You are on page 1of 121

Lucien Kroll

componenten

omtrent de industrialisatie van de architektuur

Publikatieburo Delft 1990

Componenten

omtrent de industrialisatie van de architektuur

Allezende wordt kijken zien

onder redaktie van Dieter Besch

2

Lucien Kroll

omtrent de industrialisatie van de architektuur

Publikatieburo Delft 1990

Deze nederlandstalige uitgave van het door Lucien Kroll geschreven boek "Composants - faut-il industrialiser l'architecture?" maakt dee! uit van een 2-delige publikatie van studiemateriaal omtrent het werk van Lucien Kroll, dat gedurende een aantal jaren in het architektuuronderwijs in Delft is gebruikt in projekten, vakoefeningen en kolleges. Mijn bijzondere dank gaat uit naar Yvonne Polko, die de vertaling van deze soms technische, soms poetische tekst heeft verzorgd, naar Gerard Cos voor zijn geduldige steun bij planning en uitvoering van dit projekt, naar Rob Hendriks en S jaak Ruiter voor hun grote inzet bij het typewerk en de samenwerking bij de eindredaktie. Ook bedankt Lucien en Simone Kroll voor talloze inspirerende gesprekken en smakelijke lunches uit de zuidelijke keuken. J.D.B.

TiM van de originele belgische ultgave:

"Composants - faut-il industrialiser l'architecture?" editions SOCOREMA Bruxelles

Vertaling: mr. Yvonne Polko Produktie en eindredaktie; J.D. Besch Druk; NKB Offset b.v. Bleiswijk

CIP·gegevens Konlnklijke Blbliotheek Den Haag Kroll, Lucien

Componenten: omtrent de industrialisatie van de architektuur / LucienKroll: (vert. uithetFrans doorY. Polko). - Delft: Publika tieburo Bouwkunde. - Ill. - (Allezende wordt kijken zien : 2) Vert. van: Composants - faut-il industrialiser l'architecture? - Brussel : Socorema.

ISBN 90-5269-016-2

SISO 710.6 UOC 72.01 NUGI 923 Trefw. : bouwkunst.

copyright © 1990

Uitgave en distributie Pu bllkatieburo

I!)_) Faculteit der Bouwkunde Technische Universiteit Delft Berlageweg 1 2628CR Delft Telefoon (015) 784737 Telefax (015) 784727

Distributie in Belgie Uitgeverij Kritak A. V esaliustr. 1

B- 3000 Leuven Tel. (016) 231264

No part of this book may be reproduced in any form, etc ...

Van modder naar component

Dit hoek, voortgekomen uit praktijk en reflektie is kort, enigszins moeilijk en naar ik hoop zal het snel verouderd zijn. Het geeftantwoord op de aktuele zorgen van een aantal projektleiders, ontwerpers en fabrikanten die, onder druk van meedogenloze ekonomische praktijken, klaar staan om de architektuur te vemielen. Het is in Frankrijk waar deze vragen tegenwoordig het duidelijkst gesteld worden en waar het experimenteerproces zou kunnen uitmonden in een architektuur.

Wij willen niemand overtuigen, alleen enkele absurditeiten ontmaskeren en enkele mogelijkheden onderstrepen. In elk geval zal deze verhandeling voor diegenen die het vakgebied op wetenschappelijk niveau beleven en dus niet binnen het netwerk van de praktijk staan, een onbegrijpelijke verhandeling zijn, Wij wagen het om kritiek te uiten ten overstaan van bepaalde handelswijzen uit een dichtbij verleden: deze kritiek situeert beter onze positie en haar ongemak. Een a posteriori kritische uiting is altijd gemakkelijk, maar wij hebben het recht om Gaudi te verkiezen boven Gropius en dit te zeggen, zelfs wanneer wij niet weten hoe wij het zelf in die tijd beleefd zouden hebben. Zo willen wij ons ook duidelijk distantieren van andere eigentijdse praktijken, zelfs wanneer wij de beoefenaren ervan vaak bewonderen of het noodzakelijk vinden om hen tegen te spreken. Dit is vooral duidelijk ten overstaan van de afgelopen tien jaren waarin een nieuwe vrijheid de verschijning van een nieuwe generatie zeer creatieve architekten tot gevolg heeft gehad.

De Franse "systemes cons tructifs " , ontstaan uit "modellen" die zelfweer voortgekomen zijn uitde zware prefab, kunnen zichzelf wel open elementen noemen, toch zi jn ze vaak slechts onderling te kombineren en zij zijn slechts

1

halfopen. Ben componentenbeleid veronderstelt allereerst de behoefte aan een industriele produktieorganisatie en daama, als gevolg daarvan, aan een gebruik en een commercialisatie binnen een willekeurig, niet dwingend netwerk. Pas dan zal het fabrikaat de open markt betreden, zijn afmetingen en toleranties coordineren en niet meer gedwongen worden te gehoorzamen aan traditionele materiaalbeschrijvingen; normen van prestatievermogen en duurzaamheid zullen dan de doorslag geven: ver van de huisjesbouwers en van de system en.

Dit boek is zelf op een industriele wijze georganiseerd: een genormaliseerd formaat, enkele standaardmodellen voor de illustraties, een tekst direct bij de schrijver op een tekstverwerker samengesteld waardoor de bladindeling het verhaal op soepele wijze kan volgen.

Tijdens zijn wandeling ontmoet de verhandeling verschillende thema's: de krioelende aktue1e tendensen, de industrialisatie van de architektuur, de informatisering van de constructie en de techniek van de uiteenzetting aan niet professionelen. De illustraties ondersteunen de tekst of geyen op hun manier informatie: zij worden dan opgevat als onderzoek of als uitvoeringsplan. Onder tendensen versta ik bepaalde stromingen die de aktuele architektuur tegenwoordig beleeft: het geslaagde loslaten van haar modernistische zekerheden, de vruchtbare wanorde van haar pogingen en haar nieuwe vrijheid en zelfs het militaire streven van de oude modernisten die aansluiten bij die van de neo-historici, de vermomming daargelaten. Wij zoeken geen nieuwe zekerheden of nieuwe moralen, wij beogen . enkel te destabiliseren, de gespannenheid te verminderen, de ambiguiteit der tegenstellingen toe te staan en te bewaren: deze zijn veel vruchtbaarder dan de nieuwe bekrompenheid van abstracte regels ...

2

Vanuit die hoek beleven wij de verhouding tussen de industrie en de architektuur: wij zijn getuige van de neigingen van hun pasja's om zich te wentelen in een technisch commercieel welbehagen, van hun heimwee naar de jaren vijftig, waar van alles verkocht werd aan iedereen, van de

grote bekwaamheden en argeloosheid van de fabrikanten die zonder onderbreking doorgegeven werden aan de volgende generatie. Wij geven aan hoe een politiek van industriele componenten het mogelijk zal maken het ontwerp opnieuw te decentraliseren en het pluralistische beeld vorm te geven waar een sociaal milieu naar op zoek is indien hetniet geordend, bevoogd ofverkleed wordt. Tevens zullen wij aangeven hoe onder deze voorwaarden de "industriele mentaliteit" ons noodzakelijker lijkt dan de objektieve studie van een planbureau.

Tenslotte zullen wij "van binnenuit" beschrijven hoe wij een informatica-gereedschap hebben uitgewerkt dat, gedwarsboomd in zijn pogingen tot automatisme en afstomping, gedwongen wordt tot het voortbrengen van verscheidenheid, in plaats van de verscheidenheid die in de natuur bestaat te verminderen. Wij beschrijven de fasen binnen het reflektieproces, onze nomenklatuur binnen het netwerk en onze "archalsche'' organisatievormen met betrekking tot de taken binnen het ontwerpproces. De architekten van de laatste generaties deden dringend een beroep op de industrie om zich "meester te maken" van de bouw en in afwachting daarvan imiteerden zij met de hand de vormen die de industrie ongetwijfeld zou gaan aannemen. Maar zodra de industrie deze taak op zich had genomen heeft zij de bouwconstructie gemilitariseerd in een paleo-technische vorm van zware en lelijke prefab, waarmee zij in een mum van tijd het geografische en psycho-sociale landschap heeft vemield. Daama heeft de industrie haar technieken een weinig geopend: de "systemes constructifs" waren het resultaat. En nu maakt zij zich op om de" componenten" te vervaardigen: zullen dezen in staat zijn een architektuur te bouwen? Of zullen ook zij saai blijken?

Deze verhandeling wit het projekt zijn van een mogelijke industrialisatie van de architektuur. Een projekt dat gedurende jaren herkauwd is, een bezinksel in beweging gebrachr door plotseling begrijpende contacten, dit terwijl het lange tijd de projektleiders zo weinig interesseerde dat het ons onbespreekbaar, utopisch en nutteloos leek.

3

Terwijl het hoofdzakelijk gericht is op de praktijk (met de mogelijkheid toteen theorie a posteriori), steuntditprojekt op jarenlange pragmatische reflektie, onmiddellijk uitgetest op industriele architekturen (vaak zonder industrielen). Het is geworden tot een soort intellektueel gereedschap, niet-theoretisch en klaar om zonder veel aarzeling te antwoorden op een onmiddellijke vraag. En deze vraag lijkt tegenwoordig vorm aan te nemen.

Eerst een maatschappij projekt, daarna projekt van het landschap dat hieraan vorm kan geven, architektuur-, bouw-, industrieprojekt en uiteindelijk en essentieel een projekt, dat luistert naar de aktieve gedragingen van de bewoners. Het is geen techniek op zich: als proto-industrie van de bouw is de prefab angstaanjagend. Gezien het resultaat kan ze maar beter verboden worden. Ook de informatica is angstaanjagend wanneer zij meedogenloos toegepast wordt in de bouw. Maar wij vrezen deze gereedschappen minder wanneer wij hen zelf combineren in een poging ze te ontdoen van hun brutaliteit en hen zodanig aan te wenden dat ze een werkelijk landschap opbouwen. En door hen te dwingen om het subjectieve te helpen kunnen wij boven de ontwrichting uitstijgen die de industriele organisatie, door het schizo' ide juxtaposeren van autonome elementen, aan de architektuur oplegt. Dit in tegenstelling tot de uitnodiging van het ambacht aan de doorgaande beweging van de hand naar de modder, naar het hout, naar de steen, naar het huis, naar het dorp, naar het landschap ...

Wij beperken de betekenis van het "landschap" tot de binnen- en buitenruimten, ingericht door de talrijke, willekeurige, doorgaande, heterogene, instinktieve, onuitgesproken, konvergerende, eeuwenoude, anarchistische, slingerende, soms achteruitlopende, dichte, weelderige, enz ... ingrepen die de mens in zijn omgeving realiseert. Het leger is geen landschap, een nieuw gebouw is het nog niet (soms nooit). Het landschap is een politieke ekologie en geen objektieve techniek. Deze betekenis zal in het onderstaande verder uitgewerkt worden.

4

"NEIWERK"

Geheel van onderling verbonden punten - Kantwerk in geometrische mazen (Petit Robert)

Een noodlot: het is de winst die de stedebouw maakt, immers aan niemand wordt opgedragen om in het landschap te onderzoeken hoe de draak ligt teneinde zich er omheen. te vestigen.

1 . De stand van zaken ...

HUMANE STEDEBOUW

Wij verlaten een militaire stedebouw om Iangzaam dichterbij een civiele stedebouw te komen: deze overgang gaat gepaard met een opeenvolging van ontspanningen en vervolgens enkele terugvalmomenten. Toen de stedebouw de oneindige verscheidenheid van bewonersactiviteiten veroordeelde tot een verblijf in nauwkeurig ingedeelde zones en deze acti viteiten terugbracht op het ni veau van stereotypen, was hij koloniaal. Hij stuurde de stedebouwers van "inheemse zaken" om met welwillendheid naar de te huisvesten bevolkingsgroepen te luisteren.

Omdat de bevolkingsgroepen tegenwoordig hun eigen organisatievorm naar voren brengen zijn de oude militairen doof en hun werktuigen inadekwaat. Deze werktuigen zijn allereerst die van de economie, van de macro-techniek en daarna als eersten die van de toe- en afvoer van strom en (riolen, voertuigen, winsten, water, gas, elektriciteit, informatie, enz.). Het is onvermijdelijk dat zij hierarchische vormen opleggen, in "boomstructuur", nooit in een netwerksysteem. Zij kunnen slechts meer of minder verfraaide "landschapspoelen" creeren, maar geen textuur, Enkele jaren geleden waren deze rationalisaties waarschijnlijk noodzakelijk, maar zij hebben verhinderd dat de bedoelingen van verschillende groeperingen, de stedelijke instinkten vaste vormen aannamen en steeds verder en stap voor stap het territorium ineenvlechten.

Deze nieuwe praktijken, van nu af aan onmisbaar, laten zich niet in een rationeel proces beschrijven. Zij moeten zich vanaf de kleinste stappen uitvinden, en zich daama coordineren om tenslotte een mozaiek te vormen die het beeld van een sociaal weefsel zal onthullen en niet meer de kunstrnatige vorm die vanuit het algemene aan het bijzon-

5

dere wordt opgelegd. En zij eisen een veel verfijnder gereedschap dan de instrumenten die vroeger tot het gemak van de technicus dienden. En zij moeten vooral vriendelijker zijn ten aanzien van de gebruikers,

NIEUWE VRDHEDEN V AN DE ARCHITEKTUURUITINGEN

Plotseling openen, vertakken, nuanceren ze zich en zoeken het avontuur op. De intemationale stijl, de modeme beweging, het functionalisme, zelfs de gemdustrialiseerde stijl lijken verouderd en vol schuldgevoelens.

Hier staan wij dan, enigszins bevrijd van ooze oude architektenregels, plotseling nieuwsgierig naar alle vroegere "verboden": volksculturen, oudheden, exotismen, zelf-emologieen, beeldhouwwerken, atavismen, humor, kunsten, psychologieen, instinkten, landschappen, enz ... Wij zijn ontvankelijk geworden voor volksimpulsen in plaats van ons te beperken tot het illustreren van aIleen de technologie, die trouwens mythisch is ... Na het blindelings rondtasten wordt een nieuwe architektuurgeneratie zichtbaar.

GEOlvIETRIEEN

Er zijn er (minstens) twee: de mechanische en de organische; beiden mathematisch omdat ze de aarde meten. Alleen de standpunten verschillen: de een beheerst, de ander stelt samen. De een is doof en legt haar eigen regels op, de ander is gevoelig en staat open voor alle signalen uit de werkelijkheid. Zij zijn complementair.

ZICH INST ALLEREN

Welke ongecontroleerde gebaren maakt de landschapsontwerper? Volgens het politieke standpunt van ieder zijn er minstens drie: de gecentraliseerde, de "objektgerichte" en de ontvankelijke.

Sociale woningbouw in Algiers

Brussel

6

ZOnevorming

Ret eerste gebaar is egocentrisch, het beheerst de ruim te en transformeert deze naar het beeld van zijn maker: het 00- slist over de afmeting van het geheel en verdeelt dit in lichaam, vleugels of gelijkec.q. gelijkwaardige traveeen, op basis van symmetrieen, assen en evenwichtspunten berekend in verhouding tot zichzelf. Ret verdeelt de gegeven lengte in gelijke delen: zowel het geheel als de delen. Ret trekt het landschap naar zich toe en organiseert het door

7

middel van terrassen, beplantingen en verbindingen; zo legt dit gebaar zijn eigen betekenis aan het landschap op. Het reproduceert in de omgeving de structuur van de interne vormen van zijn bouwwerk.

Een ander gebaar, "objektgericht", van de parkeerplaats, van de rangschikking: het blijft onverschillig ten aanzien van het landschap, gebruikt het, zet zich er in neder met uitsluitend aandacht voor zijn eigen gemak, Het trekt het landschap niet naar zich toe zoals het egocentrische gebaar, maar verwerpt het en maakt zich ervan los (palen, harde geometrieen, kleuren en materialen die verloochenen), Dit gebaar herleidt het landschap tot een abstraktie (kunstmatig aangelegde natuurlijke parken ... ), transformeert her in een winstgevend bedrijf, een schouwspel.

Het "objektgerichte" gebaar wordt aIleen gedreven door de economie (winst), zijn eigen techniek en zijn functie, Het telt theoretische maten op (de meter, de voet) of mat en die geproduceerd zijn door het toeval van de fabrikage. Zonder relatie met wat dan ookkiest hetafmetingen die onverenigbaar zijn met de afmetingen van het landschap en met de buren. Het neigt naar het autisme. Het plaatst naast en tegen elkaar aan autonome en verbrokkelde elementen, die evengoedidentiekkunnen zijn, het maakt zich bij voorbaat klaar voor een modellen-industrie van de bouw, voor het taylorisme.

Een derde houding, meer ontvankelijk voor de initiatieven van de plek waarin zij probeert op te gaan, luistert emaar en probeert er antwoord op te geven. Zij verzamelt uit deze uitwisseling de motieven van de organisatie van haar vormen: zij verbindt het fabrikageproces met het direct aanwezige landschap en kiest voor verenigbare afmetingen, "religieus", Zij maakt de tegenspraken en de tegenstellingen mogelijk, maar duldt geen onverschillige houding. Ze kiest een dimensiemoduul dat voldoende klein is om te beantwoorden aan hetlandschap en voldoende uitgebreid om de verschillende tussenkomende factoren te coordineren, Zij doet haar functie samengaan met de lokale geschiedenis en geografie, met hun evolutie, met hun onvoorspel-

Bundestag.Berlijn

u.SA.

8

Uzes

baarheid, zij wortelt zich erin en wordt zelf proces, levend organisme. In dusdanige mate dat zij zonder angstelk systeem, elk gereedschap of elke berekening kan verdragen en dom ineren. Zij handelt op dezelfde manier ten aanzien van de industriele methode en ten aanzien van haar autonome taken, omdat zij hen gebruikt als een mozaiek met een subjectieve bedoeling.

ZELF-ANAL YSE

Hoe beschouwen wij, architekten, onszelf? Dit is geen corporatieve vraag maar een middel om de geproduceerde architektuur te evalueren: wiens spel spelen wij? Ons spel, het spel van de winst- en liefdadigheidsinstellingen, van de grote ondememingen, van de politieke of administratieve machten, van de wijkcomites, van de individuele bewoners of van hun onderlinge betrekkingen? Het is deze vraag die vonn geeft aan het gebouwde en geleefde product, veel meer dan het werk van de architekten als zodanig.

Maar zolang wij onszelf geisoleerd binnen onze enclave analyseren, kunnen wij noch de motieven van onze eigen handelingen of ons eigen streven, noch de uitwerking ervan op de gedragingen van de gebruikers waarnemen. "AIleen de vis weet niet dat hij in het water leeft". Wij hebben tijdens onze institutionele zelf-analyse een buitengewone helderheid van geest nodig, een "kwade trouw" ten aanzien van het comfort van onze afzondering, een begeerte om ons onder te dompelen in het huidige menselijke avontuur, een nuchterheid ten aanzien van de hypocrisie (of de verleiding) van de verschillende machtsapparaten en propagandaleuzen en tenslotte moeten wij beschikken over de middelen en vooral over de gelegenheid om ze te gebruiken als basisuitdrukking van een architektuur, Ongetwijfeld kunnen wij dan loskomen van de romantische neigingen die ons marginaliseren evenals van de speculatiezucht die ons onderwerpt. En vervolgens zullen wij in staat zijn om op serene wijze een architektuur vonn te geven die de bewegende werkelijkheid eenvoudigweg beter leeft.

9

RATIONEEL?

"Alles wordt opgebouwd uit de redenering", - dit hadden wij als modeme architekten besloten toen wij v66r de gebeurtenis tekenden, hetgeen de industrie ook geeist zou hebben als zij interesse getoond zou hebben voor de bouw. Daarna hebben wij de ambachtsman gedwongen zich te beperken: duizenden identieke ramen bij Gropius, nutte- 100s nauwkeurig geconstrueerd door verschillende ambachtslieden; een autoweg door Parijs, van west naar 008t, voorgesteld door Le Corbusier, duizenden identieke Amerikaanse huizen, te koop en twintig jaren later klaar om afgebroken te worden.

En sommigen zijn in Athene samengekomen om ten aanzien van deze standpunten een stedebouw- en architektuur handvest op te stellen, dat door Le Corbusier herschreven is teneide nog meedogenlozer elke traditionele oproep, aarzeling of ongeordendheid te verwijderen. Hij heeft het handvest een ondertiteling gegeven: "een sommatie om recht te denken ... "

SUBJECTIEVE ARCHITEKTUREN

In plaats van "objektief" te blijven worden sommige architekturen nu subjectiever en gevoeliger voor incidenten (plaatsen, tijden, rassen, tradities, getallenreeksen, atavismen, klimaten, nabije verleden, dagelijkse geografie, enz.) nit heeft niets te maken met zekere "Postmodemen" zoals zij zichzelf noemen, Zij hebben slechts het verwerpen van de vormen van het modemisme (dat een gerneenschappelijke vijand is geworden) gemeenschappelijk en gebruiken elk denkbaar esthetisch en technisch middel dat het objekt van dit modemisme aan de kant schuift, om het uit de weg te gaan, Dit alles heeft alleen betrekking op de uiterlijkheden want noch de procedures, noch de technieken zijn veel veranderd. Visuele, esthetische vermoeidheid. Zij ontwerpen altijd in afzondering en bouwen volgens het taylorstelsel: hun architektuur wordtevenrnin een tussenschakel in een levende stroom. Laten wij het bouwproces in zijn toekomst projekteren (het 25 jaar later ... ).

