Professional Documents
Culture Documents
CONSTITUIO ANOTADA
ANOTADA REPBLICA
DEMOCRTICA DE
TIMOR-LESTE
PN Parlamento Nacional
PNTL Polcia Nacional de Timor-Leste
pp. Pginas
PR Presidente da Repblica
RDTL Repblica Democrtica de Timor-Leste
RPN Regimento do Parlamento Nacional
SCIT Serious Crimes Investigation Team/Equipa de
Investigao de Crimes Graves
SCU Serious Crimes Unit/Unidade de Crimes Graves
ss. Seguintes
STAE Secretariado Tcnico da Administrao Eleitoral
STJ Supremo Tribunal de Justia
TPI/ICC Tribunal Penal Internacional/International
Criminal Court
TR Tribunal de Recurso
UNMIT The United Nations Integrated Mission in Timor-Leste/
/Misso Integrada das Naes Unidas em Timor-Leste
UNTAET United Nations Transitional Administration in East Timor/
/Administrao Transitria das Naes Unidas em Timor-Leste
10
Prembulo
11
12
Prembulu
Iha rea kulturl no umana, hori-uluk kedas Igreja Katlika iha Timr-
Leste simu ho dignidade povu tomak nia terus no hamriik iha povu nia
sorin atu defende nia direitu fundamentl.
13
Ho baze iha referendu neeb halo iha 30 Agostu 1999 ho Nasoens Uni-
das nia Organizasaun nia patrosniu no konfirma katak povu hakarak
duni independnsia,
Interpreta tiha povu iha Timr-Leste nia sentimentu neeb mai hosi
laran kedas, nia aspirasaun no nia fiar iha Maromak,
Dehan tiha dala-ida tan ho solenidade nia vontade atu funu hasoru
tirania, opresaun, dominasaun no segregasaun sosil, kulturl ka re-
lijioza, atu defende independnsia nasionl, respeita no garante direi-
tus umanus no sidadaun ida-idak nia direitu fundamentl, atu asegura
prinspiu separasaun iha podr iha Estadu nia organizasaun no atu es-
tabelese demokrasia pluralista nia regra fundamentl, atu har pas ida
justu no prsperu no dezenvolve sosiedade ida solidria no fraterna,
14
I Referncias
1 Direito internacional: Magna Carta (1215); Constituio dos Estados Unidos da
Amrica (1787); 1.a Constituio da Revoluo Francesa (1791); Resoluo do Con-
selho de Segurana das Naes Unidas n. 1236, de 7 de maio de 1999; Resoluo
do Conselho de Segurana das Naes Unidas n. 1246, de 11 de junho de 1999;
Resoluo do Conselho de Segurana das Naes Unidas n. 1262, de 27 de agosto
de 1999; Resoluo do Conselho de Segurana das Naes Unidas n. 1264, de 15 de
setembro de 1999; Resoluo do Conselho de Segurana das Naes Unidas n. 1272,
de 25 de outubro de 1999.
2 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2001/28, de 19 de setembro
(Criao do Conselho de Ministros); Regulamento UNTAET n. 2002/01 (Eleio do
Primeiro Presidente de um Timor-Leste Independente e Democrtico).
3 Doutrina: Jorge MIRANDA, Timor e o Direito Constitucional, in O Direito,
ano 132. (2000), III-IV, 2000.
II Anotao
1 O Prembulo da Constituio de 22 de maro de 2002 entronca numa
tradio muito antiga de elaborao das leis fundamentais, retomada pelo li-
beralismo revolucionrio nas primeiras constituies da idade moderna, na
Amrica e na Europa.
15
16
17
PARTE I
PRINCPIOS FUNDAMENTAIS
Artigo 1.
(A Repblica)
1. A Repblica Democrtica de Timor-Leste um Estado de direito demo-
crtico, soberano, independente e unitrio, baseado na vontade popular e no
respeito pela dignidade da pessoa humana.
2. O dia 28 de novembro de 1975 o dia da Proclamao da Independncia da
Repblica Democrtica de Timor-Leste.
Artigu 1.
(Repblika)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste Estadu tuir-lei no tuir-de-
mokrasia, soberanu, independente no unitriu ida, neeb hatuur iha
povu nia vontade no iha respeitu ba ema nia dignidade.
2. Loron 28 Novembru 1975 maka loron iha-neeb halo Proklamasaun
ba Repblika Demokrtika Timr-Leste nia Independnsia.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 1.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (art. 1.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 1.);
Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 1.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 7.; 16. e ss.; 62. e ss.
II Anotao
1 A designao Repblica Democrtica de Timor-Leste retoma a fr-
mula usada nos textos da Proclamao da Independncia e da Constitui-
o de 28 de novembro de 1975, aprovados pela FRETILIN. A adoo desta
frmula, com um contedo que se inscreve na tradio histrica dos movi-
mentos de libertao do ps-guerra, de orientao ideolgica anticolonialista
e anti-imperialista, no representa um qualquer programa poltico mas ape-
nas, como se esclarece no n. 2, a afirmao da continuidade histrica da
resistncia timorense e um tributo militante aos seus fundadores, designada-
mente, os dois primeiros Presidentes: Xavier do Amaral e Nicolau Lobato. A
Repblica, destacada na epgrafe, sem adjetivos, identifica a comunidade
poltica na sua totalidade intemporal, como substrato pr-constitucional dis-
tinto e anterior ao Estado que agora, precisamente, se pretende qualificar e
ordenar.
19
20
Artigo 2.
(Soberania e constitucionalidade)
1. A soberania reside no povo, que a exerce nos termos da Constituio.
2. O Estado subordina-se Constituio e s leis.
3. As leis e os demais atos do Estado e do poder local s so vlidos se forem
conformes com a Constituio.
4. O Estado reconhece e valoriza as normas e os usos costumeiros de Timor-
-Leste que no contrariem a Constituio e a legislao que trate especial-
mente do direito costumeiro.
Artigu 2.
(Soberania no konstitusionalidade)
1. Soberania hela iha povu, neeb ezerse soberania nee nuudar Kons-
tituisaun haruka.
2. Estadu tuur iha Konstituisaun no lei nia okos.
3. Estadu no podr lokl sira-nia lei no atu seluk-tan iha valr kuandu
tuir lei.
4. Estadu rekoese no valoriza Timr-Leste nia lei no uzu kostumei-
ru neeb la kontraria (1) Konstituisaun no lejislasaun kona-ba direitu
kostumeiru.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 3.); Consti-
tuio da Repblica Portuguesa (art. 3.).
2 Direito timorense: Lei n. 10/2003, de 10 de dezembro (Interpretao do art. 1.
da Lei n. 2/2002, de 7 de agosto, e Fontes do Direito); Lei n. 3/2009, de 8 de julho
(Lideranas Comunitrias e sua Eleio).
3 Doutrina: Jorge BACELAR GOUVEIA, A Primeira Constituio de Timor-
-Leste, in Estudos de Direito Pblico de Lngua Portuguesa, Coimbra, Almedina,
2004; Laura GRENFELL, Legal Pluralism and the Rule of Law in Timor Leste,
in Leiden Journal of International Law, 19, 2006; Patrcia JERNIMO, Estado de
Direito e Justia Tradicional. Ensaios para um Equilbrio em Timor-Leste, in AA.
VV., Estudos em Homenagem a Carlos Ferreira de Almeida, Coimbra, Almedina,
2010; Florbela PIRES, Fontes do direito e procedimento legislativo na Repblica
Democrtica de Timor-Leste, in AA. VV., Estudos em Memria do Professor Doutor
Antnio Marques dos Santos, II, Coimbra, 2005.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 6., alnea g); 7., n. 1; 41., n. 5;
62.; 120.; 149. a 153..
21
II Anotao
1 O n. 1 reafirma o princpio da soberania popular e o princpio democr-
tico, j implicados no art. 1. (vontade popular), segundo o qual o povo, en-
quanto conjunto ou coletividade de todos os cidados, o titular da soberania.
A soberania exercida em conformidade com os valores e interesses constitu-
cionalmente estabelecidos e nos termos da Constituio, ou seja, de acordo
com as modalidades e os procedimentos constitucionalmente previstos para
a manifestao da vontade poltica do povo, como so as eleies (art. 65.) e
o referendo (art. 66.), e segundo as regras fixadas pela prpria Constituio
por exemplo, as regras do sufrgio (art. 7.), da representao proporcional
(art. 65., n. 4) e do procedimento eleitoral justo (art. 65., n. 2).
22
23
Artigo 3.
(Cidadania)
1. Na Repblica Democrtica de Timor-Leste existe cidadania originria e
cidadania adquirida.
2. So cidados originrios de Timor-Leste, desde que tenham nascido em
territrio nacional:
a) Os filhos de pai ou me nascidos em Timor-Leste;
b) Os filhos de pais incgnitos, aptridas ou de nacionalidade desconheci-
da;
c) Os filhos de pai ou me estrangeiros que, sendo maiores de dezassete
anos, declarem, por si, querer ser timorenses.
3. So cidados originrios de Timor-Leste, ainda que nascidos em territrio
estrangeiro, os filhos de pai ou me timorenses.
4. A aquisio, perda e reaquisio de cidadania, bem como o seu registo e
prova, so regulados por lei.
Artigu 3.
(Sidadania)
1. Iha Repblika Demokrtika Timr-Leste iha sidadania orijinria no
sidadania adkirida.
2. Timr-Leste nia sidadaun orijinriu maka ema sira-neeb moris iha
territriu nasionl no:
a) Nia aman ka inan moris iha Timr-Leste;
b) Ita la hatene se maka nia aman ho inan ka nia aman ka inan ema
aptrida ka ho nasionalidade deskoesida;
c) Nia aman ho inan ema estranjeiru no, kuandu iha tiha ona tinan
17, nia deklara rasik katak nia hakarak sai ema timr.
3. Ema neeb nia aman ka inan sidadaun timr, maski moris iha es-
tranjeiru, nia Timr-Leste nia sidadaun orijinriu.
4. Lei sei regula oins maka ema ida hetan, lakon ka hetan fila-fali
sidadania no oins maka halo rejistu no prova kona-ba sidadania.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 15.); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho (art. 24., n. 3); CIEDR, de 21 de dezembro de 1965, ratificada
pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 10/2003, de 10 de setembro (art. 5., alnea
d), iii).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 9.); Constituio
da Repblica de Moambique (arts. 5. e 23.).
24
II Anotao
1 A cidadania pode ser definida como o vnculo jurdico que traduz a per-
tena de um indivduo a uma comunidade poltica. Para os seus titulares, a ci-
dadania representa, alm de um importante alicerce de identidade, o estatuto
jurdico fundamental e primrio, a matriz de que decorrem os seus direitos e
deveres. A cidadania , simultaneamente, um status e o direito de participar
na vida jurdica e poltica que o Estado propicia e de beneficiar da defesa e da
promoo de direitos que o Estado concede. Para os Estados, a delimitao
do universo dos seus cidados (o seu povo) constitui uma prerrogativa fun-
damental, expresso da sua soberania e matria do seu domnio reservado,
ainda que o direito internacional imponha algumas condies (como a do ca-
rter efetivo dos laos existentes entre o indivduo e o Estado) sem as quais o
vnculo, conquanto estabelecido a nvel interno, no ser oponvel aos demais
Estados nem poder ser invocado na esfera internacional.
25
26
27
Artigo 4.
(Territrio)
1. O territrio da Repblica Democrtica de Timor-Leste compreende a su-
perfcie terrestre, a zona martima e o espao areo delimitados pelas frontei-
ras nacionais, que historicamente integram a parte oriental da ilha de Timor,
o enclave de Oe-Cusse Ambeno, a ilha de Ataro e o ilhu de Jaco.
2. A lei fixa e define a extenso e o limite das guas territoriais, a zona eco-
nmica exclusiva e os direitos de Timor-Leste na zona contgua e plataforma
continental.
3. O Estado no aliena qualquer parte do territrio timorense ou dos direitos
de soberania que sobre ele exerce, sem prejuzo da retificao de fronteiras.
Artigu 4.
(Territriu)
1. Iha Repblika Demokrtika Timr-Leste nia territriu halo parte su-
perfsie terrestre, zona martima no espasu areu neeb hela iha fron-
teira nasionl nia laran, no, tuir istria, konstitui illa (2) Timr nia parte
loro-saen, enklave (3) Oekusi Ambenu, illa Atauru no illeu Jaku.
2. Lei maka fiksa no define Timr-Leste nia gua territoril nia esten-
saun no limite, nia zona ekonmika eskluziva no nia direitu iha zona
kontgua no plataforma kontinentl.
3. Estadu la aliena (4) territriu timr nia pedasuk ruma ka nia direitu
soberanu ruma neeb nia ezerse iha territriu nee, sein prejuizu ba
retifikasaun kona-ba fronteira.
I Referncias
1 Direito internacional: Carta das Naes Unidas, de 26 de junho de 1945, ratifi-
cada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 1/2002, de 20 de maio (art. 2., n. 4);
CNUDM, de 10 de dezembro de 1982 (ainda no ratificada por Timor-Leste, apesar da
recomendao feita pelo art. 12. da Lei n. 7/2002, de 20 de setembro).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 6.); Consti-
tuio da Repblica de Moambique (art. 6.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 5.).
3 Direito timorense: Lei n. 7/2002, de 20 de setembro (Fronteiras Martimas do
Territrio da Repblica Democrtica de Timor-Leste).
28
II Anotao
1 O territrio delimita o espao fsico dentro do qual o Estado exerce plena-
mente o seu poder, constituindo, nessa medida, um pressuposto material do
exerccio vlido, efetivo e exclusivo da soberania e uma condio da indepen-
dncia poltica e econmica relativamente a outros Estados. Nenhum Estado
renuncia, por isso, faculdade de declarar qual o territrio que considera seu
e de estabelecer as parcelas que o compem. A fixao das fronteiras cabe, no
entanto, a instrumentos de direito internacional convencional.
29
30
31
Artigo 5.
(Descentralizao)
1. O Estado respeita, na sua organizao territorial, o princpio da descentra-
lizao da administrao pblica.
2. A lei define e fixa as caractersticas dos diferentes escales territoriais,
bem como as competncias administrativas dos respetivos rgos.
3. Oe-Cusse Ambeno e Ataro gozam de tratamento administrativo e econ-
mico especial.
Artigu 5.
(Desentralizasaun)
1. Iha nia organizasaun territoril Estadu respeita (5) prinspiu desen-
tralizasaun ba administrasaun pblika.
2. Lei sei define no fiksa eskalaun territoril ida-idak nia karaterstika
no kompetnsia administrativa neeb eskalaun territoril ida-idak nia
rgaun iha.
3. Oekusi Ambenu no Ataru sei iha tratamentu administrativu no
ekonmiku espesil.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Moambique (art. 7.); Consti-
tuio da Repblica Portuguesa (art. 6.).
2 Direito timorense: Lei n. 3/2009, de 8 de julho (Lei das Lideranas Locais e
sua Eleio); Lei n. 11/2009, de 7 de outubro (Diviso Administrativa e Territorial);
Proposta de Lei Eleitoral Municipal (Proposta de Lei n. 19/ /II/2009); Proposta de
Lei do Governo Local (Proposta de Lei n. 18/II/2009).
3 Doutrina: Alexandre Gentil Corte-Real de ARAJO, O Fortalecimento dos Po-
deres Locais Na Repblica Democrtica de Timor Leste (Uma Nova Interpretao
Da Constituio da RDTL/2002), Salvador, 2008 (tese de Mestrado indita); Nuno
Canas MENDES, A multidimensionalidade da construo identitria em Timor-
-Leste: nacionalismo, estado e identidade nacional, Lisboa, Instituto Superior de
Cincias Sociais e Polticas, 2005, p. 138; Ricardo Sousa da CUNHA, A construo
do poder local em Timor-Leste, in Direito Regional e Local, n. 12, 2010, pp. 36 e
ss.; Mara GONALVES, O amadurecimento poltico-institucional do processo de
descentralizao em Timor-Leste, in Jornadas Comemorativas da Concluso do
Primeiro Curso de Direito, 11 de junho de 2010.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2., n. 4; 65., n. 1; 71.; 72.;
156., n. 1, alnea h).
(5)
Respeita (v) Tuir; obedese ba.
32
II Anotao
1 A organizao administrativa do Estado descentralizado obedece ao prin-
cpio democrtico e ao reconhecimento de que os interesses locais sero me-
lhor satisfeitos pelas respetivas populaes. A legitimidade das decises do
poder local advm de eleies locais. A organizao administrativa descen-
tralizada, pela criao de pessoas coletivas de territrio, nos termos do art.
72. da Constituio, no se confunde com a organizao desconcentrada,
pela qual o Estado organiza os seus servios perifricos ao nvel mais prxi-
mo dos cidados (art. 71.). Estes dois princpios complementam-se.
33
34
Artigo 6.
(Objetivos do Estado)
O Estado tem como objetivos fundamentais:
a) Defender e garantir a soberania do pas;
b) Garantir e promover os direitos e liberdades fundamentais dos cidados
e o respeito pelos princpios do Estado de direito democrtico;
c) Defender e garantir a democracia poltica e a participao popular na
resoluo dos problemas nacionais;
d) Garantir o desenvolvimento da economia e o progresso da cincia e da
tcnica;
e) Promover a edificao de uma sociedade com base na justia social,
criando o bem-estar material e espiritual dos cidados;
f) Proteger o meio ambiente e preservar os recursos naturais;
g) Afirmar e valorizar a personalidade e o patrimnio cultural do povo
timorense;
h) Promover o estabelecimento e o desenvolvimento de relaes de amiza-
de e cooperao entre todos os povos e Estados;
i) Promover o desenvolvimento harmonioso e integrado dos setores e re-
gies e a justa repartio do produto nacional;
j) Criar, promover e garantir a efetiva igualdade de oportunidades entre a
mulher e o homem.
Artigu 6.
(Estadu nia objetivu)
Estadu nia objetivu fundamentl maka sira-nee:
a) Defende no garante pas nia soberania;
b) Garante no promove sidadaun sira-nia direitu fundamentl no
garante no promove respeitu ba Estadu tuir-lei no tuir-demokrasia nia
prinspiu;
c) Defende no garante demokrasia poltika no povu nia partisipa-
saun iha solusaun ba problema nasionl;
d) Garante ekonomia nia dezenvolvimentu no sinsia no tknika
nia progresu;
e) Kria sidadaun sira-nia ben-estr materil no espiritul hodi loke-
dalan atu har sosiedade ida-neeb hatuur iha justisa sosil;
f) Proteje meiu-ambiente no rekursu naturl;
g) Afirma no valoriza povu timr nia personalidade no patrimniu
kulturl;
35
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 21.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (art. 7.); Constituio da Repblica de Moambique (art.
11.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 9.).
3 Doutrina: Klaus BOSSELMANN, The Principle of Sustainability, Hampshire
Burlington, Ashgate Publishing Limited, 2008; Marta CHANTAL RIBEIRO, De-
senvolvimento Sustentvel e a Construo do Estado Timorense, in Revista da Fa-
culdade de Direito da Universidade do Porto, Ano VI, 2009, pp. 443-453.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2.; 4.; 7.; 10.; 16. a 61.; 96.,
n. 1, alnea h); 139., n.os 1 e 3; 144..
II Anotao
1 O Estado est vinculado realizao dos objetivos estabelecidos na Cons-
tituio, por fora de se assumir como Estado constitucional, isto , um Es-
tado subordinado ao disposto na Constituio (art. 2., n. 2). A obrigao do
Estado completa, no sentido de que o Estado deve no s empregar todos
os meios adequados como ainda assegurar que os fins sejam efetivamente
realizados. No de admirar que o longo enunciado dos fins propostos neste
artigo retome em grande parte e sintetize os princpios fundamentais contidos
nesta primeira parte do texto constitucional.
36
37
38
Artigo 7.
(Sufrgio universal e multipartidarismo)
1. O povo exerce o poder poltico atravs do sufrgio universal, livre, igual,
direto, secreto e peridico e atravs das demais formas previstas na Consti-
tuio.
2. O Estado valoriza o contributo dos partidos polticos para a expresso or-
ganizada da vontade popular e para a participao democrtica do cidado na
governao do pas.
Artigu 7.
(Sufrjiu universl no multipartidarizmu)
1. Povu ezerse podr poltiku ho sufrjiu universl, livre, igul, dire-
tu, sekretu no peridiku no ho meiu sira-seluk neeb Konstituisaun
prevee.
2. Estadu f valr ba partidu poltiku sira-nia kontribuisaun ba povu
atu hatudu nia vontade organizadamente no ba sidadaun sira atu parti-
sipa iha pas nia governasaun.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 21., n.os 1 e 3).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 4.); Consti-
tuio da Repblica de Moambique (art. 73.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 10.).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 46.; 47.; 63..
II Anotao
1 Entendeu o legislador constituinte especificar em artigo autnomo os ob-
jetivos do Estado j enunciados nas alneas b) e c) do artigo anterior, para
sublinhar a centralidade do sufrgio universal na formao da vontade popu-
lar, quer para eleio dos seus representantes quer para o referendo. A Cons-
tituio no exclui, evidentemente, quaisquer outras formas de exerccio do
poder poltico pelo povo, desde logo, o direito de petio (art. 48.), o direito
de resistncia (art. 28., n. 1) e todas as que sejam inerentes ao exerccio de
direitos fundamentais.
39
40
Artigo 8.
(Relaes internacionais)
1. A Repblica Democrtica de Timor-Leste rege-se nas relaes internacio-
nais pelos princpios da independncia nacional, do direito dos povos au-
todeterminao e independncia, da soberania permanente dos povos sobre
as suas riquezas e recursos naturais, da proteo dos direitos humanos, do
respeito mtuo pela soberania, integridade territorial e igualdade entre os Es-
tados e da no ingerncia nos assuntos internos dos Estados.
2. A Repblica Democrtica de Timor-Leste estabelece relaes de amizade
e cooperao com todos os outros povos, preconizando a soluo pacfica dos
conflitos, o desarmamento geral, simultneo e controlado, o estabelecimento
de um sistema de segurana coletiva e a criao de uma nova ordem econ-
mica internacional, capaz de assegurar a paz e a justia nas relaes entre os
povos.
3. A Repblica Democrtica de Timor-Leste mantm laos privilegiados com
os pases de lngua oficial portuguesa.
4. A Repblica Democrtica de Timor-Leste mantm laos especiais de ami-
zade e cooperao com os pases vizinhos e os da regio.
Artigu 8.
(Relasaun internasionl)
1. Iha relasaun internasionl Repblika Demokrtika Timr-Leste lao
tuir prinspiu kona-ba independnsia nasionl, kona-ba povu ida-idak
nia direitu atu hetan auto-determinasaun no independnsia, kona-ba
povu ida-idak nia soberania permanente ba nia rikeza no rekursu natu-
rl, kona-ba protesaun ba direitus umanus, kona-ba respeitu ba Estadu
ida-idak nia soberania, integridade territoril no igualdade ho Estadu
sira seluk no kona-ba la injernsia iha Estadu ida-idak nia asuntu in-
ternu.
2. Repblika Demokrtika Timr-Leste estabelese relasaun kona-ba
amizade no kooperasaun ho povu sira seluk hotu, defende solusaun
pasfika ba konflitu, dezarmamentu jerl, simultneu no kontroladu,
estabelesimentu ba sistema ba seguransa koletiva ida no kriasaun ba
orden ekonmika internasionl foun ida, neeb bele kaer-metin paz no
justisa iha povu sira-nia relasaun.
3. Repblika Demokrtika Timr-Leste kaer-metin ligasaun privilejia-
da ho pas sira-neeb uza portugs hanesan lian ofisil.
4. Repblika Demokrtika Timr-Leste kaer-metin ligasaun espesil
41
I Referncias
1 Direito internacional: Carta das Naes Unidas, de 26 de junho de 1945 (arts. 2.
e 7. e Captulos VI, VII, VIII e X), ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional
n. 1/2002, de 20 de maio; Tratado do Mar de Timor, ratificado pela Resoluo do
Parlamento Nacional n. 2/2003, de 1 de abril; Estatutos da Comunidade dos Pases de
Lngua Portuguesa; Resoluo da Assembleia Geral das Naes Unidas n. 3201, de 1
de maio de 1974 (Declarao que estabelece uma Nova Ordem Econmica Mundial);
Resoluo da Assembleia Geral das Naes Unidas n. 3202, de 1 de maio de 1974
(Plano de Ao para uma Nova Ordem Econmica Mundial); Resoluo da Assem-
bleia Geral das Naes Unidas n. 3281, de 12 de dezembro (Carta dos Direitos e De-
veres Econmicos dos Estados); Acrdo do TPI, de 27 de junho de 1986 (Nicargua
vs. Estados Unidos da Amrica), p. 108.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 12.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 11.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 7.).
3 Direito timorense: Lei n. 6/2010, de 12 de maio (Tratados Internacionais).
4 Doutrina: Jos Alberto de AZEREDO LOPES, Entre Solido e Intervencionismo
Direito de Autodeterminao dos Povos e Reaes de Estados Terceiros, Coimbra,
Coimbra Editora, 2003, pp. 177 e ss. e pp. 418-419; Paulo CANELAS DE CASTRO,
East Timor: the Portuguese Position, Paper presented at the conference Indonesias
Occupation of East Timor: Legal Questions, organized by the Catholic Institute for
International Relations and by the Platform of Jurists for East Timor, London, London
Law Society, 1992; ID, Das demokratische Portugal und das Selbstbestimmungsre-
cht der Volker Der Fall Ost-Timor, in E. Jayme (Hrsg.), Deutsch-Lusitanische
Rechtstage, Baden-Baden, Nomos Verlag, 1994, pp. 152-175; Nguyen Quoc DINH,
Patrick DAILLIER, Alain PELLET, Direito Internacional Pblico, 2.a ed., Lisboa,
2003 (trad. da 7.a ed. em lngua francesa), pp. 1064 e ss.; Paula ESCARAMEIA, The
Limitations of International Law: the case of East Timor, Harvard Law School, 1986;
ID, Reflexes sobre temas de direito internacional pblico: Timor, a ONU e o Tribu-
nal Penal Internacional, Lisboa, Instituto Superior de Cincias Sociais e Polticas,
2001; ID, O direito internacional pblico nos princpios do sculo XXI, Coimbra, Al-
medina, 2003; Miguel GALVO TELES e Paulo CANELAS DE CASTRO, Portugal
and the Right of Peoples to Self-Determination, in Archiv des Vlkerrechts, n. 34,
1, 1996, pp. 2-46; Miguel GALVO TELES, Timor Leste, in Dicionrio Jurdico
da Administrao Pblica, 2. Suplemento, Lisboa, Grfica do Areeiro, 2001; Patrcia
GALVO TELES, Autodeterminao em Timor Leste: dos acordos de Nova Iorque
consulta popular de 30 de agosto de 1999, in Documentao e Direito Comparado,
Lisboa, 79-80, 1999, pp. 379-423; Jnatas E. M. MACHADO, Direito Internacional
Do Paradigma Clssico ao Ps-11 de setembro, 2.a ed., Coimbra, Coimbra Edito-
ra, 2004, pp. 441 e ss.; Jaime VALLE, A Concluso dos Tratados Internacionais na
Constituio Timorense de 2002, in O Direito, Ano 139., IV, 2007, pp. 879 e ss.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 6., alnea h); 10.; 158..
42
II Anotao
1 O art. 8. trata do posicionamento de Timor-Leste no mundo, contendo
os princpios e as regras jurdicas fundamentais que devem nortear a atua-
o do Estado timorense no mbito das relaes que estabelece e mantm
com os outros Estados soberanos e com os demais membros da comunidade
internacional. A ideia geral que resulta do conjunto a de uma grande aber-
tura ao relacionamento com os outros povos e Estados e de um significativo
entrosamento da atuao do Estado timorense com os princpios jurdicos
fundamentais que regem a vida internacional.
43
44
45
46
47
(Machado, 2004, pp. 441 e ss.). Esta reorientao encontrou a sua expres-
so inicial mais visvel na proposta de uma Nova Ordem Econmica Inter-
nacional, que ganhou expresso a partir da dcada de 50 do sculo passado
e culminou com a aprovao, em 1974, pela Assembleia Geral das Naes
Unidas, das Resolues n.os 3201 e 3202, de 1 de maio (Declarao que es-
tabelece uma Nova Ordem Econmica Mundial e Plano de Ao para uma
Nova Ordem Econmica Mundial, respetivamente), e 3281, de 12 de dezem-
bro (Carta dos Direitos e Deveres Econmicos dos Estados).
48
Artigo 9.
(Receo do direito internacional)
1. A ordem jurdica timorense adota os princpios de direito internacional
geral ou comum.
2. As normas constantes de convenes, tratados e acordos internacionais
vigoram na ordem jurdica interna mediante aprovao, ratificao ou adeso
pelos respetivos rgos competentes e depois de publicadas no jornal oficial.
3. So invlidas todas as normas das leis contrrias s disposies das con-
venes, tratados e acordos internacionais recebidos na ordem jurdica inter-
na timorense.
Artigu 9.
(Resesaun ba direitu internasionl)
1. Orden jurdika timr adota direitu internasionl jerl ka komn nia
prinspiu.
2. Konvensaun, tratadu no akordu internasionl sira-nia norma moris
iha orden jurdika interna kuandu iha aprovasaun, ratifikasaun ka ade-
zaun hosi ida-idak nia rgaun kompetente no publika ona iha jornl
ofisil.
3. Norma hotu-hotu iha lei neeb viola dispozisaun iha konvensaun,
tratadu no akordu internasionl neeb simu tiha ona iha orden jurdika
interna timr la vale.
I Referncias
1 Direito internacional: CVDT, de 23 de maio de 1969, ratificada pela Resoluo
do Parlamento Nacional n. 5/2004, de 28 de julho.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 13.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (arts. 12. a 14.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 8.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 13.).
3 Direito timorense: Lei n. 6/2010, de 12 de maio (Tratados Internacionais).
4 Doutrina: Nuno Marques ANTUNES, Spatial Allocation of Continental Shelf
Rights in the Timor Sea: Reflections on Maritime Delimitation and Joint Develo-
pment, in Nuno Marques Antunes, Estudos em Direito Internacional Pblico,
Coimbra, Almedina, 2004; Antonio CASSESE, International Law, Oxford, Oxford
University Press, 2001; Ricardo Sousa da CUNHA, A realidade constitucional Ti-
morense na relao com a alteridade, in Michael LEACH et al. (eds.), Compreen-
der Timor-Leste, Dli, Timor-Leste Studies Association, 2010; Nguyen Quoc DINH,
Allain PELLET, Patrick DAILLEUR, Droit International Public, 7.a ed., L.G.D.J., Pa-
ris, 2002; Patrcia JERNIMO, Direito Internacional Pblico: O regime internacio-
nal dos espaos, 2009, publicao online, disponvel na WWW: <URL: http://www.
fup.pt>, consultada em 14 dez. 2010; Jaime VALLE, A concluso dos tratados inter-
nacionais na Constituio timorense de 2002, in O Direito, IV, n. 139, 2007; Melissa
49
II Anotao
1 Este artigo define a relao do ordenamento jurdico timorense com o
direito internacional, distinguindo, como noutros ordenamentos jurdicos, di-
ferentes regimes de receo de direito internacional.
50
51
52
53
Artigo 10.
(Solidariedade)
1. A Repblica Democrtica de Timor-Leste solidria com a luta dos povos
pela libertao nacional.
2. A Repblica Democrtica de Timor-Leste concede asilo poltico, nos ter-
mos da lei, aos estrangeiros perseguidos em funo da sua luta pela libertao
nacional e social, defesa dos direitos humanos, democracia e paz.
Artigu 10.
(Solidariedade)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste iha solidariedade ho povu ida-
idak nia luta ba libertasaun nasionl.
2. Repblika Demokrtika Timr-Leste f azilu poltiku, tuir lei, ba
estranjeiru sira-neeb hasoru persegisaun tanba sira-nia luta ba liber-
tasaun nasionl no sosil, ba defeza ba direitus umanus, ba demokrasia
no ba paz.
I Referncias
1 Direito internacional: Conveno de Genebra relativa ao Estatuto do Refugiado,
de 28 de julho de 1951, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 20/2003,
de 17 de setembro; Protocolo de Nova Iorque, de 31 de janeiro de 1967, adicional
Conveno Relativa ao Estatuto dos Refugiados, concluda em Genebra em 28 de
julho de 1951.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 39.); Consti-
tuio da Repblica de Moambique (art. 20.).
3 Direito timorense: Lei n. 9/2003, de 15 de outubro (Imigrao e Asilo).
II Anotao
1 Depois de enunciar, no Prembulo, que esta a Constituio que culmina
um processo de libertao do povo timorense da colonizao e da ocupao
ilegal, depois de afirmar, no art. 8., os princpios e os fins por que se devem
orientar as relaes do Estado com os outros atores internacionais, a subli-
nhando o seu compromisso com o direito autodeterminao e independn-
cia dos povos, afirma-se aqui, no n. 1, a solidariedade com a luta de outros
povos pela libertao nacional.
54
7 A luta pela defesa dos direitos humanos acolhe todas as pessoas que so,
nos respetivos Estados, ativistas pela afirmao dos direitos humanos, tal
como estes so internacionalmente reconhecidos, entendimento a que Timor-
-Leste adere. A luta pela democracia estende a proteo do Estado a todas
as pessoas que, vivendo sob regimes autoritrios, lutam pela afirmao da
soberania popular, pela representao e participao dos cidados em proce-
dimentos de deciso poltica, pelo pluralismo partidrio.
8 Por ltimo, deve o Estado conceder asilo poltico queles que lutam pela
paz, devendo entender-se que a luta pela paz significa a defesa da soluo
pacfica dos conflitos, o desarmamento geral, () o estabelecimento de um
sistema de segurana coletiva, nos termos ao art. 8., n. 2. Sempre que esta
55
56
Artigo 11.
(Valorizao da resistncia)
1. A Repblica Democrtica de Timor-Leste reconhece e valoriza a resistn-
cia secular do Povo Maubere contra a dominao estrangeira e o contributo
de todos os que lutaram pela independncia nacional.
2. O Estado reconhece e valoriza a participao da Igreja Catlica no proces-
so de libertao nacional de Timor-Leste.
3. O Estado assegura proteo especial aos mutilados de guerra, rfos e
outros dependentes daqueles que dedicaram as suas vidas luta pela indepen-
dncia e soberania nacional e protege todos os que participaram na resistncia
contra a ocupao estrangeira, nos termos da lei.
4. A lei define os mecanismos para homenagear os heris nacionais.
Artigu 11.
(Valorizasaun ba rezistnsia)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste rekoese no f valr ba Povu
Maubere nia rezistnsia sekulr hasoru rai-seluk nia dominasaun no ba
sira hotu neeb luta ba independnsia nasionl nia kontribuisaun.
2. Estadu rekoese no f valr ba Igreja Katlika nia partisipasaun iha
prosesu ba Timr-Leste nia libertasaun nasionl.
3. Estadu asegura protesaun espesil ba ema mutiladu iha funu, no
ema neeb entrega nia vida ba funu tanba independnsia no soberania
nasionl nia oan-kiak no dependente sira seluk no proteje ema hotu
neeb partisipa iha rezistnsia hasoru okupasaun estranjeira, tuir lei.
4. Lei define mekanizmu atu f omenajen ba eroi nasionl sira.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 84.); Constitui-
o da Repblica da Guin-Bissau (art. 5.); Constituio da Repblica de Moambi-
que (arts. 15. e 16.).
2 Direito timorense: Lei n. 3/2006, de 12 de abril (Estatuto dos Combatentes da
Libertao Nacional); Lei n. 9/2009, de 29 de julho (Primeira Alterao da Lei n.
3/2006, de 12 de abril); Lei n. 2/2011, de 23 de maro (Segunda Alterao da Lei n.
3/2006, de 12 de abril); Resoluo do Governo n. 10/2008, de 4 de junho (Distino
com valor de penso superior a figuras proeminentes na Luta de Libertao e Inde-
pendncia de Timor-Leste); Resoluo do Governo n. 39/2010, de 29 de setembro
(Princpios Orientadores do Relacionamento dos Cidados e das Instituies de Se-
gurana de Timor-Leste com os Combatentes da Libertao Nacional).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Prembulo.
57
II Anotao
1 Tal como sobressai do Prembulo e se destaca na respetiva anotao, a
exaltao das aes heroicas dos fundadores e a legitimao da desordem re-
volucionria donde emergiu a nova ordem jurdico-constitucional pertencem
a uma tradio comum ao movimento constitucional moderno.
58
Artigo 12.
(O Estado e as confisses religiosas)
1. O Estado reconhece e respeita as diferentes confisses religiosas, as quais
so livres na sua organizao e no exerccio das atividades prprias, com ob-
servncia da Constituio e da lei.
2. O Estado promove a cooperao com as diferentes confisses religiosas,
que contribuem para o bem-estar do povo de Timor-Leste.
Artigu 12.
(Estadu no konfisaun relijioza sira)
1. Estadu rekoese no respeita konfisaun relijioza ida-idak, neeb sei
iha liberdade atu organiza-an no ezerse nia aktividade rasik, ho respei-
tu ba Konstituisaun no lei.
2. Estadu promove kooperasaun ho konfisaun relijioza oioin, neeb
kontribui ba Timr-Leste nia povu atu moris-diak.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 18.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 10., n.os 2 e 3);
Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 6., n. 2); Constituio da Repblica
da Indonsia (art. 1., n.os 2 e 3); Constituio da Repblica de Moambique (art. 12.,
n.os 3 e 4).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 16.; 45..
II Anotao
1 Este artigo deve ser interpretado em articulao com o art. 45., onde
explicitamente consagrado o princpio da separao entre as confisses reli-
giosas e o Estado. No n. 2 trata-se de proceder ao reconhecimento da autono-
mia e utilidade do estabelecimento de relaes de cooperao com as igrejas
e demais instituies religiosas, que cabe ao Estado positivamente promover
no interesse do bem-estar do povo de Timor-Leste.
59
60
Artigo 13.
(Lnguas oficiais e lnguas nacionais)
1. O ttum e o portugus so as lnguas oficiais da Repblica Democrtica de
Timor-Leste.
2. O ttum e as outras lnguas nacionais so valorizadas e desenvolvidas pelo
Estado.
Artigu 13.
(Lian ofisil no nasionl)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste nia lian ofisil maka tetun ho
portugs.
2. Estadu valoriza no dezenvolve tetun ho lian nasionl sira seluk.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 19.); Constitui-
o da Repblica Federativa do Brasil (art. 13.); Constituio da Repblica de Cabo
Verde (art. 9.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 10.); Constituio da
Repblica Portuguesa (art. 11., n. 3).
2 Direito timorense: Decreto do Governo n. 1/2004, de 14 de abril (O Padro Or-
togrfico da Lngua Ttum); Resoluo do Governo, aprovada no dia 2 de setembro de
2011 (Cria a Comisso Nacional para o Instituto Internacional da Lngua Portuguesa);
Resoluo do Parlamento Nacional n. 20/2011, de 7 de setembro (A Importncia da
Promoo e do Ensino nas Lnguas Oficiais para a Unidade e Coeso Nacionais e para
a Consolidao de uma Identidade Prpria e Original no Mundo).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 8., n. 3; 159..
II Anotao
1 O ttum uma das lnguas nacionais de Timor-Leste e pertence ao grupo
lingustico malaio-polinsio, sendo o veculo ancestral de comunicao en-
tre as populaes da maior parte do territrio, falantes de lnguas autctones
muito numerosas e diversas. Como lngua franca, cedo recebeu as atenes
dos missionrios jesutas, mas a adoo do ttum como lngua litrgica pela
Igreja Catlica s iria ocorrer em 1981, como reao e alternativa proibio
pela Indonsia do uso do portugus. uma lngua de tradio oral, pelo que
s no final do sculo passado surgiram as primeiras propostas de fixao de
uma norma ortogrfica.
61
62
63
Artigo 14.
(Smbolos nacionais)
1. Os smbolos nacionais da Repblica Democrtica de Timor-Leste so a
bandeira, o emblema e o hino nacional.
2. O emblema e o hino nacional so aprovados por lei.
Artigu 14.
(Smbolu nasionl)
1. Repblika Demokrtika Timr-Leste nia smbolu nasionl maka
bandeira, emblema no inu nasionl.
2. Lei maka aprova emblema no inu nasionl.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 18.); Constituio
da Repblica Federativa do Brasil (art. 13., 1.); Constituio da Repblica de Cabo
Verde (art. 8.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 22.); Constituio
da Repblica de Moambique (art. 13.); Constituio da Repblica Portuguesa (art.
11.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 14.).
2 Direito timorense: Lei n. 2/2007, de 18 de janeiro (Smbolos Nacionais); Resolu-
o do Parlamento Democrtico n. 10/2010, de 28 de abril (Smbolos Nacionais); De-
creto que aprova o Regulamento do Hastear da Bandeira Nacional em Dias Solenes,
aprovado em Conselho de Ministros no dia 22 de junho de 2011.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 15.; 95., n. 2, alnea c); 156., n.
1, alnea i); 166..
II Anotao
1 Os trs smbolos nacionais identificados pela Constituio so a bandei-
ra, o emblema e o hino nacional (n. 1), deferindo ao legislador a aprovao
e definio material do emblema e do hino (n. 2), sendo este ltimo objeto da
norma transitria que consta do art. 166., onde se adota, para ser executada
nas cerimnias oficiais, a melodia Ptria, Ptria, Timor-Leste a nossa na-
o, at aprovao da lei ordinria.
64
Artigo 15.
(Bandeira Nacional)
1. A Bandeira Nacional retangular e formada por dois tringulos issceles
de bases sobrepostas, sendo um tringulo preto com altura igual a um tero
do comprimento que se sobrepe ao amarelo, cuja altura igual a metade do
comprimento da bandeira. No centro do tringulo de cor preta fica colocada
uma estrela branca de cinco pontas, que simboliza a luz que guia. A estrela
branca apresenta uma das pontas virada para a extremidade superior esquerda
da bandeira. A parte restante da bandeira tem a cor vermelha.
2. As cores representam: Amarelo os rastos do colonialismo; Preto o obs-
curantismo que preciso vencer; Vermelho a luta pela libertao nacional;
Branco a paz.
Artigu 15.
(Bandeira nasionl)
1. Bandeira nasionl iha forma retangulr no iha nia laran iha tringulu
izseles rua ho sira-nia baze sobrepostu (6); tringulu ida, metan, ho
nia altura hanesan ho komprimentu neeb sobrepoen ba tringulu ida
seluk, kinur, nia datoluk ida; tringulu amarelu nia altura hanesan ho
bandeira nia komprimentu nia sorin-balu. Iha tringulu metan nia kla-
ran tau hela fitun mutin ida ho sanak lima, neeb simboliza naroman
be hatudu dalan. Fitun mutin nee nia sanak ida hatudu ba bandeira
nia rohan leten hosi liman-karuk. Bandeira nia parte sira seluk iha kr
mean.
2. Kr sira-nee reprezenta: Kinur kolonializmu nia ain-fatin; Me-
tan obskurantizmu neeb tenke halakon; Mean luta ba libertasaun
nasionl; Mutin paz.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 8., n. 2);
Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 22., n. 2); Constituio da Repbli-
ca de Moambique (art. 297.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom
e Prncipe (art. 14., n. 1).
2 Direito timorense: Lei n. 2/2007, de 18 de janeiro (Smbolos Nacionais); Resolu-
o do Parlamento Democrtico n. 10/2010, de 28 de abril (Smbolos Nacionais); De-
creto que aprova o Regulamento do Hastear da Bandeira Nacional em Dias Solenes,
aprovado em Conselho de Ministros no dia 22 de junho de 2011.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 14., n. 1; 156., n. 1, alnea i).
(6) Sobrepostu (adj) tula-malu hela; ida hela iha ida seluk nia leten.
65
II Anotao
1 A Constituio no se limita identificao material da bandeira, descre-
vendo as suas formas, composio e cores (n. 1). Cuida tambm da explica-
o dos smbolos e do significado das cores.
66
PARTE II
DIREITOS, DEVERES, LIBERDADES
E GARANTIAS FUNDAMENTAIS
TTULO I
PRINCPIOS GERAIS
Artigo 16.
(Universalidade e igualdade)
1. Todos os cidados so iguais perante a lei, gozam dos mesmos direitos e
esto sujeitos aos mesmos deveres.
2. Ningum pode ser discriminado com base na cor, raa, estado civil, sexo,
origem tnica, lngua, posio social ou situao econmica, convices pol-
ticas ou ideolgicas, religio, instruo ou condio fsica ou mental.
Artigu 16.
(Universalidade no igualdade)
1. Sidadaun hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, iha direitu hanesan no
iha devr hanesan.
2. Ema ida labele hetan diskriminasaun tanba nia kr, rasa, estadu sivl,
seksu, orijen tnika, lngua, pozisaun sosil ka situasaun ekonmika,
konviksaun poltika ka ideoljika, relijiaun, instrusaun ka kondisaun
fzika ka mentl.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 1., 2. e 7.);
PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacio-
nal n. 3/2003, de 22 de julho (arts. 2., n. 1, 3. e 26.); PIDESC, de 16 de dezembro de
1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro
(art. 2., n. 2); Conveno Internacional sobre a Proteo dos Direitos de Todos os
Trabalhadores Migrantes e dos Membros das suas Famlias, de 18 de dezembro de
1990, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 23/2003, de 19 de novem-
bro (art. 7.); CDC, de 20 de novembro de 1989, ratificada pela Resoluo do Parla-
mento Nacional n. 16/2003, de 17 de setembro (art. 2.); CIEDR, de 21 de dezembro
de 1965, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 10/2003, de 10 de se-
tembro; CEDM, de 18 de dezembro de 1979, ratificada pela Resoluo do Parlamento
Nacional n. 11/2003, de 17 de setembro.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Moambique (art. 35.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (arts. 12. e 13.).
3 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril,
e alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (arts. 52., n. 2, alnea e); 123.; 124.,
alneas h) e j); 135.; 139., alnea e)).
67
II Anotao
1 Este preceito agrega dois princpios gerais em matria de direitos fun-
damentais: o princpio da universalidade, segundo o qual todas as pessoas,
pelo simples facto de serem pessoas, so titulares de direitos e deveres, e o
princpio da igualdade, segundo o qual todas as pessoas so iguais perante a
lei, no podendo ser privilegiadas ou desfavorecidas, em funo de condies
subjetivas como a raa, o sexo ou a religio. A base constitucional de ambos
os princpios o respeito pela dignidade da pessoa humana, enunciado no art.
1., n. 1, da Constituio, que impe o reconhecimento do igual valor de to-
dos os seres humanos, independentemente da sua situao econmica, social,
cultural e poltica.
68
69
70
Artigo 17.
(Igualdade entre mulheres e homens)
A mulher e o homem tm os mesmos direitos e obrigaes em todos os dom-
nios da vida familiar, cultural, social, econmica e poltica.
Artigu 17.
(Igualdade entre feto ho mane)
Feto no mane iha direitu no obrigasaun hanesan iha vida familir, kul-
turl, sosil, ekonmika no poltika nia domniu hotu-hotu.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 16., n. 1); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho (arts. 3. e 23., n. 4); PIDESC, de 16 de dezembro de 1966,
ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro (arts.
3. e 7., alnea a)); CEDM, de 18 de dezembro de 1979, ratificada pela Resoluo do
Parlamento Nacional n. 11/2003, de 17 de setembro; Protocolo Opcional CEDM, de
6 de outubro de 1999, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 12/2003,
de 17 de setembro; Protocolo Adicional Conveno das Naes Unidas Contra o
Crime Organizado Transnacional, relativo Preveno, Represso e Punio do
Trfico de Pessoas, em Especial Mulheres e Crianas, de 15 de novembro de 2000,
ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 29/2009, de 9 de setembro.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 35., n. 3); Cons-
tituio da Repblica Federativa do Brasil (art. 5., I); Constituio da Repblica da
Guin-Bissau (art. 25.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 36.).
3 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e
alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (art. 154.); Lei n. 3/2004, de 14 de abril
(Partidos Polticos); Lei n. 6/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n.
6/2007, de 31 de maio, e da Lei n. 7/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Parla-
mento Nacional); Lei n. 3/2009, de 8 de julho (Lei das Lideranas Locais e sua Elei-
o); Lei n. 7/2010, de 7 de julho (Lei Contra a Violncia Domstica); DL n. 16/2008,
de 4 de junho (Orgnica da Secretaria de Estado da Promoo da Igualdade); Reso-
luo do Parlamento Nacional n. 16/2007, de 24 de outubro (Aprova a Criao do
Grupo das Mulheres Parlamentares Timorenses); Resoluo do Governo n. 11/2008,
de 19 de junho (Aprova a Constituio de Pontos Focais Para as Questes do Gnero);
Resoluo do Parlamento Nacional n. 12/2010, de 19 de maio (Relativa Preparao
de um Oramento que Tenha em Considerao a Igualdade de Gnero).
4 Doutrina: Susanne ALLDN, Post-Conflict Reconstruction and Womens Secu-
rity. Analyzing Political Outputs in East Timor, Ume Working Papers in Peace and
Conflict Studies, n. 1, 2007; Hilary CHARLESWORTH e Mary WOOD, Women
and Human Rights in the Rebuilding of East Timor, in Nordic Journal of Internatio-
nal Law, n. 71, 2002; Vanda NARCISO e Pedro HENRIQUES, As Mulheres e a Ter-
ra, uma Leitura da Situao em Timor-Leste, in Michael LEACH et al. (eds.), Com-
preender Timor-Leste, Dli, Timor-Leste Studies Association, 2010; Daniel Schroeter
SIMIO, Representando Corpo e Violncia. A Inveno da Violncia Domstica
71
em Timor-Leste, in Revista Brasileira de Cincias Sociais, vol. 21, n. 61, 2006; Ann
WIGGLESWORTH, Young Women and Gender Dimensions of Change in Timorese
Civil Society, in Michael LEACH et al. (eds.), Compreender Timor-Leste, Dli, Ti-
mor-Leste Studies Association, 2010.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 6., alnea j); 16.; 39., n. 3; 50.,
n. 1; 63..
II Anotao
1 Este preceito reitera e refora o princpio geral de igualdade enunciado
no art. 16., sublinhando deste modo a importncia atribuda pelo legisla-
dor constituinte promoo da igualdade de gnero em Timor-Leste, contra
prticas arreigadas de discriminao contra as mulheres. Essa importncia
confirmada pela incluso, entre os objetivos fundamentais do Estado, do
propsito de criar, promover e garantir a efetiva igualdade de oportunidades
entre a mulher e o homem (art. 6., alnea j)), bem como pela concretizao, ao
longo do texto constitucional, do princpio da igualdade de gnero em vrios
setores-chave da vida da comunidade a famlia (art. 39., n. 3), o trabalho
(art. 50., n. 1), a participao poltica (art. 63.). inequvoca a imposio
constitucional de atuao em prol da igualdade de gnero por parte dos pode-
res pblicos, designadamente do legislador, o que poder envolver medidas de
discriminao positiva em benefcio das mulheres. Nesse sentido, a Resoluo
do Parlamento Nacional n. 16/2007, de 24 de outubro, que aprovou a criao
do Grupo das Mulheres Parlamentares Timorenses, afirmou ser obrigao
do Estado proteger as mulheres contra qualquer tipo de discriminao, e o
Governo, na sua Resoluo n. 11/2008, de 19 de junho, que aprovou a Cons-
tituio de Pontos Focais para as Questes de Gnero, anunciou o desenvolvi-
mento de aes concertadas de promoo da igualdade e afirmao do papel
da mulher timorense na sociedade.
72
73
74
Artigo 18.
(Proteo da criana)
1. A criana tem direito a proteo especial por parte da famlia, da comuni-
dade e do Estado, particularmente contra todas as formas de abandono, dis-
criminao, violncia, opresso, abuso sexual e explorao.
2. A criana goza de todos os direitos que lhe so universalmente reconhe-
cidos, bem como de todos aqueles que estejam consagrados em convenes
internacionais regularmente ratificadas ou aprovadas pelo Estado.
3. Todas as crianas, nascidas dentro ou fora do matrimnio, gozam dos mes-
mos direitos e da mesma proteo social.
Artigu 18.
(Protesaun ba labarik)
1. Labarik iha direitu ba protesaun espesil hosi famlia, hosi komuni-
dade no hosi Estadu, liuliu hasoru abandonu, diskriminasaun, violn-
sia, opresaun, abuzu seksul no esplorasaun naran oin ida.
2. Labarik iha direitu hotu-hotu neeb rekoese tiha ona ba nia univer-
salmente (7), no ms direitu sira-neeb konsagra tiha ona iha konven-
saun internasionl be Estadu ratifika ka aprova tiha ona tuir nia lei.
3. Labarik hotu-hotu, moris hosi iha kazamentu nia laran ka lae, iha
direitu hanesan no iha protesaun sosil hanesan.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 25., n. 2);
PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacio-
nal n. 3/2003, de 22 de julho (art. 24.); PIDESC, 16 de dezembro de 1966, ratificado
pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro (arts. 10., n.
3, e 12., n. 2, alnea a)); CDC, de 20 de novembro de 1989, ratificada pela Resolu-
o do Parlamento Nacional n. 16/2003, de 17 de setembro; Protocolo Facultativo
Conveno sobre os Direitos da Criana Relativo Venda de Crianas, Prostituio
Infantil e Pornografia Infantil, de 25 de maio de 2000, ratificado pela Resoluo do
Parlamento Nacional n. 17/2003, de 17 de setembro; Protocolo Facultativo Conven-
o sobre os Direitos da Criana Relativo Participao de Crianas em Conflitos
Armados, de 25 de maio de 2000, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional
n. 18/2003, de 17 de setembro; Conveno n. 182 da Organizao Internacional do
Trabalho Relativa Interdio das Piores Formas de Trabalho das Crianas e Ao
Imediata com Vista sua Eliminao, de 17 de junho de 1999, ratificada pela Resolu-
o do Parlamento Nacional n. 9/2009, de 8 de abril; Conveno de Haia relativa
(7) Universalmente (adv) iha rai hotu-hotu; iha mundu; iha rai barak-liu; ema hotu-hotu ka
ema barak-liu.
75
II Anotao
1 A Constituio reconhece criana a qualidade de sujeito de direitos fun-
damentais, autonomizando o seu tratamento normativo daquele que dado
famlia (art. 39.), o que significa que a criana, apesar de depender do apoio e
da orientao dos progenitores e demais membros da famlia para o seu cabal
desenvolvimento, no deve ter-se por completamente submetida aos ditames
dos adultos que compem o agregado familiar. Os direitos e interesses da
criana so protegidos, antes de mais, pela famlia, mas tambm pode ser
necessrio proteg-los contra ela. Para alm disso, consoante a sua idade e
capacidade de discernimento, a criana ter o direito de participar e de ser
ouvida na tomada das decises que a afetem.
76
77
criana goza ainda, entre outros, do direito a ser registada aps o nascimento
e a ter um nome (art. 7. da CDC); do direito a adquirir uma nacionalidade
(art. 7. da CDC); do direito a no ser prejudicada, em virtude da situao ju-
rdica ou das convices de seus pais ou outros membros da sua famlia (art.
2., n. 2, da CDC); do direito a conhecer os seus pais e a ser educada por eles
(art. 7. da CDC); do direito de preservar a sua identidade, incluindo a nacio-
nalidade, o nome e as relaes familiares (art. 8., n. 1, da CDC); do direito
a no ser separada de seus pais contra a vontade destes, salvo por deciso da
autoridade estadual competente fundada na defesa dos seus interesses (art.
9., n. 1, da CDC); do direito de exprimir livremente a sua opinio sobre as
questes que lhe respeitem (art. 12., n. 1, da CDC); do direito educao;
do direito a procurar, receber e expandir informaes e ideias de toda a es-
pcie, por qualquer meio sua escolha (art. 13., n. 1, da CDC); do direito
liberdade de pensamento, de conscincia e de religio (art. 14., n. 1, CDC);
do direito liberdade de associao e liberdade de reunio pacfica (art.
