt rezllltat
napora, podsticaja i ltzajamnih nervnrh tokova bo~a . t
zadovoljstva. Mealltim, n.alo malo ( . . . ) osecanJe
razvjja se kroz oponasanje drllgih, osecanje drttgog obogaCltje se srazmerno bogatstvLt svestl ( . .. ).
Svako od njih socius, povezani lan (str. 309-510).
24) U kri.tici Frojdove ideologije J From spaj~ Frojdov b~~
sexualis sa klasicnom vaI1ijantom eCOnOffilCttS, UsamlJ~nt
Covek taj ( . . . ) koji. da u.spostavi odnos s drLlglm
kako uzaj amno mogll da zadovolJe svoJe potrebe ~ . ... ). U
stucaja. Jedi~e o~t:lj.u ;,1. strane jed.na ~~goJI su
vezane din z:lJed.nicklffi ll za
zadovoleJnJe nagon:l
(str. 61 ).

37;;fo

Na sn poCetku. p sl1010gij e cle te ta u s klaaiva nje

loskog 1 SOCljalnog bilo afirmisano kroz izraz soc ius
LI znacenju uc1ruzivanje, uspostavljanje veze.
'
. ' Boldvina, rznenaaenje susrecemo . Mark sa,
l bez da s likom sugeri~emo ideoloskl.l
pove:~nost . . Teoretic ar Lt g socijaHzma se svakako ." bay~o p~ihologijom, svoje ideje coveku,
covekovoJ pru-odi, toHko puta n edvosmisle n o i potn odrea~no iznosio. Za nj ega, osecanje s ao
sebl cilj, . to iz.raz odnosa. LjLlbav ljudskost
ostvarene rd, dn'st ostvrurenog coveka.
U
izmeau ljudske prirode
stva;-" Mar.ks razliku
U(~pste 1 IJudske prirode kakva LI svakom isto':'Jskom periodu, sto raz liku izmeau postoh nagona koj e soeijalni u slovi n mogL! promeniti
oS lm 1.1 sm1s1u n m i l.Ismerenosti i relativlo nagona (tvrdicluk, ), stvorenih Ll odreael1m tipovima drLlstvene gnizi _ Dak le, potreba za
odnosom sa svetom, potreba za dugim, l (defirusana kao s, n kao skslst, koja samo
d, nn vid).) este unLltrasnja nl.lznost , U Svetoj
rodlCI Marks p1se:
Neposedan, dni i potrebni
~ dnos Ll?skg m
ljudskom odnos
co~ek~ 1 ze ~ e ( . .. ). Od110S izmedu muskarea i zene
d' od sv.ih odnosa ljLldskih . 1 dalje, u
Jstom del-Ll: LjLlbav ta koj a coveka cla iskrel10
u postojanj e sveta obj ekata l1 njega .
Posle B oldvina, od Llt koji su zastLlpali pretpos taV1ku soeij a lnoj prlrodi coveka, treba pomenuti
~anea ( Janet) koji LI svom pozl1atom predaan 1937. g.d
P0110VO in m socius i
nlm generaelJama p siho loga predlaze da ga uzmu kao
prvcnstvenl pre dmet svojih iZLlCaVal1ja i krajLl,
, .I1] Vatona posebno . Poznato da eelokupno nJegovo de to posveceno rasve tljavanju odnosa
blOJoskog i si1g i problemLl Llzajaml10 povezal1ih
proeesa l1 i dLlgg. Za Vatona, socius
vstv l !ienost van jedinke vec
~0n:- d.rugog ! svako nosi Ll sebi , fanto m koji nasta IZ Zlvotne t svakog za d opLlnjavanj em.
Niko njega tako snazno i sazeto iz razio
gans~L! priTodLl i pl-jmarnost soeijall1og s to to
'; L! I 11.0110 recenici to1iko cesto iti l, toJi.ko
ces to pogresno tumacenOJ: Jedinka s vojoj sus38

tini socijaLna. 011 [ LlutSl1 nLlznos tJ, n

zbog sticaja spoljasnjih okolnosti. socijaJna gel1eticki _")
1 u i s opstvenim radovima, koji ,s u sazreva1i
pod podjednakim ~jeaj e l1 i Gezela (Gs,
vod eca uvek l (doduse u blbl odnosa
zaneima) [ socius-a, tog primarnog dvojstva.
Sa
zes tll10m ! u danas nje vreme izgledaJa smesna i
nepotrebna istakao sa neophodnost da se najzad odnos - m - drugom sh va ti ozbiljno, n ! do tema za . U s tvari, dn~ drugom u ontogenezi iarn bioloski d etermin!sana
Oinjenica .. .. Onog t kada se ovo shvati l
dobijene osnovu posmatranja dobijaju novi
smisao i samim tim veliki problema s .")
Tekst iz 1958. godine . Koincideneija ili konvergentnost ? iste gd H aTlou put pise
irdi ljubavi, Bolbi rusi teoriju iz10Van1
kLl Ll svom clanku prirodi veze deteta majke_
MeaLltim, !t koji , n agovestava tice se
sa mo ponovnog otkrica aJnl tradioije" ) d o koje
dolaze etolozi i neki frojdisti. Najpre etolozi, potom '
p s iloolozi koji SLl kui za i, t!ivl.l sill
prirodLl direktno osnovu posmatranja i eksperimet . Mealltim , !cod autora koje sam naveo, od Marksa
do Valona, soeijalna id isticana Ll skladLl sa
opstirn teorijsk..im shvtani , ili osnovu intuicije,
razmisljanja, dedLlkcijom. Ali , i viSe od t oga.
U marksistickoj ili valonovskoj tradiciji socijalnost
se pripisLlje iskljucivo coveku. Sustirla otkrica da ovo
") Uioga drugog u svesti . . Egypt. Psych., 1946., ponovo
objav1jeno u Entarzce, specij aJni broj, 1959 , 279-286.
26) U knjizi . B1izanci, p ar i osoba., Pariz, P .U.F. 1960,
tom str. 396. Tada jos u vek nisam mogao da predvidim koli
ko
u narednim god.inama, o dnos-prema-drugom biti ozbllj shvacen i postati krem-torta klinickog psihologa.
27) T.reba napomenuti da Rene $ , S~ radovi .lisa-

te.

an majcil ne ljubavi utril ptlt otkriCima vz.-:~. za afektiVno

vezi vaje, svrstava S1 sebe u francusku trad.icIJu ( . 2:anet,
. Valon) zadrfavajuci pri [ tI:adicionalne Frojdove modele
( $ teorijsl<Jim izvorima videti sta sam kaze

tome u knjiz.i Gubi,tak m:1jke od strane

d t

(La perte

de l mere par l nourrisson), Enfance, 1948, 5, 373-39 1. U

njegovoj :.nLizi hospitalizaciji ocigleda:n uti.caj V~onov.ih
icleja emoaiji i socius-u. Dakle,. moze se :r:e~~ d~ ~ .SpIC,
manj e ili vise odlucno, prva spona lZmedu trad.icIJc Liblda 1 tradicije socius-a.

svojslvo postoji talcode i

Ll

f.ivotinjskom svetL'. Narav-

, hcl precizno i dobl'O definisati sta se

podrazumeva pod socija1nom prirodom da se izbeO'lo

klack~nJe" lzmedu potpunog zdv coveka i zi~o

t

nJlhovog poistoveCivanja koje ponekad tako

fsa.ntn.

Medutin:, antr~'[)Qlogija. izgradena socijal~J.O.J SP,,:cIfIcnostl coveka l vlse prihvatlj . Treba

lOJ ~aCl druge osnove. U stvari, sada znamo da
ZlvotinJe. rusu vise pri Zivotinje - msi izol 1. .

'

FROJDOVSA KULA OD ARATA

1 NJEGOVA PROROCANSTVA

G~di.ne 1920. Fr?jd pisao; "Biologija domen

Ylecl~fln<san<h moguclLostz, nauka od koje s un
m'{, cZ.a '! l1nn [un [!
/ ;, moze~o da ,' odgovore koje 01
, 1 pruz,. za l1e!co/zko c~esetina godil1a pitanja
kOJa smo ,sebz postapz/,. , oclgovori motcla mti
takvl / sve nase vestacke gradevine sazdane cl
pretpostavkz porusiti Icao '/ od karata.")
Pro.te kl,? j~ pedeset godina. Odgovori Sll tll, neke
SLl dall bas gVI .
. Sta j~ .ostalo od gradevine? Osnovne prelpostavke
blj~ ~ll .ljb}d? 1 nesvesno. Sll l pokllsaj naucnog
razJ~snJ~vaJlJ a stg odnosa tela i dLlse i
tkv po.rekla i mehanizma psihickih
OSnOVll nJlIl.
. Hrojdovs~e pretpostavke Sll, nesumnj ivo, nastale pod
ut,caJem fIZlOl<;>skih" modela iz druge polov.i:ne XIX
ka, preds.tavlJaJu lhv pre vod ou psiholoske izraze
su, t. ,. n e~a vrsta mesavine l oblika
lzmcdu fIZlOlOSkog. i svesti. Medutm, da li
oval;,vo resenJe, kOJ: Ll vodi posredni l izmedll tela
clllse, .resava sta? prela'{,a ostaje S .
Oscilacij" definisanjLl ov Iid i nesvesnoO'
SLl dokaz ill. nedo.recenosti i nezadovoljstva samog
FroJ~.a. EnerglJa kOJLI 011 uvodi, pretpostavk a libidLI
model [( p.redlaze ll (i-~lmI1Iz) 28) Osim principa zadovoljstva, u Essais de s . ,
JankeLic, Pariz, Payot. 1924.

prev.

ziv; i se Fl (Fechnel'):
svako objasnjenje
pociva l1 otkrivanjLl l1eke slle, l1eke energije. Medutim,
.kod Frojda psihickoj (!) energiji. Libido , u

srvari, psihicki aspekt se ksualnog l1agona.

U stvari, Frojdovi modeli prethode njegovim klinickim zapaianjima i nezavisI1i SLl od njih. I, kada se pod
pritiskom tih zapazanja 011 udaljava od svojih modela,
Ll njegovom delu otkrivamo skretanja koja ga, posle
dugih kolebanja, kako kaze, posle dugih lutanja,
odvode u mit bioloskom. Od tog momenta sLlprotstavljeni nagoI1i libida i samoodrzanja Lljedinjllju se Ll
is ti osnovni instinkt - ETOS, koji se bor.i sa instinktom
smrli, LiSt. 1, nesvesno l1ije , strogo gledano,
poseban aparat. gllbi supstal1cijalni oblik. Instanca
Ida (0110) ocigledno nesvesna, i Nad-ja takode
nesvesan 1I pogledLl ni1 kOji ga odredLljLl.
1 sve se 6ini da Frojd .n aslLl6ivao, ali ni g
iskaie drugacije, sem ovako metaEoricki i vitalistickim terminima, alst Ll kojoj covek ni izolovan i
gde nesvesno nije Nesvesno. dobrim delom l1
pLlstio l1 modele iz svojih pocetnih radova, ali nije
druge l1 raspolaganjH. Tako , istovremeno i
dogmata i skeptik, gradio svoj nacin k
o d karata.
duti, 011 d'Llboko verllje u biologijLl. U njegovom
poslednjem delu ocigledl1o da nista od svojih l
cion:istickih ni napLlstio . Za nj ega
slost vrs te (filogeneza) prisutna Ll IdLl () ,
slost civilizacije verovatno 110 zivi u Nad-ja. 1, suprotno od in svojill Llcenika, smatra da
gova opsta s psilliCkog aparata podjednako vazeca
i za vise zivotinje koje sa covekom psilloloske
s liCnosti i dalje precizira; Dovoljno prillvatiti
stojanje Nad-ja sVL1da gde , kao kod coveka,
ralo da trpi l detil1jstvll dosta dLlgu za",isnost ... .
Ne poznajllCi .radove etologa koji u to in
da se pojavljuju, Fr ojd zakljLlcllje viSe izrazavajLlci zeI d a se ps ihologija zivotinja i jos llvek pozabavila
interesantnim izucavanjima kOja se ovde nllde.")
Nesumnjivo pogresno bilo smatrati, pose bno
kada Frojdu, da su s<istemi i modeli sllstina " ) Abrege de P5ychana1Y5e, P.U .F. , 1949, 51' . 6. Qvo posledF1'ojdovo delo, ~iji cilj da objedini psihoanaliti~kQ
llcenje, zapoceto 1938 . godine i ostalo nezavrseno.

41

::I1v

ucnag dela. U veCini slucajeva , , ulagu potpor skela i moze se nikada znati 5ta ostati kada
se skele konacno skinu.

REVIZIJI OSNOVNIH

Zahvaljujuei nedav;nim otkricima, prelaska

od tela lca d1.15i pojavljuje se kao lazan ili lose
stavljen !m: ljubav se vi5e kao eventualna po&ledica seksu alne potrebe, potreba koja
postoj" u zivotinjslcoj prirodi:
sacijabilnost treba
povezivati sa fiziol05kim potrebama, treba
Ll drugu kraj nost, ib stavljati nasuprot jedno drLlgom: socijabilnost deo bioloskog isti kao
glad, zed, seksllalni nagon.
Naravno, sve 05 Llvek ni . tacno ispitati da li ova biol05ka potreba za clnlgim proistice,
posebl1o kada (ovekLl, iz negativnih llzl"olca,
zbog nesposobnosti novorodenceta, [( 5ta ve1.lje Va[, ili pozitivno odredena Llrodenim sistemima
akoija. U svetlll etoloskill istrazivanja i novih saznanja
Ll molekularnoj biologiji, trebalo preispitati, bez ikakvih iclealoskih predubelenja (bilo levicarskih, l desnicarskih) blm llodenog i stecenog.
Povezanost
saaijalnog Sa bioloskim inni, k sazn a do kaga se doslo_
Medlltim, postoji opasnost l sllvise cestog dvosmislenog koriscenja socijalan. se koristi, bez
nuZnog zlikv, da se oznaci interpersonal veza (medusobni odnos jedinki), ka:o i za oznacava realnosti grLtpe . Na pogresno koriseenje
nailazimo kod sv anglo-saksonskil1 tcoreticara afektivnag vezivanja, dosta cesto i kod teoreticara sacius-a,
kojima se desava da SOCiLlS shvate kaa zacetni i
mitivni obHlc dr1.,stva."') .
Mesanje pojmova sllsreeema i otkrivamo Ll neusklac1enosti jezickog izraza vanja. Socius i dr1l5tvo mll islll
etimoloskll osnavu. Zajedniclco kl stvara podlogH za ideje da se tll radi raaanjll jednog iz clrLl.gog.
Afektivna veza Ll ranom detinjstvll postaje tako 05.30) Svi anglo -saksonski aLttori govore oearly social behavior
(rano socijalno ponasanje) da izrazHi najranije ds dete
t<1 ili mldLt m majci.

42

ka~nrij.i])
sucijall1i11 st1.lkt. Socius embrio,?
dl-11stva . PolazcCi od etimol.oSkc. z.;k ~OjH -ll sebl
socius, sto znaci vezal1 1 nlsta Vlse, dolazl se
du ideje nastankll j ednog iz drugog. Posledl~e su
Lltoliko sto se SOC1US, ova veza, sada :v~
[( biol05ka real'flOst: objasnjeno S~clus-om drustvo
isbim potezom utopljeno u lglU.
. .
tak ako dakazana, i pored toga 5tO. , b~
s uprotno svakaj veravatnoCi,. da . fenomen Sllg .'
m il1dividL1alnag pr01stlcll lZ dva p,:ralelna nacl izrazavanja, ali bazi isuh g~, lstlh kamplekasa i istih neLloza, cak i ako l lo ustanovlJeno da
l'udsko drLlslvO ima iste elementarne struktllre kao I
~eka zivatinjska dllstva, cak i ako l t.vden
su logika Zivata i logika ljudskrh grpacIJa lstovetne, ostal0 igld da svako dru~tvo, . svaka ljud:
ska grllpa odl'elene velicine~ p-lstvl 1"l ~~~
koji nesto vise nego dk, kOJll tra,nscendira
dinka. realnosti st saSVlm drllg.O od

skupa ili zbira individualnih ~ezH/.anJ.a. N.~ smeJL~ se

mesati pojmovi afekt ivnog ve1:lVal1Ja 1 soc!Jalne
1nte.. '
k .'
Postavl ja se pitanje [(l se ~'-0cema! L1 Oj~ se
Llslovima s afektivnog veZ1V~nja pY~peaJH ldL1ca socijalna i seksL1alna pOna5anja.
osecajnosti sta posebna da '- kaze .
rec nepoznata za anglo-saksonsko pOdrllCje, [( alltor
poplll Frojda uopste ks.tl, l retko;
koja lO vrednC?st .. Ra 7lozl
tome SL1 sto [ istovremeno Jedan hallstIcl" ,
lose definisana apstrakcija, sa lO l1
ZVLLk<Jm .
Da bisma znali sta nas cini osecaJrum ,. za5to i n~
koj i 6i, da bismo eventllalno dali ll~: s.tatus
ffiLl osecajnasti, mm b,lo kakvog afektl~lstlcko~ sta, potrebno pristupiti, sa. svam mgul objektlv:
110SCU detaljnoj ana1121i 1, razvoJ~ 1 raznovrsnosU
nasih odnosa - prema - drugom,. nasil1 odnosa p~a
svelll i proL1Citi dete.rminante, l:'-z.rn: s,,:glasnostl.
meclLl nasih odnosa 1 m1; IStlZl tl kOjlm L1tV lt.,
biloske vrednosti dabrog i 10seg, nasi vodicl
kroz zivot, rlsu Ll ljLldske i socijalne vrednostl,
pod kajim nepovoljnim okalnostima magLl da se lia pa:
, kako kriterijumi isti.itg i laznog us.kladujLl 1

gracije.

43

, uzajamno uslovljavaju sa kritiui loseg i dobro cr ;

kakvi su dijalekti cki odnosi izmedu anoga 5tO s''
onoga 5tO saznajem; i da l, kao sto kaze Karl Marks
l ll coveka da ll u svet objekata izvan njega:
Radovi afektivnom vezivanju dali Sll odlucujuci
dis i programll . sam izrazio
pocetku studije govoreCi da m radovi pomazu
da naJzad stvarno otkrijemo korene osecanjosti.
Peros, 30. decembar 1971 .

Dzon Bolbi

OSVRT NA ISTORIJSKI RAZVOJ

TEORIJE AFEKIVNE VEZANOSI

POST-SCRIPTUM
Nzv idi i cinienica izlozenih u claJDku cudno koegzistira sa odusevlj enjem za etologijll,
llku m o di. Opasnost od ovog odllsevljenja teznja
da se prenaglj eno covekovo ponasanje svede dl
-zivotinje, najprostiji od ovtih dl, opasnost da
se llzme za slicnost 5tO samo analogija.
Slicnost u ponasanjima koja se ll istovreme, , kod ptica, i dece, rnoze se
.jasnit.i da SLl ponasanja nastala selekci u toku evol.Llcije svake vrste: ali ii dovoljan
dokaz f!logenetskog kti.Litt , otlld, identicnos ti 11:izam. Stavise, sto za dn vrstL1
moze da bude steceno za drLlgLl.
Uporedivanje zahteva da se ispitajll i razlike i slicnosti i i u sLicnos tima treba trazi ti razlike ka:ko
~d l -:aljano i stvarno eksplikativno. Slepo
rlScenJe etolosklh rn odvelo nauku u del m 31 )

Paznju odredenog istraziv<l:ca prvilacio. <;>d;

nos koji p05t.?ji izmedu raz;rOJa p~lh<;>pa~s~e 1icno.st.J. 1
lisavanja m ll. SVl su l plsal1 1 obJavlJlval1
radove ovu tu od Levija (Levy, 1937) , (1940.
i 1944) do Bendera i Jarnela (Yarnell, 1941). Spic (Spitz)
koristi drugaciji metod u razvoja detet~
ranog zrasta u zliiti ustv za .decu .. NJe.govl
radovi Sll lni 1945. i 1946. godme 1 lDli
liki odjek, naroCito u SAD-u ( radove p ozivam se
u knjizi Maternal and Mental Health (
terunska necra i dusevno zclravlje).
Monocrr;fija k OjLl sam 1944. godme temu
veza iz~dl.l sitllacij e II porodici i lopova lisenih neznosti koja izdata 1946. godine, posebno
zainte~esovala Ronalda Hargrivza (Hargreves), koga sam
dobro poznavao. Godine 1948, neposredno. posle .njefi\~
vog ian 1 Svets~oj zdrav.stveno.J orga':l1zaClJl,
zatrazio od da lreml Jedan lzvestaJ te koja l.Iticala pojavljivanje knjige Matenr:sl~(l
nega i dusevno zdra,:,lje,.ob javljene .1951 . gd, .
takoae pobudila "el1ko mteresovanJ.~. Uk?liko sam Vlse
u posledice \isavan.la m \Jubavl, UtOl1ko
sam zadovoljan teorijom.
PRIME.NA E.TOLOSKIH PRINCIPA U
PSIHOLOGIJI COVEKA

.
3L) N~jzna~~):j?lji ."rado~ 7Eolog~ i psi.hol<?ga koji su doprine
]1 da se lzdvoJl 1 defirlllse arn afektlvno a veziva.nja bice

objavljeni u dvobroju ko ~ekcij e ZETHOS pod naslovom

mL i de te (Le singe ! l' enfant).

Jedan p rijatelj skrenuo Z r,:d Lore?ca

(Lorenz) koji II stampi pocetkom 19:>1. godl;"e.
U tOkll leta, razgovori sa Dfulijanom Haksl1J em (Lli.l
45

.~,

Caso:pis
"psIOLOGIJA"

God.V br.1-2 (1972)

PIJAZEOVO GLS'

PIAGET,

2.

Shvatanj~

razvoja koje mi odnosi se naro~ito kognitivne funk

tesko ga razumeti ako s pode od njegovih bloloskih pretpostavki i
ako se razrnotre epistemoloske pos ledice koj ima vodi. Zaista, os novn i
pootulat kome icleje koje ukratko izloziti j~ste da s
srecu isti u tri sledeca podrul:ja : (l) adaptacija organizma s
sredinu u toku tog razvoja i autoregulacija koje karakterisu "epigenetlcki
sistem" (posto epigeneza u embrioloskom smislu neprestano ddiv, u
isti mah , iznutra 1 spolja); (2) adaptacija inteligencije u toku obrazovanja
struktura, koje zavise kako od progresivnih unutranjih koordinacija tako
i od nI ste~enih iskustvom; i (3) obrazovanje kognitivnih i1i epistemoloskih r elacija uopste, koje predstavljajU ! prostu kopiju spoljasnjih
kata, ! prost razvoj struktura preformiranih u subjektu, skup struktura
koje se postupno obrazuju neprekidnom interakcijom subjekta i objekta.
, .

1. Saznavanje

od.nosi

trans{ormacije

Za zdrav r azum izgleda prirodno da saznavanje objekata proistii:!e iz niza

registrovanja, motornih s , verb alnih s. itd. koji !
nastoje da daju neku vrstu figurativne kopije objekata i veza,
teligencija treba samo da klasif ikuje, povezuje, itd . razlil:ite informacije
u sistem koji uto1iko koherentniji ukoliko su "kopije" ta~nije. , U takvoj
empiricisti~koj perspektivi, t:itav sad rzaj inteligencije dolazi l, koordi koje organizuj u poti~u jedino iz jezika i simbolit:kih sredstava. ,
intelektiialistit:ko tuma~enje t:ina saznanja , u stva ri . opovrgnuto
svim m razvoja, posebn o senzo-motornim i prelingvistitkim ni kognitivne adaptacije i inteligencije. Zaista, d a saznao objekte, subjekt treba da deluje , m tome, d~ ih transformise. Potev od najelementanijih senzo-motornih akcija do najfinijih intelcktualnih ,
koje su uvek akcije (udruzivanje, redanje, dovodenje u korespondenciju,
itd.), interiorizovane i izvr~avane u mislima, saznavanje neprestano
vezano sa akcijama , znaci sa tTansfoTmacijama.
No , ako to tako, granica izmedu subjekta i objekata nikako
pred povutena, , narol:ito, niposto stalna. Zbilja, svaka akcija Cini da

1 Jean Pi;'}get, Le po{nt de de Ptaget, Internationat J ourna1 ot Psycho!ogy

Journal Interna tional de Psychologie, 1968, vol. , No. 4, 281-299. Prevedeno sa
dozvolom ' zdavata. Prcveo: . kVlt .

12

. PIAGJ;

obj~k.ti i ~':1.bj ekt nerazlu ~iv ~, svest koju ukt sti~e

~:-'OJOJ akC!]L o~uh vata, izmedu ostalog, sve vrste subjektivnih obele!ja u ko.
)lm8 mGze, bez dugog vezbanja, da prepozna sta zavisi od obJekta, ta
od ]g sa,?og kao aktivnog subjekta, sta zavisi od akcije kao iakve i kao
transforr:naCIJe po~etnog' u zavrsno stanje. Saznavanje, svojim poi:ecima,
polazl, dakle, nt od objekata, od subjekata, od interakci;a, u po~etKu
nerazmrsivih, izmedu subj ekta i objekata. sto to !: Boldvan (. .

Baldwin) dob ro uv ideo, mentalni stavovi novorodenl!eta l0 verovatno

"adualisti~ki", to zna~i poznaju bilo kakvo razlikovanje i bilo kakvu gra nicu izmedu spoljasnjeg sveta, koji obrazovali objekti nezavisni od subjekta,
i unutrasnjeg, subjektivnog sveta, koji raz1il!it o~ sveta objekata .
Epistemoloski problem , d akle, neodvojiv od problema r azvoja lnteligen i svodi se postavljanje pitanja kako se subjekt postepeno osposoblJava
da saznaje objekte ka o nezavisne od njega, to jest postaje sposoban da dode
do objekti vnosti. Zaista, objektivnost n ije n ikako datost, kao sto to
ruje empi rizam, i osvajanje obj ektiv nosti pretpostavlja n iz uzastopnih i uvek
pribliznih koordinacija.
.

konstrukcije

nas vodi drugoj osnovnoj realnosti - konstTukciji koja ! prOlZ1lazi iz interakcija kojima srn upravo govorilL Od trenutka kad se sazna objekata postize prostirn gomilanjem in!o rmaci ja iz spoljasnjeg sveta,
proizilazi iz interakcije izmedu subjekta i objekata, nuzno pretpostavlja
jedno dvojno organizovan1~: 5 jedne stran e, ~ci j_~amih akcij a, , S
druge strane, do~odenje ~bjek ata _~ odnos_e, Ako saznavanje obj ekata uv ek
podredeno izvesnim strukturama akcije, strukture treba, dakle, da b udu
obrazovane (constr uites), i nisu date u objektima, posto zavise od akcije,
u t ubjektu, da da koordinira akci je, koje nisu
nasledno programirane (l:ak 'i ako se pretpostavi izvst urodeno funkcioni, jer u vek pr.eostaje da se struktu ira).
Jedan primer za konstrukcije, koje p o~inj u od godine,
jeste knstrukcija koja omogucava detetu, izmed.u 9 i 12 meseci, da otkrije
stojanost objekata u zavisnosti od njlhovog polozaja u opa!ajnom polju, zatim izvan njega. , da se doslo do ~ee postojanog objekta, kOji je~a
yj~an od akcija subjekta, treba obrazovati no;'u '-strukturu - strukturu "grupe
mst4l, u geometrijskom smislu, ~jje se psiholosko zn a~enje sastoji u
mogucnosti i zaobtlaienja. Kad jednom zavri organizovanje, k oje niposto dato pocetku razvoja treba da bude k onstruisano i uzastopnim koordinacijama, tada omogucava objektivnu
' strukturaciju pokreta predmeta i pokreta sopstvenpg tela: objekt postaje
zavisan pokretni p redmet koji moze da se prepozna u funkciji
stanja i uzastopnih polozaja, sopstveno telo, umesto da se mt sredi~tem
sveta, postaje isti takav objekt medu drugim objektima, su premetanja
polozaji zavisni od preme.stanja i polofaja samih objekata. 'i'u postoji, izmed:u
12 i 18 prvih meseci, neka vrsta kopernikanske revolucije: dok, pol:etku,
subjekt sebe smatra, nesvesno, nepokretnim centrom univerzuma, t,
zahvaljujuCi toj organizaciji postojanog objekta i prostora ( , uz to, organizacljom vremenski h serija i kauzalnosti) malo poj edinal:no pokretno telo
skupu drugih pokretnih tela njegovog uruverzuma.

PIJAlEOVO G LEDISE

13
111. Autoregulacija

Konstrukcija struktura pretpostavlja, razume se, fizicko iskustvo i isku-

stv~ne pod.atke. A1i, pretpostavlja i mnogo , posto koordinacije akcija

sub)ekta nlSu rn proizvod iskustva zavise i od fak tora sazrevanja i sa_!110i.n., .~arotito ?dneprekidne aktivne autoTeguLacije. itno -:
dakle, za Jedn u teorlJu razvoJa, da zapostavi aktivnosti subjekta u epistemoloskom znacenju e'i , i to utoliko vise ukoliko epistemolosko zna~enje
hvata dub~ko bi~loskQ znacen~e: zivi organizam, takode, n prost odra, svojst~va sd1 kOJa ga okruzuJe, i sadrzi stru.ktuTaciju koja , u toku
ep1geneze, postepeno obrazuje i nije potpuno preformirana.

sto vazi za senzo- motorni stadijum ' se svim stadijumima , nivoima kojima su se prvobltne akcije preobrazile u
racije, to jest u in.t,griorizovane akcije (cf. sabiranje koje. se moze izvr~iti
materijalno u mis1ima), koje su reverzibilne { za inverznu
~~,U. ~duzima~je} i predst,~vljaj~ cel.ovite strukture (logicka aditivna "gruplsanJa 111 numerlcke "grupe ). S blOloske tacke gledista, procesi autoregula su 'zaista sustinski, posto se u sve transformacije prganizma, <1
rocito od pocetka njegovog ontogenetskog razvoja. Prirodno , dakle, sto ih
srecemo n i od prvih senzo-motornih
lutanja. Zaista, uz smitik [unkcije i reprezent.ovanja, autoregulacije
postaj u anticipatorne i retroakt.ivne ([eedbacks), 5tO ih sada usmerava
u pravcu operac ione reverzibilnosti. U tom smislu, moze se, dak le, operacija
smatrati "savrsenom" regulacij om ( kibernetickom smislu), znaci da se
sastoji samo u naknadnom ispravljanju <: iZ)lr~enih postupaka,
i u prekorekciji gresaka kao i u konstrukciji .
Izmedu analiza decjeg ml i analiza naul:nog j~ l jenja smeo da
postoji prekid i zbog toga se razvojna psihologija neminovno produzava u geneticku epis temologiju. narocito vidljivo terenu 1 0gik-mtm:
kih struktura, kad posebno razmatraju, ne, kao pod 1I i I, onakve
kakve se koriste za strukturiranje fizil!kih podataka. Zbllja, strukture pretpostaYtljaju u sustin i veze uklapanja ( inkluzija), reda i ksdi . No,
to su zacelo veze bioloskog porekla, , pocev od struktura genoma (DNA)
i svim rn epigenetifke, zatim fizioloske organizacije, nalaze se strukture uklapanja, reda i korespondencije, nego to se ispolje .i ponovo
zuju razlil:ltim stupnjevima ponaanja. u, zatirn, osnpvne strukture
, potorn inteligencije u m razvoju, nego to"se nadu
terenu spontanog(misljenja, zatim ksivg miljenja, i pruze polaznu
za aksiornatizacije progresivnog apstrohovanj a kaa to su logika i
matematLka. , ako pr~dstavljaju apstraktne nauke, pitanje za psihologa
da sz "iz ~ega apstrahovane". nisu apstrahovane iz objekata samO
iz objekata. su apstrahovane delom, samo ml delom, iz zik,
jezik s i takoue zavisi od inteligencije [Comski (Chomsky, 19135)
kaze ito Z:l d intelektualne strukture] . Polaznu tacku ovih l gik-m
ternatickih struktura treba, dakle, traz[ti u aktivnostirna subjekta, znati u
rn najop~tij i h koordinacija njegovih akcija, , kraju krajev8 , samim
organskim strukturama. Zbog toga izmedu bioloske teorije adaptacije
autoregulacije, razvojne psihologije i genetifke epistemologije postoji duboka
srodnost; i <'!ak tako duboka da, ako zapostavimo, uspevamo da stvorimo
dovoljno opstu teor!ju forrniranju ' inteligencije kod deteta.

