You are on page 1of 90

ERASMO, textos bilinges

Coleccin dirigida por

J.-l. CIRUELO BORGE y A. VERJAT MASSMANN

BOSCR. Casa Editorial, S. A.

Barcelona - 1 977

ISBN: 84-7162-695-0

Depsito legal:

B. 29.603 - 1977

Prlnted In Spaln

Impreso en Espaia

Imprenta Claras, S. A
Villarroel. 15-17

ANN IMO

PAMPHILVS
DE A M O R E

PNFILO
o

EL ARTE DE AMAR
Texto, Introduccin, Traduccin,
Aparato crtico y Notas de

L. RuBIO
y

T. GoNZLEZ RoLN

Profesores de la Universidad Complutense IJII!adrid)

+-

BOSCH, Casa Editorial,


S.
Urge!, 51 bis.

A.

BARCELONA

'

BOSGI, Casa Editorial, S. A.


Urge!, 51 bis.

BARCELONA

) /

'---"
.

\...

N D I CE
Pgs.

CRONOLOGA .

11

INTRODUCCIN

15

La Comedia Latina medieval


Problemas histricos .
Difusin y prestigio de PAMPH ILVS DE A MORE
Transmisin oral del PAMPH ILVS en la edad media
Versos de nuestro arcipreste y sus correspondencias,
cuando existen, con los versos del PAMPHILVS
Estilo.
Prosodia y mtrica
Lengua
Naturaleza Literaria de la obra
Traducciones, adaptaciones y parfrasis, medievales y
renacentistas
La difusin manuscrita del PAMPHILVS
Ediciones .
La edicin de E. EVESQUE .
La edicin de BF.CKER .
Nuestro concepto de la tradicin del PAMPHILVS
BIBLIOGRAFA.

Manuscrito y siglas

P.'fFILO .

18
21
25
28
33
39
42
44
46

48
51
53
57
62
69
77
81
87

CRONOLOGA

1141

Muere Hugo de San Vctor, autor de obras teol


gicas, gramaticales e histricas.
ca.-1150 Mateo de Vendome compone su Ars uersi
ficatoria y una comedia elegaca que lleva por
ttulo Milo.

ca.-1150 Vidal de Blois concluye dos comedias ele


gacas inspiradas en Plauto: Amphitryon y Aulu
laria.
ca.-1156 Muere Teodorico de Chartres, que se haba
dedicado a la retrica y a las artes.
1158 Muere Odn de Frisinga, autor de los Gesta Fri
derici imperatoris y el Chronicon.
1160-1220 Pedro de Eboli escribe el Lber ad honorem
Augusti.
1164 Muere Pedro Lombardo conocido por su obra
Sententiae (o Lber quattuor sententiarum).
1169 Muere Gerhoh de Reichersberg autor de la obra
titulada De inuestigatione Antichristi.
1173 Muere Ricardo de San Vctor, discpulo de Hugo
de San Vctor y, como l, aplicado a cuestiones
teolgicas.
1174-1186 Andrs Capellano compone el De amore o
De arte honeste amandi.
ca.-1179 Muere Ildegarde de Bingen, benedictina vi
sionaria, autora de obras de fsica y medicina
como Causae et curae y Physica.
13

ca.-1180 Muere Juan de Salisbury, la figura ms re


presentativa de las tendencias literarias de la es
cuela de Chartres.
1180 Alejandro Neckham, que por esta fecha redacta
una lista de autores ledos y explicados en Pars,
no cita el Pamphilus, lo que indica que no haba
sido compuesto todava.
ca.-1180-1200 Fecha de composicin del Pamphilus
de amare.
1191 Muere Godofredo de Viterbo, autor del Specu
lum regum y del Pantheon.
ca.-1192-1204 Roberto de Ho parafrasea en sus En
seignements los versos 117 ss. del Pamphilus
de amare.
1193 Enrique de Settimello escribe el De diuersitate
fartunae et philosophiae consolatione, en dsticos
elegacos.
1199 Alejandro de Ville-Dieu termina su Doctrina/e,
libro de texto muy famoso en las Universidades.
ca.-1200 Odn de Ceritona, que escribe por esta fe
cha un Lber Fabularum, en una de sus fbulas
cita el verso 124 del Pamphilus.
1212 Eberardo de Bthune menciona en su Graecismus
el verso 619 del Pamphilus.
1215-1220 Guiraut de Calanson en su Ensenhament
reprocha a un juglar no saber De Pamphili.

14

INTRODUCCiN

Recordamos y aplicamos a nuestro caso una reflexin


de Menndez y Pelayo: Hemos creido hacer cosa grata
a los estudiosos editando la muy citada pero de pocos
leida comedia latina que por su protagonista lleva el ti
tulo de Pamphilus, y cuyas relaciones con la obra in
mortal de Fernando de Rojas, y ms todavia con el
poema del Arcipreste de Hita, son visibles y muy dignas
de tenerse en cuenta, aunque en nada amengen la po
derosa originalidad de los dos autores espaoles.1

1 Cf. Menndez y Pelayo, Obras Completas II: Estudios y


Discursos de Crtica histrica y literaria, Madrid, C.S.I.C. 1941,
pgina 259 . M. Pelayo, en lugar de la palabra editando, dice
reimprimiendo como apndice de la Celestina.

2.

Pnftlo o el arte de amar

17

annimas, como lo es el Pamphilus de amore. He aqu


unos cuantos ttulos: Babio; Baucis et Traso; Pamphilus,
Gliscerium et Birria; De tribus puellis; De nuntio sagaci;
De tribus sociis; De clericis et rustico; De mercatore; etc.

LA COMEDIA LATINA MED


IEVAL
n el sig xu hubo una curiosa

floracin de compo
.
slclo
nes poetlcas en latn, de cara
ctersticas muy singu
l res, a las que se ha llama
do, alternativamente, come
dlas o elegas o comedias
elegacas. Tales poemas
no encajan ni en el gnero
dramtico ni en el elegaco
tal como nosotros los entendemo
s en la actualidad. Su
argumento y su estilo son cm
icos, pero su forma
habitual es el dstico elegaco. La
consideracin de uno
u otro aspect , o el de ambos
aspectos a la vez, expli

ca las altemanvas: Comedias 1 Eleg


as 1 Comedias ele
gacas.
Ese gnero literario tan peculiar
est representado por
una veintena de composiciones.
Algunas son de autores
conocidos. Co ci nas d das en
algunos ttulos y hasta
:

en algun s atnbuc10nes, cltemo


s, entre las ms antigu

as,
el Amphttryon o Geta o Com
oedia de Geta et Btrrta,

de
V1"dal de Blms
(VI.tah. s Ble
ssensis ); y una Aulula
ria (o
Querolus?) del mismo auto
r.
Guillermo de Blois escribe
la Comoedia Aldae, y
Mateo
de V end'
ome a Comoedia Lydae
y la Comoedia de M1_
lone Constantznopolitan
o' Ricardo de Venosa
es el autor
de Libellus de Paulino
et Polla.
Pero la mayora de las
composiciones en cue
stin son

18

No podemos referirnos a cada una de estas obras en


nuestra breve introduccin.2
Este Corpus de comedias latinas ha tenido - como
unnimemente se reconoce - decisiva influencia en las
diversas literaturas nacionales, y, concretamente, en el
desarrollo de su teatro.
Entre todas ellas sobresale por su importancia el Pam
philus de amore. Como luego veremos, ninguna otra la
iguala en nmero de reproducciones (manuscritas e im
presas), de traducciones, adaptaciones e imitaciones.
Tambin es prueba bien patente de su incomparable
popularidad el hecho de haber pasado la palabra pam
philus, a travs de su diminutivo pamph(i)letum, al l
xico comn de las lenguas europeas (francs, ingls, ita
liano, holands y espaol). El lxico espaol refleja mejor
que cualquier otro la honda huella del Pamphilus en
nuestro pas, pues no slo usamos el trmino panfleto
(que pudo llegarnos a travs del francs). Es ms signi
ficativo, sin duda, el uso bien arraigado del trmino
pnfilo 1 pnfila, ya sea como adjetivo (= muy pausado,
desidioso, flojo y tardo en obrar, dice el D iccionario de
nuestra Academia), ya sea como sustantivo ( = juego
de burla que consista en apagar una cerilla con que que-

2 Hay bastante bibliografa sobre el tema; para una visin


general, cf. Manitius, Gescbichte der Lateinischen Literatur des
Mittelalters, III, p. 1015 y sgtes., o tambin G. Cohen, que edita
los textos con traduccin francesa: La Comdte latine en Fran
ce au XII secle, Pars, Les Belles Letttes-., 1931.
19

ran quemar a uno, y el apagarla haba de ser soplando y


pronunciando a un tiempo la palabra pnfilo). Tambin
registra nuestro diccionario el derivado panfilismo
(= benignidad extrema).
Menndez y Pelayo, sumamente despectivo con esta
clase de comedias, admite al menos3 que el Pamphilus
es la menos mala; admite igualmente la singular for
tuna pstuma que tuvo, especialmente en la literatura
espaola; y hasta le reconoce positivamente un mrito:
<<Esta pieza, tan seca, desnuda y elemental como es, tiene

la importancia de ser la primera comedia exclusivamente


amorosa que registran los anales del teatro... En ella

viene a ser principal lo que en la comedia clsica es


accesorio (El subrayado es nuestro).

PROBLEMAS HISTRICOS

El Pamphilus de amore sigue planteando a los histo


riadores de la literatura graves problemas a los que no
se vislumbra solucin. Nos limitaremos a mencionarlos
brevemente.
El primero es el de la personalidad de su autor. La
obra fue atribuida- como tantas otras!- durante mu
cho tiempo a Ovidio. Luego se tom al protagonista del
poema por el autor del mismo: Pamphilus o Pamphilius
es el nombre usual del autor durante toda la edad media
y la era renacentista. Ms tarde se pretendi identificar
a ese Pamphilus con nebulosos personajes histricos, y se
propusieron los nombres de Pamphilus Saxus y Pamphilus
Maurianus o Maurilianus. El primer editor que cambia
la atribucin tradicional es Melchor Goldast (Francfurt,
1610), que pone al frente de su edicin el ttulo de

Pamphili Mauriliani Pamphilus siue de arte amandi


elegiae.
Ninguna de estas hiptesis merece hoy especial aten
cin. En la actualidad hemos de resignarnos a ver en el
Pamphilus una obra annima.

3 O.
20

c., p.

263.

La mayor incertidumbre envuelve igualmente la na


cionalidad del desconocido autor. En la bibliografa fran21

cesa4 leemos que el historiador de la literatura espaola,


J. Ticknor, habra reivindicado para Espaa la cuna del
autor del Pamphilus; sin embargo, consultada la Historia
de la Literatura Espaola de Ticknor (Buenos Aires,
1948), hallamos una breve alusin al Pamphilus (to
mo Il, p. 102), pero no vemos que se atribuya la nacio
nalidad espaola a su autor.
Menndez y Pelayo reconoce que no puede fijarse el
pas en que tuvo su cuna el Pamphilus, pero considera
muy verosmil que la obra naciese en algn monasterio
del centro de Europa (Francia del Norte o Alemania
rhenana), foco principal de esta literatura latino-eclesis
tica de los tiempos medios.5
A. Baudouin en su edicin (Pars, 1874) y partiendo
de la inconsistente tesis antes citada del Pamphilus Mau
rilianus, conjetura- no menos gratuitamente- que
Maurilianus es una corrupcin de M. auriliaci, es decir
M(anuscritJtum) Auriliaci, Manuscrito de Aurillac. Por
esta va llega Baudouin a pensar que el Pamphilus es
obra de un clrigo francs de Aurillac, en la regin de la
Auvemia.
Anteriormente G. Boccaccio, segn se desprende de
su correspondencia, consideraba que el autor del Pam

philus

era

un

poeta italiano.6

4 a: J. de MoasJ? Pamphile et Galate par ]ehan Bras


.
de-Fer, poeme franrats znedtt du XW siecle Pars
1917
12'
' p
Evesque, La Comdie latine en France au
s ecle' tomo
. n

XII i

'
P- 170, Les Belles Lettres>>, 1931.
5 o. c., p. 260.
Cf. razzini, Le lettere edite e inedite di Messer Gio
vannz Boccaccto, Florencia, 1877, . 194.
p

22

Y, por si fueran pocas las aludidas atribuciones de na


cionalidad, Morawski 7 cita una quinta hiptesis a favor
de Holanda, y aade una ms de su propia cosecha: te
niendo en cuenta, escribe, que los dos primeros testimo
nios sobre la obrita en cuestin aparecen en libros anglo
normandos y considerando igualmente que el poema
conoci un xito particularmente brillante y duradero en
Inglaterra, debe concluirse, en su opinin, que este pas
es la patria ms probable de su autor.
Todas las opiniones mencionadas son radicalmente in
demostrables.
Sobre la cuestin cronolgica ha habido igualmente en
el pasado grandes discrepancias. Sin embargo en este
punto se han conseguido substanciales progresos; es
cierto que no se ha podido fijar con rigor el ao de la
composicin del Pamphilus, pero se ha logrado, por lo
menos, circunscribirla a un perodo temporal no dema
siado dilatado.
A. Baudouin puso alegremente al frente de su edicin
del Pamphilus (Pars, 1874) el siguiente ttulo: Pamphile
ou l'art d'tre aim. Comdie latine du x siecle (!!).

En el siglo transcurrido desde entonces la investigacin


bibliogrfica ha aportado datos muy concretos sobre el
problema. En primer lugar cita Morawski 8 los Enseigne
ments de Robert de Ho, tratado compuesto entre 1192
y 1204, cuyos versos 1017-1022 corresponden a los
vv. 117 y ss. del Pamphilus. Otro autor, Odo de Ceri
tona o Ciringtonia, escribe alrededor del 1200 un

7
8

O. c., pgs. 13, 14 y 20.


O. c., p. 14 y sgtes.

Liber

23

fabularum; ahora bien en una de sus fbulas9 se cita


el verso 124 del Pamphilus:
Et quandoque nocet omnia uera loqui.
Esto nos lleva a finales del siglo xu. Por otra parte
no ha de remontarse mucho en el siglo xu, pues Alejan
(1157-1217), que hacia el ao 1180 redacta
dro
una lista de los autores ledos y explicados en Pars, no
cita todava el Pamphilus. De estos y otros datos que
nosotros omitimos, puede concluirse, muy verosmil
mente, que la composicin del Pamphilus ha de situarse
en los dos ltimos decenios del siglo XII.

Neckham

DIFUSION Y PRESTIGIO
DEL PAMPHILVS DE AMORE
En Francia aparece la primera cita tomada del Pam
philus en 1124, segn la opinin ms comn, o, como
quiere Morawski, en 1212.1Q Se halla en el Graecismus
de Ebrardus Bethuniensis, que nos transcribe el v. 619 de
nuestro poema:

O Deus, in quantis animus uersatur amantis!


10 La discrepancia cronolgica arranca de la distinta inter
pretacin del siguiente texto:
Anno milleno centeno bis duodeno

El texto es evidentemente ambiguo: hemos de referir el bis


a centeno ( = 1212) o a duodeno ( = 1124)? La segunda inter
pretacin sera incompatible con los datos que anteriormente
apuntamos.
Sealemos, incidentalmente, aqu que el Graecismus de Ebrar
dus Bethuniensis figura en el ms. 4245 de nuestra Biblioteca Na
cional (fols. 123-200); la existencia de este Ebrardus o Eberhar
dus o, segn el ms. de Madrid, Ebreardus, parece haber pasado
inadvertida hasta la fecha.
El Graecismus ha sido editado por Joh. Wrobel, Bratislava,
1887.
Para una exposicin general sobre el autor medieval, d. Ma
nitius, Geschichte der Lateinischen Lteralur des Mttelalters, III,
p. 747-751.
Condidit Ebrardus Graecismum Bethuniensis.

9 Es la titulada De duobus
socs, uno mendace et
alo
uerace y que corresponde al
.
nm. 27 en la ediClon
, de Herv1e
. ux,
Les Fabulstes latins, IV, p.
201_202_

24

25

Hacia mediados del siglo xm se le conoce en Inglate


rra, Francia, Italia, Holanda, Alemania y hasta en No
ruega.U
Aunque es nuestro pas quien dispensar a la famosa
obrita los mximos honores al incorporarla a obras maes
tras como el Libro del buen amor y la Celestina, no co
nocemos sin embargo referencias al Pamphilus hasta bien
(el manuscrito de Toledo, del si
entrado el siglo
glo XIII y, sin duda, el ms antiguo de los mss. del
Pamphilus, no es espaol de origen, sino italiano, como
la mayora de los fondos de Zelada).
En el cancionero de Baena, Fray Migir, coloca a Pam
philus entre los autores ms admirados de su poca:

XIV

Boe(io, Panfilo, Ora(io e Nas6n,


Tulio, Vege(io, Virgilio e Cat6n.
Morawski 12 hace notar que P amphilus estaba conside
rado en Europa no slo como poeta sino, adems, como
filsofo, y que a este ttulo se le citaba en los tratados
morales y didcticos. Concretamente se refiere Morawski
al Roman de Renart le Contrefait, donde Pamphilus est
asociado a Platn, Aristteles, Ovidio, Boecio y otros.
Datos similares encontramos nosotros en otra obra ms
relacionada con nuestra propia literatura. Aludimos al

Cicern, de Sneca, de Salomn, etc., aparecen cuatro


citas del Pamphilus con un total de nueve versos:

101 Gaudia semper amat iuuenlia uerba iuuentus.


335-338 Principium finemque simul prudencia spectat,
Rerum finis habet crimen et omne decus.
Verbi principium, finem circunspice uerbi
Vt melius possis premedita!a loqui.
465-466 T emperet ergo tuum pondus et prudencia
fletum.
Terge tuas lacrimas; prospice quid facias.
769-770 Vt grauiter doleat non pertinet ad sapientem,
Cum dolor ad Dominum premia nulla ferat.
Hemos transcrito los versos, sin contentarnos con re
mitir a nuestra edicin, para que el lector pueda com
probar, en estas citas de memoria, variantes desconocidas
de la tradicin manuscrita.

Lber de Dimna el Kalila ... translatus ... per Raimun


dum de Biterris ... de ydiomate ispanico in latinum anno
Dom_ini 1313. En la introduccin a la obra, ent e sen

_ (el autor de los dsticos), de Ovidio, de


tenctas de Caton

11
12

26

Cf. Morawski, o. c., p. 16.


O. c., p. 17-18.

27

TRANSMISION ORAL DEL PAMPHILVS


EN LA EDAD MEDIA
En nuestra opinin es fundamental para entender el
estado en que nos ha llegado el texto de Pamphilus ad
mitir una intensa y rpida difusin oral de la obra entre
los siglos XII y XV.
Acabamos de ver cmo circulaban los versos de nues
tro poema entre las auctoritates, donde el poeta Pam
philus (! ) alterna ya sea con los grandes poetas como
Virgilio, Horacio, Ovidio, etc., ya sea con las mximas
figuras del pensamiento filosfico y moral como Scrates,
(Dionisia) Catn, autores bblicos, etc.
Otra prueba inequvoca de la difusin oral nos la
suministra Guiraut de Calanson que, en su Ensenhament,
echa en cara a un juglar su incapacidad para recitar de
Pamfili. Este dato permite asegurar que nuestro poema
formaba parte del repertorio de los trovadores entre los
aos 1212 y 1215.
Difusin a la vez oral y escrita fue la de las escuelas.
Los testimonios que acreditan la inclusin del Pamphilus
en los programas escolares no dejan lugar a dudas. Dos
autores son particularmente explcitos: Eberhardus Teu
tonicus o Alemannus, en su Laborintus, y Rugo de Trim
berg en su Registrum multorum auctorum; ambos inclu-

28

yen a nuestro poema entre las obras ms ledas y estu


diadas en la edad media. En la Bibliotheca latina mediae
et infimae Latinitatis de J. A. Fabricius, reedicin de
1962, s.u. Eberhardus Bethuniensis - Fabricius no
distingue al Eberhardus del Graecismus y al Eberhardus
del Laborintus - puede leerse una curiosa composicin
en dsticos elegacos, que Fabricius atribuye a Eberhar
dus Bethuniensis, pero que deben colocarse en la esfera
del Laborintus; los dsticos en cuestin, autntico plan de
estudios en el medioevo, sealan los poetas que han
de leerse en las escuelas para impartir una enseanza
adecuada a la capacidad infantil (Viribus apta suis pueris
ut lectio detur). El Pamphilus ocupa en dicho programa
el quinto lugar entre los numerosos autores recomen
dados.
Y, por ltimo, no carece de inters, en el mismo sen
tido, una prohibicin de Oxford/3 segn la cual deben
desterrarse de sus escuelas autores como Ouidius de arte
amandi, Pamphilus de amare y cualquier otro escritor de
la misma harina (eisusdem farinae), por ser peligrosos
corruptores de la moralidad juvenil. Evidentemente tal
prohibicin no hubiera tenido lugar si la lectura de los
mencionados autores no fuera usual en las escuelas.
El Pamphilus se convirti muy pronto en texto escolar,
y a su condicin de texto escolar debe sin duda nuestro
poema su excepcional fortuna. Los estudiantes copian,
leen, traducen, comentan y recitan los 780 versos de la
obra. Algunos llegan a dominar la materia con tal maes
tra que se atreven a ampliar ocasionalmente el texto;

13 Wood, Antiquitates Universitatis Oxoniensis, col. 3 b;


cf. ibdem col. 4 b.

29

el caso ms notable- aunque no el nico, ni mucho


menos- de estas interpolaciones se halla en la escena
de la violacin (681 y sgtes.), escena demasiado escueta
para el gusto de cierto sector estudiantil en los ejemplares
ad usum. As nos explicamos las aadiduras de ciertos
manuscritos en este punto: 3 versos en M, 22 en GN, 24

en V, 34 en K. Este ltimo cdice (= ms. 1634 de


Copenhague) merece especial mencin; su mala letra re
vela inmediatamente que no se trata de un copista pro
fesional; pero, adems, su autor, Didericus, nos dice
explcitamente que es un estudiante (scolaris diotzesis
verdensis); su texto es el normal en 681 y sgtes.; pero
ejercita su vena potica al final de la obra, es decir tras
el verso 780, antes de cerrarla con el expliciten que nos
consigna su nombre y profesin.
Ms adelante nos referiremos a otros manuscritos con
traducciones o adaptaciones evidentemente escolares
tambin mencionaremos ciertas ediciones que, por el co
mentario adjunto, estn destinadas a servir de manual
de clase.
Ahora vamos a centrar nuestra atencin con ms de

tenimiento en una obra maestra de la literatura espaola:


el Libro de buen amor. Si gran inters tiene el Pamphilus
para los estudiosos del Libro de buen amor, ste a su
vez puede ser de la mayor utilidad para quienes nos in
teresamos por la historia del Pamphilus.
El Arcipreste de Hita es una excelente muestra del
conocimiento que, desde el siglo xm hasta principios
del XVI, tenan del Pamphilus las personas cultas de toda
Europa. Lo que es excepcional en el Libro de buen
amor y exclusivo de la incomparable personalidad de su
autor,
30

es

el talento con que ste supo aprovechar unos

conocimientos comunes, adquiridos en la escuela, sin caer


en la mediocridad y vulgaridad de otros escritores ms o
menos coetneos que, con el mismo bagaje literario, in
tentaron empresas similares.
Veamos cmo opera nuestro Arcipreste con relacin al
Pamphilus. Sabido es que todo el poema latino- in
mensamente mejorado, dice M. Pelayo- est incluido
en el Libro de buen amor. La comparacin entre el poe
ma latino y el poema castellano podra establecerse pues
en toda su extensin para ver cmo los 780 versos latinos
se convierten en unos 1200 versos bajo la pluma del
autor castellano (estrofas 585-890).
Pero no es ahora el momento de establecer ese pa
rangn sistemtico y exhaustivo. Como sencilla pero clara
muestra, nos limitaremos a una comparacin parcial a la
que nos invita Menndez y Pelayo.H Sin embargo tam
poco haremos la confrontacin con la finalidad que Me
nndez y Pelayo nos propone: Comprese- nos dice
los versos correspondientes del Pamphilus (505-516) y
se ver cunto los mejor el Arcipreste. Esta nota de
Menndez y Pelayo sigue a la cita de las coplas 806-812
del Arcipreste, coplas ante las que el polgrafo queda
admirado por el espritu potico que las envuelve y sobre
todo por la profunda y fina caracterizacin psicolgica
de doa Endrina (=la Galatea del Pamphilus).
Aunque compartimos la admiracin de don Marcelino,
aunque reconocemos la mgica transformacin de la
pobre comedia latina por obra del prodigioso talento
potico del Arcipreste de Hita, nosotros no pretendemos
ahora subrayar la superioridad del poema castellano sobre

14 O.

c., p.

264-266.
31

su humilde modelo latino; nuestro objetivo es ahora


llamar la atencin sobre algunos procedimientos de es
cuela 15 observables en la imitacin-traduccin castellana,
procedimientos utilizados a veces exactamente del mismo
modo por otros traductores-imitadores del Pamphilus,
aunque sin asomo del talento y maestra que caracte
rizan al gran genio castellano del siglo XIV.

VERSOS DE NUESTRO ARCIPRESTE


Y SUS CORRESPONDENCIAS, CUANDO EXISTEN,
CON LOS VERSOS DEL PAMPHILVS
(nmeros de la derecha)
806. Madre, vos non podedes conocer o asmar
=505
si me ama la duea o no me quier amar?
Que quien amores tiene non los puede encelar: = 506
en gestos o en sospiros en color en fablar.
807. Amigo, diz la vieja, en la duea lo veo
que vos quer e vos ama e tien de vos deseo;
quando de vos la fablo e a ella oteo
todo se le demuda: el color el asseo.

808. Yo a las de vegadas, mucho cansada, callo,


ella me diz que fable, que non quiera dexallo; [ = 514
fago que non me acuerdo?: ella va comen9illo,
= 508
yeme dulcemente. Muchas seales fallo.

1 J. Corominas, en su edicin del Libro de buen amor


(Madri, Gredos, 1973), nos dice en repetidas ocasiones que la

adapn del Pampbilus debe ser obra de juventud realizada


posiblemen:e como ejercicio escolar,. (d. p. 280 y 324). Todo
.
nos parece mdicar que efectivamente as es.

809. En el mi cuello echa los sus braos entramos:


ass na grand pi en uno nos estamos;
[ = 509
siempre de vos dezimos, en l nunca fablamos;
quando alguno viene otra razn mudamos.
810. Los labros de la boca timblanle n poquillo;
[= 513
el color se le muda: bermejo e amarillo;

32

33
3.

P'D11lo o

el arte 4e ame.r

el coran le salta, ass, a menudillo,


apritame mis dedos con los suyos, quedillo.

811. Cada que vuestro nombre yo le est deziendo,


[
otame sospira e est comediendo;
aviva ms el ojo ,t; est toda bulliendo:
parece que convusco non s estari dormiendo.

= 511

812. En otras cosas muchas entiendo esta trama;


ella non me lo niega, ante diz que vos ama.
Si por vos non menguare, abaxarse ha la rama

= 516

e vern do!!_ Endrina,

si la vieja la llama.

739. el da que vos nacistes fadas alvas vos fadaron,


que para esse donaire atal cosa vos guardaron.
824. Seora Rama, yo

que las mis hadas negras

(que por mi mal vos vi'


non se parten de m!)

618. Con arte se quebrantan los coraones duros


tmanse las cihdades, derrhanse los muros
'
caen las orres altas, lse pesos duros;
por arte Juran muchos, por arte son perjuros;

=83-S4

619 por arte los pescados

e, los piedes enxutos,

se toman so las ondas

corren por mares fondas;

[=85
=86

Ante la confrontacin de los textos propuestos saltan


_
a la vlsta los hechos siguientes:

a) Hay cambios en la ordenacin de los versos: los


_
vers ? latmos 508, 509, 511, 513, 514, aparecen en la
ve to castellana en
orden 514, 508, 509, 513, 511.

34

gran mayona de los versos traducidos

estn

vertidos al castellano muy libremente: la traduccin es


normalmente aproximativa.
e) Hay versos del original latino (507, 510, 512) que
no tienen correspondencia en castellano; el Arcipreste
despreci su contenido.
d) Viceversa: son mucho ms numerosos los versos
castellanos sin correspondencia en el original latino: el
Arcipreste se complace en parafrasear o amplificar, a
manera de comentario, las ideas que ms le gustan.
e) Distancindose mucho ms de su modelo, y hasta
apartando de s el original de un brusco manota
zo16 (d. coplas 739 y 824), el Arcipreste campea por
sus respetos para aludir a Costumbres, ideas y supers
ticiones, enteramente ajenas al Pamphilus.l7 Y aqu, al
lado de las breves muestras apuntadas, cmo no recor
dar las parbolas que el Arcipreste pone en boca de
Trotaconventos, como el Enxienplo de la abutarda e de
la golondrina (coplas 746 y sgtes.)?
/) Slo en contadas ocasiones (coplas 618 y 619)

procura el Arcipreste ceirse al texto latino y reflejar


bastante fielmente a su modelo, pero, aun entonces, lo
traduce con tal bro que parece original, dice Menndez
y Pelayo con evidente satisfaccin.
Nuestro Arcipreste es radicalmente incapaz de ate
nerse a la letra. La traduccin, decimos hoy con Ma
rouzeau, ha de ser tan literal como sea posible, y tan
libre como sea necesario. Ante esta doble y difcil al
ternativa, al Arcipreste -como era lo corriente entre
los llamados traductores de su poca -no le preocupa

16
17

J. Corominas, o. c., p.
M. Pelayo, l. c.

326.
35

ni poco ni mucho la primera limitacin; siempre desbor


da a su modelo por algn sitio. As los tres primeros
versos de la copla 618 corresponden con bastante exac
titud a 83-84 latinos por el lado del contenido (con
leves ampliaciones!), pero no por el lado de la forma,
ya que el Arcipreste se deshace, en su traduccin, de la
anfora ars . .. arte ... arte del poema latino. Pero, acto
seguido, se apodera de la figura retrica que pareca
desechada, para embellecer un verso aadido por cuenta
propia:
Por arte ;uran muchos, por arte son periuros.
Y este por arte .. . por arte del verso inventado
enlaza con otro por arte que viene a continuacin
tanto en el verso castellano como en el latino; de este
modo se restablece la anfora cuatrimembre, pero en
condiciones distintas en cada lengua.
De los 38 versos citados del Arcipreste, slo los dos
ltimos responden prcticamente a las exigencias de fiel
traductor segn nuestros criterios actuales:

Por arte los pescados se toman so las ondas,


Et los piedes enxutos co"en por mares fondas.

El adjetivo aadido fondas, aun ante la fra tc


nica de hoy, puede perfectamente disculparse ... por
tratarse de una traduccin en verso, con sus elementales
servidumbres de rima.
Decamos hace un momento que el Arcipreste de Hita
trabaja sobre una base de conocimientos comunes en la
Europa de entonces y utiliza procedimientos igualmente
comunes en su poca.
La mejor prueba de esta comunidad cultural la baila36

mos en un autor francs, muy cercano cronolgicamente


nuestro Arcipreste. Nos referimos a Jean Brasdefer,
autor, a principios del XIV, de la obra Pamphile et Ga
late, considerada como una traduccin del Pamphi
lus la traduccin es ciertamente sui generis, ya que los
78 versos del poema latino se convierten en unos
dos mil versos franceses.
Su editor moderno, Morawski, confronta textos de
Brasdefer con los originales latinos, como acabamos
de hacerlo nosotros con la adaptacin castellana.
Pues bien, he aqu las conclusiones de Morawski 18
con relacin al modus operandi del traductor francs.
El lector, con los datos que acabamos de suministrarle,
podr comprobar con qu rigurosa exactitud se aplican
dichas conclusiones al modus operandi de nuestro Ar
cipreste: El autor da la impresin de alguien que ta
duce de memoria una materia que conoce a fondo, ana
diendo, entremezclados, los comentarios escolares y las
reflexiones que le sugieren determinados pasajes... Se
deja arrastrar por su imaginacin, desarrollando un pen
samiento de su gusto (amplificacin) o aadiendo de co
secha propia (elementos nuevos), y el mismo juego se
repite una y otra vez. He ah cmo s lica la falta
de proporcin, las lagunas y la transpos<;- on de versos...
Admitiendo la hiptesis de una traduccton hecha de me
moria, se explica igualmente la fusin de varios discur
sos en uno solo...
Sobre la misma base comn se trabaja en Espaa
(adems del Libro de buen amor, recurdese la Celes
tina), en Francia (adems del Pamphile et Galate, hay

18

o. c., p. 17.

