You are on page 1of 100

SUSAN SONTAG

O fotografii

1 2
W platoskiej jaskini

Ludzko wegetuje niezmiennie w jaskini Platona i, zgodnie z


odwiecznym zwyczajem, wci znajduje upodobania w samych
tylko przebyskach prawdy. Ale przebyski prawdy dostarczane
Wszystko zaczo si od jednego eseju o niektrych estetycznych i przez fotografi rni si od przebyskw dostarczanych przez
moralnych problemach, wynikajcych ze wszechobecnoci starsze i bardziej rzemielnicze obrazy. Ponadto mamy dzi do
utrwalonych fotograficznie obrazw. Ale im wicej mylaam o tym, czynienia z o wiele wiksz liczb obrazw starajcych si przyku
czym s fotografie, tym bardziej sugestywnie jawiy si w mojej nasz uwag.
wyobrani. Pierwszy esej doprowadzi wic do napisania
nastpnego i tak dalej, a - ku memu zdumieniu - powstaa caa Inwentaryzacj tematw fotograficznych zaczto sporzdza od
seria powiconych znaczeniu i karierze fotografii. Argumenty, ktre 1839 roku i dzi trudno oprze si wraeniu, e wszystko ju chyba
przedstawiam w pierwszym szkicu i rozwijaam w nastpnych, sfotografowano. Owo nienasycenie fotografujcego oka zmienia
mogy doczeka si rekapitulacji i bardziej teoretycznego warunki, na jakich przetrzymywani jestemy w naszym wiecie, w
rozwinicia oraz pointy. jaskini. Uczc nas nowego kodu wzrokowego, fotografie zmieniaj i
Szkice te, opublikowaam po raz pierwszy (w nieco zmienionej
formie) w The New York Review of Books. Prawdopodobnie nie rozszerzaj pojmowanie tego, co zasuguje na ogldanie, i tego, co
doszoby do ich napisania, gdyby nie zachta ze strony redakcji i mamy prawo zauway. Stanowi gramatyk i - co jeszcze
przyjaci, Roberta Silversa oraz Barbary Epstein, ktrzy podsycali waniejsze - etyk widzenia. Wreszcie, najbardziej pompatycznym
moje obsesyjne zainteresowanie fotografi. Jestem im wdziczna - wynikiem fotograficznego przedsiwzicia jest poczucie, i jestemy
podobnie jak odczuwam dug wdzicznoci wobec Don Erica
w stanie cay wiat zmieci w gowie jako antologi obrazkw.
Levine'a, przyjaciela sucego cierpliw rad i szczer pomoc:
Zbiera fotografie - to zbiera wiat. Filmy i programy telewizyjne
S.S. rozwietlaj ciany, migoc i gasn. Natomiast jako nieruchome
maj 1977 zdjcie obraz fotograficzny jest tani i atwo go wyprodukowa i
przechowywa. W Karabinierach Godarda (1963) namawiaj dwch
ospaych wczgw do zacignicia si do armii krlewskiej
obiecujc im, e bd grabi, gwaci i zabija. A wiele lat pniej
bohaterowie przywo do domu, by pokaza swoim onom, walizk
upw", w ktrej s setki

3 4
pocztwek z: pomnikami, ssakami, dziwami natury, rodkami wiamy w ramki i stawiamy na biurkach, zawieszamy na cianach,
komunikacji, dzieami sztuki i innymi skarbami zebranymi z caego rzucamy na ekran jako przezrocza, drukujemy w gazetach i
wiata. art Godarda wyranie parodiuje dwuznaczn magi zdjcia periodykach, gromadzimy w policyjnych aktach, wystawiamy w
fotograficznego. Fotografie - to chyba najbardziej tajemnicze muzeach, wydajemy w antologiach.
przedmioty, ktre tworz i zespalaj nowoczesne rodowisko. Przez wiele dziesitkw lat ksika stanowia najbardziej roz-
Zdjcia s wszake uchwyconymi fragmentami przey, ale aparat powszechniony sposb aranacji, a zazwyczaj take miniaturyzacji
fotograficzny stanowi idealne narzdzie wiadomoci w jej zdj fotograficznych, gwarantujc im zarazem dugowieczno, a
zaborczych deniach. moe wrcz niemiertelno i szerokie rozpowszechnianie.
Fotografowanie jest rwnoznaczne z przywaszczaniem sobie Fotografie s przedmiotami kruchymi, atwo je podrze albo zgubi.
zdejmowanego przedmiotu. Oznacza to wchodzenie w pewien Zdjcia w ksice stanowi, rzecz jasna, obraz obrazu. Ale nie
stosunek, ktry kojarzy si nam z poznaniem, czyli zawadniciem. moemy zapomina, e s to wydrukowane, paskie obrazy, ktre
Znamy powszechnie pierwszy przykad upadku i wyobcowania trac o wiele mniej ze swych istotnych cech ni dzieo malarskie.
czowieka, spowodowanego przyzwyczajeniem do abstrakcyjnego Mimo wszystko jednak, ksika nie stanowi najszczliwszego
traktowania wiata, poprzez drukowan stronic. Przyzwyczajenie sposobu puszczania w obieg zbiorw fotografii, poniewa kolejno,
to wytworzyo, jak sdz, pewien nadmiar fantastycznej" energii i w jakiej naley je oglda, narzucona jest przez kolejno stron, ale
psychicznego zwichnicia. Okazay si one niezbdne dla nie zmusza czytelnikw, by si tego porzdku trzymali i nie
zbudowania wspczesnych, nieorganicznych" spoeczestw. A wskazuje, ile czasu powinni oglda poszczeglne zdjcia. Film
mimo to, uwaamy druk za mniej zdradliw metod odcedzania" Christa Markera Gdybym mia cztery dromadery - to byskotliwa
wiata, przeksztacania go w przedmiot psychiczny, ni obrazy refleksyjna opowie zoona z wielu fotografii o rozmaitej
fotograficzne, ktre dostarczaj nam obecnie nadmiaru informacji o tematyce. Twrca sugeruje, i mona pokazywa fragmenty zdj
przeszoci i teraniejszoci. To, co napiszemy o jakim wydarzeniu powikszajc je w sposb bardziej przemylany, ni to robiono
albo o jakiej osobie jest jawn interpretacj, podobnie jak dotychczas. Zarwno kolejno jak i czas przeznaczony na ich
interpretacj staj si rcznie wykonane podobizny w formie ogldanie narzucane s z gry: zdjcia zyskuj wic na czytelnoci
malowide czy rysunkw. Tymczasem obrazy fotograficzne i dziki wywaonemu czasowi - silniej przemawiaj do widza. Ale
wygldaj nie tyle na tak interpretacj, ile na wyrwane z tre tych fotografii przekazana na filmie przestaje by ich treci,
rzeczywistoci fragmenty wiata, jej miniaturyzacj dostpn dla gdy zdj filmowych nie mona zbiera lub umieszcza w ksice.
kadego, kto j wykona lub kupi. Zapisy fotograficzne dostarczaj dowodw rzeczowych. Co, o
Fotografie igrajce jake dowolnie ze skal wiata, same padaj czym syszelimy i w co wtpimy, wyglda na dowiedzione, jeeli
ofiar naszych igraszek-zmniejszamy je, powikszamy, podnosimy pokaemy to na zdjciu*/. W jednym ze swoich praktycznych
ziarnisto, retuszujemy, przerabiamy, stosujemy triki techniczne. zastosowa zapis fotograficzny oskara winnego. Paryska policja,
Starzej si i cierpi na dolegliwoci waciwe przedmiotom posugiwaa si zdjciami dla rozpoznawa-
papierowym, niszczej, nabieraj wartoci, s sprzedawane,
kupowane i powielane. Fotografie parceluj" wiat, dziel na */ Od red. W naszym sdownictwie zdjcie moe by tylko
fragmenty i zachcaj do tego, bymy je tak samo interpretowali. przypomnieniem
Tote wklejamy je do albumw, opra- okrelonego zdarzenia lub sytuacji.

5 6
nia, aresztowania i rozstrzeliwania komunardw w czerwcu 1871 ich mniemaniem o ndzy, wyzysku, godnoci, wietle, fakturze i
roku i od tego czasu, fotografie stay si poytecznymi narzdziami geometrii. Decydujc o tym, jak powinno wyglda zdjcie,
wspczesnych pastw, w zakresie nadzoru i kontroli nad coraz wybierajc takie czy inne owietlenie, fotografowie zawsze
ruchliwszymi spoeczestwami. Zapis fotograficzny znalaz narzucaj jakie kryteria widzenia swoich bohaterw. Cho w
zastosowanie praktyczne przy udowadnianiu prawdziwoci pewnym sensie aparat fotograficzny chwyta" rzeczywisto, nie
zdarze. Fotografia uznawana jest za niepodwaalny dowd, e dopuszczajc do cakowicie dowolnej interpretacji, oglnie rzecz
co si wydarzyo. Zdjcia mona znieksztaca: ale zawsze biorc fotografie - podobnie jak malowida i rysunki - s take
zakadamy, e co, co ogldamy, istnieje albo istniao. Bez wzgldu interpretacjami wiata. Znamy przypadki, w ktrych fotograf,
na ograniczenia (amatorskie) i pretensje (artystyczne) zwizane z pozbawiony uprzedze, rejestruje wiat jak leci", albo potrafi
osobowoci i umiejtnociami fotografa, dostrzegamy w kadym zatrze wpywy wasnej osobowoci - lecz przypadki te nie przecz
zdjciu bardziej niewinny, a przeto bliszy stosunek do widocznej dydaktycznemu charakterowi caego przedsiwzicia. Bierno"* i
rzeczywistoci, ni w innych przypadkach jej naladowania. wszdobylsko" zapisu fotograficznego same w sobie ju s
Wirtuozi szlachetnego obrazu, jak Alfred Stieglitz czy Paul Strand, przekazem" i przesdzaj o agresywnoci fotografii.
ktrzy tworzyli niezapomniane zdjcia przez cae dziesiciolecia, Obrazy wyidealizowane, (do ktrych naley wikszo zdj
nieustannie pragnli pokaza, jak jest" - czyli postpowali mody i zwierzt) s nie mniej agresywne od tych, ktre z prostoty
dokadnie tak samo, jak wszyscy posiadacze polaroidw, dla czyni cnot (niczym zdjcia caych klas szkolnych, martwe natury
ktrych fotografie - to po prostu wygodne, szybkie zapiski, czy jak w nieciekawych zestawach czy zdjcia do policyjnych kartotek). W
amatorzy, ktrzy chc mie pamitki z codziennego ycia. kadym uyciu aparatu fotograficznego drzemie agresja. Jest to
Podczas gdy opis malarski czy prozatorski moe by wycznie rwnie oczywiste w latach czterdziestych i pidziesitych XIX
zawon, selektywn interpretacj, zdjcia traktuje si jako wieku, w penych chway pierwszych dziesicioleciach fotografii, jak
selektywnie przezroczyste", niewybircze" oddanie rzeczy- i pniej, gdy technika umoliwia upowszechnienie nowej
wistoci. Mimo zaoenia o prawdziwoci, dziki ktremu traktujemy mentalnoci i sprawia, i wiat widzimy przede wszystkim jako
je jako autentyki", mimo ich uwodzicielstwa i fascynacji, dziea zestaw wszelkich moliwych fotografii. Nawet tacy wczeni
fotografw nie s odporne na wtpliwoci zwizane z niejasnymi mistrzowie, jak David Octavius Hill i Julia Margaret Cameron, ktrzy
zwizkami midzy sztuk a prawd. Nawet wtedy, kiedy fotografie korzystali z aparatu fotograficznego w celu uzyskania obrazw
skupiaj si na odzwierciedlaniu rzeczywistoci, wci jeszcze zblionych do malarskich, byli wiadomi tego, e przywiecaj im
nawiedza ich cichaczem imperatyw smaku i sumienia. Najbardziej inne cele ni malarzowi.
utalentowani fotografowie wsppracujcy pod koniec lat Od pocztku fotografia zmierzaa do tego, by jak najwiksz
trzydziestych z Farm Security Administration*/ (naleeli do nich liczb tematw utrwali na kliszy. Malarstwo nigdy nie miao rwnie
Walker Evans, Dorothea Lange, Ben Shahn, Russell Lee) wykonali imperialistycznych zapdw. Gdy technika fotogra-
dziesitki zdj zrujnowanych rolnikw, dopki nie uzyskali
waciwego" ich zdaniem wyrazu twarzy portretowego - tzn.
dokadnie takiego, jaki zgadza si z
* / Autorka posuya si okreleniem passivity, aby wykaza, e
*/ Specjalna instytucja stworzona przez rzd amerykaski dla nawet pozornie bierne i obiektywne rejestrowanie rzeczywistoci
niesienia pomocy rolnictwu w okresie Wielkiego Kryzysu - przyp. moe by agresywne. Nie oznacza to, e nie dostrzega czynnych
tum. aspektw rejestracji fotograficznej - przyp. tum.

7 8
ficzna wesza w faz uprzemysowienia" i staa si powszechnie (utosamian ze sztuk ze wzgldu na dobrowolno), ale
spoecznej roli amatora nie peni - przyp. tum.
dostpna, zrealizowano po prostu obietnic zawart w fotografii od
wikszo rodzin ma aparaty fotograficzne, ale w rodzinach
samego pocztku. Bya to obietnica demokratyzacji wszelkich
wychowujcych dzieci aparaty te spotyka si dwukrotn7e~z-ciej
dowiadcze i przey poprzez ich przekad" na obrazy.
ni w rodzinach bezdzietnych. Nie fotografowa wasnych dzieci,
Epoka, w ktrej wykonywanie zdj fotograficznych wymagao
zwaszcza gdy s mae, to oznaka rodzicielskiej obojtnoci,
drogich i trudnych w obsudze urzdze-zabawek dostpnych
podobnie jak niepozowanie do wsplnego zdjcia w dniu
zawodowcom, bogaczom i majsterkowiczom -wydaje si bardzo
ukoczenia szkoy jest wyrazem modzieczego buntu.
odlega od epoki zgrabnych aparatw kieszonkowych,
Poprzez fotografie kada rodzina stwarza kronik pisan por-
zachcajcych wszystkich do pstrykania". Pierwsze aparaty
tretami - przenon walizeczk obrazkw, ktre zawiadczaj o
fotograficzne, zbudowane we Francji i Anglii we wczesnych latach
wsplnym yciu. Nie ma tu znaczenia, jakie sytuacje utrwalamy,
czterdziestych ubiegego stulecia, umieli obsugiwa tylko ich
wane, e zdjcia w ogle si wykonuje i z pietyzmem przecho-
wynalazcy i hobbici. Nie spotykao si wwczas zawodowych
wuje. Fotografia staje si rytuaem ycia rodzinnego wanie
fotografw, nie byo take mowy amatorach*/, a zdjcia nie miay
wwczas, gdy w uprzemysowionych krajach Europy i Ameryki
jasno okrelonego, spoecznego zastosowania. Bya to
dobrowolna, tj. artystyczna dziaalno, aczkolwiek bez sama instytucja rodziny przechodzi radykalne przeobraenia. W
specjalnych pretensji do rangi sztuki. Dopiero po uprze- miar jak ta klaustrofobiczna jednostka, rodzina nuklearn, wyania
mysowieniu" fotografia wysza na swoje" jako sztuka. Uprze- si ze znacznie szerszych grup pokrewiestwa, fotografia pojawiaa
mysowienie pozwolio dostrzec spoeczne zapotrzebowanie na si, by upamitni i metaforycznie przywraca zagroon cigo
dokonania fotografa, a reakcja wobec tych zjawisk umocnia ycia rodzinnego. Te mityczne lady, fotografie, zapewniaj
samowiadomo fotografii. symboliczn obecno rozproszonych krewniakw. Album zdj
rodzinnych zazwyczaj dotyczy rodziny w szerszym sensie - a czsto
Fotografowanie stao si dzi rozrywk niemal rwnie masow
jest jedynym jej ladem.
co ycie seksualne czy taniec. Oznacza to, e podobnie jak sztuka
Jeeli fotografie daj ludziom poczucie wymylonej, a nie
masowa, fotografia w rkach wikszoci ludzi wcale sztuk nie
rzeczywistej przeszoci, to pomagaj im take obj w posiadanie
jest. Stanowi przede wszystkim rytua spoeczny, ochron przed
przestrze, w ktrej nie czuj si bezpieczni. Dlatego fotografia
lkiem i narzdzie wadzy.
rozwija si w parze z jedn z najbardziej charakterystycznych
Upamitnienie wanych wydarze z ycia wasnej rodziny (albo
rozrywek naszych czasw - turystyk. Po raz pierwszy w dziejach
innej grupy) stanowio jedno z najciekawszych zastosowa
wielu ludzi tak regularnie podruje oddalajc si na krtko z
fotografii. Co najmniej od stu lat zdjcie lubne stanowi rwnie
miejsca swego zamieszkania, ale podrowanie dla przyjemnoci,
nienaruszaln cz ceremoniau, jak utarte zwroty jzykowe.
bez aparatu fotograficznego, wyglda nienaturalnie. Fotografie
Aparaty fotograficzne towarzysz yciu rodzinnemu. Zgodnie z
dostarczaj niepodwaalnego dowodu na to, e podr si odbya,
badaniami socjologicznymi wykonanymi we Francji,
program wykonano, i bawiono si dobrze. Fotografie dokumentuj
cykle konsumpcji prowadzonej poza wzrokiem rodziny, przyjaci,
ssiadw. W miar rozwoju turystyki uzalenienie od aparatu
/ Autorka posuguje si tu nieintuicyjnym pojciem amatora" - fotograficznego, ktry sprawia, e nasze dowiadczenia wygldaj
jako kogo kto zyskuje rol spoeczn dopiero dziki zawsze jak ywe", nie zmalao. Fotografowanie zaspokaja t sam
skontrastowaniu z zawodowcem". Zanim pojawi si zawodowiec -
amator jest tylko hobbist, prowadzi dziaalno dobrowoln potrzeb, jak odczuwali ongi kosmopolityczni podrnicy zbiera-

9 10
jacy zdjcia-trofea dokumentujce wdrwki w gr Nilu albo dwa
zwikszajcych skal naszych dozna, a to wskutek stworzenia
tygodnie w Chinach". Dzi potrzeb t pragn zaspokoi
pozorw uczestnictwa. Jedno z wielkich, caostronicowych ogosze
drobnomieszczanie na wakacjach, fotografujc wie Eiffla albo
reklamowych ukazuje zbity tum, w ktrym wszyscy -z wyjtkiem
wodospad Niagara.
jakiej jednej osoby - wygldaj na zaskoczonych, podnieconych i
Fotografowanie jest nie tylko rodzajem zawiadczania o
zagniewanych. Ten, ktry rni si od nich wyrazem twarzy, trzyma
przeyciu czego, jest take rodkiem rezygnacji z przey,
przy oku aparat fotograficzny: wyglda jak nawiedzony, umiecha
poniewa czowiek ogranicza je wycznie do poszukiwania adnych
si, podczas gdy inni s najwyraniej biernymi widzami. Fotograf
widokw, a przeycia przeksztaca w obrazy i pamitki. Podr
przeksztaci si dziki aparatowi w aktywist, w voyeura*/ i on
staje si strategi gromadzenia zdj. Sama czynno
jeden panuje nad sytuacj. Co ci ludzie czuj? Nie wiemy, f nie ma
wykonywania zdj dziaa kojco i agodzi oglne-poczucie
to znaczenia. Chodzi o jakie zdarzenie, o co godnego obejrzenia
zagubienia towarzyszce ludziom, zwaszcza w podry. Wik-
- a przeto godnego sfotografowania. Podpis reklamowy, biae litery
szo turystw odczuwa przymus odgrodzenia si aparatem
niczym wystukiwane dalekopisem- depesze, skada si tylko z
fotograficznym od czego, co jest godne uwagi, a co napotyka si
szeciu sw: Praga... Woodstock... Wietnam... Sapporo... Lon-
po drodze. Niepewni, jak si zachowa, robi zdjcia. Nadaje to
donderry... LEICA". Sfrustrowane nadzieje, modziecze wybryki,
ksztat zachowaniom: zatrzyma si, zrobi zdjcie i ruszy dalej.
wojny kolonialne i sporty zimowe zostay zrwnane przez aparat
Metoda ta jest szczeglnie atrakcyjna w spoeczestwach, gdzie
fotograficzny. Fotografowanie ustanowio chronicznie
panuje bezlitosna etyka pracy - niemieckim, japoskim i
voyeurystyczny" stosunek do wiata, zrwnao sens wszystkich
amerykaskim. Wykorzystanie aparatu fotograficznego agodzi lk,
wydarze.
jaki ludzie przyzwyczajeni do pracy odczuwaj na wakacjach. Nie
pracuj i wiedz, e powinni si dobrze bawi. Mog jednak Fotografia nie jest prostym skutkiem zetknicia si fotografa z
udawa, e pracuj, a mianowicie - mog robi zdjcia. wydarzeniem: samo wykonywanie zdj stanowi zdarzenie i to
Ludzie pozbawieni przeszoci najatwiej ulegaj pasji foto- zdarzenie jawnie uprzywilejowane. Fotografia ma prawo zakca,
grafowania wszystkiego, zarwno tego, co jest w domu, jak i za wdziera si albo ignorowa wszystko, cokolwiek si dzieje.
granic. Kady, kto yje w spoeczestwie przemysowym, Interwencja aparatu fotograficznego ksztatuje nawet nasze
zmuszony jest stopniowo wyzbywa si przeszoci, ale w odczucie sytuacji. Wszechobecno aparatw fotograficznych
niektrych krajach, takich jak Stany Zjednoczone i Japonia, skania do wniosku, e czas jest cigiem ciekawostek, zdarze
zerwanie z przeszoci bywa szczeglnie bolesne. We wczesnych zasugujcych na sfotografowanie. atwiej nam przeto ywi
latach siedemdziesitych bajka o bezczelnym amerykaskim przekonanie, e skoro ju co si zaczo dzia, powinno dobiec
turycie z lat pidziesitych i szedziesitych, bogatego w kresu w sposb naturalny, bez naszej interwencji podpowiadanej
zaciankowo i zasobnego w dolary, ustpia misterium przez sumienie, jako e chodzi o wydobycie na
zbiorowych wycieczek japoskich, wyzwolonych wanie z
wyspiarskiego wizienia dziki cudom zrewaloryzowanego jena, */ Fra. voyeur oznacza dosownie podgldacza" i stanowi
termin okrelajcy jedno ze zbocze seksualnych - voyeurrisme",
uzbrojonych na og w dwa aparaty fotograficzne, po jednym na czyli podgldactwo", a wic uzyskiwanie przyjemnoci pciowej na
kadym ramieniu. drodze biernej, najczciej ukrytej obserwacji wspycia
seksualnego. Autorka uywa tego terminu metaforycznie i rozciga
Fotografia staa si jednym z najwaniejszych wynalazkw go take na podgldanie innych, nieseksualnych zachowa przez
fotografa, ktry jest obecny przy jakim wydarzeniu, ale w nim nie
11 12
bierze udziau, zadowalajc si biernym podgldaniem" - przyp.
tum.