14

IV. Asimilacija i

PIAGET

kdi

. Psiholoko zna~enje prethodnih razmatranja jeste da osnovne psihogen.~tl~ke yeze mogu ~vesti "sii, da se sastoje u ..
C1]a~. 1 t? ~ak~ . u bloloskom tako i u saznajnom smislu. S blolo~ke ta{:ke
gledls~a, aSl~llaclJa se sastoji u uklapanju spoljasnjih elemenata u strukture
gzrn, bllo .~a S~ .. zvs u procesu obrazovanja. No, ako
to tako, razumlJ~V? da .opsti ' asimilacije vaZi i za s,
za ?rganskl zlyot: z31Sta, nlJedno , iako za pojedinca,
tstvl apsolu~nt .I?0{:e~ak; O~O uvek kalem i seme i svodi se,
tome, aSlmllt~a!l~e nO.~lh elemenata u obrazovane strukture, koje
su , kao kS\~l m stecene. Cak se ni "glad za drazima" Herloua ~
(l~, 1962) sastO]1 u prostom potcinjavaju sredini, traganju za
"funkclOnalnom hranom" koja mofe da bude asimilirana seme ili strukture
koje daju odgovore.
U tom pogledu tr~ba . ist~ci ~ oliko l sema dra}.-odgovor
kao opsta ~ema ponasanJa, ) ocigledno da , svega, potrebno, da
~~ka draf Iza.zvala odgovor, da organizam . subjekt bude osetljiv tu draf,
11.1 posedu)e potreb~u IIk.~~petenciju", kako to iskazao Uodington (Waddgt, 1957), ~ em~rI01og~}I, da. ? okarakterisao senzibllizaciju neke in?uktore. No, recl da nekl gzm i1i subjekt szibzi neku draf
1 kompetentan da odgovori znaci . da ima neku ~e
strukt~~u u koj.u ta draz asimr, u gore definisanom zn, to jest
uneta 111 u~lopl]ena. ta o5ema se sastoj i u spremnost1 za odgovor, tako
da, u stva rl, semu draz-odgovor treba pisati u dtm ob1iku S _ R
u obliku S::: R ili S -- () _ R~ gde asimilacija drafi S struk:
turu .
. ako.. , .. razvoju, )~l .asimilacija blla u pitanju, nikad '
tvl va~IJacIJe, dak.le n1 stlcan]a, 1 sam razvo j. Asimilacija
hodna da l se obezbedlla neprekidnost struktura i uklapanje novih elemenata
':l ove strukture. No, . b.ioloskom terenu, asimilacija nije nikad ~ista, veC
akomodacl1om. Zalsta, u toku razvoja fenotipa organizam asimilira
supstance .ne?phodne za. odrzavanje svoje genotipske strukture, ,
tom.e ~a 11 tlh supstancl m izobilju retke, ili tome li su
~?
~e s~~st~nce zamenjene drugim. ponesto razli~itim, stva r aju se vece
1l~ m]7 1 l (.m~ u velicini ili formi), nenasledne i zavi5ne od
dlne, kOJe se cesto nazlvaJ u "akomodata". 15to tako terenu an zva~~o ":k~d!" ~ neka sema ' struktura) asimHacij~ vie
111 ~an}e .lzme'nJ~~a dejstvom objekata koji asimilirani: prim er,
o~o} ~.e kOJe \mill svoj palac u m sisanja vrice. druk~ije pokrete pri
lS~U .v.? palca prilikom sisanja dOjke; , dete od 8 godina
ko]~ aSlI!Hllra ~ .rastvoren u vodi sa supstancom kOja konzervira,
da lzvrs l duk] akomodacije nevidljive cestice nego kad rad.ilo
vid.ljivim delovima.
. ~~. adapta~;a, kao ,1 bioloska, sti se, dakle, u ravnote~i izmedu
aSlm'laclJe 1 a~?mOd~CIJe. Ato smo to videli, ne postoji asimilacija
bez akom?dacIJe. A~l,. tre~a yeo~a insistirati i ~ ne postoji ni
kmd ~ez 1ml1l). S bl010ske tacke glediSta, ~L}i iz
~ay~ ~)) o~og st? ~?~ .genetika naziva "rI reagovanja" :
notlp m2 da p~uZi m ~1i . vlse slrol<u lepezu akombdacii.a, ali u
sve u~tltar l:. stattstl.~ke odredene "rm". Isto tako, kognitivne
tack~ gledlsta! Ukt ] sposoban za raznovrsne akomodacije, 11 u izvesnim
-1m kOJe nametnute potrebom odrzi odgovarajuca asimi1aciona
truktur.

PIJAZEOVO GLEDISTE

15

"asocijacija", koji su ),10upotr ebljava1i razlil:iti oblici asocijacionizma od ur () do l0 i Hala (Hul1) , p ~oi.z lazi tako tek jz vestackog rasparf:avanja jednog celovitog koji odrei1en ravnote~om
izmedu s akomodacije. Kad kaze da Pavlovljev ""
zvuk sa hranom, koja izaziva njegav refleks luf:enja, to neta ~no,
l0 nepotpuno, ako zvuke nikad prati hrana, uslovna reakcija
ugs zbog odsustva il kakve unutrasnje stabilnosti: uslovna reakcija
traje jedino u funkciji potrebe za hranom, dakle, izvesne ' akomodacije 5
tuaciju. stvari, "asocijaci ju" uvek asimi1acija u prethodne strukture,
i to prva neminovnost k oj u treba zapostaviti; s druge strane,
slucaju u kome "asocijacija" donosi informaciju, to proizilazi 12 aktivne"
akomodacije, ne iz prostog registrovanja, i ta akomodaciona aktivnos t koja
potiCe asimilacione , jeste drugi neophodan faktor koji treba z
nemariti. Samo, nivoima razvoja i novim blmm kOji se postavljaju pred subjekta, ovu osnovnu ravnotezu izmedu aslilacije i akomodacije
lakse ili teze postici, naro~ito vise m postojanu i trajnu. Medutim,
takva ravnoteza ponovo srece nivoima, bllo da radi razvoju
deteta razvoju naucne misli.
Da m poslednjom, jasno se bll0 koja fizi~ka (
loska, itd.) teorija sastoji u simu poj:.va u lzvestan modela koji
nisu izvuceni iskljucivo iz tih pojava, veC, pored toga, sadrze izvestan
logil:ko-matematil:kih koordinacija koje poticu iz aktivnosti samog
subjekta. Bilo vrlo s smatrati, kao sto to ~ini lug i~ ki zviz,
se ove koordinacije prosto sastoje u "j eziku'4, predstavljaju, stvari,
sredstvo strukturacije u pravom smislu . 1 kod deteta se nalaze, dakle,
mnogobrojni tipovi ravnoteze izmedu asimilacije i akomodacije, vec prema
nivoima razvoja i 1m koje treba res.i ti. Na senzo-rnotornim nivoima
( 11h-2 godine), ti ! prakticni m! jednom
bliskom prostoru, i senzo-motorna inteligencija postize znatnu ravnotezu
od druge godine (instrumentalni postupci; grupa premestanja, itd.). , ova
ravnoteza teo5ko ste~ena , tokom prvih meseci, titav svet centriran
sopstveno telo i vlastite akcije, kao pos1edica asimilacije koja deformio5e,
jo~ uvek prate dovoljne akomodacije. Kad miljenje, svojim
mnogostrukim mm reprezentovanja ( rastojanju ne vise u
bliskom prostoru), ograni~avajul:i se vio5e 1m prakticno~
vanja, inteligencija 6 jednom fazom m koja de1ormise,
zato 5tO dogadaji i stva r i shvataju posredstvom asimilaclje u vlastitu akciju
i sopstveno gldit i zato sto moguce akomodacije sastoje s uvek fiksam figurativnih vidova realnog, dakle u fiksacijama stanja na suprQt tranm. Iz ta dva razloga egocentricne asimilac\je i akomodacije koja
nepotpuna naroNto 2.bog toga o5to figurativna , ravnoteza nlkako
stize, dok obrazovanje operacija sa njihovom rev erzibilnoo5c u, po~ey od 7-8
godine, obezbeduje postoja n sklad izmedu asimilacije i akomodacije posto
odnose kako transformacije tako i stanja.
Uopste uzev, ta progres ivna ravnoteza izmedu asimilacije i akomod01cije
ukazuje postojanje jednog vrlo fundamentalnog procesa ' razvoju ,
koji moze izrazi ti terminima centracije i decentracije. U. senzo-motornim ili
tnm reprezentacionim stadijumima, asimilacija vrlo sistematski deformise,
prate dovoljne akomodacije, to znaci da subjekt ostaje centriran
svoje sopstvene akcije i vlastitu ta~ku gledista, dok postepena ravnoteia
izmedu asimi1acije i akomodacije proisti~e iz uzastopnih decentracija koje
gucuju subjektu da postavi tatke gledista objekata drugih subjekata.
1\1 nekada opisali prof.:es terminima egocentrizam i socljalizacija, ali
, uz to, mnogo i fundamentalniji za s aznanje u svim njegovim

IZrov GLEDISE

16

PIAGET

vidovima, napredovanje saznanja sastoji samo u sakupljanju informacija i nuina pretpostavlja sistematsku decentraciju kao uslov za
objektivnost.
V. Teorija

stdiu

Ak~ postoje strukture svojstvene subjektu i ako se obrazuju, tavise

progreS1vno, t, dakle, da postoje i stadijumi razvoja. vecina autora
hvata, sa tako razlititim kriterijumima i tuma~enjUna, da neophodno disk utovati . Kod Ff{)jda (Freud) , stadijumi .1
s razlikuju samo jednog - crominantnog obele!ja (l, itd.) ali
koje, m tome, postoji u prethodi1im- . buducirn sta"d jjumima, tako da \
uv ek postoji opasnost da "dominantnost" ostane proizvoljna-;-Sezelovi (Gesel1)
stadijumi osnivaju ' hipotezi skoro ' isklju~ive uloge sazreva~ tako -da
d obro obezbeduju pos tojan red.osled, se izlazu ssn:::a - z-pOstv -'~:'
progresivnog obrazovanja. Dakle, da se okarakterisa li stadijumi kognitivnog razvoja, treba tiv naNn pomiriti dva neophodna uslova,
to jest konstnntan redosled: i neprekidn g_konstruisanj~ez pot:Q!Ln~pretorma
, poto szv, sigurno, pretpostavlja spoljasnje doprinose iskustv,
red unutra.njih struktura subjekta, Qve se izgleda da n:isu pot pred.eterminirane.
U stvari, stadijurna u razvojnoj psihologiji , dak1e, s~
stadijuma embriogeneza, pitanje koje tvl u ovom led
m podru~ju , takot1e, da rasClani udeo geneti~ke pre.formacije i mogul:e
"epigeneze", u smislu konstrukcrja m interakcije izmedu genoma i srediIfe
(otuda ono sto Uodington nazvao "epigeneti~ki sistem", i otuda razlika izmedu genotipa i "epigenotipa"). No, glavne crte takvog epigenetil:k..QL!!.zvoja
nisu samo opstepoznate, \Lao sto u- sekvencijalni edld 11 progresivna
int-egracija (segmentacija, determinacija m "kompetencija i
"reintegraeija lC ) , vec uz to i one koje ukazao Uodington: postojanje
I,kreoda" ili nuznih puteva, sa njihovim "time talty", narol:ito uplitanje neke
vrste evolutivne regulacije ili "homeorezisa'\ tako da ako neki spoljasnji uticaj
sprel:ava organizam u razvoju nekog od njegovil) "kreoda", iz toga proizilazi
neki rad koji tezi da ga povrati njegov nmln put, , nst toga, da
ga natera da prihvati "kreod", udaljavajuci nm moguce od
prethodnog.
No, svaki od m ponovo terenu stadijuma inteligen, pod uslovom da se brizljivo razlikuje n samih truktu i
stieanje izvesnih sadr;!aja putem ~enja ( primer, ~ ~Hanje
jednom nego drugom uzrastu, itd.). Prirodno, postavlja pitanje, koje
n moglo odgovoriti tt bez mnogobrojnih eksperimenata, da
sazna da li se razv:oj svodi pros t zbir uzastopnih ul:enja , naprotiv,
~enje podredeno zakonima razvoja, koji tom slucaju postojali
tonomno. bilo kakvo da ~enje , ostaje mogul:nost da razlikuju izll
glavne strukture, kao sto su operaciona "grupisanja , i izvesna n
sticanja. U tom slul:aju treba istraZivati da li obrazovanje prvih podlcle ili n
podleze kriterijumima stadijuma, oposle cega biti mogul:e da se odrede njihovi odnosi zakonima ~enja ,
No, ako razmatraju glavne stukture, svega uoCljivo da
n srel:e sekvencijalnost u stadijumima inteligencije, ~to znaci se
oni drze jednog konstantnog Tedosteda, poto svaki neophodan za obrazovanje sledeceg, DrzeCi glavnlh perioda, m;!m, zbilja, razlikovati tri: (3)
senzo-motorni period (do oko 1.! godine), prvim potperiodom centracije
vlastito telo (do oko 7-9 meseci) i drugim potperiodom objekti.'vacije i spaciU

17

jal~z.acije. sema prakticne inteligencije ; () pJriod reprezentacione inteli

.
k o]a VOd1 konkretnim operacijarna (klase l\' i ' kOJi
l
objekte)
"
~
,
se i nose
.. ' sa . v im preoperaclorum
potperlodom
(bez reverzibilnosti
k
ze~yaC1J.~, ~11 sa obrazovanje~ orijentisan funkcija i kvalitativnih ide~ite~~
kOJ1 oko 1 ~-2 god obrazovanjem semiotickih sredstava (' 'k'
mentalna slika, itd.), i drugim potperiodom potev od 7-8 godine k" JeZl
rakterise obrazo
h
'
1 k ..
van)em lOnl
gruplsanja
raznolikim .
konzervac1J~; .(). kon.al:no, peri?d propozicionalnih ili formaln ~::;~
takode,. pol:lr:]e Jednlm .potper10do.m - poLperio~om organizovanja (od 11, d~ 13. gO~lI:e), 1 .sa td1 lizv komblna torike i grupe INRC dv.
reverz1b11nosti.

. D~~le, otig~edno , kad potseti sliku, da svaki od ovih rlOda 111 potpe.TlO.da. neop~o~an za obrazovanje sledeceg. Da uzmemo , za.to Jez~ 1 semlotl~ka !u~k~ija javljaju tek zavretku dugog senz?-mot?~nog ~erlOda , ':1 kor:n e . su .dl~ o~nake jnd~cije signa1i, .
slmboll 1 znaCl. ~ko bl ~e le.z1k, stlcao ]edlno putem uslovljavanja, kao sto
to ponekad govor1, ~ se ~avlO znatno n. Nasuprot tome, da jezik
stekao, treb~ da budu IspunJena dva uslova: (1) opsti okvir imitacije koji
o?,Ca~a lnter~ersor:~lnu raz"!en u, i (2) razli~ita strukturalna svojstva koja
n~ mOn?ld kOJl posreduJe u t~ansformaeioni m gramatikama Comskog.
No,. PVl ? .ovlh uslova pretpostavl]a, pored tehnike imitiranja stecene u
,dugtm i ~~m et~pama, ~y onu objektnu, vremensko-prostornu i uzro~nu
~ecentraCl]U do kOJe dolazl tokom drugog senzo-motornog potperioda , Sto
tl~ dr~gog uslo.va, nasa .saradnica, psiholingvist Senk1er (. Sinclair, 1967),
pokaz~]e, u nov~m .rad~v1ma, da transtormaeione strukture Comskog
pemlJ~ne f.kl0~lS~~m senzo-mt .m, i pocivaju, dakte,
urodemm prograffi1ran]lma, kao .to to m Comski , skinerovskim ili
nekim drugim ucenjima, kao .to to, uostalom, i sam pokazao odlu~nim kritikama ,
Da~le ,. tdium~ pokazuju konstantan red.osled .to n razmi!ljanje
da sadrze lzvesnu blOlo!ku komponentu sazrevanja. sadrze ntkakvo
nasledno n kOje moglo da se sa programiranjem n
stinkata, sazrevanje kome rel: ogranitava se otvaranje mguti
ili nemogucnosti, preostaje da aktua1iziraju ~
aktualizaeija, kad pravilna, podleze zakonima "kreoda", znaci konst~ n tnoj
i nufnoj putanji, takvoj da endogene reakcije nalaze "hranu' l u sr-edini i
iskustvu uopste. 8 , dakle, sasvim pogremo redosled ovih stadijuma tuma~ .kao proizvod urodene predeterminacije, potoji postupno zvn
novma.
Dva l dokaza za 10 mogucnost odstupanja, 6 regulaeijom
m homeorezisa, i varijacija "time tatly" mogul:noscu ubrzanja ili zakasnjenja. Kad rel: adstupanjima, magu postojati sve vrste , tome
da li su izazvana n epredvidenim iskustvima koja potil:u iz aktivnosti deteta
od pedagoskih interveneija odraslih. Sto ti~e velikog m trajanja
ili brzine odvijanja stadijuma, o~igledno da se, u zavisnosti od sredine (
gatstvo i1i oskudica spo ntanih aktivnosti i tn iskustava, skolski kulturalni utieaji, itd.), opazaju ubrzanja ili zakasnjenja u odnosu prose~ne hronolo,ke uzraste, redosled ostaje. Za izvesne autore, neograni~eno ubrzanje
l0 , dakle, moguce i pozeljno, Bruner ( . Bruner, 1961) ! dotle da
piSe, u ta izgleda, uostalom, viSe veruje, da , ako t posrupa,
m ogu n aul:iti bilo l:emu deca bilo kog uzrasta. Ali ovde treba spomenu ti dve
vrste n radova Grubera (. ). Jedan pokazuje da se kod mal:il:a
ponovo nalaze nasi prvi stadijumi razvoja postojanog objekta i da ma~il:i dovu u m nivo ljudskih od 9 mesecij ali, oni ldu dalje

. IG

18
i motemo se zapitati nije li brzina malog deteta,

U ovom slufaktor kasnijih napredovanja. Drugo istrazivanje Grubera koje treba

vesU odnosl. se upadljivu sporost kojom Darvin (Darwin) otkrio neke
s ideja koje ipak log.i~ki proisti~u iz njegovih prethodnih ideja: nije
li i u slu~aju. ,sporost pronalaska faktor plodnosti, i11 predstavlja samo
d~gat1aj za zaljenje. Postoje, krupni m! koji preostaju da s rese,
h.ipoteza koju l::emo predloziti ~zgleda vrlo verovatna: za svakog subjekta b~
zina prelaska iz jednog stadijuma u sledeCi odgov;ara s nekom opt1., koji nije 1 suvi~e brz 1 suvise spar, i stabilnost,. ~ak i plodnost,
neke organizacije (ili strukturacije) zavisi od veza ko)e treba da.
kratkotrajne dod:u suvie kasno, jer jna~e preti ss! lzgube
uticanja interne kombinacije.

~aj

VI. Odnosi izmedu razvoja i ucenja

Ako s ut.enjem naziva l0 koji oblik s , . sem se razume da se
razvoj sastoji u zbiru ili nizu ~. Ali , uopte, ovaj poslednji izraz
~uva za, u su!'i, egzogena st.icanja, l0 da . subjekt ogra1'\icava stalno
ponavljanje odgovora u zavisnosti ponavljanja spoljanjih sekvenci (uslovljavanje, itd.), l0 da otkriva odgovor koji moze da. ~ v, u ~~
visnosti nekog ~jje sekvence prosto korlst1, ib nl}e
morao strukturirati nekom orgaD.izujucom aktivnoMu progresivnim konstrukcijama (~en nazvano instrumentalnim). Ako tako definise ~enje ,
tada neizbe:!no postavlja pitanje utvrd1vanja 1i razvoj svodi niz
ul=enja (sto svodilo sistematsko podred:ivanje kta objektima),
i razvoj predstav1jaju dva izvora , , k, sva~o
, u stvari, faza razvoja, koji eksperirnentalno i.zd,:
(dakle, mogucnoscu mestimicnog odstu: u d U?blcaJ.ene
"kreode CC ), 11 ostaje zavisan datog stadijuma kome se nalazl subJekt
kOji podvrgnut eksperimentu.
nego to to ispitamo terenu eksperimentalnih ~injenica, podsecarp.o
jedan talentovanl bihejviorist, Berlajn (D. Berlyne, 1960), nastojao,
terenu teorije, da ved ~ shvatanje Halovu ~enja. , da
ostvario tu redukciju, prinuden doda dva nova Halovo j teoriji: generalizacije dra:t':'odgovor, koji 1 pr.edvideo ga kci~
ristio, naro(:ito "transformiucih odgovora", koji ne ogranicavaju
ponavljanja, vec izvrAavaju reverzibilne transformacije ! "".
Kad se faktorima uravnote:!avanja regulac\je, Berlajn dodaje, pored
l potkrep1j enja, i mogucnost "unutraAnjih potkrep1jenj a 'l koja vode
poreklo 1z utisaka iznenadenja, sglsti ill nesaglasnosti, itd. ako
izmene Halove teorije vec ~ strukturu, sigurno da
dovoljne. Zaista, ostaje glavno pitanje da sazna da li "transformiuCi
odgovori" proste kopije spolja~njih transformacija koje mogu ustv, ili
subjekt stvarno transformie objekt delujul:i njega podvrgavajuCi ga svom . No, sutinsk1 teorije da saznanje vodi inte,Tak.cijama izmedu subjekta i objekta koje bogatije od onog to rpuiaju
jekti , dok smisao teorija (: kakva Halova svod.i
ogranil:avanje saznanja proste ,,funkcionalne kopijeC<, kako to govorio
1, kOje obogacuju stvarnost. Prob!em koji treba , da se llil
tic saznanja , dakle, ro invencije prostog k optranja, !
generalizacije draz~odgovor, ! "transformiuti odgovori". svu ni
ni invenciju, dok 10vi simili akomodacija i operacione
tuktu, koje vode poreklo iz aktivnosti ukt' i kt?je s jednostavno Qt-

I2V GLEDISE

19

krivene. upravljeni u smeru inventivne konstrukcije koja karakterie iivo

l.

Ir:ti~:) lni centar za geneti~ku epistemologiju postavio , dakle,

nekollko ~dl~, d~a sl~e~a .m: (1) kakvi su uslovi ~ logi~kih
struktura 1 da 11 ldenticnl usl0Vl. ut.enja bilo koje iskustvene sekvence?
1 (2) cak i u posled.njem slut.aju_ (probabilistiC.k e ili ~tavi'e proizvoljne
sekve~ce), 1i ~~rno " sad.rzi neku 10giku, analognu, , logici
koordlnat~ra akcIJa, t.lJe se post.oJanje konstatuje pot.ev od gizv ~
z<rmotorruh sema. prvom pltanju, radovi Grekoa (. Greco, 1959). Morfa
( . !, 1959) i Smedslunda (. Smedslund, 1959) su o~igledno pokazali da
subjekt, da obrazuje ~logi~ku strukturu i da ovlada,
treba da krene od neke druge, elementarnije logit.ke strukture koju uspeti
da diferencira i1i kompletira; drugim e~ja, u tom slucaju samo
razvoja koji viAe ili potpomognut ubrzan iskustvom. Nasu! tome, prostih spoljasnjih potkrepljenja, koje se sastoji u
tome da se subjektu stave raspolaganje, posredstvom konstatacije verln informacije, itd., rezultan rasudivanja koja trebalo izvrsi vodi
vrlo mm rezu1tatima. Sto se tice drugog problema kome pri~tupl0
~ Centar, Apostel i ~atalon (Apostel i Matalon, 1966), medu ostalim, pokazall.. da .. svako. ~enJe, cak i ~skustveno , pretpostavlja logiku kao organizacIJu akCl]a sub]ekta nasuprot ]ednostavnom r egistrovanju spoljasnjih data
Aposte1 cak da analizira algebru i neophodne tog :
Posl e ovih radova Centru za genetil:ku epistemologiju, Inhelder (. 1
helder, 1966) u Zenevi, sa svojim saradnicima Boveom (. Bovet) i Senklerom
(1967), zatim Lorando ( . Laurendeau) u Montrealu. svojim saradnicima
Fumije-Soninarom (. Fournier-Choninard) i (. )
(1966), preduzeli su detaljnije eksperimente il razluNvanja raz1icitih l
n ilaca kOji mogu potpomognu operaciono sticanje, i u svtlv
njihovih m ogucih od.n sa ciniocima koji u spontani razvoj u "
rodnom" obrazovanju tih istih pojmova (konzervacije, itd.). Glavna pouka iz
eksperimenata uspeh u ~ zavisi od n ivoa razvoja
smatranih subjekata: kad se nalaze pragu operacionog nivoa, to jest
u stanju su razumeju kvalitativne odnose, pored:enja koja izaziva
dovoljna da ih navedu ' kompenzacije i konzervacije, dok, to u udaljeniji od tog moguceg kvantifikovanja, i od lm m doblti i tete
dolaze do konzervacije. Drugim m, izgleda podredeno mehanizmima
razvoja i vodi trajnom u ! u kOjoj koristi izvesne vidove ov.ih
mehanizama, drugim rel:ima, same instrumente kvantifikovanja koje dete
uspeva in~ da obrazuje spontano.

vn. g
.

iskustva
I

Klaslcni faktor koji poziva da s objasnio kognitivni razvoj

faktor isktv ste~enog zavisnosti od spolja~nje Iizi~ke sredine. Ali ovaj
!~~tor , u stvari,.. vrlo heterog,en i obuhvata bar tri zna~enja ili moguca var1]eteta t ko]ih razlikovati dva pola.
(~) P~i od ovi~ vitt j~ prosto upTafnjavanj'a () koje pretpostav1)a prlsustvo ob]ekata kojlma se izvrsava akcija, al sazn nuzno
izvu~eno iz tih objekata. Zaista, posledice uprainjavanja opazaj u vec u ucvr nekog refleksa ili grupe slozenih refleksa , kao ,to sisanje koje
postaje savrse nije ponavljajuci se po~ey od prvih dana. S druge strane moze
postojati upraznjavanje intelektualnih koje ir ~a
Jekte da takode, i izvul:ene iz . Nasuprot tome, uprainjavanje neke
j

20

perceptivne eksplorativne aktivnosti ili nekog iskustvenog ponasanja mo:fe 'da

pruzi l informacije, stalno utvrscujuci aktivnosti subjekta. Dakle,
postoje {: dva pola koja treba uzeti u obzir u S.m upraznjavanju: 1 akomodacije objekte, koja jedina u tom slu~aju vodi m koja proizilaze
jz ekt, i pol funkcionalne asimilacije, sto znaci ucvrscivanje putem aktivnog ponavljanja, i, S druge tacke gledista, upraznjavanje se
u onog sto zvati faktor uravnotezavanja ili autoregulacije
koji vz za strukturacije koje v.ise aktivnosti subjekta nego od
znanja koja spoljasnj.eg porekla.
.
Sto se til:e iskustva u smislu , to jest kao sticanja novih znanja
m raznovrsnih manipulacija objektima ( vise s) prostim upraznjavanjem), treba ponovo razlikovati dva pola, kOji odgovaraju varijetetima
() i (). () S jedne strane, postoji sto zvati jizicko iskustvo, kpje
se sastoji izvlatenju saznanja iz samih objekata jedino m apstrahovanja
koje se prosto sastoji u izdvajanju novootkrivenog svojstva iz drugih svojstava
i ianemarivaju ostalih: tako, fizicko iskustvo omogucava detetu da otkrije teiinu objekata zanemarujuci njihovu , 1td., ili da otkrije da za objekte
iste prirode njihova tezina utoliko veca ukoliko vOluminiozniji, itd. () , pored fizickog iskustvo () i prostog uprafnjavanja (), postoji treei
varijetet koji fundamentalan, kOji se, zacudo, skoro uvek zaboravljalo
razlikovati: to sto zvati Iogicko- matematickim iskustvom koje
igra znacajnu ulogu svim nivoima kojima su logicka dedukcija 10gicki jos nemoguCi, u svim m mm vezi subjekt
luta nego sto otkrije svoja deduktivna sredstva. 1 ovo iskustvo se sastoji
u delovanju objekte ( bez te materijalne zamiMjene akcije bilo
iskustva, posto bilo dodira spoljasnjim sv~to.m), ~ .kom~
vodi nije izvuceno iz tih i takvih objekata: lzvucenol1z akclJa ko)e se
vrse objektima, sto nikako isto, , kad izgleda da izvuceno iz
jekata, znaCi da njima otk.riva svoj~tva koja. akcij~ u unel.~
i koja im pripadaju te akcije nezaVlSnO od . Na prlmer, dete bo) ~
kamencice i radi toga ih reda u pravolinijski niz: tada otkriva, l
s leva desno da ih 10 s desna levo, nalazi ponovo 10;
ih tada (! u krug, itd. i n;lazi opet 101 Dakle, otkr~lo, .I~ku
stva, da zbir nezavisan od reda, to 10gi~k-mtmtl~0,. f1Zlcko
iskustvo, ni red ni zbir nisu u ka~en~iCima ~ego sto ~? ~no
dal0 izvestan naCin (dakle uredilo) 1 n.ego sto lh sP.~Jll? u Jednu ~7lLnu : dakle, sto subjekt otkrio ,. za g nova, relacl]a lz":.edu k .
uredivanja i akcije udruzivanja (dakle, lzmedu dve buduce operaclJe) lli
samo svojs tvo kamencica.
VI.

PIJ AZEOVO GLED!SE

PIAGET

i . dospeva do pojm?va konzerv~cije, drugu koja ocigledno poseduje operacije

kOJ~ v~de ko~zervaC1Jama. ~: J~ us~anovila da se njihov jezik, u proseku,
razlikU]e ~ad l se stav,1U .pltanJa ~onzervacijama, veC kad im
prosto trazl da ll~orede dva 111 .vlse objekata, prirner dugu tanku i debelu
3: kratku olovku, ltd .._Preoperaclona_grupa koristi narQ~ito "skalare" : ova veltks: .ova m~la, ova l ova tanka, itd. Nasuprot tome, grupa
korlsti . naroClto ." vek~or~": ?va ~ i deblja, itd. Dakle, post.Qjj dosta jasan
o~nos lzmedu. v? JeZlka.1 operaclO~og nt~ ( to !; i u drugim 'Pog1edima),
11 u .kpm sm.1S~U. Sen~ler ), uz .to, podvr~~oje ! subjekte lingvistickom
~, , lh na~cila da konste verbalne oblike odraslihi kad to utenje
za~rsen~, ponovo odredila njihov nivo i mogla da
ustanovl da samo 1/ 10 napredovala, ovaj minimalni napredak mofe da se
pripise cinjenici da se radilo prelaznim slutajevirna slui!ajevima
vec blizu praga operacija. Tako, vidimo da jezik izgleda predstavlja motor
operatornog napredovanja, vec sredstvo u slufbl same inteligencije.
IX.

Jez.ik i oper acije

Sto se tice pitanja ?dnosa izmedv~ ~ezika i ~?gickih. ., smo d.av!1 0

tvrdili da izvor 1 treba trazLtl u du.bll1m r:glOru. ne~~ to ~~ }ez,~,
koji geneticki prethode, to jest u zakontma opst~ ~09rdl~aCl]e k1~ k)
upravlja svim aktivnostima, _ukljucuju6i .tu ~. sam jezlk: zals.t a, x~me.C1 neke
iogi.ke raspoznaju se vec po~ev od koordLI'~aC1]e sz-;?tI11h .(V:ldetl. pod.I.
grupa premestanja, konzervacija. obje~ta, ltd:),. to znaCl u form: ~tellgenclJe
koja jos ni vl slmboll~~a. All . os~al0 ~a ~e tacnlJe u.st~no:,e
odnosi izm edu jezika i logickih l] nlVOU mterlorlzovanog mls1].enJ~.
skor~ ul:inila Senkler (1967) ,, isto.v~emeno p.siholingv~sti~kim 1 l
holosldm, analizama koje izgleda]ll kn] ui!m. ui!vl,
primer, dve grupe dece oko .7 godina, jednu koja oCigledno

21

"

1.