15. da CDC); do direito proteo contra intromisses arbitrrias ou ilegais
na sua vida privada, na sua famlia, no seu domiclio ou correspondncia, e
contra ofensas ilegais sua honra e reputao (art. 16. da CDC); do direito a
beneficiar de servios mdicos e de um nvel de vida suficiente (arts. 24., n.
1, e 27., n. 1, da CDC); do direito ao repouso e aos tempos livres, incluindo
o direito de participar em jogos e atividades recreativas (art. 31., n. 1, da
CDC); do direito a ser protegida contra a explorao econmica ou a sujeio
a trabalhos perigosos ou capazes de comprometer a sua educao, prejudicar a
sua sade ou o seu desenvolvimento fsico, mental, espiritual, moral ou social
(art. 32., n. 1, da CDC); do direito a no ser compulsivamente incorporada
nas foras armadas do Estado (art. 38., n. 3, da CDC).
78
79
Artigo 19.
(Juventude)
1. O Estado promove e encoraja as iniciativas da juventude na consolidao da
unidade nacional, na reconstruo, na defesa e no desenvolvimento do pas.
2. O Estado promove, na medida das suas possibilidades, a educao, a sade
e a formao profissional dos jovens.
Artigu 19.
(Juventude)
1. Estadu promove no f korajen ba juventude nia inisiativa atu konso-
lida unidade nasionl, atu halo rekonstrusaun ba pas no atu defende
no dezenvolve pas.
2. Estadu promove, nuudar nia bele, joven sira-nia edukasaun, saude
no formasaun profisionl.
I Referncias
1 Direito internacional: PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Reso-
luo do Parlamento Nacional n. 3/2003, de 22 de julho (art. 10., n. 2, alnea b), e
n. 3); PIDESC, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento
Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro (art. 10., n. 3).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 75.); Consti-
tuio da Repblica Portuguesa (art. 70.).
3 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e
alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (arts. 20. e 178.); Lei n. 2/2004, de 18
de fevereiro (Eleio dos Chefes de Suco e dos Conselhos de Suco); Lei n. 3/2004,
de 14 de abril (Partidos Polticos); Lei n. 10/2008, de 17 de julho (Exerccio de Artes
Marciais); Lei n. 3/2009, de 8 de julho (Lideranas Comunitrias e Sua Eleio).
4 Doutrina: Augusto CACCIA-BAVA JUNIOR, Direitos Civis dos Jovens e a In-
segurana Urbana, in Estudos de Sociologia, n. 16, 2004; Maria ngela CARRAS-
CALO, Juventude, in Timor. Os Anos da Resistncia, Queluz, Mensagem, 2002.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 18.; 57.; 59..
II Anotao
1 A Constituio reconhece o importante contributo que a juventude pode
dar para a consolidao da unidade nacional e para a reconstruo, a defesa e
o desenvolvimento do pas, o que bem se compreende atento o papel, louvado
no texto preambular, que os jovens desempenharam na luta de resistncia. As
iniciativas da juventude movimentos associativos, campanhas cvicas, aes
humanitrias e organizao de eventos, por exemplo que contribuam para
os fins enunciados no n. 1 deste preceito devem, por isso, ser encorajadas e
promovidas pelo Estado, o que significa que os poderes pblicos no podem
80
81
Artigo 20.
(Terceira idade)
1. Todos os cidados de terceira idade tm direito a proteo especial por
parte do Estado.
2. A poltica de terceira idade engloba medidas de carter econmico, social
e cultural tendentes a proporcionar s pessoas idosas oportunidades de rea-
lizao pessoal atravs de uma participao digna e ativa na vida da comu-
nidade.
Artigu 20.
(Katuas no ferik)
1. Sidadaun katuas no ferik hotu-hotu iha direitu ba protesaun espesil
hosi Estadu.
2. Poltika ba katuas ho ferik sira sei hatama ms medida ho karater
ekonmika, sosil, no kulturl neeb bele f oportunidade ba sira atu
realiza-an ho partisipasaun digna no ativa iha komunidade.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 25.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 82.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 77.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 72.).
3 Direito timorense: DL n. 19/2008, de 19 de junho (Subsdio de Apoio aos Idosos
e Invlidos).
4 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2003, de 30 de junho
(Fiscalizao Abstrata Preventiva da Lei Parlamentar sobre Imigrao e Asilo).
5 Doutrina: Hillary CHARLESWORTH, The Constitution of East Timor, in In-
ternational Journal of Constitutional Law, vol. 1, n. 2, 2003, pp. 325-344; Patrcia
JERNIMO, Os Direitos Fundamentais na Jurisprudncia Constitucional do Tribu-
nal de Recurso, disponvel na WWW: <URL:http://www.fup.pt/old/crup-fup/Biblio-
teca_Virtual.php.>, consultada em 22 nov. 2010.
6 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 16.; 56.; 57.; 58..
II Anotao
1 de realar, antes de mais, a originalidade da localizao sistemtica
desta disposio, integrada nos princpios gerais dos direitos, deveres, liber-
dades e garantias fundamentais, a par de outros preceitos que visam aplicar
o princpio da igualdade (previsto no art. 16.) a grupos de pessoas partida
mais fragilizadas ou que mais frequentemente, por razes histricas, foram
objeto de tratamento discriminatrio, como sejam as mulheres, as crianas, os
jovens e os cidados portadores de deficincia.
82
83
Artigo 21.
(Cidado portador de deficincia)
1. O cidado portador de deficincia goza dos mesmos direitos e est sujeito
aos mesmos deveres dos demais cidados, com ressalva do exerccio ou do
cumprimento daqueles para os quais se encontre impossibilitado em razo da
deficincia.
2. O Estado, dentro das suas possibilidades, promove a proteo aos cidados
portadores de deficincia, nos termos da lei.
Artigu 21.
(Sidadaun ho defisinsia)
1. Sidadaun ho defisinsia iha direitu no obrigasaun hanesan ho sida-
daun sira seluk, sein prejuizu ba (8) direitu ka obrigasaun sira-neeb
sira labele ezerse ka kumpre tanba sira-nia defisinsia.
2. Estadu, nuudar nia bele, promove protesaun ba sidadaun sira-neeb
iha defisinsia, tuir lei.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 25.); Conveno
sobre os Direitos da Pessoa com Deficincia e Protocolo Adicional, de 30 de julho de
2009 (ainda no ratificados por Timor-Leste).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 83.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 76.); Constituio da Repblica de Moambi-
que (art. 37.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 71.).
3 Direito timorense: Lei n. 14/2008, de 29 de outubro (Lei de Bases da Educao);
DL n. 19/2008, de 19 de junho (Subsdio de Apoio aos Idosos e Invlidos).
4 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2003, de 30 de junho
(Fiscalizao Abstrata Preventiva da Lei Parlamentar sobre Imigrao e Asilo).
5 Doutrina: Hillary CHARLESWORTH, The Constitution of East Timor, in In-
ternational Journal of Constitutional Law, vol. 1, n. 2, 2003, pp. 325-344; Patrcia
JERNIMO, Os Direitos Fundamentais na Jurisprudncia Constitucional do Tribu-
nal de Recurso, disponvel na WWW: <URL:http://www.fup.pt/old/crup-fup/Biblio-
teca_Virtual.php.>, consultada em 22 nov. 2010.
6 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 16..
(8) Sein prejuizu ba La taka-dalan ba. sein prejuizu ba direitu ka obrigasaun sira-neeb
sira labele ezerse ka kumpre tanba sira-nia defisinsia = maib nee la taka-dalan ba sira atu
labele ezerse direitu neeb sira labele ezerse tanba sira-nia defisinsia ka ba sira atu la kumpre
obrigasaun neeb sira labele kumpre tanba sira-nia defisinsia.
84
II Anotao
1 A localizao sistemtica deste preceito similar da Constituio da
Repblica de Moambique, que tambm integra nos princpios gerais dos di-
reitos, deveres e liberdades fundamentais a proteo dos cidados portadores
de deficincia. Est mais uma vez aqui em causa a concretizao do princpio
da igualdade (previsto no art. 16.) relativamente a pessoas que se encontram
numa posio de partida mais frgil, neste caso, os cidados portadores de de-
ficincia. Visa-se, atravs do preceito, garantir que estes cidados gozam dos
mesmos direitos e esto sujeitos aos mesmos deveres que os restantes cida-
dos, excetuando o exerccio dos direitos ou o cumprimento dos deveres para
os quais se encontrem impossibilitados em razo da deficincia. Tal significa
que estes cidados no podem ser privados dos direitos para cujo exerccio
no se encontrem incapacitados.
4 O n. 2 desta disposio visa, por outro lado, que o Estado tome medidas
positivas no sentido de promover a proteo dos cidados portadores de defi-
cincia. Tal implica que este legisle no sentido de realizar o dever de proteo
constitucionalmente imposto, podendo tambm aqui justificar-se medidas de
discriminao positiva no sentido de promover a proteo destes cidados.
o caso do DL n. 19/2008, de 19 de junho, que instituiu um subsdio de apoio
para a garantia da subsistncia dos cidados invlidos, residentes em Timor-
-Leste, desde que preenchidos os pressupostos previstos no art. 6. desse mes-
mo DL.
85
86
Artigo 22.
(Timorenses no estrangeiro)
Os cidados timorenses que se encontrem ou residam no estrangeiro gozam
da proteo do Estado para o exerccio dos direitos e esto sujeitos aos deve-
res que no sejam incompatveis com a ausncia do pas.
Artigu 22.
(Sidadaun timr iha estranjeiru)
Sidadaun timr neeb b iha estranjeiru ka tuur iha estranjeiru iha
direitu atu hetan Estadu nia protesaun atu ezerse direitu no iha obriga-
saun atu kumpre obrigasaun neeb las inkompativel ho nia auznsia
hosi pas.
I Referncias
1 Direito internacional: CVRD, de 18 de abril de 1961, ratificada pela Resoluo do
Parlamento Nacional n. 24/2003, de 19 de novembro; CVRC, de 24 de abril de 1963,
ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 24/2003, de 19 de novembro;
Conveno Internacional sobre a Proteo dos Direitos de Todos os Trabalhadores
Migrantes e dos Membros das suas Famlias, de 18 de dezembro de 1990, ratificada
pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 23/2003, de 19 de novembro.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 22., n. 2); Cons-
tituio da Repblica de Cabo Verde (art. 23., n. 2); Constituio da Repblica Por-
tuguesa (art. 14.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 16.).
3 Direito timorense: Lei n. 9/2002, de 5 de novembro (Lei da Nacionalidade);
Lei n. 6/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n. 6/2007, de 31 de maio, e
da Lei n. 7/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Parlamento Nacional); Lei n.
7/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n. 5/2007, de 28 de maro, e da
Lei n. 8/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Presidente da Repblica); DL n.
1/2004, de 4 de fevereiro (Regulamento da Lei da Nacionalidade); DL n. 4/2008, de 5
de maro (Estrutura Orgnica do Ministrio dos Negcios Estrangeiros).
4 Doutrina: Patrcia JERNIMO, O Direito timorense da Nacionalidade, in AA.
VV., Atas das Jornadas Comemorativas da Concluso do Primeiro Curso de Direito
da Universidade Nacional Timor Lorosae de 11 de junho de 2010, Dli, FUP, 2010.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 3.; 6., alnea b); 16.; 44., n. 2;
66., n. 1; 115., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 A cidadania um status pessoal, que acompanha o indivduo onde quer
que ele se encontre, pelo que a proteo constitucional dos direitos e liberda-
des fundamentais dos cidados no pode depender, em sede de princpio, da
sua presena em territrio timorense. Este preceito assume isto mesmo, ao
87
88
89
Artigo 23.
(Interpretao dos direitos fundamentais)
Os direitos fundamentais consagrados na Constituio no excluem quais-
quer outros constantes da lei e devem ser interpretados em consonncia com
a Declarao Universal dos Direitos Humanos.
Artigu 23.
(Interpretasaun ba direitu fundamentl)
Direitu fundamentl neeb Konstituisaun konsagra la taka-dalan ba
direitu sira seluk neeb hakerek hela iha lei no tenke interpreta tuir
Deklarasaun Universl ba Direitus Umanus.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 26.); Constitui-
o da Repblica da Guin-Bissau (art. 29.); Constituio da Repblica de Moambi-
que (arts. 42. e 43.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 16.); Constituio
da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 18.).
3 Doutrina: Jos Carlos Vieira de ANDRADE, A Declarao Universal dos Di-
reitos do Homem, in Polis, II, Lisboa, Verbo, 1984; Jorge BACELAR GOUVEIA,
A Declarao Universal dos Direitos do Homem e a Constituio Portuguesa, in
AA.VV., Ab Vno Ad Omnes. 75 Anos da Coimbra Editora, Coimbra, Coimbra Edi-
tora, 1998; Jorge MIRANDA, A Declarao Universal dos Direitos do Homem, in
AA.VV., Estudos sobre a Constituio, I, Lisboa, Petrony, 1977.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 1., n. 1; 8., n. 1; 9.; 10., n. 2;
16.; 24.; 147., n. 2.
II Anotao
1 Este preceito reflete uma conceo aberta dos direitos fundamentais re-
conhecidos pela ordem jurdica timorense, admitindo expressamente a exis-
tncia de direitos fundamentais fora do texto constitucional. Isto significa
que, entre os direitos subjetivos consagrados na lei (leis ou decretos-lei) de
contedo anlogo aos direitos fundamentais inscritos na Constituio, alguns
merecero o estatuto de direitos fundamentais, por assumirem, no quadro da
tutela jurdica da dignidade da pessoa humana, uma relevncia prxima da
dos direitos inscritos na Constituio. Quer se trate de direitos, liberdades
e garantias ou direitos econmicos, sociais e culturais devem ser equipa-
rados a direitos fundamentais expressos na Constituio, como por exemplo,
o direito de mudar de nacionalidade (art. 2., n. 1, da Lei n. 9/2002, de 5 de
novembro (Lei da Nacionalidade)), o direito ao reagrupamento familiar (art.
90
91
92
Artigo 24.
(Leis restritivas)
1. A restrio dos direitos, liberdades e garantias s pode fazer-se por lei, para
salvaguardar outros direitos ou interesses constitucionalmente protegidos e
nos casos expressamente previstos na Constituio.
2. As leis restritivas dos direitos, liberdades e garantias tm, necessariamen-
te, carter geral e abstrato, no podem diminuir a extenso e o alcance do
contedo essencial dos dispositivos constitucionais e no podem ter efeito
retroativo.
Artigu 24.
(Lei restritiva)
1. Limitasaun ba direitu, liberdade no garantia sei halo deit ho lei, atu
defende direitu ka interese seluk neeb Konstituisaun proteje no iha
situasaun neeb hakerek kedas ona iha Konstituisaun.
2. Lei neeb limita direitu, liberdade no garantia tenke iha duni ka-
rater jerl no abstratu, labele hamenus dispozitivu konstitusionl ida-
idak nia kontedu esensil nia estensaun no alkanse no labele iha efei-
tu retroativu.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 29., n. 2);
PIDESC, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacio-
nal n. 8/2003, de 3 de setembro (art. 4.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 17., n.os 2, 4
e 5); Constituio da Repblica de Moambique (art. 56.); Constituio da Repblica
Portuguesa (art. 18.).
3 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2003, de 30 de junho
(Fiscalizao Preventiva de Constitucionalidade); Acrdo do Tribunal de Recurso
n. 03/2003, de 30 de abril de 2007 (Fiscalizao Abstrata Sucessiva de Constitucio-
nalidade), publicado no Jornal da Repblica, Srie I, n. 11, de 18 de maio de 2007;
Acrdo do Tribunal de Recurso n. 01/2005, de 9 de maio (Fiscalizao Preventiva
de Constitucionalidade).
4 Doutrina: Jorge BACELAR GOUVEIA, Regulao e Limites dos Direitos
Fundamentais, in Jorge BACELAR GOUVEIA (dir.), Dicionrio Jurdico da Ad-
ministrao Pblica, 2. suplemento, Lisboa, 2001; Patrcia JERNIMO, Os Direitos
Fundamentais na Jurisprudncia Constitucional do Tribunal de Recurso, disponvel
na WWW: <URL:http://www.fup.pt/old/crup-fup/Biblioteca_Virtual.php.>, consulta-
da em 22 nov. 2010; Jorge MIRANDA, Manual de Direito Constitucional, Tomo IV
Direitos Fundamentais, 3.a ed., Coimbra, Coimbra Editora, 2000.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 25.; 28., n. 1; 29. a 49.; 95.,
n. 2, alnea e); 156., n. 1, alnea b).
93
II Anotao
1 Os direitos, liberdades e garantias beneficiam de uma proteo constitu-
cional reforada, o que resulta da conjugao do disposto no presente artigo
com as disposies dos arts. 95., n. 2, alnea e) (competncia legislativa ex-
clusiva do Parlamento Nacional), 156., n. 1, alnea b) (limites materiais de
reviso constitucional), 25. (suspenso em caso de declarao de estado de
stio ou de emergncia) e 28., n. 1 (direito de resistncia). A superioridade
normativa dos direitos, liberdades e garantias no impede que estes sofram
restries o que aqui expressamente admitido , mas exige que as even-
tuais medidas restritivas que sobre eles versem preencham um conjunto de
severos requisitos cumulativos, sob pena de inconstitucionalidade. O legisla-
dor constituinte quis, muito claramente, manter dentro de apertados limites
a admissibilidade de leis restritivas de direitos, liberdades e garantias, pelo
que todas as intervenes legislativas passveis de serem qualificadas como
restries legais devem ser sujeitas a um controlo de constitucionalidade es-
pecialmente intenso e rigoroso.
94
95
96
(art. 33., n. 2), direito de assistncia por defensor (art. 34., n. 2), inviolabili-
dade do domiclio (art. 37., n. 1), proteo de dados pessoais (art. 38., n. 2),
liberdade de contrair casamento (art. 39., n. 3), direito de manifestao (art.
42., n. 2), liberdade de associao (art. 43., n. 1), objeo de conscincia
(art. 45., n. 3), constituio e organizao dos partidos polticos (art. 46.,
n. 3) e direito greve (art. 51., n. 1). H ainda casos em que a autorizao de
restrio pode depreender-se da leitura conjugada de vrios preceitos consti-
tucionais, como se verifica, nomeadamente, com a possibilidade de restringir
o direito de votar e de ser eleito, previsto no art. 47., n. 1, por articulao com
as normas que fixam requisitos de elegibilidade para o cargo de Presidente da
Repblica (art. 75., n. 1) ou que remetem para a lei a definio das condies
de elegibilidade para o Parlamento Nacional (art. 93., n. 3).
97
Artigo 25.
(Estado de exceo)
1. A suspenso do exerccio dos direitos, liberdades e garantias fundamentais
s pode ter lugar declarado o estado de stio ou o estado de emergncia nos
termos previstos na Constituio.
2. O estado de stio ou o estado de emergncia s podem ser declarados em
caso de agresso efetiva ou iminente por foras estrangeiras, de grave pertur-
bao ou ameaa de perturbao sria da ordem constitucional democrtica
ou de calamidade pblica.
3. A declarao do estado de stio ou do estado de emergncia fundamenta-
da, com especificao dos direitos, liberdades e garantias cujo exerccio fica
suspenso.
4. A suspenso no pode prolongar-se por mais de trinta dias, sem impedi-
mento de eventual renovao fundamentada por iguais perodos de tempo,
quando absolutamente necessrio.
5. A declarao do estado de stio em caso algum pode afetar os direitos
vida, integridade fsica, cidadania e no retroatividade da lei penal, o direito
defesa em processo criminal, a liberdade de conscincia e de religio, o
direito a no ser sujeito a tortura, escravatura ou servido, o direito a no ser
sujeito a tratamento ou punio cruel, desumano ou degradante e a garantia
de no discriminao.
6. As autoridades esto obrigadas a restabelecer a normalidade constitucional
no mais curto espao de tempo.
Artigu 25.
(Estadu exesaun)
1. Suspensaun ba direitu, liberdade no garantia fundamentl nia ezer-
ssiu bele iha deit kuandu deklara tiha ona estadu de-stiu ka estadu
de-emerjnsia nuudar Konstituisaun prevee.
2. Kuandu iha forsa estranjeira nia agresaun efetiva ka iminente, per-
turbasaun makaas ka ameasa atu iha perturbasaun makaas ba orden
konstitusionl demokrtika ka kalamidade pblika maka bele deklara
estadu de-stiu ka estadu de-emerjnsia.
3. Deklarasaun ba estadu de-stiu ka estadu de-emerjnsia tenke ha-
tudu nia fundamentu, ho ms direitu, liberdade no garantia ida-idak
neeb atu suspende.
4. Suspensaun labele naruk liu loron tolunulu nia laran, maib bele
renova fali durante tempu hanesan, kuandu presiza tebe-tebes duni.
98
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 58.); Constitui-
o da Repblica Portuguesa (art. 19.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2008, de 11 de fevereiro (Autoriza o Presidente da
Repblica a declarar o Estado de Stio); Lei n. 2/2008, de 13 de fevereiro (Autoriza
o Presidente da Repblica a renovar a declarao do Estado de Stio); Lei n. 3/2008,
de 22 de fevereiro (Regime do Estado de Stio e de Emergncia); Lei n. 4/2008, de 22
de fevereiro (Autoriza o Presidente da Repblica a renovar a declarao do Estado de
Stio); Lei n. 5/2008, de 20 de maro (Autoriza o Presidente da Repblica a renovar a
declarao do Estado de Stio); Lei n. 2/2010, de 21 de abril (Lei de Segurana Nacio-
nal); Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de outubro de 2009; DL n.
7/2004, de 5 de maio (Orgnica das Falintil-Foras de Defesa de Timor-Leste (Falintil-
-FDTL)); DL n. 15/2006, de 8 de novembro (Estatuto Orgnico das Falintil-FDTL);
Resoluo do Governo n. 3/2008, de 17 de fevereiro (Executa as operaes de segu-
rana durante a declarao do Estado de Stio e de Emergncia); Decreto Presidencial
n. 43/2008, de 11 de fevereiro (Declarao de Estado de Stio); Decreto Presidencial
n. 44/2008, de 13 de fevereiro (Renovao do Estado de Stio), Decreto Presidencial
n. 45/2008, de 22 de fevereiro (Renovao do Estado de Stio); Decreto Presidencial
n. 48/2008, de 20 de maro (Renovao do Estado de Stio nos distritos de Aileu,
Emera, Bobonaro, Covalima, Ainaro, Liqui e Manufahi); Decreto Presidencial n.
49/2008, de 22 de abril (Renovao do Estado de Stio no distrito de Ermera); Decreto
Presidencial n. 52/2008, de 14 de maio (Revogao do Estado de Stio em Ermera).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 83.; 85., alnea g); 95., n. 2, al-
nea n), e n. 3, alnea j); 100., n. 1; 102., n. 3, alnea g); 115., n. 2, alnea c); 157..
II Anotao
1 A Constituio no admite que a possibilidade de, face a circunstncias
excecionais, se derrogar parcialmente a sua vigncia acontea margem da
prpria Constituio. Pelo contrrio, trata de tipificar as circunstncias em
que admitida, estabelecer a respetiva tramitao pela definio da com-
petncia dos diferentes rgos de soberania e, estritamente, definir os seus
limites.
99
100
101
cia. Assim, em ambos, em caso algum pode afetar o direito vida (art. 29.), o
direito integridade fsica (art. 30.), o direito cidadania (art. 3.), o direito
no retroatividade da lei penal (art. 31.), o direito defesa em processo crimi-
nal (art. 34.), a liberdade de conscincia e de religio (art. 45.), o direito a no
ser sujeito a tortura (art. 34.), escravatura ou servido (art. 30.), o direito a
no ser sujeito a tratamento ou punio cruel, desumano ou degradante (arts.
32. e 34.) e a garantia de no discriminao (art. 16.).
Outras consequncias da declarao de estado de exceo constitucional,
previstas na Constituio, so: um regime especial de substituio do Pre-
sidente (art. 83.), a impossibilidade de dissoluo do Parlamento Nacional
(art. 100.), bem como a proibio de reviso constitucional (art. 157.). Pre-
tende-se, nestes casos, garantir que os estados de exceo constitucional no
resultem em alteraes duradouras na legitimao democrtica dos rgos de
soberania, eleitos por sufrgio universal e direto, ou no equilbrio constitu-
cional de poderes.
102
103
104
Artigo 26.
(Acesso aos tribunais)
1. A todos assegurado o acesso aos tribunais para defesa dos seus direitos e
interesses legalmente protegidos.
2. A justia no pode ser denegada por insuficincia de meios econmicos.
Artigu 26.
(Asesu ba tribunl)
1. Ema hotu iha direitu atu b tribunl hodi defende nia direitu no in-
terese neeb lei proteje.
2. Labele nega justisa tanba laiha meiu ekonmiku.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 8. e 10.);
PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacio-
nal n. 3/2003, de 22 de julho (art. 14.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 29., n. 1); Cons-
tituio da Repblica de Cabo Verde (art. 22., n.os 1, 3 e 4); Constituio da Repblica
da Guin-Bissau (art. 32.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 62.);
Constituio da Repblica Portuguesa (art. 20.); Constituio da Repblica Demo-
crtica de So Tom e Prncipe (art. 20.).
3 Direito timorense: DL n. 12/2008, de 30 de abril (Estatuto Orgnico do Minis-
trio da Justia) art. 16.; DL n. 38/2008, de 29 de outubro (Estatuto da Defensoria
Pblica).
4 Doutrina: Isabel Celeste M. FONSECA, Processo Temporalmente Justo e Urgn-
cia, Coimbra, 2009; ID, A propsito do direito prolao de sentena em prazo razo-
vel: a ausncia de posio do Tribunal Constitucional, in Revista de Direito Pblico,
Lisboa, n. 2, 2009; Paulo GALLIEZ, A Defensoria Pblica O Estado e a Cidada-
nia, Porto Alegre, Lumen Juris, 3.a ed., 2006; Cinthia ROBERT, Direitos Humanos,
acesso justia: Um olhar da defensoria pblica, Rio de Janeiro, Forense, 2000.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 118. e ss.; 135..
II Anotao
1 A norma que acolhe o direito de acesso aos tribunais tem um mbito rico,
devendo aceitar-se que ele inclui diversos direitos fundamentais, tais como,
por exemplo, o direito de acesso ao prprio Direito, o direito de acesso a
verdadeiros tribunais, o direito justia efetiva e o direito ao processo equi-
tativo. Importa, pois, conhecer cada uma destas dimenses garantsticas que
este normativo encerra. certo que, para alcanar certos objetivos, possvel
aceitar que o legislador ordinrio limite, pontual e criteriosamente, algumas
das garantias nsitas no direito de acesso aos tribunais. De qualquer modo,
105
106
107
Artigo 27.
(Provedor de Direitos Humanos e Justia)
1. O Provedor de Direitos Humanos e Justia um rgo independente que
tem por funo apreciar e procurar satisfazer as queixas dos cidados contra
os poderes pblicos, podendo verificar a conformidade dos atos com a lei,
bem como prevenir e iniciar todo o processo para a reparao das injustias.
2. Os cidados podem apresentar queixas por aes ou omisses dos poderes
pblicos ao Provedor de Direitos Humanos e Justia, que as apreciar, sem
poder decisrio, dirigindo aos rgos competentes as recomendaes neces-
srias.
3. O Provedor de Direitos Humanos e Justia eleito pelo Parlamento Nacio-
nal, por maioria absoluta dos Deputados, para um mandato de quatro anos.
4. A atividade do Provedor de Direitos Humanos e Justia independente dos
meios graciosos e contenciosos previstos na Constituio e nas leis.
5. Os rgos e os agentes da administrao tm o dever de colaborao com o
Provedor de Direitos Humanos e Justia.
Artigu 27.
(Provedr ba Direitus Umanus no Justisa)
1. Provedr ba Direitus Umanus no Justisa rgaun independente ida-
neeb iha funsaun atu apresia (9) no buka-dalan atu atende sidadaun
sira-nia keixa hasoru podr pbliku, bele haree atu ida-idak lao tuir lei
ka lae, prevene injustisa no halao prosesu atu hadia injustisa.
2. Sidadaun sira bele aprezenta keixa ba Provedr ba Direitus Umanus
no Justisa hasoru podr pbliku nia asaun ka omisaun, no Provedr ba
Direitus Umanus no Justisa sei haree keixa nee, no hatoo rekomen-
dasaun nesesriu ba rgaun kompetente, maib nia labele f desizaun
kona-ba keixa nee.
3. Parlamentu, ho deputadu sira-nia maioria absoluta, maka hili Pro-
vedr ba Direitus Umanus no Justisa, ba mandatu neeb sei moris
durante tinan haat.
4. Provedr ba Direitus Umanus no Justisa nia atividade la presiza lao
tuir meiu grasiozu no kontensiozu neeb Konstituisaun no lei prevee.
5. Administrasaun nia rgaun no ajente sira tenke kolabora ho Prove-
dr ba Direitus Umanus no Justisa.
108
I Referncias
1 Direito internacional: Resoluo da Assembleia Geral das Naes Unidas n.
48/134, de 20 de dezembro de 1993 (Princpios de Paris sobre o Estatuto das Institui-
es Nacionais de Promoo e Proteo dos Direitos Humanos).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 192.); Consti-
tuio da Repblica de Moambique (arts. 256. a 261.); Constituio da Repblica
Portuguesa (art. 23.); Constituio do Reino da Sucia Instrumento de Governo
(art. 6. do captulo 12).
3 Direito timorense: Lei n. 7/2004, de 5 de maio (Estatuto do Provedor de Direitos
Humanos e Justia); Lei n. 8/2009, de 15 de julho (Lei sobre a Comisso Anticorrup-
o); Diploma Ministerial n. 31/2009, de 17 de abril (Estrutura Orgnica da Direo
Nacional dos Direitos Humanos e de Cidadania).
4 Doutrina: Hilary CHARLESWORTH, The Constitution of East Timor, in In-
ternational Journal of Constitutional Law, vol. 2, 2003; Linda C. REIF, The Om-
budsman, Good Governance and the International Human Rights System, Leiden,
Martinus Nijhoff Publishers, 2004; Catarina Sampaio VENTURA, Direitos Huma-
nos e Ombudsman. Paradigma para uma Instituio Secular, Lisboa, Provedoria de
Justia, 2007.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 48.; 150., alnea f); e 151..
II Anotao
1 Em linha com os Princpios de Paris sobre o Estatuto das Instituies
Nacionais de Promoo e Proteo dos Direitos Humanos (Resoluo da As-
sembleia Geral das Naes Unidas n. 48/134) e com o modelo escandinavo
do Ombudsman, difundido um pouco por todo o mundo nas dcadas que se
seguiram ao fim da segunda grande guerra, este preceito institui a figura
do Provedor de Direitos Humanos e Justia, um rgo independente, cuja
principal funo consiste em defender os cidados contra a atuao ilegtima
dos poderes pblicos. O Provedor eleito pelo Parlamento Nacional, para um
mandato de quatro anos que a lei permite renovar uma nica vez (art. 19., n.
1, da Lei n. 7/2004, de 26 de maio, que aprovou os Estatutos do Provedor).
Segundo os Estatutos, o Provedor responde perante o Parlamento pelas infra-
es cometidas no desempenho do cargo e pode ser substitudo por deciso
de uma maioria de dois teros dos Deputados em efetividade de funes, com
fundamento, por exemplo, na sua incompetncia e na prtica de atos contr-
rios aos termos do seu juramento (arts. 18., n. 3, e 21., n. 1, alneas c) e e)); o
Parlamento pode pedir Procuradoria-Geral da Repblica que promova uma
investigao sobre os atos ou omisses do Provedor (art. 33., n. 2). Todos os
anos, o Provedor deve apresentar ao Parlamento um relatrio detalhado sobre
as suas atividades e iniciativas (arts. 34., n. 1, e 46., n. 1, dos Estatutos).
109
110
111
112
113
Artigo 28.
(Direito de resistncia e de legtima defesa)
1. Todos os cidados tm o direito de no acatar e de resistir s ordens ilegais
ou que ofendam os seus direitos, liberdades e garantias fundamentais.
2. A todos garantido o direito de legtima defesa, nos termos da lei.
Artigu 28.
(Direitu ba rezistnsia no defeza lejtima)
1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu la tuir no reziste hasoru orden
ilegl ka neeb ofende sira-nia direitu, liberdade no garantia funda-
mentl.
2. Ema hotu iha direitu ba defeza lejtima, tuir lei.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 2. e 9.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 19.); Consti-
tuio da Repblica de Moambique (art. 80.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 21.).
3 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e
alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (art. 44.); Lei n. 8/2004, de 16 de junho,
com a redao da Lei n. 5/2009, de 15 de julho (Estatuto da Funo Pblica) art.
78..
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 16. e ss.
II Anotao
1 O regime constitucional de proteo dos direitos fundamentais abrange a
autotutela atravs das figuras do Direito de Resistncia e Legtima Defesa.
114
115
TTULO II
DIREITOS, LIBERDADES E GARANTIAS PESSOAIS
Artigo 29.
(Direito vida)
1. A vida humana inviolvel.
2. O Estado reconhece e garante o direito vida.
3. Na Repblica Democrtica de Timor-Leste no h pena de morte.
Artigu 29.
(Direitu atu moris)
1. Labele viola ema nia vida.
2. Estadu rekoese no garante direitu atu moris.
3. Iha Repblika Demokrtika Timr-Leste laiha pena morte.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 3.); PIDCP, de 16
de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 3/2003,
de 22 de julho (art. 6.); Segundo Protocolo Adicional ao PIDCP com vista Abolio
da Pena de Morte, de 15 de dezembro de 1989, ratificado pela Resoluo n. 13/2003
do Parlamento Nacional, de 17 de setembro.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 28.); Cons-
tituio da Repblica de Moambique (art. 40.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 24.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art.
22.).
3 Direito timorense: Cdigo Civil, aprovado pela Lei n. 10/2011, de 14 de setem-
bro; Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e alterado pela Lei n.
6/2009, de 15 de julho.
4 Doutrina: Jorge BACELAR GOUVEIA, A Primeira Constituio de Timor-
-Leste, in Estudos de Direito Pblico de Lngua Portuguesa, Coimbra, Almedina,
2004, p. 315; Sarah JOSEPH, Jenny SCHULTZ, Melissa CASTAN, The International
Covenant on Civil and Political Rights, Cases, Materials, and Commentary, Second
Edition, Oxford, Oxford University Press, 2004, pp. 154 e ss.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 25., n. 5; 35., n. 3; 37., n. 3;
61., n. 1.
II Anotao
1 O direito vida o primeiro direito fundamental afirmado na Constitui-
o, o que se justifica pelo facto de este direito ser condio de todos os outros
direitos. O reconhecimento de que a vida humana inviolvel determina que
o Estado, em toda a sua atuao, tenha o dever de no atentar contra a vida
dos seus cidados, de estrangeiros e de aptridas. Segundo a interpretao do
116
117
118
Artigo 30.
(Direito liberdade, segurana e integridade pessoal)
1. Todos tm direito liberdade, segurana e integridade pessoal.
2. Ningum pode ser detido ou preso seno nos termos expressamente pre-
vistos na lei vigente, devendo sempre a deteno ou a priso ser submetida
apreciao do juiz competente no prazo legal.
3. Todo o indivduo privado de liberdade deve ser imediatamente informado,
de forma clara e precisa, das razes da sua deteno ou priso, bem como dos
seus direitos, e autorizado a contactar advogado, diretamente ou por interm-
dio de pessoa de sua famlia ou de sua confiana.
4. Ningum pode ser sujeito a tortura e a tratamentos cruis, desumanos ou
degradantes.
Artigu 30.
(Direitu ba liberdade, seguransa no integridade pesol)
1. Ema hotu iha direitu ba liberdade, seguransa no integridade pesol.
2. Ema ida labele hetan detensaun ka prizaun, salvu nuudar hakerek
hela espresamente iha lei neeb moris daudaun, no iha prazu legl
tenke hatama detensaun no prizaun nee ba juz atu apresia.
3. Tenke f-hatene kedas, moos no loos, ba ema neeb lakon tiha nia
liberdade tanbas maka nia hetan detensaun ka prizaun no ms no nia
direitu, no tenke husik nia kontakta advogadu, nia rasik ka hodi ema
ruma hosi nia famlia ka ema neeb nia konfia.
4. Ema ida labele hetan tortura no tratamentu krul, dezumanu ka de-
gradante.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 1., 2., 5., 7.
9. e 11.); PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parla-
mento Nacional n. 3/2003, de 22 de julho (arts. 2., 5., 7., 9., 14.); CCT, de 10 de
dezembro de 1984, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 9/2003, de
17 de setembro.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Moambique (arts. 59., 62.,
64. e 65.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 25., 27., 28. e 32.).
3 Direito timorense: Cdigo de Processo Penal, aprovado pelo DL n. 13/2005, de 1
de dezembro (arts. 60. e ss., 74. e ss., 110. e ss., 167. e ss., 191. e ss., 217. e ss.); C-
digo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e alterado pela Lei n. 6/2009,
de 15 de julho (arts. 45., 47., 49., 59., 149., 157. e ss. e 227.); Lei n. 9/2003, de 15
de outubro (art. 72.); DL n. 4/2006, de 1 de maro (art. 3.).
4 Jurisprudncia: (Comunicao com o defensor:) Acrdo do Tribunal de Re-
curso no Processo n. 55-CO-08, de 7 de julho de 2008; (Direito de informao:)
119
II Anotao
1 Este artigo abre, no seu n. 1, com a declarao da existncia dos direitos
liberdade, segurana e integridade pessoal. Reafirma assim este preceito o
valor da dignidade humana, no sentido liberal, ao qual os interesses coletivos
se devero, por princpio, subordinar, s podendo interferir neste em termos
de excecionalidade, art. 24., n. 1. Sendo direitos inerentes ao ser humano,
enquanto tal, adquirem naturalmente um carter universal, aplicando-se a
todos, independentemente da sua idade, sexo, provenincia social, religio,
nacionalidade, etc., arts. 16. e 17..
120
-se tambm aos particulares sobre os quais impende um dever geral de auxlio
(art. 227. do CP). A disponibilidade deste direito pelo prprio titular vem
regulado no art. 47. do CP.
121
122
teno ou priso (ao menos dos elementos essenciais sua defesa) de forma
clara e precisa e dos seus efetivos direitos. Por outro, permitindo o acesso a
um defensor.
O primeiro aspeto (direito informao) tem desde logo expresso em ter-
mos genricos na alnea b) do art. 60. do CPP, consequncia da consagrao
constitucional, no art. 34., n. 3, da Constituio, do direito inviolvel de
audincia e defesa em processo penal. Nos n.os 3 e 4 do art. 62. do CPP
podem-se encontrar definidas as regras gerais relativas ao interrogatrio do
arguido, aplicveis igualmente ao primeiro interrogatrio de arguido detido,
art. 63. do CPP. A limitao da consulta dos autos e obteno de certides ou
cpias at acusao, arts. 74. e 75. e 77., n. 2, no parece colidir com o
direito informao (neste sentido ver, entre outros, Ac. do TR no Processo
n. 97-CO-2009).
O segundo aspeto (direito ao defensor) tem diversas expresses no mbito do
Cdigo de Processo Penal por direta decorrncia, antes de mais, do art. 34.,
n. 2, da Constituio. Assim, surge desde logo genericamente nas alneas d),
e) e f) do art. 60. do CPP, sendo-lhe totalmente consagrado o Captulo VII
(Do Defensor) do Ttulo III da Parte I, onde se prev a obrigatoriedade de pre-
sena do defensor no primeiro interrogatrio de arguido detido ou preso, art.
68., alnea a), em total consonncia com o disposto no n. 3 do art. 63. deste
mesmo diploma. De notar que as comunicaes em causa devem ser realiza-
das de imediato e portanto logo aps a privao de liberdade, pretendendo-se
desta forma evitar arbitrariedades e assim garantir o pleno cumprimento da
legalidade dos atos em causa atravs de mltiplas formas: recurso, habeas
corpus, direito de resistncia, legtima defesa, etc.
123
Artigo 31.
(Aplicao da lei criminal)
1. Ningum pode ser submetido a julgamento seno nos termos da lei.
2. Ningum pode ser julgado e condenado por um ato que no esteja qua-
lificado na lei como crime no momento da sua prtica, nem sofrer medida
de segurana cujos pressupostos no estejam expressamente fixados em lei
anterior.
3. No podem aplicar-se penas ou medidas de segurana que no momento da
prtica do crime no estejam expressamente previstas na lei.
4. Ningum pode ser julgado e condenado mais do que uma vez pelo mesmo
crime.
5. A lei penal no se aplica retroativamente, a menos que a nova lei beneficie
o arguido.
6. Qualquer pessoa injustamente condenada tem direito a justa indemnizao,
nos termos da lei.
Artigu 31.
(Lei kriminl nia aplikasaun)
1. Labele hatama ema ida iha julgamentu, salvu nuudar lei haruka.
2. Ema ida labele hasoru julgamentu no hetan kondenasaun tanba atu
neeb lei la konsidera krime iha momentu neeb nia pratika atu nee,
no hetan medida ba seguransa neeb nia presupostu la fiksa hela es-
presamente iha lei anterir.
3. Labele aplika pena ka medida ba seguransa neeb lei seidauk pre-
vee espresamente iha momentu neeb ajente pratika krime.
4. Ema ida labele hasoru julgamentu no hetan kondenasaun liu dala-
ida tanba krime ida.
5. Lei penl labele aplika ba kotuk, salvu kuandu lei foun nee benefi-
sia arguidu.
6. Ema neeb hetan kondenasaun injusta iha direitu atu hetan indem-
nizasaun justa, tuir lei.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 9. e 11.);
PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacio-
nal n. 3/2003, de 22 de julho (arts. 9., 14. e 15.); Estatuto do TPI, de 17 de julho de
1998, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 13/2002, aprovada a 13
de agosto (arts. 22. e 29.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Moambique (arts. 59. e 60.);
Constituio da Repblica Portuguesa (art. 29.).
124
II Anotao
1 Este artigo consagra o princpio da legalidade no mbito jurdico-penal
na sua mxima amplitude, ou seja, quer num plano substantivo, quer ain-
da no mbito processual penal. Consagra igualmente o direito paz jurdica
por parte de um arguido, objeto de sentena com trnsito em julgado, assim
como o direito a indemnizao por condenao injusta. So estes verdadeiros
pilares dos modernos Estados de Direito, reflexos do sentido humanista da
filosofia que lhes subjaz.
125
126
127
128
129
Artigo 32.
(Limites das penas e das medidas de segurana)
1. Na Repblica Democrtica de Timor-Leste no h priso perptua, nem
penas ou medidas de segurana de durao ilimitada ou indefinida.
2. Em caso de perigosidade por anomalia psquica, as medidas de segurana
podero ser sucessivamente prorrogadas por deciso judicial.
3. A responsabilidade penal insuscetvel de transmisso.
4. Os condenados aos quais sejam aplicadas pena ou medida de segurana pri-
vativas da liberdade mantm a titularidade dos direitos fundamentais, salvas
as limitaes inerentes ao sentido da condenao e s exigncias prprias da
respetiva execuo.
Artigu 32.
(Pena no medida ba seguransa nia medida)
1. Iha Repblika Demokrtika Timr-Leste laiha prizaun perptua (10)
no pena ka medida ba seguransa ho durasaun ilimitada (11) ka indefi-
nida (12).
2. Kuandu iha perigozidade (13) tanba anomalia pskika, bele hanaruk
medida ba seguransa susesivamente (14) ho desizaun judisil.
3. Responsabilidade penl labele tranzmite (15).
4. Ema kondenadu ho pena ka medida ba seguransa neeb hasai liber-
dade iha nafatin direitu fundamentl, salvu limitasaun neeb mai duni
hosi kondenasaun nee ka presiza duni atu ezekuta pena ka medida ba
seguransa nee.
I Referncias
1 Direito internacional: PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Re-
soluo do Parlamento Nacional n. 3/2003, de 22 de julho (arts. 6. e 10.); Estatuto
do TPI, de 17 de julho de 1998, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
13/2002, aprovada a 13 de agosto (art. 77.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Moambique (art. 61.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (art. 30.).
(10) Prizaun perptua prizaun rohan-laek; prizaun neeb kondenadu mate maka foin hotu;
prizaun neeb kondenadu tenke kumpre nafatin too nia mate.
(11) Ilimitada (adj) Neeb laiha limite; limite-laek.
(12) Indefinida (adj) Neeb la hatene loos oins ka too iha-neeb.
(13) Perigozidade (s) Karakter perigozu delinkuente ka kriminozu ida nian ka probabilidade
makaas atu pratika tan krime.
(14)
Susesivamente (adv) Dala-barak tuituir-malu.
(15) Tranzmite (v) Daet; entrega; f; muda hosi ema ida ba ema seluk.
130
II Anotao
1 Este artigo concretiza, antes de mais, um princpio de proporcionalidade
em matria de consequncias jurdicas (especialmente penas e medidas de
segurana) da prtica de crimes ou de factos tipicamente ilcitos (em termos
jurdico-penais).
131
da priso nas suas diferentes modalidades, arts. 68. e ss. do CP; prestao de
trabalho a favor da comunidade, arts. 78. e ss. do CP; admoestao, art. 82.
do CP; as penas acessrias, incluindo nestas a suspenso temporria do exer-
ccio de funes pblicas, art. 85. do CP, a proibio do exerccio de funo,
art. 86. do CP, a expulso, art. 87. do CP, a proibio de conduo, art. 88.
do CP, a cassao de licena de porte de arma, art. 89. do CP, etc.; como tam-
bm cabero neste plano casos especiais de determinao da pena, ou seja, a
reincidncia, art. 53. do CP, e a habitualidade, art. 54. do CP. Por medidas
de segurana no se dever apenas entender o internamento, arts. 93. a 95.
do CP, mas tambm as penas substitutivas deste, ou seja, a substituio da
medida de internamento, art. 96. do CP, a liberdade para prova, art. 97. do
CP, ou a suspenso da execuo do internamento, art. 99. do CP. Tambm
aqui cabem as medidas de segurana no detentivas, casos da medida de in-
terdio profissional, art. 100. do CP, e da proibio de conduo e cassao
de licena de uso e porte de arma, art. 101. do CP. Efetivamente, no se v
motivos para reduzir apenas s penas privativas de liberdade as regras neste
preceito contidas. Por um lado, o prprio legislador constitucional contrape
a priso perptua s demais penas e medidas de segurana detentivas, no
restringindo estas aos casos de privao de liberdade. Por outro, os princpios
de humanidade e da ressocializao isto mesmo justificam, particularmen-
te tendo em conta que muitas vezes as penas ou medidas de segurana no
detentivas alcanam uma enorme gravidade para o seu titular (pense-se, por
exemplo, na proibio do exerccio de funo ou na proibio de conduo).
Por outro lado ainda, atente-se ao facto do art. 66. do CP, nos seus n.os 2 e
3, estabelecer excecionalmente um limite mximo (absoluto) de 30 anos em
termos de durao da pena de priso, depois de consagrar no seu n. 1 o limite
geral de 25 anos.
Estes limites aplicam-se, com as devidas adaptaes, a outros ramos san-
cionatrios (contraordenaes, direito disciplinar, etc.). O princpio da pro-
porcionalidade, art. 24. da Constituio, a isto obriga necessariamente. Se
para o direito penal h limites, ento por maioria de razo, se dever entender
relativamente a ilcitos de menor gravidade, onde a ausncia de tais limitaes
seria naturalmente excessiva.
132
133
134
Artigo 33.
(Habeas corpus)
1. Toda a pessoa ilegalmente privada da liberdade tem direito a recorrer a
providncia do habeas corpus.
2. O habeas corpus interposto, nos termos da lei, pela prpria ou por qual-
quer outra pessoa no gozo dos seus direitos civis.
3. O pedido de habeas corpus decidido pelo juiz no prazo de oito dias em
audincia contraditria.
Artigu 33.
(Habeas corpus)
1. Ema neeb lakon nia liberdade hasoru lei iha direitu atu uza provi-
dnsia (16) habeas corpus.
2. Ema nee rasik ka ema seluk neeb sei iha nia direitu sivl bele ha-
tama habeas corpus, tuir lei.
3. Juz sei deside habeas corpus iha loron ualu nia laran ho audinsia
kontraditria (17).
I Referncias
1 Direito internacional: PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Reso-
luo do Parlamento Nacional n. 3/2003, de 22 de julho (art. 9., n.os 3 e 4).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 68.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 36.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 31.).
3 Direito timorense: Cdigo de Processo Penal, aprovado pelo DL n. 13/2005, de 1
de dezembro (arts. 194. e ss., 205. a 207. e 217. e ss.); DL n. 4/2006, de 1 de maro
(Regimes especiais no mbito processual penal para casos de terrorismo, criminali-
dade violenta ou altamente organizada) art. 3..
4 Jurisprudncia: (Habeas Corpus:) Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo
n. 01-HC-10, de 30 de maro de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo
n. 01-HC-09, de 12 de outubro de 2009, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo
n. 05-HC-08, de 11 de dezembro de 2008.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 30..
II Anotao
1 No n. 1 deste artigo consagra-se o instituto do habeas corpus face a
quaisquer privaes ilegais de liberdade fsica, de locomoo, independen-
temente da sua relevncia jurdico-penal. Trata-se de uma providncia de
(16)
Providnsia (s) Medida.
(17) Audinsia kontraditria Juz deside ho audinsia kontraditria kuandu nia rona uluk ema
sira-neeb iha interese iha kestaun nia atu deside nee molok nia f desizaun.
135
136
137
Artigo 34.
(Garantias de processo criminal)
1. Todo o arguido se presume inocente at condenao judicial definitiva.
2. O arguido tem o direito de escolher defensor e a ser assistido por ele em
todos os atos do processo, determinando a lei os casos em que a sua presena
obrigatria.
3. assegurado a qualquer indivduo o direito inviolvel de audincia e defesa
em processo criminal.
4. So nulas e de nenhum efeito todas as provas obtidas mediante tortura, coa-
o, ofensa integridade fsica ou moral e intromisso abusiva na vida priva-
da, no domiclio, na correspondncia ou em outras formas de comunicao.
Artigu 34.
(Garantia iha prosesu kriminl)
1. Arguidu hotu-hotu tenke konsidera inosente too kondenasaun judi-
sil definitiva (18).
2. Arguidu iha direitu atu hili nia defensr no atu simu apoiu hosi de-
fensr nee iha atu hotu-hotu iha prosesu nia laran, no lei sei dehan iha
situasaun neeb maka defensr nee tenke marka prezensa.
3. Sei asegura ba ema hotu direitu inviolavel ba audinsia no defeza iha
prosesu kriminl.
4. Prova hotu-hotu neeb hetan ho tortura, koasaun, ofensa ba inte-
gridade fzika ka morl no entrada abuziva iha vida privada, domis-
liu, korrespondnsia ka meiu ba komunikasaun seluk sai nula no laiha
efeitu ida.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 8., 9., 10., 11.
e 12.); PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento
Nacional n. 3/2003, de 22 de julho (arts. 7., 14., 15. e 17.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 35.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 42.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 32.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art.
40.); Constituio da Repblica Italiana (arts. 27. e 111.).
3 Direito timorense: Cdigo de Processo Penal, aprovado pelo DL n. 13/2005, de
1 de dezembro (arts. 59. e ss., 60. a 64., 66. a 70., 74. e ss., 110. e ss., 168. e ss.,
(18) Definitiva
(adj) Neeb labele muda ona. Desizaun definitiva = desizaun ho trnzitu iha
julgadu.
138
181. e ss., 204. e ss., 236., 241., 246., 258., 264., 266., 268., n. 5, 273. a 275.,
277., 286., alnea b), 349., n. 3).
4 Jurisprudncia: (Defensor:) Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n.
64-CO-08, de 25 de julho de 2009;
(Direito de Defesa:) Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 103-CO-09, de
8 de fevereiro de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 20-CO-10,
de 6 de maio de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 21-CO-10, de
6 de abril de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 96-CO-10, de 1
de junho de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 16-CO-10, de 23
de fevereiro de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 04-CO-10, de
23 de maro de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 20-CO-10, de
29 de abril de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 03-CO-10, de
30 de abril de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 09-CO-10, de
30 de abril de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 41-CO-09, de 12
de outubro de 2009, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 34-CO-09, de
14 de maio de 2009, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 18-CO-09, de
28 de setembro de 2009, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 37-CO-08,
de 13 de junho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 43-CO-08,
de 4 de agosto de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 52-CO-08,
de 7 de julho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 60-CO-08,
de 8 de julho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 47-CO-08, de
10 de julho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 65-CO-08, de
11 de agosto de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 63-CO-08, de
18 de julho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 56-CO-08, de
20 de junho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 44-CO-08, de
22 de julho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 24-CO-08, de
23 de junho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 81-CO-08, de
29 de setembro de 2008; (Direito Privacidade:) Acrdo do Tribunal de Recurso no
Processo n. 102-CO-09, de 30 de abril de 2010; (Intromisso Abusiva em Meios de
Comunicao:) Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 02-CO-09, de 26 de
maro de 2009; (Factos:) Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 20-CO-10,
de 6 de maio de 2010; (Presuno de Inocncia:) Acrdo do Tribunal de Recurso no
Processo n. 34-CO-10, de 1 de junho de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no
Processo n. 38-CO-09, de 4 de setembro de 2009, Acrdo do Tribunal de Recurso no
Processo n. 100-CO-09, de 30 de novembro de 2009, Acrdo do Tribunal de Recurso
no Processo n. 44-CO-08, de 1 de julho de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no
Processo n. 65-CO-08, de 11 de agosto de 2008, Acrdo do Tribunal de Recurso no
Processo n. 35-CO-08, de 25 de junho de 2008; (Princpio do Acusatrio:) Acrdo
do Tribunal de Recurso no Processo n. 23-CO-09, de 24 de maro de 2010, Acrdo
do Tribunal de Recurso no Processo n. 22-CO-10, de 29 de abril de 2010, Acrdo do
Tribunal de Recurso no Processo n. 78-CO-09, de 14 de agosto de 2009, Acrdo do
Tribunal de Recurso no Processo n. 67-CO-08, de 13 de agosto de 2008, Acrdo do
Tribunal de Recurso no Processo n. 69-CO-08, de 15 de agosto de 2008; (Intromisso
Abusiva no Domiclio:) Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 22-CO-09,
de 19 de abril de 2010, Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 78-CO-09,
de 14 de agosto de 2009; (Segredo de Justia:) Acrdo do Tribunal de Recurso no
Processo n. 54-CO-09, de 13 de julho de 2009; (Recurso:) Acrdo do Tribunal de
139
II Anotao
1 No n. 1 deste artigo consagra-se a presuno de inocncia do arguido,
algo que j resulta, por exemplo, da Declarao Universal dos Direitos do
Homem, art. 9.. Assim, no h nos processos penais modernos, em consonn-
cia com o Estado de Direito, nenhuma presuno de culpa a contrariar pelo
arguido (sobre este ltimo, no direito processual penal timorense, atente-se
nos arts. 59. e ss. do Cdigo de Processo Penal). Pelo contrrio, caber ao tri-
bunal com os seus meios prprios esclarecer os factos indiciadores da prtica
de um tipo legal de crime. E isto vale desde logo para a fase do inqurito, arts.
224. e ss. do CPP, onde no art. 225. se afirma ser esta fase processual des-
tinada a recolher provas e a realizar diligncias necessrias demonstrao
do cometimento de um crime e da responsabilizao dos seus autores, como
tambm para a fase de julgamento, arts. 239. e ss. do CPP, onde ainda, depois
de definido o objeto do processo atravs da deduo de uma acusao, art.
236. do CPP, caber ento ao tribunal, por princpio, em pleno contraditrio,
art. 246. do CPP, esclarecer as questes de facto e de direito relativas pr-
tica (eventual) de um crime latu sensu considerado, art. 1., alnea a), do CPP.