37

otras obras que mencionaremos luego}, en Italia (pin


sese en la traduccin veneciana y
en la Farsa di Pam
phylo in lingua thosca) y hasta en Noruega (d. infra,
apartado dedicado a las traducciones, adaptaciones y pa
rfrasis).
Y una caracterstica comn a todas estas producciones
es origen escolar: los autores son siempre clrigos
,
bachilleres o simples estudiantes ms o menos adelan

tados.

38

ESTILO
Uno de los aspectos ms significativos del floreci
miento de los estudios clsicos operado en el siglo XII
fue sin duda la retrica.
Se puede afirmar que los autores de las comedias se
servan de manuales de composicin y estilo, en los que
se describan los colores de la retrica.
Uno de estos manuales, d Ars uersificatoria, junta
mente con la comedia elegaca Milo pertenecen a un
mismo autor, Mateo de V endome, lo que no deja de ser
altamente significativo.
El autor del Pamphilus manifiesta una evidente in
clinacin a la descripcin retrica, por medio de la cual
pretende resaltar los caracteres de cada personaje.
Entre los procedimientos de estilo utilizados destacan
los diversos tipos de la repeticin de palabras.
As, encontramos la anfora, es decir, repeticin de
una palabra inicial ya entre verso y verso (vv. 391-392;
455-456; 549-550, etc.), ya entre dos dsticos elegacos
(vv. 451 ss.; 573 ss., etc.); la epifora, o repeticin in
termitente del final de un miembro o de un inciso (vv.
272-273; 315-317; 379-380, etc.); la paronomasia, o uso
de expresiones que contienen dos o ms vocablos de la
misma raz (v. 62: Unde, precor, precibus mitis desto

39

meis; vv. 1 40, 2 14, 437, 754); la anadplosis,


o reanu

clsica, del amor como un serVICIO militar: Imperium

dacin de la ltima palabra del verso


en el comienzo
del te (vv. 41-42: Hec mea transi
ecit

certis pre
cordta telts, / Tela nec inde queo ui remouere
mea; 9495; 207-208); la epanadiplosis, o repet
icin al final de
verso de la palabra inicial (v. 299:
Alter amat quoJ
amas, et quo petis hoc petit alter; 337).
Por lo que se
refiere a las figuras de los sonidos,
el autor del Pam
p ilus us e incluso abusa de las alite
raciones (vv. 187:
Szc multz multas multo temptamine
fallunt 278 345
437, etc.), Y sobre todo del homeote
leuton
la 'fo
de rima leonina, que es una de las
caractersticas de
comedia elegaca.

.
De las figuras gramaticales poc;lem.
gs citar el Min
ton, u omisin de conjUJlcioaes o pat
tru)as de>unin
entre varios miembros de fraSe (vv.
707-.,.70fY:3..,tes
caro
uultusherilis, / Verbt,tla ctm
s,
basta gata, WCIIS ); el polisndeton,
o coordinacin de
una sene de elementos en la frase
o de frases mediante
la
de partcU}as unitivas (vv. 367: Et
gemn
et probttas et forma decens u ritiSque,
44, 157, 359);
y
el zeugma, es dear, cuando un
mismo tr
mmo, frecuentemente un verbo
, lleva dos acepciones di
ferentes (v. 156: Nec mea mens mec
um, nec mea uerba
manent).

Veneris fac, dum sua miles haberis.


Otra figura es la metonimia, que consiste en designar
una cosa con el nombre de otra, con la que tiene alguna
conexin externa. Gaudia, onus dulce piumque (vv. 665666) sirven para designar a Galatea; sapiencia (v. 183)
aparece en el sentido de sabio; thorus (v. 472) y teda
(v. 405) en el de matrimonio.

ocul_i,

cida,

n
te
La

tltetfora es empleada

en la obra diram
os

en exceso. Como ejem


plo podemos cltar
en el sentido de herida

plag

40

fu

pr

nuestros pensamientos y nuestras palabras, y no lleva


mos a la prctica todo cuanto prometemos).

1uev. ;

de amor ignis {Vv


06 456

549, 581, 588, 634 ) com


dor
o llama e amor,
e
g
o, ' ar
atJl()I'()s()
11-fHUTima
( v. 633 ) con el de lla
ma de amor.'
.J
ar
or (v. 663 ) con el de
sed de amor
otro lugar (v. 635 ) ap
arece la
metfo
comentemente utilizada
por la elega lati
na de

Otro procedimiento muy importante en el estilo del

Pamphilus es el de las comparaciones, que las toma


frecuentemente de las cosas marinas (vv. 149-150), pero
tambin del fuego del hogar (vv. 261-262) o de las ma
dres y sus hijos (vv. 487-490); y sobre todo de los pro
verbios, expresin de la sabidura popular y que sin duda
ha tenido una parte muy importante en su enorme difu
sin (vv. 467-468: La inmensa indigencia suscita enor
mes bros y no pocas veces agudiza el ingenio del hom
bre; 525-526: Con frecuencia hay contradiccin entre

4l

termine en monoslabo, siendo muy pocos los casos en


que esto sucede en el Pamphilus (vv. 1 14, 166, 170,
172, 176, 240).

Respecto a la palabra final del pentmetro el Pam


philus sigue tambin las reglas de los elegacos romanos.
PROSODIA Y MTRICA
La prosodia del Pamphilus viene caracterizada funda
mentalmente por la vuelta a los principios de la proso
dia latina clsica basada en la cantidad de las vocales.
El poeta evita en todo momento el hiato y no per
mite la elisin salvo una sola vez (v. 32).
Cuando una palabra acaba en vocal breve y le sigue
otra palabra que comienza por muta cum liquida o por
sp-, st- no se efecta alargamiento de la final breve.
El instrumento mtrico del que se sirve el autor es
el dstico elegaco, compuesto de dos versos dactfficos, el
hexmetro y el pentmetro.
As como en la prosodia se observan muy pocas faltas
o irregularidades respecto a la de la poca clsica, otro
tanto podemos decir del dstico elegaco.
Prcticamente inexistentes son los encabalgamientos
entre dsticos e incluso entre hexmetro y pentmetro.
La cesura ms frecuente del hexmetro es la pente
mmera, sola o bien acompaada de la trihemmera o de
la heptemmera.
En los pocos casos en que falta la pentemmera es sus
tituida por la combinacin de trihemmera, trocaica y
heptemmera.
El pentmetro es tratado de manera muy parecida al
de la poca clsica. As se evita que el primer miembro
42

En efecto, se nota la ausencia del monoslabo final salvo


en dos versos, en que aqul aparece elidido con la pala
bra anterior (v. 32) o bien precedido de otro monos
labo con el que est fuertemente unido por el sentido
(v. 594).
Son predominantes las palabras bisilbicas, si bien,
igual que en poca clsica, hay tambin trislabas y cua
drislabas, aunque por supuesto en proporcin muy in
ferior en relacin con las primeras.

4J

LENGUA
Podemos decir que la lengua es en conjunto correcta.
No hay, pues, faltas propiamente dichas y, a lo sumo,
se puede hablar de desviaciones semnticas y sintcticas.
As el vocabulario es muy parecido al de la poca
clsica pero con algunas palabras en laS que se ha pro
ducido un cambio de significacin.
De este modo nos encontramos con bonitas (vv. 285,
403 ) en el sentido de bondad, auscultare (vv. 195 ,
220 , 287 ) en el de escuchar, census (v. 78) con el
valor de mercanca, manere (v. 134) con el de ser
o estar, causare (v. 242) creir, seducere (v. 605)
corromper, copia (vv. 50, 324) riqueza.
Entre las palabras de formacin tarda se encuentran
nouiter (v. 1.52), pertransire (v. 181 ), multociens (v.
441 ), inconfessus (v. 569).
Tambin el uso de homo (v. 176) con valor cercano
al impersonal se y el de inJe (vv. 42 , 43, 177, etc.)
como caso de un pronombre es propio de la poca tardfa.
Por lo que se refiere a la sintaxis hay una serie de
particularidades que le separan de la sintaxis clsica y le
acercan a la tarda.
As, la conjuncin quod (v. 553) se utiliza en vez de
una oracin de infinitivo con acusativo, y tambin en
vez delut (v. 249) completivo.
44

Las conjunciones concesivas quamuis (v. 294) y licet


(v. 569), e incluso cum (v. 754) con este valor, van se
guidas del indicativo en vez del subjuntivo, que es el
modo exigido en poca clsica.
Despus de los verbos contingo (v. 20) y moneo (v.
514) viene un infinitivo en lugar de ut con subjuntivo.
De todo lo expuesto se puede deducir que el autor
del Pamphilus ha acudido en gran medida a los recursos
de la retrica antigua; sin duda, se ha servido de algn
manual semejante al de Mateo de Vendome.
Por otra parte la mtrica, prosodia y lengua se adap
tan en general bastante bien a las reglas de la poca
clsica, aunque hay algunas particularidades tpicamente
tardas, pero en cambio muy pocos medievalismos.

NATURALEZA LITERARIA DE LA
OBRA
Es el Pamphilus una comedia que
se haya podido re
presentar? sta es la pregunta que
han formulado y tra
tado de contestar los distintos investigadores que se han
ocupado de la obra.
os, como Morawski y Evesque, niegan al Pam
phzlus la naturaleza de comedia
porque en el verso 71
hay una ruptura de la accin,
no lleva nunca el ttulo
de comedia y, en fin, por su form
a misma.
ara ambos estudiosos el Pamphil
us, a pesar de su
caracter drama'ti co, no es Cier
tamente una comedia sino
un a didctico vivificado
por medio del monlogo
o del dilogo.
Para otros, como Cohen,
ninguna de las objeciones
ropuestas lo suficientem
ente fuerte como para inva
li el caracter de com
que tiene el Pamphilus. Es
; Cohen cree vislumedia
brar la posibilidad de una ......
___. _
taaon pu'bli por uno
0 muchos personajes
o de una
reptaa.on r estudian
tes delante de un blico de
companeros Y baJo la direc

ci n del maestro p
Esta opinin conc uerda perf
- ectamente con la enorme
difus.6n de la ?bra tanto
oral como escrita. Pero
adems
se aus ta, tem
ancamente -hablando
al to que en
co
el Medievo se tiene
de la palabra'
o;wa, pues co

mienza mal, por la desesperacin de Pnfilo, y acaba bien,


con la unin de los amantes.
Podemos decir que es, dentro del gnero elegaco, la
que ms lograda forma dramtica tiene.
Con relacin a la comedia antigua romana introduce
algunas importantes novedades, entre las que destaca
sobre todo la aparicin de la alcahueta, la vieja subtilis
et ingeniosa, que media en los amores de Pnfilo y Ga
latea. El personaje masculino, el apasionado y fogoso
Pnfilo, es ligeramente distinto por su misma actuacin
libre de la tutela e incluso la direccin del padre, que
es como aparecen los enamorados en la comedia antigua.
Pero mayor diferencia, si cabe, establece Galatea frente
a sus congneres romanas, porque ella, si bien acta
condicionada por el temor a sus padres y por su mismo
pudor, es una persona libre, tiene una personalidad pro
pia y contribuye de una manera activa al desarrollo de
la accin.
El tema del Pamphilus de amare es eminentemente
ertico, escabroso a veces, a la vez que sencillo, pero
donde se trata de dar acogida y hasta cierto punto re
flejar el ambiente contemporneo, hechos que le separan
casi tajantemente de la comedia romana antigua.

46

:.

47

Al siglo XIV pertenece la llamada versin francesa


del Pamphilus: Pamphile et Galate par Jehan Bras-e
Fer de Dammartin-en-Goele.
Jean Brasdefer pretende ser un traductor fiel:

TRADUCCIONES, ADAPT
ACIONES
Y PARAFRASIS, MEDIEVALES
Y RENACENTISTAS
siglo XIII aparece ya en Ital a una
.
i
Pnmera traduccin del Pam
philus en dialecto veneciano.
A mediados del

Esta traduccin, as como


el correspondiente texto latino
-plagado de las faltas
ms groseras -est conservada
en el cdice Hamilton 390
(fols. 114-156) de Berlfn. El
tnanu to bilinge ha
sido editado por A. Tob

ler en
Archivto glottologico italian
o de Ascoli (9-10, 188586, pp. 177-255) bajo
el ttulo ll Panfilo in 1111tco ve

nezano col latino afron


te.

Esta traduc
ci n, en la que abundan
las int>t'hfetac
o
i nes errneas es, segn
r
,
su editor, un ensayo
. .
de prin':Ptante en estudi latinos, realizad
o por algn joven
oto de noble familia
. , ensayo
copiado por una mano
.
hahbil ser mostrado a
los padres y amigos, sin que
ya stdo retocado po
r e1 maestro.
Al sio xm remonta i8uahnen
te una traduccin no
ega (ltlCOmpleta: corresponde a los
vv. 1-490). Tam
btn sta ha encontrad
o su editor (E K
oIbmg, BruchsC
uck ezne
. r altnorischen
-

Bearbeitung von Pamphilus


Germana, 23, 1887,
pp. 129-141).
poca soltura del
traductor hace pensar que
se trata
de otro ejercicio escolar.

:.an Galathea,

48

en

]e translate Panphile en letre,


Ou latins est, franois weil mettre.
Sin embargo esta promesa no se cumple; ya sabe el
lector (d. supra, p . 37) que Brasdefer no nos da una
verdadera traduccin, sino ms bien una imitacin o pa
rfrasis. La obra de Jean Brasdefer, aunque harto me
diocre est en la lnea que seguirn nuestro Arcipreste
o Fernando de Rojas. El editor de esta imita
de
cin francesa es]. Morawslri (Pars, 1917), a quien tan
tas veces hemos citado en estas pginas.
Finalmente, Becker, el ltimo editor del Pamphilus,
cita (p. 132) otra traduccin francesa, annima, que re
montara a finales del XIV o principios del XV.
Entre las parfrasis o imitaciones, fuera de Espaa,

Hi

sealemos:

a) Un Livre 'amours, de autor discutido, obra

cada al rey Carlos VIII de Francia, de la que se publi


caron dos ediciones con el texto latino en margen:
en 1494 (Pars, Antoine Vrard) y otra en 1545 (Pans,
Jeanne de Marnef).
.
b) Una farsa italiana, en dialecto toscano, ra t
Damiani re
Pamphylo in lingua thosca, obra de
en la misma
editada
y
1518,
el
en
Siena,
en
presentada
ciudad el ao siguiente.

ano

dad

li
Frente a esta produccin de insignificante
teraria y que actualmente slo conocen los eruditos. se

49

alzan, como obras maestt


,
as de1 mas
perman

ente inters
general y como ver
daderas joyas de cual .
qwer literatura,

las adaptaao
nes espano
_ las del Arcipr
este de Hita y d
bachiller Fernando
de Rojas.

LA DIFUSiN .MANUSCRITA DEL

PAMPHILVS

La mejor informacin que hasta hace poco exista


sobre los manuscritos dd Pamphilus era la ofrecida por
J. Rolland.19 Ahora la obra de Rolland y, por supuesto
cualquier otra bibliografa sobre d tema, es ya intil
desde la publicacin, en 1972, dd libro de Becker:

Pamphilus, Prolegomena zum Pamphilus de Amore und


kritische Textausgabe. Becker dedica 1 13 pginas al es
tudio de los manuscritos dd Pampbilus. Conoce y cola

ciona nada menos que 59 cdices completos (natural


mente este calificativo de completos no excluye la
omisin ocasional de algn - o algunos - versos en mu
chos de ellos).
Resea, adems, 65 manuscritos que nos han conser
vado parte dd texto; en este grupo figuran los Flori
legios, colecciones de versos y sentencias proverbiales,
etctera, y los mss. mtilos.
En un tercer apartado se refiere Becker a 26 cdices
ms que s6lo conocemos por referencias bibliogrficas
y que actualmente hemos de dar por perdidos.
Sumados pues los tres grupos, la lista de cdices dd
Pampbilus alcanza los 150 nmeros.

19 J. Rolland, Les origines latines du thatre comique e11


France, Pas, 1927, pp. 139-156.

Nosotros utilizaremos 15 manuscritos para estable


cer
nuestro texto; entre ellos hay un florilegio ya tenido en
cuenta por nuestros predecesores : el Parisinus 15155
,
de mediados del siglo XIII, al que asignaremos
la si
gla F.
Este Florilegio, juntamente con otro
P(arisinus) el
8430 , del siglo XIV, han sido considerad
os por Ev que
Y_- tericam te - por Becker
como testimonios excep

oonalmente unportantes y de mayo


r peso incluso que
todo el resto de la tradicin.
Nosotros admitimos que ambos Pari
sini deben :figurar
entre los manuscritos ms respetable
s del Pamphilus,
pero nos m
un crdito tan excepcional como
SC: ha cho: los situamos entre los mejo
res, pero a corta
distanoa de los dems. Ni F, ni
P, ni FP unidos tienen
el monopolio de las mejores
lecturas. El propio Becker,
como veremos, opera en la prc
tica con un criterio ms
cercano al nuestro que a sus prop
ios principios tericos .
Ms adelante volveremos sobr
e el tema para dar la
.
co de los manuscritos
existentes, su localiza
croo, sus stgnaturas en las
respectivas bibliotecas, etc.

es'

li

EDICIONES
Hemos contado unas 40 ediciones del Pamphilus an
teriores a la nuestra. Algo ms de la mitad de ellas son
incunables.20 Esta proliferacin de incunables es una
nueva e inequvoca prueba de la enorme popularidad
del Pamphilus hasta finales del siglo XV.
La historia de las ediciones del Pamphilus presenta
todava bastantes puntos oscuros. Los problemas plan
teados arrancan de circunstancias varias: a) La mayora
de las veces escasean los ejemplares y stos son por lo
tanto de difcil localizacin. (En este sentido es suma
trabajo de Becker, por indicamos las bi
mente
bliotecas y signaturas de los ejemplares que l conoce. )
b) Alguna s impresiones tan slo son conocidas por
referencias bibliogrficas.
e) Por ltimo son bastantes las ediciones localizadas
que carecen total o parcialmente de datos tipogrficos
para su identificacin.
La bibliografa francesa (Baudouin, Rolland, Evesque)
cita como edicin princeps una publicada avant 1470,.

til el

20 Cf. J. Rolland, o. c., p. 16.5-166; F. G. Becker, . am


philus: Prolegomena %#1trl P(lfllpbilus de Amare un lerituche
Textausgthe, Dsseldorf, 1972, pp. 12.5-131.

52

(p? ) en Billom (Puy-d


e-DOme ) par les
rot

soms

de Jean
aux frais d Antome Bar
reau. Es una edici6n un
'
tanto' f tasma, por no
conocerse actualmente nin

guno
de sus eJemplares Be
cke: no la mcluye en su

repertorio de edi .o s 'epert


no que encabeza con las tres
: :
impresion
Colorua (1471 Y 1473). Sin
embargo las r
as

a la obra de Jean Prot nos


.
p suficten
temente claras para admitir
la como editio
pnnceps, aunque no ante
rior al 1470.
.
El texto de la edici6n
prz ce s paso a suc
esivas ediclones posteriores com
n_
0 Ias stgute
ntes:

:; :
::=

a) Pamphilus de amore
cum commento famtan
.
. nout-.
ter tmpressus ( Pars
1499), obra del
maestro ptette 1e
Dru por encargo del
librero Clau.o Jau
mar. Adems
de la particularidad
del comentarto, ha
de sealarse'
como pvecedente segu.
.
tdo otras veces la divtst
"6n en actos
Y escenas.
'
b) Pamphilus de am
ore cum commento fam
iliari recenter ac uigilanter
imp
en , 150 )
(
e) Pamphile ou l'art

, .
.
azme, comedte latzne du
X" siecle par A B
a doum ( P s, 187 .
ar
4)

. .
d) Esta' lttm
a ha stdo a su vez rep
roducida en Espaa
por Menndez y r,
nayo co
mo pe'ndice a su edici6
La Celestina (final
n de
.
del tomo I Vtgo
, Eugenio Krapf,
1899-1900 )
.

';s;
.

21 Entre ellas

ha de citarse una
!lota de D. Fernando Co
su &gistrum Libroru
ln

n?ta da por Bonilla Y San Mar


;4'!
-de la EtLui Media: el Liber

com'
PII11Iphi/i ( Bol
etn de la

tln en

su estudio Una

p . 402).
54

.......:rma

de la Historia., 70,
1917,

Tras la edici6n princeps vinieron las tres de Colonia


ya mencionadas (aos 1471 y 1473); siguieron en orden
cronol6gico dos ediciones romanas en 1474, otras dos
de Utrecht en 1475; a los mismos aos parece remontar
una de Npoles. En los dos ltimos decenios del xv y
primeros aos del XVI proliferan las ediciones en Fran
cia, Italia, Alemania. En Espaa s6lo podemos citar
una edici6n incunable del Pamphilus: la de Zaragoza
( 1481 ? ), en cuya biblioteca universitaria se conserva un
ejemplar.22
A partir del segundo decenio del siglo XVI cae el Pam
philus rpidamente en general olvido. La edici6n aisla
da, a principios del XVII, de Melchor Goldast sirve para
asestar el golpe de gracia al Pamphilus y a otros opscu
los medievales similares, asociados despectivamente en
el mismo volumen bajo el ttulo general de Ouidii Na
sonis Pelignensis erotica et amatoria Opuscula. El Pam
philus ocupa las pginas 75-105, y su ttulo es Pamphili
Mauriliani Pamphilus, siue de arte amandi elegiae. La
obra de Goldast vio la luz en Frandort, ao 1610.
A partir de esta fecha se produce un gran vaco en
la labor editorial, vaco que nos lleva ya al ao 1874,
en que aparece la anteriormente citada obra de Bau
douin.
En los cien aos transcurridos desde entonces vuelve
a recobrar inters el Pamphilus, como lo demuestra la
publicaci6n de las seis nuevas ediciones o reediciones que
median entre la de Boudouin y la nuestra.
La caracterstica comn a todos los investigadores del
22 a. F. Vindel, El arte tipogrfico
siglo XV, tomo IV, Madrid, 1949, p. 38.

en

Espaa dur1171te el

55

ltimo siglo es la de
volver al pamphilus
, no
por una
renovada admiracio
n ante unos mritos
intrnseco
'
.
s post"blentente med
sm po reconocer
el inters bistrico del
. ?
ttv
este sentido el pro
ceder del Y
o

yo, que reproduce la


edicin de Baudou.....
;... como apendice
ilustratt.vo a su edicin de La eelest .
zna.
Tambin tienen
inters
o dialment
e his
. trico las
siguientes edicio
nes del
us, que no son
phil
pamente - edicron
- pro es del p
amphtzUS, ya que
lo que
editan es a ustvam
ente, uno u otro
de los manuscritos
existent.
Nos referimos a
estas obras:
A. Tobler, ll Panfilo
in antico venezta
no col latino a
/ronte (1885-1 88
6)' cf. supra, p. 48.
.
.
Ulri
J
ch, Pamphilus: Com
. a
a 1 gzac
ex codice Turic
Medioaeualis
:
ensi ( 1893)
ce
de Zurich lleva
en nuestra edicron la
cdi
stgla s. su t
exto es inferi
.
de U, con el cual est -t._
or al
es
ente emparentado.
JaiD.
A. Bonilla Y San
p '
com:dia latina de la
Edad Media: El L
ber
ilt._ Boniila reproduce
texto del ms. de
el
Toledo
su correspon.
diente traduccin
de
paado
m
' .28
castellana
Y as llegamos ya,
cronolgicamen
te a las edicrones
de nuestros
.
.
Predecesores .inmedia
tos, Evesque Y Becker
a quienes hemos
'
de Prestar especial
atenci6n.

oc;s
== ;:
=
,

el

.Jar:

.
Mardn
'::

23 a. &letfn

pp. 395-46
7.

56

de 1a a. "-.l.-
-

de la

Histott, 70, 1917,

LA EDICION DE E. EVESQUE
La comdie latine en France au XIIe siecle, tomo 11,

pgina 181 y sgtes.,. Les Belles Lettres, 193 1.

l. Salvo para un cierto nmero de versos en los que


el editor francs se ayuda de un Florilegio (ms. Parisi
nus 15155, siglo XIII ) y del insignificante fragmento (los
38 primeros versos) de otro Parisinus del siglo XIV (el
8509 A), Evesque slo utiliza dos manuscritos comple
tos, a saber: el Parisinus 8430 , del siglo XIV, que le
sirve, segn dice, de base hasta para la ortografa; y el
Leydensis (Lipsii 51 , siglo XIV) como representante de
todos los dems manuscritos de su stemma.
2 . Estos testimonios, dice, son ampliamente suficien
tes para establecer el texto.
3. Por lo dems el texto del Pamphilus es - para
Evesque - relativamente fcil de fijar; la sencillez de
su estilo, desprovisto de complicaciones, le habra sal
vado de las deformaciones habituales en obras de gran
difusin.
Nosotros, con los datos de 15 manusCritos a la vista,
no somos tan optimistas como Evesque sobre la facili
dad de reconstruir un texto seguro del Pamphilus.
l. Nos encontramos en mltiples ocasiones ante va
riantes igualmente aceptables e igualmente avaladas por

la tradicin manu
scn ta. Entonces no
nos resulta nada
fcil d .dirn s por
una u otra de tales

variantes
.
2
testtmoruos en que
se apoya Evesque no
son
suficientes y estn
m l .os de agotar
Y representar el
conjunto de la tradi
cron. eremos que en
su propia edicin hay numerosas
.
lecturas que no se
hall
an en runguno de 1os mss. en
han
que pretende fundar
se. '-.zDe dnde
salido entonces?
3. El Parisinus 8430
no
erece tanto crdito como
le concede Evesque.
. . n o
Admttte
que su stemma codicum
sea fundado - Eves
que no dice ni
una palabra de su
fundamento
ms
hab
. ra que aceptar que el Parisin
us pesa
, r que cual
qwera otro ms. aisla
do
. no
tanto
mas . - que el conj
unto de la tradicron
: ,Y restante. E 1gual
.
mente su Leydenszs
no representa
1-..t
timamente a todas
las sucesivas rama
s de su esquema

4. Pero nuestra d
esconfianza con
relacin a la edicin
de Evesque sube
de punto cuando
pasamos a compro
bar la ro1acto,n de s
u manuscrito-base
Veamos. Son innume
rables 1os casos en que
el texto
de Evesque no coro
ade con P (su
.
Parzsz
nus ), ru se nos
dice de dnde ha
salido. (Evt.dentemente
de las ediciones
precrticas anterior
es . )
Como muestras d
taquemos alguno
s ejemplos partcularmente e
que en ellos
texto de Evesque esu Y
emos que el
,
r lta demas
de gratuito, amtrico
:

r:

'

1 ) Lecciones (corr
ectas)
de P (y de la m
ayora
de los c6dices).

29 precibusque

58

1 3 5 utrisque

Lecciones amtricas
de Evesque (y no
comentadas por l).

precibus
utriusque

202
213
214
513
576

quid
prohibebo
quisquis
palletque rubetque
hisque (uel hiisque)

quidquid
non prohibebo
quisque
pallet rubetque
hiis

2) Otro caso notable del curioso proceder de Evesque


se halla en el v . 69. Aqu el autor francs acoge nada
menos que dos conjeturas (iusta de Coen, y tum de
Dain); pero, despus de estas dos correcciones ( ! ! ),
el verso resulta amtrico. Cf. nuestro texto y los slidos
testimonios que lo avalan.
3 ) Si la actuacin de Evesque es incomprensible en
los casos anteriores, resulta todava ms extraa en los
vv. 2 1 5 y 217. En 2 1 5 nos dice explcitamente que adop
ta la leccin et honor est de P ( sin caer en la cuenta de
que tal leccin es mtricamente imposible). Pero la reali
dad es que P trae la lectura correcta: est et honor ( y no

et honor est).
En 2 17 Evesque escnbe con P ut tu (en lugar de
nuestro uel tu). Hay que adoptar uel tu (bien atesti
guado en los mss.), para alargar por posicin la segunda
slaba del satis precedente. Aqu Evesque sigue pues
fielmente a P, pero precisamente en un caso en que P no
puede tener razn (d. nuestro aparato crtico).
4 ) Hemos destacado esos diez ejemplos cuya ametra

confirma lo errneo - adems de infundado en nueve


de los casos - de otras tantas lecturas de Evesque.
He aqu ahora otras muestras de lecturas puramente
gratuitas e infundadas de Evesque, sin prejuzgar de su
acierto o desacierto, es decir lecturas que aparecen en
Evesque sin comentario y que no figuran en P:

Texto de Evesque:
8 certus

29 precibus

33
50
51
59

annuo
rogat
grandis
has
arsit
illa
reus
promere

60

81
90
111
130 tuum
135 utriusque

146 regnat

148 mea

sed
mea
inde
et .. . dolores
temptant

151
154
155
187

Texto de P:
tutus
precibusque
annue
rogant
uilis
nam
auxit
ipsa
suas
pondere
suum
utrisque
sedet
modo
et
nam

ire
sed . . . timores
fallunt

Y as sucesivaem nte.
Hay
todavfa. No pocas veces Eve
'

sque atrib.uye.
.
a P lecaones ..
trn.. m n.._,......
n..:
eluso las
. .as e m
acepta como texto
legitimo.
citado antes un buen ejemplo
(versO 215).
docena qw ahora en menos
de cien versos otra media
das
de lecturas falSamente atribuida
igualmente como texto clegfrimo s a p Y
del Pamphilus:

Nuestro texto:

556
591
604
616
643
653

atque dolore codd. (etiam P)


nil et michi codd. (etiam P)
hoc codd. (etiam P)

auxilii codd. (praeter P) exilii P


credis codd. (etiam P)
ecce codd. plerique (etiam P)

Texto de Eves
que apoyado, se
gn dice, por P:

absque labore
hoc et

michi

et
consilii
curas
ille

No eremos necesario seguir insistiendo. Las muestras


referidas nos permiten concluir: la obra de Evesque est
en la linea de las ediciones precriticas, a las que aade
una apresurada incursin a travs del ms. P, que, evi
dentemente, no colacion6 en serio y del que tom atro
pelladamente unas cuantas notas bien o mal copiadas
para montar la sombra de un aparato critico mil veces
equivocado en sus datos y sobre todo engafoso por sus
silencios. Decididamente una edicin como sta no me
recera figurar en la prestigiosa colecci6n Les Belles
Lettres.

