T TNG BINH

EN
VOI GIAY, NGA XE
Nguyen Duy Chnh

LI M AU
Nguyen thuy, voi c nuoi nh mot gia suc,
dung trong viec chuyen ch va di chuyen.
Tuy tng vung, con ngi a thuan hoa c
nhieu loai vat e ieu khien va khi co chien
tranh a s dung chung nh mot loai vu kh.
Chung ta co the ke mot so ong vat c
dung trc hay gian tiep nh cho, nga, voi,
chim ... trong cong tac van tai, ci, canh
phong, bao ong va xung kch. Co the noi
trong khi nga la phng tien di chuyen
mang u thang cho nhng dan toc vung sa
mac th voi lai con a dung hn oi vi
nhng quoc gia Nam A. Voi khong nhng
c dung trong nhng cong tac nang ne nh
xay cat, van tai, chuyen ch ma con c s
dung moi khi can di chuyen than toc trong
rng sau. Vi so lng phong phu va de dang
san bat tai rng gia, voi a hien dien trong lch s cac quoc gia ong Nam A t lau.
Nhng ieu tng va tai lieu con ton tai tai cac en ai cho thay tng binh c s
dung rat pho bien. Vung nui rng Tay Nguyen a noi tieng v lam voi nen Ai Lao a
mot thi mang ten nc la Van Tng.
Cho ti ngay nay, cong tac huan luyen voi e thanh mot loai gia suc van con kha pho
bien t An o en vung ong Nam A. Muon thuan hoa mot con voi, ngi ta mat vai
ba nam vi nhng phng phap rao riet va cong phu oi hoi mot trnh t gat gao va
nguy hiem nen viec xay dng mot oi tng binh can nhieu thi gian va nhng ngi
chuyen mon.1 Rieng trong bai nay chung toi nhan manh vao vai tro cua con voi trong
cong tac chien au, trc khi nhac en viec dung no e giay xeo toi nhan.
CON VOI TRONG VAN MINH NAM A
Nghien cu ve van minh Nam A ai ai cung thay voi ong mot vai tro kha quan trong
trong i song va ton giao. Voi hien dien trong nghe thuat, thng mai va ca chnh tr
na. Khong nh voi Phi Chau hung d va kho thuan hoa (domesticated), voi A Chau
hien lanh va than thien hn, lai rat trung thanh vi chu. Trong nhng di ch co hang
ngan nam trc T.L. a thay nhng hnh tng ve voi. Nhieu quoc gia co tuc le th voi
trang nh mot bieu tng linh thieng va dau hieu cua phu cng. nc ta th trang tr
tren cac dung cu i ong Sn a thay co hnh voi nhng co le thi ky o voi ch mi
la mot da thu ma co nhan trong thay nen ghi lai ch cha c thuan hoa e thanh mot
sinh vat gan gui vi i song con ngi.2
2

ac biet nhat, cac dan toc ong Nam A tin rang neu bat c voi trang (thc ra khong
phai voi trang ma ch la mau nhat hn, loang lo pale reddish-brown color) th coi nh
dau hieu cua mot thi ky thanh bnh, thnh tr. Voi trang co long trang tren lng, mat
mau vang nhat va cung hien hn voi thng. Theo truyen thuyet, Phat Thch Ca khi
nhap vao trong bung mau hau Sirimahamaya qua hnh dang mot con bach tng. Ngi
Thai Lan goi voi trang la Chang Pheuak ngha la voi bach tang (albino elephant). Voi
trang ch e tng trng v khong dung vao viec g ca mac dau oi khi vua chua cung
ci e chng to uy quyen hoang gia. a co nhieu cuoc chien tranh am mau gia
Xiem La va Mien ien ch v tranh gianh voi trang.
Phat giao cung co nhieu lien he en voi. Pho Hien bo tat (Samantabhadra) ci voi
trang sau nga tng trng cho tr hue chien thang sau giac quan. Ngi An o con
nhan cach hoa con voi trong hnh anh mot v than au voi mnh ngi (Ganesha) tng
trng cho may man, khong ngoan, kien nhan c th nh mot kieu Than Tai ni cac
tiem buon va ngan hang. Voi cung tng trng cho sc manh va uy quyen cua vng
trieu (symbol of royal power and domination). Than Siva, chu te cua vu tru va thien
tnh oi nghch vi s ac cung la hnh tng cua voi.3 Chung ta co the tm thay hnh voi
tren khap cac en ai va tranh anh Nam A, linh thieng cung co ma trang tr cung co.
Tuy nhien trong quan s voi lai co mot vai tro ac biet hn va cung ong gop rat nhieu
vao nhng bien chuyen chnh tr thi Trung Co. Tnh chat thieng lieng cua con vat to
ln nay a tr thanh mot th tn ngng cua cac dan toc ong Nam A va nhieu le nghi,
cung te con ton tai di trieu Nguyen do chnh trieu nh chu trng va ai tho.4
Mac dau nhieu vua chua va danh tng Au A a dung voi trong chien tran, nhng voi
khong phai la mot binh lc thng xuyen va chu yeu nh nhng quoc gia trong vung
Nam va ong Nam A. Voi va co uy the v than hnh to ln cua con vat, lai hu hieu
trong viec ieu khien bien chung thanh nhng chien xa uy hiep k binh. Nhieu thi ai
voi con c trang b giap tru va ieu ong theo oi hnh. Cac quoc gia khac trong
vung ong Nam A cung thng huan luyen voi e chien au va bieu dien. Nhieu phai
oan thng nhan Au Chau a tng c chng kien nhng cuoc tranh tai gia voi va
ho Xiem La, Java, va Viet Nam. Nhng oan voi hang tram con cua nhieu vng
quoc a lam kinh ngac nhieu s than cac nc.5
Nhieu chien cong da tren tng binh, ien hnh la hai v vua noi tieng cua Xiem La la
Ram Kamheng va Naresuen a dung voi tao chien thang ve vang trong nhieu tran
anh.6 oi vi mot so quoc gia, chien au tren au voi la mot hanh vi anh dung va qu
phai (the most noble form of single combat). Theo s Xiem La, sau khi vua Intraraja
(1408-1424) bang ha, hai ngi con trai ln a thach au bang cach ci voi xong vao
nhau va ca hai cung chet.7
TNG BINH

To chc va huan luyen

Voi dung trong chien au cung khac han nhng con voi c thuan hoa e dung trong
cac oan lu dien hay trong le lac va cung khong giong nh mot gia suc ma nhieu dan
toc dung trong cong viec hang ngay. Nhieu khi ngi ta ch can so sanh oi tng binh
cua mot quoc gia cung u anh gia sc manh quan s cua
nc ay va oan voi tran thng c dung nh mot cach pho
trng trong cac buoi tiep s than nc ngoai. Nhng con voi
tran co khi con c mac giap bang da hay kim loai va theo
Maurice Collis, mot ngi chuyen mon huan luyen voi, th ...
ay la nhng con vat c ao tao e theo lenh lac mot cach
hung d, s dung nh mot mui xung kch trong chien au va
cung la mot sat thu giet ngi bang cach tung len, day ap, xe
nat (oi phng) hon nhien nh tre th 8. Voi tran c
tuyen la ky cang trong cac voi c, nga dai, to ln, khoe
manh va trai qua mot chng trnh huan luyen chat che.9
Quan trong nhat la lam sao cho voi khong b kinh hoang khi nghe tieng sung. Ngi ta
thng dung voi cai e du voi c hay e gay giong vi voi rng ngo hau co voi con e
ao tao thanh voi chien.
Chung ta khong biet quan Tay Sn ieu ong tng binh nh the nao nhng tai lieu cua
Xiem La co noi ve phng thc cua ho. Khac vi hnh anh chung ta thng hnh dung,
tng ra tran khong ngoi tren banh voi uy nghi nh khi dien hanh ma ci tren co voi,
mang theo mot thanh ao dai co moc, va e chien au va e ieu khien con vat. Ch
co v tr o, vien tng mi de dang kiem soat c oi hnh cua ben mnh. Khi can
ra lenh cho quan lnh tien thoai, ngi ch huy noi hoac ra dau cho mot ky hieu vien
(signaller) ngoi tren banh voi (howdah) pha sau, ngi o se truyen at hieu lenh
cua chu tng bang cach vay hai chiec long cong theo nhng qui nh trc. Banh voi
co che nhng long tron (circular canopies) goi la chatras nhieu hay t tang tuy theo
cap bac cua chu tng. Ngoi sau banh voi gan uoi voi la ngi cam lai (steerer), xua
voi i bang mot cay gay dai. Khi a co hoa kh, ngi cam lai thng c trang b
them mot khau sung ieu thng eo sau lng va mot thanh kiem e t ve.10
Vao the ky 18, voi c dung e lam vat ci cho tng lanh them uy nghi hay dung
e chuyen ch sung ln nhng khi xung tran th ch ban c sung loai nho nh
jingalls11 hay hoa mai. Nam 1764, Mien ien a em ti 5000 con voi, tren lng at
sung e tan cong vao Ayutthaya (sau thanh Xiem La) nhng khong thanh cong.12 Ve
pha quan Xiem trong mot oan quan mang ca hang ngan con voi cung khong phai la
chuyen hiem.13 S sach chep ve nhng cuoc chien gia cac dan toc vung ong Nam A
dng nh tran anh nao cung co voi, s dung nh mot phng tien di chuyen va
chuyen ch cung co ma e tan cong cung co. Tuy nhien, voi ch co the c huan