140
141
142
286., alneas a) e b), do mesmo diploma, que determina (esta ltima) a nuli-
dade da sentena em caso de condenao por factos diversos dos constantes
da acusao e a necessidade da sua fundamentao (da sentena, na primeira
destas alneas). Na realidade, a renovao da prova em audincia de julgamen-
to, depois de fixado o objeto do processo, implica, por princpio, a mxima
contraditoriedade, sob o olhar decisrio de uma entidade diferente da que
investigou. Deste modo, para alm de se poder novamente investigar de forma
mais ou menos exaustiva as provas relativas ao tema a julgar, garante-se a
imparcialidade e objetividade do julgamento (neste sentido, atente-se em es-
pecial ao art. 275. do CPP sobre a alterao substancial dos factos da acusa-
o). Alm da audincia de julgamento, tambm noutras fases do processo o
CPP contempla outros direitos nos arts. 60. (Direitos do arguido), 62., 63. e
64., relativos aos interrogatrios do arguido, e 236. (Despacho de acusao).
Ainda como expresso destes direitos, atente-se aos arts. 241. (Contestao),
256. (Falta do arguido), 258. (Dispensa da presena do arguido), 264. (In-
formao), 268., n. 5 (relativo audio do arguido em audincia de julga-
mento), e 287. (Princpio da mxima admissibilidade dos recursos), todos do
diploma em questo.
143
144
Artigo 35.
(Extradio e expulso)
1. A extradio s pode ter lugar por deciso judicial.
2. vedada a extradio por motivos polticos.
3. No permitida a extradio por crimes a que corresponda na lei do Estado
requisitante pena de morte ou de priso perptua, ou sempre que fundada-
mente se admita que o extraditando possa vir a ser sujeito a tortura ou trata-
mento desumano, degradante ou cruel.
4. O cidado timorense no pode ser expulso ou expatriado do territrio na-
cional.
Artigu 35.
(Estradisaun no espulsaun)
1. Desizaun judisil maka bele f-fatin ba estradisaun.
2. Labele iha estradisaun tanba motivu poltiku.
3. Labele iha estradisaun tanba krime neeb, tuir Estadu rekizitante
nia lei, f-fatin ba pena morte ka pena prizaun perptua, ka kuandu
iha baze atu fiar katak estraditandu bele hetan tortura ka tratamentu
dezumanu, degradante ka krul.
4. Sidadaun timr labele hetan espulsaun ka espatriasaun hosi territ-
riu nasionl.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 3. e 5.); Estatu-
to do TPI, de 17 de julho de 1998, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional
n. 13/2002, aprovada a 13 de agosto (arts. 1., 6., 26. e 77.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 70.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (arts. 37. e 38.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 33.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 41.).
3 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e
alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (art. 8.); Lei n. 9/2003, de 15 de outubro
(Imigrao e Asilo); Proposta de Lei de Cooperao Judiciria Internacional Penal
(PL de CJIP) (Proposta de Lei n. 47/II).
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 29.; 30., n.os 1 e 4; 32., n. 1.
II Anotao
1 No n. 1 deste artigo determina-se que a extradio s poder ter lugar
por intermdio de deciso judicial. Trata-se de extradio passiva, pois diz
respeito entrega de um arguido ou condenado que se encontre em solo timo-
rense para que o Estado que efetuou o pedido de extradio possa proceder
145
146
147
148
Artigo 36.
(Direito honra e privacidade)
Todo o indivduo tem direito honra, ao bom nome e reputao, defesa da
sua imagem e reserva da sua vida privada e familiar.
Artigu 36.
(Direitu ba onra no ba privasidade)
Ema hotu-hotu iha direitu ba onra, ba naran diak no ba reputasaun, ba
nia imajen no ba rezerva (19) iha nia vida privada ka familiar.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 12.); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho (art. 17.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 32.); Constitui-
o da Repblica Federativa do Brasil (art. 5., X); Constituio da Repblica de Cabo
Verde (art. 41.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 44.); Constituio
da Repblica da Indonsia (art. 28.-G); Constituio da Repblica de Moambique
(art. 41.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 26.).
3 Direito timorense: Cdigo Civil, aprovado pela Lei n. 10/2011, de 14 de setem-
bro; Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e alterado pela Lei n.
6/2009, de 15 de julho.
4 Doutrina: Sarah JOSEPH, Jenny SCHULTZ, Melissa CASTAN, The Interna-
tional Covenant on Civil and Political Rights, Cases, Materials, and Commentary,
Second Edition, Oxford, Oxford University Press, 2004, pp. 476 e ss.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 23.; 34.; 156., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 Esta disposio garante trs direitos distintos: o direito honra, bom nome
e reputao, o direito imagem e o direito privacidade. O direito honra,
bom nome e reputao consubstancia-se no direito de a pessoa no ser ofen-
dida na sua considerao social. O direito imagem traduz-se no controlo
da captao e da divulgao de elementos de imagem exterior da pessoa. O
direito privacidade visa proteger uma esfera de intimidade do indivduo na
qual o Estado e terceiros no se devem imiscuir.
(19) Rezerva
(s) Konfidnsia. Ho rezerva ema ida rai buat ruma ba nia rasik ka ba deit ema
neeb nia hakarak f. Direitu ba rezerva iha vida privada = direitu atu la loke ba ema-seluk buat
neeb tama iha ida-idak nia vida privada.
149
priso at dois anos aquele que ofender ou injuriar outra pessoa por causa da
sua crena ou funo religiosa. Para alm desta norma, no h uma crimi-
nalizao geral de atos que atentem contra a honra dos cidados. No que se
refere responsabilidade civil, o Cdigo Civil prev no art. 67. uma tutela
geral da personalidade, prevendo-se a compensao por danos advenientes de
qualquer ofensa ilcita ou ameaa de ofensa personalidade fsica ou moral
do sujeito, onde se poder enquadrar a leso deste direito.
4 Quanto ao direito vida privada, este deve ser entendido em termos am-
plos, abrangendo quer a reserva de informao relativa vida privada, quer a
liberdade da vida privada. Assim sendo, este direito visa proteger os cidados
quanto recolha e divulgao de informaes relativas sua vida privada
(reserva da informao) e garante ainda a liberdade na tomada de decises em
matrias respeitantes vida pessoal de cada um (liberdade da vida privada).
Este entendimento amplo do conceito aquele que tem vindo a ser defendido
pelo Comit dos Direitos do Homem relativamente ao art. 17. do PIDCP.
150
Artigo 37.
(Inviolabilidade do domiclio e da correspondncia)
1. O domiclio, a correspondncia e quaisquer meios de comunicao priva-
dos so inviolveis, salvos os casos previstos na lei em matria de processo
criminal.
2. A entrada no domiclio de qualquer pessoa contra sua vontade s pode ter
lugar por ordem escrita da autoridade judicial competente, nos casos e segun-
do as formas prescritas na lei.
3. A entrada no domiclio de qualquer pessoa durante a noite, contra a sua
vontade, expressamente proibida, salvo em caso de ameaa grave para a
vida ou para a integridade fsica de algum que se encontre no interior desse
domiclio.
Artigu 37.
(Inviolabilidade ba domisliu no ba korrespondnsia)
1. Domisliu, korrespondnsia no meiu ba komunikasaun privadu se-
luk-tan labele hetan violasaun, salvu iha situasaun neeb lei prevee
kona-ba matria iha prosesu kriminl.
2. Ho autoridade judisil nia orden eskrita, iha situasaun no tuir regra
neeb lei prevee, maka bele iha entrada iha ema ruma nia domis-
liu (20).
3. Labele iha entrada iha ema ruma nia domisliu iha kalan, hasoru
ema nee nia vontade, salvu iha situasaun neeb iha ameasa grave (21)
ba ema ruma neeb iha hela domisliu nee nia laran nia vida ka inte-
gridade fzika.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 12.); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho (art. 17.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 48.); Cons-
tituio da Repblica de Moambique (art. 68.); Constituio da Repblica Portugue-
sa (art. 34.).
3 Direito timorense: Cdigo Civil, aprovado pela Lei n. 10/2011, de 14 de setem-
bro; Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e alterado pela Lei n.
6/2009, de 15 de julho; Cdigo de Processo Penal, aprovado pelo DL n. 13/05, de 22
de novembro.
(20) Domisliu (s) Fatin neeb ema ruma uza hanesan nia hela-fatin permanente; rezidnsia.
(21) Grave (adj) Boot; todan; makaas.
151
II Anotao
1 H uma relao estreita entre esta disposio e o direito privacidade
previsto no artigo anterior, uma vez que atravs da consagrao da inviolabili-
dade do domiclio, da correspondncia e dos restantes meios de comunicao
privados aquilo que se pretende ainda a proteo da reserva da vida privada.
Trata-se, portanto, de garantias daquele direito. A violao do domiclio, da
correspondncia e de outros meios de comunicao privados constitui crime,
previsto e punido nos termos dos arts. 185. e 187. do Cdigo Penal.
152
153
Artigo 38.
(Proteo de dados pessoais)
1. Todos os cidados tm o direito de acesso aos dados pessoais informatiza-
dos ou constantes de registos mecanogrficos e manuais que lhes digam res-
peito, podendo exigir a sua retificao e atualizao, e o direito de conhecer
a finalidade a que se destinam.
2. A lei define o conceito de dados pessoais e as condies aplicveis ao seu
tratamento.
3. expressamente proibido, sem o consentimento do interessado, o trata-
mento informatizado de dados pessoais relativos vida privada, s convic-
es polticas e filosficas, f religiosa, filiao partidria ou sindical e
origem tnica.
Artigu 38.
(Protesaun ba dadu pesol)
1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu atu iha asesu ba nia dadu pesol in-
formatizadu ka iha rejistu mekanogrfiku no manul no atu ezije dadu
sira-nee nia ratifikasaun no atualizasaun, no iha direitu atu hatene
dadu sira-nee sei uza ba saida.
2. Lei define dadu pesol sira-nia konseitu no kondisaun neeb aplika
ba dadu sira-nee nia tratamentu.
3. Kuandu laiha interesadu nia konsentimentu, labele halo tratamentu
informatizadu ba dadu pesol kona-ba vida privada, konviksaun pol-
tika no filozfika, f relijioza, filiasaun partidria ka sindikl no orijen
tnika.
I Referncias
1 Direito internacional: PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Reso-
luo do Parlamento Nacional n. 3/2003, de 22 de julho (art. 17.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 44.); Consti-
tuio da Repblica de Moambique (art. 71.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 35.).
3 Doutrina: Sarah JOSEPH, Jenny SCHULTZ, Melissa CASTAN, The Interna-
tional Covenant on Civil and Political Rights, Cases, Materials, and Commentary,
Second Edition, Oxford University Press, Oxford, 2004, p. 499.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 23.; 16.; 36.; 45.; 156., n. 1,
alnea b).
154
II Anotao
1 Este preceito visa a proteo de dados pessoais dos cidados. Ainda que
nos dias de hoje o maior perigo, no que se refere ao tratamento e eventual
cruzamento de dados, decorra da existncia de registos informticos, esta
disposio refere expressamente a proteo de dados pessoais constantes de
qualquer tipo de registo. Por outro lado, para alm do acesso, garante-se ain-
da ao cidado a possibilidade de exigir a retificao e atualizao dos seus
dados, bem como de conhecer a finalidade a que estes se destinam, ou seja,
saber qual o interesse que justifica a criao da base de dados em causa. O
Comit dos Direitos do Homem, que inclui a proteo de dados no mbito
de proteo do direito privacidade, defende ainda que os indivduos devem
ser capazes de determinar que entidades pblicas ou privadas controlam ou
podem controlar os seus dados.
155
Artigo 39.
(Famlia, casamento e maternidade)
1. O Estado protege a famlia como clula base da sociedade e condio para
o harmonioso desenvolvimento da pessoa.
2. Todos tm direito a constituir e a viver em famlia.
3. O casamento assenta no livre consentimento das partes e na plena igualda-
de de direitos entre os cnjuges, nos termos da lei.
4. A maternidade dignificada e protegida, assegurando-se a todas as mulhe-
res proteo especial durante a gravidez e aps o parto e s mulheres traba-
lhadoras direito a dispensa de trabalho por perodo adequado, antes e depois
do parto, sem perda de retribuio e de quaisquer outras regalias, nos termos
da lei.
Artigu 39.
(Famlia, kazamentu no maternidade)
1. Estadu proteje famlia hanesan sosiedade nia slula baze no kondi-
saun ba ema ida-idak nia dezenvolvimentu armoniozu.
2. Ema hotu-hotu iha direitu atu konstitui no atu moris iha famlia.
3. Kazamentu hatuur iha parte sira-nia hakarak no iha igualdade kona-
ba knjuje sira-nia direitu, tuir lei.
4. Maternidade iha dignidade no protesaun, feto iha protesaun espesil
iha tempu neeb nia isin-rua hela no liutiha momentu neeb hahoris,
no feto traballadora iha direitu ba dispensa hosi servisu iha perodu
adekuadu molok too no liutiha momentu neeb nia hahoris, ho direitu
nafatin ba retribuisaun no regalia sira seluk, tuir lei.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 12., 16. e 25.,
n. 2); PIDCP, 17 de julho de 1998, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional
n. 3/2003, de 22 de julho (arts. 17. e 23.); PIDESC, de 17 de julho de 1998, ratificado
pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro (art. 10., n.os 1
e 2); CEDM, de 18 de dezembro de 1979, ratificada pela Resoluo do Parlamento
Nacional n. 11/2003, de 17 de setembro (art. 16.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 47., 82. e
87. a 89.); Constituio da Repblica de Moambique (arts. 119. e 120.); Constitui-
o da Repblica Portuguesa (arts. 36., 67. e 68.).
3 Direito timorense: Lei n. 7/2010, de 7 de julho (Lei Contra a Violncia Doms-
tica).
4 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 68-CIV-03, de
28 de abril de 2010.
156
II Anotao
1 A Constituio tutela neste artigo a famlia, o casamento e a maternida-
de, enquanto dimenses ineliminveis da organizao social e da realizao
pessoal inerente concretizao do princpio da dignidade da pessoa humana.
As relaes jurdico-familiares so estruturadas pela Constituio em diver-
sos moldes de proteo e desenvolvimento, encontrando-se neste artigo quer
garantias institucionais (no n. 1 e tambm nos n.os 3 e 4), quer direitos funda-
mentais (nos n.os 2, 3 e 4), e, dentro destes, ainda que se trate de um preceito
em sede de direitos, liberdades e garantias, tambm direitos sociais (no n. 4),
enquanto direitos a prestaes que ao Estado cabe concretizar.
157
158
159
160
Artigo 40.
(Liberdade de expresso e informao)
1. Todas as pessoas tm direito liberdade de expresso e ao direito de infor-
mar e ser informados com iseno.
2. O exerccio da liberdade de expresso e de informao no pode ser limita-
do por qualquer tipo de censura.
3. O exerccio dos direitos e liberdades referidos neste artigo regulado por
lei com base nos imperativos do respeito da Constituio e da dignidade da
pessoa humana.
Artigu 40.
(Liberdade ba espresaun no informasaun)
1. Ema hotu-hotu iha direitu ba liberdade ba espresaun no direitu atu
informa no hetan informasaun ho izensaun.
2. Liberdade ba espresaun no liberdade ba informasaun nia ezerssiu
labele hetan limitasaun ho sensura naran oin ida.
3. Lei sei regula direitu no liberdade sira-neeb artigu ida-nee refere,
ho baze iha obrigasaun atu respeita Konstituisaun no ema ida-idak nia
dignidade.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 19.); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho (arts. 19. e 20.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 40.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 48.); Constituio da Repblica da Guin-Bis-
sau (art. 51.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 48.); Constituio da
Repblica Portuguesa (art. 37.).
3 Doutrina: Sarah JOSEPH, Jenny SCHULTZ, Melissa CASTAN, The Interna-
tional Covenant on Civil and Political Rights, Cases, Materials, and Commentary,
Second Edition, Oxford, Oxford University Press, 2004, pp. 517 e ss.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 23.; 38., n. 1; 41.; 53., n. 1;
94.; 156., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 Este preceito protege duas liberdades: a liberdade de expresso e a liber-
dade de informao. A liberdade de expresso traduz-se na possibilidade de
expressar livremente o seu pensamento sobre qualquer matria, por qualquer
meio e em qualquer local. A liberdade de informao abrange a direito de
informar, ou seja, de partilhar com terceiros informao, mas tambm de ser
161
162
Artigo 41.
(Liberdade de imprensa e dos meios de comunicao social)
1. garantida a liberdade de imprensa e dos demais meios de comunicao
social.
2. A liberdade de imprensa compreende, nomeadamente, a liberdade de ex-
presso e criao dos jornalistas, o acesso s fontes de informao, a liberda-
de editorial, a proteo da independncia e do sigilo profissional e o direito de
criar jornais, publicaes e outros meios de difuso.
3. No permitido o monoplio dos meios de comunicao social.
4. O Estado assegura a liberdade e a independncia dos rgos pblicos de
comunicao social perante o poder poltico e o poder econmico.
5. O Estado assegura a existncia de um servio pblico de rdio e de televi-
so que deve ser isento, tendo em vista, entre outros objetivos, a proteo e
divulgao da cultura e das tradies da Repblica Democrtica de Timor-
-Leste e a garantia da expresso do pluralismo de opinio.
6. As estaes emissoras de radiodifuso e de radioteleviso s podem fun-
cionar mediante licena, nos termos da lei.
Artigu 41.
(Liberdade ba imprensa no ba meiu ba komunikasaun sosil)
1. Iha garantia ba imprensa no meiu ba komunikasaun sosil sira seluk
nia liberdade.
2. Iha liberdade ba imprensa tama, hamutuk no seluk tan, jornalista
sira-nia liberdade ba espresaun no kriasaun, asesu ba informasaun nia
fonte, liberdade editoril, protesaun ba independnsia no sijilu profi-
sionl no direitu atu kria jornl, publikasaun ou meiu ba difuzaun se-
luk tan.
3. Labele iha monopliu ba meiu ba komunikasaun sosil.
4. Estadu asegura rgaun pbliku ba komunikasaun sosil sira-nia li-
berdade no independnsia hosi podr poltiku no podr ekonmiku.
5. Estadu asegura atu iha servisu pbliku ida ba rdiu no ba televizaun
neeb tenke funsiona ho izensaun, atu, hamutuk ho objetivu seluk tan,
proteje no divulga Repblika Demokrtika Timr-Leste nia kultura no
tradisaun no garante pluralizmu iha opiniaun nia espresaun.
6. Radiodifuzaun no radiotelevizaun nia estasaun emisora tenke iha
lisensa atu funsiona, tuir lei.
163
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 44.); Constitui-
o da Repblica da Guin-Bissau (art. 56.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 38.).
2 Direito timorense: DL n. 12/2003, de 29 de julho (Cria a Autoridade Reguladora
das Comunicaes e aprova os respetivos Estatutos); DL n. 42/2008, de 26 de novem-
bro (Transforma a Rdio e Televiso de Timor-Leste em Empresa Pblica).
3 Doutrina: Sarah JOSEPH, Jenny SCHULTZ, Melissa CASTAN, The Interna-
tional Covenant on Civil and Political Rights, Cases, Materials, and Commentary,
Second Edition, Oxford, Oxford University Press, 2004, pp. 522 e ss.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 23.; 40.; 156., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 H uma relao muito estreita entre as liberdades de expresso, previstas
no art. 40., e a informao e a liberdade de imprensa e dos meios de comu-
nicao social. Esta ltima tem ainda em vista a proteo das liberdades de
expresso e de informao, mas aqui perante o pblico em geral, ou seja, pe-
rante um conjunto mais ou menos vasto de destinatrios, dependendo do meio
de comunicao social em causa. O n. 1 deste preceito garante a liberdade de
todos os meios de comunicao social, sem exceo.
164
165
Artigo 42.
(Liberdade de reunio e de manifestao)
1. A todos garantida a liberdade de reunio pacfica e sem armas, sem ne-
cessidade de autorizao prvia.
2. A todos reconhecido o direito de manifestao, nos termos da lei.
Artigu 42.
(Liberdade ba reuniaun no ba manifestasaun)
1. Iha garantia ba ema hotu atu halo reuniaun pasfika no sein arma,
neeb la presiza hetan uluk autorizasaun.
2. Ema hotu iha direitu ba manifestasaun, tuir lei.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 20.); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho (art. 21.), e Protocolo Adicional.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 47.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (art. 53.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau
(art. 54.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 45.); Constituio da Repbli-
ca Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 34.).
3 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e
alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (art. 170.); Lei n. 1/2006, de 8 de feverei-
ro (Liberdade de Reunio e de Manifestao).
4 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 01/2005, de 9 de maio (Fis-
calizao Preventiva de Constitucionalidade).
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 23.; 40.; 156., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 A liberdade de reunio e de manifestao um direito fundamental garan-
tido expressamente pela Constituio da Repblica Democrtica de Timor-
-Leste, no art. 42., e pelo direito internacional, nos termos da Declarao
Universal dos Direitos do Homem, do Pacto Internacional de Direitos Civis e
Polticos e do respetivo Protocolo Adicional.
166
167
168
169
Artigo 43.
(Liberdade de associao)
1. A todos garantida a liberdade de associao, desde que no se destine a
promover a violncia e seja conforme com a lei.
2. Ningum pode ser obrigado a fazer parte de uma associao ou a nela per-
manecer contra sua vontade.
3. So proibidas as associaes armadas, militares ou paramilitares e as orga-
nizaes que defendam ideias ou apelem a comportamentos de carter racista
ou xenfobo ou que promovam o terrorismo.
Artigu 43.
(Liberdade ba asosiasaun)
1. Iha garantia ba ema hotu nia liberdade ba asosiasaun, naran karak
las atu promove violnsia no tuir lei.
2. Labele obriga ema ida tama iha asosiasaun ida ka hela iha asosia-
saun ida hasoru nia vontade.
3. Labele iha asosiasaun armada, militr ka paramilitr no organiza-
saun neeb defende ideia ka dada ema ba komportamentu ho karater
rasista ka xenfobu ka neeb promove terrorizmu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 48.); Constituio
da Repblica Federativa do Brasil (art. 5., XVII a XXI); Constituio da Repblica de
Cabo Verde (art. 52.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 52.); Consti-
tuio da Repblica Portuguesa (art. 46.); Constituio da Repblica Democrtica de
So Tom e Prncipe (art. 35.).
2 Direito timorense: Lei n. 3/2004, de 14 de abril (Partidos Polticos).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 7.; 12.; 46., n. 2; 50., n. 5; 52.;
95., n. 2, alnea i); 156., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 A consagrao do direito de associao como um direito fundamental
constitui um reconhecimento da importncia que a vida na comunidade tem
para a realizao pessoal dos indivduos e tambm do papel que os cidados
podem assumir na vida pblica, agrupando-se em funo dos seus interesses
ou convices comuns.
170
171
Artigo 44.
(Liberdade de circulao)
1. Todo o indivduo tem o direito de se movimentar e fixar residncia em
qualquer ponto do territrio nacional.
2. A todo o cidado garantido o direito de livremente emigrar, bem como o
direito de regressar ao pas.
Artigu 44.
(Liberdade ba sirkulasaun)
1. Ema ida-idak iha direitu atu lao b-mai no tuur iha fatin naran ida
iha territriu nasionl.
2. Iha garantia ba sidadaun ida-idak direitu atu emigra (22) livremente
no direitu atu fila-fali mai pas.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 13.); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho.
2 Direito timorense: DL n. 44/2008, de 31 de dezembro (Regime Jurdico dos
Passaportes).
3 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 46.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 51.); Constituio da Repblica de Moam-
bique (art. 55.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 44.); Constituio da
Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 33.).
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 23.; 156.; n. 1, alnea b).
II Anotao
1 Esta norma garante liberdades bsicas aos cidados o direito de ir e de
vir, de circular sem impedimentos em todo o territrio nacional, de permane-
cer em qualquer local e de escolher livremente o espao onde fixar residn-
cia.
(22) Emigra (v) Sai hosi pas atu ba hela iha rai seluk; sai hosi pas hanesan emigrante.
172
173
Artigo 45.
(Liberdade de conscincia, de religio e de culto)
1. A toda a pessoa assegurada a liberdade de conscincia, de religio e de
culto, encontrando-se as confisses religiosas separadas do Estado.
2. Ningum pode ser perseguido nem discriminado por causa das suas con-
vices religiosas.
3. garantida a objeo de conscincia, nos termos da lei.
4. garantida a liberdade do ensino de qualquer religio no mbito da respe-
tiva confisso religiosa.
Artigu 45.
(Liberdade ba konxinsia, relijiaun no kultu)
1. Iha garantia ba ema ida-idak liberdade ba konxinsia, ba relijiaun no
ba kultu, no konfisaun relijioza sira ketak hosi Estadu.
2. Ema ida labele hetan persegisaun ka diskriminasaun tanba nia kon-
viksaun relijioza.
3. Iha garantia ba objesaun tuir konxinsia, nuudar lei.
4. Iha garantia ba liberdade atu hanorin relijiaun naran ida iha konfi-
saun ida-idak nia laran.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 41.); Constituio
da Repblica Federativa do Brasil (art. 5., VI, VII e VIII); Constituio da Repblica
de Cabo Verde (art. 49.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 41.); Constitui-
o da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 27.).
2 Direito timorense: Lei n. 14/2008, de 29 de outubro (Lei de Bases da Educao)
arts. 12., n. 1, alnea j); 13., n. 3, alnea b); 35., n. 2.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 12.; 16., n. 2; 25., n. 5; 156.,
n. 1, alnea b).
II Anotao
1 A liberdade de conscincia, de religio e de culto garantida na Lei Fun-
damental na mesma norma em que se afirma a separao entre o Estado e as
confisses religiosas.
174
7 A lei dever tentar resolver estes conflitos de forma equilibrada, que ga-
ranta procedimentos destinados a uma avaliao cuidada da seriedade dos
motivos e que defina deveres alternativos a que os cidados objetores de cons-
cincia devem ser chamados.
175
Artigo 46.
(Direito de participao poltica)
1. Todo o cidado tem o direito de participar, por si ou atravs de represen-
tantes democraticamente eleitos, na vida poltica e nos assuntos pblicos do
pas.
2. Todo o cidado tem o direito de constituir e de participar em partidos po-
lticos.
3. A constituio e a organizao dos partidos polticos so reguladas por
lei.
Artigu 46.
(Direitu ba partisipasaun poltika)
1. Sidadaun ida-idak iha direitu atu partisipa, rasik ka ho nia reprezen-
tante eleitu tuir demokrasia, iha vida poltika no iha pas nia asuntu
poltiku.
2. Sidadaun ida-idak iha direitu atu konstitui no atu partisipa iha par-
tidu poltiku.
3. Lei maka regula partidu poltiku sira-nia konstituisaun no organi-
zasaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 52.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (arts. 55. a 57.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (arts. 48.; 50. e 51.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e
Prncipe (art. 66.).
2 Direito timorense: Lei n. 3/2004, de 14 de abril (Partidos Polticos).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 7.; 40.; 43.; 47.; 48.; 63.; 66.;
70.; 156., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 A participao poltica dos cidados tratada na Constituio como ele-
mento essencial de um Estado democrtico, que, atravs da Constituio, or-
ganiza as formas atravs das quais aquela se h de concretizar como uma
condio e instrumento fundamental do sistema democrtico, tratado como
tal no art. 63. da Lei Fundamental. Nesta norma, a participao poltica so-
bressai com outra dimenso, a de um verdadeiro direito subjetivo, um direito
fundamental de cada cidado, consagrado neste art. 46. da Constituio.
176
5 A importncia central dos partidos para a vida poltica obriga a que a sua
constituio seja regulada por lei e que o rgo mximo do poder judicial
intervenha na verificao da legalidade dessa constituio (art. 126., n. 1,
alnea e)), reforando-se assim o controlo sobre estas associaes cujo papel
na defesa da democracia igualmente vital.
177
Artigo 47.
(Direito de sufrgio)
1. Todo o cidado maior de dezassete anos tem o direito de votar e de ser
eleito.
2. O exerccio do direito de sufrgio pessoal e constitui um dever cvico.
Artigu 47.
(Direitu ba sufrjiu) (23)
1. Sidadaun ida-diak ho tinan boot-liu sanulu resin-hitu iha direitu atu
vota no hetan eleisaun.
2. Direitu ba sufrjiu nia ezerssiu ema ida-idak nian no konstitui devr
sviku ida.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 54.); Constitui-
o da Repblica Federativa do Brasil (art. 14.); Constituio da Repblica de Cabo
Verde (art. 55.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 49.); Constituio da
Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 58.).
2 Direito timorense: Lei n. 6/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n.
6/2007, de 31 de maio, e da Lei n. 7/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Parla-
mento Nacional); Lei n. 7/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n. 5/2007,
de 28 de maro, e da Lei n. 8/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Presidente
da Repblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 7.; 65., n. 1; 70., n. 1; 93., n.
1; 156., n. 1, alnea g).
II Anotao
1 A participao dos cidados na vida poltica tem expresso particular
no exerccio do direito de voto. No texto da Constituio, a nica condio
explcita que tem de ser cumprida para se poder exercer o direito ser maior
de 17 anos.
(23) Sufrjiu (s) Votu. Direitu ba sufrjiu = Direitu atu vota ka atu ema seluk vota iha nia.
178
3 Alm de todos poderem votar, tambm todos podem ser eleitos. Para o
cargo de Presidente da Repblica h uma exigncia qualificada de que os can-
didatos tenham idade mnima de 35 anos e tenham cidadania originria.
179
Artigo 48.
(Direito de petio)
Todo o cidado tem o direito de apresentar peties, queixas e reclamaes,
individual ou coletivamente, perante os rgos de soberania ou quaisquer au-
toridades, para defesa dos seus direitos, da Constituio, das leis ou do inte-
resse geral.
Artigu 48.
(Direitu ba petisaun)
Sidadaun ida-idak iha direitu atu aprezenta petisaun, keixa ka rekla-
masaun ba rgaun soberanu sira ka autoridade naran ida atu defende
nia direitu, Konstituisaun, lei ka interese jerl.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 73.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 59.); Constituio da Repblica de Moam-
bique (art. 79.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 52.); Constituio da
Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 60.).
2 Direito timorense: Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de ou-
tubro de 2009.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 27.; 46.; 156., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 Esta norma consagra o direito de os cidados terem acesso aos rgos de
soberania ou a quaisquer outras autoridades pblicas, para exporem as suas
ideias sobre o comportamento das autoridades.
2 Este direito pode ter por finalidade a defesa de direitos individuais, mas
tambm a defesa de interesses gerais, bem como da constitucionalidade e da
legalidade democrticas.
180
181
Artigo 49.
(Defesa da soberania)
1. Todo o cidado tem o direito e o dever de contribuir para a defesa da inde-
pendncia, soberania e integridade territorial do pas.
2. O servio militar prestado nos termos da lei.
Artigu 49.
(Defeza ba soberania)
1. Sidadaun ida-idak iha direitu no devr atu kontribui hodi defende
pas nia independnsia, soberania no integridade territoril.
2. Servisu militr sei halo nuudar lei haruka.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 85., alnea
b)); Constituio da Repblica da Indonsia (art. 30., n. 1).
2 Direito timorense: Lei n. 3/2007, de 28 de fevereiro (Lei do Servio Militar); Lei
n. 16/2008, de 24 de dezembro (Primeira Alterao da Lei do Servio Militar).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 96., n. 1, alnea j); 146..
II Anotao
1 Nos termos da Constituio, a defesa da ptria um direito e um dever.
A sua afirmao como dever significa que os cidados so todos igualmente
chamados a esta funo de defesa da independncia do pas, da sua soberania
e integridade territorial. O seu entendimento como um dever fundamental
significa que o Estado pode exigir de cada cidado que este cumpra o seu
dever de participar no esforo militar de defesa da ptria.
182
5 O servio militar deve ser objeto de regulao por lei do Parlamento Na-
cional. Foi atravs da Lei n. 3/2007, de 28 de fevereiro, que a Lei do Servio
Militar foi aprovada, tendo esta sido alterada pela Lei n. 16/2008, de 24 de
dezembro, nos termos acima referidos.
183
TTULO III
DIREITOS E DEVERES ECONMICOS, SOCIAIS
E CULTURAIS
Artigo 50.
(Direito ao trabalho)
1. Todo o cidado, independentemente do sexo, tem o direito e o dever de
trabalhar e de escolher livremente a profisso.
2. O trabalhador tem direito segurana e higiene no trabalho, remunera-
o, ao descanso e s frias.
3. proibido o despedimento sem justa causa ou por motivos polticos, reli-
giosos e ideolgicos.
4. proibido o trabalho compulsivo, sem prejuzo do disposto na legislao
sobre a execuo de penas.
5. O Estado promove a criao de cooperativas de produo e apoia as empre-
sas familiares como fontes de emprego.
Artigu 50.
(Direitu ba traballu)
1. Sidadaun ida-idak, feto ka mane, iha direitu no devr atu servisu no
hili profisaun neeb nia hakarak.
2. Traballadr iha direitu ba seguransa no ijiene iha traballu, ba remu-
nerasaun, ba deskansu no ba frias.
3. Labele iha despedimentu sein kauza justa ka tanba motivu poltiku,
relijiozu ka ideoljiku.
4. Labele iha traballu kompulsivu, sein prejuizu ba dispozisaun neeb
mai hosi lejislasaun kona-ba pena nia ezekusaun.
5. Estadu promove kooperativa ba produsaun nia kriasaun no apoia
empreza familir hanesan meiu neeb hamosu empregu (24).
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 23., 24. e 25.);
PIDCP, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacio-
nal n. 3/2003, de 22 de julho (art. 8.); PIDESC, de 16 de dezembro de 1966, ratificado
pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro (arts. 2., 3., 6.,
7., 10. e 12.).
184
II Anotao
1 O primeiro direito que encabea o Ttulo III da Constituio relacionado
com os direitos e deveres econmicos, sociais e culturais o do direito ao tra-
balho, sendo que os trs primeiros artigos deste ttulo so relativos ao direito
do trabalho, quer na sua vertente individual, quer coletiva.
A sua consagrao constitucional significa que os direitos dos trabalhadores
adquirem uma dimenso objetiva que origina uma nova conceo da relao
de trabalho com vrias restries dos poderes do empregador, principalmente
o diretivo, mas tambm na sua liberdade de empresa e na prpria liberdade
negocial. Os trabalhadores so, assim, dotados de direitos constitucionais que
se encontram relacionados com a prpria ideia de cidadania no trabalho e
com uma forma de os proteger na relao de poder/subordinao como a de
trabalho.
185
186
187
188
189
190
Artigo 51.
(Direito greve e proibio do lock-out)
1. Os trabalhadores tm direito a recorrer greve, sendo o seu exerccio re-
gulado por lei.
2. A lei define as condies de prestao, durante a greve, de servios neces-
srios segurana e manuteno de equipamentos e instalaes, bem como
de servios mnimos indispensveis para acorrer satisfao de necessidades
sociais impreterveis.
3. proibido o lock-out.
Artigu 51.
(Direitu ba greve no proibisaun ba lock-out)
1. Traballadr sira iha direitu atu halo greve, no lei maka regula direitu
nee nia ezerssiu.
2. Lei define kondisaun atu, iha tempu neeb greve lao daudaun, halo
servisu neeb presiza ba seguransa no manutensaun ba ekipamentu no
instalasaun, no ms servisu mnimu neeb presiza duni atu f-respos-
ta ba nesesidade neeb labele husik ba loron seluk.
3. Labele iha lock-out.
I Referncias
1 Direito internacional: PIDESC, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Reso-
luo do Parlamento Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro (art. 8., alnea d)).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 47.); Cons-
tituio da Repblica de Moambique (art. 87.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 57.).
3 Direito timorense: Proposta de Lei do Cdigo do Trabalho (Proposta de Lei n.
39/II) arts. 5., alnea p); 90., n. 7, e 92. a 98..
4 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2002/05, de 1 de maio
(Criao de um Cdigo Laboral para Timor-Leste).
5 Doutrina: Antnio Monteiro FERNANDES, Direito de Greve Notas e Coment-
rios Lei n. 65/97, de 26 de agosto, Coimbra, 1982; ID, Direito do Trabalho, 15.a ed.,
Coimbra, Almedina, 2010; Jorge LEITE, Direito do Trabalho, vol. I, Coimbra, Servi-
os da Ao Social da U.C., 1998; Francisco LIBERAL FERNANDES, A obrigao
de Servios Mnimos como tcnica de regulao da Greve nos servios essenciais,
Coimbra, Coimbra Editora, 2010; ID, Direito do Trabalho O Contrato de Trabalho,
Apontamentos com base no Projeto do Cdigo do Trabalho de Timor Lorosae, Timor,
2010; Pedro Romano MARTINEZ, Direito do Trabalho, 5.a ed., Coimbra, Almedina,
2010; Maria do Rosrio Palma RAMALHO, Greves de maior prejuzo notas sobre o
enquadramento jurdico de quatro modalidades de comportamento grevista (greves
intermitentes, rotativas, trombose e retroativas), Rev. AAFDL, 1986, pp. 67-115; ID,
Direito do Trabalho, Parte I Dogmtica Geral, 2.a ed., Coimbra, Almedina, 2009;
191
Bernardo da Gama LOBO XAVIER, Direito da Greve, Lisboa, 1984; ID, Curso de
Direito do Trabalho, I Introduo, Quadros Organizacionais e Fontes, 3.a ed., Lis-
boa, Verbo, 2004.
6 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 50.; 52..
II Anotao
1 A greve um fenmeno especfico da sociedade moderna associado, des-
de a Revoluo Industrial, a formas de protesto contra situaes que afetam
determinados interesses dos trabalhadores.
192
193
194
Artigo 52.
(Liberdade sindical)
1. O trabalhador tem direito a organizar-se em sindicatos e associaes profis-
sionais para defesa dos seus direitos e interesses.
2. A liberdade sindical desdobra-se, nomeadamente, na liberdade de consti-
tuio, liberdade de inscrio e liberdade de organizao e regulamentao
interna.
3. Os sindicatos e as associaes sindicais so independentes do Estado e do
patronato.
Artigu 52.
(Liberdade sindikl)
1. Traballadr iha direitu atu organiza-an iha sindikatu no asosiasaun
profisionl atu defende nia direitu no interese.
2. Liberdade sindikl halibur liberdade atu konstitui sindikatu, liber-
dade atu tama iha sindikatu no liberdade atu organiza no halo regra
interna.
3. Sindikatu no asosiasaun sindikl sira la depende ba Estadu ka pa-
traun sira.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 23., n. 4); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho (art. 22.); PIDESC, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela
Resoluo do Parlamento Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro (art. 8.); Conven-
o n. 87 da Organizao Internacional do Trabalho, de 9 de julho de 1948, sobre a
Liberdade Sindical e a Proteo dos Direitos Sindicais, ratificada pela Resoluo do
Parlamento Nacional n. 7/2009, de 25 de maro; Conveno n. 98 da Organizao
Internacional do Trabalho, de 8 de junho de 1949, sobre a Aplicao dos Princpios
do Direito de Sindicalizao e de Negociao Coletivas, ratificada pela Resoluo do
Parlamento Nacional n. 8/2009, de 25 de maro; Conveno n. 182, de 17 de junho de
1999, da Organizao Internacional do Trabalho Relativa Interdio das Piores For-
mas de Trabalho das Crianas e Ao Imediata com Vista sua Eliminao, ratifica-
da pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 9/2009, de 8 de abril; Conveno n. 29
da Organizao Internacional do Trabalho sobre o Trabalho Forado, de 28 de junho
de 1930, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 10/2009, de 8 de abril.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 50.); Constitui-
o da Repblica Federativa do Brasil (art. 8.); Constituio da Repblica da Guin-
-Bissau (art. 45.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 86.); Constituio
da Repblica Portuguesa (arts. 55. e 56.).
3 Direito timorense: Proposta de Lei do Cdigo do Trabalho (Proposta de Lei n.
39/II) arts. 75. a 87..
195
II Anotao
1 A liberdade sindical um direito fundamental e um princpio essencial
do associativismo dos trabalhadores, constituindo uma condio bsica de
defesa dos seus direitos, com consagrao em vrios instrumentos de direito
internacional.
A consagrao desta liberdade como um direito fundamental implica o re-
conhecimento de um espao de poder e de ao dos sindicatos, isto , como
o reconhecimento a um sujeito coletivo de faculdades de ao que esto pro-
tegidas pelo mbito da sua autonomia coletiva, devendo ser garantidas pelo
poder pblico atravs da ao administrativa e tutela judicial.
196
Esta liberdade, embora tenha uma vertente individual, constitui uma liberda-
de de exerccio coletivo, pois, para ser exercida, necessita da participao de
outros membros do grupo destinatrios dessa mesma norma, no dependendo
de autorizao prvia ou de formalidade equivalente.
Esta liberdade corresponde liberdade de associao em geral e est prevista
no art. 9., n. 1, do Regulamento UNTAET n. 2002/05, quando estabelece o
direito dos trabalhadores e de os empregadores poderem constituir associa-
es representativas dos seus interesses.
Aps a constituio de sindicatos, os trabalhadores gozam da liberdade de
neles se inscreverem, sendo que esta liberdade de inscrio compreende duas
dimenses: a) uma dimenso positiva, que consiste no direito do trabalhador
solicitar e obter a inscrio no sindicato da sua escolha; b) uma dimenso ne-
gativa que se traduz no direito de no adeso a qualquer sindicato e no direito
de, a todo o tempo, se retirar do sindicato em que se encontra inscrito.
Vrios textos internacionais protegem estas dimenses da liberdade sindical,
visando sobretudo proibir as discriminaes favorveis ou desfavorveis
filiao, como o caso da Conveno n. 98 da OIT. Desta forma, parecem
ser ilcitas certas clusulas dos sistemas de inspirao anglo-saxnica, como
o caso da closed shop empresa que fechada para quem no se filie no
sindicato ou union shop empresa que restringe o futuro emprego exclusi-
vamente a sindicalizados , assim como a maintenance of membership ma-
nuteno da filiao como condio de emprego , e de preferential hiring
ou qualified preference obrigao do empregador dar preferncia aos tra-
balhadores membros do sindicato. So, ainda, totalmente ilcitos os contratos
subordinados condio do trabalhador se sindicalizar os casos do yellow
dog contract.
A este propsito, pode ver-se o art. 35., n. 2, alnea a), do Regulamento n.
2002/05, que prev no poder um contrato de trabalho cessar por resoluo por
motivo de um trabalhador ser membro de um sindicato, sendo que o prprio
art. 50., n. 3, da Constituio, ao estabelecer que proibido o despedimento
por motivos ideolgicos, parece abranger tambm esta possibilidade.
No mesmo sentido, a Proposta de Lei do Cdigo do Trabalho que, no art. 78.,
estabelece a liberdade e a proteo sindical, consagrando a liberdade sindical
positiva e negativa, assim como a proibio, no n. 3, alneas a) e b), de atos
que tenham como objetivo condicionar o acesso ao emprego filiao ou
no a uma determinada organizao sindical e a despedir, transferir ou pre-
judicar o trabalhador por estar filiado ou no a uma organizao sindical, ou
por exercer atividades relativas sua liberdade sindical.
197
198
199
Artigo 53.
(Direitos dos consumidores)
1. Os consumidores tm direito qualidade dos bens e servios consumidos,
a uma informao verdadeira e proteo da sade, da segurana e dos seus
interesses econmicos, bem como reparao de danos.
2. A publicidade disciplinada por lei, sendo proibidas todas as formas de
publicidade oculta, indireta ou enganosa.
Artigu 53.
(Konsumidr sira-nia direitu)
1. Konsumidr sira iha direitu ba ben no servisu nia kualidade, ba in-
formasaun loos no ba protesaun ba saude, ba seguransa no ba sira-nia
interese ekonmiku, no ms ba reparasaun ba danu (25).
2. Lei maka dixiplina publisidade, no labele iha publisidade okulta,
indireta ka enganoza.
I Referncias
1 Direito internacional: Resoluo das Naes Unidas n. 39/248, de 16 de abril de
1985 (Proteo dos Consumidores).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 78.); Constitui-
o da Repblica de Moambique (art. 92.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 60.).
3 Direito timorense: DL n. 9/2006, de 15 de maro (Avisos de Sade e Controlo
Fiscal dos Tabacos Manufaturados); DL n. 12/2004, de 26 de maio (Atividades far-
macuticas).
II Anotao
1 Deve entender-se por consumidor aquele que adquire um bem ou a quem
prestado um servio, independentemente de esse bem ou servio ser forne-
cido por entidades pblicas ou privadas. Isto sem prejuzo de a lei vir a cir-
cunscrever em termos mais restritivos o conceito de consumidor em funo,
nomeadamente, de o uso a que se destina o bem ser necessariamente privado
ou no profissional.
(25)
Danu (s) Prejuizu; buat aat neeb ema ruma hetan iha nia sa
ude ka patrimniu.
200
4 Por outro lado, ainda uma exigncia constitucional a proteo dos inte-
resses econmicos dos consumidores, o que se consubstancia num dever do
Estado de garantir, na maior medida do possvel, o equilbrio negocial entre as
partes, em particular quando estejam em causa bens e servios essenciais. Fi-
nalmente, o direito reparao de danos traduz-se no direito do consumidor
a ser indemnizado pelos prejuzos que sejam provocados por bens ou servios
defeituosos.
201
Artigo 54.
(Direito propriedade privada)
1. Todo o indivduo tem direito propriedade privada, podendo transmiti-la
em vida e por morte, nos termos da lei.
2. A propriedade privada no deve ser usada em prejuzo da sua funo so-
cial.
3. A requisio e a expropriao por utilidade pblica s tm lugar mediante
justa indemnizao, nos termos da lei.
4. S os cidados nacionais tm direito propriedade privada da terra.
Artigu 54.
(Direitu ba propriedade privada)
1. Ema ida-idak iha direitu ba propriedade privada, no bele tranzmite
propriedade nee kuandu nia sei moris ka kuandu nia mate, tuir lei.
2. Labele uza propriedade privada ho prejuizu ba nia funsaun sosil.
3. Rekizisaun ka espropriasaun tanba utilidade pblika bele halo deit
ho indemnizasaun justa, tuir lei.
4. Sidadaun nasionl sira maka iha direitu atu iha propriedade ba rai.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 2.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 37.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (art. 69.); Constituio da Repblica Portuguesa (art.
62.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 47.).
3 Direito timorense: Cdigo Civil, aprovado pela Lei n. 10/2011, de 14 de setem-
bro.
4 Doutrina: Miguel Nogueira de Brito, A Justificao da Propriedade Pri-
vada numa Democracia Constitucional, Almedina, Coimbra, 2008.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 3.; 23.; 30.; 40.; 43.; 60.; 138.;
139.; 140.; 141.; 161..
II Anotao
1 O direito propriedade privada um direito muito marcado, por circuns-
tncias histricas, socioeconmicas ou polticas. O movimento constitucional
liberal, na Europa e na Amrica do Norte, marcou uma revoluo no direito
propriedade, alicerada no individualismo (racionalista) que filosoficamente
a inspirava e no liberalismo econmico que a fundamentava. Desde ento,
tm-se verificado variaes entre um conceito liberal, de cariz individualista,
e uma aproximao marxista, que coletiviza a propriedade dos instrumentos
do trabalho. Nenhuma destas formulaes puras parece acolhida na Consti-
202
203
204
205
Artigo 55.
(Obrigaes do contribuinte)
Todo o cidado com comprovado rendimento tem o dever de contribuir para
as receitas pblicas, nos termos da lei.
Artigu 55.
(Kontribuinte nia obrigasaun)
Sidadaun neeb iha duni rendimentu iha obrigasaun atu kontribui ba
reseita pblika, tuir lei.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 88.); Consti-
tuio da Repblica de Cabo Verde (art. 85., alnea g)); Constituio da Repblica
de Moambique (art. 45., alnea c)); Constituio da Repblica Democrtica de So
Tom e Prncipe (art. 65.).
2 Direito timorense: Lei n. 8/2008, de 30 de julho (Lei Tributria).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 16.; 56.; 57.; 59.; 144., n. 1.
II Anotao
1 O sentido e alcance deste preceito no podero compreender-se se no
se tiver em conta a sua insero no Ttulo III respeitante aos Direitos e De-
veres Econmicos, Sociais e Culturais. Com efeito, entendeu o legislador
constituinte que, em sede de direitos e deveres, deveria ficar claro que quem
comprovadamente possa contribuir para as receitas pblicas seja chamado a
faz-lo. Este dever tem subjacente uma ideia de solidariedade social, a qual
se consubstancia no princpio constitucional da contribuio do sistema fiscal
para a justa repartio da riqueza e dos rendimentos nacionais.
206
207
Artigo 56.
(Segurana e assistncia social)
1. Todos os cidados tm direito segurana e assistncia social, nos termos
da lei.
2. O Estado promove, na medida das disponibilidades nacionais, a organiza-
o de um sistema de segurana social.
3. O Estado apoia e fiscaliza, nos termos da lei, a atividade e o funcionamento
das instituies de solidariedade social e de outras de reconhecido interesse
pblico sem carter lucrativo.
Artigu 56.
(Seguransa no asistnsia sosil)
1. Sidadaun hotu-hotu iha direitu ba seguransa no ba asistnsia sosil,
tuir lei.
2. Estadu loke dalan, nuudar disponibilidade nasionl, atu organiza
seguransa sosil nia sistema ida.
3. Estadu apoia no fiskaliza, tuir lei, instituisaun ba solidariedade sosi-
l no seluk tan neeb iha duni interese pbliku sein karater lukrativu.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (arts. 22. e 25.);
PIDESC, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacio-
nal n. 8/2003, de 3 de setembro (art. 9.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 70.); Consti-
tuio da Repblica Portuguesa (art. 63.).
3 Direito timorense: DL n. 19/2008, de 19 de junho (Subsdio de Apoio a Idosos
e Invlidos).
4 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2003, de 30 de junho
(Fiscalizao Preventiva de Constitucionalidade).
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 1.; 23.; 55..
II Anotao
1 Segundo o disposto no n. 1, todos os cidados tm direito segurana e
assistncia social, nos termos da lei.
208
209
Artigo 57.
(Sade)
1. Todos tm direito sade e assistncia mdica e sanitria e o dever de as
defender e promover.
2. O Estado promove a criao de um servio nacional de sade universal,
geral e, na medida das suas possibilidades, gratuito, nos termos da lei.
3. O servio nacional de sade deve ser, tanto quanto possvel, de gesto des-
centralizada e participativa.
Artigu 57.
(Saude)
1. Ema hotu iha direitu ba saude no ba asistnsia mdika no sanitria
no devr atu defende no promove saude no asistnsia nee.
2. Estadu loke dalan atu kria servisu nasionl ba saude ida universl,
jerl, no, nuudar nia posibilidade, gratuitu, tuir lei.
3. Servisu nasionl ba saude tenke iha, nuudar bele, jestaun desentra-
lizada no partisipativa.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 25.); PIDESC,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
8/2003, de 3 de setembro (art. 12.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 71.); Cons-
tituio da Repblica de Moambique (art. 116.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 64.).
3 Direito timorense: Lei n. 10/2004, de 24 de novembro (Lei do Sistema de Sa-
de); DL n. 12/2004, de 26 de maio (Atividades farmacuticas); DL n. 14/2004, de 1
de setembro (Exerccio das Profisses da Sade); DL n. 18/2004, de 1 de dezembro
(Unidades Privadas de Sade); DL n. 1/2005, de 31 de maio (Estatuto Hospitalar);
DL n. 9/2005, de 16 de novembro (Sistema de Vigilncia Epidemiolgica); DL n.
14/2005, de 1 de dezembro (Autoridades de Vigilncia Sanitria); DL n. 9/2006, de
15 de maro (Avisos de Sade e Controlo Fiscal dos Tabacos Manufaturados); DL n.
33/2008, de 27 de agosto (Higiene e Ordem Pblicas); DL n. 9/2010, de 21 de julho
(Assistncia Mdica no Estrangeiro).
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 23.; 29.; 30.; 55..
II Anotao
1 O n. 1 deste artigo consagra o direito fundamental sade e assistncia
mdica e sanitria. Trata-se de um direito a prestaes positivas do Estado,
embora tenha uma relao incindvel com algumas normas que protegem di-
reitos, liberdades e garantias, como o caso do direito vida (art. 29.) e do
210
direito integridade pessoal (art. 30.). Por outro lado, este direito traduz-se
numa srie de direitos dos utentes do servio de sade, previstos no art. 7. da
Lei n. 10/2004, de 24 de novembro, como , por exemplo, o caso dos direitos
a decidir receber ou recusar a prestao de cuidados de sade, confidenciali-
dade dos seus dados pessoais, a ser devidamente informados da sua situao,
a receber assistncia religiosa, etc.
211
212
Artigo 58.
(Habitao)
Todos tm direito, para si e para a sua famlia, a uma habitao de dimenso
adequada, em condies de higiene e conforto e que preserve a intimidade
pessoal e a privacidade familiar.
Artigu 58.
(Abitasaun)
Ema hotu iha direitu, ba sira no ba sira-nia famlia, atu iha abilitasaun
ida ho dimensaun adekuada, ho kondisaun ba ijiene no konfortu, no
neeb bele rai-didiak ida-idak nia intimidade no famlia nia privasi-
dade.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 25.); PIDCP,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
3/2003, de 22 de julho (art. 27.); PIDESC, de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela
Resoluo do Parlamento Nacional n. 8/2003, de 3 de setembro (art. 11.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 71.); Consti-
tuio da Repblica de Moambique (art. 91.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 65.).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 1.; 23.; 36.; 39..
II Anotao
1 Esta disposio consagra um direito habitao enquanto direito a presta-
es positivas do Estado. Assim sendo, enquanto direito econmico, social e
cultural, o direito habitao implica que os poderes estaduais devem levar a
cabo polticas pblicas que visem a sua concretizao. Estas polticas pblicas
abrangem o planeamento urbanstico e o ordenamento do territrio, redes de
saneamento e de abastecimento de gua potvel.
3 Por outro lado, para alm da sua dimenso positiva, enquanto direito a
prestaes estaduais, o direito habitao traduz-se num direito a no ser
arbitrariamente privado da sua habitao, especialmente relevante para as si-
tuaes em que as pessoas no habitam casa prpria.
213
214
Artigo 59.
(Educao e cultura)
1. O Estado reconhece e garante ao cidado o direito educao e cultura,
competindo-lhe criar um sistema pblico de ensino bsico universal, obriga-
trio e, na medida das suas possibilidades, gratuito, nos termos da lei.
2. Todos tm direito a igualdade de oportunidades de ensino e formao pro-
fissional.
3. O Estado reconhece e fiscaliza o ensino privado e cooperativo.
4. O Estado deve garantir a todos os cidados, segundo as suas capacidades,
o acesso aos graus mais elevados do ensino, da investigao cientfica e da
criao artstica.
5. Todos tm direito fruio e criao culturais, bem como o dever de pre-
servar, defender e valorizar o patrimnio cultural.
Artigu 59.
(Edukasaun no kultura)
1. Estadu rekoese no garante ba sidadaun ida-idak direitu ba eduka-
saun no ba kultura no iha obrigasaun atu kria sistema pbliku ida ba
ensinu bziku universl, obrigatriu no, nuudar nia bele, saugati, tuir
lei.
2. Ema hotu iha direitu atu hetan oportunidade ba ensinu no forma-
saun profisionl hanesan.
3. Estadu rekoese no fiskaliza ensinu privadu no kooperativu.
4. Estadu tenke garante ba sidadaun hotu-hotu, nuudar nia bele, asesu
ba ensinu, investigasaun sientfika no kriasaun artstika nia grau sira
aas liu.
5. Ema hotu iha direitu ba fruisaun no kriasaun kulturl, no iha ms
devr atu hamoris nafatin, defende no valoriza patrimniu kulturl.
I Referncias
1 Direito internacional: DUDH, de 10 de dezembro de 1948 (art. 26.); PIDESC,
de 16 de dezembro de 1966, ratificado pela Resoluo do Parlamento Nacional n.