VERISMEN

Maar waarom moeten het materiaal en het fabrikage proces streng de vorm, de structuur en de textuur van een dagelljks gebruikt voorwerp voorschrljven? Deze manie heeft ongevoelige en meedogenlaze voorwerpen geproduceerd die propaganda gemaakt hebben voor de nog onderoniwikkelde proto-industrie. Het zou beter zijn de techniek overeenkomend het gebruik te kiezen en op een andere over te gaan wanneer het geproduceerde beeld onvriendelljk is.

10

May in Berlijn

Wij hebben aangekondigd dat wij de wereld met behulp van de archltektuur en de ruimtelijke vormgeving zouden verbeteren, Toen de ingenieursbureau's en de overheden echier onze logica in een angstaanjagende karikatuur hebben gevolgd, zljn wi], de architekien, daarvoor verantwoordelljk gesteld, omdat wij immers in onze getoonde gevoeligheid zeer kwetsbaar zijn. Nu waren wij verantwoordelijk voor de stadsvernieuwings- en betonwerken (hetgeen niet altijd onwaar is ... ) Dit is een constatering, geen kritiek: om daar 25 jaar later een oordeel over te vellen, is gemakkelljk en doet de waarheid te snel geweld aan.

DE MlLITANTENV AN DE "MODERNEBEWEGING"

Hetzou goedzijndatwij,modemearchitekten,onzehardnekkige misverstanden samen met onze lofzang op de indus-trie nader te onderzoeken. Wij hadden ons moedig van de vroegere obscurantismen losgemaakt om ons te wijden aan de hygiene, de rationele doeltreffendheid en de stralende orde; dit alles ging gepaard met een grote verachting (waarschijnlijk onontbeerlijk voor militanten) voor de mysteries, het wazige, het complexe, enz ... Wij hebben op de industrie de my the van onze nieuwe maagdelijkheid geprojekteerd. Bijvoorbeeld, niet wetend van de strijd der wins ten, wilden wij geloven dat de industriele orde slechts daar was om een beschaving op te bouwen en wij eisten dientengevolge dat de constructie haar industriele deugd bloot gaf: grote series, standaardverbindingen, nieuwe bouwmaterialen, nieuwe kleuren, gelijke elementen. Gelukkig hield de toenmalige industrieel er niet van, en de koper evenmin ...

Toen sommigen "Postmodemen" werden was dit vooral om de mechanische tucht van de Founding Fathers te ontv luchten, Zij hebben di t nieuwe verlangen naar vrijheid gemeenschappelijk, maar zetten beelden naast elkaar zonder enige samenhang, Zij ontvluchtten tegelijkertijd de constructieve onbuigzaamheid van de Modemen en de mooie volksbanaliteiten, In hun geleerd streven, verkleden zij zich als ouden, klassieken, acrobaten, enz, soms als dwazen of zelfs als modemen (in een nog onbuigzarnere versie), maar, zij onderwijzen onmisbare vrijheden.

De Modemen hadden zeer nauwkeurige voorzieningengrids (ClAM, ASCORAL, enz ... ), dwangmatige huisvestingsnormen, meedogenloze prefabsystemen en een gecompliceerde administratieve mechaniek uitgedacht om primaire voorwerpen goedkoop te kunnen produceren. De sjablonen vermenigvuldigden zich (de modellenpolitiek): men heeft dus het fotokopieerapparaat uitgevonden. De afwisseling wordt noodzakelijk: resultaat is de computertekening. Maar zal deze niet met mooiere plaatjes dezelfde taylorisatie produceren?

11

ORDELOOSHEID

Omdat wij niet van ordeloosheid houden hebben wij haar maar voorzichtigheidshal ve genegeerd en daardoor niet de noodzaak, de natuurlijkheid en de vruchtbaarheid ervan kunnen meten, Door de hypocrisie te weigeren hebben wij de dubbelzinnigheden, de complexiteiten, de nuances en de tegenspraken verloren en ons vervolgens opgesloten in de meedogenloosheid van de kruisridders, in de wachtwoorden van de missionarissen, in het manicheisme en het naleve geloof ten aanzien van de organisatie van de arbeid. Men realiseert zich tegenwoordig heel goed dat het kleine onschuldige kapitalisme en de vrije ondememing sprookjes waren en dat de multinationals zich in Strijdende Koninkrijken organiseren, Waarom zouden de industrielen mooie objekten fabriceren wanneer zij geloven dat het de lelijke zijn die verkocht worden en dat het zeer vaak de rommel is waarvan zij leven?

ZU WORDEN GEMECHANISEERD

Toch volgen, sinds een halve eeuw, de ingenieursbureaus die zichzelf (soms oprecht) neutraal prokIameren, in het geheim hun eigen logica. Zij bereiden ons door middel van grote of kleine correctiegolven een "bureaucratische" landschapsorde voor wat iedere keer de collectieve instinkten en spontaniteiten doet afnemen en zelfs de sporen die zij achter hadden kunnen laten uitwist. Zij ontdoen zelfs de sporen van de oude spontaniteiten zorgvuldig van hun motieven teneinde ze in culturele objekten te trans formeren die net zo verkoopbaar zijn als zij die ze op zo'n wijze organiseren.

San Franslsco, Maybeck

Maredsous

ESTHEfIEK ALS "L'ART POUR VART"?

Door op gevoel een ongebruikelijk materiaal te kiezen, versnellen wij misschien de ineenstorting van een streek die leefde van de produkiie vall eell ander, meer gebruikelijk materiaal. Net zo rigoureus als toen wij het ingewikkelde en het gedecoreerde verlleten en het gladde en het naakie kozen, hebben wij een volledig ambacht met zijn vakmanschap veroordeeld. Toch is het een van de rijkdommen vall de architektuur om het regionale vakmanschap te gebruiken en uit te drukken. De esthetiek Icon dodelijkzijn.

12

Er is geen wezenlijk verschil tussen een industriele expressie en een operel/e classicisme: wanneer deze twee architekiuren ongevoellg geproduceerdworden, kunnen hun verschijningsvormen net zo goed omgewlsseld worden. Men moet geen stad fabriceren maar haar laten groeien.:

CONSTRUCTIVISTEN

De modeme beweging had hetornament verboden. Hetgevelmateriaal werd teruggebracht tot ten enkel materiaal: de deur heeft toen de aanblik gekregen van een messteek in een wit stuk karton. Deze beweging legitimeerde zich met een solide, constructivistisch vertoog, dat natuurlijk absurd was, want het maskeerde immers de vormen waar de construe tie om vraagt; de lateien hebben niet de functie van steunen of drempels, de dakribben zijn geen steunpilaren, de sou terrains zijn geen daklijsten, het westen is niet het oosten, de Italiaan is geen Zweed. Deze naaktheid was al moeilijk uit te leggen in het geval van een laag gestort beton, maar welk een armzalig systeem ...

De nuchtere neo-klassieke stijlen hadden de eonstruetieve uitdrukking van hun originele modellen door soms nutteloze demonstratieve vormen doen verflauwen: vaak zijn de kolommen en de frontons vastgeplakte versieringen op draagmuren die daar niet om vragen. Zij worden daar neergehangen voor de propaganda die door hun vorm verzekerd wordt: een beetje gips zou het net zo goed gedaan hebben. De hoekstenen bouwen niet noodzakelijkerwijze muren op: het voegwerk zit soms achter het pleisterwerk verscholen: tenslotte wordt het op de raaplaag gesehilderd als een aangename herinnering. Daarentegen zijn de gothiek en soms de neo-gothiek doorgegaan met de detaillering van de stereotomieen, de steunberen, de druiplijsten, de pinakels met een grote rijkdom aan profielen en aansluitingen (behalve wanneer zij soms hun stenen op een ijzeren geraamte hebben vastgeschroefd ... )

OPERETTE ROl\r1ElNEN

Het is natuurlijk kinderachtig om het modeme de schuld in de schoenen te schuiven en dan het verleden te gaan kopieren. Wanneer dit verleden buiten zijn context begrepen wordt, wordt het een decor, een geiscleerde vorm, zonder motief of evolutie: het maakt toeristen, toeschouwers van ons. Is modem zijn misschien culturen in bulk bezoeken

13

(zonder zelfbetrokken te raken), en ze als koopwaar toeeigenen om er zich mee te verkleden? Een spel? En eigentijds zijn is misschien bet beleven van de authentieke beweging en deze ombuigen naar een duidelijke levensfilosofie, Deze opvatting dwingt niet tot een samenzwering met de gevestigde machten, het dwingt integendeel tot vriendschappen met andere gelijkgezinde tijdgenoten, met bewegingen en aktieve stromingen,

Universal Studios, Hollywood

De nostalgische bewondering voor mooi georganiseerde ruirnten, ontworpen in een tijd die niets gemeen heeft met de onze, is verdacht, vooral bij diegenen die de alledaagsheid van bet heden weigeren, ondanks een vaak intelligentemaar sentimentele analyse van de eigentijdse verlangens en hun uitwerkingen,

Deze periodieke fascinatie voor oude vormen, die zodanig vreemd zijn aan onze eigen zeden en gewoonten en zich op een afstand van eeuwen afspelen, is merkwaardig, Men moet bet ecleticisme niet verwarren met de oecumene, (de een ontleent, de ander wisselt uit), noch Marie-Antoinette

Bmo

En ondanks de verklaringen van een constructieve nabootsing, weigeren deze vornum agressief te vertellen hoe zij door hun ambachtsman gemaaki zijn: elk spoor van de hand is uitgewist. T ocn verschijn: he: metselwerk uiteindelijk altijd weer en door de raaplaag, die het abstract had gemaaki, he en, herneemi het een heimelijk leven.

14

Oost Berlijn

Disneyland

vereenzelvigen met de kleine zusters van Foucault. Weer een kwestie van macht. Evenmin mogen zelf-kolonialismen met ekologieen verward worden. Tijdens de Italiaanse Renaissance heeft de nieuwe stedelijke burgerlijke stand vrolijk de plaatselijke ekologieen vernietigd en zijn geleerde vocabulaire, vol exotische vormen, dat geheel en al vreemd was aan plaats en tijd, opgelegd. En iedere keer als een nieuwe macht zich willegitimeren, voedt hij zijn propaganda met dergelijke vreemdheden.

HOLLYWOOD EN NIET DE ACADEMIES VAN BOUWKUNST

Zoals duizenden toeristen heb ik geheel onbevangen de Universal Studios in Hollywood bezocht: daar kan men de toekomst van het kunstlandschap veel duidelijker aflezen dan in de architektuurscholen of in de professionele architektenmilieus; Hollywood laat al kleur af op de huisvestings-industrielen. Hollywood is een grote spektakelfabriek. De architekten gaan ook langzaam deze richting op. Hollywood heeft geen enkele behoefte aan een wooninrichtings-moraal, haar monumenten zijn immers eendagsvlinders (zoals sommige prefabfabrikanten het in de zestiger jaren ook oprecht beoogden). Het decor weegt licht in het filmbudget: het architektuurdecor neigt ertoe in te krimpen tot een objekt van mechanische gebruikswaarde (het gemak van de kraan en van de tunnelbekisting heeft veel meer gewicht in de schaal gelegd dan het welzijn van de toekomstige bewoners). De decors behoeven aIleen maar een duidelijk en geloofwaardig beeld over te brengen en zij worden uitgenodigd om alles op te offeren aan het beeld ZOalS dat door het scenario gedicteerd wordt: het heden, de taal, de ras, alles speelt zich immers elders af. Op dezelfde wijze rich ten sommige architekturen zich uitsluitend op een kwaliteit: de verkoopbaarheid. Zonder corporatieve traditie en zonder aarzelen gebruikt Hollywood aile technische en financiele middelen. Daarin hebben de architekten een kleine achterstand: hun constructieve waarachtigheid, hoewel die vaak oppervlakkig is of zich nostalgisch losmaakt van eigentijdse materialen, verhin-

15

dert hen nog "kitsch te produceren". Dit is wat men gezegd heeftbij het debuut van hetgewapend beton: deze brijachtige massa die in de bekisting stroomt,

KINDERACHTIGHEDEN V AN DE ARCHITEKTUUR

In tegenstelling tot de cornplexiteit van de barok zijn er tegenwoordig twee verschillende, regressieve tendensen: de een keert terug naar het industriele speelgoed, de ander naar het sprookje. De eerste ontleent aan de utopisten van de XVllIe eeuw de vermetelheid van abstracte en absurde vormen. De kleuren en de primaire geometrische architektuurvormen Iijken steeds meer op een groot, glad, gelakt kunstspeelgoed, waarvan de ingewikkelde constructie slechts opgebouwd wordt uitjuxtaposities of al te vanzelfsprekende rangschikkingen en ineenpassingen.

Andere architekturen imiteren rechtstreeks Disneyland en zijn vuurwerklegende (soms met hetuiterIijk van een Frankenstein-speelgoed). Zij sluiten weer aan bij een halve eeuw Disneyland-architektuur die steeds vastberadener kinderachtig wordt. Men heeft de decors van Walt Disney (een groot architekt) en hun steeds definitievere zinrijkheid nog weinig bestudeerd; zij zijn voor de architektuur wat de Club Mediterranee voor de Maatschappij is, het tegengestelde van een complexiteit.

TAYLOR, ARCHITEKT ?

Als het ontwerpproces altijd een dierlijk automatisme en tegelijkertijd een bewustzijn van zijn handelen inhoudt, dan ontwikkelt het zich met sprongen, zwenkingen en opeenvolgende fasen van verschillend niveau. Zonder terug te gaan tot de "edele wilde" die door middel van successievelijke toevoegingen en zijn bedrevenheid perfectioneert, en zonder te selekteren, kunnen wij met een betrouwbare methode minstens drie abrupte wendingen onderscheiden: de Renaissance, de Encyclopedie en de Industrialisatie. De Renaissance had de vanzelfsprekendhe-

De architekien zoeken voor zichzel] nieuwe overtuigingen: die van de harde loglca is mel het einde van de "Moderne Beweglng" aangetast, Nu hebben sommigell zich verkleed als Romeinen uit de stripboeken. Maar wat hebben zij, af gezien vall her buitellomhulsel, kunnen veranderen sinds de aanroeplngen vall de industrie en de planologie, waaraan zij een definltieve orde in het landschap vroegen?

MY TAYLOR IS RICH

Het is niet erg om het werk te verdelen, noch om de handelingen van de arbeiders te observeren (de eerste "tijdopnemers" werden in de Thames gegooid) noch om het werk efficient te organiseren (iedere doelmatigheid veronderstelt een dergelijke organisatie}. De opzet van Taylor echter ging verder; het verbod aan een arbeidstaak om zichzelf te organiseren en om zachtjes aan de nabije taken aan te steken, zonder omweg via hel centrale "organisatiebureau". Ben kwestie van machi. Zo heeft men de arbeid ondergeschiki gemaakt aan de machines en aan de winst, En in die tijd werden de machines niet gebruikersvriendelijk ontworpen.

16

MACHlNEMENSEN

Er is een duidelijke analogle tussen de arbeid aan de ene kant en de stedebouw en de archltekiuur aan de andere kant, ln de oude steden zijn sommige karakieristieke wijken lot in onze tijd doorgegroeid. De markien worden spomaan in bepaalde zone's georganiseerd. Dit komi voort uit gedeelde 20 niet unanieme beslissingen en speelt zicb of op een bescheiden schaal, De nieuwe ontwikkeling van de Moderne Beweglng (al mel ondraaglijk wanneer zij in het glganiisme be/andt), en van de uiopieen uu de XVllI e eeuw, was de produkiie van het nieuwe van uit het niets (geen plaatselijke geschiedenis of geografie, geen traditie}, De context werd gladgeschaafd of genegeerd, ruimten, gefabriceerd voor bewoning, gehoorzaamden op demonstratieve wijze alleen aan mechanische normen. Geen toeval, geen levende wanorde noch volksgewemel, alleen objektieve specialisten en in[ormatie over het objekt: toen deze specialisten bevlogen artiesten waren, verkleed als lngenieurs (de glasmachine van Pierre Chareau en die van Charles Eames), was hun poezie buitengewoon en breekbaar. Toen de specialist bureaucraat werd en zljn handelingen van middelmatige kwaliteit, is het objekt ondraaglijk en onvermijdelljk geworden: de machine was gelanceerd, Taylor had haar cybernetiscb gemaaki; zij heeft de landschappen vernietigd zonder dat men haar tegen kon houden, net zo min als Louis Renault haar intrede in zijn [abriek aan het begin van de eeuw kon tegenhouden. Tegenover de machine zouden anders ingerichie produkiieprocessen gesteld moeten worden, maar deze waren in de stedebouw niet duidelljker als bij Louis Renault! Tegenwoordig beginnen ze hier en daar te verschijnen.

den, die diep geworteld waren in plaats en tijd, verlaten teneinde antieke exotismen te annexeren en utopieen te fabriceren, De Encyclopedie heeft rustig de stand der kennis en techniek geregistreerd, in de overtuiging dat deze uitputtend in een verkoopbaar communicatiemiddel konden worden gevat: gravures en teksten, (wat weten wij uit onze handboeken over de dagelijkse cultuur"): de Encyclopedic heeft datwat nietrationeel registreerbaar was, moeten verwaarlozen (de collectieve impulsen laten zich moeilijk in een kaartsys-teem opnemen ... ).

Taylor heeft zich slechts in schijn toegelegd op de produktie van objekten (en als men naar Henri Thoreau geluisterd had?). Zijn militaire aanpak gaf de zienswijze van het tijdperk op alle menselijke handelingen weer: een latente wil tot verzakelijking en tot beheersing van geloofsuitingen en instinkten (de niet-westerse beschavingen hebben dit geweld duur rnoeten betalen), Taylor heeft zelfs het leger gemilitariseerd. En eigenaardig genoeg ook de Kerk, En natuurlijk de administratie: de bureaucratie is het werktuig aan de macht zonder ruimte voor enige "politieke" creativiteit,

De architektuur heeft zich er ook niet tegen kunnen verdedigen. Zi j is zich gaan schamen voor haar collectieve spontaniteiten: de straten, de winkels, het populisme, de slechte smaak, het onderbewustzijn, het decor, de vermenging, de dubbelzinnigheid, enz.

Niet wetende in welke mate wij, architekten, er slachtoffer van waren, zijn wij met deze mechanisering begonnen en hebben haar uitgedrukt in metaforen, in soms dodelijke slagzinnen, in absurde uitwassen ... Wij hadden niet meer schuld dan die etnologen die een reservaat "edele wilden" wilden inrichten teneinde ze te observeren zonder zelf gezien te worden; niet schuldiger dan die grafici die de hoofd letters schrapten (als een gebeiteld schrift in steen) en de teksten onleesbaar maakten (homogeniteit van doorlopend schrift); dan die geografen die het landschap als een mogelijk strijdveld zagen (en die Elysee Reclus tot de verbanning veroordeelden); dan die psychologen die het on-

17

derbewustzijn prikkelden om de kooplust op te wekken, enz ...

V oordat we de industrie kunnen bekritiseren moeten we aan de ene kant de efficiente organisatie van het groepswerk (dat altijd bestaan heeft en OOt door geen gereedschap afgeschrikt kan worden) onderscheiden en aan de andere kant de versterking van de machtspositie door middel van georganiseerde arbeid. In zijn meedogenloosheid heeft het taylorisme in het begin van deze eeuw alleen maar werktuigen geproduceerd (machines, chronometers en methoden), die natuurlijk niet dienden tot de bevordering van het zelfbeheer,

Spontaniteir of discipline produceren zeer verschillende werkwijzen en ook andere tijd- en ruimteinrichtingen. Soms brengen zij, met als uitgangspunt dezelfde kennis en techniek, andere produkten tot stand. Het gaat hier niet om de vrome tegenstelling tussen ambachtsman en fabriek, tussen steenhouwer en machine: dit plaatje neutraliseert de radicale onderscheiding en doet de aanhangers van de spontaniteit in dromen, utopieen en het literaire belanden. Uiteindelijk bereikt deze tegenstelling het tegengestelde van wat zij beoogd had: hetis de industriele macht die, realistisch en argeloos tegelijk, de harde realiteiten in zijn greep houdt ...

