ETNOGENEZA VLAHA

Pokusamo li da objasnimo poreklo Vlaha severoistocne Srbije ili pripadnika juznog srodnickog
stabla (Vlaha Arumuna,Vlaha Meglenita),kao I onih nesto zapadnije (Istro-Rumuna,Mavrovlaha),koji danas
zive u vise izolovanih enklava na citavom Balkanu ,veoma je tezak I odgovoran posao,zasto je potrebno
jedno sire I temeljitije poznavanje istorijskih prilika koje nas mogu dovesti do dubina nase proslosti kada
smo svi komunicirali zajednickim jezicima I imali zajednicke mitove I verovanja.
“Problem etnickog karaktera Vlaha ne moze se razresiti bez dubljeg poznavanja istorije I pomocnih
nauka:etnologije,lingvistike,arheologije,antropologije naroda evropskog jugoistoka.Dosadasnja oskudna
naucna iskustva dozvoljavaju samo da izvodimo zakljucke koji katkad imaju samo hipoteticku vrednost.”
(Miladin Z.Vesic:STANOVNISTVO I MIGRACIJE U ISTOCNOJ SRBIJI,SANU,Geografski institut “Jovan
Cvijic”,posebna izdanja,knjiga 31,Beograd,1978.)

Vlasi,etnos koji na ovim prostorima zivi vec milenijumima je produkt romanizacije autohtonog
stanovnistva na Balkanu:”neosporna je cinjenica da su dolaskom na Balkan,slovenska plemena naisla na
potomke pre svega poromanjenih starobalkanskih plemena (Iliri,Tracani,Mezi,Geto-Dacani,Dardanci,Trib-
ali…),pridoslice iz svih krajeva Rimskog Carstva (Male Azije,Italije,Spanije…sve do polovine VI
veka),keltskih plemena (Skordisci,Remi,Volsci I dr.),kao I druga raznorodna plemena,koji su poznati u
srednjovekovnim spisima od VI do XVI veka I u naucnoj literaturi pod jednim imenom-Vlasi.”
(Slavoljub Gacovic:Etimologija neslovenskih osnova u ojkonimiji Vidinskok sandzaka XV I XVI veka,
Zajecar,1993.)

Sta o ovoj enigmi govori strana naucna literature?

Jedna od knjiga,za koju slobodno mozemo reci da se odomacila u nasoj naucnoj literaturi jeste “Istorija
Srba” od dr Konstantina Jos.Jireceka profesora na Beckom Univerzitetu ,unuka velikog ceskog slaviste
Pavla Jos.Safarika.U svom proucavanju proslosti balkanskih naroda,pokusao je da donekle rasvetli I
proslost Vlaha I Morovlaha na Balkanskom poluostrvu,kako prevodilac ovog dela Jovan Radonic dalje
kaze “I na sudbu romanizma onde”.
“Od Romana su podunavski Rimljani,preci Rumuna,zbog provale naroda,od V veka,najvise stradali u
Gornjoj Meziji I u Dardaniji,te su se najvise iselili…Oni nadjose nova sedista u Rodopi,Hemu,Makedoniji
I Tesaliji koja se,krajem srednjeg veka,zvala “Velika Vlahija”( u
Epiru,po celoj Srbiji,gde ne izostaju ni u jednoj manastirskoj povelji od XII do XIV veka,u Bosni I
Hercegovini,gde Dubrovcani plemena kod Trebinja,Ljubinja,Gackog:Zupce,Banjane,Niksice,Drobnjake
I druge racunaju u Vlahe,a isto tako I u primorskim planinama Hrvatske,osobito od Cetine pa sve do
u krajeve Like I Krbave.Po kazivanju mletackog grofa Domenika Negri,oni su sebe nazivali jos uvek
Romani,isto onako kao sto se danasnji Makedorumuni (Aromuni) nazivaju Araman…Pojedini tragovi
opazaju se u nazivima mesta I zemljista,na pr. u srezu dragacevskom (okrug rudnicki) u Kraljevini
Srbiji:selo Negrisori,vis Korona,dva brda Kornet (cornetum) I Loret (lauretum) zemljiste Prijot
(dakorum.preot presbyter).U Crnooj Gori dva najvisa brda imaju romanske nazive,prvobitno osobna
imena (od videre I dormire):Visitor (vec 1330) I Durmitor.Na istoku ima mnogobrojnih ostataka rumunskih
(vlaskih) mesnih imena u planinskom kraju izmedju Nisa I Sofije…U imenu ,u decanskoj
hrisovulji (1330),sada selo Sermijana kod Peci,ocuvao se trag staroga seljakanja iz Podunavlja na
jug;to su “Vlasi iz Sirmija” (slov. ).Pokrajina “Stari Vlah”u okolini Sjenice,sada delom u Kraljevini
Srbiji,srezu moravickom,nazvana je po imenu poglavice planinskih pastira;…Kako su Vlasi u Srbiji,Bosni
I Hrvatskoj bili stanovnistvo rasejano I bez ikakve veze,nisu mogli dugo vremena odrzati svoj jezik.Posto
se izvesno vreme govorilo na oba jezika,prevladao je,najzad, slovenski..”(Konstantin Jirecek,Istorija
Srba,politicka istorija do 1537.god.,knjiga I,Slovo ljubve,Beograd,1984.)

