PSI103U-PSKOLOJ

nite 3: Beyin ve Davran

Sinir hcreleri uyarlabilen ve uyary iletebilen

Sinir Sisteminin Ana Blmleri hcrelerdir. Nronlar dinlenme dneminde iken hcrenin
Sinir sistemi, merkez sinir sistemi ve evresel (periferik) ii ile d arasnda bulunan potansiyel farkna zar
sinir sistemi olmak zere iki ana blme ayrlr. Merkez dinlenim potansiyeli denir. Nronlar uyarldklarnda zar
sinir sistemini beyin ve omurilik olutururken, beyin ve potansiyeli daha pozitif bir deer alr (depolarizasyon),
omurilik dnda kalan blmler evresel sinir sitemini uyar kesildiinde dinlenim potansiyeli deerine geri
oluturur (Ayrntl bilgi iin S:57 ekil 3.1i inceleyiniz). dner (repolarizasyon). Zar potansiyelinin dinlenim
Fiziksel ve kimyasal olarak koruma altnda olan merkez durumundan daha negatif bir deere ulamasna
sinir sistemi (1) omurilik, (2) beyin sap (3)n-beyin hiperpolarizasyon denir. Aksiyon potansiyeli ksa bir
olmak zere ana blme ayrlabilir. Omurilik ve beyin sreliine hcre iinin 0 dan byk bir deere ulat
sap; evresel sinirlerin merkez sinir sistemine giri veya zel bir depolarizasyon eklidir. Bir kez olutuunda
k yapt ve refleks yantlarn olumas iin duysal ve akson boyunca eksilmeden akson ucuna kadar ular
motor sinyaller arasnda balantlarn kurulduu (Ayrntl bilgi iin S:62 ekil 3.6y inceleyiniz).
blgelerdir. Hipotalamus, talamus, bazal gangliyonlar,
amigdala, hipokampus ve beyin kabuu (korteks) ise n Sinir hcresinde oluan aksiyon potansiyeli akson ucuna
beyin blgeleri iinde yer alan beyin yaplardr (Ayrntl kadar ulatnda kalsiyum kanallar alr ve aksonun
bilgi iin S:58 ekil 3.2yi inceleyiniz). ucundan hcre iine kalsiyum girii olur. Bununla birlikte
kimyasal haberci moleklleri dar salnm olur.
evresel sinir sisteminin birincil grevi, merkez sinir Bylece, sinir aksonu boyunca aksiyon potansiyeli
sistemi ile vcudun dier blmleri (deri, iskelet kaslar, eklinde elektriksel olarak iletilen sinyal, dier hcreye
i organlar) arasnda iki ynl balanty salamaktr. kimyasal olarak aktarlm olur (Ayrntl bilgi iin S:63
Merkez sinir sistemine duysal bilgiyi tayan sinirlere ekil 3.7yi inceleyiniz).
duysal sinirler, merkez sinir sisteminden evresel yaplara
iletiyi salayan sinirlere ise motor sinirler denir Sinir hcreleri arasndaki kimyasal haberleme sinaps
denilen zellemi balant blgelerinde gerekleir.
Sinir Sisteminin Hcresel zellikleri
Kimyasal haberleme; sinaptik aralk, sinaptik aralktan
Sinir sisteminde haberlemeyi salayan temel hcresel nceki sinaps ncesi zar olarak adlandrlan hcre zar
bileen olan sinir hcrelerini dier hcrelerden ayran en blm ve sinaptik aralktan sonraki alc nrona ait hcre
nemli zellik elektrokimyasal sinyal iletimini zar blm olan sinaps sonras zar arasnda meydana
gerekletirebilmesidir. Sinir hcreleri dier hcrelerden gelmektedir. Nrotransmiter ile etkileime giren
farkl olarak, dendrit ve akson olarak adlandrlan iki farkl molekller (reseptrler) genellikle sinaps sonras zarda
uzant tipine sahiptir. Dendritler, dier sinir hcrelerinden bulunur (Ayrntl bilgi iin S:65 ekil 3.8i inceleyiniz).
sinyalleri alrken, aksonlar oluan sinyallerin dier
hcrelere aktarmn salar. Dendritler genellikle aa Bir sinir hcresinde uyarnn olumas, iletimi ve dier
dallarn andran ekilde ok sayda dallanmalara hcreye aktarm sreci iki sinir hcresi dnldnde
sahipken, sinir hcresi gvdesinden sadece bir akson srasyla yle gereklemektedir:
ayrlr, sonra dallanr (Ayrntl bilgi iin S:60 ekil 3.3
inceleyiniz). Baz aksonlar miyelin ad verilen ya ierii
Birinci sinir hcresine farkl kaynaklardan gelen
yksek bir klfla sarlmtr. Bu tip aksonlara miyelinli
uyarlarn toplam eik seviyenin zerinde bir
lifler denir. Miyelin klf sinir sisteminin destek hcreleri depolarizasyon oluturur ve hcrede aksiyon
tarafndan oluturulur. potansiyeli geliir.