V oor verscheidene generaties modernisten waren he! volksdecor en het eclecticisme zonden, Tegenwoordig weet men niet goed meer waarom. Ongelwijfeld moest men deze strenge zekerheden belijden en de nuances van de geschiedenis en de streken uitwissen. Zoals de legers die soms oprecht beschaafd bij aankomst in de kolonies relig ies enlokale culturen als bezienswaardlge objektell en lIiet als kostbare kleinooden beschouwden. Zij namen ill Afrika en Azii! dezelfde howling aan als de Europese overheden die het plattelandsdialect, de werk- ell klederdracht tradities en de volkskunsten vernietlgden,

18

2 . Industrie

DE ROMANTICI V AN DE INDUSTRIE

De architekten van de Modeme Beweging praktiseerden ongetwijfeldeen reele constructieve logica, deze was echter vaak moeilijk te onderscheiden van hun verlangen naar abstracte kunst. Ook waren hun sociale doelstellingen niet duidelijk, uitgezonderd bepaalde extreme of harde opstellingen.

lndustriele repetitie

Toen Le Corbusier sprak over de nieuwe kathedralen en voorstelde om de Amerikaanse graansilo's als voorbeeld te nemen, vereerde hij natuurlijk de witte cilinders onder de zon en hun nieuwe gigantisme. Tegelijkertijd echter zag hij de ondergang van de kleine landbouwers, hun proletarisatie, de machtsconcentratie in grote blinde instellingen en

19

tenslotte de verwoestijning van de Middle West, waar het bouwland door de wind naar Chicago werd weggeblazen, over het hoofd. Toen hij zich een ogenblik: liet verleiden door het fascisme van Mussolini was dat gedeeltelijk omdat hij daarin eindelijk een macht hoopte te vinden die voldoende compact was om het kader te realiseren van deze modeme maatschappij, die hij in pakketten van 25 miljoen stuks voor Voisin, de autoconstructeur, ontwierp. Eveneens oorsprong van deze verleiding was haar streven om de wildgroei van voorstedelijke spontaniteiten, hun culturele vulgariteit en hun vruchtbare ordeloosheid te verbieden. De Modeme Geest is niet buiten het lichaam getreden ...

Jean Prouve boog met veel talent staalplaten en maakte daar waarachtige en poetische woonmachines van. Anderen stelden zich tevreden met het tekenen van namaak ("op de manier van ... ") en met de deconstructie van technieken die ze daarna weersamen brachten in modeme beeldhouwwerken en in abstracte architekturen die zorgvuldig losgemaakt waren van het landschap, van de geschiedenis, van de plek en zijn zichtbare herinneringen, van de collectieve instincten, van de atavism en, enz ... Sommigen gaan zelfs zo ver dat ze de bruggen van Robert Maillart vergelijken met de schilderijen van Mondriaan of met de ontwrichte beeldhouwwerken van Van Tongerloo. Zij verdenken hen ervan ontworpen te zijn als abstracte en utopische kunstwerken en niet als een continuiteit van gebruik: en van landschap ...

GECENTRALISEERD OF VERDEELD

Twee logica's? De wilde en de militaire. Het architektuurinstinct is universeel, tijdloos, onschuldig: sommige enclaves in de tijd laten hem nog zijn eigen natuur volgen (dorpen, krottewijken, vergankelijke ruiten, dromen, nieuwe problemen ... ).

De organisatie en het leerproces van doeltreffende han delingen in groepsverband zijn niet noodzakelijkerwijs mili-

Robert Maillart

20

Men zou de "associatieve" gevoelens van de arbeiders moeten aanmoedigen; zij zouden zelj met gebruik van het meest eigentijdse gereedschap hun organisatie vonn moeten kiezen en vervolgens zou deze ontwikkeling geanalyseerd moeten worden. Er zouden dan relaties en ruimten ontstaan die anders zijn dan die door de "experts" opgelegd. Mel de woonomgeving zou in dezelfde geest geexperimenteerd moe/en worden: in detail en in vorm zal deze zeker verschlllen van de objekien die ongevoelig door de alles beheersende bouwmaatschappijen geproduceerd worden.

SCHINKEL

tail, de geografie is dat ook niet. Maar de heersende macht gebruikt deze middelen, blaast ze op en leidt ze af van hun natuurlijke proportie. Het zelf-taylorisme? Hoe onderscheid te maken tussen de efficiente, pluralistische organisatie en het planbureau? Waar ligtde grens? Is het niet eenvoudigweg een slimme zet van de industriele macht, wanneer zij toestaat dat de arbeiders zich onderling enigszins organiseren? Is het resultaat enige sociale speling, zelfuitbuiting van de arbeiders of een rustige stap verder naar de ontspanning, naar een industrie die organisch en efficient tegelijk is? Zou de verandering van de werkvloer een zoethoudertje zijn? Zou de tot stand gebrachte ruimte authentiek zijn of een uiting van een verklede werkelijkheid ?

Economisten en psychologen kijken vanuit twee tegengestelde gezichtshoeken naar de machine: zij is noodzakelijkerwijze schadelijk voor de identiteit van de arbeider (of komt hem juist ten goede); zij vemietigt arbeidsplaatsen (of schept ze juist), Ook de architekten hebben een beetje hetrechtom zich vast te klampen aan illusiesen van hun industriele beeldspraak een persoonlijk bijgeloof te maken.

ARCHITEKTUURINDUSTRIE

Maar waarom eigenlijk de industrie wanneer men het ambacht daarboven verkozen wordt? En waar is onze plaats binnen het industriele bouwproces? Was de eerste industrieel een filantroop die eenvoudigweg aan iedereen noodzakelijke en snel geproduceerde goederen wilde leveren?

En wat gebeurt er met de architektuur? Er is altijd wel iemand die zich van haar beeld bedient: de bisschop, de koloniaal, de hereboer, de restaurantketen, de dorpsgerneenschap, Robinson Crusoe, een regering die nog niet vast in het zadel zit, de nouveau riche, soms de architekt zelf ... enz. En tegenwoordig de industrieel of de bureaucraat,

21

Glienicke

De architektuur, die in het recente verleden nog vastgeworteId zat in haar mythologie, geschiedenis, bijgeloof en landschap is daar nu kluit voor kluit uit losgetrokken en zelfstandig in een opzettelijk abstracte ruimte gelanceerd; toen werd het mogelijk om haar in enkele etappes te mechaniseren. Eerst werd haar beeltenis gescheiden van plaats en tijd: de architekten hebben zich regelmatig verkleed als Griekse herders of als Romeinse legioensol daten (alleen dat verklaart waarom zij hun kapitelen met exotische groenten hebben versierd), vervolgens in wiskundigen uit niemandsland (die soms uitmuntend waren), uiteindelijk in fabrikanten van familiedozen tussen wegennet en riolering. Toch zijn deze voortreffelijke inzichten en overwegingen van hun weg afgeweken; laten wij hen opnieuw aan onze context verbinden, laten wij er instrumenten van maken die op een subjectief netwerk kunnen inwerken en niet meer op kruimelobjecten of op raderwerken van een autonorne mechaniek.

Prins Karl van Pruisenhad, in 1825,zijn vriend de Tsaar van Rusland in zijn zomerverblif uiigenodigd. Uit eerbied voor de hoge gast had hij aan architeki Karl-Friedrich Schinkel, de opdracht gegeven om in het park een comfortabele kerk in rode baksteen te bouwen, zodat zljn gas! daar ongestoord zoa kunnen bidden en tevens een grote isba van hou: waar hij tijdens zijn bezoek in kon verblijven, Schinkel koos een slavische stijl omdat hij immers eerst zijn Russische klant moest behagen voordat hij over de tijd en de plaats kon nadenken. Voor het kasteel zelf en de dependances en annexen had hij verschillende stijlen aangenomen: de klassieke, de romaanse en de gothische stijl in overeenkomst met de beeldhouwen architekiuurcollecties die hij daar ten toon zou stellen. Het genie van Schinkel is drievoudig: eerst heeft hij deze onsamenhangende elemenien uitgezocht en ze langs de gehele parkwandellng verstrooid, zodat men het een pas kon ontdekken wanneer men het andere verlaten had vervolgens heeft hi] er volmaakie archltekiuren van gemaaki en ze zeer mooi oud laten worden. Waarin verschilde behalve het talent, de werkwijze van Schinkel vergeleken met die van Disneyland. "la Belgique Joyeuse", het negerdorp, de ldentieke reconstructie of de laatste regeringspaleizen in klassieke stijl, rond 1950 in Washington voltooid? En toch zijn deze methoden, ondanks hun dubbelzlnnigheden, vruchtbaarder dan de armzalige vernismen van de prefab uit de jaren '50.

22

Belgique Joyeuse, Brussel1935

Deze huizen. zullen in hoge mate maar discreet gemechaniseerd zijn: het aspect van vroeger is rustgevend en verkoopt goed. Het bevestigt de sociale status en verdraagt geen eigentijdse banaliteiten. Deze huizen zullen voorzien zijn van aile afleidingen die ervan moeten overtuigen het [hedendaagse} bestaan lief te hebben en de morele gemakken, de stadsriolering en de engineering van de sociale relaties die de meeste sociale en buurtproblemen regelen, te apprecieren. Om in aile veiligheld te kunnen verkopen word! het stedelijk geluk op commerciele wijze gebouwd.

DE INDUSTRIE MOET VERKOPEN

"In een simulatiemodel kunnen wij de logica van een agressieve industrialisatie van het bouwwezen ontwikkelen, een logica die zich onderscheidt van die, waarvan de architekten sinds een halve eeuw de afbeelding hebben vastgelegd. Deze logica inspireert praktijken van andere takken van industrie en functioneertals een kil winstinstrument, niet als een onderdeel van een publieke dienstensector of als een morele verantwoordelijkheid. Eerst moet de directe sympathie van de meerderheid van de bezoekers berekend worden en vervolgens gevleid tot aan het opwekken van de kooplust": zo werkt de verkooptechniek. Het lijkt erop of op dit niveau geen enkele studie naar het woonklimaat en naar de stedebouw doorgevoerd is. Laten wij deze studie stimuleren: zij is globaal, actief, neutraal, uitgediept, amoreel, apolitiek; het doel van de verkoper is immers om modellen aan de man te brengen die geintegreerd zijn in een consumptiewijze, dat wil zeggen, hij wil een dienst verkopen en geen getsoleerd object.

Actief', want zij is het aan zichzelf verplicht om modellen uit te vinden en ze op het oog te wijzigen. Neutraal vervoIgens want zij kan geen enkel vooringenomen standpunt tonen: alleen het succes tell. Uitgediept tevens, want zij kan geen genoegen nemen met eerste reacties; zij moet diep in de verlangens en heimelijke frustraties van gezinshoofden zoeken om daaruit het beeld op te diepen dat zij van zichzelf hebben en hun dat vervolgens verkopen. Amoreel want het gaat erom te verleiden en nietom op te voeden, en apolitiek omdat geen enkele sociale drijfveer kan concurreren met de winst die geheel aIleen de scene domineert. Groepsstudie tenslotte, want het woonklimaat is geen gebeuren van eenlingen. Zo heeft men bijvoorbeeld een peiling gehouden onder een klantenkring en deze zijn eigen beeld terugverkocht in de vorm van de hedendaagse automobiel, tezamen met de monsterlijke relatie die hij met de stad onderhoudt. "Wij hebben eindelijk het geluid ontdekt dat een portier bij het dichtslaan moet maken"; hadden bij General Motors de dure specialisten van de afdeling Motivatie Onderzoek plechtig verklaard. Wat

23

zullen zij over het huis zeggen? Uit het onderzoek zal de wijk naar voren komen waarin de woning gekocht wordt samen met de clubkaart en de prefab vrienden; dit twijfelachtige ghetto dus, datde Amerikanen onschuldig "condominium" noemen: de ouden bij de ouden, de armen bij de armen.enz,

ANTI - INDUSTRIE ?

Ret ambacht is soepel, gedecentraliseerd, ecologisch, op kleine schaal, hetraaktechter buiten adem. Zijn produktis duur, het werk moet in een te hoog tempo geschieden, wat absurd is, (een machine zou dat kunnen doen), het verliest vaak in de strijd om kredieten en subsidies. Daar tegenover, de harde industrie, precies, efficient, gehaaid: zij "koloniseert", sluit geen pact. Zij dringt alleen maar in de culturele kennis door om deze te gebruiken, beter te verkopen maar nooit om de culturele kennis zelf illt te beelden. "De lelijkheid verkoopt slecht" was een slogan, een gril maar nooit een hygiene, een moraal: waarom pogingen doen om sigaretten en waardeloze snufjes beter te verkopen, als de reclame en de industriele esthetiek toch vaak alleen overbodige voorwerpen aanprijzen?

De financiele en industriele macht is een militair van geboorte (wat goed is voor General Motors is goed voor Amerika). Ret industriele produkt heeft zijn eigen logiea "in zich", Hetis slechts opmechanisch niveau verenigbaar, het koloniseert. Wat kan een architekt, die wat meer soortwezen en wat gevoeliger is dan zijn collega's tegenoverditarsenaal uitrichten? Sinds lang hebben wij op de uitzonderingen gewacht, sinds lang hebben wij naar opener industrieen gezocht zonder ze echt gevonden te hebben. Zal de crisis hen misschien gevoelig maken?

Tegelijkertijd echter is de industrie een efficiente produktieorganisatie, het bezit de dimensie van grote ploegen, de oplossingen van de grote hoeveelheden, de mogelijke onderzoeks- en uitrustingsinvesteringen, de ontsluiting van een minder directe markt (Jean Preuve, een romanticus

Dorp in Soedan, Parijs 1931 kolonlale tentoonstelling

De behoefte van de industrie is erop gerichi om op comfortabele wijze het model te herhalen, zonder zich bezig te houden mel het ervoor of erna: geen geschiedenis, geen culturele sanctie, hel is verkochi. Tegenwoordig worden fabrieken gesloten en roest het gereedschap weg en dat is maar goed ook: de industrielen krijgen meer aandacht voor de context, voor andere opvattingen, voor andere maten, uitdrukkingen en varitelten. Zou dit keerpunt de kans inhouden om de vorm van de gebouwde omgeving en ulfs van het vervaardigde objeks te veranderen en om de systeembouw te vervangen door een componenten politiek?

24

binnen de industriele wereld had erin geloofd en zich in een associatie verbonden om vervolgens binnen korte tijd uit zijn eigen fabriek te worden gezet). Laten wij eraan herinneren dat de onderzoeksbudgetten van de industriele vormgeving (industrial design) kleiner zijn dan de uitgayen voor zakenlunches en andere relatiegeschenken. De oproerpolitie is noodzakelijk, Maar dekolonels? Totnu toe heeft de bouwindustrie d.m.v. haar materialen en elementen een besmettelijk beeld van haar eigen produktielogica overgedragen: zij heeft zich het landschap toegeeigend dat voor haar niets anders was dan een gebied waarin de verkochte objecten gestationeerd worden of een ruitenpatroon van wegen en leidingbuizen. Zij heeft zich er nooit aan toegevoegd, zij is nooit uit empathie in de kontekst of in de geschiedenis opgegaan. Sommige architekten houden daarvan, niet allen. Men toont tegenwoordig alleen gevoel voor de industriele gebouwen op het moment dat zij verlaten, ineengestort, ongevaarlijk zijn: industriele archeologie,

Men kan weigeren met de industrie om te gaan, men kan haar bestrijden, maar men kan niet aan haar voorbijgaan. Sommige nostalgieen van het terug naar de steen, naar het plaveisel, naar hetgehucht, naar de travestie worden op een zijspoor gezet aIleen omdat ze zich in een confrontatiesituatie met haar bevinden; toch hebben zij hun logica. Men kan ook proberen haar in andere banen te leiden; daarvoor moet men de industrie binnengaan, haar andere mogelijke richtingen voorhouden, listig te werk gaan, misverstanden laten voortbestaan, proberen haar te enteren, haar tot het uiterste van haar Iirnieten brengen en afwachten of deze pogingen voldoende zijn ... dit is geen sprookje. Ret zal slechts ren keer werken en dan nog alleen in bepaalde omstandigheden; soms zal een begrijpend mens, een fragiel krachtenevenwicht of een instabiele handelsbalans de overgang mogelijk maken, maar slechts voor een kort moment.

25

DE MAS SIEVE GESLOTENHEID

Wanneerrnen de hedendaagse constructiesystemen analyseert, worden twee tegengestelde houdingen duidelijk: allereerst de bewondering voor de technische vaardigheden. Dezereiken van de organisatie van de werktuigen, van produktiehallen, van transport, van de aaneenschakeling van fabrikage- en montagetaken en van de tijdplanning tot aan de fysische en chemische kennis van de produkten.

Eerst bewondering, daarna ontmoediging voor de meedogenloosheid van het ontwerp, voor de kinderachtigheid van de architektuur die door de system en agressief aangetast wordt: een zodanige demonstratie van de techniek om er zo weinig mee te doen (en verhoudingsgewijze zo dum) ... Hoe kon het ooit zover komen? De betonsystemen zijn ontstaan uit de massieve prefab, deze had met behulp van een trage techniek een zeer primair object kunnen voortbrengen: in een loods een bekisting plaatsen en daar een mum storten, vervolgens zal een kraan hem nauwkeurig plaatsen. Het wandelement, hoe grater hoe beter, heeft zijn warmteisolatie al opgeslokt. Het moet ook zijn waterdichtheid verzekeren: een waters lag beschermde zijn horizontale voegen, een expansieruimte en een voegvulling maakten zijn verticale voegen (slecht) waterdicht. Hierin is sindsdien niets veranderd. (In 1960, heb ik Camus, de geniale organisator, de rampzalige kwaliteit van zijn betonelementen verweten: de koudebruggen, de aantasting door schimmelvorming, de gehorigheid, de breukgevoeligheid, ik begreep zijn volharding niet in het a1door herhalen van hetzelfde object: ik verkoop te veel, ik heb geen tijd om te verbeteren, heeft hij mij geantwoord). Deze eerste architektuurmodellen waren in 1950 misschien nog te verdedigen ; alle constructiesystemen tot nu toe zijn er echter nit afgeleid, afgezien van enkele soms kostbare nitzonderingen (kolommen, overstekken, invul- en hoekpanelen, enz), en enkele bekledingen. En het zijn nog altijd dezelfde voegen die lekken, dezelfde herhalingen, dezelfde verveling. De goed betaalde architekten kozen de tinten en tekenden soms de massa's.

Sociale woningbouw

EENDEUR

De entree is de meest gevoellge plaats in een woning: zij geeft informatie over degene die er wooni en of deze er zin in heeft dot "men" het weet. Nog niet zo lang geleden liet het raam naar de straat een vaas of een plant tussen het glas en het gordijn zien of een standbeeld dot naar de straat keek. ZelJs de zoom van het gordljn, de plek werd vanuit de straat gezien, en omgekeerd van bimlenuit. De voordeuren waren bewerki, voor de ontvangst door een afdak beschermd, de brievenbus was een ceremonie, de /dopper mooi uitgevoerd: het is het eerste takiiele contact tussen de vreemde en de familie. Niels was abstract of werd geminacht. Waar is de creatieve of zelfs etnologische expressie gebleven? Ongetwijfeld niet in de banale deur mel een armzallge brievenbus van staalplaat en een industriele bel ... Soms is het een verademing om de pleister te lezen die een arts onder zijn bel heeft geplaki om de spreekuren te wljzigenl

26

EENANDERPROGRAMMA

Tegenovergesteld aan deze mechanisaties (als een complement?) beogen wij een landschap om in te wonell, eell stimulerende stedelijke textuur, eell volkscultuur (te bereiken d.m.v. bewonersparticipaties, d.m.v. een opzettelijke verscheidenheld, ellz.), een netwerk dat de plekzoals hij bestaat, en de lokale geschiedenis voortzet. Men moet het gereedschap slap voor stap naar dit perspectief loe polariseren en niet meer in objekten maar ill elementen, assemblage en series denken.

Maar ook al is de organisatie soms schitterend, tech verhindert het gebruik van het produkt zijn distributie in kleine gesloten enclaves, alsook een werkelijke industrialisatie, Indien de industriele drempels bereikt zouden zijn, en niet iedereen zich zou uitsloven om alle fabrikageelementen van een gebouw in zijn bezit te hebben, dan zouden we al een grotere keuze hebben en bijgevolg een veel doeltreffendere coordinatiemogelijkheid.

VERSCHEIDENHEID

De verscheidenheid lokt de creativiteit uit, de herhaling doet haar inslapen. Wanneer de architektuur homogeen is, hetzij omdat haar model zonder meer herhaald wordt, hetzij omdat zij voortgekomen is uit een centrale wil die haar van haar context wil onderscheiden, hetzij omdat zij er lite goed uitziet", te gesloten of te "architektuur van de architekt'' is, dan laten de gebruikers zich moeilijk inpassen. Zo verliezen wij een immens potentieel aan volkscreativiteit dat in staat is langzaam de ruimte en zijn uitdrukking te transformeren en beiden in leven te houden. Op die manier worden nieuwe wijken gebouwd (in een enkel geval prachtig getekend), zonder verrassing, zonder waarneembaar leven, vervelend. Toch zijn het meer de bewoners dan de stedcbouwers die de stad maken.