“U IV veku,u vreme Justinijana,najveci broj naziva mesta u danasnjoj severnoj Bugarskoj I Staroj Srbiji,bili
su latinski,cime se dokazuje postojanje kompaktne latinske mase na tim prostorima.Sa navalom Slovena I
njihovim naseljavanjem u Srbiji I Bugarskoj,pocinje I pomeranje latinske mase.Prvi deo je presao preko
Dunava na sever,drugi je emigrirao na jug prema planinskim masivima srednjeg Balkana,neki su kasnije
otisli ka zapadu.To se emigriranje nije dogodilo naglo vec postepeno u toku vise vekova.Iz te promene
stanista proizislo je vise izolovanih grupa Vlaha I to:a)Vlasi iz Makedonije,Tesalije,ili Vlasi sa Pinda-
Arumuni,b)Vlasi sa Hemusa (staro ime za planinu Balkan)tokom vremena poslovenjeni –danas mala grupa
na jugozapadu Bugarske,Vlasi Megleniti I c)Vlasi Istrani koji su u srednjem veku pokrivali veliki deo
Hrvatske I Dalmacije pod grckim imenom Mavroblahi,Morlaci (Crni Vlasi),poslovenjeni osim u Istri.”
(Petre P.Panaitescu:Istoria Romanilor (Istorija Rumuna),Editura didactica si pedagogica,Bucuresti,1990.)

Vredna pomena je I doktorska teza Nicolasa Carnica u kojoj analizirajuci etnogenezu Vlaha,pocetke
praistorijske kulture koju naziva “vlaskom”smesta u zapadnom delu planine Zagros u Iranu.Dalje
tvrdi,da je pridruzivanjem zemljoradnje izazvalo otvaranje ove strukture,cime se iznedrila civilizacija
pelazga,odnosno civilizacija pra- indo-evropljana.Nailazak drugih indo-evropljana (poput Grka) uticalo
je da se ova civilizacija oblikuje u agro-stocarsku.Tracani I Iliri su druga dva elementa koji su ucestvovali
u etnogenezi Vlaha,dok je zauzimanje Balkanskog pol. od dominantnih indo-evropljana prinudilo Vlahe
da se smeste u pozeljnije prirodne prostore,planinske bastione.Rimski period,je takodje dao dubok pecat
(lingvisticki,kulturni I drustveni) u formiranju tzv.vlaske civilizacije,te ako dodamo I znacajan slovenski
uticaj,dobijamo Vlahe onakve kakve ih danas znamo.(Nicolas Carnica:”Les Aroumains,recherches sur
l’indentite d’une ethnie”(Arumuni,istrazivanje o indentitetu jedne etnije),doktorska tez,Filozofski fakultet
Besancon,Francuska,odbranjena 28.juna 1990.god.)