61

LA

EDICiN

DE BECKER

Cuando ya estaba prcticamente concluido nuestro


trjo Y sentamos la satisfaccin de ofrecer
a los e&
tudiosos lo que pretenda ser la primera edici
n moder
na ! erdaderamente crtica del Pamphilus,

tuvimos co
nocuruento de la edicin de Franz G. Becker
: Pamphi

lus: Prolegomena zum Pamphilus de amore


und kritische
Textausgabe, Dso
seld rf, 1972 .

monumental edicin crtica nos deslumbr son


.
,
339 pagtnas
dedicadas a un texto de 780 versos; Becker
utiliza -:- al parecer exhaustivamente toda la tradicin
Esta

manuscnta.
Itamente nos reguntamos si nuestr
a propia
.
_ on,
. .p
edicr
con un dispoSittvo crtico tan modes
to &ente
al de Becker, mereca publicarse o
si era aconsejable
aprovechar sencile
lam nte el texto de nuestro inmediato
ecesor Y aadirle tan slo nuest
P
ra traducn
es
ci
panola.
Examinamos pues el trabajo de
Becker para decidir
nos. oY he aqu nuestras apreciac
o
i nes.
. l . El texto del Pamphilus queda inmen
samente me
Jorado en
reciente edicin. Han desaparecido todas
aellas evtdentes corpcio
ru
nes que sealamos en la edi
cron de Evesque; han desapare
d
ci o igualmente numero-

:Sta

62

sas lecciones que, sin excitar sospechas a la simple lec


tura, carecan de apoyo en la tradicin manuscrita.
2.0 Reconocido el positivo e indiscutible mrito del
trabajo de Becker, hemos de sealar tambin algunos
aspectos menos logrados.
a) En primer lugar su lujoso stemma codicum (d. la
reproduccin adjunta) es una brillante construccin teri
ca que slo muy parcialmente se adapta a la realidad.
Becker, siguiendo el conocido mtodo de P. Maas, busca
errores coniunctiui y e"ores separatiui para agrupar o
separar los mss. en familias. Ahora bien, como ya expli
c el propio Maas, este mtodo slo es aplicable y vlido
en el caso de una tradicin mecnica, y, evidentemente,
la tradicin del Pamphilus tiene muy poco de mec
nica: fue un texto de inmensa difusin inmediata, que
se aprenda de memoria en las escuelas, se citaba de me
moria y circulaba por va oral en boca de los juglares,
al uso, como ya sabemos. Ello ha dado lugar a inextri
cables cruces en la tradicin, razn por la cual no po
demos reducir a claro y rgido stemma la historia del
texto en cuestin.
Hemos de admitir ms bien una tradicin antigua en
estado lquido, segn expresin que Dain, siguiendo a
Vendryes, aplica a otras muchas obras medioevales; 24
ese texto fluctuante es el que nos ofrecen precisamente
los manuscritos ms antiguos del Pamphilus: los dos del
siglo XIII (nuestro Toletanus y el Berolinensis cod. Ha
milton 390) y algunos de la primera mitad del XIV (como
el de Madrid o el de Viena 303 ). Son los representan-

24 A. Dain, Edition des textes classiques. Thories et m


thodes,. en Association Guillaume Bud, Congrs de Nimes, 1932,
Actes du Congres, Pars, 1932, pp. 61 ss.
63

tes de la pnnuttva difusin precipitada y anrquica a


que nos hemos referido en apartados anteriores.
Consltese cualquier pgina del propio aparato cri
tico de Becker y se ver qu poca cohesin conservan
las pretendidas familias previamente establecidas en su

stemma.

No es ya extrao que Becker opere con 59 cdices


y no nicamente con los prototipos postulados por l ?
Y no es ms flagrante todava la contradiccin cuando
rechaza una lectura a la que apuntara claramente su
stemma? Si Becker fuera consecuente consigo mismo,
cuando PtPa ( = nuestros FP) estn de acuerdo en una
leccin admisible, tal leccin deberla considerarse como
legtima ya que PtPa representan ellos dos solos los dos
tercios de la tradicin (y de la mejor tradicin). Ahora
bien: hay casos en que PtPa (y, por si esto fuera poco,
reforzados adems por bastantes testimonios de la ter
cera rama) estn de acuerdo en una leccin admisible,
y no obstante Becker opta por una lecci6n slo parcial
mente atestiguada en la tercera rama:
469 hominis Becker (&ente a hominum de PtPa y de
8 testimonios ms de r consignados por el pro

pio Becker).

492 timet Becker (frente a puta/ de P1Pa y de 5 ms


de la rama r).

550 potest Beclter (&ente a nequit de PtPa y de 16


ms de r).

Resulta pues evidente que Becker. a la hora de teori


zar sobre la transmisi6n .del Psmphilus, supervalora enor

memente los mss PtPa; pero,


.. .

..

en

la

ptctica, destruye
6S

su stemma y destrona de su pedestal a los mss. 'en cues


tin. Nos hemos :fijado en algunas muestras especial
mente claras, pero en cualquier pgina de Becket podr
comprobar el lector que las familias de su stemma apa
recen con ms frecuencia disgregadas que unidas.
b) Bajando a puntos concretos del stemma codicum
de Becket, nosotros slo admitimos el parentesco inme
diato (y sin excesiva contaminacin) de ciertos subgru
pos de la gran familia A (d. stemma adjunto de Becker).
Son los siguientes: el subgrupo B (donde estn situados
nuestros SU = ZPr2 de Becker), el subgrupo Jt (donde
se sitan nuestros GN = ErW4 de Becker), y el sub
grupo T ( donde se sitan nuestros DRI = BuW W2
a
de Becker); sin embargo dentro de este ltimo
grupo,
en vez de separar a R (= Wa de Becket ) de DI (= BuW2
de Becket), nosotros aproximamos DR frente a
1 (d. 8.3,

157, 2 15, 255, 295, 483, 545, 569, 570, 712,


721 ).
Otro punto concreto en que discrepamos de Becket

es la situacin y valor de determinados


manuscritos,
entre ellos los dos cdices espaoles, a los
que luego
haremos referencia.

e)
edicin fue concebida, desde un principio,
C?mo selva entre los abundantsimos posibles mate
nales a utilizar pata su elaboracin : selecti
va en cuanto
a mss . : slo trabajamos con 15 cdices
;
y
select
iva tam
.
btn
en cuanto a variantes: en nuestro apara
to no figu
ran absoltamente todas las lecturas recogidas en ues
n
colactones; al confecnar
cio
el aparato hemos des
deado una pequea parte del material disponible ojal
:
hayamos despreciado tan slo lo verdad
eramente inttans
ceodente! La obra de Becker parece confirma
r el acierto
de nuestra seleccin entre los posibl
es manuscritos , ya
que entre nuestros 15 cdices hay
representantes prc-

Nuesu.:a

66

ricamente de todas las ramas que l establece (d. una


vez ms su stemma).
d) Con todo, podr observar el lector que algunos de
nuestros datos no figuran en la obra de Becker: ello
quiere decir que el aparato de Becker, evidentemente
mucho ms rico que el nuestro, tampoco es exhaustivo,
aunque una simple lectura d la impresin de serlo.
e) Tambin podr observar el lector, y no pocas ve
ces, contradicciones en los datos que positivamente ofre
cemos Becker y nosotros en nuestros respectivos apara
tos: ello supone distintas lecturas de los mismos testi
monios. En estos casos de contradiccin slo quien tenga
a mano los cdices podr juzgar si la razn est con
Becker o con nosotros. Hacemos constar no obstante
ci es antes
que hemos revisado las aludidas contradicon
discre
estas
de
muestras
Como
.
n s en ellas
de afianzaro
vos
respecti
s
nuestro
lector
el
tar
confron
pancias puede
aparatos en los versos 24, 78, 570, 614, 691 , 76.3, etc.
f) Sealamos, por ltimo, dos deficiencias en la edi
cin de Becker. La primera es la oscuridad en la redac
cin de su aparato critico: hace falta, para leerlo, una
atencin y una paciencia fuera de lo comn. Y aun as
dudamos que algn lector logre - por ejemplo - enten
derse en el aparato de Becker correspondiente al _ver
so 7 34 ( al que Becker dedica 12 lneas). La oscundad
es una constante con que tropezamos en cada pgina.
Si a esto aadimos la carencia frecuente del lema para
situar al lector la oscuridad es a veces insalvable incluso
avisado. Como muestras ininteligibles
el lector

del aparato de Becker, d. 193, 367, ete.


er proLa segunda de:ficiencia es metodolgica. Beck
as que
lectur
a
las
relacin
con
cede siempre ex silentio
petlos
,
con
men
te
positiva
,
apoya
adopta, es decir nunca

para

61

tinentes testimonios, las


lecciones preferidas y acogidas
cmo texto; slo seala
las lecciones discrepan
.
tes. Este
_
silena no nen
e inconvenientes y es

norma general de
los editores (nosotros
mismos la hemos seguid
o) cuando
la lectura adoptada est
bien y ampliamente atestiguada
;
pero cuando tal l
ectura aparece en
una ima minora
de testimonios, quin
acierta a deducirlos ent
re la ma
sa de testigos en jueg
o?
Por esta razn quedan como en
el aire y sin aparente
apoyo documental bastantes
lecturas de Becker. He aqu
unas cuantas mues
tras:

7 possu , _8 certus,
249 hec, 263 curis tan
m_
tis, 305 af
/ert, 444 ttbi, 448
istud, 478 carpet,
2
5
lab
1
ora, 574
nunc, 590 poscit,
606 potes.

El lector hallar en nu
estro aparato el apoy
o docu
men de estas lecturas
, tanto cuando las acep
tamos
tambtn nosotros como
cuando las excluimos de nue
stro
texto.
Condusi6n: Este examen
de
IIc:vado a que nuestro la obra de Becker nos ha
trabajo merece todava
pu..
blicarse ; sm ser ya la
primera edici6n

amos soado, espetamos que merezcamoderna que ha


todava la aten
a de los estudiosos
y contribuya efectiv
amente al
DleJor de
un texto tan adnrado

sado

Y tan l1Dportante
en el
ratura castellana.

desarrollo

en

el pa
de nuestra lite

NUESTRO CONCEPfO DE LA TRADICiN


DEL PAMPHILVS
Lo que nosotros pensamos de la tradicin del Pam
philus ya qued bastante claramente apuntado a lo largo
de toda la introduccin, y ms especialmente en las re
seas dedicadas a las ediciones de Evesque y Becker.
Aadiremos aqu unas ideas complementarias y algunas
precisiones nuevas.
Un texto tan divulgado, tan copiado Y editado, y,
sobre todo, UJi texto que se saba de memoria, carece
y XV. De
de estabilidad y fijeza en los siglos XIII,
aqu el estado inconsistente, fluido, lquido, en que
nos ha llegado.
.
Quien se adentra en la tradicin del Pamphlus se
pierde en el laberinto de variantes que se acumulan a

cada paso. Ciertos versos nos han sido transmitidos con


5, 8, 10 o incluso ms redacciones distintas: cf. 197,
199, 364, 640,. 650, 734, como ejemplos de los m
notables. Si no todas, la mayoria de estas variantes son
en principio aceptables. El adjetivo ta1ifica a un de
terminado sustantivo cambia hasta cmco veces de una
tradicin a otra, como acune en el v. 5""
En consecuencia nos parece imposible llegar a Una
clasifiCacin genealgica de los mss. del P(111tpbil.u. Se
69

han producido incontables interferencias entre los in


contables textos en circulacin (oral y escrita).
Ya hemos declarado nuestro radical escepticismo ante
el ljoso rbol genealgico de Becker; cualquier clasi
, fundada en determinada serie de errores alta
ficacron
mente significativos queda invalidada ante la considera
cin de otra serie de errores no menos significativos.
Para plasmar ad oculos nuestras ideas vamos a dar un
sencillo v odsto esquema grfico, al que no pretende
.
mos atnbmr nt la denominacin ni la categora de un
verdadero stemma codicum.
Pero antes hemos de dar algunas precisiones sobre los
dos manuscritos conservados en Espafia .

ToLEDO, Biblioteca del Cabildo, ms. 102-1 1 .

Pergamino; siglo xm; 79 folios, sin numerar; guardas


de
oel; 1 8 X 123 mm.; de 35 a 40 lneas por pgina.
.
Intctales,
capttales y epgrafes en rojo. Los folios 20-34 son
de mano posterior. Perteneci al Cardenal Zelada.
. El PamtJhilus ocupa los folios 63 r. a 73 r. (En los fo
li 1-62
el Lber de Ponto y el Remedium amo
ns de Ovidio; en los fols. 73 y sgtes. se transcribe el

an

Catonis equipollentia. )
El ms . de Toledo es un c6dice de buena factura exter
na. El escriba parece un amanuense profesional (algunas
partes son hov de difcil lectura por deterioro ulterior).
Pero hemos de reconocer que la calidad de
texto o,
s probablemente, del texto que tenia a mano para co
piar, -responde a lo que cabra esperar de su apariencia

su

y anttguedad.
ay bastantes pasajes sin sentido; muy notable, por el
em a .e plantea, es la palabra nitoni (644) en lugar

de drscitlrz; entre otras lecturas muy singulares , cf. 429

!f

70

s (por uelamen), 560


hescido (por hesito), 527 uelambe
flere), 619 annis (por
uellera ( por semina), 585 forte (por
animus), etc.
por tranSlos versos defectuosos ya sea

Son incontables
variantes inadmisibles, ya
posicin de palabras, ya por
so 734 queda en nus
por ambas cosas a la vez. El ver
a prosa, por tranSp051Cln
manuscrito convertido en pur
philus ante fores fuit.
de palabras: Cum tuus iste Pam
escnbir: Cum tuus
tara
Para restablecer el pentmetro bas
Cum tuus ante fores
Pamphilus ante fores o

iste fuit
Pamphilus iste fuit.

defectuosos tomados
He aqu otras muestras de versos
al azar:

29
128
170
206

usque resistere noli.


Ne michi sitis dura precib
us tuis usque.
dib
lau
Et pascant dominam
"e modo quere.
re/e
a
cur
est
Pluraque que non
us sit amor.
Quid sit mea res, quisue me

Etc .
stro aparato crtico muchas
(Hemos desdeado en nue
iramos ser exhaustivos,
lecturas del Toletanus si pretend
quier
stante ms espacio que
este ms requerira
ene.)
conti
textuales
s
ala
otro po ser el que ms anom
CJ e d
os
lem
sea
va,
cati
signifi
?
Como
-207; una pnmera
Toletanus trae dos veces los versos 206
siti?
86, Y. luego
vez, desplazados , tras el verso
stsen
vartan
cr nes
redaco
normal. Ahora bien, las dos

particuldarida

su

blemente :
t .

ci :
redac6n
ncia discitur usu;
Cunctarum rerum sapie
facit omnis bomo.
Vsus et ars docuit que

71

2! redaccin:

Cunctarum rerum prudencia discitur usus


Vsus et ars docuit quod sapit omnis hom;

No es todo esto una prueba del estado fluido en


que circulaba entonces el texto?
Becker hace del Toletanus uno ce los mejores y ms
.
directos representantes de su suharquetipo T; nosotros
no lo enos en tan . alta estima. Sin embargo, cuando
el testunomo de Z comcide con otros mss., cabe pensar
que el Toletanus - y algo similar pensamos del Matri
tensis - no es ya un francotirador irresponsable sino un
auttico representante de un texto en circul cin y,
postbemente, en ocasiones, del texto ms legtimo. As,
por eJemplo, nosotros aceptamos, en el v. 66, el iocis de
ZM(HKSUGN), frente al modis de los dems editores
(apoyados en POVDRI): tambin tenemos en cuenta el
verso 100, de final paralelo. Un dato suplementario a
nuestro favor es el Arcipreste de Hita, cuya traduccin
apta claramente a iocis en el origiilal latino que l co
IlOCla:

Conortadme esta llaga con iuegos e folgura (e. 605 e).


(Corominas, en su reciente edicin del Libro de buen
aqu el texto tradicional y .prefiere otras
vanantes manuscritas.)
Otra buena lectura de Z(GN) es largis del v 409 (fren
te a la falta largius de los restantes mss.); etc.
En el verso 429 (hesito) encuentra Becker (p. 187-188)
uno _de los eres-gua de la tradicin; la forma correcta
(hestto) est atestiguada por una minora <k cdices
(PUIM); la masa ha acogido en su lugar la glosa nescio;

amr, cambia

72

el ms. de Toledo escribe aqu hescido, que ciertamente


constituye una falta, pero en la misma falta apunta evi
dentemente a la buena lectura hesito, y no a la mencio
nada glosa. Esta leccin simboliza para nosotros la mez
cla de la faceta positiva y negativa que puede surgir en
cualquier lnea del vetustissimus Toletanus.

MADRID, Biblioteca Nacional, ms. 4245.

Papel. Primera mitad del siglo xv; 210 X 150 mm.;


288 fols., numeracin reciente a lpiz. Varias manos. En
cuadernacin : piel sobre pasta y broche.
El contenido de este ms. en variadsimo: 1 ) La come
dia Andria de Terencio; 2 ) Boetius: de consolatione li

bri Il; 3 ) Epstola magistri bernardi de regimine familie;


4) Psalmi; 5 ) Esopus: Fabulae; 6) Eberhardus Betlnlnien
sis: Graecismus; 7) Lber de sacra doctrina; 8) Altercatio
corporis et anime; 9) Lectio defunctorum; 10) Facetus;
1 1 ) Pamphilus
amore; 12) De doctrina mense; 13) De

de
altera doctrina mense.

la si
Discrepamos hondamente de Becker e.tl cuanto a
alemn
autor
tuacin y valor del Matritensis. Segn el
nuestro manuscrito es un ejemplar. contaminado que l
sita en determinada familia (cf. su stemmt). Para 1
sotros, M tiene muy poco que ver con los mss. que le
rodean en el stemma de Becker.
ao
Este autor cree que el Mmritensis remonta al
1491; pero es bastante ms antiguo, y, JI1I$ que conta
tante
minado de otros mss., lo creemos buen represen
( iunto con el Toletanus) del temprano estado lquido del
texto.
con
La cronologa tarda de nuestro ms. y su .
lee
se
que
creta en el ao 1491 se funda en una nota
cB
teaidos
COII
en el folio 1 v. Hay una lista de los trttados
"

el volumen, y, acto seguido, se aade: Libri suprascripti

continentur in hoc uolumine scripti a francisco Lupo ba


calario in sacra theologia anno m.q.n. primo = 1491).
Ahora bien esta nota no puede tener el sentido que se
le ha atribuido: a) Es una nota tarda; b) Los tratados

consignados son de manos muy distintas, por lo tanto ni


pueden atnbuirse todos ellos al Bachiller Francisco Lobo
ni a ningn otro autor nico; e) El carcter paleogrfico
del Pamphilus ( y de otros tratados que le acompaan)
nos lleva con certeza a la primera mitad del XV.
No vemos ms que una manera razonable de entender
la discutida nota, a saber: Los libros supraescritos for
man el contenido de este volumen, y - sobre este volu
men como original - han sido copiados por el bachiller
Francisco Lobo en 1491 . En otras palabras: el ao 1491
se refiere a una copia hecha sobre el actual matritensis
4245, no a la confeccin del volumen en s, que es una
coleccin de tratados copiados por distintos autores en
distintas fechas.
El hecho de haber identificado el contenido de la ro
leccin tiene su mrito y no estaba al alcance de cualquie
ra, ya que varios de los tratados carecen de ttulo. La:
identificacin es sin duda obra del bachiller Lobo, y la
nota debe ser de su propia mano.
Becker ( p. 199) reconoce, acertadamente, que el Ma
tritensis tiene coincidencias con varios grupos de mss.,
pero se equivoca cuando, guiado por algunas de estas
coincidencias, le asigna un determinado lugar en su stem
ma, como mS. contaminado.
Nosotros no vemos marcada afinidad de M con ningn
manuscrito ni con ninguna de las familias establecidas por
Becker. Ocasionalmente coincide con unos o con otros,
tanto en buenas como en malas lecturas. Presenta coinci14

tigio,
los mss. de mayor pres
dencias notables hasta con
.

0
f
nus) 843
como el F(lores) o e1 P,arzst
.
ris FZM; 629 et FZM.

305 affert FM' 49 1 ancipit .


. taa a l 448 suus . .
M coincide con P o se a.Pxun
.
al
paru
535
. . . tam;, M
men] tamen . . . nimis p ntmts
los
de
icin
'
s
una
sepe MP. Ambos mss. presentan
'
que el de M
pos
mayor
es tran
p
de
.
fallo
el
ro
versos 693-69 4, pe
la
di
sicin, omtte

alu da transpo
puesto que P, adema,s de
los vv . 691-692.
imil
" ares cuya
.
Y otros datos s
retar estos
. o M es
eCmo mterp
.
os.
d
e
d
Uno
rmmable?
.
enumeracin sera mte
ms.,
, 0 M es un
os los emas
un ms. contaminado de tod
_ e aternativa es im
p
totalmente ind<;'ente.
la nica posible.
.
pract
la
t
posible en
ca La:
dencia va ocasionaly precisamente por su m e
afinidad con
ros' sm
mente con unos o con ot
M es
creemos que
.
hemos adelantado,
,
nmguno. Segun
del
do
flui
muestra del estado
- como z - una buena
os siglos XIII y XIV

texto del Pampbtus en J


a tener
"tos dos testimonios
uscrt
.
Son pues nuestros man
bes..:
.... .... ni supervao.uucada caso ' sm su"
muy en cuenta en
Habr incluso

y en conJUllto
lorar sus 1ecturaS 4 prtori
290 (lectura aceptada
or del
algn caso, como el fall
legitima est casi
que la a
por todos los edd. ), en
ces ( slo
. tro
da por nues
.
) s cdi
exclustvamente atesttgua
. de U
otuo
acompaados por el tesun:
.
rdemos que el

ementana, reco
p,
1
com
.
ms . Como obsn
el de Toledo, un
es
lo
o
com
es,
de onms . de Madrid no
"tensis es espaol
el
rmosa
fe
portado a nuestro ;
3
15
:
texto son
sthles
non);
r
gen. Hispanismos vt
(po
no
390
en s us)
ss
)
296
a);
mos
,
for
(por
(castellano perra

d
r:-n: r:s
marcada

Ma:
( p:dr;
664 crecet (por cresczt ,
por lepus).

75

Para concluir y plasmar ya nuestras ideas sobre la tra


dicin del Pamphilus acudimos al adjunto grfico.
Situamos en los extremos, adems del especial1simo
F(lorilegio), los mss. espaoles: quizs los menos sabios
de los testimonios aducidos, y, como tales, consignan con
la misma facilidad las lecturas ms aberrantes o las ms

genuinas.
Viene luego, apuntando a la zona central, el P(arisinus)
8430; a continuacin OHKV, con lejana afinidad entre s:
los cuatro ofrecen dos notables coincidencias en los versos
129 (corpore) y 411 (quantum Veneris); y es muy fte..
cuente que vayan al unsono dos o tres de ellos.
Y, por ltimo, situamos los grupos SU, GN, DRI, con
un parentesco no excesivamente claro en su origen (fa..
milia L\ de Becker ), pero ramificados luego en subgrupos
perfectamente definidos entre s.

76

BffiLIOGRAFA

ALFONSI, L., La letteratura latina medievale, Milano,


1 972.

BECKER, F. G., Pamphilus, Prologomena zum Pamphilus

de Amore und Kritische Textausgabe, Dsseldorf,

1972.
CO H EN, G., La comdie latine en France au xn siecle,
Pars, 193 1 .
FARAL, E., Recherches sur les sources latines des cantes
et romans courtois du moyen ge, Pars, 1913.
FARAL, E., Les Arts potiques du xn et du XIII sie
cle, Pars, 1923.
FRANCESC H INI, E., Teatro latino medievale, Milano,
1960 .
}ACOBSEN, ]. P., Essai sur les origines de la comdie en
France au moyen ge, Pars, 1910.
LEcov, F., Recherches sur le Libro de buen amor, Pa
rs, 1938.
LmA DE MALKIEL, M. R., La originalidad artstica de la
Celestina, Buenos Aires, 1962.
MANITIUS, M., Geschichte der lateinischen Literatur des
Mittelalters, Mnchen, 193 1 .
MENNDEZ PELAYO, M., Orgenes de la novela, Madrid, 1962.
MoRAWSKI, J. DE, Pamphile et Galate par ]ehan Bras

de-Fer, poeme franrais indit du XIV8 siecle, Pars,


1917.

79

DE MARco, V., Lingua e lette


ratura me
dio/atina, Bologna, 1970 .
RABY, F. J. E., History of secular Latn
Poetry in the
Midle Ages, Oxford, 1956 .

PALADINI-M.

VINAY, G., La comedia latina


del secolo
Medievali N. S. 18 ( 1962), pp. 209 ss. Xlb' Studi

MANUSCRITOS Y SIGLAS

(en nuestra
SIGLAS

RubioG. Roln

edici6n

y en la de Becker)

SIGLAS

Becker

Esttasburgo, Bibl. Municipal,


85 (siglo xv).

- Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.


Hamilton 390 (siglo xm).
- Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Diez. B. Sant. 4 (siglo XIV).
- Berln" Bibl Nac. de Prusia, cod.
Ba
lat. 4.0 781 (ao 1468).
- Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Diez. c. qu. 59 (ao 1804).
- Basilea, Bibl. Univ. cod. F VI 15
(siglo XV). .
= . BeSilea, Bibl. Univ. cod. F IV 9
(1445-1449).
- Brujas, Bibl. .Munic cod. 548 ( si
glo nv), fols. 56 v.-71 v.
Bg, - Brujas, Bibt Munic. cod. 548 (si
glo nv), fols. 107 r..122 v.
. - Brslm, Bibl Univ. cod. IV 2,o 42
( sigo ;mt).; .
.

80

cod.

SIGLAS

Bs

Bu

Er
Ga
H

Ka
K

Ko

Kr

82

RubioG. Roln

Becker

Br2

SIGLAS

SIGLAS

RubioG. Roln

Breslau, Bibl. Univ. cod. IV 4 .0 53


(siglo xv).
Bruselas, Bibl. Real de Blgica cod.
20787-89 (siglo XIV).
Budapest, Bibl. Univ. cod. 99 (si
glo xv).
Erfutt, Bibl. Amploniana, cod. 2.0
20 (siglo XIV).
Erfurt, Bibl. Amploniana, cod. 4.0 1
(siglo XIV).
Erlangen, Bibl. Univ. cod. 624 (si
glo xv).
Gaesdonck, Collegium Augustinia
num, cod. 9 (siglo xv).
Hamburgo, Bibl. Univ. cod. philol.
126 (siglo xv).
Jena, Bibl. Univ. cod. Bud. q. 105
( siglo xv).
Kremsmnster, Bibl. del monaste
rio, cod. 74 (ao 1478 ).
Kremsmnster, Bibl. del monaste
rio, cod. 1 1 (siglo xv).
Karlsruhe, Bibl. Prov., cod. Etten
heimmster 35 ( 1474).
Copenhague, Bibl. Real 1634 (si
glo xv).
Cracovia, Bibl. Univ., cod. 2458
(aos 1460-1480).
Leyde, Bibl. Univ., cod. Lipsii 5 1
(siglo XIV).

SIGLAS

Becker

Londres, Brit. Museum, cod. Cot


ton Titus A XX (siglo XIV).
Munich, Bibl. Publ. de Baviera,

Lo

Ma

N
o

01
Ox

Ps

Pg

(siglo xv ).

.
Praga. Narodni Museum, cod. X.E

G. 85

cod. 416 (ao 1439).


Munich, Bibl. Nac. de Baviera, cod.
25187 ( siglo xv).
Madrid, Bibl. Nac., cod. 4245 (siglo xv).
Npoles, Bibl. Nac., cod. V.E. 55
(siglo xv ).
Olomuco, cod. C.O. 300 (ao 1456).
Oxford, Bibl. Bodleana, cod. e. Mus.
213 ( siglo xv).
Pars, Bibl. Nac. cod. lat. 1515 5 (si
glo XIII; es un Florilegio).
Pars, Bibl. Nac. , cod. lat. 8513 (si
glo XIV).
Pars, Bibl. Nac., cod. lat. 8430 (siglos XIII-XIV).
Pars, Bibl. Nac., cod. lat., nueva
adqu. 153 (siglo xv).
Pars, Bibl. Nac., cod. &anc. 25405
(siglo XIII).
.
Perusa, Bibl. Munic. Augusta, cod
6 ( 1460-70).
Praga, Bibl. Publ.
34 (ao 1474).

Univ., cod. LG.

SIGLAS

RubioG. Roln

SIGLAS

RubioG. Roln

SIGLAS

Becker

Pra

St

s2
z

Tb

To

Vt

v2
Va
v4
v

Praga, Bibl. Publ. y Capitular, cod.


L. 18 (siglo xv).
Stuttgart, Bibl. Prov. cod. poet. 4.0
28 (ao 1468).
Stuttgart, Bibl. Prov. cod. poet. 4.0
3 1 (ao 1472).
Tubinga, Bibl. Univ. cod. Me. 104
(siglo xv).
Toledo, Bibl. Capit. cod. 102-1 1 (siglo xm).
Utrecht, Bibl. Univ. cod. 820 (siglo XV).
Roma, cod. Vat. lat. 2868 (s. XIV).
Roma, cod. Vat. lat. 5185 (s. xv).
Roma, cod. Chig. H VI 205 (siglo XV).
Roma, cod. Vat. lat. 2864 ( 1430-50).
Roma, cod. Palat. lat. 1900 ( 1 470-

SIGLAS

Becker

Wa

W4
Wt

stria, cod.
Viena, Bibl. Nac. de Au
.
3 123 (siglo xv ).
stna, cod.
Viena, Bibl. Nac. de Au
3 1 14 (siglo xv).
ip. cod. A 4
Trebona , Bibl. Munic

e 10 3
eod
Zrich, Bibl. Central,
(siglo xv ).

( 1452-58).

85).

Vgt

Vg:,

Vgs

Wt

w2

Venecia, Bibl. Marciana, cod. lat


XII 44 ( 4375) (ao 1444).
Venecia, Bibl. Marciana, c.od. lat.

XII 1 16 (4386) (siglo xv).


Venecia, Bibl. Marciana, cod. la:.
XIV 335 (10704) (siglo xv).
Viena, Bibl. Nac. de Austria, cod.
303 (siglo xm-XIV).
Viena, Bibl. Nac. de Aust.ri, cod.
3219 (siglo XV).

85

PAMPHILVS

P.ANFILO

( PAMP H ILVS)
Vulneror et clausum porto sub pectore telum
Crescit et assidue plaga dolorque michi.
Et ferientis adhuc non audeo dicere nomen
Nec sinit aspectos plaga uidere suos; '
Vnde futura meis maiora pericula damnis
5
Spero; salutis opem nec medicina dabit.
Quam prius ipse uiam meliorem carpere possu
m?
Heu michi! Quid faciam? Non bene certus eo.
Conqueror estque mee iustissima causa querel
e
'
Cum sit consilii copia nulla michi.
10
Sed qua multa nocent, opus est michi querere multa :
Nam solet ars dominum sepe iuuare suum
.
.
St mea plaga suos denudet in ordine uultu
s
Que sit et unde uenit armaque quis pou
it'
Perdet et ipsa sue fortassis spem medicine.
15
Spes rdicit dominum fallit et ipsa suum
.
.
St tegat ex toto faciem motusque dolor
is
'

2 assidue] assidua D: p] plagaqu


e U pena P.
3 et] sed ZSUGN. fenent:Is1 feruentis
P adhuc] nm
adhuc D
..nomen]

modum G.

4 nec] non HK. plaga . . . suos] p"--suas N


5 Post 6 K. unde] inde OK.
7 qu ] qua S quod H. carpere J espere OM
possum ZP.
lX?SS HyiM PClSSem KSUGNDR PClSSUnt
8 nuchi J

88

eto

nuser

KGNR.

I.

certus

ZODM
.

tutus

PHKVSUGNRI

eo]

dardo alojado en el ca:


, mt
razn mi herida se agrava sin cesar Y, con ella

PNFILO Estoy herido

y llevo un

re
torm:nto. No me atrevo a decir todava el nomb
llaga
la
ni
golpe,
el
tado
ases
ha
me
que
de la mujer
c:Ho
permite observar el aspecto que presenta; (5) por.
cma
medi
la
s;
me figuro, para mi dao, mayores riesgo
es la
no dar con el remedio de salvacin. Qu va
Qu
mi!
de
Ay
?
marcha
la
mejor para poder iniciar
lamento,
he de hacer? Ando sin rumbo bien fijo. Me
no vis
y mis quejas estn altamente fundadas, ya que
lumbro ninguna salida a mi problema.
(10) Pero, si muchos son los inconvenientes, debo
buscar muchos remedios: pues el arte suele socorrer
Si mi he
muchas veces a quien lo tiene a su alcance.
, sus ca
.as
su
ente
detenidam
var
rida dejara obser
la
tdad
tdent
ractersticas y su origen asf como
a
atntina
duda
persona que dispar el arma, (15) sm

9
10
11
12
13
14

mee] michi R. querele ] querela


michi] mei PHKV.
michi] om. R.
nam solet

ars}

res

solita

F.

est

denudet] denudat KGN. .


que sit et] et ferat P. uerutl
quis et Z.

doloris U.