wiato dzienne czego innego - zdjcia. Wydarzenie przeminie, brego" zdjcia). Fotografujc, przesdzamy o atrakcyjnoci tematu
ale zdjcie zostanie, nadajc utrwalonemu wydarzeniu pewien - nie zwracamy natomiast uwagi na fakt, e atrakcyjny" bywa take
rodzaj niemiertelnoci i znaczenia, ktrych bez zdjcia byoby ono bl i cierpienie bliniego.
pozbawione. Podczas gdy prawdziwi ludzie zabijaj innych ludzi Zawsze uwaaam, e fotografia jest czym nieprzyzwoitym- i to
albo siebie, fotograf ukrywa si za aparatem i stwarza maleki mnie najbardziej pocigao - pisaa Diana Arbus - a gdy po raz
fragment innego wiata - wiata obrazw, ktry gono obwieszcza, pierwszy zrobiam zdjcie, czuam si bardzo perwersyjnie".
e przetrwa nas wszystkich. Posugujc si terminem Diany Arbus mona zaoy, e zawodowy
Fotografowanie - to w gruncie rzeczy akt nieinterwencji. Cz fotograf obra nieprzyzwoite zajcie" wwczas, jeeli wyszuka
grozy wiejcej ze znakomitych osigni fotoreportau, np. z tematy cieszce si z opini, stanowice tabu i. bdce na
fotografii mnicha buddyjskiego sigajcego po kanister z benzyn, marginesie" ycia spoecznego. Ale w naszych czasach coraz
partyzanta bengalskiego zakuwajcego bagnetem zwizanego trudniej o nieprzyzwoite" tematy. Na czym waciwie miaaby
zdrajc - bierze si std, e zdajemy sobie spraw z tego, jak atwo polega perwersyjno fotografowania? By moe, e marzenia
mona wybra fotografowanie, w sytuacjach, w ktrych fotograf ma seksualne fotografw w trakcie pracy zawodowej staj si
do wyboru midzy zdjciem a yciem. Osoba interweniujca w perwersyjne dlatego, e s zupenie naturalne", ale cakowicie nie
czasie wydarzenia nie moe go rejestrowa, osoba rejestrujca nie na miejscu". W Powikszeniu (1966) Antonioni kae fotografowi
moe interweniowa. Wielki film Dzigi Wiertowa Czowiek z kamer mody wi si konwulsyjnie nad ciaem Wieruszki i nieustannie
(1929) ukazuje idealny obraz fotografa jako czowieka w naciska migawk. Dwuznaczne, prawda? Tymczasem, w
nieustannym ruchu, kogo, kto przesuwa si obok panoramy rzeczywistoci, wykorzystanie aparatu fotograficznego nie jest
rozmaitych wydarze z tak zwinnoci i w takim tempie, e adna najlepszym sposobem podboju erotycznego. Midzy fotografem a
interwencja nie wchodzi w gr. Okno na podwrze Hitchcocka fotografowanym musi by pewien dystans. Aparat nie gwaci, nie
(1954) uzupenia ten obraz o innym wymiarze: fotograf grany przez bierze w posiadanie, aczkolwiek moe sugerowa, wciska si,
Jamesa Stewarta uzyskuje za porednictwem aparatu wtargn, znieksztaci, wykorzysta i - rozszerzajc metafor do
fotograficznego moliwo szczeglnie intensywnego przeycia granic wytrzymaoci - zabija. Wszystkie te czynnoci - w odrnie-
pewnego wydarzenia i to wanie dlatego, e akurat zama nog i niu od seksualnej obapki" - mona przeprowadza w pewnej
zosta unieruchomiony we wasnym mieszkaniu. Nie moe wic odlegoci, bez angaowania si.
czynnie reagowa na to, co widzi przez okno, a to z kolei sprawia, Znacznie bardziej klarowna fantazja, o podou seksualnym, staa
e wykonane zdjcia staj si duo waniejsze. Jeeli zatem korzy- si tematem filmu Podgldacz Michela Powella (1960), ktry nie
stanie z aparatu nie daje si pogodzi z interwencj, to i tak stanowi opowiada o podgldaczu, ale o psychopacie zabijajcym kobiety
jak form uczestnictwa. Aparat fotograficzny mona by porwna broni ukryt w aparacie fotograficznym w chwili, gdy robi im
do stacji obserwacyjnej, ale wykonanie zdjcia nie jest zdjcie. Nigdy nie dotyka kobiet. Nie pragnie ich cia: pragnie ich
rwnoznaczne z gapieniem si. Fotograf robi to samo co voyeur- obecnoci w formie sfilmowanych obrazw - obrazw ukazujcych,
pragnie, by zdarzenie trwao. Wszak sfotografowanie czego jest jak przeywaj wasn mier. Oglda te obrazy samotnie, w domu,
rwnoznaczne z okazaniem zainteresowania danym wydarzeniem dla wasnej przyjemnoci. Autor filmu wyszed z zaoenia, e
pod jednym warunkiem: status quo nie ulega zmianie (przynajmniej istnieje zwizek midzy impotencj a agresj, podejciem
na czas wystarczajcy do zrobienia do- zawodowca" a okruciestwem.
13 14
Motyw przewodni nawizuje do skojarzenia, ktre najczciej czy
si z fotografowaniem, a mianowicie: do uznania aparatu za staj si przedmiotami, ktre mogliby symbolicznie mie. Podobnie
phallus. Jest to zreszt porwnanie nieuniknione - nawet bowiem jak aparat fotograficzny jest sublimacj broni, robienie komu
jeeli nie roimy takich marze, nazywamy rzecz po imieniu mwic zdjcia - stanowi sublimacj morderstwa - agodnego morderstwa,
o: adowaniu" i celowaniu" aparatem, o strzelaniu" zdj. pasujcego do naszych smutnych, penych strachu czasw.
Starowiecki aparat fotograficzny trudniej byo ponownie By moe ludzie naucz si w kocu wyadowywa agresj
zaadowa", ni stare typy muszkietw. Wspczesny aparat chce raczej za pomoc aparatu fotograficznego ni broni - cen, jak
by pistoletem laserowym. Jedna z reklamwek gosi: bymy za to zapacili, byby wiat jeszcze bardziej zatoczony
Aparat Yashica Electro 35 GT - to aparat ery kosmicznej, ktry obrazami. Safari we wschodniej Afryce - to jeden z przykadw
spodoba si twojej rodzinie. Rb pikne zdjcia dniem i noc, zastpowania broni aparatem fotograficznym. Myliwi trzymaj
automatycznie bez zbdnych zabiegw. Po prostu wyceluj, nastaw hasselblady tak jak dawniej winchestery: zamiast spoglda przez
i pstryknij. Komputerowy mzg i elektroniczna migawka naszego celownik lunety, eby umieci pocisk w celu, patrz przez wizjer,
GT zrobi za ciebie reszt". eby dobrze wykadrowa obraz. Samuel Butler skary si ju pod
Podobnie jak samochd, aparat fotograficzny sprzedawany jest koniec zeszego stulecia w Londynie, e za kadym krzakiem kryje
jako bro drapiena, zautomatyzowana ile wlezie, gotowa do si fotograf, ktry zachowuje si jak zgodniay lew i rozglda, kogo
strzau. Wikszo ludzi pragnie atwej, niewidzialnej" technologii. mgby pore". Obecnie fotograf szaruje na prawdziwe zwierzta,
Producenci zapewniaj klientw, e robienie zdj nie wymaga ani zagroone i zbyt rzadkie, by mona je byo zabija. W tej powanej
umiejtnoci, ani wiedzy, e urzdzenie samo wie wszystko i komedii, w ekologicznym safari, bro zamienia si w aparat
reaguje na najmniejsze skinienie. To rwnie proste, jak fotograficzny, poniewa przyroda nie jest ju tym, czym bya - przed
przekrcenie kluczyka w stacyjce samochodu albo nacinicie czym ludzie musieli si broni. Dzi przyroda - oswojona,
spustu w karabinie. zagroona, miertelna -potrzebuje ochrony przed ludmi. Kiedy
Podobnie jak bro i owe samochody, aparaty fotograficzne -to boimy si - strzelamy. Ale kiedy czujemy nostalgi - robimy zdjcia.
urzdzenia bajeczne" i korzystanie z nich prowadzi do naogu. Mamy teraz czasy nostalgiczne, a fotografia czynnie j upo-
Jednake mimo ekstrawagancji potocznego sownictwa w wszechnia. Fotografia - to sztuka aobna, schykowa. Wikszo
odniesieniu do fotografii i mimo sloganw reklamowych, aparaty fotografowanych przedmiotw zabarwionych jest tylko dlatego, e
fotograficzne nie gro mierci. Przesadny jzyk reklam, ktry zostay sfotografowane - patosem. Przedmiot brzydki, albo
przedstawia samochody, jak gdyby to byy nowe rodzaje broni, w groteskowy, moe odzyska godno dziki temu, e przykuje
pewnym sensie odpowiada prawdzie: pomijajc czas wojny, wzrok fotografa. Przedmiot pikny moe sta si powodem
samochody zabijaj wicej ludzi ni bro. Aparat fotograficzny, melancholijnych westchnie, gdy si zestarzeje, rozpadnie,
cho bywa porwnywany do broni, nie zabija, a wic zowroga zniszczeje. Wszystkie fotografie mwi: Memento mori". Robic
metafora wyglda na zupeny bluff - niczym mski sen o posiadaniu zdjcie stykamy si ze miertelnoci, kruchoci, przemijalnoci
pistoletu, noa albo wyjtkowej potencji pciowej. A jednak w ludzi i rzeczy. Wanie dlatego, e wybieramy jak chwil,
samym wykonywaniu zdjcia jest co drapienego. Wykona wykrawamy j i zamraamy, wszystkie zdjcia stanowi
ludziom zdjcia -to gwaci ich i oglda takimi, jacy nigdy sami wiadectwo nieubagalnego przemijania. Aparaty fotograficzne
siebie nie widuj: w ten sposb ludzie ci zaczy powiela wiat w chwili, gdy

15 16
krajobraz ludzki zacz w zawrotnym tempie ulega przekszta- stawnymi do tych, ktrym bdzie posuszny rozbudzajc sumienia.
ceniom. I cho w krtkim czasie przemijaj liczne formy ycia Obrazy mobilizujce sumienie zawsze wi si z konkretn
biologicznego i spoecznego, posiadamy ju urzdzenie do sytuacj historyczn. Im s oglniejsze, tym mniej prawdopodobne,
zanotowania tego, co zanika. Nastrojowy, subtelnie skomponowany e porusz sumienia.
obraz Parya ukazywany przez Atgeta i Brassaia prawie ju nie Zdjcie odsaniajce jakie sfery ndzy, ktrego istnienia nie
istnieje. Podobnie jak obecno krewnych i znajomych na zdjciach podejrzewalimy/nie wywrze wraenia na opinii publicznej, o ile nie
w rodzinnym albumie rozprasza przynajmniej cz alu z powodu trafi na odpowiedni konfiguracj uczu i postaw. Zdjcia, jakie
ich mierci i nieobecnoci, tak zdjcia wyburzonych, zmienionych i nadesa Mathew Brady i jego koledzy, chcc ukaza okropnoci pl
wyjaowionych miast i wsi dostarczaj nam kieszonkowej" lekcji bitewnych, wcale ludzi nie zniechcay do udziau w amerykaskiej
historii. wojnie domowej. Zdjcia licho odzianych, wygodzonych
Fotografia - to zarwno pseudoobecno", jak i wiadectwo niczymszkielety jecw trzymanych w Andersonville rozpaliy
nieobecnoci". Niczym ogie z brewion we wspczesnym opini publiczn Pnocy - ale przeciwko Poudniu (przy czym efekt
mieszkaniu, zdjcia (zwaszcza ludzi, egzotycznych krajobrazw i zdj z Andersonville by zapewne w duej mierze efektem
miast, odlegej przeszoci) zachcaj do snucia marze. Poczucie nowoci, jak stanowia wwczas fotografia). Dopiero w latach
nieosigalnoci, ktre mona atwo wywoa fotografi, przypomina szedziesitych naszego stulecia wielu Amerykanw uzyskao
podsycanie uczu erotycznych poprzez mnoenie przeszkd na wiadomo polityczn, ktra umoliwiaby im prawidow reakcj
drodze do poczenia si z przedmiotem westchnie. Fotografia na zdjcia, jakie Dorothea Lange wykonaa Amerykanom
kochanka ukryta w portfelu matki, plakat z fotosem gwiazdy japoskiego pochodzenia, zabieranym z Zachodniego Wybrzea do
rockowej przypity nad kiem nastolatka lub nastolatki, znaczek obozw dla internowanych w 1942 roku. Dopiero przy poziomie
ze zdjciem polityka w trakcie kampanii wyborczej przypity do wiadomoci politycznej lat szedziesitych i siedemdziesitych
marynarki gosujcego, fotografia dzieci takswkarza zatknita za mogliby oni rozpozna sytuacj, ktrej dotyczyy zdjcia - a
lusterko w samochodzie - wszystkie te zastosowania fotografii jako mianowicie przestpstwo popenione przez rzd przeciwko sporej
talizmanu wyraaj uczucia sentymentalne i ujawniaj grupie obywateli amerykaskich. Niewielu ludzi, ktrzy zdjcia te
podwiadome zabiegi magiczne. Stanowi bowiem prb ogldali w latach czterdziestych, miao rwnie jednoznaczne
nawizania kontaktu albo odsyaj do innej rzeczywistoci. odruchy; silniejsze byo prowojenne poparcie dla rzdu. Zdjcia nie
Fotografie mog rozbudza dze w najzupeniej prosty, s w stanie narzuca postawy moralnej, ale mog wzmacnia
praktyczny sposb - gdy kto na przykad zbiera zdjcia ano- postawy ju istniejce oraz rozwija zalki tych, ktre dopiero si
nimowych modelek i onanizuje si na ich widok. Sprawy si ksztatuj.
komplikuj, gdy mowa o rozbudzaniu uczu moralnych z udziaem Fotografie mog zapada w pami mocniej ni ruchome filmy,
fotografii. Podanie nie ma historii - przeywane jest kadorazowo poniewa stanowi oddzielne jednostki czasu, a nie jego przepyw.
tu i teraz". Podanie - to takie uczucie, ktre rozbudzaj Telewizja -to strumie niestarannie dobranych obrazw, z ktrych
podwiadome rda popdw; stanowi ono abstrakcj, - podczas kady wymazuje poprzednika ze wiadomoci widza. Nieruchoma
gdy uczucia zakorzenione s w historii, ktra ma konkretnych fotografia -to chwila obdarzona przywilejem trwaoci, mona j
bohaterw i okrelone sytuacje. A wic fotograf, ktry chce zamieni na niewielki, paski przedmiot i oglda do woli.
podnieci dze, musi kierowa si reguami przeciw- Nieruchome zdjcia z pierwszych stron gazet