Natuurlijk, wanneer men de bewoners de ruimte en de middelen geeft en hun hun gang laat gaan, zal hun eigen werk deze verscheidenheid en deze band met het object tot stand brengen: zo wordt het ook altijd beleefd. Maar dit gaatin onze geordende en overvolle woonmilieus vaak erg

27

moelijk of ronduit slecht. De organisatie van de massawoningbouw en de specialistische vaardigheden worden als kostenbesparende factoren ingezet, maar feitelijk brengt de centralisatie van het hele produktieproces vaak ondraaglijke adrninistratie- en commercialisatiekosten met zich mee.

Wat is de kostprijs per vierkante meter van de "sociale woningbouw" wanneer men daarin de handelingen meetelt van de projectleiders, van de ambtenaren, van de ministeries, van de statistici, van de financiers, van de zakenlieden, van de fabrikanten van technische en administratieve regelgeving en van de controleurs, in verhouding met dezelfde vierkante meter sociale woningbouw maar deze keer zelf gebouwd en beheerd?

Welke aanpak zou de voordelen van het georganiseerde en het spontane in zich kunnen verenigen? Door de daadwerkelijke of gesimuleerde participatie van bewoners of door onze arbeid op de door plaats en tijd voorgestelde mogelijkheden bereiken wij aardig snel een verscheidenheid die wij zo ver als de omstandigheden toelaten, kunnen doorvoeren. Wanneer de bewoners die van het begin af aan hebben meegedaan allen tot heteinde blijven is dat zeer toe te juichen, maar de toevalligheden, de onhandigheden of de onmogelijkheden staan dit vaak niet toe. Deze verscheidenheid wil, zelfs wanneer zij kunstmatig is verkregen, niet een gesloten esthetiek zijn: zij doelt op het voortduren door de activiteit van de bewoners, door eerst onmerkbare en dan meer en meer demonstratieve toevoegingen. Ret spreekt vanzelf dat een voordeur in een rij identieke huizen, door de bewoner getransformeerd, een hard politiek en ongewoon gebaar is; maar wanneer alles zich voortdurend in verschillende richtingen ontwikkelt, dan komen de timide inverventies zacht aan en verzekeren de continuiteit van het geheel. Als in een levend organisme is het proces om complexiteit te produceren in beweging gezet.

EN EEN ORGANISCHE ARCHITEKTUUR

Wanneer een projekileider zijn werk ziet als lngebed zijnde in een doorlopende context, met zijn inierakiies; wanneer hij ultwisseli met de voorafgaande en de volgende, en wanneer zijn technisch en artistiek arsenaal slechis dient om het gelegenheidsproduki te doen helpen geboren te worden dan komt hij meer op een "subject" dan op een "objeki", meer op een organische architektuur uit.

Maar wanneer hij zijn handellng isoleert en de omstandigheden gebruiki om zijn persoonlijk objeki te produceren, dan komt hij uit op een technisch. of artistiek objekt (soms narclstisch). De tegenstrijdigheld is enigszins hard neergezet: de realiteit is altijd vloeibaar.

28

3 : Gemdustrialiseerde architekturen zonder industrieelen

ONZE BENADERING V AN DE INDUSTRIE

Onze persoonlijke benadering van het industriele bouwen is irrationeel en nogal moralistisch geweest: ja aan de industrie, wanneer zij een architektuur produceert, nee, wanneer zij door het beeld dat zij aanbiedt en zijn uitwerking, de sociale en culturele rijkdommen vemietigt. Wij hebben er lang over gedaan om industrielen te vinden die open stonden voor dergelijke standpunten; in hun drukke bezigheden verwarren zij de heilige gebaren van het wonen met de mechanisatie van koopwaaronderkomens.

Wij zijn vreemden gebleven tegenover de formidabele overwinning van de zware fabrieksbetonsystemen en van hun manier om zich autistisch te vestigen in gebieden waaruit de sporen van de geschiedenis grondig verwijderd zijn; wij volharden echter te geloven dat de industriele intelligentie toch op een dag de materialen van een organische architektuur zal kunnen produceren.

Allereerst zou de industrie af moeten zien van de beheersing van het beeld van het gebouwde object, vervolgens zou de architektuur een culturele neutraliteit ten aanzien van de tegenwoordige materialen moeten verwerven. Dat zal haar in staat stellen het industriele egocentrisme om te buigen naar een vriendelijke uitdrukking en onderscheid te maken tussen de vorm die spontaan geproduceerd wordt door een efficiente organisatie van het werk en de vorm die ontstaan is uit culturele luiheid, met harde aaneenrijgingen van identieke elementen. AIleen dan za1 de medeplichtigheid met het taylorsysteem ongegrond kunnen worden verklaard. Toch betekent het geanodiseerde aluminium niet noodzakelijkerwijs luxe kantoren en een gemaaid gazon: men kan zich een aluminium voorstellen dat verlo-

29

ren gaat tussen andere meer gewone materialen; in dit contrast produceert het een beeld dat anders is dan dat wat hem geleerd was.

Zolang de industriele macht bezig was van alles te verkopen, is zij ontoegankelijk gebleven voor deze perspectieven. AI onze contacten met haar zijn onvruchtbaar gebleven. AI in 1952 hadden wij in Namen een prefabhuis tentoongesteld dat opgebouwd was uit uitwisselbare houten elementen: slecht in elkaar gezet door de bouwonderneming is zijn korte bestaan geeindigd in beslaglegging door de deurwaarder.

PREFABRIKATIE I-B 1966-1968

Dit project was bestemd voor een kleine ambachtelijke ondememing in Namen die de beschikking had over een grote triltafel, over een goede uitrusting voor het produceren van beton- en terrazzoelementen en over een capaciteit van twee woningen per maand, op bestelling.

Wij hebben de tegenspraken waarin hij verkeerde geobserveerd: 6f hij herhaalde hetzelfde model en zijn klan ten vroegen iets anders, 6fhij putte zich uit in het vervaardigen van mallen die hem vaak slechts een keer van dienst waren.

Wij hebben hem voorgesteld zijn mal zodanig te vervaardigen dat de zijkanten voorzien werden van schotten die in verschillende posities gesteld konden worden. Het profiel werd gekozen al naar gelang zijn positie in de werktekening en in samenhang met balken, dwarsliggers en palen en rekening houdend met de dikte van de aangrenzende panelen (meer of minder, of juist op het moduul). Wij nodigden hem uit om aan het boveneinde of aan de zijkant ruimten uit te sparen voor de aansluitingen met andere wanden of balk en. De som van de daaruit ontstane mogelijkheden toont aan dat met ren instrument een veelvoud van panelen geproduceerd kan worden. Om complex ere effecten te bereiken aarzelden wij in die tijd nog tussen de pasmaat van 10 em en de dimensies van de "afgeronde

~ ..

S ~G
~ 8
---8
-.. OJ
e
8 30

modulor", Ret in elkaar zetten van de muren en het neerleggen van de vloeren gebeurden op klassieke wijze, Ret beton was licht en isolerend.

Hiervan is echter niets gerealiseerd: in de tussentijd is de ambachtsman overleden.

LA CLAIRIERE - MAREDSOUS

Rond 1971 hebben wij voor een klein spoedeisend gebouw, dat enigszins provisorisch, zeer voordelig, transformeerbaar en uitbouwbaar moest zijn, de seriele organisatie en de specialisering van de ruimten getest; deze test werd uitgevoerd volgens het SAR-systeem (een modulair coordinatiesysteem van John Habraken uit Eindhoven). Ben regelmatige houtstructuur (vierkanten van 4,80 m) werd in een onregelmatige omtrek geplaatst, zonder een uniforme overspanningsrichting aan te nemen. Op de reeds betegelde vloer werden de dragende kolommen aangebracht. De uitwisselbare en in afmetingen, opbouw en kleur verschillende gevelpanelen, wandelden tussen de kolornmen: ze betraden en verlieten de door het dak overdekte plattegrond en volgden de hoeken en verspringingen. Hoewel het demonteerbare systeem onderdeel was van een zeer georganiseerd bouwbedrijfheeft het slechts in talrijke detailtoepassingen zijn diensten kunnen bewijzen.

31

DE WIJK VAN DE MEDISCHE FACULTEIT IN WOLUWE-ST-LAMBERT

Ret is tijdens de bouw van het medisch complex in Brussel-Woluwe dat wij daadwerkelijk een diepgaand onderzoek hebben kunnen uitvoeren op het gebied van de modulaire coordinaties, die een open industrie vereisen.Voorzover wij weten is het het enige gebouw dat op militaire wijze ontworpen is op een stramien van 10 cm, met een voorkeur voor dat van 30 em, Dit stramien heeft er vooral toe gediend om een traditionele bouwwijze goed te

32

Het is niet het moment om de processen, de verworvendheden, de ultzonderlijke samenwerking die wij met de studenten en met de administratieve en technische leiding beleefd hebben, te beschrijven, noch de confllcten en de verzoeningen. Toch kan men een indruk: krijgen van de hoeveelheld well8en, de buitengewone verscheidenheid van levende handelingen die in de gebouwen verdeeld moesten worden en van deze architektuurstijl die herhalingen, strengheden, de "ivoren torens", enz. vermljdt,

Onze gedachten over een efficiente en aangenaam ingerichte industrie zouden deze hoeveelheden en afwlsselingen voor ons organiseren. En allereerst een gefundeerde modulalre coiirdinatie, af geleid van de SAR, dat enigszlns van zljn Bataafse elemenien onidaan is na verschillende van onze testen in de praktijk.

organiseren en om gelijktijdig een grote verscheidenheid van vormen makkelijker te beheersen. Het was nog te vroeg: het werd een industriele architektuur zonder industrielen.

Men kent het verhaal van deze medische studenten en van hun vereniging "La Maison Medicale" (la Meme) die, in 1969 in een vraaggesprek met de Katholieke Universiteit over de verhuizing van hun faculteit uitLeuven naar Brussel, soepelere organisatievormen hadden voorgesteld dan de functionele zones en gebouwen die gepland waren. Het is bekend hoe zij, teleurgesteld over de weigering van de Universiteit om samen de gebouwen van hun sociale zone te ontwerpen, met ons atelier contact hebben opgenomen, Onze opdracht was om 40.000 m2 uiteenlopende gebouwen te ontwerpen in open samenwerking met de verantwoordelijken en de bewoners.

Vandaag kunnen wij, met enkele jaren afstand, proberen te begri jpen om welke redenen wij, in dezelfde omstandigheden als andere architekten, uitgekomen zijn op een "industrialiseerbaar" object dat zo zeer afwijkend is van dat van hen. Onze motieven, onze politieke keuzen, onze instelling (allemaal niet-objectieve argumenten) divergeerden: zij situeerden onze mentaliteiten in het verschil, Op dat moment kan het produkt niet anders dan verschillend zijn. Er is geen enkele voorbestemming in de ontwikkeling van de technieken; deze is veel meer onderworpen aan de wilsuitingen en aan de wijzen van denken en voelen dan aan interne lotsbestemmingen ...

Wanneer de doorsnee projectleider geconfronteerd wordt met een verzameling uiteenlopende objecten dan begint hij ermee ze te negeren of door de extremen uit te schakelen brengt hij hen terug tot een of enkele typen waarvan hij modellen gaat maken (kunstmatig statistische gemiddelden). Voor hem zal de rest marginaal, uitzondering, niet betekenisvol zijn. Vanaf datmomentkanhijbeheersen en

33

34

35

industrialiseren ... Onze motivaties waren precies tegenovergesteld: wij zochten zoveel mogelijk naar verschillen om nooit een enkel element te herhalen en naar zoveel mogeli jk gevarieerde om standigheden om hen te bewaren als motieven die vorm geven aan het landschap (situationisten?). Wij hebben instinctief elke autoritaire actie op het landschap vermeden: bureaucratic, gesloten kunstwerk, isolement, fabrikage precede, produktieplanning, enz, Dit is geen opzettelijke afwezigheid van kunst of van architektuur; wij plaatsen onszelf in de wereld van de openheid, van de samenwerking, van de osmose, van het zich invoelen, van de nabootsing van de natuur, van de veranderlijkheid. Daarom waren de eenheden of de sub-eenheden die de proto-industrie van de prefab ons aanbood te massief. Wij moesten op een andere schaal standaardiseren. Hier maken de componenten hun entree.

36

u

;Jl~_i·1

t:;,~~

p; r--

"~L-\

Een verdieping van de "Mimi"

(iI-

I

EENPROMENADEVANKOLOMMEN

Natuurlijk hebben wij de kolommen niet op een regelmatig grid geordend, dit evenwel zonder hen aan het toevaI over te laten, Zij organiseren zich op veelvouden van 90 em; zij vormen een mozai'ek van vierkante of rechthoekige paraplu's die elkaar ondersteunen en die elk hun eigen karakter hebben naar gelang hun lengte, hun vorm, hun positie. De redenen van deze eonfiguratie waren eenvoudig. Ten eerste: waarom ze op een rij zetten als dat niet nodig is. Vervolgens, ten aanzien van de invloed van de architektuur op het gedrag: regelmatige kolommen maken eonformistische bewoners, onregelmatige kolornmen stimuleren de verbeelding. Wanneer alle kolommen op een afstand van zes meter staan dan worden aIle kamers natuurlijk drie meter. Als de afstanden echter in twee riehtingen varieren, zonder een regulerend motief te herhalen (zelfs verborgen is het zichtbaar) zaI de plattegrond van iederekamerversehillendzijn. Zou een kwaadwillen de techniek deze houding moeten verbieden? Wij hebben de ruimten, de posities van de dragers, de omtrekken en de sparingen in de vloeren een meer complexere

37

38

39

Hel gehele complex wordt door een zo fijne rasterstructuur beheerst, dill deze moe ilijk woor te nemen is.

40

Robert Mail/art, bewapeningsoverzichi van een paddestoelvloer

PADDESJOELVWER

Deze vorm Leek ons misschien wei naief, maar duidelljk: voor onze ingenieurs was zij irrationeel, kostbaar en onaangenaam. Zij hebben de hoofduitvoerder opgestookt: "dat zou 47,5% meer koso ten", zeiden zij, cijfers gevend aan hun woede en niet aan het beton. Yergissing, want de inschrijving heeft er de bezuiniging van aangetoond. Het conflict was niet techniscn of economiscb maar cuitureel en geestelijk. Zand erover: wij hadden goede kennis van de analytische logica van het plan woor zij zich aan vastklampten, maar zij konden ons eigen logische, soepele, intui'tieve en globale plan niet "beleven". Bovendien reclameerden zij per niveau een duur en ongevoellg computerprogramma tenelnde onze complexiteiten scherp te berekenen.

vonn gegeven. Deze ruimten geven Op verschillende motieven antwoord en niet op een enkel principe: wij hebben het de "promenade van de kolommen" genoemd, het is de meest hechte vorm die het best de complexiteit van de ruimten en van de trajecten kan ontvangen en terugkaatsen. De communicatiewijze die zij voortbrengt is die van de vrij gekozen contacten en nietdie van de ondergane hierarchie: een netwerk en geen boom, een spans en geen telraam.

Direct na aanvang van het project zijn wij hierover in botsing gekomen metde constructeurs. In de Meme, heteerste test-gebouw, hadden wij het principe van de paddestoelvloer gekozen: een doorlopende vloer (onze verplaatsbare scheidingswanden konden alle richtingen uit wandelen), een enigszins hogere vloeropbouw om de stroom-, sanitair- en verwarmingsleidingen in op te nemen en wat sterkere kolommen om het doorbuigen te voorkomen. Met minder arbeidskracht en meer beton is deze vloer goedkoper en is het verloop van de krachten gelijkmatig en niet analytisch: deze systemen zijn statisch onbepaald en zeker moeilijk om "slank" te rekenen. De wapeningsnetten moeten, als rontgenfoto's, het nauwkeurige en doorlopende beeld van bekende of voorzienbare spanningen weerspiegelen: een afbeelding van de kracht van het bouwwerk.

ARBITRAGE

Ben begrijpend vertegenwoordiger van de Universiteit heefteen bemiddelaar gevonden in de persoon van een vaderlijke arbiter-ingenieur, de vroegere infonnaticaleraar van onze ingenieur. Hij heeft zijn gekwelde collega getroost: "J e stelt je eerst de kolommen goed op een ri j voor, je berekent ze op een gemiddelde en vervolgens voeg je de wapening daar aan toe waar jij het nodig acht; ik vertrouw op je ingenieursinstinct", De promenade van de kolommen is voltooid en de ingenieur is er toch in geslaagd om de "schijn balken" in de vorm van dragende stroken in de vloer te verbergen. Zijn oude hierarchische instinct definieerde de elementen in dragers en gedragenen: draagbal-

41

Restaurant,

verandering van richting, het raster draait mee

Noordzijde

42

Plaatselijke overheid-school, oostzijde

Terras van het restaurant

ken en gedragen v lakken in plaats van de doorlopende wapening van Robert Maillart, de uitvinder van de paddestoelvloer, waarbij gevarieerd werd met de doorsnede en de onderlinge afstand tussen de wapeningsstaven. Onze ingenieur had ons om de tuin geleid maar hij zou zeer verbaasd zijn als hij ons dat zou horen zeggen. Er was een modus-vivendi gevonden: daama was hetzelfvertrouwen van de ingenieur bewonderenswaardig.

De ruwbouw was onregelmatig en heterogeen: beton en metselwerk, overbouwd en omringd door lichte houtstructuren en dit alles op een 10-20 raster afgeleid van de SAR.

43

Doordat wij de steunlichamen van de noord- en zuidtrappen en van de liftschacht aan de gemetselde muren toegevoegd hadden, nam dew eenvoudige structuur een complexe verschijningsvorm aan. Hiermee was het gebouw in principe voltooid. Men rnoestalleen nog de demonteerbare ramen, de verplaatsbare scheidingswanden en wat prefabsanitair toevoegen, de vloerbedekking leggen en de voorzieningen aanbrengen (sommigen waren al gemcorporeerd in de ruwbouw) evenals de bedden, stoelen en tafels en uiteindelijk de studenten. De bouwconstructie is duurzaam, invullingen daarentegen zijn sneller verouderd; wij maken ze uitwisselbaar,

STRUCTUUR EN INVULLING

Twee juridische begrippen van eigendom (of gebruik, wat hetzelfde is) sluiten bij elkaar aan en daarmee twee opvattingen omtrent de beschikkingsbevoegdheid over de zaak en logischerwijze twee beslissingsbevoegden. Het eerste begrip is van toepassing op het verticale en horizon tale draagwerk. Op dezelfde manier als een natuurlijk terrein omvat het enerzijds de gehele draagconstructie: funderin-

Een verdieplng van de "Mime" voor het plaatsen van de tussenwanden

De studenien wijzigen de tussenwanden

44

Een oostgevel

gen, kolommen, draagmuren, vloerplaten; anderzijds het ontsluitingssysteem en de verschillende installaties: gemeenschappelijke trappen en liften, koud en water, gas, elektriciteit, verwarming, informatienetwerken en afwatering, stortkokers, schoorstenen, kunstmatige luchtbehandeling, enz. Hierop zijn de gebruikelijke begrippen van het gemeenschappelijk eigendom van toepassing.

Ret andere juridische beginsel betreft de inbouw: de binneninrichtingen kunnen fabrieksmatig uitgevoerd worden of door een ambachtsman of de bewoner zelfworden vervaardigd. De structuur moetdeze drie mogelijkheden tegelijkertijd of achtereenvolgens toestaan en tevens het initiatief van de bewoners prikkelen: overal andere plattegronden, uitgestelde afwerkingen of de mogelijkheid van kleine ramen als de bewoner geen grote wil (ruimtevrees, engtevrees).

Op deze manier kan men een aannemer opdragen aIleen de ruwbouwvloeren te produceren en los daarvan enkele onderaannemers inschakelen voor de installaties en de afwerkingen. Deze werkzaamheden kunnen afhankelijk van plaats en tijd opgedeeld worden. B ijvoorbeeld verschillende timmerlieden voor elke partij ramen, wanden en deuren en niet een timmerman die zich beperkt tot de buiten- of binnenkant of tot de scheidingswanden. Ret bestek valt uiteen in autonome reeksen.