Uvnt2v

Izgleda da ' klasicni faktori razvoja (sazrevanje, steteno iskustvo i drutveni

uticaji) nisu dovoljni da ga objasne: treba im dod.ati aetvrti faktor - faktor
'vtzvn, i to iz dva razloga. Prvi to tri heterogena faktoraJ1e
gucujU da se objasni sekvencijalni razvoj ako se medusobno uravnotezavaju, , dakle, potfeban jedan organizacioni faktor kOji ih medusobno
povezuje bez protivrenosti. Drugi razlog sto svaki bloloski razvoj sadrii
s ~utoregulacije i sto ih ponovo nalazimo. - jasnije, planu ponaanja
i obrazovanja kognitivnih funkcija. Potrebno ], dakle, da posebno razmotrimo
Qvaj glavni faktor: Zbilja,- sustinsko u teoriji kognitivnog ra zvoja da
zume kako obrazuju celovite strukture i izgleda da taj
resava jedino hipoteza progresivnog uravnotezavanja. , da shvt
treba, svega, nekoliko mm operacionim strukturama. Strukture
svojstvene inteligenciji su struktu.re sacinjene od , dak1e interiorizo i reverzibilni akc\ja, kao ~to su sabira~ ili udrU!ivanje, logicko
zenje i1i kompozicija vise relacija ili klasa razmatranih "jednovremeno l ' . 9ve
strukture se razvijaju vrlo spontano kroz akciju i misljenje deteta: primer,
serijacije (urediti oDjekte rastucim razlikama), klski, korespondencije jedan m jedan jedan m vi..Se, multiplikativne matrice, itd.,
koje se sve obrazuju izmedu 7. i 11. godine, to jest nivou onog .to mi zovemo "konkretne " koje se odnose direktno objekte. Obrazuju
i druge, pocev od 11-12. godine, kao kombinatorika i tetvorna grupa, kojima govoriti u nastavku.
Ako se zele izvuci zki ovih struktura konkretnih , t reba se
zvati jezik logike klasa i relacija, to n znai!i da prestajemo da
bavimo psihologijom. Kad psiholog aLa varijansu ill kotsti formule faktorske
ana1ize, se bavi matematikom v.e c psihologijom. Da se analizirale strukture treba postupiti isto tako, ali kako se radi merenjima ve<: kvalitativnim obelezjima, treba jednostavno koristiti op~tiji a~n, to jest opste
algeb re 10gike, to tu samo sredstvo analizu koje otkriva
psiholoke realnosti kakve kao interiorizovane akcije kao opte
koordinacije akcija. Upravo u tom smls1u nastojali da analiziramo elemente strukture "grupisanja" svojstvene klasi1ikacijama, serijacijama, itd.,
izmedu 7. L 11.-12. godine. Tada problem da se m kako osnovne
strukture inteligencij~ mogu obrazovati i razvijati vim stru1<turama
koje potom iz n proizilaze. No, to urod:ene strukture te i rnogu

22

. PIAGE

objasniti samim sazrevanjem. nisu prosto izvut.ene iz fizi~kog iskustva.

po~to u serijaclji, kla.sifikaciji, dovQ~~nju u kor.espo~enc ij u, itd,! aktiv!l0stl
bjekta dodaju objektima relaCl]e , l , ltd. Sto se tl~e l~g~~ko-m?-
temati~kog iskutv, izvla~.i sazna~~a (kao st? vlde~l) lZ samlh
akcija subjekta, to pretpostavl]a autoregulaCl]U tth akCl]a. Dakle, lzgleda v~lo
verovatno da obrazovanje struktura pr oisti~e. u biti, iz faktora uravnotefavanja,
ako se ravn o te~a definie, samo kao ravnoteza tn , pooc~
autoregulacije, to jest u vidu aktivnih, realnih ili u z!itm stepenu til
, reakcija subjekta spoljasnje po.~meCaje. Rav~oteza , dak1e,
reverzibllnocu, kad u prebaclll (kao, mr, Bruner) da
tom slu~aju ravnote:!a nepotrebna i da reverzibilnost dovoljna, zab?ravlja.
da treba posmatrati ravnote!u kao zavrno.. stanj.e, ,,: da . suI;tIna
uravnote:!avanju kao autoregulatorn om kOJl VOdl tOJ zv?- ~~yno
te!i, dakle kktiS reverzibilnosti struktura k oje treba ob)asrnti.
Dakle, uravnotezavanje eksplikativni faktor, ~ s:
kvilim i rastucim verovatnocama. Jedan primer da stvar
-razume: kako objasniti, kad transformiSe loptica gline " kobas~cu.", ~a dete
po~jnje negiranjem konzervacij ~ kolicine materije, zavr.ava ml~l]enJem da
nuzna1 U tome se mogu razlikovati ! etape od kojih svaka .-:
verovatnija ili posta;e na;ve1'ovatni;a, p1'iori, v aktuelne ill
prethodne situacije. -() Na polaznoj tacki d ete uzima u obzir ~amo
jednu dimenziju, du:!inu, u mo 8 do 10 puta: tada kaze da
ki dzi vHe materijala duza. Katkad, uzmimo u 2 od 10 puta.
ka:!e da t, zaboravlja duZinu, i zakljucuje da kolicina
. Otkud ovakva rasud:ivanja? Jednostavno otud ~to verovatnije da
uzima u obzir jedna dimenzija, : zaista, ako verovatnoca za
diu 0.8 za debljinu 0.2, zajedno daju verovatnocu od 0.16, poto
su, oclsustvu razumevanja kompenzacija. nezavisne. -() Ako . k.~ic
m, sve vie i vie duzinu, ili d~te od ponavlJanJ~ lst~
tvi, tada najve1'ovatnije t', to l pocetku, da .? prlm:u
drugu dimenziju i da koleba izmedu te dve. :-() ~ko ~OS~O)L koleban]e,
zatim najverovatni;e postaje (treea etapa) da sub]ekt prlmetl 1l 0 kakvu uz~
povezanost izmedu dve : ako kobasica produzava, . post~Je
tanja, itd. cim ti naslucivanj e uzajamne pov~zanos~. sudiv.. tl
jedno obele~je: od.! vie k"n!1gU1'aC11e, vec t da
povezuje mm tfansfoTmGcijama: kobasica "duga

mo~e ".produ.!iti''''t itd. -(d) Cim mi.Aljenje :! transformacijama, etapa
koja tada posta;e -najverovatnija etapa kojoj s ubjekt shvata, IstQvremeno
nalzmenicno, vec luvim, da transformacija moze da bude obrnuta
(reverzibi1nost) ili da dve uzajamno zavisne transformacije p~oduz~vanja i
ltiv kompenziraju zbog te naslucene uzajam.ne zavJSnostl (naslu~ene u ).
Na taj , vldlmo da progresivno uravnotezavanj e stvarno dtvl
ksktivi faktor. Etapa (), koju autori kOji proveravali rado\l'e
ponovo , ,predstavlja uravnotezenu situaciju, po:jto dete primetUo
jednu, 1 drugu dimenziju: tom s lu u, "vi rtualni radovi'\ kako to
fiz i~ari . od Dalamberovog (d'Alembert) , sadrzl ult1
lgkl zbir, poto jedan od tih radova, koji se sastoji u zapa:!anju druge
dimenzije, jo~ izvr.en, izvr.en ili kasnije. Prelaz iz jedne etape
u drugu dtvl, takode, uravnotezavanje u najklasicnijern znacenju ei:
princip brzina ili virtualnih radova. kako su t1 radovi ktivti subjekta,
1 lcako svaka njegovih alctivnosti sastoji ispr avljanju prethodne, to
uravnote~avanje predstavlja niz autoregulacija retroaktivni procesi vode
kanacno operacio'noj reverzibilnosti. tada pea~a vrednost t "veroC
\

IZV

GLEDISTE

23

vatnoce" da dosegla verovatnocu od 1, to jest logi~ku nu.tnost u

smislu . Dakle, preterano ako uravnote!avanje mt osnovnim
faktorom razvoja, i k neophodnim za kaordinaciju ostala tri.
Kad se radi funkcijama, m se da radi "hrimenama fl u matematikm smislu, jednom pravcu, zata ~to tt, kako smo vec videll,
pSiholoski, veze svojstvene semarna akcija nekom il. Uz, kao primer, kraj kanapa jedan deo pod pravim uglom u odnosu
deo ' (delirnicno obrtanje oko klina kad vuce ' poluga zadrzava ):
sva deca izmedu 4. i 7. godine vee shvataju da ako , tada se sk-racuje
u zavisnosti od produiavanja '. m konzervaciju ukupne duzine, ,.. + ', i to , dakle, dvostruka ope rac ija kvantlfikovanja, !: osto
kvalitativno i1i ordinalna povezivanje (duZi=dalji). Isto tako, kod identiteta, sva
( gotovo sva) deca prihvataju, secamo taga, da se pri transformlsanju
loptice u kobasicu radi "istom" komadu testa, ipak konzervacije koll~
. Ovi identiteti vrlo javljaju i treba ih smatrati prostim identitetom
. postojanog objekta ( kome govo rili pod ll). , u jednoj novijoj
knjizi (1966), smatra identitete polaznom tackam za kvantitativne konzer. tacno u jednom smislu (neophodan i dovoljan l0),
medu postoji velika razlika: svojstva od kojih zavisi kvalitativn i identitet
mogu da ustanove opazajno, dok kvantitet pretpostavlja dugu strukturalnu
razradu, l:iju smo svu slozenost k ons tatovali. U stvari, kvalitativne
funkcije i identitet , taj nac in, samo jednu preoperaclonu kvalitativnu polu-logiku, koja logiku reverzibilnih i kvanti1ikabllnih
racija, nije dovoljna da . kvantifikacija konkretnih operaclja,
nasuprot kvalitativnoj pri rodi funkcija i identiteta istog,nivoa,
obelezena , it oko 7.-8. godine, m operacija broja i m
, koje , delom, medusobno izo morfne, vrl o raz1icite sadrzaju.
zovanje celih osnovnih objaAnjava se, kao Ato to poku!aH Uajthed
(Whitehead) Rasel (Russ, prostom bi-univokalnom korespondencijom izmedu ekvivalentnih klasa, operacija korespodencije, koju oni kit,
apstrahuje kvalitete za razliku od kvaHtativne kdi izmed:u pojedi objekata istim svojstvima, i jedinicu, dakle , i tako
krug zatvara. U stvari, osnovni , kad obrazovani, nerazlul:ivi
u od celih rednih bl'Ojeva i pretpostavljaju tri sledeca l0 : (1) apstrahovanje
kvaliteta koje in sve pOjedinacne objekte ~kvivalentnim, otuda 1= 1= 1 ... ,
(2) uvodenje reda 1-H~ 1, koji neophodan da ! razlikovali, ~
ml0 1 +1~1, (3) inkluzij u (1) u (1+1), zatim (1+1) u (1+1+1), itd. broJ
. , dakle, sinteza reda (serijacije) i inkluzije ili uklapanja (klasifikacije), koja
postaje nuzna kad se apstrahujU kvaliteti. Na taj , koristi 10glcke
elemente ( i klasifikacija), u sintezi koja omogucava da ih
kvantifikuje m iteraclje: 1+1=2, itd. Isto tako, nekog kontinu (linije, povrine, itd.) pretpostavlja: (1) prvo njegovu podelu delove,
od kojih jedan kao jedinica i Nni ekvivalentnim sa osta1im podu~
darnosti == ... (2) ali, da se ~jnjo podudarnim ostalim, treba ga
premestati nekom redosledu -"-, itd., (3) vaino , kona~no, uklopiti tu
ed.ni u aditivne kompozicije, to jest u ( + i ( + u ( + + .
sinteza particije uklapanjima i redosledom prenoenju jedinice , dakle,
izomorfna sintezi redosleda i inkluzije koja karakterise , otuda gu
pri.mena ov'og . Tako vidi da bez' pribegavanja bilo drugom
sintezi lmtih "grupisanja" uklapanja li l reda, ukt dolazl
do numerickog i1i metrickog kvantifikovanja, koje daleko m., svojim
, elementarnu kvantifikaciju (odnosi dela celinom) proirivanja
klasa ili prema razlikama kOje jcdnostavno kao ""
"".

I2 GLEDISE

24

PIAGET

Posle konkretnih struktura, kojima gore bilo , obrazuju

, izmedu 11. i 15. godine, dve druge strukture k oje omogucuju
obradu propozicionalnih i, kao to su implikacije ( > q), .inkompatibilnos!i (p!q), neiskljuHve disjunkcije ( V q), !!d.
. ..ktuu

apstrakcija

Videli s da s stupnja kome s logicko-matematicke operaCl)e

obrazuju i postanu, dakle, deduktivne, mole govoriti "logil:ko-matematil:kom
lskustvu" koje izvlal:i s informacije, iz rn objekata, iz akcija
koje se objektima, to nik.ako nije isto. postoji, dakle, nasuprot
prostoj apstrakciji, novi tip apstrakcije koju - nazvati Tejlektu.juca
apstrakcija (abstraction refl&hissante). koja prula kljul: za problem konstruktivnog karaktera uravnotezavanja m autoregulacije.
Zaista, da se apstrahovalo neko svojstvo iz bilo kakve akcije operacije,
nije dovoljno razlikovanje tog svojstva i koja zapostavljaju, ri,
razlu6vanje forme koja zeli zadrzati od sadrzaja kome . voditi
a~na; potrebno i da to zadrzano svojstvo ili ta zadr~ana forma budu preneti
negde, to jest jedan razliNt plan akcije . U slu~aju prostog apstrahovanja, to pitanje se postavlja, zato to rad~ svojstvu koje izvul!eno
iz objekta i koje subjekt sim. U slul!aju reflektujuceg apstrahovanja,
suprot tome, ako subjekt izvla~ iz akcija operacija postavljenih plan l
neko svojstvo ili formu, tada treba da ih jedan vi~i plan 2 i U
tome "refleksija" u fizil!kom smislu (kao reneksija svetlosnog zraka, itd.).
da to svojstvo ili {m asimilirani u taj novi plan 2, treba ga
konstruisati tom n planu i podvrci ga radu inteligencije iU
misljenja .to , ovaj put, predstavljati .. refleksiju" u kognitivnom smislu
(refleksivno misljenje, itd.). Dakle, u dvostrukom znal:enju ~ refleksija 5toji "reflektujuca apstrakcija". , ako planu 2 neophodan rad
da se asimilirala svojstvaili [ izvul!eni iz l P 1 , nadodace , dakle,
planu ::, nove akcij e ili koje funkcioni,u l l i
iz kojih izvul!eno, apstrakcije, trafeno saznanje. m tome, renektujuca apstrakcija nufno konstruktivna i oboga6uje, dakle, m elementima
strukture izvu~ene 12 plana l, .to svodi iskaz da obrazuje stru
kture, Tada postaje razumljivo zasto konkretne izvu~ene iz senzo-motornih ~ema bogatije od i zasto formalne ! propozicionalne
izvul!ene iz k onkretnih operacija bogatije od : kao operacije koje izvr.a m, ovima nad odaju nov nal!in kompozicije (kombinatorika, itd.). No, reflektuju~ apstrakcija predstavlja tekucl tuk konstrukcija svajstvenih matematici: taj nal!in , m, algebra izvu~ena
iz aritmetike, kao m. Na taj nal:in Kontor (Contor)
konstl'ujsao transfini dovodeci u korespondenciju niz 1, 2, 3, 4 ... i niz 2,. 4, 8,
8 ... Zaista, dolazi se do jednog novog ro (alel nula) koji t i.zra:!:ava
"tu ( ) prebrojivag", da taj pripada prvom 1 drugom od
dvaju niz{)va. Na taj nal:in sd teprija funkcija m "primena" konstruBe "morfizme" "kategorije", itd. , I taj nal!in u Burbakisti (1 4
baki) konstruisali njibove osnovne strukture (stut -m s) i jz izvedene tuktu. Dakle, vrlo upadljivo da postupak obrazovanja tuktur
koji otkrivamo u sekvencijalnim stadljima razvoja deteta i u mehanizmima
uravnotefavanja m(: autoregulacije, kojl vode autoregulaciji
feedbacks vi~eg reda koje l:ine reverzibilne operacije, koincidi.ra stalnlm
po!>tupkol konst~uisanja koji koristi maJematika u vm neograniceno plodnom
razvoju: tu postoji jedno koje svodi ni ikustvni proces otl(ri4

25

. .. got?vi~" spolja.nj~ realnosti, ni prefonnacije t predetermi1 (aprlorlZam) ko]~ ~ se takode svodi? ~a yeOY~nje da Ifgotovo"
po~~v. od pola.z ne ta.l!ke, lZgleda n~ ~a lstina nalazl negde izmedu ova dva.
kra)n]a reen]a, to Jest u konstruktlvlzmu koji otkriva ~in kOji
st

razraduju nove strukture.

Casopis

"PSIOLOGIJA"

God.V br.1-2 (1972)

ISTORlJSl

RAZVOJ PONASANJA

L. S.

Iz vo r

'

V1GOTSI

Osnovna postavka kbja moze dati odgovor kojim se bavimo

glasi da se istorijski razvoj psihologije ~oveka odvija zakoniLostima koje
se razlikuju od zakonitos ti njegove blolo~ke evolucije. Pailjivo izucavanje
mitivnih d pokazuje da se r azlike koje postoje u ponasanju i misljenju
izmedu i kulturnih d mogu objasniti zapreminom njihovog
mozga nekim drugim osobenostima bioloske organizacije.
Turvalda zsluzu s titulu coveka, po~ta bi oloska
evolucija bila zavr~ena davno nego 5tO po~eo istorijski razvaj coveka ,
Razlike u u primitivnog i kulturnog ~oveka uglavnom poglcdu
oblika ponasanja koji proisti~tl neposredno iz organizacije naseg m.
spada, svega, razvoj ponasanja koji odvija uz m spoljasnjih sredstava. sto poznato, covek u istorijskog stVOflO izuzetno
znacajna sredstva za svoje , misljenje, paznju .
m se mofe navesti g{)vor, bez koga skoro da bilo vzg
logil:kog misljenja koje nije strogo od opazajnih i akcionih situacija.
Pojava i razvoj jezika, koji ! deo drustvenog iivota ~ovecans1va i do koga
uopste doslo uporedo sa povecanjem teiine mozga, 1l uporedo
slofeno5ti socijalnih odnosa i 50cijalrrih delatnosti coveka. n
govora, tog o5novnog pomocnog 5redstva misljenja . pak 5voje strane, podigao 5tupanj razvoj samog misljenja, dovodeci postepeno do aps trakt . l intelektualnih koje obavl jaju mu uut sg
gcvora.
, misljenje u tom pogledu uopste predstavlja izuzetak. Tsto onako kao
5tO u svog drustvenog zivota l:ovek stvorio pomocnih sr cdstava
mi51 jenje, i5to tako to ucinio i m, i druge funkcije. s
odliku kojoj pamcenje coveka razlikuje od m i.ivotinja 1
to covekovo , g 5to toku istorijskog razvoja izme sam tip psihol o~kog razvoja m. Od neposrednog zapall1civanja.
posrednog zadriavanja utisaka, ~ovek prela zi ovladavanje svojim .
5tvaranje znakova kojih covek usmerava aktivnosL 3. I
vlada m.
lz primitivnih mnemotehnickih znakova rada se, u toku kulturnog raz.voja
~oveka, pismenost kao vestacko m vstv, koja cini osnovu
I Prevod nekoliko odlomaka iz: L. S. Vi gf)lski' ,.R ::u i L' i;~ iIL p:;i1Licki lunkcij" (str. 4-1-52, l!Hi--198 I 446--453), APN RSFSR, Moskva, 1960. Pt'eveo l van IviC.

40

L. 11.

VIGOSI

neizmeme prednosti koju l:ovekovo irn.a u poredenju '

Zivotinja.
Na taj nal:in, k~ko to ispravno Bekon, "gola ruka i gola inte1igencija,
ostavljene sebl, vrede mnogo". Isto onako kao ~to i rastuca l:oveka
nad prirodom zvisi od razvoja same ruke, nega i od razvoja otP.h oruda ko ! ~ovekova ruka , isto tako i inteUgencija ostavljena arn sebi
igld se l0 en u toku istorijskog razvoja cov~anstva. 1 ovde se razvaj od u vidu razvoja pomocnih sredstava. Covek. usavrava rad svoje inteligencije uglavnom kroz razvoj posebnih tehnickih sredstava m.iSljenja
i ponasanja. Istorj ja covecanstva moze se razumeti bez istorije ism, isto kao
sto se istorija ljudskog misljenja ne mofe razumeti bez istorije govora.
~to vidimo kod milje'n ja i m pojavljuje se, kao ~to ~eno
kao opti zakon koji odreduje istorijski razvoj i svih tl psiholok:ih funk coveka. Ono opte to karakteri.Ae pOjedine funkcije rnofe blti- svedeno
dva momenta.
Prvi sastoji u tome da ~ovek, stvarajuci sredstva za
, i tim osnovni tip vg psiholosKog prilagodavanja, Od
posrednog , koji odreden irktnim odnosOm draZi i reakcije, pona~anje
coveka, koje oslanja m sredstva, t posredno (redvan).
Tako nastaju funkcije kod ~oveka,
Sa tim prelazom povezan i drugi momenat koji to! u pot~injavanju
. ~ovek.!.. njegovoj kontroli, m znakova rovek pol:inj 2 da vlada
m m da njegove procese saglasno svojim ciljevima.
Upravo tako i m govora ovladava svojim misljenjem. lli, kao 5to to
rekao . , govor lili za nas. Vec u ve'r balnoj .formu1aciji
sadrzana logi~ka elaboracija opazenih utisaka. Svaka ~enjca stavlja u 10gi~ki odnos ~njenjce koje nalaze u nj~no sadrzaju.
Dakle, pos~edovanost covekovih ', koja t -zhvluuCi
d.enju m sredstava u n, s jedne strane, i vladanje sopstvimim
ponasanjem koie se ostvaruje sredstvima, s druge strane, - to u ona dva
momenta koja odred.uju specifirnost istorijskog razvoja ponaAanja ~oveka u
red.enju njegovom bloloskom evolucijom.
Pafljivo uporedivanje ' pokazuje da ku1tumog l:oveka, u
l1enju . primitivnog ~oveka, neuporedivo ni, da pritom
ipak neposredno m, tj. sposobnost neposrednog zadrzavanja pojedinih
konkretnih u!isaka kod primitivnog ~oveka znatno veea nego kod kulturnog.
, verbalizovano ~oveka, tj. U pOjmovima, dovod.i do
zadrzavanja skral:enih, logil:ki preradenih i povezanih utisaka. lUCi se
u svojim unutranjim im unutrasnji govor, u v lsim
pismenost, takvo se razvijalo uporedo razvojem
govora i .
Prema tome, neposredni 1zvor istikg ponasanja treba trafiti
unutar ~oveka, nego van njega, u socijalnoj edini kOjoj pripada, razvoju
il-sihlkih sredstava. Siromasan re{:nik, dustv i.smti i cela
primitivna organizacija misljenja i australijskog domorodca
gu objasniti tefinom njegovog mozga ( drugim svojstvima mozga),
, u krajnjoj liniji, '11iskim stupnjem razvoja proizvod.nih snaga, primlti7 organizacijom drustva, optim zaostajanjem razvoja tehnike, i
m vladanja prirodom, - to sve razlozi nedovoljnog razvoja govora
i.pismenosti. nedovoljan razvoj ovih poslednjih dovodi do primitivnijeg !unkcionisanja ~isto psiholo~klh !unkcija. Prema tome, mozak ustrlijkg domorodca sadrii u sebi sve mogucnosti kulturnog razvoja u istoj k i
z:1k e~ropljanina, ali prvi , nije prasao kroz kulturnttoriskg
razvol a.

ISTQRIJSI

RAZVQJ PONASANJA

41

Vidimo, dakle, da zahvaljujuQ uvodenju , sredstava, kOje nastaje

dru.tvenog iivota, ~ovek izgral1uje v vise novih sredstava i tehnika
, na~jn organizuje delatnost , kral:e ~, l:ovek
dru~tvu drugoja~iji nal:in kori.sti i stavlja u dejstvo i primenjuje svoje priod potencijale. izgrad:ivanje novih sredstava i teh1ka takode
neposredno zavisno 'ad drustvenog fivota coveka. Onda kada t slozeni
socijalne interakcije, oni dovode do oblika individualnog

U najopstijem vidu mogli m formulisati taj zakon tako to reH

svaka mentalna funkcija, koja nastaje u istorijskog razvoja
~oveka, pojavljuje sceni _d,:a p~a: kao funkcija socijalno-psiholoskog
prilagod.avanja, kao o15lik uza]amnog delovanja i sa~adnje m l1i1dima, dakle,
kaa interpsiholoska kategorija, potom, kao oblik individualnog prilagal1avar~ja,
kao funkcija psiholgije li~nosti, dakle, kao intrapsiholoska kategorija.
najbolja ilustracija tog zakona moze posluZiti govor. Svako zna koliko
veliki xna~aj m za !l savremenog ~oveka ! unutrasnjeg govora.
znacaj toliki da autori skloni da poistovete govor i mBljenje.
Medutim, postajalo vreme kada l:ove~anstvo uopste l0 za psihicku
funkciju koju mi nazivamo utsim govorom. Govor m, pre svega, komunikativnu funkciju, tj. govor sluzi u uspostavljanja veza, opstenja, s
jalne koordinacije ponasanja. 1 tek posledi~no, primenjujuci tu istu tehniku
samom , l:ovek izgraduje unutrasnji govor. Pritom govor zadrzava funkciju opstenja cak i u individualnom !, ~ovek prime s socijalne tehnike .
U tom slul:aju individualna funkcija Coveka u svojoj sustini predstavlja
svojevrsni oblik unutrasnje saradnje samim sm. U tom smislu reN Fojerbaha koj i kaze " ~to apsolutno nemoguce za jednog ~oveka, moguce
za dva" - moglo posluziti kao lep moto za istoriju razvoja svih vih m
talnih !unkcija. Istorija razvoja svih visih mentalnih funkcija pokazuje da su
koje uz njihovu izvode tn mogul:e za dva
~oveka, i tek potom postaju koje izvodi jedan ~ovek .
1 kraju, ujedinjavanje u jednoj razlicitih procesa socijalne saradnje, koji su prvobitno podeljeni izmedu dve s, prelazak upotrebu
znakova i posredovanost psihaloskih , i formiranje metoda
i thik. -, dovodi s do opsteg zaklju~ka sadrzini istorijskog razvoja ponaSanja.
[strazivanja pokazuju da u toku tog . taliko unutranji
sastav i tuktu rn psihil:kih funkcija, koliko veze i odos izmedu
dinih funk cija. U-procesu istorijskog razvoja ..!-sQ d~ i nestaiu stare natul (prirodne) veze izmed:u funkcija, mesto dolaze psiholoske"'tvorevine koje uslovno nazivamo psihaloskim sistemima ill sistemnim
funkcijama, kako m ukazali da u slucaju e~ jedinstvu viseg
reda, da radi sloienirn strukturarna koje nast:1ju udruZivanjem delatnosti
niza elernentarnih funkcija.
Ako pazljivo analiziramo n kulturnog ~oveka,
govu paznju iIi li~ln, u svim tim funkcijama videti psiholoske sisteme.
tj. zlih fllnkcija koje sduu i time ispunjavaju zadatke koje
u :1 'imvg vk ispunj3.vaju p ojedina~ne , odvojene, elementarne !unkcije. U tom smi.ilu, . razlika izmedu primitivnog
i kulturnag toveka sastoji tolika u pa~nj unutrasnje strukt te funkcije. koliko u eni s1stema ki koje operisu u jcdnom
i drugom luu.
n pravilno istic~ Levi , u pshi 1 ponasanju primitivnog ~ovek:1
~dI,;t;t: il!:: I~I. i .. tu uiogu 1 zauzUna lsto mesto kao nasoj Hcnosti. -

da

42

L. S.

VIGOSl

kod primitivnog coveka m zn ulogu zbog toga to odIedene,uloge k~je i.spunjavalo nekada u s izdvojile i transformlsale. Nlm, nase lskustvo se kondenzuje u i zato n.isrno
vezni da zadrzavamo ogromnu m konkretnih utisaka. kod primitivnog
coveka s gotovo celokupno iskustvo oslanja &. tome vidimo
da sadzinu istorijskog razvoja ljudskog & toliko poe~a u s
pamtenju, koliko funkcionalnog s;tm koji ispunjava odredenu
ulogu u prilagodavanju.
Ujedno 5 tim otvara s i mogucnost da u svetlosti vidimo odnose
koji postoje izmedu razvoja mozga i razvoja u istoriji coveka. SudeCi
svim teorijskim i faktickim podacima, postoje sve osnove za tvrdnju da se
covekov mozak nije u znacajnoj razvijao u toku ljudske istorije. Postoje
osnove za pretpostavku da osnovne zakonitosti aktivnosti covekovog mozga
mogu smatrati za tlu velicinu u toku celog istorijskog razvoja ponasanja.
Dakle, nikakve potrebe za pretpostavkom da svaki korak u razvoju
~ pracen odgovarajucim korakom u razvoju mozga, i da time vrsimo nasilje i nad teorijom i nad cinjenlcama. Dovoljno pretpostaviti da
C:::ovekov mozak poseduje mogucnost, preduslove za-astanak novih ob1ika
nasanja, novih sinteza, novih funkcionalnih sistema, sve 5to znamo istoriji
razvoja mozga nas da stvari stoje bas tako.
Gore smo vec rekli da zakon samostalnosti visih oblika sinteze predstavlja
osnovni zakon u istoriji formiranja i razvoja mozga. m tome, ~ovekov m
zak izgraduje u procesu istorijskog razvoja uvek nove ponasanja, nove
sinteze, nove sisteme, da se pritorn s bitno u pogledu svoje strukture i u pogledu osnovnog inventara svojih funkcija, svojih oblika aktivnosti.
Samo sebi razume svakom obliku delatnosti odgovara nova
kombinacija nervnih aparata. te rn do kojih dolazi u mozgu coveka
u istorijskam razvoju spadaju u vrstu koje akademik Severcov
naziva fkilim m organa koje m s nasledno.
, vratirno se opet ontogenezi. U razvoju deteta prisutna su ( ponovljena) tipa psihickog razvoja koje u izvornom obHku nalazimo u filogenezi:
bioloski i istorijski, odn. naturalni i kulturni razvoj ponasanja, U ontogenezi
ta procesa svoje analoge, paralele, osnovna i centralna ~i
i polazna osnova celog naseg istrazivanja : raz1ikovanje dveju linija s
hi~kom razvoju deteta, koje odgovaraju dvema linijama ~tskg razvoja
. misao, ko1iko poznato, niko , iskazao, i
toga se Ci.ni savrseno acevidnom u svetlosti savremene razvojne psihologije i uopste jasno zasto tako izmicala paznji istrativaca sve do ovog trenutka.
Time uop5te da ontogeneza bilo kakvom vidu ili stepenu
ponavlja filagenezu, ili da predstavlja njenu paralelu. sasvim nesto
drugo m, 5to l misH moze da liCi vracanje argumentaciji
genetsl<og zakona. i.zlaganju nasih istrazi v se l:esto ! heuri.stickih razloga obracati Cinjenicama iz filogeneze, i to uvek slucajevima
kd budemo osetili potrebu da jasno i preciz!lo definisemo osnovne polazne
pojmove kulturnog razvoja ponasanja. U sledecoj glavi mi podrobnije
izneti z takvih izleta u filogenezu. Za sada biti dovoljno 1< kazemo
da kada govorimo analogi.ji dveju linija razvoja deteta i dveju linija filogeneze, tom uop5te prosirujemo nasu analizu strukturu i sadrzinu jednog
i drugog procesa. tu lgiu, ogranicavamo jednu - oinjenicu
da t u ii1ogenezi, i u ontoge-nezi postoje d'Je posebne razvoja.
Prvo i ko renito od.stu:.\j~ od biogenetskog zk prinudeni ~mo da
nimo veC k! . Dva (kulturni i naturalni) poj:1vljuju s
r:l:c:ll')j~:10

: ;0'1::::1.:-.1 : ~: : ~~o j;:.d.~n ~r';;.t::..;;J.i .1;U,;v .1, 1 ii,;l.itJ. ....ljd ~~ u J1us;:i,

ISTORlJSI

RAZVOJ PONASANJA

43

dok su u ontogenezi skriverri i predstavljaju stvarno jed.an jedinstveni .

smo sk10ni da u toj cinenici vidimo najvecu i osnovnu sst psihickog razvaja deteta, koja ni da se taj razvoj strukturi duboko razli.kuje od
svih srodnih procesa, time u korenu iskljucujemo biogenetski parale1izam.
Upravo u tome sastoji osnovna teskoca celog koj,im se bavimo.
Da bliie objasnimo tu okolnost koja za centralno zu. Ako ,
kao ~to sm to rekli , kulturni razvoj covecanstva odvija r elativno
nepromenjenom bioloskom tipu coveka, u periodu relativne nepokretnosti i
zaustavljanja evolucionih procesa, u uslovima izvesne ststi biolo.ske
rode s - za kulturni razvoj deteta upravo karakteristicno da
se odvija u uslovima dinamickih m gskg tipa. razvoj se nastavlja rastenja, sazrevanja i organskog razvoja deteta , i sa njima
ni distvu . 1 jedino apstrahovanjem moiemo od.vojiti jedne procese

drugih.

Uklapanje normalnog deteta u civilizacijU predstavlja organsku

linu njegovog organskog sazrevanja. plana razvoja, prirodnl
i kulturni, podudaraju se i slivaju jedan drugi . niza m se uzajam i formiraju kao jedan jedinstveni niz socijalno-bioloskog formira listi deteta. Posto se organski razvoj odvija u kulturnoj sredini,
preobrazava u istorijskj uslovljeni bialoski . S druge strane, kulturni razvoj postaje sasvirn specifican i m uporediv, posto se odvija istovremeno
sa organskim sazrevanjern, kao nosilac tog razvoja pojavljuje organizam
deteta koji raste, . se i sazreva. Razvoj kod deteta maze da posluzi
kao lepa i1ustracija tog slivanja dv plana razvoja - naturalnog i kulturnog.
specificnost kulturnog razvoja koji oslanja gkg
sta i sazrevanja mozemo objasnlti prostom i oNglednom iz oblnsti koja nas neposredno interesuje u ovoj kizi - m razvoja
trebe oruda u decjim uzrastima. D~enings uveo u psihologiju m "sistem
aktivnosti". m terminom oznal:ava da i ponasanja
koji stoje raspolaganju svakoj Z:ivotinji predstavljaju sistem koji odreden
organima i organizacijom zivotinje. Na m, moze da pliva kao
infuzorija, infuzorija p:>seduje organe koji mgu letenje.
Polazeci od tog blolo.ski veoma vaznog , istrazivaci psi!1010gije deteta
u prvoj godini zivota pcj~H su utvrdivanju odlufujul:eg p!elomnog trenutka u
razvoju odojceta. Covek izuzetak od qp.steg Dzgsvg znkona,
takoae poseduje svoj "sistem aktivnosti" koji adreduje grantce njegovog
sanja. sistem, m, sadrfi mogucnost letenja. .covek pa~.o
prevazilazi sve Zivotinje tome .sto ,; u:potrebe oruda .n~t.zmerno t:'ro::it radijus svoje aktivnosti. Njegov mozak t } ruka ucmtll da nJegov
sistem aktivnosti, tj. oblasti dostupnih i mogucih obl~ka S ., postane
neograniceno siroka, Stoga, o~lucu~~ci trenu~a.k u razvD:Ju deteta . smlsl~ odredivanja kruga oblika ~ kOJI bltl dostupm, predstavlJa prv~ korak
putu samostalne upotrebe i nalazenja oruda - to se desava kraJu prve
godine i.ivota.
.
.
Usled toga, inventar oblika ponasanja deteta moze da obuhvatl ~~
deteta do tog odlucujuceg t'renutka ako taj invetar treba da st. 1
loski inventar koji biti sastavljen u saglasnosti sa fmulisi1 m
s:.s tema akti~nosti". U sustini, vec kod sestomecenog deteta istraiivanja su
~tkrila prethodni stupanj razvoja upotrebe oruda. Na~avno, to jos upotreba
or uda pravom smislu , vec to u lu ds:~w izlai.enje. iz .okvira
"sistema aktivnosu" i za prvu upotrE:bu ~~ .dete deluje Jednlm
predmetr drugi, i cini pok.usaj da doseg;ne nesta. pon:ocu nekog predmeta.
U 10-12 meseci, kako pokazUju posmatranja, dete lspoljava sposobn.ost
tl'ebe najprostijih oruda i resJ,"I;Q z:ldatkc ~li q{l~m:l kaje r2sav<) 91mpa nZ;1..

44

L.

s.