17 18
w 1972 roku, ukazujce nagie poudniowowietnamskie dzieci mo polityczna, lub jej brak, przesdza o moliwoci wywarcia
oblane amerykaskim napalmem, biegnce szos w kierunku przez fotografi wpywu na jego moraln ocen. Bez ta poli-
aparatu fotograficznego z rozwartymi ramionami i grymasem blu tycznego zdjcia historycznych rzezi najprawdopodobniej byyby
na twarzy - wywoay prawdopodobnie znacznie wiksze potpienie traktowane jako nierzeczywisty albo demoralizujcy zamach na
wojny, ni setki barbarzyskich reportay na ekranach telewizorw. nasze samopoczucie.
Mona przypuszcza, e spoeczestwo amerykaskie nie Natenie uczu i stopie moralnego uniesienia zale take od
poparoby tak jednomylnie wojny koreaskiej, gdyby miao szanse oswojenia si" opinii publicznej ze zdjciami ponionych,
obejrze fotograficzne dowody zniszczenia Korei, spustoszenia wyzyskiwanych, godujcych i masakrowanych blinich. Zdjcia
rodowiska naturalnego i mierci (pod pewnymi wzgldami McCullina przedstawiajce wychudzonych Biafraczykw we
spustoszenia te byy znacznie wiksze od zniszcze, jakich ofiar wczesnych latach siedemdziesitych miay dla niektrych mniejsze
pad dziesi lat pniej Wietnam). Ale przypuszczenie takie jest znaczenie, ni wykonane przez Wernera Bischofa w tatach
trywialne. Spoeczestwo nie ogldao fotografii z Korei, poniewa pidziesitych zdjcia ofiar godu w Indiach. Te pierwsze stay si
ideologicznie rzecz biorc nie byo dla nich miejsca. Nikt nie wrci banaem i fotografie rodzin Tuaregw mrcych z godu w Sahelu,
do kraju ze zdjciami ycia codziennego w Phenianie, nikt nie drukowane przez wszystkie tygodniki ilustrowane w 1 973 roku,
pokaza, e przeciwnik ma ludzk twarz. Natomiast takich wanie musiay wielu odbiorcom jawi si jako nieznone odgrzewanie"
zdj dostarczyli nam z Hanoi Felix Green i Marc Riboud. ogranych obrazw ukazujcych okropnoci masowego godu.
Amerykanie mieli dostp do fotografii ukazujcych cierpienia Fotografie szokuj, jeeli ukazuj co nowego. Niestety,
Wietnamczykw (spor liczb zdj dostarczyo wojsko w zupenie poprzeczka wdruje w gr, czciowo wanie skutkiem roz-
innych celach), poniewa dziennikarze czuli poparcie dla swoich powszechniania szokujcych relacji. Pierwsze zetknicie z foto-
wysikw, a ich fotografie znajdoway oddwik spoeczny. Rosnce graficznym zapisem przeraajcych tematw stanowi rodzaj
grupy obywateli ukazay bowiem, e chodzi tu krwaw wojn objawienia, prototyp wspczesnego olnienia, negatywn epi-
kolonialn. Wojn koreask rozumiano zupenie inaczej-jako cz fani*/. Dla mnie takim objawieniem stay si zdjcia z Bergen-
zmaga wolnego wiata" ze Zwizkiem Radzieckim i Chinami. Przy Belsen i Dachau, na ktre natknam si przypadkowo w Santa
takiej etykietce zdjcia ukazujce okruciestwo i skutki zasto- Monica w lipcu 1945 roku. Nic, co widziaam przedtem - ani na
sowania olbrzymiej siy ognia przez Amerykanw byy bez zna- zdjciach, ani w yciu - nie dotkno mnie tak brutalnie, gboko,
czenia. byskawicznie. Sdz nawet, e mogabym podzieli moje ycie na
W potocznym rozumieniu wydarzenie", to co, co warto dwie czci: zanim zobaczyam te zdjcia (miaam dwanacie lat) i
sfotografowa i o tym, co moe by wydarzeniem, przesdza wci po ich ujrzeniu, cho mino kilka lat, nim zrozumiaam w peni,
jeszcze ideologia w najszerszym tego sowa znaczeniu. adne czego dotyczyy. Jakiej dobrej sprawie suyo ich obejrzenie? Byy
bowiem wydarzenie nie moe by udokumentowane fotograficznie to tylko zdjcia z wydarzenia, o
(lub w jaki inny sposb), o ile nie zostanie nazwane i
scharakteryzowane. Sama dokumentacja fotograficzna nie jest w
stanie stworzy (albo raczej: rozpozna, okreli) wydarzenia,
dopki nie zostanie ono nazwane. wiado- *l Epifania - termin religijny, wprowadzony do estetyki
wspczesnej przez Jamesa Joycea i oznaczajcy objawienie,
nage natchnienie, olnienie i zrozumienie sensu ycia. Autorka
posuguje si nim zarwno w zgodzie z sensem religijnym jak i
joyce'owskim, gdzie epifani" bywa szczeglny twr mistrzowskiej
19 20
sztuki objawiajcy nagle sens wiata i ycia (przyp. tum.)
ktrym ledwo syszaam i na ktre nie miaam adnego wpywu, nie
obrazy tych potwornoci, ktre - jak zbrodnie ukazane na foto-
mogam mu zapobiec. Gdy patrzyam na nie, co si we mnie
grafiach hitlerowskich obozw zagady - uzyskay status punktw
zaamao. Dotaram do jakiej granicy, nie tylko granicy potwor-
odniesienia; wikszo bowiem tych zdj nie zachowuje wiecznie
noci: czuam nieodwracalny smutek, przygnbienie, ale zarazem
adunku uczuciowego. Fotografia wzruszajca swoim tematem ludzi
co we mnie stwardniao, co obumaro, co jeszcze pacze.
w 1900 roku, dzi wzruszyaby nas zapewne dlatego, e wykonano
Cierpie to jedno; y z fotograficznym zapisem cierpienia, co
j wanie w tym czasie. Konkretne cechy i intencje zwizane ze
niekoniecznie budzi sumienie czy zdolno wspczuciato co
zdjciem nikn w uoglnionym patosie przeszoci. Estetyczny
innego. Kiedy si ju widziao takie zdjcia, wkroczyo si na drog,
dystans jest jakby wbudowany w samo dowiadczenie
przy ktrej obejrze mona wicej. Obrazy paraliuj. Obrazy
towarzyszce ogldaniu zdj, jeeli nie w sensie natychmiastowej
znieczulaj. Zdarzenie poznane dziki fotografii z pewnoci stanie
reakcji -to przynajmniej po upywie pewnego czasu. Koniec kocw
si bardziej rzeczywiste ni w przypadku, gdyby takich zdj nigdy
czas stawia wikszo fotografii, nawet najbardziej amatorskich, w
nie ogldano. Wystarczy pomyle o wojnie wietnamskiej albo o
rzdzie dzie sztuki.
archipelagu, z ktrego nie mamy adnych zdj. Z drugiej strony,
Uprzemysowienie" fotografii pozwolio na szybkie jej wchonicie
jeeli ogldamy zbyt wiele fotografii jakiego wydarzenia,
przez racjonalne-to jest biurokratyczne-sposoby regulacji ycia
zaczynamy traktowa je jako co niemal nierealnego.
spoecznego. Zdjcia nie stanowi ju zabawnych obrazkw", lecz
To samo prawo znajduje zastosowanie w odniesieniu do
cz umeblowania" naszego rodowiska. S kamieniami
pornografii. Wstrzs wywoany zdjciami potwornoci przy
probierczymi i ilustruj ograniczenia pewnego podejcia do
ponownym ogldaniu ustpuje, podobnie jak ustpuje zaskoczenie i
rzeczywistoci, ktre uchodzi za realistyczne". Fotografie
rozbawienie, jakie towarzyszy ogldaniu pierwszego filmu
powoane" zostay do suby w szeregach wanych instytucji
pornograficznego - i blednie, po obejrzeniu nastpnych. Poczucie
kontrolujcych ycie jednostki - przede wszystkim rodziny i policji,
oddawania si zakazanej przyjemnoci zmieszane z odraz i
gdzie peni rol przedmiotw symbolicznych oraz elementw
smutkiem nie jest trwalsze, ni poczucie zakazu zwizanego z
informacji. A przeto w biurokratycznej inwentaryzacji wiata nawet
nieprzyzwoitoci. A oba te zakazy wystawiono w ostatnich latach
najwaniejsze dokumenty nie maj znaczenia, dopki nie
na cik prb. Ogromny katalog fotograficzny ndzy i
przymocuje si do nich fotograficznego etonu przedstawiajcego
niesprawiedliwoci na wiecie da wszystkim poczucie obcowania z
twarz obywatela.
przemoc - skutkiem czego najpotworniejsze sceny wydaj nam si
Realistyczny" pogld na wiat, zgodny z biurokratyczn
znajome, opatrzone, odlege (to tylko fotografia") i nieuniknione.
organizacj ycia, zmienia nasz osd na wiedz, ktra jawi si
Nie widziaam niczego banalnego w fotografiach hitlerowskich
wycznie jako technika i informacja. Fotografie s w cenie,
obozw zagady ogldajc je po raz pierwszy. Po trzydziestu latach
poniewa dostarczaj informacji. Mwi nam o tym, jak jest: tworz
pami spoeczna nasycia si" tymi obrazami. W ostatnim okresie
katalog. Dla szpiegw, meteorologw, policjantw, archeologw i
fotografia zaangaowana" uczynia prawdopodobnie rwnie wiele
dla przedstawicieli innych zawodw, uzalenionych od staego
dla upienia sumie, co dla ich rozbudzenia. Etyczna zawarto
dopywu informacji, nabieraj nieocenionej wartoci. Ale wikszo
zdj jest nietrwaa. Wyjwszy by moe
ludzi wykorzystuje zdjcia w sytuacji, w ktrej maj one takie samo
znaczenie jak fikcja literacka. Informacja dostarczona przez
fotografie zaczyna odgrywa istotn rol w tym momencie historii
21 22
kultury, w ktrym przyznaje si wszystkim prawo dostpu do Fotografia narzuca nam pogld, e poznamy wiat, jeeli
wiadomoci. W fotografii dostrzeono rodek dostarczania zgodzimy si, aby wyglda tak, jak na fotograficznym zapisie. Ale
informacji ludziom, ktrzy nie maj nawyku regularnej lektury. Daily taka zgoda - to przeciwiestwo rozumienia. Rozumienie zaczyna
News wci jeszcze nosi nazw obrazkowej gazety nowojorskiej", si od niezgody na wiat, jaki dostrzegamy, ale szansa takiej
co wiadczy o jej deniu do uzyskania szerokiej popularnoci. Po odmowy przesdza o moliwoci poznania i zagbienia si w jego
drugiej stronie barykady Le Monde, gazeta przeznaczona dla istot. cile rzecz biorc, nigdy niczego nie zrozumiemy dziki
wyksztaconego czytelnika, ktry chce by dobrze poinformowany, fotografii. Oczywicie, zdjcia wypeniaj luki w mylowych
wcale nie drukuje fotografii. Zakada si, e dla takich czytelnikw obrazach przeszoci i teraniejszoci; na przykad obraz
fotografia stanowiaby zaledwie ilustracj treci zawartych w arty- nowojorskiej ndzy ukazywanej przez Jacoba Riisa w latach
kule. osiemdziesitych ubiegego stulecia jest niesychanie pouczajcy
Wok obrazu fotograficznego osnuto now definicj informacji. dla tych, ktrzy nie zdawali sobie sprawy z tego, e biedota miejska
Fotografia - to cieniutka warstwa przestrzeni i czasu. W wiecie w Ameryce u schyku dziewitnastego wieku bya a tak
rzdzonym przez obraz fotograficzny wszelkie granice (ramki") dickensowska". Niemniej, ukazujc wiat za pomoc aparatu
wydaj si dowolne. Wszystko da si rozdzieli, przeci, odczy fotograficznego, zawsze wicej informacji ukrywamy, ni
od czego innego: wystarczy odmiennie skadrowa obraz. I vice pokazujemy. Ju Brecht wskazywa, e zdjcie fabryki Kruppa
versa: wszystko mona ze sob poczy. Fotografia wzmacnia niczego nam nie mwi o tym, jak jest ona zorganizowana. W
nominalistyczny pogld na rzeczywisto spoeczn traktowan tak, przeciwiestwie do zwizkw miosnych, zawieranych na podstawie
jak gdyby skadaa si z maych jednostek wystpujcych w wygldu partnerw - w akcie rozumienia musimy oprze si na
nieskoczenie wielkiej liczbie -jako e nieskoczona jest liczba odkryciu mechanizmu, na poznaniu zasad dziaania jakiego
zdj czegokolwiek. Poprzez fotografie wiat staje si cigiem przedmiotu czy zjawiska. A dziaanie zachodzi w czasie i w czasie
niezwizanych ze sob, swobodnych czstek, a historia i musi by wyjanione. Tylko narracja moe nam pomc w
wspczesno - skupiskami anegdotek i faits divers*/. Aparat zrozumieniu czegokolwiek.
fotograficzny atomizuje rzeczywisto, poddaje j manipulacji i Ograniczeniem fotograficznej wiedzy o wiecie jest okoliczno,
znieksztaca. Jest to wizja wiata zaprzeczajca wzajemnym i cho moe ona wstrzsn sumieniem, koniec kocw nie jest w
zwizkom i cigoci, otaczajca kad chwil nimbem stanie sta si wiedz etyczn albo polityczn. Wiedza osigana
tajemniczoci. Kada fotografia jest wieloznaczna: zobaczy na niej przez nieruchome fotografie zawsze bdzie w jakim sensie
co - to znaczy znale potencjalny przedmiot fascynacji. sentymentalna - albo cyniczna lub - humanistyczna. Bdzie to
Ostateczna mdro obrazu fotograficznego kryje si w wiedza uzyskana po rekordowo niskiej cenie- pozory wiedzy,
stwierdzeniu: Oto powierzchnia. A teraz mylcie, a raczej czujcie pozory mdroci. Podobnie robienie zdj jest pozorem
to, co si pod ni kryje. Pomylcie, jaka musi by ta rzeczywisto, zawaszczania i gwatu. Niemota tego, co hipotetycznie jest w
jeeli wyglda w ten sposb". Fotografie, ktre same nie s w fotografii zrozumiae, stanowi o prowokacyjnoci i atrakcyjnoci
stanie niczego wyjani, stanowi niewyczerpane rdo zachty do zdj. Wszechobecno ich wywara nieobliczalny wpyw na nasz
dedukowania, spekulacji i fantazjowania. wraliwo etyczn. Wpuszczajc do tego - i tak ju zatoczonego
wiata - kopie zdjciowe, fotografia stwarza zudzenie, i wiat jest
Rozmaitoci, drobne wiadomoci w gazetach - przyp. red. dostpniejszy ni w rzeczywistoci.

23 24
Potrzeba potwierdzenia" rzeczywistoci i zachty do jej
przeywania przez posiadanie fotografii - to estetyczny Ameryka wyania si
konsumpcjonizm, ktry sta si naogiem nas wszystkich, Spoe-
czestwa przemysowe zamieniaj swoich obywateli w
narkomanw obrazu: jest to odmiana zatrucia psychicznego, ktrej
z wolna zza fotografii
najtrudniej si opiera. Przejmujca tsknota za piknem, prag-
nienie, by skoczyo si to nieustanne wyszukiwanie czego
ukrytego pod powierzchni. Potrzeba odkupienia i witowania
cielesnoci wiata - wszystkie te elementy uczu erotycznych
potwierdzaj si w przyjemnoci, jak czerpiemy z fotografii.] Ale
wyraaj si w tym take inne, mniej wyzwolicielskie uczucia. Nie
Odsaniajc demokratyczne perspektywy kultury, Walt Whitman
byoby bdem stwierdzenie, e ludzie odczuwaj przymus
chcia przezwyciy rnice midzy piknem a brzydot tym, co
fotografii: przymus przeksztacania caego swego dowiadczenia w
istotne i tym, co trywialne. Za oznak sualczoci lub snobizmu
sposb widzenia. Koniec kocw przeycie utosamiamy z
uznawa wprowadzanie wartociujcych rozrnie, ktre
utrwaleniem czego na zdjciu, a uczestnictwo w gonym
wykraczaj poza oglnikow aprobat. Szczero wynoszona bya
wydarzeniu staje si coraz bardziej rwnoznaczne z ;r ogldaniem
pod niebiosa przez najodwaniejszego i najbardziej szalonego
tego wydarzenia w formie zdjcia. Najlogiczniejszy spord
spord naszych prorokw rewolucji kulturalnej. Zakada on, e
dziewitnastowiecznych estetw, Mallarme, powiedzia, e
nikt, kto zgadzaby si na prawd, rozmach i ywotno
wszystko istnieje na wiecie po to, by znale si na fotografii.
amerykaskiego sposobu ycia, nie bdzie si trapi odcedzaniem
pikna od brzydoty w wartkim strumieniu przey. Wszystkie fakty,
nawet nieprzyjemne, rozbyskuj w whitmanowskiej Ameryce-tej
idealnej przestrzeni, urzeczywistniajcej historycznie i w chwili
pojawienia si s ju skpane w blasku wietlistym".
Wielka amerykaska rewolucja kulturalna, zapowiadana w
przedmowie do pierwszego wydania Leaves of Grass *l (1855),
nigdy nie wybucha, co dla wielu byo powodem do rozczarowania,
acz nikogo nie zdziwio. Jeden wielki poeta nie moe samotnie
zmienia normalnych, panujcych powszechnie pogldw; nawet
gdy poeta w ma do swej dyspozycji miliony czerwonych
hunwejbinw, zadanie jest nieatwe. Jak wszyscy wizjonerzy
rewolucji kulturalnej, Whitman uleg zudzeniu, e widzi ju, jak ycie
przegania i demaskuje sztuk. Stany Zjednoczone - to w gruncie
rzeczy najwikszy poemat". Lecz gdy

*/ dba trawy

25 26
rewolucji kulturalnej zabrako, a najwikszy z poematw w czasach Gdzie sens wartoci stanowi parodi ewangelii Whitmana. Jeeli ju
cesarstwa wydawa si mniej wietny ni w okresie republiki, ju kogo fotografowano, w zaciszu predemokratycznej kultury, to
tylko artyci powanie potraktowali whitmanowski program musia by kim. Na otwartych rwninach amerykaskich
publicystycznej transcendencji, demokratycznego przezwyciania dowiadcze, katalogowanych skrztnie przez Whitmana i
podziau na pikno i brzydot - na to, co doniose i co trywialne. lekcewaonych przez Warhola, wszyscy s kim. adna chwila nie
Sztuka amerykaska nie tylko nie zostaa poddana surowej prbie jest waniejsza od innej, nikt nie jest ciekawszy od kogo innego.
rzeczywistoci, ale-zwaszcza fotografia - zacza roci sobie Mottem albumu zdj Walkera Evansa opublikowanego przez
pretensje do tego, by rzeczywisto poddaa si prbie sztuki. Museum of Modern Art jest fragment z Whitmana,, ktry dwiczy
Tu po wynalezieniu fotografii uwaano zdjcia za wyideali- motywami najdoniolejszych poszukiwa amerykaskiej fotografii:
zowane obrazy. Taki jest w dalszym cigu pogld wikszoci Nie ma adnych wtpliwoci, e majestat i pikno wiata drzemi w
fotoamatorw, dla ktrych pikne zdjcie" - to ukazanie czego kadej jego drobinie... Nie ma adnych wtpliwoci, e w
adnego": kobiety, zachodu soca... W roku 1915 Edward Steichen drobiazgach, owadach, prostych ludziach, niewolnikach, karach,
sfotografowa butelk mleka na schodach przeciwpoarowych, chwastach, odpadach i mieciach kryje si znacznie wicej, ni
dajc nam przykad zupenie odmiennego rozumienia piknego przypuszczaem..."
zdjcia". A od lat dwudziestych ambitni zawodowcy, ktrych dziea Whitmanowi wydawao si, e nie niszczy pikna, ale je uoglnia.
znajduj si w muzeach, systematycznie odchodzili od tematw I to samo robiy pokolenia najbardziej utalentowanych fotografw
lirycznych, wiadomie eksperymentujc z ukazaniem przedmiotw amerykaskich w polemicznych poszukiwaniach tego, co trywialne i
tandetnych i nieciekawych. W ostatnich latach, fotografom udao si prostackie. Ale wrd fotografw amerykaskich, ktrzy wyroli po
zrewidowa, w skali masowej, nasze pojmowanie pikna i brzydoty II wojnie wiatowej, whitmanowski nakaz dokadnego
- w myl wskazwek podsuwanych wczeniej przez Whitmana. zarejestrowania ekstrawaganckiej szczeroci amerykaskiego stylu
Jeeliby powtrzy sowa Whitmana: kady przedmiot, sytuacja, przeywania wiata nie cieszy si uznaniem. Fotografujc kary, nie
zwizek lub proces ujawniaj nam swe pikno", to bardzo powierz- ukazujesz majestatu i pikna. Ukazujesz kary.
chownym zabiegiem byoby wyszukiwanie adnych przedmiotw, a Zaczynajc od zdj opublikowanych i kanonizowanych w
odrzucanie brzydkich. Jeeli wane jest wszystko, co si robi i luksusowym magazynie Camera Work wydawanym przez Alfreda
myli", to cakiem arbitralnym zabiegiem staje si traktowanie Stieglitza od 1903 do 1917 roku, a take wystawianych
niektrych chwil ycia jako wanych, a innych - jako trywialnych. w galerii prowadzonej przez Stieglitza w Nowym Jorku w latach
Fotografia ma nadawa wag temu, co przedstawia. Praw- 1905-1917 na Pitej Alei nr 291 (zrazu galeri zwano Mat
dopodobnie nie ma takiej rzeczy, ktrej nie daoby si upikszy: a Galeri Foto-Secesji, potem po prostu 291". A trzeba doda, e
wicej - nie ma sposobu, aby wypleni tendencj obecn we czasopismo i galeria byy najambitniejszymi formuami whit-
wszystkich fotografiach, a polegajc na tym, e warto czego, manowskiej oceny)-fotografia amerykaska przesuwaa si od
co sfotografujemy, automatycznie ronie. Ale i samo pojmowanie afirmacji, poprzez zwtpienie ku - koniec kocw - parodii
wartoci ulec moe zmianie-jak to si stao we wspczesnej nam programu Whitmana. Najbardziej wietlan postaci w tej caej
kulturze odbioru zdjcia fotograficznego. historii jest Walker Evans. By ostatnim wielkim fotografem,
ktry pracowa na serio w nastroju wypywajcym z euforycz-

27 28
nego humanizmu Whitmana, podsumowywa to, co naleao do Jamesem Agee Let Us Now Praise Famous Men */). Evans nie
historii (na przykad zdumiewajce fotografie emigrantw i prbowa wyrazi samego siebie.
robotnikw Lewisa Hine'a); przewidywa chodniejsz, bardziej Nawet bez tych bohaterskich akcentw dzieo Evansa jest
prymitywn i ponur fotografi, jak miano uprawia pniej -co jeszcze pochodni wizji Whitmana: wyrwnanie rnic midzy
wida, na przykad w proroczej serii zdj ukryt kamer", piknem i brzydot, tym co wane i tym, co trywialne. Kady i
przedstawiajcych anonimowych pasaerw nowojorskiego metra, wszystko, co si sfotografuje - staje si zdjciem, a kade zdjcie
a wykonanych w latach 1939-1 941. Ale Evans zerwa z jest moralnie rwnowane wszystkim pozostaym. Kamera Evansa
heroicznym tonem Stieglitza i jego uczniw, ktrzy propagowali wydobya to samo pikno fasad wiktoriaskich domw w Bostonie
Whitmana, a Hine'a traktowali protekcjonalnie. Evans uwaa, e we wczesnych latach trzydziestych, co w sklepach na gwnych
prace Stieglitza byy pretensjonalne. ulicach miasteczek Alabamy w roku 1936. Ale rwnano w gr, nie
Podobnie jak Whitman, Stieglitz take nie widzia adnej w d. Evans chcia, by jego zdjcia byy dosowne, autorytatywne,
sprzecznoci midzy traktowaniem sztuki jako narzdzia uto- transcendentne". Poniewa atmosfera moralna lat trzydziestych
samiania si ze spoecznoci i traktowaniem jej jako sposobu przemina, trudno uwierzy dzi tym przymiotnikom. Nikt nie
budowania heroicznej, romantycznej, penej autoekspresji sawy da, by zdjcie byo dosownym" sprawozdaniem. Nikt nie potrafi
artysty. W kwiecistej, byskotliwej kolekcji esejw Port of New York* sobie wyobrazi, jak mogoby by ono autorytatywne. Nikt nie
(1924) Paul Rosenfeld chwali Stieglitza jako jednego z wielkich rozumie transcendencji jako takiej, nie mwic ju o transcendencji
piewcw ycia. Nie ma na caym wiecie materii do brzydkiej, w fotografii.
zwykej i skromnej, by nie moga temu czowiekowi z czarn Whitman prawi kazania o wczuwaniu si, o zgodnej niezgodzie,
skrzynk i chemiczn kpiel posuy do wyraenia peni jego jednoci w wielkoci. Stosunek psychiczny do wszystkiego i z
twrczej osobowoci". Fotografowanie, a wic estetyczne kadym - plus (jak dobrze pjdzie) zwizek zmysowy -tak to
uaskawianie tego co brzydkie, zwyczajne i skromne - to take lekkomyln propozycj najwyraniej nam zoy i powtarza do
wyrafinowany sposb jednostkowej ekspresji. Fotograf- pisze znudzenia w przemowach i wierszach. Owa tsknota. za
Rosenfeld o Stieglitzu - zarzuca artystyczne sieci w wiat materialny owiadczynami wobec caego wiata narzucaa take ton i form
dalej ni ktokolwiek przed nim lub obok niego". Fotografia jest jego poezji. Wiersze Whitmana - to technologia psychiczna suca
czym na ksztat nadmiernej emfazy, heroicznej kopulacji ze piewnemu wprowadzeniu czytelnika w nowy stan ducha
wiatem materialnym. Podobnie jak Hine, Evans szuka bardziej (mikrokosmos nowego adu" wyobraanego dla caej
bezosobowego wyrazu afirmacji, szlachetnej powcigliwoci, spoecznoci); wiersze te s funkcjonalne, modlitewne i przekazuj
byskotliwego niedomwienia. Ani w bezosobowych, napicie uczuciowe. Powtrki, pompatyczna kadencja, gonitwa
architektonicznie martwych fasadach amerykaskich domw, ani w wersw, spieszna wymowa, to wszystko zdradza przypyw
zinwentaryzowanych wntrzach, ktre uwielbia sporzdza, ani w wieckiego natchnienia, ma suchaczy psychicznie uskrzydli,
starannych portretach robotnikw rolnych z Poudnia wyrzuci ich na tak odleg orbit, by mogli si utosami z
wykonywanych w latach trzydziestych (i opublikowanych w tomie przeszoci i ze wsplnot amerykaskiego prag-
wydanym z
*/ Chwalmy teraz synnych ludzi
*/ Port w Nowy Jorku