45

46

Zelfs afwisselend is her geindustrlaliseerde onverdragelijk als het niet aangevuld words door tussenkomst van ambachtslleden, bewoners of 'planten

Zuidgevel

Longs de "Avenue de l'Assomption"

47

Gevel raster

Raster plattegrond

48

Raamelementen als "stickers"

VOORZIENINGEN

De technische voorzieningen worden niet meer als vroeger gemstalleerd. Toe- en afvoer worden op enkele punten gesitueerd: men kan ze op verschillende manieren aansluiten. Wij hebben trouwens geen natte eel gevonden diekan functioneren als een sub-systeem, Verlichting en informatienetwerken lopen in de vloerplaten en verschijnen onafhankelijk van de verplaatsbare wanden, op aangegeven plekken, waarvandaan zij doorlopen in de open lucht of in een tijdelijke installatie. Wij hebben voorgesteld om op dezelfde manier de warmwaterradiatoren door middel van flexibele kabels op contactdozen aan te sluiten; dit is niet doorgegaan wegens paniekreacties in de ingenieursbureau's,

BETIMl\t1ERINGEN

De buitenbetimmeringen werden eerst uit een catalogus gekozen maar bij nader onderzoek bleken de georganiseerde ambachtslieden minder duur. Wij hebben alle typen sparingen, allematen, inveelvouden van30cm(lOcmom

49

Een van de schuren

50

51

de kop van de scheidingswand in op te nemen), aile materialen (hout, aluminium en plastic) en zeer uiteenlopende kleurschakeringen in overweging genomen. De betimmeringen worden "ongeordend" en in willekeurige rangschikking geplaatst op de gevel van allemaal andere kamers. Wij hebben geen kansberekening gemaakt maar bepaalde configuraties door het lot laten beslissen: toch is de architekt vaak bedrevener in het voorwenden van het toeval dan de gokautomaat, hij vergist zich niet, ..

DE "SAR"

Het nu volgende is in zeer compacte vorm wat wij van de SAR onthouden hebben en wat dit systeem toegevoegd heeft aan de internationale normenpolitiek die reeds het moduul van de 10 em constructie had bepaald, De "Stichting ArchitektenResearch" isrond 1965 opgerichtengefinancieerd door enkele grote Nederlandse architektenbureau's en hun beroepsverenigingen. Hetdoel was te streyen naar standaardisaties van superstructuren (draagsysteem, gebouwen en stadsplanning). Deze standaardisaties moesten het gebruik van industriele elementen mogelijk maken alsook de verscheidenheid van seriewoningen vergemakkelijken en een evolutieproces op gang brengen door middel van uitbreidingen of vervangingen (verschillende duurzaamheid van materialen). N.J. Habraken, de hoofdrolspeler binnen de SAR, stelt vast dat de seriematige woningbouw heden ten dage geproduceerd wordt zonder dat de bewoners iets te zeggen of te doen hebben. Wanneer de bewonersparticipatie onmisbaar wordt geacht dan moet alles heroverwogen worden. We kunnen beginnen meteen onderscheid te maken tussen twee gebieden, openbaar en prive en hun interacties, Wanneer het individu niets bijdraagt komt de verveling; wanneer het publiek geen enkele rol speelt heerst de chaos. Dit zijn geen technische maar organisatie- en beslissingsproblemen. De bouwstructuur is onafhankelijk van de invulling; de SAR regelt hun afmetingen volgens hun plaats binnen het systeem, rekening houdend met de zone waar zi j gemstalleerd worden en met de afscheiding van de naastgelegen zones.

1[

SAR



El£WNT!n.30).mu I


I ,

n.,. 52

F
-
I KROLL r
.1 ! I ,~
ELEMENTjn.31l1~1I
,
I i
rS

~
~-
I VIUe: In.3Dhn L_
I Ul
n.3U ONZE INTERPRET A TIES V AN DE SAR

De regels van de SAR op het gebied van rasters (10+20), plaatsing en tolerantie leken ons duidelijk en noodzakelijk. Wij hebben de "even serie" van de structuren overgenomen (geplaatst op de as van de 20 em lijn): en niet de "oneven serie" (op de 10 em lijn) orndat wij deze onwaarschijnlijk achten. Wij hebben het onderhandelingsgebied van de montagematen weggelaten door de gestandaardiseerde elementen vast te stellen op nx 10 em: dit zijn afrnetingen uiteen grote reeks en uiteen mensvriendelijke industrie: elk element kan zijn buurman gerieflijk ontvangen (een kast van 99 em in een nis van 101 em).

Toch zijn wij er nooit in geslaagdonze ingenieursbureau's ervan te overtuigen deze subtiele modulaire coordinatie over te nemen: zij zagen er de reden niet van in een bepaalde afmeting te privilegieren, net zomin als de noodzakelijkheid van een centimeter speling tussen het omhulsel en de inhoud. Zij begrepen de "nominale afmeting" niet,

Ook hebben wij de specifikatie van de "functionele zones" verlaten. Zonder spijt want deze eist dat de industriele eomponenten versehillende afmetingen hebben al naar gelang de zone waarvoor zij bestemd zijn. Ook eisen deze

53

Oostgevel

54

Het SAR raster bestaat in beide richtingen uit assen van 10 en 20 em (moduul 10, met voorkeur voor 30 em). De as van 10 em dient altijd als ondersteuningsveld tussen de draagbalken en de invulling: de draag- en invulmaterialen beglnnen en eindigen in de 10 em as. De correctie afmeting (de rest ... , de afstand tussen het raster en het element, niet te verwarren mel de toleraniie] zal altijd lager dan 10 em zijn, Deze onderhandelingszone zal overbodig worden wanneer de "harde" componenten gestandaardiseerd zijn, maar tegenwoordig is zij altijd algemeen. Zij verbiedt bepaalde ruwbouw afmetingen (45, 105 em). Zij klasseert de afmetingen. in twee series al naar gelang de dragers op de as van 10 em of van 20 em geplaatst worden. Gemiddeld is de "loop "spas 20 em.

zones te grote elernenten, hetgeen moeilijk aanvaardbaar is. Wij hebben deze regels tijdelijk verlaten in afwachting van meer mechanische programma's die er wel om vragen: kantoren, fabrieken, laboratoria (en ook daar is, omdat er mensen in leven, een menselijke reeks van afmetingen nodig ... ).

In de woningbouw is het moduul, de pas van 30 cm barbaars: vaak is die van 10 em nog te groot: beter zou 2,5 of 1 em zijn ... Onze draagelementen zullen dus in de meeste gevallen 20 em dik zijn en geplaatst worden op veelvouden van de 30 em assen, Zo worden ruimten gecreeerd die veelvouden van 10 em zijn (nx30-HO, nx30-10 of precies nx30, zonder hierarchic of moreel oordee1...) Onze genormaliseerde verdiepingshoogtes (2,70x3,60 m) om leidingen, buiten-bekledingen en trappen te prefabrieeren die dezelfde hoogte hebben als de sanitaire of technische elemen ten (die niemand wil prefabriceren uit angst gedwongen te worden tot ondraaglijke herhalingen).

ACC/SAR

De overeenkomst, voorgesteld door de "L'Association Construction & Composants" inhoudende een raster van 30 em (ACC) , bestrijkt de binnenruimten (van behang tot behang). Deze structuur lijkt door binnenhuisarchitekten ontworpen te zijn en dwingt of wei tot breuken in het raster of tot vier versehillende afmetingen (de exacte afmeting, de dikte van de muur erbij, eraf of tweemaal de dikte erbij). De SAR daarentegen beheerst de assen van de dragers en lijkt eerder door metselaars ontworpen te zijn.

Wanneer de dragende wanden de ruimte van het ACC raster omhullen dan wordt door de toevoeging van deze nieuwe drager de structuur gedesorganiseerd. De SAR is ontworpen voor flatgebouwen met verschillende traveeen en lichte gevels, de ACC eerder voor een juxtapositie van containers.

Men zou kunnen denken datde ACC een perfect raster ontwikkelt om gestandaardiseerde voorzieningen te ontvangen: tussenwanden, sanitaire cellen, keukeninrichting, trappen, enz. Dit is een illusie want de tussenwanden kun-

55

nen gemakkelijk op de centimeter af geplaatst worden; de keukens worden afgesteld door middel van passtukken, sinds 1955 ontwikkeld men geen natte cellen meer die aile sanitaire functies verplicht groeperen; de trappen zijn veeleer afhankelijk van de verdiepingshoogte en passen zich nooit aan een veelvoud van 30 em aan. Het is geen voorrecht van de voorzieningen om de geometrie van de structuren te dicteren.

Bovendien heeft de ACC zich nog niet echt de tolerantieen interfacenormen eigen gemaakt, die het mogelijk rnaken dat de componenten zich zonder detailconflicten kunnen inpassen. Het is trouwens onmogelijk om een woning te conformeren aan te nauwkeurigeoppervlakteregels met traveeen van 30 cm (soms op 2,00 m' nauwkeurig per woning).

VERPLAATSBARE W ANDEN IN SCHOLEN

POST SCRIPTUM ...

In de twee onderstelagen van een gebouw dat woningen en de plaalselijke overheid huisvestte werd een basisschool gepland. Wij hadden op dat moment net een bittere ervaring met scholenbouw achter de rug. Wij hadden voorgesteld om de verplaatsbare scheidingswanden met de leerlingen te bespreken. Het bestuur dat gruwelde bij dit idee had ons eruit gegooid. In Woluwe echter hebben wij, in nauwe samenwerking met de onderwijzers, hun klaslokalen kunnen bezoeken, met de leerlingen kunnen discussieren; wij konden toen, zeer voorzichtig, de verplaatsbaarheid voor alle wanden overeenkomen.

Het waren dezelfde scheidingswanden als die van de studentenkamers: materiaal, geluidseigenschappen, afrnetingen, montages, enz. De aannemer, geamuseerd bij het idee, had de wanden aileen geaccepteerd omdat ze binnen de prijzen vielen maar hij zag de bruikbaarheid ervan niet in. Het lijkt erop dat hij gelijk heeft gekregen, deze scheidingswanden zijn nooit verplaatst; aileen het secretariaat en een kantoor zijn in een klaslokaaI veranderd.

Een klaslokaal

Speelplaats

56

Maquettel:20

Zij observeren zichzelf op de video

Tien jaar later zijn de onderwijzers en de Universiteit (als beheerder en eigenaar) ons opnieuw komen opzoeken: de klaslokalen waren veel te klein geworden, er zouden twee klassen toegevoegd moeten worden maar er was geen budget om nieuwbouw te realiseren. Er bleef slechts een mogelijkheid over: de scheidingswanden demonteren en ze volgens een nieuwe organisatie hergroeperen. De verplaatsbaarheid zou eindelijk zijn diensten kunnen bewijzen ...

Deze verplaatsbaarheid had een tweeledig doel: natuurlijk en allereerst zich aanpassen aan de ontwikkeling, maar vooral aan de gebruikers de gelegenheid geven hun eigen ruimten te ontwerpen, zoals zij tien jaren tevoren aI met ons gedaan hadden dankzij een "industrieel produkt". Er waren natuurlijk geen onderwijzers uit die tijd meer aanwezig maar het contact was tach niet verloren gegaan. Deze keer was ons er veel aan gelegen om niets zelf te beslissen en niet iets voor te stellen wat te zeer bepaald was: aileen mogelijkheden, aanmoedigingen. De synthese zou aan het eind van het overleg plaats moeten vinden.

Daama hebben wij een maquette gebouwd die voldoende stevig en groot was om door een twaalftal kinderen tegelijk bewerkt te worden. Het eerste doel was dat zij hun school erin zouden herkennen: deze herkenning was onmiddellijk. Zij hebben op de juiste schaal tafels, stoelen, gootsteen, onderwijzer, kasten, kussens, verlichting en vervolgens zichzelf toegevoegd. Op basis daarvan hebben zij de scheidingswanden verwijderden sommige klaslokalen vergroot, anderen verbeterd, twee toegevoegd en het kantoor van de directeur verkleind tot een ... hokje. Iedere klas heeft het werk van de voorgaande klas opgenomen en dit geperfectioneerd. Terwijl de leerlingen de wanden in de kurkenvloer prikten was hun begrip van de structuur van het modulaire coordinatie raster veel directer dan dat van onze ingenieurs ...

57

De laatste, beslissende bijeenkomst heeft de onderwijzers bijeengebracht: zij hebben goed tot zich door laten dringen wat de leerlingen gedaan hadden en vervolgens een gemengde oplossing gekozen. Met gemotiveerde en oplettende mensen is participatie eenvoudig, aangenaam.

DE BERNALMONT

Rond 1978 hadden enkele instellingen in Luik (sociale woningbouw, industriele promotie, Waalse ontwikkeling, enz) een werkgroep opgericht die een voormalig steenkoolwingebied, de "Bemalmont" ten noorden van Luik, voor stadsuitbreiding gereed moest maken. Deze werkgroep stelde voor om voor 250 van de 2500 geplande woningen een prijsvraag uit te schrijven waarbij een verplichte elementenbouw uitgaande van Waalse industriele produkten voorgeschreven werd.

Wij hebben aan deze wedstrijdmeegedaan om deoptelsom van onze ervaringen en projecten te meten aan lokale omstandigheden, maar dit zonder enige hoop om te winnen. Wij hadden daarvoor al het verstikkend milieu van de

58

Het bestaande landschap

plaatselijke overheidsopdrachten en hun troebele middelmatigheid ervaren. Bovendien had een orthodox gedeelte van de jury een voorkeur voor een vormgeving uit de XVIIIe eeuw, die zij voor rationalistisch hield ...

Zeer gemotiveerde jonge ingenieur-architekten hadden de mogelijke plaatselijke elementen gemventariseerd. Zij maakten daar een catalogus met afbeeldingen van, die samen meteen coordinatiesysteem van afmetingen, met een beschrijving ten aanzien van de uitvoering en een normenanalyse, een opzienbarend technisch-juridisch kader vormde. Zi j hoopten dat de mentaliteit en de industriele organisatie de kosten konden terugdringen en wij hoopten tegelijkertijd dat deze een complexe architektuur kon produceren.

DE LOKALE STIJL

Ben paar woorden over de situatie van de componenten in Belgic: deze zijn onbekend. Belgie was er reeds in geslaagd de kolonisatie door de zware prefab (die op de loer lag achter de grenzen) af te weren dankzij een passief volksverzet (daar houden wij niet van) en dankzij een hulppolitiek aan het particulier initiatief. Dit heeft men verkozen boven de ins telling van sociale woningbouwverenigingen die soms log en doof kunnen zijn.

De prijsvraag heeft duidelijk de misverstanden tussen de juryleden en de ondoordringbare sfeer aangetoond. Allereerst de pri jswinnaars: zi j beheersten de problematiek van de architektuur niet goed, noch de zware prefab, noch de elementenbouw. Bovendien hadden zij echter een nogal normatieve opvatting van het disciplinaire beeld van een publieke ins telling wanneer deze uit liefdadigheid bouwt.

Vervolgens de ingenieurs: zij kenden hun componenten good maar hadden geen duidelijk beeld van de architektuurvrijheid die dezecomponenten toestaan. Totslot de architekten: dezen beheersten de componenten in zeer geringe mate en doordat zij het verschil met de zware prefab

59

slecht konden onderscheiden waren zij er bang voor dar de componenten uitgedrukt moesten worden door middel van primaire herhalingen.

ONZE DOELSTELLINGEN

Ondanks de oneigenlijke omstandigheden van een dergelijke prijsvraag wilden wij op een reeel terrein de onderzoeken en de processen ontwikkelen die wij elders beleefden. De participatie van de eventuele bewoners zou ons plaatselijke en eigentijdse culturele uitdrukkingen aangeven alsook continue variaties die de gemdustrialiseerde componenten makkclijk kunnen voortbrengen. Zo zouden wij kunnen uitgaan van verschillende afmetingen, materialen en structuren, spontane uitbreidingen kunnen voorbereiden, strikte opeenvolgingen kunnen organiseren, binnen de grenzen van het budget blijven en een samenwerking moge1ijk maken met de traditionele ambachtslieden.

Na de ontmoeting met de ambtenaren van de werkgroep (en hun familieleden die de rol van bewoners zouden spelen), hebben wij een bezoek gebracht aan de plaatselijke wijkraad (die in een oorlogssituatie verkeerde met de Gemeenteraad) om onze interpretaties te verifieren en van anderen kennis te nemen: de sociale woningbouwvereniging had geweigerd ons de namen te geven van de bij hun ingeschreven families. Maar waarom?

"Wij weigeren het beton, de dichtheid; de mensen moeten leven zoals zij dat willen. Wij willen geen afbraak, geen uitbreiding van het wegennet, geen hoge flatgebouwen, geen collectieven, geen sociale woningbouw, maar tuinen, moestuinen, varieteit, geen keurslijf: rekening houden met de oude huizen, voorrang aan de voetganger, de architektuur aanpassen aan de vrouw, aan hetkind, aan de ouderen, aan de jeugd, aan de gehandicapten, aan de grote families. Er moeten parken zijn, banken, speelplaatsen, gemeenschappelijke of socio-culturele voorzieningen, sportfaciliteiten (basket- en volleybal), langzaam verkeer, openbaar vervoer, bomen, betaalbare woningen, ambachtelij-

60

ke bedrijfjes en kleine winkels verspreid over de woonwijken, cafes, plaatsen om Jeu de Boules te spelen, geen aanzien van een collectief (ingangen, opeenstapelingen), kleuren die niet donker worden, enz". Dit alles in slechts enkele bijeenkomsten ...

ONZE ANTWOORDEN

Wij hebben onszelf de taak opgelegd aile typen woningen te mengen. Op deze manier kunnen wij ontsnappen aan de homogene programma's van de nieuwe steden. Sommige compacte gebouwen maken het mogelijk dat andere gebouwen bijna volledig vrijstaan. Dit type woning wordt vooral gevraagd door beginnende kopers. En de verscheidenheid van deze "vrije" zones accentueert het gevoel van vrijheid, van ongedwongenheid, van overgang en van de uitnodiging tot een wandeling waartoe de organische milieus aanzetten.

61

In plaats van de standaard massawoningbouw (identieke appartementen boven elkaar) hebben wij trosvormige maisonnettes (met prive ingangen) voorgesteld waarboven een laag appartementen. Op de bovenste laag andere" maisonnettes" waarvan de etage in het dak gesitueerd is. Deze indeling vermijdt de kosten van een lift, de hoogste toegang is immers op de derde verdieping... De kelders, schoon en verlicht, zijn een uitbreiding van de begane grondwoningen of van het gehele complex.

De verdeling in maisonnettes komt het privebeheer van de kleine collectieve voorzieningen (stortkokers, schuren voor fietsen en kinderwagens, kelders, enz.) ten goede. Op de begane grond kunnen de grote families gehuisvest worden (of supplementaire functies).

Bovendien zijn de maisonnettes vaak uitgerust met ruimten die "veroverd" kunnen worden en die ervoorzorgen dat de bewoner zich niet ingeklemd voelt. Hij kan later zelf deze geplande ruimtes (zolders of kelders) inrichten of dit doorplaatselijke ambachtslieden laten doen. Dit alles zonder moeilijk buitenwerk te moeten verrichten (de luchtzak in een ei). Aan de buitenkant voorziet de architektuur in uitbreidingen naar voren en naar achteren en vermijdt dat het model in zijn beginvorm vastgelegd wordt. Het gebouwde zal evolueren.

I

0>

e

.

25 jaar later

Plattegrond van de begone grond

62

Overzicht van de verschillende draagmateria/en

MODULNRECO ORDINAllE

Het Bernalmont projeki was eerst georganiseerd volgens het SAR model (10 en 30 em), daarna volgens de opgelegde ACC coordinatle van 30 em die enigszins ruw is (en 10 em in de hoogte}, met toevoeging van de onontbeerlljke tolerantie regels. De omhullingselementen. worden op het raakvlak geplaatst en vormen zelf een eenheid opgebouwd uit talrijke raster-onderbreklngen die hen desorganiseren.

Wij illustreren een mogelijke situatie "25 jaar ema" . En dit beeld zullen wij voor ogen houden uit vrees ons te 00- vriezen in een te definitief object.

Plattegrond van de verdieping

KOSTEN VAN DE VERSCHEIDENHEID

Onze overtuiging was rotsvast verankerd: de verscheidenheid kost niets extra, maar hoe dat te bewijzen? V oor ons is deze verscheidenheid het wezen van de open industrialisatie, zozeer dat een architektuur die haar niet gebruikt een beschamend overblijfsel is van de zware prefab: de herhaling is een anachronisme.

Voor de meeste constructie-elementen spreekt dit vanzelf: kleuren, bekledingen, raamwerken, deuren, plaatsingsoverzichten van de lichte tussenwanden, enz. Minder vanzelfsprekend is dit voor ruwbouwelementen. Wij hebben daarover gepraat met technici van verschillende aannemers in Luik: zij hadden zichzelf deze vraag al gesteld en wisten, zoals wij, dar de kosten van de panelen voomameli jk voortkwamen uit de vereiste perfectie van hun mallen. Deze perfectie is zeer kostbaar bij iedere verandering van de mal (oppervlak, aansluitingen, hoeken, enz.).