Aksiyon potansiyeli akson boyunca ilerler ve
Sinir sisteminde farkl tipte sinir hcreleri bulunmaktadr.
akson ucuna ular.
Yapsal adan unipolar (tek kutuplu), bipolar (iki
Kalsiyum kanallar alr ve kalsiyum hcre iine
kutuplu), sahte unipolar ve multipolar (ok kutuplu) ve
girer.
aksonsuz nronlar eklinde snflandrlrlar (Ayrntl bilgi
iin S:61 ekil 3.4 inceleyiniz). Nrotransmiter sinaptik arala salnr.
Nrotransmiter, ikinci hcredeki reseptrne
Merkez sinir siteminde nronlar dnda tmne birden (sinaps sonras zar blgesinde bulunur) balanr.
nroglia ad verilen hcreler de bulunur. Bu hcrelerden kinci hcrede reseptrn balantl olduu
bazlar merkez sinir sistemindeki aksonlarn miyelin hcresel yantlar oluur.
klfn oluturarak sinirsel iletinin kalitesini ve hzn
arttrrken (oligodendroglialar), dierleri merkez sinir Sinir Sisteminin Kimyasal zellikleri
sisteminde baklk yantlarna araclk ederler Akson ularndan salnan kimyasal haberci molekllere
(mikroglialar) (Ayrntl bilgi iin S:62 ekil 3.5i nrotransmiter ad verilir. Nrotransmiterler, sinaps
inceleyiniz). ncesi zardan sinaptik arala salnr ve reseptr adn
verdiimiz nrotransmitere zg alc molekller ile
etkileime girer. Bu durum, reseptrn balantl olduu

1
 PSI103U-PSKOLOJ
nite 3: Beyin ve Davran
hcre ii mekanizmalar balatarak hedef hcrenin
ileyiini etkiler.
Nrotransmiterler kimyasal yaplarna gre snflandrlr.
Glutamat merkez sinir sisteminin temel uyarc
nrotransmiteri; GABA ise temel basklayc
nrotransmiteridir. Asetilkolin merkez ve evresel sinir
sisteminde yaygn bulunur. Amin yapsndaki
nrotransmiterler (dopamin, serotonin, adrenalin,
noradrenalin) uyku-uyanklk, dikkat, motivasyon ve
duygu-durumun dzenlenmesi gibi yaygn etkilere sahiptir
(Ayrntl bilgi iin S:69 Tablo 3.1i inceleyiniz).
Sinir Sisteminin Yapsal ve levsel zellikleri
evresel sistemle n beyin arasnda geilerin saland
ve refleks merkezlerinin bulunduu temel yaplar omurilik
ve beyin sapdr (Ayrntl bilgi iin S:69 ekil 3.9u
inceleyiniz). Omurilik gri cevher ve beyaz cevher ad
verilen alanlardan olumaktadr. Gri cevherde nron
gvdeleri ve sinir balantlar bulunurken beyaz cevherde
ise duysal ve motor yollar oluturur. Duysal ve motor
sinyalleri ileten sinirler iin gei yolu oluturmas
omuriliin en nemli ilevlerinden biridir. Omurilik
refleksleri, merkez sinir sisteminin btnletirici rolnn
en alt basamaktaki rneklerini oluturmaktadr. Refleksler
istemsiz motor yantlardr; bu ynyle bilinli
gerekletirdiimiz hareketlerden ayrlrlar. Dier taraftan,
istemli hareketlerimizin refleks bileenleri vardr ya da
tersinden istemsiz gerekleen refleks yantlar istemli
ekilde basklanabilir (Ayrntl bilgi iin S:71 ekil
3.10u inceleyiniz).