luyen vao nhng muc ch nhat nh, khong the va e chuyen ch, va e chien au
nh nhieu ngi lam tng.
Vao thi co, tren lng moi con voi tran thng co mot oi quan nho nho dung cac loai
vo kh tam xa nh cung no, lao (javelin), giao dai e m rong tam sat hai. Ngi nai
voi ( hay quan tng, mahout) dung moc sat anh vao mot vet thng au voi e kch
thch cho chung noi ien len khi can xung phong.14 Voi co the hieu c tieng ngi va
t khi ngi nai phai dung en bien phap manh.
Vao the ky 18 va au the ky 19, voi c dung e ch mot hay hai khau ai bac hay
nh mot phao ai (gun-platform) di ong, do hai hay ba xa thu ieu khien sung nho.
Archibald Ross Cohquhoun trong The Truth About Tonkin xuat ban nam 1884 a viet
rang quan lnh khong bao gi ban tren au voi ma phai quay uoi ve pha ch trc
khi vien an no ra pha sau (never fired over the animals head, its tails being turned
to the enemy before the piece was
discharged from its back)15.
Moi con voi thng phai kem theo khoang
hai mi quan s, ngoai bon ngi ngoi tren
lng con them bon ngi canh moi chan e
ho ve (tong cong 16 binh s vay quanh voi).
Voi cung con c dung e tan cong, dung
nga e am, voi e quang va chan e giay
ap. Theo D. von Strautz trong The
Annamese Army in 1885 va The Siamese
Army in 1885 (Journal of the United
Services Institution of India XVI, 1885) th chu yeu voi c dung e huc vao ca
thanh va mot khi a pha c roi th rat hung han, ien cuong rt theo quan tru ong,
dung voi cuon lay ch tung len khong, roi khi ri xuong at th ap cho chet16
oi hnh tng binh nguyen thuy xuat phat t An o, c ap dung tai nhieu quoc gia
khac, mieu ta trong tac pham Hindu Manners, Customs, and Ceremonies cua Abbe J.A.
Dubois viet hoi au the ky 19 nh sau:
Hang au tien trong oi hnh tan cong la voi. Nhng con vat o mang banh
(castle hay howdahs) tren lng, trong o cha vai chien s cam lao (javelins) dai.
Nhng chung ta khong nen tng lam rang nhng cai banh nay to ln nh mot so
bc hoa a tng tng. Giong nh ngay nay van con thay trong quan oi cua
mot so tieu vng A ong, nhng cai banh hay howdahs nay giong nh mot cai
hop khong co nap dai va to bang cai ging, at ngang tren lng, cha noi sau,
bay cung thu neu ngoi theo kieu A chau (ngoi xom). Mac dau con voi rat khoe, co
the mang c hai khau than cong va cac phao thu nhng dau sao no cung co
5

gii han va neu chat len lng no mot so ong ngi th qua la mot ganh nang va
en voi cung khong chu noi.17
Nhc iem cua tng binh
Mac dau voi ong mot vai tro kha quan trong trong to chc binh b cua cac quoc gia
ong Nam A, va nh mot chien xa xung kch lai nh mot phao ai di ong va quan xa
van tai, nhng khong phai khong co nhng nhc iem. Ian Heath liet ke mot so van
e ma ngi ch huy phai quan tam:18
- Th nhat, voi di chuyen tng oi cham, toc o ng nui khoang 1.5 en 2
dam (2.4 3.2 km), ng bang phang co the len en 3 dam (5 km) mot gi.
Voi neu ch mot lng trung bnh th di chuyen trong khoang 18 25 dam (29
40 km) mot ngay la toi a. Tuy nhien, vi khoang cach o voi se khong i
c lau ngay v au chan va v the voi tran neu can di chuyen ng trng
th khong the i nhieu hn 10 12 dam (16 19 km) mot ngay. Voi tuy khoe
nhng cung ch ch c khoang t 300 en 400 lbs (135-180kg) va phai xep
lam sao cho that can th mi i c xa. Neu
i lien tuc trong na thang, voi phai c
ngh 1, 2 ngay mi lai sc.
- Th hai, voi phai c an uong ay u.
Chien tranh thng vao mua kho nen hay
thieu co, thieu la cho con vat. Mot con voi
can khoang 120 en 150 kg thc an moi
ngay chu yeu la co, la, re cay .... Voi khong
chu c oi khat, de b kiet sc neu b ep
lam viec nhieu va moi ngay phai co t nhat
vai gi thong dong e tm thc an. Voi phai
song gan ni co nc va v da co lo chan
long va tuyen mo hoi nen uong rat nhieu.
Voi cung phai tam hang ngay vao buoi sang.
- Th ba, voi rat nhay cam, s tieng ong nen voi tran phai tap luyen e lam
quen vi sung ong mac dau khong ai dam bao am la voi se tuyet oi tuan
lenh khi lam tran. Vai tro cua nai voi (quan tng) rat quan trong v voi ch
tuan theo lenh cua y va neu nai b thng hay chet th rat kho ieu khien.19
Viec e tren lng voi mot khoi lng ln cung rat bat on khi di chuyen tren
nhng con ng gap ghenh. Mot khi voi noi ien th se tr thanh mot tai hoa,
lam cho nga s hai va co khi quay lai giay xeo chnh quan mnh.