29 30
nienia. Ale tego rodzaju utosamianie si z innymi Amerykanami mentalny humanizm. Midzy tymi dwiema konwencjami ukazywania
obce jest ju naszemu temperamentowi. wiata nie ma zbyt duej rnicy. Steichen pociesza, Arbus martwi,
abdzim piewem whitmanowskiego erotycznego ucisku, w ale jedno i drugie przeycie uniemoliwia historycznie trafne
jaki pochwyci chcia nard, piewem zuniwersalizowanym i zrozumienie rzeczywistoci.
odartym z wikszoci zudze, bya wystawa Rodzina czowiecza Wybr zdj dokonany zosta przez Steichena przy zaoeniu, e
otwarta w 1355 roku przez Edwarda Steichena, rwienika dola ludzka i natura czowieka s wsplne. Starajc si ukaza, e
Stieglitza i wspzaoyciela Foto-Secesji. 503 zdjcia, 273 jednostki rodz si, pracuj, miej i umieraj wszdzie w taki sam
fotografw z 68 krajw miay si zia w jedno i wykaza, e
sposb, Rodzina czowiecza neguje wag historii -realnych i
ludzko jest jedna", e istoty ludzkie, mimo wad, godne s
historycznie wytworzonych rnic, niesprawiedliwoci i konfliktw.
podziwu. Ludzie na zdjciach naleeli do wszystkich ras, rocznikw,
Fotografie Arbus zdecydowanie neguj take rol polityki, gdy
klas, typw fizycznych. Wielu z nich miao wyjtkowo pikne ciaa, a
sugeruj, i yjemy w wiecie, w ktrym wszyscy s obcymi
niektrzy pikne twarze. Podobnie jak Whitman wzywa czytelnikw
przybyszami, beznadziejnie izolowanymi, unieruchomionymi w
swoich wierszy, by si utosamiali z nim i z Ameryk, Steichen
mechanicznych, uomnych pozach i niesprawiedliwych
otworzy wystaw, by umoliwi kademu z widzw utosamienie
si z wieloma przedstawionymi na zdjciach ludmi - i potencjalnie - zalenociach. Pobony wydwik krzepicej "antologii
z tematem kadego zdjcia: obywatelami wiatowej fotografii. fotograficznej Stieglitza i chodne przygnbienie retrospektywy
Dopiero siedemnacie lat pniej wystawa fotograficzna znw Arbus sprawiaj, e historia i polityka przestaj si liczy. Pierwsza
cigna tumy do Museum of Modern Art - stao si tak z okazji wystawa odsuwa histori i polityk na dalszy "plan, przedstawia
retrospektywnego przegldu pracy Diany Arbus w 1972 roku. Na oglnikowo kondycj ludzk jako radosn, druga - przedstawia j
wystawie Arbus byo sto dwanacie zdj o zblionej tematyce - jako koszmar samotnych jednostek. Najbardziej uderzajcym
wszyscy na tych zdjciach wygldali w pewnym sensie podobnie, aspektem fotografii Arbus jest fakt, i autorka zaja si tym, co
co wywoywao odczucia dokadnie przeciwne krzepicemu ciepu fotografw zawsze najbardziej interesowao - skupia si na ofiarach
towarzyszcemu ogldaniu dzie Steichena. Zamiast ludzi o i tych, ktrym si nie powiodo - lecz bez wspczucia, jakiego
przyjemnej powierzchownoci przedstawicieli ludu oczekujemy po takim przedsiwziciu. Dzieo jej ukazuje ludzi
sfotografowanych przy codziennej krztaninie, Arbus ukazaa nam wstrzsajcych, godnych poaowania, a take odraajcych - ale
menaeri potworw i przypadkw skrajnych -wikszo z nich nie skania do wspczucia. Punkt widzenia, ktry mona by opisa
razia brzydot, nosia groteskowe i odpychajca achy, bya w jako peen dystansu", sprawi, e zdjcia Arbus chwalono za
przygnbiajcym lub jaowym otoczeniu, a przy tym pozowaa - a szczero i za niesentymentalne wspczucie dla portretowanych.
nawet uczciwie gapia si w kamer, porozumiewawczo wpatrujc To, co "u autorki jest w gruncie rzeczy agresywnoci wobec widza,
si w widza. Dzieo Arbus nie zachca do utosamiania si z traktowano jako moraln zdobycz: uwaano, e to wanie nie
ebrakami i ndzarzami, jakich sfotografowaa. Ludzko to nie pozwala widzom odczuwa odlegoci, dzielcej ich od bohaterw
monolit". zdj. Stao si bardziej prawdopodobne, e Arbus -godzc si z
Zdjcia Arbus przekazuj antyhumanistyczne credo, ktre- przeraajcymi cechami wiata - sugeruje, i jest zarazem
martwio ludzi dobrej woli w latach siedemdziesitych. W latach niemiao i zowieszczo naiwna, jako e opiera si na dystansie, na
pidziesitych chcieli, by ich pociesza i bawi senty- przywileju, na poczuciu, e ten, na kogo ma patrze widz, to
naprawd kto inny. Kiedy zapytano ongi

31 32
Bunuela, dlaczego krci filmy, powiedzia, e chciaby wykaza, i zdjciach Arbus wskazuje z podejrzanym zainteresowaniem fakt,
nie jest to najlepszy ze wiatw". Arbus robia zdjcia chcc e dwie osoby tworz par, a kada para jest dziwna - czy to
wykaza co prostszego - e istnieje inny wiat. normalna czy homoseksualna, biaa czy czarna, w domu dla
Inny wiat mona znale, jak zwykle, na tym wiecie. Goszc starcw czy na balu maturalnym. Ludzie wygldaj ekscentrycznie,
zainteresowanie ludmi, ktrzy dziwnie wygldaj". Arbus znalaza poniewa nie nosz ubra, jak nudyci, albo dlatego, e nosz, jak
mnstwo materiaw wok siebie. Nowy Jork, z balami dla kelnerka w obozie dla nudystw, ktra nosi fartuszek. Kady, kogo
pedaw i domami noclegowymi dla wczgw, peen jest ludzi Arbus sfotografowaa, to posta egzotyczna chopa ktry czeka na
marginesu. W Marylandzie odbywa si karnawa, na ktrym Arbus swoj kolejk w prowojennej demonstracji, w somkowym
znalaza czowieka-poduszk do igie i szpilek, hermafrodyt z kapeluszu i ze znaczkiem Zbombardowa Hanoi", krl i krlowa
psem, wytatuowanego mczyzn i albinosa, ktry by poykaczem balu zotej jesieni, para bogatych trzydziestolatkw na trawniku
noy. W New Jersey i Pensylwanii wyszukaa obozy nudystw. przed domkiem, wdowa samotnie siedzca w swoim zagraconym
Fotografowaa take Disneyland i Hollywood, zwaszcza martwe lub mieszkaniu. Na zdjciu pt. ydowski olbrzym w domu swoich
sztuczne krajobrazy bez ludzi, a ponadto jaki mao znany szpital rodzicw w Bronx, NY, 1970 rodzice wygldaj jak kary, podczas
dla psychicznie chorych, w ktrym wykonaa ostatnie, najbardziej gdy ich olbrzymi syn garbi si pod niskim sufitem w salonie. Ranga
niepokojce zdjcia. Ale zawsze byo na nich ycie codzienne, z zdj Arbus bierze si z kontrastu midzy bardzo bolesn tematyk
nie koczcym si pochodem dziwactw dla kadego, kto umie je i spokojn, rzeczow rejestracj. Ten rodzaj rejestrujcej uwagi-
dostrzec. Kamera ma moc chwytania tak zwanych normalnych uwagi ze strony fotografa, uwagi ze strony ludzi w trakcie
ludzi w sposb, ktry powoduje, e wygldaj oni nienormalnie. fotografowania - to wszystko tworzy w moralny teatr prostych,
Fotograf wybiera jak osobliwo, poluje na ni, chwyta, kontemplacyjnych portretw Diany Arbus. Nie tylko nie podglda
wywouje, wymyla tytu. ona dziwakw i ebrakw, nie chwyta ich znienacka, ale poznaje,
Widzc kogo na ulicy - pisaa Arbus - zauwaacie w nim przede dodaje im otuchy, tak e koniec kocw pozuj jej rwnie spokojnie
wszystkim jaki feler". Uparcie jednostajne podejcie Arbus, bez i sztywno co sawni Wiktorianie w studiu Juliet Margaret Cameron.
wzgldu na to, jak szeroki jest krg fotografowanych modeli i zakres Tajemnica sukcesu -, Arbus kryje si w tym, co mwi o odczuciach
jej ingerencji, wskazuje na to, e wraliwo uzbrojona w aparat bohaterw w chwil potem, jak zgodzili si, by ich sfotografowaa.
fotograficzny moe insynuowa lk, nienormalno, chorob Czy zdaj sobie spraw z tego, jak bardzo s groteskowi? Wyglda
psychiczn u kadego czowieka. Dwa zdjcia przedstawiaj na to, e nie.
paczce dzieci: dzieci wygldaj na nienormalne, oszalae. Jeeli Tematem zdj Arbus jest - by skorzysta z majestatycznej
kto przypomina kogo albo ma z kim co wsplnego, dostrzeenie formuy Hegla - nieszczliwa wiadomo". Ale wikszo
tej wsplnoty stanie si dla nas nieustannym rdem zowrogich bohaterw w Grand Guignolu" Diany Arbus zdaje si nie wiedzie,
przeczu, o ile ulegniemy charakterystycznym reguom e jest brzydka. Arbus robi zdjcia ludzi tylko w niewielkim stopniu
schizofrenicznego widzenia wiata, jakie reprezentuje Arbus. Mog zdajc sobie spraw z wasnego podwiadomego lub
to by dwie dziewczynki (nie siostry) noszce takie same paszcze niewiadomego wykorzystywania ich blu, ich brzydoty. Ogranicza
przeciwdeszczowe, sfotografowane przez Arbus w Central Parku, rodzaj okropiestw, jakie mogyby by przez ni sfotografowane:
albo bliniaki czy trojaczki, ktre widzimy na paru zdjciach. Na wyklucza to na przykad ludzi, ktrzy wiedz,
wielu swoich

33 34
e cierpi, podobnie jak ofiary wypadkw, wojen, godu i albo typowych, zachca si ich, by byli niemiali -to znaczy, by
przeladowa politycznych. Arbus nigdy nie sfotografowaaby wy- pozowali. (Dziki temu objawienie samego siebie zostanie przez
darze, ktre wamuj si do naszego ycia; wyspecjalizowaa si w widza utosamione z tym, co dziwne, osobliwe, nienormalne). Jeeli
prywatnych dramatach pokazywanych w zwolnionym tempie, przy sztywno siedz albo stoj, wygldaj jak obrazy samych
czym wikszo tych dramatw rozgrywa si w yciu jej bohaterw siebie.
ju od urodzenia. . Wikszo bohaterw na[Zdjciach Arbus patrzy prosto w
Aczkolwiek widzowie gotowi s wyobraa sobie, e ci ludzie, obiektyw, co powoduje, e wygldaj jeszcze dziwniej, niemal jak
obywatele seksualnego podziemia, a take ofiary kombinacji pomylecy. porwnajmy zdjcia Lartiguea z 1912 roku
genetycznych, s nieszczliwi, to tylko par zdj ukazuje ich przedstawiajce kobiet w kapeluszu z pirkiem i woalk (Tor
niepokj uczuciowy. Fotografie zboczecw i ludzi marginesu nie wycigowy w Nicei) i zdjcie Arbus zatytuowane Kobieta w woalce
akcentuj ich cierpienia, ale raczej dystans i autonomi. na Pitej Alei, NYC (1968). Poza charakterystyczn brzydot
Homoseksualici przebrani za kobiety w ubikacjach, meksykaski bohaterw Arbus (rwnie charakterystycznie pikna jest bohaterka
karze w pokoju hotelowym na Manhattanie, rosyjskie karlice w Lartigue'a), Kobieta na jej zdjciu udziwniona zostaa wskutek
salonie na 100 ulicy, a take im. podobni, ukazani s jako radoni, niewiadomoci swej pozy. Gdyby kobieta Lartique'a odwrcia si,
peni zgody na siebie, rzeczowi. Bl atwiej odczyta na zdjciach mogaby wyglda rwnie dziwnie.
ludzi normalnych: skconej starszej pary na awce w parku, W normalnej retoryce portretu fotograficznego stawanie twarz do
nowoorieaskiej barmanki u siebie w domu z pieskiem-pamitk, aparatu oznacza powag, szczero, ujawnianie istoty bohatera.
chopca w Central Parku ciskajcego w rku granat-zabawk. Dlatego fotografie en face" uwaane s za odpowiednie dla
Brassai potpia fotografw, ktrzy robi zdjcia swoim bohaterom obrazw uroczystych (takich jak lub albo matura), a mniej
znienacka, w bdnym przekonaniu, e objawi si im wwczas co odpowiednie do propagandowych zdj reklamujcych politykw na
osobliwego*/. W wiecie skolonizowanym przez Arbus bohaterowie tablicach ogoszeniowych. (Politycy s najczciej fotografowani a
ujawniaj si sami. Nie ma decydujcej chwili. Pogld Arbus, e trois-quatre: ich wzrok znosi si i mija ze wzrokiem widza - co
samoujawnienie jest cigym, rwnomiernie rozoonym procesem, nasuwa myl, e polityk zajty jest P nie tyle kontaktem z widzem i
to jeszcze jeden sposb formuowania whitmanowskiego nakazu: z teraniejszoci, ale e od-| wanie" wybiega w przyszo). Tym,
bdziesz traktowa wszystkie chwile jako jednakowo wane. co sprawia, e fotografowane przez Arbus postaci uchwycone
Podobnie jak Brassai, Arbus chce, by jej bohaterowie zdawali twarz w twarz ".tak bardzo przykuwaj nasz uwag, jest dobr
sobie spraw (tak dokadnie jak tylko to moliwe) z sytuacji, w ludzi, ktrzy nieoczekiwanie dla nas tak atwo i bez sprzeciwu
jakiej uczestnicz. Zamiast zachca bohaterw do przyjmowania kapituluj przed aparatem fotograficznym. A wic na zdjciach,
postaw naturalnych Arbus poza en face", zaznacza wyran wspprac
portretowanego. Fotograf mg skoni tych ludzi do pozowania w
*/{ Nie jest to bd. Jest co takiego w twarzach ludzi, gdy nie widz, e momencie zdobycia ich zaufania, zaprzyjanienia si z nimi.
si im przygldamy, co nie pojawia si w nich, gdy wiedz, e kto im si Najbardziej chyba przeraajca scena w filmie Toda Browninga
przyglda. Gdybymy nie wiedzieli, jak Walker Evans wykona swoje
zdjcia (jedc tygodniami na stojco nowojorskim metrem, z Freaks*/ (1932) - to uczta weselna, na ktrej ludzie o I malutkich
obiektywem aparatu wycelowanym przez dziurk od guzika w paszczu), i gowach, brodate kobiety, bliniaczki syjamskie i
tak byoby jasne po obejrzeniu zdj, e siedzcy pasaerowie,
aczkolwiek sfotografowani z bliska i od przodu, nie wiedzieli, e "s
fotografowani, e mieli prywatny" wyraz twarzy, nie taki, jaki oferowaliby */Dziwolgi
fotografowi.
35 36
ywe korpusy bez koczyn tacz i piewaj na cze Kleopatry, mog mnie zabi". Sowa Arbus opisuj mier w walce: prze-
normalnej kobiety, ktra wanie zalubia atwowiernego kara, kroczywszy pewne granice, wpada w psychiczn zasadzk, staa
gwnego bohatera filmu. Jedna z nas! Jedna z nas! Jedna z nas! - si ofiar wasnej szczeroci i ciekawoci.
nuc, podczas gdy puchar wdruje wok stou od ust do ust - by W starych romansach artysta - ktokolwiek zreszt, kto mia
trafi wreszcie do penej obrzydzenia panny modej, ktrej podaje odwag spdzi sezon w piekle", ryzykowa, i nigdy si stamtd
go uszczliwiony karze. By moe Arbus uprocia sobie pogldy nie wydostanie ywcem, albo e zostanie psychicznym kalek.
na temat uroku, hipokryzji i niewygd, na jakie skazuje nas bratanie Heroiczny awangardyzm literatury francuskiej u schyku XIX wieku i
si z kalekami i wyrzutkami. Za; elektryzujcym napiciem tego na pocztku XX dostarcza godnego podziwu Panteonu artystw,
odkrycia sza pokusa zdobycia ich zaufania, opanowania wasnego ktrzy padli ofiar podry do piekie. Mimo to istnieje znaczna
strachu, wstrtu. Fotografujc wyrzutkw odczuwaam niesychane rnica midzy twrczoci pisarzy, ktra nie musi by celowa i
podniecenie - wyjania Arbus - po prostu uwielbiaam ich". dobrowolna, a twrczoci fotografw, ktra zawsze jest taka.
Zdjcia Diany Arbus byy ju przedmiotem rozwaa ludzi Mona mie prawo i czu si zmuszonym do wyraania wasnego
zainteresowanych rozwojem fotografii, gdy zabia si w 1971 roku. cierpienia, ktre stanowi koniec kocw nasz wasno. Ale u
Ale podobnie, jak w przypadku Sylwii Plath, uwaga, jak skupia na innych poszukujemy blu na ochotnika".
sobie jej spucizna, jest innego rodzaju - stanowi co na ksztat Tym co najbardziej niepokoi w zdjciach Arbus, to wcale nie ich
apoteozy. Okoliczno, i popenia samobjstwo, zdaje si bohaterowie, ale oglne wraenie, e ujawniaj one pogldy
gwarantowa, e prace s szczere, a nie podgldacie, e tchn fotografa: poczucie, e to, co zaprezentowano, stanowi wanie
wspczuciem, nie chodem. Fakt jej samobjstwa sprawia zarazem, prywatn wizj, co subiektywnego". Arbus nie bya poetk
e zdjcia wydaj si jeszcze ostrzejsze, jak gdyby udowodniono, zapuszczajc si we wasne wntrze, by opowiedzie o swoim
e fotografie j zabiy. cierpieniu, ale fotografem wyprawiajcym si w wiat, aby
Ona sama zwrcia uwag na tak ewentualno. Wszystko; jest pozbiera obrazy, ktre s bolesne. Bl jest u niej raczej odna-
takie wspaniae i zapiera dech w piersiach. Czogam si na brzuchu, leziony ni przeyty, co nie tak atwo wytumaczy. Zgodnie z
jak to robi na filmach wojennych". O ile fotografowanie zwizane pogldem Reicha, masochista nie dlatego zasmakowa w cier-
jest na og z utrzymaniem dystansu, o tyle istnieje jeden dzia pieniu, e bl kocha, ale dlatego, e spodziewa si dozna dziki
fotografii, w ramach ktrego ludzie bywaj zabijani w trakcie niemu mocnych przey. Ci, ktrym dokucza emocjonalne lub
wykonywania zdj. Dzieje si tak wwczas, gdy fotografuj tych, zmysowe znieczulenie, przedkadaj swj bl nad brak jakich-
ktrzy si nawzajem zabijaj. Tylko fotografia wojenna czy w kolwiek dozna. Istnieje jednak odmienne wyjanienie, dlaczego
sobie podgldactwo i niebezpieczestwo. Fotografowie wojenni nie ludzie go szukaj, diametralnie przeciwstawne wyjanieniu Reicha,
mog unikn uczestnictwa w mierciononej dziaalnoci, ktr a ktre take brzmi prawdopodobnie: chc cierpie nie po to, by
rejestruj; nosz nawet mundury wojskowe, aczkolwiek bez odczuwa wicej, ale po to, by odczuwa
dystynkcji. Odkrycie, dziki fotografowaniu, e ycie to w gruncie mniej.
rzeczy melodramat, zrozumienie, e aparat staje si narzdziem O ile ogldanie zdj Arbus jest niewtpliwie niewesoym
agresji, wszystko to nasuwa wniosek o oczekiwanych ofiarach. przeyciem, o tyle zdjcia te s typowym przykadem sztuki
Jestem pewna, e s jakie granice - napisaa Arbus. Bg raczy popularnej obecnie wrd wyrafinowanych mieszkacw wiel-
wiedzie: gdy
oddziay zaczynaj atak, zblia si przytaczajce poczucie, e
37 38
kich miast: sztuki, ktra stanowi dobrowoln prb wytrzymao wa", niewiarygodna", fantastyczna", sensacyjna"- odzwier-
charakteru. Zdjcia jej dostarczaj okazji, by wykaza, e ciedlajcymi dziecice zdumienie i mentalno konsumenta kultury
okropnoci ycia mona przeywa beznamitnie. Fotograf musia masowej. Aparat fotograficzny - wedle jej zarazem wyrachowanej i
kiedy powiedzie: zgoda, na to przystaj - ale widza zapraszam do naiwnej wizji - to urzdzenie, ktre rejestruje wszystko, uwodzi
zoenia takiego samego owiadczenia. bohaterw, zdradzajcych swoje tajemnice, poszerza nasze
Prace Arbus stanowi dbr/ przykad czoowej tendencji w dowiadczenia. Fotografowanie ludzi, twierdzi Arbus, musi by
wysokiej" sztuce krajw kapitalistycznych: tendencji do stumienia okrutne", pode". Wane jest to, eby przy tym nawet nie mrugn.
albo przynajmniej zmniejszenia skrupuw. Wiele dzie sztuki Aparat fotograficzny by legitymacj, ktra pozwalaa mi i tam,
wspczesnej powicono obnieniu poprzeczki przed tym, co gdzie tylko chciaam i robi to, na co miaam ochot" -napisaa
uznaje si za okropne, przyzwyczajajc nas do tego, czego dawniej Arbus. Aparat fotograficzny dostarcza swoistego paszportu, ktry
nie moglimy znie, gdy zanadto nas to szokowao, bolao albo znosi granice moralne i spoeczne zakazy, uwalniajc fotografa od
zawstydzao. Sztuka zmieniaa moralno -korpus psychicznych odpowiedzialnoci wobec portretowanych osb. Caa sprawa
przyzwyczaje i publicznych sankcji, ktre zakrelaj niejasn zwizana z fotografowaniem ludzi polega na tym, e nie
granic midzy tym, czego spontanicznie nie znosimy w yciu interweniuje si w ich ycie, lecz si ich jedynie odwiedza. Fotograf
uczuciowym, a tym, co tolerujemy. Stopniowe tumienie skrupuw to superturysta, jakby przeduenie antropologa odwiedzajcego
przyblia nas do nieco formalnej prawdy - do stwierdzenia, e tubylcw i przynoszcego wiadomoci o ich egzotycznych czynach i
sztuka i moralno tworz arbitralne tabu. Ale zdolno do dziwnym przyodziewku. Fotograf zawsze prbuje kolonizowa nowe
strawienia rosncej groteskowoci obrazw (nieruchomych i przeycia albo odnajdowa nowe sposoby patrzenia na znane
poruszajcych si) i drukw zostaa osignita za wysok cen. Na przedmioty i tematy - zawsze walczy z nud. Nuda jest bowiem
dusz met nie oznacza wyzwolenia, ale uszczerbek dla odwrotn stron fascynacji: i jedna, i druga zale od dystansu
osobowoci: pseudooswojenie z koszmarem potguje alienacj, wobec sytuacji, a jedna prowadzi do drugiej. Chiczycy maj tak
zmniejsza nasz zdolno do reagowania w normalnym yciu. To, teori, e od nudy do fascynacji jest tylko krok" - zanotowaa Arbus.
co jednostka odczuwa, gdy po raz pierwszy zetknie si z filmem Fotografujc przeraajcy pwiatek (i wyludniony, plastikowy
pornograficznym wywietlanym za rogiem albo ze zbrodniami wiat) nie zamierzaa uczestniczy w koszmarach przeywanych
pokazywanymi w telewizji - nie rni si tak bardzo od tego, co przez mieszkacw tych krain - miay pozostawa egzotyczne, a
przeywamy ogldajc po raz pierwszy zdjcia Diany Arbus. wic fascynujce, a ona zawsze spogldaa z zewntrz.
Zdjcia te zmuszaj do uznania postaw wspczujcych - za Niezbyt mnie interesuje robienie zdj ludzi, ktrzy s znani, ani
nieodpowiednie. Nie o to chodzi, by si denerwowa, ale o to, by nawet poruszanie znanych tematw - pisaa Arbus. Fascynuj mnie
spokojnie stawa twarz w twarz z koszmarem. Taka postawa, przy wwczas, gdy niemal nic o nich nie wiem". Choby jednak Arbus
ktrej wspczucie nie odgrywa wikszej roli, stanowi zarazem wykazywaa nie wiedzie jak wielkie zainteresowanie kalekami i
osobliw, wspczesn konstrukcj etyczn: nie jest to oscho, z brzydot, nigdy by jej nie przyszo do gowy sfotografowanie dzieci
pewnoci nie cynizm, ale po prostu naiwno (by moe naiwno po thalomidzie ani ofiar napalmu -publicznych okropnoci,
wyrachowana). Bolenie koszmarna rzeczywisto przedstawiona deformacji kojarzcych si ze sprzci-
na zdjciach przez Arbus jest przez ni okrelana takimi
przymiotnikami, jak niesamowita", cieka-

