itdergisi/a

mimarlk, planlama, tasarm

Cilt:3, Say:1, 31-42
Mart 2004

Mimarln tanm zerine bir deneme

Dilay GNEY *, Hlya YREKL

T Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm, 34437, Taksim, stanbul

zet
Gnmz mimarlk ortamnda gzlemlenen oulcu grnmn kavranabilmesi iin, mimarln yeniden
tanmlanmasna gereksinim vardr. almann ana amac mimarl kendi dndaki bilgi kuramsal
alanlarn yardm ile tanmlamaktr. Bu tanmda kullanlacak olan metot mimarlk ve felsefe arasnda
kurulacak olan asimetrik diyalog metodu olacaktr. Sorgulanacak ana kavram, bu alanlarn paylatklar
ortak kavram olan gereklik kavram olacaktr. almada mimarlk bir gerekliin yaratlmas sreci
olarak tanmlanacak ve oulcu grnm bu tanm kabul ile analiz edilecektir. almann sonunda
hedeflenen mimarln ne olmas gerektiinin tanmlanmasndan ok, mimarln nasl tanmlanmas ve
mimarln nasl bir gereklik rettii sorusunun yantn bulabilmektir.
Anahtar Kelimeler: Asimetrik diyalog, teki, gereklik, mimari gereklik.

An essay on defining architecture

Abstract
Architecture needs to be redefined to analyse the pluralistic appearance of architectural milieu of today. The
selected method for new definition is asymmetrical dialogue between one and other who does not share
common set of rules with one. The dialogue is between philosophy as others epistemological area and
architecture. This is such an interventive dialogue which determines critical awareness by using others
methodical doubt. Thus, architecture defined by others methodical doubt leads the usage of broader
conceptual approaches. In this study, architecture is defined as process of creating realities questioned on
both sides within the dialogue. By this definition, analysis of the pluralist appearance is also realised.
Architecture as a creative activity, adds a new reality to the world. In this point of view, architecture is
defined as a process of creation of architectural realities as same as in art and literature. Architectural
realities are classified as:(i) noumenal realities of the world of ideas, (ii) substrative realities of the world
of objectivity, (iii) existential realities of the world of perception, (iv) essential realities of the world of
essence. Finally new definition of architecture lets us to analyse todays pluralistic appearance by the
realities produced by architecture.
Keywords: Asymmetrical dialogue, others, reality, architectural realities.