8/2003, de 3 de setembro (arts. 13. e 15.).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 79.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (arts. 78. e 79.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 73.).
3 Direito timorense: Lei n. 14/2008, de 29 de outubro (Lei de Bases da Educao);
DL n. 30/2008, de 13 de agosto (Regime de atribuio de bolsas de estudo no estran-
geiro); DL n. 7/2010, de 19 de maio (Regime Jurdico da Administrao e Gesto
do Sistema de Ensino Bsico); DL n. 8/2010, de 19 de maio (Regime Jurdico dos
Estabelecimentos de Ensino Superior).
215
II Anotao
1 Esta disposio consagra, antes do mais, um direito educao. Nos ter-
mos do n. 2 do art. 1. da Lei n. 14/2008, de 29 de outubro (Lei de Bases da
Educao), este direito educao exprime-se por uma permanente ao for-
mativa, destinada a promover o desenvolvimento da personalidade, o progres-
so social e a democratizao da sociedade. Tal como referido no diploma,
a garantia de um direito educao , de facto, da maior importncia para a
superao de desigualdades econmicas, sociais e culturais entre os cidados,
bem como para a sua realizao pessoal, profissional e comunitria.
216
217
218
Artigo 61.
(Meio ambiente)
II Anotao
1 O direito e dever de proteo do ambiente, bem como o dever de salva-
guardar um desenvolvimento sustentvel so elevados na Constituio a
direito e dever fundamentais consagrados no quadro dos direitos e deveres
econmicos, sociais e culturais.
220
II Anotao
1 O direito e dever de proteo do ambiente, bem como o dever de salva-
guardar um desenvolvimento sustentvel so elevados na Constituio a
direito e dever fundamentais consagrados no quadro dos direitos e deveres
econmicos, sociais e culturais.
220
221
222
mnio devem conter solues que, sempre que possvel, tomem em conta os
interesses socioeconmicos. Um exemplo elucidativo o da criao de reas
protegidas onde certas atividades associadas ao turismo so permitidas. O
segundo elemento respeita utilizao sustentvel dos recursos naturais.
Utilizao sustentvel pode ser definida como a utilizao dos recursos
naturais de um modo e a um ritmo que no conduza sua diminuio ou
esgotamento a longo prazo, mantendo assim o seu potencial para satisfazer
as necessidades e as aspiraes das geraes atuais e futuras (art. 2. da
Conveno sobre a Diversidade Biolgica, de 1992). O terceiro elemento do
desenvolvimento sustentvel relaciona-se com a equidade intergeracional
(art. 61., n. 1 geraes vindouras; e art. 139., n. 1 os recursos devem ser
utilizados de uma forma justa e igualitria). A equidade entre as geraes
significa que os recursos naturais (vivos e no vivos) devem ser conservados
na perspetiva de proveito para as geraes atuais (equidade intrageracional),
mas tambm de maneira a garantir s geraes futuras, pelo menos, iguais
oportunidades de desenvolvimento econmico (equidade intergeracional). O
quarto elemento corresponde ao princpio da responsabilidade comum mas
diferenciada, cujo contedo essencial remonta ao Princpio 7 da Declarao
final da Conferncia das Naes Unidas sobre Ambiente e Desenvolvimento
(1992). O princpio da responsabilidade comum mas diferenciada tem uma
natureza internacional, possuindo uma grande relevncia no dilogo entre
pases desenvolvidos e pases em desenvolvimento. Na origem, o princpio
explica-se pelo reconhecimento da soberania do Estado sobre a explorao
dos recursos naturais contidos no seu territrio. Como contrapartida, o Esta-
do ficou investido da obrigao de proteger o ambiente. A tomada de cons-
cincia de que os problemas ambientais no conhecem fronteiras, alm de que
os problemas mais graves se colocam escala mundial, conduziu, todavia,
emergncia do princpio da responsabilidade comum dos Estados em mat-
ria de proteo do ambiente, assente na ideia de cooperao. Esta ideia tem
sido desenvolvida em inmeros instrumentos internacionais. Acresce que,
alm de comum, esta responsabilidade diferenciada. Significa isto que a
principal responsabilidade pela degradao ambiental e depauperamento dos
recursos , na sua maior medida, imputada aos pases desenvolvidos. Um as-
peto importante desta responsabilidade manifesta-se em vrias convenes
internacionais atravs da previso da transferncia de tecnologia, informao
e recursos financeiros, dos pases desenvolvidos para os pases em desenvol-
vimento, com vista ao estabelecimento de polticas eficazes de conservao
dos recursos e de proteo ambiental.
223
224
PARTE III
ORGANIZAO DO PODER POLTICO
TTULO I
PRINCPIOS GERAIS
Artigo 62.
(Titularidade e exerccio do poder poltico)
O poder poltico radica no povo e exercido nos termos da Constituio.
Artigu 62.
(Titularidade no ezerssiu podr politiku nian)
Podr poltiku moris iha povu no tenke kaer nuudar Konstituisaun
haruka.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica Federativa do Brasil (art. 1.,
nico); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 108.).
2 Direito timorense: Lei n. 6/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n.
6/2007, de 31 de maio, e da Lei n. 7/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Parla-
mento Nacional); Lei n. 7/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n. 5/2007,
de 28 de maro, e da Lei n. 8/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Presidente
da Repblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 1.; 2.; 46. e ss.; 65..
II Anotao
1 O exerccio do poder por delegao popular, concretizada pela representa-
o democrtica, constitui um dos princpios constitucionais centrais na sua
legitimao. O Princpio da Soberania Popular encontra acolhimento no art.
2., n. 1, da Constituio.
225
226
Artigo 63.
(Participao poltica dos cidados)
1. A participao direta e ativa de mulheres e homens na vida poltica consti-
tui condio e instrumento fundamental do sistema democrtico.
2. A lei promove a igualdade no exerccio dos direitos cvicos e polticos e a
no discriminao em funo do sexo no acesso a cargos polticos.
Artigu 63.
(Sidadaun sira-nia partisipasaun poltika)
1. Sistema demokrtiku nia kondisaun no meiu importante ida maka
mane ho feto sira-nia partisipasaun direta no ativa iha vida poltika.
2. Lei promove igualdade iha direitu sviku no poltiku nia ezerssiu no
la diskriminasaun tanba seksu iha asesu ba kargu poltiku.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 55.); Consti-
tuio da Repblica Portuguesa (art. 109.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2.; 3.; 16.; 17.; 40.; 41.; 42.;
43.; 46.; 48.; 62.; 65.; 66.; 137., n. 3.
II Anotao
1 A concretizao da soberania popular (prevista nos arts. 2., 3. e 62.)
faz-se atravs da participao poltica dos cidados, que constitui, subjeti-
vamente, um direito fundamental dos cidados e, objetivamente, condio
para a deliberao dos seus rgos representativos.
227
228
229
Artigo 64.
(Princpio da renovao)
Ningum pode exercer a ttulo vitalcio ou por perodos indeterminados qual-
quer cargo poltico.
Artigu 64.
(Prinspiu renovasaun)
Ema ida labele hetan kargu poltiku ida atu kaer too nia mate ka du-
rante tempu ita la hatene loos too iha neeb.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 122.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (art. 118.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 75., n. 3; 93., n. 4.
II Anotao
1 O princpio da renovao um dos princpios tpicos do constitucionalis-
mo republicano. A renovao da titularidade do exerccio do poder assim
perspetivada como um valor em si, independentemente da bondade material
do exerccio do mandato. Por esta via se pretende obstar criao das condi-
es para o exerccio desptico do poder que a perpetuao dos titulares pode
potenciar. Por outro lado, procura-se garantir as condies para a manuteno
de impulsos reformistas na governao.
230
Artigo 65.
(Eleies)
1. Os rgos eleitos de soberania e do poder local so escolhidos atravs de
eleies, mediante sufrgio universal, livre, direto, secreto, pessoal e peri-
dico.
2. O recenseamento eleitoral obrigatrio, oficioso, nico e universal, sendo
atualizado para cada eleio.
3. As campanhas eleitorais regem-se pelos seguintes princpios:
a) Liberdade de propaganda eleitoral;
b) Igualdade de oportunidades e de tratamento das diversas candidatu-
ras;
c) Imparcialidade das entidades pblicas perante as candidaturas;
d) Transparncia e fiscalizao das contas eleitorais.
4. A converso dos votos em mandatos obedece ao sistema de representao
proporcional.
5. O processo eleitoral regulado por lei.
6. A superviso do recenseamento e dos atos eleitorais cabe a um rgo in-
dependente, cujas competncias, composio, organizao e funcionamento
so fixados por lei.
Artigu 65.
(Eleisaun)
1. rgaun soberanu eleitu sira no podr lokl nia rgaun sira sei hili
iha eleisaun, ho votu universl, livre, diretu, sekretu, pesol no peri-
diku.
2. Resenseamentu eleitorl obrigatriu, ofisiozu, niku no universl
no sei atualiza tinan-tinan.
3. Kampaa eleitorl sei lao tuir prinspiu sira-nee:
a) Liberdade ba propaganda eleitorl;
b) Oportunidade no tratamentu hanesan ba kandidatura hotu-
hotu;
c) Entidade pblika sira-nia imparsialidade ba kandidatura sira;
d) Transparnsia no fiskalizasaun ba konta eleitorl.
4. Votu nia konversaun ba mandatu sei halo tuir sistema reprezenta-
saun proporsionl.
5. Lei maka regula prosesu eleitorl.
6. rgaun independente ho nia kompetnsia, kompozisaun, organiza-
saun no funsionamentu regulada ho lei maka superviziona resensea-
mentu no atu eleitorl.
231
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Moambique (art. 135.);
Constituio da Repblica Portuguesa (art. 113.).
2 Direito timorense: Lei n. 5/2006, de 28 de dezembro (rgos da Administra-
o Eleitoral); Lei n. 6/2006, de 28 de dezembro (Lei Eleitoral para o Parlamento
Nacional); Lei n. 7/2006, de 28 de dezembro (Lei Eleitoral para o Presidente da Re-
pblica); Lei n. 6/2011, de 22 de junho (Primeira alterao Lei n. 5/2006, de 28 de
dezembro); Lei n. 7/2011, de 22 de junho (Segunda alterao Lei n. 6/2006, de 28
de dezembro); Lei n. 8/2011, de 22 de junho (Segunda alterao Lei n. 7/2006, de
28 de dezembro); DL n. 1/2007, de 18 de janeiro (Estatuto Orgnico do Secretaria-
do Tcnico da Administrao Eleitoral); Resoluo do Governo n. 2/2010, de 20 de
janeiro (Recenseamento Eleitoral 2010); Regulamento 21/STAE/04 (Procedimentos
Tcnicos para a Realizao do Recenseamento Eleitoral na Repblica Democrtica
de Timor-Leste).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 7.; 47.; 63.; 76.; 93..
II Anotao
1 O direito de sufrgio, enquanto instrumento de realizao do princpio
democrtico, encontra-se positivado em diversas disposies da Constitui-
o. Desde logo, o art. 7. consagra, juntamente com a titularidade do poder
soberano por parte do povo timorense, a ideia de Sufrgio universal e multi-
partidarismo. Esta mesma ideia vem reforada pelo acolhimento dos direitos
de participao poltica entre o catlogo de direitos, liberdades e garantias
fundamentais.
232
233
234
235
Artigo 66.
(Referendo)
1. Os cidados recenseados no territrio nacional podem ser chamados a pro-
nunciar-se em referendo sobre questes de relevante interesse nacional.
2. O referendo convocado pelo Presidente da Repblica, por proposta de um
tero e deliberao aprovada por uma maioria de dois teros dos Deputados
ou por proposta fundamentada do Governo.
3. No podem ser sujeitas a referendo as matrias da competncia exclusiva
do Parlamento Nacional, do Governo e dos Tribunais definidas constitucio-
nalmente.
4. O referendo s tem efeito vinculativo quando o nmero de votantes for
superior a metade dos eleitores inscritos no recenseamento.
5. O processo de referendo definido por lei.
Artigu 66.
(Referendu)
1. Bele bolu sidadaun sira resenseadu iha territriu nasionl mai f
sira-nia opiniaun iha referendu kona-ba kestaun relevante ba interese
nasionl.
2. Prezidente da-Repblika maka konvoka referendu, tuir proposta
neeb Deputadu sira-nia datoluk ida aprezenta no deliberasaun neeb
Deputadu sira aprova ho maioria datoluk rua, ka ho proposta funda-
mentada hosi Governu.
3. Labele tama iha referente matria neeb Konstituisaun hatama iha
Parlamentu Nasionl, Governu ka Tribunl sira-nia kompetnsia.
4. Kuandu votante sira barak liu eleitr inskritu iha resenseamentu
sira-nia sorin-baluk maka referendu iha efeitu vinkulativu.
5. Lei maka define prosesu ba referendu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 168.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 103.); Constituio da Repblica de Moam-
bique (art. 136.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 115.); Constituio da
Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 71.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 46.; 63.; 85., alnea f); 95., n. 2,
alnea h), e n. 3, alnea k); 115., n. 2, alnea d); 126., n. 1, alnea b); 156., n. 2.
236
II Anotao
1 O referendo permite a abertura do sistema democrtico representativo
participao democrtica direta dos cidados. Em Timor-Leste, este instituto
encontra-se largamente limitado pela falta de regulamentao legal, que
competncia legislativa exclusiva do Parlamento Nacional, nos termos do art.
95., n. 2, alnea h), conjugado com o n. 5 deste mesmo art. 66.. O regime
jurdico-constitucional previsto neste artigo orienta essa interveno legisla-
tiva, delimitando o mbito e definindo o respetivo procedimento.
237
238
Artigo 67.
(rgos de soberania)
So rgos de soberania o Presidente da Repblica, o Parlamento Nacional, o
Governo e os Tribunais.
Artigu 67.
(rgaun soberanu)
rgaun soberanu sira maka Prezidente da-Repblika, Parlamentu Na-
sionl, Governu no Tribunl sira.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 105., n. 1); Cons-
tituio da Repblica de Cabo Verde (art. 119., n. 1); Constituio da Repblica da
Guin-Bissau (art. 59., n. 1); Constituio da Repblica de Moambique (art. 133.);
Constituio da Repblica Portuguesa (art. 110.); Constituio da Repblica Demo-
crtica de So Tom e Prncipe (art. 68.).
2 Direito timorense: Lei n. 7/2007, de 25 de julho (Estatuto dos Titulares de r-
gos de Soberania).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 74. e ss.; 92. e ss.; 103. e ss.;
118. e ss.
II Anotao
1 A Constituio enumera tipicamente os rgos de soberania, o que veda
ao legislador ordinrio qualquer interveno na previso das suas competn-
cias ou na sua definio. A previso na Constituio de diferentes rgos de
soberania visa garantir a separao orgnica de poderes, no desempenho das
funes Estaduais, aqui previstos em condies de paridade que marcam o
seu relacionamento institucional.
239
Artigo 68.
(Incompatibilidades)
1. A titularidade dos cargos de Presidente da Repblica, Presidente do Par-
lamento Nacional, Presidente do Supremo Tribunal de Justia, Presidente do
Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas, Procurador-Geral da
Repblica e membro do Governo incompatvel entre si.
2. A lei define outras incompatibilidades.
Artigu 68.
(Inkompatibilidade)
1. Ema neeb kaer kargu hanesan Prezidente da-Repblika, Prezidente
iha Parlamentu Nasionl, Prezidente iha Supremu Tribunl ba Justisa,
Prezidente iha Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas,
Prokuradr-Jerl da-Repblika no membru iha Governu labele kaer
kargu sira-nee ida-tan.
2. Lei define inkompatibilidade sira seluk.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Moambique (art. 137.); Cons-
tituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 72.).
2 Direito timorense: Lei n. 7/2007, de 25 de julho (Estatuto dos Titulares de r-
gos de Soberania).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 78..
II Anotao
1 A incompatibilidade entre a titularidade dos rgos superiores do Estado
representa uma garantia da concretizao orgnica do princpio da separao
de poderes. A consagrao constitucional de um catlogo de incompatibi-
lidades entre a titularidade de diferentes cargos dos rgos de soberania e
de outros rgos superiores do Estado, no n. 1 deste artigo, representa uma
limitao atuao do legislador ordinrio, que se encontra habilitada no n.
2 deste mesmo artigo. O elenco de cargos a previstos representa a pondera-
o constituinte das garantias impostas no exerccio dos principais cargos do
Estado.
240
241
Artigo 69.
(Princpio da separao dos poderes)
Os rgos de soberania, nas suas relaes recprocas e no exerccio das suas
funes, observam o princpio da separao e interdependncia dos poderes
estabelecidos na Constituio.
Artigu 69.
(Prinspiu separasaun iha podr)
rgaun soberanu sira, iha sira-nia relasaun entre sira no kuandu kaer
sira-nia funsaun, tenke tuir prinspiu separasaun no interdependnsia
iha podr neeb Konstituisaun estabelese.
I Referncias
1 Direito internacional: Declarao dos Direitos do Homem e do Cidado (1789)
art. 16..
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 119., n. 2);
Constituio da Repblica da Guin (art. 59., n. 2); Constituio da Repblica de
Moambique (art. 134.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 111.); Consti-
tuio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 69.).
3 Doutrina: Pedro Bacelar de VASCONCELOS, Controlo do Poder Teoria
Geral do Controlo Jurdico do Poder Pblico, Lisboa, Edies Cosmos, 1996; ID,
A transio em Timor-Leste (1999-2002), in Rui CENTENO, Rui NOVAIS (Org.)
Timor-Leste da Nao ao Estado, Porto, Edies Afrontamento, 2006; Pedro BACE-
LAR DE VASCONCELOS, Ricardo Sousa da CUNHA, O Semipresidencialismo Ti-
morense, in Marina COSTA LOBO, Octvio AMORIM (Org.), Semipresidencialismo
em Pases de Lngua Portuguesa, Lisboa, ICS, 2009; Maurice DUVERGER, chec
au Roi, Paris, Albin Michel, 1978; Robert ELGIE, What is semi-presidentialism and
where is it found?, in Robert Elgie e Sophia Moestrup [Coord.], Semi-presiden-
tialism outside Europe, a comparative study, New York, London, Routledge, 2007,
pp. 1 e ss.; Robert ELGIE e Sophia MOESTRUP, The choice of Semi-presidentialism
and its consequences, in Robert Elgie e Sophia Moestrup [Coord.], Semi-presi-
dentialism outside Europe, a comparative study, New York, London Routledge, 2007,
p. 243; Eduardo Garca de ENTERRA, La lucha contra las inmunidades del poder,
Madrid, Civitas, 3.a ed. (2.a reimpresso), 1995; Jos Joaquim GOMES CANOTILHO,
Direito Constitucional e Teoria da Constituio, Coimbra, Almedina, p. 607; John
LOCKE, Two Treatises of Government, 1690; MONTESQUIEU, De lEsprit des Lois
(O Esprito das Leis, Martins Fontes, 2.a ed., 2000); Giovanni SARTORI, Comparati-
ve Constitutional Engineering, London, Macmillan Press, 1997, pp. 131 e ss.; SHOES-
MITH, Timor-Leste Divided Leadership in a Semi-Presidential System, Asian Survey,
Vol. XLIII, n. 2, March/April 2003; ID, Timor-Leste: semi-presidentialism and the
democratic transition in a new small state, in Robert Elgie e Sophia Moestrup
[Coord.], Semi-presidentialism outside Europe, a comparative study, New York, Lon-
don, Routledge, 2007, p. 220; Jos REIS NOVAIS, Semipresidencialismo Teoria do
sistema de governo semipresidencialista, vol. I., Coimbra, Almedina, 2007.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 67.; 156., n. 1, alnea d).
242
II Anotao
1 O princpio da separao de poderes uma das marcas genticas do cons-
titucionalismo moderno de origem liberal. O conceito ideal de Constituio,
referido no art. 16. da Declarao dos Direitos do Homem e do Cidado,
prev um documento escrito, no qual se proteja os direitos fundamentais dos
cidados e garanta a organizao do poder poltico segundo o princpio da
separao de poderes. Neste entendimento, sem separao de poderes no h
Constituio.
243
244
tuio timorense, uma vez que, nos termos do art. 151., so relativamente
estritos os pressupostos para o controlo da inconstitucionalidade por omisso.
Por um lado, a legitimidade processual ativa encontra-se limitada ao PR, ao
PGR e ao Provedor de Direitos Humanos e Justia. Por outro lado, o Supremo
Tribunal de Justia (neste momento ainda o Tribunal de Recurso) limita-se
verificao da omisso de medidas legislativas necessrias para concreti-
zar as normas constitucionais, no tendo, nomeadamente, qualquer poder de
substituio perante a constatao de qualquer omisso do poder legislativo.
245
246
247
Artigo 70.
(Partidos polticos e direito de oposio)
1. Os partidos polticos participam nos rgos do poder poltico de acordo
com a sua representatividade democrtica, baseada no sufrgio universal e
direto.
2. reconhecido aos partidos polticos o direito oposio democrtica, as-
sim como o direito a serem informados, regular e diretamente, sobre o anda-
mento dos principais assuntos de interesse nacional.
Artigu 70.
(Partidu poltiku sira no direitu ba opozisaun)
1. Partidu poltiku sira partisipa iha podr poltiku nia rgaun nuudar
sira-nia reprezentatividade demokrtika bazeada iha sufrjiu universl
no diretu.
2. Partidu poltiku sira iha direitu atu halo opozisaun demokrtika no
atu hetan informasaun, regularmente no diretamente, kona-ba asuntu
prinsipl sira-neeb iha interese nasionl.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 57.); Consti-
tuio da Repblica Portuguesa (art. 114.).
2 Direito timorense: Lei n. 3/2004, de 14 de abril (Partidos Polticos e Associaes
Cvicas); Lei n. 3/2009, de 8 de julho (Lei das Lideranas Locais e sua Eleio).
3 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2009, de 7 de julho,
publicado no Jornal da Repblica, Srie 1, n. 28, de 5 de agosto de 2009; Acrdo
do Tribunal de Recurso n. 01/2008, de 28
de julho
(Financiamento dos Partidos Po-
lticos).
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 7., n. 2; 46., n.os 2 e 3; 95., n. 2,
alnea i); 106., n. 1; 126., n. 1, alnea e).
II Anotao
1 A Constituio reserva um papel relevante para os partidos polticos, aos
quais consagra diversas referncias, alm deste artigo desde a valorizao
da sua contribuio na parte relativa aos princpios fundamentais (art. 7.),
consagrao de um direito fundamental sua criao e filiao (art. 46.) e
sua participao parlamentar na constituio do Governo (arts. 85., alnea
d), e 106.).
248
249
250
Artigo 71.
(Organizao administrativa)
1. O governo central deve estar representado a nvel dos diversos escales
administrativos do territrio.
2. Oe-Cusse Ambeno rege-se por uma poltica administrativa e um regime
econmico especiais.
3. Ataro goza de um estatuto econmico apropriado.
4. A organizao poltico-administrativa do territrio da Repblica Democr-
tica de Timor-Leste definida por lei.
Artigu 71.
(Organizasaun administrativa)
1. Governu sentrl tenke iha reprezentasaun iha eskalaun (26) adminis-
trativa ida-idak iha territriu.
2. Oekusi Ambenu tuir poltika administrativa no rejime ekonmika
espesil.
3. Atauru iha estatutu ekonmiku apropriadu (27).
4. Lei maka define Repblika Demokrtika Timr-Leste nia territriu
nia organizasaun poltiku-administrativa.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Moambique (art. 140., n. 1);
Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (arts. 136. e 137.).
2 Direito timorense: Lei n. 11/2009, de 7 de outubro (Diviso Administrativa e
Territorial).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 5.; 156., n. 1, alnea h).
II Anotao
1 A referncia organizao administrativa neste artigo impe a partici-
pao do governo central nas diversas instncias de exerccio do poder, em
especial, aquelas mais prximas das populaes, e complementa outras refe-
rncias constitucionais relativas descentralizao administrativa (art. 5.),
ao poder local (art. 72.) e estrutura da Administrao Pblica (art. 137.).
(26) Eskalaun (s) Nivel ka grau ierrkiku Kuandu ita koalia kona-ba eskalaun administrativa
ita koalia kona-ba munispiu ka rejiaun autnoma sira.
(27) Apropriadu (adj) Adekuadu; neeb f-malu diak ho ema ruma ka buat ruma nia situ-
asaun, natureza ka kualidade. Atauru iha rejime ekonmiku apropriadu = Atauru iha rejime
ekonmiku neeb lao diak ho nia situasaun.
251
2 Esta obrigao l-se numa dupla dimenso: por um lado, impe a re-
presentao do governo central nos diversos escales administrativos do
territrio, por outro, impe a existncia de diferentes instncias de deciso
administrativa mais prximas das populaes, seja sob a forma de descentra-
lizao ou desconcentrao administrativa.
3 Num Estado com uma exgua dimenso geogrfica, mas muito dispersa
demografia, como em Timor-Leste, esta exigncia garantia da unidade do
processo pblico de deciso. , alm disso, o contraponto obrigao de re-
presentatividade garantida por este princpio e concretizada no artigo seguin-
te em relao ao Poder local.
252
Artigo 72.
(Poder local)
1. O poder local constitudo por pessoas coletivas de territrio dotadas de
rgos representativos, com o objetivo de organizar a participao do cidado
na soluo dos problemas prprios da sua comunidade e promover o desen-
volvimento local, sem prejuzo da participao do Estado.
2. A organizao, a competncia, o funcionamento e a composio dos rgos
de poder local so definidos por lei.
Artigu 72.
(Podr lokl)
1. Pesoa koletiva ho territriu neeb iha rgaun reprezentativu atu or-
ganiza sidadaun nia partisipasaun hodi buka solusaun ba nia komuni-
dade problema rasik no promove dezenvolvimentu lokl, sein prejuizu
ba Estadu nia partisipasaun, maka konstitui podr lokl.
2. Lei maka define podr lokl nia organizasaun, kompetnsia no fun-
sionamentu no nia rgaun nia kompozisaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 213. e ss.); Cons-
tituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 230. e ss.); Constituio da Repblica da
Guin-Bissau (arts. 105. e ss.); Constituio da Repblica de Moambique (arts. 271.
e ss.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 235. e ss.).
2 Direito timorense: Lei n. 3/2009, de 8 de julho (Lideranas Comunitrias e
sua Eleio); Lei n. 11/2009, de 7 de outubro (Diviso Administrativa e Territorial);
Proposta de Lei do Governo Local (Proposta de Lei n. 18/II/2009); Proposta de Lei
Eleitoral Municipal (Proposta de Lei n. 19/II/2009).
3 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2009, de 7 de julho, pu-
blicado no Jornal da Repblica, Srie 1, n. 28, de 5 de agosto de 2009.
4 Doutrina: Nuno Canas Mendes, A multidimensionalidade da construo
identitria em Timor-Leste: Nacionalismo, Estado e Identidade Nacional, Lisboa,
ISCSP, 2005; Ricardo Sousa da CUNHA, A construo do poder local em Timor-
-Leste, in Direito Regional e Local, n. 12, 2010, pp. 36 e ss.; Mara GONALVES,
O amadurecimento poltico-institucional do processo de descentralizao em Timor-
-Leste, in Jornadas Comemorativas da Concluso do Primeiro Curso de Direito, 11
de junho de 2010.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 5.; 65., n. 1; 156., n. 1, alnea b).
II Anotao
1 A organizao do poder local neste artigo d corpo ao princpio da des-
centralizao administrativa, previsto no art. 5., pela criao de pessoas co-
letivas de base territorial, mais prximas das populaes. Historicamente, a
253
254
255
256
Artigo 73.
(Publicidade dos atos)
1. So publicados no jornal oficial os atos normativos produzidos pelos rgos
de soberania.
2. A falta de publicidade dos atos previstos no nmero anterior ou de qualquer
ato de contedo genrico dos rgos de soberania e do poder local implica a
sua ineficcia jurdica.
3. A lei determina as formas de publicidade dos demais atos e as consequn-
cias da sua falta.
Artigu 73.
(Publisidade ba atu)
1. Atu normativu sira-neeb rgaun soberanu sira prodz tenke publi-
ka iha jornl ofisil.
2. Atu sira-neeb nmeru anterir prevee no rgaun soberanu no po-
dr lokl nia rgaun nia atu neeb iha kontedu jenriku laiha efiksia
jurdika kuandu la publika.
3. Lei determina oins halo publisidade ba atu sira seluk no konsekun-
sia neeb mosu tanba laiha publikasaun nee.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 269.); Cons-
tituio da Repblica de Moambique (art. 144.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 119.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 76.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2002, de 7 de agosto (Publicao dos Atos); DL n.
32/2008, de 27 de agosto (Procedimento Administrativo) art. 48..
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 95.; 96..
II Anotao
1 A publicidade a melhor forma de garantir o controlo pblico democrti-
co. A Constituio impe, em especial, a publicidade das decises de conte-
do normativo, considerando as exigidas caractersticas de generalidade (como
reconhecido pelo n. 2) e abstrao.
2 A falta de publicidade no afeta a validade dos atos, mas apenas a sua efi-
ccia. A bondade material ou procedimental da deciso tomada cristaliza-se
na deciso final de um procedimento, que a Constituio no distingue como
legislativo ou regulamentar. A publicidade uma fase subsequente destinada
257
258
TTULO II
PRESIDENTE DA REPBLICA
CAPTULO I
ESTATUTO, ELEIO E NOMEAO
Artigo 74.
(Definio)
1. O Presidente da Repblica o Chefe do Estado, smbolo e garante da in-
dependncia Nacional, da unidade do Estado e do regular funcionamento das
instituies democrticas.
2. O Presidente da Repblica o Comandante Supremo das Foras Arma-
das.
Artigu 74.
(Definisaun)
1. Prezidente da-Repblika maka Estadu nia Xefe no reprezenta no
garante nasaun nia independnsia, Estadu nia unidade no instituisaun
demokrtika sira-nia funsionamentu regulr.
2. Prezidente da-Repblika maka Forsa Armada sira-nia Komandante
Supremu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 125.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 62.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 120.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 77.).
2 Direito timorense: Lei n. 6/2004, de 5 de maio (Lei Orgnica da Presidncia da
Repblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 66., n. 2; 67.; 75. e ss.; 85. e ss.;
91., n. 1, alnea d); 99., n. 4; 100., n. 1; 106.; 107.; 112., n. 1, alnea b), e n. 2;
124.; 128., n. 2, alnea a); 133., n.os 3 e 6; 134., n. 2, alnea a); 148., n.os 1 e 2; 149.;
150., alnea a); 151.; 155., n. 3.
II Anotao
1 A figura de um Chefe de Estado comum a todas as comunidades pol-
ticas organizadas sob a forma estadual. Ao Chefe de Estado (normalmente
monarca ou Presidente da Repblica) cabe a representao do Estado e, nessa
medida, consagra-se como smbolo e garante da independncia nacional, da
unidade do Estado. Em especial nos sistemas de governo semipresidencia-
259
260
261
Artigo 75.
(Elegibilidade)
1. Podem ser candidatos a Presidente da Repblica os cidados timorenses
que cumulativamente:
a) Tenham cidadania originria;
b) Possuam idade mnima de 35 anos;
c) Estejam no pleno uso das suas capacidades;
d) Tenham sido propostos por um mnimo de cinco mil cidados eleito-
res.
2. O Presidente da Repblica tem um mandato com a durao de cinco anos e
cessa as suas funes com a posse do novo Presidente eleito.
3. O mandato do Presidente da Repblica pode ser renovado uma nica vez.
Artigu 75.
(Elejibilidade)
1. Bele sai kandidatu ba Prezidente da-Repblika sidadaun timr
neeb:
a) Iha sidadania orijinria;
b) Iha ona, pelumenus, tinan tolunulu resin-lima;
c) Bele uza duni nia kapasidade hotu;
d) Sidadaun pelumenus rihun lima aprezenta nia hanesan kandidatu.
2. Prezidente da-Repblika iha mandatu ba tinan lima no nia funsaun
hotu ho Prezidente ida hili foun nia pose.
3. Prezidente da-Repblika nia mandatu bele renova dala ida deit.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 110.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (arts. 122. e 123.); Constituio da Repblica De-
mocrtica de So Tom e Prncipe (arts. 78., n. 2, e 79.).
2 Direito timorense: Lei n. 7/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n.
5/2007, de 28 de maro, e da Lei n. 8/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Pre-
sidente da Repblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 64.; 74.; 81..
II Anotao
1 A Constituio define os requisitos de elegibilidade do Presidente da
Repblica, juntamente com a durao do mandato e da sua renovao. Um
delicado equilbrio exige que estas medidas de direito constitucional organi-
zatrio no sejam demasiado detalhadas, degradando a dignidade das dispo-
262
263
264
265
Artigo 76.
(Eleio)
1. O Presidente da Repblica eleito por sufrgio universal, livre, direto,
secreto e pessoal.
2. A eleio do Presidente da Repblica faz-se pelo sistema de maioria dos
votos validamente expressos, excludos os votos em branco.
3. Se nenhum dos candidatos obtiver mais de metade dos votos, proceder-se-
a segunda volta, no trigsimo dia subsequente ao da primeira votao.
4. segunda volta concorrero apenas os dois candidatos mais votados que
no tenham retirado a candidatura.
Artigu 76.
(Eleisaun)
1. Eleisaun ba Prezidente da-Repblika sei halo ho votu universl, li-
vre, diretu, sekretu no pesol.
2. Prezidente da-Repblika nia eleisaun sei halo ho sistema votu sira-
neeb hatudu validamente nia maioria, la sura ho votu branku (28).
3. Kuandu kandidatu ida la hetan votu barak-liu votu totl nia sorin-
baluk, tenke halo votasaun daruak iha loron datolunuluk tuirfali vota-
saun dahuluk.
4. Iha votasaun daruak tama deit kandidatu rua neeb iha votu barak-
liu no la hasai tiha sira-nia kandidatura.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 109., 113. e
114.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 121. e 126.).
2 Direito timorense: Lei n. 7/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n.
5/2007, de 28 de maro, e da Lei n. 8/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Pre-
sidente da Repblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 65..
II Anotao
1 A Constituio fixa o essencial do regime eleitoral para o Presidente da
Repblica que vincula o legislador ordinrio, no caso concretizado pela Lei
n. 7/2006, de 28 de dezembro (Lei Eleitoral para o Presidente da Repblica).
(28) Votu branku Votu mutin; Votu iha-neeb votante la hatudu iha se maka nia vota, tanba
nia husik mamuk hela. Votu branku ms vale, maib labele sura atu deside kandidatu neeb
maka mann.
266
Como prev o art. 65., em geral, para a legitimao democrtica dos rgos
de soberania, tambm o PR eleito por sufrgio universal, livre, direto, se-
creto e pessoal.
267
Artigo 77.
(Posse e juramento)
1. O Presidente da Repblica investido pelo Presidente do Parlamento Na-
cional e toma posse, em cerimnia pblica, perante os Deputados e os repre-
sentantes dos outros rgos de soberania.
2. A posse efetua-se no ltimo dia do mandato do Presidente da Repblica
cessante ou, no caso de eleio por vacatura, no oitavo dia subsequente ao dia
da publicao dos resultados eleitorais.
3. No ato de investidura o Presidente da Repblica presta o seguinte jura-
mento:
Juro, por Deus, pelo Povo e por minha honra, cumprir com lealdade
as funes em que sou investido, cumprir e fazer cumprir a Constitui-
o e as leis e dedicar todas as minhas energias e capacidades defesa
e consolidao da independncia e da unidade nacionais.
Artigu 77.
(Pose no juramentu)
1. Prezidente da-Repblika sei simu pose hosi Parlamentu Nasionl nia
Prezidente, iha serimnia pblika, iha Deputadu no rgaun soberanu
sira seluk nia reprezentante nia oin.
2. Pose nee sei realiza iha Prezidente da-Repblika sesante nia manda-
tu nia loron ikus ka, iha eleisaun tanba vakatura karik, iha loron daua-
luk liutiha loron iha-neeb rezultadu eleitorl hetan publikasaun.
3. Iha atu ba investidura Prezidente da-Repblika presta juramentu
tuirmai nee:
Hau jura, ba Maromak, ba Povu no ba hau-nia onra, hau
sei kumpre ho lealdade funsaun neeb hau simu, kumpre no
halo ema kumpre Konstituisaun no lei no f hau-nia kbiit no
kapasidade atu defende no hametin independnsia no unidade
nasionl.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 127.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (art. 127.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 67..
268
II Anotao
1 O ato pelo qual o candidato eleito investido no cargo de Presidente da
Repblica, com as respetivas competncias e deveres, corresponde sua pos-
se e juramento.
269
Artigo 78.
(Incompatibilidades)
O Presidente da Repblica no pode exercer qualquer outro cargo poltico ou
funo pblica a nvel nacional e, em nenhum caso, assumir funes priva-
das.
Artigu 78.
(Inkompatibilidade)
Prezidente da-Repblika labele ezerse kargu poltiku ka funsaun p-
blika seluk no labele, iha situasaun naran ida, ezerse funsaun privada.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 129.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (art. 117., n. 2); Constituio da Repblica Demo-
crtica de So Tom e Prncipe (art. 72., n. 1).
2 Direito timorense: Lei n. 7/2007, de 25 de julho (Estatuto dos Titulares de r-
gos de Soberania).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 68., n. 1.
II Anotao
1 As competncias atribudas ao Presidente da Repblica, um rgo uni-
pessoal de representao do Estado e garante do regular funcionamento das
instituies democrticas, impem um leque muito alargado de incompatibi-
lidades. Pretende-se assim garantir a iseno do exerccio das suas funes,
tanto como o reconhecimento pblico desta garantia, na defesa da dignidade
do cargo de representao do Estado. , por isso, facilmente compreensvel
que as funes de Presidente da Repblica sejam incompatveis com outro
cargo poltico ou funo pblica, considerando as competncias do Presidente
da Repblica na relao com os outros rgos. Mais facilmente ainda se com-
preende a incompatibilidade com funes nas quais se movam interesses pri-
vados que possam afetar a iseno do desempenho das funes presidenciais
ou a sua perceo.
270
271
Artigo 79.
(Responsabilidade criminal e obrigaes constitucionais)
1. O Presidente da Repblica goza de imunidade no exerccio das suas fun-
es.
2. O Presidente da Repblica responde perante o Supremo Tribunal de Justia
por crimes praticados no exerccio das suas funes e pela violao clara e
grave das suas obrigaes constitucionais.
3. A iniciativa do processo cabe ao Parlamento Nacional, mediante proposta
de um quinto e deliberao aprovada por maioria de dois teros de todos os
Deputados.
4. O acrdo proferido pelo Plenrio do Supremo Tribunal de Justia no
prazo mximo de trinta dias.
5. A condenao implica a destituio do cargo e a impossibilidade de ree-
leio.
6. Por crimes estranhos ao exerccio das suas funes, o Presidente da Re-
pblica responde igualmente perante o Supremo Tribunal de Justia, verifi-
cando-se a destituio do cargo apenas em caso de condenao em pena de
priso efetiva.
7. Nos casos previstos no nmero anterior, a imunidade igualmente levan-
tada por iniciativa do Parlamento Nacional em conformidade com o disposto
no n. 3 do presente artigo.
Artigu 79.
(Responsabilidade kriminl no obrigasaun konstitusionl)
1. Prezidente da-Repblika iha imunidade kuandu kaer nia funsaun.
2. Prezidente da-Repblika hatn ba Supremu Tribunl ba Justisa tan-
ba krime neeb nia halo kuandu ezerse nia funsaun no tanba violasaun
klara no grave ba nia obrigasaun konstitusionl.
3. Parlamentu maka bele hah prosesu nee, ho proposta neeb depu-
tadu hotu-hotu nia dalimak ida aprezenta no deliberasaun neeb hetan
aprovasaun ho Deputadu hotu-hotu nia datoluk rua.
4. Supremu Tribunl ba Justisa delibera ho akrdaun, iha loron tolu-
nulu nia laran.
5. Kondenasaun halo kondenadu sai hosi kargu nee no taka dalan ba
nia atu hetan fali eleisaun.
6. Prezidente da-Repblika hatn ms ba Supremu Tribunl ba Justisa
tanba krime neeb laiha relasaun ho funsaun neeb nia kaer, maib
kondenasaun ho pena prizaun efetiva maka hasai nia hosi kargu.
272
7. Iha kazu previstu iha nmeru anterir imunidade sei hasai ho Par-
lamentu Nasionl nia inisiativa tuir artigu ida-nee, n. 3, nia dispozi-
saun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 127.); Consti-
tuio da Repblica de Cabo Verde (art. 132.); Constituio da Repblica da Guin-
-Bissau (art. 72.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 153.); Constitui-
o da Repblica Portuguesa (art. 130.); Constituio da Repblica Democrtica de
So Tom e Prncipe (art. 86.).
2 Direito timorense: Lei n. 6/2004, de 5 de maio (Lei Orgnica da Presidncia da
Repblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 126., n. 1, alnea f).
II Anotao
1 A posio do Presidente da Repblica, no controlo da ao dos demais
rgos de soberania, contrabalanada pela previso muito especial da res-
ponsabilidade criminal do Presidente, no exerccio e fora do exerccio das
suas funes.
273
274
que se mantm em funes, seja julgado perante a mais alta instncia judicial
do pas. Para ser presente a julgamento dever ser levantada a imunidade
presidencial, prevista no n. 1 deste artigo, que devida ao titular do car-
go. A iniciativa do procedimento de levantamento da imunidade presidencial
cabe ao Parlamento Nacional, mediante proposta de um quinto e deliberao
aprovada por maioria de dois teros de todos os Deputados. Caso venha a ser
condenado, ainda assim, apenas h lugar destituio do Presidente na even-
tualidade de ser condenado em pena de priso efetiva, o que constituiria uma
impossibilidade de exerccio pleno das suas funes o que constitui uma
soluo legislativa muito discutvel.
275
Artigo 80.
(Ausncia)
1. O Presidente da Repblica no pode ausentar-se do territrio nacional sem
prvio consentimento do Parlamento Nacional ou, no estando este reunido,
da sua Comisso Permanente.
2. O no cumprimento do disposto no n. 1 do presente artigo determina a
perda do cargo, nos termos do disposto no artigo anterior.
3. As viagens privadas com uma durao inferior a quinze dias no carecem
de consentimento do Parlamento Nacional, devendo, de todo o modo, o Presi-
dente da Repblica dar prvio conhecimento da sua realizao ao Parlamento
Nacional.
Artigu 80.
(Auznsia)
1. Prezidente da-Repblika labele sai hosi territriu nasionl molok iha
autorizasaun hosi Parlamentu Nasionl ka, ida-nee la reune hela karik,
hosi nia Komisaun Permanente.
2. La kumprimentu ba n. 1 nia dispozisaun halo lakon kargu, tuir arti-
gu anterir nia dispozisaun.
3. La presiza Parlamentu Nasionl nia autorizasaun ba viajen privada
neeb la too loron sanulu resin-lima, maib, molok halo viajen nee,
Prezidente da-Repblika tenke f-hatene uluk ba Parlamentu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 130. e 134.,
n. 3); Constituio da Repblica de Moambique (art. 151.); Constituio da Rep-
blica Portuguesa (art. 129.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e
Prncipe (art. 85.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 79.; 95., n. 3, alnea h).
II Anotao
1 O Presidente da Repblica est obrigado a requerer o consentimento do
Parlamento Nacional, ou da sua Comisso Permanente, para se ausentar do
pas em visita oficial e nos casos de viagem privada com durao superior a
15 dias. As visitas privadas de durao inferior a esta devem ser informadas
ao Parlamento Nacional. Nestes casos no h lugar a substituio do PR que
se mantm em funes na plenitude dos seus poderes.
276
277
Artigo 81.
(Renncia ao mandato)
1. O Presidente da Repblica pode renunciar ao mandato em mensagem diri-
gida ao Parlamento Nacional.
2. A renncia torna-se efetiva com o conhecimento da mensagem pelo Parla-
mento Nacional, sem prejuzo da sua ulterior publicao em jornal oficial.
3. Se o Presidente da Repblica renunciar ao cargo, no poder candidatar-se
nas eleies imediatas nem nas que se realizem no quinqunio imediatamente
subsequente renncia.
Artigu 81.
(Rennsia ba mandatu)
1. Prezidente da-Repblika bele renunsia ba mandatu ho mensajen
neeb hatoo ba Parlamentu Nasionl.
2. Rennsia nee hamosu nia efeitu iha momentu neeb Parlamentu
hatene mensajen nee, maib tuir-fali sei publika iha jornl ofisil.
3. Prezidente da-Repblika neeb renunsia ba nia kargu labele tama
hanesan kandidatu iha eleisaun neeb tuir-kedas sei halo ka iha tinan
lima tuir-fali nia laran sei halo.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 128. e 134.,
n. 2); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 131.).
2 Direito timorense: Lei n. 7/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n.
5/2007, de 28 de maro, e da Lei n. 8/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Pre-
sidente da Repblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 82., n.os 1 e 3; 83..
II Anotao
1 A Constituio prev a possibilidade de renncia do Presidente da Re-
pblica, apenas exigindo que o faa em mensagem dirigida ao Parlamento
Nacional. No prev outros requisitos quanto ao tempo, aos fundamentos ou
necessidade de aceitao pelo Parlamento Nacional. Trata-se, por isso, de um
direito potestativo do titular do cargo.
278
279
Artigo 82.
(Morte, renncia ou incapacidade permanente)
1. Em caso de morte, renncia ou incapacidade permanente do Presidente da
Repblica, as suas funes so interinamente assumidas pelo Presidente do
Parlamento Nacional, que toma posse perante os Deputados e os representan-
tes dos outros rgos de soberania e investido pelo Presidente do Parlamento
Nacional em exerccio.
2. A incapacidade permanente declarada pelo Supremo Tribunal de Justia,
ao qual cabe igualmente verificar a morte e a perda do cargo do Presidente
da Repblica.
3. A eleio do novo Presidente da Repblica por morte, renncia ou incapa-
cidade permanente deve ter lugar nos noventa dias subsequentes sua verifi-
cao ou declarao.
4. O Presidente da Repblica eleito para um novo mandato.
5. Em caso de recusa de tomada de posse, morte ou incapacidade permanente
do Presidente eleito, aplicam-se as disposies do presente artigo.
Artigu 82.
(Mate, rennsia ka inkapasidade permanente)
1. Kuandu Prezidente da-Repblika mate, renunsia ka hetan inkapa-
sidade permanente, Parlamentu Nasionl nia Prezidente maka kaer
interinamente nia funsaun, ho pose neeb nia simu hosi Parlamentu
Nasionl nia Prezidente en-ezerssiu, iha Deputadu no rgaun sobera-
nu sira seluk nia reprezentante nia oin.
2. Supremu Tribunl ba Justisa maka deklara Prezidente da-Repblika
nia inkapasidade permanente no verifika (29) nia mate tiha ona ka nia
lakon kargu ona.
3. Eleisaun ba Prezidente da-Repblika foun tanba mate, rennsia ka
inkapasidade permanente tenke halo iha loron sianulu nia laran tuir-
fali faktu nee nia verifikasaun ka deklarasaun.
4. Prezidente da-Repblika hetan eleisaun ba mandatu foun ida.
5. Kuandu Prezidente eleitu lakohi simu pose, mate ka hetan inkapasi-
dade permanente sei aplika artigu ida-nee nia dispozisaun.
(29) Verifika (v) Sertifika, konfirma; averigua. STJ verifika Prezidente da-Repblika nia mate
= STJ haree hodi hatene loos no dehan-sai hanesan tribunl nia desizaun katak Prezidente mate
ona.
280
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica Portuguesa (art. 132.); Constitui-
o da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 87.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 81.; 83.; 84..
II Anotao
1 Nos casos de impossibilidade definitiva de exerccio de funes pelo Pre-
sidente da Repblica (por morte, incapacidade permanente, renncia ou desti-
tuio), impe-se a disciplina da sua substituio temporria ou definitiva, de
forma a no se verificar a vacatura no exerccio da funo presidencial.
281
Artigo 83.
(Casos excecionais)
1. Quando a morte, renncia ou incapacidade permanente ocorrerem na pen-
dncia de situaes excecionais de guerra ou emergncia prolongada ou de
insupervel dificuldade de ordem tcnica ou material, a definir por lei, que
impossibilitem a realizao da eleio do Presidente da Repblica por su-
frgio universal nos termos do artigo 76., este ser eleito pelo Parlamento
Nacional de entre os seus membros, nos 90 dias subsequentes.
2. Nos casos referidos no nmero anterior o Presidente da Repblica eleito
cumprir o tempo remanescente do mandato interrompido, podendo candida-
tar-se nas novas eleies.
Artigu 83.
(Kazu exesionl)
1. Kuandu mate, rennsia ka inkapasidade permanente mosu iha tem-
pu neeb iha situasaun exesionl tanba funu ka emerjnsia prolongada
ka difikuldade tknika ka materil, neeb lei define hela no la husik
halo eleisaun ba Prezidente da-Repblika ho sufrjiu universl tuir ar-
tigu 76, Parlamentu Nasionl maka sei hili Prezidente da-Repblika
hosi nia membru sira, iha loron 90 tuirmai nia laran.
2. Iha kazu referidu iha nmeru anterir Prezidente da-Repblika elei-
tu sei kumpre mandatu interrompidu (30) nia tempu remanexente (31) no
bele kandidata-an (32) iha eleisaun foun nee.
I Referncias
1 Direito timorense: Lei n. 3/2008, de 22 de fevereiro (Lei do Regime do Estado
do Stio e de Emergncia); Lei n. 3/2010, de 21 de abril (Lei de Defesa Nacional).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 76..
II Anotao
1 Os casos aqui previstos como excecionais legitimam a derrogao do prin-
cpio democrtico na eleio por sufrgio direto, universal e pessoal do Pre-
sidente da Repblica. o caso das situaes excecionais do estado de guerra,
(30) Interrompidu (adj) Neeb para tiha molok hotu. Mandatu interrompidu neeb para tiha
molok hotu.
(31) Remanexente (adj) Neeb sei iha; neeb seidauk hotu. Mandatu nia tempu remanexente =
Tempu neeb sei iha too mandatu hotu.
(32) Kandidata-an (v) Aprezenta-an hanesan kandidatu. Tama hanesan kandidatu.
282
previsto nos arts. 48. e ss. da Lei de Defesa Nacional (Lei n. 3/2010, de 21
de abril).
283
Artigo 84.
(Substituio e interinidade)
1. Durante o impedimento temporrio do Presidente da Repblica, assumir
funes o Presidente do Parlamento Nacional ou, no impedimento deste, o
seu substituto.
2. O mandato de Deputado do Presidente do Parlamento Nacional ou do seu
substituto fica automaticamente suspenso durante o tempo em que exerce, por
substituio ou interinamente, o cargo de Presidente da Repblica.
3. A funo de Deputado do Presidente da Repblica substituto ou interino
ser temporariamente preenchida, em conformidade com o Regimento do
Parlamento Nacional.
Artigu 84.
(Substituisaun no interinidade)
1. Iha Prezidente da-Repblika nia impedimentu temporriu Parlamen-
tu Nasionl nia Prezidente maka kaer funsaun hanesan nia substitutu.
2. Parlamentu Nasionl nia Prezidente ka nia substitutu nia mandatu
suspende automatikamente durante tempu neeb nia ezerse Preziden-
te da-Repblika nia kargu hanesan substitutu ka interinamente.
3. Prezidente da-Repblika substitutu ka interinu nia funsaun hanesan
Deputadu sei preenxe interinamente tuir Parlamentu Nasionl nia re-
jimentu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 131.); Cons-
tituio da Repblica de Moambique (art. 151.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 132.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 87.).
2 Direito timorense: Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de outu-
bro de 2009 (art. 14., n. 2).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 82.; 86., alneas f), g), h), i), j),
k), l), m), n) e o); 89..
II Anotao
1 Nos casos de impedimento temporrio do Presidente da Repblica, que
no imponha o recurso s disposies dos artigos anteriores relativos im-
possibilidade definitiva, bem como nos casos de impedimento definitivo, no
perodo de tempo que medeia entre a constatao do impedimento e a reali-
zao de eleies para a sua substituio, impe-se garantir a inexistncia de
284
285
CAPTULO II
COMPETNCIA
Artigo 85.
(Competncia prpria)
Compete exclusivamente ao Presidente da Repblica:
a) Promulgar os diplomas legislativos e mandar publicar as resolues do
Parlamento Nacional que aprovem acordos e ratifiquem tratados e conven-
es internacionais;
b) Exercer as competncias inerentes s funes de Comandante Supremo
das Foras Armadas;
c) Exercer o direito de veto relativamente a qualquer diploma legislativo,
no prazo de 30 dias a contar da sua receo;
d) Nomear e empossar o Primeiro-Ministro indigitado pelo partido ou
aliana dos partidos com maioria parlamentar, ouvidos os partidos polticos
representados no Parlamento Nacional;
e) Requerer ao Supremo Tribunal de Justia a apreciao preventiva e a
fiscalizao abstrata da constitucionalidade das normas, bem como a verifi-
cao da inconstitucionalidade por omisso;
f) Submeter a referendo questes de relevante interesse nacional, nos ter-
mos do artigo 66.;
g) Declarar o estado de stio ou o estado de emergncia, mediante autori-
zao do Parlamento Nacional, ouvidos o Conselho de Estado, o Governo e o
Conselho Superior de Defesa e Segurana;
h) Declarar a guerra e fazer a paz, mediante proposta do Governo, ouvidos
o Conselho de Estado e o Conselho Superior de Defesa e Segurana, sob au-
torizao do Parlamento Nacional;
i) Indultar e comutar penas, ouvido o Governo;
j) Conferir, nos termos da lei, ttulos honorficos, condecoraes e distin-
es.
Artigu 85.
(Kompetnsia rasik)
Prezidente da-Repblika iha kompetnsia eskluziva atu:
a) Promulga diploma lejislativu no haruka publika Parlamentu Na-
sionl nia rezolusaun neeb aprova akordu no ratifika tratadu no kon-
vensaun internasionl;
b) Ezerse kompetnsia kona-ba funsaun hanesan Forsa Armada
sira-nia Komandante Supremu;
286
c) Ezerse direitu atu veta kona-ba diploma lejislativu naran ida, iha
loron 30 nia laran hah iha loron neeb simu diploma nee;
d) Nomeia no f pose ba Primeiru-Ministru neeb partidu ka par-
tidu sira iha aliansa ho maioria parlamentr hatudu, rona tiha partidu
sira-neeb iha reprezentante iha Parlamentu Nasionl;
e) Rekere ba Supremu Tribunl ba Justisa atu halo apresiasaun pre-
ventiva ka fiskalizasaun abstrata ba norma nia konstitusionalidade, no
ms verifikasaun ba inkonstitusionalidade tanba omisaun;
f) Aprezenta ba referendu kestaun relevante ba interese nasionl,
tuir artigu 66 nia dispozisaun;
g) Deklara estadu de-stiu ka estadu de-emerjnsia, ho Parlamentu
Nasionl nia autorizasaun, rona tiha Konsellu de-Estadu no Konsellu
Superir ba Defeza no Seguransa;
h) Deklara funu ka halo paz, ho Governu nia proposta no ho Par-
lamentu Nasionl nia autorizasaun, rona tiha Konsellu de-Estadu no
Konsellu Superir ba Defeza no Seguransa;
i) Indulta no komuta pena, rona tiha Governu;
j) F, tuir lei, ttulu onorfiku, kondekorasaun no distinsaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 135., 136.
e 137.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 68.); Constituio da Rep-
blica Portuguesa (arts. 134. e 135.); Constituio da Repblica Democrtica de So
Tom e Prncipe (art. 80.).
2 Direito timorense: Lei n. 2/2010, de 21 de abril (Lei de Segurana Nacional); Lei
n. 3/2010, de 21 de abril (Lei de Defesa Nacional); DL n. 15/2006, de 8 de novembro
(Estatuto Orgnico das Falintil-FDTL); Regimento do Parlamento Nacional, aprova-
do em 20 de outubro de 2009.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 66.; 74., n. 2; 106.; 149.; 150..