- Th t, da voi tuy day nhng lai rat s cac loai sau bo, ruoi muoi, b thng
cung kho cha v san sui. Chan voi khong the ong mong nh mong nga va
ch la mot lp da mem, de b gai goc lam cho b thng. Voi khong thch
nhng con vat khac nh nga, la en gan (nhat la t pha sau) nen ngi ta
thng khong ieu ong k binh va tng binh tren cung mot t tien quan.
Theo kinh nghiem cua ngi Hoa Lan thi voi va nga rat k nhau. Ngoai ra
voi lai s tieng ln (heo) keu va thng hoang s khi nghe ln eng ec nen co
ni a ung ln e chong vi voi.
Voi trong lch s nc ta
Mot trong nhng binh oi quan trong
nhat cua ang Trong la tng binh.
Theo s sach voi a c nhac en
khi ra tran ngay t nhng the ky au
tien cua Cong Nguyen. Hai Ba Trng,
Ba Trieu eu ci voi anh giac. Thc
h nhng chuyen o ra sao khong ai ro
nhng trong truyen thuyet cua dan ta
khong ai khong biet, nghe en cau
au Voi Phat Ngon C Vang th ai
cung hieu la nhac en n tng Trieu Th Trinh. i Tran, i Le nc ta cung hay
dung voi trong chien tran tuy khong qui mo nh cac quoc gia khac.
Cung nh con nga cua ngi dan du muc sa mac, con lac a cua vung Trung ong,
khu vc Nam A coi voi nh phng tien chnh. Neu biet rang trong khi nhieu dan toc
khac a s dung voi nh mot loai chien xa t lau th ngi Viet chung ta hau nh cha
at ti trnh o o. Tuy nhac en voi trong tran mac nhng phan ln ch coi o nh mot
con nga ln e chu tng ci cho them uy nghi va co c mot v the cao e ch
huy ch khong nghe noi chung ta s dung tng binh e anh nhng tran ln, ngoai tr
mot lan duy nhat la nha Tran dung voi ngan quan Nguyen t Van Nam tien xuong
nhng lai khong thanh cong.20
ieu o khien chung ta nghi rang ngi Viet khong i xa hn viec luyen voi e ci va
cha biet s dung voi thanh mot ao quan vi nhng cong nang rieng biet nh cac dan
toc khac. Ch en khi nc ta co nhng giao lu van hoa sau xa hn, lanh tho nc ta
banh trng en vung Bnh nh, Phu Yen (i Le) th viec dung voi mi tr nen thong
dung. Tuy vay ngi Viet khong biet cach huan luyen nen cac vua chua thng phai
mua cua lan bang hay oi cac thuoc quoc tien cong. Co le v the ma khi nha Tay Sn
dung voi e tan cong, quan nha Nguyen, nha Trnh cho ch quan Thanh v cha bao gi
gap nen hoang hot va tan ra rat nhanh.21 Giao s Cristophoro Borri a viet nh sau:

Co rat nhieu voi trong x ang Trong, nhng ho khong dung

c v cha biet cach bat va huan luyen. V the phai a
nhng con a thuan thuc va biet khuon phep t Campuchia la
mot nc lang dieng. Voi ay ln gap hai voi An o.
Chan va vet chan no e lai o chng mot pie ri ng
knh. Rang tho ra t mieng goi la nga voi th thng dai ti
mi bon pie, o la voi c. Con voi cai th ngan hn nhieu.
V the ngi ta de nhan thay voi x ang Trong to ln hn
nhng voi ngi ta van dan i dieu Au chau: nga cha
c hai pie ri.22
Vao the ky 17, 18 khu vc rng nui bao gom mien bac
Campuchia, Nam Lao va mien trung nc ta con nhieu loai
voi ln khong nh giong voi co la loai voi nho hien nay ta
thng thay. 23 Chnh o la nhng con voi c huan luyen
dung trong tng binh ma ngi ta mieu ta la mang ca ai bac.
Khi co chien tranh va tran mac th ngi ta nhac mui (tren) banh i e thanh mot
th choi ch lnh giao chien vi no, vi sung va co khi vi khau ai bac: voi
khong thieu sc e mang noi va la con vat rat khoe, neu khong co g khac. Chnh
toi (tc giao s Borri) a thay mot con dung voi chuyen ch nhng vat rat nang,
mot con khac chuyen mot khau sung ln va mot con na mot mnh keo ti mi
chiec thuyen, chiec no theo sau chiec kia, gia oi nga mot cach rat kheo va a
xuong bien ...24
Tng binh thi Tay Sn
Theo nghien cu cua Vu Minh Giang th Nguyen Nhac co mot ngi v le goc Bahnar,
rat gioi ve huan luyen va thuan hoa voi rng.25 Chnh vua Minh Menh cung phai cong
nhan rang chien thang cua nha Tay Sn chnh la nh tng binh.
... Voi vung Cam Lo rat de day va thong minh, hn han voi cua ngi Cao Mien
va ngi Xiem. Tuy nhien, trong cong tac tieu tr giac co, chung ta nen dung
giong voi nho Nguy Tay Sn a dung voi mot cach qui mo trong cac tran anh
vi quan Bac. Nga Bac s voi, khi gap voi eu phuc xuong. Chnh the ma ho
mi thua.26
Ton S Ngh27 cung biet tieng voi tran cua Nguyen Hue nen khi a ra 8 ieu quan
luat, y a hoc theo phep anh cua ngi xa e chong lai tng binh:
... ieu th 4: Ngi Nam khi ra tran hay dung voi. Voi khong phai la mon
ngi Thanh quen thao, he gap voi thng c chay i trc. Nhng nao co biet
8

sc voi dau ln, chung qui van la con vat co huyet kh, khong the ng noi vi
o dan hoa cua ta. Vay he thay voi ra tran neu xa th ban bang sung, neu gan th
tr bang dao va cung khien voi b thng, au phai chay quay lai, roi t giay ap
lan nhau. Quan ta (Thanh) tha c ay ma tan cong, tat thang khong con phai ng
na 28
Chien dch nam Ky Dau
Theo tai lieu cua Trung Hoa th ngay mong 2 thang gieng nam Ky Dau (1789), gi
Mao (khoang 6-8 gi sang), Le Chieu Thong chay en bao cho Ton S Ngh rang quan
tham thnh cho hay Nguyen Hue a em quan vt song keo en roi, lai phao len rang
v me con ho Le cau cu quan Thanh khien cho ai binh tien sang giet mat may nghn
binh s cua ho, nen quan Tay Sn nhat quyet bao thu. Ton S Ngh thay tnh hnh nguy
cap voi sai tong binh Trng Trieu Long tuyen 3000 quan tinh nhue chia ra ong Ha
Hoi, Ngoc Hoi c ch. The nhng Nguyen Hue quan ong the manh nen ho Ton lai
phai sai Ha The Hanh dan 1500 binh, con y ch than dan 1200 binh i theo tiep ng.29
Theo s nc ta, ngay mong 3 thang gieng nam Ky Dau, ngay t t m sang quan ta a
keo en, ot sach quan lng cua ch. Vua Quang Trung ch than ch huy, buoc khan
vang vao co e to cho quan s biet phai lieu chet ch nhat nh khong chu lui. Suot
ngay mong 3 thang gieng, Trng Trieu Long may lan ay lui c ao tien oi cua
Nguyen Hue nhng en toi hom o th quan Nam lai tan cong. Cung theo tai lieu cua
nha Thanh, sang ngay mong bon, quan Tay Sn keo en nh an ong, vay kn chung
quanh doanh trai cua Trng Trieu Long. Trng Trieu Long va pho tng la Dng
Hng Long het sc chong gi, chien au lien tuc mot ngay mot em, sau cung pha
c vong vay bo chay, quan ta lap tc uoi theo.
Sang sm ngay mong nam thang gieng, vua Quang Trung xua quan tien len, cho hn
mot tram con voi i au30, cac canh quan khac un un t cac ni o xuong. Ngu
Nguyen viet la giac eu ch ai bac bang voi ma xong vao tran 31. Ha The Hanh het
sc chong gi va cho k binh len chan quan ta. K binh nha Thanh tuy noi tieng la tinh
nhue nhng van con trang b cung ten, gm giao (sung ch bo binh mi co v cha tien
cho viec nap an, khong tien li bang cung no) va tap trung hoa lc ngan chan quan
Nam.32
Nga cua quan Thanh thay voi s hai quay ngc tr lai nen the tran tan loan, giay xeo
len nhau, Ha The Hanh phai lui vao gi on roi truyen cho bo binh ban ra. Quan ta
tien len may lan nhng khong vt qua c hao sau, a loi va chong sat cua ch.
Theo tai lieu cua Hoi Truyen Giao Bac Ha, quan Thanh chong tra rat kch liet khien
quan ta b chet mat kha nhieu voi, Nguyen Hue phai bo voi ci nga, xong len au
ch huy s tot.33