*
Yazmalarn yaplaca yazar: Dilay GNEY. dilay.guney@tnn.net; Tel: (216) 456 05 87.
Bu makale, birinci yazar tarafndan T Mimarlk Fakltesinde tamamlanm Mimarlk gereklikleri ve mimarlkta
zamann kavran adl doktora tezinden hazrlanmtr. Makale metni 11.10.2003 tarihinde dergiye ulam,
12.11.2003 tarihinde basm karar alnmtr. Makale ile ilgili tartmalar 31.07.2004 tarihine kadar dergiye
gnderilmelidir.
 D. Gney, H. Yrekli
Giri
Mimarlk eylemi gemiten gnmze dein
nasl bir eylem olduuna ilikin bir tanmlanma
abasna gereksinim duymutur. Doaldr ki,
mimarlk eylemi bu abalardan nce de varln
srdrmekteydi. Mimarln kuramsal olarak
yazl tanmlaryla karlamamz, aslnda
mimarln varlk srecine karn epey ge
olmutur. lk tanm getirme almas herkesce
bilinen, fakat ilk eser olmayp, ilk gnmze
ulaan eser olarak bilinen, Vitriviusun De
Architecturasdr (M. 25). Vitrivius, bu
kitabnda mimarln ne olduu konusundan
ok, mimarn ve mimarlk eyleminin nasl
olmas gerektiini ideolojik bir bak dnda
kuramsal olarak sunar.
Ancak, mimarlk eyleminin tanmlanmas daha
da nceye dayanr. Bu tanmlar mimarln kendi
bilgi alan iinden gelen tanmlar deildir. Bu
tanmlar felsefenin kendi yapsn tanmlamas
srasnda mimarlk metaforunu kullanmasndan
kaynaklanr.
Olmak eylemi Platon iin idea ile ayndr.
Mimarlk Platona gre yapmlardan oluan
gereklerin dnyasna aittir. Platon mimarl
ideal olann hibir zaman gerekliklerin dnyasna
yanstlamayacann bir rnei olarak gsterir.
Bu nedenle de, uygulanm mimarl idealden
uzak olduu iin kmser. Bylelikle, mimarlkta
bir ideal dzenin yaratlmas dncesi ortaya
kar. Kant mimarl metafiziin yapsal metaforu
olarak yle tanmlar: Gvenli bir temel
zerinde ykseltilen byk bina deimeyen
bir yer zerinde durmaktadr. (Borradori,
1995). Platon ve Kantn bu yaklamlar
etkisinde mimarlk arkitektonik kurulu ile bir
ideal dzen yaratma eylemi olarak tanmlanr .
Byle bir dnce mimarln bir arkitektonik
kurgu olarak tanmlanmasn getirir. Yapmak ve
yaratmak eylemleri nasl yapldnn aratrl-
masna dner. Yapmann aklanmas strktrn
aklamas ile yaplr ve sistemler bir dzen
olarak aklanr. Yapsalclar aklanan yapnn
iinde olabilecek beklenmedik oluumlar ve
tesadfilikleri de sistematize etmeyi hedeflerler
ve kimin yapt sorusunu sormadan, yapan
zneyi yapnn iinde ncel bir varolan olarak
yerletirirler. Arkitektonik kurulu ile tanmlama
almalarnn bir dng olduu, Gdelin
matematik alannda matematiin bir temeli
olamayacan doal saylarn bir balang
noktas olmadn kantlad, tamamlanmamlk
nermesi (incompleteness theorem) ile ortaya
koyulur. Matematik yapnn bir temele dayand-
rlmas isteinin, matematiin temelsiz bir olu
olduunu gizlediini ve matematikteki ilerleme
ve srekli geliimin nedeninin matematiin
temelsiz, dinamik, ak ulu bir sistem oluu
olduunu kantlanr.
Mimarln yapm ve strktr, bir kapal dzen
olmad ve ak kendinden referansl bir sistem
olduu bilimdeki ve dnce dnyasndaki
gelimeler eliinde ortaya kar. Mimarln bir
dzen biiminden ok, bir iletiim biimi olarak
tanmlanmas varlkbilim alanndaki almalar
eliinde gelimektedir. Mimarlk ann iinde
tekiler ile oluturulan bir asimetrik iletiim
srecidir. Her teki ile kurulan iletiim
mimarln kendini yenilemesini sorgulamasn,
eletirmesini ve bylelikle kendini her teki ile
karlama annda yenileyebilen, ak ulu bir
sistem olmasn salar.
Mimarln Trkede kelime kkeni, Arapa
umr eyleminden kaynaklanr. Umr eylemi
Arap dilinde bina yapma yolu ile gelitirmek,
zenginletirmek, mamur hale getirmektir (Alsa,
1997). Mimarlk, mran haline getirme yani
bayndr olma, uygar ve ileri olma eylemidir.
Trke kullanmda olan evlenmek eylemi yeni
bir dzenin kurulmas ile zdeletirilir ve yeni
dzenin temsiliyeti binaya sahip olma yolu ile
kurulur.
Latince mimarlk, architectonicedir. Kelime
techne ve architecton olarak ayrr. Techne
kelimesi Antik Yunanda bilinen anlamda
teknoloji deil, ayn zamanda yaratma (poiesis,
creation) anlamna gelmektedir. Architecton
orijin, prensip ve ncelik anlamna gelen arche
ve marangoz veya zanaatkar anlamndaki
tectondan oluur. Kelime Latincede usta biri
olarak tanmlanan bilgi donanml yaratc
tarafndan yaratlan, bir yap (making) eylemi
anlamndadr (Karatani, 1995).
 Mimarln tanm zerine bir deneme
Mimarlk eyleminin daha geni bir adan
kavranabilmesi iin, kendi bilgi alan iinden
tanmlamalar yerine, bir baka bilgi alannn
yardm ile tanmlanmaldr. Bu balamda
mimarlk eylem olarak en saf biimiyle bir
gereklik yaratmak ise, mimarln tanmlan-
mas retilen bu gerekliin tanmlanmas yolu
ile gerekleebilir. teki bilgi alan olarak
mimarla dardan bakmamza elveren bilgi
alan felsefe ve sorgulanacak kavram gereklik
olacaktr.
Gereklik, d dnyada nesnel bir varolua sahip
olan varlk, varolanlarn tm, varolan eylerin
btn, znellikten bamsz olarak da
varolabilen ey olarak tanmlanabilir. Watson
(1984) gerekliklerin katmanlarn drde ayrr:
Platonist bir dnceden kaynaklanan, ideal,
numenal gerek, alg tarafndan alglanmayan
ancak algnn oluturucusu roln stlenen
altkatmansal gerek, gerein z olduu zsel
gerek ve algsal dnyamzn gerei olan
grngsel, varolusal gerek. almada
mimarln bu gereklik snflamas eliinde ne
tr gereklikler rettii sorusu yantlanacaktr.
Mimari gerekliin snflandrlmas iki ynl
dnlmelidir. lk olarak, her tekil mimarlk
gereklii yukarda aklanan, varolusal,
altkatmansal, numenal ve zsel gereklik
katmanna sahiptir. Ancak her tekil mimari
gereklikte bu katmanlardan bir ya da birka
yaratc bilincin ynelimi ile vurgulanr.
rnein, mimarl varolusal mimari gereklik
olarak tanmlarken, iinde altkatmansal, zsel
ve ideal gereklik katmanlar da vardr. Ancak
retilen gereklikte ana vurgunun varolusal bir
geree ynelim iradesi, bu mimarlk gerekliinin
varolusal gereklik olarak tanmlamamza izin
vermektedir. almada snflanan mimari
gereklikler bir mimari gereklikte, gereklik
katmanlarndan hangi katmann arlkl olarak
vurguland esasna gre yaplmtr.
Numenal mimari gereklik
Numenal gereklikler deneyst, ideal, duyular
st dnyasna karlk gelen dnyann gereklik-
leridir. Bu gereklik tr akl tarafndan alglanan,
ideal, numenal gerekliktir. Platona gre, bir
yanda asl gerein dnyas dier yanda bu
dnyann nceli olan idealar dnyas bulunur.
dealar dnyas dncelerden olumu bir
dnyadr ve bu dnya saf bilginin dnyasdr.
te yandan, greceli bir gerein bir dnyas
vardr. Bu dnya varlk halinde olan nesnelerin
dnyasdr. Doa Platonun gznde olular
dnyasdr. Platon mimarln ikili yapsn kendi
dn sistemi iinde ortaya koyar. Platon
oluturma eylemini (poiesis) yle tarifler:
...Orjinal anlam yaratmadr (creation) Bir
varln iindeki varlk-olmayandan, oluun
yaratld bir eylemdir. Bylelikle, mimarlk,
yaratm yoluyla, olua giden bir sretir
(Karatani, 1995).
Mimarlk dncenin nesnesinin ve algnn
nesnesinin yaratlmas olarak bakldnda ikili
dnyaya sahiptir. Mimarln idealar dnyas
dncenin nesnesini retir. Mimarlkta bir ideal
dnceye vurgu yaparak retilen gereklik
trlerini, numenal mimari gereklik olarak
adlandrabiliriz.
deal tanmnn eitlenmesi numenal mimari
gerekliin alglanan ve kavranan dnyaya
farkl olarak yanstlmasn dourur. deal dnya
kimi zaman gemi, kimi zaman Modern
Mimarlk Hareketinde grld gibi an
Ruhu olarak veya gelecek zamanlarn idealinin
yanstlmas olarak grlebilir. deal bir balang
fikridir. Bu balang fikirleri deimeyen, kapal
bir son neren dzen ve biime yaslandnda,
yaratlm ve yaratlacak olan idealin yansmas
olarak kabullenilir ve numenal mimarlk gerek-
lii, gerek dnyada retilen, retilebilecek
mkemmelin saklanmas anlamna gelir. Bunlar
arketipler, tm biem haline gelmi dzenler ve
topyalardr.
Biemler mimarln dzenleme sistemleridir;
belli bir zaman dilimi iinde retilmi olan,
model olarak kullanlan mimarlk dillerinin bir
dzen iinde anlatlmas ve bu dzenlerin
tekrarlanmasndan oluur. Bu nedenle, kapal bir
sistem olarak tanmlanabilir.
Arketip szck olarak Yunanca bir szcktr ve
ilk biim, ilk model anlamna gelir. Mimarlk
 D. Gney, H. Yrekli