63

Wanneer de eisen aan een bouwdeel bij benadering geli jk zijn aan die van het ruwe bouwmateriaal, waarvan de materiaalfouten gemaskeerd zullen worden, dan is het geen enkel probleem een giettafel te ontwerpen met om de 30 em snel verplaatsbare zijkanten zonder aanpassing (ons project I.B.). De standaarduitvoeringen van deuren en ramen kunnen dan gemakkelijk veranderd worden hoewel na het gieten de algemene referentiepunten duidelijk blijyen. Er zijn geen reserves, noch voorzieningen in de panelen inbegrepen.

V oor deze meer rudimentaire technieken kan men volstaan met een goedkopere installatie. Men kan dus de capaciteit van deze installaties vergroten door op de bouwplaats zelf, in de beschutting van een verplaatsbaar dak, of onder de giek van de kraan te prefabrieeren. De fabriek is op de bouwplaats.

Dit alles is ons duidelijk bevestigd door de geraadpleegde aannemers en heeft het ons mogelijk gemaakt de gevels en de tussenwanden zonder moeite in versehillende elementen te verdelen: alles binnen maximale gewichten en afmetingen, dus in een identieke economie: dit was een grote overwinning die bevestigd is door de ingenieurs van de technische jury. Het gereedschap moet gestandaardiseerd worden, niet het produkt, noch de bewoner.

SEMI - INDUSTRIELE ONDERNEMINGEN

Wij hebben onze technische oplossingen in de streek zelf geconfronteerd met de mentaliteiten de werktuigen van de aannemers. Daarbij is onze mening bevestigd dat het panee! dat tegelijkertijd zijn eigen buiten- en binnenafwerking, zijn isolatie en vooral zijn waterdichtheid moest verzekeren, duur en gevaarlijk was. Het was beter om buitenmuren (identiek aan de tussenwanden) met gegoten verbindingen te gebruiken zonder zorgen om de waterdichtheid en met afgekitte en gepieisterde buitenzijden: weI gaten maar geen oneffenheden hetgeen het werk op de giettafel zeer vergemakkelijkt In deze omstandigheden kon de

De verschillende materialen

HETEROGENE STRUCTUREN

Wij hebben dadelijk de frame-systemen opzij geschoven omdat deze vaak kostbare en vaste invullingen eisen in tegenstelllng tot de draagwanden. Vervolgens hebben wij drie constructiesystemen opgestapeld overeenkomstig hun kwaliteiten. De betonnen panelen uit de zware prefab, met een buitenisolatle (of de doorgaande bindstenen) dragen muren ui; de lichtere eel (polygoon) beton, en dan worden de laatste nlveau's gebouwd in panelen met houien frames, gestut door hWI eigen overkapping:

64

VLOERFN

De zware vloeren worden met behulp van voorgestorte tegels of met direct te plaatsen vloeren, van verschillende atmetlngen [elke 30 cm in beide rich/ingen), en met behulp van houten en metalen vloeren in de malsonnettes, geproduceerd. De definitieve materiaalkeuze van de wanden en van de vloeren zou op het laatst mogelljke moment besloten moeten kunnen worden, zonder lets te veranderen aan de ultvoeringsplannen waarvan de coterlngen nomlnaal zijn. Elkmateriaal heeft zijn eigen texiuur gekregen: de verscheidenheid van de structuren liet zich in het landschap raden.

Wij waren er niet zeker van fabrieken (zonder monopolie} te vinden om ons grote draagwijdten (6,00 m) VOOT de prijs van gemiddelde te leveren. De breedie van de huis-elementen bevindt zich al eeuwen tussen de 3,00 en 4,50 m: wij hebben de voorkeur gegeven ons daaraan te houden en we hebben voorgesteld om de vloeren zo veel mogelijk op hun vier zijden te dragen teneinde hun wapening Ie sparen of om hen Ie helpen d.m.v. een centrale kolom. Onder deze voorwaarden was deze oplossing economischer, meer toeganketijk voor de kleine prefab fabrikanten en dlrecter realiseerbaar dan de verstrooide gewoonten van de architekien die dadelijk de meest ongunstige draagwljdte alsook lin enkele rlchting generaliseren. Dromend van een abstracte industrie straf-

plaatselijke prefab concurreren met het lichte gasbetonblok en konden reusachtige installaties vermeden worden.

ONS VOORS1EL

Zeer gevarieerd wat betreft programma's, vormen, materialen, technieken, profiel, landschap, mogelijke uitbreidingen, stond ons voorstel tot op de bouwplaats open voor uitwisselbare technieken.

En natuurlijk willen wij eronze vaste aandachtspunten aan toe voegen: de ambachtelijke vonngeving met zijn onvervangbare uitdrukking, het samenwonen met de vegetatie, onderhouden door de bewoners, de aanzet tot het opbouwen van volksdecors op demonstratieve plaatsen, enz.

Wij hadden erop geweddateen eenvoudig gebouwd complex tijdens het woonproces initiatieven zou oproepen en dat het geheel op een aangename wijze zou leven en zich zelf zou regelen. De realiteit ging aan onze neus voorbij. Zoals te voorspellen was moest her winnende project "uniform" zijn.

Wij waren ons er goed van bewust dat onze "populistischerr vormgeving de projectleiders onaangenaam zou treffen en dat zij niet onder de indruk waren van de contacten met de bewoners. V ooral omdat deze vormgeving het rationele gedeelte, dat hoofdzakelijk taktisch en al gespeeld was met de ondememingen, aan hun oog zou onttrekken. Maar moeten wij ons vermommen? En dan in ieder geval ...

NlEUWEGEIN

In 1979 hebben het Bouwfonds (een projectontwikkelaar voor sociale woningbouw) en de stadNieuwegein, dichtbij Utrecht, ons gevraagd een 60-tal woningen te ontwerpen in sam en werking met de toekomstige bewoners en dicht bij het toekomstige centrum. Het terrein lag ingeklemd

65

tussen een belangrijke verkeersweg, een klein kanaal dat de plek moest verfraaien en twee uiteenlopende gebouwen die ons tot steunpunt zouden dienen en die het isolement van de nieuwe stedelijke gebieden zou verbreken,

Ret programma bestaat uit smalle en hoge stadswoningen naar de oude voorbeelden in Amsterdam, zo mogelijk met tuinen en semi-collectieven met afwisselend balkons en terrassen.

De begane gronden in het centrum van de kaye! zullen winkels, vergaderruimten en kleine bedrijfjes herbergen. Met veel interesse hebben wij ons op de hoogte gesteld van de Nederlandse norm en betreffende de oppervlakten van de woningen en hun wooncomfort; deze zijn zeer normatief maar evenzeer welkom en wat groter dan de miniaturen van enkele jaren geleden.

Het gebied

De projectontwikkelaar voegt aan iedere woning een vertrek van 9 m2 toe, dat volgens een eenvoudige regel van het spel uitgewisseld kan worden: de bewoners moeten zelf in groepen besluiten of zij dit vertrek als studeerkamer

fen zij hun projekt met meerkosten die zicb verschuilen in de ruwbouw en waarvoor het altijd te 1001 is om ze te wijzigen. HUll manie vlndi zijn oorsprong in een gesimplificeerde analytlsche houding: men draagt op Iwee zijden, men verlichi d.m:v, de twee anderen. Deze houding is absurd: de draagzijden moe/en ook gaten kunnen krijgen en de open zijden moeten enigszins gesloten worden. Bovendien leidt deze systematiek 101 ondraaglijke en kostbare herhalingen. In aile richtingen ondersteunen is rijker, complexer: dit maaki een architekiuur van verstrengelingen, een weefsel, een continuneit, een omdraaiing en aanpassing aan de lokale omstandigheden.

66

DAKEN

Yerschlllende soorten daken maar allen "bewoonbaar" (en niet geheel afgesloten), met jukken uit zolderbalken of met vooraf vervaardigde dakvlakken. De daken krijgen aile soorten plaatselijke bedekklngen. De hellingen verschillen van plaats lot plaats: een afwisselend landschap. Bewoonbare terrassen maken zoveel mogelijk de etages vrij. Weinig uitstekende balkons: dit compliceert de constructie, de series en de isolatie; wij geven er de voorkeur aan dat zij later aan de gevels opgehangen worden (zelfs 10 jaar later).

~

_",

01 '

of als extra kamer willen privatiseren of het aan die van de buren willen koppelen om zo door middel van 2, 3 of 4 samengevoegde vertrekken een gemeenschappelijke ruimte te creeeren. Deze "uitwisselbare" vertrekken moeten altijd aansluiten op de meer gemeenschappelijke gedeelten van iedere woning: de woonkamer, de hal of de zolder. V ooren achter kunnen door middel van traditioneel metselwerk uitbouwen gerealiseerd worden.

Automatisch wordt een met de SAR overeenkomende coordinatie aangenomen. Ret constructie systeem dat opgelegd wordt om het drakonische budget van de N ederlandse sociale woningbouw te respecteren is een standaard bekisring met twee vanzelfsprekend identieke traveeen per dag. "De afmeting is in Nederland 5.40 m" heeft men ons gezegd. De gestorte muren worden met bakstenen bedekt. De kopgevels worden verbonden met balken waardoor regelmatig aflopende daken ontstaan. Deze systematiek doet de lange Nederlandse rijen van geheel dezelfde eensgezinswoningen ontstaan.

[)()

DL

67

Kan men, omdat de aannemer twee bekistingen gebruikt, twee verschillende afmetingen kiezen en deze als bij toeval rangschikken om de herhaling te breken? De technici hebben daar niet direct op weten te antwoorden: het was de eerste keer dat men hen deze vraag stelde ... Door hen te overrompelen hebben wij de twee afmetingen, 4.50 m en 5.40 m voor dezelfde prijs kunnen gebruiken en ze afgewisseld,

Isometrie van de muren

·"··· ... -.v'

Om meer verscheidenheid te verkrijgen hebben wij een lijst van 24 "variabelen" opgezet, die, wanneer zij door de bewoners gekozen zijn, de wijk minder het aanzien van een "Ville Nouvelle" kunnen geven. Wij hebben met de N ederlandse technici onderhandeld over de volume variaties teneinde de collectieven en de kleinere huizen goed te integreren.

Een "ambachielijke" toegang

68

LLWJ ~ 00
c:i1Jb C6 LJQ
~ ~
0
~C1Jitl ~
c:d:J::J rpQ
h &. ~
Verschillen. Een te strak constructie systeem, of deze nu industrieel of semi -ambachtelijk is, doet aIle lust verdwijnen om de wijk vorm te geven: men moeter een ander georganiseerd, maar overeenstemmend systeem voor in de plaats stellen; het constructiesysteem zal dan in een netwerk van plaatselijke gebeurtenissen uiteen vallen. Op de schaal van een wijk is het dezelfde complexiteit als de promenade van de kolommen van "La Merne".

Maar in de tussentijd is in Nederland de huizenmarkt ingestort en de projectontwikkelaar aarzelde om door te gaan.

69

4: Semi-industrielen

EEN GELEGENHEID : "DE ElKEN" VAN EMERAlNVilLE

De "Ville Nouvelle" van Marne-Ia-Vallee heeft in 1979 onze medewerking gevraagd om een project uit te voeren volgens een dubbele interactieve experimenteerweg: de bewonersparticipatie en de prefab systemen. Dit werk had betrekking op 80 huur-terraswoningen en 30 eensgezins koopwoningen, en zou in zijn geheel in een prefab systeem uitgevoerd worden. De 30 huizen worden met de medewerking van de kopers ontworpen (allen of enkelen). Wij zoeken naar industriele ruwbouw- en invulelementen en zullen ze ook gebruiken voor dezelfde prijs als traditionele systemen.

ONZE SCHIJNHEILIGE lNGENlEURSBUREAU'S

Hoe wordt gewoonlijk een massawoonprojekt ontworpen? De plattegronden van de woonkernen worden scrupuleus bestudeerd, naast elkaar geplaatst en rond een trappenhuis en de leidingen op elkaar gestapeld. Er is geen enkele reden om niet in serie of gespiegeld op te tellen en om niet objecten op te stapelen want deze zijn toch identiek. Zo is het gebouwde dat gehoorzaamt aan de weg van zijn ingewanden, een "rioolarchitektuur".

In dezelfde logica rijgen identieke eenheden zich aaneen op vastgestelde afstanden, gehoorzamend aan het wegennet, de riolering en de electriciteit- en gasvoorziening, vertakt in "boomvorm" en helemaal niet in "netwerk". Zelfs als de architekten de geometrieen verfraaien produceren zij een "rioolurbanisme".

Hetterrein

70

VOORGAANDEBEWONERS

Men kan zicn goed een proces indenken tijdens welke een gemotiveerde groep mensen de grote collectieve voornemens m.b.t. het landschap lOU definieren en vervolgens de verdeling en de kenmerken van iedere woning .. tenslotte zouden zij de een no de ander kunnen vertrekken al naar gelang de aankomst van definitieve bewoners aan wie zij deze collectieve traditle zouden kunnen doorgeven. Het is helemaal niet noodzakelijk om bij aakomst aile bewoners van het begin terug te vinden, Het spoor van deze verpersoonlijkingen is de meest verbindende, de meest kostbare materie, zij kan gemakkelijk overgenomen worden door de nieuwe bewoners. Deze verbondenheid van de mens met zijn ruimie verzekert het voortduren van de bewoonde texturen en ver hindert dat zij een vreemd objekt worden, naast anderen geplaatst in een gefabriceerde geo-

Tegenmiddel, een voorzorgs-maatregel: de koopwoningen good afwisselen met de huurwoningen, Sommige van deze individuele eenheden zijn ontworpen in de vorm van "stads-woningen" en maken een betere overgang mogelijk.

Als datklaar is tekenen ookwij woonkemen maarvarieren deze al naar gelang hun afmeting, hun positie, hun contacten, onze gemoedstoestanden, enz, Ook maken wij spiegelbeelden maar de orientatie is al anders en tegelijkertijd ook de plattegrond en de ramen. Geen centraal trappenhuis dat 'beveelt", (dat is lelijk), wij groeperen de woonkernen zij aanzij en de een op de ander, in "maisonnette" vorm.als trossen, met gevoel en niet aileen met berekening, De toegangen zijn verspreid, onafhankelijk: geen mechanische orde en weinig gecentraliseerd beheer,

Wij denken niet "eerst wegennet en leidingen"; wanneer de trossen gemstalleerd zijn, wordt daartoe besloten. Dit heeft zich voorgedaan tijdens een werkbijeenkomst: angstig heeft het installatiebureau deze methode voor onmogelijk verklaard. Wij hebben toen ze1f de leidingen bestudeerd en hier en daar gecorrigeerd en dat alleen daar waar het klemde: geen algemene beslissing, alleen bijzondere gevallen. Zo heeft het organische de overhand. De afstanden, de uitzichten op elke ruimte zijn bespreekbaar en worden met elkaar in overeenstemming gebracht: er is geen externe geometrische regel, er zijn slechts vriendelijke regelingen, die op kleine schaal uitgevoerd worden. Hetzelfde geldt voor de buitenbekledingen: aile persoonlijke behoof ten en plaatselijke omstandigheden hebben besloten, successievelijk door elkaar aangestoken,

De woningen bezitten twee gevoelige plekken: de toegangsdeur en de deur voor de achteruitgang. De een zal bewerkt zijn, geen uitsnijding uit een stuk in een abstracte wand: aardewerk, bakstenen rondom, bewerkte raaplagen, gewassen beton, grote ronde keien: eerder een liturgie dan een decor. De overgang van de woonkamer naar de tuin of het terras zal sporen van gebladerte te zien geven, misschien groenere tinten, en natuurlijk een pergola om

71

echte planten te ondersteunen, De terrassen zullen als planken in de boekenkast vol zijn met objecten, bakken, planten, fietsen en mooie schermen ....

OP ZOEK NAAR EEN GEINDUSTRIALISEERD PROCES

Wij hebben de technische beschrijvingen van de in aanmerking komende geprefabriceerde constructiesystemen doorgelopen. In korte tijd hebben wij er een gekozen, eerst als hypothese, daama met steeds meer overtuiging. De verantwoordelijke personen leken open, vriendelijk en nieuwsgierig; ondanks hun bindingen rnaakten zij een architektuur mogelijk, en wat belangrijk is zij hadden goede ervaring met hun systeem, beloofden binnen de prijzen te blijven en verzekerden de uitvoering van het gehele werk, Was dit misschien omdat twee van hun drie zware betonfabrieken gesloten waren? Bovendien woonden zij in de buurt van de bouwplaats. Wij hebben hen aangenomen en verschillende jaren met hun samengewerkt, Het systeem is door zijn "half hout" verbindingen en grote balkconstructie ingewikkeld te hanteren, Op het eerste gezicht lijkt de gebruiksaanwijzing nauwgezet, niet flexibel en weinig gevarieerd, maar langzamerhand kwamen wij er in onze discussies achter dat andere mogelijkheden aanwezig waren (waarvan in het begin geen verrnoeden kon zijn), die het mogelijk maakten om tot een bijna voldoende verscheidenheid te komen,

Toch wilden wij nog een tiental andere system en onderzoeken en dit om twee redenen: ten eerste om onze vrijheden en de veranderingen die door elk systeem aan ons project opgelegd worden te inventariseren, en vervolgens om beter de technische en commerciele presta ties te kunnen vergelijken.

Wij hebben het "verkennings-" project opnieuw getekend en voor advies opgestuurd naar de aannemers. In het bezit van hun antwoord hebben wij aan ieder een bezoek gebracht om onze uitkomst te verifieren. Enigszins verbaasd

SOEPELE EN GROENE WEGEN- EN LElDINGNEITEN

Twee noodzakelijkheden om te ontsnappen aan het beeld van een landschap OOt beheerst wordi door het wegen- en leidingnet: het "wegennet-objekt" (en de demonstratleve ijzer-wlnkel ervan) moet verdwijnen zodat de weg een bewoonbare ruimie wordl d.m:v. gevels oj andere aanwezigheden. De andere noodzakelijkheid: de architeki moet over aile technieken kunnen beslissen (en ze natuurlijk beheersenl} zonder gedwongen te worden zicb uit te putten in pogingen om zijn landschap aan speciallsten op te leggen die zich verstlffd vastklampen aan hun technisch geraamie. Hij moet de planten en de gebouwde omgeving doen verstrengelen zonder geometrische groeperingen.

NETWERKINNETWERK

Als de "verschlllende netwerken" plaatsen aandoen die zl] niet zelf bevelen dan zullen ze in "netwerk-vorm" geinstalleerd zijn en niet in "boom-vorm", sponlane hierarchische vorm.

72

hoorden zij ons verklaren dat het project in ieder geval met het eerste systeem gerealiseerd zou worden.

CONCURRENTIE

Hoewel de ontwerper niet de rol van producent vervult speelt hij wel een rol als economische evenwichtsfactor, Het lijkt al een vaststaand feit dat de systemen ontsnappen aan de openbare aanbestedingen: deze regelen door middel van afspraken naar hun believen de markt en maken zich los van het concurrentiemechanisme. Wanneer de architekten geen gevangenen zouden zijn van ren systeem dan zouden zij zich zonder veel moeite op een ander kunnen rich ten. Hethuidige proces van de totstandkoming van de architektuur door middel van systeembouw is bij benadering de volgende. Een hoofduitvoerder maakt mondeling afspraken met een industrieel om een project te starten met zijn constructiesysteem, op voorwaarde dat het "binnen de prijzen" valt. De industrieel bestudeert de zaak. Dan pas wordt de architekt uitgenodigd om het systeem te gebruiken en aan al zijn dwangmatigheden te gehoorzamen. Op enkele nuances na zal hij een kleine variatie op de architektuur produceren die al door de industrieel bepaald was. Op het moment dat hij probeert het systeem verder te duwen dan het gemak van de industrieel, zal hij ervan 00- schuldigd worden buiten de prijzen te gaan en zal hij de terugtocht moeten aanvaarden: zijn marge om te manoevreren is te klein.

Het blijkt dat de constructiesystemen tegelijkertijd de architektuur en de levenswijze van de bewoners bepalen en dit volgens het sociale, politieke en esthetische model waaruit zij voortkomen en dat zij reproduceren.

De inschrijvingsprocedures maken een uitgebreidere keuze mogelijk: binnen de systeembouw zijn zij echter niet zeer gebruikelijk. Het maken en daarna wijzigen van plannen vergt zoveel inspanning dat wanneer de technieken en gemtegreerde materialen eenmaal vastgesteld zijn niets meer veranderd kan worden. Om samen te gaan met een

73

min of meerindustriele procedure zou men deze nauwkeurig moeten beschrijven en de regels ervan in de architektuur moeten volgen. Op dat moment zou er geen concurrentie meer zijn omdat niemand meer de moed noch de tijd zou hebben om alles te herzien, Bovendien is er, wanneer de systeembouw tekort schiet, tijd nodig om een ander systeem aan te nemen. Wij hebben de aannerner gezegd dat het met ons informatica-systeem makkelijk was om van het ene op hetandere systeem over te gaan. Dit was een halve waarheid maar toen hij vemomen had dat wij al tien andere aannemers om advies hadden gevraagd, werd hij bang en verlaagde zijn prijzen ... Stilzwijgende bedreigingen hebben het concurrentiesysteem in werking gezet,

REALISTISCHE SYSTEMEN

De officiele aanmoedigingspogingen met betrekking tot prefab systernen hebben geen doel dat verder gaat dan de verbetering van het bestaande. De inzet is het testen van bestaande systemen die ongetwijfeld van mindere kwaliteit zijn, maar wel door ervaren werkteams gedegen worden uitgevoerd, Zulke nieuwigheden, diepgeworteld in de hedendaagse traditie van de doorsnee prefab, pogen deze binnen zijn eigen context te verbeteren zonder hem te ontwortelen.