VlGOSI

. Biler predloZio da taj period nazove ,impanzoidnim uzrastom, oznacavajuci time ni da dete u tom periodu dolazi do onih na~jna upotrebe
oruda kOji poznati iz ponasanja covekolikih majmuna. Sama teza da
upotrebom oruda stvara drugojaci ja determinacija sistema aktivnosti coveka
! rnalo , mada ,do sada I1Iije bila dovoljno uvazavana strane
l oske psihologije, koja nastojala da izgradi sistem an coveka polazeCi
od Dzeninksove formule. Novina u utvrdivanju najvaZnijih momenata u
razvoju tog novog sistema aktivnosti koji uslovljen upotrebom orud:a, ~to
od odlucujuceg znacaja za celu psihologiju odojceta i psihologiju detinjstva
uopste. Do poslednjih godina decja psihologija prosto n ije uotavala tu kapitalnu tinjenicu, mogla sagledati zna~aj.
Specifi~nos t prelaska jed.nog sistema aktivnosti (zivotinjskog) drugi
(ljudski) koji Cini dete sastoji se u to sto jedan sistem biva prosto zame drugim, nego se razVli.jaju istovremeno i povezano, to tinjenica
ofU1i~ u istori]1 razvoja i:ivotinja, ni u istoriji razvoja oov~anstva.
Dete blni prelaz novi sistem onda kada stari sistem aktivnosti, kOji
organski uslovljen, zavrSava svoj razvoj. Dete prelazi upotrebu orud.a
kao primitivni ~ovek koji zavrsio svoj organski razvoj. Dete prelazi okvire
DzenJi.ngsovog sistema onda kada i sam taj sistem (naturalni) nalazi s uvek
pocetnoj fazi svog razvoja.
Njegov mozak i ruka, i opstije, sva oblast prirodnih pokreta koj i su dostupni detetu, jos nis sazreli u trenutku kada veC ~ pol!inje da izlazi iz
o~vira te oblasti. Odojce od 5est meseci nemoCnije od pileta, odojce od 10 m
seci s da hoda i da se samostalno hrani. Med.utim, vec m
prolazi kroz "si.mpanzoidni<l llzrast posezuCi prvi put za ouda . Na
ovom m veoma jasno moze da se vidi k oliko u ontogenezl ispreturan
celokupn.i redosled filogenetskog razvoja. Nama poznat m ni} demanti ie blogenetskog ~ara l elizma nego sto istorija prve upotrebe oruda.
Ako u bioloskom razvoju coveka dominira organski sistem aktivnosti, u
istoiJSkom r azvoju in tumntlni sistem aktivnosti. ako , dakle. sLstema
zastupljena izolovano i razvijt1ju se odvo jeno - u ontogenezi se plana razvoja, zivotinj ski i ljudski, svode jedan i sistema se r azviaju istovremeno
i povezano. to zi da u ontogenezi razvoj sis tema aktivnosti dvojno determinisan. Dzeningsova form u1a jos uvek vazeca, dete vec stupilo u
period razvoja u kome vladaju potpuno nove zakonitosti. ni zaslui:uj e da dobije n aziv osnovnog kulturno-bioloskog paradoksa razvoja deteta.
Razvija se upotreba orud:a, nego i sistem pokret'a i percepcije. mozak
i ruka i celi organizam deteta. dva se slivaju u jedan i daju pot specilican proces razvoja. tome, sistem aktivnosti deteta uslovlj en
svakorn daljem stupnju i stepenom njegovog organskog razvoja, i stepe ovladavanja or udima. Dva raz!icita sistema razvijaju se povezano i u su~
tini stvaraju treei sistem, novi i sasvim osobeni sitm.
Preplitanj e ova dva procesa treba strogo razlik ovati od onog m eS d ve ju
1inija razvoj a ponasanja kome smo gore govorili kao karakteristicn oj crti
star e psihologije. Stara psihologij a nij e uopste razlikovala dv ' u raz ] ponasan ja deteta i razvoj tretirala samo kaa jedinstv en, nego i kao
p ros t s . Novo glediste, u tvrdujuci r ealno di.nt v rzv deteta
trenutak zaboravlja slozenost (sastavljenost) tog proceS<1.. Dok t
psihologij a sm atrala da u n acelu moguce st v iti u isti sve :! z
vo ja deteta, i razvoj go vora i razvoi hodanja, dtl novo gledl~ t e polazi cd
shvatanja decjeg razvoja kao di l kti k g jedinstv:l dva na~e l no razlictt::l niza.
1. kao osno vni zadata k is trazivanja postavlja adekvatno iZU"l, jedr.og i dz'ugog i z i lzu v zakona njihovog preplitanja '\ 3' f">,.1.(.Qr;, '~-.:r'1 S':'t~ r:j, .. -: ....

ISTORlJSI RZV NSN

45

Tako istraZivanja razvoja visih psihickih funkcija uvek nastoji

da sagleda taj proces kao sastavni dea slozenije i sire kOja povezana
sa biolosk.im razvojem an i za koju karakteristicno
~. Stoga mi strogo razlikujemo, ali odvajamo u naem razmatranj u,
] proces od drugog. Za razmatranje nipo~to sve jedno kakvorn
bioloskom fon u se od kulturni razvoj deteta, u kakvim m i kom
stupnju dolazi do slivanja procesa.
predpostavljamo, sva nasa istrai:ivanja nas ucvrscuju u tom ,
da upravo razli~iti oblici pojavljivanja ta dva razlicita odreduju specifi cnost svakog uzrasnog nivoa u razvoju pona~anja, i specifin ost razvoja deteta uopste. i stoga mozemo ponoviti zajedno sa Krecmerom da protivstavljanj e " od" i "kulture" u ' psiho lo giji coveka is~avn o samo veoma uslovno.
li, za razliku od r~mea, smatramo da raz1ikova.nj e jednog i drugog
apsolutno neophodna predpostavka svakog adekvatnog izucavanja psihologije
coveka.
U vezi s tim pojavljuje se ' Zn m etod olosko p itanje: kako
moguce u istrai:ivanja razlikovati kultumi i blol05ki razvoj s,
kako m oguce izdvajanje kulturnog razvoja koji se s u cistom i izolovanom obliku?

...
Prema tome, mogli da mi tek kroz druge postajemo sto
smo, i da to pravilo odnosi samo licnost kao celin u, nego i istoriju
svake funkcije. U tome se i sastoji sustin a procesa kul turnog razvoja,
iskazanog u cisto logickoj formi. Licnost postaje za sebe 5to u sebl
kroz to kako se ispoljava pred drugima. Upravo to i jeste proces nastajanja
li.cnosti. Ovde se put u psihologiji u l0 svom znacaju postavlja
m uzajamnog odn osa unutrasnjih i spolj aSn jih psihil!ki.h. !unkcija. sto
vec , ovde postaje jasno zasto sve sto u viSim mentalnim !unk unutrasnje, prethodno bilo spo ljasnje, tj. bilo . za druge sto
sada postalo za . Svaka vi5a mentalna funkcija nuZ:no prolazi kroz spolja~
faze svog razvoja zato sto prvobitno l funk cija. '110
centralno mesto svih unutrasnjeg i spoljasnjeg n. Istini za
volju, mnogi autori su da vno ukazivali taj interiorizacijc, tj.
nosenja ponasanja unutrasnji plan. reec tome vidi zakon nervne delatno.sti. Biler svodi sav problern razvoja to da se odabrane akcije
prenose unutra.
, kada mi govorimo spoljasnjoj fazi , u i.storiji kulturnog razvoja deteta,
u vidu taj smisao interiorizacije. Za n as dn procesu
"spoljasnji" znaci "socijaW". Svaka visa mentalna funkcija blla spolja ~ nja zato sto nego sto postala unutrasnja v. sik funkci ja,
bila prethodno socijalna funkc ija, tj. prethodno bila socijalni odnos izmedu
dva Coveka. sto se pojavljuje kao sredstvo delovanja sebe samog prethodno bilo sredstvo dlv druge, ili sredstvo delovanja drugih
liCnost.
Kod deteta se moze korak korak pratiti smenjivanje te tri osnovne {
razvoja funkcija koje govor. Najpre ret imati znacenje, tj . odnos
stvari, postojati odnos izmedu r eci i onoga sto z v
Ako toga , dalji razvoj moguc. Potom ta objektivna veza izmed.u
r eCi i stvari t-reba da bude funkcionalno upotrebljena od strane odraslog kao
sredstvo za optenj e detetom. 1 tek potom posta je osmisljena ZQ. samo
dete. m tome, zn objektivno pos toji za druge, i tek -

46

L. S.

VIGOSKI

sledicno postoji za samo dete. Sve sn [ govornog op!te odraslog sa detetom posle postaju psiholoke funkcije.
s mogli formulisati opsti geneticki zakon kUlturnog razvoja sledeci : svaka funkcija u ku1turnom razvoju deteta l se sc~ni dva
ut, dva plana: socijalnom, pot'Om psiholo,kom, medu

ljudima kao inter psiholoska

ktgi,

tasopis

nPREDSOLSO D"

God. 1971 br.4

zatim unutar deteta kao intrapsi-

hicka kategorija. s podjednako odnosi paznju, logicko

, formiranje , forrniranje l. m da tu postavku
smatramo za zakon m smislu , se samo sebi razume da prelazak spoljnog unutrasnji plan transformiSe sam proces, m njegovu
strukturu i funkciju. Geneticki gledano, iza svih viih funkcija i njihovih odnosa
nalaze se socijalni odnosi, realni odnosi m ljud.ima.
Stoga bismo osnovni rezu1tat do koga ! dovela istorija kulturnog razvoja deteta mogli oznaciti kao sociogenezu viih oblika . Dakle, sve vie
psihicke funkcije jesu interiorizovani soc ijalni odnosi i osnovu socijalne
strukture 1iCnosti. Njihov sastav, geneticka struktura, funkcionisanja, jed cela priroda, jeste socijalna i cak i preobrazavajuci se u .psihicke procese ostaju socijalne. Covek i kada ie sam sa sobom zadrzava
funkcije opstenja.

L. S. Vlgotskl
UCENJE 1 RZV U PREDSKOLSKOM UZRASU'

Zdtk mog referata da rasvet1i neke naj'o'aZnije osobenosti deteta

pred~kolskom uzrastu. U vezi sa stvaranjem programa za decji vrti~ hteo

bih da s \a.ma p;Jdc:lim tc misli do kojih sam doao sa svojim saradnicima

za nekoliko godina rada u izuca\'anja i istraiivanja deteta tog uza
sta. pretendujuci iscrpno osvetljav:anje dotaknutih pitanja. n
potpuno rcs~nje !ktiih pitanja koja proistit.u iz teme koju zahvata
Cerat.
S\'a ki uzrast .s~ o<.llikuje razlicitim odnosom koji postoji ZI(} karak( ob:-z\' g \<l5i Lg Jada. s jedne strane. ; lntelektuaJnog razvoja deleta - s druge.
D bih kratk u odgo"orio pitanje osobenos tima vaspitnog i obrazovnog ratln u predsko:skom u stu. sebi dozvoliti da ( osobenos t .od
dim ~. .;~:"j dozvoliti da uporedim program u pred~kol5koj
ustanu\j sa m u skolskoj.
~ se da . u odnosu karakter ufenja deteta u njegovom razvoju.
postojc f!ranitllt: tu':ke. \' od til1 grani~ nih ta~aka - ufenje deteta do
[ goctinc (uzeto u sirem znat~nju - kao . na . kad se kafe da dete
usvaja gO\lor j7.~(}:J. 11/7 i 3 godine). Moze se da se osobenost ~
!tt do ( godi:;.<,1 sa!:.toji u { sto se dcte tog uzrasta SVOn1 liCttOrn
progrnlll!l. cy:..:!entno pjeu gv. Postupnost stadijwna kroz koje
de te prolazi. aj01.~j.: :>\. et~pe koju se zadrtava. odreduje sc
glO'\ mk~. " '-1 s()\i ( sto dcte samo uzima iz sred.ine koja
vkruiujc . S\'aknkQ .l se 13Z\'Oj '' de tcta u zavisnosti {: d:J
1 sc uko tk!~ta '. J\OI-;LI bo~u.tim iIi sirom:J~nim govorom. l gm ~e
. gU \ f) '1J d":iC oJ : ('U:uj~ s10: . tip ut.cnja naz.iva Se spontanim. U
s lu :tu dctl.: SI.: uLi ~O\ ' Qru dlk<.:i ~to se dele skolskog uzrasta ut.i arit1I.:.tici.

"

Drug..l ]:-anit::11:t lk - k;Hla tIcitelj ~i dele skoli. Ovde

udt:o sopst .. cn t....g J)I\):;~,a d~tcta beznacajan u poredenju s prQgramom koji
p lcdloi.~ t" .,. "1 .... :.. k<.lo 5to udeo maj ci nog programa b~zn .. t.ajan u
p()I"crJenju ~oJ, :. ~.\Jn prngr:lmoJn deteta ranog uzst_ Ako ( ( ozn~, Stl,.~Im lJsmenog

predavanja L. S. Vigotskog.

i.- bRoNF\?}I~ ~U~ }lSb~- u~SI\G" 'i<-A7-~A

OSNOVNI

Tvrditi da ~udski r azvoj proizvod interakcije izmedll

rastL1ceg ljl1dskog orgallizma I njegove sredine zn i;;gaviti
ne5to 5tO 0p5te mesto l nallcl 5. tvrdnja
poznata svim stlldentima koji i.z tll naLl.kll, kOjl1 iko
sporiti, koju ml0 njib srnatrati l 0 koji
Llpadljlvorn, karnoli r evolt1cion arnom nj en im .li
implikacijama. sam jedan od tib malobrojnib. Srnatram tl1
tvrdnjll znm zbog zaprepa5cl1jL1Ceg kontrasta izrnedll
op5tepribvacenog naglasavanja dvejll kornponenti kojirna
gvi i IIpadljivo jednostrane m kOjl1
m I razvoj1.1 Ll teorije i 1.1 ernpirijskom radll.
Da blldemo zn, m navedenom .,
sanje se z kao funkcija medlldejstva osobe I sl"edine,
simbolicki izr<:!Zeno 11 klasicnoj jednaCini t Levina: =
f(OS) (Levin, 1935, str.73). Moglo se stoga ocekivati da
psibologija., definisana kao nallka aS, stvl zn.
- ako i jednak - naglasak e lemel1ta nezavisnoj strani jednaCine, da istraZl1je OSObll i sdiu., sa
sebnom aZnm Llsmerenom interakcijLl izmedl1 nJib.
Medtltim, 5to srecemo II stvarnosti IIpadljiva asim etrij a., hipertrofija teorija i istr<:!Zivanja IIsmerenih osobine
osobe, I tek vrlo rudtm koncepcija i opis sredine II
kojoj se osoba nalazi.
Da bismo llocili kontrast, dovoljno da pregled:lmo
osnovne tekstove, tldZbenike, prirllcnike i casopise iz psibologije lst, posebno iz razvojne. Prilikom pregleda
ovakvlh materijala, svako Llbrzo otkriti beskrajno mnogo
m i podatak:l koji se kvalitetima osobe. [st
zivacLl slgLl bogatstvo tipo logija licnosti,
azvil1 stadiJllma i disziil kstkt sa odgo 1.lm rnl1m tehnikama koje obezbedtljLl visokoizdi fil1 l ss sti, ternper:lmel1:lt:l i 27

"82

'1

vladavajucib_ tendencija ponasanja individLLe. Medutim, :5to

~e sd~ tl, perspektiva zamagljena _ i LL teoriji i

sto s,: tlce dt.k. Postojeci koncepti Sll ograniceoi ~a '

nekvoll ko g1: I 1 oelzdiferenciranib kateoorija koje rnl0 0mQZl~ oSlm sto 10Clrajll ljlLde II pogledt.1 iv socija1ne
[?. nostJ - k::l.lZ iz koga dolaze. Stoaa prealed Istra
zJvanp sredinskih Lltic<Jja objavljenib II ;:;'z';';ttiv~
cilZOb kl.biekstov<J, zbO!l1ika} casopi;;a decije psibologije i sroI. astl tkv s~edeclL l1<Ll ttpologijLl za opisillJ. konteksta ponasanJa 1 razvoJa: vll porodice, red
~d, pnsllstvo Jednog spram prisllstva roditel'a,
llv~ dece kod 1e spram g II distll roditelji;1pm VS.k~ 1 mozda r~l ike II pogledll. dn~stv
as~ 1I1 tkg porekJa: StLl.V1Se, podacl 1I oV1m IstraZi_
llJ~ ogromnoJ rn se sastoje od informacija
oknlZenJ Ima IZ. kOJ Ih osobe dolaze, karakteristikama
sarnl'\~ osoba, IJ. tome kako se Ijlldi iz razliCitib sredina
raz 1<I.ll II d od dnlgih,
_ Re~l.llt~t toga da Sll itti sredinskib efekata
cesto I zaz trmllm koje Levin nazvao terminima te~v SkLlpova; op:;tzene l.zlik izmedll dece iz razliCitih
okt LlZenJLl. (r:; z spram srednJe kl<lse, Fral1cll.zi spram
A:nerlkan~ca, lLv dece II obdanistll spram hlcnog)
)as~.<lV1.1 se st kao _<Jtribllti datih ok::ruZenjLl.. Cak i kada
sredma ls1, to I.lclOJeno trm11<l staticke stktll
kOjl _d :st azvm procesll interakcije kroz koji
se Zls lIsk II Ststemll podstlce, dzv i razvija.
NajZ_<J<!:,. 1 to 1zd< <, podaci II ovim istraZiva~i_
m< ss .dobl.Jajll tako 15to se sllbjekti lLkl iz k::z
kOJe se Isp lhUe 1 .;;meste se II lti II i li psiholo15k1.l
~obll za t~stll (1)-, _MOgC!. tlticaj ovih prilicno specifi_
lh knlZ nLl. ponasanje kOje se IZ<lZiva retko se medllm, llZlma II obzir.
'
~ba d~ postoje dve obla~ti istrLlZivanja .lI koj imLl.
stl",tlt Izvest<Jn stl? speclficnostl II <Jl1allzl sredlOe,
I.k rezultat ISllv zallteve ekoloSkog istrLlZivackoa
mciela. .fedna od ,oV1h oblasti, koja lIg1avnom u domen~
socljalne pSlhologlje, je~te rollV<. itsliLl od~osa.1 m":llh ,l. _ st ljlldl sa kOjlrnLl. covek 1I inte!<lkclJI 11?"m-ll-Ilc~cme deolljegove sredme, postoji znt
1j teoll.lG 1 IStrGZlvanjG kOJI se bLl.ve lIticajern sredine _ II

k1

~ \/it kr i z:l IJI.:k;; k~ 11 :1 kraj lJ KHjj .~ J::.

2~

vidll interpersonaLnib Hticaja - razvoj ponasanja, Zaista,

m II kojoj imamo teorije tome kako sredinski
1.lticaji del1.ljlL I?onasanje i razvoj, teorije interpersonaLnim roSl - potk:repljenjlL, dliran1.l, identifikacij i i socijaLnom llcenj1.l. Sa stanovista ekologije ovakve
frmli imajll d.:-a nedostatka. PYO~ it~dill da
previde lltiCCY nesoclJaLnlb aspekata sd l.lklj1.lC1.1JllCl 1 Stl-:stinshl rdll aktlVnOStt II kOJ l lJtldl 1.lCestvJl.l. Drugo, 1
vaZnije ~l.'l.l rn priode jedno jedino
posred~o krllZ 1I kome se nalazi sllbjekat, 0,1,:10 sto 1.1
rn radll n<lZlvamo mcroslSfelnom. Retk::o se paznJa
svecllje ponasanjLl .osobe 1.1 vi5e vodjednog okruze~ja.. ili ..
ClOll kOJI veze lz<::d1.l ok::nLZenJa gll da lI
5to se de15<Jva lllt nJlb. NaJrede od svega LlVlda se da sredinska zbivanja i l.Is10vi izvan bil0 kog neposrednog okruz Ll korneje osoba mogll lI'9. d1.lbokog L1tlC~J~ I?a <1-;
Si 1 razvoJ llnlltar tog ok::nlZenJa. Tak::vi spolJasnJl lltlcaJl
mog1.l imati kljl.lcn1.l 1.I10gll 1.1 dfisLl zn
s~d sitL'i za osobll. Ukoliko mog1.1cnost _
lIzeta 1.1 obzir 1.1 ttsk modell! k::oga se VTSl
interpretacija re~1I1t~ta, nalazi mogc~_ da d?vedl! _do netacnib
zaklJllcaka kOJI 1 S1.lZavaJLl 1 dfrs1.l nase ZLl
odrednica, s 1 potenclJala 1jl.ldskog razvoJa.
Postoji dLlg oblast n;:lllcnog rada 1.1 kojoj spoljasnji Sl'edinski kontekst opisan prilicno detaljno,. n-i,egov. LltlcaJ
tok razvoja slikovito prikazan. Ovakva Istrazlv:anJa rade se
prvenstveno .antropologij , donekle . ,ll. sLrn. radll,
sil pSlhlptJ'lJI, kllOl.ckoJ pSlholog:tJI.1 soclOlogl ,
dlltim, desk::riptlVnI rnatenJal II Vl. stlldl llglavnom
ane<>dotski, illterpretaclJe katlZal~lIb :l sl~bJek::tivne 1
z<Jkl)llcene. Ovde se srecemo sa I sto ~dlm. kao zlosl'ecan i nepotreban raskol II svrmm Istr~vanJlrna ljlld-:skog razvoj<J. Posebno poslednjlb godln':Istrazlvan)a lt
oblasti Sll lmala odvojene tokove od kOJlb svakl tangenil stvarnom nallcnom progresLl. Izokrenemo moderLI metafoll, riziktljemo da btldemo tS lzmedll stene
i mekogmesta. Stenaje strogost, meko mesto relevantnost.
Nao-l::t15avallje strogostJ dovelo do ekspenmenata ele~antno
diz~jniranih , ali cesto ograntcenog dometa. grst
proizilazi iz d<J mnogJ od oV1h ks.t llkIjllClljll Ilepoznate, vestacke 1 kratkotraJne SltL1, 1 zabtevajll ~ 15 kOJe)e te~o gene.ralJzovatJ
dnlga ornlZenJa. Sa ovog stallovlsta moze se .1:I da veJlki
deo rGZVojne psillOlogije kakva dLl.nas postOjl nauka cud29

 su dece u cudnim situacjjama sa cudnim oda

slJm
vremenskill periodEL
(2) S71 tokom kih '

Delo~ reagtljLlci ovakve nedostatke, drugi istraZivaci

Stl naglasavall potrebtl za dnlstvenorn relevantnoscu istra..

Zivanja,o ali cesto tl ravnodLlsni rn rnetodo!oSkoj
strogoSt1 1I1 0 otvoreno odbacujucio U svojim ekstrernnij im
mfst~!m, ov~.Cotrend dobio oblik iskJjtlcivanja saml llkIZ Istrazlvackog procesao Prerna politici jedoe
vellke foodaclje? za projekat biti odobren samo oso_
kOje SLI IJcno zrtve dnlstvene nepravde. radik<i1an l~Z ovog trenda ukljl1cl1je oS,I,anjanje egzistencljallst1cke Shl Ll kojima " iskllStvO preuzima mesto
smatrallja, od analize se OdLlSt<ye I !ic llijeg i direktni _
Jeg ,,lZlllllv" stecenog kroz li cllll llkljl.lcenost l stvI
SltLlaCljll o Cesce, i lakse odbranjivo sa stanovista naL1ke,
naglasavanje prirodllog ;smtr, ali pod L1slovorn da
"teoretski lleHtralno (BarkeI" 1 Wigbt, 1954, stro 14) , 1
llevodeno bllo kakvorn llnapred forrnl111SallOrn eksplicitnorn
hlpotezom i neometano visoko strttktLLrisanim eksperimen_
talnim llacrtima postavUeoim pre sakllpljaoja podatakao
NajsLlptilniji argLlrnent kojim se lladrnoc oaruralisti_
ckill ll::1d ksimlltlim metodama tt prol1CavanjLl ljLldskog zv nagl::1sava I?ktil1 i etickll llemogcnost rn
niplllacije 1 kontrole vbli koje Stt od primamog zn
za psihicki zv. Na , II iscrpnoj kitici savrememh
ist<iZiv::1 LI zv psil1010giji, MekJ(ol ( ll, 19770)
lz SC1 pozicijC1 identicnih mm1: "Sttgerise se da, I
m trentttkLl, LII pirodnirn procesima raz...
zato sto se l istraiivanja zvm kakav se
odvija tt prirodnoj sredini i zato sto retko kada stvarno sallm l analiziramo istinski zv podatke. nt se
da < m proistice iz postovanja
lativnim eksperimentalnim metodama, koje Sll pocele da "l$mvLI istr<iZivacke m nego da sIL,zeo" (str.
333)
MekJ(ol dalje objasnjava da SLl ksimt lv metode,
k ldealoe za IstrazlV::1njZl II ltskm kLlzLl, lose
prilazodene Ll1vll " ::1s kako se najcesce
r::IZViJ<I " prirodnim zivotnim okolnostimao" (str. 334.), posto,
iz prakticnih i etickih razloga, mogLlce manipttlls::1ti i
kontroli sati sve relev::1ntne faktoreo MekKolovim :

Nema niceg inhtn pogroesnog manipulativno eksperimeontatnUll istrazivanjima u razvoJnoJ psil1ologlJt, ~11 .metl?dologtju
~esto nemoguce sproves~i. Na p~e, .lz1ag~Je VlZU.C?lno~
slozaju potrebno za razvoJ a~oysnih vlzuetnih funkclja, all
svako dete dobij~ adekvatni slozaJ sv. 9dredt.=:ne senzomo~~:)JJe
aktivnosti n1og~ biti osnov~. za u~vaJanJe subJekat - akcIJ.~ :objekat jezickil> kstkl, all skoro _ odeca _ dU
adekvatne koli~ine oviJl islstav Da , se ddI uzrn us l
za zv , organiz.atl1 1 1110} bl~1 ll~e~ ~tp?stav:1~ okolnostl.
Medutim, kada su dec~ dmt Is~razlvanJ~ . lZ et,~ki.h.!azlog:a se
II najvecem brojll slu~aJeva odbacuJe ksmtal Il~ava~J~ ..
Sa l og i~kog i prilkti~nog stanovlsta m n~prosto 'pn~v.at]ti _(;1n da verovatno njkad neeemo d~kazatl d.ovolJne 111 zn
UZJ'oke udg ?-ZVCl g~?11 ~ glav~ih. ~kta -=
' , od kojill nekl dstvlU su'tu nase dlSll (Slro 335

336)0
.0
d
MekKolova Llbedljiva argLlmentaclJa draz?;v
jedina [nk ksit 1.1 .lLll da Lltvdl nLlzneo1 dovool Llslove. Praviti ovakvLl tP,stvk, ;lL1 1 kS1
govoriti , zn z
o potcenlt1 Ll ~ ks:'l
talnoo- metoda: samo od ~l~g;_zn za
verifikacijL1 bipoteza; dk, rnozda 1 vlse: rn
Uiv Ll ihvm tkiV~ll Ukratko,oz.a naHkH Llopste,
sebno za stroga Istrazlv ";Z"0::1.-11-ktkst, ksmentje m i osnovno he1.mstJcko o~deo

000
Iz vdih razlog,:t.. l ovd~ dlz. tll odLl se i imliit dlhotomlj::1. IzrnedLI metodoloSk~ostrO
oostr i zn istraZlvanja, 1 pretpostavlJena nep'ornl!lJlvost
fzmedll zahteva istr<iZivanja LI dm SltLlrn IdI?
menljivosti stktL ' Sll ksmt rn sta lJLIim Llg procesa. Odbacl.ljemo kao lsttt gLlt
da , posto prirodno posmatranJ e prethodl kS~lm,!ll 01 l
5z~ckim i 11 bioloskim n::1llkama, ovakav s~ed LlZ pozelJna
str<1tegij a i 1.1 ll<1 Ij~ldskog ponasanJ}1 1 razvoJ~. U
takvoJ ittii ist~ki s~ed se p08I.:esno I?~oglasava
kattzalnim, I predstavlja JOs d s lLlc<lJ lo&,ckih
pLlsta inherentnih s~akorn post , erqo zak~l.l
ll. lm lISlJenJ1.l, nallka dvaaesetog veka posed1.!Je
istraZ ivacke strategije kOje
, da Sll bl le dstLl na~lral: s
tima devemaestog veka, omogLlCile OV1ma d<1 preskoce 15.0dil1e mLlcnog, iscrpnog 0plsa LI dolaskLl do fo111l
bioloskil1 ii I zakona. l1 znatl da tksrn' l
i ZLLZt Zl1 z<1datak nallke, da [z CISto ds I!.'
nog s m::1tr,:. lci 1 klaslfikaclJe blt1.nLlzan
lIs10v napredov::1nja Ll raztlmevanJll s 'vda l1 ll:: l1
~ks,,ri-::l1tlill paradigrnl, Ll s1\;, moze vOdltl t<1kso-

30
31

 ~oje Stl m ostvarivanjtl odgovarajucib sistemanzacIJa d fenomena,

Jos jedno gi bez t; nametntlto strategiji
dg posmatranJa, pogotovo mg ljude, od
Strilne nJegOVlb glavrub pobomika - etnolooa (Jones 1972 '
McGrew, [972) 1 psiboloSkib eko loga Kanz~Ske Skol~ (aT~
ker IvShgg, 1973; -k i Wright, ,1954), grl1pe Sl1
ISt:IazlvanJll ~l1dskog razvoJa lgdll model prvobitno
razvIJen radl smtr s1b vrsta, Implicitan
v m?delLI.Je IJ sredine koji z potpl1no odoova_
ratIvlstrazlvanJlma ~ zlvohnJama., all tesko da dovocran II
s lllcaJLI \JHdl; gr!;. n<l nepos~edna konkretna okrLlze 1I kOJlma sevualazl ZIVO b~ce, 1 paznjaje l1Smerena posm~tr<lnJe ponas<lnja Jednog III - LI naJboljem slllcajll - dva
blc<l , lstovrem~no1 LI s<lmo Jednom okrZenjLl, sto CLl
kSIJ dokazlvatI, Zllmv (;udskog azv traZi vise
od clLek:tnog posm<ltr<lnj<l aSjtl od strane jedne ili dve
osobe Istom mestll;, . ,zabteva ispitivanje mLlltiperso_
~ s lstema It~akI) kOJI lStl gl jedno okrllzenJe 1 LLzetl 1.1 obzlf <lspekte sdi koji se nalaze izVil ?sd Sltli ' kojoj sl.lbjekat, U OdSLLStVtl
ovavkve s lre pel'spekti,ve, vellki deo savremenib istraZivanja
moze se kktsh kao IZLlcavanje 1ZV~'l--v-ktkst,
_' ;, rad Lldi oSnOvtl z Llgradivanje konteksta tI istra-.
Z lvki ;dl 1,11 teoriji i l empirijskom radLl, PredlaZem
prvo prOSIlV<ln)e, potom konvergencijLl tLllistikih i
ksrn.tllllh stll - preciznije, prosirivanje i konver~encIJLI te()retskih koncepcija sredine koji leze LI osnovi
~vakog od 11J I, Llll persp,ektivll LI razvojLl zn
kao ekologyu (;udskog razvoJa,
v sa dfiiim<l koje SLI od StLstiskg z

DEFINICIJA I
7~o!ogUa IjL~dskog zv ,?~u.t}vata nall~l1o ist~azival1je -
~leslv.l1e.' uzaJal11n.~ ~kl ~d I Izmed~ aktJv,~og )JlIClskC?g 6:~ l~
laZVOJLI 1 ~rom.enUlvlh odllka !lsd I!l okJuzen)a ,u kI1<I ZIVI
c:?so~a. ~.I~ZVOJU. dok l ovaJ p,'oces Ubl~"lJ odnosl IZ11ledll k..l~
z S I ktkst u kome se Okll JZenja nala ze"

tncke definicije Sll posebno vrd aZn, Prvo

osoba kOJa se razvij<l pos matra se prosto kao tabLlla ras~
nakoJll sredllla VI'S I lltic~, k<lo rastllci , din<lmicki titt
k0J.~ se progres1vllO krece .llt sdi LI kojoj i restr1.lk_
tlls, DrHI;jO, posto s redlna,t:Jkode vrsi . ."ticaj, sto znhteva
proces tlz<lJ:Jmn e :JkomodacIJe, llltkI osobe i sredine
32

smat:I-

se dvosmernom, tj,

kakti s

reciprocjtet

sdi dfiiSll kao relevantna za razvojlli pl'Oces svodi

se jedno, sd k, obtlbvata z~m
veze ll kllzir, kao i s l s llticaJe koji
POtic'1 iz si kli , Ovako sil', m sredille zn

tno obLlhvatl1iji i i zdifiii od ollog koji se moze

II psillOlogiji lst, posebno tI azv, Ekoloska sIedina
topoloSki shvacen<l kao LlgeZdlli poIedak ktI:iih
'stl.lkt' , od kojill svnka tbd sdz LI narednoj"
strllkh, Zllv kao IDlkrO - . mezo - , egzo _ I
f}lkrsistm, lfilliSll sledeci <li,
DEFINICIJA 2
Mik.J'osiste"111 zi1 nktivllosti. lllogIl i it"S11!1i11 0(105<1
doz.ivljellill od st<:lI1 osobe lJ zvll II datolll k:uzU S<1 odre-

dell;111

fizi~kiln

i ll1<1te,"ijalllill\

kkt"istikm .

kz mesto ade Ijlldi lako ll stl.lpiti Ll

illterakcijll licem- ll- lice - hlca, dist, igrafiste itd, Fak-.
tori ktivnst/~ Llloge i itlSl7ll1 ds lmt

iti gradH mikTosisten1Ll"

I-iti tni II dfiiii nikrosi stema doziv(;'enil1,
,' termill se koristi da llkaze to da za lllktl z",

od like bilo koje sredine LlkljllCtljll samo Il obJektivne

osobine, i i \ koji s 0paZajLl osobe l\ tOJ
slii, glSV<l fenomelloloskoI> led.
istiEe iz kkv titi llvstiklm
IIlV1l<l, ltI IZ poseb lllb slmpatlJa m llm egzl
ste llcijali stick e filo,,:ofije: Njega vSLl, naprosto na,metnLlle gole
l1ll, Vrlo mall 'J sPOIJ<lSllJ111 tltl kOJI S~ l ~' I
za lJ.lldsko il S 1 azV mogH se oplsatI IsklJLICIVO terIl1lnlllla obJekttVnlll fiZICklll llslov<l 1 dogad~a; aspektl sredine koji ll.li obIikL\jtl tok psi~ickog I st Sl\ Ll o~ro,:,
1I1110 m 1 <lspekt l kOJ I 1n'Ll Z lla za OSObll 11 dato;
s itllac iji,
l! tvrdllji. Il, n e ma~i ceg, l-igilg , se
s :lz s ln <l Idov e tt1G IZ i\Zh obI<lstt., U
filo z ofiji i ps illOlogiji , ll se zSlv 11<1 fenomenoloSkim
klltim Hllsel'la (HlIserl, 19,50) ll (fll , 1938) 1
(tz, 1930), U sociolog1JI. ana logna formlllaclJa I
svoje koene II teol'iji lllo<"'a Dz Ol'dZ rt Mlda (Cieorge
;,'t "Mead, 1934), s~eta II ll "d<?fi.niciJ~
s itll<Jcij e Tomasa (Tll0mas i hms, 1928), U SllllntI
st vist
iltl10o I'iml10 istraZ iva nj e inte
s lill odilOsa i sihtlgi od stl Sliv (Sl1-

~~

t,

llll, 1947). U pedagogiji istll orijentacijLl nalazirno II

Djllijevorn ills istiranjLl pravuenjll Skolskih rogm koji
odraZavati svakodnevno islstv deteta (Dewey, 191:1,
1916, 1931). U tlgii istll prosiren .1iZlI h dLlstvenih sistema., ll lV1ji kod Lintona
(Linton, 1936) i Benedikta (Benedict, 1934). ~egov =
1I opstern istraz.ivanjll Ijlldskog ponasanja sazet II ll
sto mozda jedina tvrdnja II dntstvenim nallkama koja se
bILZl statt lsLI mli vg zakolla - nepopllst lji vn recenica
Tomasa: "k covek definise sitli kao realnll,
l svojim posledicama" (Thomas i lms, 1928, str"
572).
Mec111tim, stllkhll i logicka osnova fellomenoloske
kOllcepcije sdi koja leZi 11 osnovi ti n<ljvec im delom
SLI izvedene iz idej<l i Levin<l, posebno iz nj egovog kons tllki<l "zivotnog st" i "psiblCkog polja" (1931, 1935,
195 1). Levinovo stvist da sdi<l od najveceg zn
za nallcno razllmev<lnj e ponasanja i razvoja stv<lmost
k<lk\'<l postoj i tzv. objektivnom svetLl, ollakva kakva se
j<lvlja LI svesti osobe - dLlgim m , lIsmlV<l paZlljtl
koji sdill opaza Ijlldsko koje Ll i
te l"akciji 111lHtar i S<l . Poseb no z ll<lcajan aspeki
0p<lzelle s redille svet mas te. fantazija, i l. lpak,
l.ks ov<tkvom prividnom bogatstvl1, Levioovoj ttsk
psihickog polja zacHdo lledost<lje sa diin<l . D<l tlpotrem njegov sop,stveni iZl<12, njegov<lje ps il1010g ija " topoloska psibologija . s istematsk i opis st bez S llstlC,
prepHllog pr<lznog st i lIl!llezclenih stllkhU , zdl
nog

g~niCan1(1, povezanog m edllsob l1im vezama ptttevima,

i z<lpOSednlltog preprekama i okoll1im pL.tevima ka Il es pecifi kov<lnim ciljevim<l. Najneortodoksniji <lspeki Levinove seme
;; tl" ti motivncionil1 s ila kao s il<l koje izv irll
iz OSObe. iz S<lme Sldi . Objekii, aktivllosti, <l poseb llo
d;i Ijlldi s<l ljl. od sebe ' si la, v<llence i vkt koji
pli v klce i odbij~j Ll, Il<l t~ n<lcin LLSmer<lVaj ;ls~ i
razvoJ .
St~ sve moze znaciti II kOllkretnim telnillima? Kakav
s mi s; kamoli primellll, moze mo d<l naclemo LI teoriji l.t
kojoj se opaz.ello s mtl vaZllijim od stV<l10g, lllll l
dilm od realllog. gde motivacija koja l. s m v ll
s s dz ll L' s l<l s im objeki.ma, <lkiivnostilll<l dl1.'gim Ijlldima, i ,E\de saCl..za.l svi h l1 kmlikvih stLlkt
ostaje Ilsitlkv? i, knko bilo ko moze ovakve

vnzdttsaste <lpstrakcije da primeni kLZ <l svakodnevnom zivotll ili, kad govoIimo tome, zasto iko
zeleo to da di?
Razmatanje pvog 1nk koji Levin llapisao "rieg
sl,dshft" ("Ratni pejzaZ''), lldi ihv odgovor
it. <lvl Pvog svetskog rata., posto
Lvi kllk gdi 11 n~ - llg.lvm 11
vi redoV1ma, gde 1 van. Clanak kOJl
se 11 ZitsllI" Li. g,vdt PsycboJogie (1917),
daje odllcn1l SklCI. LVVlh SVnlh teoretsklh "
U m izvnrdm napisll Levin opisLLje kako se opaZena
I<llst dl rn dok se covek bliZi 1iniji fronta.
sto 11 tl i:zgleda kao diYlla seoska scena sa kLLC~a,
Ijirn<l i S1lrnlmstll0 se . brda pod Sllmorn
st. smtt"<l,;, . nJegova zaklooJena st~ mesto za
postGvlpl1Je tlz ; skv l1dolllla op~'\ se Icao rn
gllC<l stallica z<l PV1l : l aspeki. peJ zaza kOJI SLL, sa neko liko kilometara dalJ e, lZaZIV<l11 od~lsevljeoJe sada se
z k<lO z lk ; z stls1l1li kalljoo, kamtLfl~;;t od
dveca, brdo kOJe k ne:Vldenog lltl, neVld1Jlvl c.lj
koj i treb<l dostici, mesto 1 t[t<lk sstl posle bltke crte s redine koje t, Z1V;U, ohrabLI,JLl 1. llkaztljl! PLlt
preko terella, <l koje se obJektiYllo az11Il1 od 011111 sarno
malo dalje, iza li fronta.
Ovde leze OSnOVl1e prernise onoga sto kasnije postalo
Le\rillo\ra eksplicitlla. s istematska ti: p,"ednost fen~om.e
ooloske n<ld stvalllorn sredlllom 1. 1IsmeravaoJII ponasanJa;
Il emogtlcnost d<l se ~i raz1lme .samo iz objektivnih
odllka s ledll1e bez l,zlmallJa 11 ObZll" z nacellJ'l kOJe . za IJllde tl kllzllll; opipljiv motivacioni k~J"akier obJekata 1 dog<ldqJa Ll datoJ s,ed '11I ; 1, ~t:., V;1l0st stv g, z a
misljeno" - ll l9~ <ltl, obecanJ<l toplo~ obroka 1
izgleda ilit se ZIV. d<l
se presp<lvala, 111 pobdela 1 d
.