bir dil olarak alndnda, arketip mimarln

szck daarc olarak kabul edilir. lk arketip
olarak evren modelli arketip kullanllr ve
hereyin ilk modelinin evren olduu kabul
edilir. Bu bir yansma teorisidir (mimemis) ve
mimarlk da, doann yanstlmasdr. Daha geni
bir bak as ile yaklaldnda arketiplerin
insan tarafndan yaratlan yapay doalarn ilk
biimleri olduu kabul edilebilir. Doann kuruluu
yer, gk ve onun aras olarak tanmlanrsa, insan
kendini doa ile zdeletirmek iin yere
balanma, ykselme, yer ve gk arasna
yerleme temalarn kullanr (Schulz, 1985).
Da (ykseli), maara (yere balanma), yer
(yeryz) ve orman (yeryz ve gkyz ekil 1. Asma lokanta projesi (Ladovsky, 1922)
arasndalk) arketipsel doa elemanlar olur.
deal dnyann tanmlanmasn gelecek ideal
Arketip terimi rasyonalistler tarafndan Platonist dncesinde grebiliriz. Biyolojik strktrler,
balamda kullanlr. Platona gre mimar ideann pnmatik kentler, dey sirklasyonlu kent
yansmasnn mkemmeliyetini yaln geometrik sokaklar, devingen taklabilir karlabilir kentler,
biimlerle bulmaldr. Roma Mimarl bu klimatize kentler gelecekilerin mimarlk diline
biimleri birincil biimler olarak kullanr. kazandrdklar kavramlardr.
Modern anlamda rasyonel biimlerin geometrik
yaln biimler olarak yorumlanmas bu dnce- Numenal mimari gereklie akln kurgulad
nin sonucudur. bir gereklik olarak verilebilecek en iyi rnekler
topyalardr. Olmayan bir dnyann model
Colquhoun arketipi tek tek yaplarn sonsuz olarak ortaya konulduu topyalar, imdiki ann
deiken biimlerinin altnda yatan deimez tariflenmesi ile ilikilidir. Her topyada
biim olarak tanmlar. Arketip bir tr genetik z bgnn daha iyiye gideceine dair veya
gibi, bellein armlarn harekete geiren bugnn dnden daha kt olduuna dair iddia
eleri iinde barndran bir modeldir (Colquhoun, ortaya konur. Bu nedenle, topyalar bir
1990). gelimeyi harekete geirebilme potansiyeline
kar, geriye dn dncesini de barndrrlar.
Mimarlk Paper Architecture oluumunda topyalar ve kar topyalar eletirel karakter
toplumsal dnmn model arac olur. Belli bir tarlar. Rowe ve Koetter (1996) bu nedenle
ideolojinin birebir yanstlmasn amalamalar topyalarn dntrc ve gerici karakterler
ve uygulanmam olmalarndan tr, bu oluumun tadn aklarlar. topyalarn en ayrt edici
retimleri numenal bir gereklik olarak tanmla- zellii zaman kurgulamalardr. topyalarda
nabilir (ekil 1). zaman durdurulur. topyalar gelecek ve gemi
bir zaman mekanna konumlanabilme zgrl-
Modern Mimarlk Hareketi toplumu mimarlk dr. topyalarn nesnesi her zaman toplumsal
yoluyla dntrme dncesini iinde barndr- projelerdir. Ancak, toplumsal projeler biimsel
mas ve an ruhunun yanstlmas sylemi olarak deil, srecin tasarlanmas ve ngrlmesi
balamnda, idealist ve topik bir temaya sahiptir. olarak alndnda, kapal bir sistem olmaktan
Ancak, ideal bir balang fikri olarak alnmayp, kurtulurlar. Bu nedenle, bir model neren bitmi
bir model olarak belirlenir ve modernizm bie- bir kent topyas ile sreci neren dnmc
mine dnr. Modernizm retildii imdiyi topyalar birbirlerinden farkldrlar. Kar
sonsuz yapar. topyalar tepkisel ve geriye dnk bir ideal
dzeni kurmay hedeflerken yeni bir ey
 Mimarln tanm zerine bir deneme