Ong ra lenh cho quan lay van ghep lai ben ngoai boc rm t e lam moc chong vi
ten la che cho ai quan theo sau.34 Tuy nhien viec dung go lam moc chong an xem
ra khong cu the. Theo tai lieu cua Trung Hoa th Nguyen Hue ra lenh cho quan lnh
dung rm ra ket lai thanh tng bo ln, lan xa vao roi quan lnh nup sau tien len.35
Quan Thanh ot thuoc sung mu mt e cho quan ta khong thay ng nhng mot lat sau
gio oi chieu, quan Nam lien nhat loat xong len, cuoi cung cung vao c trong on.36
Nh the, dng nh viec tan cong trc tiep bang voi chien khong thanh cong nen
Nguyen Hue a chuyen sang phng thc th hai cung rat quen thuoc cua vung ong
Nam A. o la dung chien thuat bien ngi, lay so ong e tran ngap kem theo cac
loai chat no, hoa dc e tan cong. Phng thc nay rat pho bien khi anh thanh ma
ch thu dung sung ong co thu. Sau khi thanh v, quan ta tran vao, xua voi len giay xeo
ch, bo binh tien theo anh sap la ca bang cac loai gm giao, ao kiem.
Kh the dung manh o khien quan Thanh hoang hot nen b quan ta tan sat, chet va b
thng en qua na. Ha The Hanh thay khong c noi, anh goi gia nhan em an tn
e oc ra37 u biet tnh hnh bi at en chng nao. Cang luc quan ta cang keo en
ong hn, hang hang lp lp. Trong hai ngay huyet chien, nhng ai tng cua nha
Thanh nh nh Ha The Hanh, Trng Trieu Long, Thng Duy Thang ... eu t tran.
ay la tran anh kinh hoang nhat va quan Nam cung b thiet hai nhieu tuy s sach
khong ghi chep ro ret.38
Theo li khai va tau chng cua Ton S Ngh th ho Ton thay tnh hnh nguy cap, quan
Nam a vay bon be nen ra lenh cho tng s phai t chien mot tran e bao hoang an,
bon Ha The Hanh ap li xong len trc, sau khi ban het an roi dung oan binh (tc
dung gm giao) anh can chien, khien cho quan cua Nguyen Van Hue chet chat
thanh ong au phai ch vai ngan ma thoi 39. Le d nhien ay ch la li le khoa trng,
thc ra quan Thanh hoang loan ch lo tm ng chay tron.
Theo li cung khai cua bien vien40 Lao Hien (), mot tu binh b ta bat c sau tra
ve cho nha Thanh th:
Y theo Thng tong binh (tc Thng Duy Thang) va tham tng Vng Tuyen
em quan ong ng nho pha nam Le Thanh (tc Thang Long). Ngay mong
bon thang gieng, quan giac keo en, Lao Hien i theo tham tng em quan tiep
ng, en sang sm ngay mong nam, may nghn quan giac vay kn doanh trai ma
binh con trong trai khong bao nhieu, Lao Hien ra lenh cho lnh dung sung ban
ra (nguyen van thng phao ), en tra th quan ch cang luc cang ong,
voi cung a en, ban hoa tien, hoa cau nh ma khien quan quan tan loan.
Sc thay khong gi noi nen Lao Hien voi em quan pha vong vay chay ra khoi
doanh, b quan giac dung giao am vao bung nga, nga vat xuong, chan ben
10

phai lai trung thng, khong chay c na, nen b quan giac bat a vao mot
can nha trong trong thanh Moi ngay ho co cho ngi em cm en, en ngay
16 thang 2 (tc b giam 40 ngay), quan giac cho nga, cung tat ca cac binh s
(cung b giam) c tha ra. Y noi cha tng trong thay Nguyen Hue, ch nghe
noi Thng tong binh, Vng tham tng b quan giac vay a chet roi nhng
Lao Hien khong chnh mat trong thay chuyen o.41
Khi nghien cu ve tran anh nay khong s gia nao so sanh vi loi anh cua nhng quoc
gia khac vung ong Nam A. oi chieu vi nhng tai lieu rai rac, chung ta thay ay
la mot the tran kha quen thuoc cua nhng quoc gia dung voi e tan cong vao mot v tr
ong quan co nh cua ch. Sung ai bac loai nho c ch tren lng voi i au e uy
hiep, ke o la bo binh, sau cung la bo phan ch huy thng i bang nga hay xe. Tuy
theo kha nang ky thuat, the tran co the thay oi phan nao nhng ro rang sc manh cua
tng binh, ai phao va sung tay la lc lng chu yeu e pha v phong tuyen cua ch,
thng la hang rao at hay tre, ben ngoai co cam chong, hao nc va a loi.
ac biet hn ca, trong tran Ky Dau, cac toan quan Thanh phan v b co lap thanh tng
n v ri rac, phan th khong quen a the nen khong dam chu ong tan cong trc
ch co gang gi on va s dung hoa lc toi a e t ve. Nhng toan quan o mot khi
nung the, thieu an dc eu b tran ngap va b quan Tay Sn tieu diet. Chung ta cung
khong the bo qua mot s that, quan Nam sau nhng thang li nay cung b thiet hai nang
ne nhng ben ta co mot lc lng bo sung doi dao ma quan ch khong the so sanh
c.
Quan Nam khong dng lai ma lap tc tap trung e tien len anh vao Khng Thng,
ngoai thanh Thang Long. on nay do Sam Nghi ong va toan quan Nung (?)42, rat
thien chien tran gi. Ho Sam la mot ho rat co the lc lam chua mot phng, tr binh rat
nghiem. Sam Nghi ong c phong chc Thai Thu ien Chau ( pha tay tnh Quang
Tay, nam gia Tran An va T An, giap gii Van Nam) ch huy o 1,000 binh chong gi
en ngi cuoi cung mi t t, bao nhieu binh Nung b quan ta giet sach.43
Di thi Canh Thnh tng binh tr nen kem the mot phan v ky thuat a tien bo, voi
khong chong lai c hoa kh mi cua Tay phng. Sang trieu Nguyen, ch cac loai voi
ln mi c gi tai kinh thanh con cac loai voi nho e cac tnh.44 Chnh v the, mot
so thng nhan va phai oan ngoai quoc a khong nhn thay s hung trang cua tng
binh khi en Saigon. Giao s de la Bissachere nhan xet ve tng binh au thi Nguyen
(1812) nh sau:
... ngay nay voi trong quan oi ch con c dung e ch o ac va dung cu
chien au ma t con c dung trong tran mac ... Nhng chnh tng binh lai la
yeu to quyet nh thang li. Nhng con vat nay xong vao quan (ch) va anh tan
mot cach hung han, ch quat voi mot cai la ca oan quan bat va. Chong tra hay
11