39 40
wem emocjonalnym i naturalnym. Arbus nie bya zainteresowana szedziesitych, gdy wyrzutki stay si bezpiecznym,
etycznym dziennikarstwem. Wybieraa bohaterw, ktrych akceptowanym tematem sztuki. To, co w latach trzydziestych
napotkaa, ktrzy nie rzucali si w oczy i nie nieli ze sob traktowano z niepokojem, jak w Miss Lonefy-hearts*' i The Day of
automatycznie adnej wartoci. Z koniecznoci s to bohaterowie the Locust**!, w latach szedziesitych byo zupenie normalne, a
ahistoryczni, ich patologia jest raczej prywatna ni publiczna, nawet doczekao si kanonizacji (w filmach Felliniego, Arrabala,
yciorysy utajone, a nie powszechnie znane. Jodorowskiego, w podziemnych" komiksach, w spektaklach
Wedug Arbus, aparat fotograficzny chwyta nieznane. Ale rockowych). Na pocztku lat szedziesitych zamknito doskonale
nieznane komu? Nieznane komu, kto jest na swj sposb prosperujcy Freak Show na Coney Island: istniej naciski, by
ubezpieczony, komu zaszczepiono zasady moralne i nauczono oczyci z mtw, homoseksualistw i prostytutek Times Square i
powcigliwoci. Niczym Nathanael West, jeszcze jeden artysta zabudowa go wieowcami. W miar jak mieszkacy zboczonych
zafascynowany deformacj i kalectwem, Arbus pochodzi z pwiatkw wyrzucani s ze swoich enklaw, gdy zakazuje si im
wyksztaconej, trzewo mylcej, z byle powodu paajcej witym publicznego pokazywania i traktuje jako zagroenie porzdku
oburzeniem zamonej rodziny ydowskiej, dla ktrej gusta publicznego - albo po prostu jako zych klientw - zaczynaj
seksualne mniejszoci byy czym poniej progu wiadomoci, j a przenika do wiadomoci jako temat sztuki, zaczynaj uzyskiwa -
podejmowanie ryzyka stanowio przykad szalestw gojw". cho cigle jeszcze niepen akceptacj i metaforycznie zbliaj si
Pamitam, i jako dziecko cierpiaam z tego powodu - pisaa do nas, co jeszcze bardziej powiksza dystans.
Arbus - bo nigdy nie musiaam pokonywa przeciwnoci losu. Kt lepiej zdoaby doceni prawd wyrzutkw ni kto taki, jak
Zamknito mnie w poczuciu nierealnoci... A poczucie bezpie- Arbus, ktra z zawodu bya fotografem mody-fabrykowaa
czestwa byo, cho moe to wydawa si mieszne, bolesne". kosmetyczne kamstwa maskujce trudno uchwytne nierwnoci
Odczuwajc takie samo niezadowolenie. West zacz pracowa w pochodzenia, klasy oraz fizycznej powierzchownoci. Ale w
1 927 roku w brudnawym nowojorskim hoteliku jako nocny odrnieniu od Warhola, ktry przez wiele lat pracowa w reklamie,
recepcjonista. Dla Arbus sposobem zdobywania dowiadcze i Arbus nie stworzya powanych dzie polecajc i nadajc
poczucia rzeczywistoci sta si aparat fotograficzny. Oboje oni estetyczny blichtr towarom, do czego j przyuczono, ale cakowicie
uwaali dowiadczenie za materialne przeciwnoci losu, a si ode odwrcia. Dzieo Arbus - to reakcja, reakcja przeciwko
przynajmniej psychiczne poczucie zmagania z nimi - szok kindersztubie", dobrym manierom, temu, co si powszechnie
zanurzenia si w przeyciach, ktrych nie sposb uwznioli, akceptuje. Swoimi dzieami mwia: mam gdzie Vogue", mam
spotkanie z tabu, perwersj, zem. gdzie mod", mam gdzie pikno". Wyzwanie to przybiera dwie,
Zainteresowanie Arbus ludmi marginesu zdradza jej pragnienie nie cakiem zbiene formy. Jedna -to bunt przeciwko nadmiernie
zadania gwatu wasnemu wychowaniu, pragnienie pozbycia si rozwinitej wraliwoci moralnej ydw, a druga - bunt przeciwko
frustracji z powodu zabezpieczenia przed niepowodzeniem wiatu sukcesu sam w sobie kipicy moralizatorstwem.
yciowym. Poza Western lata trzydzieste dostarczaj nam jeszcze Buntowniczy moralista gosi
innych przykadw podobnych rozterek. Typowe byo to dla
wraliwoci wyksztaconych klas rednich dojrzewajcych w latach */ Rubryka samotnych serc
1945-1955 - wraliwoci, ktra rozpowszechnia si w latach **/ Dzie szaraczy
szedziesitych. Dekada najbardziej owocnej pracy Arbus zbiega
si z dekad ujawnienia marginesw spoecznych w latach
41 42
chwa wykolejonych i tych, ktrym si nie udao, i traktuje ich uwagi opinii publicznej, a wyrzutki nie stanowi sfery prywatnej,
postaw jako antidotum na ycie, jako sukces. Bunt estetyczny, trudno dostpnej. Ludzie dziwaczni, seksualnie odtrceni,
ktry lata szedziesite przejy na wasno, gosi chwa ycia emocjonalnie puci, s codziennie widoczni w pismach, w TV, w
jako koszmaru - co stanowi ma take antidotum na ycie jako metro. Hobbesowski*/ czowiek szaleje po ulicach, cakiem
nud. ostentacyjnie z poyskujcym wosem.
Wikszo dzie Arbus mieci si w estetyce Warhola, tj. okrela Wyrafinowana na znan, modernistyczn mod, Arbus -ktra
si wobec dwch biegunw nudy i marginesu przestpczego, ale wybraa niemiao, naiwno, szczero kosztem estetycznej
nie ma warholowskiego stylu. Arbus nie posiadaa geniuszu sztucznoci, sztuki wysokiej" i reklamowej - powiedziaa, e czuje
Warhola w zakresie autoreklamy ani narcyzmu, nie bya jej take si zawsze najblisza Weegee, ktrego brutalne obrazy ofiar
dana jego ochronna nijako, dziki ktrej izoluje si od wyrzutkw: zbrodni i wypadkw stay si chlebem powszednim brukowcw w
pozbawiona bya take sentymentalizmu. Niezbyt prawdopodobne, latach czterdziestych. Fotografie Weegee byy istotnie niepokojce,
by Warhol, ktry pochodzi z rodziny robotniczej, kiedykolwiek jego wraliwo wielkomiejska, ale na tym koczy si
odczuwa dwuznacznie sukces, jaki stawa si udziaem ydw z podobiestwo midzy ich sposobami widzenia wiata. Cho bardzo
grnych warstw klasy redniej w latach szedziesitych. Jeeli chciaa odrzuci standardowe elementy fotograficznego
kto wychowa si jako katolik, jak Warhol ( i prawie cae jego wyrafinowania, takie jak kompozycja, nie przestaa by
otoczenie), to fascynacja zem przychodzi mu atwiej i bardziej skomplikowana. I nie ma niczego dziennikarskiego w motywach,
naturalnie ni komu, kto ma ydowskie wychowanie. W dla ktrych robia zdjcia. To co na zdjciach Arbus moe si
porwnaniu z Warholem, Arbus wyglda na mimoz, ktr atwo wydawa dziennikarstwem, nawet pogoni za sensacj, umieszcza
zrani, jawi si jako niewinna pesymistka. Jej dantejska wizja wiata j w tradycji sztuki surrealistycznej. Chodzi o jej wysmakowan
(i przedmiecia) nie ma w sobie ani szczypty ironii. Aczkolwiek wiele grotesk, rzekomy brak uprzedze wobec bohaterw, o
materiaw Arbus odnajdziemy take w - powiedzmy - filmie sugerowanie, e wszyscy przedstawieni to objects trouves**l.
Warhola Chelsea Girls (1986), jej zdjcia nigdy nie bawi si Nigdy nie wybraabym bohatera, gdybym miaa wybiera na
koszmarem, nie wysysaj ze gagw, nie ma tam miejsca na podstawie tego, co on dla mnie znaczy" - napisaa Arbus, dajc
drwiny i nie ma te moliwoci ujrzenia wyrzutkw jako ludzi jeszcze jeden dowd na to, e uparcie lansuje surrealistyczny bluff.
sympatycznych, jak w filmach Warhola i Paula Morrisseya. Dla Najprawdopodobniej oczekuje, e widzowie powstrzymaj si od
Arbus amerykaski margines spoeczny i Ameryka klasy redniej s osdzania ludzi, ktrych Arbus fotografuje. Ale skd - osdzamy!
rwnie egzotyczne: chopak maszerujcy w prowojennym Ju sam jej wybr bohaterw narzuca ocen. Brassai, ktry robi
pochodzie i ona z Levittown s rwnie egzotyczni jak karze albo zdjcia ludziom tego samego pokroju -powiedzmy Madame Bijou w
homoseksualista, przedmiecia zamieszkane przez klas redni 1932 roku - pokazywa take
s rwnie dalekie jak Times Square, domy wariatw czy bary
homoseksualistw. Dzieo Arbus wyraao jej odwrt od
*/ Od Hobbesa, jako wyznawcy pogldu, e czowiek
wszystkiego co publiczne {wedle jej rozumienia), konwencjonalne, czowiekowi wilkiem" i e tylko zorganizowana przemoc systemu
bezpieczne, krzepice - i nudne - na rzecz tego co prywatne, ukryte, spoecznego powstrzymuje ludzi od powszechnej rzezi - przyp.
tum.
brzydkie, niebezpieczne i fascynujce. Te kontrasty wydaj si nam **/ franc. przedmioty odnalezione" - okrelenie uywane dla
dzisiaj niemal osobliwe. To, co bezpieczne, nie monopolizuje ju podkrelenia przypadkowego, niefikcyjnego i nieartystycznego
43 44
pochodzenia elementw dzie sztuki - przyp. tum.
zabarwione sentymentem krajobrazy miejskie, portrety synnych nowskie okazay si wzorem nowej ortodoksji; fotograf traktuje
artystw. Zdjcie Lewisa Hine'a - Szpital psychiatryczny, New teraz rzeczywisto pobaliwie*/. Potrzebny jest aparat foto-
Jersey, (7924) - mogoby nalee do pniejszej twrczoci Arbus graficzny, by dao si wykry porzdek w tej nudnej i cudownej,
(wyjwszy okoliczno, e para mongoidalnych dzieci na trawniku mtnej zawiesinie, zwanej Stanami Zjednoczonymi".
sfotografowana zostaa z profilu, a nie en face"). Portrety uliczne z Naturalnie, misja speniana z takim adunkiem wtpliwoci
Chicago, wykonane przez Walkera Evansa w 1 946 roku -to take dotyczcych Ameryki - nawet w swojej najbardziej optymistycznej
surowiec dla Diany Arbus; doda mona jeszcze par zdj Roberta wersji - musiaa si wnet spotka z niepowodzeniem, zwaszcza e
Franka. Rnica polega na doborze tematw oraz uczu innych ni po I wojnie wiatowej Ameryka rzucia si mielej w wir wielkiego
te, ktre fotografowali Hine, Brassai, Evans czy Frank. Arbus to biznesu i konsumpcji masowej. Fotografowie o mniej wybujaej
auteur w najbardziej zawonym sensie tego sowa, specjalny osobowoci ni Stieglitz stopniowo si poddali. Mogli nadal
przypadek w historii fotografii, jak Giorgio Morandi (ktry powici uprawia atomistyczn stenografi wizualn inspirowan przez
p ycia na pedantyczne ukadanie stosw butelek w martwe Whitmana. Ale pozbawieni waciwej Whitmanowi umiejtnoci
natury") w historii nowoczesnego malarstwa europejskiego. Nie igra dokonywania oszaamiajcej syntezy nie byli w stanie
z tematami, jak to czyni najbardziej ambitni fotografowie - ani na dokumentowa niczego innego - tylko niecigo wrae. miecie,
jot. Przeciwnie, wszystkie tematy s dla niej rwnorzdne. A samotno, chciwo, sterylno. Stieglitz, ktry korzysta z
stawiajc znak rwnoci midzy wyrzutkami, wariatami, parami z fotografii, by rzuci wyzwanie materialistycznej cywilizacji, by -
przedmiecia i nudystami wygasza bardzo skrajny pogld, zgodny mwic sowami Rosenfelda - czowiekiem, ktry wierzy, e
z politycznym nastrojem podzielanym dzi przez wielu gdzie musi istnie duchowa Ameryka, e Ameryka nie stanie si
wyksztaconych, liberalnych, lewicujcych Amerykanw. grobem Zachodu". Ukryt intencj Franka i Arbus, a take wielu ich
Bohaterowie zdj Arbus nale do tej samej rodziny, zamieszkuj wspczesnych oraz ludzi od nich modszych, byo wykazanie, e
t sam wiosk. Tylko tak si jako skada, e ta wioska przygupw Ameryka jest grobem Zachodu.
- to Ameryka. Zamiast ukazywa rwnowarto rnych rzeczy Od czasw, gdy fotografia uwolnia si od whitmanowskiego
(demokratyczna wizja Whitmana) okazuje si, e wszyscy potakiwania wiatu, od czasu, gdy fotografowie przestali rozumie,
wygldamy tak samo. w jaki sposb zdjcia mog przemwi, mog sta si sowami
Po rozbudzeniu wielkich nadziei w Ameryce nadeszy dni autorytatywnego, transcendentalnego jzyka-najlepsze fotografie
gorzkich, smutnych, realnych dowiadcze. W amerykaskiej amerykaskie (i wiele innych rzeczy w amerykaskiej kulturze)
fotografii zauway mona szczeglnego rodzaju melancholi. odday si na pocieszenie surrealizmowi, a Ameryka zostaa
Melancholia ta czaia si ju w czasie tryumfw whitmano- odkryta jako kraj w gruncie rzeczy surrealistyczny. Powiedzie, e
wskiej radosnej akceptacji, co wida na przykadzie Stieglitza i Ameryka jest cyrkiem wyrzutkw, ziemi jaow, to pj na
Foto-Secesji. Stieglitz, postanowiwszy zbawi wiat aparatem atwizn - okaza banalny pesymizm, typowy dla tych, ktrzy
fotograficznym, jeszcze dawa si szokowa materialnej cywilizacji. sprowadzaj rzeczywisto do surrea-
Fotografowa Nowy Jork po 1910 roku w duchu bdnego rycerza:
aparat suy jako kopia kruszona o drapacze */ Autorka wyraa metaforycznie pogld, e demokratyczny,
chmur - wspczesne wiatraki. Paul Rosenfeld opisa wysiki nieelitarny sposb widzenia wiata przez Whitmana doprowadzi do
tego, e fotograf ocenia wszystko, co zobaczy jednakowo i rwna
Stieglitza jako nieustann afirmacj" wiata. Apetyty whitma- przy tym w d - przyp. tum.
45 46
lizmu. Ale amerykaska skonno do mitw o odkupieniu i
potpieniu pozostaje jednym z najbardziej fascynujcych As-
pektw naszej kultury narodowej. Z odrzuconego marzenia o
Melancholijne przedmioty
kulturalnej rewolucji, z pragnie Whitmana, pozostay nam
papierowe duchy i dalekowzroczny program rozpaczy.

Fotografia ma podejrzan reputacj, skoro uwaa siej za naj-


bardziej realistyczn, a przeto najatwiejsz spord sztuk
mimetycznych. W gruncie rzeczy jedyna to ga sztuki, ktrej udao
si speni pretensjonalne, liczce tyle lat co nasz wiek pogrki,
miotane w okresie surrealistycznego zamachu stanu" na
wspczesn wraliwo. Fotografia wygraa, podczas gdy
kandydaci z rodowodami" odpadli z konkurencji*/. Malarstwo miao
od pocztku mniejsze szanse jako sztuka pikna, ktrej kade
dzieo jest niepowtarzalnym, rcznie wykonanym oryginaem. Dalsz
przeszkod dla malarstwa bya wyjtkowa, techniczna wirtuozeria
tych malarzy, zazwyczaj zaliczanych do surrealistw, ktrzy rzadko
wyobraali sobie ptna nieprzedstawiajce czego rzeczywistego.
Ich malowida byy eleganckie, wyrachowane, zgodne z
konwencjonalnymi kanonami pikna, niedialektyczne. Utrzymywali
dugi, ostrony dystans od spornej idei surrealizmu, by zamazywa
podziay midzy sztuk a tak zwanym yciem, midzy przedmiotami
a wydarzeniami, midzy zamiarem a przypadkiem, zawodowcami a
amatorami, midzy wzniosoci a przyziemnoci, rzemiosem a
szczliwym zbiegiem okolicznoci. Wynikiem tego byo
ograniczenie surrealizmu w malarstwie do czego na ksztat sabo
zaopatrzonego magazynu marze: tu

*/ Autorka przedstawia metaforycznie fotografi jako ubogiego krewnego"


malarstwa, ktremu nagle udao si zrobi oszaamiajc karier,
podczas gdy bogata w tradycje rodzina malarska" podupada w oczach
odbiorcy sztuk piknych - przyp. tum.
47 48
dekoracyjnych konwencji, wprowadzonych (take przez sur-
par dowcipnych fantazji, tam masa erotycznych snw, wdzie kilka realizm) do innych sztuk, zwaszcza malarstwa, teatru i reklamy.
koszmarw zrodzonych pod wpywem lku przestrzeni. Dopiero Gwny nurt dziaa fotograficznych wykaza, e surrealistycz-
kiedy wyzwolicielska retoryka pchna Jacksona Pollocka i innych na*/ manipulacja i teatralizacja rzeczywistoci jest niekonieczna
na drog obrazoburczej abstrakcji, surrealistyczne nawoywania albo po prostu - zbdna. Surrealizm kryje si w samym sercu
kierowane ku malarzom zaczy mie szerszy sens twrczy. Poezja, fotograficznych przedsiwzi: w samym stworzeniu wiata-
druga ze sztuk, ktrej wczeni surrealici byli szczeglnie oddani, duplikatu, w rzeczywistoci drugiego stopnia, wszej, ale
przyniosa niemal rwnie wielkie rozczarowanie. Sztuki, w ktrych bardziej dramatycznej ni ta, ktr spostrzegamy goym okiem.
surrealizm wyszed na swoje" -to: powie (gwnie w treci, Naleao si spodziewa, e fotografia zacznie si jawi jako
tematycznie peniejszej i bardziej zoonej ni w przypadku autorytet, tym bardziej, im mniej bdzie spreparowana i jawnie
malarstwa), teatr, sztuka assemblage'u i - tu surrealizm wici wystylizowana oraz naiwna.
najwiksze tryumfy -fotografia*/.
Surrealizm zawsze dy do rejestrowania przypadku, gosi
Z tego, e fotografia jest jedyn sztuk, ktra od urodzenia jest chwa zbiegw okolicznoci. C mogoby by bardziej sur-
surrealistyczna, nie wynika, e podziela losy oficjalnego ruchu realistyczne ni przedmiot, ktry wytwarza si sam przy nomi-
surrealistw. Wrcz przeciwnie. Fotografowie (wielu spord nich to nalnym wysiku czowieka i ktrego pitno, fantastyczny sens,
ex-malarze) pozostajcy pod wiadomym wpywem surrealizmu, uczuciowa waga rosn skutkiem przypadkowych zbiegw oko-
licz si dzi niemal rwnie mao, co dziewitnastowieczni licznoci? Wanie fotografia najlepiej pokazaa, jak skrzyowa
fotografowie piktoralici", ktrzy naladowali dziea malarstwa maszyn do szycia z parasolem, ktry to szczliwy zwizek
akademickiego. Nawet najrozkoszniejsze odkrycie lat dwudziestych opiewany by przez wielkiego surrealistycznego poet jako
- solaryzowane zdjcia i rajogramy Mana Raya, fotogramy Laszl szczyt pikna.
Moholy-Nagy'ego, wielokrotnie nawietlane plansze Bragagli, W odrnieniu od dzie sztuki epok przeddemokratycznych,
fotomontae Johna Heartfielda i Aleksandra Rodczenki - uwaane fotografie nie kojarz si nam jednoznacznie z zamiarem arty-
s za prby marginesowe w historii fotografii. Fotografowie, ktrzy stycznym. Zawdziczaj swoje pochodzenie lunej wsppracy
wiadomie zmierzali do naruszenia pozornie powierzchownego rea- (na poy magicznej, na poy przypadkowej) midzy fotografem a
lizmu fotografii, byli zarazem tymi, ktrzy najskrupulatniej ujawniali tematem oraz porednictwu coraz prostszej i coraz bardziej
surrealistyczne waciwoci zdj. Tradycja podejcia sur- automatycznej maszyny, ktra jest niezmordowana, i ktra nawet
realistycznego do fotografii zacza by uwaana za co try- dziki kaprynemu przypadkowi prowadzi do uzyskania wynikw
wialnego, skoro surrealistyczny repertuar fantazji i rekwizytw na tyle ciekawych, e nie zasuguj na wyrzucenie do kosza.
gwatownie wchona moda lat trzydziestych, a fotografia ujawniana Hasem reklamowym pierwszej kampanii Kodaka w 1888 roku
przez surrealistw oferowaa gwnie maniery-styczne portrety byo Ty naciskasz guzik, a my robimy reszt". Klientowi
dajce si rozpozna dziki wykorzystaniu gwarantowano, e obrazek bdzie bezbdny. W fotograficznej
bajce magiczne pudeko zapewnio autentyzm i
*' Sontag wymienia powie (gatunek literacki), malarstwo -
dziedzin sztuk plastycznych, sztuk assemblage'u - technik *l Termin surrealistyczny" uywany jest przez autork w dwch
artystyczn i fotografi traktowan jako rodek przekazu. Nie jest znaczeniach: jako podkrelenie, e co jest dzieem artysty
to zatem, cile rzecz biorc, lista sztuk" -przyp. tum.
wyznajcego zasady szkoy surrealistw"; albo -jako okrelenie
oryginalnoci", niesamowitoci" dziea sztuki. Tu mamy do
czynienia z pierwszym z podanych znacze - przyp.- -tum.
49 50
naprawio bd, nadrobio brak dowiadczenia i nagrodzio Surrealizm jako ruch artystyczny jest mieszczaskim wybuchem
naiwno. buntu: jego zwolennicy uznawali go za uniwersalny, co jest jeszcze
Mit ten z sympati sparodiowano w niemym filmie zatytuowanym jedn oznak jego buruazyjnego pochodzenia. Jako estetyka,
The Cameraman*! (1928), w ktrym ukazano pechowego Bustera ktra chce by polityk, surrealizm gosuje za sabszymi, za
Keatona, jak niezdarnie i bez rezultatu zmaga si ze swoim prawami wiata nieustabilizowanego i nieoficjalnego. Ale skandale,
rozklekotanym aparatem, wybijajc szyby i stukajc do drzwi za ktrym schlebiaa estetyka surrealistw, zazwyczaj dotyczyy
kadym poruszeniem trjnogu; nie jest w stanie zrobi adnego wanie tych wstydliwych tajemnic, jakie zasania buruazyjny
porzdnego zdjcia, a w kocu tworzy przez roztargnienie co porzdek spoeczny: seksu i biedy. Eros, umieszczany przez
wspaniaego - reporterski dokument z walki gangw w chiskiej wczesnych surrealistw na szczycie zakazanej rzeczywistoci i
dzielnicy Nowego Jorku. Okazuje si bowiem, e przez przypadek rehabilitowany, sam stanowi cz ukrytej za oficjaln fasad
ulubiona mapka fotografa aduje film do kasety i przez jaki czas prawdziwej hierarchii klasowej. Na samej grze i na samym dole
wykonuje zdjcia. drabiny spoecznej zdawa si kwitn z przepychem, natomiast
Bd surrealistycznych buntownikw polega na tym, e wyo- klasy nisze, jak i szlachta uznawani byli za libertynw z natury
braali sobie, i walczc o swj wasny, czyli surrealistyczny sposb rzeczy, za ludzie klas rednich bardzo powoli zdobywali si na
widzenia wiata, walcz o dostrzeenie powszechnie swoj rewolucj seksualn. Pojcie klasy byo najgbsz z
obowizujcych prawd psychologicznych. Okazao si jednak) e tajemnic: bezkresny splendor bogatych i silnych, nieuwiadamiana
dostrzegane przez nich prawdy" maj charakter lokalny", etniczny, degradacja biednych i wyrzuconych poza margines*/.
klasowy i przemijajcy. Najwczeniejsze fotografie surrealistyczne" Pogld, i rzeczywisto jest egzotyczn zdobycz, ktr
pochodz ju z poowy ubiegego Wieku, gdy fotografowie po raz wytropi ma i pochwyci pilny myliwy z aparatem, przywieca
fotografii od jej zarania i wskazywa na zbienoci midzy
pierwszy zaczli polowa na ulicach Londynu, Parya czy Nowego
surrealistyczn kontrkultur**/ a spoecznym awanturnictwem klasy
Jorku szukajc nieupozowanych fragmentw ycia". Te fotografie, redniej. Fotografia zawsze zainteresowana bya spoecznymi
konkretne, szczegowe, anegdotyczne (pomijajc fakt, e szczytami i otchaniami. Dokumentalici (w odrnieniu od
anegdota obecnie ju si zatara), uwieczajce chwile utraconego dworakw z aparatami fotograficznymi) wol te ostatnie. Przez
czasu, minionych obyczajw - wydaj si nam teraz znacznie ponad stulecie fotografowie pochylali si nad uciskanymi i
asystowali przy scenach gwatu i przemocy - z godnym podziwu
bardziej surrealistyczne ni zdjcia, ktre starano si upoetyczni i czystym sumieniem. Spoeczna ndza skaniaa zamonych do
uabstrakcyjni dziki podwjnemu nawietlaniu, niedowietleniu, fotografowania, do wyprawy na bezkrwawe owy, wyprawy majcej
solaryzacji itp. Przekonani, e obrazy, jakich szukaj, pochodz z na celu udokumentowanie ukrytej rzeczywistoci, ale ukrytej tylko
podwiadomoci, ktrej tre, jako lojalni freudyci uznawali za przed nimi.
ponadczasow i uniwersaln - nie zrozumieli najbrutalniej irra- Spogldajc na ycie innych ludzi z ciekawoci, dystansem,
cjonalnego, nieprzeniknionego, tajemniczego czasu samego w
*l Autorce chodzi o to, e struktura klasowa bya fasad
sobie". Fotografia staje si surrealistyczna dziki nieodpartemu instytucji liberalnych, w ramach ktrych tajemniczy byt zarwno
patosowi zawartego w niej komunikatu z przeszoci i dziki nimb otaczajcy bogaczy jak i ponienie biedoty. Fasada
zakrywaa bowiem istnienie klas - przyp. tum. **/ Autorka
konkretnym informacjom dotyczcym klas spoecznych. przenosi wspczesne pojcie kontrkultury na okres fin-de--
siecle'u" kiedy zjawisko to okrelano raczej mianem bohemy", czyli
*/ Fotograf cyganerii", a nie alternatywnej wsplnoty" i zbuntowanej
subkultury", czyli kontrkultury" - przyp. tum.