retmezler. deal dzen klasiin biim dili ile srecin kendisi olmay deil, srecin bir paras
tekrarlanabilir mkemmeli kapsar. olmay iddia ettiinde gelimeye, deiime ak
hale geliebilirler. Bu ise, model olmak deil
Ancak, ister kar topya, ister dnmc topya nermektir. Ancak, neriler eletirel kukuya
olsun, topyalar biimsel nerilerde bulunduunda aktrlar. Dntrc ideal, numen, topyalar
gelecein kestirilemezliini hereyin nceden bu trl tasarlanabilirler.
ngrlmesi yoluyla nlerler ve kapal sistemler
halini alrlar. Popper topyalarn gelenekten Altkatmansal mimari gereklik
daha tehlikeli neriler olduunu dile getirir. Altkatmansal gereklik tr btncl bir gereklik
nk, bilimsel olarak bulunabilecek dorularn ortaya koymayan, algsal gerekliin altkatman-
sonucu belirsiz kalrken, topyalarda bunun bir larn oluturan gerekliklerdir. Algsal gereklik
toplu seime dnmesini eletirir. Popper topya- altkatmansal gerekliin tersine, bizim zerimiz-
larn gelecein insanlk tarafndan bilinemez deki etkisi ile yaratlr. kincil gereklikler olarak
oluunu nlemesi nedeniyle dayatmac ynn da adlandracamz altkatmansal gereklikler
eletirir (Rowe, Koeter, 1996). (substrative realities), bu tr etkileri reten
gerekliklerdir (Watson, 1984).
Keskin bir dille topyalar eletiren Cioran
topyalarn tehlikesini yle belirler: topya z Mimarln ikincil gerekleri ise, bizim onu
gerei bireyselciliin karsndadr; anormallii, algladmzn dnda varolan mimarln
biimsizlii, dzensizlii ekemez; homojenin, fiziksel nesnesi, maddesi, tzdr. Aklanmas
tipin, yinelemenin ve ortadoksluun salamla- iin bilimsel analizlere bavurma gereklilii
trlmasna ynelir. Ama yaam kopmadr, vardr. Bunun iinde teknik, malzeme, strktr,
sapmadr, maddenin kurallarna aykrlktr. toplumbilim, psikoloji (arzular, bilinalt) gibi
(Cioran, 1996). katmanlar vardr. levsellik, verimlilik,
standardizasyon, organik olana kar mekanik
Wittgenstein topyalar gibi idealin de kapal bir olma terimleri, mimarln makine metaforu
sistem rettiini belirtir: deal onu dnd- yolu ile tanmlanmasndan ortaya kar. Mimarlk
mz gibi sarslmazdr. Siz hibir zaman onun evrensel uygulanabilir olann bilimsel metodlarla
dna kamazsnz; daima ona geri dnmeniz bulunabilecei bir alan haline gelir. Mimarln
gerekir. D yoktur; d ifade edemezsiniz. bu gerekliine vurgu yapan mimari gereklikler
(Wittenstein, 1998). altkatmansal mimari gereklik olarak isimlen-
dirilebilir.
Dncenin nesnesinin alg nesnelerinin dnya-
sna yansmas olan ideal biim, mimarn Mimarln tarihsel sreci iinde mimarln
imgeleminde, kiinin arzularnda, bireylerin, altkatmansal gerekliine vurgu yapan oluumlar
toplumlarn bilincinde yatar. deal ulalmaz Bauhaus Okulu, De-Stijl, levselcilik ve
ancak olmas hedeflenen bir durumdur. Mimarlk Konstrktivizm olarak sralanabilir. Endstri
ou zaman ideal kavramn zamana bal Devrimi ile bulunan yeni retim metodlarnn
kurguluyarak gemite, gnmzde veya toplumsal alana yansmalar, ilk olarak
gelecekte arar, toplumdan topluma, bireyden mhendislik alannda grlr. Yeni mhendislik
bireye ve iinde yorulan zamana gre idealler uygulamalar mimarln tzne dair yeni
eitlenir. Kukusuz, ideal gereklik fikrinin olanaklarn yollarn aar. Mekan ve strktr
varl ideal gerekliin yaratlabilir olma kavramlar deiime urar. Bir kuramc olarak
olasln tetikler ve mimarln yaratc ynn Gideon bu dnemi mimarln iinde sakl olan
glendirir. deal dzenler model olarak eylerin ortaya karld ve bu almalarda
retildiinde kapal bir sistem olarak gelecein konstrksiyonun mimarln bilinalt olarak
belirsizliini belirli hale getirirler ve beklen- ilevlendirildii bir dnem olarak aklar
medik oluumlara kapanrlar. Hereyin bilindii (Gideon,1954)
mkemmel dzen olurlar. deal ve topya
 D. Gney, H. Yrekli
Bauhaus okulunun kurulu yllarnda grev alan
Itten, dokunma duyusuna ynelik mekan, renk,
kompozisyon gibi asal mimarlk bileenlerini
ele alr ve renk teorisi zerinde alr. Moholy-
Nagynin verdii derslerin ana temalar yapm,
statik, dinamik etkenler, denge ve mekana
yneliktir (ekil.2). Asimetrik strktrn statik
ve estetik oranlar deiik malzemeler eliinde
allr. Bylelikle ncelik malzemeye deil,
strktrden kurulabilecek biimin olanaklar
zerine younlatrlr (Frampton,1996).
ekil 2. Bauhaus okulu, Moholy-Nagy
Atlyesinden bir renci almas, 1923
Gropius mimari rnde uygunluk ve ilevselliin
kaynann, nesnelerin doasnn incelenmesinde
yattn aklar. Gropius tarafndan, Bauhaus
okulunun Dessaudaki binas okulun model
binas olarak ina edilir. Yapda kplerin dzen-
leniinin zaman ve hareket tarafndan farkl
alglara olanak veren, onu alglamak iin tek bir
noktadan bakmann yeterli olamayaca ve
etrafnda dolaarak tm evrelerden bakmakla
oluabilecek bir mekan olarak tasarlanr. Bina
yzeylerinin ounluu kullanm yeni olan
camdan olumaktadr. Gideon bu tutumu,
mekann kristalletirilmesi olarak adlandrr
(Gideon, 1954).
Bauhaus, sanat alanndaki Kbizm hareketinden
etkilenir. Kbistler tpk bir bilim almasnda
grld gibi, objenin i kompozisyonlarn ve
biraraya gelilerini paralara ayrp analiz ederek
incelerler. Zamann sanattaki karl olarak
hareket mekann oluturucusu haline gelir.
Malevich mekansal almalara nem verir ve
mekanda prizma, deme, yzey gibi paralarla
tanmlad mimarlk bileenlerinin birbirleriyle
iie girileri ve stste akmalarn aratrr.