GN. armaque 1
fent

.,rt ,GN
ZM. quis 1
J
15 perdet] perdit Z tm=bet. GN lJtSll tpse rv
Y
.
16 faDit et l et faDit

arma

Et nunquam querat plaga salutis opero,


Forsitan euenient peiora prioribus illis
Et michi continget protinus inde mori.
Estimo monstrari melius, nam conditus ignis
Acrior; effusus parcior esse solet.
Ergo loquar Veneri, Venus est mors uitaque nostra,
Ducenturque suis omnia consiliis.
Vnica spes uite nostre, Venus indita, salue!
Que facis imperio cuneta subire tuo,
Quam timet alta ducum seruitque potencia regum,
Supplicibus uotis, tu pa, paree meis!
Ne sis dura micbi precibusque resistere noli,
Sed fac quod poseo; non ego magna peto.
Dixi non magna; misero michi magna uidentur,
Sed tamen ista dare non tibi dif:ficile est.
Annuo die tantum, iam iamque beatus habebor
Et sic euenient prospera cuneta michi.
Est micbi uicina, uellem non esse, puella,
Si non subueniat gracia uestra michi,
Nam solet amoto plus ledere proximus ignis :
Me, si mota foret, lederet ipsa minus.
Fertur uicinis formosior omnibus illa:

20

25

.30

.35

20

(}iitt] eueniunt DRI eueniant O uenient K. illis] istis


micbi PH: me
continget] contingit PSDRI continet O.
inde]
O.

Z7
28

au1a R.
meisJ michi GN.

19

ire

cett.

21 nstrari] mostrare K. melius] esse melius M. nam] iam Z


qwa H.
23 loquar] loquor GNI. nostra] nostri ZK mea NM.
24 dturque] ducunturque OHSU uincenturque V.
25 wtc: nostre ZPHVSI: nostre uite OKUGNDRM.
26 subue] sub esse GN.
29

90

alta]

V SDI

non

KR.

dura] dira U. precibusque] precibus

ella misma toda esperanza de remedio. La esperanza


reconforta o decepciona a quien la concibe. Si mi he
rida ocultara radicalmente su rostro y las contracciones
del dolor, sin acudir jams en busca del propio remedio,
tal vez entonces me sobrevendrlan mayores males, (%0)
y de aqu podra derivar la causa directa de mi muerte.
Es mejor, creo, mostrarla: un fuego oculto es ms
violento; si se desparrama, suele debilitarse. As pues
me dirigir a Venus : Venus es nuestra muerte y nues
tra vida, y sus consejos guiarn toda mi conducta.
(25) nica esperanza de nuestra vida, nclita Ve
nus, salve! T que logras mantener sumisas a tu
imperio todas las cosas, t a quien temen y sirven las
altas potestades de Duques y Reyes, dulce Venus, api
date de mis humildes splicas! No seas cruel, no te
resistas a mis ruegos; (31) haz lo que te pido; no es
mucho lo que pretendo. He dicho que no es mucho :
es mucho a los ojos de un desgraciado como yo; pero
a ti no te resulta nada dificil otorgrmelo. Di tan s6lo:
Concedido; y al instante me considerar feliz, y ya
todo me saldr bien.
( 35) Tengo por vecina a una joven; ojal no la tu-

30
31
32
33

di:xi] die si G.
non tibi difficile est]
quod] que POSU.

non sit tibi difficile U.


annuo ] annue PN animo
VUM.
34 euenient] eueniunt DR prouement H peruement
prospera cuneta} cuneta prospera G.
35 uellem non esseJ uelle non ue:lle D. puella] puellam

OKD. .

37 amoto] admotus 1 ad motos D adtnota G


38 me] et DRI que OUN. mota] n:mota ODI (corr. fY).
nusJ Venus K.
39 formosior] famosior D. illa] una U.
OKGND.

rru-

91

Aut me fallit amor, omnibus aut superest.


Hec mea transiecit certis precordia telis,
Tela nec inde queo ui remouere mea.
Vulneris inde mei crescit dolor omnibus horis
Decrescitque color uisque decorque meus.
Hec nulli dixi nec que michi uulnera fecit.
Iustaque causa fuit, dicere que uetuit;
. .
- et fateor - me nobilioribus orta:
Dtatur
Huic ideo metuo dicere uelle meum
Fertur - et est uerum - quod me sit cior illa :
Et decus et dotes copia sepe rogat:
Nec michi sunt dotes, decus ingens, copia grandis,
Sed quod habere queo, quero labore meo.
Dummodo sit diues cuiusdam nata bubulci
Eligit e mille quemlibet illa uirum.
Illius in forma nostros tremor occupat artus
Et magis hoc uotum dicere causa uetat.
Concipit ingentes animos fiducia forme
Inque
non sinit esse suam.
Has de corde meo temptaui demere curas'

di

40

45

50

55

modum dominam

41

4
2

:n:.t ] transfixit ON superat K. certis]


queo] quero

43 inde] tatnen O unde U.


U.

44 CX?lor . .. decorque] color . . . t-1...


.2--...-e U """"'
....L':Iu
....,
'

wsque] usque P.

M di-

colarque p.

hoc ZKVR hac O (corr. 0'). nulli ] ulli NM nec]


ms1 R hec H. que] qui P. micbi] mea zs
que] quod Z. uetuit] uetuit i1la M
O metuit P.
: arta est PHUGNI ortam VM.
hwcl bis hils HKVM. ideo ZPSUGN I: igitur OHKVDRM

45 ]

ceteris

puc:utt

48
. su me KSUM.
9 4 me Sit]
50 rogat] rogant PGNDM.
51 !n 1114rg: K. nec] non ZO. decus ingens] -...
m-.......- decns N
mgens] 1ungens O.

92

iera, i tu favor no ha de acudir en mi ayuda, pues el


Incendio cercano causa ms daos que el lejano: as la
muchacha, apartada de mi, me hara sufrir menos. Pasa
por ser ms hermosa que todas sus vecinas; (.) o
me ciega el amor, o efectivamente las supera a todas.
los dardos
Esta joven me ha atravesado el corazn
certeros de su amor,. y ni con todas mis fuerzas,
logro ya arrancar estos dardos de su sitio. El dolor de
mi herida se agrava de hora en hora, y decae mi salu
dable color, mi energa y mi apariencia.
( 45) A nadie he hablado de mis cuitas ni de la mujer
que me ha malherido. Tiene fundada justificaci6n el
motivo que me impidi6 hablar; se dice - y estoy de
acuerdo - que es de cuna ms noble que la ma: por
eso temo declararle mi amor; se cuenta - y es ver
dad - que ella es ms rica que yo: (58) con frecuen
cia la riqueza requiere honores y prebendas: yo carez
co de prebendas, de altos honores y de grandes recur
sos; y lo poco que puedo tener, lo gano con mi jo.
Con tal que sea rica, la hija de cualquier boyero puede
elegir entre mil un marido a su gusto.
(55) Ante su belleza un temor se apodera de mis
miembros: raz6n de ms para impedir que le hable
de mi amor. La confianza en la propia belleza vuelve
a la mujer orgullosa y le hace perder el sentido de la
medida. He intentado desterrar de mi corazn estas

con

52 quod] quid U. qucro} poseo K


53 dum] cum UI.
54

quemlibetJ quem ue1it (uofit. N) SUGN.

55 oostros] meos P. trematl mor

56
58
59

hoc] hec ZHUR.

modum] taOif. SGNR.

hul

aam P.

O teDlOI' I IUllOl"

GM.

Sepius obstanti tune magis arsit amor.


En mala nostra uides, en nostra pericula nosti.
Vnde, precor, precibus mitis adesto meis.
Non michi respondes nec dictis porrigis aures,
Nec tua clara meum lumina lumen habent. . .
Aut tu tolle tuas nostro de corde sagittas
Aut tu seua tuis uulnera pasee iocis !
Quis posset tanti curam tolerare laboris
Que domino flenti premia nulla daret?
Insto precando tibi, michi nam dolor anxius instat
Assiduasque preces concipit ipse dolor.

60

65

70

(VENVS)
Tune Venus hec inquit: Labor improbus omnia uincit,
Qualibet et poteris ipse labore frui.
Et monstrare tuos animos nulli uerearis'
Vix erit e mille que neget una tibi.
Quamque precando petes, prius aspera forte negabt, 75
Sed lene pondus habet llus asperitas.
Nam iurando prius quos uenditor pse negabat

60

obstanti] instanti OSU instante H. tune] te H. arsit] auxit


P artat H hesit O.
61 en . . . en] en . . . et SU tu . . . et O en
tu DI et et H.
nosti] cemis V.
63 non] nec HSU. nec] non Z. porrigis] porriges RM.
65 nostro de cordel de nostro corde OHKSU de corde nos
tro z.
66 seua] sana V scena O. iocis ZHKSUGNM: modis POVDRI
(cf. u. 100).
67 tanti curam] tanti causam SU curam tanti D causam tanti

68

69

94

curas

tanti P.

que] qui

UDRI.

Om. K, add. in marg. 1(2. insto POVUDRM isto z iusto


SI iuste HGN iusta 1(2 Cohen Evesq.e. tibi 1 tibi me

preocupaciones; (60) pero cuanto ms resisto, ms se


inflama mi amor. Bueno! Ya ves mis males, ya cono
ces los riesgos que corro. Por lo tanto, te lo ruego, s
propicia a mis splicas. No me contestas ni prestas
odos a mis palabras, ni tus ojos claros tienen para m
una mirada de luz. . .
(65) Arranca de mi corazn tus flechas, o alivia con
tus gracias el cruel dolor de mis heridas! Quin po
dra soportar una cuita tan fatigosa sin recibir en cam
bio la menor compensacin a sus lgrimas? Te apremio
con mi splica porque a m tambin me apremia la
angustia del dolor, (70) y el do!?r a su vez me inspira
)
incesantes splicas.

VENUS Entonces Venus le dijo: El esfuerzo obstinado


vence todos los obstculos; y con esfuerzo podrs tam
bin t conquistar a la mujer que te guste. Y no tengas
reparo en declarar tus sentimientos a ninguna mujer:
apenas habr una entre mil que te d una negativa. (75)
Cuando pretendas a una suplicn<lola, es posible que
empiece por rechazarte con dureza; su rigor tiene
tl e ya puede el ven
muy poca importancia. Efectivap)el
.
-

DRK" tibi (michi om.) GN michi (tibi om.) P:'nam] nostet


O tum Dain Evesque. instat] urget KGNDR.
70 ipse] iste SU ille ZR inde P.
71 tune] nunc ON. hec] hoc MRI.
72 qualibet ZOSN: quoh"bet cett. ipse] ipso GN arte KS.
74 uix] uis Z. el in Z. neget] negat KGN.
75 quamque] queque O quodque H quamuis GN. 1
petts
petendo S petenda GN negando U. petes POHU:
ZKVSGNDRIM.

76-n Om. KG (add. ;, t111g.


11' r).
76 illius] ipeius PN.
n namJ namque D. pus] prior u. quosl
negabit OM nepuit Ul.

quas O.

negabat
"

Venales census improbus enptor haber.


Nec mare transisset, pauidus si nauta fuisset
Turgida cum primum restitit unda rati.
Ergo tuis primum si non fauet illa loquelis,
Arte uel of:ficio fac tamen ut faueat.
Ars animos frangit et firmas diruit urbes; .
Arte cadunt turres; arte leuatur onus;
Et piscis liquidis deprenditur arte sub undis
Et pedibus siccis per mare currit homo.
Rebus et in multis ars adiuuat of:ficiumque:
Pauper sepe suo pascitur of:ficio;
Et quamuis iusta sedatur principis ira,
Seruat et illesum corpus opesque reus;
Et gaudet locuples qui fiere solebat egenus;
Et modo uadit eques qui solet ire pedes.
Quod donare sibi minime potuere parentes
Hoc exercenti iam dabit officium.
Officiumque tuum primum si forte recusat,
Tu seruire tamen esto paratus ei.
Hiis poteris superare minas causantis amice,

78 census] mentes OGN.


79 nec] non ZOVGNIM.
80 nugidaJ turbida R horrida GN.
81 illa] ipsa PI.
82 officio ] officiis O ingenio HK.
83

animo&] homines (et s. 11. animos) .P.

OHK.VSUGIM distruit N.

80

85

caza

90

96

aguas.

Son muchsimas las ocasiones en que nos prestan


ayuda el arte y la inventiva: el pobre come no
veces gracias a sus maas; por justo que sea el enoJo
de un prncipe, se logra aplacarlo (98) y .as el
;
conserva la integridad de su persona Y de sus b1enes
acos
estaba
y vive feliz en medio de rique28S .quien
a
tumbrado a llorar en su indigencia; y anda ahora
que
Lo
pie.
a
ir
de
caballo quien tena la costumbre
se lo
no pudieron darle en modo alguno sus padres,
tiva.
inven
su
or
dar al vivid
.
al pnnop1o tus
(95) Si casualmetn e la mujer rechaza
para
atenciones, t, no obstante, mantente a punto
annga
una
de
amenazas
las
virla. As logrars desanwtt
92 modo] iam P. uadit l gaudet G gaudet et s. 11. uadit N.

pable

95

diruit FZPDR: destruit

lidis] in _Iiquids o. deprenditur] deptehenditur zvu.


86 cumt] transtt SU. Post 11. 86 leg11ni:IW 1111. 207-208 in Z.
87 multis] cunctis KSU.
88 officio ] ingenio M officio et s. 11. arte O officio et s. 11. uel
ingenio N ingenio et s. u. officio K inpio uel officio, V.
90 seruat] seruet P. illesum] ille suum O. opesque] et opes
que R opwque U. reus]rei . G suas PV.
91 solebat] solet ZO.
.
.
8.5

dedor empezar jurando que no vende: un comprador


obstinado acaba llevndose la mercanca. No hubiera
hecho la travesa el marinero si se hubiera acobardado
(80) al sufrir su embarcacin el primer embate de una
ola embravecida. Por lo tanto, si aquella mujer, al prin
cipio, no responde favorablemente a tus requerimien
tos, arrglatelas, a pesar de todo, con tu tus
Y
maas para que responda. El arte vence resiSt
derriba slidas ciudades; (85) con el arte se vtenen
abajo los castillos; con el arte una pesada se
pez baJo las aguas
vuelve ligera; con el arte se
.
sobre las
enJuto
p1e
a
corre
e
hombr
cristalinas y el

eques] eqpos U. pedes}


Post 276 in D.
93 sibil tibi

93-138
94
9.5

pnmuml

pedes R.

OHMdabS!J PVR.

p,mw

mox

per

GN
tt] 1
st

..:1..:
,.....

R.

recusatl .KCQSet OKIM.

poteS D.
: 1
= ::;:o.w-J
potcnS R.
teris supeme

superlR. IDUI8S.

po.

97

Fiet amica tibi que prius hostis erat


In quius esse solet loca sepius illa freqenta,
lUe potes pulchris pascere pasee iocis;
Gaudia semper amat et ludiera uerba iuuentus.
Et iuuenum mentes hec in amore mouent.
Necnon semper ei te letis uultibus offer:
Est cum leticia pulchrior omnis homo
Nec nimium taceas nec uerha superflua dica
Despicit e mnimo sepe puella uirum. '
.
Exotat et nutrit facundia dulcis amorem
Et mulcens animos mitigat ipsa feros .
.
St locus est, illi iocundis uiribus insta:
uix sperasti, mox dabit ipsa tihi.
Non strut mterdum pudor illi promere uotum '.
hoc magis ipsa negat.
Sed quod habelle cuptt
.
Pulchrius es putat ui perdere uirginitatem
dicat: De me fac modo uelle tuum.
Hoc rumt caueas, si sit tibi Cl1lta supellex:
Nesoat esse tuum pauperiemque tuam ;

qu.

99

101
102
103
104
105
106
107
108

98

105

1 10

1 15

.
legitur in V.. que p
h
erat fiet a.mica tibi. fiet]
fiat R nec I sit K. que
let
loca]
1 solet I. illa] z ipse OHV
S?
Slue potes] s1 non potes S ue potes N si que poteris G
que:; poteris V. iocis]
p
ludiera] lubrica D.
mouent] trahunt VSUG trah:ll!'t et s. u. mouent N.
necnon] nec nisi SUR! et
nec V. ei] om. O. letis]
letibus G. uultibus] menti
s offer ] offert M.
est] et H. pulchrior] pulchrius
nec] non DR.
despicit] despiciat M.
.
excttat] iDCltat. p nutrit] fouet R. facundia] CODCOJ.Ida
t
e s. u. facundia K.
.
.
mulcens] mulcet O multos R. lpsa]
Ipsa ipsa Z illa HSUD
ipse G. feros] ueros G.

98 Sic

100

100

J 0tts
modi :
= [l

a
en busca de excusas, y conquistars como tal amiga
la que empez siendo tu enemiga.
vida
Frecuenta los lugares donde ella suele hacer su
s,
sione
diver
alegres
en
parte
r
y, (100) si puedes toma
las
y
alegra
la
gusta
le
re
siemp
tud
;
hazlo a la juven
amor en
bromas divertidas . Todo esto promueve el
siempre
tate
las mentes juveniles. Mas todava: presn
hombre
al
hace
a
alegr
ante ella con cara sonriente: la
ni ha
o
callad
siado
dema
seas
ms atractivo. (105) No
a pro
canci
insignifi
una
encia
frecu
bles con exceso; con
. Una
galn
voca en una joven el desprecio hacia su
ta el
alimen
y
dulce elocuencia en cambio despierta
sal
zones
cora
los
a
amor: con su arrullo amansa hast
da
delica
con
rmiala
ap
n,
vajes. Si se presenta la ocasi
nte lo que
insta
al
dar
te
a
mism
violencia; (110) ella
le impide a
apenas te atrevas a esperar. El pudor
en re
empeo
veces abrir su corazn; pone el mayor
oso
honr
ms
sidera
husar lo que ms ansa tener. Con
haz
ma,
To
r:
deci
que
perder, forzada, su virginidad
de m lo que quieras.
de que
(115) Una importante precaucin en el caso
n y
posici
tu
tu atuendo sea pobre: que ella ignore
uersihus uel
G. illi] ibi I. uiribus] uerbis D
uiribus Z. insta] ista Z.
VSUGNRL
110 quod] que GNI. mox] iam ZOK.V. psa] iUa
promete] pro111 sinit] sciuit O sunt I. illi] iUam GN om. R.
.
dere P depromere R.
lmbere K. ipsa] illa
copit
]
copit
habere
112 sed] et GNI.
negat uel uetat H.
ZHKUI. negat] uetat VGND
K.
te
de
114 de me] de se DRI
sil cum R. curta]
115 hoc ] hic K. caneas] fugimus U taceaS K.

109 est] om.

parua ZDRIM panca

116 nesciatl nescit G.

lt

99

Exiguo pulchram ducit sollercia uitam


Iocundoque suas ore tegit lacrimas
.
Quod no es simulare potes dicti

s habituque;
Maxuna sors paruo contigit inge
nio.
Plurima mundus habet sua que uici
nia nescit,
De quibus apta sibi plura referre potes
.
Crede quod interdum multis
mendacia prosunt,
Et quandoque nocet otnnia uera
loqui.
Et famulos famulasque domus
sibi sepe loquentes
Allice colloquiis muneribusqu
e tuis,
Vt semper referant de te bon
a uerba uicissim
Et pascant domiiam laudi
bus usque tuam.
Dum dubio dubias mentes in pectore
uersat
An faciat uel non, nescia uell
e tuum '
Tune multo t mptami
ne 'sepe fatiga, '

.
Vt octus possts uictor amo
re frui.
Pelli.tur huc animus honnum
uel pellitur illuc
Sepe labore breui, dum manet in
dubio .

tu pobreza; el ingenio lleva una vida decorosa incluso .


en la escasez y oculta sus lgrimas bajo alegre mscara.

120

125

130

117 Om. G t>u<:hram


-'-'-uitaJn ] .t''-UUl
.
llliD
uultum F Euestpe.
1 18 Post 119
N . suas] suo K suos
D
119 Om. G. es] est
120 sors ] pan uel sors
121 sua] et P. uicinia ] V. contigit] contulit V
uicina

122

l23

124
125

M.

NM

P = -}Ltes] po
tes. piusa referre sibi D. potes]
crede] credo PKGNDI
omnia] nimia S plurim. D
uera] uerba S (non P) uete z.
famulasque] tamUJas
scias H;_ loquentes ]
.!!. . domusque GN
G

GN

COWB] I

.
127 referant de te]
de te
.:_
et s. u. uiciuitn N. referant H uicisshn J t...

126
128

100

G --"

t!u::s K. lau
dibus] Cum laudibus M. .tuam] tuis

Con tus dichos y tu conducta puedes fingir lo que


no eres; (120) con un poco de ingenio se alcanzan los
mayores xitos. Hay por el mundo infinidad de cosas
ignoradas en la vecindad; puedes contarle muchas de
ellas aplicables a su caso. Convncete: son muchos los
que de vez en cuando sacan partido a las mentiras, y,
alguna vez, es contraproducente decir toda verdad.
(125) Conqustate con palabras y obseqmos a los
servidores y sirvientas que tienen trato frecuente
ella en casa para que entre sf siempre hablen de t1
en trminos elogiosos y recreen constantemente a tu
dama con tus mritos.
Mientras ella en su incertidumbre da vutas en el
corazn a sus pensamientos (130) para saber -;
rante! - si ha de prestarse o no a tu amor, t, prea
samente entonces, aprmiala multiplicando s Y ms
tus insinuaciones para poder adelantar tu triunfo Y go.
zar del amor. ordinariamente un leve esfuerzo basta
para arrastrar en uno u otro sentido a la mente hu

mana mientras est indecisa.

129

dubio dubias PSUGM: dubias dubio ZOHKVDRI dubio


dubitans N. mentes in pectOte uersat] uersat sub
mentes GN. pec:tote] corpore OHKV. uersatl umant

uerset I

. .c.cvvu. t-n'
'TIV"'<f...-..
uel KVSM an . . . aut 1 an . . .
<u-r. ...... ...
uel
sciant GN. necial nesclat 0HSDIM. tuumJ
suum P.
.
131 tune] tu N. temptamine) conamtne H .sepe1 sese O
132 possisl poteris HGN.
130

an
an

I. faciatJ

_..

] compelrlitu D
133 hominum] baminis Z e:ius O. uel pellitnr
compellit R. illucl iDkS:
.,;,.,..,.
134 labore) in hora R. dum) spes YUl'!
101

Et placet uobis interpres semper utrisque


cate referat hoc quod uterque pit
'
Em
Ul
n muenum diiudicat acta Senectus
.
Et Sllllul hos prohihet litt"gtosa
loqw.

1nctpe: spe melius dedit et dabit omnia tempus


.
.
Nec timor ullus e .t m qmus
esse times.
?
.
Non tibi p lus dicam umces studiosus amicam
'
Inceptumque us mille patebit opus.

135

.J!

140

(PAMPH ILVS)

Incolumis luite egro solacia prehet


'
Nec mmus infu:mus senttt
. adesse malum .
.
145
o
Const"li y,enens michi
.
. non dolor allewatur
'
Sed meus m trtsti pectore regnat amor.
.
Hactenus auxilii "chi spes futt onmis in illa .
S
cesstt, et met ipse dolor.
Non
r
me nauta reltquit in undis ..
150
Et portum quero, nec reperire queo.
Sed modo quid faciam? Mea spes modo spectat ad illam:
Illi me nouiter conuerut tre
. 1oqui
Quam formosa, Deus, nudis uenit illa capillis!

:.o;a:
;

135
136
137
138
139
140
141

142
143
102

uobis] uerbis M sem l:f- H. utrt"sque] utrisque fidus


N _utrimque su uterJ:rcl
msque Evesque.
qw1 que RD. referat]
:Ju;be GDR. cu:iJ !ia:C tiRL'J quicquid R.
probibetJ perbibet GR Jittgosa] diliciosa HR litigiosa
et
deliciosa N.
spe] s R spem HGN
O. dedit et dabit] dedit dabit
H dab1t dedit mOD da
t et (om. dedit) R.
l
l
nec] non PH na K u lusJ nullus K. esse] esset R. tiJ solet DRI.
wnces] uides O :rar:as K.
patbitJ placebit :
leutter egro] egro 1
falacia Z. ptebet] =tOSJ ergo KD egris U. solacia]
s. u.

et

e
a en todo momento entr
(135 ) Cuidos de que hay
e
llev
e
ent
tem
o que pruden
vosotros un intermediari
jez
Ve
la
s
pue
os,
vos anhel
de uno a otro los respecti
e
las relaciones entre jv
de
juez
en
e
erig
se
sa

envidio
hablarse.
, irritada, les prohibe
nes y, al propio tiempo
se dar
y
o
tiempo se ha dad
Lnzate: todo con el
temer
que
hay
y ( 140) nada
mejor que t lo esperas
ni
aadir
de
he
o
N
te asustan.
en esas situaciones que
en
y,
istars
empeas, la conqu
una palabra ms; si te
ibilidades.
pos
mil
rn
ece
ofr
se te
cuanto inicies la tarea,
ena sa
il al que goza de bu
PNFILO (A solas.) Le es fcro
s, no
rza
fue
o; pe ste, falto de
lud consolar al enferm
Los
)
(145
a.
ad de su dolenci
deja de sentir la realid
ue
sig
or
am
mi
y
vian mi dolor
consejos de Venus no ali
yo habia
aqu
sta
Ha
.
n affigido
reinando en un coraz
ora la espe
ranza de ayuda: ah
espe
a
tod
a
puesto en ell
mismo dolor.
o, pero subsiste el
ranza se ha desvanecid
rinero me
el
! No saldr a flote: ma puerto
Desgraciado de mi
un
sco
bu
)
las olas: (1.50
ha abandonado entre
hacer ahora?
Qu podria yo
l.
n
co
y no puedo dar
: deciditan slo a la muchacha
Mi esperanza mira ya
e ir a hablarle.
damente, me convien
144
145
146

147
148
149

150
151

se uel
se POHVSDRIM ades
nec] ne M. adesse WGN: abes
abesse K.
tur] alienatur D.magis K. pectore]
non] nam S. alleuia
meus et u. t uel sedet V.
GN
OH
s
magi
s]
meu
PSU uersa
.
sedet
at
regn
OHV
l
te
po
in illa] nulla G.
O.
i
consili
]
i
K.
auxili
modo et u.
modo] micbi HR
t GR. ) non zsu.
i
nqu
teli
J
quit
teli
GN.
non] quo sed R. quero] querens SU. nec
lam] in iDam O ad istam
et) banc I
] mens PVI. ad il
mea] nam P.u.spes
ad) i11am K.
R in (et s.
KN. irel inde R.
auper V nouetit
. illa] ipsa GN.
nouiter] leniter HM.
DI
nitidis
imdis]

152
153 formosa] fermosa

cor-

s.

s.

mea

103

Ouantus et esset ei nunc locus inde


loqui ! . . .
Sed subito tanti michi nunc uenere timo
res!

(Viendo venir a Galatea.) Qu hermosa! Dios mo!

155

Nec mea mens mecum, nec mea uerba mane


nt
Nec michi unt uires trepidantque man
usque pedesq e.

Attoruto nullus congruus est habi


tus.
Mentis in affectu sibi dicere plura
paraui,
Sed timor excussit dice.re que uolui.
160
Non sum qui fueratn,
me cognoscere possum;
ec bene uox seqwtur . . Sed tame
n inde loquar.
Altenus uille mea neptis mille salut
es
Per me mandauit officiumque
tibi;
Hec te cognoscit dictis et nomine tantum
165
Sed te, si locus est, ipsa uidere
cup
i
.
. me uoluere
Illic
mei retinere patentes
De qui'bus electis uilla redunda
t ibi
Hi michi spondebant cum summa
dote uellam
Pluraque que non est cura
refe.rre modo.
170

w:r

154 essc:t ZPKVD I: ut esset O


adesset HSUGNR
inde] tre P ut ire O.
155 :::Jlc O et V. sed subitoJ subi

156 nec'] nam V.


157 dantque]

esset

(et ante cor.r ) O. manus


pedesqu
ZHlCVSIM: pedesqu
e manusque PDR manus

adit!gR

104

uox] uox bene non

quod

sequi

O
turJ
sed ]
==
ti:
si P. loquar ZOKVSNM : loquor. PHGDRI
!:Jss:!cDGN
S et
cognoscit] cognouit H.
etJ
V

nec

(155) Pero de pronto, entonces . . . me cogi un p


nico tan grande! Me veo falto de lucidez mental y
carezco de la facultad de hablar; me siento desfallecer
y me pongo a temblar de pies y manos. No hay la
menor congruencia en la conducta de un aturdido En
mi estado de lucidez, me habfa preparado para deo.rle
muchas cosas, (lA) pero el miedo me hizo olvidar
cuanto quera decirle. Ya no soy el que era, apenas
puedo reconocerme; no me sale bien la voz. . . Pero,
.

con todo, he de hablarle.

(Dirigindose a Galatea.) Mi prima, la de la granja


siguiente, me encarga te transmita mil saludos Y el
ofrecimiento de sus servicios; (185) slo te conoce de
odas y de nombre; pero si se presenta la ocasin, tiene
muchas ganas de verte personalmente.
retenerme mis parientes - personas distinguidas -

A_lli erian

que llenan la granja hasta rebosar; me ofrecfan como


prometida a una joven con inmensa dote (170) Y otras

ZGNDI

OGN.
158 habitust
159 affectu.J afm
fectu
PD. paraui ] putaui
160 sed] SI N. excussit]VUexcl
usit H. que] quid U qua
R
que K.
161 COgJ10Scere1 llgiiOscere u
162 necJ . non HKVSU. nec

165

labra! . . .

to sed GN. nuncJ nam

trepidant

Ah viene en persona con su cabellera al descubierto!


Qu gran oportunidad sera sta para dirigirle la pa

P.

166 sed] et ZHSDRIM.


167 illicJ illuc NM. me]
re

0:

uoluete K. paren

GN.
.

uotzereJ retine

milla PG uilJa et s.
168 Post 169 GN, del ex GN
. ibi] ...t.. GN
GN
..

l
.

unuu

w.

milla

169 sununal magna OM.


est] sunt DI cura
170 pluraque que] plura que 1 plura et .R>R
meo O
inocJo
referre] referre ama U. ] mid dkere
(dixere
N. redundatl tenenda

quete z. Post 17(} lerjttlr


que nocuere micbi. .

SU: tmiluque

U)

muchas ventajas cuya enumeracin no viene ahora al


caso. Lo dej todo de lado: eres t la nica mujer que
me ha gustado; por ti rechazara yo cuanto en el mundo
existe.

Omnia postposui : tu sola michi placuisti;


Respuerem pro te quicquid in orbe manet.

(GALATH EA)

Estamos hablando en broma. Asf suele hablar


la juventud. Unas palabritas entrecruzadas por diver
sin no promueven nunca altercados.

Ludendo loquimur. Loquitur sic sepe iuuentus.


Verbula mixta iocis iurgia nulla mouent.

GALATEA

( PAMP H ILVS)
Sed modo dicamus cordis secreta uicissim
Dictaque, preter nos, nesciat alter horno.
Demus et inde fidem fieri sic, postea dicam !
Primitus incepi: primitus inde loquar.
Nos modo concordes debemus uera fateri.
Gracior in mundo te michi nulla manet:
Vt te dilexi, iam ter pertransiit annus,
Nostra nec ausus eram uota referre tibi.
Tempore non longo loquitur sapiencia surdo:
Nosque diu frustra non decet inde loqui.
Te constanter amo, modo plus tibi dicere nolo,
Donec tu dicas quid placet inde tibi.

175

180

185

Sic multi multas multo temptamine fallunt,

In

178

179
181
182
106

tu] cum M. sola nchi] nchi sola KD.


respuerem] respueram HKR. manet] foret GN fuit mane V.
mixta] mista ZM ficta PV iuncta I.
modo ] tamen M.
nesciat] nesciet H nescit U. alter] ullus SUR.
fieri] fiat H. sic] sicut R.
primitus'] primus K. inde] ipse O unde V. loquar] Jo.
quor GNI.
concordes] concorda GN. uera] cuneta M uerba GNDI.
iam ter] ter iam GN iam te O. pertfan$t] pemanseat H.
nostra . . . uota] uota . . . nostra PGNI nam. . . uota SU.