51 52
zawodowstwem, wszdobylski fotograf dziaa tak, jak gdyby Riis nada ksidze nowojorskiej biedoty, wydanej w 1890 roku.
wykracza poza granice klasowe, jak gdyby jego perspektywa bya Fotografia pojmowana jako dokumentacja spoeczna staa si
uniwersalna. W istocie jednak fotografia po raz pierwszy dochodzi narzdziem klasy redniej, zarwno w wersji gorliwie zaanga-
do gosu jako przeduenie oka faneura*/ z klasy redniej, faneura, owanej jak i przyzwalajcej, ciekawskiej i obojtnej. Staa si
ktrego wraliwo tak dokadnie spenetrowa Baudelaire. Fotograf narzdziem ksztatowania pogldw ochrzczonych mianem
to uzbrojona wersja" samotnego marzyciela, ktry rozpoznaje, humanizmu, pogldw, ktre gosiy, e slumsy s najbardziej
tropi, owi wraenia w miejskim piekle, to podgldajcy ekscytujc sceneri. Wspczeni fotografowie nauczyli si, rzecz
przechodzie odkrywajcy miasto jako krajobraz perwersyjnych jasna, wgryza w temat i ogranicza go. Zamiast pompatycznego
kracowoci. Odczuwajc przyjemno pync z gapiostwa, tytuu: Tak yje wikszo - mamy, na przykad East 100th Street*/
delektujc si wspczuciem, flaneur stwierdza, e wiat jest (ksika z fotografiami Harlemu wykonanymi przez Bruce'a
malowniczy. Odkrycia baudelaire'owskiego faneura podziwialimy Davidsona ukazaa si pod takim wanie tytuem w 1 970 roku).
na zdjciach z lat dziewidziesitych ubiegego wieku wykonanych Uzasadnienie jest wci jednakowe. Mwi si, e wykonywanie
przez Paula Martina na ulicach Londynu i nad morzem oraz przez zdj suy szczytnym celom -to jest odsanianiu ukrytej prawdy i
Arnolda Genthe w Chinatown w San Francisco (obaj fotografowali rejestrowaniu zanikajcej przeszoci. W dodatku ukryt prawd
ukrytym aparatem) w scenach uchwyconych na maych uliczkach czsto utosamia si z przeszoci. Midzy rokiem 1 874 a 1 886
Parya z zamierajcym handlem (Atget), w dramatach seksu i zamoni londyczycy mogli si zapisywa do Towarzystwa
samotnoci (ukazanych w ksice Brassaia Paris de nuit**/ (1933), Fotografowania Reliktw Starego Londynu.
w obrazie miasta jako teatru klsk (przedstawionym przez Weegee Zaczynajc jako artyci o wraliwoci mieszczuchw, foto-
w Naked City***/ (1 945). Faneura nie interesuj oficjalne" fasady grafowie szybko zdali sobie spraw z tego, e przyroda jest rwnie
miasta, ale jego ciemne, podejrzane zaktki, zaniedbane krgi egzotyczna jak miasto, wieniacy rwnie malowniczy jak
mieszkacw-nieoficjalna" rzeczywisto poza fasad mieszkacy wielkomiejskich slumsw. W 1897 roku sir Benjamin
buruazyjnego ycia, rzeczywisto, ktr fotograf tropi niczym Stone, bogaty przemysowiec i konserwatywny pose z Birmingham,
detektyw przestpc. zaoy Narodowe Stowarzyszenie Dokumentacji Fotograficznej w
Wracajc do The Cameraman, wojna gangw wrd ubogich celu uwiecznienia zanikajcych ju, tradycyjnych angielskich
Chiczykw dostarcza idealnego tematu. Jest cakowicie egzo- obrzdw i festiwali wiejskich. Kada wioska - pisa Stone -
tyczna, a przeto warta sfotografowania. Cz sukcesu filmu posiada histori, ktra mogaby by zapisana aparatem
krconego przez bohatera polega na tym, e w ogle nie rozumie fotograficznym". Dla dobrze urodzonego fotografa ubiegego wieku
nawet, e jego yciu zagraa niebezpieczestwo. Odwiecznym (nalea do nich np. ksikowy ml, hrabia Giuseppe Primoli), ycie
surrealistycznym tematem jest How the Other Half Lives****l - by uliczne biedoty byo co najmniej rwnie ciekawe co rozrywki jego
zacytowa niewinnie zdradliwy tytu, jaki Jacob przyjaci arystokratw: wystarczy porwna zdjcia Primoliego ze
lubu krla Wiktora Emmanuela ze zdjciami neapolitaskiej
*/ Franc. wczga". Termin Baudelaire'a, ktrego pisowni biedoty. Ale trzeba byo poczucia spoecznego zrnicowania u
francusk zachowuje autorka - przyp. tum. fotograficznego geniu-
**/ Pary noc
***/ Nagie miasto */ Wschodnia cz 100 ulicy
****/ jak yje druga poowa

53 54
sza, ktrym okazao si mae dziecko, Jacques-Henri Lartigue, by
ograniczy si do fotograficznego zapisu zdumiewajcych ficznego przedsiwzicia, o ile fotografia nie zamknie si w
zwyczajw wasnej rodziny i wasnej klasy spoecznej. W gruncie kracowo prywatne obsesje (takie, jakie Lewis Carroi ywi wobec
rzeczy fotografia zamienia kadego w turyst wdrujcego po maych dziewczynek, a Diana Arbus wobec kalek i prze-
rzeczywistoci innych ludzi, a czasami take po wasnej. bieracw).
By moe najwczeniejszym modelem wytrwaego spogldania Ndza nie jest bardziej surrealistyczna od bogactwa: ciao w
w d" jest 36 zdj z serii Street Life in London (1877-1878) achmanach nie jest bardziej surrealistyczne ni ksiniczka
wykonanych przez brytyjskiego podrnika i fotografa Johna wystrojona na bal albo powabna nago. Surrealistyczny jest
Thomsona. Ale na kadego fotografa, ktry specjalizuje si w dystans zwikszany lub zmniejszany przez fotografi: dystans
obserwacji biedoty przypada wielu, ktrych pociga szerszy zakres spoeczny i dystans w czasie. Z perspektywy klasy redniej
egzotycznej rzeczywistoci. Sam Thomson mia za sob typow fotografie saw s rwnie ciekawe co zdjcia pariasw. Fotografom
karier tego rodzaju. Zanim zwrci si ku biedocie we wasnym nie jest nawet potrzebna ironiczna, inteligentna postawa wobec
kraju, widzia ju pogan, i ta daleka podr daa nam cztery tomy stereotypowego materiau. Skupiona, pena szacunku fascynacja
lllustrations ofChina and Its People (1873-1874). A po wydaniu wystarczy - zwaszcza wobec najbardziej konwencjonalnych
ksiki powiconej ulicznemu yciu londyskiej biedoty, tematw.
zainteresowa si salonami londyskich bogaczy: to wanie Nic nie mogoby by dalsze od, powiedzmy, penego subtelnoci
Thomson sta si okoo roku 1880 pionierem modnego portretu we
Avedona ni dzieo Ghitty Carelli, Wgierki z pochodzenia,
wasnym domu".
kronikarki saw ery Mussoliniego. Ale zdjcia Ghitty wydaj si dzi
Od pocztku zawodowa fotografia oznaczaa zazwyczaj rozleg rwnie ekscentryczne, co Avedona i znacznie bardziej
turystyk klasow", a wikszo fotografw czyo penetrowanie surrealistyczne ni (powstae pod wpywem surrealistw) fotografie
nizin spoecznych z portretowaniem saw, towarw (moda, reklama) Cecila Beatona z tego samego okresu. Umieszczajc swoich
albo studiami aktw. Wiele przykadowych karier fotograficznych bohaterw (porwnajmy dla przykadu zdjcia Edith Sitwell z 1927 i
tego stulecia (Edwarda Steichena, Billa Brandta, Henri Cartier- Cocteau z 1936) w fantazyjnych, luksusowych wntrzach, Beaton
Bressona, Richarda Avedona) zaczynao si od nagej zmiany w zamienia ich w nadmiernie wyraziste, nieprzekonujce kuky. Ale
poziomie spoecznym i w etycznej doniosoci tematyki. By moe niewinna kolaboracja Carelli z zachciankami jej woskich generaw
najdramatyczniejsza przepa istnieje midzy przed-i powojennym i arystokratw oraz aktorw, ktrzy chcieli si jawi jako statyczni,
dzieem Billa Brandta. Przejcie od brutalnych uj ndzy okresu upozowani, wspaniali -mwi twardo i bez osonek prawd.
depresji w pnocnej Anglii do stylizowanych portretw saw i Szacunek fotografa sprawi, e stali si ciekawi: czas sprawi, e s
pabstrakcyjnych aktw z ostatnich lat wyglda na faktycznie dug niegroni, bo nazbyt ludzcy.
podr. Ale nie ma niczego osobliwego, a moe nawet niespjnego, Niektrzy fotografowie uwaaj si za naukowcw, inni za
w takich kontrastach. Podrowanie midzy zdegradowanymi i moralistw. Naukowcy sporzdzaj inwentarz wiata: moralici
penymi blichtru wiatami zwizane jest z ruchliwoci fotogra- skupiaj uwag na trudnych przypadkach. Przykad fotografii
pojmowanej jako nauka, stanowi dzieo Augusta Sandera
rozpoczte w roku 1911: katalog fotograficzny Niemcw. W
*/ ycie uliczne w Londynie
*! Obrazki Chin i ich ludu
55 56
przeciwiestwie do rysunkw George'a Grosza, ktry chwyta sens i Sandera, i fotograf jest beznamitnym urzdnikiem spisu
rnorodno typw spoecznych Niemiec weimarskich dziki powszechnego/ktrego dokadno sprawi, e wszelki komentarz,
karykaturze - archetypowe zdjcia" Sandera (tak je nazywa) wszelkie oceny stan si zbyteczne.
zakadaj pseudonaukow neutralno zblion do neutralnoci W odrnieniu od wikszoci fotografii sporzdzanej w intencji
goszonej przez niewiadome ideologicznego zaangaowania nauki dokumentalistycznej, zafascynowania albo bied i ano-
typologiczne XIX wieku, jak frenologia, kryminologia, psychiatria i nimowoci, jako tematami najbardziej fotogenicznymi, albo
eugenika. Sander nie tylko wybiera jednostki ze wzgldu na ich sawnymi ludmi - Sander prezentuje szeroko, sumiennie pobrane
typowy wygld, ale zakada, zupenie susznie, e aparat prbki spoeczestwa. Uwiecznia biurokratw i chopw, sub i
fotograficzny tak czy owak odkryje w twarzach maski spoeczne. panie z towarzystwa, robotnikw fizycznych i przemysowcw,
Kady sfotografowany by symbolem jakiego zawodu, klasy albo onierzy i Cyganw, aktorw i urzdnikw. Ale ta rnorodno
zajcia. Wszyscy jego bohaterowie s typowi dla danej nie wyklucza wraliwoci na pochodzenie klasowe. Zdradza
rzeczywistoci spoecznej-ich wasnej. Sandera, jego eklektyczny styl. Niektre ujcia robione s od
Sander nie jest okrutny: toleruje, nie ocenia. Porwnajmy jego niechcenia, swobodnie, naturalistycznie: inne s naiwne i
Cyrkowcw z 1930 ze studiami cyrkowcw Diany Arbus albo z niemiae. Wiele z pozowanych na biaym, neutralnym tle - to
postaciami z pwiatka fotografowanymi przez Lisette Model. skrzyowanie doskonaych zdj policyjnych ze starowieckimi
Ludzie patrz w obiektyw Sandera, podobnie jak patrzyli w portretami wykonanymi w atelier. Niewiadomie przystosowuje
obiektyw Model albo Arbus, ale ich spojrzenie nie jest prywatne, Sander swj styl do spoecznej rangi osoby, ktr fotografuje.
niczego nie zdradza. Sander nie szuka tajemnic- przyglda si Przedstawiciele wolnych zawodw i bogacze s zazwyczaj
temu, co typowe. Spoeczestwo nie kryje tajemnic. Studia fotografowani we wntrzach, bez rekwizytw. Mwi sami za
fotograficzne Eadwearda Muybridge'a z lat osiemdziesitych XIX siebie, robotnicy i degeneraci pojawiaj si zwykle w otoczeniu
wieku pomogy rozproszy bdne mniemania na temat tego, co (czsto na zewntrz), ktre ich okrela i mwi za nich -jak gdyby
wszyscy widzieli (jak galopuj konie, jak poruszaj si ludzie). zakadano, e nie posiadaj odrbnej osobowoci, ksztatujcej
Muybridge poszatkowa ruch na precyzyjnie odmierzone, si cakiem naturalnie w klasach rednich i wyszych.
oddzielnie sfotografowane klatki. Podobnie Sander mia zamiar W dziele Sandera wszyscy s na swoim miejscu, nikt
rzuci snop wiata na porzdek spoeczny atomizujc go, dzielc niepominity ani wcinity na si" w ostatniej chwili. Kretyna
na niezliczon liczb typw spoecznych. Nic te dziwnego, e w fotografuje si rwnie beznamitnie jak murarza, beznogiego
roku 1934, cztery lata po opublikowaniu, faszyci skonfiskowali nie weterana I wojny wiatowej - tak jak modego, zdrowego onierza
sprzedane egzemplarze albumu Sandera Anlitz der Zeit*! i w mundurze, nachmurzonych komunistycznych studentw - tak jak
zniszczyli skad drukarski, w ten sposb koczc projekt umiechnitych faszystw, kapitana przemysu -tak jak
narodowego portretu. Sander, ktry pozostawa w Niemczech za piewaczk operow. Nie jest moim zamiarem krytyka ani opis
czasw Hitlera, przerzuci si na fotografowanie krajobrazu. tych ludzi" - powiedzia Sander. Nie dziwi nas, e nie interesowaa
Zarzucano Sanderowi, e jego dzieo jest antyspoeczne. Faszyci go krytyka przedstawionych postaci, ale ciekawe, e uwaa, i
uznali zapewne za antyspoeczn ide wcale ich nie opisuje. Wsppraca Sandera ze wszystkimi
fotografowanymi oznacza take, i w stosunku do kadego
*/
Oblicze epoki utrzymywa dystans. Nie jest to wsppraca naiwna