Mimarlk ve sanatn birleimini, mimarln iine
evrensel sanatn yerletirilmesini amalayan De
Stijl mimari tutumunu altkatmansal mimari
gereklik reten tutumlardan biri olarak sayabiliriz.
Elemanter, ekonomik, ilevsel, antsal olmayan,
dinamik, dekoratif olmayan renkler ve kbik
donmulukta olmayan biimler, bu tutumun
mimaride aradklar yeniliklerdir. Mekan
biimlendirirken dzlemler iin doymu asal
renkler olan sar, mavi ve krmzy, strktrel
elmanlar iin siyahn kullanlmasn nerirler.
Sar dey hareketi, mavi yatayl, krmz ise
sar ve maviye zemin oluturmay anlatr. Rengi
mimarideki hakettii yere yerletirdiklerini
savunurlar.
Rus Kostrktivist Mimari oluumu, altkatmansal
ve numenal gereklikler vurgu yapan mimari
tutumlardr. deolojik yaklamnn maddeci
olmas paralelinde, mimarlk alannda da yukarda
tanmland gibi mimarinin maddesi (tz) ile
ilgilenmi ve altkatmansal gereklie vurgu
yapan bir hareket oluturmulardr. Mimari
tasarm elemanlar ktle yzey, boluk oran,
ritimdir. Kostrktivistler, nesnel anlamda akla-
maya elverebilecek metotlar gelitirmeyi denerler
ve mimariyi modern bilim ve teknikle birletir-
meye alrlar (El Lissitzky, 2000). ernikov
(2001), Konstrktivizmin temelini, mimarlk,
makine mhendislii, uygulamal sanatlar, yayn
endstrisinin halkn gereksinimlerinin karlan-
mas biiminde kullanlmas olarak tanmlar.
Sonradan bir biem halini alacak Uluslararas
Modern Mimari, insan gereksinimlerinin ve
ilevin evrensellii dncesinde bir yap
formunun kazanlmasn amalar. Yeni strktr
araylar, ilevsellik, standardizasyon yeni bina
tiplerini dourur. Strktrel gelimeler mekan
hem ilevsel hem de strktrel olarak zgrleir.
Gnmzde mimarinin maddesine, altkatmansal
gerekliine ynelik almalar mimari tze dair
yeni kavramlarn olumasna yneliktir. ekil
 Mimarln tanm zerine bir deneme
3te verilen rnek bir mimari enstalasyon
almas rneidir. Bu alma mimaride denge
temas zerine kuruludur. inde kimse yokken
dengesi bozulan, iine insan girdiinde su
terazisi mekanik dzenei ile dengede duracak
bir mimari mekan nerisidir. Bu almada
denge kavram mimari gerekliin tzn
oluturmaktadr (Morton, 1998).
ekil 3. Equipose, denge esi, Kennedy ve
Voilich entelasyonu
Varolusal mimari gereklik
Varoluuluk bir felsefi reti olarak varoluun
zden nce geldiini savunur. Varolusal reti
varln yapsna tekli ve anlk, alglayan zne
ve alglanan zneyi birletirme abalar ile
yorulmutur. 19. ve 20. yzylda, varolu kavram
metafiziin etkisinden kurtularak canl, yaan-
m bir gereklik anlam kazanr. Descartesn,
varln tanm ile ilgili olarak aklad bilin- bir sonu alnr. Varolusal bir gereklik insan
lilik durumu, Husserl tarafndan ayn izgide
aratrlr ve nesneleri bilen zneler aracl ile
varln kavranabilmesinde gelinen son nokta
olarak grlr. Husserl deneyimde bilincin
nesnelerinin ve bilin hallerinin ayrmsanamaz
olduunu savlar. Bu yaklama gre nesneler
kendi balarna bilin veya deneyimden ayr
olarak alg nesnesi olamazlar. Ancak, tm bu
aklamalar zihnin nesnelere belirli yn ya da
bakmlardan yneltilmi olmas ile aklanr
klnr ve Husserl bunu, varln bilinli farkn-
dal olarak aklar (Magee, 2000).
Heidegger Husserln nesneye ynelme eilimi-
nin bilinli bir eylem olduuna kar kar ve bu
durumu varln varolma karekteristii olarak
ortaya koyar. Varlk bir durumun iindeki
eylemdir ve varolusal gereklii ancak bu
durumun iindeki bir eylem olarak tanmlayabiliriz
(Magee,2000).
Sartre varolusal bir gerekliin olumas iin
bilince ncelik verir. Heideggerin varoluun
karakteri olarak tanmlad bilinci, iki aamada
anlatr. Birinci aamada nesnelere ynelmemizde
ieriksiz bir dnce ncesi bilincinin yer aldn
ve bunun bir nesne olarak konumlandn anlatr.
Varl oluturmamz ise, niyetli olarak ynelip
onu alg nesnesi olarak dnyaya yerletirmekle
ilikilendirir (Copleston, 2000). Merleau-Ponty,
insan bedeni ve bu bedenin znesi arasnda
yaplan ayrmlar kabul etmez; birletirici bir
terim olarak beden-zne terimini kullanr ve bu
terimin almn insann grn beden ve
tinin anlk bileiidir ve tek bir olgusallktadr
diyerek yapar. Merleau-Ponty, alglanan dnyay
varoluun temeli olarak alr ve varl ve
varoluu dnya ile diyalog iinde olan, ayn
zamanda doaya ait alglanabilir bir olgusallk
olarak tanmlar (Copleston, 2000).
Varolusal mimari gereklik alg dnyasnn
gereklii, grngsel (fenomenolojik) gerek-
liktir. Gemi ve gelecekte varolmayan varln
bulunduu zaman dilimi iindeki gerekliidir
ve ancak anlk olarak varolandr. Bu gereklik
alglanan ve alglayan arasndaki karlkl etki-
leim ile oluur ve bir kereye zg oluabilecek
bilinci ile oluturulur. nsann dnyada olmas
ve buna dair tm etkileimleri ile yorulan bir
gerekliktir. Bir gereklikte onun alglayana
baml alglama srelerinin, koullarnn ve
sonularnn incelenmesi almlama (reception)
modelidir (Tunal, 1998). Bir gerekliin tanm-
lanma almas onu yorumlayann varlna,
yani almlama teorisinin getirdii eletirinin
varlna baldr. Bir mimarlk gerekliinin
anlam zmlenmesi olduunda, mimarlk gerek-
lii artk bir mimarn rettii bir gereklik
deildir. Umberto Econun aklad biimiyle
bir ak almlama gerekliidir (Tunal, 1998).
Ak almlamada gerekliin yaratlmas onu
yorumlayann iine katlmas ile oluur. Bir
mimarlk gerekliinin yaratcs artk sadece bir
mimar deil, onu yorumlayan, alglayan dier-
 D. Gney, H. Yrekli