Beyin sap; omurilik, serebellum ve n beyin blgeleri
arasnda geilerin ve kritik balantlarn olutuu beyin
blgesidir ve n ve orta beyinden oluur. Omuriliin
devam gibi olan beyin sap birbiriyle balantl gri madde
kmelerinden olumutur. Bu blgeden kaynaklanan lifler
yukar ve aa ynelim gstererek omurilik ve n beyin
blgelerinin ilevlerini etkiler. Beyin sapnn temel
ilevleri yle sralanabilir:
Solunum ve dolam fonksiyonlarnn kontrol
Gz hareketlerinin kontrol
Grsel ya da iitsel reflekslerin btnletirilmesi
Yutma, ksrme, ineme, esneme, haprma,
kusma, gz krpma gibi- istemli ya da refleks
hareketlerin- koordinasyonu
Uyku-uyanklk ve dikkatin kontrol
Ar kontrol
Dier merkez sinir sistemi blgeleriyle (korteks,
serebellum, bazal gangliyonlar) olan balantlar
sayesinde kaslarn gerginlii, vcut pozisyonu,
denge ve hareketlerin kontrol (Ayrntl bilgi
iin S:73 ekil 3.11i inceleyiniz).
Hipotalamus, talamus, amigdala, hipokampus ve bazal
gangliyonlar beyin kabuunun altnda yer alan n beyin
blgeleridir. Hipotalamus vcut dengesinin korunmasnda
evresel sistemlerle etkileen merkez n beyin blgesidir.
Hipotalamus beyin ile evresel sistemler arasndaki
balantlar kuran ve vcudun i dengesinin korunmasna
katk salayan merkez bir beyin blgesidir. Otonom sinir
sisteminin, hormon sisteminin, vcut ssnn, vcut sv
dengesinin ve biyolojik (sirkadyen) saatin kontrol gibi
ilevleri olan hipotalamusun yeme, ime, cinsel
davranlar, korku ve fke tepkileri gibi davranlarn
ifadesinde hipotalamus etkin bir role sahiptir (Ayrntl
bilgi iin S:74 ekil 3.12yi inceleyiniz).
Hipofiz sistemi ve otonom sistemi hipotalamus ile ilikili
evresel sistemlerdir. Hipofiz bezi n ve arka olmak zere
iki lobdan olumu hormon salglayan bir bezdir (Ayrntl
bilgi iin S:75 ekil 3.13 inceleyiniz). Otonom sinir
sistemi ise kalp kas, damar eperinde bulunan dz kaslar,
organlara ait dz kaslar ve salg bezleri, ksaca organlar
kontrol eden blmdr. Otonom sinir sistemi kendi iinde
sempatik ve parasempatik sistem olarak iki ana kola
ayrlr. Genel kural olarak her bir hedef organ, ileyileri
asndan birbirine zt etki gsteren hem sempatik hem de
parasempatik sinirler tarafndan uyarlr (Ayrntl bilgi
iin S:76 ekil 3.14 inceleyiniz).
Talamus, kendisine ulaan sinyalleri ileyerek beyin
kabuuna aktaran yapdr. Talamusun ekirdekleri duysal,
motor, duygusal ve bilisel ilevlerle ilgili beyin
blgelerinden gelen bilgiyi (1) iler, (2) btnletirir ve (3)
beyin kabuuna aktarrlar. Ayn zamanda talamus ve
beyin kabuu karlkl haberleir.
Beyin kabuu, hipokampus, amigdala, hipotalamus ve
balantlarndan oluan anatomik bir devre olan limbik
sistem duygularn oluumu, motor ya da otonom sistem
araclyla da vurumu, ilikili hafzalarn biimlenii,
gdlenme gibi beyin ilevlerinden sorumludur (Ayrntl
bilgi iin S:78 ekil 3.15i inceleyiniz). Limbik
ilikilendirme korteksi ile birlikte duygu ve bellek
ilevlerinde zelleen limbik sistemin iki temel yaps
hipkampus ve amigdaladr. Hipokampusun en nemli
ilevi bellein pekitirilmesi ya da ksa sreli bellein
uzun sreli bellee dnmnn salanmasyken,
amigdala ise koku, iitme ve grme duyular belirgin
olmak zere, tm duysal sistemden direkt ve dolayl
girdiler almakla grevlidir. Amigdala zellikle korku ile
ilgili algsal, renme ve motor yanstma srelerinde
etkindir. Hipokampus ise bildirimsel (dekleratif) bellein
oluumuna katlr. Her iki yapda limbik sistemin nemli
yaplardr.