Na osnovu slicnosti,pa cak I istovetnosti nekih religijskih rituala I verovanja,moze se mnogo zakljuciti
o vezi Vlaha sa njihovim dalekim precima.U svojoj knjizi “Borba za besmrtnost,indo-evropsko nasledje u
anadolijskim mitovima”Pariz,1991.,Emilia Masson,hetitolog sa Instituta za semitske kulture u Parizu,po
poreklu Srpkinja I beogradjanka,je posredstvom Vlaha,koji su u celini,sa svojom kulturom I obicajima “zivi
spomenik”jedne civilizacije koju mi danas zovemo indo-evropskom,uspela da razume hetitske tablice
ispisane klinastim pismom.Ovaj najstariji indo-evropski zapis je nadjen u rusevinama kraljevskog arhiva
Hattusa,prestoinice hetita,blizu sela Bogazkale na oko 150 km istocno od Ankare.
 Gotovo da nema ni jedne manastirske hrisovulje,povelje nasih vladara I zakonskih odredbi (npr.cuveni
Zakonik cara Dusana) u kojima se ne pominju Vlasi,ne samo kao socijalna kategorija (stocari),vec I
kao etnicka kategorija (starosedelacko romansko stanovnistvo).Nas despot Stefan Lazarevic u svojim
povlasticama manastirima u Vlaskoj,ciji su ktitori I osnivaci bili srpska vlastela I monasi,salje Vlahe iz
Srbije,manastirima Vodice I Tismana,sa one strane Dunava.
Posle pada nasih zemalja pod Turskom,novi zakoni I zakonski propisi za smederevski I vidinski
sandzak , pominju Vlahe na tim prostorima u XV veku.Ovde se pominju vlaske staresine sa svojim
srednjovekovnim imenom “primicuri” .(Dusanka Bojanic:Turski zakoni I zakonski propisi iz XV I XVI veka
za Smederevsku,Krusevacku I Vidinsku oblast,Istorijski institut,Beograd,1974.)
Moguce znacenje ovog romanskog srednjovekovnog imena koje srecemo I u nasim poveljama I zakonskim
odredbama kao “ “( ,odnosno “primicur” kao glavar vlaskog
katuna,jeste :primus curalis-prvak medju saplemenicima;primus curates-prvi u brizi,nastojnik.Sve,do u
novije vreme,u selima
Negotinske Krajne srecemo naziv “primar”,nesto poput srpskih seoskih knezeva.

IME ROMANUS-WALHOS
“Ne zaboravimo da rec Vlah,Vlaska potice od imena keltskog plemena Volkae koje je zivelo u susedstvu
Germana I koje su Germani nazivali Walach,prenoseci to ime I na sve strance ,u prvom redu na Romane…u
ruskim hronikama kao Volohi,kod Madjara kao Olah,kod Turaka kao Iflak,kod Mongola kao Ulag,kod nas
kao Vlah”.(Momcilo D.Savic:Rumunija-Romanija,neosnovanost indetifikacija dvaju toponima u prohujalim
vremenima,SANU-Starina,Beograd,1988.)
Kada je rec o etnonimu ovog autohtonog stanovnistva ,u oci upada dualna sinonimska imena
ROMANUS-WALHOS.Medjutim,kada je rec o pripadnicima ove populacije (endogeno),iskljucivo se
primenjuju imena koja su vlaske izvedenice (hipostaze),iz imena ROMANUS (Romani,Rumani,Ramani,
Rumeri,Armani).Tako istocnosrbijanski Vlasi za sebe na svom maternjem jeziku uvek kazu “io mis/sant
Ruman”,dok Arumuni (Cincari) takodje za sebe kazu “escu Armanu”.Otuda je naziv za jezik “rumaneaste”,
odnosno “limba rumaneasca”.Kod ne pripadnika ove populacije (egzogeno),primenjuju se izvedenice
iz naziva Walhos (Wallchen,Valahi,Vlahi,Kucovlasi,Vlasi,Olahi,Lahi),kao I specificna lokalna imena
Karaguni (Crnovunci-po crnim kabanicama),Farserioti (Avarnitovlahi),Kucovlahi(u prevodu “copavi
Vlasi”-ime sa pejorativnim znacenjem,zbog lose komunikacije Vlaha na grckom jeziku),Morovlahi ili
Nigri Latini (Crni Vlasi-Latini).Vlasi za sebe na sluzbenim (ne maternjim) jezicima najcesce prihvataju
nazive vecinskih naroda drzava u kojima zive-kod nas je to Vlah,ali zato na svom maternjem jeziku koriste
isti etnonim Ruman (od ROMANUS-Rimljanin) I za sebe I za ostale pripadnike romanske populacije na
Balkanu.
 Da li je etnonim Vlah bio tokom istorije vezivan samo za romansku starosedelacku populaciju?