leridir. Yani bu gereklik alg nesnesi, alglayan, erevelendii nesneleri kapsayan ve onlarla
ve tasarlayan tarafndan oluturulan bir gereklik- varolu yoluna giden bir gerekliktir, bir saf
tir. Almlama ve ak almlama yaklamlar geometrik formun mimarlk aracl ile
varolusal gerekliin kavranmasnda nesne ve varolusal bir gereklie ynelimidir. Mimarln
zne arasndaki ilikinin etkileimini n sraya arketektonik yaps doluluk-boluk, i-d,
yerletirmesi bakmndan bu gerekliin anahtar younluk-incelik, k-glge gibi i ztlklar
kelimeleri arasndadr. sistemi varolmayana deil, varla ynelen bir
yol zerinde durur. Mimarlk doayla iliki
Mimarlk alannda varolusal retinin yansma- kurmakla kalmayp, doann kendisi olmay
larn grmemiz olasdr. Heideggerin felsefi talep eder (Frank, 1999). Louis Kahn gnei
grlerinin kavramsal dzeyde mimarla aydnlk olarak getiren eyin bir bina olduunu
yansmasn, Norberg-Schulzun Genius Loci sylerken, binann varolusal kimliini aklar
(Yerin Ruhu) adl eserinde grrz. Burada (Brownlee ve Long,1994) Bina mimarlk aracl
tanmlanan mimarlk, varolan doann ruhunu ile varolusalna ular.
ortaya karan ve onu araziden yer haline
dntren bir eylem olduudur (Schulz, 1984). Mimarln varolusal gerekliinin kavranmas,
her bireyin varolusal varl ile rtr.
Peter Eisenmann varolusal farkndalk tanm Varolusal mimari gereklik, mimari nesnenin
arada olmakla kavranr bir durumdur. Arada olma varlk olma metaforudur. Varlk olmann
zn boluunun farkna varmak sayesinde metaforlatrlmas bu tr bir mimarln eskiye
varolusal bilince varmay hedefleyen bir sretir. yaslanmayan, gemi deneyimleri kullanmayan,
Eisenman mimarinin varolusal gerekliini bugnn yeni deneyimlerini yaratmay amalayan
aklamak iin dili kullanr ve mimaride yle bir mimarlk nermektir. Bu metafor, mimarn
rnekler: Mimaride duvar yapmak sadece bilincinde mimarln varolusal olarak kendi
duvar yapmaktr. Duvar kelime tesidir. Duvar iindeki zgr yaratm gcnn ortaya karlma-
kelimesi duvar yapmndan sonra gelir, bu yapma snda yatar. Bu balamda, gnn mimarlnn
atf verilen szcktr(Eisenman, 1996). Eisenman varolusal gereklii, yaanan dnyann iinde
bu durumu bir geirimsizlik ve opaklk durumu olmak ile kout olan varolu bilinci ile mimarlk
olarak nitelendirir. Opak olma, iinde kelimeye yaratmna yanstlarak mimarln varlk olma
atfedilenden baka, geleneksel anlamlar barn- abalarna karlk gelir.
drmay da kapsayan bir durumdur. Bu opak
durumun kaldrlmas, duvara ait bir boluun Tasarlanan gerekliklerde, kullanlan malzeme
olumasna olanak verir. Bu boluk ze ait bir ve yzey dokular aracl ile yzeyler sadece
boluk veya yokluktur ve yokluun anlam bir kabuk olmaktan kar. Varolusal mimari
tarafndan rtlmesinin sonlandrlmas ve zn gereklikte yeni alg yzeyleri, yeni geometriler,
yokluk aracl ile kendi varolusallnn renk ve mekanlara dair bireylerin yeni deneyimler
kazandrlmasdr. Eisenman mimari varolusal kazanmas nerilir. Mimari gereklikte nerilen
gereklii, varln yokluunun bilincine varma yeni alglama verileri, bu yeni deneyimlerin
aracl ile kendi znn yaratlmas olarak oluturucusudur. Tm bu mimari bileenlerin
tanmlar. biraya gelileri, bu yeni mimarlk nesnesine
an iinde deien, yeni varolular katmay
Varoluu felsefe ile aklanabilen mimarinin amalar. Bu mimari gereklikte anlam sorunu
varolusal gereklii btnsel, tekli dnya yukarda aklanan varlk olma ile zdetir ve
grne dayanan bir gereklik katmandr. Bu varln kendisi varolu biimiyle kendi
balamda mimarln rettii varolusal gereklik, anlamn yaratr.
alg tarafndan kavranan bir duyumsanr mekan
retmeyi nerir. Burada nerilen gereklik zsel mimari gereklikler
tamamen varolu eiliminde olan mekandr. Bu Antik Yunanda doa dnrleri gvenilir bilgiye
gereklik bo ve yaln bir mekan deil, ulamak iin btn deiimlerin ardnda varolan,
 Mimarln tanm zerine bir deneme
deimeyen zleri ararlar. Doa olaylarnn
gzlemlerinden srekliliklerin altnda yatan
nedeni doann zleri olarak adlandrrlar. Toprak,
hava, ate, suyu yaamn z olarak grrler.
Aristo bu yolu izleyerek eer bireyin zn
biliyorsak o eyin bilgisine ulalabilecei sonu-
cuna varr (Gaarder,1994). Aristo Platonun
idealar dnyasn duyular dnyas ile birletirir
ve tm idealar z olarak tanmlayarak ikili
dnya grne kar tekli dnyay savunur.
Aristo nesnelerin biimlerinden yola karak ze
ulamay amalar. Bylelikle, ze ulaldnda ister toplumsal bellekler srekliliklerin kurucu-
nesnenin bilgisine ulalr.
zsel gereklik insana sezgi ve entellektel
gr yoluyla kefedilebilecek zsel gereklik
gruplar hakknda kesin bilgi veren, nesnelerin
onlar her ne ise o yapan zlerini ortaya koyan
gereklik trdr (Cevizci, 2000). Tek tek bina-
lardan kurulu bir yerleim alanndaki fiziksel
evreyi tanmlarken, ait olduklar en st zsel
gereklik snf tekil mimarlk rnlerinden kurulu
olmalardr. kinci aamada mimari gereklikler
benzerliklerine gre snflanr: atl, atsz, iki deimezler saptanmaya allr. Mimarlar, bu
katllar, tek katllar, vb. Entellektel sezgi ve
gr ile bakldnda, mimari gereklikleri
mevcut ekil allarndan yola karak mevcut
mimari dzenlere gre snflarz. Bu aamada
tek tek mimari gerekliklerin zleri aranr ve
entellektel sezginin izinde, mimari gereklikler
zsel gerekliklerine gre snfanr.
Dewey z hakknda yle der: Konu d
olanlar eliyoruz ve vazgeilmez olanlar
saklyoruz. Tm genetik ifadeler ze doru
ynelmektedir. Ancak z bize gemite eitli
deneyimlerden oluan hakknda kesin eyler
bilinmeyen paralanm anlamlarn kurulularn
verir.(Aktaran: Johnson,1994).
Bu noktada u sorular ortaya kar:
z Gereklikler mi zden oluur, tersine zler
mi gereklikleri yaratr ?
z z biime nasl yansr?
z Biim mevcut tek gereklik ise z nasl
kavranr?
z Mimarln znden szedilebir mi?
z Mimari gerekliin zsel gereklii nedir?
z Mimari zsel gereklik somut hale nasl
yansr?
Mimari zn saptanmas bir soru olarak, yeni
bir mimarlk eyleminin oluturulmas srecinde
ortaya kar ya da mimari gerekliklerin dzenler
aracl ile tanmlanmasnda kullanlr. Dei-
meyen zlerin ortaya karlmas veya neyin
mimarlk iin z olduunun bulunmas iinde
bir amasallk bulunur. Bu amasallk ve niyet-
lilik srekliliin talebidir. zsel gereklikler
genelletirme sreleri ile oluur. Srecin birlii
zleri ortaya karr. Sreklilik ise hatrlanma ile
yani bellek ile ilgilidir. Bellekler ister bireysel,
lardr. Farkllklar arasnda benzerliklerin bulun-
mas bellein sentezi ile salanabilir (Elias, 2000).
Bu durumda mimarln iinde gemite hatrla-
nan, gelecek ise bilinmeyen ancak, gemiin
kantlar sayesinde varolacandan emin olunan
ve srekliliklerin salad gveni yaratan zsel
gereklikler vardr. Dolays ile ze ait sadece
gemiin kantlar varken gelecek tahmindir.
Genel olarak mimarinin mimari olabilmesi iin
gerekli olan genel-geer kurallarla, geleneklerle
deneyimlerle, anlamlarla, mimarln zne ait
soruya kendi mimarlk anlaylar dorultusunda
yant verirler. rnein, Louis Kahn iin mimarln
z mekan Charles Jencks iin gelenein ruhudur.
Mies, Kahn, mimarln znn mimarln
grnen yznn altnda yattn, bu sakl olan
zn indirgeme ve soyutlama yoluyla mimarlkta
somutlaabileceini savunurlar. Bireyin deneyim
dnyasnn genelletirilmesinden elde edilecek
bilgiler ile mimarln z nedir sorusu yant-
lanmaya allr.
Mimarlk temel olarak insana ve yere dairdir
zlerin ortaya k, bireyselden evrensel olana
doru yol alr. Evrensel, toplumsal ve bireysel
zler vardr. Bunlardan karsanacak zler
mimarinin zsel gerekliklerini oluturur
Bireyden evrensele uzanan zlerin ilk basama
ve tm genelletirmelerin oluturucusu bireysel
zlerdir. Bireysel zler insann bilgi, deneyim,
kiisel bellek ve arzularndan kuruludur. Tm
bunlar insann varolu karekteristiklerini belirler
ve insann zsel gereklii olur. Bireysel zler
genel yaplarn kuruculardr. Mimarla tekil
etkisi mimarn seimi, mimarn varolu karak-
teristiinin znn tasarma yansmas ile olur.
 D. Gney, H. Yrekli