(GALAT HEA)
171
172
174
175
176

se
Bueno, confimonos mutuamente los
tros
no
que
ms
nadie

cretos del corazn; pero que


o
llegue a conocer lo que nos ecimos. mp om

mtcra
La
yo.
r
habla
do,
segut
acto
y,
nos a que as sea
ha
tiva parti de m: tambin tomo la iniciativa para
de acuer
blar. Pero con una condicin : hemos de estar

PNFILO ( 175)

do en decir la verdad.
( 180) No hay para m en el mundo mujer ms en
que estoy
cantadora que t: hace ya ms de tres aos
declararte
a
ido
atrev
a
hab
me
no
y
ti
enamorado de
mi amor.
en hablar a un
El sabio no pierde mucho tiempo
diado en
e
derm
.
sordo: tampoco yo puedo exten
qwero deorte
no
nte;
vano. (185 ) Te amo profundame
.
e me digas tus
una palabra ms hasta que por tu part
sentimientos.

184 decet] licet P docet U.


185-186 In mflT'g. S!
. . ZPHKVDR tibi
185 te] teque N. modo . . . nbi
I non
(tibi om.) M

n"bi (modo om.l

modo
U?lo o. .
.
dicas] di.ces VUI. ]

186
187 temptam.tlle}

conamme

ritpe (ex tt. 437?)

. u

..... .
.-1J
liUIU<a e""'

H.

..::

...

modo SUGN
tib" o
noJoJ
l

.._..._
nt
.......- -

edd. ple

107

Sic multas fallit ingeniosos Amor.


Infatuare tuo sermone uel arte puta
sti
Quam falli uestro non decet ingenio
.
Quere tuis alias incestis moribus
aptas
Quas tua falsa fides et dolus infatuet!

190

GALATEA Son muchos los hombres que por mltiples

procedimientos intentan as seducir a muchas muje


res, y muchas igualmente las mujeres que se han visto
burladas por ingenioso Amor. Con tu elocuencia y tu
astucia te has propuesto hacerme perder la cabeza:
(190) no he de dejarme enredar por tu ingenio! Vete
en busca de otras mujeres id6neas a tu libertinaje y
.
,
que se dejen trastornar por tu mala fe y tus artimanas.

(PAMPH ILVS)
Sepius impediunt iustos pec
cata malorum.
Hic nocet alterius, non mea culp
a michi.
Sed tamen auscultet me gracia
uestra benigne,
Et liceat domine pauca refe
rre mee.
Inde Deum celi, testor quoque
numina terre:
Non loquor ista tibi fraude
uel ingenio.
Hoc m et in mundo te non

michi gracior ulla,


Carius et nullam mens anitn
usque uide t!
Sed loquor incassum! . . . Tua
mens puerilis et etas
Quid nocet aut p.rodest noscere nes
cit adhuc
Iunior antiqua quamuis
sit acucior etas

195

200

188 !JUltas faltli ] faltli mul


tas m. amor] homo ZPV.
189 infatuare ) infatuan
u infaawe H. putasti] patasti PH.
190 l me GN: uestro
191 tus] tuas O was R. l. nostro VSD. decet] decent Z.
alias] aliam H. incestis) incesti"bsu O.
aptas] aptam H.
192 dolus ] dolor GN
193 iustos J fides o. . infatuet] infatuat KI .
194 hic] sic K en GN
et
culpa] J>.Luza p
195 auscultet] abscultet
196 et] ut KGNDJ. M ascultet Z 8Sscutet p auscultat GN.
pauca refette ZPUG
NM . dicere pauc:11
P11Uca dicere RI
197 inde] e VGN
DI nam H. celi ... terre
ZPOHKVM: t&
rre . . . celi SU celi
. .. sutruni GNDRI. quoque]
199 hoc
quaque
non SURM nec GN quod
O hic K. manetl
t . m mundo] in toto
P 01.11 O. te non midi
.
sraaot Ccar10r
V) ulla HKvn: te non
michi gntior uJ.Ja

OHKVSD

1:

108

O.

O.

Es muy frecuente que los pecados de los mal


vados pongan trabas a los justos. Ahora recae sobre
m la culpabilidad ajena, no la ma. (115) Tenga no
obstante tu gracia la amabilidad de charro, Y
pe.rmtaseme decir dos palabras a la duena de tn1 co
razn.
Tomo por testigos al Dios del cielo y tambin a
las potestades de la tierra: no hay en mis palabras
engao ni sutileza. No existe para m el mun
mujer ms encantadora que t! (288 ) Mi
Y mt
corazn no miran a ninguna con tanto canno .
Pero . . . vanas palabras las mas! T de nia
y tus pocos aos no saben todava discernir lo que

PNFILO

200

Szc legrttll' m H Letius atque uidet mens animusque nichil.


u
.._
OR. uidet] uident
et nuDamJ et nichil za atqUe _,..
.LUUlU

'

201 tna] 0111. G.


.
. O 1IOCet aut .!"',..._.
202 Om. K. quid] quod ZVDR quidquid
.......: ]
prodat aut nocet UG
et
.
autl
D.
.
t
..__,_ GN
203 Pos 204 K antJtqua ....-.... OGN acuaorJ -.......,..
ulla mihi I michi te
non graaor
-'..L: -...4n..
te mi gnltior uiJa Z te
DRM.

__

G . mid 8f8cior te mmc N te IUlUil -orbe . DOD P mmc te mid gnltior


puelJa {) te midi Jratior ulla R. te mic:hi cara: ulla M non

gratior ulla

109

Nam cum multa senes, plura uident iuuenes.


Et quuis inuenis, fac ut cognoscere possis
.
Quis snn, que mea res quisue meus sit amor.
Cunctarum rerum prudencia discitur usu:
Vss et ars docuit quod sapit omnis horno.
Ire, uerure, loqui necnon dare uerba uicissim'
Esse simul tantum deprecor ut liceat
.
Non nisi colloquio cognoscimus intima cordis.
Ipsa referre potes quid placet inde tibi.

205

210

(GALATH EA)

Ire, ue, !oqui tibi nec cuiquam prohibebo.

Quisqws ubtque uias iure uiator habet.


Conuenit est et honor ut det responsa petenti
Et quemque uidet queque puella uocet.
Hoc concedo satis, uel tu uel quilibet alter
Vt uenias saluo semper honore meo
Auscultare licet et reddere uerba puellis: .

204
205
206
209
210
211
212
213

1 10

:i ent] uiet G. iuunes.J om

G.

215

q
s] quamuts sts O. ut] uti G. possis] possit O }lOSs1!WD
Gw
qws stm que] quid Sit
z sun
] sum N Evesque. quisue meus
sit amor] q"' meus est animus
o
necnon dare uetba
sun ] tthi nec CUiquam probibebo
S
WCI
U (d 213)
] t no O. uerha] uera N.
simui tan P8nter
GN. tanttun] tecum OK tamen Z d
recor] te. precor p Evesque.

]
non
co ll
oqwo] colloquiis K.
(}d] q
KVGNR. e tibi] inde loqui U micbi tibi O.
(
u
Ste_ legttr in 0: ire uenire tibi num
petenu (cf. u. 215). loqui tibi nec] tibi

prob09).
.

tenga
es buena o mala intencin, aunque la juventud
Pues
.
.
.
za<la
avan
edad
la
que
mayor agudeza de visin
r.
mejo
a
todav
ven
es
jven
los
bien,
si los viejos ven
co
a
r
(205) A pesar de tu juventud, trata de llega
amor. En
nocer quin soy, cul es mi posicin y mi
stro: a la
mae
al
hace
todas las actividades la prctica
. Tan
sabe
to
cuan
bre
hom
el
prctica y al arte debe
sin
arte
habl
r,
veni
ir,
ita
perm
me
slo te pido que se
er
10)
conc
y
(2
que falte reciprocidad en las palabras,
i
intim
las
er
emos conoc
tar citas. Sin dilogo no pod
tu
r
one
exp
ra
aho
t
dades del corazn . Ya puedes
opinin sobre la materia .
puedo prohibir ni
GALATEA Ir, venir, hablar. . . no te lo
te tiene en todas
transen
a ti ni a nadie. Cualquier
(215 ) Los buenos
partes derecho a utilizar la calle.
una joven que con
modales y la cortesa requieren de

ja una llamada de
teste a quien le pregunta y que diri
.
saludo a quien encuentre al paso
otra cosa: que venTodava concedo sin dificultad

214
215

216

dare
tihi

nec GN Ioqui
M. probihebo]

add. s.u. K)
u'bi Z tibi uel K (loqui sque.
non

?X"M Eve

N.

ture) ue ZPK om.


quisquis] quisque OUGNRI. est honor ZKGNIM est hoet
R:
POHVUD
r
hono
est et
nor S. det] dent GND. e) quemcumque P quodcumque Dt
et] nec SU. quoscumqu
PO uocet uel nocet V uoca
queque] iute U. uocet] nocet
N notet D.

. . huc SUR
ZHKVGNM: quod tu ueluel.
huc O.
g-2 1u!itu
P uel tu
ut
.
.
.
uel
tu
ut
DI
ut tu uel... huc
GNDRM.
ZHSU
ueniat
llis
218 uenias POKVI :
] uerha reddere l. pue

.;;t

219 licet] decet D. reddere uerha


d : puelle I!.tlmJtle.
(puelle uel puellis P) cod.

111

Conuenit ista tamen ut moderanter agant .


Verbula si dederis ludendo, uerbula reddam:
Sed si forte nocent, hec tibi non paciar.
Nos simul esse petis, solos simul esse recuso.
Non decet in solo nos habitare loco
Nam sola loca nocent: infamia nascitur inde.
Tucius ergo loquar plebe uidente tibi.

220

225

( PAMP H ILVS)

Non michi parua modo, sed munera magna dedisti!


Nempe michi tantum sufficit alloquium.
Hiis meritis dignas nequeo tibi reddere grates:
Equari uerbis non ualet hoc meritum .
230
Sed fortassis adhuc ueniet tempusque diesque
Quo se monstrauit si quis amicus erit.
Ne tibi displiceat, non audeo dicere quicquam. . .
Quamuis te peterem pauca libenter adhuc:
Nos alternatim complexus, basia, tactus,
235
Vt dare possimus, cum locus affuerit . . .

(GALAT HEA)

Quamuis illicitum complexus nutrit amore


m
220

ista] ita R.
221 ludendo] ridendo H.

222

hec] hoc OKVS. tibi)


pacior GN.

michi

PO tib"1 uel

227 munera] hmlina G.

112

yor tranquilidad a la vista del pblico.

n a sino un don imporci


1No es una insignifica
.
tante lo que me has conceddo! Me const"dero sattsfechd con tan preciada entrevista. No puedo darte
bastantes gracias por tus favores: (230) no hay
bras a la altura de tus merecimentos. Pero quizs
llegue todava la ocasin y el da en que uno pueda
demostrar que sabe ser buen amigo.
a de una
Por no disgustarte, no me
pedirte
cosa . . . Sin embargo me gustara
sin importancia : (Z35) que, si se prestara la ocaston,
,
pudiramos permitimso mutuamente unos abrazos

PNFILO

atrev?

unos besos, unas caricias

V. paciarl

nu

223 os simul tamen N solius


tamen G.
224 Stc legtm zn SU: Nos simul in solo
non decet esse loco.
nos habitare] simul nos esse
z.
22.5 loca la] sola loca DI sala loca
Z.
226
Z. loquar] loquor GNI. loquar . . . tibiJ
..

rltfl I r

gas a verme t o cualquier otro, siempre sin menos


cabo de mi honra. Las jvenes pueden escuchar y
contestar: (220) conviene no obstante que esto lo ha
gan con medida. Si me hablas en broma, en broma
te hablar: pero si las bromas, dado el caso, resultan
pesadas, no las podr tolerar.
.
Me pides que nos citemos: s, pero Cltarnos a so
las. . . , no acepto. No est bien que nos v en un
lugar solitario, (225) pues los lugares solitanos son
,
peligrosos: cran mala fama. Te hablar pues con ma

228
229

230
231

233
235
236
237

Su.

. .

michi.J

alloquium ] coBoquium""'"SM.

nempe1 namque
nequeo]

todavta o

tmtum] soJum . R.
tibil tibi nequeo GN.

modo R

non possum v. nequeo

:1 uenient PSUIM .uat


diesqueJ locusque -

G uenitque

..J
.. _,1 displic:eam.
_
....
ne] nec OM non .lA')Un. ...a:
.
0
nos] nam K non O.
cum] dum PK. ffucritJ apto& ettt
.

complc:msJ amptemt GN.

V.

K.

113

Et fallunt . dominam basia sepe suatn,


Hoc solum pactar, sed tu nil amplius addas,
.
. te, talla non paterer.
240
Nam cwquam,
sme
Sed modo de templo ueniunt utrique parentes:
_ _ n causer, conuenit ire domum.
Et nnchi,

Tempora sat uent pariter quibus ambo loquamur


Et memor mterea quisque sit alterius.

(PAMP H ILVS)

Lecior tot me non est nec fuit orbe!


245
.
Fttur m ripis anchora nostra suis!
Me subtto mmiUm Deus et Fortuna beawt,
.
N
diues redeo qui miser ante fui.
Illius hi

e - frustra - quod stm


memor illa rogauit
Quam de mte mea non labor excuteret!
' 250
Non mecum sent, ut eam desidero nescit.
Sum uelud 1pse sw,
stt
memor ipsa mei!
.
PIun"bus expedior
et
dh
a
uc
me P1ura cohercent
. '
De qwbus tpse meum nescio consilium:
.

238 fallunt] fallant z fallit H


] sa Z.
239 soum paciar] paciar sol
tu] st V . addas] addes GN.
240 CUiquam] cuicwnque z nulli GN quocumque H cuique K.
sint:l preter R. te] o;,. H.
241 uentunt] uenient KNM
G. utrique] utetque ONR.
0 ueruant
patentes] parentum
242 mic! ne] ne me GN."
243 uerue:nt ZHVUGNM. uemunt POKSDRI. loquamutl loquimur OUM.
.
244 et] sed HM. interea . alterius ] alten
. . . interea I (interea om.) . . . alterius Z al .
altenus P.
245 m<;] om. R. orbe] utbe 1
246 figi] I.tut V. suis] tuis
247 subno lllDllum ] nimium sub"tto GNK.
248 nam] nunc OGN diues] om. o.

tm

el amor prohi
GALATEA Aunque los abrazos alimentan
er

a a la muj
bido y los besos engaan con frecuenci
a eso, pero
te
men
nica
y
que los acepta, accedo a ello
hombre,
ningn
a
pues
)
(%40
,
no aadas ya nada ms
excepto a ti, permitirla yo otro tanto.
mi padre y mi
A punto estn de volver del templo
me rian. No
no
madre: debo irme a casa para que
rlar juntos,
cha
para
das
faltarn otras ocasiones pereci
.
otro
s
en
uno
ambo
y, entre tanto, pensemos

en el mundo en
PNFILO (Z45 ) No hay ni hubo nunca
ha fondeado
tero persona ms feliz que yo! Mi ancla la Fortuna
Di011 y
en sus ansiadas playas! De pronto
vo a casa rico,
vuel
pues
,
d
felicida
de
do
me han colma

yo, el pobre de ayer.


de recomendar - so
Es ella quien ahora me acaba
acuerde de ella:
bra la recomendacin - que me
to la destronara de mi
(250) ni un esforzado propsi
punto
no sabe hasta qu
mente! No piensa como yo,
ojal
,
ella
a
uerdo
rec
suspiro por ella. Como yo la
siga ella acordndose de m.
dificultades, pero todaEstoy superando muchas

:t,'!S e;
r .

114

D
boc ZHM qui S hac
lla
KDIR. hic POVI :
R. sim] om.. GN. il
ut
]
quod
,.L
om
bec U et GNR
IM: nee
ipsa OGN.
t Z. DOD ZOHD
de mente mea} mea . de men : Cll:Utiet ZOKVUGNR.
PHSDIM
PKVSUGNll. excutact quod OGNR.1 nee r.
non] nec HGNDRI. ut]. ipsel ante GN. sui] fui ZPGNDI.
uelutl memor oHKSUR

249 illius]
250
251
252
254

253

ipsius

ipsa ] iDa HSURM.


sed GNDRI.
:J impediot SUGN. et]

expedior5 K. meuml JleCUID U.


Post 25

255

Si studiosus eam uerbisque iocisque frequentem,


Auferet assuetas garrula fama uias;
Firmet amiciciam si nulla frequencia nostram,
Non bene firmus adhuc, forsan abibit amor.
Vsu crescit amor omnis, decrescit ab usu,
Omnis et impastus attenuatur amor.
Perpetuo crescit lignis crescentibus ignis;
Detrahe ligna foco, protinus ignis abest.
Sollicitus tantis curis tantisque periclis,
Detrahor in quantis nescio mente modis.
Hac in re nullam uideo michi prosperitatem,
Non habet et tutwn mens mea propositum.
Obstitit interdum factis Fortuna uirorum
Propositumque suo nn sinit esse loco.
Sic multis nocuit, multos tamen illa beauit.
Viuit in hoc mundo taliter omnis horno.
Prouidet et tribuit Deus et labor omnia nobis '
Proficit absque Deo nullus in orbe labor.
Sit Deus ergo mei custos rectorque laboris.
Omne gubernet opus propositumque meum.

255
256

ue] uerbis SuGNDR.

U"':fuaJtem] frequentans I.

Ordo m S:

259 ab FODR.I:
262
263

et

270

261, 262, 259, 260.


ZKVSUGNM

in PH

] perpetuus s: cradt lipis ignis}


su lignis cresdt .. . - HK.

:her

so] sollicitis PN. tantis curis} tanta


tans

cura

na,

iocisque] loc:isque ZGNM.

(tante . GN) PGNI.


264 detrahr] distrahOr U. quantis] . tantis S. mente]
116

265

POVM: auferat ZHKGN auf(f)en SUDRI. assuetaS]


assiduas DR. fama uias] uias fama V.
firmetJ rmat HK. nullaJ uera D.
firmus
forsanJ forsan . .. finnus GN. forsan] forsitan S.

257
258
259-262

261

260

resolver:
va quedan otras muchas que no s c6mo
en pa
ella
con
o
exced
y
me
(255) si me entusiasmo
nos
aduras
habl
bles
nteni
inco
labras o bromas las
no
uo
asid
trato
un
si
das;
enta
frecu

cerrarn las call


va
toda
r
consolidara nuestra amistad, nuestro amo . Tod
el riesgo tB: esfumarse
poco firme, corre tal vez
le
amor crece si se le cuida, decrece st se
debilita.
se
to,
alimen
de
(268 ) y todo amor, falto
r la lea,
enta
aum
al
to
umen
a
en
llama va siempre
.
llama
.
rstale lea al fuego, al punto se va la
s
os nestant
por
Y
ados
cuid
os
tant
por
pado
Preocu
l ones en no
relen
nus
.
gos me siento arrastrado por
no . v a tDl
cutos sentidos. (ZIS) En este asunto
r
bilidad de xito, Y nmgun pa

Z curis

miDe

HN.

alcance ninguna proba


veces la
tido parece seguro a mi mente. A
.Y no permt
obstaculiza la acci6n de los hombres
As
se
que
. proponen.uchos
su empeo alcanzar el trmino
m .
aunque
la,
r
el
po
muchos salen perjudicados
) Tal es la vida
tambin le deben su felicidad. (Z78
mundo.
del hombre en este t...JllM 0.
.: es
vela por nosotros
Ul
tro
qutC? l Dios, con nues
ft.. . divina
..,_.
sm
.
;
y nos concede todos los btenes
en . el mundo. Dios me
ninguna tarea es fructffera

Fo

265
266
267
268
269

hac] hanc GI. . re] e l.


et ] astutum
O '""'.... fatis OK.
ut] obstat
obsti

suum

muttis

suo]

.ZI.

tJ

-]

. multis Dll

nocmt

. J multcls.. P noeuitl
.
.
:

oVs\JDlUM
..:L..t.
. - t.br S.
o. m. ZPHKGN l
.
271 et"J 0111. o. labor om.

O.
nia] omnibus

..

M.
.. . .
272 nullus] ullus P. .
. . :.wsa
Pl . .. L'i
. . .
)".II*
273 ....
.
. . . . . J
.
...._. . .,. ..,
274

. . .

..
.

om.

111

Non meus interpres fuerit fraterque neposque


Nam nullus leuiter inuenit inde fidem:
Iura fidemque nepos nescit seruare nepoti,
Nec frater fratri, cum furor ille uenit.
Causa pusilla nocet sapiensque nocencia uitat'
Ergo nos aliam conuenit ire uiam.
Hic prope degit anus subtilis et ingeniosa
Artibus et Veneris apta ministra satis.
Postpositis cutis ad eam uestigia uertam
Et sibi consilium notificaba meum.
Fama tue laudis nomenque tue bonitatis
Causa miserunt me tibi consilii.
Que loquor auscultet pietas et gracia uestra,
Alt:r et as nesciat absque meo.
.
. .
Diligo
utanam lnlchi quam noscis, Galatheam '
Ipsa suis dictis me, nisi fallor, amat.
Non loquor ut uellem, nam mille pericula uito
qtcquid in orbe nocet sollicitus timeo.'
.
E mmuno crescit, sed non cito fama quiescit;
275
276

278

279
280

282

281

283
285
286

118

275

280

285

290

non] si P. erit] fuit DM fiet VSU fiat GN. fuerit fra


terque] fuerit superque O frater fietque V. fraterqUe
ne
posque] nue fraterque U.
nul!us lewter) leuiter nullus H. leuiter inuenit] prebet
lewt GN. Post u. 276 addunt u. 284 GN qui iterum
'
eum

tn suo loco praebent.

cum] dum l. furor ille uenit OHVUGNRIM uem"t ille

furor ZPKSD.
nacencia } noxia U. uitat) uincit H.
nos} non S.
degit ) deget HK.

et Veneris] uenereis SU in ueneris K est uenens


""';
Gnm.

apta]
est
apta H
.
c
t
cunctis
M.munstra l magutra
V.
u is]
D
bonitatis] probitatis UGNI bonitatis ue1
prob"ta
1 tis V
causa] causaque SGNDI. consilii consili
]
is N.

guarde pues y gue mi quehacer. Que l gobierne toda


mi actividad y mi empeo.
(275) No debo tomar como intermediario ni a mi
hermano ni a mi primo, pues. a nadie le es fcil hallar
por ah a su persona de confianza : ni un primo en
atencin de su primo, ni un hermano en atencin de
su hermano saben respetar el derecho y la palabra
dada cuando surge la locura del amor. La causa ms
insignificante puede ser funesta, y el sabio evita los
ir
riesgos; (280) en consecuencia tambin yo he de

por otro camino.


iosa,
Aqu muy cerca vive una vieja, sutil e ingen
y sirvienta bien adiestrada en las artes de Venu s. Dejo
a un lado mis preocupaciones; dirigir .mis pasos hacia
ella y la pondr al tanto de mi problema.
tus
(Dirigindose a la alcahueta.) (285) La fama de
han
me
ad
bond
tu
de
e
ombr
ren
merecimientos y el
o. Atien
impulsado a acudir a ti en busca de un consej
nadie
y
que
da tu graciosa benignidad a lo que digo
.
ms se entere sin mi consentimiento
t
ea, a
Estoy enamorado de mi vecina, t
a Juzgar
Y
,
equtvoco
me
no
si
,
ella
bien conoces ; (Z98)
. No
por sus palabras, corresponde a mi am
mil nes
evttar
debo
pues
o,
gust
mi
a
a
ell
hablar con
o
amenazad
veo
,
gos, e, intranquilo como estoy

en

me

287

289

290

291

292
293

.pu

ZOHS. et

que] quid GN quod PDR. loquor] loquar


cia] e R.
] quam
micb] tibi HR bene K. micb quam
nosti KR.

nosas

Ll-

1
D

KYS IJWIA
fal1et GN .fallat quta
I. mil]le

GN. nam]
non] nam O. uellem} . fallesn
multa GN. uito] uite. OV. nnYu
nocet ZKVSUGNRI manet u.
tO GN.
sed] si Z et O. cito &mal fama

fallar ZUM: fallar POHRI

tu

gra

119

Quamuis mentitur, crescit eundo tamen.


Parua nocent miseris, miseros mala mille sequuntur;
Resque 1aborque suus spe manet in dubia.
Tu mala nostra uides: tua uox eat nter utrumque,
Deprecor ut nostrum crimen eundo tegas.

295

(ANVS)
Alter amat quod amas, et quod petis hoc petit alter,
300
Sed tamen assensum non habet inde meum.
Est nimis ille probus et honesta coniuge dignus,
Sed michi displicuit quod dare disposuit:
Promisit ueteres cum pellicio michi pelles.
Sic sibi uile meam munus ademit opem.
Si datur ad tempus, dat et affert commoda munus'
305
Ius legesque suo destruit ingenio.
Quam petis, ut credo, nisi per me nullus habebit'
illa meo subiacet imperio;
Insuper tpsa sw sum dux et conscia facti
'

N nimi

295

296

paruaJ

pauca KSM. mala mille PHVSGN miDe mala Z


mala multa OKUDRM mala I. sequuntur]
oquen D.
resque] spesque O. suus ZOKVGIM: suis tur
N meus
speJ spes SD sepe KGN. dubial dubio KSD.
ost u. 296: En mala nostra uides en nostra pericula nosd
S.pes manet in duh!o tuis sine subsids S Tu mala nostra
m

UDR.

tu nostra

nosti DO Commoda communis llOll

capt ulla labor Qui captetn nosci sis

internlll DOI
197 tu] en HGNM. tua uox eat nter utrumque] lcia en (etItri V.
H
D) nostra pericula nosti OHSD. eat nter] cognost
GN.
298 cnmen eundo] eundo crimen U.
299 petit] cupit S.
300 indeJ ille OHUGD
120

iDa N inde ue1

me V.

nacen
por todos los males del mundo. Las habladuras
e
aunqu
san;
descan
no
ya
y
ncia,
aparie
a
de una mnim
Cir
sean mentira, crecen no obstante al andar. (295)
los des
cunstancias insignificantes echan a perder a
.
s
;
pasos
sus
Situa
graciados, mil infortunios siguen
stn con
cin y su esfuerzo se estancan en esperanzas
palabra
tu
que
turas:
desven
mis
sistencia. Ya ves
bre
encu
viaje entre nosotros dos y - te lo suplico
.
achaca
con tu ir y venir el crimen que se nos

LA ALCA H UETA Otro

hombre pone su amor donde t


mismo que t pre:
pones el tuyo, y otro pretende lo
etnbargo con mt
sin
ta
cuen
tendes, (380) pero l no
merece una res
venia. Es altamente honorable y se
ustado por lo que
petable esposa, pero me ha disg
pelloes u
;
pretenda darme: me prometi unos
su vil obseqw.
A$
.)
li . (Cfr. Nota
a la vez que un pelco
. . .
lo priv de mi colaboracin.
.
uce y multtplica be(385) Un regalo oportuno prod

eyes
neficios; rinde la ju5ticia y. las l
,
eonqws
l
en
deS
La mujer que pret
yo - sin mi intervencl, pues
1
a mi imperio; por amididuta, Y0 soy

a ':,oluntad.
- cr:o
e
esttLd sutD1Sa

301 ille ] ipse M.


302 sed ] et H.
] -tt. zu.
303 pellici
.
.304
305
306

6:5i.
dicatut.
o

'

PGN
.

uesteS
tnkbi OM.

pelles J

sibil

ditectoht

eua.

meaml

tllelnD GN.

o:.ctat.J debet .:!::. '!:':.:!: .ufert

cett. COilJlfJJOda

omma DRI

] Jm!:t
nisf!Jer me U.
-'--"-
t-L:.J uuu.

...,.
. :
lllSl per me DWl""'
nullus) uDus D:
...:U--. . ... ]imperio subiacet
--:o
.
.
..
308 nam] nulla o. .ma
.
.
illa meo KDRI. la] fl'i:
. .u:':
. l .
.,. .-.-. . . :a ..
a

307

.309

apsa

11*. r,

..,.......,

,_

..

lit

Et facit illa meis omnia consiliis


Non loquar ipsa diu tibi; me premit tera cura
Carpat quisque uias et sibi querat opem. '

310

( PAMP H ILVS)
Hoc

nucru pesat opus nec me prem.it altera cura.

e nuchi st. dederis, omnia prestiteris.

Conuerut externos mercari sepe lahores,


Emptus et ut capiat premia digna labor.
Nulla parte tuum frustrabor, crede laborem
Nunc quibus indigeo si michi rouideas.'
.
Deprecor hoc unum . mercedis die mtc
hi nomen
Et quodcumque michi dixeris, ipse dabo. '

315

320

(ANVS)

(320)

.
Plura uolunt et plura petunt, qw.bus mstat egestas:
digeo tanta referre pudet .
Quantis m
n . .
llllctas multas habui dum lloruit etas,.
. discessit, 1
Copta
p uribus indigeo
325
Me mea debilitas runus exspoliauit et etas .
Commoda nulla facit arsque laborque' meus.
.
.
Si modo nostra tib1 ptodesse tuuamina
sents
Deprecor ut pateat hinc nuchi uestra domus
'
.

310 illa] ipsa ZHGN.


.
311 loquar J loquor PHGNDRI tpsa]
.
tsta
H. tibi] nam SG t.ibi
nam N.
.
312 t] carpit VGN
.
.
1 qwsque
.
e D.
mas] tter
quiSQU
was] uiam OHRI
VI suas
suas quo cupit ire uias GN.
querat] querit
313 hoc]
K hac
p Prestat] restat M p1acet 0 prestet N'
opem
p 0111
opus]hec
me] me non S nec zv.
315 externos] hest
. extraneos GN.
316 et] 0111. M. digna] qwsque
U.
318 nunc] nec S de GN
.
319 unwn] tantwn SDRI solum U. die] dat S
.

carptaS

'isec

122

: (310) en todo obra al


confidenta de sus actuaciones
dictado de mis consejos.
o contigo ; tengo otro
No puedo continuar habland
su camino y busque
asunto urgente; cada cual siga
e ademn de retirarse.)
solucin a sus problemas. (Hac
y no hay para
PNFILO ste es mi asunto primordial
e.
urgent Si me das a
m ninguna otra preocupacin
en
o todo. (315) Con frecu
Galatea, me lo habrs dad
pra,
com
se
si
y,
,
ajeno
o
cia hay que comprar el trabaj
o. En ningn concepto,
ha de pagarse a su justo preci
e me
tu esfuerzo con tal qu
creme, vers malogrado
sola
a
Un
.
nos
me
echo de
proporciones lo que ahora
sa,
pen
om
tec
la
de
rte
cosa imploro : dime el impo
.
y, pidas lo que pidas, yo pagar

LA ALCA HUETA Quieren

muchas

cosas Y son muy exi

da
dos de miseria: me
gentes los que viven agobia
os.
men
de
lo que yo echo
vergenza enumerar todo
la abun
r de mi juventud;
flo
la
Conoc la opulencia en
s cosas .
cha
mu
os
men
echo de
dancia se alej de m y
os me
a
los
,
adems
salud y,
(325 ) Mi quebrantada
i ; ninguna como
indigenca
han reducido a la mayor
trabajo.
e de mi arte ni mi
didad est ya al alcanc

dixeris] mid
ZUGDR..
320 quodcumque ] quecumque
dixertS H.
tibt
GN
cbi
mi
is
petunt ]
nisi dixeris S dixer lunf] multa KU. uolunt
321 plura1] multa SDR. p
.
petunt . . uolunt HU
P.
323 multas babui] babui multas
.
l ---1:-.;t....- ....,.
unuRI et]
324-325 Om. Z()KV.
. eupolmit ...,.
325 nimis] nimium GNDRI
]
] ars GN. .Jabo-que lafacitl dabit DRI . arsque
326

{):;_ .

z. meusl micbi PS.

bor
GN.
328 ut pateat) p1aceat {ut OIJ!r.)