U tome leZi i objaslljellje Levinove nevoljllosti da ll<lld

spec ifikllj e sdz p~ihickog poU<l: to . tll,ki tek teba
istraZiti . Takvo I staz lv , stog<l, II c lnYllI zadatak PS.lholoske ll<lllke. PotebllO empirij ski o&riti k<lko :>lttlac'J,e
opaZajll Ijlldi koji 1. Ilm 1Icestvllj ll. 1 opet speclfikl\.lllCI
S<ldl-2nj. Levin razlikHje. dv~ aspekin svake S ltll za kOJe .1.':
ve OV<ltllo da vtl . pazllJtl osobe. PVI.Je Ta,~.gkel t, kOJ'
mozc1a Ill ple\restl k<lo .,tItl aktlvnost ; dSI se
"IlG z<ld:1tke i 11 kojima osob<l opaZG sebe 111 dll.lge

sta, i z~ledaj tl i fi ki lli S\.l do.sta s li cno. , li se svi ,"azlikl~LI

od svojlh k tI SAD. lzgleda kao da S H l svako.j z li
,"azlicita ok:ll.tZe~lja k. stis. i sti t. Analo.g l.la
["az li.ka LI f j av lJa se 11<1. 1 .lro lzvan mi.k.ros istema. Stoga se ds i. izm eoll kllce i sko le prilicno J-zlikl~lI ko.d l.las i
lIFIlls k. . A II , postoje i dosledni s lozajevi ,"azlika 11 o.kvil svako.g o.d o.V lll dl.lStv. U sveta, k:Llce, di st,
komsi lllcl, d ktZ, ka? i .d s i. izmeo ll , isl.l
IStl za do.blosto.Jece porodlce 1 za s Iromasne_ Ovakvi
kOlltrast i 1I1l1lt dllstv takooe dstvljLI [ro
kros istema. "NaCt1i" s iste ma se Iazl ikLlj\.l z a r azli c ite so.cio.eko. o,?mske;. e tni cke, ,"e l.ii:P o.zlle i osta le s Llpktllt~lne g.l,
dazvlI I S Lltstvl s lsteme 1 z lvo.mlll stll ko.j l, zCl lIzv t, Z ll da se d zi eko.los ka s dill

kao. lI s ik~. Drllgn istakn lltn cta o.bllbvata o.paZaoje l.l

so.b l1lh vezn l ,,; ll l.JtlCli II .k.tZl1 , to.liko. II blnislLl ro...
911so.b l1lh .slJ.Q, ko.llko. o.dno.sa razlicitill . d i kao.
l v g.l kOJI dL1zimQLl zdi k, komplementam e
1I1 lvn oezavls ne akcije.
Pored .o vn d va as pe ktQ ~itLl ac ij e ? kojeje lIkazao Levin,
.) 1111kro.s ls tem a Llk~L1Cllj e 1. tI, ko.Jl Ist lcan LI socio_
losk lm t.l~\ Mlda (Me<1d) 1 Tomasa, to ideja Llloge.
Z asndQ m ozemo k st1tl std<1dLl de fil1lcljll 1,10 Ll d.l S
tvell~ll. Il<1Llk<1ma: Skllp pOIl <1SQnja i kiv p~vezan sa
po.loZ'lJell1 II dtl stvll, , SQ poloz<1 jelll m<1jke
nastavo ik<1, iut l itd .
.."
.F.m ll. SkQ pers pektivn Z ll i1 <1 QIlim i
\'ollna ekoloske stllktll.
DFINI

sp ec i za SVnkll ~I.lPll.

sa ll1 LI defi lliciji makros istema s{ml
;-

ko.j i " 1l10g li da p.?sto.j e" d a s iri kt mClkros lstell1 a I ZVl ogU01Ce llja statLls qllo 1 tako .lv t
m .' l l1 za tldtl . st, o.nako kako. .ll v ide po.liticke
vode d.I Stvi1, d.lStvi l , filozo.fi i Llii iz o.bIasti
dllstvill ll <1 l1kCl koji se bClve kitikim anal izama i ekspelimelltClln im iz m eni1ma preovladl~lIcih d.t5tv ill sistema.
Posto. smo lIpoz nnli st.lktLI ekoloske sdi, sadCl ro
ze lllO l lI ki1Zemo. i1 opsti f m kreti1l1j a k. z ekoloski
prostol ko.ji i i zv.d i po.kretGc ri1ZVojnill m .

M,?;z.osistell1 S~Ci.l1jtlVajL1 o.<:1llosi .iZl11edu dva. ili vise kzl1 I I

kOjlJ1Hl

o~o~a

kOI:l se ]'azv1Ja

nk~Jvt1o LlcestvLIJc (kao sto

Sl l, za

de-

te, dl10S1, I Z1t L kLlce! skole ] g.t V 'snk iz klsilllk; zn

d\s l g, Iz mectLL pOl'od lce, posia. I !Il.IStv g zivota).

.. i\ifezos istem , z i, siste ll1 mikros istellla. se formiri1

1I1 pos1ll.lJ e kad god o.soba II ri1ZVojLl lllaz i Ll . okll.tZenje.
Po.red \' m , m ll s veze mom.1 imati i v ise do.
datnill fo l1i : d.l g oso.be koje aktivno'" l1CestvLljll II .
.k Llz l\, s d veze Ll d l stv rucii , fomQ l i
folml km llik i iz meoLl .klli i1, i - i g ld,
! 1I fm l.skm d.mll - st i prioda z i
sti1VOVi1 kOJ I po.stoJ e 11 d.m kl.Zll ( " se dlgg.

DEFINICIJA 6
Ekoloski lz l1ostupO kod god se po lozaj osobe

E g,zosiste11l0111 <1zivm .id l $ k.IZtJ koja llkljl.lC!sob~, II 1~ZVO.i.ll kno ;},~iV10. ~Ices':likn , nll II koji llln doli1zi

do Z~IV~J1J<l kOJ<l o tl~ll , 111 11<1 kOJi1 lltl ('; , ono sto se desi1vn II
kOllle

se I1 nli1zi osoba

l J J'i1zvOjll ,

Prillle li egzo.sist~tna tI s ltl caj tl mGlo" detetG 11l0(~1 o.bll hVi1t~ti ,"Gc\l1o. ll1 esto rodite ljCl, aZd koji pohaoa sta rue dete,
tnZ ll l tl g.V lh dit l u, ktivsti l k l Sko lske
l'I' 1 s ll cl\o.
DEFINICIJA 5
~<1k,'os ist,~moln z,i1Vi1l0 dosledl1ost,

II

l11. i sndl'zni1<t

SJstell11 I1\zeg ',I,;] (tk,'? -, l11ezo - i egzo - ). koja postoji tli

JlloHln cla postO)l. rli1 !1JVOll Sl lklLlt' l kll lt' kno cc:lil1e

znjedllo,S~ bilo k"oji1l1 sist~1l1 ve r'ovi1J1ji1 ili icleologijoll1 koji lez~

ovnl,:ve c!os lec!l1ostJ ,
Na im l, 1I kviI datoo dl stv - l 1l10, f<1 llsk.<>

II ::;V

.
dG ll , Skolsk<1 tlini. igmliste

1I

ekoloskoj

s>..

. eko. loskill lz, knko Sll ovde definis:mi, dolazi (

kom ce log zivota. i . samo. n e ke: pl"vo. vi
In Gjke i v..d t; po vTatak majke i de teta iz .l ;
s m i v: dadiIji1 ; poli1z <1k d eteta 1I di st; dolazak
IJl nde bl"Gce i sesti1i1; polaz<1k Dz l 1I Skolll,
do.\'allje l , nlOzda, llll stG v . S lede l i1Z:
, m i1, g llbIj e llj e pos la; stllpallje 1I bak; odlllk<1 da se
,l dete; lIselpvanje ( i s lVrl ) Iooaka ili pl;jnte lja 1I
kLIC II; k1lvi<1 \' ; di. g GlIta, TV - cl l ktlce; o.d la
sci .dm, p"tovnlljCl; selidbe; ,"azvodi, v stLlpGnja
II brak; pro lJene Zi1llilll rl llji1; mi g i ; ili , da se vratimo
1II1ivlzliim temama: ,"azbo ljevanje, o.d laza k LI . li L1,
.zd vl; po.vTatak po.slll, pe llz ijG; i konaclli laz koji

CllJll

II

'

dil1; l1.n k: J'ezllltat 1'111 l lloge, okl1.lzel1j~ ili i jedl10g i

dl1.1g0g,

DEFINIC IJA 4

klz l1ll

Nm

l1iko~a ne I ztlz im ~: t l1irll1.

,"k\l , caft\ l

 A!'gllmell,tovaClL tvrdnjll daje svaki ekoloSki prelaz lI

1 posled1ca 1 podstl'ekac razvojnog pocesa, 5tO i
lLk<1Zt1jlL, prelazi St1 lL fi.kii 1 bioloSkib l'm i l'
1ll11 sl'edinsklh klstl; stogn pl'edstavlJall1 excell m procesn IIzajamne akornodacij e izmeaLL orga...
z m i njegove s l'edine koji (p.r oces) II g lavnom fokl1sU
onoga sto sam azv:: ekologijom Ijl1dskog razvoja, Osim
toga, m 1I sl'edil1i mogll nastllp1ti bl10 kom od cetiri
v eko loSke sl'edine, <1 mlaaeg brata l seste [
m miko s i st e ma, polazak lL Skolt1 m egzo - 1.1 m
zo s lstem, emigracija l dnlgl1 zemljLL (l, moz da, samo kHC poseta prijateUa drlLg<1c iJeg socioekooomskog l klLlt
!> pore kl<1) lIkljll cl~e prelazak preko granica makrosistema,
Nl1Jzad, stv i st<1 iSUz iv, svaki ekoloSki pre]az ,
lL stva ri , gotovi il'di ksmt sa lI$'i -
s le Ili 11 kom e svaki s lLbjekt moze ([ pOSlltZi 1<: sopstv i kootro ll1i is pitanik, Ukratko, eko]oSki prelnzi ornog1.1 l1 i pojavljivanj e i s iste matsko i ZlLv ['azvojnih [
nomena.

Vratili smo se sv pitanjt1 - kako teba shvatiti razsn stvist e ko]oske teo l'ij e , Dole vd fonLLli
po]n z i od stavn da r<1zvoj niknda st ' v kl ;
LLvek sadrZan 11, i ispoljava se kl'OZ s ' dm
S l' dlskm kontekstt1,

DEFINICIJA 7
Ljl,dsk i ,-azvoj pl"Oces plltell1 koga osoba LI razvoju llsv~jn sil,
dlt~ll1i",ill i v li dill peds tavll ekoloske sdi i postaje
1110tiviS<l i sp osobl1<1 d<1 se llkljLI~i u aktivl10sti koje tkivL1
odlike di, d z.vll ili ,-st'1.1 ktu ,-isLI tll s,"d i LI l1i vil<1
sl i ~ lle l vece slozel1 ostl oblikn s<1cl,zajn .
clie d e fillicij e St1 posebllO vd paZnje, ,
l'azvOj t1kljt1ctue ll ' karakteristikama osobe koje nisLL
laz i vz::t za s itLLacijLL; dZLLv ),\...
i z ilL koja m neki ktit1itt kroz vem e i st, DL
go, azv m se odvija istv t1 dva dm,
, i akciji, , teorij s kog stvi st, svaki od
ovi l1 dOmell<1 m st.Lktt1t1 koj aje i zlii: sa t ii <1
eko loSke sdi, Stogn , ' tiv s fi , postavlja
tal1je do kog stepena se vi sveta t1 ['azvOjLL
teze izv sd s itLLacije d.::t lLkljt1c ilo s like dnLg ih
knlZl I kOJlmn akt1Vl10 LLcestyova la, oclnose Iz m eaLL
t1]1 kLLi., plirodt1 i t1ti caj s l s il1 klsti s a kojim a
dosla ' n e posredal1 dod ir, , kI1 , dsld s loz aj eve
d,st gi z i , s iste ma verov:mjr1 i z ivotni l1 stilo va

specificnih za njegovll i dntge llt i sLLpkLlltHre, Aoalo, tom e, Ll akcije, LL itll s s st o sobe da
imi stategije koje SLL fktiv - , tt obezbedivanjLL
odgova rajllce a povatoog obavestenja prirodi s isterna sa
sve LLdaljellijih iv; dntgo , omogllcavanjtl tirn sistemima
da i da1le fnkii s , tece, ' gizv postojeCib
sistema' ili stvaranjLL oovib odgovarajLLceg l viseg reda koji
SLL vi se ' skJadl.L sa gvim ..zeljama, se potllditi
da ~okaZern kako .ctv st ,ekoloSkakoncepcija .r:azvoja
rn; bitl LLs pes no rtrn, I za d
,' bo gat1Jr.b
LLCtl1b ['ez llltata lZ postoJeclb laz 1 za dlz
v iL1 istl'aZivaoja koja jos vise osvetliti prirod.t, tok 1 Llslove
ljLLdskog razvoja,
EkoloSka koncepcija azv-u-ktkstu implikacij e
i za i staZivacki metod i di z, Za pocetak, pndaJe kl]Lli z i obez bealUe teol'etskLL OSOOVLL za sisternskLL defi k stkt kOJl se cesto spomlllJe LL d1skttS1pm a I St1ivLL razvoja ekoloske vlldstz, lako ., pop~ JOs
LLvek dfiI1LL , LZ oV1h, d1 sktl~ IJa rnoze se
zak ljLLciti koja z d1k z arnl sao ' gV osnoV1 : 15taZlval1je se slllnt~ ekoloSk1 ";-'al1dnlln ako , lzvedeoo
I;rodm kl1z 1 ako l1k1ltlCl1Je obJekte 1 ktivstl I,Z
sv kdv g zi votn: 1ako z,?mi sao 1.L pocetktL
v lac ila, pos le az mi s l, I; zak ll~LclO sa m samo daJ e
previse l stv l , ISto. to11ko nat1co o nez drava 1Z
neko li ko raz lo<>a , , dok se SVl ffi srce m s lazem sa da
poze Uno pt%s iriti i stt'3z ivh izvall , laboratorije, dovodim tl pita nj e i zg ld aLLtomntsko zv l
,:!itimnost1 km istraZivackom <11 S<1 ffiO zato sto lZ~d 11 l'lrn z ivoulOm kl1zll, Jos ti SLLt implikacija kojojje sv~ko i staZ ivanj e kOJ e lllJ e
1zvedeno L1 idm okrllZenJlL nL1ZnO eko]oSki vl1d 1,
sto ga, t1 Sl1iv iz 9isto,?priomib raz]o~a, 1 svakako SlLd, StaVlse, l zaz ekoloska vllds~
kako se t tLt ki sti, mn logickl ds m kl S1 1
dfiiii v lid st i -, tj , stepenL1 11 kome IstraZl vac ki
sttLpak sto 1 te balo da ll, Zst, PO~tOJI bazl kf1ikt z teoretsklh pretpostavkl kOJe leze osoo dvejt1 ki, U kl S I defitl1C1Jl , val1dnost Odl'ed iskljtLc ivo p1'irodom kOJ1 Sc: I staZLLJ e , SLL-:
t tome, ekolo::;kn vl 1d st , kako I'31 dfil s , 11
se jednom i zatLvek dd kl.LZ: LL kom e se s
vo'd i istaZiv, bez obzlra to kOJ1 se ! Is p1tl1J e, U
v

svako.n1 . i stai ivk.ll1 .L! '? Po.sl~dnje [~tan

lo.la bln pres lldno. 11 lItvdlvlI va lldno.S1:! bllo. ko.Je vrste.
Ist.vll1., 1I tli azmni eko. lo.Ske validno.sti impl ic itan !; jedan priocip ko.ji se, svetlLl Po.sto.jeee
d.kaz:; .gd, vlse .z zapo.stav ljati . . stav da o.dlike Istazlvacko.g ko.nteksta l' ko.me se Istraiivanje Vo.di, ili 1z
ko.ga ekSpel"lmentaln~sllbJektl dalaz~, magLl llticati praces
kaJ 1 se aciv1Ja Ll I st~lZIvkrn akrllzeoJu 1 taka LltlcatJ 1ll-

naglasavaoje to!; z ahteva kaa tlg za kl.L <1lidst (1943) tesko iZll1iriti sa alternativnara folllim
. ko.jLl tldi Levinav svrik nsvik
(g .l s\Vl k, 1943, 1956, 1957). n S Vlk karistia
tll1ill [l mg llzern s i s lll imttjlli ga lTadi ili m sillgi peLcepcije - adno.s izmedLl
ksilll alno.g stitll lls i distaloag abJekta LI sredini sa kajim
paveza l1. kls lmt L' .. kii proiz il azi iz

tt ILll ti'v. st alaz.

sv ik vg i s i sti "i tt.ivnm dizl1".

. Zata sa m Po.kllSaa da fornll li sen definicijLl ekolo.Ske

lldnastl kOJa LlZlma . ll LL abzir. Jedllo.m kada
zadatak prettzet,. n bil~. teSka iSPLLOiti ga. Sye sta bilo.
t. la gJcko. .pras lrenJe .t dl l d fiI
lidstl. dfiI .gr5, 1I ap'segLl, sve samo.
m lh d:: ko.J e Sll ks llk. I stazJyao)a.
O vd e predlaz ena d efinicija e kala ske validoasti p'rasintje damet gmLg . da
LLklJlLclla sledmsk:i kantekst 1I
kome i staii yo.dena.

gv lll Il1l s 1 LL, da se LLstanavila Po.stajanj e adred e110. 0 p s illickag pocesa, .llOd paka.zati gv .

DEFINICIJA 8
E~o t oskol11 va lidl10sCLl 11azivall1o stepel1 LI kOl1e sl"ed ina cloziVIJ~ ll~ od stll1 slIbjekt::1 u lllt l1011l istzivu ill1a ocilike Z~
kOje I stl z i v~ S111 <-(1 l p,"etpostavlja da ill 1. .

. , lIpate b a izraza do:iiv!jenfl LL d e finiciji LlkazLlje

vflzno.st f.m l skg palja 1I eka las korn is nai ivanjLl.
Ekolo.ska Vfl lid st bilo ko.g Llg . se dayadi LL
tanJe kad gad pasto.ji skld iz medLl pel"cepcije i stai ivack e
s lttlaclJe od st s LLbj e kta i s redinskih LLs lava ko.j e zeleo
111 p,etpostav ia istraiivac. znaci da postaj e sama Po.zeIJ g sLlstillSki vnzl1a, da se LI syakam ll.m Ispiti ll kaje se tice ljLldskag .s i razvaja tLZme tI o.bziI"
kaka i stZ i v.k sittlflcija ai i pratLLmacena ad sta,..
sllbjekta LL istrai ivanjll. Z nacaj avo.g zahteva pastace
o ledal1 kada, ksi Ll radll, btldema pOLlcavali specil1 i stZ i v. IZ s kti v ekalaske vlidsti, i dade 1I s itllacijtl da vise pl"illvatljivih a lterl1ativnih i
te l"pretacija, s itllacijll ko.jtl l1 maze l1lO resiti llkalika m ,..
mk l1eko z dfi iii sitllacije ad st stlbjekta.
U d ad k l ik sistematsk ih li z eko. lo.ske
va l,dl1ast, Majkl Kal (l Cole) i g v kalege (1978)
'Stl Cll da z:!da!ak [,-d i v s ittLacij e od st
sllbJekta I ZLLz t teiak i d a ps ihalag - i st ai i v !; lIvek
z kaka d" ga. ,"esi. a.LL!o,i jas s matlajll da Lviv.
411

vll samo LI ltzkll s Llbj ekata i

II llzarkll SltLlSVTba avakvog Ltzi tlzoka s di da se .

kaie da flll "pasedLLj e apstast s abz irom namlall1 e
z ivom e tLs lave" ( 1943, str.265).
Slnz llc i se sa lsvikm tL isticanjll z llacaja s\' kdv
ih tLslava z ivata kaa v. g dmt a.z iI istraiiva l1ja,
ks i (po.glavlje 6) raspl"::J.v lj ati flld m tl Dt:
pastavci koja lezl II aSllavi Brlll1svikave argLlmentacije,.t<<La 1
ve likag d e la saVlelll ene ps ihalaske llaLlke, ta da Stl dlI
pl"Ocesl kaj i zasl tLZlIjtl llallc lli statt,s Ll istrai i ll LI ljl1dsko.g
<L s kaji Sll mUivi bez abzira kontekst.
Mec1l1tim, t llLLt s zanima tvi Kala i sdl1ik 11"1<1 kajoj SLI eka lo.ski zalltevi Lev il1a i llsvik .lI :
1ljivi j edal1 sa drllgim, aka tI teariji, o.ada tL praks l. l
tvlde da i s i st il1 tome da se istraiivanje izvede II razilll s ittlill , istav relll e no., za htev da se svaka s itLi
is pita 1I tlllii g Ii's il1i cko.g z l1 za lIcesnlke
pled sta v lja " g ri te ret' za istraii\'aca, te re t. ko.j i "
zd g 5ta p si halagija lOz ili ps ihalo.z l cla
pal1eSLL" (Cale, Hadd 1 D lOtt, 1978, str.36) .
Optllz ba ozbi~jl1 a i zaslllZLLj e a z biljan dgv. Prvi od-.
gavo.l s"v dilemll, s[l\no Po.tvrdLIJe da l1
z la.z . Zl1llliti z s itLLacij e za s LlbJekta 1I I stl
ziva lljll z i rizikavati zakl)LLcke kaji OiSll va lidl1i lli za
i S tl-z iv , pagatavll 1I iZtl v ll Ijlldsko.g razvaJa, I za
-Vnll .litil . Ztvti ped mgll stl, dakle ,
z ll ac i blti l1 ll i lLLstv dgv. l1 . Ali kako. se maze
,es iti di\ema kajLL StL pastavili l i Ilj egove kalege? [I"Oilll, jeda'l pri sttlp s ll d tl radll salllog Kal:!. U
dva vai rada (Co le i S , ib,, 1974; .\ et 011, 197 1) 011 1
g\' i sd i i Sll razvili sta ll aviste kOllle se z .
.l velikag dela S l1 . kaje se ad\, ija ' dd.lll

41

-----

dlstv

okn,zenjtl moz e IZllti pod /JsJovon daje

tlcestvovao Ll d<1ton:, okrtlZenjH Ll ylo,gama sIicnim
l kOJe lml1 llS1l, 1 da dk, ll da I
bogato iskLlStvO S<1 Stl pkllltllrom II kojoJ d<1to ok:rt,zenje i sa
iz koje dolaze llcesnici. Llslov i dalje ostavlp dosta, prostOf<1 Z<1 sZllm., ali z smanjuje m
~lcnost gm gresaka tl ttIl. Slhlj<l
lag na tl kajaj se n<1lazi a s aba koja vrs i s imllltani prevod
it<1ilm. s<1stan.ktl. D iSPLIOi svoj zadatak,
ml 1 - <111 111l l,z - da Stl Jez lcl materoJl;
dlltlm, 111,zno da Il<1 isk1.1stv<1 sa intenacionalnim konfe im, da dobro poz naje predmet azgVI i da potpllno
v l<1da sa ob<1jezika.
Prirod<1 i l1dst zahteva dovoljno Sll o c igledni
II s ltlc ajtl s imtlltanog prevod<1. Stavise, ih se ljtldi dos ledno
idI Z<1vll, rv stv z bog 10ga S10 Sll Hc esnici~ a razgovora istll i Z<1isii, i sto i m kOJ<1 'l doPtlst<1 da traZe da se z i sii isprave. Sitli dkl
dLl g<1 i za istra.Zivac:1 Ijlldskog <IZV . U toru s lLlcajH,
za htevi Sll vise j ednostral1i: istice se ovladaval1J e zm,
tllgim i jez ikam llk g okn., zenja l o sobe
koji se IStraZtljLl. Z<1ista, l0i SLl retko 1 vst
sadlzajll l1Llg z api sa, i mtl da ga ro . U
OdSllStvll osoba koj e Sll ss da Z<11.1 Z<1sv
i. t ti kaj e se zasni v<1jtl <1 gS rm . aZ."
ll 111 , lledasetlji vi istraZi vac maze, saSVll Iskrena 1 bez
10se m , dOll eti pogres l1e zak ljllcke . .Iedllam k<1da se .
<1LI ll zb iv<1nje tlkljllce t<1kve asabe, rizik ad g resaka se
s t

m t smtl.

Uk ljll civ<111j e Ijtldi iz sveta s llbj ekt<1 tl i staZiv podraztlm eva z <1l1tl l1 tl tdll111m d S l Iz medll istraZi vaca i i staZi V<1 g 11 bihej v iaralnim. tLkm<1. .
sla se vidi tl kls i laboratOl;jskaj, ksl1t<1t - s
bj ek<1t p<1radigmi , l1 smatrajtl da ksml1;<1-:
l posedllje Z l1 i kOl1tralll, dok se ad sLlbJekt<1 traz l 1
acekllje prihvati sihitl k<1a stllktllstl 1 da sa-;
r<1dLlje <1 k kako se to od g z<1hteva. N<1glasava.!tlc l
zn d fiii s ittlacije ad st sllbj ekta, eka laska. l
t<1cija pridaje ml10ga zn<1 ZI1 <111Jtl 1 1111 c lJatJv1. asoba
kaje se iSl?ihljtl . 111 se ks m l1tll1 I11 stlk1 1l<11 ptll <1c ij e lst l1 izbaclIjLl, se 11Sme raV:1Jtl k<1 razpsnJal1 i odredivanjtl abjektivnih crt<1 s di <1 m , adredivnnjtl ktlz, pripis iva l1jtl llloga, l nv.ll z<1datak<1)
.. 2

1,

nega ka specifikaciji i koji sl.lbjekat teba da se

nasa. , dapHstajl1ci aktivo~sti d~ se spontana v U lJ
akviTl.I datag konteksta., Istazlvac moz e k1h dokaze kaJl
se tiC1.1 psiholaSkag z koje za sik.
Im<1, vo, i drllgib strategija z a istraZivanje sadrZaja
ps ibickog polja. tlkljllClljll itlvi s tlcesoika posle
dogadaja da se tvdil da l ojlhov retrospektivao
g led sihlacijll tl s kl<1d sa m m ~<:je i,3lO i straz ivac, kao 1 1.1vd Ist1b aktlvnash tl razllclta ok:rtLZeoJa (
primer, l ktlce i II labaratorije) da se otkrili bilo kakvi sistematski efekti kooteksta.
Ali cak i ako SLl sve lLZete, cak i ako SLl ok:rt,ze11 i sL1pkHlJra l?otPLlllO pozl1ati sti, istaZivk
sihi str1.1ktllsl1 tako da d relatiVnl1 s lobodL1 aktivstim koje zapoc iojH llcesnici , avima data moguc nost d a
ispitajLl i koroentaristl rezllltate i ojlhaV11 mterpreta.:
cilll, i istrazivanje spravedeno 11 razlicitil11 kontekstlma da l
o svetlilo di stirLkti vn e adlike odredenih okr1,zenJa - cak 1 ako
sve to postignl1to, i dalj e astaje o z biljan bl Htvrd.lh
kako istraZivackl1 s ittlacijtl opaz lla o soba ko.l" se l splJj e.
Poseb11o II istraZivanj i <IZV<1 postoj i izazovan i cesto
res iv - raztlmeti fellomenoloSki svet i a~a E;
deteta nego sto i magtl da obezbede mak<1I" l ll:'l1de
II svoje ps ihicko iSIStv plltem jez ika. Cak i sa C?~ra s llm a,
tBje neizbezal1 fm idia s i nkraticno~t'. .pe ,.ceP<?~Je ka.la
zasnova na pros lom Isktlstvll 1 tltltrS.llrn stanJlma s akri 11lrn od pog led a smt .
Bez stlmnj e Stl ovakv<1 razrnatranja y~vela Kola i njegove
saradnik e da ZatlZmLl odlLlc no, l1 pazlJ1VO odredeno sta11ov iste tl pagledLl z nacaj<1 i mogcoo sti u sstl~ [~
naloSki zasnovane eko loSke val1dnostl 11 sf nJlhovog llzeg
inte resova np - kOgnltlVnOg ~Oj<1 .. U 'posl~d'2Jem pasllsLl
svoje analize ntlde v otreznJavaJtlcl zaklJLlcak:
v

Teb~ da Zllm sto v iSe. mOb'lJCe o~govori~11a Stt~jektC1 ni1. ~a-:

datok - koko - - postav lJen, zato sto to klJu(!na Ifo!"1 I I
Z:1 .lsvikVlI i za 8I'f,'tvu zmlSf ekoloske va lldsti. 11Llt110 postoje opstept'il1vaceni n~eto~i z.a . postizal1j~
ov il1 ciljev<l. Dok se l1ekoliko istZiv~,. llk IJlI~lUlI~ 1 I ~I.t
tl'<1zel1im metoda.l11a , tv dl1 ekoloskoJ val tdn ostl kOg:l1ltIV!1',11
z<ldataka tebn sl11a t,'ati g lI11 0 1l' , nado m ,z,a bLlducnost. Malt

dk koji sma LI t OI1l IVLI l1apravlll od v m Bftlnsvikove i Levinove disktlsije, genel<lciju uzd (1978, st.7)
Zajedno sa radom Kola i ojegovih sar<ldnika., rad
pokllsaj da se prevazidll svikv i Levioove plOOlrske