Tekil bireylerin belli kimlikte ve ortaklklarda Mimaride prensipler, kurallar, rntler, insana
bulumas sonucu, toplumsal zler ortaya koyulur. dair evrensel ze karlk olarak dzenlenir.
Kltr, gelenek ve greneklerden oluan insan Mimarlk iin yaayan bir organizma analojisi
topluluklar ortak bellekler olutururlar ve kullanlarak yaplan tipletirme almalar,
bunlar da toplumsal zleri oluturur. Bylelikle mimarinin evrensel zsel gerekliklerinin
corafi blge, kltrel bir blge olabilir. Blgesel insanlarn ve toplumlarn genelgeer davran
ve balamsal mimariler gibi, tutumlarla toplum- rntlerinden oluturulmasn hedefler. Bu
larn kimliklerinin zsel karakterlerinin mimariye zsel gereklikler bir rnt dili olarak ele alnr
yanstlmas hedeflenir. Hassan Fathynin Msrda ve genel geer, herkes tarafndan paylalan bir
gerekletirdii projelerde, kltrn mimari mimari soyut dil ortaya konmaya allr.
biimlenite ncl ve deimez rol oynad Tipleen rntler mimarln tekilden btne
temas aka grlebilir. Kltr geleneklerin giden veya btnden tekile varlabilecek soyut
deiim hznn dk olduu corafyalarda, emalarn ortaya koyar.
mimari gerekliklerin deimez z olarak kalr.
Ancak toplumsal z sadece kimlik olarak deil, Bir gerekliin mimarlk olarak tanmlanmas
ortak toplumsal zlerden yeni mimari gereklik- iin gerek zler vardr. Yukarda da tanmlan-
lere ulamay salayacak genellemelerin de d gibi, tek bir mimari zsel gereklikten
kurucusu olabilir. Genellikle mimarlk iin mimarln z olarak szedemeyiz. Kimi zaman
deimeyen toplumsal z, belli bir toplumun kltr ve gelenekler, kimi zaman mekan, ilev,
retii mekanlarda aranr. zsel gerekliklerin kimi zaman mimari anlam ve tm bunlarn etik,
biime yansmasnda soyutlama ortak belleklerin estetik, eletiri szgecinden gemesi mimarl
kodlamas ile olur. oluturan ve kendi iinde yaratt zsel gerek-
liklerdir.
zsel gerekliine vurgu yapan mimari alma-
larn banda tipoloji gelmektedir. Tipoloji al- zsel gereklikler kavramsal anlamda mimarinin
malar dilbilimsel yntemle mimarinin deimez deimezlerini ortaya koyar. Soyutlamalar ise,
zlerini mekan balamnda aratrr. Tipoloji sakl olan kavramsal zlerin biim yoluyla
almalarnda Saussureun dilbilim almalarnda gelebilen ipularn bulmay ve deimeyen
ortaya koyduu dil/sz (langue/parole) ayrm, zn yeni biimini ararlar. Gnmze gelebilen
mimarlkta mekann z ve tip olarak evrilebilir. ve iinde mimari zn saklandna inanlan
Mimari zler (langue) ayn kalrken, tipler biim ayn zamanda z olarak kabullenilirse, bir
(parole) ve tiplerden retilecek yeni almalar ilerlemeden szedilemez. Mimari zler kavram-
deiir. Mimarlkta toplumsal boyuttaki zsel larda varln srdrr. zlerin biimler tarafn-
gereklikler srekliliin iinden ortaklklar dan iletildii gr ile varlan hedef, biimsel
yaratmak olarak tanmlanabilir. z ortak bellek- tekrarlar olacaktr. Soyutlama yntemleri karmak
lerin srekliliini ve bunlardan doacak kalcl mimarlk gerekliinin altndaki deimez
talep eder. Bu balamda, zsel gereklik ortak deneyimleri meta dil seviyesinde yorumlayarak
bellekler tarafndan belirlenir. bulmay amalar. Modern anlamda mimarlkta
tip ve tipoloji almalar ve balamsalc tutumlar,
Bunun yansra, mimarln evrensel zsel soyutlama ve analiz yntemleriyle sreklilik
gereklikleri vardr. Evrensel olan zler tm yaplarnn aratrlmasdr.
insanla dair olan mimari zsel gerekliklerdir.
nsanlk ailesinin evrensel deerleri kavramnn Herhangi bir strktrn, yapnn mimarlk
varl, evrensel etik estetiin mimarln zsel olabilmesi iin, entellektel bir evre yaratmas
gereklikleri arasnda yer almasn gerektirir. beklenir ve o evrenin kullanlmas, algya ak
Evrensel davran rntleri ile oluturulan olmas, zerinde dndrmesi ve insani duyum-
mekan, ilev evrensel zlerdir. Evrensel yer sallk asndan bir etki yaratmas gerekir. Bu
kavram yeryzne ait olmaktr. zellikler yaratlan gereklii mimarlk yapar.
Zamana kar veya zaman iinde gelebilenler,
 Mimarln tanm zerine bir deneme
yeni yaratmlar biimsel farkllklar gsterir.
Deimeyen tek ey ise bilimin, felsefenin
mimarlk dndan ya da iinden kuramsal
almalarn retimi ile kendi znn ne olduunu anlamlandrma sreleri sonucunda ortaya kar.
sorgulamasdr. Entellektel sorgulama mimarln
deimez bir biimler btn olmadn ortaya toplumsal zdeletirme gereklikleri yaratma-
koyar. Mimarlkta yeni bir rnn ortaya
kmas ancak bu sorgulama bilinci ile olabilir.
Bu mimarln akl tarafndan yaplan bir eylem
olma zelliidir ve bu da mimarln en
deimez gerekliidir.
Sonu
Mimarlk btnsel olarak felsefenin katklaryla
baktmzda eitli biimlerde tanmlanabilir.
1.nerme: Mimarlk bilime ve felsefeye konu
olacak bir gerekliin retilmesidir. Mimarlk
numenal bir gereklik retir. Bylelikle, mimarlk
bir tr yaratma ve dzen kurma nerisidir. Bu
yaklamla kapal sistemler nerir. Dzenler
sre olarak tanmlandnda mimarlk yeniye
alr. Mimarlk altkatmansal bir gereklik
retir. Mimarlk insanln ulat ortak akln
yanstlmasdr. Ortak akln geliimi mimarln
nesnel yzn gelitirir. Mimarlk varolusal bir
gereklik retir. Mimarlk teki ile varolan,
yeniden ve yeniden okunabilen bir gerekliktir.
Mimarlk bu nedenle varolu yneliminde olan
bir gerekliktir. Mimarlk zsel bir gereklik
retir. Mimarlk insana dair evrensel, toplumsal
ve bireysel zlerin yanstlmas, bireyden topluma
ulalan ortaklklar sistemlerini kurulmas,
srekliliklerin salanmas; toplumsal deimeyen
zlerin tekil bir gereklikte yanstlmasdr.
2. nerme: Mimarlk bir srecin iindeki gereklik
hatta srecin kendisidir. Bu sre asimetrik bir
iletiim srecidir. tekinin farkndal ile yeni-
den ve yeniden okunarak yaratlr. Bu durum
mimarlk gerekliinin teki ile varolmasdr ve
tekini talep etmesidir. Mimarln ak ulu
olabilme zellii kendini teki aracl ile
yeniden tanmlamas ve retmesidir. Sre
mimarln ynn belirler. Mimarlk temel
sreten oluur. lki toplum ve bireyin bilgilenme
srecidir. Mimarlk toplumsal bilgiyi yanstan
ve ortak akln deimesiyle kendini deitiren
bir sretir. Sreklilikler tarafndan kurulan,
insanln bireysel aklndan retilen ortak insanlk
aklnn yanstlmasdr. Mimarlk eylemi sonunda
retilen gereklikler bireyin ve toplumlarn
Mimarlk bireysel deneyimlerin biraraya gelip,
lardr. Bireysel seimler mimarn kendi varolu
ynelimini aklar. Ancak mimarln bir iletiim,
asimetrik bir iletiim olarak tanmlanmas,
mimarn znel varolu ynelimlerinin baskn
olamayacan aklar. Mimarlk nesnelliin ve
znelliin tek at altnda biraraya geldii, ok
katmanl, asimetrik bir diyalog sonucunda
gereklik retilen bir iletiim biimidir. Mimarlk
dnyann znel ve nesnel yanlarnn tek bir
gereklikte yanstlmasdr.
Kaynaklar
Alsa, ., (1997). Theoretical Observations on
Architecture, Dou Akdeniz niversitesi Basmevi,
K.K.T.C.
Borradori, G., (1995). The Legitimacies Of
Transarchitecture, Architecture and Legitimacy,
NAi Publisher, Rotterdam.
Browlee, L., (1994). Louis 1. Kahn in the Realm of
Architecture, Rizzoli, New York.
Cevizci, A., (2000). Felsefe Terimleri Szl, 30,
260, Paradigma Yaynevi, stanbul.
Cioran, E. M., (1999). Tarih ve topya, ev. Haluk
Bayr, Metis Yaynlar, stanbul.
Colquhoun, A., (1990). Kurallar Gereklik ve Tarih,
Mimari Eletiri Yazlar, ev. Ali Cengizkan, 11-15,
evki Vanl Mimarlk Yaynlar Vakf, Ankara.
Copleston, F., (2000). Maine De Birandan Sartrea,
Felsefe Tarihi, ada Felsefe, Sartre, ev. Aziz
Yardml, dea Yaynlar, stanbul.
ernikov, Y., (2001). Konstrktivizmin Oluumu,
rdelenmesi ve Biimlenii, ev. Kuya rs,
Arredamento Mimarlk Dergisi, 02, 44-55.
Elias N., (2000). Zaman zerine, ev. Veysel
Atayman, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
El Lissitzky, (2000). Mimarlk zerine Yazlar,
ev.Ebru Omay, Arredemento Mimarlk Dergisi,
02, 38-42.
Eisenman, P., (1996). Theorizing a New Agenda for
Architecture in K. Nesbitt, eds, Architecture and
the Problem of the Rhetorical Figure, Princeton
Architectural Press,176-181, USA.
Frampton, K., (1996). A Critical History Modern
Architecture, Thames&Hudson New York, USA.
Frank, L., (1999). Mimarln z, . Nedim Sisa,
Arredamento Mimarlk, 100+15, 58-60.
 D. Gney, H. Yrekli