(PAMPH ILVS)
Hinc tibi nostra domus et cetera nostra patebunt,
Sitque sub imperio copia nostra tuo!
Multum grata michi modo nos concordia iunxit
'
Pactaque sollicitet nter utrumque fides.
Hinc preco ut uigilet sollercia uestra !ahorque,
Et raaone sua rem bene prouideat.
Principium finemque simul prudencia spectat;
Rerum finis habet crimen et omne decus.
Verbi principium, finem quoque conspice uerbi
'
Vt melius possis premeditata loqui.

330

335

(ANVS)
Hac manet in uilla nimium formosa iuuentus
Crescit et in cunctis moribus ipsa bonis!
Non fuit in nostro melior nec dulcior euo.
Sscipit ipse meam tam bene pauperiem!
Precellit cunctos omni bonitate coeuos
Pamphilus et socios laudibus exsuperat.
'

cuneta KGNDRI multa O.


nos] non O.
Om. U. sollicitet] sollicitent S sollicitat
333 1aborque] 1aborat G benigne H.

340

329 nostra]
331
332

334 J .am ZPGN

335 ptmCiptum

336
337
124

meam uel suam

GNI

V.

finemque] princlpiwnque

finem D princ:ipiun1.
:epemfF!e S. prudencia} proudencia
D. sptctat]
p
]
decus scelus .
finem
uerbi] i . . finem P
. .. uerbum
finem 'F!oque
uerbi} finemque respic:e

COilSptCe

finan

a de
Si t llegas a reconocer la bienhechora eficaci
re
siemp
tenga
nte,
adela
en
mi ayuda, te pido que,
abierta vuestra casa.

PNFILO Desde ahora tendrs abierta nuestra casa Y


nues
toda
ley
tu
bajo
de
Que
(338)
as.
ms pertenenci
tn e
tra hacienda! Un feliz pacto nos une estrechame
ro
comp
los
a
ya desde ahora: que la buena fe presid
que en
misos mutuamente adquiridos. Te ruego
habilidad
tu
alerta
de
o
estad
en
lante se mantengan
a fondo
y tu esfuerzo, y que, met6dicamente, estudies
a la vez
r
la situacin. (335 ) La prudencia debe atende
s las
toda
como
ca
al principio y al final; tanto la criti
los
de
desenlace
el
felicitaciones se reservan para
tambin
Y
,
discurso
tu
de
hechos. Cuida el principio
te, vete presu parte final; para resultar ms elocuen
parada.
ea, que se
LA ALCAH UETA (Fingiepdo no ver 11 Ga14Jeste
casero
En
halla ante el umbral de la puerta.)
hermosa
men
t
e
s que se crla una ju-ventud verdadera
res! No
(MO) y en medio de todas sanas
nt ms ca
or.
meJ
Joven
otro
hubo en nuestra poca
! Pnfilo aven
rioso. Qu bien acoge mi pobreza
toda clase de
en
taja a todos los de su misma .edad
a
SU& compaeros .
virtudes y supera en mritos

spec

tui D.

Z.
..

loquii

338 melius poais] .Jl06115 melius }f. loqui}


339 formosal
1s..
UGNIM iDa 0v.
340 et] o111. ON. 1pS8 JPSC.

K suis .U.

.. . DIL Jplt
342 suaclpit} .-inet
343

l <iN.

...,..
....,.....n.
r.:JUt'IU.UU

. .

P.

bolsJ

suis boJs

nrD """ De U
m- <?
'"""
VT
&1"\
...-

Est stulto stultus, et miti mitis ut agnus :


Stulticie sapiens iure resistit horno.
Non manet hac tante pubes probitatis in urbe.
Quas acquirit opes non uorat ingluuies.
Est nimis ille prob"\ls, hona nam fuit eius origo:
Arhore de dulci dulcia poma cadunt.
Premonstrat signis prolem natura frequenter;
Sepe solet similis filius esse patri. . .
En iuxta portam uideo stantem Galatheam!
Queque locuta fui forsitan audierit?
Hic non esse modo quemquam, Galathea, putabam;
Sed tamen ipsa nimis uera locuta fui.
Pamphilus hac certe pre cunctis pollet in urbe;
Egregie uitam prouidet ipse suam.
Illi semper honor et laus et gloria crescit,
Et merito nullus inuidet inde sibi.
Est um locuples, sed non tamen inde superbit,
Ilhus et nullum copia crimen habet.

345

350

355

360

345 est] cum GN. et] est KVSUR tamen GN.


346 Om. N.
347 nonl. nec P. pbes.J proles DI iuuenis UGN. probitatis]
probttate U borutat!S DI. urbe] orbe OK
348 t] adquirat K. uorat] uoret D foret NI habet H.
349 IlllDIS ] nam U. bona nam] bonaque U nam bona R bona
quom K. P?st u. 349 /egitur in U: Indolis inde bone cunctos
sut>e!at raoone Et pius et mitis cunctos precellit honore.
350 duloa poma] poma dulcia R.
351 onstrat] premonstret G demonstrat KS dctnonstret N
.
SlgiUS prolem] prolem signis uel segnis prolem H frequen
t .freq?enter uel frequentem H sequentem FO.
352 similis usJ fili similis ZHSGN.
353 ] et Z tam O. tuxta portatn uideo stantem] uideo stantenl
1 P<?rtam. S. stantem] stare ZUG modo stare N.
354 Szc eztur tn DRI: Forsitan (foris forsitan R) audienrt
(ult I) queque (que R) locuta fui. fui] om O audierit]
audierat PHKSDR.

126

como un
(345) Sabe ser tonto con los tontos y dulce
un justo
fija
sabio
el
s:
cordero con las personas dulce

a
lmite a su propia locura. Ya no quedan en nuestr
l
que
cios
benefi
Los
ud.
rectit
tal
es
de
ciudad jven
dechado
consigue no los devora el despilfarro. Es un
rbol
un
de
(350)
de honradez por ser de buena cuna:
nta
adela
raleza
natu
La
.
bueno slo cae buena fruta
s
rstica
caracte
las
,
indicios
ante
ordinariamente, medi
pa
un
nte
generalme
tener
suele
hijo
de la raza ; un
recido con su padre . . .
Veo a Galatea de
(Aparentando sorpresa.) Anda!
odo lo que he
vez
tal
br
pie junto a la puerta! Ha
dicho?
habia nadie aqui;
( 355) Yo creia, Galatea, que no
pura verdad.
no obstante yo no he dicho sino la
entre los j
l
igua
e
Pnfilo, indudablemente, no tien
tlosamen e su
maravil
a
venes de esta ciudad; gobiern
m
reno
Y
ideracin
cons
a,
vida . La aureola de su estim
er
univ
n goza de
bre crece sin cesar, (3&t) y con raz
ta
resul
lo
el
r
po
sal simpata. Es muy rico, pero no
a
Par
le
obab
.
repr
engredo, y su fortuna nada tiene de

355-356 Om. G.
355 hic] sic O. esse]

Z.

HSND
]

Gala
qnam
thea quzcq
Gala
0.
quem

] .
postquam O quamquam KM.
.
PVUN
putaui
putabaml
H.
.
356 tamen] om. D. nimis] modo
n] cunctos
cunctts po=
357 hac] ac ZSD nam U hic .GN. pre
.
orbe K.
]
urbe
D.
lit
pre<:el
cunetas

preceltli SRI
.
OVD i1la I. suaml sib GN
i1k
]
ipse
.
GN
358 egregie ] egregiam
N:
mfll'g.
359-360 Om. G, in
et' J om. M
essem

359 semper . c:resdtl aesat


360 inde] ille O ista I.

361
362

nimium]

Om. G.

multma H.

sed}

..

semper

ott.

DRI
. .

KGN. acmJ

nec

K.

Esset ut ille tuus uellem, Galathea, maritus!


Hec eadem uelles, rem bene si saperes !
Velle meum dixi, sed non tamen ille rogauit;
Vos simul esse meum iudicat arbitrium.
Et genus et probitas et forma decens utriusque
Mecum concedunt uos simul esse duos.
Nostra modo uacuis deducimus ocia uerbis.
Res tamen interdum grandia parua mouet:
E mnima magnus scintilla nascitur ignis,
Et generat paruum grandia principium.
Mens mea concepit harum primordia rerum,
Atque loqui nostris cepimus inde iocis.
Sed si rebus in hiis tua mens animusque mouetur'
Si placet an pocius displicet inde loqui,
Deprecor ut dicas; quod dixeris, ipsa tacebo.
Si celare uelis, siue referre, loquar.
Die mi, n dubita; stultum depone pudorem;
Hic uerut a sola rusticitate pudor.

365

37 0

375

380

rcm

bene

rem

si

bene GN si

bene

tu

tu bene
rem bene st
V.
365 ille] ipse K.
366 iudicat] indcat D.
367 decens] dicens M decus R.
368 mecwn] hec mecum DR secum U. ooucedunt] cedunt R.

369

duos]

modol

si]

deos S duo D.
tamen VU meis O non

deduximus N.

GN. uacuis]

fatuis DRI.

370 grandiaJ gaudia ZN. grandia paruaJ perua grandia D


mouet] mouent ON.
deducpnus]

128

llanos.

363 ille] ipse ZK iste R.


hec ] nunc eadem O hoc dem SU hoc etiam GN
.

in

ton

Non michi rusticitas, stultus michi nec pudor obstat;

hanc
etiam P.st uel
DRI

si tu mente y tu :raz?n se
o mas bien te disgusta
por el asunto' si te gusta
En cUanto a lo que
clnelo.
hablar de ello' por favor,
qisi mante
me digas, yo no soltar prenda; si
rlo . . . , Y0
comunica

si
pero
nerlo en secreto;
r
un
lado
de

hablar. Dmelo dn titubeos; deja


VIentre

to; (388} tal pudor se da

(375 ) Pero

(GALAT H E.A)

364

ti, Galatea, quisiera yo un marido como l! Lo mismo


s.
desearas t, si entendieras debidamente tus interese
pero, por
s,
gusto
os
propi
mis
esto
expu
(365) Te he
mi ca
supuesto, sin que l me lo haya encargado;
la fa
,
parte
pricho os considera ya unidos. Por otra
ambos
de
fsicos
tivos
milia, la honradez y los atrac
el otro.
apuntan conmigo que los dos sois el uno para
pala
huera
en
rato
buen
un
pasar
No hacemos sino
insig
lle
deta
brera. (37&) Sin embargo, a veces, un
de una mins
:
ecuencias
cons
des
gran
trae
ante
nific
, y todas las
cula chispa sale un gran incendio
mente concibi6
.
o
grandes tienen humllde principi Mi
ellos al dictado
estos proyectos, y me a hablar de
de mi fantasa.

371

373

374
375
376
377
378
379

380
381

,, f

%:;) ",

.. '

Sermo sed admiror quo uenit iste tuus.


Huc miror si te casus transmisit an ille
Pamphilus . . . an querit premia sermo tuus?

(ANVs)

Semper iniquorum scdus impedit acta bonorum;


385
Penas sepe luit quas horno non meruit;
Quamuis pauper ego, non sic michi premia quero,
Nam michi suf:ficiens est mea pauperies.
Primitus ut dixi, mea mens conceperat istud
390
- Altera tu nosti, conscius omnis abest Hoc satis esse potest, si uos simul ambo uelitis,
Hoc et uterque potest absque pudore pati:
Nobilis ille quidem, nec nobilis es minus ipsa:
Est utriusque satis nota propago michi.
395
Pulchrior hic sociis: sociabus pulchrior ipsa.
Cum specie species conuenit atque placet.
Hoc utriusque probat par copia parque iuuentus;
Famaque si sciret, ipsa proharet dem.
Quando pares estis, sociari iure potestis:

382

383

384
.385
.386
.387
389
390
130

quo] quod O quid VR. quo uenit] unde sit D. uenit] uelit
iste]
K. tuus] tibi S.
huc] nunc P hic modo O. casus transmsit] transmsti casus
KDR. an] aut S.
querit] querat POHSU.
scel.us impedit] impedit scelus GN. bonorum] roborum U.
p
sepe] senper M.
pauper ) ego pauper sim M sim pauper ego VS
paulispet
ego . Sic] om. VSM. michi PHSU: tua OGNDRIM
sibi
tibi
Z om. V. premia] munera KGNDI.
IStud ZPHKVSU: illud OGNDRIM.
altera] alter ZH. tu nosti] dum nosti Z non nouit
HGNM
URI.

ille

.
tonto que me
No soy villana m haY pudor
tu
qu

. viene este
retenga; tan s6lo me pregunto a
traido
ha
te
Sl
saber
discurso . Cunto me gustarla
o . . .1 O.. . 00
uf la casualidad o el famoso Pnfil
caza de recompensas?
acaso tu discurso a la

GALATEA

:!da

.
(385) El
taculiza siempre la actuaan

vados obslos mal


honrada
dela gente
;

LA ALCAH UETA

con
---= .Jo
-mc:n:uu '

menos 1o ha
frecuencia sufre casttgo
a la caza de recomello
aunque pobre, no por
te
mi pobreza. Como
pensas; s conformarme
fan.
mi
de
o
frut
sido un
con
dije antes, todo esto
existe con

qut

haba en saberlo no
la segunda
bi ' convertirse en
fidente alguno), pero pued
loe
..,., en
y. los dos podis
--
realidad' Sl ambos a una
noble Y t
ef amente es
tasia ( 310) (eres

aceptarlo sin rubor: l, v


bien la geconozco muy .
ms guapo que sus
misma no 1o eres menos m
pa que tus comnealoga de ambos.
.
P
-eros . t tambtn eres
an
compan
hermosura cae b'ileD y da opaeras. Hermosura
la igualdad .de vuestra po
to. Dan por buena la

(). n:s

JuventUd , y por buena

vuestra

sici6n y la igualdad de

PHKV ambo

391 satis] pbas S. ambo ] csse


392 pudorel labole 0

o
inu.
. 1
"':
39.3 nec] Olfl;, .e& est . _.
D
394

396
397

csse

R.

.Jcm
. . ....,.,...
.;.... psa
...:_..:::
psa]
....
G(?)N. ;;;"K e& ipS8
.

midJi]

39.5 hiel .est


GN
puellis
speae

satis

..

.
Br'. . ON.

__

....;.w.;..;....

....]... m.
.

. 1,
spec:l4S
.
uel .IKlciabu
-- -.::- ...:"" Z.
.s

.
spc::Qesl
. . . .
.
1
iuueatusl iuuenGJf;..,... * Pd

399 quando] .puat.

'7h

..

..

. ..... .

V
.

.. '

m..

.
'

!"'.......

Of!l J.U

U1

Ddicit in uobis nil, nisi solus amor.

(GALATH EA)

Quod micbi nunc dicis, dici deberet amicis


Asu
sens quorum coniugis opto tho
Hos prius alloquere ud tu ud Pamphilus ille;
Res erit ad libitwn pulchrior ista suum.

(ANVs)
Conuenit ut tua sit consensu teda no......twn
'
r-
.
Sed tuus mterea militet ignis ei!
Exercet _corda iuuenum Venus ingeniosa;
Quisque hoc studium colligit ingenium.
.
Incitat hec antmos, dat largis odit auaros
Leticiam sequitur tristique fugit.'
Narraret nullus Veneris quantwn ua1et
usus
'

Huic nisi parueris, rustica semper eris.

405

410

(GALAT H EA)

Per Veneris _morem uirgo cito perdit


honorem:
Igneus ille furor nescit habere modum.
Non 1 uulnus habent uiolenta Cupidinis
arma,

. mal seduci queque pudla timet.


Septus tm
tas
mert

415

401 dici deberet amicis] timor impedit


ipse patentum p.
403 !tosl hoc ZOD. ere] ere
GN. ille] ipse GN.
404 JSta

ZPHDIU:

1p5a OKSUGNM ista ue1 ipsa V SU

UD]
SU mewn uel IIUUDl V
405 tua sit] fiat D fiant 1.
]
concessa S c:onaessu z.
406 Jni!itetl militat GN.
408
D capiat GN.
409
SUGND

.........
) C<tl.
411
eneru q1laDtuJn ZPSI.lGN
Dlti.M: QtJafttulil Vdtil

B2

r.;i71 (ta___!VJ

t u matrimonio cuen
padres, pero entre
los
de
te con el consentimiento
armas con
tanto . . . que la llama de tu amor mida sus
corazones
I?S
el galn ! La ingeniosa Venus adiestra
talento.
adqwere
juveniles ; cualquiera en su escuela
detesta
,
s
generoso
los
a
Ella inflama los cprazones, da
.huye
Y
alegra
la
.
de
busca
a los avaros, . (41t) va en

r
valo
to
cun
contar
sabra
de la tristeza. Nadie
a sus ensenan
las prcticas de V; si atiendes
zas, sers dt por vtda \U)a villana .

LA ALCA H UETA (485) ene que

incusat fama pudlas;

meum

la dara hasta la opini6n pblica, si llegara a ente


rarse. Puesto que sois de mismo rango, tenis derecho
a uniros : (410) nada os falta, nada sino nicamente
el amor.
que
GALATEA Lo que ahora me ests diciendo, habra
con
su
casarme
deseo
:
legados
al
ros
nuest
a
elo
decrs
o

consentimiento. Habla con ellos primero t


ntta.
bo
ms
a
resultar
ese Pnfilo; la cosa, a su gu$to,

:de

GALATEA Por los fueros de Venus mtlY pronto


Cu
una joven su honra: esta locura
cm . toda
imponerse un lmite. (415)
t
J?VeD teme
pido nunca causan una herida leve.
. la UUWI
enc#
frecu
deJmsiada
rt
deJarse extraVl81' ;

..

--

. . .

Omnia non cessat carpere liuor edax

Quod petis annuerem, fame nisi uerba terem


Que magis in tali crimine lumen habet.

'

420

(ANVs)

Rebus in his maior nimis est infamia uero


Sed prestat uerum, rumor et ipse cad;
.
Murmura, rumores curasque leuabo timoris .
Vos utrosque iocos calliditate tegam:
Nam Vens mores cognoscimus eius et
artes,
Et stc tuta meo res erit ingenio.

erd_a

425

Illum cum d, chi consule quid sibi


dicam.
Que mtchi predices tucius ipsa loquar.
.
Hestto uelle meum tibi secretumque fateri
Nam dolus insidias tendit ubique su
430

Sed tamen experiar que sit tua


lingua :fi<tes'que
Et qua parte tuum me trahat ingen
ium.

FZPOysu: nec

HKGND .
0
GNI. farne RIM
nisi ZPHDRI: nisi

fame

420 in tali] om V l
en] lumen crimine S. habet]
e
habent OHVsGNcnmm um
421 nimiS] om. U. J uere SU
uera GNI
422 prestat] superar DRI
423

bene prestar

rumores edtl

1 34

GN.

UD.

SU

codd. pleri.tue. curasque


vrumoris
causas leuabo SU curas remouebo

causamque

leuabo]

rurr:.orPr;:m
erum] uerum prestat
J ett urumor
S
pl

leuando H.

me

n est
LA ALCA H UETA En esta materia la murmuraci

(GALATH EA)

418
419

fama arremete contra inocentes doncellas; la envidia


roedora lo muerde todo sin descanso. Yo accedera
asustaran las habladuras
a lo que me pides, si no
de la gente, habladuras (4!0) que, en acusaciones de
esta ndole, alcanzan su mximo destello.

d sale
v
siempre por encima de la realidad, pero la
solos.
s1
por
anecen
desv
se
ores
triunfante y los rum
.
bu
los
Yo apartar de tu camino las murmuraCiones, deva
rOS
vuest
Y
los las cuitas timoratas; vosotrOS
mi astucia.
ns quedaris encubiertos al amparo de
de Venus
as
prctic
las
(425) Pues conozco a fondo
a ase-qued
to,
talen
mi
a
as
graci
y sus artimaas ; asf,
gurada la empresa.
e: qu he e
GALATEA Cuando vea al galn, aconsjam
hablar con mas
decirle? Si t me vas dictando, yo
.
.
seguridad.
Y ID1 secreto,
deseos
m1s
e
confiart
debo
si
s
No
de por doquier sus redes;
(438) pues el engao tien
ua Y buena
con todo, quiero poner a prueba tu leng sutileza.
tu
fe, y saber a dnde pretende llevarme
424 Sic leg#tu in

42.5
426
427
428

SU: Vesnos utriusque tepm

rosq e] uesttOS SUDI.


uesru
eius etJ et eius GNR.
sic] si M.

ui pcuid GN. midl

tu H.

calfiditate ioc:os.

predkesl predicas

0predic!s G :
N. ;ps&J_ !;.._,SGNDR
bescido z DeSCIO

429 hesito PUIM


tuum O.

tihiJ

ftt. G.

VD,n. Y

431 ramenl nunc O. rua] ftt. GN.


0
432 me) nec: D. trahatl trahit SK ttahaut

meuml

Pamphilus ipse meum petiti


sibi nuper amorem,
Nos simul et uera iunxit ami
cicia.
Sed nimis hoc cela: sol sibi, pos
eo, reuela;
Non tamen incipies hac raci
one loqui;
Illum sepe prius multo temptam
ine tempta:
Quod dixi, dicet forsitan
ipse tibi .
Hinc modo discede, fac et pre
cor omnia caute,
Et tibi que dicet, eras mic
hi cuneta refer.

Pnfilo en persona acaba de pedirme mi amor, y,


acto seguido, se ha establecido entre nosotros una
verdadera amistad. ( 435) Pero guarda cuidadosamente
el secreto: confiaselo exclusivamente a l, por favor;
y, aun as, no te lances a hablarle con esta claridad;
primero y varias veces sondalo de todas las ras
posibles: tal vez te dir l tambin lo que ya te lfiJe yo.
Ahora retrate; por favor, acta en iodo con pre
cauci6n y, ( D) maana, ven a contarme cuanto l
te diga.

435

440

(ANVs)

Multociens homines frustra


tur spesque laborque.

Non res ut uolumus, Pamphil


e, nostra uenit.
Tardius ad uestrum nimis
aduocor ipsa iuuamen,
Nam prodesse nequit arsque
laborque tibi.
Res ut testatur, Galathee ted
a paratur,
Miror enim cultus quos
parat illa domus .
Sunt centum cause quibus
illud suspicor esse
Sed suus ista tamen cel
at uterque paren's..
Hoc tibi quod dico sapienciu
s accipe, poseo:

LA ALCA H UETA

445

ille

433 ipse]
IM. meum
ti sibi] meum petiturus z sibi
meum petiit U meum sibipeti
petiit GN.
434 uera] nostra U.
435 nimis] SU. sol
sibi ZKVsUDRI: sibi sol
sibi O sibi solo HGN
PM sola
. poseo] queso I.
436437 Om. G.
4.36 LPtior N prius
H. incipies POSUDRI:
...u. vnoo. om.
K.
. incipias
437 temptamine] mol
elimin ZHSU.
quid l. ipse } i1Ie OHV
ipse et i1Ie Z.
etl ut VGNR 0111. Z.
440 dicet] t

GN
J. ::f:j f!esSU.
441

442
136

homines ZO: homiis


PH hominum KVs
borgue] labor

non

res]

GN.

res non

nam res

N.

homi.ni cett
. .

Ja..

(A PJnflo.) Mil veces se ven los hom


bres decepcionados en su esperanza Y su esfuerzo .
Nuestra empresa, Pnlilo, no presenta el cariz que de:
seamos. Se me llama demasiado tarde en vues ayu
da; mi arte y mi esfuerzo no
ya serte utilc:s.
(445) Segn atestiguan los acontednuentos , se c_;st dis
poniendo la boda de Galatea, pues se despliega en
su casa un lujo de p que me sorprenden.
Hay cien motVO$ SQSPeChar . que asf es, pero su
padre y su guardan .el mayor o
particular. Acoge con Ja mejor filOSfa la que

pu

el

443

444

446

445

447
448
449

Mitte quod esse nequit, quere quod esse potest.

450

( PAMP H ILVS)

Heu michi, quo fugiunt uires et corporis usus!


Mens mea non seruit, nec mea lingua michi!
Heu miser! In nostris est nulla potencia membris,
Horum quodque suum denegat officium.
Spes mea me lesit! Per spem Venus ossibus hesit!
Spes procul abscessit, nec tamen ignis abest!
Nulla parte suos cernunt mea carbasa portus,
Nec sentire potest anchora nostra solum.
Nescit nostra suam quo querat cura salutem;
Fert Galathea mei sola doloris opem,
Causa mee mortis hec est et causa salutis.
Qua si non pociar. . . , tune placet ut moriar!

PNFILO Ay de m! A dnde se van mis energas

455

460

465

450 potest] ualet F nequit D.


4.52 J. mea ligna S lingua mea GN.
4.53 m] nu quam M. est nulla] nulla est UGN. membris]

uerbts O.
4.54 qnopque ] quodcumque M queque

dengant z.

Z quoque V. denegat]

4.5.5 lesit] lexit Z ledit I. spem] spe l. hesit] est G.


4.56 procul] mea H. it] abscedit O tabe$cit H. nec}
!Wil M. tamen] mmus H. nec tamen ignis abest] et manet
t dolor K. 'f'ost 456 Zfg!tur in GN: Nec calor ( = celer)
exrt qw longo discitur usu Spes Iicet exierit non
do
ar
r mtus abit.
457 cernunt mea] mea cemunt PU cernit mea O nostra cernunt
M me cemunt K cemunt uiam Z.

138

mis facultades fsicas? No me responde la mente, nt


tampoco mi lengua! Ay! Desgracia la ma! En mis
miembros no hay ninguna aptitud; cada uno de ellos
me niega su servicio (455) Mi esperanza me ha mal
hasta
herido! Por la esperanza Venus ha penetrado.
o le
hwd
ha
anza
la mdula de mis huesos! La esper
ar
emb
Mi
r!
amo
mi
de
jos, pero no se va la llama
le
que
tos
puer
los
sitio
ningn
cacin no divisa por
des
Mi
o.
fond
tocar
logra
ancla
s
son familiare ni mi
salvacin;
ventura no sabe a dnde acudir en busca de
mi tor
para
(410) slo Galatea dispone de remedio
razn
1
Y
rte
mue
mento, ella es la razn de mi
mom
mi vida . Si no ha de ser ma . . . entonces qutero
? Por qu
LA ALCA H UETA Tonto! Por qu desvaras
lozos no te
sol
Tus
?
intil
to

agobiarte con un tormen


es
pu
beneficio. (415) T

(ANVS)

Stulte! Quid insanis? Cur te dolor urget inanis?


Acquirit gemitus premia nulla tuus.
Temperet ergo tuum modus et prudencia 1letum;
Terge tuas lacrimas, prospice quid facias.
Concipit ingentes animos inmanis egestas

te doy, te lo ruego: (458) olvida lo que no puede ser,


y piensa en lo que es posible.

C:

procurarn ningn

y sensatez: seca tus 1,


llanto con
inmensa mdigencta
mina qu partido has de tomar. La
mesura

4.58 nec]
4.59 quo]
460
461
462
463

465

467

non

met

SM.
N
IID
(]OlOI
..

_,.:_._ ]

qua uel

CJUf' V

t'] quetit GN. cura]

....
..-.
'i-

.. .sahrtiS . SUGN

mee , ..

..

ll1dm1

llllus
lu P

salutis R.
R talutis od.dOloris V.:,__.
. .....
..:.:;..1c, H salutisJ. ...met
etl JJJ1UB
. ... lJt ] tuDt ...-
poc:tar] ,OHSJ:

..S.: T
--
inde
\1dt
mors
H
inde mori

moda$] fleius. u. J pacien. ... .... ttm<t ..-.....


cia G.
DJ8DIS nu 1'!"" "
-..:..:.1 a ; jD
.pandis S.
Z. iimtaDis ,.,.1

. ::::

......_.
PO'iGDM

1)9

Et facit artificem sepius hec hominem.


Ars hominis magnum superat studiosa periclum:
Te labor arsque uigil forte iuuabit adhuc.

470

(PAMP H ILVS)
Quis labor heu tantum posset superare periclum?
Spes mea tota perit, inminet hora thori.
Nec uiuente suo michi nuberet illa marito:
Crimen legtimos est uiolare thoros.
prorsus meus est labor iste redactus!
nichilum
d
A
Et mea cura sue perdidit artis opem!
Nulla dies mitem dabit et nox ulla quietem,
Semper me miserum carpit inanis amor.

475

(ANVS)

Sepius exigua dolor ingens. labitur hora;

Ingens ex paruis imbribus aura cadit;


Estque serena dies post longos gracior imbres
Et post triste malum gracior ipsa salus.

480

suscita enormes bros y no pocas veces agudiza el in


genio del hombre. La industria humana supera, si se
empea, una grave crisis: (411) el tesn y un arte cau
teloso tal vez puedan todavfa ayudarte.

PNFILO Qu tesn - ay! - podra superar tan honda


: la
crisis? Mi esperanza se ha hundido por completo
,
mando
su
de
hora de la boda es inminent.e Y, en vida
legi
un
lar
o
vi
crimen
un
ella no podra ya ser mfa: es
quedado
timo matrimonio. (475) Toda mi labor ha
iaual
perdida
Tarea
!
nada
la
a
e
lamen
t
reducida sencil
no
ninguna
mente la de recurrir al arte! Ningn da,
u,
che me traern ya el sua'Je y, de
.
un amor imposibl me atormenta para. stempte

dolor se di
ALCA H UETA Mucbls vet& un h)menso
amaina tras
al
v
venda
ll
gDl
un
sipa al instante <>
alegre
eS
o
despejad
da
un
unos leves
de una
salk
largo .temporal de lluvias;. 1 al

LA

tras

468 Sic ettw in R: Et facit hec hominem sepiua attificem.


469 ] hominwn FPD. magnum superat} magnum 1lif.
a U magnus superat N superat magnum F superat ni
IDlllm H superat (studiosa J)ericWa) lll8gDil O.
470
tuus GN. iuuabitl iuUatet: ZPHL

:li:c:i!Jr

471 tantum posset J possit tantum GN.


472 perit inminet hora thori] necis inminet L-nuxa
47}

140

nec] nam K

om K[)l --u
Tm...

UJA:Dl
u.._ 0111. V.

necia inminet hora G.

cbi U. illa]

mid]

;
lpla

m..

.L.....!

wun

... wa J lp5a

N --:.

nu

47'
4n

476

478

480

479

482

un

cha;

Tu modo respira, dolor


absit, fletus et ira!
Sunt prope magna tue gau
dia tristicie.
Nostrwn uelle tua nobi
s faciet Galathea,
Omnino nostris se dedit imper
s.

penosa enfermedad, hasta la misma salud es ms apre


ciada.
Vamos! Respira ya! Basta ya de penas, lgrimas
y resentimiento! Grandes alegras siguen de cerca
a tu
tristeza. (485) Tu querida Galatea se prestar a nues
tros deseos, se ha rendido sin condiciones a nuestras
rdenes.

485

( PAMP H ILVS)

Vt pa promissis matrum
solercia uanis
Plorantes pueros admon
et ut taceant'
Sic me fortassis falso solam
ine pascis,
Vt dolor a tristi pectore
tristis eat . . .
(ANVs)

PNFILO Como la compasiva diplomacia de


las madres
anima con vanas promesas a los nios que lloran para
que se callen, as pretendes sin duda aliviarme t a m
con falsos consuelos, {4H) para ahuyentar las penas
de mi corazn afligido. . .

490

Accipitris uolucer ela


psus ah ungue feroci
,
Anceps, in cunctis hunc
timet esse locis.
Hic me nulla tibi men
tiri causa coegit,
Omnia que dixi uera sed
inuenes.
(PAMP H ILVS)

Si nchi uera refers et


uerum rettulit illa
Tune dolor a
nostris cordibus o
abest.

483

LA ALCA H UETA Cuando escapa a la garra cruel de un


gaviln, el pajarillo, en su angustia, teme encontrrselo
en todas partes. Ahora ya no hay razn alguna me
obligue a mentirte: comprobars, por el contrano, que
en todo te he dicho la verdad.

495

PNFILO (495) Si t me cuentas la verdad Y es cierto lo


que a ti te cuenta Galatea, entonces si que se me van

do] tristis dolor U. fietus et]

490

U fietus

sit Procul S ttistis et DR


485 nosttum] ut modoet uel ttistis et V.
uel
nos
trum
V. tua] tuum GND
uei . tua y. nobis
tuum
absit

et

faciet ZPO.tsu: faciet


facJat VGN.
nobis HDRIM
dedit. ZJNSUD :
dabit
POKGN.
487
]
486

48

lJQbis

J>lt>nlissum K. mattum]
matris RI.