43

9G

ideje Lld ktlll!,\ kvi' - za analizu psihickog

z ivtg prostora ' t ii tri e lementa mLkrosistema -

predmet isttziv vst aktivnosti roditelj - dete koja

vldllj 1I dlI, sm g ll
tOrijll mogll zavesti gs PLLt, sto <;ni l
po&lavljll 6, nalazi velikog ro istaiivanja pokazlljll da
slozaji lI1tki roditelj - dete l kuci mOgJ.l blti sllstinski 1

aktivl1osti, 1I10" i odnosa, nas mozda odvesti daleko, afi svaka ddt ifomi priodi opaiene
sdi ll i dobitak II llvLl [azvoja- lI- k
tekstLl, Ovde lez i osnova za 5 optimizma II ittii
dileme kOjll SlI tn postavili ! i saradllici, lliti
lld, l1iti mogllce, dobiti tllll sl ikll i staZ1vk
s itL':1cije ollako kako OpnZajll llcesllici, 'ta bez
tll, eko loSka v lid st ci lj kome se radi, kome se
ibli zV:1, ali koji se dostize, Medlltim, 5tO , blize
bLlliemo l , to jasl1ije biti l1.ll Zllmv:: slozel1og
dlldstv IjLldskog orgal1izma Ll lzvll i h..kil1I110
l v tl1il1 aspekata I1j egove fi z icke i sil sl'edine,
Domet " medlldejstva slllzi kao dstik da
kkl sllbjdtovog i istrnZivacevog gledal1ja l1 istTaZ1:,'ackll sitl lll , ll odgovara I1z flllllciSk vnJJdst, samo "d1 aspekat ekoloSke val idl1osti, g5k I
ttlll1.tl L110 Ze dOCl . z.g p'1-Opt1~t Ist~lv d.<l ~LZrn~. ~1

obz lr l raspoll dlllskl!l s. la kOJe delllJll ' datoJ sltllaclJI ,

llkljllClIjllCi i l1 izvoI" kOl1tekst IZval1 llsdl10g
okl:l.zenja II kome sllbj ekat istziv - ti "
("l1ezo -, egzo . i mksist,
Zamisao ekoloskoj vlidst i kojll sam i z moze se
sm<ltrati imliim II klasicnoj dfiiii. tll va lidsti, zato sto llst d<l se l!Oce slg<l Izmedll sl.lbjektove i istctZivv definicije sitllacije 111 deJstvo V1skll1
llticaja istrazivacko k.z bez Sllml1Je l1 pltal1Je
da 1i dctta l1ll l 0110 sto se pretpostavua da
, bl se postavlja sasvi m 10gic110, Pltal1Je da [l

gv ozbiljlle Implikacije , stvi bile zapnZel1e OdSH;>tvLl ksli it" zal1teva da se LlZmllll obzlT s recl1l1skl lIttC:J,JI,
istil1s ki ili opai'el1i, koji 1l10gli da mll valicll10st istrazivackih , .'QzmQtraI1Je m potrebLl specl fikacije kritillm eko loske v lid s tl ,
'
N'k, dfiii zn<l id dd
Illesto ist<lz i v k<lo " vlid l vlld, Zv.s
od pl'oblem:J, l It<l moze biti sasvim odgoVQrajllce
k.Zl1 za i stziv, dl'd l Zlvt sred1l1e
mogll blti k<l l1d<'vIll, Zamislimo d<l l1as zal1lma
il1t ki izmed ll majke i deteta d kada : dete 1I stral10J
i zat sitllaciji , .Iasl1o da lt zadovo lJ a,:,a
oy,~j Llslov 110!,\0 bolje nego kllca, Sllt tome, ako
,

!I

s istematsk1 razllciti od 6ih opaienih l\ lIti , 1 opet,

da se istnZivki rezllltati dobijeai l l tii
zlik:lIjll od onil1 dobijenib 1I kllCi moze se tllmaciti kao dokaz Sll il st i jedl10g okn.zenja nad dm, osim II
odnosll l1 odredeno istaiivacko pltaaje, U '1mll rllk\l,
[ razlike sll.ze svtlvll posebl1ll1 odllka lt)
kao ekoloskog konteksta, vaznije, l1 illlStn~LI l ..
koriscenll laboratol'ij e kao eko loskog kttst kOJI
moze os,'etliti distiaktivne odlike drugill tipova okn.zenja II
pogledll njillOvog \lticaja s i ~azvoj, Sa _ tacke
g ledista, eko loSka l1tIJ<l ,: l1ego sto sma
ll mOb'1ICnostl l abo.-t, llkaz\lJllCI , zn kOJa
se 1ll0'!1.1 stecl kTOZ 1I S l 1 tt''1ll IIlterakclJlI IZn1edll l l
torijsk~g i ter'enskog i stl'nZi v,
Na opstijem lliVOL1, poredellje ZllItt di1l , l abo_n, to,'ij i i 1I stvarllim zivotllim okn.zel1Jlma m bazlcr:e
strategije plltem koje se moze pokazati ekoloSka valldnost 111
l!Ociti da Iledostaje, sto vaZ! lo 1 za definlc1JlL tog
. metod kome dstvl l1 poshlpaka
koriscel1il1 Z<l ispitivanje va lidnosti II klasicooj foml ,
Proces . II sllstilli, kojilll se lltv111 kOI1.stl1kt vallcl110sti (ll i Me::l11 , 1955), [I . S ltlC<lJ~ll pllte;m testi.- : eko loske tl kOJ<l II osnoVl Istt'l1Z lvackl11
stllpaka - pretpostavki' prirodi i opstosti sredIr: e l kOjoJ se
vodi istl'nZlvanje, Kada se ltsk Slh I smatl""
ztti'rlm Z:J ll km dlgm m~stll, m
ll se obezbeclitl dokazl mIskl odl1osa sa s ll ak
tivnostinbl l dr '~o m oknlzenjll; dlgim reclma, va lldaclJ a
mOI":! IlZeti II obzi spo ljasl1ji ekolosk:i kriterijym. sa mogtlc
1l0SC ll s istematskog ods tl1pal1J<l takode eksp[lcltllO \lZetog l
obzil', Stavise, [ se i z ti da takvo odshlpal1je mogll
iiti l1 slO razlike II proseGl10m dgVL, lL LLk\lp110111 s lozajLI odl1osa i II zll procesima koje, smt se,
odrnZavaj lI,
U ist l':1zival1jll ekologije .Ijudskog.razvoj~ sposobl1ostl'op
:1 raz lla okrZelll:l
a IZ JOS je~lnog .-azloga,
C'ak i nakoll sto ekoloska valldl10st lIstanovlJena.. OI se
z<1clo vo ljiti jos jed:1I1 kriterij llm : kd god lllpoteza kOJa se

ispitLlje ll1l, to cest slLlcaj, da ("azvoj zaista

stLlpio, nepbodno obezbediti dokaze takvom ishodLl
g sto se moze da hipoteza dobila ernpi~;jsl<ll
dSIO.1. 5tO sam glsi , razvoj zi romLl
koja samo tllt l s pecificna za dattl SihIaC1jll. Zato
dvl pokazati sal110 da ' plomena I sredlOl dove[a do m s; hd dernonstl;rati da rom pokazLlje nekl1 ll1varijantnost kroz
m, ro st, ll . Pokazivanje te ivil1tsti sma...
tm l1tvroivanjem zvl1 vlidus; d e fini sane sled eci l1i:
DEFINICIJA 9
se pokoza lo do

doslo do Ij llds kog a zvojo, ll eOpllOdno

llst v itl d<l se pt"O J11ellD l i kllii1<l / l <:tktiVllstltll osobe
pl"ellosi u dllg k.IZ dll. .lgti llll1 . Poknzivanje ovoga
ll1 ll[lzivnmo l"azvoj no111 vnlidl1osCLI.

Cak i najpoVJsnije ispitivaIlje objavljenill istraZival1ja Ijl1ds kog [azvoja otknva da se ii 5 krs i nego 5to se
p05tllje II smtll. Pogotovo II ltiskim sttldijama
I staZiv l d a pokaZlI razvojni efekat cesto oude
tlvid sal110 podatke koji Sll owal1iceni d k
zel1j e i ltiv ktk V1"msk1 pe1;od.
5to tebalo d vazi za svaki nallcni podllllvat, teoretska azmt llpravlj<Ijll adlllkama koje se ti Cl1 istraz iva c kih l1acta. Sa datam s lzm zamisli inte1-akciji
o soba - s redin::t lL kontekstL1 medLlZavisl1ill, jednom I drLlgi
llsd i sistl1, postavlja se J'itanje kako meoLlz ::tvisnasti 11.1O);ll biti miiski istrazene. Cl1 zastl1pati 51
da stategija posebna pa<'adna z a svrlle, od 1
faza istz iv dl. 'ildki eksperimel1t, d fis
s ledeci i:
DEFINICIJA 10
EkC!~os~i ekSpel"i1ll el1t . I" dn se ist~azi I'~g~siVll[l akon~ o
dC'lC II<1 lzll1edLI sg \Jlld skog O I-gl z I gv dl
pLlte111 s i st1t_s kg sllpl"otstav lja.l1ja clvnju l v ise sdillski \l sistel1H1 l Iljil1ovi l1 stl1" lktLII"li I 1 k ll l1ti , sa flivi1 POk"tI snjem da se kontl"olisu lg i iZVO\"1 lIticnja l pLltell1 slLlcajl1e
Isd l (lill1i ek spe ,"il11 el1t) l plltt:m l~jed n a~avDnj[l ( ,"
,-odl1i ksil11t) "

.1:1 l11lO izbet;aval11 iz raz kvz,~ ksit kaji se

kisti [1 i staZi vk lilti, Z<lta sta s llgeri5e

ni z i iv l11etadalas ke stragosti , 10 il11plikacij<l kajll

smlm neaplvd:1nal11 c ista n:1l1coaj a snavi. Im s 11.1c<Ijeva II kojilna di z<Ij n k()j se eks plaat ise idi ks -

meot, o.bezbed\.lje a5triji kantrast, Ll ktivst, i dap1.1sta = i tearetski zni zak~ llcke - ltkratko, el e~l1tii i . ii "tV1dLl"_nal.~kl1 nego l rnagl.lce zamiIOl ksmt pasvecen Istam pltanJLl.
Sta se astalag tice, defioicija zVl.lci po=ata. Ostajema ....
rn rnetadalaSkaj strogasti, i g lavni dea definicije
tvrdivaoje bazicoe lo.gtke eksperimeotaloog metada. 000. 5ta
l1 - rnazda i s - f1.11ii,
pastllpak, VJski s led i cilj njegave m .
dl aZ da se ksiti sprovade I prvirn fazama
nallcnag istaZiv., ,"adi testiranja hipateza (iaka i ta
sredstva kaj e vadi ciljl.l), 11 hush"k svrhe - . za sistematskl1 i:liz prirode pastajece akamadacije izmedl1
asabe i sdil1.
t za l1lll ksiml1tiS:1111 praizilazi iz priode

ma kaji se istraZl~je. " AkamadaciJa" iLi "llSagla5ava- " izmeo1.1 asabe i srecline fm kaji se laka
paz naje. smt tH dovoljoo. Kako Gete
(Gaethe) o a pisao, sa pesnickam m oas111civanja: " Was ist
dns Sc,ve1"Sle allem? Was dir das Leichste dlikt mit
d Al1gen Zll s h , ,vas d ll dir li egt." (Sta
najteze ad svega? 01)0. 5tO tebi izgleda <Ij l"k5e, videti
5ta pred . lezi.) ( .> dern NacbIass - 45.)
k oledati do\'aljna, 5ta cavek treba da ? Kaka
pasmatr~c maze d" izostri svaj ll asetljivast da 1.10
naj v az nijih adlika pasm<ltranag? Odgavar p1taoJ e daa
mi cetrdeset gadina, mno.go nego 5ta sam 1.1 da
i taj d~v, rneotar faklllte~ll Valter F
(Wa lter F ). Sa svaJ1m mnlm,
s nim akcentam Nave glsk, jednall1 mll :
" rof. aka hacete da azllmt ne5to., pOk1l5ajte ta
da. mit". Bila da ll v111 pramenll. ,:m -;
l [I 1 Hs la ve [1 l1<'\.In eksp~!", ! 111 slstema~skl
eksplaGti 5ema .,k smt l 7. l1lll C1~ 1 efektl SI 1
ist l; poveca.t1 da krilJnJ1h gl osetlJ 1vast ~Inl1 sta..
v lj iljllCi d pakaJ dllgg s ll 11 razl1clta, to I1
s listinll ksri111t l. g m etoda i daje mll 111. .
. ZQstllpanje i trajl1e lim ksi111t li
,"adigmi pogresna shvatiti kao gl1111 t ro koli sce nj a d1';h 111etoda, ka.a sta t.grfski opis, id
s mtl1 , stlldije s lllciljeva, terel1ski pregledi 1 s li cna.
Sh t <i l11aQll doneti iv vredne ll ifo
i " . S1l5tina konstllktivna - ekspe
47


m!

Ima kljllcnll lllob'1.' II ekoloskom istaz.ivl' samo.

testiranja ILipo.teza - ,. pvjm fazama - 1I o.tkrivl' 1 liZI odllka sistema llnlltar 1 izvan neposrednog
okL,zenp. Posebna ikldst ksimt za svrbe
'lo ze se opisati plilagodavanjem Divih reci ekolosko m do.menl': Ako zelite da I'azllmete odnose izmedlL
osobe 1. lzvojll i ne~og. asp~kta sredine, lst da
~t JedlJO od nJlll, I .Vldlte sta se desltl . drugom. lmpllcltno zapovestl \lvldanJe da odl1os Iznedll o.so.be
1 s ledtne l o.dllke s.stema sa sstv\1l1 po.kretackim snagama; jedini i da se .t; priroda . inel"cije da se
po.kllsa . S iti po.stojeca l"llyno.tcla.
'
Uplavo. iz sktiv, imi ! eko.lo.sko.g
eksp erime nta po.staje l1 testiranje 11ipo.teza, tkiv
idtifiki o.nill o.dlika i pl'o.cesa s istema ko.jj lItiCll , i
ko.~e lItictl, . s i l"azvo.j lj Lldsko.g 6. Stavise, ako.
cj~1 idtifiki o.dlika sistemn, .d Sllstiski aZn. da
( o.dlike s istema blld\l iskljllcene iz nacrta istraz.ivanja

II l

s~ mog c inrl~ tako sto se J?os matranje ograniciti s anlO

d. .kllz, d\l val;pbIll. ili Jednog s\lbjekta isto.Vlem.. Ljlldske sredine , cak i vise, sposo.bno.st \i,.dsko.g

cla prilngo.de i str\lktll S \l te sl"edine Sll tako slo.zel1i 11 svo.jo.j

osnovnoj gizii dn vvt cla mogli da se
obllhvate d.stvlill, d.dimzi.lim istaz.i
v:1ckim 1110delima ko.ji iS\l. .mUl1i za L.tvrc1ivanje eko.lo.ske stllkt i <<. Za IZ !lkil od klasicno.g labo.ra ,
t.isk.g ksimt l' ko.me se aZ. lIsmerava dll
di\l v;btll II d.ll tlen\ltkl., i teZi "kontrolisanom
izbac ivnnjll ' svih ostalih, II klsk1 istraZ.ivanjl' istl'aZ.ivac
se trlldi da .. kontolisano II" sto mog1l6e vise ttski
lvtllill eko losk ill ktl"llst. \1 gl1im kti
izvod ljivosti i metodoloski strogog eksperimentalnog nacrta,
Samo tako se nlOze IItvt'diti opstost izv gi
sifi ekoloSke sitllacije , sto dk vaZ. iz z
v sktiv. idti fikovati proces lIza.;amne akomodaclje iz medll stllg gizm 1 gv mUiv okoli . Na , II iZ\lv ll strategija sociplizacije moze se
lI s s stratifikov::rti ILZk sl s obzirom dll stv
ll klaslI, k:: sto se s6 , i OSnOVLI st.ktll
poodice i/ ili k"l,z 1. kome se vodi b.iga deci (kll6a
s\? l llst v), Ovakva strntifikacija 1I tmii dve ili
vlse eko loSkill limzi daje sistematski lifill ,
stoga. til osetf.iivll SVll za otkriv;:II1je i opis ,
:tz:1 illter::lkcija 1:"izl11 - s dil1 . klOZ s
4

ekoloSkih \ls!ova. Stavise, blldllCi daje sposobnost vrste

saplens da se adaptira SVOjll sdill izvanredna
vatnije da ~~ obrasci s!~i g. Jednostavni. D'a 1.1.
tr
10 klS1lI tmlgI1.1 ksmtlg diz3Jna,
gJav11l OSI10Vnl efektl 11 klsk istaEva.nju Sl1 SVl1
Slldecl; itkij.
'
tg1.1mllt zahtev11 da se istraz.iv izvodi 1.1 vise
L,z, II dm, jeste da ( kti zboc> veIIl podllhvata trg ro sllbjekata, riticar ~oze
tvtd.tI da, pod takvim klstim., Istraz.ivanje ekologije
IJlIdskog azv moze da_se vodi samo II kvi.-' velikib ro
Jekata kOJI da!eko mstljL' Ijlldska 1 mtL sdstv
kop oblcno sto..le aslgu riztib nallcnika,
kamoli mladim istrazivacima 1 stlldentima. l iako Sll
lika istaZiv ovde zaista zU, st~je 'I nekom
l,zm oclSl.l sn istraZivackim modelom k6ji se ovde
zasll.pa. NIJe. vellCma. ~e6 stlktll 1li . sto
Slld. Na , IstrazlvanJe eko!oSklh lz kao sto
efekat koji dete dolazak brata ili sestre svet,
m L1 sLI kod k1l6e kao fLlnkcija polaska l.l Skolll
1 ::ldv II ), lg.dv adolescenta [ novog
, 111 lItlca.l zsl stl rodltelJa POrOdICll, mposto
zahteva ve!iki. s llbjeknta i bez tesk06a ga gll izvesti
postdlplomcl 111, cak, stlldtl zvrs gdi, posebno
sdllLl, Osim toga., sttifiki zahteva ,z i
sllbjekata, SatlO sistematsko prepozuavanje razlic iti eko.loSkih Llslova iz kojill sllbjekti dolaze i mlI selekcijll, kako se obezbedilo da maknr najvaZ.nije i
i zcl s llpotno sti blldtl sistematski dstvl g
llst s lllcajll. DOPllStiti slLlcajll da ktrlis de11IJe samo da eksperimentalnll greskil 6 moze
lis iti istrnzivaca z,,:ill ifoni interakciji razlicitih
ekoloskill Llslova II .ikL1 toka razvoja. G'lbitak 11 ste s!obode povezal1 sa stratifikacijo.m , . mi S-.
Ijenjll, v ise nego nadoknaden dobitkoll LI z Ll kombinoV<lim ktkStlllim efektima. Po.javUivanje OVL1kvih illterakcija i ihv zL1 za illlkll i javnll po.litiki. ilLlstovan
rezll ltatima drdill i st aZ.iv pregled dat II
glavlJima koja slede, Ve liki till istraz.ivL1nj aje ! I1 i vcl od strane di::lill istraZ.ivaca.
'"
Naglasio sam lli z s vd eko losk ih eksperHn e nata 1. vez i sa s redin sk im lIticajima izvo I" izvan
s dg okr\lzenja 11 kome osoba kOJa se azvi.

sebno m II m pogledll su istraiivanja k<:ja se. ticu

odlika makrosi stema. Postoje dve glavne strateglje .za IStra..
z ival1je doslednih z razvoja-u- kontekstll kOjl karakteri5l1 odredene kHlhlre i sllpklt llr e. I d
stojeci Q\I.pa, kao 5tO ll II velikom . istraZi so~ioekonomskih i etnickih razlika \.1 dlztI d~ce.
Ali, blldllCi da se vi l1 istraZivauJa baV1 kktstik
individlle aotovo do i sklll odlika diStvg k
tek sta 1I m~ idividll zt, l sta ~i
procesll akomodac ij e zll osobe 1 sred,:;e. .' I\ sz
eko logije Ijlldskog azv. PostOje. ki ~lI' I~LZec l II
odnosll ll grll perspektiva, all 1 ta~ SI1"e zami s, istIaZivanja d e le sa svim strooo tll stlki. shldijam a grist : II ?hS Itl kvojl t:.etn postoj e 111 Sll se pOj aV1 11 II proslostl. Sta se moze
kivati II LldLl sti, o staj e znt , o Slm OSUOVtl SIgib kstlli.
.
giv itsv stahtS lldstv~
di stinktiVntl odlikll vCi m kl lstraZlvanp lJl,dskog
razvoja. Na , llnapred stlz enu teoretskll pe rs pektivll pVI
Ptlt LLkazao profeso I" UvZltt II Moskvi . N. Letv. U to , 5 od 1 gd, V10 sam tas m il1StitLlttl za ps ibologijll " kVLI azm nallc~lka.
Disk\.ltovali smo razlika ma II pretpostavkam a I= II
o s novi i staZ iv ~itldskog razvoja 11 SSSR~ll 1 SAD- lI.
lzsi llkTatko sVQje .v id~nj e, pofeso r_Leo ntj e:;.J e 'Lld
ovalcV1l ll: "C II1l ml se da mkl Isn:.azlvac l stalno
poktlsavajlt da objasne kako d ete post3je () sto jeste; l II
SSSR- Il se svim snagama trLldimo da otkrlJemo : det:;
postaj e to 5tO j este, kako moze da postane sto JOS
.. "

uU e .

Ltv lv tvrdl1ja, vn, podseca O~e boo yo

za povest (;,Ako . zelite da IZllmt. ne5to. POk'~S3j te to da

promel1lte ), all Ide ml1ogo dalJ e; za\sta,. sa G.ledlsta Leol1tj e, v llli svojim lmpllkacljama . So vj etski
ps iholoz i cesto govore sto 0111 l1 azlVajll "transfo
mi sllci eksperime nt". P od tim podrazlm:evaJ ll ks ,:t
koji temeU no stlktili 5 s dllI , dajllCI 110,:,0 obllcJe
koje pokrece ll1i stv l1 mgllstl. s stlbj ekta. RllSki [azvoj ni ps illOloz i Sll zalsta blli vtlVnI II
smi s ljanjll pametni11 ksim t ko.p pOblldllJll v
rasce odgovora, rv l1 stv tl sf pSlhomotornog 1 ! .
pti v l10g razvoja (Co le i Maltzman, 1969). ll, g casa
50

kada sovjetski istraiivac izade iz laboratorije, kontolna

gropa nestaje, sisttski podaci ustupajll mesto anegdotskim, i trsfoniSllCi eksperiment se iSllvise cesto degenerise " revnoSI1L1 demonstracijLl ideoloski propisani procesa i
ishoda.
1z dosta dntgac ijih azlg, transfomis1.lCi eksperimenti u
stvamom svetll Sll jednako retki II americkim istraZivanj ima
Ijtldskog razvoja. 5tO implicirano kod Leongeva,
nasih ll i izleta II di!;tv st odZava
stahLS ql.lO; II m stepenl1 11 clkljllcl~emo ekoloSke
ktkst II svoje istraZivanje, 1 trefuamo kao
socioloSke datosti nego dniStvene sisteme se raz " i Sll podloz ni razli c itim nansformacijama. ,
ll l110 razlike izmedH drustvib klasa II pogledcL
razvoj a, etni cke razlike, razlike izmedH lralib i ih
pred e la - ili, d a se SplIstimo za d nivo nize, dec\.L iz
porodica sa j ednil11, odnosno dva roditelja, velike spram
lill poodica - daje priroda ovih strukhlra, i njlhove IZ
l1 pos ledi ce, zallvek fiksi i mliv, osim,
zda, pHtem nas ilne lL1 . Nerado eksperimeutisemo sa
novim dIstvil11 Hs lovima za o stvarenje Ijlld.ski h m ogllc nosti. " lpak", k aZemo, " mozes menjati U"dskll prirodH". pravilo II svi naseg ilg
stava II = sa javnom politikom, i veceg dela nase ll
ke Ijlldsko m razvojtl.
staZ iv !1.1 makros istema z abtevaj" pomak
lL prirodi ktst se llpotrebiti II ksmti.
.I edl1a stva I" poediti e fekte razvoj ll sistem i ili
e le me l1ti s iste ma pris lltni 1I killtllri; sasvim dI (' lI
sti ksitl iz koje predstavljajll restnl1ctl1ri sa llstvll1ih institllciol1alL1lb obIika i vrednosti.
s ld od osnovnih definicija koje ocrtavajll irdll i
domet i st z i v ekologije Ijlldsko o , i definicija
ilvis zahteva, llkazLue z'ijtl strategijll za ll
l1l d II sfe ri .

DEFINJCIJA 11
Illsf~111i~LI6i ekspertlllellt LlkJjl.I~Llje s is tenlatsko l11njn i
stt~l.l1 s~. postoje6ill ekolosk.il1 sistl ~i kOJi predstnv.IJ<tJlI. lZ<:tZQv za oblike dll.lstvel1e OI:gnnizacije, s isteme -
v::t::t ~ z lvotne stilove koji pt"eovladttjllll ddll kllJt1.i ili supkl1ltLI .

:: s fomi Slli eksperirnent sistematski m neke as-pekte mksistl1. lll moze biti iz<izv1111a bilo
kom Vl1 ekoloSke sdi od mikro - do egzosistema, lIkll1, ili ddv:m elemeoata i veza medll
oJlma.
d opsti princip sve osoovne zamisli ekspei
mtl ekologije ljlldskog razvoja. l"ii foI1l111sal1 kao prvi iz stavovn koj i OpiSl1jH kktisti
odlike i staZivkil1 m etoda koji odgovarajl1 istraZiv<mjll r az..
--ktkstll.
.
.

. Stoga se bip?teze za sada mogll ptocel1j ivati i bTaniti sa..

ttskl svl1. l"Ovl iriskim
isnZiv jos llvek d .

Kada, i ako, do te provere dode, hipoteza. se moze

kazatl v.lid, l to isbod koji \l ll i ll
l1i . Medlltim, dlz istnZlv ~ll
iti mnogo m caSOlt slldbinu. Posto St1 I istraZivacKe
ideje koje nikada nis\l is, . Sll sto Slt nemacki
pSlbolozl oazvall 1Sllll ksmt, pokl.lsaj da se
ri l1 lako moze otkriti fatalne greSke II zamisll , dizajII ili izvodljivosti istraZivanja. Medlttlm, se dm da
krajlt pokazati bl.ldllcim istraZivacima PLlt ka ldil
m tki.

STAVA
U ekoloskon1 istt"<'\zi v<l llj ll, odlike osobe slit1, st.lktLlil kLI
z<1 i p t"ocesi koji s e OdVijljLl ll1JlltaI" i i Zldll I1jill t11 01Ll se gledatl kao l11eduznvislli l1liziti II t"ii sistem<1.
Specifikacija ovih ldzvissti glavni

zal1tev predOstatak !; mdn pocetl1i II tom

. U pogla.v\jima koja slede dtUi ll opisati distinkti v oe odlike ekoloSkog modela, \l terminima i teorije i isuo
z ivackog naclia koji Slt prillleleoi al1alizi llslova 1 pl"Ocesa
[azvoja 11:) svakom od cetiri sdisk . Za svaki
$:1111 il d~ ili vise kl1ktnil1 istZ iv. Stva
l1 plilllera, kada ill bilo, hipotetickih, kada - rndi
iltlstTacije ovil1 karaktelisticnih odlika, ili pokazivan.Jern istih,
ili \lkazlvanjem njihovo odsltstvo.
l z st1tih lz lg , dobro lizi ekoloske
ksimt jos llvek i lako . Za.to ~am m da izislim k m I tamo gde i bilo. Stavise, mnogo
slllc<tjeva nedostajala Slt sn odgovnrajllca istaZiv.,
1 odl?ovara.jllce istraZivacke ideje. Zbog toga pogla.vlja
kojn s leC1e sadl"ze, cak, i vise dlzih 11ipoteza g
lozenog

i stll.

istr-azi van [1 .

Posto dlz llipoteze l1iknd lliSll bile testiraoe,

oblikll i I 1 kOlltekstll I1 kame Sll iznete, s
e mpirij sk ill dokaza koji se tiCll neposredtlO validllOsti . Uks tome, m istrnZivallja koja ll l
stavi tl. pok\lsavao sam da odaberem koji Illakar .
ziti pretpostavljelle ds. Takvi dokazi , lt svkl
s lllcaj ll, bili z:Jv is lli l okalnasti i nikada lIbedlji,' i ili pOtpll11

~~
"

'

Jean-Marc-Gaspard Itard, The Wild

! Aveyron

.'
foceword

the Author

Cast this globe without physical strength or innate ideas, i

himself of obeying the fundamental laws of his which call him <
{ supreme place { uivrs, iu.LOnl't--in.Jh heart society {nat m
attai.n the preemineEt position which is his natu ra1 destiny. Without the
aid of ivzti would ge_on~f ll:l.e fiies.Ldst int~Jligent
ma1s-a stt;;;t which has an times repeated, ! is true, ! which
has v yet st rictly proved. philosophers \vho fi.rst made this statet, those who later upheld and taught it. pointed to { physica1 and
menta1 state of certain wandering tribes. which they regard as uncivilized
cause ( ! civilized particular m, and from which they
have deduced [ primitive characteristics of 5 exists the pure 5
of nature. No, 5 of 555 the contrary, 5 5 place to
5eek and 5tudy an. In the most vagrant and barbarous horde as well 5
most civilized of . i5 l what 5 made. Nece5sarUy
brought his QWn kind. has acquired from them his habits and his
need5; his ideas lg his ...... . has enjoyed the fairest preroga of 5 kid, the capacity of developing his understandin g power of
d the iu of society.
really wild type of , who owe5 nothing his 5, ought
sought ls...... h. ought reconstructed from rhespC1fic
histories of small m of individua1s who. in the course of se...ent~enth and beginning of the eighteenth centurie5, have fud ~r:tt
jntervals livjng isolated \"'OO~5. where they hag ~ dd
earlyage.'
But those unenlightened times 50 retarded was progress of sciencegiven as was [ the m for explanation. the uncertainty of hypothesis,
and to inve5tigation undertaken exclusively the armchair-that actual
seevation counted foe nothing and these valuable facts concerning [ 1
history of were . The accounts l of them con temporary authors
reduced few insignificant detai1s. from which the most striking and
most general lusi to drawn is that these idividual5 were susceptibte
[ very marked improvement. Thi5 was doubtless because the ordinary
method of social instruction was applied thei r education, without consideration for the difference of [ organs. If [ ap plication of this method was
nt l successful with [ witd girl found France toward5 the beginning of

II

'I'h Teach? Tht Gains and Lossc$ ( Learnil1g

t--Gsd

the last century, it is because. haviag lived in the woods with m, she
alread)' owed [ tllat simple associa tion i development of her intellectl facultie5. This gave her ! education, such as Condillac grants when
su ppo5e5 two children abandol1ed profound 501itude [ whom [ mere
fl of cohabitatiol1 w0111d tl1rl1 gjvc scope for memory. imagination
and the invention of few signs. This is ingenious supposition fully
justified [ story of ( girl question, \vhom m V\'as found to
developed [ the point where she could retrace great detai1 some of the
circumstances of sojourn woods and , the violent death of
her .
Deprjved of these advantages [ other chjldren found in state of individual isolation have brought [ society only extrernely sluggish powcrs. Their
faculties ,,,ere such that v if atternpt had made to educate .
[ wou1d inevitably defeated 1 efforts of metaphysics which was
only just coming [ life. and whicl1 was still hinde red the established doc[ of innate ideas. This metaphysics, unjted [ system of medjcine fettered
entirely hil doct rines. cou1d not rise to phi1osophic treatment of
the 1id. Lighted ( torch of analysis and lending other rnutua1
support, these [\'10 sciences day laid aside their old errors and made
immense progress. 50 it was reasonable to hope that if there appeared
similar [ those of whom we. spoken, the sciences in qusu
would bring to bear aIl ,l reSOLlrces ! their presettt kno~vledge n order develop } pJ1ysicalIy a/1d orally, , at least, if this proved impossible fruitless, there wou1d found th 15 age of observation someone who. careJLjlly
collectin.g the history so surprisil1g creature. wauld determine w}jat he is an.d
\voultf dedllCe [ram what he lacks the hitherto uncalculated su knowledge Mld
ideas wJJicJI mn o\ves ( his educarion.
1 confess that 1 have proposed to myself both of these twO great D
dertak.ings? But let ask if 1 reached goal. This would
very premature question which 1 could nl answer ! (im yet far d.istant.
Nevertheless 1 might have waited silence without wishing [ ( the
bl with account of labors. if ! had not necessity as as
obligatioI1 for to . first successes. that the child with whom
1 have concerned is not, as is generaJly believed, hopeless imbecile but
';;i~teresting geigg, and who merits from every point of view both the
attention of observers and the particu1ar care which is being devoted to m
the solicit1..lde of enlightened and philanthropic administration.
First Developments of

Itard,

l! Wild 80 ! Avtyroll

the same l toward the cnd of Septcmber 1799 sportsmen who

seized as was ! jnto tree [ escape from their pursuit.
ducted to neighboring hamJet and confided [ [he of widow, broke
loose the end of week and gained the mountains, where he wandered
during the most rigorous winter weather. draped rather than covered with tat tered shi rt. At night he reti.red 10 solitary places during the day he
proached the neig11boring \' illages, y.,herc of his o\vn accord he entered i
habited situated Canton of 5t. Sernin.
There was tk, watched and cared for during two three days and
transferred [ [ hospital of Sait-fiqu. then to Rodcz wbere was kep[
[ several months. During his sojourn tllese. different places he remained
equally wild and shy, impatient and ~~~_ 9tiuall seekil1gjO-.-s_
f1..lrnisned material for most interesting observations, ,.... hich were collected
credible \"itnesses whose accounts 1 shall not fail report in this essay where
they displa.yed [ [ best advantage. minister of state with scientific
intcrests believed that this event ''1ou1d throw some light the science of
the mind. Orders were that the chjld shau1d brought Paris. 3.
rived there toward s the ead of September 1800 under charge of
spectable old \vho, obliged to ! from the child sbortly after, promised
{ and take him and ! as father hirn shou1d Society
abandon .
The most brilliant d irrational expectations preceded the } of
Sayage of Ayeyron ! Paris. rn of inquisjtive people looked fo rward
with delight [ ''litnessing ( boy's astonishment at the sights of the l.
the other hd an people th\is commendable their insight. forgetting that h1..lman organs are so less fl. and imitation made
so much difficult, as m is removed [ society and [
his infancy, believed that the ~d~cati_~~of th~ child wou1d onl~~estion
<:?f some months, and that he would soon bl to gj~e.. the most interestmg
information about his past . In place of all this what do we see? disgusti;lgly diny child affected with spasmod.ic movements and vu1sis who
swayed back and forth ceaselessly like certain animals in the menagerie. who
bit and scratched those who opposed him, who showed sort of affection for
those who attended him; and who was short. idifft to everything and
attenrive { nothing.
It easily understood that r of this kind could excite only
momentary curiosity. l cro\vds, they saw withoUl observing
, [ passed judgment without knowing him, and spoke
about . the midst of this general idiffr the administrators of the
National Istit of the Deaf and Dumb and its ce:lebrated director forgot that society, taking this unfortunate youth. had contracted towards
m binding obligations that must fulfi.11ed. Sharing then the s which