anh lai chung khong khien voi chun bc ma ch lam con vat ien cuong hn.
Giao khong am thung c da va an khong giet c chung ngoai tr ban
trung gia tran ngay tren hai mat. Nhng con vat can am xung tran thng
c u ai, ban tc hieu, trong vong va trang sc, thng la nga c bt
vang...45
VOI GIAY NGA XE
Giet ngi co toi e tra thu hay trng phat khong phai la mi me ma a xuat hien trc
ca thi con ngi chep s, rat pho bien trong moi xa hoi, ch khac nhau ve hnh thc.
Hanh hnh toi nhan co rat nhieu cach ma Trung Hoa th lai cang a dang, moi trieu ai
lai sang tao nhng cach rieng. i Ha co hnh phat goi la luc (giet roi phanh thay), i
Thng co bao lac (ot nng), hai bo (cat roi phi), phau tam (moi tim) ... Toi nhan
khong cha u, ca ho cung b giet (toc tru). i Tan lai cang nhieu kieu ghe rn hn,
va hung ac, va da man trong o hai loai ve sau van con la yeu tram (chem ngang
lng), va tru di tam toc (giet ca ba ho - ho mnh, ho v, ho me).46
Di trieu Nguyen, hai hnh phat van c coi la khung khiep nhat la toi voi giay va
lang tr (tung xeo). Toi voi giay c ap dung t bao gi khong thay ghi ro trong s
sach. Le Trieu Hnh Luat, toi t hnh co ba bac gom that co hay chem, chem beu au
va lang tr, khong thay nhng hnh phat nh voi giay, nga xe.47 Giet ngi bang cach
anh mot tieng trong, cat mot mieng tht cho ti khi chet (tung xeo) phat xuat t Trung
Hoa con dung voi ap cho chet th phat xuat t Nam A chau. Hnh phat voi giay xuat
hien khoang 4000 nam trc tai An o e trng tr nhng ai phan nghch hay bo chay
trong khi chien au, va viec hanh hnh c to chc cong khai cho cong chung coi e
ran e ngi khac. Luat Hoi giao trc ay coi viec voi giay nh mot tieu chuan e
hanh hnh toi nhan.
Trung Hoa, lang tr co t i Ngu ai. Thi Nam Tong, lang tr cung vi that co cho
chet la hai hnh phap ghi trong luat ti cuoi i nha Thanh van con. Vng Minh c,
mot phap gia i Thanh chep la:
Lang tr la hnh phap rt tng mieng tht, cho en khi toan than khong con cho
da nao nguyen ven, sau o an ong th cat dng vat, an ba cat am ho, roi mo
bung loi tang phu cho chet, cat tng ot, bam tng khuc xng mi thoi.48
Tam hnh chung toi kem theo tuy sach viet la lang tr nhng so ra khong phai rt tng
mieng tht nh nhng hnh ve cac ong co ao b giet thi Minh Menh.49 au trieu ai
Gia Long, vu hanh hnh vua toi nha Tay Sn b bat a c ghi lai kha nhieu tren giay
mc, trong chnh s cung nh t cac li thuat lai cua nhng ngi ngoai quoc c
nghe va chng kien. Theo s gia Bui Quang Tung (Centre International dEtudes
Vietnamiennes) trong bai Nhng Ngay Cuoi Cung cua Vua Toi Tay Sn (bao Sang,
Xuan Canh Ngo, Cali 1990, tr. 34) th nguyen van trong ai Nam Thc Luc, e Nhat
Ky, Quyen XIX chep ve The To Cao Hoang e chep nh sau:50

12

Dch am
Thap nhat nguyet ai cao vo thanh, Qu Dau te thien a than ky, Giap Tuat hien phu
vu Thai Mieu, menh tuc trc doanh o thong che Nguyen Van Khiem, hnh bo tham tri
Nguyen ang Hu ap dan Nguyen Quang Toan, cap e Quang Duy, Quang Thieu,
Quang Ban vu ngoai thanh lang tr x t, ngu tng
phan thi.
Thu Nguyen Van Nhac, Van Hue hai cot ao toai,
phao kh. Nguyen Hue, Toan au cot d phu the moc
chu u chi ngoai o gia. Ky ang Tran Quang Dieu, Vo
Van Dung ang cac tan x tr, tieu au th chung, ha
chieu bo cao trung ngoai.
Dch ngha
Thang 11 ai cao vo nghiep a thanh, ngay Qu Dau te
tri at, than thanh, ngay Giap Tuat lam le hien phu
(trnh dien nhng tu nhan) Thai Mieu, ra lenh cho o
thong che dinh Tuc Trc la Nguyen Van Khiem va
tham tri bo Hnh la Nguyen ang Hu ap giai Nguyen
Quang Toan cung cac em Nguyen Quang Duy, Nguyen
Quang Thieu, Nguyen Quan Ban ra lang tr x t
ngoai thanh, nam voi xe xac.
Trc het cho ao hai cot Nguyen Van Nhac, Van Hue nghien ra vt i. au cung bai v
v chong Nguyen Hue, (Nguyen Quang) Toan th em vo giam trong nguc toi. Con o
ang nh Tran Quang Dieu, Vo Van Dung eu x t, beu au th chung, (sau o) ha
chieu bo cao trong ngoai.
Giao s Lemonnier de la Bissachere co ghi lai vu hanh hnh nha Tay Sn nh sau:
Sau khi c Trung quoc tan phong, tan quoc vng tr ve ang Trong. Vua cho
lnh em theo ve kinh Quang Toan la vua Tay Sn b bat va nhng tu binh co
tieng tam. Cac ngi ay b nhot trong cui, tay chan eu b xieng lai. Cac cui ay
th sn mau vang hoac sn mau o tuy theo chc tc hoac danh tieng cua moi
ngi. Tan quoc vng khong khoi e y ham mo quan thieu pho Tran Quang
Dieu. Vua cho ngi do y ong e qui phuc trieu nh mi.
Ong ay tra li rang tan quoc vng muon nh oat so phan cua ong the nao
cung c, ch ong khong the th hai chua. Ong ay lai noi them rang neu tan
quoc vng tha ong khoi chet, cung nh trc kia ong a tha cho quan s nha
13

Nguyen khi thanh Qui Nhn that thu vay, th ong se tr ve que nha det t lam
ruong e song nh thng dan. Ong ay lai noi tiep rang neu vua co ai ngai e
cho ong song sot th ong chu t hnh e gi danh gia cua ong trong luc chet
cung nh trong luc song.
Vua Gia Long sau khi en kinh o (Hue) ngh ngi c tren hai thang mi lo
en s hanh hnh cua vua toi Tay Sn ...
Trc het, vua cho lnh ao ma to tien vua Tay Sn, em thi hai cua v chong
Quang Trung, v chong Nguyen Van Nhac va ba con than thch cua Tay Sn chat
au cho co v. Con xng cot cua cac thi hai ay th em bo vao mot cai gio e
cho quan lnh i tieu tien trong o; sau roi em tan ra nh bot cho ng trong
mot cai thung. Nhng cong chuyen nay eu lam trc mat Nguyen Quang Toan
e Toan kinh tam tang m them.
Sau o ngi ta don mot mam cm tm tat cho cac bon ay an (ba cm ay la
ba cm thng le ai nhng toi nhan trc khi b hanh hnh) ... Sau khi an roi,
ngi ta lay khan bt mieng lai, s rang cac ngi ay trc khi b hanh hnh chi
rua tan quoc vng. Bon tay chan cua Quang Toan b buoc vao bon con voi e
ma phan thay Quang Toan. Ngi ta thuat lai rang khi mot con voi xe t cai ui
cua Quang Toan th ngi ta con thay Quang Toan quay au lai nhn cai thung
xng cot cua cha me mnh. Sau o ke hanh hnh dung mot cai o cat ma ben Au
chau khong the tng tng c, cat cho nao con dnh lai tng mieng, chia ra
lam nam ong xng tht.
Ho em treo nam ong xng tht ay
ra nam cho, treo tren mot tru cao e
nam ch cua kinh thanh cho cong
chung biet. Cac ong xng tht treo
nh vay c quan lnh gac gi,
khong ai c em i chon, e nh
vay cho en khi thoi ra hoac b qua
an.
Con quan thieu pho ma ai nay eu
men phuc, trc ngay hanh hnh lam n xin vua tha chet cho ba me cua ong gia
a tam mi tuoi. Vua bang long tha cho ba me cua ong. Quan thieu pho th b
chat au. a con cua ong la mot co gai ep e mi c mi lam tuoi va v
cua ong la ba Bui Th Xuan b cho voi xe het. Khi co con gai ay thay con voi ln
san en mnh e nem len tri th co ta la ln len va quay au lai me ma keu cu.
Ba me tra li khang khai vi con gai rang: Me cu me khong c huong chi la
cu en con. Con nen chet theo cha me con hn song vi bon chung no ...
Co nhieu khan gia muon chay tron hoac quay mat cho khac khi ho thay con voi
b nai hoi thuc tung co gai ay len tri hai lan, moi lan quang len th than the co