8 adrnonetJ
nent KN admouet P
489 solamine] adow
temPtamine GN.

142

uanis]

492
493

uenus

495

496

todas las penas del coraz6n. Pero no siempre el desen


lace corona unos principios prometedores; un accidente
pone a menudo trabas a la obra iniciada.

Sed sua non semper sequitur primordia finis;


lnceptum casus sepe retardat opus.

(ANVS)

LA ALCA H UETA Ninguna mente humana prev el curso


de co
del destino, (508) s6lo Dios tiene la propiedad
,
fracaso
al
lleva
nfianza
co
nocer el futuro . La falta de
ingenio
El
es.
ilusion
sus
s
el esfuerzo tenaz ve cumplida

Cursus

fatorum nescit mens ulla uirorum


Solius est proprium scire futura Dei:
Desperare nocet, uotum labor improbus implet.
Arsque uigil magnas sepe trat opes.
Sotte sub ambigua spes et labor omnis habetur,
Crescit principio spes tamen ipsa bono.

500

re

grandes
siempre en vela proporciona generalmente
re a merced
siemp
estn
tesn
el
y
s.
confianza
La
curso
go, tras un
de las vacilaciones de la suerte: sin embar
sola.
s
por
crece
principio feliz, la confianza
qerc; o no
PNFILO (505 ) No puedes saber si ella me
_
mtumda
las
ocultar
r
amo
al
me quiere? Le es difcil
des del coraz6n.

( PAMP H ILVS)

Noscere nonne potes hec si me diligit an non?


Vix celare potest intima cordis amor.

505

(ANVS)

, SU mente Y SU co
LA ALCA H UETA Mientras yo }e hablo
labios; disfruta de escu
raz6n estn pendienteS de mis
le; . sus brazos
char mis palabras . sin perder detal
lica que le cuen
sup
me
y
alrededor de mi cuello (5lt)
a lo largo de
uando
C
.
mandas
te los recados que t le

Dum loqor eius adest michi mens animusque loquenti,

Duloer omne meum suscipit alloquium;


Curuat et 1psa suos circum mea colla lacenos'
A te missa sibi dicere uerha rogat.
Dumque tuum nomen racionis nominat ordo'

510

497 ] et I. per sequitur] sequitur semper SGNDRI.


498 mceptum] mceptus S. opusJ onus PH.
499 cursusJ cursum P rursus OHN
500 proprium] proprie M ptopriis K.
501 desperare] cJe;iperato - nocet uotum] uotum nocet Z:

H labor nnprobus nnplet] labor improbus omnia uin


at .
502 arsque] ars atque R.

503 spes] sors F.


504 crescit) constat O. bono] bona 0.
505 noscere] nocete M. nonne] non G quidem U
G
test O posees N
me O
51 meJ srue
tl diligat KR
144

dili&i

.
...-.
.

-] .
11 te GN .

506

507

508

509

....:.

510
511

'

l.

amtnonitu fit stupefacta


tui.
Dwn uerbis fruimur, pal
letque rubetque fre
Nom.inis

la conversaci6n sale tu nombre, se queda extasiada al


orlo. En d ddeite de nuestra conversaci6n, palidece
y se ruboriza repetidas veces, y, si me canso y me callo,
me estimula a seguir hablando. (515) Por est y otros

indicios nos podemos percatar de u amot, ntar

que a m ya no me esconde el apreao .que por tt Slente.

quenter,
Fessaque si taceo me
monet ipsa loqui.
Hs aliisque modis cogn
osci.rnus eius amorem
515
Nec negat ipsa michi quin
sit amica tibi.

( PAMP H ILVS)

Nunc mea spes per te


successus sentit ades
se'
Crescit et auxilio

gloria nostra tuo.


Improbus interdum d
ubios labor expedit
actus
Magnaque tollit iners
commoda segnicies.
520
Ouantumcumque potes cep
tum properato labo
rem,
Nec mora segnis
opus differat ulla tu
um.

PNFILO Ahora, gracias a ti, mi es


. presiente la
llegada dd xito, y, con tu ayuda, nn tnunfo se .
da. A veces d esfuerzo tenaz resudve casos difciles
y la perezosa inercia priva de grandes compen
saciones. Aplcate con todas tus fuerzas a rematar pron
tamente la empresa Y que ninguna indolente demora

(5%8)

(ANVs)

retrase

Vt reor, ecce tibi


per me tua uota
parantur,
.
Sed promissa michi r
es manet in dubi
o.
Est mens nostra suis
contraria sepe loqu
elis
Nec
fa
ctis sequimur o
.
tn.nia que Ioquimur.
Irnta uenales fall
unt promissa labor
es . . .
.512
.513

.514
.515
.516
517

518
519

.520

146

525

.... D

N] Hfaba_

.Ma,na et seanicies

nostnt

CODJoda

gJona

LA ALCA HUETA Por lo que veo, he Jaqu a pto de


cumplirse tus ilu$ones, gracias a mi .interv! en
la recompensa.
camb1o
a mis
seMCJO& SJgUe
.
prometida L
.
--J-1
.
en el a1re
. (525J Con frecuencia ,..y
CO.uUliU.lU:lU
n en.
.....141-.
tre nuestros pensamientos y nuestras -
y no
11evamos a la p;ni\;UUl
.J!- todo cuanto promet
_
emos. Vanas
.
. .

lllll1Ilonita O attonitu
Z. fit] stat H. tui]
diu
uerb!s fruimu.rl
uer
bis
fruitur P uerbis uti
uerbts Evesljue.
mur K fruitur
. tubetq
palletque nrbet Pa.fletou.
K'. treQuenter] ue] paliet mbetque VR
uicissim OGN
monet] mouet ZOK iubet M
etus amotem] in
tima cordis GN
.
nec] non S hec Z. ipsa
nunc] tune VU dwD ) il1a ODR. tibi] tui K.
cessum SD. adesse O. spes] mens VR. successus ] suc
] haDere D.
Om: S.

Sic _legjtw in
DR:
tollit] tolet M.

obta.

nitu]

gracia UI. gloria nostra]


dubtos] ]
dubius GN dubio
R.

tu

tol.lit mas.
.

522
523
524
525
526
527

t4f

Cwn felix fueris nU michi forte


dabis.
(PAMP H ILVS)

Est scelus immensum si diues falli


t egenum.
Te quoque si fal,lam gloria nulla
michi.
530
Nec te nec quemquam mea fraus sic
prodidit unquam,
Famaque, si queras, crimine nos
tra uacat.
Estque :lides nostri constans :fidu
cia uerbi,
Que tibi tuta facit omnia que met
uis.
(ANVs)

Plebs timet ignenio superari par


ua potentum;
Iura cadunt causa pauperis exigua;
Est et ubique :fides prisco spo
liata colore,
Que tegitur sceleris artibus
innumeris.
Nulla tamen fortuna potest obs
istere fatis:
Dat mare sepe metus, nulla
pericia tamen;
Que promisisti Fortune muner
a mando,
Sed que promisi dona tamen
capies.

528
529
530

5.31

532
533

535

PNFILO Es un crimen abominable el del rico que engana


- al pobre (530) Tampoco yo merecerla la menor
Lalsedad
consideraci6n si te engaara . a ti. Mi x:
J
ha cometido una traicin as ni contigo ni con .e, Y
si te informas vers que mi nombre est limpto de
culpa. Mi cotante rectitud garantiza_ mis palabras Y
te ofrece seguridad en todas tus inqutetudes.

LA ALCA H UETA (535) El pueblo humilde teme V


atropellado por la as cia de los grandes; la J.US
se rinde ante la causa intrascendente de un pobre._
lealtad aparece por doquier sin. su 1 de tafiO,
pues anda disfraza
..J_ con los mil artificios del crtmen.
. . wt
ede oponerse al
Sin embargo ninguna condici6n pu
destino: (Mt) la ros:
insp
que ello suponga peli; dejo
las recompensas que tu me has promett'do pero t vas

540

felx fueris] fueris felix


PHKVM. forte dabis) fort
e da
dabis forte S.
si diues) diues si OI. falil t) fal
t
la
OV
S.
te quoque) quoque te
M. fallam ) falol H. michi) michi
est H.

sic] non O. prodidit] deci


pit DR decipit
uel prodidit V perdidit
GN.
famaque ] fllf!lSJD S .fama
.
quam GN. queras] queris
ram H. crmune] cnmen
U que
R. nostra] mea U nul
uacet DI uocat K caret
la O. uacat]
V.
nostri . . . i (uerbi
uel ueri V) POHVM : nos
KDRI nostn .. . ueri ZV
tri . . facti
pacti
nostri GN nostri . . .. pacti
U nostra . . . nostra
S
nostra . . . uerbi e.
que'] hec K. metuis
] metuo G meruis Z.

148

:ec;:
om:

535
536
537
538
539
540
541

534

'

C::

res D

frausJ mens P.

promesas defraudan los servicios del asalariado . . . Cuan


do te veas feliz, no me dars quizs nada.

542

Conuenit ut uadam nunc exorare puellam,


Si placet, ut ueniat huc tibi sola loqui.
545
Si uos nostra simul solercia collocat ambos
Et locus affuerit, te precor esse uirum.
Mens animusque manet inconstans semper amantis:
Paruaque forte nbi quod petis hora dabit.
Occultare nequit sua lumina maximus ignis,
550
Occultare nequit nec sua uota Venus.
Omnis uestrarum michi rerum panditur ordo,
Quarum mente memor uix teneo lacrimas,
Nam cognosco satis quod non sapienter amatis;
Res est ipsa sue nuncia stulticie:
555
Pallida furtiuum facies manifestat amorem,
Atque dolore graui tabida facta cutis.
Pamphilus ille miser miser est nimis omnibus horis.
Quam male duriciam comperit usque tuam!
Nocte dieque satis pueriliter ille laborat,

eti
a disponer enseguida de los dones que te he prom
do yo.
si le parece
Ahora debo ir a pedirle a la joven que,
_(545) Si
go.
bien, acuda aqu para hablar a solas conti
ra una
surgte
Y
mi habilidad consiguiera la entrevista
En el
.
hombra
tu
tra
mues
oportunidad. . . , por favor,
hay
siempre
a
enamorad
una
de
alma y en el coraz6n
lo
darte
tal vez
indecisiones: un breve instante puede
que anhelas.
oculfuego no puede ocui
( e va, hablando soz.) Un gran
S

tar sus resplandores ; (550) tampoco Venus puede .


relaci
tar sus ansias. Toda la historia de vuestras
__;.,._..-1ft
II.A en mt
al :C
est desplegada ante ttllS OJOS, Y
, pues
lgrimas
mts
mente' dif{cibnente puedo contener
a
atiene
se
no
r
amo
veo muy claramente que vuestro
uncta
se
den
locura
la cordura la realidad <le vuestra
por s sol: (555) la pali del
se ha Cli
creta pasi6n Y vuestro cuus
una gran dolencia. .

deshora.Qu
. llre Pnfilo
(Dirigindose ya 11 Gtllatea. El po
J
.
a
toda

graciado, sumamente desgracia


.

a': :i:

543

0cJ sic M tantum K nunc ud sic V. exorare] exhorta


un

placet] placeat O. sola] solo O.


si uos] uos si DR. . uos] uis U. uos nstra] nostra uos Z.
.
nostra sunul]
mea sunul U nostra tibi O uestra simul KGN
collocat] colloc;et P colligit FK conuocat DR.
546 et ZKVSill : st OHGNDRM dum P. affuetit ] affueris V.
precor] deprecor M. esse] eato Z.
547 semperJ om. G. amantis] amanti P amantum H
548 paruaque ] parua Z. paruaque fotte tibi] forte tibi parua R
fortel 0111 S. forte . . . hora] hora . . . forte D. quod]
pet!SJ pett u. tibi . . . dabitl dabit . . . tibi m.
544
545

549
550

551

150

que;

u. nequit FPKVSGN: poteat ZOHDRIM .


micbi. terum] rerum micbi PVSU micbi (rerum om. ) HN
ordo] ordo uiarum HN.

0'!'.

552
553
554

555
556
557

558
559

Nam sibi nulla refert semina durus ager.


Quis nisi ments inops sua semina mand
at arene ?
Cum mercede labor gracior esse solet.
Hunc tua forma prius et post tua 1ingua fefellit,
Hsque duobus eum uulnerat acer amor.
Vt promisisti, sibi non medicina fuisti
Speque sibi grauior affuit ipse dlor;
Nunc ope plaga catet, dolor eius semper
abundat.
Et licet ipsa taces, te quoque llamm
a grauat;
Plagaque sepe malum parit inconfessa
necemque;
Nos quoque tectus amor sepe grauare
solet.
Ergo quid inde uelis, celeri circumspi
ce mente.
Et michi sint animi nuncia uerba tui
!

560

565

570

560

seminal Premia DRM u ellera Z


fenora uel
nullus U duros uei cultus V.

575

semina

ue sibt] nam sibi spe (sepe


) SU speque ZPH. sepe..
que _OM VSD sfcque
GN spe Ku inde RI. au
ior]
Btauts S mator O. tpse]
PSGNR. dolor] labor R
Post 566 legitur in U: Ingensilletrlsti

cia
animi
q
,.,...
... ,. langor.
_...,. _
567-568

568-567

152

dicamine S.

!peq

GN.
t]
G. caret] caua O. eius]
et eius GN.
_ VS. taces] taceas
tpsa ] tpsa ua:t
do
VS. quoque] mo
P. grauat] gt'aUet R
grauit z.

ti:

ademn de retirarse.)

V duros]
561 mandat] mandet PO.
562 Om. P. labor 8tllcior solet
] solet gratior esse labor D.
564 ewnJ cum R. acer]
omrus
565 non] nec J?l. medicina] meP. amor] arnoris 1 arnat R.

566

frecuencia germen de enfermedad y muerte; (570) tam


bin un amor oculto suele causarnos estragos. Por lo
tanto qu es lo que quieres ? Pinsalo pronto. Y que
se m d una respuesta con tus intenciones! (Hace

(GALAT H EA )
Me premi ieris V:enus
mproba sepius armis,
Et m.tchi uun facrens sem
per amare iubet
Me iubet e contra pudor et m
etus esse pudic;

rigor tan insensible encuentra siempre en ti! Noch Y


da se debate como un nio, (560) pero su campo m
grato no le produce el menor fruto. Quin, s;t<> un
loco, se pone a sembrar en la arena ? El trabajo re
compensado suele tener mayor aliciente.
Tu hermosura primero y despus tus palabras dieron
a este joven falsas esperanzas; he ah Ja doble raz6n
del punzante amor que lo desgarra. (515) No fuiste su
remedio tal como lo habas prometido, y su tormento
lleg a
sar ms que su esperanza ; ahora su herida
no tiene remedio su dolor se intensifica sin tregua.
por ms que te lo calles, tambin te
En cuanto a
consume una llama; y una herida no confesada es con

GALATEA Venus a menudo cruel, me persigue con sus


llechas de fu o y, hacindome viol, me incita sin
tregua al amor. (575) El pudor y el nnedo me mandan

PO. n----- DR plaga cett. sepe malum


IM. parit] dat S perit O
POUGNDR: malum sepe ZHKVS
.

569 plagaque

S
quoque
parat P patiter G. necemqueJ nocetquemU
V
SIC
quoque:] uos quoque HK uosque
tibi
.
R
res_
S
tectus] rectus PK tutus DRI tactus
571 inde] enim M .micbi O. 1 certa M. cm:wnsp1CeJ
.
conspice PH. nteotel men GN.. .
S.
572 sintl sit G. uerba:] uerbi .GD- twt loqui
570

nos

pmnn P.
Venus] Venus
573 premit
574-575 575-574 P.
1 uidetur O.
m. uam p uun
574 et] nunc ZHU baoc ....

575

: --(.dor

et pudot lJ.

,;.

iuhet]

iuhet P. pudor. et metusl metus

151

Hiisque
(ANVs)

coacta meum

lo contrario: ser recatada. Y en este apuro, no s qu


partido tomar.

nescio consilium.

Sit timar iste procul ! Hic non est caus


a timoris,
Hiis rebus nunquam proditor ullus erit.
Vt tuus existat hoc tantum Pamphilus
optat;
Nititur omnis ad hoc cura laborque suus
.
Mille modis acres habitus michi prod
idit ignes
Cum michi flens grauiter talla uerb
a refert:
Est Galathea meus dolor et medicina
doloris,
Hec dare sola potest uulnus opem
que michi!
Illius ad lacrimas pietas me flere coegit,
Et tamen in tacito pectore leta fui.
Omnia cemebam fieri uelut ipsa uole
bam;
Ardentes sensi uos simul igne par.
Ledere :Bamma solet; precor, ipsi
parcite uobis,
Vosque duos mecum iungere possit
amor!

(GALATH EA)

LA ALCAHUETA Lejos de ti tal temor!


580

585

590

mismo

fuego.

daret

..

.... ....
...;.;,._
mentis vv<>VU.voo
..,....05
mi ayuda, pueda umros.1

(in 111tl1'g. K'). optat] orat H.


580 suus ] tuus OM.
581 modisJ modos OGN.
acres] ac
hec res S acles K. acres babitus ceres M actos GN attos R
] habitus acres P: ....
i..
..ignis ZKGD.
-. ]
michi] modo ZH om. K. fiens
] fiendo K. zdert]
OGND

__
_

L.-:.:..:

Pero la llama suele <.'O:lsuiJ'ti.; por lVUJ,: no qs


_

516 hisque (uel hsque) codd.: hs Eve


sque.
577 sit timor iste procul] sit procu
i ille tnor I sit procui iste
metus timor K. sit] sitqu
e S. iste] ille GNI. hic non est]
non est hic D non
est hec
518 hs] e M. nunquam R. est] sit U. timoris] doloris R.
] unqwun P. P1'0<tor} proditus
uel proditor V. ullus] nullus
O illius V.
5l9 hoc ] hic P. hoc tant
um] hoc tamen ZO tamen hoc
R om. K

1.54

hay aqW

me

Qu od petis affecto, nil et michi


carius esset

RI.

No

z6n de temer, en estas circunstancias jams habri tra1ci6n. Ser tuyo, tal es el nico deseo de Pnfilo: (581)
a eso tienden todas sus aspiraciones Y esfuerzos . e
ha contado en todos los tonos sus punzantes congoJaS
y la pasi6n que lo abrasa cuando, llorand amargamen
te, se expresa como sigue: Galatea es nn l?to, Y
tambin el remedio a mi tormento; ella , umcam.ente
ella, es capaz de herirme Y de CtJtar?le!
llorar,
(585) Ante sus lgrimas, la oomS16n
.
de
. f..o.ndo
Y' no obstan.t' en el
. de IDl corazcSn, me
nns
muy content. . Vefa que t<ldo saJa. . al tenor
,
.
_.__
. L
deseos; adveftf qte a las dos a la os IWnlliiWII el

584
585
586

587
588

589

590

{Wt) y que l

ltor-

amor, con
.

Si eus annueret istud uterque parens.


lstud erum nostris fieri non conuenit ausis
Si bene uellemus, nec locus esset ad
Nam mecum mater custos michi semper haber
Totaque me seruat nocte dieque domus.

595

(ANVS)
lngeniosus Amor portas et clau
stra relaxat
Vincit quicquid obest ingenios
us Amo'r.
Vanos pone metus, pueriles corri
ge curas
Mecum dulcis Amor te petit ut uerru:
s!

600

(GALAT H EA )

Es modo facta mee funiue cons


cia ments
Huius et es melior pars mich
i consull.
Vt michi consilium te depreco
r utile dones
Hoc te ne pudeat consuluisse
michi '
Est pu;or atque nephas sedu
cere fraude uellas ;
Hinc decus et magnum crimen
habere potes.

605

(ANVS)

n erit VS. istud] illud


:umueret] anu
IStul] illu GNJ?. oos
.
tris fieri 1 fieri nostris .
p nostns
S. auSIS] auns
austris S ca
. N
594 s1 bene} similiter z.
nec ] non

OSGNDRI

l
Iocus es]set esset non
locus GN esset

adhuc ZPGD.

ne

esse

R IDl. O.

nostri

GALATEA Ahora ests enterada de mis aspiraciones ms


secretas, incluso eres parte esencial de mi decisin. Por
favor, dame un consejo til, y que nunca te pese el
haber sido mi consejera. (IIG) Es una vergien%a y un

598
599
se

nec

ZO. ad hoc]

mater mecum DRI m

chi noster p mecum


G. mater custos micbi]
custos 1D1
mater SU mater
michi custos H.
me) oos P.

595 tnecum mater]

156

HVGNI

LA ALCA H UETA Amor ingenioso abre puertas y venta


nas, Amor ingenioso vence todos los obstculos. Deja
de lado vanos temores, rectifica escrpulos de nia:
(681) dulce Amor te pide conmigo que acudas a la cita!

sacrilegio corromper a las jvenes mediante engao: de


aqu puede recaer en tu haber honra o gran infamia.

Non pudtbunda tegam famam


caput ante loquacem

592
593

GALATEA Lo que t me pides es mi ardiente deseo, y


nada me complacera ms si mis padres me dieran su
consentimiento. Pues no est bien actuar en ese aspecto
a nuestro antojo; ni siquiera, aunque nos lo propusi
ramos, habra posibilidades de hacerlo, (585) pues mi
madre est como guarda permanente a mi lado y toda
la familia me vigila da y noche.

600

uincit] frangit PO ni non Z. obest] abest ZS.


curas] sensus SUGNI curas uel seosus V.
petit] roat M.

601 furtiue]

fortune GN fottune uel

ts} culpe S.

futtiue V

fnrtiua K.

men

602 et] tu N. Jnicbil mei O.


.
603 depreoorJ O. utilel ut iJie O. doaesl donas GN.

604

606

605

(:J)1

hoc) quod . VDRI. ne ZPOKM: non HVStJGNDIU.

0111. H. decus) dcdecus


OHM. potes zaR: potest POKVSUGNDI po11t . M.
.
caputJ caputqne M capcamqne Z capit U0R te.P S c:upt
Z.
0111.
damque DI. ante}

pueuJ pnellam oa
bine zok:VUR: hoc PSGNDIM

Nec mea facta negant consuluisse tibi.


Nunc qucumque uolet meus hic contrarios esse
610
Proft s rebus si quid obesse potest! '
. .
Vmbus
hic totts ueniat contendere mecum.
Aut uictus taceat aut modo uctor eat!
Quam citius mecum Ratio compesceret illum'
Cum Ratione nichil diceret ille michi!
Vir bonus et pulcher, genus altum, copia grandis! . . . 615
. Amor nostri pars erit auxilii !
Dulcrs
Fama loquax taceat, taceat quoque murmur iniquum!
Absque pudore suas res habet ista uias.

No tendr que bajar, avergonzada, la


habladurfas incontenibles de la gente,
las
cabeza ante
ni mi conducta desmiente que yo no haya velado por
tu inters. Ahora, quien pretenda sostener aqu lo
contrario, (111} que saque a relucir cualquier objeci6n
ad
a mis argumentos! Que se presente, bien pertrecho
Que
!
conmigo
aqu
competir
a
con todas sus fuerzas,
se calle si queda vencido, o que al punto salga triun
fante! Qu pronto la Razn, mi aliada, derrotara a tal
personaje, al no poder l replicarme nada con el apoyo

LA ALCA H UETA

de la Razcn!

, de
(115) Un hombre bueno, guapo , de alto linaje
nuestro
.
a
ormar
f
Amor
dulce
Y
!
gran fortuna
lese
lado como aliado ! Cllese la Fama vocinglera, cl
to,
prop6si
igualmente la inicua murmuraci6n ! Nuestro
sin deshonra, tiene va libre.
se deblte
GALATEA Oh Dios! jEn etmntas indecisiones
empuja
en
a
qui
(W)
o
,
el coraz6n de un enamorad
!
Amor
le
implacab
e
temor
el
de ac para all
da
dos fuerzas opuestas atormentan a uno

( GALAT H EA)

O Deus, in quantis animus uersatur amantis


Qu timor hac illac pellit Amorque auis!
.. duo discordes hunc nocte dieque fatigant:
H
Esse quod optat Amor, hoc uetat esse timor.

620

Estas

608

609

610
611
612
158

nec] non P hec S. mea facta] facta me z mea] me


ZOVSGN. negant PUGN: nego M neges SD negas VR
nepns OHK non negaos Z
meus RI: uel meas M uelit meus o uolet
K meus uelit GN meus oolet H mi uolet WlUU
_,_._,
uelit S.
proferat] conferat U. si quid] qujdquid HGNDR si n
ni 1{.
..1. M abesse D.
-'Ste legtur m H: Viribus 1mnc mecum t am.
=wu
qW umL
medo] cito PGN.

614
61.5
616
617

618

619
620
621
622

Quid faciat nescit; setnper per deuia currens


Errat, et errando uulnus amoris alit.
Me sibi subdit Amor, illi licet usque rebellem
Meque repugnantem forcius urget Amor.
Sic afflicta diu, casso quoque fessa labore,
Mesta loquor, quam sic uiuere malo mor!

625

(ANVS)
Vt maiora suo surgunt incendia motu,
Lisque repugnando maior et ira furit,
Sic Venus ipsa suis ipsi sibi noxia bellis
Surgit et opposita uulnera lite fouet.
Non potes ergo tuas bellis extinguere B.ammas,
Sed cum pace tuus micior ignis erit.
lmperium Veneris fac, dum sua miles haberis;
Ne nbi sit dampno lisque !ahorque tuus.
Incipiens temere, male perdis gaudia uite,
Teque tuosque dies noxius error habet.

el te?Ior. El
comendo a
e
stempr
hacer;
qu
sabe
enamorado no
la herida
aviva
errar
su
con
y
e
errant
anda
,
la deriva
aunque luche
del amor. (625) A m me domina Amor;
con mayor
sin tregua contra l, l responde al combate
da de
agota
da,
tras
da
a
violencia. As, atormentad
que
antes
:
tristeza
con
decir
de
luchar en vano, he
y noche : lo que desea Amor, lo p

vivir as, prefiero morir!

630

635

LA ALCA H UETA Igual que los incendios toman in


lucha Y J:t, vto
mento por s solos, (630) igual que la
as tambten el
cia,
resisten
lencia se enconan ante la
libra contra
que
las
batal
en
las
amor sale perdiendo
querella.
s mismo y aviva las heridas al oponer
de tu amor
Eres pues incapaz de apagar las llamas
tu fuego
paz,
la
hacindole la guerra ; en cambio con
Vs
de
6rdenes
las
ple
ser ms dulce. (635) Cum

ejrcit; . que tu restsmientras ests alistada en su


tencia y tu bregar no causen perdici6n.
ligera, malogras las aleSi empiezas por . actuar a la

631 ipsi sibil ipsius M ipsa sibi GN


632 uulnera] iurgia p.
tuis] quoque
633 non] nam D. potes]
G.
tws
uirgo potest o. tuall
634 miciorl melior A! mmor
5
z.. 0....YVT\RI dum] ut R. sual
635 imperium] impeaa jmper10 PD-V
noua R tu H sibi r.
..-] labor
--.
-t....
GN
.
smt
636 ne] nee HM. tibi l tamell U. sit]

623 quid] que P. faciat] faciet O facit KGN facit hc P. cur


rens] currit HSGN.
624 errando] erraui G errando semper K. alit] hahet K.
625 sibi subdit] subdit sibi subdit O subdit sibi V sibi subit
GN. illi Iicet usque] quamuis hucusque uel illi Iicet us
que V. rebellem HKVSUGNI: repugnem PODM rebellis Z
repugnam R.
626 repugnantem] repugnante S reluctantem O pugnantem G.
forcius] forcior ZKM fortiter GN. urget] urit OHURI.
627 casso] casus O magno GN.
628 loquor] loquar SI. malo] malle Z.
629 ut] et FZGNM. suo] sua RI.
630 lisque] plusque P usque GN hiisque R. furit] subit F
fuit G.

160

potp OtesTlitis

637

638

01.
inci

ZPHVStJDRIM. teanere
uenere S. ma1e perdis (
mala P perdis ma1e O. puda ]

. . .

!!?!G
PHGlf G)] perdis
dens .

"" ...._
.. ....;.

K.

GN
tua

...
... J Z
te qo

...
.
.-

--;-dles) . dieslpseoque tilOS. u.

K tu6 D.
.
t.ulJSClUe

tuOS-

161

Tantum mente uides uultus absentis arnici

640
Nocte dieque tuos nec minus ipse uidt.
Alter in alterius fert tantum lumina uultus.
Res dabit ambobus ista morando necem.
Sed, reor, hoc quod amas leuiter depellere credis?
Huius dscidii mors fera finis erit.
645
Paree iuuentuti, complectere gaudia uite;
Leta decet letis pascere corda iocis.
Et modo sola ueni paulisper ludere mecum:
. ec. tibi nostra. domus poma nucesque dabit;
Vtx ent tste meus sme
fructibus angulus unquam.
De quibus ecce frui quolibet ipsa potes.
650
Sed modo . . . nescio quis uir fortiter ostia mouit
Vir fuit aut uentus . . . sed reor esse uirum . .
Est hamo! er quoddam nos prospicit ecce foramen!
Pamphilus est, uultus si bene nosco suos!
655
Arte seram retro paulatim uique reducit. . .
'.

639 uides] des GN. uultus] uulnus ZUGN. amici] amori R.


640 n<?cte eque tuos nec minus ipse uidet ZVSUNIM: nec
us tpse tu.os nocte dieque uidet OKDR nec minus ipse
rut nocte dieqe tuos P nocte dieque tuos non uidet illa
nnn H nocte dieque tuos non ipse minus uidet G.
641 altetus] alt P . fert tantum] tantum fert DR. tantum
lumtna] 1umina tantum N.

642 ambobus] ambabus Z. ista morando] dampnum pariter qua


que GN.
643 reor hoc] semper O reor R
644 discidii ] dissidi DR desiderll GNM nitoni z.
645 paree] parcer z.
647 et] tu UDRI iam GN.
648 hec] en V he M et UG est N
649 sine fructibus angulus] angulus. sine fructibus SU
angutus ]
ortulus PDI.
650
R
f.!D
tni
S
frni]
potes
HSUGNI potest O.
PO
9001JDC1:] quamlibet Z. tpsa] ecce SU inde DR
O
tpse K. ,potes PKVDR: potest ZM frui

eca;1L

162

OHSUGNI

gras de la vida; t y tus das sois vctimas de un


pernicioso error.
Te contentas con ver en tu imaginacin el rostro
de tu galn ausente, (648) y ste hace otro tanto
imaginando noche y da el tuyo. Cada uno de vosotros
dos pone sin ms su mirada en los ojos del otro. Esto,
a la larga, os acarrear a ambos la perdicin. Ahora
bien, pienso yo, te imaginas que vas a sacudirte ale
gremente de encima el objeto de tu amor? Tal rup
tura acabar en muerte cruel.
alegras
( 645) Apidate de tu juventud, abraza las
nes alegres con
coraro
los
recrear
ene
convi
de la vida;
alegres devaneos. Y, ahora que ests sola, vente un
onar
ratito conmigo a divertirte: mi casa te proporci
algo
nunca
falte
que
manzanas y nueces ; malo ser
de fruta en este de mi propiedad. (851) Po
que te ape
drs, claro est, saborear a tu gusto lo
tezca.
puer
Pero ... no s quin empuja violentamente la
?...
to
el
sido
ta. Habr sido alguien o habr
te,
Ef
!

un

Pues parece alguien Es


S1 los
,
Pnfilo
Es
ja!
rendi
una
por
nos est mirando
(&) Con
rasgos de su cara me son bien conocidos!

..

llt] .llt modo M

M.
651 modo nescio] aescio .modo D nesc:iofutris U. mouitl mouet
ui 1 sic GN ita O. 0111. R. futtiterl
UO conmouet

H polsat SGNDR.

652 aut] an OKSIJl.