Kroz istoriju vidimo da naziv Vlah I ako je iskljucivo upotrebljavan kada je rec o romanskoj populaciji na
Balkanskom poluostrvu,ono je ipak upotrebljavano I za druge narode u drugom obelezju (ne kao etnonim) I
to uvek inferiorno.
“U Srbiji pod Vlasima narod podrazumeva stanovnistvo severoistocne Srbije koje se sluzi jednim
romanskim govorom I izdvaja nekim osobenim folklorom,nacinom zivota I mentalitetom.
U Jugoslovenskim zemljama pod vlaskim imenom se najcesce podrazumeva etnicko,socijalno (danas
vise ne) I konfensionalno-uvek inferiorno obelezje.U Makedoniji su to neasimilirano romansko stanovnistvo
kojih ima u susednoj Grckoj I Albaniji.Italijani I Furlani su za Slovence Lahi.U Hrvatskoj,Slavoniji,Bosni
I Hercegovini I Sandzaku,muslimani I Hrvati Vlahe-Vlae nazivaju pravoslavne Srbe.U Dalmaciji primorci
I na kopnu I na ostrvima stanovnike u zaledju nazivaju Vlasima.(Dragoljub S.Petrovic:Vlasi severoistocne
Srbije kao etnicki entitet,naucni skupovi SANU,knjiga LXXXIV,odeljenje drustvenih nauka,knjiga
19,Beograd,1996.)

Poslednji govornik jednog jezika

“ Neasimilirani romanski gradski zivalj je svoj romanski (starodalmatski-veljotski-pp.)jezik sacuvao cak

do kraja XIX stoljeca.Njegov poslednji govornik bio je Tuone Udaina Burbur.Njegova smrt 10.lipnja 1898. u
6,30 h ujutru,svojsvrstan je podatak po kome do u minutu znamo za smrt jednog jezika.”(Petar Simunovic:
Istocna Jadranska toponimija,Split,1986.)

JEZIK VLAHA
Na prostoru severoistocne Srbije gde zivi vlaska populacija,postoje dve podgrupe:Ungureani (poreklom
iz Rumunskih zemalja pod Ugarskom) I Carani (poreklom iz Male Vlaske-Tara Romaneasca).Ove dve
podgrupe govore razlicitim narecijima dako-rumunskog jezika.Vlasi Ungureani (npr.Vlasi u Homolju)
govore banatskim narecijem,dok Vlasi Carani (Vlasi iz Negotinske Krajne) govore oltenskim ili muntenskim
narecijem.Prema Dragoljubi S.Petrovicu granica ova dva narecja ide od Kladova na Miroc-Veliki Greben-
Deli Jovan-Timok.Carani u ovom slucaju naseljavaju samo donji Kljuc I Krajnu (u nastavku jos 30-40
sela u severozapadnoj Bugarskoj,izmedju Dunava I Timoka).Kao sto je gore napomenuto govor Vlaha
severoistocne Srbije je lingvistickim proucavanjima svrstan u dva narecja dako rumunskog dijalekta,ali zbog
nepostojanja normiranog,knjizevnog jezikaima njega karakterisu i izvesne osobenosti:posebnа intonacijа
recenice,akcentovanje i prilican procenat slovenskih reci u jezickom fondu.U komunikaciji Vlaha (narocito
Ungureanske struje)sa pripadnicima severnijeg srodnickog stabla (sa Rumunima) koji se sluze knjizevnim
rumunskim jezikom postoje izvesne poteskoce.
Juzno srodnicko stablo balkanskih Vlaha,takodje govori makedo vlaskim dijalektom u okviru koga su dva
narecja:arumunski (cincarski) I megleno-vlaski.U zapadnom delu Balkanskog poluostrva gde zive tzv.Vlasi
Cici (Istro-Rumuni),govori se istro-rumunskim dijalektom.
Pored knjizevnog rumunskog I mnostva vlaskih narecija,u istocne latinske (romanske) jezike,spada I
starodalmatski,koji vise nije u upotrebi.
 NARODNA RELIGIJA VLAHA