You ng Savage of

child of eleven or twelve who some years before had seen m

pletely naked the Caune Woods seeking acorns and roots eat, was met in

Why T~ Cains a.n LOS5es of Learning

1 founded course of medical treatrnent, they decided that this child

shou1d confi.ded to care.
before [ details and results of this decision presented 1 must
begin with ut of start ing in! and recall d describe this first
period. order that the progress we made better appreciated.
thus t stig the past with [ present, we determine \vhat ought [
expected fcom the [. Obliged then [ return [ facts already known. 1 w
state these brief1y; and that m ! suspected of having exaggerated for
[ purpose of contrast. 1 w venture here [ give careful analysis of the
description given of the . rneeting [ which 1 had of being
adrnitted, daetor whase genius for observation is as famous as his
found knowledge of mental diseases.
Proceeding first with ! of the sensory funetions of the young
savage, citizen il sho\ved that his senses were reduced to such state of
[ that unfortunate creature was, according to his , quite inferior
to 50 of domestic animals. His eyes were unsteady, expressioruess, wandering vaguely fcom object to another without stig anybody; they
were so little experienced other ways and so little trained the sense of
toueh, that they distinguished ! relief [ i picture.
His organ of hearing was equa1!y insensible to ( loudest noise5 and [ the
most touehing music. His was redueed 5tate of ml murss
and l uniform guttura1 sound escaped him. Iiis _s.eng_QUmell was so
uncultivated that was equally indifferent the odo r of perfumes and the
fetid dirt with which hi5 bed wa5 fiJled. Fill, organ of
toueh was restricted to the mechanical function of the gsig of objects.
Proceeding then state of the intellectual functions of this child, the
thor of the report presented m to us as being quite of
(' for the objects of his needs) and consequently of all those operations
of the mind which attention involves. was destitute m. of judgment, of aptitude [ imitation, and was so limited his ideas, those
relative to his imm needs, that h~h~ever ~t s~c..seeded &,..
dooror climbing upon chair to get the food that had.been raised OULO[ reach.
ofhis hand. l short, he was destitute of means of muiti and
attached neither expression intention [ his ge5tures or to the movements
of his body. passed rapidly and without apparent motive from apathetic
melancholy the most immoderate peals of laughter. was insensible [
kind ! influence. His was nothing but computation
prompted gluttony, his pleasure agreeable sensation of the organ of taste
and his lli the ability produce few ! ideas relative to his
wants. I word, his whole life was completely <!Dima1 existence.
Later, reporting several cases collected 8 of children
affected with idiocy, citizen l established strict parallels between the

Jean_Ma.rc_Gaspard lta.rd. The Wild [ Aveyron

'1)

condition of these unfortunate creatures and that of the child now under
sideration. and viigl established complete and perfect identity
tween these young idiots d the Savage of . This identity led to the
inevitable conelusion that, attacked malady hitherto regarded as 1,'
he ""35 ! of ~x:d _of sociability L. This was the
~ which citizen l drew ! wmeh, nevertheless, aceompanied
that philosaphic doubt which pervades 1l his writings, and which
nies the predictions of the an who estima.tes the science of prognosis at its
worth. seeing it nothing but less calculation of
probabilities and conjectures.
1 never shared this unfavorable and spite of the truth of the
and justice of the para1lels 1 dared hopes. 1
founded them [ part the dottbIe consideration of the cause and [
curabiljty of this apparent idiocy. I go further \vithout dwelling
mel1t these two eonsideration5. , the present and
depend series of facts whieh 1 must relate, and to which 1 shall see
myself obliged more than to add own reflectiol1s.
If it were proposed solve the fllwig m of metaphysics: to de.terine what would tJ1e degree ! irttelligence and the nature ! the ideas ! l
adolescent, who, deprived from his childhood ! education. Jld lived entirely
separated fro individuals ! his o~vn ss, unless 1 greatly mistaken the
solution of the problem wou1d found . follows. There shou1d first assigned ( that individual nothing ! inteJ1igenee relative to the small
ber of his needs and \vhich was deprived. abstraction, of simple
and l jdeas we reeeive education, which mind so
ways solely means of our knowledge of signs. reading. WeU, the
mental picture of this adolescent would that of the Wild of Aveyron
and the solution of the would eonsist ex:hibiting the ! ::d the
cause of his intellectual state.
But order [ justify st further opinion of the e.x:istence of this
cause, it is necessary that it has operated for of year5. and
[ reply [ [ made and that has already made [
, that so-called savage was merely imbecile whom his 5 in
disgust had l abandoned at the some \voods. Thosc who
lend themselves such supp05ition had not observed {he child shortly after
)1is l Pa~is. . would have seen that~1 hi!J:abil.s bore the mark.Qf
wandering and solitary tife. had an insurmountable aversion to society
{! "and to its customs, to clothing, ur furniture, t.o li.vig houses an~ to
1 the preparation of food. There was profound tndlfference [ the obJects
of pleasures and of fictitious needSi there \vas still his present state.
spite of his new needs and dawning affections, 50 intense passion for [
freedom of the fields that during short sojourn Montmorency he \vould

.,
Why

Tht Gains and Losst:s or Lcarning

certainly escaped into forest h~d not ( most rigid precautions

taken, and twice he did csca from house of the Deaf and DDlUn...wit
of the supervisi0"-2~ his ~verness. His locomot~on was extraordinary, literal1y
heavy after he wore shoes, ! a1ways remarkable because of his difficulty
adjusting hirnself ( sober and measured gait, and because of his constant
tendency < trot and to gallop. had obstinate habit of smg !
thing that was given ( , the things which we consider void of smell;
his mastication was equally astonishing, executed as ! was solely the sudden
action of the incisors, which because of its similarity ( that of certain rodents
was sufficient indication tht savage, like these animals, most commonly
lived vegetable products. 1 said most comrnonly. [ it appeared the 1lowing incident that certain circumstances had devoured smal1 dead an
mals. dead , ...as giv him and istt the bird was stripped of
its feathers big and little, opened with his il . sniffed at and thrown away.
Other indications of entuely isolated, and wandering life
( and the number of ss with which the child's body is covered.
say nothing of the sear which is visible his throat and which 1 shal1 mention
elsewhere as having another origin and itig particular attention, there
could counted ( upon his face, six a10ng his l arm, three at some distance [rom the right shoulder, four at the margin of the pubis, the
left buttock. three leg and two the other which makes twenty-three
altogether. Of these some appeared to due to bites animals d the others
scratches which were more less large and deep, fmig numerous d
ineffaceable evidenees of the 10ng and total dmt of this unfortunate
. When considercd from general and philosophic ! of view,
these scars witness equally against the feebleness and insufficiency of
when left entirely to himself, and of the resources of nature which,
following apparently contradictory la,,,s, work openly [ and conserve
that which she tends secretly to m and to destroy.
Let us add to 11 these facts derived [ svti those ! less
thti to which the inhabitants of country the woods which he
was found testified. We shall find that in < first days following his
tranee into society, his only nourishment was acorns, potatoes and raw chestnuts, that he made sort of sound. that spite of ( n10st active supervision succeeded severaJ times escaping. that showed great an
to sleeping bed, etc. We shall find 11 that had seen more
than five years before entirely naked and fleeing at the of , which
presupposes that was already, ! the tirne of his fust appearanee. habituated
to this m of life, which could only the result of at least two years'
sojourn uinhtd places. Thus this child had lived in absolute solitude
trorn hls seventh alrnost to his twelfth year. which is the age he m have

Jtan-Marc-Ga.spard 1tard, The Wild 80)1 ! Aveyron

when was taken the woods. lt is ( , and almost proved,

that he had a~ndoned at the of five ygrs, and that if, ! this
time. lrd owed some ideas and some words to the ginig of i education, this would effaced from his memory in consequence of
}
his i s lti.
This is wh at appeared ( to the his present state. 1!
seen why augured favorably from for the success of treatment. 1ndeed,
considering thc short {m \ ... as among l, the Wild of was
much less adolescent imbecile than child of ten or twelve months, and
child who would have ( disadvantage of anti-socia1 hablts. stubborn inattention. organs lacking flexibi1ity and sensibility accidentally dulled.
this last poi.nt of view his situation l medica1 s, and the
treatment of which belonged to mental science, that subIirne art created
gland Willis and Crichton, and newly spread F 1 success and
\... ritings Professor Pinel.
Guided m less the spirit of their doctrine than their precepts,
which could not adapted to this ufs case, 1 classified under five
1 aims the m ental d moral education of the Wild of .
lst im. interest in sociallife rendering it more pleasant ( him
th the he was ( leading, dd . 11 more like the Life \. . blch 11e had
" left.

2nd i . awa.ken his nervous sensibility the most energetic stimu-

lti, and occasionally intense emotion.

d i . extend ( of his ideas new needs and

increasing his social tts .

4th im. lead to the use of speech inducing the exercise of imitation through ( imperious law of necessity.
5 im. k him exercise the simplest mental operations the
objects of his physical needs over period of time afterwards inducing the
application of these mental processes ( the objects of instruction.

First . iuterest him n sociallife rerldering it rnore pleasant to Jlim

than tlle n 1 was tll en leadi,lg and above more like tJle life wblch '
Ild

just leJt.
This sudden hg in his manner of life, continued pestering of inquisitive people, in amount of ill-natured treatment which was the inevitable
effect of living with children of his w age, seeme.d to extinguished all
of civi1izing him. His petulant activity had insensibly degenerated
dull apathy which had produced ! solitary habits. Thus, ! for the
occasions when hug took to the kitchen, was always { found

I\

d
ume the stlUness of regret
Je'bl'
h
ppeare [ asS
h
d
h t i.n rti cases t
d doubtless oppose
n~t\c:l~:ho\y_a very hazar~~us ~:t~~:;ic: could ! gainsaid when
m
. 5 of mthSIIS, !
d' ain ctrcurnstances.
youth waS observed carefully an l. dy gd.,
to the Il
h' uftunt
h
( drove ever
.
t I.S
hen the lficlernency t wea
h
went cou.nd it several t\mes
t when chose go t .
Thus. w
h t waS < rnrn
h d of the pond.
.

t a fll\l.shed sitting upon t ge { inexpressible. detight to cOnSld~r l.l

d
1 often sropped for hours Wt 5 asmodic. movements and th15 .~.
situation. 1 notlced how mes. subsiding degrees and glvg
<: waytng , whole body dlffi~\Sbed. erceptible stages h\S [. vacant
ttnU S tranquil ttid. w t lffi~
f sadness or melancholy
to\<. very decided ss
water while from time
place [
' gomactng. ' clung fu<ed1y to < , the the ~j ht beauv. , ~s h~Sre\~ some debcis dried \eaves! ~Ul~y bodygpenetrated into
( rlm.e t ( , when ( rays of thlS ~aye before ( wmdow.
llght of
1 failed to waken and place hunself f " the night.
s or
11t fields givhis , di g to the report of his governes , h
n
stayed there. ~c~o:ss
neck , his eyes fi..xed upoh (' :: an~ lmmobi1ity
tanding motl0'
lative ecstasy, t SI
1
s
lf ( sorr of contemp
.
val deep SltlOS
h,rnse u
\ g
n1y inrerrupted 1 g tnter s uld have as use1esS
of WhlCh were
1 tive \itt\e sound. lt wo
.
mind
W'ld of Aveyron

\ :? Tht: G-is and Losst:s of Larning

squatting of the gd hidden attic behind some builders'

rubbish. l! was this unfortunate condition {! certain inquisitive persons
from Paris saw . and after iti of some minutes judged him !
{ sent ( asylum; as if society had the right ( tear child away from
[ and it life. and send him to die of boredom in istituti, there
{ expiate ( misfortune of having disappointed curiosity. 1 beLieved
that there was simpler and above , method. l, to treat
him kindly and to exercise great consideration for his tastes and inclinations.
Madame Guerin, to whom { authorities had confided the specia1 care of this
child. has performed and , still performing this exacting task wim the
{ of and the intelligence of enlightened teacher. Fa.r from
0PP05ing his habit5, she ha5 somehow { comprornise with them and
! way { rea.lize this fust m.
, [, , cou1d judge of the past life of this child his present inclination5, it was l that. like certain savages from hot countries. his knowledge
was lirnited to four things, viz. sleeping, eating, dmng nothing d...nn.ing
~the fields. It was necessary then [ make him in his own way,
putting him to bed ! the close of day. supplying hirn abundantly with foods
( his taste, respecring his indolence. and accompanying m whenever possible [ walks, scampers, matter what ( weather was. These
rural excursions seemed even lsig ( m when sudden violent
change ( weather occurred, so ( is (! whatever condition he
. man is greedy for new sstis. Thus, foc example. when watched
side his own was seen swaying with tiresome monotony. turning his
eyes constantly to\...ards [ window. looki.ng sadly ovee the plains outside.
If at such ( stormy wind chanced { blow, if ( sun behind ( clouds
showed itself suddenly illuminating the atmosphere more brightly. there were
loud bursts of laughtec. a1most convulsive . during which all his movements back ..... acds and forwards very much cesembled kind of leap would
like to take. order to break mrough the widw and dash into < garden.
Sometimes instead of these joyous movements there was kind fti rage,
writhed his arms. pcessed his closed fists his eyes. gnashed his teeth
audibly and m dangecous those who wece him.
morning when { had heavy fall of snow while was
bed, awak.ening uttered of . left bed, to ( window. (
( dooc, going and mig wirh impatience [ ( { other and
finally escaped half dressed and gid ( garden. There. giving vent [ his
delight most piercing cr1es, , rolled himself in { snow and gathered ! handfuls. feasting ! with eagerness.
But 1! wa5 not always that his sensations would expressed such lively
and 5 at the sight of these gcand effects of nature. Ir is worthy of

_M:t.fc_Gaspard 1tard. Tlle

:is

r
[
[

alWaysu~::::~~et: ~~pao;e:ese neW hablts a~~,i~:V;;n:~:e;te::r~o a~:'eable.

:: l:ociate them with his w exlsten~:dmt~e disadvantage of exercising hlS

lt was dlffecent wlth suc~ habl.t~ a:
\eaving sensibi1iri~S of nerve~
hus
d muSc\es tlU US ,
. Thus 1 made lt 1m. an
stodm:~: ;;culries of w\thout aC~l:;hiS excucsions \ess frequent, his
n
d'
attempt ro
d h 's days ",ore
dua11y succeede tn
.'
bed ro shorter, 1
gra
\ s lent1ful) hlS
meals fewer and es .
t" \ ! VleW.
/' pcofi.table fcom the m5trUC 1

etic stimu
the rno,t n g
I
us
.
awaken bls nervo settS l Ity
Second AIIt1.
.
ernorion.
. d
latio'l, an~ som~timesbb~j~~::~ have sus ecred that sensiti::~e:r ~~isU"c~uld
Certaln ern. .
1d
t believe that stconger
The
al
. "lizatlOn

) sense ocgans .
n
prop?rtio
to t~:'duIlDes; the Wild o~ Aveyr~:~ that 1 have already
h
::nvince himsetf
::5!
source.
.
which rests facts dca..'/n rO
most striking observatlOn~,
~~:e~ame subject 1 \'/ add here somef~~~~intec l have seen him ssg th;
Sevecal times ducing { course . half naked the wet groun ,
garden the and Dumb. squg
11

~:a~~:e~:y

~la:~~~

e:~::entic

rL

~elative [

NO

-\V'hy ? Gains and Losses of ig

remainjng tls cxposed for hours end ~o cold and \. . . ct wind. lt was not
l [ eold ! also to intense heat [! the organ of the skin d [
showed ssitivit. When he was [ fire and glowing embers
g ! of hearth ! was dai1y urr for him to seiz.e with
his fingers d l [ without particular hastc thc flaming
fire. has djscovered than the kitchen picking out in
same way potatoes which were eooking boiling . . vater, d 1 guarantce
that had, at that time, fin d velvety ski.
1 succeeded filling the exterior cavities his nose with snuff
without making sneez.e. . il1f i5 (! between the organ smell,
WhiCh was higbly developed i other respects, d thosc of respiration
and sight, there did ! exist an of those sympathctic relations which form
integral part of sensibility, and which this cas'c would eaused
\ sneezing the secretion of tears. Stillless was secretion of tears connceted
\vit feelings of sadness, and in spite of n annoyances. in spite of
the bad treatment to which his . . . . . man of life had exposed him during
the fi.rst months, 1 discovered ~in& Of 11 his senses. the
appeared the least sensitive. I! was fud, nevertheJess. chat the sound of
cracking \valnut other favorite failed make round.
This observation is quite : yet, nevertheless. this sarne organ showed
itself insensible the loudest iss and the explosion of firearms. day 1
fired two pistol shots m, ( first appeared rouse him l.
second did not make him turn his head.
1 collated m of similar cases where [ lack of m1 attenti was k for lack of sensibility i organ, but found. ho\,'cver,
this nervous sensibility was si ngularly weak in most [ sense organs
, \Yell. Conseguently it par.t-.OLm~ plan..to-.d<:l~L.ssi9l
means, and prepare [ rnid for attention by_p.E.p.aring..th.e..s~ses [
lmSSlOs. -f the various means 1 employed, the effect !
peared!on:le bestto fulfill this purpose. I! is admitted physiologists and
l theorists that inhabitants the South owe [ exquisite sensibiLity. so superior that of northerners, entirely the aetion heat
the skin. I employed this stimulus in possibIe \Yays. Not n1 was he clothed,
! bed, d housed warmly, day 1 gave m. and ! ,' high
temperature, lasting two hours during which frequent douche5
with same water were administered him [ head. 1 did obser\'e
that the warmth and the frequency of the baths were followed )' the debilitacing effeet attributed [ them.
1 should glad such had happened. convineed that in such
case [ nervous sensibility would gain 10ss of museu1ar strength.

Jan-Marc-Gaspard ltard, The Wild

80 ! Ave:yron

if the effeet did ! follow, least did disappoint

pectations. After some [ young savage showed himself sensitive [ the
of cold, d of his hand ( find out [ temperature of ,
and refu sed [ when was l lukewarm. ( same reason soon
bcgan ( appreciate ili of clothes . .vhieh had l endured
with impaticnce. This utility rccognized. ! was l step to make
dress himself. This end was attained after some days leaving m
morning exposed [ the cold \vithin of his clothes until himself knew
how rnk use of them. very similar expedient sufficed give rn the
same time habits of cleanliness and the certainty of passing night cold
wet bed accustomed rn ( get order { satisfy his needs. the administration of ( baths 1 added the use of dry frictions along spine and
ticklings of the lumbar region. This last means was exciting than most.
1 n found myself obliged { ! it. when its effects '\l longer limited
to producing movements of pleasure ! appeared extend further [ the
generacive organs and ( add [ threat of perversion to { first stiigs
already precocious puberty.
these various stimulants 1 had add emotiona1 stimu1ants wmch were
less exciting. Those ( which he \vas susceptible at this time were fid
to twojQy and anger. ltt [only provoked long intervals, for its tt.k
was most viole~d always l justified. 1 remarked sometimes that
in the force of ms passion 5 intelligence seemed { acquire sort of extension
which furnished with some ingenious expedient in order get himself
{bl. when we wanted [ rnake i take which was as
l lukewarm and ou r reiterated entreaties had made violently angry.
seeing [hat his governess was ! convinced the coolness of the water the
frequent tests (! made with [ tips of his own fingers. turned towards
her quickly, seized her I,and and plunged it into , bath.
Let relate ! of same nature. day \ was
study sitting sofa 1 to sit his side d placed between us Leyden jar lightly charged. slight shock which he had received from it the day
before had made familiar with its effect. Seeing { uneasiness which
of { instrument caused m 1 thought would m ! further
away taking hold of the handle. took prudent course wmch \\las
his hands the opening of his waistcoat, and to draw back some inches
so ( his leg would longer touch covering of bottle. 1 dre\\I
m second time and gi replaced ! bet\\leen us. Another movement
his part. another adjustment mine. This ll continued until,
driven it ! end { safa. found himself udd the
wall behind, { front, and side { troublesome machine.

..,

longer possible for to' m

n.s d Losses ofLearning
slZIg t moment when 1
k nt. l! Was (
adroitly ~owered wrist po:~~:~e~o~y order [ guide his. ~: ~~;t,

sometimes Spite of ['

ln

of.the bottle. 1 received

Its Itst this

1 [ook u

[ disch

arge.
, myself < excite , anger r let
ung orphan inspired
Iness IOr hlm' d
.
.

s
f
.
sun ref1ected po~ .~nl ,thlS was neither difficult ass 1 prOCUrtng

l h,s
r cost f
g .. of water let fall drop d
; and turnig the

happ

while Was ih [ bath d certain heighr his fi I I~.

placed at the end
.
wQoden porringer t' .
. nger tlPS

~~ :~:;e.

f
amid cri:.

~sd~~i~~t:i:i;: ~:eg~::~la:~~~s of '~e w~::~ dari~:;;' ~:~

in! Of:::t::ycessar y [
S

divert and delight this

CjJ~:~ ~a~eanals were rl

rnosr

were, among host of oth

.
mtl. with which 1 d
ers, [ S(lrnulation5 both . 1

tlle

eavored [ d 1
h
'
YSJca and
h
t sensibiJities of '
5
'
( t month
IS organs
------.!...es. 15 touch showed itself
"
- s general itm of alI .
sts. smooth rou h . s~nsJtlve [ impression of
breeches which h g , Yleldmg resistant. [ r
old sub'
seemed to tak
l'
wore l
t l~ exploratory organ [ l e~ easure I pas5ing :; hand. Was wich
whlch his :; were cQoked. wa{s aSSUIed himself of the degree
would .l , fingers < them ' g '. from the ! with ' he

5 produced f

;~~~\~~ ~~~7~~' ::t;;s~~:~e ;hetherr~

~:et~:~dO~et~~:\:~~~~~~c~ atheir
e
v

dld

not a1ways wait til the ;:; gl en candJe Jight with SOrne
~ape, away hurriedJy. a1though ther~ahad caught wick before throwi:g ~~~

gr

~~tr~~~:~ ;tu:~:~:~t~:~r~a:7~:;~ ::~:~~ ~~~::j::: ~:~~~7; ~~:e:;

~~;~: ~:~h g:~~ey ~~t;~~~p~~;~;r:;~f::;d o~::rh~~io:~e~tw~~c~~~ :~~~
50

Why ! Gai

t ,~as

~ld :; m

~al~tc~at. sense of smeU had

sZ lg and r judged < fri'ghT;;h1e;st Idltht~ of <' organ provoked

d , :; wa
setze
m firSt'
.
threw him5elf ::; ~;;.w to hirn. immediatelyt~: ::~y ~:d
refinement of < s
was
habits this child shortly a;t::\~fa~:::e d
. ~arked. eating
! PaCls were dlsgusting the .
treme. dragged his food into (
! < < of wh h r
and kneaded ! with , IiIth h d
now s
k' .
an s
h wou 1d throw \ .
g Jt frequentJ
.
sUbstance fell it. :~~ ~ ~epe, ll < contents of , ;' if ~~~n;d that
v had k :; \vluts under ' ~ oreJgn
fastidiousJy wiped ['
ts .
1:; Leet, he

Orners

.:u-.Gsard 1tard. Tht Wild 01 Avyo/'l

3'

Finally disease itself, that irrefutable and troublesome witness of char:.cteristic sen5itiveness of civilized , this point [ attest the development of <, principle of [jfe. Towards the first days of spring. young
s:.v:.ge had l! cold the head and 50 weeks later two cacaral affect ions. almost mediately sudig the other.
Nevertheless. 011 , organs did ! respond quickly. Those of sight and
h:.ig did ! participate the improvement, doubtless because these two
sSes. much les5 simple th others, had need of particular and longer
t:ducation :; seen what follows.
The simultaneous ilro! of [ three senses, touch, taste and smell,
resulting from the stimulants applied 10 the ski whilst these last two mid
unilffected is 1 ft, worthy of being d\" to { attention physio!ogists. I! seems , \ from other SOUIces appears . that [
senses of touch. smel1 and taste are 1 modification of the organ of the
ski; \vhereas those of hig and sight, subjective, enc!osed most
complicated physical 5, subject [ other laws and ought in some
measure [ form separate l55.

so

D
Q

Third . extend the range ! his ideas n him l1e~y lIeeds and
social contacts.
If the progress of (:; child towards civilization and success deve1oping his intel1igence have hitherto 50 slow and so di.fficult. 1 must attribute rhis particular1y the bl obstacles 1 have met
plishing this third aim. 1 have successively shown him :; of ali kindsi more
1han 1 have tried for \vhole hours [ teach how to use [ and 1
s with sorrow that, [ from attracting his attention, these various
:; always ended making so impatient that he [ point of
hiding destroying m \" the occasion offered itse1f. Thus. day
when he was alone :; took himself to throw into the fire
game of :; with which we had pestered him and which had shut
( long night commode, and was found gaily warming himself before his bonfire.
However.I succeeded sometimes intere5ting n amusements which
had conn~ction \vith his appetite ( food. Here is , for example, \vhich 1
gd for him ! the end of < al when 1 took irn < dine with
town. 1 placed before him without symmetrical order. and upside
dw, sevecal Iitt1e silver cups, under of which was placed chestnut.
Quite sure of having attrac ted his attention. 1 raised them after the
excepting that which covered the nut. having thus shown him that
contained nothing, and having replaced them in same order. 1 invited him

~
I

0
\

Why T~a.c Tht: Gains

signs [

t.osses of Lt:rig

seek his turn. first under which 5earched was precisely

the under Wl1ich 1 had hidden the little reward due ( m. Thus [, there
was l feeble effort of mmor. ! 1 made ( game insensibly
plicated. Thus after hvig the same procedure hidden another chestnut, 1
changed the order of l1 the cups, slowly, however. so (! this general
version he was , although wilh difficullY, 10 follow with his eyes and with
his attention which hid precious object. 1 did ; 1 placed 15
under two three of the 5 and his attention, although divided between
these objects, st followed them ( less their respective changes,
and directed his fi.rst searches towards them. Moreover, 1 had further m i
mind. This judgment was after all ortly calculation of gdiss. render
his attention some measure less like anirnal's, 1 took away frorn this
m5rn! everything which had connection with his appetite, and ! under
5 only' such obje_cts as could not be..eaten. The result was a1most as sat:"
isfactory and this 5 arn simple garne of cups, not
with advantage provoking ttti, judgment, and steadiness in gaze.
With [ exception of amusements \vhich like this lent themselve5 his
physica1 wants, ! has not possible for to inspire rn taste for
those of his age. 1 alrnost certain rhat if 1 couJd d so 1 should
had great success. appreciate this, should mrn the powerful
fluence exerted the first deyelopment of thought the games of childhood
' well , the little pleasures of the palate.
1 have also done everything ( a\vaken these last tendencies means of
the dainties most coveted children and which 1 hoped to as w rneans
of recompense, punishment, ! and instruction. ! the aversion
which he showed [ sweet substances and for our most delicate dishes was
insurrnountable. 1 then thought it advisable [ try the use of seasoned dishes
as being rnost suitable to arouse sense necessarily dulled rough foods. This
was ! successful and 1 offered vain, at such tirnes when he
was hungry and thirsty, strong liquors and spiced foods, Despairing at la5t of
being { inspire m w tastes, 1 cultivated the few to which he
was limited accornpanying thern with accessories that could s his
pleasure them.
I! was with this intention that 1 rook ( dine with in town.
such occasions { was the { complete callectian of his favorite
dishes. The fi.rst time that he found himself at such feast there were trans~
ports of amounting almost 10 frenzy. Doublless he thought that he would
do sa well ! supper ( as he had just done ! dinner. for leaving {
house that ! was ! his fault that he did ! away with him
plate of lentils that he had pilfered & the kitchen. 1 congratulated mysdf
this first outcome, 1 had just procured pleasurej 1 had l {

t:rGS'ard Itard, Tht Wild 01 veyrn

it seyera1 times to k it necessity. Which is what 1 actually did. 1 did .

1 was careful to prccedc expeditions certain preparations which he
would notice; these were to enter his home about four o'clock, hat upon
head, his shiT1 folded n hand. These preparations soon to [
him ( signaJ of departure. 1 scarcely appeare.d before 1 wa5 u.nderstood; he
dresse.d himself hurriedly and followed with evidence of sat isfaction.
1 do 01 give this fact as proof of superior itg and there is
who will not object that the most di dog wi1l do at least as much. !
admitting this intellectual equa1ity is obliged [ ackno\vledge great
change, and those who saw the Wild of ! the time of his 1
Paris, know that he was very inf the score of discernment to this
most intelligent of dOlnestic animals.
It \vas impossible when 1 took with [ go foot. lt would have
necessary [ 10 with else ( use most tiring l in
order to k him walk step \... ith . We \vere obliged, then, to l
ig, another new pleasure that connected and with his
frequent excursions. l short (rn these days ceased to ml holidays [
which gave himseLf with liveliest pleasure, 1 were ! necessities
the privation of which, whe.n there was ( 10ng an interval between them,
made rn sad, restless and capricious.
How { pleasure was increased when these parties took l the u
[! 1 took him not l ago to the country house of citizen Lachabeaussi~re
1he 11 of , It was rnost curious sighr, and 1 v~to say
of rnost touching, to see [ that was pictured bis eyes at the
sight of the little hills and woods of that laughing valley. 1t seemed as if the
eagerness of his gaze could ! satisfied through the windows of
. leaned now towards ( , now towards the other, and showed
livelicst anxiety when the horses went slowly we.re about [ stop.
spent (,. . days this country house and such was the effect of these outside
influences, of these woods, these hs, with which could satisfy his
eyes, that he appeared impatient and wild than , and. n the midst
of the most assiduous and kind attention and most affectionate , seemed
to occupied l , ... ith desire to [k flight. Entirely captivated tbls
dominant idea which absorbed 11 his faculties and the consciousness of
his needs, scarcely found time to would get [ the [
mi. and to [ window ordec to escape into [ park if it was
if it was shu!, 10 cOn1e.mplate, least through rhe panes, 11 those ob;ects
towards which he was irresistibly attracted still ! habits and per11aps
~Y the m of independent life .. h? and regretted. 1 therefoteresolved again [ submit him [ similar tests, ! order ! 10 seyer
F\irn entirely fcorn his country tastes. was taken continually to walk in some

34

Why chr The: G .

hi'

3J.n$

and Losse.5 of Learning

. g
g gaTdens, of whlCh the 'traight and re
mg 1 m with { great landsc
f h~ ar,arrangement had noth

, \ ICh wI!d
.
d w h I so stronglyattach pr t'
nature 15 composed
IIU to th
1
[.
'
hlS childhood Thus
Madame Guerin took him , .
ometunes Lu.xemb
.
the Observatory gardens where the k dn
[ . . ourg and almost daiJy to
'

ess cltlzen L
.h
l .to go eye~y day [ Iunch of miJk.
as accustomed
rs of his
h
'
means of these new habits of
..
wn Slg and finall
f al.
'
WIth whJCh his new existence w
d
.
kd {
as surroun ed fi . h d '
was the giig of intense atfection wh', h ls
',lking all. Thjs
erness and which somet'
. he has acqulred fo his govImes expresses I
.
~eye leaves her without reJuctance d
h . ~ost tu~hlg .
Isfaction.
oes )l wlthout sigs sat. wbe:n had eseaped from ( st
s:lg ~e gi. Some hours after. 5ti!l had ~~ets, 5hed (5
d kd of feverish pJse. When Mad
gh and broken respiration
[e:rpreted [ 50 well [ h
Gl reproaehed him. :
for was much '" strong : ;gan t~ weep. The friendship which had

GU,erin takes of is of ki~d :h::~t,1 ~y 50: The ~e Madame

1 glve 5 of obvious 5 t h.
T,shlmm~dl~tely appreelated. and what
d
un.
! thJS d,ffi
.
to ( us indicated 5 5how th f:
15 unque5tionabIy
wekomes and they the t' Yh ' act (! there (5 when
,
lffie:S w 1Ch I
d
[1. For . when 1 go to th h '
Use { his instruct d h'
5 I the in'
f
, 15 first vt 5 t
.!
r
g Just ter has gone
,
051 10 [
'
( seizing and makin
.
a~e Lm. th [ draw
usuaJJy takes hand . .
h.
g "! upon h,s bed, afteT which he
5 lt ( 15 5 ' t; h
' IS ead, the back of his head
and hoJds ! with his upon th
.
ese part5 10 10
'
,
gets up wlth bursts of Jaught
d
.
ng tune. ! otheT times he
comes be51de
own way which consj5t5 feeling
' [ careS5 knee:s his
[ some mis. and then so,net' ,' ,g [m directions
unes aymg hi
h
.
'
5 tps t two
tlmes. l m say what th Jik

, ut 1 w,JJ confess th 1 d
out ceremony to alJ this childish .
! myseJf with-

1 shalJ perhaps

understood if readers wiIJ

flu exerted child's mind

, the m

maternaJ trifiings that !

h
. the hustIbl delights and the
as It ( h
f
mk ( firsr smiIes fIower and '
'
, e~rt mother and which
IV
g to l Ilfe s earliest joys.

Fo~rth . lead m

to tlle use ! 5
'
,
tatron tJJrough the imperi
1
.1'
.11 rnduczng the exercise 01 imious ) necessrty
Jf 1 had wi,hed ' reJate l ha
.
this ur this fourth !
h re5ults 1 shou1d Suppressed [
. [ means 1 employed i order [

Ican_ Marc-G.srd Itard, Thr Wild 80 01 Avcyon

3:1

the slight success r obtained in it_ But object is give account

sa m of own labors as of first l developrnents the Savflg~ ! 071. and 1 ought not omic anything (! the least bearing
this, 1 shall obliged introduce tai theoretical ideas and
I hope that they will pardoned when it 5 s how careful. 1 have to
faund thing facts and wh it is recognized tht 1 was obliged
ta reply ( everlasting objections. "Does rhe Savage speak? I[ he s n deaf
lV}IY does he not speak?"
lt is easily conceived that in midst of forest and fac from the society
of thinking beings. the sense of hearing of savage did t
:: irnpressions than those which - sma11 nurnber of noises made
. and particu1arly tbose which were connected with his physical needs.
Under rhese ci.rcumstances 5 was not an organ for appreciation of
sounds. ticultis and their mmtis; it was nothing but simple
means of self-pceservation which warned ( of dangerous i
l or the [all of wild fruit. These are without doubt the functions to which
his hearing was timited. judging the slight response taid [
ago ( all suds and noises except those bearing u his individua1 needs; and judging the other hand, the exquisite sensibiJity \vhich
this sense sho\....ed for such sounds as had some such connection with his
terests_ When chestnut walnut was cracked without his knowledge and
, gentJy , possible; if the key of the door which heJd him captive 'vas merely
tauched. he failed ( ( quickly and to\..,ards the place: .....-hence the
sound . [f the organ of hearing did show the same susceptibility for
the sounds of the , for the explosion fir5. it was because he
was necessarily little sensitive and little attentive ( a11 other impressions than
those to which had 10ng and exclusively accustomed,
lt is understandable then why the , well qid to certain
naises however slight, would not apt to appreciate ( articulation of sounds.
Ma reover order to speak it is not sufficient ( the sound of the
, it is necessary also ( appreciate the articulation of that sound, two
djstinct operations which require different eonditians the of the organ.
Far the first ti degree sensibility af the auditory nerve is sufficient,
far the 5ecand there must special modification of this same sensibility. It
is possible then ! wellorganized and quick ears m
( seize the articul.ation of words. mutes have found among the
Cretins who are neverthele5s deaf. Amang the pupils of citizen Sicard there
are two or three children who hear peTfectly the sound of the clock, clapping
of hands, the lowest tones of the flute and , ! who have however
able imitate ( of word : though {!
ticulated loudly and slowly. Thus might say that speech 5 specjes

u
[ "1

( I

,.