14

ay rt xuong b nga voi am thung qua mnh. en khi hanh hnh ba thieu pho th
ba khong s set chut nao het. Ba i san en con voi e choc cho no gian. Khi ba
gan en con voi th ngi ta bieu ba qu xuong e cho coi voi de quan ba. Ba
khong nghe li, c i thang ti con voi. Ngi ta thuat lai rang con voi ay tuy b
nai hoi thuc song khong chu tung ba len tri, hnh nh no nh rang khi xa ba la
chu cua no. No dan da mi chu phan thay ba. Trc khi b hanh hnh, ba thieu
pho co nh ngi em cho ba sap vai lua, ba lay lua ay quan chung quanh mnh
may v ba s rang sau khi hanh hnh than the ba b tran truong.
Nhng ngi hanh hnh ba, muon hap thu c tanh can am cua ba, ben gi lai
e an trai tim, la gan va phoi cua ba. Con hai canh tay tron tra cua ba th ho
cho quan s trc kia co kch chien vi ba tai l Tran Ninh an tht. ang
Ngoai, tht ngi an song uong vi ru, nhng ngi ta ch an trong trng hp
noi tren ay.
Ngi ta thuat lai rang nhng ngi b hanh hnh ai nay eu xanh mat va run ray
tr ong ba thieu pho va em Quang Toan la khong thay oi sac mat.
Ngoai ra tong oc x Nghe th b chat ra tng mieng nho. Con bao nhieu ngi
khac th b chat au va chat ra tng khuc. Co vai thi hai c tra lai cho v con
cua ho v v con cua ho co ut lot tien cho quan tren. Con bao nhieu thi hai khac
eu chat ra tng khuc, ho em ra ngoai thanh bo vao ni o rac ren.
(chep theo Charles B. Maybon trong La Relation sur le Tonkin et la Cochinchine de M.
de la Bissachere, Paris 1807 tr. 116- 121, ban dch cua Bui Quang Tung trong cung bai
viet, tr. 35-36)
KET LUAN
S sach cua ta t ai nghien cu ve cach dung voi trong chien au. Thc ra tng binh la
mot thanh phan quan trong gan nh khong the thieu trong quan oi vung Nam A. Trong
cac bc phu ieu cua Chan Lap a mieu ta nhieu tran anh vi Champa trong o co ca
voi tran, con nhng chien dch am mau gia ngi Xiem La va ngi Mien ien th
chien tng lai cang thong dung.
Co le v ngi mnh t dung voi e xung kch ma ch dung e ci nen nhng mieu ta
ve voi tran cua i Tay Sn m ho, thieu chnh xac. oi chieu vi cach s dung voi
trong chien au, cach huan luyen va ieu ong giup chung ta co cai nhn chnh xac hn
ve chien dch au nam Ky Dau. Ngoai an voi, Nguyen Hue cung khai thac c u
iem cua vu kh, nhat la s dung mot so ln ai bac c nho, mot loai sung tng ng
nh nhng loai sung phong lu i nay e tan cong vao nhng ao quan Thanh ong
tap trung nang phan phong thu.
Nghien cu ve u va khuyet iem cua hai ao quan ta va ch giup chung ta giai
thch c chien thang cua vua Quang Trung mot cach minh bach hn, loai tr c
nhng huyen thoai ma ngi i thng theu det.

15

Cung chnh oan voi a tng c s dung e lam nen cong nghiep lay lng cua vua
cha lai c dung e tan sat tng lanh va nhng ngi con cua ong. Lang tr va voi
giay la hnh phat cho nhng ke b khep toi phan nghch ang Trong va nhieu nc
khac, ke ca viec nghien xng, gia tht theo loi cua Trung Hoa, oi vi ngi Tay
phng va chung ta ngay nay th that da man nhng cung la tap tuc thong thng thi
o. ieu ang at ra cho chung ta la khong hieu v c g vua Gia Long lai tra thu ca
en xac chet mot cach la lung, cho lnh tieu tien vao hai cot cua vua Quang Trung va
vua Thai c. Viec o khong phu hp vi luan ly va ao c co hu cua dan toc. Lieu
hanh vi o phat xuat t long cam phan hay v mot ly do tran yem than b nao khac ma
chung ta cha biet?
Thang 2 nam 2005

16

TAI LIEU THAM KHAO

-o1. Amranand, Ping va William Warren: The Elephant in Thai Life &
Legend (Bangkok: Monsoon Editions Ltd, 1998)
2. Borri, Cristophoro: Tng Trnh ve Khu Truyen Giao ang Trong 1631
(USA: Thang Long, khong e nam)
3. Chula Charrabongse: Lords of Life A History of the Kings of Thailand
(revised edition) (London: Alvin Redman, 1967)
4. Cowley, Robert & Geoffrey Parker (ed.): The Readers Companion to
Military History (Boston: Houghton Mifflin Company, 1996)
5. Danielou, Alain: The Gods of India (New York: Inner Traditions
Internationals, Ltd. 1985 tr. 283)
6. Heath, Ian: Armies of the Nineteenth Century: Asia (V. 4 Burma and
Indo-China) (Great Britain: Foundry Books, 2003)
7. Hintz, Martin: Tons of Fun Training Elephants (New York: Julian
Messner, 1982)
8. Hoa Bang: Quang Trung Nguyen Hue, anh hung dan toc 1788-1792,
(Saigon: Th Lam, 1958)
9. Hoang Xuan Han: La Sn Yen Ho, tap II, trc tac, phan II: Lch S, (Ha
Noi: nxb Giao Duc 1998)
10. Hocquard, E.: War and Peace in Hanoi and Tonkin (Bangkok: White
Lotus Co. Ltd., 1999)
11. Jones, John R.: Vietnam Now (Aston Publications, 1989)
12. Lach, Donald F.: Asia in the Making of Europe (V. III Book 3,
Southeast Asia) (The University of Chicago Press 1993)
13. Le ong Phng(): Te Thuyet Thanh Trieu (quyen
thng) (Truyen Ky Van Hoc Xa, ai Bac 1987)

17

14. Le Trieu Hnh Luat (Nguyen Q. Thang dch) (Ha Noi: nxb Van Hoa,
1998)
15. Lch S Van Hoa Trung Quoc (tap I) (Ha Noi: nxb VHTT, 1999)
16. Mot Vai S Lieu Ve Bac Bnh Vng Nguyen Hue, (California: ai Nam,
1992) ang Phng Nghi: Vai Tai Lieu Mi La Ve Nhng Cuoc Bac Tien
Cua Nguyen Hue
17. Nicolle, David: The Mongol Warlords (UK: Brockhampton Press, 1998)
18. o Bang: Nhng kham pha ve Hoang e Quang Trung (Hue: nxb Thuan
Hoa 2003)
19. Phan Lang: Hoa Canh ve Ngi va X Quang Nam di thi Tay Sn,
(Cali. USA: Viet Bao Kinh Te so Tet Canh Thn 2000)
20. Quoc S Quan trieu Nguyen: Kham nh Viet s thong giam cng muc
(ban dch Vien S Hoc) (Ha Noi: nxb Giao Duc, 1998)
21. Reid, Anthony: Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-1680 (Yale
University Press: 1988 V. 1)
22. Sharp, Harold S.: The Invention of Gunpowder - Footnotes to World
History (N.J. & London: The Scarecrow Press, Inc. Metuchen, 1979)
23. Tarling, Nicholas (ed.): The Cambridge History of Southeast Asia, tap I,
phan 2: t 1500 en 1800 (Cambridge: Cambridge University Press,
1999)
24. Woodside, Alexander Barton: Vietnam and the Chinese Model A
Comparative Study of Nguyen and Ching Civil Government in the First
Half of the Nineteenth Century (Mass: Harvard University Press, 1971)
25. Trang Cat Phat (): Thanh Cao Tong Thap Toan Vo Cong Nghien
Cu () (Bac Kinh: Trung Hoa th cuc, 1987) (chup
lai ban cua ai Loan Co Cung Tung San, Giap Chung so 26, thang 6
nam 1982)

18

Hien nay nhng dan toc thieu so cao nguyen Trung Phan Viet Nam van rat chuyen nghiep trong viec
san bat va thuan hoa voi, hang nam thng co nhng cuoc dien hanh va bieu dien trong nhng dp
khanh tiet. (John R. Jones: Vietnam Now, Aston Publications, 1989 tr. 94)
2