U nacelu,kada pomenemo Vlahe,uvek govorimo o pravoslavnom stanovnistvu koje kroz svoje

tradicionalno pamcenje I oralnu interpretaciju jos uvek neguje prastare obicaje I verovanja koji sezu
duboko u osvit indo-evropske civilizacij.To njihovo milenijumsko nasledje,cini da Vlasi u severoistocnoj
Srbiji,kao ni jedan drugi etnos u Evropi,ostvaruju jednu vanvremensku misiju u komunikaciji sa dalekom
prosloscu ljudske civilizacije I kulture,obogacujuci time I kulturno I duhovno ostale Balkanske etnitete sa
kojima je od uvek ziveo u savrsenoj harmoniji.
Na osnovu najsavremenijih naucnih istrazivanja,pre svega etnoloskih,pomenuto duhovno nasledje
koje se svrstava u fatalisticko-animatisticki tip religije spada u najarhaicniji vid duhovnosti na tlu
savremene Evrope.Zbog razvijenog magijsko-religijskog kompleksa kulture,poznavaoci kulture ove
populacije,uporedjuju istu sa Egipcanima u anticko doba.Homolje I vlaska populacija u toj manjoj oblasti
predstavlja jedan zivi “majdan” tog duhovnog nasledja.Upravo zbog svog polozaja I ne postojanja vecih
urbanih centara u blizini,kao ni vecih migracija I kulturnih uticaja drugih naroda,homoljski Vlasi su uspeli
da sacuvaju,sa sigurnoscu mozemo reci,kao niko u Evropi najarhaicniji I najkompleksniji vid duhovnosti
kroz kultove paganskih bozanstava,rituale iz kulta mrtvih I fenomen samanizma.

PROZELITIZAM KOD VLAHA

I ako je tu I tamo bilo Vlaha prozelita,u odnosu na druge narode na Balkanu,ova pojava je
znatno redja.Jedini primer koji se pominje I u nasoj literaturi,koji pominje I nas Jovan Cvijic u
svojoj knjizi “Antropogeografski problemi Balkanskog Poluostrva”str.110,jeste primer Vlaha u
Meglenu,odnosno Karadzovi u Makedoniji.Oni su se mesali sa doseljenim Pecenjezima,a potom pod
velikim nasiljem Juruka,kako pominje profesor Cvijic,nesto vise od pre 200 godina primili u znatnoj
meri islam,a potom presli u Turke.To je jedini primer prozelitizma u pripadnike nehriscanske konfesije
I naroda medju Vlasima,jer su cesce asimilirani u pravoslavne hriscane,Grke,Bugare,Srbe,Makedonce.