57 58
(jak u Ghitty Careili), ale nihilistyczna. Mimo klasowego realizmu,
to jeden z najbardziej abstrakcyjnych zbiorw zdj w historii Rzadko zdarzao si, by fotografia amerykaska miaa taki I
fotografii. dystans w stosunku do swoich bohaterw. Aby znale analogie
Trudno sobie wyobrazi Amerykanina, ktry prbuje stworzy do Sandera, trzeba szuka ludzi, ktrzy udokumentowali
rwnie szeroko zakrojon taksonomi co Sander. Wielkie umierajc albo wypieran cz Ameryki - takich jak Adam
fotograficzne portrety Ameryki - Walkera Evansa American Clark Vroman, ktry fotografowa Indian w Arizonie i Nowym
Photographs*/ (1938) i Roberta Franka The Americans**! (1959) - to Meksyku w latach 1895-1904. Zdjcia Vromana nie s eks-
zbiory wiadomie przypadkowe, aczkolwiek w dalszym cigu presyjne, sentymentalne ani protekcjonalne. Stanowi nastrojowe
przewija si przez nie tradycyjne upodobanie do fotografii przeciwiestwo zdj FSA: nie wzruszaj i nie indywidualizuj,
dokumentalnej, czyli do biednych i wyrzuconych na margines, do przez co nie wzbudzaj sympatii; Vroman nie uprawia
zapomnianych obywateli. A najambitniejsze przedsiwzicie, jakie propagandy na rzecz Indian. Ale Sander nie wiedzia, e foto-
w tym kraju kiedykolwiek podjto w roku 1 935, w ramach Farm grafuje wiat, ktry ma znikn (a Vroman - tak). Co najwyej
Security Administration (FSA) pod kierownictwem Roya Emersona przeczuwa, e dla wiata, jaki ilustruje, nie ma ratunku.
Strykera - dotyczyo wycznie grup o niskich dochodach"***/. Fotografia europejska wiedziona bya gwnie ideami
Projekt FSA, pomylany jako obrazkowa dokumentacja naszych malowniczoci (biedota, egzotyka, zb czasu),
obszarw i problemw wiejskich" (sowa Strykera), by jawnie wanoci(bogacze, synni ludzie) i pikna. Fotografie albo
propagandowy, a Stryker poucza czonkw zespou, jak winni si chwaliy, albo skaniay do neutralnoci. Amerykanie, mniej
zachowywa wobec fotografowanych. Chodzio o to, aby przekonani o trwaoci jakichkolwiek podstawowych instytucji
udowodni, e ludzie na zdjciach s wartociowi". Punkt widzenia spoecznych, eksperci w zakresie realnoci i nieuchronnoci
zosta wic zdefiniowany implicite: by to punkt widzenia klasy red- zmiany, czciej uprawiali fotografi zaangaowan. Robiono
niej, ktr trzeba byo przekona, e biedni s naprawd biedni, ale zdjcia nie tylko po to, by pokaza, co naley podziwia, ale
maj swoj godno. Bardzo pouczajce jest porwnanie I zdj take po to, by odsoni to, z czym trzeba si boryka, nad czym
FSA i Sandera. Biednym nie brak godnoci na zdjciach Sandera, naley ubolewa i co naley naprawia. Fotografia amerykaska
ale nie dlatego, e autor im wspczuje. Okazuj godno przez blisza bya przelotnemu flirtowi z histori, odznaczaa si takim
porwnanie: poniewa fotografowani s dokadnie tak samo stosunkiem do rzeczywistoci geograficznej i spoecznej, ktry
obojtni, jak wszyscy. jest zarazem bardziej. optymistyczny i drapieny.
Optymizm zademonstrowany zosta w doborze znanych zdj,
*/Zdjcia amerykaskie
**/Amerykanie ktrymi chciano budzi sumienie Ameryki. Na pocztku stulecia
***/ Ale i to si zmienio. Memoria Strykera do fotografem Narodowego Komitetu d/s Pracy Dziecicej zosta
wsppracownikw stwierdza, e potrzeby propagandowe II wojny
wiatowej na tyle si zmieniy, i biedota staa si tematem mianowany Lewis Hine, a jego zdjcia dzieci pracujcych w
nieodpowiednim: Musimy mie natychmiast zdjcia mczyzn, przdzalniach, na polach buraczanych i w kopalniach zrobiy due
kobiet i dzieci, ktrzy wygldaj tak, jakby naprawd wierzyli w
USA. Dajcie mi ludzi energicznych. Zbyt wielu z nas odmalowuje wraenie na czonkach wadz ustawodawczych, ktre
USA jako dom starcw, w ktrym ludzie s zbyt starzy, by zdelegalizoway prac nieletnich. W czasie New Dealu przed-
pracowa, i zbyt niedoywieni, by ich to w ogle obchodzio...
Potrzebni s nam zwaszcza modzi mczyni i mode kobiety w siwzicie Strykera w FSA (Stryker by uczniem Hine'a) uwia-
fabrykach... Gospodynie domowe w kuchniach i na podwrkach domio biurokratom z Waszyngtonu, e istniej wdrowni robotnicy
zrywajce kwiaty. Wicej zadowolonych z ycia par w starszym
wieku..." rolni i przemysowi, i mona byo zastanowi si wreszcie, jak
59 60
uly ich doli. Ale nawet w swej najbardziej moralistycznej postaci osiemdziesitych) wyburzona. Jej mieszkacw przeniesiono na
fotografia dokumentalna bya take nawoywaniem do czego polecenie Theodora Roosevelta, ktry by wwczas gubernatorem
innego. Zarwno sporzdzone z dystansem raporty podrne stanowym, do innych domw. Jednake inne, rwnie odraajce
Thomsona, jak i namitne bluzganie" Riisa czy Hine'a slumsy, pozostawiono w spokoju.
odzwierciedlaj denie do podboju obcej rzeczywistoci. A adna Fotograf zarazem rabuje i przechowuje, denuncjuje i konserwuje.
rzeczywisto nie obroni si przed nim: ani ta, ktra jest Fotografia wyraa typowo amerykask niecierpliwo wobec
skandaliczna (i powinna by naprawiona), ani ta, ktra jest tylko wiata, upodobanie do czynnoci wykonywanych za pomoc
pikna (albo upikszona za pomoc aparatu fotograficznego). maszyn. W gruncie rzeczy chodzi o szybko tego wszystkiego -
Ideaem byoby, gdyby fotografowi udao si zla te dwie powiedzia Hart Crane piszc o Stieglitzu w roku 1923 - setna
rzeczywistoci w jedn, ktre to denie zdradza tytu wywiadu z sekundy widoczna tak dokadnie, e ruch uchwycony na zdjciu
Hinem z roku 1920: Podchodzc artystycznie do pracy". trwa bez koca: chwila zostaa uwieczniona". W obliczu ogromnych
Drapiena strona fotografii ley w samym sercu nowego sojuszu, obszarw i obcoci nowo zasiedlonego kontynentu ludzie walczyli
wczeniej dostrzeonego w USA ni gdzie indziej: sojusz midzy aparatami fotograficznymi, obejmujc w ten sposb w posiadanie
fotografi a turystyk. Zasiedliwszy Zachd dziki otwarciu miejsca, ktre odwiedzali. Kodak postawi znaki przed wjazdem do
transkontynentalnej kolei elaznej zaczto kolonizowa go za wielu miast. Byy to spisy miejsc, ktre turysta powinien
pomoc fotografii. Przypadek Indian amerykaskich naley do sfotografowa. Znaki ustawiono take w parkach narodowych
najbanalniejszych. Dyskretni, powani amatorzy w rodzaju wskazujc, gdzie naleao wykonywa zdjcia.
Vromana portretowali ich ju od czasw wojny secesyjnej. Sander fotografujc we wasnym kraju jest u siebie w domu.
Stanowili awangard ogromnej armii turystw, ktra zwalia si u Fotografowie amerykascy czsto s w drodze, przejci pozba-
schyku stulecia, pragnc uchwyci smakowity ksek indiaskiego wionym szacunku zdziwieniem wobec surrealistycznych nie-
ycia. Turyci zrujnowali intymno indiaskich terenw, spodzianek, jakie im gotuje wasny kraj. Moralici i pozbawieni
sprofanowali wite przedmioty, tace i obrzdy, a gdy okazywao sumienia rabusie, dzieci i obcokrajowcy we wasnym kraju zawsze
si, e to konieczne - pacili Indianom za pozowanie i za takie uwieczni co, co znika, a czsto fotografujc - przyspiesz owo
zmiany w obrzdach, by mona byo zebra jak najwicej znikanie. eby bra, tak jak Sander, okaz po okazie, szukajc
fotogenicznego materiau. idealnie penego inwentarza, trzeba umie sobie wyobraa
Ale obrzdy indiaskie, ktre podlegaj zmianie, gdy hordy spoeczestwo, ktre mona dokadnie pozna i opisa.
turystw zwalaj si na zabite deskami wioski, nie rni si od Fotografowie europejscy zakadali, e do tego waciwa jest
skandalu w sercu wielkiego miasta, ktry to skandal staje si z przyrodnicza stao. W Ameryce przyroda zawsze bya podej-
chwil sfotografowania powodem do dziaa prewencyjnych. Cho rzana, zawsze musiaa si broni, poerana przez postp. W
owcy sensacji mieli szczcie", oni take zmieniali to, co Ameryce kady okaz staje si reliktem.
fotografowali: a fotografowanie stao si nawet krokiem nie- Krajobraz amerykaski zawsze zdawa si zbyt rnorodny,
zbdnym przy zmienianiu czegokolwiek. Niebezpieczestwo potny, tajemniczy, ulotny, by podda si naukowemu poznaniu.
polegao na tym, e zmiany mogy by powierzchowne i dotyczyy Nie wie, nie umie powiedzie, nim pojawi si fakty -napisa Henry
tylko najwszego rozumienia tematu poruszanego przez James w The American Scen*/ (1907) - a w
fotografa. Konkretna dzielnica slumsowa Nowego Jorku, Mulberry
Bend, zostaa (po fotografiach Riisa w pnych latach
*' Sytuacje amerykaskie
61 62
,,dodatku nie chce nawet wiedzie ani powiedzie; same fakty mniej stwierdzi z przeksem, e ten szczeglny rodzaj efektu
jawi si rozumowi w masie zbyt wielkiej, by posuy za jeden skali, w jakiej widzimy przedmioty, jest jedynym efektem, ktry w
ks": to tak, jak gdyby byo zbyt wiele sylab, by mogy si zoy caym kraju nie kci si bezporednio z radoci". Dla Cerouaca,
na czytelne sowo. Nieczytelne sowo, wielka nieodgadniona dla gwnego nurtu amerykaskiej fotografii - najwaniejszym
odpowied na wszystkie pytania wisi pod rozlegym amerykaskim nastrojem jest smutek. Poza rytualnymi deklaracjami fotografw
niebem w wyobrani jako co fantastycznego, jaka abrakadabra, amerykaskich, ktrzy twierdz, e przypadkowo rozgldaj si
poza wszystkimi znanymi jzykami, a pod tym wygodnym dookoa, bez adnych nastawie z gry" (nawietlaj tylko ludzi i
sztandarem Amerykanin podruje, snuje refleksje i dywagacje, a flegmatycznie rejestruj) - kryje si aobna wizja utraty.
take cieszy si yciem, jak tylko potrafi". Aby przekona widzw do wizji utraconego raju, fotografowie
Amerykanie uwaaj rzeczywisto swego kraju za oszaa- musz powiksza magazyny zdj - ikonografi tajemnicy,
miajc i zmienn do tego stopnia, e podchodzenie do niej z miertelnoci i przemijalnoci. Bardziej tradycyjne duchy
naukowymi klasyfikacjami wyglda na najgorsze rozwizanie. przywouje starsze pokolenie fotografw amerykaskich, takich jak
Mona by do tego doj porednio, fortelem - dzielc rzeczy- Clarence John Laughlin, samozwaczy przedstawiciel
wisto na dziwaczne kawaki, ktre daoby si jako za pomoc ekstremistycznego romantyzmu"; w latach trzydziestych zacz
synekdochy wzi za cao. fotografowa walce si domy na plantacjach Missisipi, pomniki
Fotografowie amerykascy, podobnie jak pisarze, zakadaj, e cmentarne na bagnistych cmentarzach Luizjany, wiktoriaskie
w narodowej rzeczywistoci kryje si co niepoznawalnego-by wntrza w Milwaukee i Chicago. Metoda ta sprawdza si rwnie
moe co, czego nigdy dotd nie widziano. Jack Kerouac zaczyna dobrze w odniesieniu do tematw niezwizanych z przeszoci,
swoj przedmow do albumu Roberta Franka, The Americans *l podobnie jak w zdjciu Laughlina z 1962 roku -Widmo Coca-Coli.
sowami: Nie poprzestajc na romantyzmie (ekstremistycznym albo nie) w
To szalecze poczucie w Ameryce, gdy soce parzy ulice, a ujmowaniu tematw historycznych, fotografia ofiaruje nam
muzyka dolatuje z grajcej szafy albo z pobliskiego pogrzebu, to spreparowany romantyzm wobec teraniejszoci. W Ameryce
jest wanie to, co Robert Frank uchwyci na wspaniaych foto- fotograf nie jest po prostu osob zapisujc przeszo, lecz kim,
grafiach robionych w czasie, gdy wdrowa po czterdziestu omiu kto przeszo t wynajduje. Jak pisze Berenice Abbott: Fotograf -
stanach starym, uywanym samochodem (majc w kieszeni to kto par excellence wspczesny. To jego oczami teraz"
stypendium Guggenheima) i zrcznie, skrycie, genialnie, ze przechodzi w kiedy".
mierteln powag, niczym tajemniczy cie, fotografowa sceny, Wrciwszy do Nowego Jorku w 1929 roku, wieo po ter-
jakich nigdy jeszcze nie widziano. Obejrzawszy te zdjcia nie minowaniu w Paryu u Mana Raya i po odkryciu oraz uratowaniu
wiecie ju, czy grajca szafa nie jest przypadkiem smutniejsza od ledwie wwczas znanego dziea Eugene'a Atgeta, Abbott zacza
trumny". opisywa to miasto. We wstpie do albumu z 1939 roku, Changing
Inwentarz Ameryki musi by antynaukowy, musi by rozszala New York*/, wyjania: Gdybym nigdy nie wyjedaa z Ameryki,
abrakadabra, pomieszaniem z popltaniem, w ktrym grajce nie przyszoby mi do gowy fotografowa Nowy Jork. Ale kiedy
szafy przypominaj trumny. Jamesowi udao si przynaj- rzuciam na wiee spojrzenie, zro-

*/ Amerykanie
*/ Nowy Jork wczoraj i dzi
63 64
zrozumiaam, e to mj kraj, co, co winnam odzwierciedli na
zdjciach". Cele Abbott (chciaam je zarejestrowa, nim si
cakowicie zmieni") pokryway si z celami Atgeta, ktry od 1898 chwali architektur i krajobraz miejski Los Angeles - rodzce si
roku do mierci w 1927 roku pracowicie i potajemnie byskawicznie z prefabrykatw - za poczucie swobody, za luksus
dokumentowa znikajce resztki Parya jako maego miasteczka, yciowy niemoliwy pord pikna i ndzy miast europejskich.
ustpujcego pod naporem metropolii. Al Abbott uwiecznia co Gosi chwa wyzwolenia dziki spoeczestwu, ktrego
jeszcze fantastyczniejszego: nieustanne zastpowanie nowego - wiadomo zbudowano ad hoc z rupieci i odpadw. Ameryka,
nowszym. Nowy Jork lat trzydziestych rni si znacznie od kraj surrealistyczny, pena jest rzeczy znalezionych. Nasze
Parya: nie tyle pikny czy tradycyjny, ile oparty na rodzimej klamoty stay si sztuk. Nasze klamoty stay si histori.
fantazji wyrosej ze spotgowanej chciwoci". Tytu albumu Abbott Fotografie s, rzecz jasna, sztucznymi tworami. Ale ich atrak-
jest bardzo zrczny, gdy nie uwiecznia ona przeszoci, ale cyjno polega na tym, e w wiecie penym reliktw zdjciowych
dokumentuje dziesi lat nieustannego niszczenia nowego miasta wydaj si czym odnalezionym - nieskomplikowanym kawakiem
przez jeszcze nowsze, w ktrym nawet niedawna przeszo jest wiata. A wic opieraj swj urok jednoczenie na prestiu sztuki i
stale uprztana, burzona, wyrzucana, przehandlowywana, ale na magii rzeczywistoci. Stanowi chmury wyobrani i adunki
wykorzystywana. Coraz mniej Amerykanw ma przedmioty pokryte informacji. Fotografia staa si podstawow sztuk bogatych,
patyn, stare meble, garnki i rondle pradziadkw- rzeczy uywane, marnotrawicych, niespokojnych spoeczestw-nieodzownym
ciepe w dotyku pokole, opiewane przez Rilkego w The Duino narzdziem nowej kultury, ktra wyonia si po wojnie secesyjnej,
Elegies*/ jako niezbdne dla ludzkiego krajobrazu. Zamiast tego ale znalaza Europ dopiero po II wojnie wiatowej, aczkolwiek jej
mamy papierowe fantomy, krajobrazy na tranzystorach. Przenone wartoci zyskay oparcie wrd warstw zamonych Europy ju w
muzeum wagi pirkowej. poowie XX wieku, kiedy - jak mwi zgryliwie Baudelaire - nasze
Fotografie, ktre zamieniaj przeszo w przedmiot konsumpcji - plugawe spoeczestwo" wpado w narcystyczny trans dziki
to bryki. Kady zbir fotografii stanowi rwnie wiczenie w wynalezionej przez Daguerre'a taniej metodzie
montau i surrealistyczny bryk z historii. Podobnie jak Kurt rozpowszechniania pogardy dla historii".
Schwitters, a ostatnio Bruce Conner i Ed Kienholz, ktrzy wytworzyli Surrealistyczne manipulacje z histori take wynikaj z pod-
byskotliwe przedmioty, plansze, aranacje rodowiskowe ze... skrnego nurtu melancholii oraz z powierzchownej arocznoci
mieci - my te tworzymy nasz histori z wasnych odpadw. A z impertynencji. Na samym pocztku fotografii, pod koniec lat
postpowaniem tym wie si jaka cnota, odpowiednia dla trzydziestych ubiegego wieku, William H. Fox Talbot zauway, e
spoeczestwa demokratycznego. Prawdziwy modernizm-to nie aparat fotograficzny nadaje si szczeglnie do rejestrowania zba
ascetyzm, lecz obfito pena mietnikw-wiadoma trawestacja czasu". Fox Talbot mwi o tym, co si dzieje z budynkami i
szczodrego marzenia Whitmana. Pod wpywem fotografw i pop- pomnikami. Dla nas ciekawsze s nie szczerby na kamieniu, ale na
artystw, tacy architekci jak Robert Venturi ucz si na Las Vegas i ciele. Poprzez fotografi ledzimy najintymniejsze, najbardziej
stwierdzaj, e Times Square -to genialny spadkobierca Piazza San kopotliwe drogi starzenia si. Popatrze na star fotografi
Marco, a Reyner Banham samego siebie, kogo, kogo si znao, albo jakiej znanej
osobistoci, to przede wszystkim pomyle: o ile bytem (byam)
wwczas modszy (a)"! Fotografia - to rejestr miertelnoci. Jeden
*/ Elegiach duinejskich
ruch palca naciskajcego migawk - i ex
65 66
Elvis Presley i Prostu, jeszcze jedna para modzieniaszkw,
zestawiona na ssiednich stronach, s nawet podobni do siebie:
post inwestujemy w zdjcie nasz ironiczny dystans. Fotografie Hubert Humphrey (3 lata) i Aldous Huxley (8 lat), tu przy sobie,
ukazuj ludzi nieodparcie tu i teraz w konkretnym wieku: grupuj ich maj tyle wsplnego, e obaj zdradzaj ju skonnoci, z ktrych
i ich rzeczy, ktre zaraz potem demontuje si, zmienia, cignie
zasynli jako doroli. adne zdjcie w ksice nie jest pozbawione
tropem odrbnych przeznacze. Reakcje na zdjcia ycia
uroku, ani gupie, o ile wiemy (znajc w wikszoci przypadkw
codziennego w dzielnicach ydowskich z 1938 roku, wykonane w
same zdjcia), jacy to synni ludzie z tych rozkosznych modeli
Polsce przez Romana Winiaka, ksztatuj si pod wpywem naszej
fotograficznych powyrastali. W takich i innych przedsiwziciach,
wiedzy, e ludzie ci mieli wkrtce ulec zagadzie. W oczach
dyktowanych przez surrealistyczn ironi, naiwne ujcia wikszoci
samotnego przechodnia wszystkie twarze na stereotypowych
studyjnych portretw s najlepsze -wygldaj one nawet dziwnie,
zdjciach oprawionych za szkem i przymocowanych do nagrobkw
bardziej wzruszajco, ostrzegawczo.
w krajach aciskich wydaj si naznaczone pitnem mierci.
Rehabilitacja starych zdj na drodze odnajdywania dla nich
Fotografie ukazuj niewinno, krucho yciorysw zmierzajcych
nowych kontekstw, to ju wielki przemys ksikowy. Fotografia -
ku zniszczeniu, a ta wi midzy fotografi a mierci czy
to tylko fragment, a wraz z upywem czasu jej cumy si luzuj.
wszystkie zdjcia przedstawiajce ludzi. Niektrzy berliscy
Dryfuje w agodnie uoglnion przeszo, otwart na wszelkie
robotnicy z filmu Roberta Siodmaka Menschen am Sonntag (1929)
interpretacje (albo dostosowan do innych zdj). Fotografie mona
robi sobie zdjcia na zakoczenie niedzielnej majwki. Jeden za
take nazwa cytatem, co sprawia, e album z takimi zdjciami jest
drugim staj przed czarnym pudekiem wdrownego fotografa -
jak zbir cytatw. coraz czciej natrafiamy na dopasowywanie w
umiechaj si, wygldaj na zaniepokojonych, robi miny, gapi
si. Kamera daje zblienie, pozwalajc nam smakowa ruchliwo albumie zdjciowym podpisw zoonych z cytatw.
kadej twarzy: potem widzimy twarze zamroone w ostatnim gryma- Oto przykad: portret wiejskiego zaktka Alabamy Down Home*/
sie, zabalsamowane w bezruchu. Ukazane w trakcie filmu zdjcia (1972) Boba Adelmana nalecej do najbiedniejszych czci kraju,
szokuj, gdy w jednej chwili zamieniaj teraniejszo w zosta wykonany w latach szedziesitych. Dajc przykad staej
przeszo, ycie w mier. W jednym z najbardziej niepokojcych fascynacji fotografikw tymi, ktrym si nie powiodo, album
filmw, jakie kiedykolwiek stworzono, La Jette Chrisa Markera (1 Adelmana ma swoje rdo w ksice Let Us Now Praise Famous
963), ledzimy histori mczyzny, ktry przewiduje wasn mier, Men**/, ktrej autorzy z kolei podkrelali, e jej bohaterowie nie s
opowiadajc j wycznie za pomoc pojedynczych fotografii. sawni, lecz zapomniani. Zdjciom Walkera Evansa towarzyszy
inteligentny tekst (czasem prze-szarowany) Jamesa Agee, ktry
Fascynacja, ktr budz w nas fotografie jako swoiste memento
skania odbiorc do gbszej sympatii do losw robotnikw rolnych.
mori, wie si take z rozbudzaniem sentymentalizmu. Fotografie
Nikt nie przemawia na rzecz bohaterw Adelmana.
zamieniaj przeszo w przedmiot czuego rozmarzenia,
Charakterystyczne dla fotografa o liberalnych tendencjach jest to,
zamazujc moralne rozrnienia i rozbrajajc oceny historyczne
e udaje on, i nie ma adnego
uoglnionym patosem spojrzenia w przeszo. Jeden z niedawno
wydanych albumw pokazuje w porzdku alfabetycznym zdjcia
przypadkowej grupy sawnych ludzi jako dzieci lub niemowlta. */ U nas w domu
**/
Stalin i Gertruda Stein, patrzc na siebie z ssiednich stron, Chwalmy teraz stawnych ludzi
wygldaj rwnie powanie i rozkosznie.