Lch s nc ta cung co e cap en nhieu danh nhan ci voi nh Hai Ba Trng, Ba Trieu nhng
nhng ngi nay eu co goc tch phat xuat t vung trung va thng du, khu vc cua ngi Viet co
(Mng) ch khong phai dan vung ong bang chau tho song Hong.
3

Matangi, the Elephant Power, the Power of Domination and the Night-of-Delusion Alain Danielou: The
Gods of India (New York: Inner Traditions Internationals, Ltd. 1985 tr. 283)
4

Alexander B. Woodside, Vietnam and the Chinese Model (Mass: Harvard University Press, 1971) tr. 25

Anthony Reid: Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-1680 (Yale University Press: 1988 V. 1) tr.
183-5
6

Anthony Reid: sd. tr. 124

Chula Charrabongse: Lords of Life A History of the Kings of Thailand (revised edition) (London:
Alvin Redman, 1967) tr. 29

Ping Amranand va William Warren: The Elephant in Thai Life & Legend (Bangkok: Monsoon Editions
Ltd, 1998) tr. 58 ... an animal trained to be obediently ferocious, in battle to wield a mightly sword, and,
as an executioner, to kill men by tossing, trampling, and rending them. Such monsters relished a bran
mash flavored with babies ...
9

V t le voi c (co nga) va voi cai (khong nga) chenh lech rat xa nen viec tm bat va huan luyen e co
c mot an voi chien rat ton kem, mat nhieu thi gi (voi phai mat khoang 15 nam mi trng thanh).
V the mac dau tng binh co the ong nhng chu yeu la e chuyen ch hay e ci con voi e dung
trong chien au rat t. Co the so sanh voi chien cung nh ga noi, kiem c mot con vat u tieu chuan
e huan luyen thanh chien tng khong phai de. Voi chien lai ch nghe li mot ngi nen muon tap cho
no nghe hieu vai ba th tieng lai cang kho khan. Nhieu quoc gia co nhng an voi hang nghn con
nhng voi chien ch thng vai chuc.
10

Chula Charrabongse: tr. 40-1

11

Sung than cong loai nho

12

Ping Amranand: sd tr. 58

13

Ian Heath, Armies of the Nineteenth Century: Asia (V. 4 Burma and Indo-China) 2003 tr. 144

14

E. Hocquard: War and Peace in Hanoi and Tonkin (Bangkok: White Lotus Co. Ltd., 1999) tr. 161 ...
The mahout rides as if on horseback on the neck of the elephant; his feet hanging between the ear and the
shoulder of the animal. In his hand he holds a pointed hook armed with a short hatchet. In the middle of
its forehead the elephant has a small wound the size of a one france piece which has been made
deliberately, and which they prevent from closing up. The mahout directs his animal by touching the
qound with the point of his hook ...

15

trch lai theo Ian Heath, sd. tr. 144

16

Ian Heath, sd tr. 144

17

Ping Amranand: sd tr. 62

18

Ian Heath, sd tr. 28-30

19

19

nai thng la ngi Cao Mien, Cham, Lao, Thng a chan voi t lau nen biet cach ra lenh cho con
vat. Ngi Viet t ai hoc c cach huan luyen voi nen ch huy tng binh chu yeu la ngi Thng hay
ngi Cham.

20

David Nicolle: The Mongol Warlords (UK: Brockhampton Press, 1998) tr. 58-9

21

Cac s gia Viet Nam mieu ta tng binh nha Tay Sn cung rat m ho, khong neu len c nhng ac
tnh tieu bieu ma ch giong nh mot an trau, an nga c lua i trc. Ch en i Nguyen nc ta
mi co tng binh ung ngha nhng chang bao lau v ky thuat vu kh mi khien cho voi khong con hu
hieu nen ch con c dung lam canh, xuat hien trong nhng buoi le, thi c va nuoi le te moi tnh mot
cach tng trng.

22

Cristophoro Borri: Tng Trnh ve Khu Truyen Giao ang Trong 1631 (USA: Thang Long, khong e
nam) tr. 24
23

Donald F. Lach: Asia in the Making of Europe (V. III Book 3, Southeast Asia) (The University of
Chicago Press 1993) tr. 1260. hnh anh con voi ma hoa vien William Alexander trong phai bo Macartney
ghe ngang Ca Han nam 1793 (Touron hay Tourane) vi ngi qua tng be t teo nam tren au con vat
cho thay thi ky o con vat nha Tay Sn dung trong chien tranh ln hn cac loai voi hien nay. (Xem
Hoa Canh ve Ngi va X Quang Nam di thi Tay Sn, Phan Lang, Viet Bao Kinh Te so Tet Canh
Thn 2000, Cali. USA trang 47). Voi A chau cao ti 3 thc, nang t 3 en 4 tan (3-4000 kg),song thanh
an. Voi Xiem La (tc cung giong dung trong tng binh ang Trong) to noi tieng va nhieu cai ten con
lu lai trong cac oan xiec va phim anh Tay phng hoi au the ky 20 nh Queenie, Happy, Sally,
Ziggy ... (Martin Hintz: Tons of Fun Training Elephants, 1982 tr. 30). Nhng giong voi ln nhat thng
tm thay Lao va Bac Thai ma ngi ta mieu ta la cao en 12-3 feet (gan 4 thc), co le la voi ma
ngi Au Chau thay ang Trong thi Tay Sn.
24

Cristophoro Borri, sd tr. 26

25

Vu Minh Giang: Tay Sn thng ao, can c au tien cua cuoc khi ngha trong tuyen tap Tay Sn
Nguyen Hue (Ty VHTT Ngha Bnh an hanh 1978), dan lai theo Li Tana: sd tr. 148
26

Woodside: sd tr. 24

27

Ton S Ngh ( - 1720-1796), tong oc Lng Quang

28

Hoa Bang: Quang Trung Nguyen Hue, anh hung dan toc 1788-1792, (Saigon: Th Lam, 1958)

tr. 160
29

Nhng chi tiet nay co the cung khong ung s that. Cac canh quan cua Ton S Ngh a c bo tr rai
rac theo ung phep dung binh, neu co ch la tang vien ch khong phai khi o mi tran gi.
30

Nguyen Hue em ra Bac vai tram con voi nhng chia ra anh nhieu cho khong phai ch mot tram con
nh sach v mieu ta.

31

Viet Thanh chien s (La Sn Yen Ho Hoang Xuan Han, 1998) tr. 1344. Ngu Nguyen khong chnh mat
trong thay nen co the ong ch ghi lai theo li on va khong nam vng loi dung voi tan cong cua vung
ong Nam A. Chng ngai ln nhat khi giao chien gia hai oan quan, mot tan cong, mot phong thu van
la lam sao pha v c hang rao e xong vao. Nguyen Hue dung voi cung la mot chien thuat bat ac d
v moi lan xung phong eu ton hai rat ln. Viec dung rm ra e che chnh la e giam thieu hi sinh cho
quan s va voi. Chung ta co the a ra mot gia thuyet la v hoa lc cua quan Thanh ban qua rat nen cac
binh s ho ve chung quanh voi s dung nhng la chan o e bao ve cho con vat tien sat chan thanh ch
khong phai dung e cho lnh xung phong nh Viet s mieu ta. Mot ieu gian d la neu e binh s i au
th khi voi tien len se giay xeo quan mnh trc khi cham ch. Con neu voi i trc th hoa lc cua ch

20

se khien cho hang ngu roi loan co the quay ngc tr lai quan mnh. Mieu ta cua Ngu Nguyen giac
eu ch ai bac bang voi ma xong vao tran phai c hieu la dung e chuyen ch ch khong phai e
va xung kch, va tac xa. Nghien cu ve cach bai binh cua vung ong Nam A se cho chung ta cai nhn
ro rang hn ve phng phap cua Nguyen Hue.
32

ang Phng Nghi: Vai Tai Lieu Mi La Ve Nhng Cuoc Bac Tien Cua Nguyen Hue (Mot Vai S Lieu
Ve Bac Bnh Vng Nguyen Hue, ai Nam California 1992) tr. 209-10. Khong biet nhng on nay
sung ong c trang b nh the nao nhng sau tran anh nam Ky Dau theo cac giao s th vua Quang
Trung a lay c cua ch quan hai ba nghn co ai bac va chien phao, khong biet bao nhieu la sung
dai va kh gii khac nhau cung vi vo so tien bac va nhng vat lieu qu gia ... e em ve Phu Xuan.
Tuy nhien cung co the mot phan kh gii ay la cua ong em ra Bac.
33