II Anotao
1 A Constituio organiza os poderes presidenciais segundo a matriz repu-
blicana que inspira, de h muito, a figura comum aos Estados que adotam o
sistema de governo semipresidencial. Assim, formalmente, distinguem-se no
art. 85. os Poderes Prprios do Presidente da Repblica daqueles previstos
no art. 86. como Poderes quanto a outros rgos e no art. 87. ainda se esta-
belecem as suas Competncias nas relaes internacionais.
287
288
289
290
Artigo 86.
(Competncia quanto a outros rgos)
Compete ao Presidente da Repblica relativamente aos outros rgos:
a) Presidir ao Conselho Superior de Defesa e Segurana;
b) Presidir ao Conselho de Estado;
c) Marcar, nos termos da lei, o dia das eleies para o Presidente da Rep-
blica e para o Parlamento Nacional;
d) Requerer a convocao extraordinria do Parlamento Nacional, sempre
que imperiosas razes de interesse nacional o justifiquem;
e) Dirigir mensagens ao Parlamento Nacional e ao pas;
f) Dissolver o Parlamento Nacional, em caso de grave crise institucional
que no permita a formao de governo ou a aprovao do Oramento Geral
do Estado por um perodo superior a sessenta dias, com audio prvia dos
partidos polticos que nele tenham assento e ouvido o Conselho de Estado,
sob pena de inexistncia jurdica do ato de dissoluo, tendo em conta o dis-
posto no artigo 100.;
g) Demitir o Governo e exonerar o Primeiro-Ministro, quando o seu pro-
grama tenha sido rejeitado pela segunda vez consecutiva pelo Parlamento
Nacional;
h) Nomear, empossar e exonerar os membros do Governo, sob proposta do
Primeiro-Ministro, nos termos do n. 2 do art. 106.;
i) Nomear dois membros para o Conselho Superior de Defesa e Seguran-
a;
j) Nomear o Presidente do Supremo Tribunal de Justia e empossar o Pre-
sidente do Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas;
k) Nomear o Procurador-Geral da Repblica para um mandato de quatro
anos;
l) Nomear e exonerar os Adjuntos do Procurador-Geral da Repblica nos
termos do n. 6 do art. 133.;
m) Nomear e exonerar, sob proposta do Governo, o Chefe do Estado-
-Maior-General das Foras Armadas, o Vice-Chefe do Estado-Maior-Gene-
ral das Foras Armadas e os Chefes de Estado-Maior das Foras Armadas,
ouvido, nos ltimos casos, o Chefe do Estado-Maior-General das Forcas Ar-
madas;
n) Nomear cinco membros do Conselho de Estado;
o) Nomear um membro para o Conselho Superior da Magistratura Judicial
e o Conselho Superior do Ministrio Pblico.
291
Artigu 86.
(Kompetnsia kona-ba rgaun seluk)
Prezidente da-Repblika iha kompetnsia, kona-ba rgaun sira seluk,
atu:
a) Prezide Konsellu Superir ba Defeza no Seguransa;
b) Prezide Konsellu de-Estadu;
c) Marka, tuir lei, loron ba eleisaun ba Prezidente da-Repblika no
ba Parlamentu Nasionl;
d) Rekere konvokasaun estraordinria ba Parlamentu Nasionl,
kuandu razaun todan kona-ba interese nasionl justifika;
e) Hatoo mensajen ba Parlamentu Nasionl no ba pas;
f) Disolve Parlamentu Nasionl, iha situasaun neeb iha krize ins-
titusionl grave neeb la husik forma governu ka aprova Estadu nia
orsamentu jerl iha perodu naruk-liu loron neenulu, rona tiha partidu
poltiku sira-neeb iha asentu parlamentr no rona tiha Konsellu de-
Estadu, selae atu disolusaun nee la iha ezistnsia jurdika, tuir ms
artigu 100 nia dispozisaun;
g) Demite Governu no ezonera Primeiru-Ministru, kuandu Parla-
mentu Nasionl rejeita nia programa dala rua tuir-malu;
h) Nomeia, emposa no ezonera Governu nia membru sira, ho Pri-
meiru-Ministru nia proposta, tuir artigu 106, n. 2, nia dispozisaun;
i) Nomeia membru rua ba Konsellu Superir ba Defeza no Segu-
ransa;
j) Nomeia Supremu Tribunl ba Justisa nia Prezidente no f pose ba
Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas;
k) Nomeia Prokuradr-Jerl ba Repblika ba mandatu ida ba tinan
haat;
l) Nomeia no ezonera Prokuradr-Jerl ba Repblika nia Adjuntu,
tuir artigu 133, n. 6;
m) Nomeia no ezonera, tuir Governu nia proposta, Forsa Arma-
da sira-nia Estadu-Mair Jenerl nia Xefe no nia Vise-Xefe no Forsa
Armada sira-nia Estadu-Mair nia Xefe, rona tiha, iha kazu sira ikus-
nee, Forsa Armada sira nia Estadu-Mair Jenerl nia Xefe;
n) Nomeia membru lima ba Konsellu de-Estadu;
o) Nomeia membru ida ba Konsellu Superir ba Majistratura Judi-
sil no ba Ministriu Pbliku nia Konsellu Superir.
292
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 135.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (arts. 68. e 69.); Constituio da Repblica
Portuguesa (art. 133.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prn-
cipe (art. 81.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 90.; 91.; 99., n. 4; 100.; 106.;
124., n. 3; 128., n. 2; 133., n.os 3 e 6; 134..
II Anotao
1 A posio central do Presidente da Repblica no complexo de poderes do
sistema de governo semipresidencial revela-se tambm na relao com outros
rgos. Um importante instrumento da conduo poltica do PR a possi-
bilidade de indicao de diversos membros de rgos superiores do Estado.
Assim, o PR nomeia membros do Conselho Superior de Defesa e Seguran-
a, o Procurador-Geral da Repblica e o Chefe do Estado-Maior General das
Foras Armadas, nos termos do art. 86., alneas i) a o), da Constituio. Esta
previso especialmente significativa, na medida em que algumas destas no-
meaes no so sequer condicionadas a proposta prvia do Governo ou
consulta de outros rgos de soberania. Daqui se extrai a possibilidade de
condicionamento presidencial indireto da conduo poltica do Estado. Uma
mais direta forma de condicionamento da ao poltica do Estado facultada
ao PR, pela presidncia de rgos de consulta na deciso poltica, como o
Conselho de Estado e o Conselho Superior de Defesa e Segurana, nos termos
do art. 86., alneas a) e b).
2 A partir desta relao com outros rgos tem-se construdo um dos mais
importantes poderes de interveno presidencial, tpica, alis, dos sistemas
de governo semipresidenciais. Ao PR reconhece-se um poder genrico de in-
fluncia garantido pela sua legitimidade democrtica direta e carter unipes-
soal na conduo poltica do Estado. Este poder de interveno poltica reside
na possibilidade de dirigir mensagens ao povo e ao Parlamento Nacional, nos
termos do art. 86., alnea e), e tambm em diferentes dimenses no necessa-
riamente redutveis a uma previso constitucional tipificadora.
293
no, nos termos do art. 86., alnea g), e do art. 106., n. 1, da Constituio,
bem como o PM, nos termos do mesmo art. 86., alnea g), e do art. 106.,
n. 2. Cabe ao PR, nos termos do art. 106., n. 1, nomear e empossar o Pri-
meiro-Ministro indigitado pelo partido ou aliana dos partidos com maio-
ria parlamentar, ouvidos os partidos polticos representados no Parlamento
Nacional. Esta possibilidade funda-se na previso dos poderes quanto aos
demais rgos do art. 86., alnea g), que atribuem ao PR a competncia para
Demitir o Governo e exonerar o Primeiro-Ministro, quando o seu programa
tenha sido rejeitado pela segunda vez consecutiva pelo Parlamento Nacional
(art. 86., alnea g)), e so concretizados no art. 112. da Constituio, segundo
o qual cabe ao PR h) Nomear, empossar e exonerar os membros do Governo,
sob proposta do Primeiro-Ministro, nos termos do n. 2 do art. 106..
294
295
Artigo 87.
(Competncia nas relaes internacionais)
Compete ao Presidente da Repblica, no domnio das relaes internacio-
nais:
a) Declarar a guerra, em caso de agresso efetiva ou iminente, e fazer a
paz, sob proposta do Governo, ouvido o Conselho Superior de Defesa e Se-
gurana e mediante autorizao do Parlamento Nacional ou da sua Comisso
Permanente;
b) Nomear e exonerar embaixadores, representantes permanentes e envia-
dos extraordinrios, sob proposta do Governo;
c) Receber as cartas credenciais e aceitar a acreditao dos representantes
diplomticos estrangeiros;
d) Conduzir, em concertao com o Governo, todo o processo negocial
para a concluso de acordos internacionais na rea da defesa e segurana.
Artigu 87.
(Kompetnsia iha relasaun internasionl)
Prezidente da-Repblika iha kompetnsia, iha relasaun internasionl,
atu:
a) Deklara funu, kuandu iha agresaun efetiva no iminente, no halo
paz, ho Governu nia proposta no Parlamentu Nasionl ka nia Komi-
saun Parlamentr nia autorizasaun, rona tiha Konsellu Superir ba De-
feza no Seguransa;
b) Nomeia no ezonera embaixadr, reprezentante permanente no
enviadu estraordinriu, tuir Governu nia proposta;
c) Simu karta kredensil no simu reprezentante diplomtiku es-
tranjeiru sira-nia akreditasaun;
d) Dirije hamutuk ho Governu prosesu negosil atu halo akordu
internasionl iha defeza no seguransa nia rea.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 136.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 68., alneas e), q), r) e u)); Constituio
da Repblica Portuguesa (art. 135.); Constituio da Repblica Democrtica de So
Tom e Prncipe (art. 82.).
2 Direito timorense: Lei n. 6/2010, de 12 de maio (Tratados Internacionais).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 115., n. 2, alneas b) e e); 148..
296
II Anotao
1 Cabem ainda ao Presidente da Repblica significativas competncias em
matria de relaes externas, mais desenvolvidas do que noutros sistemas de
governo semipresidenciais. Considerando a atual relevncia do direito inter-
nacional no condicionamento da conduo poltica domstica, imposta por
novas formas de cooperao na resposta a desafios globais, esta prerroga-
tiva revela um reforo considervel dos poderes presidenciais de conduo
poltica.
297
Artigo 88.
(Promulgao e veto)
1. No prazo de trinta dias contados da receo de qualquer diploma do Par-
lamento Nacional para ser promulgado como lei, o Presidente da Repblica
promulga-o ou exerce o direito de veto, solicitando nova apreciao do mes-
mo em mensagem fundamentada.
2. Se o Parlamento Nacional, no prazo de noventa dias, confirmar o voto por
maioria absoluta dos Deputados em efetividade de funes, o Presidente da
Repblica dever promulgar o diploma no prazo de oito dias a contar do dia
da sua receo.
3. Ser, porm, exigida a maioria de dois teros dos Deputados presentes,
desde que superior maioria absoluta dos Deputados em efetividade de fun-
es, para a confirmao dos diplomas que versem matrias previstas no ar-
tigo 95..
4. No prazo de quarenta dias contados da receo de qualquer diploma do Go-
verno para ser promulgado, o Presidente da Repblica promulga-o ou exerce o
direito de veto, comunicando por escrito ao Governo o sentido de veto.
Artigu 88.
(Promulgasaun no vetu)
1. Iha loron tolunulu nia laran hah iha loron neeb simu hosi Parla-
mentu Nasionl diploma ruma atu promulga hanesan lei, Prezidente
da-Repblika promulga diploma nee ka ezerse direitu atu veta no husu
apresiasaun foun ho mensajen fundamentada.
2. Kuandu Parlamentu Nasionl, iha loron sianulu nia laran, konfirma
nia votu ho Deputadu sira-neeb kaer daudaun funsaun nia maioria
absoluta, Prezidente da-Repblika tenke promulga diploma nee iha
loron ualu nia laran hah iha loron neeb simu konfirmasaun nee;
3. Maib tenke iha Deputadu prezente sira-nia maioria datoluk rua,
naran katak barak liu Deputadu sira-neeb kaer daudaun funsaun nee
nia maioria absoluta, atu konfirma diploma sira-neeb monu ba mat-
ria prevista iha artigu 95.
4. Iha loron haatnulu nia laran hah iha loron neeb simu diploma
ruma hosi Governu atu promulga, Prezidente da-Repblika promulga
dokumentu nee ka ezerse nia direitu atu veta no f-hatene ba Governu
vetu nee nia sentidu.
298
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 137. e 138.);
Constituio da Repblica da Guin-Bissau (arts. 68., alnea s), e 69., n. 1, alnea c),
e n. 2); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 136.); Constituio da Repblica
Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 83.).
2 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2003, de 30 de junho
(Fiscalizao Preventiva de Constitucionalidade); Acrdo do Tribunal de Recurso
n. 03/2003, de 30 de abril de 2007 (Fiscalizao Abstrata Sucessiva de Constituciona-
lidade), publicado no Jornal da Repblica, Srie I, n. 11, de 18 de maio de 2007.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 85.; 149., n. 4.
II Anotao
1 O Presidente da Repblica no detm qualquer competncia legislativa,
ou sequer de iniciativa legislativa, apesar de lhe caberem importantes poderes
de controlo da ao legislativa dos demais rgos de soberania. O controlo
exercido pelo PR sobre os atos legislativos que lhe sejam enviados para pro-
mulgao, pelo Governo ou pelo Parlamento Nacional, poltico e jurdico.
299
300
Artigo 89.
(Atos do Presidente da Repblica interino)
O Presidente da Repblica interino no pode praticar os atos previstos nas
alneas f), g), h), i), j), k), l), m), n) e o) do artigo 86..
Artigu 89.
(Prezidente da-Repblika interinu nia atu)
Prezidente da-Repblika interinu labele pratika atu sira previstu iha
artigu 86, alnea f), g), h), i), j), k), l), m), n) no o).
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 139.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 71.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 132.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 87.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 82.; 84..
II Anotao
1 O Presidente da Repblica interino aquele que substitui o Presidente da
Repblica (eleito e investido) nas suas impossibilidades temporrias (art. 84.)
ou, nas definitivas, no perodo at sua substituio definitiva (art. 82., sem
prejuzo para o regime do art. 83.). No h lugar a substituio nos casos de
ausncia prevista no art. 80..
301
interino, por remisso para o art. 86., dissolver o Parlamento Nacional; demi-
tir o Governo ou nomear, empossar e exonerar os seus membros, bem como
exonerar o Primeiro-Ministro; nomear os dois membros para o Conselho Su-
perior de Defesa e Segurana; nomear ou empossar novos titulares de rgos
de topo da magistratura judicial (Presidente do Supremo Tribunal de Justia
e Presidente do Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas), do
MP (PGR e seus adjuntos), das Foras Armadas (CEMGFA, Vice-CEMGFA
e CEMFA), do Conselho de Estado, do Conselho Superior da Magistratura
Judicial e do Conselho Superior do Ministrio Pblico.
302
CAPTULO III
CONSELHO DE ESTADO
Artigo 90.
(Conselho de Estado)
1. O Conselho de Estado o rgo de consulta poltica do Presidente da Re-
pblica, que a ele preside.
2. O Conselho de Estado integra:
a) Os ex-Presidentes da Repblica que no tenham sido destitudos;
b) O Presidente do Parlamento Nacional;
c) O Primeiro-Ministro;
d) Cinco cidados eleitos pelo Parlamento Nacional de harmonia com o
princpio da representao proporcional, pelo perodo correspondente dura-
o da legislatura, que no sejam membros de rgos de soberania;
e) Cinco cidados designados pelo Presidente da Repblica, pelo perodo
correspondente durao do seu mandato, que no sejam membros de rgos
de soberania.
Artigu 90.
(Konsellu de-Estadu)
1. Konsellu de-Estadu Prezidente da-Repblika nia rgaun ba konsulta
poltika, neeb nia rasik prezide.
2. Konsellu de-Estadu integra:
a) Eis-Prezidente da-Repblika sira-neeb la sai tanba destitui-
saun;
b) Parlamentu Nasionl nia Prezidente;
c) Primeiru-Ministru;
d) Sidadaun lima neeb las rgaun soberanu ruma nia membru
no Parlamentu Nasionl maka hili tuir prinspiu reprezentasaun pro-
porsionl, ba lejizlatura nia tempu laran;
e) Sidadaun lima neeb las rgaun soberanu ruma nia membru
no Prezidente da-Repblika maka nomeia ba nia mandatu nia tempu
laran.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica da Guin-Bissau (arts. 73. e
74.); Constituio da Repblica de Moambique (arts. 164. e 165.); Constituio da
Repblica Portuguesa (arts. 141. a 144.); Constituio da Repblica Democrtica de
So Tom e Prncipe (arts. 88. e 89.).
303
II Anotao
1 O Conselho de Estado o rgo de consulta poltica do Presidente da Re-
pblica, o que significa que o Presidente o ir convocar sempre que entenda
ser til ou necessrio escutar a opinio dos 12 conselheiros que fazem parte
deste rgo colegial.
304
Artigo 91.
(Competncia, organizao e funcionamento do Conselho de Estado)
1. Compete ao Conselho de Estado:
a) Pronunciar-se sobre a dissoluo do Parlamento Nacional;
b) Pronunciar-se acerca da demisso do Governo;
c) Pronunciar-se sobre a declarao de guerra e a feitura da paz;
d) Pronunciar-se nos demais casos previstos na Constituio e, em geral,
aconselhar o Presidente da Repblica no exerccio das suas funes, quando
este lho solicitar;
e) Elaborar o seu Regimento interno.
2. As reunies do Conselho de Estado no so pblicas.
3. A lei define a organizao e o funcionamento do Conselho de Estado.
Artigu 91.
(Konsellu de-Estadu nia organizasaun no funsionamentu)
1. Konsellu de-Estadu iha kompetnsia atu:
a) F opiniaun kona-ba Parlamentu Nasionl nia disolusaun;
b) F opiniaun kona-ba Governu nia demisaun;
c) F opiniaun kona-ba deklara funu ka halo paz;
d) F opiniaun iha kazu sira-neeb Konstituisaun prevee no f
konsellu ba Prezidente da-Repblika kona-ba funsaun neeb nia kaer,
kuandu nia husu;
e) Halo nia rejimentu internu.
2. Konsellu de-Estadu nia reuniaun la loke ba pbliku.
3. Lei define Konsellu de-Estadu nia organizasaun no funsionamentu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 254.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 75.); Constituio da Repblica de Mo-
ambique (art. 166.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 145.); Constituio
da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 90.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2005, de 9 de fevereiro (Lei do Conselho de Estado);
Regimento do Conselho de Estado, aprovado no dia 17 de maio de 2005.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 85., alneas g) e h); 86., alneas
f) e n); 90.; 112..
II Anotao
1 O Conselho de Estado o rgo de consulta poltica do Presidente da
Repblica, que lhe preside, pelo que lhe cabe pronunciar-se sobre matrias da
competncia do Presidente dissoluo do Parlamento Nacional (arts. 86.,
305
alnea f), e 100.), demisso do Governo (arts. 86., alnea g), e 112., n. 1),
declarao de guerra e a feitura da paz (arts. 85., alnea h), e 87., alnea a)).
306
307
TTULO III
PARLAMENTO NACIONAL
CAPTULO I
ESTATUTO E ELEIO
Artigo 92.
(Definio)
O Parlamento Nacional o rgo de soberania da Repblica Democrtica
de Timor-Leste, representativo de todos os cidados timorenses com poderes
legislativos, de fiscalizao e de deciso poltica.
Artigu 92.
(Definisaun)
Parlamentu Nasionl Repblika Demokrtika Timr-Leste nia rgaun
soberanu ida neeb reprezenta sidadaun timr hotu-hotu no kaer po-
dr lejislativu no podr ba fiskalizasaun no desizaun poltika.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 141.); Constitui-
o da Repblica da Guin-Bissau (art. 76.).
2 Direito timorense: Lei n. 4/2002, de 7 de agosto (Lei Orgnica do Parlamento
Nacional).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 93.; 95. a 98.; 102.; 109.; 110.;
111..
II Anotao
1 O sistema de governo semipresidencialista timorense acolhe a tpica atri-
buio do exerccio da funo legislativa a um rgo democrtico-representa-
tivo. Por isso, o Parlamento Nacional , nos termos deste artigo, o rgo de
soberania da Repblica Democrtica de Timor-Leste, representativo de todos
os cidados timorenses.
308
309
Artigo 93.
(Eleio e composio)
1. O Parlamento Nacional eleito por sufrgio universal, livre, direto, igual,
secreto e pessoal.
2. O Parlamento Nacional constitudo por um mnimo de cinquenta e dois e
um mximo de sessenta e cinco deputados.
3. A lei estabelece as regras relativas aos crculos eleitorais, s condies de
elegibilidade, s candidaturas e aos procedimentos eleitorais.
4. Os Deputados do Parlamento Nacional tm um mandato de cinco anos.
Artigu 93.
(Eleisaun no kompozisaun)
1. Parlamentu Nasionl hetan eleisaun ho sufrjiu universl, livre, di-
retu, igul, sekretu no pesol.
2. Parlamentu Nasionl iha deputadu nain, mnimu, limanulu resin-
rua no, msimu, neenulu resin lima.
3. Lei estabelese regra kona-ba srkulu eleitorl, kondisaun kona-ba
elejibilidade (33), kandidatura no prosedimentu eleitorl.
4. Parlamentu Nasionl nia Deputadu sira iha mandatu (34) ba tinan
lima.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 142. e ss.); Cons-
tituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 114. e ss. e 140.); Constituio da Rep-
blica da Guin-Bissau (arts. 77., 78. e 79.); Constituio da Repblica de Moambi-
que (art. 170.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 148. e ss.); Constituio
da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 93.).
2 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e
alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho; Lei n. 6/2006, de 28 de dezembro, com
a redao da Lei n. 6/2007, de 31 de maio, e da Lei n. 7/2011, de 22 de junho (Lei
Eleitoral para o Parlamento Nacional).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 7.; 47.; 65..
(33) Elejibilidade (s) Aptidaun ka rekizitu atu hetan eleisaun ka atu sai hanesan kandidatu.
(34) Mandatu (s) 1. Poltiku: Podr neeb, tuir lei, deputadu ida ka rgaun soberanu seluk nia
titulr ida simu atu pratika atu neeb tama iha nia kompetnsia hodi povu nia naran. 2. Direitu:
Podr neeb ema ruma simu atu halo buat ruma ho ema seluk nia naran, nuudar kontratu neeb
sira nain rua halo.
310
II Anotao
1 Como resultava j da regra geral do art. 65., relativamente eleio dos
titulares dos rgos de soberania, os membros do Parlamento Nacional so
eleitos por sufrgio universal, livre, direto, igual, secreto e pessoal.
4 Cabe tambm lei ordinria definir as regras relativas aos crculos eleito-
rais, s condies de elegibilidade, s candidaturas e aos procedimentos elei-
torais. A Lei n. 6/2006 determina a existncia de apenas um crculo eleitoral,
correspondente a todo o territrio nacional, com sede em Dli (art. 9.), no
qual concorrem listas plurinominais apresentadas pelos partidos ou coliga-
es polticas, com efetivos em nmero de 65 e nunca menos de 25 suplentes
(arts. 11. e 12.).
5 Pelo menos um em cada trs candidatos deve ser uma mulher. A justifica-
o desta discriminao positiva a favor da representatividade feminina nas
listas apresentadas a eleies ser a necessidade de promover a participao
das mulheres na vida poltica em homenagem ao princpio da igualdade (art.
17. da Constituio). A referncia a uma mulher por cada conjunto de trs
candidatos no se refere apenas exigncia de um tero de composio femi-
nina. A prpria organizao das listas deve contemplar a presena intercalada
das mulheres nas listas de forma a garantir efetivas condies de elegibilidade
das candidatas.
311
7 Cada eleitor tem direito a um voto (art. 11. da Lei n. 6/2006), fazendo-
-se o apuramento dos votos segundo o mtodo de Hondt (art. 13. da Lei n.
6/2006). A opo legal por este mtodo no apuramento dos votos privilegia
a proporcionalidade na atribuio dos mandatos, garantindo maior represen-
tatividade eleitoral, e promove a representao parlamentar das minorias.
O art. 13. da Lei n. 6/2006 define o mtodo de apuramento eleitoral pelo
qual os votos apurados so divididos sucessivamente por 1, 2, 3, correspon-
dendo os quocientes apurados a mandatos das respetivas listas.
312
Artigo 94.
(Imunidades)
1. Os Deputados no respondem civil, criminal ou disciplinarmente pelos vo-
tos e opinies que emitirem no exerccio das suas funes.
2. A imunidade parlamentar pode ser levantada de acordo com as disposies
do Regimento do Parlamento Nacional.
Artigu 94.
(Imunidade)
1. Deputadu sira labele hetan responsabilidade sivl, kriminl ka di-
xiplinr tanba votu no opiniaun neeb sira f kuandu kaer sira-nia
funsaun.
2. Bele hasai tiha imunidade tuir dispozisaun neeb hakerek hela iha
Parlamentu Nasionl nia rejimentu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 150.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 170.); Constituio da Repblica de Moam-
bique (art. 174.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 157.); Constituio da
Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 95.).
2 Direito timorense: Cdigo Civil, aprovado pela Lei n. 10/2011, de 14 de setembro
(arts. 67. e ss.); Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de outubro de
2009.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 93., n. 2.
II Anotao
1 O regime de imunidades dos Deputados uma das tradicionais garantias
da independncia na sua atuao, orientada representao popular na reali-
zao do interesse pblico. As imunidades reconhecidas ao exerccio da fun-
o parlamentar assumem neste artigo a formulao de irresponsabilidade.
313
isso, includos neste mbito quaisquer outros atos, como sejam por exemplo
agresses fsicas.
314
CAPTULO II
COMPETNCIA
Artigo 95.
(Competncia do Parlamento Nacional)
1. Compete ao Parlamento Nacional legislar sobre as questes bsicas da po-
ltica interna e externa do pas.
2. Compete exclusivamente ao Parlamento Nacional legislar sobre:
a) As fronteiras da Repblica Democrtica de Timor-Leste, nos termos do
artigo 4.;
b) Os limites das guas territoriais e da zona econmica exclusiva e os
direitos de Timor-Leste zona contgua e plataforma continental;
c) Smbolos nacionais, nos termos do n. 2 do artigo 14.;
d) Cidadania;
e) Direitos, liberdades e garantias;
f) Estado e capacidade das pessoas e direito da famlia e das sucesses;
g) A diviso territorial;
h) A lei eleitoral e o regime do referendo;
i) Os partidos e associaes polticas;
j) Estatuto dos Deputados;
k) Estatuto dos titulares dos rgos do Estado;
l) As bases do sistema de ensino;
m) As bases do sistema de segurana social e de sade;
n) A suspenso das garantias constitucionais e a declarao do estado de
stio e do estado de emergncia;
o) A poltica de defesa e segurana;
p) A poltica fiscal;
q) Regime oramental.
3. Compete-lhe tambm:
a) Ratificar a nomeao do Presidente do Supremo Tribunal de Justia
e a eleio do Presidente do Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de
Contas;
b) Deliberar sobre o relatrio de atividades do Governo;
c) Eleger um membro para o Conselho Superior de Magistratura Judicial e
o Conselho Superior do Ministrio Pblico;
d) Deliberar sobre o Plano e o Oramento do Estado e o respetivo relatrio
de execuo;
e) Fiscalizar a execuo oramental do Estado;
315
Artigu 95.
(Parlamentu Nasionl nia kompetnsia)
1. Parlamentu Nasionl iha kompetnsia atu halo lei kona-ba kestaun
bzika iha pas nia poltika interna no esterna.
2. Parlamentu iha kompetnsia eskluziva (35) atu halo lei kona-ba:
a) Repblika Demokrtika Timr-Leste nia fronteira, tuir artigu 4
nia dispozisaun;
b) gua territoril no zona eskluziva nia limite no Timr-Leste
nia direitu ba zona kontgua no plataforma kontinentl;
c) Smbolu nasionl, tuir artigu 14, n. 2, nia dispozisaun;
d) Sidadania;
e) Direitu, liberdade no garantia;
f) Ema nia estadu no kapasidade no direitu kona-ba famlia no
susesaun;
g) Divizaun territoril;
h) Lei eleitorl no referendu nia rejime;
i) Partidu no asosiasaun poltika sira;
(35) Eskluziva (adj) Neeb ema ida nian mesak; neeb labele f ba ema seluk. Parlamentu iha
kompetnsia eskluziva atu halo lei kona-ba sidadania = Parlamentu mesak maka iha kompetn-
sia atu halo rasik halo lei kona-ba sidadania.
316
(36) Titulr Ema neeb kaer funsaun ruma; ema neeb buat ruma nia nain Kargu poltiku nia
titulr = ema neeb kaer kargu poltiku.
317
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 161. a 164.);
Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 174. a 178.); Constituio da Rep-
blica da Guin-Bissau (arts. 85. e 86.); Constituio da Repblica de Moambique
(art. 179., n.os 1, 2 e 4); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 161. a 164.);
Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (arts. 97. e 98.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2002, de 7 de agosto (Publicao dos Atos); Lei n.
7/2002, de 20 de setembro (Fronteiras Martimas do Territrio da Repblica Demo-
crtica de Timor-Leste); Lei n. 9/2002, de 5 de novembro (Lei da Nacionalidade);
Lei n. 3/2004, de 14 de abril (Partidos Polticos); Lei n. 6/2006, de 28 de dezembro,
com a redao da Lei n. 6/2007, de 31 de maio, e da Lei n. 7/2011, de 22 de junho
(Lei Eleitoral para o Parlamento Nacional); Lei n. 7/2006, de 28 de dezembro, com
a redao da Lei n. 5/2007, de 28 de maro, e da Lei n. 8/2011, de 22 de junho (Lei
Eleitoral para o Presidente da Repblica); Lei n. 1/2007, de 18 de janeiro (Regime da
Penso Mensal Vitalcia dos Deputados e outras Regalias); Lei n. 2/2007, de 18 de
janeiro (Smbolos Nacionais); Lei n. 7/2007, de 25 de julho (Estatuto dos Titulares
de rgos de Soberania); Lei n. 3/2008, de 22 de fevereiro (Lei do Regime do Esta-
do de Stio e de Emergncia); Lei n. 8/2008, de 30 de julho (Lei Tributria); Lei n.
14/2008, de 29 de outubro (Lei de Bases da Educao); Lei n. 4/2009, de 15 de julho
(Regime Jurdico dos Inquritos Parlamentares); Lei n. 2/2010, de 21 de abril (Lei
de Segurana Nacional); Lei n. 3/2010, de 21 de abril (Lei de Defesa Nacional); Lei
n. 4/2010, de 21 de abril (Lei de Segurana Interna); Lei n. 11/2009, de 7 de outubro
(Diviso Administrativa e Territorial); Regimento do Parlamento Nacional, aprovado
em 20 de outubro de 2009; Regimento do Conselho de Estado, aprovado no dia 17 de
maio de 2005.
3 Doutrina: Florbela PIRES, Fontes do direito e procedimento legislativo na Re-
pblica Democrtica de Timor-Leste: alguns problemas, in J. Miranda, L. Lima
Pinheiro e D. Moura Vicente (coord.), Estudos em memria do Professor Dou-
tor Antnio Marques dos Santos, Coimbra, Almedina, 2005.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 3.; 4.; 14., n. 2; 16. a 49.; 66.,
n.os 2 e 3; 80.; 98.; 101.; 134.; 145.; 155..
II Anotao
1 As competncias do Parlamento Nacional podem ser distinguidas segun-
do as funes que lhe esto tradicionalmente atribudas. A Funo Legisla-
tiva dos Parlamentos nacionais caracteriza tipicamente a formulao cons-
titucional liberal, segundo a qual a vontade geral da comunidade poltica
seria formulada atravs da representao democrtica que se conseguia no
Parlamento. Por serem rgos plurais, representativos de ideologias e sensi-
bilidades diversas e por ser o debate parlamentar uma discusso transparente
e aberta acessvel aos representados, justifica-se que os atos legislativos do
Parlamento gozem de prerrogativas especiais relativamente aos atos legislati-
vos do Governo. Assim, a Constituio consagra um princpio de reserva de
lei formal de lei, previsto no art. 95., n.os 1 e 2.
318
319
320
321
322
323
324
Artigo 96.
(Autorizao legislativa)
1. O Parlamento Nacional pode autorizar o Governo a legislar sobre as seguin-
tes matrias:
a) Definio de crimes, penas, medidas de segurana e respetivos pressu-
postos;
b) Definio do processo civil e criminal;
c) Organizao judiciria e estatuto dos magistrados;
d) Regime geral da funo pblica, do estatuto dos funcionrios e da res-
ponsabilidade do Estado;
e) Bases gerais da organizao da administrao pblica;
f) Sistema monetrio;
g) Sistema financeiro e bancrio;
h) Definio das bases de uma poltica para a defesa do meio ambiente e o
desenvolvimento sustentvel;
i) Regime geral de radiodifuso, televiso e demais meios de comunicao
de massas;
j) Servio militar ou cvico;
k) Regime geral da requisio e da expropriao por utilidade pblica;
l) Meios e formas de interveno, expropriao, nacionalizao e priva-
tizao dos meios de produo e solos por motivo de interesse pblico, bem
como critrios de fixao, naqueles casos, de indemnizaes.
2. As leis de autorizao legislativa devem definir o objeto, o sentido, a exten-
so e a durao da autorizao, que pode ser prorrogada.
3. As leis de autorizao legislativa no podem ser utilizadas mais de uma vez
e caducam com a demisso do Governo, com o termo da legislatura ou com a
dissoluo do Parlamento Nacional.
Artigu 96.
(Autorizasaun lejizlativa)
1. Parlamentu Nasionl bele autoriza Governu halo lei kona-ba matria
sira-nee:
a) Definisaun ba krime, pena, medida ba seguransa no sira-nia pre-
supostu;
b) Definisaun ba prosesu sivl no kriminl;
c) Organizasaun judisiria no majistradu sira-nia estatutu;
325
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 177. e 182.);
Constituio da Repblica da Guin-Bissau (arts. 87. e 92.); Constituio da Rep-
blica Portuguesa (arts. 165. e 169., n. 2); Constituio da Repblica Democrtica de
So Tom e Prncipe (arts. 98. e 100.).
2 Direito timorense: DL n. 12/2006, de 26 de julho (Estrutura Orgnica da Admi-
nistrao Pblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 6., alnea f); 61.; 98.; 115.;
139..
II Anotao
1 O Parlamento Nacional pode decidir autorizar o Governo a legislar sobre
as matrias elencadas neste artigo. A perda do exclusivo da funo legislativa
pelos Parlamentos insere-se num movimento constitucional, comum gene-
ralidade dos pases. Os executivos reclamam maior interveno legislativa,
326
327
328
Artigo 97.
(Iniciativa da lei)
1. A iniciativa da lei pertence:
a) Aos Deputados;
b) s Bancadas Parlamentares;
c) Ao Governo.
2. No podem ser apresentados projetos ou propostas de lei ou de alterao
que envolvam, no ano econmico em curso, aumento das despesas ou dimi-
nuio das receitas do Estado previstas no Oramento ou nos Oramentos
Retificativos.
3. Os projetos e as propostas de lei rejeitados no podem ser renovados na
mesma sesso legislativa em que tiverem sido apresentados.
4. Os projetos e propostas de lei que no tiverem sido votados no carecem de
ser renovados na sesso legislativa seguinte, salvo termo de legislatura.
5. As propostas de lei caducam com a demisso do Governo.
Artigu 97.
(Inisiativa ba lei)
1. Inisiativa ba lei sei mai hosi:
a) Deputadu sira;
b) Bankada parlamentr sira;
c) Governu.
2. Labele aprezenta projetu de-lei ka proposta de-lei ka projetu ka
proposta kona-ba alterasaun neeb, iha anu ekonmiku neeb lao
daudaun, aumenta Estadu nia despeza ka diminui Estadu nia reseita
previstu iha orsamentu ka iha orsamentu refitikativu.
3. Projetu de-lei no proposta de-lei neeb rejeita tiha ona labele apre-
zenta fali iha sesaun lejizlativa ida-neeb aprezenta tiha ona.
4. Projetu-lei no proposta de-lei neeb seidauk vota la presiza renova
iha sesaun lejizlativa ida tuirmai, salvu kuandu lejizlatura hotu tiha.
5. Proposta de-lei kaduka ho Governu nia demisaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 157. e 158.);
Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 91.); Constituio da Repblica Por-
tuguesa (art. 167.).
2 Direito timorense: Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 11 de no-
vembro de 2009.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 96.; 145..
329
II Anotao
1 O procedimento legislativo principia com a iniciativa legislativa, prevista
constitucionalmente a favor dos Deputados individualmente ou em conjunto;
das Bancadas Parlamentares, em que os Deputados se organizam de acordo
com os partidos e as coligaes em que se integram, e do Governo. O procedi-
mento legislativo encontra-se disciplinado no Regimento do Parlamento Na-
cional, que distingue entre o Procedimento Legislativo Comum (arts. 90.
e ss.) e os Procedimentos Legislativos Especiais (arts. 118. e ss.). Qualquer
um dos procedimentos inicia-se com a apresentao dos projetos e propostas
legislativas, cujos requisitos formais o Regimento fixa (art. 98.), e respetiva
admisso (art. 95.). Depois de admitido, os autores podem retirar qualquer
projeto ou proposta legislativa at votao na generalidade. O procedimento
legislativo termina, no que concerne ao PN, com o envio ao PR para promul-
gao e publicao dos diplomas aprovados.
330
331
Artigo 98.
(Apreciao parlamentar de atos legislativos)
1. Os diplomas legislativos do Governo, salvo os aprovados no exerccio da
sua competncia legislativa exclusiva, podem ser submetidos a apreciao do
Parlamento Nacional, para efeitos de cessao de vigncia ou de alterao,
a requerimento de um quinto dos Deputados, nos trinta dias subsequentes
publicao, descontados os perodos de suspenso do funcionamento do
Parlamento Nacional.
2. O Parlamento Nacional pode suspender, no todo ou em parte, a vigncia do
diploma legislativo at sua apreciao.
3. A suspenso caduca decorridas dez reunies plenrias sem que o Parlamen-
to Nacional tenha apreciado o diploma.
4. Se for aprovada a cessao da sua vigncia, o diploma deixa de vigorar des-
de o dia em que a resoluo for publicada no jornal oficial e no pode voltar a
ser publicado no decurso da mesma sesso legislativa.
5. Se, requerida a apreciao, o Parlamento Nacional no se tiver sobre ela
pronunciado ou, havendo deliberado introduzir emendas, no tiver votado a
respetiva lei at ao termo da sesso legislativa em curso, desde que decorridas
quinze reunies plenrias, considerar-se- caduco o processo.
Artigu 98.
(Apresiasaun parlamentr ba atu lejizlativa)
1. Governu nia diploma lejislativu, salvu sira aprovadu ho ezerssiu
ba nia kompetnsia eskluziva, bele tama fali ba Parlamentu Nasionl
nia apresiasaun, atu labele moris tan ka atu altera tiha, tuir Deputadu
sira-nia dalimak ida nia rekerimentu, iha loron tolunulu tuir-fali nia
publikasaun, dezkonta tiha tempu iha-neeb Parlamentu nia funsiona-
mentu suspende hela.
2. Parlamentu nasionl bele suspense, tomak ka baluk deit, diploma
lejislativu nee nia vijnsia too nia apresiasaun.
3. Suspensaun nee kaduka kuandu, liutiha reuniaun plenria sanulu,
Parlamentu Nasionl la apresia diploma nee.
4. Aprova tiha sesasaun ba nia vijnsia karik, diploma nee la moris
tan hah iha loron neeb rezolusaun nee publika iha jornl ofisil no
labele publika fali iha sesaun lejizlativa nee nia laran.
5. Prosesu sei konsidera kaduku kuandu, rekere tiha apresiasaun, Par-
lamentu Nasionl la pronunsia kona-ba apresiasaun nee ka, delibera
tiha atu muda diploma nee, la vota lei respetiva too sesaun lejizlativa
hotu, naran katak iha tiha ona reuniaun plenria sanulu resin-lima.
332
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 171.); Constitui-
o da Repblica Portuguesa (art. 169.).
2 Direito timorense: Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de ou-
tubro de 2009.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 107.; 115., n. 1, alneas a) e d), e
n. 2, alnea a).
II Anotao
1 Este instituto expresso das funes de controlo do Parlamento Nacional
sobre a ao, neste caso, do Governo, ainda que parte da doutrina o encare
como uma reminiscncia da primazia legislativa parlamentar. O que agora se
prev a possibilidade de o Parlamento Nacional exercer alguma forma de
controlo sobre a atuao legislativa do Governo, sem que para isso tenha de
iniciar um novo procedimento legislativo.
333
334
CAPTULO III
ORGANIZAO E FUNCIONAMENTO
Artigo 99.
(Legislatura)
1. A legislatura compreende cinco sesses legislativas e cada sesso legislati-
va tem a durao de um ano.
2. O perodo normal de funcionamento do Parlamento Nacional definido
pelo Regimento.
3. O Parlamento Nacional rene-se ordinariamente por convocao do seu
Presidente.
4. O Parlamento Nacional rene extraordinariamente sempre que assim for
deliberado pela Comisso Permanente, requerido por um tero dos Deputados
ou convocado pelo Presidente da Repblica para tratar de assuntos especfi-
cos.
5. No caso de dissoluo, o Parlamento Nacional eleito inicia nova legislatura,
cuja durao acrescida do tempo necessrio para se completar o perodo
correspondente sesso legislativa em curso data da eleio.
Artigu 99.
(Lejizlatura)
1. Lejizlatura iha sesaun lejislativu lima no sesaun lejizlativa ida-idak
dura tinan ida.
2. Rejimentu maka define perodu norml ba Parlamentu Nasionl nia
funsionamentu.
3. Parlamentu Nasionl reune ordinariamente ho nia Prezidente nia
konvokasaun.
4. Parlamentu Nasionl reune estraordinariamente kuandu Komisaun
Permanente hola desizaun atu reune hanesan nee, Deputadu sira-nia
datoluk ida rekere ka Prezidente da-Repblika konvoka atu trata asun-
tu espesfiku.
5. Kuandu iha disolusaun, Parlamentu Nasionl eleitu hah lejizlatura
foun, neeb sei tau tan ba nia durasaun tempu neeb presiza atu kom-
pleta sesaun lejizlativa ida neeb lao daudaun iha altura neeb halo
eleisaun nia perodu.
335
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 157.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (arts. 150., 151. e 154.); Constituio da Repblica
de Moambique (arts. 185. e 186.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 171.
e 174.); Constituio Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (arts. 102. e
105.).
2 Direito timorense: Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de ou-
tubro de 2009.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 100..
II Anotao
1 A legislatura corresponde ao perodo de reunio dos Deputados eleitos
e tem a durao de cinco anos, correspondendo a cinco sesses legislativas.
No caso de dissoluo, o Parlamento Nacional eleito inicia nova legislatura,
qual acrescido o tempo necessrio para completar o perodo correspondente
sesso legislativa em curso data da eleio, nos termos do n. 5 deste arti-
go, bem como do art. 44. do Regimento do Parlamento Nacional.
336
Artigo 100.
(Dissoluo)
1. O Parlamento Nacional no pode ser dissolvido nos seis meses posteriores
sua eleio, no ltimo semestre do mandato do Presidente da Repblica ou
durante a vigncia do estado de stio ou do estado de emergncia, sob pena de
inexistncia jurdica do ato de dissoluo.
2. A dissoluo do Parlamento Nacional no prejudica a subsistncia do man-
dato dos Deputados at primeira reunio do Parlamento aps as subsequen-
tes eleies.
Artigu 100.
(Disolusaun)
1. Parlamentu Nasionl labele hetan disolusaun iha fulan neen neeb
tuir nia eleisaun, iha semestre ida ikus iha Prezidente da-Repblika
nia mandatu, ka iha tempu neeb moris hela estadu de-stiu ka esta-
du de-emerjnsia, selae atu neeb halo disolusaun sofre inezistnsia
jurdika.
2. Parlamentu Nasionl nia disolusaun la taka dalan ba Deputadu sira-
nia mandatu atu moris nafatin too Parlamentu nia reuniaun dahuluk
liutiha eleisaun neeb tuir-fali.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 143. e 144.);
Constituio da Repblica da Guin-Bissau (arts. 94. e 95.); Constituio da Rep-
blica de Moambique (arts. 188. e 189.); Constituio da Repblica Portuguesa (art.
172.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 103.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 86., alnea f); 91., n. 1, alnea a);
96., n. 3; 99., n. 5.
II Anotao
1 No sistema de governo adotado, o Presidente da Repblica dispe do po-
der de dissolver o Parlamento Nacional, previsto no art. 86.. Neste art. 100.,
pretende-se, fundamentalmente, impor alguns limites a este poder de dissolu-
o, para alm daqueles que j decorrem do prprio art. 86., alnea f).
337
338
Artigo 101.
(Participao dos membros do Governo)
1. Os Membros do Governo tm o direito de comparecer s reunies plenrias
do Parlamento Nacional e podem usar da palavra, nos termos do Regimento.
2. Haver sesses de perguntas ao Governo formuladas pelos Deputados, nos
termos regimentais.
3. O Parlamento Nacional ou as suas comisses podem solicitar a participao
de membros do Governo nos seus trabalhos.
Artigu 101.
(Governu nia membru nia partisipasaun)
1. Governu nia membru sira iha direitu atu b iha Parlamentu Nasionl
nia reuniaun plenria no iha oportunidade atu koalia, tuir rejimentu.
2. Sei iha sesaun ba Deputadu sira atu halo pergunta ba Governu, tuir
rejimentu nia dispozisaun.
3. Parlamentu Nasionl ka nia komisaun sira bele husu Governu nia
membru sira atu partisipa iha sira-nia servisu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 156.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 90.); Constituio da Repblica de Mo-
ambique (art. 199.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 177. e 178.).
2 Direito timorense: Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de ou-
tubro de 2009.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 107..
II Anotao
1 Nesta norma, atende-se relao entre os membros do Governo e o rgo
poltico que controla a sua atuao: o Parlamento. Assim, aos membros do
Governo reconhecido um direito de comparecerem no Parlamento, nas reu-
nies plenrias, e de a fazerem uso da palavra, nos termos do Regimento.
339
340
CAPTULO IV
COMISSO PERMANENTE
Artigo 102.
(Comisso Permanente)
1. A Comisso Permanente funciona durante o perodo em que se encontrar
dissolvido o Parlamento Nacional, nos intervalos das sesses e nos restantes
casos previstos na Constituio.
2. A Comisso Permanente presidida pelo Presidente do Parlamento Na-
cional e composta pelos Vice-Presidentes e por Deputados indicados pelos
partidos, de acordo com a respetiva representatividade no Parlamento.
3. Compete Comisso Permanente, nomeadamente:
a) Acompanhar a atividade do Governo e da Administrao;
b) Coordenar as atividades das comisses do Parlamento Nacional;
c) Promover a convocao do Parlamento Nacional sempre que tal se mos-
tre necessrio;
d) Preparar e organizar as sesses do Parlamento Nacional;
e) Dar assentimento deslocao do Presidente da Repblica nos termos
do artigo 80.;
f) Dirigir as relaes entre o Parlamento Nacional e os parlamentos e ins-
tituies anlogas de outros pases;
g) Autorizar a declarao do estado de stio e do estado de emergncia.
Artigu 102.
(Komisaun Permanente)
1. Komisaun Permanente funsiona iha perodu iha-neeb Parlamentu
disolve tiha ona, iha sesaun sira-nia intervalu no iha kazu sira seluk
neeb Konstituisaun prevee.
2. Parlamentu Nasionl nia Prezidente maka prezide Komisaun
Permanente,iha-neeb tuur Vise-Presidente sira no Deputadu sira-
neeb partidu ida-idak hatudu, tuir nia reprezentatividade iha Parla-
mentu.
3. Komisaun Permanente iha kompetnsia atu, nomeadamente:
a) Akompaa Governu no Administrasaun nia atividade;
b) Koordena Parlamentu nia komisaun sira-nia atividade;
c) Promove Parlamentu Nasionl nia konvokasaun kuandu pre-
siza;
d) Prepara no organiza Parlamentu Nasionl nia sesaun;
341
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 156.); Consti-
tuio da Repblica de Cabo Verde (art. 148.); Constituio da Repblica da Guin-
-Bissau (art. 95.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 193.); Constitui-
o da Repblica Portuguesa (art. 179.); Constituio da Repblica Democrtica de
So Tom e Prncipe (art. 107.).
2 Direito timorense: Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de ou-
tubro de 2009.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 80., n. 1; 87., alnea a); 95., n.
4, alnea d); 99., n. 4.
II Anotao
1 A Comisso Permanente do Parlamento Nacional corresponde ao seu pro-
longamento natural, para funcionar sempre que o prprio Parlamento Nacio-
nal, no seu Plenrio e respetivas Comisses, no estejam reunidos, nomeada-
mente no perodo em que se encontre dissolvido e nos intervalos das sesses.
A composio da Comisso Permanente, por isso, reflete a do prprio PN,
sendo presidida pelo Presidente do PN e composta pelos Vice-Presidentes e
por Deputados indicados pelos partidos, de acordo com a respetiva represen-
tatividade no Parlamento.
342
TTULO IV
GOVERNO
CAPTULO I
DEFINIO E ESTRUTURA
Artigo 103.
(Definio)
O Governo o rgo de soberania responsvel pela conduo e execuo da
poltica geral do pas e o rgo superior da Administrao Pblica.
Artigu 103.
(Definisaun)
Governu tuur hanesan rgaun soberanu neeb iha responsabilidade
atu halao no ezekuta pas nia poltika jerl no hanesan Administra-
saun Pblika nia rgaun superir.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 185.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 96.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 182.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 108.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 67.; 107..
II Anotao
1 O sistema de governo presidencialista-parlamentarista caracteriza-se pela
previso de um rgo de soberania autnomo, que define a conduo pol-
tica e administrativa do Estado. Nos termos do art. 103. da Constituio,
o Governo o rgo de soberania responsvel pela conduo e execuo da
poltica geral do pas e o rgo superior da Administrao Pblica.
343
Artigo 104.
(Composio)
1. O Governo constitudo pelo Primeiro-Ministro, pelos Ministros e pelos
Secretrios de Estado.
2. O Governo pode incluir um ou mais Vice-Primeiro-Ministros e Vice-Mi-
nistros.
3. O nmero, as designaes e as atribuies dos ministrios e secretarias de
Estado so definidos por diploma legislativo do Governo.
Artigu 104.
(Kompozisaun)
1. Primeiru-Ministru, Ministru no Sekretriu de-Estadu sira maka
konstitui (38) Governu.
2. Governu bele iha ms Vise-Primeiru-Ministru no Vise-Ministru ida
ka barak.
3. Governu nia diploma lejislativu maka define ministriu no sekreta-
ria de-Estadu sira hira no ida-idak nia naran no atribuisaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 187.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 97.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 183.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 109.).
2 Direito timorense: DL n. 7/2007, de 5 de setembro, alterado pelo DL n. 5/2008,
de 5 de maro; DL n. 26/2008, de 23 de julho; DL n. 37/2008, de 22 de outubro; DL
n. 14/2009, de 4 de maro; e DL n. 11/2010, de 11 de agosto (Lei Orgnica do IV
Governo Constitucional).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 115.; 117..
II Anotao
1 O Governo um rgo constitucional autnomo, com competncias po-
lticas, legislativas e administrativas, e de autorregulao. O Governo um
rgo hierarquicamente estruturado, piramidal, que tem no topo o Primeiro-
-Ministro, seguido dos Ministros e dos Secretrios de Estado, havendo entre
todos relaes de dependncia e responsabilidade hierrquica.
(38) Konstitui Governu Tuur ka kaer funsaun hanesan Governu nia membru.
344
345
Artigo 105.
(Conselho de Ministros)
1. O Conselho de Ministros constitudo pelo Primeiro-Ministro, pelos Vice-
-Primeiro-Ministros, se os houver, e pelos Ministros.
2. O Conselho de Ministros convocado e presidido pelo Primeiro-Ministro.
3. Podem ser convocados para participar nas reunies do Conselho de Minis-
tros, sem direito a voto, os Vice-Ministros, se os houver, e os Secretrios de
Estado.
Artigu 105.
(Konsellu de-Ministrus)
1. Primeiru-Ministru, Vise-Primeiru-Ministru, iha karik, ho Ministru
sira maka konstitui Konsellu de-Ministrus.
2. Primeiru-Ministru maka konvoka no prezide Konsellu de-Minis-
trus.
3. Bele konvoka ms Vise-Ministru, iha karik, no Sekretriu de-Es-
tadu sira mai partisipa iha Konsellu de-Ministrus, maib lah direitu
ba votu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 188.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 101.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 184.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 112.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2002, de 7 de agosto (Publicao dos Atos); Resolu-
o do Governo n. 1/2002, de 16 de julho (Regimento do Conselho de Ministros).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 115., n. 1, alnea l); 116.; 117.,
n. 1, alnea b).
II Anotao
1 O Conselho de Ministros a reunio ao nvel ministerial do rgo co-
legial Governo, presidido pelo Primeiro-Ministro, tambm responsvel por
convoc-lo. A natureza colegial do Governo determina a natureza colegial da
reunio do Conselho de Ministros, na qual, por isso, podem participar outros
membros do Governo, como os Vice-Ministros ou os Secretrios de Estado,
mesmo que sem direito a voto.
346
347
CAPTULO II
FORMAO E RESPONSABILIDADE
Artigo 106.
(Nomeao)
1. O Primeiro-Ministro indigitado pelo partido mais votado ou pela aliana
de partidos com maioria parlamentar e nomeado pelo Presidente da Repbli-
ca, ouvidos os partidos polticos representados no Parlamento Nacional.
2. Os restantes membros do Governo so nomeados pelo Presidente da Rep-
blica, sob proposta do Primeiro-Ministro.
Artigu 106.
(Nomeasaun)
1. Primeiru-Ministru partidu neeb hetan votu barak liu ka partidu
sira iha aliansa ho maioria parlamentr maka hatudu no Prezidente
da-Repblika maka nomeia, rona tiha partidu poltiku neeb iha re-
prezentante iha Parlamentu Nasionl.
2. Prezidente da-Repblika nomeia Governu nia membru sira seluk,
tuir Primeiru-Ministru nia proposta.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 194.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 98.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 187.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 110., n.os 1 e 2).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 85., alnea d); 86., alnea h).
II Anotao
1 Este artigo trata exclusivamente da nomeao do Primeiro-Ministro e dos
requisitos que o PR est obrigado a observar na conduo deste processo. O
Presidente da Repblica nomeia o Primeiro-Ministro conforme a indicao
feita pelo partido mais votado ou pela aliana de partidos com maioria parla-
mentar, ouvidos os partidos polticos representados no Parlamento Nacional.
Os restantes membros do Governo so nomeados pelo Presidente da Rep-
blica, sob proposta do Primeiro-Ministro. Nos mesmos termos, dispe o art.
86..
348
349
350
Artigo 107.
(Responsabilidade do Governo)
O Governo responde perante o Presidente da Repblica e o Parlamento Na-
cional pela conduo e execuo da poltica interna e externa, nos termos da
Constituio e da lei.
Artigu 107.
(Governu nia responsabilidade)
Governu hatn ba Prezidente da-Repblika no ba Parlamentu Nasionl
kona-ba poltika interna no esterna nia kondusaun no ezekusaun, tuir
Konstituisaun no lei nia dispozisaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 103.);
Constituio da Repblica Portuguesa (art. 190.); Constituio da Repblica Demo-
crtica de So Tom e Prncipe (art. 113.).