KARAKTERNE CRTE I FIZICKI IZGLED

“Rumuni (ovde se misli na nase Srbijanske Vlahe) su uopste blage naravi,dobrodusni,iskreni,usluzni,,
druzevni,u kuci umereni.Umne podobnosti ne mogu im se odreci.Brzo shvataju stvar I kadri su znanje
I umetnost do savrsenog stepena doterati.Kao sudbinasi smerno snose neprilike zivota,ali uvredjeni ili
osteceni,rado se odaju osveti,a u prilikama mogu zverski I svirepi da budu.Prema strastima mahom ne mogu
nasuprot stati,a to je pohotljivost I odanost jakim picima.U tom pogledu su pravi potomci svojih predaka
poklonici Bahu I Veneri…
Izmedju zena nahodi ih se dosta sa pravilnim crtama koje bi se mogle isporediti sa starim rimskim
lepoticama.Osobito mora svakom posmatracu u oci pasti,sto Rumunke (misli se na nase Vlahinje) imaju
male ruke,a noge su im,uopste,male,tabani obli kao da su vecito potpetice nosile-sa pravilno razvijenim
listovima.Doista je za cudo otkuda ta aristokratska svojstva nogu,kod ovih planinaca…Dodajte jos I lepotu
zdravih zuba,sa pravilno strojenim nosom,ustima I ocima,koje su pune vatre I zivosti,pa nam eto tipa starih
Rimljana.”(Dr Stevan Macaj:CRNORECKI OKRUG,Glasnik srpskog uceno g drustva,knjiga 73,rasprave I
drugi clanci,u Beogradu,1892.)

ZNAMENITI VLASI
Jedna od pozitivnih karakternih crta Vlaha u njihovom etno-psiholoskom profilu jeste lojalnost drzavi
I vecinskom narodu te drzave.Bez obzira na svoje poreklo,duhovne I kulturne osobenost,bilo da su ovde
kod nas u Srbiji,ili da su u Grckoj,Bugarskoj,Makedoniji I Albaniji,oni su ne manje u odnosu na vecinske
naroden ucestvovali kako u ustancima I oslobodilackim ratovima,u procesu formiranja pomenutih
drzava,tako I davali znacajan doprinos u kulturnom,duhovnom I ekonomskom preporodu.
Zavirimo li u nasu nacionalnu istoriju,videcemo da se ovaj etnos veoma cesto spominje kada je rec o
oslobodilackim ali I o osvajackim pohodima Nemanjicke Srbije.Vlasi su,kada je rec o konstituisanju drzave
I njenom kulturnom I ekonomskom podizanju,davali znacajan doprinos ne samo za vreme Nemanjica I
potonjih srpskih vladara,vec I u toku Prvog I Drugog srpskog ustanka,formiranju I ucvrscivanju Srbije kao
samostalne drzave,u Balkanskim ratovima,kao I u Prvom I Drugom svetskom ratu.Jedan od tri znamenitih
megdandzija u Prvom srpskom ustanku,pored hajduk-Veljka I Jovana Kursule,bio je mlavsko-homoljski
vojvoda Paulj Matejic iz Melnice.Krajinski buljubasa Abras,desna ruka hajduk-Veljka,poznat kao Gica Vlah
(medju Vlasima kao Gica Katana ili Gica Katanjica),bio je Gusancev krdzalija.Sacuvao je topove na Cegru
da ne padnu u turske ruke I jedini je od vojvoda pritekao u pomoc Sindjelicevim borcima…
Korifeji naseg kulturnog preporoda vlasko-arumunskog porekla su:Jovan Sterija Popovic,Branislav
Nusic (cije je pravo ime Arkadijab Nusa),braca Nastasijevic,braca Pacu I mnogi drugi.

Ovaj preziveli duboki sloj civilizacije evropskog kontinenta,kao deo praiskonske bastine covecanstva,dav-
ao je I ima sta da pruzi svetskoj kulturi.U eri tehnoloskog I sveopsteg progresa,ali I u eri globalizacije
I amerikanizacije kada nam se na svakom mestu plasiraju jedne te iste vrednosti I diktiraju norme
ponasanja,severoistocni deo Srbije gde zivi u svom milenijumskom kontinuumu vlaska populacija,svojim
duhovnim vrednostima I odanosti tradiciji, jos uvek odoleva raznim svetskim vetrovima.Gore pomenuta
duhovna vertikala koja je kod Vlaha u velikoj meri sacuvana,a koja seze do prvih manifestacija kulture
u istoriji covecanstva,ali I u istoriji nas indo-evropljana,ne samo sto moze da da svoj doprinos u
obogacivanju opste kulture I civilizacije Evropskog kontinenta,kao I drzave I naroda sa kojim je oduvek
bio u harmonicnim odnosima,vec ima ulogu vanvremenske misije u komuniciranju savremenog coveka sa
dalekom prosloscu I svojim kolektivnim nasledjem.