Nguyen Nha: Nguyen Hue, mot thien tai quan s (Mot Vai S Lieu Ve Bac Bnh Vng Nguyen Hue,
ai Nam California 1992) tr. 104. Tuy nhien rat co the khi tan cong bang voi, quan ch ban rat qua,
Nguyen Hue xuong voi e tranh an cua ch va dung nga (i pha sau) e ch huy. Trong trng hp
can chien nh ay, voi khong con dung e ci ma dung e cong thanh, huc vao cac chng ngai theo
ung loi anh bang tng binh cua vung ong Nam A.
34

Theo da s, quan Thanh ban ra khien voi cua ta khong tien len c, Nam quan phai dng nhng bc
tng rm tam nc e tien len. Nhng mong xung nay c che tao t trc ch khong phai luc o
mi lam.

35

Nguyen van: (Nguyen Van Hue menh

binh inh d hoa can khon trat thanh thuc, loan con nhi tien, knh binh tuy hau thoi tien)

36

Vao thi ky o, thuoc sung (black powder) bao gom 75% la potassium nitrate (saltpeter), 15% than
(carbon) va 10% lu huynh (sulfur), khi chay ra rat nhieu khoi. Thuoc sung manh hn va khong khoi nh
cac loai nitrocellulose, nitroglycerin, ballistite ... ch mi c che tao vao the ky 19. (Harold S. Sharp:
The Invention of Gunpowder - Footnotes to World History The Scarecrow Press, Inc. Metuchen, N.J. &
London 1979) tr. 117-8. Ngoai ra cung co the quan Thanh va quan Tay Sn a ot loai khoi oc (toxic
smoke-bombs) tc hoa cau () trong co cha cac loai thach tn (arsenic tc phe sng ) v thuy
khau rat thng s dung trong cac tran anh tren bien ca.
37

Khi tng lanh thay tnh hnh qua bi at, phai lieu chet e bao toan danh tiet th sai ngi mang an tn
vt vong vay em ve nh mot dau hieu tan trung bao quoc. Tuy nhien an tn cua Ha The Hanh sau
nay cung b quan Nam bat c.

38

Theo Nguy Nguyen th nhng tng lanh nay b chet khi tranh nhau quan cau phao vt song Nh Ha
nen b chet uoi. Nguy Nguyen cung viet la quan Nam anh vao Thang Long ngay mong mot Tet khi
quan Thanh ang an co. Thc ra mai en mong 5 quan Tay Sn mi tien en anh vi Sam Nghi ong
tai ong a (sau nay gio tran ong a vao ngay mong 5). Viec mieu ta Ton S Ngh con ang yen am
th quan ta keo en cung la h cau v trong may ngay lien cac tran anh cang luc cang ac liet, cang ti
gan, quan Thanh lo chong tra con cha xong, khong the nao vui chi ca hat c. Cung khong co viec
quan ta keo en nhanh qua nen ch khong biet g ca.
39

Trang Cat Phat (): Thanh Cao Tong Thap Toan Vo Cong Nghien Cu ()
(Bac Kinh: Trung Hoa th cuc, 1987) tr. 379. Theo th cua cac giao s co mat tai Bac Ha con lu tai Nha
Van Kho Quoc Gia Paris th ...t nhat la co 8000 lnh Tay Sn b giet trong so o co mot s quan cao cap
(cung la dung s cua Quang Trung) ten la o oc Lan ... (ang Phng Nghi: sd tr. 208)

40

goi chung vo quan cap nho i Thanh. Tuy nhien khi giao tra tu binh th Lao Hien () mang cap
bac thu b (tng ng thieu ta), Trng Hoi Nguyen () la e tieu du kch (tng ng thng
ta) tnh Quang ong.

21

41

Trang Cat Phat: sd tr. 378 (li khai nay con gi trong ho s Quan C X, nguyet triep bao, thung so
2778, bao so 162, anh so 38905) (). S d y khai la cha tng gap Nguyen Hue v co
ngi to cao la a phan boi nen phai cung khai ve hanh vi khi b quan ta bat.

42

Theo Ly Van Hung dch Lnh Bieu Ky Man (Lu Tch Phon) th binh cua ho Sam goi la lang binh
(binh cho soi) ngi Nung nhng theo tren a o th co le la ngi Thai hay Mieu. Thai thu cung ch la
mot chc tho ti nho, khong phai tri phu ien Chau nh nhieu sach v chep.
43

ang Phng Nghi: sd tr. 209. Nhng dan toc thieu so doc theo bien gii Hoa Viet c to chc
thanh nhng n v dan quan, trang b sung ieu thng. Vao thi o, sung con phai can hai chiec nang
chong va cha nham c, ch e di at roi ban phong chng, va cong kenh va khong chnh xac,
kem linh hoat nen quan Thanh khong a chuong. Thanh th ho em sung trang b cho cac dan toc vung
nui. Cho en nay, nhieu sac dan tai vung tay nam nc Tau van con s dung nhng loai sung co ien
nay e t ve va san ban.

44

Alexander B. Woodside, sd tr. 24

45

Ian Heath, sd tr. 182

46

Lch S Van Hoa Trung Quoc (tap I) (Ha Noi: nxb VHTT, 1999) dch theo ban goc cua nxb Co Tch
Thng Hai tr. 155 -162.

47

Le Trieu Hnh Luat (Nguyen Q. Thang dch) (Ha Noi: nxb Van Hoa, 1998) tr. 33

48

Nhiem Ke Du (chu bien): Trung Quoc Van Hoa ai ien (Sn Tay: Sn Tay giao duc xuat ban xa,
1999) tr. 1296

49

S Tau chep ve vu Lu Can i Minh b hanh hnh, cat tong cong 3353 nhat dao, ba ngay mi hoan
tat vu hanh hnh. Ngay au tien cat 357 nhat dao, moi khi toi nhan hon me lai cu tnh roi thu hnh tiep.
Trach Van Minh (chu bien): The Whole History of China (Trung Quoc toan s, quyen 2) (Bac Kinh:
Quang Minh nhat bao xuat ban xa, 2002) tr. 100
50

Ngoai ra cung theo ly giai cua cu Bui Quang Tung chung toi lan theo va tm ra oan sau ay cua Phan
Thuc Trc (Quoc S Di Bien, Hng Cang Trung Van ai Hoc 1965) tr. 20:

ong thap nguyet hien phu vu Thai Mieu, ban nguyet luc nhat, te thien a, that nguyet yet Thai Mieu,
tng ngu Toan huynh e, cap Dieu, Dung ang, trac chi kieu thu, Nhac Hue diec phat trung luc thi,
Tay Sn toai vong, Tay Sn t Qu T Nguyen Nhac long binh, lch Nguyen Hue ch Nguyen Toan
Nham Tuat, thong tam thap nien.
Thang 10 mua ong lam le hien phu (le trnh tu binh len to tien e bao tin thang tran) Thai Mieu, ngay
mong sau cung thang te tri at, ngay mong bay cao yet Thai Mieu, (roi) em anh em ngu Toan, cung
bon Dieu, Dung beu au (trac nguyen la chat au cam tren cai coc tre), con Nhac, Hue th ao mo xe
thay, Tay Sn en ay la het. Nha Tay Sn t khi noi binh (lam loan) nam Qu T (1773) qua en Nguyen
Hue roi Nguyen Toan la nam Nham Tuat (1802) tat ca la ba mi nam.
(trch oan cua cu Bui co vai ch viet sai vi nguyen van trong sach chung toi co, cung xin sa lai cho
ung)

22