2 Direito timorense: Lei n. 4/2009, de 15 de julho (Regime Jurdico dos Inquritos
Parlamentares).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 85., alneas a) e c); 87.; 88.; 90.;
98.; 101., n. 2; 106.; 108.; 109.; 110.; 111.; 112..
II Anotao
1 O Governo tem uma dupla responsabilidade perante o Presidente da Re-
pblica e o Parlamento Nacional, pela conduo e execuo da poltica interna
e externa.
351
352
353
Artigo 108.
(Programa do Governo)
1. Nomeado o Governo, este deve elaborar o seu programa, do qual constaro
os objetivos e as tarefas que se prope realizar, as medidas a adotar e as prin-
cipais orientaes polticas que pretende seguir nos domnios da atividade
governamental.
2. O Primeiro-Ministro submete o programa do Governo, aprovado em Con-
selho de Ministros, apreciao do Parlamento Nacional, no prazo mximo
de trinta dias a contar da data do incio de funes do Governo.
Artigu 108.
(Governu nia programa)
1. Governu neeb nomeia tiha ona tenke elabora (39) nia programa, no
tau iha programa nee objetivu no tarefa sira-neeb nia atu halao, me-
dida sira-neeb atu hola no orientasaun poltika prinsipl sira-neeb
atu tuir iha atividade governamentl nia domniu (40) ida-idak.
2. Primeiru-Ministru sei hatoo Governu nia programa, neeb Kon-
sellu de-Ministrus aprova tiha ona, ba Parlamentu atu apresia, iha pra-
zu la naruk-liu loron tolunulu hah iha loron neeb Governu hah nia
funsaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 196. e
197.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 188. e 192.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 109.; 111.; 112., n. 1, alnea d),
e n. 2.
II Anotao
1 este o momento em que o Governo submete ao Parlamento o seu progra-
ma de ao poltica. Naturalmente, no tem de existir uma identificao entre
o programa partidrio sufragado eleitoralmente e o programa de governo, que
deve, no entanto, observar os compromissos assumidos perante os eleitores.
o programa de governo que orienta a ao poltica do Governo, rgo de
soberania competente para a direo poltica dos destinos do Estado, nos ter-
mos do art. 103.. Por isso, o Governo apresenta o seu programa no prazo de
30 dias.
354
355
Artigo 109.
(Apreciao do programa do Governo)
1. O programa do Governo submetido apreciao do Parlamento Nacional
e, se este no se encontrar em funcionamento, obrigatoriamente convocado
para o efeito.
2. O debate do programa do Governo no pode exceder cinco dias e at ao
seu encerramento qualquer grupo parlamentar pode pedir a sua rejeio ou o
Governo solicitar um voto de confiana.
3. A rejeio do programa do Governo exige a maioria absoluta dos Deputa-
dos em efetividade de funes.
Artigu 109.
(Apresiasaun ba Governu nia Programa)
1. Governu nia programa tenke hatoo ba Parlamentu Nasionl atu
apresia, no, Parlamentu nee la funsiona karik, tenke konvoka atu halo
apresiasaun nee.
2. Debate ba Governu nia programa labele lori tempu naruk-liu loron
lima no, too debate nee taka, grupu parlamentr naran ida bele husu
rejeisaun ba programa nee no Governu bele husu votu de-konfiansa
ida.
3. Rejeisaun ba Governu nia programa tenke halo ho Deputadu sira-
neeb kaer duni funsaun nia maioria absoluta.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 197.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (art. 192.); Constituio da Repblica Democrtica
de So Tom e Prncipe (art. 116.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 86., alnea g); 108.; 111., n. 1;
112., n. 1, alnea d).
II Anotao
1 A apreciao do programa do Governo, depois de nomeado e empossado,
obrigatoriamente feita pelo Parlamento que, se no se encontrar em funes,
convocado para o efeito.
356
357
Artigo 110.
(Solicitao de voto de confiana)
O Governo pode solicitar ao Parlamento Nacional a aprovao de um voto de
confiana sobre uma declarao de poltica geral ou sobre qualquer assunto
de relevante interesse nacional.
Artigu 110.
(Solisitasaun ba votu de-konfiansa)
Governu bele husu ba Parlamentu Nasionl atu aprova votu de-kon-
fiansa ba deklarasaun kona-ba poltika jerl ida ka ba asuntu ho inte-
rese nasionl relevante naran ida.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 200.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (art. 193.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 107.; 109., n. 2; 112., n. 1, al-
nea e); 116., alnea b).
II Anotao
1 A relao de confiana poltica entre o Governo e o Parlamento Nacional
o fundamento do controlo permanente da ao do Governo por parte do Par-
lamento Nacional. Alm da apreciao do programa de governo, quando este
inicia funes, este controlo permanentemente aferido pela possibilidade de
os membros do Parlamento apresentarem questes atuao governativa (art.
101., n. 2), bem como de apresentarem uma moo de censura (art. 111.),
ou, da parte do Governo, pela possibilidade de solicitar um voto de confiana,
nos termos deste artigo.
358
359
Artigo 111.
(Moes de censura)
1. O Parlamento Nacional pode votar moes de censura ao Governo sobre
a execuo do seu programa ou assunto de relevante interesse nacional, por
iniciativa de um quarto dos Deputados em efetividade de funes.
2. Se a moo de censura no for aprovada, os seus signatrios no podem
apresentar outra durante a mesma sesso legislativa.
Artigu 111.
(Mosaun de-sensura)
1. Parlamentu Nasionl bele vota mosaun de-sensura ba Governu
kona-ba ezekusaun ba nia programa ka asuntu ho interese nasionl
relevante, ho Deputadu sira-neeb kaer duni funsaun nia dahaat ida
nia inisiativa.
2. Mosaun de-sensura nee la hetan aprovasaun karik, mosaun nee nia
signatriu sira labele hatama mosaun de-sensura seluk iha sesaun leji-
zlativa ida-neeb lao daudaun nee nia laran.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 201.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (art. 194.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 107.; 112., n. 1, alnea f).
II Anotao
1 A relao de responsabilidade poltica do Governo perante o Parlamento
Nacional, ao longo de toda a legislatura, implica que, no exerccio das suas
funes de controlo, os Deputados podem apresentar moes de censura
ao do Governo. A moo de censura o instrumento privilegiado para ex-
pressar a perda de confiana poltica do Parlamento Nacional (ou do conjunto
de Deputados que a apresenta) na ao governamental.
360
361
Artigo 112.
(Demisso do Governo)
1. Implicam a demisso do Governo:
a) O incio da nova legislatura;
b) A aceitao pelo Presidente da Repblica do pedido de demisso apre-
sentado pelo Primeiro-Ministro;
c) A morte ou impossibilidade fsica permanente do Primeiro-Ministro;
d) A rejeio do programa do Governo pela segunda vez consecutiva;
e) A no aprovao de um voto de confiana;
f) A aprovao de uma moo de censura por uma maioria absoluta dos
Deputados em efetividade de funes.
2. O Presidente da Repblica s pode demitir o Primeiro-Ministro nos casos
previstos no nmero anterior e quando se mostre necessrio para assegurar o
normal funcionamento das instituies democrticas, ouvido o Conselho de
Estado.
Artigu 112.
(Governu nia demisaun)
1. Governu hetan demisaun kuandu:
a) Lejizlatura foun hah;
b) Prezidente da-Repblika simu Primeiru-Ministru nia pedidu atu
demite;
c) Primeiru-Ministru mate ka hetan imposibilidade fzika perma-
nente;
d) Governu hetan rejeisaun ba nia programa dala-rua tuir malu;
e) Votu de-konfiansa la hetan aprovasaun;
f) Mosaun de-sensura ida hetan aprovasaun ho Deputadu sira-
neeb kaer duni funsaun nia maioria absoluta.
2. Prezidente da-Repblika bele demite Primeiru-Ministru iha deit
kazu sira-neeb nmeru anterir prevee no kuandu ita bele haree ka-
tak presiza halo demisaun nee hodi asegura instituisaun demokrtika
sira-nia funsionamentu, rona tiha Konsellu de-Estadu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 202.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 104.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 195.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 117.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 91., n. 1, alnea b); 96., n. 3; 97.,
n. 5; 108.; 109.; 110.; 111..
362
II Anotao
1 A possibilidade de demisso do Governo ou do Primeiro-Ministro ex-
presso da relao de confiana que este estabelece com o PN e o Presidente
da Repblica. Este artigo no prev formalidades especiais para a demisso
do Governo. As condies previstas no n. 1 reportam-se a circunstncias
objetivas que determinam a demisso do Governo, por iniciativa governa-
mental (alnea b)), parlamentar (alneas d) e f)), na sequncia da rejeio pelo
Parlamento de um voto de confiana solicitado pelo Governo (alnea e)), no
incio de novo ciclo parlamentar (alnea a)) ou por situao de morte ou im-
possibilidade fsica permanente do Primeiro-Ministro.
363
Artigo 113.
(Responsabilidade criminal dos membros do Governo)
1. O membro do Governo acusado definitivamente por um crime punvel com
pena de priso superior a dois anos suspenso das suas funes, para efeitos
de prosseguimento dos autos.
2. Em caso de acusao definitiva por crime punvel com pena de priso at
dois anos, caber ao Parlamento Nacional decidir se o membro do Governo
deve ou no ser suspenso, para os mesmos efeitos.
Artigu 113.
(Governu nia membru nia responsabilidade kriminl)
1. Governu nia membru neeb hasoru akuzasaun definitiva tanba kri-
me punivel ho pena prizaun aas-liu tinan 2 tenke hetan suspensaun ba
nia funsaun, atu prosesu lao ba oin.
2. Kuandu iha akuzasaun definitiva tanba krime punivel ho pena pri-
zaun too tinan rua, Parlamentu Nasionl maka deside Governu nia
membru nee tenke hetan suspensaun ka lae, atu prosesu lao ba oin.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 140.); Consti-
tuio da Repblica de Cabo Verde (art. 199.); Constituio da Repblica Portugue-
sa (art. 196.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art.
115.).
2 Direito timorense: Cdigo de Processo Penal, aprovado pelo DL n. 13/2005, de
1 de dezembro (arts. 102.; 103.; 239. e 240.).
3 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 51-CO-11, de
17 de agosto de 2011.
4 Doutrina: Pedro Carlos BACELAR DE VASCONCELOS, Teoria Geral do Con-
trolo Jurdico do Poder Pblico, Lisboa, Edies Cosmos, 1996, p. 29.
5 Princpios constitucionais relacionados: Arts. 1., n. 1; 2.; 114..
II Anotao
1 O regime de imunidades dos titulares de cargos polticos uma das tradi-
cionais garantias da independncia na sua atuao, reflexo da posio assu-
mida pela posse na qualidade de titular do cargo e no apenas como cidado.
As imunidades, em sentido amplo, assumem diferentes formas: irresponsa-
bilidade, no caso dos Deputados pela emisso de opinies, imunidades de
jurisdio e garantias de inviolabilidade de deteno.
364
365
366
367
Artigo 114.
(Imunidades dos membros do Governo)
Nenhum membro do Governo pode ser detido ou preso sem autorizao do
Parlamento Nacional, salvo por crime a que corresponda pena de priso cujo
limite mximo seja superior a dois anos e em flagrante delito.
Artigu 114.
(Governu nia membru nia imunidade)
Governu nia membru ida labele hetan detensaun ka prizaun molok iha
Parlamentu Nasionl nia autorizasaun, salvu tanba krime neeb f-fa-
tin ba pena prizaun ho limite msimu aas-liu tinan rua no iha flagrante
delitu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 199.); Cons-
tituio da Repblica de Moambique (art. 211.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 196.).
2 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e
alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (arts. 9. e ss.); Cdigo de Processo Penal,
aprovado pelo DL n. 13/2005, de 1 de dezembro (arts. 217. e ss.).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 104.; 113..
II Anotao
1 Alm do regime especial de efetivao da responsabilidade criminal pre-
visto no artigo anterior, no se prev a favor dos membros do Governo ne-
nhuma forma de irresponsabilidade, como se encontra prevista a favor dos
Deputados, ou imunidade definitiva de jurisdio, de que gozam os membros
do pessoal diplomtico. Nos termos deste artigo, apesar da formulao lite-
ral equvoca, consagra-se um regime especial de inviolabilidade da liberdade
pessoal dos membros do Governo, que os protege de deteno ou priso, sem
autorizao do Parlamento Nacional, salvo por crime a que corresponda pena
de priso cujo limite mximo seja superior a dois anos e em flagrante delito.
368
369
arts. 218. e ss. do CPP, detidos em flagrante. No parece ser essa a melhor
interpretao desta norma. Justifica-se a limitao da deteno s situaes
de flagrante delito para impedir um abuso na deteno de membros do Gover-
no sem as necessrias garantias de defesa que s o processo penal assegura.
O que pode ser decisivo no momento da deteno no parece to relevante no
momento da condenao e poderia representar uma injustificada entropia no
regime de efetivao da responsabilidade penal dos membros do Governo,
previsto no art. 113., que no prev este requisito.
370
CAPTULO III
COMPETNCIA
Artigo 115.
(Competncia do Governo)
1. Compete ao Governo:
a) Definir e executar a poltica geral do pas, obtida a sua aprovao no
Parlamento Nacional;
b) Garantir o gozo dos direitos e liberdades fundamentais aos cidados;
c) Assegurar a ordem pblica e a disciplina social;
d) Preparar o Plano e o Oramento Geral do Estado e execut-los depois
de aprovados pelo Parlamento Nacional;
e) Regulamentar a atividade econmica e a dos setores sociais;
f) Preparar e negociar tratados e acordos e celebrar, aprovar, aderir e de-
nunciar acordos internacionais que no sejam da competncia do Parlamento
Nacional ou do Presidente da Repblica;
g) Definir e executar a poltica externa do pas;
h) Assegurar a representao da Repblica Democrtica de Timor-Leste
nas relaes internacionais;
i) Dirigir os setores sociais e econmicos do Estado;
j) Dirigir a poltica laboral e de segurana social;
k) Garantir a defesa e consolidao do domnio pblico e do patrimnio
do Estado;
l) Dirigir e coordenar as atividades dos ministrios e restantes instituies
subordinadas ao Conselho de Ministros;
m) Promover o desenvolvimento do setor cooperativo e o apoio produo
familiar;
n) Apoiar o exerccio da iniciativa econmica privada;
o) Praticar os atos e tomar as providncias necessrias ao desenvolvimento
econmico-social e satisfao das necessidades da comunidade timorense;
p) Exercer quaisquer outras competncias que lhe sejam atribudas pela
Constituio ou pela lei.
2. Compete ainda ao Governo relativamente a outros rgos:
a) Apresentar propostas de lei e de resoluo ao Parlamento Nacional;
b) Propor ao Presidente da Repblica a declarao de guerra ou a feitura
da paz;
c) Propor ao Presidente da Repblica a declarao do estado de stio ou do
estado de emergncia;
371
Artigu 115.
(Governu nia kompetnsia)
1. Governu iha kompetnsia atu:
a) Define no ezekuta pas nia poltika jerl, simu tiha aprovasaun
hosi Parlamentu Nasionl;
b) Garante ba sidadaun sira atu goza direitu no liberdade funda-
mentl;
c) Asegura orden pblika no dixiplina sosil;
d) Prepara no, hetan tiha aprovasaun hosi Parlamentu Nasionl,
ezekuta Estadu nia Planu no Orsamentu Jerl;
e) Regulamenta atividade ekonmika no setr sira seluk nia ativi-
dade;
f) Prepara no negoseia tratadu no akordu no selebra, adere ka de-
nunsia akordu internasionl neeb la tama iha Parlamentu Nasionl ka
Prezidente da-Repblika nia kompetnsia;
g) Define no ezekuta pas nia poltika esterna;
h) Asegura Repblika Demokrtika Timr-Leste nia reprezenta-
saun iha relasaun internasionl;
i) Dirije Estadu nia setr sosil no ekonmiku;
j) Dirije poltika laborl no kona-ba seguransa sosil;
k) Garante defeza no konsolidasaun ba domniu pbliku no ba Es-
tadu nia patrimniu;
l) Dirije no koordena ministriu ida-idak no instituisaun sira seluk
neeb tuur iha Konsellu de-Ministrus nia okos sira-nia atividade;
m) Promove dezenvolvimentu ba setr kooperativu no apoiu ba
produsaun familir;
n) Apoia inisiativa ekonmika privada nia ezerssiu;
o) Pratika atu no hola medida neeb presiza atu halo dezenvolvi-
mentu ekonmiko-sosil no satisfz komunidade timr nia nesesidade;
p) Ezerse kompetnsia seluk-tan neeb Konstituisaun ka lei atribui
ba nia.
372
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 203., 204.
e 205.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 100.); Constituio da Re-
pblica Portuguesa (arts. 197., 198. e 199.); Constituio da Repblica Democrtica
de So Tom e Prncipe (art. 111.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2002, de 7 de agosto (Publicao dos Atos).
Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-CONST-11, de
11 de fevereiro de 2011 (Fiscalizao Prvia da Constitucionalidade do Decreto do
Parlamento Nacional n. 45/11 que Aprova o Oramento Geral do Estado da Repblica
Democrtica de Timor-Leste para 2011), publicado no Jornal da Repblica, Srie I,
n. 5 A, de 14 de fevereiro de 2011.
3 Doutrina: Jos Joaquim GOMES CANOTILHO, Direito Constitucional e Teoria
da Constituio, 7.a ed., Coimbra, Almedina, 2010.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 9.; 66., n. 2; 87., alnea b); 96.;
97., n. 1, alnea c); 116.; 145..
II Anotao
1 A complexidade das competncias atribudas ao Governo, como rgo
executivo, no resultava das propostas de organizao do poder poltico ori-
ginais do constitucionalismo liberal. As crescentes exigncias colocadas ao
Estado, na satisfao clere e eficaz de diferentes objetivos, tem conduzido ao
reforo do papel do executivo, originalmente pensado para executar a vontade
geral, expressa parlamentarmente. As competncias enumeradas neste artigo
reconduzem-se a diferentes funes: polticas, administrativas e legislativas,
satisfeitas pelo Governo, cuja definio nem sempre fcil.
373
374
375
Artigo 116.
(Competncia do Conselho de Ministros)
Compete ao Conselho de Ministros:
a) Definir as linhas gerais da poltica governamental, bem como as da sua
execuo;
b) Deliberar sobre o pedido de voto de confiana ao Parlamento Nacio-
nal;
c) Aprovar as propostas de lei e de resoluo;
d) Aprovar os diplomas legislativos, bem como os acordos internacionais
no submetidos ao Parlamento Nacional;
e) Aprovar os atos do Governo que envolvam aumento ou diminuio das
receitas ou despesas pblicas;
f) Aprovar os planos.
Artigu 116.
(Konsellu de-Ministrus)
Konsellu de-Ministrus iha kompetnsia atu:
a) Define lia jerl kona-ba poltika governamentl no poltika nee
nia ezekusaun;
b) Delibera kona-ba votu de-konfiansa nia pedidu ba Parlamentu
Nasionl;
c) Aprova proposta de-lei no de-rezolusaun;
d) Aprova diploma lejislativu no akordu internasionl neeb la
submete ba Parlamentu Nasionl;
e) Aprova Governu nia atu neeb aumenta ka diminui reseita ka
despeza pblika;
f) Aprova planu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 206.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 101.); Constituio da Repblica Portu-
guesa (art. 200.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 112.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2002, de 7 de agosto (Publicao dos Atos).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 105.; 108..
376
II Anotao
1 O Conselho de Ministros a formao do Governo em que este se apre-
senta reunido em colgio ao nvel ministerial.
377
Artigo 117.
(Competncia dos membros do Governo)
1. Compete ao Primeiro-Ministro:
a) Chefiar o Governo;
b) Presidir ao Conselho de Ministros;
c) Dirigir e orientar a poltica geral do Governo e coordenar a ao de
todos os Ministros, sem prejuzo da responsabilidade direta de cada um pelos
respetivos departamentos governamentais;
d) Informar o Presidente da Repblica sobre os assuntos relativos polti-
ca interna e externa do Governo;
e) Exercer as demais funes atribudas pela Constituio e pela lei.
2. Compete aos Ministros:
a) Executar a poltica definida para os seus ministrios;
b) Assegurar as relaes entre o Governo e os demais rgos do Estado, no
mbito do respetivo ministrio.
3. Os diplomas legislativos do Governo so assinados pelo Primeiro-Ministro
e pelos Ministros competentes em razo da matria.
Artigu 117.
(Governu nia membru nia kompetnsia)
1. Primeiru-Ministru iha kompetnsia atu:
a) Xefia Governu;
b) Prezide Konsellu de-Ministrus;
c) Dirije no orienta Governu nia poltika jerl no koordena Minis-
tru hotu-hotu nia asaun, sein prejuizu ba ida-idak nia responsabilidade
direta iha nia departamentu governamentl;
d) Informa Prezidente da-Repblika kona-ba asuntu neeb iha re-
lasaun ho Governu nia poltika interna ka esterna;
e) Ezerse funsaun seluk neeb Konstituisaun ka lei f.
2. Ministru ida-idak iha kompetnsia atu:
a) Ezekuta poltika neeb define tiha ona ba nia ministriu;
b) Asegura Governu nia relasaun ho Estadu nia rgaun sira seluk,
iha nia ministriu nia laran.
3. Primeiru-Ministru no ministru kompetente kona-ba matria maka
asina Governu nia diploma lejislativu.
378
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 207. e
208.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 201.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2002, de 7 de agosto (Publicao dos Atos); Lei n.
6/2010, de 12 de maio (Tratados Internacionais).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 105.; 115..
II Anotao
1 As competncias dos membros do Governo esto individualizadas neste
artigo. Esto, em primeiro lugar, previstas as competncias do Primeiro-Mi-
nistro, que cumulativamente o Chefe de Governo (alnea a)) e o Presidente
do Conselho de Ministros (alnea b)). o Estatuto Orgnico do Governo que,
no exerccio da competncia legislativa exclusiva relativa sua prpria orga-
nizao e funcionamento (art. 105., n. 3), define as competncias individuais
de cada um dos membros do Governo.
379
380
TTULO V
TRIBUNAIS
CAPTULO I
TRIBUNAIS E MAGISTRATURA JUDICIAL
Artigo 118.
(Funo jurisdicional)
1. Os tribunais so rgos de soberania com competncia para administrar a
justia em nome do povo.
2. No exerccio das suas funes, os tribunais tm direito coadjuvao das
outras autoridades.
3. As decises dos tribunais so de cumprimento obrigatrio e prevalecem
sobre todas as decises de quaisquer autoridades.
Artigu 118.
(Funsaun jurisdisionl)
1. Tribunl sira tuur hanesan rgaun soberanu neeb iha kompetnsia
atu administra justisa ho povu nia naran.
2. Kuandu kaer nia funsaun tribunl sira iha direitu atu hetan ajuda
hosi autoridade sira seluk.
3. Tribunl sira-nia desizaun ema hotu tenke tuir no autoridade naran
ida nia desizaun tenke f fatin ba desizaun nee.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 174. e 177.,
n. 2); Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 209., n. 1, e 210., n.os 7 e 8);
Constituio da Repblica de Moambique (arts. 212. e 215.); Constituio da Rep-
blica Portuguesa (arts. 202. e 205.); Constituio da Repblica Democrtica de So
Tom e Prncipe (arts. 120. e 122.).
2 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril, e
alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (art. 284.).
3 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2000/11, alterado pelo Re-
gulamento UNTAET n. 2000/25 (Organizao dos Tribunais em Timor-Leste) arts.
6.-A e 17..
4 Doutrina: Pedro Carlos BACELAR DE VASCONCELOS, A Crise da Justia,
Cadernos Democrticos, Lisboa, Fundao Mrio Soares e Gradiva, 1998; Antnio
CASTANHEIRA NEVES, Metodologia jurdica. Problemas fundamentais, Coim-
bra, Coimbra Editora, 1993; Jos Joaquim GOMES CANOTILHO, Direito Constitu-
cional e Teoria da Constituio, 7.a ed., Coimbra, Almedina, 2010; Jorge MIRANDA,
Manual Direito Constitucional Tomo V, Atividade Constitucional do Estado (4.a ed.
Revista e Atualizada), Coimbra, Coimbra Editora, 2011.
381
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2.; 69.; 86., alnea j); 95., n. 3,
alnea a); 119.; 121.; 124., n. 3; 125., n. 2, alnea a); 128., n.os 1 e 2, alnea c).
II Anotao
1 A funo jurisdicional, ou administrao da justia, constitui o exerccio
de uma autoridade soberana que atravs do princpio da separao dos pode-
res foi investida nos tribunais o poder judicial de que os juzes so titulares
exclusivos.
382
383
384
Artigo 119.
(Independncia)
Os tribunais so independentes e apenas esto sujeitos Constituio e lei.
Artigu 119.
(Independnsia)
Tribunl sira independente no hakruuk deit ba Konstituisaun no lei.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 175.); Consti-
tuio da Repblica de Cabo Verde (art. 211., n. 1); Constituio da Repblica da
Guin-Bissau (art. 120., n. 4); Constituio da Repblica da Indonsia (art. 24.,
n. 1); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 203.); Constituio da Repblica
Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 121.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 1., n. 1; 26.; 69.; 121..
II Anotao
1 A independncia dos tribunais uma condio imposta pelo princpio do
Estado de Direito democrtico, consagrado no art. 1., n. 1, da Constituio,
e consiste na expresso essencial e permanente do princpio da Separao dos
Poderes que se encontra previsto no art. 69.. De outra maneira, no podiam os
tribunais assegurar de forma isenta e imparcial o direito universal de acesso
justia (art. 26.) para defesa dos direitos e interesses legalmente protegidos
dos particulares, em litgio com o Estado ou com outras entidades privadas.
385
Artigo 120.
(Apreciao de inconstitucionalidade)
Os Tribunais no podem aplicar normas contrrias Constituio ou aos
princpios nela consagrados.
Artigu 120.
(Apresiasaun ba konstitusionalidade)
Tribunl sira labele aplika norma neeb la tuir Konstituisaun ka prin-
spiu neeb Konstituisaun konsagra (41).
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 211., n.
3); Constituio da Repblica de Moambique (art. 214.); Constituio da Repblica
Portuguesa (art. 204.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prn-
cipe (art. 129., n. 1).
2 Doutrina: Pedro Carlos BACELAR DE VASCONCELOS, A Crise da Justia,
Cadernos Democrticos, Lisboa, Fundao Mrio Soares e Gradiva, 1998; ID, Con-
trolo do Poder Teoria Geral do Controlo Jurdico do Poder Pblico, Lisboa, Edi-
es Cosmos, 1996; Jos Joaquim GOMES CANOTILHO, Constituio Dirigente e
Vinculao do Legislador Contributo para a Compreenso das Normas Constitu-
cionais Programticas, Coimbra, Coimbra Editora, 2.a ed., 2001; Jorge MIRANDA,
Ma-nual de Direito Constitucional, Tomo V Atividade Constitucional do Estado, 3.a
ed., Coimbra, Coimbra Editora, 2004.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2., n. 2; 126.; 149. e ss.
II Anotao
1 A vinculao dos tribunais Constituio a garantia decisiva da rea-
lizao do princpio da legalidade, segundo o qual o Estado se encontra vin-
culado Constituio e lei, nos termos do art. 2., n. 2, num dos princ-
pios centrais do constitucionalismo moderno na limitao e legitimao do
exerccio do poder pela sua sujeio ao Direito. A referncia do art. 2., n. 2,
naturalmente, refere-se a todos os rgos do Estado, no exerccio de qualquer
das funes separadas no controlo recproco do poder, assim como a todo o
bloco de juridicidade vigente.
386
387
388
Artigo 121.
(Juzes)
1. A funo jurisdicional exclusiva dos juzes, investidos nos termos da lei.
2. No exerccio das suas funes, os juzes so independentes e apenas devem
obedincia Constituio, lei e sua conscincia.
3. Os juzes so inamovveis, no podendo ser suspensos, transferidos, apo-
sentados ou demitidos, seno nos termos da lei.
4. Para a garantia da sua independncia os juzes no podem ser responsabili-
zados pelos seus julgamentos e decises, salvo nos casos previstos na lei.
5. A lei regula a organizao judiciria e o estatuto dos magistrados judi-
ciais.
Artigu 121.
(Juz)
1. Juz sira-neeb simu pose tuir lei maka bele kaer funsaun jurisdi-
sionl (42).
2. Kuandu kaer sira-nia funsaun juz sira ema independente no tenke
tuir deit Konstituisaun, lei no sira-nia konxinsia.
3. Juz sira ema inamovivel, bele hetan suspensaun, transfernsia, apo-
zentasaun ka demisaun tuir deit lei haruka.
4. Atu garante juz sira nia independnsia juz sira labele hetan respon-
sabilidade tanba sira-nia julgamentu ka desizaun, salvu iha situasaun
neeb lei prevee.
5. Lei regula organizasaun judisiria no majistradu judisil sira-nia
estatutu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 179., n.os 1 a 3);
Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 222., n.os 1, 3, 4 e 5); Constituio da
Repblica de Moambique (arts. 217. e 218.); Constituio da Repblica Portuguesa
(arts. 215., 216., n. os 1 e 2, e 217.).
2 Direito timorense: Lei n. 8/2002, de 20 de setembro, alterada pela Lei n.
11/2004, de 29 de dezembro (Estatuto dos Magistrados Judiciais); DL n. 15/2004, de
1 de setembro (Recrutamento e Formao para as Carreiras Profissionais da Magis-
tratura e da Defensoria Pblica); Lei n. 10/2009, de 5 de agosto, alterada pela Lei n.
16/2009, de 23 de dezembro (Estatuto Remuneratrio dos Magistrados Judiciais, dos
Magistrados do Ministrio Pblico e dos Agentes da Defensoria Pblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 69..
389
II Anotao
1 Os juzes so os nicos titulares do rgo de soberania Tribunais. S os
juzes investidos nos termos da lei podem exercer a funo de dizer o direito,
ou seja, atravs de uma deciso, aplicar a lei ao caso concreto que trazido ao
tribunal e pr fim ao litgio que o suscitou.
390
Artigo 122.
(Exclusividade)
Os juzes em exerccio no podem desempenhar qualquer outra funo pbli-
ca ou privada, excetuada a atividade docente ou de investigao cientfica de
natureza jurdica, nos termos da lei.
Artigu 122.
(Eskluzividade)
Juz sira-neeb kaer daudaun funsaun labele kaer funsaun seluk, pu-
blika ka privada, salvu atividade dosente ka kona-ba investigasaun
sientfika ho natureza jurdika, tuir lei.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 179., n. 5); Cons-
tituio da Repblica de Cabo Verde (art. 222., n. 7); Constituio da Repblica de
Moambique (art. 219.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 216., n. os 3 a 5).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 118.; 121..
II Anotao
1 Os juzes no podem acumular o exerccio das funes que lhes so pr-
prias com outra profisso ou quaisquer outras funes, pblicas ou privadas,
porque a sua independncia seria afetada pela sobreposio de outras vincu-
laes funcionais que poderiam dar azo a fundadas suspeitas quanto sua
imparcialidade e iseno.
391
Artigo 123.
(Categorias de tribunais)
1. Na Repblica Democrtica de Timor-Leste existem as seguintes categorias
de tribunais:
a) Supremo Tribunal de Justia e outros tribunais judiciais;
b) Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas e tribunais admi-
nistrativos de primeira instncia;
c) Tribunais militares.
2. So proibidos tribunais de exceo e no haver tribunais especiais para o
julgamento de determinadas categorias de crime.
3. Podem existir tribunais martimos e arbitrais.
4. A lei determina a constituio, a organizao e o funcionamento dos tribu-
nais previstos nos nmeros anteriores.
5. A lei pode institucionalizar instrumentos e formas de composio no ju-
risdicional de conflitos.
Artigu 123.
(Tribunl sira-nia kategoria)
1. Iha Repblika Demokrtika Timr-Leste iha tribunl ho kategoria
sira-nee:
a) Supremu Tribunl ba Justisa ho tribunl judisil sira seluk;
b) Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas ho tribu-
nl administrativu iha instnsia dahuluk sira;
c) Tribunl militr sira.
2. Labele iha tribunl de-exesaun no labele iha tribunl espesil atu
julga deit krime ho kategoria determinada.
3. Bele iha tribunl martimu no arbitrl.
4. Lei maka regula tribunl sira-neeb nmeru anterir sira prevee nia
konstituisaun, organizasaun no funsionamentu.
5. Lei bele institusionaliza instrumentu no forma atu halo kompozi-
saun (43) la jurisdisionl ba konflitu (44).
(43) Kompozisaun (s) Rezolusaun; solusaun; reparasaun. Ho kompozisaun ita hadia tiha buat
ruma neeb lao ladiak entre ema rua ka barak-liu.
(44) Kompozisaun la jurisdisionl ba konflitu = Solusaun ba konflitu neeb las tribunl maka
f.
392
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 176.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 214.); Constituio da Repblica de Moam-
bique (art. 223.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 209.); Constituio da
Repblica de So Tom e Prncipe (art. 126.).
2 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2000/11, de 6 de maro; Re-
gulamento UNTAET n. 2000/14, de 10 de maio (Emenda ao Regulamento UNTAET
n. 2000/11); Regulamento UNTAET n. 2000/15, de 6 de junho (Criao de Cmaras
com Jurisdio Exclusiva sobre Delitos Criminais Graves); Regulamento UNTAET
n. 2001/18, de 21 de julho (Emenda ao Regulamento UNTAET n. 2000/11); Regula-
mento UNTAET n. 2001/25, de 14 de setembro (Emenda ao Regulamento UNTAET
n. 2000/11 e ao Regulamento n. 2000/30).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 124.; 125.; 126.; 127.; 129.;
130.; 163.; 164..
II Anotao
1 No obstante exercerem competncias de diversa natureza (civil, penal,
administrativa, constitucional e de contas), cada tribunal constitui um rgo
de soberania.
393
394
Artigo 124.
(Supremo Tribunal de Justia)
1. O Supremo Tribunal de Justia o mais alto rgo da hierarquia dos tri-
bunais judiciais e o garante da aplicao uniforme da lei, com jurisdio em
todo o territrio nacional.
2. Ao Supremo Tribunal de Justia compete tambm administrar justia em
matrias de natureza jurdico-constitucional e eleitoral.
3. O Presidente do Supremo Tribunal de Justia nomeado para um mandato
de quatro anos pelo Presidente da Repblica, de entre os juzes do Supremo
Tribunal de Justia.
Artigu 124.
(Supremu Tribunl ba Justisa)
1. Supremu Tribunl ba Justisa maka tribunl judisil sira-nia rgaun
ierrkiku ida aas-liu no garante lei nia aplikasaun uniforme, ho juris-
disaun iha territriu nasionl tomak.
2. Supremu Tribunl ba Justisa maka iha ms kompetnsia (45) atu ad-
ministra justisa kona-ba matria ho natureza jurdiku-konstitusionl
no eleitorl.
3. Prezidente da-Repblika maka nomeia Supremu Tribunl ba Justisa
nia Prezidente, ho mandatu ba tinan haat, hosi Supremu Tribunl ba
Justisa nia juz sira.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 176., n. 2, alnea
a), e 181., n.os 1 e 4); Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 214.); Constitui-
o da Repblica da Guin-Bissau (art. 120., n.os 1, 2 e 3); Constituio da Repblica
da Indonsia (arts. 24., n. 2, 24.-A, n.os 1 e 4); Constituio da Repblica de Moam-
bique (arts. 225. e 226., n. 2); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 210., n.os
1 e 2); Constituio da Repblica de So Tom e Prncipe (art. 127.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 68.; 79., n.os 2, 4 e 6; 82., n. 2;
85., alnea e); 86., alnea j); 95., n. 3; 123., n. 1, alnea a); 125.; 126.; 127.; 128.,
n. 2; 133., n. 5; 149.; 151.; 152..
(45) Kompetnsia (s) podr lubun ida-neeb lei f ba rgaun ida atu hetan fin ka objetivu neeb
lei f ba rgaun nee.
395
II Anotao
1 Aguardando a concretizao legislativa prevista nas normas constitucio-
nais transitrias (arts. 163. e 164.), o Supremo Tribunal de Justia a ins-
tncia judicial mxima de Timor-Leste, garante da aplicao uniforme da lei.
Neste momento, o mais alto rgo da hierarquia dos tribunais judiciais o
Tribunal de Recurso.
396
Artigo 125.
(Funcionamento e composio)
1. O Supremo Tribunal de Justia funciona:
a) Em seces, como tribunal de primeira instncia, nos casos previstos
na lei;
b) Em plenrio, como tribunal de segunda e nica instncia, nos casos
expressamente previstos por lei.
2. O Supremo Tribunal de Justia composto por juzes de carreira, por ma-
gistrados do Ministrio Pblico ou por juristas de reconhecido mrito, em
nmero a ser estabelecido por lei, sendo:
a) Um eleito pelo Parlamento Nacional;
b) E os demais designados pelo Conselho Superior da Magistratura Judi-
cial.
Artigu 125.
(Funsionamentu no kompozisaun (46))
1. Supremu Tribunl ba Justisa funsiona:
a) Iha sesaun, hanesan tribunl iha instnsia dahuluk, iha situasaun
neeb lei prevee;
b) Iha plenriu, hanesan tribunl iha instnsia daruak no mesak,
iha situasaun neeb lei prevee.
2. Supremu Tribunl ba Justisa sei tuur juz iha karreira sira, majis-
tradu iha Ministriu Pbliku ka jurista ho mritu (47) rekoesidu (48),
neeb lei sei dehan ema nain hira, no juz sira-nee:
a) Ida Parlamentu maka hili;
b) Sira seluk Konsellu Superir ba Majistratura Judisil maka no-
meia.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 181., n. 2); Cons-
tituio da Repblica da Indonsia (art. 24.-A, n. 3); Constituio da Repblica de
Moambique (arts. 226., n.os 1, 3, 4, e 227.); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 215., n. 4).
(46) Kompozisaun (s) Konstituisaun; formasaun. Oins tau hamutuk elementu sira-neeb for-
ma buat tomak ida.
(47) Mritu (s) Valr; valr morl no intelektul; karaterstika neeb halo ema ruma ka buat
ruma sai diak liu ema sira seluk. Jurista ho mritu = jurista neeb iha valr morl, intelektul
no tkniku aas liu jurista baibain.
(48) Rekoesidu (adj) Neeb rekoese ka konfirma tiha ona; neeb hatudu tiha ona.
397
II Anotao
1 No se encontra ainda cumprida, legalmente, no quadro da organizao
judiciria, a imposio deste artigo quanto ao funcionamento e composio
do Supremo Tribunal de Justia. A imposio constituinte, prevista neste ar-
tigo, condiciona de forma vinculativa essa interveno legal ordinria. Nos
termos deste artigo, o Supremo Tribunal de Justia funcionar em seces,
como tribunal de primeira instncia e em plenrio, como tribunal de segunda
e nica instncia, nos casos em que a lei o venha a prever.
398
Artigo 126.
(Competncia constitucional e eleitoral)
1. Ao Supremo Tribunal de Justia compete, no domnio das questes jurdi-
co-constitucionais:
a) Apreciar e declarar a inconstitucionalidade e ilegalidade dos atos legis-
lativos e normativos dos rgos do Estado;
b) Verificar previamente a constitucionalidade e a legalidade dos diplomas
legislativos e dos referendos;
c) Verificar a inconstitucionalidade por omisso;
d) Decidir, em sede de recurso, sobre a desaplicao de normas considera-
das inconstitucionais pelos tribunais de instncia;
e) Verificar a legalidade da constituio de partidos polticos e suas coli-
gaes e ordenar o seu registo ou extino, nos termos da Constituio e da
lei;
f) Exercer todas as outras competncias que lhe sejam atribudas na Cons-
tituio ou na lei.
2. No domnio especfico das eleies, cabe ao Supremo Tribunal de Justia:
a) Verificar os requisitos legais exigidos para as candidaturas a Presidente
da Repblica;
b) Julgar em ltima instncia a regularidade e validade dos atos do proces-
so eleitoral, nos termos da lei respetiva;
c) Validar e proclamar os resultados do processo eleitoral.
Artigu 126.
(Kompetnsia konstitusionl no eleitorl)
1. Supremu Tribunl ba Justisa iha kompetnsia, kona-ba kestaun jur-
diku-konstitusionl atu:
a) Apresia (49) no deklara atu lejislativu no normativu sira-neeb
Estadu nia rgaun sira halo nia inkonstitusionalidade no ilegalidade;
b) Verifika previamente diploma lejislativu ka referendu sira-nia
konstitusionalidade no legalidade;
c) Verifika inkonstitusionalidade tanba omisaun;
d) Deside, iha rekursu, kona-ba tribunl de-instnsia nia dezapli-
kasaun ba norma sira-neeb tribunl sira-nee konsidera inkonstitu-
sionl;
399
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 294.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 126., n.os 3 e 4).
2 Direito timorense: Lei n. 3/2004, de 14 de abril (Partidos Polticos); Lei n.
6/2006, de 28 de dezembro, com a redao da Lei n. 6/2007, de 31 de maio, e da Lei
n. 7/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Parlamento Nacional); Lei n. 7/2006,
de 28 de dezembro, com a redao da Lei n. 5/2007, de 28 de maro, e da Lei n.
8/2011, de 22 de junho (Lei Eleitoral para o Presidente da Repblica); Lei n. 3/2009,
de 8 de julho (Lei das Lideranas Comunitrias e sua Eleio).
3 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 04/2008, publicado no Jor-
nal da Repblica n. 44, Srie I, de 26 de novembro de 2008; Acrdo do Tribunal de
Recurso no Processo n. 01-CONST-11, de 11 de fevereiro de 2011 (Fiscalizao Pr-
via da Constitucionalidade do Decreto do Parlamento Nacional n. 45/11 que Aprova
o Oramento Geral do Estado da Repblica Democrtica de Timor-Leste para 2011),
publicado no Jornal da Repblica, Srie I, n. 5 A, de 14 de fevereiro de 2011.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 66.; 70.; 75.; 79., n.os 2 e 6; 82.,
n. 2; 85., alnea e); 149. e ss.; 151.; 152..
II Anotao
1 O Supremo Tribunal de Justia desempenha as competncias constitu-
cionais e eleitorais previstas neste artigo, em larga medida, concretizao do
disposto no art. 120. relativamente apreciao da constitucionalidade das
leis. O regime da Garantia da Constituio encontra-se desenvolvido nos
arts. 149. e ss., aqui se limitando a enunciar a competncia com referncia ao
Supremo Tribunal de Justia.
400
mativos dos rgos do Estado. Esta competncia exerce-se sobre qualquer ato
legislativo, no ordenamento jurdico inaugurado pela Constituio, as leis do
Parlamento Nacional e os decretos-lei aprovados pelo Governo. Estes podem
enfermar de inconstitucionalidade, por violao das normas constitucionais,
ou de ilegalidade, o que indicia a possibilidade de normas legislativas viola-
rem outras normas legislativas preeminentes.
401
402
Artigo 127.
(Elegibilidade)
1. S podem ser membros do Supremo Tribunal de Justia juzes de carreira,
magistrados do Ministrio Pblico ou juristas de reconhecido mrito que se-
jam cidados nacionais.
2. Alm dos requisitos referidos no nmero anterior, a lei pode definir ou-
tros.
Artigu 127.
(Elejibilidade)
1. Juz iha karreira, majistradu iha Ministriu Pbliku ka jurista ho
mritu rekoesidu, neeb sidadaun nasionl, maka bele sai membru
iha Supremu Tribunl ba Justisa.
2. Lei bele define rekizitu seluk tan hamutuk ho sira referidu iha n-
meru anterir.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 181., n. 2); Cons-
tituio da Repblica de Cabo Verde (art. 216., n. os 3 e 4); Constituio da Repblica
de Moambique (art. 226., n.os 3 e 4); Constituio da Repblica Portuguesa (art.
215., n. 4).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 121.; 122..
II Anotao
1 Tambm a concretizao do disposto neste artigo se encontra, entretanto,
prejudicada pela falta de instalao legal do Supremo Tribunal de Justia, no
quadro da organizao judicial nacional.
403
Artigo 128.
(Conselho Superior da Magistratura Judicial)
1. O Conselho Superior da Magistratura Judicial o rgo de gesto e dis-
ciplina dos magistrados judiciais, a quem compete a nomeao, colocao,
transferncia e promoo de juzes.
2. O Conselho Superior da Magistratura Judicial presidido pelo Juiz Presi-
dente do Supremo Tribunal de Justia e composto pelos seguintes vogais:
a) Um designado pelo Presidente da Repblica;
b) Um eleito pelo Parlamento Nacional;
c) Um designado pelo Governo;
d) Um eleito pelos magistrados judiciais de entre os seus pares.
3. A lei regula a competncia, a organizao e o funcionamento do Conselho
Superior da Magistratura Judicial.
Artigu 128.
(Konsellu Superir ba Majistratura Judisil)
1. Konsellu Superir ba Majistratura Judisil majistradu judisil sira-
nia rgaun ba jestaun no dixiplina, neeb iha kompetnsia atu nomeia,
koloka, transfere no promove juz sira.
2. Supremu Tribunl ba Justisa maka prezide Konsellu Superir ba
Majistratura Judisil, neeb nia vogl sira:
a) Ida Prezidente da-Repblika maka nomeia;
b) Ida Parlamentu Nasionl maka hili;
c) Ida Governu maka nomeia;
d) Ida Majistradu judisil sira maka hili hosi juz sira.
3. Lei regula Konsellu Superir ba Majistratura Judisil nia kompetn-
sia, organizasaun no kompetnsia.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 184.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 223.); Constituio da Repblica da Indonsia
(art. 24.-B); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 217., n. 1, e 218.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 86., alnea o); 125., n. 2, alnea b).
II Anotao
1 O Conselho Superior da Magistratura Judicial o rgo de gesto e disci-
plina dos magistrados judiciais.
404
405
Artigo 129.
(Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas)
1. O Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas o rgo superior
da hierarquia dos tribunais administrativos, fiscais e de contas, sem prejuzo
da competncia prpria do Supremo Tribunal de Justia.
2. O Presidente do Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas
eleito para um mandato de quatro anos de entre e pelos respetivos juzes.
3. Compete ao Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas, como
instncia nica, a fiscalizao da legalidade das despesas pblicas e o julga-
mento das contas do Estado.
4. Compete ao Tribunal Superior Administrativo, Fiscal e de Contas e aos
tribunais administrativos e fiscais de primeira instncia:
a) Julgar as aes que tenham por objeto litgios emergentes das relaes
jurdicas administrativas e fiscais;
b) Julgar os recursos contenciosos interpostos das decises dos rgos do
Estado e dos seus agentes;
c) Exercer as demais competncias atribudas por lei.
Artigu 129.
(Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas)
1. Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas rgaun supe-
rir iha tribunl administrativu, fiskl no ba kontas sira-nia ierarkia,
sein prejuizu ba Supremu Tribunl ba Justisa nia kompetnsia rasik.
2. Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas nia juz sira
maka hili tribunl nee nia Prezidente, ho mandatu ba tinan haat.
3. Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas, hanesan
instnsia ida-deit, iha kompetnsia atu halo fiskalizasaun ba despeza
pblika nia legalidade no halo julgamentu ba Estadu nia konta.
4. Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas no tribunl
administrativu no fiskl sira iha instnsia dahuluk iha kompetnsia
atu:
a) Julga asaun kona-ba konflitu neeb moris hosi relasaun jurdika
administrativa no fiskl;
b) Julga rekursu kontensiozu hasoru Estadu nia rgaun no ajente
sira-nia desizaun;
c) Ezerse kompetnsia sira seluk neeb lei f.
406
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 176., n. 3, e
182.); Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 214., n. 1, alneas b) e f), e
n. 2, alnea a), 219. e 221.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 121.,
n. 2, alnea b)); Constituio da Repblica de Moambique (arts. 223., n. 1, alnea
b), e n. 2, e 228. e ss.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 209., n. 1, alnea
b), 212. e 214.).
2 Direito timorense: Cdigo de Processo Civil, aprovado pelo DL n. 1/2006, de 21
de fevereiro (art. 29.); Lei n. 8/2002, de 20 de setembro (Estatuto dos Magistrados
Judiciais), alterada pela Lei n. 11/2004, de 20 de dezembro; Lei n. 8/2004, de 16 de
junho (Estatuto da Funo Pblica), alterada pela Lei n. 5/2009, de 15 de julho; Lei
n. 9/2011, de 17 de agosto (Cria a Cmara de Contas do Tribunal Administrativo
Fiscal e de Contas); DL n. 22/2009, de 10 de Junho (Estatuto da Inspeo-Geral do
Estado).
3 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-PD-06, de
8 de agosto de 2007; Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. ADM-08-TR,
de 31 de novembro de 2008;
Acrdo do Tribunal de Recurso
n. 03/2008, de 5 de
maro de 2009.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 68.; 86., alnea j); 95., n. 3, al-
nea a); 123., n. 1, alnea b); 145., n. 3.
II Anotao
1 O legislador constituinte neste artigo optou pela autonomizao da juris-
dio administrativa, fiscal e de contas, que ter no Tribunal Superior Admi-
nistrativo, Fiscal e de Contas o seu rgo mximo. Na falta de concretizao
legal da organizao judiciria nos termos previstos neste artigo, manda o art.
164. que as respetivas competncias sejam exercidas pelo Supremo Tribunal
de Justia e demais tribunais judiciais e, at sua instalao, pela instncia
judicial mxima da organizao judiciria, atualmente, o Tribunal de Recur-
so. No respeito por este comando constitucional, veio a Lei n. 9/2011, de 17
de agosto, proceder criao de uma Cmara de Contas no atual Tribunal
de Recurso, composta pelo Presidente do Tribunal e dois juzes nomeados por
ele, mediante concurso de recrutamento (arts. 16. e 17. da Lei n. 9/2011).
407
408
409
410
Artigo 130.
(Tribunais Militares)
1. Compete aos tribunais militares julgar em primeira instncia os crimes de
natureza militar.
2. A competncia, a organizao, a composio e o funcionamento dos tribu-
nais militares so estabelecidos por lei.
Artigu 130.
(Tribunl militr sira)
1. Tribunl militr iha kompetnsia atu julga iha instnsia dahuluk (50)
krime sira-neeb iha natureza militr (51).
2. Lei maka estabelese tribunl militr sira-nia kompetnsia, organiza-
saun, kompozisaun no funsionamentu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 176., n. 2, al-
nea b), e 183.); Constituio da Repblica Federativa do Brasil (arts. 122. e ss.);
Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 214., n. 1, alnea e), e 220.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 121., n. 2, alnea a)); Constituio da
Repblica de Moambique (arts. 223., n. 6, e 224.); Constituio da Repblica Por-
tuguesa (art. 213.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe
(art. 128., n. 2).
2 Direito timorense: DL n. 17/2006, de 8 de novembro (Regulamento da Disciplina
Militar).
3 Doutrina: Jorge FIGUEIREDO DIAS, Justia Militar, in Colquio Parlamen-
tar promovido pela Comisso de Defesa Nacional, Edio da Assembleia da Rep-
blica, 1995, pp. 25 e 26.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 123., n. 1, alnea c).
(50) Instnsia dahuluk Nivel dahuluk, kuandu ita kompara no nvel ida iha leten hanesan ins-
tnsia ba rekursu; nvel primeiru. Tribunl militr iha kompetnsia atu julga krime dezersaun
iha deit instnsia dahuluk = Tribunl militar laiha kompetnsia atu julga rekursu hasoru desi-
zaun neeb kondena militar ida tanba krime dezersaun (Tribunl ba Rekursu maka bele julga
rekursu nee); tribunl militar laiha kompetnsia atu julga rekursu.
(51) Krime sira-neeb iha natureza militr Krime nee ema militar deit maka bele halo, ema
sivl labele halo. Krime dezersaun (halai hosi instituisaun militr) iha natureza militr tanba
krime nee militar deit maka bele halo; krime sira hanesan omisdiu (oho-ema), ofensa ba inte-
gridade fzika, violasaun, alterasaun ba Estadu tuir-lei, roubu (naok ho violnsia), dezobedin-
sia laiha natureza militar, tanba ema sivl ms bele halo krime sira-nee. Nunee tribunl militar
iha kompetnsia atu julga krime dezersaun, maib tribunl sivl maka iha kompetnsia atu julga
krime sira hanesan omisdiu (oho-ema), ofensa ba integridade fzika, violasaun, alterasaun ba
Estadu tuir-lei, roubu, ka dezobedinsia, maski militar maka halo.
411
II Anotao
1 Este artigo atribui aos tribunais militares a competncia para julgar os
crimes de natureza militar, em primeira instncia, o que continua a aguar-
dar concretizao legal. Os tribunais militares apenas tm competncia para
julgar crimes de natureza militar e em primeira instncia. A competncia
para conhecer do recurso das decises sobre crimes de natureza militar da
instncia de recurso dos tribunais comuns.
412
Artigo 131.
(Audincias dos tribunais)
As audincias dos tribunais so pblicas, salvo quando o prprio tribunal de-
cidir o contrrio, em despacho fundamentado, para salvaguarda da dignidade
das pessoas, da moral pblica e da segurana nacional ou para garantir o seu
normal funcionamento.
Artigu 131.
(Tribunl sira-nia audinsia)
Tribunl sira-nia audinsia loke ba pbliku, salvu kuandu tribunl ra-
sik deside katak lae, ho despaxu fundamentadu, atu defende ema nia
dignidade, morl pblika no seguransa nasionl ka atu garante nia fun-
sionamentu norml.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 211., n. 4);
Constituio da Repblica de Moambique (art. 65., n. 2); Constituio da Rep-
blica Portuguesa (art. 206.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e
Prncipe (art. 123.).
2 Direito timorense: Cdigo de Processo Penal, aprovado pelo DL n. 13/2005, de
1 de dezembro (arts. 274., 275. e 276.); Cdigo de Processo Civil, aprovado pelo DL
n. 1/2006, de 21 de fevereiro (art. 404., n. 1).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 31. a 34.; 118..
II Anotao
1 A publicidade das audincias de julgamento uma das garantias do cum-
primento das demais disposies constitucionais relativas ao exerccio da
justia, em nome do povo (art. 118.). tambm especialmente relevante na
observncia das garantias da constituio penal (arts. 31. e ss.). A previso
constitucional, que vincula o legislador ordinrio, refora a importncia do
controlo democrtico do exerccio de uma das decisivas funes estaduais
para satisfao de necessidades coletivas primrias a realizao da Justia.
413
414
CAPTULO II
MINISTRIO PBLICO
Artigo 132.
(Funes e estatuto)
1. O Ministrio Pblico representa o Estado, exerce a ao penal, assegura a
defesa dos menores, ausentes e incapazes, defende a legalidade democrtica e
promove o cumprimento da lei.
2. O Ministrio Pblico constitui uma magistratura hierarquicamente organi-
zada, subordinada ao Procurador-Geral da Repblica.
3. No exerccio das suas funes, os magistrados do Ministrio Pblico esto
sujeitos a critrios de legalidade, objetividade, iseno e obedincia s direti-
vas e ordens previstas na lei.
4. O Ministrio Pblico goza de estatuto prprio, no podendo os seus agen-
tes ser transferidos, suspensos, aposentados ou demitidos seno nos casos
previstos na lei.
5. A nomeao, colocao, transferncia e promoo dos agentes do Minist-
rio Pblico e o exerccio da ao disciplinar competem Procuradoria-Geral
da Repblica.
Artigu 132.
(Funsaun no estatutu)
1. Ministriu Pbliku reprezenta Estadu, ezerse asaun penl, asegu-
ra defeza ba menr, auzente no inkapz sira, defende legalidade de-
mokrtika no promove lei nia kumprimentu.
2. Ministriu Pbliku konstitui majistratura ida-neeb organiza tuir
ierarkia no nia xefe maka Prokuradr Jerl da-Repblika.
3. Kuandu kaer sira-nia funsaun Ministriu Pbliku nia majistradu sira
tenke tuir kritriu legalidade, objetividade, izensaun no obedinsia ba
diretiva no orden neeb lei prevee.