Serebellum (beyincik) ve bazal gangliyonlar hareketlerin
dzenleniine katlan beyin kabuu dndaki yaplardr
(Ayrntl bilgi iin S:80 ekil 3.16y inceleyiniz). Bazal
gangliyonlar ve beyincik, hareketin planlanma, balatlma,
takip ve dzeltilme aamalarnda, motor, n-motor ve
duysal korteks alanlar ile birlikte alr. Dengenin
salanmas ve gz hareketlerinin kontrolnde nemli bir
2
 PSI103U-PSKOLOJ
nite 3: Beyin ve Davran

rol olan beyincik, beyin kabuu tarafndan yaplmas Beyin kabuunun sa ve sol iki taraf farkl
planlanan hareketle gerekletirilen hareket arasndaki fonksiyonlarda uzmanlamtr. Birok duysal ve motor
hatalar saptayp hareketin hz, snr ve kuvvet ynnden yolak beynimize girdiinde veya beynimizden ktnda
kontroln salar (Ayrntl bilgi iin S:81 ekil 3.17yi geldii tarafn tersine geer. Buna bal olarak
inceleyiniz). Bazal gangliyonlar hareketin planlanmas ve vcudumuzun sol tarafndan kaynaklanan duysal veriler
programlanmasnda beyin kabuu faaliyetlerine yardmc beynimizin sa tarafna, sa tarafndan kaynaklanan
ve hareketin zamansal, boyutsal ve motivasyonla ilikili duysal veriler ise beynimizin sol tarafna iletilir.
elerinin btnletirilmesinde etkin bir sistemdir. Beynimizin iki tarafnn korpus kallosum diye adlandrlan
yz milyonlarca sinir lifleri yolu ile srekli iletiim iinde
nsanda en gelimi beyin blgesi olan beyin kabuu derin olmas bu apraz ilikinin olumsuz etkilerini yok
sulkuslarla frontal, pariyetal, oksipital ve temporal olmak etmektedir. Beynimizin bir tarafna ulaan veriler korpus
zere 4 ana loba ayrlmtr (Ayrntl bilgi iin S:83 ekil kallosum yoluyla dier tarafa iletilir, yani beynimizin her
3.19u inceleyiniz). Bu loblarda, (1) duysal sinyallerin iki taraf srekli iletiim hlindedir (Ayrntl bilgi iin
ulat duysal alanlar, (2) istemli hareket sinyallerinin ekil 3.23, ekil 24 ve ekil 25i inceleyiniz).
balatld motor alanlar, (3) motor, duysal ve limbik
sinyalleri alarak ileyen asosiasyon (ilikilendirme)
alanlar bulunur (Ayrntl bilgi iin S:83 ekil 3.20yi
inceleyiniz). Frontal lobda motor, n motor ve n
ilikilendirme korteksi bulunur. Frontal lobun en arka
girusu birincil motor kortekstir (Ayrntl bilgi iin S:84
ekil 3.21i inceleyiniz). Birincil motor alanlar, kaslara
giden komutlarn k blgesidir. Motor kortekste belirli
bir nokta, elektrot yardmyla uyarlrsa sanki istemli bir
komut verilmi gibi vcudun apraznda o blgeye denk
gelen kas ya da kas grubunda kaslma yant oluur.
Hareketin gerekletirilmesinde motor korteksin hemen
nnde yer alan n-motor alanlar, hareketin planlanmas
aamasnda aktif olan, istemli hareket kalplarnn
oluturulduu korteks blgeleri de yer alr. Frontal lobun
en n ksmnda motor ve n motor korteksin nnde
yerlemi olan n ilikilendirme alan; yarglama, uygun
davransal yantlarn seimi, gelecee ynelik planlanma
ve ileyen bellek gibi ilevlerde zellemitir. Pariyetal,
oksipital ve temporal loblarda ise duysal ve ilikilendirme
alanlar bulunur. Duysal alanlar iinde, grme korteksi
oksipital lobda, iitme korteksi temporal lobda, somatik ve
tat ile ilgili somatik-duysal korteks ise pariyetal lobda yer
alr (Ayrntl bilgi iin S:83 ekil 3.20yi inceleyiniz).
Oksipital, temporal ve pariyetal loblarn birleim
blgesinde, duysal ve tek duyu ile ilikili ilikilendirme
alanlar dnda kalan oklu-duysal ilikilendirme alan
bulunur (arka ilikilendirme alan) (Ayrntl bilgi iin
S:85 ekil 3.22yi inceleyiniz).