!t GN res
R. __;..;..1 pc:ISPic
..... .
653 est bomol et modo Z est
_ HN
,_
l llie ....,.., Jp:. D ,..

picit PM conspkit HV. ec:ce


'
0111. M.
.
654 sil P. sed O
.:
.
.
655 llii\atm mque] JaiD
.

M lllllqUie S tetqUC
.

..

V.

uique.l. l.t$qUe

.,

Z ec:ce

16l

Ad nos ingreditur. . . Quid modo cesso loqui?


Cur furiose fores confringis, Pamphile, nostras?
Emptas nempe meo destrus ere fores.
Quid uis uel cuius uenisti nuncius ad nos?
Dicere si quid habes, die cder atque redi.

660

( PAMP H ILVS)

O Galathea, mee super omnia causa salutis!


Da michi per longas basia mille moras!
Nec tamen hiis sumptis siciens meus ardor abibit,
Sed crescit placidis acrior ipse iocis.
En ego tota meis mea gaudia claudo lacertis!
En complector onus dulce piumque michi!
Huc mea direxit felix uestigia casus,
Nam tenet iste locus hoc quod amo melius !

a de mi vida !
PNFILO Oh Galatea, la razn suprem
aun cuando
Ni
dos!
onga
prol
muy
Dame mil besos
mi ardiente sed; al
os haya recibido, se apagar

665

670

658 nemPt;] namque VSUGNM. meo destrus ere fores] modo

659

661
662
663

664

destrms

ere fores S fores destrus ere meo V fores meo


destrus ere GN. destrus] destruit Z. ere] ore O ecce K.
uel] aut PDR. nos] me GN.
o] es GN om. O. mee] mea N. causa] cura PO.
mille] multa ZI sepe D.
nec] non OHR. sumptis] subtis Z sumptis forte GN. si
ciens] cicius M. abibit] adhibit Z om. G.
crescit] crescet V crecer M crescat Z. acrior] amor K.
iocisJ locis o.

66.5 en] sed GN.

164

s placens galanteos.
contrario : se aviva con esto
,
brazos mt mas completa
(685) Ya estrecho entre mis
Y sagrada a. grata
felicidad ! Sostengo la dulce
la que ha dirigido aqu
ad,
alid
mi corazn! Feliz casu
cobija lo que ms
mis pasos, ya que esta estancia

quiero!

656 ad nos] et nos M a duos I. quid] cur GN. cesso] cessa D.


] confringes SGN
657 cur] quid S. fores] portas M. confringis
infrings O constringis ZKR.

tu camino.

ve por

(ANVS}

Me uicina uocat: loquar illi iamque reuertar,


Nam nimis hoc uereor, huc modo ne ueniat.
Quid clamas? Propero ueniens; hec ostia claudo'

tirando d
habilidad, poco a poco y con fuerza est
espero ya
que
A
.
.
.
ras
cerrojo. . . Viene hacia nosot
para hablarle?
coo _loco?
Por qu, Pnfilo, fuerzas mi puerta
que lDlS dineros
Pues me ests rompiendo una puerta,
manda a ver
te
n
me cost. Qu pretendes ? o qui
to Y vudpron
dilo
,
decir
me? (660) Si tienes algo que

,. .. v;oy a hablarle Y
....,.m
v"._...
LA ALCA HUETA Me llama la
que
m
da, (1'1&) pues ucho me temo
vudvo en segui
,
se le ocurra llegarse hasta aqut.
.

O -1..,.... ) r OH.
GN om.
...-l.nrit HN
I"'L
OHN
"!. _....:..u V
667 huc] hic K. diresitl t
]
1d
quod
c
hc
G.
iml ibi
668 iste] ecce
quodSGN
Jnquor GN reuertar] reuertor S
669 me] me mea R.
e
GN. l
reu
HK nemque ni
rn'FI.'T1TU
0... . nam nins bec
670 nam nmus hoc L-_v.,u:u
nimium GNDR. uereor1 ue-

666

en]

cum

mis P

c.uwG

toquat:K]

..:..4... I .
mmus
nat!l t vs me ...
..
.
---A uema
J '1J
rear R. ne uenaJ2
hic PK ad . te R. om. GN. ostl$1
"""'
671 clamas} damans .
hostia cod4. plerlqtl-l!
16.S

Nullus enim remanet hic nisi sola domus.


Me mea cura tenet, michi die cito dicere quid uis,
Me tecum longas non licet ire uias.

( PAMP H ILVS)

(Fingiendo dirigirse a la imaginaria vecina Y en vo:


alta para hacerse or de la pareia ence"ada.) Por que
chillas? Voy corriendo. Cierro la puerta ya que
.
hay nadie y se queda la casa sola: Tengo qu
no
pues
dear,
qweres
me
que
ceres ' dime pronto lo
-arte
dispongo de mucho ttempo para acompan

;;

En modo dulcis Amor uiridisque iuuenta locusque 675


Nos, Galathea, monent pascere corda iocis!
En lasciua Venus nos ad sua gaudia cogit
Inque suos usus nos iubet ire modo.
Quid moror? Huius ope supplex mea uota requiram.
680
Tu paciens facti, te precor, esto mei.

(GALAT H EA )

Pamphile, tolle manus ! . . . te frustra nempe fatigas!


Nil ualet iste labor! . .. Quod petis esse nequit! . . .
Pamphile, tolle manus! . . . Male nunc offendis amicam! . . .
Iamque redibit anus : Pamphile, tolle manus! . . .
Heu michi! Quam paruas habet omnis femina uires ! 685
Quam leuiter-nostras uincis utrasque manus ! . . .

672 nullus enim] nullus nam M nam nullus PO enim (nullus


0111.) z. nisi] noi z.
673 rural causa KS. michi] ideo michi O. die cito] dicito
ZVURM. michi die cito dicere] dicere michi dicito R
mi
dia'le dicito V mi die cito (dicere om.) O. quid] quod
GN

que

PH.

674 me] nam PO. licet ZPOVIM: decet HKSU


GNDR. ire
uias] ire uices I esse moras P.
675 en ] et P iam U. modo] michi K. uiridisque
] uiridis O
uirisque V.
676 monent KUD: monet ZHVRI mouent PS
mouet OGNM.
6n en] et P. cogit] uocat S.
678 inque ] in H. iubet ire] ire iuhet M i
ubet et ire S. modo]
Venus H.

166

la impetuosa
Ahora sf que dulce
, Galatea, a
mVltan
nps
adecuado
lugar
el
y
juventud
.
que
sacrar nuestros corazones de felicidad! He aqu
es
p
os
bacra
s
Venus juguetona tira de nosotro
ca.
r
en
rlos
pone
a
invita
p
que le son propios y nos
pos
A e, espero? Suplicando su ayuda correre en
te con
indulgen
s
,
favor
por
T,
(180)
.
helos
an
e
mi conducta.
qutame. las manos de encima!.. . 1te
l
IUlllO,
GALATEA i P,._a
nada te sirve tu acoso.
ests cansando en vano1. JDe
.....; ....
. pL-.ct
.
.. ..
......
ll
no puede ser' 1 B.lo,
Lo que pretendes.
a
diendo
ofen
1a
manera
-'de
.t
esas manos ! . . . De mala
1
-Pn!
w<a
-,
VOJ.VQ.
1 A punto es
una ga.1
Qu es
m!
de
A
filo, rettta esas manos.1 . . . (G85)
. .
, _Y
facilidad
qu
,Con
casas fuerzas tiene una muJer.

PNFILO

r,

(&75)

1=

J.

. .

es

679 huius] hec Z.


680

deprecot
te
]
este I POK. Post ,. 680
flll. in GN. 24 .,_ in V el (s.b

uotaJ.om. 2. POHR

4l txj
OHGNI>R

tul nuJliC U.

l
K.
681-682. Post 684 SU D.
frustta GN.
681 teJ me G. 1'1Jjrt$. nempel
GN.
i11e
.
682 istel
. D. .
.. ..1
tu ll$ O. uttiiS<lue]
684 :..-...
.
...._
..... uiads] u.inc:5 JIOSU1Ill .D UJCC$
686
sequtPIIW'

1 ,.. m ... ,

me operisJ 14 "'!

z.
urasque

t67

Pamphile! Nostra tuo cur pectore pectora ledis? . . .


Quod me sic tractas . . . , est scelus atque nephas! . . .
Desine! Oamabo! . . . Quid agis? Male detegor a te! . . .
690
Pedida, me miseram, quando redibit anus?
Surge, precor! . . . Nostras audit uicinia lites! . . .
Que tibi me credit non bene fecit anus! . . .
Vlterius tecum me non locus iste tenebit
Nec me decipiet, ut modo fecit, anus! . . .
695
Huius uictor eris facti, licet ipsa relucter,
Sed tamen inter nos rumpitur omnis amor!
(PAMP H ILVS)

paulisper requiescere conuenit ambos,


Dum, facto cursu, noster anhelat equus.
Quam male dilecto respectum luminis offers!
Curque lauas lacrimis flebilis ora tuis?
Sum reus ex toto, modo quaslihet accipe penas
Et maior meritis pena sit ista meis.
En quecumque uoles paciens ad uerhera prest!
Sic peccasse tamen non mea culpa fuit.

Nos modo

700

cur PHK.VNM: cum (tu G} cett. codd. pectore pectoral


pectora pectore VHGN.
688 quod] quid M. me sic] sic me ZVI nunc me SU me iam K.
689 male] male nunc U .
690 perfida] perfidam S . quando redibit] tradidit illa U.
691-692 Om. PR.
691 nostras audit] audit nostras SU nam nostras audit O. uici
nia] uicina ODM.
692 que] quod OHUD. que tibi me credit) me quia deseruit
uel que tibi me dedit V. credit K: credidit W tradidit
SUDIM tradit GN dedit VH deseruit V.
693 ulterius] alterius Z. tecum me non locus OKVGDRI: te
cum non me locus HUNM secum non me locus P tecum
me locus non Z mecum non te locus S .

687

168

neutralizas mis dos manos ! . . . Pnfilo! Por qu aplas


tas mis pechos con tu pecho? . . . Manosearme asL . es
un crimen, una profanacin! . . . Djame estar. . . o me
me
pongo a chillar! . . . Qu haces? Es malo que
vol
do
Cun
(G9&)
mi!
de
pobre
Ay,
.
.
.
destapes!
El
ver esa vieja traidora? Levntate, por favor :
que
vteJa
La
.
.
.
s!
voce
vecindario est oyendo nuestras
Nun
me ha entregado a ti no ha obrado nada bien!..
re
este
go
conti
rar
cer
en
a
volver
de
ca ms me ha
de
a
acab
cinto, ni la vieja volver a engaarme como
a
o
asalt
este
en
hacerlo! . . . (&95 ) Saldrs vencedor
tros
noso
e
entr
r
amo
el
pesar de mi resistencia, pero
queda definitivamente roto!
s descansemos un poPNFILO Es conveniente que ambo
jadeante .despus
est
llo
caba
tro
qw"to, nu"entras nues
.
s de reoJO a un
de la carrera- Qu duramente rrura
lada, las me
amigo! (781) y por qu baas, desconsode todo,
pa
la
o
jillas con tus lgrimas? Y0 teng
to . supere el
castfgame a tu gusto y que el en
to a
es
tten
me
Aqu
o.
delito que he cometid
tu mano! Sm embarsufrir cuantos golpes vengan de
O. ut1 que uel ut _V
n'-). decipies
.
P
694 nec] non .H deci. r-
facti M eris facti wct0r
695 uictor
ZM reluctar PN reluctat G
relucter
O.

er;Ih.er;clZ}:n
W ....,reldem
ruJDPilfll! turpiter o.
=
anhelat] anhel8 =]
.
]

u
696
698
(tilectam GN. respectual] respec
699 quam quem
aufers PH.
of
S
tus VDRI despecUim ] fers]Jacrimas
M. tuis] tua D.
.
ZDGN
700 curque] cur
O.
701 reus] deus
.
702 ista PHKSGNM: ipsa ZOVUDRI.
el S
703 en] et OHM sum SU. quecumqu
704 sic] sed PD.

169

Et modo iudicium, si uis, ueniamus ad equum:


Aut modo sim lber aut racione reus.
Ardentes oculi, caro candida, uuJtus herilis,
Verbula, complexos, basia grata, iocus,
Fomentum sceleris michi principiumque dedere.
Institit hortator hs michi rebus Amor:
His furor intumuit rabiesque libidinis arsit,
Hortanturque sequi facta nephanda michi.
Iste meos sensus subuertit pessimus error
Per quem nostra tibi gracia sorda fuit . . .
De quibus accusor merito culpabilis esses,
Fons huius fueras materiesque mali.
Tam grauis ira duos non conuenit nter amantes;
Sed si forte uenit, sit tamen ipsa breuis.
Semper amans delicta pati bene debet amantis:
Culpe communis fer pacienter onus.
En remeabit anus, tristes, precor, exue uultus:
Ne nos per lacrimas sentiat esse reos.

705

710

71 5

720

(ANVS)
Ante fores uacuis tenuit me femina nugis,

706 modo sim liber] sim lber adhuc H. sim] sum PKGND.
racione] modo morti GN.
707 uultus herilis] uultusque hilaris R.
708 complexus] amplexus R. iocus ZOVGN: locus (locusque R)
HSDRI iocls UM ioci P. edd. uenus K.
709 dedere] dederunt ZPOM.
710 hortator] hortatur GND orator ZSM hortatum R. micbi]
in U. amor] omen R.
711 intumuitl intimuit O intrauit GN incubuit DRI incumbit K.
712 hortanturque] hortaturque PVSUDI excitatque ille O. se
qui
michi POHKVGNI: micbi . . . sequi ZSUDRM.
713 meos] meus GND. subuertit] peruertit GNDR. error] ar
dor H.
714 quem] quod S. ncstra tibi gracia surdal sunJa michi gracia
nostra SU nostra gracia tibi sunJa I.
..

170

go, el haber pecado as no fue por cul a. (705 Si


quieres, acudamos a un tribunal equttattvo; qmero
verme libre o salir condenado con toda razon.
Tus ojos ardientes, tu blanca piel, tu rostro seo
rial, las palabras tiernas, los abrazos, los
el juego retozn, he ah los promotores de lDl
presento
y su primera causa. (DI) Con todo ello se
la furia

inflam
se
ante m Amor con su arenga: as
exhor
me
todo
as
;
pasin
y me abras la rabia de mi
ena
ta
funes
Esta
ras.
fecho
inables
:
ta a cometer abom
eso lDl
por
y
os,
sentid
mis
rbado
pertu
jenacin ha
..
buena voluntad no pudo or tu voz.
,
lDl
(715) De todas las acusaciones que recaen sobrepues
resndr,
eres t quien, en buena ley, debieras
lDl delito.
de
to
obje
el
y
t habas sido la causa
en tan en
enfad
se
s
orado
enam
dos
que
No est bien
sto, que
disgu
un
serio y si ocasionalmente, sobreviene
?ra
enam
Los
n
t o caso sea de corta duraci
ste
ces
desli
los
a
lgenct
indu
con
dos deben tolerar siempre

dula;s
cmn

od

de una cul-

el peso
mutuos ('128 ) soporta con paciencia
,
r la vieja, por favor
.,
..
A
..
....
a
va
""6'-pa comy- - . Mira,
so
a
spechar
no vaya
utate esa cara compungida : que
i ad entre nosotros.
tus lgrimas, alguna culpabild

:Or

:...mda

meritis H
715 acrcuso l accuses GN. merito]
717

720
721

713

essem

o..

uamuis

D iaJn

sed
ter]
- \. duoslOdiu

essesJ .esse

KM

rauis I nam grauis

0111.

S. amanteS] ami-

602.
a
Y
l:.
ferJ
SUGN.
fert
DR
cul..oel culpeque M
tllfWW
HM ista KD. Post 718 .reTR

)HKVVM : et Z iam O nam GN cumque SU aD1q\le


l deprecor
l
PteCO!
remeahitl nebit GM redihit SUDR.
...._ su. uultuS} uu tQS N
J ..
GN 0111. SUj
-h.crimas
ne nos M nos ne. per la722 m: nos
iudicet I. reos] reas O (eM1. s - ()1).
fisentiatSl fatuis
GRI. m:Jgis] uerbis p f.DII8IS D.

123
en

=l

171

Que Marcum proprio uin


ceret alloquio.
Cur, Galathea, tuo corrum
pis 1umina fletu ?
725
Quem michi demonstras
, hic dolor unde uenit?
Absens donec eram, qui
d tecum Pamphilus egit
?
Te, Galathea, precor, ord
ine cuneta refer.

(GALAT H EA)
Conuenit ut nostros que
ras quasi nescia casus,
Cum res consiliis facta sit
ista tuis !
Fructibus ipsa suis que
sit cognoscitur arbor:
Tuque michi factis nosceri
s ipsa tuis .
Poma nucesque michi dar
e
non
bene disposuisti,
.
Cum tuus lste foret Pam
philus ante fores?
Vt 1ocus esset, ad hoc tua
te uicina uocauit
Quo spoliata forem uirgi
nitate mea! '
O quam magna foris te fecit
causa morari !
Quam hene uestra suas
ars tegi t insidias !
Impleuere suos scelus et
fallada cursus:

730

735

:d:

172

...

hubiera hecho callar a Cicer6n.


(725) Por qu, Galatea, echas a perder tus ojos
con ese llanto? Muy compungida te veo. . . a qu es
debido? Qu hizo Pnlilo contigo en mi ausencia?
Galatea, por favor, cuntamelo todo tal cual.

GALATEA Buena falta te hace averiguar lo que ha ocurri

724 M J mcem P mar


em SU m
qwo] eloqwo PHKR coDoquio atrum R cunctos DI alloGN.
725 tuoJ tua VGN tu l. co11'Ul
llpis J confundis SU
s z
726 quem ] que U michiJ nunc
S. hic) lis s. unde]
.
71:7 donec eram
VSU: dum fueram KGND
RM cum n;ram
I quando fui H. egit] agit l.
729 conuentJ conuenis GN
. ut nostros) nter nos uel
ut nos-
tros V. nostros
queras] queras nostros
HSDRI
nostras KU. queras] quer
is K. nescia] conscia Dnos tro 1
actus GN causas U.
casus51
730
. . . tuis] consilio
tuo M. sit] am. V. ista
J ipsa
731 ipsaJ ista O. que sit] que
uis U.
732 tuque) tu quoque P tu G
N. michi] michi nU.QC GN
cum P.

LA ALCA H UETA La mujer me ha entretenido ante la


puerta con unas tonteras sin sentido; su labia sin par

do entre nosotros, como si no lo supieras, (730) cuan


do todo ha sido una maniobra tuya! Un rbol se co
noce por sus frutos: as t ahora te das a conocer por
tus ob.ras. No fue una buena idea la de ofrecerme
m anzanas y nueces cuando tu Pnlilo en, perso se
hallaba ante tu puerta? Por eso te llam tu vecma :
(735) para dar lugar a que se me arrebatara la virgi
nidad! Oh! Qu motivo tan importante te retuvo .
_
fuera! Qu bonitamente se prest tu astucra tender
la trampa! El crimen y el embuste han cumplido con

7.33 nucesque] nuces D. dare non bene] bene non dare SD dare
bene non U bene dare non R bene dare (non iJ!") N.
7.34 cwn tuus iste (ipse P) foret POGN: cwn tuus lSte (lpse S)
fuit HKSU cum tuas 1111te fores I c:um tuus 1111te fores Y
c:um fotet iste tuas M c:um stetit ante tuas R cwn stetit
llllte fores D c:um tuus iste Pamphilus Z. Pamphilus ante
735
736
737
733
7J9

fores POHKSUGNM: Pamphilus ipse p Pamphilus


ij,se fores R Pamphilus ipse fuit I Pamphilus .tpse fotet uel

fuit V ante fores fuit Z.


utl et SI.
quo ZVSU: quod OHGNDRIM qua K
te fecit] fecit te ZK. causa] cura ZM.
bene] om. Z.

impleuere) implere RI. scelus]

ats

ut

P.

P scelus uel

ars

113

In laqueum fugiens
decidit ecce lepus!

(ANVs)

740

Increpor iniuste. Pr
ocul hoc michi crimen
abesse!
Qua racione uoles
me satis expediam .
Etati nostre male nome
n criminis huius
Conuenit, aJ:s tanti
nec studiosa mali.
Si qua modo concepta
ocis contencio uobs
745
Contigit, absenti qu
e michi culpa fuit?
Sit quecumque pote
st, ni1 ad me lis utriu
sque
Quam mouet insipiens,
non ego, uester amo
r.
Die tamen ignoti seri
em michi, Pamphile,
facti ;
Huius origo mali ne
sit operta michi.

su cometido: (748) la liebre, acosada,


ves, en el lazo!

LA ALCA H UETA Me veo acusada inste. Lejos

de m un crimen como se! Me sera fcil disculparme


en el aspecto. que t qweras. A mi edad no le va nada
....c. ...
bien ni el nombre de ese crimen ru el uuuo
dedicado
a tanta maldad.
(745) Si de vuestros devaneos se ha denv
ad0 alguna pelea entre vosotros, qu culpa tuve
que
estaba ausente? Sea la que fuere, a n no m
ecta
ada vuestra discusin: discusin promovtda por
absurdo amor, 00 por mf. (Dirigindose a Pn
filo ) No obstante, Pnfilo, cuntame los pormenores

yo

:r:O

750

del. hecho que ignoro; (751)

(PAMPH ILVS)
Arguor e mnima si
scires ordine culpa,
Estque michi meritis
durior ira meis.
Sed decet aJ:chanum
celaJ:i semper aman
tum,
740

laqueum ] !aqueos DR.


decidit ] cecidit D. ecce
lepus
lepus SO ecce lupus
PHKuN ecce t>edra ue1 ZVGR:
ipse leo DI.
lepus M
741 procui hoc ] precor hoc
SGN
preco
r
bine
HV. abesse] ahest
Z abesto M.
742 qua racione uoles
me satis expedjamJ me
satis expediam
qua racione uoles (uelia K)
PK. uoles ) uelis
uales D.
HKSUN
743 etati] persone uel etati
V.
n
otnen
] crimen P.
74J.744 crinnis
huius 1 conuenit] COD
uent huius
NDR.
criminis
744 conuenitl
t P. ars .. . nec] ut
.
.
. sim ue1 ars . . .
studiosa mali] m
nec V.
ali studiosa Z.
745 qua] 0111. OS. co
ncept:a] concepto
Z contenta O. iocis
tencio uobis 1 consen
con
tio uestris iocis M.
uobis] uestris PUM
uerbis ov.

174

esse

ha cado, como

origen de este mal paso.

PJU
ILo
.r.

me

no

se me debe ocultar el

Se
acusa - si lo supieras todo! - por un
motivo insigni6c:ante, y JD1 desliz
.
no se merece tan

cont:iBit] contingit M accidit H. culpa] causa H. fuit]


uenit K.
747 sit] sic
J quodcumque OVR. potest]
quecumqu
ad me nil GN nec ad me
potes GN U.,..; u.
nil ad
O nil me (ad
mouit U monet DI.
748 qJ
_GN.
1 michi Pamphile
749 senem
. G.Pamphil
N
u e
->->-:
.._. J.WUJl;r:r JDi tDali M tDali .. . ma
750 huius] cums
Ji D. ne] non OSGN. eperta} aperta GNR opereta O

746

0111
1 1

751

opta -

__

ine1

u uste SGN

.
e=rcuJpam

uel culpam

GN

C!IimiO a ontinel m

amcta HStJ causa l calpa

- Dlt durior
] ,grmdior UM.
um;JU
ita] m; H ipla K. GN Wari
sempet} . Sempet' GN.
753 an:banuml atcbana
r.. OM amutem PH.
a:laril ce&re OGNUI. IIIJl!U1.U'UID amanar

752

michi

y. . .
. meiS] meiS

t7'

Nam dixisse pudet, cum


pudor omnis

abest.
Tantum lenire rixas tibi conuen
it ire;
Quod superest inter nos decet
esse duos.
(GALAT H EA)

furiosa clera. Pero en toda ocasin ha de guardarse


el gran secreto de los enamorados, pues da vergenza
comentarlo, aunque la cosa nada tiene de vergonzoso.
(755) nicamente debes acudir a calmar las rias; lo
dems debe quedarse entre nosotros dos solos.

755

Pamphile, die illi nostro


s quasi nesciat actus,
Res ne percipiat qualite
r ista uenit!
Qu od tibi consuluit a te
quasi nescia querit,
Vt uideatur in hoc non
nocuisse michi.
760
Atb
ti us innumeris michi deu
ia plura dedisti,
Sed tamen indics ars
patet ipsa suis .
Sic piscis curuum iam captus
percipit bamum,
Sic auis humanos capta uid
et !aqueos!
Et modo quid faciam?
Fugiam captiua per orb
etn? 765
Ostia iure michi claudet
uterque pareos.
Meciar hac illac oculis
uigilantibus orbetn,
Leta tamen misere spe
s michi nulla uenit.

(ANVS)

Vt grauiter doleat non


pertinet ad sapientem
,

754 pudor] dolor GN furo


r HKV.
755 tantum] quantum M. rixas
tibi] tibi rixas HU
756 quod ] qwd U. superest
.
] semper
_
M. nter nos] ultra

ter GN . duos] modo DR

I amicos duos G.
757 illi] ille G. nostros quas
i] quasi nostros PK.
758 res ne] ut 0.
ne ZPKGNR: ut OHUD
udud V. perapult] tgl
.
l ret V. ista] illa GN ipsaIM nec S
759 quod] que P quid KG.o
S
a te] ante M.
760 ut] ne DI. hoc] hac
G. non ] nil GN
761 dedisti] dedistis P para
sti
762 ars] res OS. patet] paret ZH.
Z. ipsa] ista OHKUGN
763 sic] t GN. curuum
] tectum S. percipit]
desPicit GN
CODCl.prt H.
765 et] sed P heu O.

est

GALATEA Pnfilo, cuntale. . . como si nada supiera de


'
nuestra actuacin ni comprendiera como
vmo 1a cosa 1
Como una ignorante quiere or de tu boca lo qe ella

misma te aconsej, ('160) todo por aparentar mocen


cia ante m.
(Dirigindose a la alcahueta.) Con tus innumerables
me has embaucado ms de una vez, pero
ahora tu falsedad sale a relucir con sus verdaderas
facciones. .Asf el pez, slo al sentirse enganchado,
reconoce el curvilneo anzuelo, e igualmente la ave
cilla no advierte los lazos que le tiende el hombre
antes de caer en ellos!
('185) Y ahora, por dnde he de tirar? . Despus
de dejarme coger, me ir por el mundo?, Mis padres
me cerrarn la puerta de casa, y con razon. Por
que con ojo avizor escudrie el horizon cualqmer
direcci6n, pobre de m, ya no me sonne nmguna es

sutilezas

peranza.

766
176

modo] mi O. captiua]
.
capttua
captiuam
per orbem ] tanto spo
liata decore ud captiua 1.
orben V. orbem] urbem
per
GN.
claudet ZOHSUM:
PKVGNDRI. Post u.

claudit

766

legi-

767

768

769

tur in GNDRI: Quo feror ignoro merens sine fine dolebo/

] t:>e iuc H. orbem


spes
z mibi spes
micbil
uentt
N dabit G manet H manet
:ilitguod
.
: sapiesnem} dokmt . .
F.
utl
doleat . saptenteS
spe

Dl1

U.. -l'idlo o. et.m. le -

..

.1\.

ud

V.
.

saptentes p
tn

770

Cum dolor ad dominum premia nulla ferat.

Hoc moderanter habe reparari quod nequit arte,


Quod male persuasit immoderatus amor!
Conuenit ad uestros modus et prudencia casus
Quodque sequi deceat querere consilium.
Mordet enim grauiter discordia pectus amantis

775

Et fouet in belli s uulnera ceca suis.


Que bene uos foueat placidam concedite pacem:
Hec tua sit coniux! Vir sit et iste tuus !
Per me uotorum iam compos uterque suorum,
Per me felices, este mei memores!

780

EXPLICIT PAMP H ILVS

LA ALCA H UETA El sabio no debe affigirse con exceso,


(710) ya que el sufrimiento no puce. ningn e
:ficio. Resgnate a soportar con pacrenaa lo qu
gn arte puede remediar : el mal paso a ue te mduo

re modera
un amor desmedido! Vuestro caso reqme
n que con
decisi
la
con
certar
a
cin y prudencia para
el co
ente
cruelm
roe
a
discordi
La
(715)
.
viene tomar
sus batallas, se
de
amparo
al
y,
orado
enam
del
razn

lanza ciegamente a zaherir.


Concedos una dulce paz, que suavemente

os arru
sea tu
Pnfilo
Que
!
mujer
tu
lle. Que Galatea sea
gra
anhel
vuestros
ya
dos
cumpli
s,
ambo
marido! Y
a lll1 ayu
ente
igualm
s
gracia
(78t)
y,
ayuda
mi
a
cias
da, felices, acordos de m!

FIN DEL PNFILO

770 ad dominum] ad dominam U in dominam S ad dampnum


FK. nulla] om. Z. ferat FPHVGNRI: refert ZOKSUD
M.
age SV agan U. reparari] reparare U. nequit] ne

hahe]
gat l.
772 quod]

771

non

cum

ZOHKU

nam

V. male]

mala K.

inmoderatus]

moderatus O.
773 uestros PHKGNRI : nosttos ZVUDM nostras S om. O. mo
dus] modos D modo S mens O. et} ut 1 om. S
774 quodque] quidque M quod Z. deceat] doceat. GR
de-

beat ou_,_querere consilium]

775 amantis ZPHVSM:


178

amantum

consilium QUcrere S'

OKUGNDRI.

'

776
m

778

779

780

fouet} fauet S be!Jis] bdlum P. ceca] tecta U

bene] meJius
amcdite

seua

si Osis S bec Uta si O hec


] "
SD ille
compos ] _sit cornpos
::m:i factorum u.R.iamuterque
] quuque z.

bec Uta

OHGN .

Lene V. uos] nos PO. ] faueat


pacem
1 concede:re uitam GN compomte
Uta (sit om.)
sua

pota o iam campos


este} estOte O' estO O"R

esse

DI

I.

com

N.

179

NoTA: Nos hemos atenido en el v. 303 a la lectura pelles


y desechamos su evidente glosa uestes, que adoptan nuestros
predecesores en sus respectivas ediciones. Becker (p. 187)
rechaza pelles por no ver sentido ....:.. dice - cum pellido
. . .pelles. Desconoce ambos trminos de la indumentaria me
dieval.
Piel o pelliz6n o pellote es una prenda conocida por abun
dantes testimonios literarios e iconogrficos (d. Casado Lo
bato, M.a Concepcin, Indumentaria en la Espaa cristiana
del siglo XI en Homenaje a don Vicente Garcfa de Diego
(en prensa ).
Entre los textos ms interesantes est la traduccin y adap
tacin del verso 303 del Pamphilus en el Libro de buen
amor (copla 714):
Mandme por vestuario una piel if un pellico,
dimelo tan bien parado que non es grande nin chico.
Dicha piel o pellote era una especie de tnica sin mangas
y con amplia sisa para dejar libres los brazos; se usaba para
andar por casa, como se desprende de otro pasaje del Ar
cipreste (c. 863):
En pellote vos iredes como por vuestra morada.
El pellico en cambio era una prenda de abrigo para salir
a la intemperie. En la poesa pastoril, el pellico era un re
galo tradicional del caballero a la pastora; la costumbre est
bien atestiguada en la literatura francesa; Morawski ( o.c. p
gina 47) seala el obsequio del pellico (fr. plichon) como
uno de los rasgos picos de la poesa popular incorporados
al Pamphilus. Pero el aludido obsequio no parece menos
tradicional en la literatura espaola, si recordamos con Co
rominas (Libro de buen amor, pp. 274 y 312) el famoso
pasaje de la Celestina, donde los criados comentan regocija181

damente cmo la vieja se las arregla para encajar el pedido


de una capa. De donde el proverbio ya encai el gabn
(encaxado ha el gabn), recogido en nuestros diccionarios
(Covarrubias, Autoridades, etc.).
Un galn tacao poda escatimar gastos en otros obsequios
(unas pieles o pellones ya viejos en el caso del Pamphilus),
pero no poda eludir el pellico de rigor.

{
'

182

You might also like