Wij erkennen dat het door ons uitgekozen systeem niet altijd flexibel genoeg is en dat de dwangmatigheden ervan soms bekrompen zijn. De keuze van het soort timmerwerk is bijvoorbeeld zeer beperkt: het vaststellen van de standaardmodellen in hun mallen verbiedt elke nieuwe dimensie of plaatsing; hun afmetingen zijn vastgesteld naar het voorbeeld van de afmetingen die bij toeval gemaakt zijn op de voorafgaande bouwplaats (hetgeen in ieder geval meer de werkelijkheid benadert dan theorieen), De aansluitingen van de wandelementen zijn van buiten af zeer zichtbaar, hetgeen nadelig is. De details van materialen die elkaar ontmoeten zijn soms onhandig: wij hebben ze niet allemaal in onderhandelingen kunnen oplossen. De texturen van de betonnen buitenwanden zijn saai: er is weinig

COMPATIBIUfElT

Aangezien wij niet de opdracht hadden om de bouwindustrie te bevorderen, gebruiken wij de systemen in hun uiterste mogelijkheden om aile verschillende plannen te verzekeren op voorwaarde dar ze eenvoudig te bouwen zijn.

Om zeker te zljn van het component enkarakter van het uitgekozen systeem hebben wij er een ander samengesteld systeem, een houten constructie, op geplaatst. Op deze manier kan het systeem van beton, dat niet hoger kwam dan drie verdlepingen, er vier [collectieve) realiseren: dit systeem zal de fundatie zljn van houten huizen.

74

VERBINDING ROUT EN AILEDAAGSRElD

Wij zouden de alledaagsheid vall de houiweg willen aanionen: dus zijn vermogen om tegelijkenljd een geleerde en een volksarchitektuur te produceren en dan misschien het "populisme" ontdekken, d.w.z. de onmiddellljke betrokkenhe id van de bewoner bij de architektuur tegenover de neigingen van enkele voorafgaande generaties}. Door deze eenvoudlge weg is er geen reden [anders dan de intellektuele gemaksucht of de "normopathies") om ideniieke model/en te herhalen: voor dezelfde inspanning kunnen zij dus allen verschillend zijn. Wij voeren. hier de rijkdom van het landschap op,i. '

kens. En wanneer het plan het parallellepipedum verlaat, worden in dit systeem zware balken noodzakelijk (36 em breed). De vereiste hoekverdraaiing bij hetplaatsen van de wanden gevoegd bij het feit dat de doorbrekingen zich altijd aanpassen aan het rnaatraster van IS em, maakt bijv. de symmetrie (die wij gelukkig bezig waren te vermijden) officieel onmogelijk. De ongelijke niveau's, de tusenverdiepingen, maken de organisatie van de wanden zeer ingewikkeld en vereisen een zeer grote vakbekwaarnheid. De verhouding inhoud-omhulling weegt zeer zwaar op de prijzen: instinctief worden de kubus of standaardoverspanningen van 6.00 m benaderd. Ret te haastige ontzag voor technische normen maakt iedere architektuur, geproduceerd door dat systeem, grof, Gelukkig kan het meer volgzame hout gemakkelijk de rasters, de rasteronderbrekingen en de technische betonafmetingen volgen en zich er zonder moeilijkheden op vasthechten: de houtbekledingen maken een verseheidenheid in het aanzicht van de buitenkant mogelijk die het naakte beton niet kan bereiken.

Wij hebben deze dwangmatigheden met veel inspanning, onderzoek, exploraties, marchanderen en opnieuw beginnen doorlopen. Uiteindelijk zijn wij er niet helemaal zeker van of deze systemen voldoende en zonder inspanning versehillende architekturen mogelijk maken.

PROTOTYPEN, INDUSTRIELE METHODE

V oor de organisatie van zowel onze eigen studie als van de vervaardiging en plaatsing van de e1ementen, gaan we uit van de methode van de prototypen in hun heen- en weer beweging, van het begin tot aan het einde van de produktieketen. Berst beginnen wij met de studie en, snel en onhandig, haas ten wij deze tot haar conclusie; deze schijnbeweging stelt ons in staat om in het toekomstig verloop der gebeurtenissen het interventiepunt van iedere partij op ieder element in een werkschema duidelijk te maken. Een dergelijke theoretische organisatie kan slechts in een herhalingsproces en niet in een ontwerpproces doeltreffend zijn,

75

Zo moeten oak op de bouwplaats, alle nieuwe prefab elementen in prototypen gerealiseerd worden en net zo vaak overgedaan worden tot aan de perfectie van het object en zijn plaatsing, (zoniet, dan ontstaat een gekunstelde seriematigheid en de plaatsing van de elementen gebeurt bij benadering: dit is een industriele houding (het onderzoeksbureau, zonder zijn macht) die de constructieve beroepen niet kennen of weigeren aan te nemen. Zij willen direct fabriceren en zonder oponthoud plaatsen, zoals in de traditionele constructie waar zij met alles goed bekend zijn.

76

5: Industriele cornponenten

Alvorens een bouwmethode te zijn, bewerkstelligen de componenten een herverdeling van de macht en van de rollen alsook een omverwerping van de betekenis van de gebouwde omgeving. Als wij ons niet terdege het belang hiervan realiseren zullen wij altijd slachtoffer zijn van de prefab of van de constructiesystemen die, wetende dat ze achterhaald zijn, binnendringen en zich van de ene op de andere dag componenten noemen, profiterend van de verwarring.

De overgang van het bouwsysteem naar de componenten zal op het gebied van de gebouwde omgeving analoog zijn aan de verschijning in de apparatenbouw van de uitwisselbaarheid van onderdelen die een object samenstellen. De eerste geweren van Remington waarbij ieder onderdeel op ieder geweer paste hebben aan de industriele component zijn geboortedatum gegeven. De bouwindustrie is nog niet zo ver. Deze uitwisselbaarheid veronderstelt codes, coordinaties van afrnetingen en van verbindingen, gedetailleerde toleranties, controle mogelijkheden, autonomie van ver uiteen gelegen fabrikaten die zich bij de montage eenvoudig aanpassen, een nauwgezette economie van gebaren, materialen, kwaliteiten, tenslotte, een goed bekende, geteste en georganiseerde markt,

Jammer genoeg projecteren bijna allen die tegenwoordig nog dromen van de industrie van de gebouwde omgeving hun eigen taylorstelsels. Zij lopen iedere keer vast. Het gaat erom een woonvorm te produceren met behulp van de industrie in tegenstelling tot de paging van de architekten de woonvorm te gebruiken om de industrie ten toon te spreiden. Het is uiteraard geen natuurlijk gegeven dat het nuttig is de bouw te industrialiseren; maar hoe kunnen wij dit ooit weten zolang wij het niet onderzocht hebben?

77

Wanneer het doel als volgt omschreven wordt: "Laten wij goedkope dozen maken waarin het niet al te veel regent en waarin de produktiewijze uitgedrukt wordt", dan is de zware prefab aardig geslaagd. Wanneer zich echter een culturele behoefte manifesteert, dan is dit alles een vertekend beeld. Op zijn manier begrijpt Walt Disney dit doel veel beter dan verschillende generaties ingenieurs ...

Wat hebben alle amateurs van de industrialisatie in hun achterhoofd (sinds 1950 of 1930 ... )? "Ret huis is de automobiel". In serie gemaakt of als buitenmodel: sommigen voegen daaraan toe: "er zullen twee architektuurrassen bestaan, de gewone en de bijzondere". Ret gewone ras voor de scholen, de volksgezondheid, de kantoren, de woonruimte (de sociale problematiek. .. ) Volgens hen is de industriele serie verzekerd wanneer het aantal modellen tot enkele typen wordt teruggebracht, Ret bijzondere architektuurras zal uit prestige- en alibi-gebouwen bestaan, Daar zal men de schade inhalen ... En zie hier, met een beetje make-up de architektuur uit 1950 herontdekt. Dit is duidelijk een tweedeling die tot voordeel van de ondernemer strekt. Ret geeft (slecht...) antwoordop de vraag "hoe teindustrialiseren "?, terwijl de werkelijke vraagstelling moet zijn: "waarom industrialiseren"? ...

W AAROM EIGENLUK ?

Enkeleeeuwen geleden zagen de bouwers geen enkele heil in streng geplaatste rijen, in de gelijkheid van traveeen, in de absolute effenheid van oppervlakten en in de herhaling van het identieke, Roe komt het dat wij van hun creatieve vrijheden in droefgeestige herhalingen en buiten maatse uitvindingen van de XIXe eeuw terechtgekomen zijn? Ret zijn ongetwijfeld niet de industrie noch het metrieke stelsel die ter discussie staan, maar een endemische blindheid, een militaire onmacht om het noodzakelijke van het fatale te onderscheiden; dezen gaan hand in hand met de vernietiging van culturele bijzonderheden, met de koloniale overheersingen, metde "exploitatie" van natuurlijkeen menselijke hulpbronnen. De tijdgeest. Toch maakt niets (alleen

78

Nominale dimensie: 100 em

mischien de bureaucratic) deze ordeningswaan noodzakelijk. Pas na de eerste wereldoorlog zien wij de zogenaamde industriele vormen verschijnen, vergezeld van een net zo vermeend industrieel vertoog. En als we erover nadenken waren deze vormen en vertogen slechts bezweringen van de industriele methoden (die zich pas na de tweede wereldoorlog van het gebouw meester hebben gemaakt). Bezweringen geproduceerd door de romantische heimwee naar de rationele schijn als uitkomst van een onophoudelijk herbegonnen debar over de opportuniteit van het industriele object, zijn uitwerking op de huiskamers en op het landschap, en over de behoefte naar het modeme.

Toen de industrie zich eindelijk is gaan interesseren voor het gebouw heeft zi j de voorkeur gegeven aan het produceren van (slechte) regionale kopieen: de eensgezinswoning. De industrie reageert alleen op een sociale vraag. Rond 1950 moester snel, slecht en veel gebouwd worden: dat is gebeurd. Maar dit tijdperk had de oprechtheid om voor te stellen haar produkten twintig jaar later weer af te breken. Het was een "proto-industrie" van de gebouwde omgeving, een ambacht, enigszins gemechaniseerd en beschut tegen de regen (met zorgvuldig geselecteerde ongekwalificeerde arbeiders). Dezen produceerden barbaarse elementen, die haastig opgestapeld moesten worden op slechte plekken tussen wegen en leidingnetten.

Twintig jaar later is dit te demoraliserend gebleken: men durfde niet meer 50 identieke woonruimten te bestellen; de voorkeur werd gegeven aan het bestrooien van het landschap met modellen die net zo rigide waren door hun gebrek aan binding met de plek. De modellen vergemakkelijkten het werk van de overheid en van de ontwerpers maar droegen niet bij tot de verbetering van het landschap noch van de industrie.

Nog een etappe: het bouwsysteem, alsook de oude werktuigen van de zware prefab, zijn enigszins opgeknapt om een zekere verscheidenheid mogelijk te maken, en dit binnen de nog altijdonvoldoende series en temidden van sterk beperkende voorwaarden.

79

RET CULTURELE MOTIEF

Tegenwoordig wordtde volgende etappe voorbereid, deze is minder industrieel dan eultureel. Ben vraag naar architektuur verseheen met betrekking tot landschap en architektuur. Eindelijk wordt de industrie in beweging gezet door de sociale vraag en niet zozeer door het belang van de industriele overleving.

Bijna aile profeten van de bouwindustrie lopen juist in deze laatste val: door de arehitektuur te vemietigen zal de industrie gered worden. De meesten baseren zich op abstracties die gezuiverd zijn van aile slechte gewoonten (en in hetzelfde gebaar ook van de goede ... ) en bouwen nieuwe theoretisehe modellen op (zeer gelijkend op de voorafgaande ... ) die meedogenloos het aantal elementen en modellen afbreken (in plaats van te profiteren van het seriematige fenomeen en de aantallen te verhogen ... ) en die de arehitekten dwingen zich te beperken. Soms rationaliseren zij op mechanische wijze voorkeursseries gedicteerd door de mathematisehe rede, hetgeen juist het omgekeerde is van de menselijke afmetingen die ongeveer: 20 em, 45,72, 110, 205,250, 360,enz. zijn (bord, stoel, tafel,deur, plafondhoogte, breedte van de woonkamer, enz.).

Hier tegenover zOU men in een tabel aile afmetingen die nodig zijn om alle architekturen te bouwen moeten samenvatten: eerst in een oneindige serie van 10 bij 10 em en in alle mogelijke dikten. Bepaalde afmetingen zullen vaker dan anderen gebruikt worden: deze stellen een efficientere serie samen dan de mathematische abstracties van de ongevoelige systeemorganisatoren.

Een bekrompen Engelsman is op een dag Shakespeare gaan vertalen in "basic English". Het vertalen van verschillende architektuurstijlen (oude, modeme of actuele) in bestaande of geplande componenten zou even leerzaam en armzalig zijn.





", .. ~ ~.Sa >0-
I II III II I -!- "hemelse" dimensie

15'

Dragers: 10,15,20 em en aile mogelijke tussenmaten

80

STADIA

Enkele voorwaarden die het mogelijk zouden maken de actuele blokkade op te heffen (aangeleerde gewoonten, zelfverdediging, enz.) zijn:

- de bestudering van een modulalre coordlnatie die soepel en vruchtbaar is, en van de ruimten die deze produceert, her afwijzen van technische- en materiaal beschri jvingen ten gunste van de prestatie,

- een oprechte uiteenzetting van de motieven en van de doelstellingen, gebaseerd op een globale analyse van de ontwikkeling van de hedendaagse architektuur (de mentaliteit) ,

- een administratieve procedure die tegelijkertijd inforrnatie geeft over de componenten en de coexistentle verzekert met de bestaande systemen,

- een open catalogus met aanbevolen componenten,

- levendige, geleide, gecontroleerde, gesanctioneerde en

gepubliceerde ervaringen waarbij de voorkeur gegeven wordt aan de architektuur, niet aan het gereedschap.

Maar zolang men deze handelingen alleen handhaaft op het terrein van de uitvoering, zal men slechts de technische details en de interne organisatie van de ondernemingen perfectioneren; de dag daarentegen waarop de architektuur ondervraagd zal worden, zullen de huidige tegenstrijdige handelingen en de eindelijk vri jgemaakte krachten in elkaarpassen, op gang gebrachten gecoordineerd worden. Daarvoor hebben wij architekten nodig, maar niet diegenen die zich als industrielen of als technici vermommen.

81

6: Informatica

INFORMATICA

Het bouwsysteem dar we toegepast hebben in Emerainville beperkt zich tot een aantal nauwkeurig gedefinieerde elemen ten; bovendien dwong de participatie van de toekomstige bewoners tot het inkrimpen van het tijdsbestek. Kan de informatica daarop antwoard geven? Wij zijn nooit zo gemteresseerd geweest in de informatica maar de gelegenheid deed zich voor: wij zijn erin gedoken.

CAC, CAD, CAP, of CAA

(Computer Aided Conception, Design, Fabrication, of Architecture) ?

Een fascinerende mutatie in detail: een techniek, een gereedschap verandert Iangzaam het geproduceerde object en de maatschappelijke verhoudingen tussen hen die zijn produktieketen samenstelden. In iedere etappe vemietigt het ijzer het bronzen tijdperk. ..

Toen ze nog een primitieve techniek gebruikten waren de eerste gebaren van de industriele organisatoren altijd reduktionistisch en brutaal. Wij kunnen volstaan met te wijzen op de vernietiging van de uitzonderlijk rijke houtassemblage techniek door de meubelindustrie. Hiervoor in de plaats kwam een slechte soort hout die tot een pasta gemalen werd, vervolgens in panelen omgezet en bedekt met een laagje onecht hout. Pas na deze paleo- industrieen heeft de techniek ingewikkeldere objecten gerealiseerd die toch nog niet echt beschaafd genoemd kunnen worden.

Wij beleven binnen onze informatica-ervaringen dezelfde mutatie. De eerste software waarop onze machine liep was zeer primitief en zodanig ontwikkeld dat er slechts een

82

armzalig schoenendoos-huisje bestemd voor Afrika uitkwam. Wij hebben deze software volledig uit elkaar moeten halen en weer op een andere manier in elkaar gezet. Hij is nu veel minder automatisch en veel meer geciviliseerd. De "informatica-" architekt moet zich vooral niet beperken tot hetgeen zijn machine kan verwerken.

Ret is veel ingewikkelder om talrijke eenvoudige en altijd gevarieerde handelingen te programmeren dan enkele ingewikkelde maar altijd herhaalde handelingen te automatiseren. Dit is het onderscheid tussen apparatenbouw en proces, tussen bouwen en architektuur, tussen het ingewikkelde en her complexe. Ret apparatenbouw past goed bij de ondememers en komt vooral goed overeen met bepaalde gemdustrialiseerde bouwsystemen die slechts bezig waren met het terugbrengen van het ambacht tot enkele meedogenloze en saaie bewegingen. Run CAD werkstations verbieden de differentiaties en de creativiteit die de computer mogelijk maakt, zij gebruiken slechts steeds terugkerende en primaire routines. V oor hun dagelijks produkt zou een fotokopieermachine voldoende zijn ...

GESLOTEN INFORMATICA

Op technisch niveau wordt de beperking gekenmerkt door verschillende restricties. Allereerst die van de talen die hermetisch en bewust incompatibel zijn. Tussen verschillende merken en soorten apparatuur is al weinig uitwisseling mogelijk, maar zelfs binnen hetzelfde merk en de door dezelfde ondememer geproduceerde software is er geen enkele bedoeling om wat dan ook uit te wisselen. Er bestaan tegenwoordig vertaaltalen, maar die zijn nog niet voldoende ontwikkeld. Vervolgens tekenden de eerste software pakketten slechtseen soort bouwwerk, vaakarmzalig maar meesterlijk gerepeteerd. Wij hebben zodanig gespecialiseerde matenprogramma's dat zij niet eens een diagonaal, een kromme of verschillende hoogtes konden berekenen ...

83

KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE

De benadering van de CAD door sommige informatici is meer bijgelovig dan rationeel: altijd een spoor van kunstmatigheid. De benaming Computer Aided Design is al hypocriet, een legitieme naam zou hoogstens kunnen zijn Assistance of the Computer in the Conception (ACC). Want het is o.a. de architekt die ontwerpt en niet zijn potlood: een goed potlood helpt hem, maar dat doet een vakantie in de bergen ook ... De terminologie is afkomstig van de industriele methode: opnieuw worden wij door garagehouders geleid. De architektuur stikt in een dergelijke "atgescheiden" micro-wereld, en vindt zijn bestaansrecht slechts vastgesteld in een oneindig aantal niet altijd rationele interacties. Dit heeft niets te maken met de "Random" toets die een onecht toeval produceert wat beperkt is tot de toepassingsmogelijkheden van de machine. maar voorspelbaar door een andere eveneens hoogwaardige machine.

Weer stuiten wij op deze totalitaire tendens die de collectieve en instinctieve gevoelsuitingen wil domineren, die hen wil vervangen door rekenrnachines (die met een beetje toeval geprogrammeerd zijn) in plaats van hen een "vruchtbaar raster" te verschaffen waardoor ze aangemoedigd worden om te groeien en om zelf hun vorm te vinden en een machine te gebruiken teneinde deze complexe problemen op te slaan. Wij kennen deze fascinatie ten aanzien van de Kunstmatige Intelligentie al goed: in het werk is het het taylorsysteem, in de overheidsdiensten de bureaucratie.

Sommigen hebben zich op een van deze perspectieven gestort en zich erdoor Iaten verleiden. Zij zijn bijna gaan geloven dat zij hun schijnwerkelijkheid tot leven hadden gebracht (er zijn beeldhouwers die zich ook hebben laten meeslepen door deze patemalistische neiging: "maar waarom praatje niet? ... ") AI dezen verwarren de oneindige gevarieerde werkelijkheid met hun stereotype berekeningen die meedogenloos illusies opbouwen in een kunstmatige wereld waarvan de parameters zorgvuldig beperkt zijn. Zij hebben hem toch Kunstmatige Intelligentie ge-

Discreet:

Wiskundig: onderscheiden grootheid: samengesteld uit eindige elementen (tegenovergesteld oan een oneindige grootheid). De getallen zijn eindige grootheden.