4. Ministriu Pbliku iha estatutu rasik, no iha situasaun neeb lei
prevee maka nia ajente sira bele hetan transfernsia, suspensaun, apo-
zentasaun ka demisaun.
5. Prokuradoria Jerl da-Repblika maka iha kompetnsia atu nomeia,
koloka, transfere no promove Ministriu Pbliku nia ajente sira no
ezerse asaun dixiplinr hasoru sira.
415
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 185. a 188.);
Constituio da Repblica Federativa do Brasil (arts. 127.; 128., 5; 129. e 130.);
Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 225. a 228.); Constituio da Rep-
blica da Guin-Bissau (art. 125., n.os 1 e 2); Constituio da Repblica de Moambi-
que (arts. 234. a 236.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 219.).
2 Direito timorense: Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Estatuto do Ministrio
Pblico); Decreto do Parlamento Nacional n. 54/11, que aprova a primeira alterao
Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Estatuto do Ministrio Pblico).
3 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2000/16, de 6 de junho,
alterado pelo Regulamento UNTAET n. 2001/26, de 14 de setembro (Organizao da
Procuradoria Pblica em Timor-Leste).
4 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 02-CONST-11
(Fiscalizao Prvia da Constitucionalidade do Decreto do PN n.o 54/11, que introduz
a primeira alterao Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Estatuto do Ministrio P-
blico)), de 14 de setembro de 2011.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 86., alnea o); 125., n. 2; 127.;
133.; 134..
II Anotao
1 Os arts. 132., 133. e 134. estabelecem alguns dos princpios essenciais
concernentes ao Ministrio Pblico e constituem o Captulo II do Ttulo V
(Tribunais) da Parte III da Constituio, dedicada Organizao do Poder
Poltico, o que traduz a opo do legislador constituinte no sentido da in-
cluso do Ministrio Pblico, dos advogados e defensores no conjunto dos
agentes que intervm no processo da administrao da justia. Tal opo ex-
prime a conscincia da necessidade de um Ministrio Pblico efetivamente
independente ou autnomo como forma de garantir a iseno, a objetividade
e a legalidade das suas decises. Responde o art. 132. a algumas questes
bsicas, quais sejam, as funes primordiais como atua, se estrutura e se
organiza.
416
417
Artigo 133.
(Procuradoria-Geral da Repblica)
1. A Procuradoria-Geral da Repblica o rgo superior do Ministrio Pbli-
co, com a composio e a competncia definidas na lei.
2. A Procuradoria-Geral da Repblica dirigida pelo Procurador-Geral da
Repblica, o qual substitudo nas suas ausncias e impedimentos nos termos
da lei.
3. O Procurador-Geral da Repblica nomeado para um mandato de quatro
anos pelo Presidente da Repblica, nos termos fixados na lei.
4. O Procurador-Geral da Repblica responde perante o Chefe do Estado e
presta informao anual ao Parlamento Nacional.
5. O Procurador-Geral da Repblica deve solicitar ao Supremo Tribunal de
Justia a declarao de inconstitucionalidade com fora obrigatria geral de
norma que haja sido julgada inconstitucional em trs casos concretos.
6. Os Adjuntos do Procurador-Geral da Repblica so nomeados, demitidos
e exonerados pelo Presidente da Repblica, ouvido o Conselho Superior do
Ministrio Pblico.
Artigu 133.
(Prokuradoria Jerl da-Repblika)
1. Prokuradoria Jerl da-Repblika maka Ministriu Pbliku nia r-
gaun superir, ho kompozisaun no kompetnsia definida iha lei.
2. Prokuradr Jerl da-Repblika maka dirije Prokuradoria Jerl da-
Repblika no lei no nia substituisaun iha nia auznsia no impedimentu
sei halo tuir lei.
3. Prezidente da-Repblika maka nomeia Prokuradr Jerl da-Rep-
blika ho mandatu ba tinan haat, tuir lei.
4. Prokuradr Jerl da-Repblika hatn ba Estadu nia Xefe no f infor-
masaun tinan-tinan ba Parlamentu Nasionl.
5. Prokuradr Jerl da-Repblika tenke husu ba Supremu Tribunl ba
Justisa atu deklara inskonstitusionalidade ho forsa obrigatria jerl ba
norma neeb tribunl julga tiha ona inkonstitusionl iha kazu konkre-
tu tolu.
6. Prezidente da-Repblika maka nomeia, demite no ezonera Prokura-
dr-Jerl da-Repblika nia Adjuntu sira, rona tiha Ministriu Pbliku
nia Konsellu Superir.
418
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 189. e 191.);
Constituio da Repblica Federativa do Brasil (art. 128., 1 a 4); Constituio da
Repblica de Cabo Verde (art. 226., n.os 2 a 4); Constituio da Repblica Portuguesa
(art. 220.).
2 Direito timorense: Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Estatuto do Ministrio
Pblico); Decreto do Parlamento Nacional n. 54/11, que aprova a primeira alterao
Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Estatuto do Ministrio Pblico).
3 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2000/16, de 6 de junho,
alterado pelo Regulamento UNTAET n. 2001/26, de 14 de setembro (Sobre a Organi-
zao da Procuradoria Pblica em Timor-Leste).
4 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 02-CONST-11
(Fiscalizao Prvia da Constitucionalidade do Decreto do PN n.o 54/11, que introduz
a primeira alterao Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Estatuto do Ministrio P-
blico)), de 14 de setembro de 2011.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 68.; 86., alneas k) e l); 132., n.
4; 150., alnea c); 151..
II Anotao
1 Define este normativo a disciplina fundamental do rgo de topo do Mi-
nistrio Pblico a Procuradoria-Geral da Repblica , sendo ela presidida e
dirigida pelo Procurador-Geral da Repblica. De salientar que este nomeado
pelo Presidente da Repblica, junto de quem responde, para um mandato de
quatro anos, devendo ainda informar anualmente o Parlamento (art. 133., n.os
3 e 4). Deixou a Lei Fundamental de lado qualquer referncia ao processo
formal de nomeao do PGR. A Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Esta-
tuto do Ministrio Pblico), prev a nomeao e exonerao do PGR pelo
PR, ouvido o Governo, por um perodo de quatro anos, renovvel uma s
vez. Conforme alterao introduzida pelo Decreto do Parlamento Nacional
n. 54/11, que ainda aguarda promulgao pelo PR, aps submisso a controlo
preventivo da constitucionalidade que confirmou a sua validade (Acrdo do
Tribunal de Recurso no Processo n. 02-CONST-11), a escolha do PGR ficou
limitada ao universo dos magistrados do Ministrio Pblico e juzes de
direito de categoria no inferior a 1.a classe, excluindo assim os juristas de
reconhecido mrito, contemplados no Estatuto ainda em vigor. A exonera-
o do PGR fica condicionada por este diploma, estritamente, s situaes
de morte, incapacidade permanente, renncia ou em resultado de processo
disciplinar ou criminal.
419
420
Artigo 134.
(Conselho Superior do Ministrio Pblico)
1. O Conselho Superior do Ministrio Pblico parte integrante da Procura-
doria-Geral da Repblica.
2. O Conselho Superior do Ministrio Pblico presidido pelo Procurador-
-Geral da Repblica e composto pelos seguintes vogais:
a) Um designado pelo Presidente da Repblica;
b) Um eleito pelo Parlamento Nacional;
c) Um designado pelo Governo;
d) Um eleito pelos magistrados do Ministrio Pblico de entre os seus
pares.
3. A lei regula a competncia, a organizao e o funcionamento do Conselho
Superior do Ministrio Pblico.
Artigu 134.
(Ministriu Pbliku nia Konsellu Superir)
1. Prokuradoria-Jerl da-Repblika nia parte integrante ida maka Mi-
nistriu Pbliku nia Konsellu Superir.
2. Prokuradr-Jerl da-Repblika maka prezide Ministriu Pbliku
nia Konsellu Superir, iha-neeb tuur vogl sira-nee:
a) Ida Prezidente da-Repblika maka nomeia;
b) Ida Parlamentu Nasionl maka hili;
c) Ida Governu maka nomeia;
d) Ida Ministriu Pbliku nia majistradu sira maka hili hosi majis-
tradu sira-nee.
3. Lei regula Ministriu Pbliku nia Konsellu Superir nia kompetn-
sia, organizasaun no funsionamentu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 190.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 226., n.os 5 a 8); Constituio da Repblica de
Moambique (art. 238.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 220., n. 2).
2 Direito timorense: Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Estatuto do Ministrio
Pblico); Decreto do Parlamento Nacional n. 54/11, que aprova a primeira alterao
Lei n. 14/2005, de 16 de setembro (Estatuto do Ministrio Pblico).
3 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2000/16, de 6 de junho,
alterado pelo Regulamento UNTAET n. 2001/26, de 14 de setembro (Sobre a Organi-
zao da Procuradoria Pblica em Timor-Leste).
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 86., alnea o); 95., n. 3, alnea
c); 133..
421
II Anotao
1 Por este artigo criado o Conselho Superior do Ministrio Pblico, in-
tegrado na Procuradoria-Geral da Repblica, e igualmente definida a sua
composio.
422
CAPTULO III
ADVOCACIA
Artigo 135.
(Advogados)
1. O exerccio da assistncia jurdica e judiciria de interesse social, devendo
os advogados e defensores nortear-se por este princpio.
2. Os advogados e defensores tm por funo principal contribuir para a boa
administrao da justia e a salvaguarda dos direitos e legtimos interesses
dos cidados.
3. O exerccio da advocacia regulado por lei.
Artigu 135.
(Advogadu sira)
1. Asistnsia jurdika no judisiria sei ezerse tuir interese jerl, no ad-
vogadu no defensr sira tenke tuir prinspiu ida-nee.
2. Advogadu no defensr sira iha hanesan funsaun prinsipl f kon-
tribuisaun atu administra justisa didiak no defende sidadaun sira-nia
direitu no interese lejtimu.
3. Lei maka regula advokasia nia ezerssiu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 193.); Consti-
tuio da Repblica de Cabo Verde (art. 229., n. 1); Constituio da Repblica de
Moambique (art. 63., n. 5); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 208.).
2 Direito timorense: Lei n. 11/2008, de 30 de julho (Regime Jurdico da Advocacia
Privada e da Formao dos Advogados); DL n. 15/2004, de 1 de setembro (Recru-
tamento e Formao para as Carreiras Profissionais de Magistratura e Defensoria
Pblica); DL n. 38/2008, de 29 de outubro de 2008 (Estatuto da Defensoria Pblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 26.; 136..
II Anotao
1 O exerccio livre da advocacia uma das decisivas garantias da realiza-
o do Estado de Direito democrtico. O regime constitucional aqui previsto
disciplina tanto a funo social da advocacia, neste art. 135., como as ga-
rantias do seu exerccio, no seguinte art. 136..
423
424
425
Artigo 136.
(Garantias no exerccio da advocacia)
1. O Estado deve garantir, nos termos da lei, a inviolabilidade dos documentos
respeitantes ao exerccio da profisso de advogado, no sendo admissveis
buscas, apreenses, arrolamentos e outras diligncias judiciais sem a presen-
a do magistrado judicial competente e, sempre que possvel, do advogado
em questo.
2. Os advogados tm o direito de comunicar pessoalmente e com garantias de
confidencialidade com os seus clientes, especialmente se estes se encontra-
rem detidos ou presos em estabelecimentos civis ou militares.
Artigu 136.
(Garantia ba advokasia nia ezerssiu)
1. Estadu tenke garante, tuir lei, atu labele viola dokumentu kona-ba
profisaun advogadu nia ezerssiu, labele iha buska, apreensaun, arro-
lamentu no dilijnsia judisil seluk sein majistradu judisil kompeten-
te nia prezensa no, kuandu bele, sein advogadu neeb dilijnsia nee
hasoru.
2. Advogadu sira iha direitu atu komunika pesoalmente ho sira-nia
kliente no ho garantia ba konfidensialidade, liuliu kuandu sira detidu
ka prezu hela iha estabelesimentu sivl ka militr.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 194.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 229.); Constituio da Repblica de Moambi-
que (art. 63.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 208.).
2 Direito timorense: Lei n. 11/2008, de 30 de julho (Regime Jurdico da Advocacia
Privada e da Formao dos Advogados); DL n. 38/2008, de 29 de outubro (Estatuto
da Defensoria Pblica).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 26..
II Anotao
1 As garantias constitucionais no exerccio da advocacia so os mais im-
portantes limites a qualquer interveno legislativa ordinria que os possa
limitar. O regime aqui previsto organiza-as em garantias de inviolabilidade
(de documentos e instalaes), bem como a garantia de confidencialidade do
patrocnio.
426
4 Este artigo garante ainda o direito dos advogados e seus clientes de co-
municarem pessoalmente e confidencialmente. A garantia de confidencia-
lidade uma das mais importantes defesas na proteo do patrocnio livre
e incondicionado, especialmente decisivo no patrocnio judicial no caso de
427
428
TTULO VI
ADMNISTRAO PBLICA
Artigo 137.
(Princpios gerais da Administrao Pblica)
1. A Administrao Pblica visa a prossecuo do interesse pblico, no res-
peito pelos direitos e interesses legtimos dos cidados e das instituies
constitucionais.
2. A Administrao Pblica estruturada de modo a evitar a burocratizao,
aproximar os servios das populaes e assegurar a participao dos interes-
sados na sua gesto efetiva.
3. A lei estabelece os direitos e garantias dos administrados, designadamente
contra atos que lesem os seus direitos e interesses legtimos.
Artigu 137.
(Prinspiu jerl ba Administrasaun Pblika)
1. Administrasaun Pblika serve atu realiza interese pbliku, ho res-
peitu ba sidadaun no instituisaun konstitusionl sira-nia direitu no in-
terese lejtimu.
2. Administrasaun Pblika sei organiza atu evita burokratizasaun,
hakbesik servisu ba populasaun sira no asegura interesadu sira-nia
partisipasaun iha nia jestaun efetiva.
3. Lei estabelese administradu sira-nia direitu no garantia, nomeada-
mente hasoru atu sira-neeb prejudika sira-nia direitu no interese le-
jtimu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 198.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 240.); Constituio da Repblica de Moam-
bique (art. 249.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 266.); Constituio da
Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 135.).
2 Direito timorense: Lei n. 5/2006, de 28 de dezembro (rgos da Administrao
Eleitoral); DL n. 12/2006, de 26 de julho (Estrutura Orgnica da Administrao P-
blica); DL n. 7/2007, de 5 de setembro (Orgnica do IV Governo Constitucional); DL
n. 24/2008, de 23 de julho (Altera o Regime Jurdico do Aprovisionamento); DL n.
32/2008, de 27 de agosto (Procedimento Administrativo).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 5., n. 1; 71.; 72.; 96., n. 1,
alnea e); 103..
429
II Anotao
1 A subordinao da atividade administrativa Constituio e lei (art.
2. da Constituio) caracteriza-a como secundria, face s funes prim-
rias do Estado a funo legislativa (que lhe define fins e competncias dos
seus rgos), a funo poltica (que orienta o seu desempenho em funo das
necessidades coletivas a satisfazer, por recursos escassos) e a funo jurisdi-
cional (que a controla). O princpio da legalidade administrativa implica a su-
bordinao da atividade da Administrao Pblica, como funo secundria
do Estado, lei e Constituio.
430
431
432
433
434
PARTE IV
ORGANIZAO ECONMICA E FINANCEIRA
TTULO I
PRINCPIOS GERAIS
Artigo 138.
(Organizao econmica)
A organizao econmica de Timor-Leste assenta na conjugao das formas
comunitrias com a liberdade de iniciativa e gesto empresarial e na coexis-
tncia do setor pblico, do setor privado e do setor cooperativo e social de
propriedade dos meios de produo.
Artigu 138.
(Organizasaun ekonmika)
Timr-Leste nia organizasaun ekonmika hatuur iha forma komuni-
tria ho liberdade ba inisiativa no jestaun emprezaril nia konjuga-
saun (52) no iha setr pbliku, setr privadu no setr kooperativu no
sosil nia propriedade ba meiu de-produsaun sira-nia koezistnsia.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 89.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (art. 91.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau
(art. 11.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 96.); Constituio da Re-
pblica Portuguesa (art. 80.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom
e Prncipe (art. 9.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 6., alnea d); 50.; 54..
II Anotao
1 A primeira parte deste preceito constitucional visa promover uma das
incumbncias do Estado preceituadas no art. 6. da Constituio, garantir
o desenvolvimento da economia e promover a edificao de uma socieda-
de com base na justia social, fazendo uma opo clara pela economia de
mercado que se pretende harmoniosamente articulada com as modalidades
comunitrias da economia tradicional.
(52) Konjugasaun (s) Kombinasaun; ligasaun; asosiasaun. Organizasaun ekonmika tuir forma
komunitria ho organizasaun ekonmika neeb uza liberdade ba inisiativa no jestaun empre-
zaril nia konjugasaun = Uza hamutuk organizasaun ekonmika tuir forma komunitria ho
organizasaun ekonmika neeb tuir liberdade ba inisiativa no jestaun emprezaril.
435
436
Artigo 139.
(Recursos naturais)
1. Os recursos do solo, do subsolo, das guas territoriais, da plataforma con-
tinental e da zona econmica exclusiva, que so vitais para a economia, so
propriedade do Estado e devem ser utilizados de uma forma justa e igualit-
ria, de acordo com o interesse nacional.
2. As condies de aproveitamento dos recursos naturais referidas no nmero
anterior devem servir para a constituio de reservas financeiras obrigatrias,
nos termos da lei.
3. O aproveitamento dos recursos naturais deve manter o equilbrio ecolgico
e evitar a destruio de ecossistemas.
Artigu 139.
(Rekursu naturl)
1. Rekursu kona-ba solu, subsolu, gua territoril, plataforma konti-
nentl no zona ekonmika eskluziva, neeb importante tebetebes ba
ekonomia, Estadu nia propriedade no tenke uza ho justisa no igualda-
de, tuir interese nasionl.
2. Aproveitamentu ba rekursu naturl sira referidu iha nmeru anterir
tenke halo iha kondisaun neeb f-fatin atu konstitui rezerva finansei-
ra obrigatria, tuir lei.
3. Rekursu naturl nia aproveitamentu tenke kaer-metin ekilbriu eko-
ljiku no evita destruisaun ba ekosistema.
I Referncias
1 Direito internacional: Declarao da Conferncia das Naes Unidas sobre
Ambiente e Desenvolvimento, realizada no Rio de Janeiro, de 3 a 14 de junho de 1992,
e respetivo programa de ao (Agenda 21).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 16.); Constituio
da Repblica de Cabo Verde (art. 6., n. 2); Constituio da Repblica da Indonsia
(art. 33., n. 3); Constituio da Repblica de Moambique (arts. 98., n. 1, e 102.).
3 Direito timorense: Lei n. 7/2002, de 20 de setembro (Fronteiras Martimas do
Territrio da Repblica Democrtica de Timor-Leste); Lei n. 9/2005, de 3 de agosto
(Lei do Fundo Petrolfero); Lei n. 13/2005, de 2 de setembro (Lei das Atividades
Petrolferas).
4 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-CONST-11,
de 11 de fevereiro de 2011 (Fiscalizao Prvia da Constitucionalidade do Decreto do
PN n. 45/11 que aprova o Oramento Geral de Estado da Repblica Democrtica de
Timor-Leste para 2011), publicado no Jornal da Repblica, Srie I, n. 5 A, de 14 de
fevereiro de 2011.
5 Doutrina: Marta CHANTAL RIBEIRO, Desenvolvimento Sustentvel e a Cons-
437
II Anotao
1 A Constituio protege neste artigo a decisiva relevncia socioeconmica
dos recursos naturais. No fcil concordar no sentido do conceito recursos
naturais, construdo, naturalisticamente, a partir da sua preexistncia eco-
lgica e, antropocentricamente, da relevncia humana, econmica ou con-
templativa. O conceito recursos naturais neste artigo empregue na forma
mais restrita desta ltima aceo, referindo-se a uma dimenso econmica
dos recursos naturais, cuja explorao to significativa no desenvolvimento
da economia timorense.
438
(art. 141.), e com a liberdade de iniciativa privada (arts. 54. e 138.). Neste
caso, a formulao literal deste artigo parece limitar a ambio de proprie-
dade coletiva dos recursos naturais apenas queles que sejam vitais para a
economia. Nos casos em que tal se verifique, ter de se respeitar os direitos
a justa indemnizao, nos termos do art. 54., quando se tratar de uma limi-
tao ao direito fundamental de propriedade privada, consequncia de uma
interveno estadual ablativa. Uma qualquer interveno deste tipo estar,
da mesma forma, sujeita observncia do princpio da igualdade (n. 1) e da
proporcionalidade (art. 54.).
4 Esta parece ser tambm a soluo que resulta do disposto no art. 17., n. 1,
alnea a), iii), da Lei n. 13/2005, de 2 de setembro (Lei das Atividades Petro-
lferas), no qual se impe o pagamento de uma indemnizao justa e razovel
ao proprietrio para a explorao petrolfera em bens imveis de propriedade
privada. Na alnea b) do mesmo artigo garante-se que o proprietrio de qual-
quer bem imvel situado numa rea Autorizada permanece titular do direito
de uso e fruio do seu bem, na medida em que tal uso e fruio no interfira
com Operaes Petrolferas.
5 Este artigo garante ainda que a explorao dos recursos naturais deva
acontecer de forma justa e igualitria, tanto na imposio de sacrifcios
como na partilha dos benefcios, sempre de acordo com o interesse nacio-
nal. Esta previso constitucional decisiva em qualquer interveno esta-
dual, de ndole legislativa, administrativa ou mesmo poltica, afigurando-se
de grande relevncia em sede de poltica externa (art. 158.).
439
Artigo 140.
(Investimentos)
O Estado deve promover os investimentos nacionais e criar condies para
atrair investimentos estrangeiros, tendo em conta os interesses nacionais, nos
termos da lei.
Artigu 140.
(Investimentu)
Estadu tenke promove investimentu nasionl no kria kondisaun atu
dada investimentu estranjeiru mai, haree tuir interese nasionl, tuir
lei.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 38., n. 3); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 13., n. 2); Constituio da Repblica de
Moambique (art. 108.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 87.); Constitui-
o da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 48.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 50.; 61.; 138.; 144..
II Anotao
1 Em sede de organizao econmica e financeira, a promoo do investi-
mento nacional e das condies de atrao do investimento estrangeiro afigu-
ra-se, necessariamente, uma incumbncia do Estado, a prpria forma verbal
do preceito o Estado deve promover.
440
441
Artigo 141.
(Terras)
So regulados por lei a propriedade, o uso e a posse til das terras, como um
dos fatores de produo econmica.
Artigu 141.
(Rai)
Lei maka regula rai nia propriedade, uzu no pose util, hanesan fatr ba
produsaun ekonmika ida.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 15.).
2 Direito timorense: Cdigo Civil, aprovado pela Lei n. 10/2011, de 14 de setem-
bro; Lei n. 2/2002, de 7 de agosto (Interpretao do Direito Vigente); Lei n. 1/2003,
de 10 de maro (Regime Jurdico dos Bens Imveis); Lei n. 12/2005, de 12 de setem-
bro (Regime Jurdico dos Bens Imveis: Arrendamento entre Particulares); DL n.
19/2004, de 17 de dezembro (Regime Jurdico dos Bens Imveis: Afetao Oficial e
Arrendamento de Bens Imveis do Domnio Privado do Estado); DL n. 27/2011, de 6
de julho (Regime de Regularizao de Bens Imveis em Casos No Disputados).
3 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 1999/01, de 27 de novembro
(Poderes da Administrao Transitria em Timor-Leste).
4 Doutrina: Jorge MIRANDA, Manual de Direito Constitucional, Tomo V Ati-
vidade Constitucional do Estado, 3.a ed., Coimbra, Coimbra Editora, 2004, pp. 122-
-126.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 54.; 61.; 139..
II Anotao
1 Atualmente, ainda limitada a legislao relativa propriedade, uso e
posse til da terra. Em primeiro lugar, deve ser tida em conta a legislao
indonsia, vigente antes de 25 de outubro de 1999 que, se no for contrria
Constituio, mantm-se em vigor nos termos do art. 3. do Regulamento
UNTAET n. 1999/01 e do art. 1. da Lei n. 2/2002. Importa destacar de
entre a legislao indonsia aplicvel, at entrada em vigor do Cdigo Civil
timorense, o Cdigo Civil indonsio de 1847, a Lei Agrria indonsia (Lei n.
5/1960) e o Regulamento do Governo n. 18/1999 que converteu os diferentes
direitos sobre imveis para os direitos previstos na legislao indonsia. Toda
esta legislao passou a aplicar-se em Timor-Leste por fora da Lei n. 7/1976,
que integrou Timor-Leste como provncia do Estado indonsio.
Durante a administrao da UNTAET, foi aprovado o Regulamento UNTAET
n. 2000/27, que probe as transaes de bens imveis feitas por cidados in-
donsios no residentes em Timor-Leste ou corporaes indonsias.
442
443
444
7 Por fora deste artigo, o legislador est obrigado a legislar o acesso terra,
enquanto fator de produo econmica. Sendo clara a referncia ao direito
de propriedade, alis previsto como um direito econmico, social e cultural
no art. 54., j a expresso uso e posse til da terra levanta maiores dvidas.
Poder aqui entender-se que foi dada ao legislador ordinrio grande margem
para conformar o acesso terra como fator de produo econmica, no s
atravs do direito de propriedade e outros direitos reais menores (quem pode
o mais pode o menos), mas tambm de figuras contratuais, como o arrenda-
mento ou concesses.
Pode-se ainda pr a questo de saber se, atravs deste artigo, se podero justi-
ficar atos de expropriao, arrendamentos legais ou outras formas de entregar
a terceiros a explorao econmica de terra no aproveitada. No sendo de
todo clara esta hiptese, tero sempre que ser tidos em conta os princpios
previstos na Constituio, com especial referncia aos requisitos da expro-
priao, previstos no art. 54., n. 3, sendo necessrio que haja utilidade pbli-
ca e seja paga justa indemnizao.
445
TTULO II
SISTEMA FINANCEIRO E FISCAL
Artigo 142.
(Sistema financeiro)
O sistema financeiro estruturado por lei de modo a garantir a formao,
captao e segurana das poupanas, bem como a aplicao dos meios finan-
ceiros necessrios ao desenvolvimento econmico e social.
Artigu 142.
(Sistema finanseiru)
Lei sei organiza sistema finanseiru nia estrutura atu garante forma-
saun, kaptasaun no seguransa ba poupansa, no ms meiu finanseiru
sira-neeb presiza ba dezenvolvimentu ekonmiku no sosil nia apli-
kasaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 99.); Constituio
da Repblica Federal do Brasil (art. 192.); Constituio da Repblica de Moambique
(art. 126.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 101.).
2 Direito timorense: Lei n. 6/2005, de 6 de julho (Regime de Licenciamento, Su-
perviso e Regulao de Companhias de Seguros e de Intermedirios de Seguros).
3 Legislao UNTAET: Regulamento UNTAET n.
2000/0
5,
de 20 de janeiro (Li-
cenciamento das Casas de Cmbio);
Regulamento UNTAET n. 2000/0
8,
de 25 de fe-
vereiro (Licenciamento e Superviso Bancrias); Regulamento
UNTAET n.
2001/
30,
de 30 de novembro (Autoridade Bancria de Pagamentos de Timor-Leste).
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 96., n. 1, alnea g); 143.; 144..
II Anotao
1 Numa perspetiva institucional, o sistema financeiro constitudo pelas
entidades que, no quadro de um sistema poltico-econmico, no seu conjunto,
geram, recolhem, administram e dirigem as poupanas e o investimento.
446
5 Embora a frmula acolhida neste preceito seja comum a outros pases, as-
sume particular importncia em Timor-Leste, atenta a necessidade de atrao
e captao de capital estrangeiro necessrio ao desenvolvimento econmico e
social. Impe-se assim (como imperativo constitucional), ao sistema financei-
ro ( ABP e s demais instituies do sistema financeiro), criar mecanismos de
atrao de capitais, mas tambm acautelar a segurana dos mesmos, de modo
a proporcionar condies de os capitais serem canalizados para o desenvolvi-
mento econmico e social. Estas so as incumbncias da ABP, como entidade
supervisora do sistema financeiro, sendo coadjuvada pelas entidades banc-
rias referidas e, em particular, no que respeita ao desenvolvimento econmi-
co e social, pela IMFTL Instituio de Microfinanas de Timor-Leste ,
enquanto instituio especializada em microcrdito. Todavia, antes de ser um
imperativo para o sistema financeiro, este preceito constitui um imperativo
para o legislador ordinrio que fica obrigado sua regulamentao.
447
Artigo 143.
(Banco central)
1. O Estado deve criar um banco central nacional corresponsvel pela defini-
o e execuo da poltica monetria e financeira.
2. A lei define as funes e a relao entre o banco central, o Parlamento
Nacional e o Governo, salvaguardando a autonomia de gesto da instituio
financeira.
3. O banco central tem a competncia exclusiva de emisso da moeda nacio-
nal.
Artigu 143.
(Banku sentrl)
1. Estadu tenke kria banku sentrl nasionl ida ko-responsavel ba pol-
tika monetria no finanseira nia definisaun no ezekusaun.
2. Lei define banku sentrl nia funsaun no nia relasaun ho Parlamentu
Nasionl no Governu, ho garantia ba instituisaun finanseira nee nia
autonomia iha jestaun.
3. Banku sentrl iha kompetnsia eskluziva atu emite moeda nasio-
nl.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 100.); Constitui-
o da Repblica Federativa do Brasil (art. 164.); Constituio da Repblica de Cabo
Verde (art. 92.); Constituio da Repblica da Indonsia (art. 23.-D); Constituio
da Repblica de Moambique (art. 132.); Constituio da Repblica Portuguesa (art.
102.).
2 Direito timorense: DL n. 20/2003, de 13 de novembro (Moeda legal em Timor-
-Leste) art. 2., n. 1.
3 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2001/30, de 30 de novembro
(Autoridade Bancria de Pagamentos de Timor-Leste).
4 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 96., n. 1, alnea f).
II Anotao
1 A injuno constitucional imposta pelo n. 1 no foi ainda concretizada na
legislao ordinria. Timor-Leste ainda no dispe de um banco central, sen-
do as suas funes transitoriamente assumidas pela Autoridade Bancria de
Pagamentos (ABP). Esta foi criada pelo Regulamento UNTAET n. 2001/30,
transformando o Gabinete Central de Pagamentos numa autoridade banc-
ria, constituindo mais um passo em direo criao de um banco central,
como se refere no prembulo do diploma.
448
449
450
Artigo 144.
(Sistema fiscal)
1. O Estado deve criar um sistema fiscal que satisfaa as necessidades fi-
nanceiras e contribua para a justa repartio da riqueza e dos rendimentos
nacionais.
2. Os impostos e as taxas so criados por lei, que fixa a sua incidncia, os
benefcios fiscais e as garantias dos contribuintes.
Artigu 144.
(Sistema fiskl)
1. Estadu tenke kria sistema fiskl neeb tau-matan ba nesesidade fi-
nanseira no kontribui atu fahe rikeza no rendimentu nasionl ho jus-
tisa.
2. Lei maka kria impostu no taxa no fiksa nia insidnsia, no ms bene-
fsiu fiskl no garantia ba kontribuinte sira.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 101. e 102.);
Constituio da Repblica Federativa do Brasil (arts. 145., 146. e 146.-A); Consti-
tuio da Repblica de Cabo Verde (art. 93.); Constituio da Repblica de Moam-
bique (arts. 100. e 127.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 103.).
2 Direito timorense: Lei n. 8/2005, de 3 de agosto (Lei do Fundo Petrolfero) art.
11.; Lei n. 8/2008, de 30 de julho (Lei Tributria).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 16.; 55.; 95., n. 2, alnea p);
138.; 145..
II Anotao
1 A criao de um sistema fiscal pelo Estado tem por finalidades satis-
fazer as necessidades financeiras e contribuir para a justa repartio da
riqueza e dos rendimentos nacionais. Estes fins so indissociveis na sua
articulao lgica e funcional. Para cumprir os objetivos que a Constituio
lhe impe defesa da soberania, garantia da liberdade e da segurana dos
cidados, direitos e deveres econmicos, sociais e culturais o Estado carece
de avultados recursos. Por isso, a Constituio determina que todo o cida-
do com comprovado rendimento tem o dever de contribuir para as receitas
pblicas (art. 55.).
451
6 Sendo os impostos criados por lei, esta dever contemplar os seus elemen-
tos essenciais. A lei dever fixar a incidncia dos impostos, quer real quer
452
453
Artigo 145.
(Oramento Geral do Estado)
1. O Oramento Geral do Estado elaborado pelo Governo e aprovado pelo
Parlamento Nacional.
2. A lei do Oramento deve prever, com base na eficincia e na eficcia, a
discriminao das receitas e a discriminao das despesas, bem como evitar
a existncia de dotaes ou fundos secretos.
3. A execuo do Oramento fiscalizada pelo Tribunal Superior Adminis-
trativo, Fiscal e de Contas e pelo Parlamento Nacional.
Artigu 145.
(Estadu nia orsamentu nasionl)
1. Governu maka elabora no Parlamentu Nasionl maka aprova Estadu
nia orsamentu Jerl.
2. Lei ba orsamentu tenke prevee, ho baze iha efisinsia no efiksia,
reseita nia diskriminasaun no despeza nia diskriminasaun, no taka-
dalan atu labele iha dotasaun ka fundu sekretu.
3. Tribunl Superir Administrativu, Fiskl no ba Kontas no Parla-
mentu maka fiskaliza orsamentu nia ezekusaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 104.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 94.); Constituio da Repblica da Indonsia
(art. 23); Constituio da Repblica de Moambique (art. 130.); Constituio da Re-
pblica Portuguesa (arts. 105., 106. e 107.).
2 Direito timorense: Lei n. 8/2007, de 21 de setembro (Lei sobre o Perodo Ora-
mental); Regimento do Parlamento Nacional, aprovado em 20 de outubro de 2009.
3 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-CONST-11,
de 11 de fevereiro de 2011 (Fiscalizao Prvia da Constitucionalidade do Decreto do
Parlamento Nacional n. 45/11 que Aprova o Oramento Geral do Estado da Repblica
Democrtica de Timor-Leste para 2011), publicado no Jornal da Repblica, Srie I,
n. 5 A, de 14 de fevereiro de 2011.
4 Doutrina: Jos Joaquim Teixeira Ribeiro, Lies de Finanas Pblicas,
Coimbra, Coimbra Editora, 5.a ed., 1997.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 87., alnea f); 95., n. 3, alnea d);
97., n. 2; 115., n. 1, alnea d).
II Anotao
1 O presente preceito estabelece diversos princpios respeitantes elabo-
rao do Oramento do Estado, embora no haja uma referncia a todas as
regras clssicas do oramento. Uma primeira regra respeita tramitao que
454
455
456
PARTE V
DEFESA E SEGURANA NACIONAIS
Artigo 146.
(Foras Armadas)
1. As foras armadas de Timor-Leste, FALINTIL-FDTL, compostas exclusi-
vamente de cidados nacionais, so responsveis pela defesa militar da Re-
pblica Democrtica de Timor-Leste e a sua organizao nica para todo o
territrio nacional.
2. As FALINTIL-FDTL garantem a independncia nacional, a integridade
territorial e a liberdade e segurana das populaes contra qualquer agresso
ou ameaa externa, no respeito pela ordem constitucional.
3. As FALINTIL-FDTL so apartidrias e devem obedincia, nos termos da
Constituio e das leis, aos rgos de soberania competentes, sendo-lhes ve-
dada qualquer interveno poltica.
Artigu 146.
(Forsa armada)
1. Timr-Leste nia forsa armada, FALINTIL-FDTL, komposta esklu-
zivamente ho sidadaun nasionl, iha responsabilidade ba Repblika
Demokrtika Timr-Leste nia defeza militr no iha organizasaun ida-
deit iha territriu nasionl tomak.
2. FALINTIL-FDTL garante independnsia nasionl, integridade ter-
ritoril no populasaun sira-nia liberdade no seguransa hasoru agresaun
ka ameasa esterna naran ida, ho respeitu ba orden konstitusionl.
3. FALINTIL-FDTL labele iha partidu poltiku no tenke obedese ba
rgaun soberanu kompetente sira, nuudar Konstituisaun no lei, no la-
bele iha intervensaun poltika naran ida.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 207.); Constitui-
o da Repblica Federativa do Brasil (art. 142.); Constituio da Repblica de Cabo
Verde (arts. 247. e 248.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 20.);
Constituio da Repblica Portuguesa (art. 275.).
2 Direito timorense: Lei n. 2/2010, de 21 de abril (Lei de Segurana Nacional); Lei
n. 3/2010, de 21 de abril (Lei de Defesa Nacional); DL n. 7/2004, de 5 de maio (Org-
nica das Falintil-Foras de Defesa de Timor-Leste (Falintil-FDTL)); DL n. 15/2006,
de 8 de novembro (Estatuto Orgnico das Falintil-FDTL); DL n. 7/2007, de 5 de
setembro (Orgnica do IV Governo Constitucional); DL n. 31/2008, de 13 de agosto
(Orgnica do Ministrio da Defesa e Segurana).
457
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 6.; 25.; 74., n. 2; 85., alnea b);
86., alnea m); 95., n. 2, alnea o); 147..
II Anotao
1 Cada Estado estabelece entre os seus objetivos fundamentais a defesa da
soberania, como a Constituio consagra no art. 6. e melhor disciplina no art.
95., n. 2, alnea o), relativamente competncia legislativa do PN, e no art.
146. em relao s Foras Armadas.
458
9 Esta parece ser a soluo adotada pela Lei n. 2/2010, de 21 de abril (Lei
de Segurana Nacional), na sequncia dos sucessivos perodos de declarao
do estado de exceo constitucional, nos termos do art. 25. da Constituio,
declarados em 2008. Na ocasio, coube s F-FDTL e PNTL, no mbito das
respetivas atribuies legais e em cumprimento do disposto na Resoluo do
Governo n. 3/2008, de 17 de fevereiro, dar execuo s operaes de segu-
rana dirigidas ao restabelecimento da normalidade democrtica, nos termos
do n. 6 do art. 25.. O sucesso desta operao foi realado no Decreto do PR
n. 49/2008, de 22 de abril, e o Decreto do PR n. 52/2008, de 14 de maio, na
base do que veio a ser consagrado como o exerccio integrado de funes de
Defesa Nacional e Segurana Interna, tal como consta da Lei de Segurana
Nacional (Lei n. 2/2010, de 21 de abril).
459
10 Nos termos do art. 146., a regra continua a ser a que resulta do princpio
da exclusividade da funo militar das F-FDTL. As modalidades de empe-
nhamento operacional conjunto, maxime previstos nos arts. 34. e ss. da Lei
de Segurana Nacional, destinam-se a resolver as situaes que cada uma das
foras no possa resolver isoladamente, mas que no justifiquem a declarao
de qualquer uma das modalidades de exceo constitucional. Esta tambm a
lio de ameaas segurana dos Estados, crescentemente complexas, como
o revela a criminalidade altamente organizada, o terrorismo ou a pirataria,
que, politicamente, parece tambm ter encontrado acolhimento na orgnica
do IV Governo (DL n. 7/2007, de 5 de setembro) que cria o Ministrio de
Defesa e Segurana. Revogado parece estar, por isso, pelo menos tacitamente,
nos termos do art. 67. da LSN, o disposto relativamente ao Estado de crise
nos arts. 18., 19., 20., 21., 22. e 24. do DL n. 7/2004, de 5 de maio (Org-
nica das Falintil-Foras de Defesa de Timor-Leste), no mais, j revogado pelo
DL n. 15/2006, de 8 de novembro.
460
461
Artigo 147.
(Polcia e foras de segurana)
1. A polcia defende a legalidade democrtica e garante a segurana interna
dos cidados, sendo rigorosamente apartidria.
2. A preveno criminal deve fazer-se com respeito pelos direitos humanos.
3. A lei fixa o regime da polcia e demais foras de segurana.
Artigu 147.
(Polsia no forsa ba seguransa)
1. Polsia defende legalidade demokrtika no garante sidadaun sira-nia
seguransa interna, no labele iha partidu poltiku.
2. Prevensaun ba krime tenke halo ho respeitu ba direitus umanus.
3. Lei fiksa polsia no forsa sira seluk nia rejime.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 210.); Constitui-
o da Repblica Federativa do Brasil (art. 144.); Constituio da Repblica de Cabo
Verde (art. 244.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 254.); Constitui-
o da Repblica Portuguesa (art. 272.).
2 Direito timorense: Cdigo de Processo Penal, aprovado pelo DL n. 13/2005, de 1
de dezembro (arts. 52. e ss.); Lei n. 4/2010, de 21 de abril (Lei de Segurana Interna);
DL n. 9/2009, de 18 de fevereiro (Lei Orgnica da Polcia Nacional de Timor-Leste);
DL n. 16/2009, de 18 de maro (Regime de Promoo da Polcia Nacional de Timor-
-Leste); DL n. 10/2009, de 18 de fevereiro (Regime Salarial da Polcia Nacional de Ti-
mor-Leste), alterado pelo DL n. 28/2009, de 9 de setembro (Altera o Regime Salarial
da Polcia Nacional de Timor-Leste).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 16. e ss.; 95., n. 2, alnea o).
II Anotao
1 Este artigo atribui polcia a defesa da legalidade democrtica e da
segurana interna dos cidados. A polcia prossegue as suas atividades, na
prossecuo do interesse pblico e observando garantias de apartidarismo,
de forma a evitar a sua instrumentalizao a interesses particulares de um
determinado partido ou fao.
462
463
determinados, sujeitos, nos termos do art. 20., a controlo judicial, que carece
de comunicao ao Ministrio Pblico, atravs do Procurador distrital com
competncia territorial na rea geogrfica visada, para a devida promoo
judicial, podendo ambos ser chamados a acompanhar as operaes.
464
Artigo 148.
(Conselho Superior de Defesa e Segurana)
1. O Conselho Superior de Defesa e Segurana o rgo consultivo do Presi-
dente da Repblica para assuntos relativos defesa e soberania.
2. O Conselho Superior de Defesa e Segurana presidido pelo Presidente da
Repblica e deve incluir entidades civis e militares, sendo as civis represen-
tadas em maior nmero.
3. A composio, a organizao e o funcionamento do Conselho Superior de
Defesa e Segurana so definidos por lei.
Artigu 148.
(Konsellu Superir ba Defeza no Seguransa)
1. Konsellu Superir ba Defeza no Seguransa Prezidente da-Repblika
nia rgaun konsultivu iha asuntu kona-ba defeza no soberania.
2. Prezidente da-Repblika maka prezide Konsellu Superir ba Defeza
no Seguransa, neeb tenke inklui entidade sivl no militr, no entidade
sivl sira tenke barak liu.
3. Lei maka define Konsellu Superir ba Defeza no Seguransa nia
kompozisaun, organizasaun no funsionamentu.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 136.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 252.); Constituio da Repblica de Moambi-
que (arts. 268. a 270.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 274.).
2 Direito timorense: Lei n. 2/2005, de 2 de maro (Conselho Superior de Defesa
e Segurana).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 85., alneas g) e h); 86., alneas
a) e i); 87., alnea a).
II Anotao
1 Trata-se de um rgo consultivo do Presidente da Repblica para as ma-
trias de Defesa e de Segurana. Neste ponto, distingue-se de rgos equi-
valentes de outros Estados porque inclui nas suas competncias no apenas
as matrias referentes Defesa nacional militar, mas tambm aquelas que se
referem defesa da soberania nacional por questes de segurana interna.
Assim se compreende e justifica a insero sistemtica do artigo referente ao
CSDS na Parte V da Constituio, intitulada precisamente Defesa e Seguran-
a Nacionais (arts. 146., 147. e 148.).
465
466
PARTE VI
GARANTIA E REVISO DA CONSTITUIO
TTULO I
GARANTIA DA CONSTITUIO
Artigo 149.
(Fiscalizao preventiva da constitucionalidade)
1. O Presidente da Repblica pode requerer ao Supremo Tribunal de Justia
a apreciao preventiva da constitucionalidade de qualquer diploma que lhe
tenha sido enviado para promulgao.
2. A apreciao preventiva da constitucionalidade pode ser requerida no pra-
zo de vinte dias a contar da data de receo do diploma, devendo o Supremo
Tribunal de Justia pronunciar-se no prazo de vinte e cinco dias, o qual pode
ser reduzido pelo Presidente da Repblica por motivo de urgncia.
3. Em caso de pronncia pela inconstitucionalidade, o Presidente da Repbli-
ca remete cpia do acrdo ao Governo ou ao Parlamento Nacional, solicitan-
do a reformulao do diploma em conformidade com a deciso do Supremo
Tribunal de Justia.
4. O veto por inconstitucionalidade do diploma do Parlamento Nacional en-
viado para promulgao pode ser ultrapassado nos termos do artigo 88., com
as devidas adaptaes.
Artigu 149.
(Fiskalizasaun preventiva ba konstitusionalidade)
1. Prezidente da-Repblika bele rekere ba Supremu Tribunl ba Justisa
atu halo apresiasaun preventiva ba diploma neeb haruka ba nia atu
promulga nia konstitusionalidade.
2. Rekerimentu ba apresiasaun preventiva ba konstitusionalidade bele
tama iha loron ruanulu nia laran hah iha loron neeb simu diploma
nee, no Supremu Tribunl ba Justisa tenke f desizaun iha loron rua-
nulu resin-lima nia laran, prazu neeb Prezidente da-Repblika bele
habadak kuandu iha urjnsia.
3. Kuandu Supremu Tribunl ba Justisa deside katak iha inkonstitu-
sionalidade, Prezidente da-Repblika haruka akrdaun nia kpia ba
Governu ka Parlamentu Nasionl no husu atu hadia diploma nee tuir
desizaun nee.
467
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 228. e 229.);
Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 278. e 279.); Constituio da Rep-
blica de Moambique (art. 246.); Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 278.
e 279.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (arts. 145.
e 146.).
2 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2003, de 30 de junho
(Fiscalizao Preventiva de Constitucionalidade); Acrdo do Tribunal de Recurso
n. 03/2003, de 30 de abril de 2007 (Fiscalizao Abstrata Sucessiva de Constitucio-
nalidade), publicado no Jornal da Repblica, Srie I, n. 11, de 18 de maio de 2007;
Acrdo do Tribunal de Recurso n. 01/2005, de 9 de maio (Fiscalizao Preventiva
de Constitucionalidade); Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2009, de 7 de julho,
publicado no Jornal da Repblica, Srie I, n. 28, de 5 de agosto de 2009.
3 Doutrina: Carlos Bastide HORBACH, O controle de constitucionalidade na
Constituio de Timor-Leste, in Revista da Faculdade de Direito da Universidade
de Lisboa, vol. XLVI, n. 2, 2005; Florbela PIRES, Fontes do direito e procedimento
legislativo na Repblica Democrtica de Timor-Leste, in AA.VV., Estudos em Me-
mria do Professor Doutor Antnio Marques dos Santos, II, Coimbra, 2005.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2., n. 3; 85., alnea e); 88.; 124.,
n. 2; 126., n. 1, alnea b); 153.; 164., n. 2.
II Anotao
1 Este artigo, em consonncia com o art. 2., n. 3, da Constituio, prev a
fiscalizao preventiva dos diplomas enviados para promulgao, de modo a
evitar que entrem em vigor na ordem jurdica timorense normas dissonantes
com o disposto na Constituio e, por isso, invlidas. A fiscalizao preven-
tiva no incide, porm, sobre todos os atos normativos suscetveis de controlo
sucessivo, mas apenas sobre aqueles que necessitam da promulgao do Pre-
sidente da Repblica, ou seja, os diplomas a valer como lei ou decreto-lei.
468
para exercer o veto poltico ao abrigo do art. 88. promulgar o diploma sem
mais delongas.
469
470
Artigo 150.
(Fiscalizao abstrata da constitucionalidade)
Podem requerer a declarao de inconstitucionalidade:
a) O Presidente da Repblica;
b) O Presidente do Parlamento Nacional;
c) O Procurador-Geral da Repblica, com base na desaplicao pelos tri-
bunais em trs casos concretos de norma julgada inconstitucional;
d) O Primeiro-Ministro;
e) Um quinto dos Deputados;
f) O Provedor de Direitos Humanos e Justia.
Artigu 150.
(Fiskalizasaun abstrata ba konstitusionalidade)
Bele rekere deklarasaun kona-ba inkonstitusionalidade:
a) Prezidente da-Repblika;
b) Parlamentu Nasionl nia Prezidente;
c) Prokuradr-Jerl da-Repblika, ho baze iha dezaplikasaun
neeb tribunl halo iha kazu konkretu tolu ba norma julgada inkons-
titusionl;
d) Primeiru-Ministru;
e) Deputadu sira-nia dalimak ida;
f) Provedr ba Direitus Umanus no Justisa.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 230. e 231.);
Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 280.); Constituio da Repblica de
Moambique (art. 245.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 281.); Constitui-
o da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 147.).
2 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso n. 03/2003, de 30 de abril de
2007 (Fiscalizao Abstrata Sucessiva de Constitucionalidade), publicado no Jornal
da Repblica, Srie I, n. 11, de 18 de maio de 2007; Acrdo do Tribunal de Recurso
no Processo n. 02-CO-05 (Fiscalizao Abstrata da Constitucionalidade); Acrdo
do Tribunal de Recurso n. 03/2008, de 14 de agosto de 2008; Acrdo do Tribunal
de Recurso n. 04/2008 (Fiscalizao Abstrata da Constitucionalidade), publicado no
Jornal da Repblica, Srie I, n. 44, de 26 de novembro de 2008; Acrdo do Tribunal
de Recurso no Processo n. 01-CONST-09 (Fiscalizao Abstrata da Constitucionali-
dade), publicado no Jornal da Repblica, Srie I, n. 28, de 5 de agosto de 2009.
3 Doutrina: Carlos Bastide HORBACH, O controle de constitucionalidade na
Constituio de Timor-Leste, in Revista da Faculdade de Direito da Universidade
de Lisboa, vol. XLVI, n. 2, 2005; Florbela PIRES, Fontes do direito e procedimento
legislativo na Repblica Democrtica de Timor-Leste, in AA.VV., Estudos em Me-
mria do Professor Doutor Antnio Marques dos Santos, II, Coimbra, 2005.
471
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2., n. 3; 27.; 85., alnea e); 124.,
n. 2; 126., n. 1, alnea a); 133., n. 5; 153.; 164., n. 2.
II Anotao
1 Este preceito afigura-se algo inslito, na medida em que identifica quem
pode requerer a declarao de inconstitucionalidade, mas nada diz a respeito
do objeto de tal declarao (ou seja, o tipo de atos sobre os quais haver de
incidir o juzo de inconstitucionalidade), nem a respeito do rgo competente
para a proferir, contrariamente ao que se verifica para os demais artigos deste
ttulo. A resposta s questes deixadas em aberto pode encontrar-se no art.
126., n. 1, alnea a), onde se estabelece que compete ao Supremo Tribunal
de Justia, no domnio das questes jurdico-constitucionais, apreciar e de-
clarar a inconstitucionalidade e ilegalidade dos atos legislativos e normativos
dos rgos do Estado. A fiscalizao abstrata da constitucionalidade deve ser
requerida ao Supremo Tribunal de Justia (transitoriamente ao Tribunal de
Recurso, nos termos do art. 164., n. 2) e incide sobre os atos legislativos e
normativos dos rgos do Estado. Atenta a amplitude da frmula constitu-
cional, a fiscalizao incide sobre quaisquer atos de valor legislativo (leis ou
decretos-lei) e tambm atos regulamentares.
472
rgo defensor dos cidados em geral contra a atuao dos poderes pblicos,
incluindo a produo de atos normativos (art. 27.).
473
474
Artigo 151.
(Inconstitucionalidade por omisso)
O Presidente da Repblica, o Procurador-Geral da Repblica e o Provedor de
Direitos Humanos e Justia podem requerer junto do Supremo Tribunal de
Justia a verificao de inconstitucionalidade por omisso de medidas legis-
lativas necessrias para concretizar as normas constitucionais.
Artigu 151.
(Inkonstitusionalidade tanba omisaun)
Prezidente da-Repblika, Prokuradr-Jerl da-Repblika, no Provedr
ba Direitus Umanus no Justisa bele rekere ba Supremu Tribunl ba
Justisa atu verifika inkonstitusionalidade tanba omisaun ba medida
lejizlativa nesesriu atu konkretiza norma konstitusionl.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 232.); Constitui-
o da Repblica Portuguesa (art. 283.); Constituio da Repblica Democrtica de
So Tom e Prncipe (art. 148.).
2 Doutrina: Carlos Bastide HORBACH, O controle de constitucionalidade na
Constituio de Timor-Leste, in Revista da Faculdade de Direito da Universidade
de Lisboa, vol. XLVI, n. 2, 2005; Florbela PIRES, Fontes do direito e procedimento
legislativo na Repblica Democrtica de Timor-Leste, in AA.VV., Estudos em Me-
mria do Professor Doutor Antnio Marques dos Santos, II, Coimbra, 2005.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2., n. 2; 27.; 85., alnea e); 124.,
n. 2; 126., n. 1, alnea c); 152.; 164., n. 2.
II Anotao
1 O Estado encontra-se constitucionalmente obrigado ao cumprimento de
um conjunto bastante vasto de objetivos considere-se, por exemplo, o dis-
posto nos arts. 6.; 12., n. 2; 19., n. 2; 21., n. 2; 41., n. 5; 50., n. 5; e
57., n. 2, o que exige dos poderes pblicos a adoo de medidas legislativas
e administrativas adequadas sua prossecuo. Se os poderes pblicos nada
fizerem nesse sentido, estaremos, em princpio, perante omisses inconstitu-
cionais.
475
tivos fundamentais do Estado (art. 6.). Alm disso, indispensvel que a falta
de medidas legislativas contrarie uma incumbncia constitucional especfica,
como, por exemplo, a de produzir legislao que trate especialmente do di-
reito costumeiro (art. 2., n. 4), que defina os mecanismos para homenagear
os heris nacionais (art. 11., n. 4), ou que regule a organizao judiciria e o
estatuto dos magistrados judiciais (art. 121., n. 5).
476
Artigo 152.
(Fiscalizao concreta da constitucionalidade)
1. Cabe recurso para o Supremo Tribunal de Justia das decises dos tribu-
nais:
a) Que recusem a aplicao de qualquer norma com fundamento na sua
inconstitucionalidade;
b) Que apliquem normas cuja inconstitucionalidade tenha sido suscitada
durante o processo.
2. O recurso previsto na alnea b) do nmero anterior s pode ser interposto
pela parte que tenha suscitado a questo da inconstitucionalidade.
3. A lei regula o regime de admisso dos recursos.
Artigu 152.
(Fiskalizasaun konkreta ba konstitusionalidade)
1. Iha rekursu ba Supremu Tribunl ba Justisa hasoru tribunl sira-nia
desizaun neeb:
a) La aplika norma ruma ho baze iha nia inkonstitusionalidade;
b) Aplika norma neeb nia inkonstitusionalidade parte ruma suxi-
ta (53) iha prosesu laran.
2. Parte neeb suxita kestaun kona-ba inkonstitusionalidade nee maka
bele hatoo rekursu previstu iha nmeru anterir, alnea b).
3. Lei regula rejime kona-ba rekursu sira-nee nia admisaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 281.); Cons-
tituio da Repblica Portuguesa (art. 280.).
2 Doutrina: Carlos Bastide HORBACH, O controle de constitucionalidade na
Constituio de Timor-Leste, in Revista da Faculdade de Direito da Universidade
de Lisboa, vol. XLVI, n. 2, 2005; Florbela PIRES, Fontes do direito e procedimento
legislativo na Repblica Democrtica de Timor-Leste, in AA.VV., Estudos em Me-
mria do Professor Doutor Antnio Marques dos Santos, II, Coimbra, 2005.