- -- ..,
Why Teach? Tht

Gis

and

!.oSSC$ !

)-ar-Gsrd

J....euning

of music to which certain ears, although perfectly constituted otherwise, m

issibl. W it with ( child question? 1 do ! think
50, a1though hopes have ! fudti. 1t is ( that efforts
have not numerous and that for 10ng time, uti as to the
line 1 ought to take, 1 restricted myself to the of observer. This then is
what 1 have noticed. During the first foUJ five months of his s Paris,
the Savage AveyroM l showed himself sensitive to different noises which
had for hirn the association 1 indicated. During ( ! November
has appeared ( hear the voice and when two l conversed loudly
the corridor adjacent 10 his it occurred hirn go to the door
order [ reassure himself that 1 was quite closed; also dosed inside swingig door, taking [ precaution [ put his finger latch secure its fastig still better. 1 tid sornetime after that he distinguished the of
the deaf d dumb, rather the gutteral which tinuall escapes [
in their games. seerned [ recognize place where the sound came
frorn, for if heard it mig down stairs failed [ go
again down more quickly according as whether [ from
or below. At [ beginning of Decernber 1 rnade most interesting
servation. day when he was the kitchen occupied with cooking potatoes
two people had sharp dispute behind hi I without his appearing [ [
least attention. third arrived unexpectedly, who, joining in the d.iscussion.
commenced 11 his replies with these words.-"Oh, [! is difft." 1 noticed
that [m tht this person let his favorite "Oh! escape, Savage !
n quickly turned his head. That evening when he went [ bed 1 made
some experiments this sound and obtained almost the sarne results. 1
went 11 the other $imple sounds known as vowels ! without success.
This preference foI(.......-~bl.igd give which termmated with
this vowel. 1 chose . This remains his and wh is called l
fails tum his head [ .
lt is perhaps [ the same reason that [ sequel has understood [
significance of the negative Non which 1 often used to t i when
made mistakes his little exercises.
In middle of these slow obvious deyelopments of organ of
hearing his remained mute and refused to render those articulate saunds
which his appeared to appreciate. Howeverl the l organs their exte conformation presented trace of imperfection and there was as
for suspecting it ( interior organization. It is true that there is visible
his throat very extended scar which might throw some doubt the
soundness of [ underlying parts if were ! reassured [ r
of the scar. In fact it looks like wound made sharp instrument [

...\rL __

1'..

Wild

01 Avcyron

37

its l is inclined to l Lhat the wound \"5 l superficial and ! ! would reunited ! [ first attemp1, use (
technical term, first intention. lt is presumed [! hand with ( will
rathe r [ the I1t of crime had wished ( make attempt the life of
this child, and that, left for dead [ woods, w owed [ prompt
recovery of his wud { the l of t 10. This could not
have effected so happily if the muscular and cartilaginous parts of [
organ speech had severed. of these considerations, when
did not [ sounds which his g ( . 1 did ! conclude
that this was due [ gi lesion. but merely ta unfavorable imsts.
Complete absence of exercise renders organs unfit for their functions; d
if those already trained are so powerfully affected this inaction. what will
m of those which grow and develop without incentiye ta ! them
into play? ! least eighteen lths of education are necessary before
child stammers few wordsi and Ol.lgh inhabitant of the woods who has
society for nl fourteen fifteen months. of which he has spent v
or six deaf mutes, is expected { in condition to ta1k! Not on1y is
[ ! impossibIe, much more time and m more trouble w necessary
coming ( this important poi.nt i his education than would dd
for the least precocious children. Such child knows nothing, ! possesses marked degree { capacity of learning everything, innate propensity imitation, and extreme flexibility and sensibility of organs. per1 mability of [ tongue. almost gelatinous consistency of the larynx.
l short, everything cooperates [ produce him that t iu us babbling
which is the involuntary apprenticeship of the voice and which is assisted also
coughing, szig l the cries of that age, and tl1e tears, tears that must
considered not nl as [ indications of ready excitability. addition
, powerful motive perpetually applied ! the time " expedient for the
simultaneous development of organs of respiration, , and speech.
Grant these great advantages and 1 will guarantee the same result.
adm.itting as 1 do that such result longer expected of the ug
adolescent Victor, ! must also realized that Nature is prolific enough [
create new means of education when accidenta1 causes intervene [ deprive her
of those that she had primitively arranged. are some facts at least which
;ustify this .
1 said at the beginning of the fourth section that 1 proposcd to lead him
{ use of speech inducing rhe exercise ! imitation rhrough the imperiou5
Ia~y ! nss. the considerations put forth the last two paragraphs, ilnd
another equa1ly conclusive which I w shortly set forth, 1 was
vinced that tardy functioning of the la.r ynx must expected and that

Itard,

:.

,8

Why ? Ga.ins Il d L05Ses of L i g

ought to accelerate its activity ig ! with smthig he wanted, 1 had

reason [ believe [ ! [ vowel <10," hvig the first heard would the
fi rst pronounced, and 1 found it favorable [ plan [! this simple ro
nunciation was, ! least with respect [ the sound, the sign of of the most
ordi.nary needs of the child. Neverthel~s~",!as unable [ derive advantage
[ thi~ favorable coinciden~. When h is thirst was most intense, it was
in thatIheId before glass of water. crying frequently "" "eau.~
1 gave [ glass to 50 else who ud same word beside
him. asking for ! back ( same way. ! ( i~r.!~~l [[
mented all sides. waved his arms ! the glass almost convulsively, producing kind hiss not ticultig sound. It wou1d have
human to insist further. 1 changed subject wi thout) however) changing the
method. It was the word lait that 1 carried out next experiments.
Eourth day of this ! experiment 1 succeeded to heart's
tent, and 1 heard Victor un distinctly. though rather uncouthly it is true,
the word ) and he repeated it almost immediately. was the first tirne that
articulate sou nd left his and 1 did ! hear ! without [ most intense stisfti.
Nevertheless 1 made ref1ect ion which i eyes diminished the
advantage of this first success. It was [ m! when, dsiig
success, 1 to pour milk the which gave , that the
word laic escaped with great demonstrations of pleasure; and was nl
after 1 had poured it again as reward that pronounced it second [Un. It
seen why this result was Ear Erom fulfilling intentions. ~~
pronounced instead being th~ig~ neecLwas. relative [ he [ when
it had tit~l exclamatiorLQf-I?lsu. If this word had
been- utird before the thing which he desired had granted, success was
ours, [ real use speech was grasped Victor, of m
established bet\veen irn and , a.nd the most rapid progress wou1d spring
from this first triurnph. Ins tead of all this, [ had just obtained mere expression, insignificant to m and useless [ us, the pleasure which he Eelt.
Strictly speaking, it \vas certainly l sign, sign possession. But th.is
sign, 1 repeat, did stish relation bet\veen us. It had soon
glected because ! was useless the needs of the individual and was swamped
multitude irrelevancies. like the ephemeral and variable sentiment for
wruch had the sign. The subsequent results of this misuse the
word have such as 1 feared.
!t was gener.II y on1y during the enjoyment of the bever.ge th.t the word
lait was heard. Sometimes happened before and ! other
times little always '!iithout purpose. 1 attach more importance
this spontaneous repetition th his repetition of now during the

)t:a.n..f-Gsard ltard.

The Wild

! Avt:yfon

'9

night when he happens to wake. FoIIowing this resu1t ! have entirely given
the method \vhich 1 tid . Awaiting the m when iumsts
w allow ( substitute another which 1 believe to efficacious. 1
given his vocal organs to the influence i which, aJthough
[, is nevertheless not f..xtlnct, judged slight subsequent and
spontaneous progress.
word Iair has Victor [he root of two other monysyllables l
and li, wmch nl attaches less meaning. has since modified
the l.tter [itt[e .dding second I .nd pronouncing both like the gli in
Italian. is often heard repeat lli Ili with inflection voice without
sweetness. lt is surprising that the liquid Lwhich Eor children is of the most
difficu1t sounds to pronounce, shoU1d one of the first th.t he has It iultd.
1 s()n-ewnat [in to that this aifu11iguistic labor there ls
l ' sort of feeJing .fter the of Julie, young girl of eJeven or twe[ve who
comes spend Sundays with Madame Gui, her mother. Certain it is .that
this particular day the excla.m ations , , m frequent and,
cording to the account of his governess, heard during the night, at
; times when there is reason believe that is sleeping sound1y. The cause and
of this last [ cannot exactly determined. It is necessary to postpone
its classification and description until more advanced puberty has allowed us
make more observations. latest accompLishment of his vocai organs s
somewhat considerable and is cornposed of two syllables which equal
three because way he pronounces the last.
l is exclamation "Oh Dietl!" which has taken from Madame Guerin,
and which lets escape frequently rnoments of great happiness. pronounces it leaving ! Dieu. and laying stress the as if were
double and in such w.y.s to he.rd to cry distinctly, Oh Dii! Oh Dii! The
Eound this last combination of sounds was not new to himj I had succeeded some time previously making pronounce .
This is our present position with reference ! o rgans. It is seen
that 11 the vowels with the exception the , already enter small
of sounds which articulates and that only three consonants
found 1, d, and the Jiquid 1. This progress is certainl vr.e.iLi~is-m:_d
to required Eor the complete development oE..the human voicei-u~i[..Sms
-sufficient guarantee the possibility this dvl11..nt.. 1 have already
lated the causes ~vhich would necessarily k this development long and
difficult. There is still which will equal effect the same directio n and which 1 ought not to pass silence. 1 allude ( ft
with which our~avage,expresses his Eew w~nts ~therwi~e ( . speech.
Each wish manifests 51 the most expresslve slgns WhlCh l some
measure, as ours, their gradations and their equivalent values. If time

- -- ,

l'
[:

[,
I

-1.1

G::lis d

Losses of LeiLIing

for his walk has , appears severa1 ti.rs before the widw and beforc
door of his . lf { sees that his governess is not ready, places
before all the objects necessary for her { ! and his irnpatience
goes to help her dress. That done, he goes down first and hirnself pulls the
check string of the door. Arriving ! the Observatory, his fust business is to
demand some mi1k which does presenting '1.eQ~[1gyr which,
going !, forgets to ! his pocket, and with which first
provided hirnself the day after had broken the same house
which had b~en used for the same purpose.
h gi, order to complete the pleasure of his evenings, has for
some time past kindJy given rides in whlbw. Since , 5 500
5 the inclination arises, if nobody COI11es to satisfy , returns the house,
takes someone the m, leads him to the garden and puts in his hands the
handles of the wheelbarrow, into which he then clirnbs. If this firs t invitation
is resisted leaves his seat, turns to the hand les of the wheelbarrow, rolls it
for some tu1S, and places himself again; mgiing doubt1ess, that his
desires not fulfilled after ll this, js not because tbey are not clearly
prcssed. Wl1ere meals concerned his intentions even less doubtful.
himself lays the cloth d gives Madarne Guerin the d.ishes, so that she m
go down to the kitchen and get the food. lf he town dining with ,
his requests addressed to s \'/ does the honors of thc table; it is
al\'/ays to her that turns to served. lf she pretends ! to m, he
puts his plate at the side of particu1ar dish which he wants and, as were,
devours with his eyes. If that produces resu1t, ta.kes fork d strikes
two three blows with it brim his plate. lf she persists in further
delay, knows bounds; plungcs spoon ms hand into
dish and twinkling of empties entirely in his plate. is
scarcely less expressjve rus way of showing his eI11ot ions, ll impatience and boredorn. I11 of people yisiting him ! of curiosity know
how, with natural frankness than politeness, dismisse5 them when,
fatigued length of their visits, offers of (, without mistake, , gloves and hat, pushes gently towards the door, which
closes impetuously them.
In order to complete the account of this nmi lgg, 1 must also
say ! Victor understands as easily s uses it. Jf Madame Gu~rin wishes
to send to fetch SOine water it is enough for her show m the l'itcher
and let see it is empty turning ! upside dw.
similar procedure was enough [ mk him give drik when we
dined together. what 5 astonishing the way he lends hirnself to
these means of communication 5 tht has need of preliminary less, nor of mutual agreement order to make himseLf understood. 1
{

\Vhy Thc

Jtan-Marc-Gaspard ltard, The WiJd

! Aveyron

41

convinced myself this day most conclusive experiment. 1 chose

among number of others, object for which there existed between him and
his governes5 indicating sign. as 1 assured myself beforehand.
Such, for example, was the which was used him and which 1
wished to rnk him bring [ . When 1 appeared before m with hair
rough and bristling directions 1 should have m surprised
if had ! understood I!1e. did indeed do so, and immediately 1 had i
hds \."hat 1 wan[ed. l see these proceedings l the
haYior of anial. For ! 1 w confess 1 li that 1 recognize in
them the language of the hnan species. originally employed in the infancy
of society before { work of ages had coordinated [ system of speech and
furnished civilized with prolific and sublime ms of improvement
wmch causes his thought to blossom the cradJe, d which uses all
his life without appreciating what is to him and what he would without
if found himself accidental1y deprived of it, as in the case which now
occupies US. Without doubt day \ when [ increased requirements
of young Victor w rnake hirn feel [ necessity of using new signs. defective use which made of his fust sud5 deJay this ! ! prevent
it. l! w perhaps neither less what happcns to the chiJd who
first lisps , without attaching rneaning and who from then says
it everywhere and al1 occasions, gives it ( e\'ery m sees, and th, l
after m reasonings and abstractions, succeeds giving it simple and
t app1ication.

v
to m tlle si nlplest m en tal operatio ns
the obj ec ts of his physica l1l eeds, aJterwards i"dllcitlg the
app lica tio n ! these men tal processes ( (I obj ects ! itJs tu cti o n .
lf we consider hurnan inteJligence ! the period of earliest childhood
does ! yet ( rjse the lcvel of the other animals. his itl
lectual facultie5 strictly confined to narrow l of his physical needs.
It is himself 10 that the operations of his mind exercised. Educatjon must then seize them and l them ( his instruction, that is to s [
w order of things which has with hi5 first necds. Such is the
Source of knowledge, mental progress, and the creations of the most subl genius. Whatever degree of probability there . this idea, 1 only
repeat it here as the point of deparrure [ path toward.s realization of this
l5! aim.
1 shall not enter [ detaiJs concerning means employed ( exercise the intellectual facu1ties of the Savage ! n upon the objects of his
appetites. These means were simply obstacles alwaY5 increasing, always new,

Fifth Airn .

n ll

pe ri d tittl e n

1\

Why The Gains and Losses of Learni ng

put between him and his wants, and which could not m without
continually exercising his attention, his , hi5 judgment and the
functions of his senses.
Thus the faculties useful his education were developed and jt was
only necessary ( find the easiest way to t ( to account. 1 could
tonger count much assistance from the sense of , [ this ce~
spect the Savage ! Aveyron: was thig but deaf mute. This consideration
forced to try citizen Sicard's method of istuti. 1 began ( with the
procedure ordinariJy used first in that celebrated ,l and drew bIack_
board the outline of some objects that could best represented simple
drawing, such as key, scissors, and hammer. Repeatedly, and at such times
as 1 saw that 1 was bejng noticed, 1 placed each of these objects its
spective dwig and when 1 was sure that this \. . . he had made to
fee! the connection, 1 endeavored 1:0 make hirn bring them successively (
pointing to the drawing of the one wanted. Nothing of this. V peated the experiment several times and a1ways with as iittle success; he either
refused stubbornly ( the of three thigs which 1 indicated,
)
r else brought the two others ''Iith it and gave them to ! ( same time.
1 convinced that this was merely calculated laziness which did ! let
do in detai! what he found quite simp!e to do ll at once. 1 bethought myself
( of means which would [ irn { particular attention { each of
these objects. r had noticed fo some months past that had most decided
taste fo order; so mLl so that sometimes he would get [ his bed to
put of furniture utensil which had accidentally got moved, back
again into its usual place. "'Ias particular about the things
ing upon the waU: each had nai! and particular hook, and when any of
these had been changed was not quiet until had himself corrected them.
All 1 had to do then was to arrange in the same way the things upon whicb I
wished m ( exercise his attention. means of nail 1 suspended each of
the objects below its drawing and left them there for some rn. When afterwards 1 ( give (m ( Victor they were immediately replaced (
order. 1 repeated this several times and always with same result.
Nevertheless, 1 was far [ attributing this to his djscrimination, and this
classification could well only an ! of m. reassure myself 1
changed the respective positions of the d.rawings and this time 1 saw him [[
low the original order the arrangement of ( objects without allowance
for the transposition. As matter of fact, nothing \. . .as easier than for him to
l the new classification necessitated this change, but notrung
difficul t than make him reason it out. His l the burden
of each m. 1 devoted myself then to ( task of neutralizing some

an-. r-Gs.rd

ltard,

Wild { Aveyron

way the assistance which he drew from it.J s_usi<Li fatjguing his mm
increasing the of dra.:'!'!ings and_the &equency of tbeir transposi,~ .
-His m now insufficient guide for the methodical arrangement of the numerous articles. so that would expect his mid to find assi5tance comparing drawing with the thigs. What difficult step 1 had
'l! 1 was convinced of this "'Ihen 1 saw you.ng Victor fasten his gaze
and succes5i ve!y, each object, choose , and next look [or the drawing
to ,,,hich wished ( bring it, and 1 500 had material proof experimenting
\'Iith the transposition of ( drawings, which was foJlowed his part
methodica1 transp05ition of the objects.
This result inspired ( most it hopes. 1 had believed there
were difficulties [ conquer. when there arose most insuperable
which obstinately held back and forced ( u thd. It is
weU known that ( education of the deaf and dumb thi5 first procedure is
foHowed second and m difficult . After having made <!...
feel repc~ted com~riso~u.he ).).ti of the...!.!:ing ~.~t!t its drawin&J!1.e
);.tt ers which f~rm. the of the ! placed the dr_awing. That
done, the d\vg IS effaced and nl a1phabetica1 signs rn. deaf
mute sees this 5econd procedure only change of drawing which continues
{ [ him the sign of the lt was not so with Victor who. spite
of the most frequent repetition5, in spite of prolonged presentation of the
thing below its word ..f.ou~r solve the '[ . 1 was easily able (
! for this difficulty and ! was easy fo to under5tand why ! was
surmountable. From the picture of ! to its aIphabetical representation,
the distance is immense and ! is 50 the greater for because he
is faced with it during the first stages of his inst ruction. If deaf mutes !
held back at thi5 it the reason is that, of 11 ~hild_ th are_the most
attentive d the most observing. Accustomed [ their earlie5Lchildhood to
1 and speak ''l ( eyes, th~ve ; practice_tha...anyone..el~ the~
[~ognition of relations between visible objects .... lt was necessary then to Iook
[ method keeping with the still torpid faculties of young
savage, method which the smntig of each difficulty prepared
for still difficult task. It ''Ias this spirit { 1 outlined w plan.
1 \" stop to ana!yze it; judged its execution.
board, (\,/ feet square, 1 pasted ( pieces of of dis [! shapes and decided colors. was and red. another was
gular and blue, the third was square and black. means of holes pierced
t>heir centers and 15 driven into board, three pieces of cardboard of the
same shapes and colors "" placed there and left [ some days their

---

[,
\
-----~~

Why Teac.h? The Gains

Losses of rig

respective models pasted board. Theh 1 lifted them and gave them 10
Victor and they were replaced without difficulty. 1 assured myself
vsig board and th changing the order ( figures, that this fi.rst
result was ! matter routine ! was due to comparison. After some days i!
1 substituted th board [ the first. 1 had pasted the s fi.gures it. ! ...
Ihis lir they were ] of uo.iform l0. l the first case the pupil h~d the d1Ji
- doue inditi shapes and 15 to aid recognition, in ( second
case had n1 gu.ide. comparison of the shapes. At almost the same tirne
1 showcd him third where the figures were the same but the l5 differ- 0 'IJJ
ent. same tests always gave the same resuJts. excepting that 1 do not caut
-;nistakes due to lack of attention. facility with which executed these
easy comparisons obliged ( present some new ones [ m. 1 made additions d modi.fications the last two presentations. 1 added [ the with
[ different shaped figs s.ome new shapes m less distinct and to [ c=rwith [ colors some new colors which differed nJ in shade. was, [
example, in the first rather long parallelogram besides square, and in [
second pattern sky beside of grayish . made some mistakes and showed some uncertainty about these, which disappeared after some
days' practice.
These resu1ts emboldened to new changes a1ways difficwt. )
day 1 added. curtailed, and modified, provoking new comparisons and new
judgmenls. ! length the multiQ)icity ancLthuQmplications of these little (
, ercises sh fatiguing his attention and his doc.ility. those motions
impatlence anargew broke out so violently at [ ginig of his
sOjru'rnJnPar is, and especially when found himseLf shut i.n his ,
peared 11 intensity. Notwithstanding this fact, ! seemed [ that
1 time~come when 1t was ne~sary energ~y--..!.o over..f.Q..rn~ the~t
breaks and longer 10 mitjgate them compliance. 1 believed, therefore, [!
1 oughtto resist tbem.
So, when disgusted with some task (of which, in truth, could !
derstand the end, and of which ! was very natUIaJ that he should weary), he
wou1d take the pieces qf cardboard, throw rn [ ground with vexation
and make for his bed fury. I let or two minutes ss. 1 aB~
charge with as sang .fu1_-LP.:ssl. 1 made him gather all (
card~attered iis roollLand him rest until the were roperly
replacecL persistence lasted only for few days and was l overcome his
independence of chara~Hjs fits of anger m frequent,
lent, and were Like fits of madness of wmch 1 already spoken ! with
this striking difference, that their effect was less directed towards ersons than
towards things. such occasions away and in destructive rnood

of

Id

Jean-Marc-Ga.spard ltard, The.

\-Vid { "

.,

the sheets, [ blankets, and the mantelpiece. scattered andirons, ashes and
bIazing embers, and ended falling into convulsions which like those of
lepsy, involved l suspension of the sensorial functions . 1 was obliged
( when things reached this frightfu1 pitch; but acquiescence 011.1
increased the evil. paroxysms m frequent, and apt (
newed [ slightest opposjtion, often. , without determining cause.
embarrassment m extreme. 1 foresaw the time wh aJl
would result only making unhappy epileptic of this ~. [,..,
fits and force of wou1d fasten rn of the most terrible
and least of diseases. l! was necessary [ find remedy immemately, ! medicines \.., so often fruitless, nor gent leness [
which ( was nothing ( , ! i method of shock almost
allel [ the which Boerhaave had employed at [ Hospital ! Haarlem. 1
was convinced that if the fust man5 I adopted should [ its effect, the
trouble would only aggravated, and n other [m! of the same nature
would useless. In this fum conviction 1 chose [ which 1
lieved ''Iould rnost alarming [ %}1J..t: who his new existence had !
id . kind of danger.
Some tirne previously when Madame Guerin was with him at [ Observatory, she had taken the platform, ''l is, as is well knowJ1,
high. Scarcely had to within short distance of the: ! when.
seized with fright. trembling Lirnb and his [ covered with 5weat,
retL1rned to his governess, wbom he d.ragged the m towards { door,
coming somewhat l when he got ( foot of [ stairs. What
could the cause such fright? is not what 1 wanted { know. lt ''/as
enough [ to know [ effect ( k it serve purpose. occasion
500 offered itself the instance of violent fit, which was, 1 believe. caused
resuming the exercises. Sizig the rn! when the functions of (
senses were not yet suspended. 1 violently threw back the window of his
which was situated ( fourth story and which opened perpendjcularly
[ blg stone court. 1 drew him with of anger and seizing him [bl the haunches held him l of th~ndow, his he.d directly
turned towards [ bottom of { chasm. After some seconds 1 drew him
again. was 1; covered with cold sweat, his eyes were rather teaful, and
he st trembled little which 1 believed 10 rhe effect of (. 1 led him to
hj5 cards. 1 made him gather [ up and replace [m . This was done,
very slowly to sure, and badly rather { well, but ! least without m
[. Afterwards went~~~ himself his ~eA alld w~~
This was the first {. at least to knowledge, that he shed tears. lt
preceded occasions of which 1 a1ready given account, when [
grief at leaving his nurse { pleasure of findjng again made weep.

Why T~c?

46

The
l

11

ut

of these

first

~a~

Gis d

L05Ses of uaming

because 1 have followed

of methodical exposition of facts t ( chronologica1 order.

This strange method succeeded. if ! completely, ! least sufficiently. If
his distaste [ work was not entirely , at least it was m diminished, and ceased to followed such effects as those which 1 just
related.
such occasions as when was little overtired when was forced
to work at tirnes set apart for his waJks his rnea1s, contented himself with
signs of weariness and imti, and uttering plaintive mum
which ordinarily ended tears.
This [ change allo"''ied us ( take gi course of exercises
where we had broken it off. These 1 submitted ( new moclifications which were
designed to stabilize his judgment still further. For the figures pasted the
board, which 1 said \vere completely colo red shapes representing geometrical figures, 1 substituted l outlines of these same shapes. [ also contented
myse1f with indicating the co10rs little irregular samples quite unlike the
colo red cards. 1 say that these new difficulties were only game [
chi1d; result which was sufficient fo the end [ had in mind when adopting
this system of direct comparisons. moment had to l this
another which \\oaS more instr1.1ctive and which would have presented
insurmountabIe difficulties if the way had not smoothed in advance
the success of the methods just used.
1 o rdered to printed as big character o!~ardboar_d_two
inches square of the twenty-four letters of the a\phabet. 1 had equal
number -of spaces cut plank foot and half square. 1t these pieces
of cardboard could inserted, without the use of paste, 50 that their places
could hgd as required. 1 had an equal m of characters of [ same
dimensions made metal. These were ! compared ( l with
[ printed lettecs, and were to arranged n [ corresponding ls.
first ! of this method was made, absence, Madame
Guerin. 1 was surprised return to lr from ( Victoc
distinguished all the chacactecs and gd them pcoperly. was immediately put test and perfocmed his task without mistake. Though delighted with such immediate success 1 was still fac from able [ l its
, and ! was nl some days after ! 1 discoveced this noting [ way
which proceeded to make this arrangement. ocdec make the
work easie r he devised of his own accord little ! which in {5 task
aHowed m { di5pen5e with m. comparison and judgment. As 500 as
the board ""as put between 5 hands. did ! wait until metal letters
Wece taken ! of places himself took them and piled them

71<r<Gsrd Itard, The Wjld { n

[!

47

his hand, following the ocder of their arrangement so that the last l, after
:lil were taken from ( board, was the first the pile. began with this and
finished with the last of ( pile, thus beginning the board at the end arid
ceeding a1 ..vaY5 from cight to left.Moceover. he was able to this
procedure; for yery often ( pile collapsed, the characters feU out and had
to straighten eyerything and put it order the unaided efforts of (
. 50 the twenryfour letters ..vere arranged fouc rows of SL.X each, n1aking easier [ Ijft them rows only, and { replace them in the same
way taking letters from the second ro ..v only when the ficst was replaced.
1 do ! know whethec reasoned as 1 suppose, but ! l5! ! is
he executed the perfonnance m described. l! was [ [
, ! routine of his w invention, and which was perhaps as
the credit of his itg 5 was method of arrangement hit
~tly afterwards - ccedit of his discernment. It-was not difficult ( ill
m offby giving him { chacacters peUrneU whenever was given the board.
la5t. spite of the frqut transpositions which 1 submitted the printed
charactecs changing places, spite of insidious rrgmts, such
as the bes ide the , beside the F, etc., hi5 discrimination infal
Hble. ln exerci5ing it 11 these lettecs. the end 1 had in view was
Victor for primitive ! t use of { lettec5, namelL.!.!!.e expression
needs which I rn kno\vn ans OfSeech. Far from
ing that [ was alceady so this gceat step his education, 1 was led the
spicit of curiosity rather than the of success ( try the experime.nt which
folIows.
mocning when he \..,as waiting irnpatient1y for the milk which ]
ways had for breakfast, 1 carried to his board which 1 had specia\ly arranged the vig before with the four lettecs L.A.I. . Madame Guerin, whom
1 had warned, approached, looked ! the letters and immediately gave
of milk which 1 pretended to drink myself. moment after 1 approached
Victor, gave him the f letters that 1 had lifted from the board, and pointed
to it with hand while < the other 1 held the jug [ of milk. letters
were immediately replaced but inverted order. 50 [! they showed .I..L.
instead of L.A.I. . I indicated the corrections [ made designating \vith
finger the letters to transpose and the proper place of . When these
5hanges !lad reproduced the sign>.Ee was allowed to ba~e his~k.
lt is difficult ( that five sLx similar attempts were sufficient, not
only [ make him arrange ~dicaii.y [~ letters of word Lait bUt
to give him the idea of the cOn'nection .,r )he w:..d _and- [ thing. At
least this is the justifiabIe inference fcom what happened \veek later.
ning \vhen was ready { set foc the Observatory, he wa5 seen [ provide

~
[,

,I
[.\
,

[1
(!
~~~

'

\\'hy ? The Gains and Losses Learning

48

himself his QWn initiative with the [; letters i qusti. and { put them
his pocket; he had scarcely arrived t Citizen Lemeri's house, where as 1
viously said goes day [ some milk, , . . hen produced them and
laced them (bl such w..-fi ~t~th word LAlr.
I! wa s originatly intention here { recapitulate the facts scattered
thugh this work, but 1 thought that such summary would v
the weight of this 1a5t hivmt. 1 state it, naked and stripped of 11 reflections, $0 to speak, so that ! mark or striking way { stage which
we reached and serve as guarantee of future ach.ievernent. In the m
time the conclusion d\'ffi {rorn [ grea!er part { svtis,
and [ro those indkated ( last (, ... sections. that the child
known under ( Savage ! Aveyror1 is endo\\'ed , .... ith [ use of
l hi, ,,,; that he compare, discern and judgc, and fin1l apply 1l the
faculties of his udstdig ( ( objects related { his instructioD. lt is essential ( note (! these changes \' ud during ( short sp..Ke
ai.J1ine months subject beHeved [ ibl ttti and the
, dusion wi1l follow that his duti is RosMle. it is not v already guaranteed, this l success, quite aparr from )' results which [
bring-time which its unalterable course seems to give the child, powcrs
and developrnent, ll that ! takes \\' from { decline of his life.
And meanwhile what important consequences [ philosophic and
natural history of ( hum already {ll\\' from ~his first series of
servations! lf ( collected, methodically dassified d tl evaluated
we shall material proof of most important trurhs. truths which Locke and
d were 1e [ discover ( "' of genius and ( depth of
[ meditations . l! has appeared to [ l~ast that the fol1owing
clusions drawn:
(1) ! is inferior to large nurnber ( imals in [ state of
nature, state of nullity and barbarism that has b~en falsely painted
most seductive colors; state ,,'hich the indi,;dual. deprived of the characteristic. facu1tie5 of hi5 kind. drags with intelligence ,vithout fee1ings.
precarious life reduced to anim1 functions.
(2) That the ! superjority said 10 IHllml { 5 l [ result
of civilization, which raises \' other anima.ls great and powerful
force. This ( is [ mit sensibility ot' his kind. essentia1
arity from which proceed ( imitariye faculries an thar continual urge which
drives him [ seek new sensations in ',' needs.
That this imitative [, the purpose { "i1i.:h is [~e ~ducation of h!s
organs and especially the apprenticeship spee.:h. and \\'hlCh lS gt1
and active during the first }'ears of hi.s lif~. lc:-rid.1~ \\'anes with age, with
isolation. and ,,, all ( causes ,,'hich tend {Cl r.!unt the sensibility;

Ican-Marc-Gaspard ltnrd, ,,! \o\'i1d vr,.

4'

from which it results {! the articulation of sounds. 1l the cffects of

tation unquestionably the nlOst incomprchensible and the most useful, lJ2!
encounter m obstacles at later { that of cbildbood.
(4) That the most isolated savage as in { most highly civilized , ......
there exists stt relation bet'<leen ideas d needs; that { i 5ig
multiplicity of the the most civilized peoples should considered as
great means of developing huI1 rnind; so that general proposition
established. , that 1l causes idt1,ll, political, which
tend 10 augtncnt or dirninish { of desire5. necessarily contribute
( extend to narrow [ sphe re our knowledge and [ dmi of science,
nne arts and social industry.
(5) That the present state of knowledge of physiology the progress
of education and ought [ umid the light of modern
which, of the natural sciences, l most po'....erfully towards the
fection of the hum species detecting [ and inteHectual u1
arities of idividual and determinjng therefrom what education ought {Q
do ( him and what societ ! from .
still ti equally important considerations [! 1 proposed to
add to [hose already given; but [he development which { would
quired ..<lould overstep the udis and { l of this short treatisc.I
noticed besides comparing observations with the doctrines of some
metaphysicians that 1 found myself disagreement with them
tain interesting points.
Consequently it devolves ( \<lait [ nurnerous and [
[ condusive facts. similar reason has prevented , when speak of young "ictor's varied development, dwelling [ time Ilis
puberty, which has shown itself almost ex:plosively ( sorne weeks, and [
first of which cast much doubt u { origin of certain tender
emotions which we w regard as "natura1." Though 1 have found !
advisable { reserve judgment and conclusions; 1 persuaded ! ! is
possible { allow [ ' period [ ripening and susqut confirma[ of 1l sidtis which tend [ destroy those prejudices which possibly bl and those illusions of sociallife which [ sweeter
they are the most consoling.