84

noemd en hem soms opgedragen een architektuur te ontwerpen (of het product van een informaticaspel dat sommigen hardnekking architektuur blijven noemen ... ). Zullen zij misschien de stedebouw ontdekken in "de containers die opgestapeld zijn langs de snelweg, maar tach Ieuk gedecoreerd?" De enige goedgelovigen zijn een paar architekten die zich bezwaard voelen. De informatica -illusie verblindt; de architekten die zich zelf als spektakelproducenten zien, betuigen snel hun bijval en nemen zich voor vee! te gaan produceren ...

ANTHROPOMORFISl\1EN

De Ingenieursbureau's en de Ondernerningen, machtig en methodisch, transformeren het informaticagereedschap zozeer naar hun eigen beeld dat zij zich geen ander meer kunnen voorstellen: een paar modellen, enkele variaties met betrekking tot het uiterlijk, daarna "dat de architekt het maar zelf uitzoekt". Zij reproduceren in hun programma's hun eigen hierarchic en hun eigen vanzelfsprekendheden: wij hebben procedures gezien waarin de series niet teruggedraaid kunnen worden, zeals het bevel van de chefontwerper dat "onder de deur doorgeschoven" wordt van de uitvoerder, van de tekenaar of van de arbeider, alsware zij noodgedwongen idioten.

Het industriele ontwerpgereedschap ontsnapt volledig aan de architekt. Toch maakt de bouw m.b.v. componenten een afwisselende architektuur mogelijk, met series van bouwelementen. De architekt kan de modellen ervan vermenigvuldigen of de bewoner kan ze varieren. Deze verscheidenheid is tegenwoordig niet mogelijk tenzij binnen zeer armzalige limieten: ongetwijfeld zal de informatica wanneer zij in handen van de architekt wordt gelegd, deze verscheidenheid mogelijk maken ...

Maar hij (praktisch de enige die gemotiveerd is voor deze verscheidenheid) bemerkt snel dat de hele politiek van "de architektuur door middel van componenten" zich verstikt in de tijd en de kosten van de verscheidenheid en dat hij,

85

getolereerd als een aquarelschilder of gemarginaliseerd in de traditionele construe tie, opnieuw buiten de serieprogramma's gesloten wordt. Dit opeisen gebeurt objectief, niet corporatief: er is nog geen passende vervanging voor de architekt in het bouwproces... De toonaangevende ingenieursbureau's (soms geallieerd met vermomde architekten) tonen dat al twintig jaar aan ...

ONS CAD ONDERZOEK

In ons onderzoek over het CAD systeem hebben wij onszelf gedwongen om eerst te ontwerpen volgens de traditionele constructie en pas daarna volgens de systeembouw. Later zullen wij er een ware componentenorganisatie van maken. Dit instrument is als een oude vrijster, met haar bezeten nauwkeurigheid: het produceert slechts absoluten, uitvoeringsplannen. De minim ale prestaties van een architekten-softwarepakket zouden moeten zijn: de verbinding tussen plattegronden, doorsneden, hoogten, perspectieyen, een gedetailleerd matenplan, beschrijvingen, begrotingen en ondersteunende bibliotheken. Als wij een modulaire coordinatie kiezen, zullen wij voomamelijk uitgaan van binnenrasters (met hun onderbrekingen) en daar de constructiecomponenten min of meer automatisch aan ophangen, met hun eigen plaatsingsregels zonder dat het apparaat ons belet om ons alle gewenste uitzonderingen te veroorloven. Dit zou op een soepele manier de overgang voorbereiden van de systeembouw naar een echte componentenpolitiek.

CAC, CAD, CAP, CAA, CAP

CAP: Computer Added Pose: misschien een nieuw perspectief voor het herstel van een eeonomisch herevenwicht. De CAD en de CAA (deze komt met de robotisering) brengen nieuwe machtsconcentraties voort die, om te kunnen overleven, gedwongen worden om de concurrentie te vervalsen. Wat gebeurt er met de kleine ondememingen?

HET CAD SYSTEEM EN ONZE ARBEIDSVERHOUDINGEN

Op welke manier zal het CAD systeem onze eigen arbeldsverdelingen versterken ofafzwakken? Zal het vansommigen oniwerp speclalisten en van anderen technici van de invoer en de uitgave van documenien ltekeningen, cijfers en teksten} maken en van weer anderen systeem beheerders? Men voelt nu al aan dat deze machine over enige tijd vereenvoudigd kan worden: minder kostbare uitrusting en minder gespecialiseerde handelingen.

Men heef; niet op het CAD moeten wachten om de arbeid auiomatiscb verdeeld te zien worden. Er is een zekere verdeling nodig om de continuiteit van de taken te verzekeren {naar aanleg en voorkeur). Maar wij hebben altijd geprobeerd om af te wlsselen en om d.m:v, toerbeurten (en iniiiatieven) te vermijden dat wij ons te zeer zouden specialisereno Soms leldt de tUn een projeki mel een assistent die tijdens een ander projek: de leiding kan hebben met de eerste in de rol van assistent,

Het lljki er 101 nu toe niet op dat de CAD evenmin als de typemachine of de fotokopieermachine deze organisatievormen verhindert. Aileen vraagt het opdit moment een nag zo specifieke manipulatie dat niet ieder zicb er volledig in kan oefenen,

86

DEINFORMATICAENDEBAANVAN DE ARCHITEKT

Het enigszlns geautomatiseerde tekenen dm.v, de informatica zal natuurlijk tekenaars die zelf als het ware geautomatiseerd worden door hun monotone werk, vervangen: de oude stuwende krachien die machinaal en in de regel onder dwang zonder verbeelding werken, worden op dezelfde manier met verdwijnen bedrelgd als het aanial Amerikaanse boeren dat in de eeuwvan de mechanisatie door 20 gedeeld is. En zij die gered zijn, zijn niet meer dezelfden ... Als deze ontwikkellng niet overhaast wordt, is zij nlet noodzakelijkerwijze fataal. Maar het is geen afdoende oplossing {behalve op korte termijn) om zich achter reglemenien Ie verschansen, zoals de gebouwenschilders in New York, die tijdens de Grote Depressie de breedie van de kwasten in reglementen hadden vastgelegd ...

In deze Malthuslaanse zienswijze, willen sommige corpora listen aileen de baan van de archltekt beschouwen. Maar ook de tekenaars, de advlseurs, de maatvoerders, enz zouden er beter aan gedaan hebben de komst van de prefab te vrezen. Deze heeft immers de constructie gebrutaliseerd en de ontwerpers eruit gewerki zonder hen door een andere rollenspeler te vervangen en zonder het zo bespaarde werk naar andere gelijksoortlge beroepen over te dragen. Bovendien. vraagt het gefabriceerde objeki niet om zorg, onderhoud, toewijding en eventuele toevoegingen.

De informatica kan een direct hulpmiddel zijn bij hun werkorganisatie (boekhouding, agenda, deze ontwikkeling is allangzamerhand gaande). Zij heroveren een betere concurrentiepositie ten opzichte van de grate ondememingen (met bovendien flexibiliteit). De software moet alle noodzakelijke elernenten voor hun werk berekenen en ze in een agenda inschrijven: deze ondememingen kunnen dan hun bouwplaats organiseren zonder datde technici tijd verliezen aan administratieve werkzaamheden. Zonder CAP zal de informatica deze beroepen op dezelfde manier destabiliseren als de B.T.W. de kleine winkelier heeft weggeveegd omdat hij geen boekhouder kon betalen ...

DEHEDENDAAGSE~R

Wij hebben onze systeembouw in de machine ingevoerd. Dit gebeurt in twee fasen. Allereerst moeten we de fysieke dwangmatigheden begrijpen en vooral die, die niet uitgesproken worden: wij hebben er bijvoorbeeld weken over gedaan om te begrijpen dat de indeling van de samenstelling van de omhullingen in wijzerrichting slechts van belang was voor de bouwplaats en niet voor de tekening (de computer is anti-chronologisch). Vervolgens moeten deze programmeereigenschappen ingeschreven worden in de ontwerpplanningsprocedures, Daarnakan een bibliotheek met aIle componenten samengesteld worden.

Wanneer onze architektonische plannen "uitgekristalliseerd" en met de hand gekenmerkt zijn, installeren wij in hun binnenomtrek een raster van 60 bij 60 em met onderbrekingen. Wij plaatsen er de muren in met hun variabele diktes en vervolgens de tussenwanden. Wij zoeken in de bibliotheek de geindustrialiseerde betonelementen op: de hoeken en de drie-dimensionele draagbalken, vervolgens de standaard wandelementen, de tussenwanden, de vloeren en hun sparingen, De buitenbetimmeringen worden uit dezelfde bibliotheek gehaald en in de muren geplaatst. Vervolgens de tussenwanden en de bijbehorende deuren en daama de binnencomponenten: trappen, sanitair, enz.,

87

iedere keer uit een andere kaartenbak gekozen en uiteindelijk de sanitaire-, elektrische- en gasvoorzieningen,

Een ander programma bevat alleen de omtrek van de muren en de buitenconstructies, de in- en uitgangtekens en transformeert de kleine huiseenheden in bibliotheek-elementen. Deze worden dan met hun respectievelijke hoeken in het massaplan geplaatst, waarvan de preciese omtrek en de andere elementen op het toetsenbord aangegeyen worden volgens hetcoordinatensysteem van Lambert.

Maar tot nu toe kosten de installaties (apparatuur en programmatuur) meer dan de waarde van vijf jaar werk van een architekt, AIleen de grote bureau's kunnen ze aanschaffen; zij zullen de opdrachten monopoliseren en het landschap op dezelfde manier inrichten als de prefab en de modelhuizen hebben gedaan. Ret is dringend nodig apparatuur en software te ontwikkelen die de helft minder kos-ten en die uitgebreid kunnen worden door middel van teken-, reken- en tekstmodulen. Op dat moment zou een groot aantal installaties in werking zijn die door middel van een netwerksysteem gegevens zouden kunnen uitwisselen en deswege niet gedwongen worden om dat via een kostbare centrale te doen. De maat van de gereedschappen beinvloed zeer direkt de transformatie van het landschap (zoals reeds de kraan en de oplegger hebben gedaan ... ).

Op een meer regionale schaal maakt het "ondersteunend tekenen" het mogelijk componenten te kiezen met het oog op de bestaande concurrentiesituatie of op de lokale omstandigheden (bijvoorbeeld om een noodlijdende onderneming te helpen ... ) Maar de wijzigingen in het plan en in de beschrijving kosten maanden werk; ditzijn dus factoren die de overeenkomst vemietigen. Ook maakt het "ondersteunend tekenen" een reele vergelijking mogelijk tussen de prijzen en de prestaties van verschillende prefab componenten.

BEWONERSP ARTICIPATIE EN INDUSTRIE

Nadat wi} een dertigtal huizen voor verschillende families in Emera in ville ant" worpen hadden hebben wij aan een on" dernemer een prijsadvies gevraagd: "In hoeveel tijd?". Hi} moe! daarvoor het planoverzicht en de wanden tekenen en daarna berekenen. Zelfs met vereenvou" digde middelen heeft hi} ongeveer een dag per plan nodig, Dus anderhalve maand: de families zijn ondertussen vertrokken. Conclusie: de industrie verbiedt de participatie. Behalve als er een zeer verkort middel bestaat am de plan" nen op te zetten en ze te begroten: het CAD systeem.

88

Prefab elementen [knopen}

DE EVOLUTIE V AN RET CAD SYSTEEM

De volgende meer industriele etappe zou -vergelijkbaar aan de vooratgaande- deze software ontwikkelen en specialiseren volgens een automatisme dat kenmerkend is voor de industriele ontwikkeling. Wi j zouden de computer kunnen vragen om zelf een montagetekening te produceren, gebaseerd op rasters die automatisch op de plannen van de architekten gelegd worden, en die vervolgens met de volgende elementen rekening houden: stabiliteit, balken, sparingen, tussenverdiepingen; vervolgens de prioriteiten: knopen en drie-dimensionale elementen, vloeren, draagbalken, kolommen, hoofd- en andere sparingen, afstand van de giek van de kraan en uiteindelijk de kostenbegroting van de fabriek. Een volledige automatisering zou absurd en ongezond zijn.

WUZIGINGEN

Wanneer de planning van een prefab fabriek ontregeld is (technische storing, verkoop- of administratieachterstand), dan is het betreffende afdeling van de fabriek zonder werk of werkt verliesgevend aan wat anders; de 10gheid immers van de architektuurtekening maakt de verandering van een willekeurig element in korte tijd onmogelijk.

Ret gemformatiseerde on twerp staat toe snel de werktekening van het lopende projekt te veranderen; op die manier kan de prefab lopende band, die dooreen onderbroken produktie vrij is, voor de gewijzigde opdracht gebruikt; of

89

rn

Deuren en ramen.

men kan zich op een ander projekt rich ten. Bij elke programmawijziging ofbijwerking verbruikt de architekt een zodanige hoeveelheid energie dat aanpassingen vaak niet uitgevoerd worden uit angst voor tijdsoverschrijding, vergissingen, desorganisatie. Elke wijziging brengt automatisch bijwerkingen en details met zich mee die voorafgaan aan het matenplan, aan de beschrijvingen en de begrotingen die na de berekening van de kosten door de fabrieken en ondememingen komen. Het CAD systeem maakt het mogelijk om rekening te houden met de laatste ontwikkelingen, dus met de mobiliteit van het economische, sociale en geografische landschap.

~j LLill ~]

['=-11 IE =:;1 ~~II

fT~ _(.J__~~~

~c~ -G~D-[)_CJCL~)_

El D Q

!"J E_--:J El EJ

El El Trappen, deuren, enz.

BEGRIPPENSTELSELS

Alleen de nomenclatuur van de componenien is al een onthulling van een machishierarchie of van een samengoon mel de omgeving . Zij is niet neutraal.

De indeling in "zones" is de eerste, militalr-industriele behoefte (onnodig). Zij richt haar kaart als een gebied in en vervolgens verdeelt zij dit in "rationele" compartimenten die aile mogelijkheden kunnen ontvangen. terwijl men goed weet dat het "rationele" menselijke gebruik er altijd maar een paar zal kiezen.

90

Deze behoefte steunt op de Universele Decimale Classificatie die aile criteria mel aile criteria vermenigvuidigt: elk criterium neemt de plaats in van een hokje. Wij bezitten slechts xes tekens om een element te benoemen (Adam beheerste in het aardse paradijs een volledige tool toen hij de dingen ging benoemen en hij werd niet in verwarring gebracht door een logisch kader, slechts door vrlendschap}, Onze zes hokjes wijzen dus slechts zes criteria aan.

En vervolgens hebben wij OPIS uiigepui in pogingen om de eenvoudige dingen onmiddellljk te benoemen d.m:v ingewikkelde registers.

Terwijl ieder van de xes hokjes twee reeksen lettertekens en tien cijfers bevat, genereren zij dm:v, een facultatieve vermenigvuldlging een lim van meerdeFe miljarden begrippenstelsels, En dit zOU onvoldoende gebleken zijn.:

Laten wij deze abstrakiies verlaten en laten wij het lint zien als een landschap. vorm gegeven door onze constructies, door onze gevoelsmatige samenstellingen en laten wij van dag tot dag aileen de elementen die wij gebruiken in ons bekende wijzerangschikken en niet aile objekien die theoretisch. mogelijk zijn want zij zullen ons snel doen verstikken. Wij herkennen onszelf in dit landschap zoals de dorpelingen zlcb in hun "ongeordende" omgeving en hun geschiedenis herkennen. De militaire geesten zullen er hun imperatieve logica verllezen. De verschillende bomen van een bas laten zich niet aileen in segmenten en geordende verzamelingen vangen; zi] worden aan hun bijzonderheden en aan hun bosnimfen herkend. Sommige symbolen uit het begrippenstelsel zullen beelden suggereren, ideeen associeren, het plaatselijke culture Ie gebied benuuen en in het gebruik duldelijk worden. Maar zelfs in de [SO (International Standard Organisation). zijn er fIOar he! schijnt weinlg grafische of symbollsche codes die direct gebruiki kunnen worden.

,t;M5t!;L~" SOC:::::SPiI: ~PI2i

'r~l

; ~ rrim[t!, , ,:'::1

, ,

PI! ~

"

Prefab wanden

BEGROTING

'.~~---

[~i~ _

L~ ~_

,

r ----------------~-_-------_-~,

- .-------------- .. ~.----.----,

O'~:::::::D

._------_._._---,

!_!'I!I

~MI ._" ,

~£I!,I_ -------- •

~-~------------_.----.-----------_.------_---:-:

_!lfl _

Net als de prijsbepaling zijn de basismatenplannen geautomatiseerd. Wij zijn begonnen met de toepassing van de berekening per "kengetallen" die onze prefab ondememing zeer nauwkeurig uitgewerkt had. Wanneer de eenheden eenmaal goed gedefinieerd zijn, dan zal de inschrijvingsprijs automatisch verschijnen.

91

II ••




-
--

c==



,

t.. r-
~ -
-
Seriematige planopzet: mml • •

Seriematige planopzet: Tol aan de handmatige interventie roepen wij om de beun de gegevells op die de tekeningen volledlg maken, East he! raster, geometrisch skelet (ACC met afstanden van 60 em door het systeem vastgelegd) en de onderbrekingen. Daarna wordell uit de gegevensbestanden de buitenbetimmeringen (M) met hun benamingen ill de muren (P) opgehangen volgens de plaatsingsregels van het systeem. Daarna volgen de binnenwanden (P) op een ondergeschiki (sub) raster van 5 em en uit de gegevensbestanden de binnenbetimmeringen (e, m, enz.) en de voorzieningen (K, 0, enz.).

92

1·, -_ .. -- .,
~I r-~ Of MI ~! .. ~I
f-< "
! IJ
IQ:: - a:
1-1-,- I~
L_ 1= IS
It!' -1--- ~V It?;
~ , ~
~ ,
~ ~ >-,.- [i_ R
,- -
, ;:
I --::. "-- k- IT
,
) '" V ,'-f.h._ , Vf-! fIT :2
! - -- >--- p-
O (f") J t- t- \ Il (f")
" +--+r
~ lulL I"- :~ 0' : V \0
1 ~, '11 II
'-'-- ) .___------,
" .. rt 1
., ..... t- F ., ,
b. 1
~ 13 v a: I'> ,
t- :! 1
s:; 1
,
W 1
~ o» D 1
----------
-- 1-- i>-
FF
~ r-, a: IC f-I tz
,,-
" t- o r II lU)
-. ..
[~ , o I r :::> I'> Is"
u
!! Ir
1/ .,
l'r
10---------,
:2 ~ V n ,
~ "" U) 1\ ,
,
Id +-.1,--, N '" a: t> ,
": ,
~ r...v II f\ :J: :J: co f- ,
1'= u ,
W 1
"' ~I • .f 'W / I "-------"-~
" '" - "

fll . , • ., "' '!
"'
.. ~t~
'" - - -~ f-I';
" N l
~ ~ f- W
:J: '-
~ j-t- l- I- t- t- ~~
z ,-.-,
~ < :r:: 1'-
,C=; ~ -b -f- -1-
~ 111\' f- ~I
~"' ...
"' '" P-
------: ~ K"' -1- t---
, - ~I- ~ V
, I- --
, " Q
1 t-
De laatste serie voegt de buitenvoorzle- 1 F J ~
:~ !7 -
nlngen van de vloer en de terrassen (E, 1- __ . h-If II-+-, ~
Q, .. .}, de automatische maatbepallngen, II-+-'
" M_D lit I r
2
de be naming van de rulmien [deze twee
laatstgenoemden maken het matenplan ) .,
noodzakelijk] en de nauwkeurige inpas- ~
sing van de elementen in de ruimte toe ..
d.m.v, het oproepen van de gegevensbe- ~ f,-o -
standen. Het dakoverzicht vat alle in ~ ~
aanmerking genomen elementensamen. II .!

~I

93

-0 •

informatiegegevens die tijdens de plattegrondoverzichten verkregen zijn brengen automatiscb de vensteraanzlchten en de vormgeving van de gevel en soms eenvoudige dakbedekkingen met zicb mee. Wij plaatsen hier met de hand de gehele geveluitwerking op: wij zijn stellig van mening dat het niet gunstig is omalles dm:v, de machine te laten gebeuren, uit vrees dat de gemakzucht ons beperki tot het gebruik van alleen deze blbliotheek. Het met de hand vervaardigd document word! in superpositie gereproduceerd. De beplantingen worden d.m:v. stickers of met het potlood toegevoegd, zodat ze dus gemakkelijk gewijzigd kunnen worden zonder de rest in de war te sturm.

94

[JJ []

ODD OJ D DO OJ

Gevelreeksen

DD

Dill

95

You might also like