3 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 2., n. 3; 120.; 124., n. 2; 126.,
n. 1, alnea d); 133., n. 5; 153.; 164., n. 2.
(53) Suxita (v) Alega; foti; argui. Suxita norma ruma nia inskonstitusionalidade = Dehan katak
norma nee la tuir konstituisaun.
477
II Anotao
1 Este preceito conjuga dois nveis de controlo da constitucionalidade dis-
tintos o controlo exercido pelos tribunais de instncia, no quadro do julga-
mento de questes de natureza penal, civil, administrativa e fiscal, por um
lado, e o controlo exercido pelo Supremo Tribunal de Justia, no quadro da
sua competncia constitucional (art. 126., n. 1, alnea d)), por outro lado.
Contrariamente ao que se verifica em sede de fiscalizao abstrata (preventi-
va, sucessiva e por omisso), o controlo concreto da constitucionalidade no
compete exclusivamente ao Supremo Tribunal de Justia. Todos os tribunais
esto, por fora do art. 120., proibidos de aplicar normas contrrias Cons-
tituio ou aos princpios nela consagrados, razo pela qual, face s normas
aplicveis ao caso concreto que tenham para resolver, os juzes devem sem-
pre apreciar a conformidade dessas normas com o padro constitucional. A
dvida sobre a inconstitucionalidade de norma ou normas aplicveis ao caso
concreto pode ser suscitada por qualquer das partes no processo ou conhecida
ex officio pelo tribunal. Se o tribunal concluir que a norma posta em causa
conforme Constituio, aplic-la- resoluo do caso concreto (n. 1,
alnea b)). Se concluir que a norma viola a Constituio, o tribunal dever
recusar a aplicao da norma ao caso concreto com fundamento na sua in-
constitucionalidade (n. 1, alnea a)).
478
das decises dos tribunais que recusem a aplicao de norma com fundamen-
to na sua inconstitucionalidade. Nos termos do art. 133., n. 5, o recurso tem,
alis, carter obrigatrio caso existam trs decises de tribunais que recusem
a aplicao de norma com fundamento na sua inconstitucionalidade.
479
Artigo 153.
(Acrdos do Supremo Tribunal de Justia)
Os acrdos do Supremo Tribunal de Justia no so passveis de recurso e
so publicados no jornal oficial, detendo fora obrigatria geral, nos proces-
sos de fiscalizao abstrata e concreta, quando se pronunciem no sentido da
inconstitucionalidade.
Artigu 153.
(Supremu Tribunl ba Justisa nia akrdaun)
Supremu Tribunl ba Justisa nia akrdaun labele hasoru rekursu no
sei publika iha jornl ofisil, no iha forsa obrigatria jerl, iha prosesu
ba fiskalizasaun abstrata no konkreta, kuandu deklara inkonstitusio-
nalidade.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (arts. 283. e
284.); Constituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 126., n. 4); Constituio da
Repblica de Moambique (art. 248.); Constituio da Repblica Portuguesa (art.
282.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 150.).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2002, de 7 de agosto (Publicao dos Atos).
3 Doutrina: Carlos Bastide HORBACH, O controle de constitucionalidade na
Constituio de Timor-Leste, in Revista da Faculdade de Direito da Universidade
de Lisboa, vol. XLVI, n. 2, 2005; Florbela PIRES, Fontes do direito e procedimento
legislativo na Repblica Democrtica de Timor-Leste, in AA.VV., Estudos em Me-
mria do Professor Doutor Antnio Marques dos Santos, II, Coimbra, 2005.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 73.; 124.; 149. a 152..
II Anotao
1 Este preceito dispe sobre os efeitos dos acrdos proferidos pelo Supre-
mo Tribunal de Justia apenas nos processos de fiscalizao da constituciona-
lidade, indicando efeitos que so comuns a todos os processos de fiscalizao
e alguns efeitos privativos dos processos de fiscalizao abstrata e concreta.
o que decorre da insero sistemtica da norma (Garantia Constitucional) e
tambm da sua leitura luz do previsto nos arts. 73. e 125..
480
481
TTULO II
REVISO DA CONSTITUIO
Artigo 154.
(Iniciativa e tempo de reviso)
1. A iniciativa da reviso constitucional cabe aos Deputados e s Bancadas
Parlamentares.
2. O Parlamento Nacional pode rever a Constituio decorridos seis anos so-
bre a data da publicao da ltima lei de reviso.
3. O prazo de seis anos para a primeira reviso constitucional conta-se a partir
da data da entrada em vigor da presente Constituio.
4. O Parlamento Nacional, independentemente de qualquer prazo temporal,
pode assumir poderes de reviso constitucional por maioria de quatro quintos
dos Deputados em efetividade de funes.
5. As propostas de reviso devem ser depositadas no Parlamento Nacional
cento e vinte dias antes do inicio do debate.
6. Apresentado um projeto de reviso constitucional, nos termos do nmero
anterior, quaisquer outros tero de ser apresentados no prazo de trinta dias.
Artigu 154.
(Inisiativa no tempu ba revizaun)
1. Deputadu no Bankada Parlamentr sira maka iha inisiativa ba revi-
zaun konstitusionl.
2. Parlamentu Nasionl bele revee konstituisaun liutiha tinan neen hosi
data neeb publika revizaun ida ikus.
3. Prazu tinan neen ba revizaun dahuluk hah iha data neeb Konsti-
tuisaun ida-nee moris.
4. Parlamentu Nasionl bele asume podr atu revee Konstituisaun ho
aprovasaun hosi Deputadu sira-neeb kaer daudaun funsaun nia dali-
mak haat.
5. Proposta ba revizaun tenke tama iha Parlamentu Nasionl loron
atus-ida ruanulu molok debate hah.
6. Aprezenta tiha projetu ba revizaun konstitusionl tuir nmeru ante-
rir, projetu seluk tan tenke tama iha loron tolunulu nia laran.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (arts. 233. e 235.);
Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 286.); Constituio da Repblica da
Guin-Bissau (art. 127.); Constituio da Repblica de Moambique (arts. 291. e
482
II Anotao
1 Este artigo trata, fundamentalmente, dos limites temporais e procedimen-
tais para o exerccio do poder de reviso constitucional.
483
484
Artigo 155.
(Aprovao e promulgao)
1. As alteraes da Constituio so aprovadas por maioria de dois teros dos
Deputados em efetividade de funes.
2. A Constituio, no seu novo texto, publicada conjuntamente com a lei de
reviso.
3. O Presidente da Repblica no pode recusar a promulgao da lei de revi-
so.
Artigu 155.
(Aprovasaun no promulgasaun)
1. Deputadu sira-neeb kaer daudaun funsaun nia datoluk rua maka
bele aprova alterasaun ba Konstituisaun.
2. Konstituisaun, ho nia testu foun, tenke publika hamutuk ho lei ba
revizaun.
3. Prezidente da-Repblika labele rekuza lei ba revizaun nia promul-
gasaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 234.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (arts. 288., 289 e 291.); Constituio da Repblica
da Guin-Bissau (art. 129.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 295.);
Constituio da Repblica Portuguesa (arts. 286. e 287.); Constituio da Repblica
Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 152.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 95., n. 3, alnea i); 88.; 149..
II Anotao
1 Neste artigo, a Constituio trata de definir aspetos relacionados com o
procedimento de reviso constitucional, sublinhando a natureza parlamentar
deste processo.
485
486
Artigo 156.
(Limites materiais da reviso)
1. As leis de reviso constitucional tm que respeitar:
a) A independncia nacional e a unidade do Estado;
b) Os direitos, liberdades e garantias dos cidados;
c) A forma republicana de governo;
d) A separao dos poderes;
e) A independncia dos Tribunais;
f) O multipartidarismo e o direito de oposio democrtica;
g) O sufrgio livre, universal, direto, secreto e peridico dos titulares dos
rgos de soberania, bem como o sistema de representao proporcional;
h) O princpio da desconcentrao e da descentralizao administrativa;
i) A Bandeira Nacional;
j) A data da proclamao da independncia nacional.
2. As matrias constantes das alneas c) e i) podem ser revistas atravs de
referendo nacional, nos termos da lei.
Artigu 156.
(Limite materil ba revizaun)
1. Lei ba revizaun tenke respeita:
a) Independnsia nasionl no Estadu nia unidade;
b) Sidadaun sira-nia direitu, liberdade no garantia;
c) Forma atu ukun republikana:
d) Separasaun iha podr;
e) Tribunl sira-nia independnsia;
f) Multipartidarizmu no direitu ba opozisaun demokrtika;
g) Sufrjiu livre, universl, diretu, sekretu no peridiku ba rgaun
soberanu sira-nia titulr, no ms sistema reprezentasaun proporsio-
nl;
h) Prinspiu dezkonsentrasaun no prinspiu dexentralizasaun ad-
ministrativa;
i) Bandeira nasionl;
j) Proklamasaun ba independnsia nasionl nia data.
2. Matria sira prevista iha alnea c) no i bele hetan revizaun ho refe-
rendu nasionl, tuir lei.
487
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 236.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 290.); Constituio da Repblica da Guin-Bis-
sau (art. 130.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 292.); Constituio
da Repblica Portuguesa (art. 288.); Constituio da Repblica Democrtica de So
Tom e Prncipe (art. 154.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 1.; 14.; 15.; 16. a 61.; 65., n.os 1
e 4; 69.; 70.; 74., n. 1; 77.; 119.; 166..
II Anotao
1 Neste artigo, definem-se limites materiais de reviso. Ou seja, restrin-
ge-se a possibilidade de as leis de reviso constitucional alterarem o texto
originrio da Constituio.
4 Uma das questes que a definio destes limites coloca, sobretudo daque-
les que se reconduzem a princpios normativos fundamentais da Constituio,
tem a ver com o respetivo alcance: significam estes limites que as normas
488
489
490
491
Artigo 157.
(Limites circunstanciais da reviso)
Durante o estado de stio ou de emergncia no pode ser praticado nenhum
ato de reviso constitucional.
Artigu 157.
(Limite sirkunstansil ba revizaun)
Iha estadu de-stiu ka de-emerjnsia labele pratika atu ida kona-ba re-
vizaun konstitusionl.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 237.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 292.); Constituio da Repblica da Guin-Bis-
sau (art. 131.); Constituio da Repblica de Moambique (art. 294.); Constituio
da Repblica Portuguesa (art. 289.); Constituio da Repblica Democrtica de So
Tom e Prncipe (art. 155.).
2 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 25..
II Anotao
1 No art. 157., estabelecem-se limites circunstanciais de reviso, proibindo-
-se a reviso constitucional em perodos de exceo constitucional, decreta-
dos nos estritos limites do art. 25. da Constituio.
492
PARTE VII
DISPOSIES FINAIS E TRANSITRIAS
Artigo 158.
(Tratados, acordos e alianas)
1. A confirmao, adeso e ratificao das convenes, tratados, acordos ou
alianas bilaterais ou multilaterais, anteriores entrada em vigor da Consti-
tuio, so decididas, caso a caso, pelos rgos competentes respetivos.
2. A Repblica Democrtica de Timor-Leste no fica vinculada por nenhum
tratado, acordo ou aliana, celebrado anteriormente entrada em vigor da
Constituio, que no seja confirmado ou ratificado ou a que no haja adeso,
nos termos do n. 1.
3. A Repblica Democrtica de Timor-Leste no reconhece quaisquer atos
ou contratos relativos aos recursos naturais referidos no n. 1 do artigo 139.
celebrados ou praticados antes da entrada em vigor da Constituio que no
sejam confirmados, subsequentemente a esta, pelos rgos competentes.
Artigu 158.
(Tratadu, akordu no aliansa)
1. rgaun kompetente ba matria ida-idak sei deside, kazu a kazu (54),
kona-ba konfirmasaun, adezaun no ratifikasaun ba konvensaun, tra-
tadu, akordu ka aliansa bilaterl ka multilaterl neeb iha tiha ona
molok Konstituisaun moris.
2. Repblika Demokrtika Timr-Leste la simu vnkulu hosi tratadu,
akordu ka aliansa neeb halo tiha ona molok Konstituisaun moris
kuandu la hetan konfirmasaun, ratifikasaun ka adezaun tuir n. 1 nia
dispozisaun.
3. Repblika Demokrtika Timr-Leste la rekoese atu ka kontratu na-
ran ida kona-ba rekursu naturl referidu iha artigu 139, n. 1, selebradu
ka pratikadu molok Konstituisaun moris kuandu, Konstituisaun moris
tiha, la hetan konfirmasaun hosi rgaun kompetente.
I Referncias
1 Direito internacional: CVDT, de 23 de maio de 1969, ratificada pela Resoluo do
Parlamento Nacional n. 5/2004, de 28 de julho; Conveno de Viena sobre Sucesso
de Estados em matria de Tratados, de 23 de agosto de 1978 (ainda no vigente na
ordem jurdica internacional).
493
II Anotao
1 A sucesso de Estados, entendida como a substituio de um Estado por
outro na responsabilidade das relaes internacionais de um territrio, um
processo extremamente delicado e que suscita questes complexas como a
dos efeitos da sucesso sobre a nacionalidade das pessoas privadas, sobre
o destino dos bens pblicos, sobre a substituio do sistema jurdico, etc. A
vigncia dos tratados ou acordos de direito internacional no caso de sucesso
de Estados encontra-se na Conveno de Viena sobre Sucesso de Estados em
matria de Tratados, de 1978, ainda no ratificada por Timor-Leste, nem vi-
gente no ordenamento jurdico internacional. Este artigo aponta para solues
congruentes com o sentido desta Conveno que so, em parte, expresso do
direito internacional costumeiro vigente.
494
495
Artigo 159.
(Lnguas de trabalho)
A lngua indonsia e a inglesa so lnguas de trabalho em uso na administra-
o pblica a par das lnguas oficiais, enquanto tal se mostrar necessrio.
Artigu 159.
(Lian ba servisu)
Lian indonziu ho ingls sei uza hamutuk ho lian ofisil sira iha admi-
nistrasaun pblika kuandu haree katak sei presiza.
I Referncias
1 Doutrina: Florbela PIRES, Fontes do direito e procedimento legislativo na Re-
pblica Democrtica de Timor-Leste, in AA.VV., Estudos em Memria do Professor
Doutor Antnio Marques dos Santos, II, Coimbra, 2005.
2 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 13.; 137.
II Anotao
1 Este preceito tem em conta duas circunstncias: a predominncia do bahasa
indonsio, como lngua falada pelas populaes, e o uso generalizado do in-
gls, como lngua de trabalho das organizaes internacionais presentes em
Timor-Leste. A Constituio reconhece a importncia destas duas lnguas,
atribuindo-lhes, ainda que a ttulo provisrio, o estatuto de lnguas de traba-
lho.
496
Artigo 160.
(Crimes graves)
Os atos cometidos entre 25 de abril de 1974 e 31 de dezembro de 1999 que
possam ser considerados crimes contra a humanidade, de genocdio ou de
guerra so passveis de procedimento criminal junto dos tribunais nacionais
ou internacionais.
Artigu 160.
(Krime grave)
Atu sira kometidu iha 25 Abrl 1974 too 31 Dezembru 1999 neeb bele
konsidera krime hasoru umanidade, krime jenosdiu ka krime funu f-
fatin ba prosedimentu kriminl iha tribunl nasionl no internasionl.
I Referncias
1 Direito internacional: Conveno sobre a Preveno e Punio do Crime de Ge-
nocdio, de 9 de dezembro de 1948; Conveno relativa Proibio da Escravatura,
de 25 de setembro de 1926; Conveno sobre a Imprescritibilidade dos Crimes de
Guerra e dos Crimes contra a Humanidade, de 26 de novembro de 1968; CCT, de 10
de dezembro de 1984, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 9/2003,
de 17 de setembro; CIEDR, de 21 de dezembro de 1965, ratificada pela Resoluo
do Parlamento Nacional n. 10/2003, de 17 de setembro; CEDM, de 18 de dezembro
de 1979, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 11/2003, de 17 de se-
tembro; Estatuto do Tribunal TPI, de 17 de julho de 1998, ratificado pela Resoluo
do Parlamento Nacional n. 13/2002, aprovada a 13 de agosto; Conveno Sobre a
Proibio da Utilizao de Minas Antipessoais e Sobre a sua Destruio, de 18 de
setembro de 1997, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 15/2002, de
14 de novembro; Conveno sobre a Proibio de Armas Bacteriolgicas ou Txicas,
de 10 de abril de 1972, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 16/2002,
de 14 de novembro; Conveno sobre a No Proliferao de Armas Nucleares, de 1
de julho de 1968, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacional n. 17/2002, de
14 de novembro; Convenes de Genebra relativas Proteo de Vtimas de Con-
flitos Armados e Respetivos Protocolos, ratificados pela Resoluo do Parlamento
Nacional n. 18/2002, de 13 de dezembro; Conveno sobre a Proibio de Armas
Qumicas, de 13 de janeiro de 1993, ratificada pela Resoluo do Parlamento Nacio-
nal n. 19/2002, de 13 de dezembro; Resoluo
do Conselho de Segurana da Naes
Unidas S/RES/827 de 1993 que cria o Tribunal Penal Internacional Especial para a
Ex-Jugoslvia; Resoluo
do Conselho de Segurana das Naes Unidas S/RES/955,
de 1994, que cria o Tribunal Penal Internacional Especial para o Ruanda; Resoluo
do Conselho de Segurana das Naes Unidas S/RES/1272 (1999), de 25 outubro 1999
(Autoriza a Criao da Administrao Interina para Timor-Leste).
2 Direito comparado: Constituio da Repblica do Kosovo (art. 33.); Constitui-
o da Repblica do Ruanda (art. 152.).
3 Direito timorense: Cdigo Penal, aprovado pelo DL n. 19/2009, de 8 de abril,
e alterado pela Lei n. 6/2009, de 15 de julho (arts. 8., alnea b), 117., 123. e ss. e
497
498
II Anotao
1 O sentido e teleologia do preceito s se compreendem luz das circuns-
tncias histricas, polticas e sociais das ltimas dcadas do sculo XX, mar-
cadas pela ocupao da Indonsia, incluindo a preparao, realizao e resul-
tado do referendo que determinou a independncia de Timor-Leste. Ao longo
deste perodo, foram perpetradas graves violaes de valores considerados
patrimnio da humanidade, por isso consideradas intolerveis, tanto para as
comunidades nacionais como para a comunidade internacional e que justifi-
cam e legitimam a responsabilizao criminal dos seus autores.
499
500
(arts. 1., 2., 4. a 6.). Estes tribunais que, de acordo com alguma doutrina
possuem uma natureza hbrida, representam a soluo jurisdicional inter-
mdia encontrada pelas Naes Unidas numa situao de ps-conflito, a meio
caminho entre uma jurisdio internacional especial, como os Tribunais In-
ternacionais Especiais para a Ex-Jugoslvia e o Ruanda, e a clssica jurisdio
nacional. Os Coletivos timorenses so constitudos por juzes internacionais
e juzes nacionais. Um paradigma jurisdicional penal semelhante foi adotado
na definio do Tribunal para Crimes Militares e tnicos do Kosovo e do
Tribunal Especial da Serra Leoa.
501
Artigo 161.
(Apropriao ilegal de bens)
A apropriao ilegal de bens mveis e imveis, anterior entrada em vigor da
Constituio, considerada crime e deve ser resolvida nos termos da Cons-
tituio e da lei.
Artigu 161.
(Apropriasaun ilegl ba ben)
Apropriasaun ilegl ba ben movel ka imovel molok Konstituisaun mo-
ris konstitui krime no tenke rezolve tuir Konstituisaun no lei.
I Referncias
1 Direito internacional: Conveno de Viena sobre Sucesso de Estados em ma-
tria de Propriedade do Estado, Arquivos e Dvidas, de 8 de abril de 1983 (ainda no
ratificado por Timor-Leste).
2 Direito timorense: Lei n. 1/2003, de 10 de maro (Regime Jurdico dos Bens
Imveis).
3 Jurisprudncia: Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 34-CO-11, de
28 de junho de 2011.
4 Doutrina: Nguyen Quoc DINH, Allain PELLET, Patrick DAILLEUR, Droit In-
ternational Public, 7.a ed., L.G.D.J., Paris, 2002.
5 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 165..
II Anotao
1 Este artigo procura disciplinar, entre as disposies transitrias, a apro-
priao ilegal de bens anterior entrada em vigor da Constituio, que con-
sidera crime, determinando que o litgio emergente dessa ilegalidade seja re-
solvido nos termos da Constituio. No entanto, este artigo no define o que
seja a apropriao ilegal de bens, no tipifica como crime qualquer conduta
(no seria, alis, o local adequado para o fazer), nem define os termos da
Constituio e da lei em que se deva resolver qualquer litgio.
502
termos do art. 165.. Antes desse perodo seria essa a legislao em vigor, pelo
menos desde a anexao indonsia. Nos termos desta legislao, a apropria-
o ilegal de bens ser um tipo de crime previsto na legislao penal e como
deveria ser tratado.
503
504
Artigo 162.
(Reconciliao)
1. Compete Comisso de Acolhimento, Verdade e Reconciliao o desem-
penho das funes a ela conferidas pelo Regulamento da UNTAET n.
2001/10.
2. As competncias, o mandato e os objetivos da Comisso podem, sempre
que necessrio, ser redefinidos pelo Parlamento Nacional.
Artigu 162.
(Rekonsiliasaun)
1. Komisaun ba Akollimentu, Verdade no Rekonsiliasaun maka iha
kompetnsia atu kaer funsaun neeb UNTAET nia Regulamentu
10/2001 f ba nia.
2. Parlamentu Nasionl bele define fila-fali Komisaun nee nia kompe-
tnsia, mandatu no objetivu, kuandu presiza.
I Referncias
1 Direito Comparado: Constituio da Repblica do Burundi (art. 269.); Consti-
tuio da Repblica da frica do Sul (Anexo 6: Disposies Transitrias); Constitui-
o Interina da Repblica da frica do Sul de 1993 (Captulo 15).
2 Direito timorense: Lei n. 7/2003, de 24 de setembro (Altera o Regulamento da
UNTAET n. 2001/10, sobre a Criao de uma Comisso de Acolhimento, Verdade e
Reconciliao em Timor-Leste); Lei n. 13/2004, de 29 de dezembro (Prorrogao do
Perodo de Funcionamento da Comisso de Acolhimento, Verdade e Reconciliao
em Timor-Leste); Lei n. 11/2005, de 10 de agosto (Terceira Prorrogao do perodo
de funcionamento da Comisso de Acolhimento, Verdade e Reconciliao em Timor-
-Leste); Resoluo do Parlamento Nacional n. 35/2009, de 16 de dezembro (Imple-
mentao das Recomendaes da Comisso de Acolhimento, Verdade e Reconcilia-
o e da Comisso de Verdade e Amizade).
3 Doutrina: Katherine M. FRANKE, Gendered Subjects of Transitional Justi-
ce, in Columbia Journal of Gender and Law, vol. 15, n. 3, 2006; Reiko HUANG e
Geoffrey C. GUNN, Reconciliation as State-Building in East Timor, in Lusotopie,
2004; Leigh-Ashley LIPSCOMB, Beyond the Truth: Can Reparations Move Peace
and Justice Forward in Timor-Leste, in Asia Pacific Issues, n. 93, 2010.
II Anotao
1 A Comisso de Acolhimento, Verdade e Reconciliao (cavr) foi criada
pela UNTAET, atravs do Regulamento n. 2001/10, de 13 de julho, e tinha
como principais tarefas conduzir inquritos sobre violaes de direitos huma-
nos que tenham ocorrido no quadro dos conflitos polticos de Timor-Leste,
estabelecer a verdade em relao s violaes de direitos humanos cometi-
505
506
507
Artigo 163.
(Organizao judicial transitria)
1. A instncia judicial coletiva existente em Timor-Leste, integrada por juzes
nacionais e internacionais, com competncia para o julgamento dos crimes
graves cometidos entre 1 de janeiro e 25 de outubro de 1999 mantm-se em
funes pelo tempo estritamente necessrio para que sejam concludos os
processos em investigao.
2. A organizao judiciria existente em Timor-Leste no momento da entrada
em vigor da Constituio mantm-se em funcionamento at instalao e
incio em funes do novo sistema judicirio.
Artigu 163.
(Organizasaun judisiria tranzitria)
1. Instnsia judisil koletiva neeb iha daudaun Timr-Leste, integra-
du ho juz nasionl no internasionl, ho kompetnsia atu julga krime
grave sira kometidu iha 1 Janeiru too 25 Outubru 1999 funsiona na-
fatin durante tempu neeb presiza duni atu halao hotu prosesu sira-
neeb investiga daudaun nee.
2. Organizasaun judisiria neeb moris iha Timr-Leste iha momen-
tu neeb Konstituisaun moris funsiona nafatin too sistema judisiriu
foun instala tiha no hah nia funsaun.
I Referncias
1 Direito internacional: Estatuto do TPI, de 17 de julho de 1998, ratificado pela
Resoluo do Parlamento Nacional n. 13/2002, aprovada a 13 de agosto.
2 Direito comparado: Constituio da Repblica do Kosovo (arts. 150. a 152.);
Regulamento UNMIK n. 1999/01, de 25 de julho (Autoridade de Administrao Inte-
rina no Kosovo); Regulamento UNMIK n. 2000/13, de 31 de maio (nomeao de ju-
zes e procuradores internacionais para o Kosovo); Regulamento UNMIK n. 2008/02,
de 17 de janeiro (Regulamento do Sistema de Justia do Kosovo); Resoluo do Con-
selho de Segurana das Naes Unidas S/RES/814 (1993), de 26 de maro de 1993
(Operaes das Naes Unidas na Somlia); Resoluo do Conselho de Segurana
das Naes Unidas S/RES/1244 (1999), de 10 de Junho de 1999 (Autoriza a Criao
da Administrao Interina para o Kosovo).
3 Direito timorense: Resoluo do Conselho de Segurana das Naes Unidas
S/RES/1272, de 25 outubro 1999 (Autoriza a Criao da Administrao Interina para
Timor-Leste); Resoluo do Conselho de Segurana das Naes Unidas n. 1704, de
25 de agosto de 2006 (The Serious Crimes Investigation Team); Lei n. 9/2011, de 17
de agosto (Cria a Cmara de Contas do Tribunal Administrativo, Fiscal e de Contas);
Decreto Presidencial n. 53/2008, de 19 de maio (Indulto Presidencial).
508
II Anotao
1 O art. 163. da Constituio reflete duas vertentes distintas, embora com-
plementares, da justia transitria em situaes ps-conflito. Por um lado,
no seu n. 1, visa assegurar a justia penal perante as violaes de direitos
humanos e da prtica de crimes contra a humanidade no decurso do conflito.
509
510
8 Por outro lado, a justia transitria tem a virtude de contribuir para a re-
forma e fortalecimento do sistema judicirio e a preparao tcnica dos seus
atores: o nosso principal papel no construir substitutos internacionais para
as estruturas nacionais, mas ajudar a construir capacidades jurdicas domsti-
cas (UN Doc. S/2004/616, 2004).
511
512
513
Artigo 164.
(Competncia transitria do Supremo Tribunal de Justia)
1. Depois da entrada em funes do Supremo Tribunal de Justia e enquanto
no forem criados os tribunais referidos no art. 129., as respetivas compe-
tncias so exercidas pelo Supremo Tribunal de Justia e demais tribunais
judiciais.
2. At instalao e incio de funes do Supremo Tribunal de Justia todos
os poderes atribudos pela Constituio a este tribunal so exercidos pela Ins-
tncia Judicial Mxima da organizao judiciria existente em Timor-Leste.
Artigu 164.
(Supremu Tribunl ba Justisa nia kompetnsia tranzitria)
1. Kuandu Supremu Tribunl ba Justisa kaer tiha funsaun ona no mo-
lok har tribunl sira referidu iha artigu 129, tribunl sira-nee nia kom-
petnsia Supremu Tribunl ba Justisa ho tribunl judisil sira seluk
maka kaer.
2. Too Supremu Tribunl ba Justisa instala tiha no hah kaer funsaun
podr sira-neeb Konstituisaun f ba tribunl nee Instnsia Judisil
msima neeb moris daudaun iha Timr-Leste maka kaer.
I Referncias
1 Direito internacional: Conveno de Haia Relativa ao Processo Civil, de 17 de
julho de 1905.
2 Direito comparado: Supreme Court of Queensland Act 1991 (art. 9.); Cons-
tituio da Repblica da Indonsia (
art.
24.-C); Lei da Repblica da Indonsia n.
14/1985, de 30 de dezembro, com alterao da Lei n. 5/2004, de 15 de janeiro (Su-
premo Tribunal)
art.
2.; Constituio da Repblica Portuguesa (
art.
211., n. 1);
Cdigo de Processo Civil Portugus (
art.
66.); Lei Orgnica dos Tribunais Judiciais
de Portugal Lei n. 3/99, de 13 de janeiro (
arts.
18., n. 1, e 25., n. 1);
Lei n. 10/92,
de 6 de maio (Lei Orgnica dos Tribunais Judiciais de Moambique) art.
24..
3 Direito timorense: Cdigo de Processo Civil, aprovado pelo DL n. 1/2006, de
21 de fevereiro (art. 50.); Lei
n. 8/2002, de 9 de setembro, com a redao da Lei n.
11/2004, de 20 de dezembro (Estatuto dos Magistrados Judiciais)
art.
110.; Lei n.
9/2002, de 20 de outubro (Lei da Nacionalidade)
arts.
17., n. 3, e 28., n. 2;
Lei n.
4/2003, de 6 de junho (Desenvolvimento do Petrleo do Mar de Timor)
art.
1.; Lei
n. 14/2005, de 3 de maro (Estatuto do Ministrio Pblico)
art.
86.;
Lei
n. 6/2008,
de 16 de abril (Regime jurdico do financiamento dos partidos polticos) art.
25.;
Lei n. 9/2011, de 17 de agosto (Cria a Cmara de Contas do Tribunal Administrativo,
Fiscal e de Contas).
4 Legislao UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2000/11, de 6 de maro ( art.
6.), com a redao resultante dos Regulamentos n. 2001/18, de 21 de julho ,
e n.
2001/25, de 14 de setembro.
514
II Anotao
1 O Supremo Tribunal de Justia o mais alto rgo da hierarquia dos
tribunais judiciais (
art.
124., n. 1, da Constituio). Os tribunais judiciais
tm jurisdio comum ou residual (
art.
50., n. 1, do Cdigo de Processo
Civil). Da que enquanto no estiverem instalados os tribunais de ordens
jurisdicionais constitucionalmente previstos para o exerccio de competncia
em matrias especializadas compete aos tribunais judiciais conhecer tambm
dessas causas (n. 2 do art.
50. do CPC), conforme tambm disposto no art.
6. do Regulamento UNTAET n. 2000/11, de 6 de maro, com a redao
resultante dos Regulamentos n. 2001/18, de 21 de julho, e n. 2001/25, de 14
de setembro.
515
grao constitucional (
arts. 123.,
129. e 130.) ser definida por lei e s ser
exercida pelos mesmos Tribunais aps a sua instalao.
A lei, ao criar e organizar os tribunais especiais, deve delimitar cuidadosa-
mente () a sua zona de competncia, isto , deve delimitar as causas para as
quais competente. Todas as causas que por lei no so da competncia de
algum tribunal especial pertencem ao foro comum (Reis, 1982, p. 201).
516
Artigo 165.
(Direito anterior)
So aplicveis, enquanto no forem alterados ou revogados, as leis e os regu-
lamentos vigentes em Timor-Leste em tudo o que no se mostrar contrrio
Constituio e aos princpios nela consignados.
Artigu 165.
(Direitu anterir)
Lei no regulamentu sira-neeb moris daudaun iha Timr-Leste sei
aplika nafatin, iha parte neeb la viola Konstituisaun ka prinspiu sira-
neeb konstituisaun konsagra, too hetan alterasaun ka revogasaun.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 239.); Constitui-
o da Repblica de Cabo Verde (art. 293.); Constituio da Repblica de Moam-
bique (art. 305.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 290.); Constituio da
Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 158.).
2 Direito timorense: Lei n. 2/2002, de 7 de agosto (Interpretao do Direito Vigen-
te); Lei n. 10/2003, de 10 de dezembro (Interpretao do art. 1. da Lei n. 2/2002, de
7 de agosto, e Fontes do Direito).
3 Legislao UNTAET: Regulamento UNTAET n. 1999/01, de 27 de novembro
(Poderes da Administrao Transitria em Timor-Leste).
4 Doutrina: Nguyen Quoc DINH, Allain PELLET, Patrick DAILLEUR, Droit In-
ternational Public, 7.a ed., Paris, L.G.D.J., 2002; Ricardo Sousa da CUNHA, A reali-
dade constitucional Timorense na relao com a alteridade, in Michael LEACH et al.
(eds.), Compreender Timor-Leste, Dli, Timor-Leste Studies Association, 2010.
II Anotao
1 A definio do ordenamento jurdico, transitria e subsidiariamente, vi-
gente na sucesso de Estados em direito internacional, encontra-se, interna-
cionalmente, sujeita, no essencial, ao princpio da tabula rasa, garantindo ao
Estado sucessor a liberdade soberana para a determinao do ordenamento
jurdico em vigor (DINH, 2002, p. 541).
517
518
519
Artigo 166.
(Hino Nacional)
Enquanto a lei ordinria no aprovar o hino nacional nos termos do n. 2 do
artigo 14., ser executada nas cerimnias nacionais a melodia Ptria, Ptria,
Timor-Leste a nossa nao.
Artigu 166.
(Inu nasionl)
Molok lei ordinria aprova inu nasionl tuir artigu 14, n. 2, nia dispo-
zisaun, sei dere iha serimnia nasionl melodia Ptria, Ptria Timor
Leste nossa nao.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Cabo Verde (art. 3.); Cons-
tituio da Repblica da Guin-Bissau (art. 8., n. 3); Constituio da Repblica de
Moambique (art. 299.); Constituio da Repblica Portuguesa (art. 11., n. 2); Cons-
tituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art. 14., n. 2).
2 Direito timorense: Lei n. 2/2007, de 18 de janeiro (Smbolos Nacionais); Resolu-
o do Parlamento Democrtico n. 10/2010, de 28 de abril (Smbolos Nacionais).
3 Preceitos constitucionais relacionados: Art. 14..
II Anotao
1 A soluo provisria adotada para suprir a inexistncia deste smbolo
nacional contempla apenas a msica e no a letra da cano Ptria, Ptria,
Timor-Leste a nossa nao.
520
Artigo 167.
(Transformao da Assembleia Constituinte)
1. A Assembleia Constituinte transforma-se em Parlamento Nacional com a
entrada em vigor da Constituio da Repblica.
2. O Parlamento Nacional tem no seu primeiro mandato, excecionalmente,
oitenta e oito Deputados.
3. O Presidente da Assembleia Constituinte mantm-se em funes at que o
Parlamento Nacional proceda eleio do seu Presidente, em conformidade
com a Constituio.
Artigu 167.
(Asembleia Konstituinte nia transformasaun)
1. Asembleia Konstituinte sai-fali Parlamentu Nasionl kuandu Rep-
blika nia Konstituisaun moris.
2. Iha Parlamentu Nasionl nia mandatu dahuluk sei tuur, exesional-
mente, Deputadu ualunulu resin-ualu.
3. Asembleia Konstituinte nia Prezidente kaer nafatin funsaun too
Parlamentu Nasionl hili nia Prezidente, tuir Konstituisaun.
I Referncias
1 Direito timorense: Regimento da Assembleia Constituinte, aprovado por Resolu-
o na sesso plenria de 8 de outubro de 2001.
2 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2001/02, de 26 de fevereiro
(Eleio de uma Assembleia Constituinte para a Elaborao de uma Constituio para
um Timor-Leste Independente e Democrtico); Diretiva UNTAET n. 2001/03, de 31
de maro (Criao de Comisses Constitucionais para Timor-Leste).
3 Doutrina: Pedro Bacelar de VASCONCELOS, A transio em Timor-Leste
(1999-2002), in Rui CENTENO, Rui NOVAIS (Org.), Timor-Leste da Nao ao Es-
tado, Porto, Edies Afrontamento, 2006.
4 Preceitos constitucionais relacionados: Arts. 92.; 93..
II Anotao
1 A Assembleia Constituinte no se dissolveu aps a aprovao da Cons-
tituio, a 22 de maro de 2002. Iria converter-se, a 20 de maio de 2002, no
rgo legislativo do novo Estado Parlamento Nacional por fora da en-
trada em vigor da Constituio da Repblica (n. 1).
521
522
523
Artigo 168.
(II Governo Transitrio)
O Governo nomeado ao abrigo do Regulamento da UNTAET n. 2001/28
mantm-se em funes at que o primeiro Governo Constitucional seja no-
meado e empossado pelo Presidente da Repblica, em conformidade com a
Constituio.
Artigu 168.
(Governu Tranzitriu II)
Governu nomeadu ho baze iha UNTAET nia Regulamentu 28/2001
kaer nafatin funsaun too Prezidente da-Repblika halo nomeasaun no
f pose ba Governu Konstitusionl dahuluk, tuir Konstituisaun.
I Referncias
1 Legislao da UNTAET: Regulamento UNTAET n. 2001/28, de 19 de setembro
(Criao do Conselho de Ministros).
II Anotao
1 Tal como referido na anotao (n. 2) ao art. 167., e com a preocupao
de evitar descontinuidades indesejveis num contexto poltico e social muito
instvel, o Governo Transitrio, com poderes meramente consultivos, no-
meado pela ONU, apenas viria a cessar funes com a tomada de posse do
primeiro Governo Constitucional a 20 de maio de 2002.
524
Artigo 169.
(Eleio presidencial de 2002)
O Presidente da Repblica eleito ao abrigo do Regulamento da UNTAET n.
2002/01 assume as competncias e cumpre o mandato previsto na Constitui-
o.
Artigu 169.
(Eleisaun prezidensil iha 2002)
Prezidente da-Repblika eleitu ho baze iha UNTAET nia Regulamen-
tu 2002/01 asume nia mandatu no kumpre mandatu neeb Konstitui-
saun prevee.
I Referncias
1 Legislao da UNTAET: Regulamento da UNTAET n. 2002/01 (Eleio do
Primeiro Presidente de um Timor-Leste Independente e Democrtico).
II Anotao
1 Esta disposio transitria visa resolver a dificuldade formal da consti-
tucionalizao apcrifa da eleio do Presidente da Repblica embora esta
no suscite problemas substancialmente diversos da eleio da Assembleia
Constituinte salvo a ulterior metamorfose tambm realizada sob a admi-
nistrao da ONU.
525
Artigo 170.
(Entrada em vigor da Constituio)
A Constituio da Repblica Democrtica de Timor-Leste entra em vigor no
dia 20 de maio de 2002.
Artigu 170.
(Konstituisaun nia moris)
Repblika Demokrtika Timr-Leste nia Konstituisaun moris iha lo-
ron 20 Maiu 2002.
I Referncias
1 Direito comparado: Constituio da Repblica de Angola (art. 238.); Constitui-
o da Repblica de Moambique (art. 306.); Constituio da Repblica Portugue-
sa (art. 296.); Constituio da Repblica Democrtica de So Tom e Prncipe (art.
160.).
II Anotao
1 O calendrio da transio de poderes fora previamente acordado entre a
ONU e as lideranas timorenses e o respetivo projeto encomendado ao Con-
selho Nacional criado pelas Naes Unidas, de natureza proto-parlamentar,
com poderes meramente consultivos. O rgo era ento presidido por Xanana
Gusmo.
526
Anexo A
2001
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 18a/2001, de 24 de julho
de 2003. Disponvel na WWW: <http://www.unmit.org/legal/index-
p.htm>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 17-CG-01 (AC-02-08-
-2001-P-17-CG-01-TR Regime
do crime de homicdio). Disponvel na
WWW: <
http://www.tribunais.tl/?q=node/29&fid=530>.
2003
Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2003, de 30 de junho (Fiscaliza-
o Preventiva de Constitucionalidade). Disponvel na WWW: <http://
www.unmit.org/legal/index-p.htm>.
Acrdo do Tribunal de Recurso n. 03/2003, de 30 de abril de 2007 (Fis-
calizao Abstrata Sucessiva de Constitucionalidade). Disponvel na
WWW: <http://www.unmit.org/legal/index-p.htm>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 68-CIV-03 (AC-28-04-
-2010-P-68-CIV-03-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=499&sort=asc&order=Display%20name>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 50-CO-03 (AC-09-12-
-2003-P-50-CO-03-TR
Competncia do Coletivo Especial para
os Crimes Graves). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=579&sort=asc&order=Display%20name>.
2005
Acrdo do Tribunal de Recurso n. 01/2005, de 9 de maio (Fiscalizao
Preventiva de Constitucionalidade). Disponvel na WWW: <http://
www.unmit.org/legal/index-p.htm>.
527
2006
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-PD-06 (AC-08-08-
-2007-P-01-PD-06-CSMJ). Disponvel na WWW: <http://www.tribu-
nais.tl/?q=node/29&fid=767>.
2007
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 02/ACC/2007 (AC-16-
-08-2007-P-02-AAC Fiscalizao Preventiva da Constituciona-
lidade). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.tl/?q=node/
29&fid=768>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 45-CO-07 (AC-27-09-
-2007-P-45-CO-07-TR
Normas de atribuio de competncia ao
Tribunal Coletivo).
Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=769>.
2008
Acrdo do Tribunal de Recurso n. 01/2008, de 28
de julho
(Financiamento
dos Partidos Polticos). Localizao desconhecida.
Acrdo do Tribunal de Recurso n. 03/2008 (AC-14-08-2008-P-03-CONST-
-08-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.tl/?q=node/
29&fid=604&sort=asc&order=Display%20name>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 03/2008 (AC-05-03-2009-
-P-03-08-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.tl/
?q=node/29&fid=666&sort=asc&order=Display%20name>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 4/2008, (Fiscalizao Abs-
trata da Constitucionalidade), publicado no Jornal da Repblica, n.
44, Srie I, de 26 de novembro de 2008. Disponvel na WWW: <http://
www.tribunais.tl/?q=node/29&fid=604>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 05-HC-08 (AC-11-12-2008-
-P-05-HC-08-TR) Habeas Corpus. Disponvel na WWW: <http://
www.tribunais.tl/?q=node/29&fid=605>.
528
529
530
2009
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-INCID-09 (AC-15-03-
-2009-P-01-INCID-09-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribu-
nais.tl/?q=node/29&fid=668&sort=asc&order=Display%20name >.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-CONST-09 (AC-19-06-
-2009-P-10-CONST-09-TR) publicado no Jornal da Repblica, Srie I,
n. 28, 5 de agosto de 2009. Disponvel na WWW: <http://www.tribu-
nais.tl/?q=node/29&fid=667&sort=asc&order=Display%20name>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-HC-09 (AC-12-10-
-2009-P-01-HC-09-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=668>.
Acrdo do Tribunal de Recurso n. 02/2009, de 7 de Julho, publicado no
Jornal da Repblica, Srie I, n. 28, de 5 de agosto de 2009 (Proc/02/
/Const/2009/TR).
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 02-CO-09 (AC-26-03-
-2009-P-02-CO-09-TR) Intromisso Abusiva em Meios de Comu-
nicao. Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.tl/?q=node/
29&fid=668>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 04-CO-09 (AC-26-01-
-2009-P-04-CO-09-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=668>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 10-CONST-09 (AC-19-
-06-2009-P-10-CONST-09-TR) Contraordenaes. Disponvel na
WWW: <http://www.tribunais.tl/?q=node/29&fid=667>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 11-CO-09 (AC-31-03-
-2009-P-11-CO-09-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=668>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 12-CO-09 (AC-14-09-
-2009-P-12-CO-09-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=668>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 18-CO-09 (AC-28-09-
-2009-P-18-CO-09-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=668>.
531
532
2010
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-HC-10 (AC-30-03-
-2010-P-01-HC-10-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=498>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 03-CO-10 (AC-30-04-
-2010-P-03-CO-10-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=498>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 04-CO-10 (AC-23-03-
-2010-P-04-CO-10-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=498>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 09-CO-10 (AC-30-04-
-2010-P-09-CO-10-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=498>.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 15-CO-10 (AC-03-05-
-2010-P-15-CO-10-TR). Disponvel na WWW: <http://www.tribunais.
tl/?q=node/29&fid=498>.
533
534
2011
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 01-CONST-11 (01/CONST/
/2011/TR Fiscalizao Prvia da Constitucionalidade do Decreto do
PN 45/11 que aprova o Oramento Geral de Estado da Repblica De-
mocrtica de Timor-Leste para 2011), publicado no Jornal da Repbli-
ca, Srie I, n. 5 A, de 14 de fevereiro de 2011.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 34-CO-11, de 28 de junho
de 2011. Publicao ainda no disponvel.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 51-CO-11, de 17 de agosto
de 2011 (AC-51-CO-11-TR). Publicao ainda no disponvel.
Acrdo do Tribunal de Recurso no Processo n. 02-CONST-11 (02-CONST-
-11-TR Fiscalizao Prvia da Constitucionalidade do Decreto do PN
n.o 54/11, que introduz a primeira alterao Lei n. 14/2005, de 16
de setembro (Estatuto do Ministrio Pblico). Publicao ainda no
disponvel.
535
NDICE
Prefcio ................................................................................................... 3
Lista de abreviaturas e acrnimos . ........................................................ 7
Prembulo ............................................................................................... 11
PARTE I
PRINCPIOS FUNDAMENTAIS . ..................................................... 19
Artigos
1. A Repblica .................................................................................... 19
2. Soberania e constitucionalidade .................................................... 21
3. Cidadania . ...................................................................................... 24
4. Territrio ........................................................................................ 28
5. Descentralizao ............................................................................ 32
6. Objetivos do Estado ....................................................................... 35
7. Sufrgio universal e multipartidarismo.......................................... 39
8. Relaes internacionais . ................................................................ 41
9. Receo do direito internacional ................................................... 49
10. Solidariedade ................................................................................ 54
11. Valorizao da resistncia ............................................................ 57
12. O Estado e as confisses religiosas ............................................. 59
13. Lnguas oficiais e lnguas nacionais ............................................ 61
14. Smbolos nacionais ....................................................................... 64
15. Bandeira Nacional ........................................................................ 65
PARTE II
DIREITOS, DEVERES, LIBERDADES E
GARANTIAS FUNDAMENTAIS . .................................................... 67
TTULO I
PRINCPIOS GERAIS ......................................................................... 67
Artigos
16. Universalidade e igualdade .......................................................... 67
17. Igualdade entre mulheres e homens ............................................. 71
18. Proteo da criana ...................................................................... 75
19. Juventude ...................................................................................... 80
20. Terceira idade ............................................................................... 82
536
TTULO II
DIREITOS, LIBERDADES
E GARANTIAS PESSOAIS . ................................................................ 116
Artigos
29. Direito a vida ................................................................................ 116
30. Direito a liberdade, segurana e integridade pessoal .................. 119
31. Aplicao da lei criminal ............................................................. 124
32. Limites das penas e das medidas de segurana ........................... 130
33. Habeas corpus . ............................................................................ 135
34. Garantias do processo criminal ................................................... 138
35. Extradio e expulso .................................................................. 145
36. Direito a honra e a privacidade .................................................... 149
37. Inviolabilidade do domiclio e da correspondncia ..................... 151
38. Proteo de dados pessoais .......................................................... 154
39. Famlia, casamento e maternidade . ............................................. 156
40. Liberdade de expresso e informao ......................................... 161
41. Liberdade de imprensa e dos meios de comunicao social . ...... 163
42. Liberdade de reunio e de manifestao ..................................... 166
43. Liberdade de associao . ............................................................. 170
44. Liberdade de circulao ............................................................... 172
45. Liberdade de conscincia, de religio e de culto ......................... 174
46. Direito de participao poltica . .................................................. 176
47. Direito de sufrgio . ...................................................................... 178
48. Direito de petio ......................................................................... 180
49. Defesa da soberania . .................................................................... 182
537
TTULO III
DIREITOS E DEVERES ECONMICOS,
SOCIAIS E CULTURAIS ..................................................................... 184
Artigos
50. Direito ao trabalho ....................................................................... 184
51. Direito a greve e proibio do lock-out......................................... 191
52. Liberdade sindical ........................................................................ 195
53. Direitos dos consumidores ........................................................... 200
54. Direito a propriedade privada ...................................................... 202
55. Obrigaes do contribuinte .......................................................... 206
56. Segurana e assistncia social . .................................................... 208
57. Sade . ........................................................................................... 210
58. Habitao . .................................................................................... 213
59. Educao e cultura ....................................................................... 215
60. Propriedade intelectual ................................................................ 218
61. Meio ambiente .............................................................................. 219
PARTE III
ORGANIZAO DO PODER POLTICO . ..................................... 225
TTULO I
PRINCPIOS GERAIS ......................................................................... 225
Artigos
62. Titularidade e exerccio do poder poltico ................................... 225
63. Participao poltica dos cidados ............................................... 227
64. Princpio da renovao . ............................................................... 230
65. Eleies . ....................................................................................... 231
66. Referendo ..................................................................................... 236
67. rgos de soberania ..................................................................... 239
68. Incompatibilidades ....................................................................... 240
69. Princpio da separao dos poderes ............................................. 242
70. Partidos polticos e direito de oposio ....................................... 248
71. Organizao administrativa ......................................................... 251
72. Poder local .................................................................................... 253
73. Publicidade dos atos ..................................................................... 257
538
TTULO II
PRESIDENTE DA REPBLICA ......................................................... 259
CAPTULO I
ESTATUTO, ELEIO E NOMEAO ................................................. 259
Artigos
74. Definio ...................................................................................... 259
75. Elegibilidade ................................................................................. 262
76. Eleio .......................................................................................... 266
77. Posse e juramento ......................................................................... 268
78. Incompatibilidades ....................................................................... 270
79. Responsabilidade criminal e obrigaes constitucionais ............ 272
80. Ausncia ....................................................................................... 276
81. Renncia ao mandato ................................................................... 278
82. Morte, renncia ou incapacidade permanente . ........................... 280
83. Casos excecionais ......................................................................... 282
84. Substituio e interinidade .......................................................... 284
CAPTULO II
COMPETNCIA ..................................................................................... 286
Artigos
85. Competncia prpria .................................................................... 286
86. Competncia quanto a outros rgos ........................................... 291
87. Competncia nas relaes internacionais .................................... 296
88. Promulgao e veto ...................................................................... 298
89. Atos do Presidente da Repblica interino .................................... 301
CAPTULO III
CONSELHO DE ESTADO . .................................................................... 303
Artigos
90. Conselho de Estado ...................................................................... 303
91. Competncia, organizao e funcionamento
do Conselho de Estado ................................................................. 305
539
TTULO III
PARLAMENTO NACIONAL . .............................................................. 308
CAPTULO I
ESTATUTO E ELEIO ........................................................................ 308
Artigos
92. Definio ...................................................................................... 308
93. Eleio e composio ................................................................... 310
94. Imunidades ................................................................................... 313
CAPTULO II
COMPETNCIA ..................................................................................... 315
Artigos
95. Competncia do Parlamento Nacional ......................................... 315
96. Autorizao legislativa . ............................................................... 325
97. Iniciativa da lei ............................................................................. 329
98. Apreciao parlamentar de atos legislativos . .............................. 332
CAPTULO III
ORGANIZAO E FUNCIONAMENTO ............................................... 335
Artigos
99. Legislatura .................................................................................... 335
100. Dissoluo .................................................................................. 337
101. Participao dos membros do Governo . .................................... 339
CAPTULO IV
COMISSO PERMANENTE .................................................................. 341
Artigos
102. Comisso Permanente ................................................................ 341
540
TTULO IV
GOVERNO . ........................................................................................... 343
CAPTULO I
DEFINIO E ESTRUTURA . ............................................................... 343
Artigos
103. Definio .................................................................................... 343
104. Composio ................................................................................ 344
105. Conselho de Ministros . .............................................................. 346
CAPTULO II
FORMAO E RESPONSABILIDADE ................................................. 348
Artigos
106. Nomeao ................................................................................... 348
107. Responsabilidade do Governo . .................................................. 351
108. Programa do Governo ................................................................ 354
109. Apreciao do programa do Governo ........................................ 356
110. Solicitao de voto de confiana ................................................ 358
111. Moes de censura . .................................................................... 360
112. Demisso do Governo ................................................................ 362
113. Responsabilidade criminal dos membros do Governo .............. 364
114. Imunidades dos membros do Governo ....................................... 368
CAPTULO III
COMPETNCIA ..................................................................................... 371
Artigos
115. Competncia do Governo ........................................................... 371
116. Competncia do Conselho de Ministros .................................... 376
117. Competncia dos membros do Governo ..................................... 378
TTULO V
TRIBUNAIS . ......................................................................................... 381
CAPTULO I
TRIBUNAIS E MAGISTRATURA JUDICIAL . ...................................... 381
Artigos
118. Funo jurisdicional ................................................................... 381
119. Independncia ............................................................................. 385
541
CAPTULO II
MINISTRIO PBLICO ........................................................................ 415
Artigos
132. Funes e estatuto ...................................................................... 415
133. Procuradoria-Geral da Republica . ............................................. 418
134. Conselho Superior do Ministrio Publico . ................................ 421
CAPTULO III
ADVOCACIA .......................................................................................... 423
Artigos
135. Advogados .................................................................................. 423
136. Garantias no exerccio da advocacia .......................................... 426
TTULO VI
ADMINISTRAO PBLICA ............................................................. 429
Artigos
137. Princpios gerais da Administrao Pblica .............................. 429
542
PARTE IV
ORGANIZAO ECONMICA E FINANCEIRA ........................ 435
TTULO I
PRINCPIOS GERAIS ......................................................................... 435
Artigos
138. Organizao econmica ............................................................. 435
139. Recursos naturais ....................................................................... 437
140. Investimentos . ............................................................................ 440
141. Terras . ......................................................................................... 442
TTULO II
SISTEMA FINANCEIRO E FISCAL .................................................. 446
Artigos
142. Sistema financeiro ...................................................................... 446
143. Banco central............................................................................... 448
144. Sistema fiscal............................................................................... 451
145. Oramento Geral do Estado........................................................ 454
PARTE V
DEFESA E SEGURANA NACIONAIS . ......................................... 457
Artigos
146. Forcas Armadas . ........................................................................ 457
147. Polcia e forcas de segurana ...................................................... 462
148. Conselho Superior de Defesa e Segurana ................................ 465
PARTE VI
GARANTIA E REVISO DA CONSTITUIO ............................ 467
TTULO I
GARANTIA DA CONSTITUIO ...................................................... 467
Artigos
149. Fiscalizao preventiva da constitucionalidade ......................... 467
150. Fiscalizao abstrata da constitucionalidade ............................. 471
151. Inconstitucionalidade por omisso . ........................................... 475
152. Fiscalizao concreta da constitucionalidade ............................ 477
153. Acrdos do Supremo Tribunal de Justia . ............................... 480
543
TTULO II
REVISO DA CONSTITUIO .......................................................... 482
Artigos
154. Iniciativa e tempo de reviso ..................................................... 482
155. Aprovao e promulgao .......................................................... 485
156. Limites materiais da reviso ...................................................... 487
157. Limites circunstanciais da reviso ............................................. 492
PARTE VII
DISPOSIES FINAIS E TRANSITRIAS ................................... 493
Artigos
158. Tratados, acordos e alianas . ..................................................... 493
159. Lnguas de trabalho .................................................................... 496
160. Crimes graves ............................................................................. 497
161. Apropriao ilegal de bens ......................................................... 502
162. Reconciliao ............................................................................. 505
163. Organizao judicial transitria ................................................. 508
164. Competncia transitria do Supremo Tribunal de Justia ......... 514
165. Direito anterior ........................................................................... 517
166. Hino Nacional . ........................................................................... 520
167. Transformao da Assembleia Constituinte . ............................. 521
168. II Governo Transitrio . .............................................................. 524
169. Eleio presidencial de 2002 ...................................................... 525
170. Entrada em vigor da Constituio .............................................. 526
544