Gaarder, J., (1994). Sofinin Gnl, ev. Glay
Kutal, Pan Yaynclk, stanbul.
Gideon, S., (1954). Space, Time, Architecture, 426-
493 sf,Harvard University Press, U.S.A
Johnson, P., (1994). The Theory of Architecture,
Van Nostrand Reinhold, New York.
Karatani, K. (1995) Architecture as Metaphor, The
MIT Press, USA.
Magee, B., (2001). Byk Filozoflar, Platondan
Wittgensteina Bat Felsefesi, 76, 263-290 sf., .
Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul.
Morton, P., (1998). Fabrications, Portakaln ki Yars,
Arredemento Mimarlk Dergisi, 100+2, 68, 70.
Norberg-Schulz, C., (1985). The Concept of Dwelling,
Rizzoli International Publications, New York.
Rowe, C. ve Koetter, F., (1996). Theorizing a New
Agenda for Architecture an Anthology of
Architectural Theory in K. Nesbitt, eds, Collage
City, Princeton Architectural Press, 266-293,
New York.
Tunal, ., (1998). Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul.
Wittgenstein, L., (1998). Felsefi Soruturmalar,
ev. Deniz Kant, Kreyel Yaynlar, stanbul.
Watson, W., (1984), Architectonics of Meaning, The
University of Chicago Press, USA.