67 68
punktu widzenia - to znaczy, e jest cakowicie bezstronny, i e teksty zgromadzone przez Lesy'ego mwi to samo: e zdu-
patrzy chodno na swoich bohaterw. Down Home to jakby miewajco wielu ludziom w Ameryce u schyku stulecia zaleao na
miniaturowa, powiatowa wersja przedsiwzicia Augusta San-dera: tym, eby si powiesi w stodole, rzuci dzieci do studni,
zgromadzenie obiektywnych fotograficznych zapisw o narodzie. podern maonkowi gardo, rozebra si na gwnej ulicy, spali
Ale te prbki gadaj", co nadaje wag bezpretensjonalnym zboe ssiadowi i zrobi co podobnego, co doprowadzi do
zdjciom skdind wagi tej pozbawionym. Wraz ze sowami wizienia albo do domu dla wariatw na wypadek, gdyby
fotogramy te charakteryzuj mieszkacw hrabstwa Wilcox jako ktokolwiek sdzi, e to dopiero przez Wietnam i zamieszanie w
ludzi zmuszonych do obrony albo do oddawania widzom swego kraju, przez gwaty ostatnich dziesiciu lat, Ameryka staa si
terytorium. Nasuwa to myl, e ich ycie cakiem dosownie stanowi krajem gasncych nadziei. Lesy przekonuje nas, i sielankowe
tylko seri pozycji i pz. marzenia zaamay si ju pod koniec zeszego stulecia - nie w
Innym przykadem jest Wisconsin Death Trip*l (1973) Michaela nieludzkich miastach, ale w wiejskich wsplnotach, e cay kraj
Lesy'ego, gdzie take buduje si za pomoc fotografii portret krainy zwariowa ju dawno. Oczywicie, Wisconsin: podr w krain
wiejskiej - ale tym razem chodzi o przeszo, o lata 1 890-1 910, mierci niczego nie dowodzi. Sia historycznego argumentu ley w
lata ostrej recesji i gospodarczego kryzysu, o fotograficzn sile collage'u. Do niepokojcych, elegancko pokrytych patyn zdj
rekonstrukcj wczesnego hrabstwa Jackson. Jest wybr zdj van Schaicka mg Lesy dopasowa inne teksty z tego okresu -
wykonanych przez Charlesa van Schaicka, czoowego fotografa listy miosne, dzienniki - i stworzy odmienne, moe mniej
reklamowego stolicy hrabstwa, spord zgromadzonych w okoo przygnbiajce wraenie. Jego album podnieca, stanowi modnie
trzech tysicy szklanych negatyww w Stanowym Towarzystwie pesymistyczny argument i oferuje cakowicie dowolny, kapryny
Historycznym Wisconsinu. Cytuje si rda z tego okresu, gwnie obraz historii.
lokalne gazety i archiwa szpitali psychiatrycznych hrabstwa, a take Kilku pisarzy amerykaskich, zwaszcza Sherwood Anderson, pisao
proz powicon rodkowemu Zachodowi. Cytaty nie maj nic rwnie pesymistycznie o niedolach maomiasteczkowego ycia
wsplnego ze zdjciami, ale kojarz si z nimi w przypadkowy, mniej wicej w tym samym czasie, ktrego dotyczy album Lesy'ego.
intuicyjny sposb, podobnie jak sowa i dwiki W. Johna Cage'a Cho obecnie albumy takie jak Wisconsin Death Trip wyjaniaj
dopasowywane s w czasie przedstawienia do ruchw tanecznych mniej ni powieci i opowiadania, ale s bardziej przekonujce,
zaprojektowanych przez Merce Cunninghama. poniewa maj autorytet dokumentu. Fotografie i cytaty wygldaj
Ludzie fotografowani w zbiorze U nas w domu s autorami bardzie autentycznie ni dugie literackie opisy, poniewa bierze si
owiadcze umieszczonych obok zdj. Biali i czarni, biedni i je za fragmenty rzeczywistoci. Jedyna proza, ktra rosncej masie
zamoni gadaj, prezentuj odmienne pogldy (zwaszcza w czytelnikw wydaje si wiarygodna, to nie kunsztowne pisarstwo
kwestiach klasowych i rasowych). Ale podczas gdy teksty kogo takiego jak Agee, lecz suchy zapis. Wierz oni tylko w
towarzyszce zdjciom Adelmana wzajemnie sobie przecz, opracowan albo nie opracowan rozmow, nagran na tam,
fragmenty albo cao dokumentw nieliterackich (archiwa sdowe,
*/ Wisconsin: podr w krain mierci- tytu oryginau naleaoby listy, dzienniki, historie chorb psychicznych itd.). Dziea takie naj-
tumaczy jako miertelna podr do Wisconsinu, na co nie wyraniej bywaj nieporzdnie zapisane, a czsto przypominaj
zgadzaj si puryci jzykowi. Chodzi o to, e podstawowym
obserwowanym tematem jest zastj, upadek i mier, gwnie paranoidalne reportae w pierwszej osobie liczby pojedynczej.
ducha. Trip - to przy tym nie tylko podr, ale i seans, np. Istnieje w Ameryce zawzita podejrzliwo wobec wszys-
narkotyczny - przyp. tum.

69 70
tkiego, co literackie, nie wspominajc ju o coraz wikszej niechci Upodobanie do cytatu (i kolekcjonowania nietrzymajcych si
ze strony wielu modych ludzi do czytania czegokolwiek, nawet kupy cytatw) jest typowo surrealistyczne. A przeto Walter
napisw w filmach obcej produkcji i na okadkach pyt, co tumaczy Benjamin - ktrego surrealistyczna wraliwo przewysza
czciowo rosncy popyt na ksiki zawierajce niewiele sw, za wraliwo wszystkich pozostaych przedstawicieli tego kierunku -
to duo zdj. Oczywicie take i sama fotografia coraz bardziej nalea do namitnych zbieraczy cytatw. W mistrzowskim szkicu
odzwierciedla presti surowizny", lekcewaenie samego siebie, powiconym Benjaminowi, Hannah Arendt przypomina, e nic nie
niechlujstwo, brak dyscypliny, antyfotografi".
charakteryzowao go lepiej w latach trzydziestych ni malutkie
Wszyscy mczyni i wszystkie kobiety, ktrych kiedykolwiek notesiki w czarnych okadkach, ktre zawsze nosi przy sobie i w
autor pozna, stali si groteskowi" - mwi Anderson we wstpie do ktre nieustannie wpisywa w formie cytatw to, co przynosio mu
Winesburg, Ohio (1919), ktremu to zbiorowi opowiada zamierza codzienne ycie. Wyawia istne pereki. Od czasu do czasu czyta
pocztkowo nada tytu The Book of the Grotesque*/. I cignie: Nie na gos, pokazywa znajomym niczym okazy z drogocennej
wszystkie groteski byy okropne. Niektre byy zabawne, niektre kolekcji". Jakkolwiek tego rodzaju zbieractwo mona uwaa za
prawie pikne..." Surrealizm -to sztuka uoglniania groteski, a cakiem ironiczne naladownictwo cytowanych autorw - za
potem odkrywania subtelnoci (i uroku) wanie takiego zabiegu. bezkrwawe owy" -nie oznacza to, e Benjamin odtrca
Nic nie nadaje si lepiej 1 do praktykowania surrealistycznego rzeczywisto. Przekonany by bowiem, e sama rzeczywisto
spojrzenia na wiat ni fotografia i koniec kocw do wszystkich zachcaa do mnoenia kolekcji czegokolwiek i usprawiedliwiaa
fotografii podchodzimy surrealistycznie. Ludzie przetrzsaj strychy bezbone, z koniecznoci niszczycielskie, obrzdki zbieracza. W
i miejskie archiwa oraz towarzystwa historyczne wszystkich stanw wiecie, ktry jest na najlepszej drodze do tego, by pa jednym
szukajc starych zdj - odkrywajc coraz wiksz liczb coraz
wielkim upem, kolekcjoner staje si kim oddanym pobonemu
mniej znanych fotografw. Ksiek o fotografii stale przybywa-
dzieu ocalenia. Poniewa przebieg najnowszej historii podkopa ju
przywouj one utracon przeszo (jaki to bodziec do rozwijania
tradycje i wstrzsn ywymi organizmami kultury*/, w ktrych
fotoamatorstwa) i mierz temperatur teraniejszoci. Fotografowie
znajdoway waciwe sobie miejsce cenne przedmioty, kolekcjoner
dostarczaj byskawicznej" historii, porcjowanej" socjologii oraz
moe teraz z czystym sumieniem wydobywa co rzadsze, bardziej
poczucia natychmiastowego uczestnictwa. Ale jest co niesychanie
znaczce fragmenty.
kojcego w tych wszystkich formuach opakowywania
Sama przeszo, w miar jak ulega przypieszeniu historyczna
rzeczywistoci. Strategia surrealistyczna, ktra obiecywaa nowy i
podniecajcy punkt wyjcia do radykalnej krytyki naszej kultury, zmienno, staa si najbardziej surrealistycznym przedmiotem
ogranicza si obecnie do postawy ironicznej, ktra demokratyzuje umoliwiajc, jak zauway Benjamin, dostrzeenie nowego pikna
wszystkie dowiadczenia i stawia znak rwnoci midzy strzpem w tym, co przemija. Od samego pocztku fotografowie nie tylko
zapisu a histori. Surrealizm jest w stanie stawia wycznie postawili sobie za cel zarejestrowanie gincego wiata, ale byli
reakcyjne oceny, moe histori zamieni tylko w nagromadzenie take zatrudnieni przez tych, ktrzy' prze-
dziwactw, art, podr do krainy mierci.
*/ Owe ywe organizmy kultury - to instytucje oraz wartoci
spoeczne, ktre ograniczaj dostpno dzie sztuki, dziki czemu
nadaj im odpowiedni aur" (niedostpnoci, wyjtkowoci,
witoci). Pojcie aury" odgrywa centraln rol w
*/ Ksiga groteski benjaminowskim ujciu odbioru i przeycia estetycznego - przyp.
tum.

71 72
mijanie owo przypieszali. Ju w roku 1842 ten niestrudzony Podobnie jak kolekcjoner, fotograf popychany jest przez
poprawiacz francuskich skarbw architektury, Viollet-le-Duc, namitno, ktra nawet jeeli wydaje si kierowa ku tera-
zamwi przed odrestaurowaniem Notre Dam seri dagerotypw niejszoci, czy si z poczuciem przeszoci. Ale podczas gdy
katedry. Chc odnowi wiat stary - mwi do siebie w najgbszym, tradycyjne dziedziny wiadomoci historycznej, staraj si
najskrytszym pragnieniu kolekcjoner, gdy korci go, by nabywa przeszo uporzdkowa, odrniajc oryginalno od epigostwa,
nowe przedmioty" - pisa Benjamin. Ale starego wiata nie mona sedno od marginesu, istot od bahostki, podejcie fotografa -
odnowi-a ju z pewnoci nie poprzez cytaty; i na tym polega
niczym kolekcjonera - jest niesystematyczne, a nawet
smutek, donkiszoteria fotograficznej odysei.
antysystematyczne. Zapa fotografa do zdejmowanego przedmiotu
Warto tu przypomnie pogldy Benjamina, poniewa nalea do nie czy si w aden istotny sposb z jego wartoci ani treci, a
najoryginalniejszych i najwaniejszych krytykw fotografii-mimo (i z wic tym, co temat jako kwalifikuje. Jest to przede wszystkim
powodu) wewntrznych sprzecznoci w opisie fotografii. Jego potwierdzenie, e przedmiot znalaz si w odpowiednim miejscu;
surrealistyczna wraliwo rozsadzaa ramy marksistowsko- czowiek mia waciwy wyraz twarzy, zestaw przedmiotw by
brechtowskich zasad, a idealistyczna kolekcja cytatw wygldaa naleycie zaaranowany (co rwna si poczuciu autentycznoci
na-wysublimowany wariant dziaa fotograficznych. Przedsiwzicie zbiorw" u kolekcjonera) i osobliwy -bez wzgldu na to, jakie cechy
to miao zaowocowa dzieem krytyki literackiej, ktre skadaoby si skadaj si na t osobliwo. wiadome, chciwe spojrzenie
wycznie z cytatw, a przeto byoby wolne od jakiejkolwiek zawodowego fotografa nie tylko opiera si tradycyjnej klasyfikacji i
struktury formalnej, w ramach ktrej autor uwypuklaby niektre ocenie przedmiotw, ale je odrzuca i podwaa. Z tego powodu
fragmenty, a tuszowa inne. Odrzucenie wspodczuwania, pogarda podejcie do tematu jest o wiele mniej przypadkowe ni si
dla konkretnego przekazu i poszukiwania odpowiedzi na pytanie: zazwyczaj twierdzi.
co autor chcia przez to powiedzie?", pretensja do tego, by W zasadzie fotografia spenia zamwienie surrealistw na
samemu by niewidzialnym - oto strategie wikszoci zawodowych bezkompromisowo egalitarn postaw wobec przedmiotu
fotografw. Historia fotografii pena jest przykadw dwuznacznego twrczoci. (Wszystko jest rzeczywiste"). Jako gwny nurt
zaangaowania; opowiadanie si po czyjej stronie uznawane bywa surrealistycznego gustu daa ona dowody chronicznego upodobania
za podwaanie odwiecznego zaoenia, e wszystkie tematy s do mieci, odraajcych widokw, wyrzutkw, uszczcych si
jednakowo wane i ciekawe. Ale podejcie, ktre u Benjamina miao powierzchni, dziwactw, kiczu. I tak Atget specjalizowa si w piknie
pozwala niemej przeszoci mwi wasnym gosem w caej szczegw pojazdw mechanicznych, w wulgarnych albo
niezrozumiaej zoonoci, stao si uoglnieniem w fotografii fantastycznych wystawach sklepowych, taniej sztuce napisw nad
skumulowanym odtworzeniem przeszoci (w trakcie jej sklepami i karuzelach, ozdobnych portali, dziwacznych koatek i
zachowywania), a zarazem fabrykowaniem nowej, rwnolegej kratownic z kutego elaza, gipsowych ornamentach na fasadach
rzeczywistoci, ktra 87-1 890 natychmiast przyblia przeszo, ale niszczejcych kamienic. Fotograf - i konsument fotografii - idzie tu
podkrela jej komiczn albo tragiczn niedoskonao. Nadaje to za mieciarzem, ktry by dla Baudelaire'a jednym z ulubionych
ironiczny charakter specyfice przeszoci, przeksztaca porwna do wspczesnego poety:
teraniejszo w przeszo, a przeszo w nieokrelone morze Wszystko, co wielkie miasto odrzucio, wszystko, co ono zgubio,
tego, co byo". wszystko, czym wzgardzio, wszystko, co zdruzgotao, kataloguje
on i zbiera... Sortuje przedmioty i mdrze wybiera:

73 74
zbiera niczym ndzarz strzegcy skarbu te odpady, ktre przybior To, co jest prawdziwe w odniesieniu do fotografii - jest te
posta przedmiotw poytecznych i przyjemnych w szczkach prawdziwe w odniesieniu do wiata ogldanego fotograficznie.
bogini Przemysu". Fotografia stanowi przeduenie osiemnastowiecznego odkrycia
Stare budynki fabryk i aleje zatoczone ogoszeniami wydaj si literackiego podziwu dla ruin", ktre zostaje trwaym elementem
pikne, jeli si je oglda przez obiektyw aparatu fotograficznego, gustw masowych. A i pikno przenosi si poza ruiny romantykw,
rwnie pikne, co kocioy i agodne, wiejskie krajobrazy. zblia do olniewajcej postaci zgrzybienia prezentowanej przez
Pikniejsze-wedle naszego nowoczesnego gustu. Przypomnijmy, Laughlina, i odnajduje take ruiny wspczesne - sam
e to Breton i inni surrealici wynaleli sklep ze starzyzn rzeczywisto. Fotograf chcc niechcc angauje si w
ogaszajc go wityni awangardowego smaku i nadali wysok przedsiwzicie polegajce na uantycznieniu" rzeczywistoci, a i
rang wizytom na pchlim targu zamieniajc je w estetyczne zdjcia natychmiast staj si antykami. Wspczesna fotografia
pielgrzymki. Bystry wzrok surrealistycznego mieciarza skierowany oferuje nowoczesny odpowiednik charakterystycznie
by na odkrywanie pikna w tym, co inni uznali za brzydkie albo romantycznego rodzaju architektury, sztucznej ruiny- ruiny po to,
nieciekawe i nieuyteczne - w bric--a-brac, przedmiotach naiwnych by historyczny charakter krajobrazu uleg wzmocnieniu, by
lub wulgarnych, starzynie. przyroda nasuwaa myl o czym - o przeszoci.
Jeli chodzi o konstruowanie prozy powieciowej malarstwa lub Przypadkowo fotografii potwierdza uczucie, i wszystko
filmu za pomoc cytatw, pomylcie tylko o Borgesie, Kita-ju, niszczeje: arbitralno ewidencji zdjciowej wskazuje na to, e
Godardzie; ich dziea -to doskonae przykady surrealistycznego rzeczywisto jest w gruncie rzeczy nieklasyfikowalna. Rzeczy-
gustu, wobec ktrych nie dziwi coraz czstsze wieszanie zdj na wisto podsumowana bywa w aranacji z przypadkowymi
cianach sypialni i salonw, czyli tam, gdzie do niedawna jeszcze kawakami - jako nieskoczenie pontna, przejmujco redukcyjna*/
wisiay reprodukcje obrazw. Nie dziwi - gdy surrealistyczny gust metoda radzenia sobie ze wiatem. Ilustrowanie tego czciowo
sta si wasnoci ogu. radosnego, czciowo protekcjonalnego stosunku do
Zdjcia rzeczywicie speniaj wszystkie warunki otrzymania rzeczywistoci - to okrzyk bojowy surrealizmu, za upr fotografa,
surrealistycznej pochway; s wszechobecne, tanie, bezpre- ktry twierdzi, e wszystko jest rzeczywiste oznacza, e nic nie jest
tensjonalne. Malowido zamawia si albo kupuje, zdjcie -odnajduje dostatecznie rzeczywiste. Ogaszajc zasadnicze niezadowolenie z
(w albumie lub szufladzie), wycina (z gazety albo czasopisma) lub z rzeczywistoci surrealizm wyraa postaw wyobcowania, ktra
atwoci wykonuje samemu. A przedmioty zwane zdjciami nie staa si powszechna w tych czciach wiata, ktre s politycznie
tylko upowszechniaj si w sposb odmienny od malowide, ale s silne, uprzemysowione i uzbrojone w aparaty fotograficzne.
take, w pewnym sensie, estetycznie niezniszczalne. Ostatnia Dlaczeg by w kocu uwaano rzeczywisto za niedostateczn,
wieczerza Leonarda w Mediolanie mimo zniszczenia wcale nie pask, nadmiernie uporzdkowan, banalnie racjonaln? W
wyglda okropnie. Fotografie, gdy si pacz, dr, plami, gn, przeszoci niezadowolenie z historii wyraao si tsknot za
blakn, wci jeszcze wygldaj dobrze, wygldaj wrcz lepiej ni innym wiatem. W spoeczestwie wspczesnym niezadowolenie
w chwili powstania. Sztuka fotografii przypomina tu architektur, z rzeczywistoci wyraa
ktrej dziea take ulegaj tym samym nieuniknionym wpywom
/ Redukcyjna znaczy tyle, co nadmiernie schematyczna" i
podnoszcym ich warto z biegiem lat: wiele budynkw, uproszczona" w porwnaniu ze zoonoci i bogactwem
prawdopodobnie nie tylko Partenon, wyglda lepiej jako ruiny. faktycznych zjawisk i przey - przyp. tum.

75 76
si najpeniej w tsknocie za reprodukowaniem tego wiata, ktry wszechnianie ich stanowi koniec kocw tryumf kiczu. Nadmiernie
istnieje. Patrzc na rzeczywisto w postaci przedmiotu -poprzez ruchliwe spojrzenie fotografii pochlebia widzowi, stwarza faszywe
klatk zdjcia - mona byo j uzna za surrealistyczn. poczucie wszechobecnoci, mylce poczucie panowania nad
Fotografia pociga za sob z koniecznoci protekcjonalne przeyciami. Surrealici, ktrzy pragn uchodzi za kulturalnych
podejcie do rzeczywistoci. Od byem przy tym" wiat przechodzi radykaw, a nawet rewolucjonistw, czsto ulegali zudzeniu, e
do wntrza" fotografii. Nasze gowy zaczynaj przypomina te powinni by, e mog by marksistami. Ale estetyka surrealistyczna
magiczne pudeka, ktre Joseph Cornell zapenia najrniejszymi jest zanadto przesiknit ironi, by dawaa si pogodzi z
maymi przedmiotami z Francji, a wic z kraju, ktrego nigdy nie najbardziej uwodzicielsk form dwudziestowiecznego moralizmu.
widzia. Albo s jak zbir starych fotosw filmowych, z ktrych Marks zarzuca filozofii, e chce tylko zrozumie wiat zamiast
Cornell nagromadzi olbrzymi kolekcj w tym samym prbowa go zmieni. Fotografie dziaajc wedle zasad
surrealistycznym duchu: fotosy stanowi relikty pierwotnych surrealistycznej wraliwoci sugeruj, e daremne jest nawet silenie
przey filmowych, prowokujcych nostalgi, tworz rodek si na zrozumienie wiata i zamiast tego proponuj, bymy wiat
symbolicznego zawadnicia urody aktorw. Ale stosunek fotosu kolekcjonowali.
do filmu nieuniknienie wprowadza w bd. Cytat z filmu - to nie to
samo co cytat z ksiki. Podczas gdy czas czytania ksiki zaley
od czytelnika, ogldanie filmu aranowane jest przez producenta,
a obrazy filmowe docieraj tak szybko lub tak powoli, jak na to
pozwala monta.
Fotos, ktry pozwala zwleka z kontemplacj pojedynczej
chwili, ile tylko zapragniemy, kci si z sam form filmu,
podobnie jak zestaw fotogramw zamraajcych" chwile w yciu
spoeczestwa kci si z ich form, ktra ma natur procesu,
trwania w czasie. Fotografowany wiat stoi w tym samym z gruntu
niedoskonaym stosunku do wiata rzeczywistego, co fotosy w
stosunku do filmw. W yciu nie chodzi o istotne szczegy, o
przebyski na zawsze utrwalone, a na zdjciach - tak.
Urok zdj, ich atrakcyjno, bierze si std, e podsuwaj nam
jednoczenie moliwo przyjcia postawy konesera w
odniesieniu do rzeczywistoci i rozpustnej akceptacji wiata. Ten
wysmakowany stosunek do wiata, dziki ewolucji mode-
rnistycznego buntu przeciwko tradycyjnym normom estetycznym,
jest gboko powizany z rozpowszechnianiem si tandety i kiczu.
Niektre zdjcia uwaane za przedmioty, maj ostro i sodki
ciar liczcych si dzie sztuki, ale rozpo-

77 78
Heroizm widzenia dlatego, e boj si, aby aparat ich nie odrzuci. Ludzie chc
wyidealizowanego obrazu: chc wyj na zdjciu jak najlepiej.
Czuj si tak, jakby ich kto skarci, jeeli na zdjciu nie wygldaj
atrakcyjniej ni w rzeczywistoci. Ale tylko niewielu ma to
szczcie, e s fotogeniczni - tj. e wychodz na zdjciu lepiej ni
widziani goym okiem (nawet bez retuszu ani specjalnego
owietlenia). Zdjcia chwali si czsto za szczero, uczciwo, co
wiadczy o tym, e wikszo z nich wcale taka nie jest. Dziesi
lat po wprowadzeniu przez Foxa Talbota techniki negatywowo-
pozytywowej (ktra zastpia dagerotyp i staa si pierwsz atw
Nikt jeszcze nie odkry brzydoty dziki fotografii. Ale wielu odkryo do powszechnego zastosowania technik produkcji fotografii), w
dziki niej pikno. Poza tymi przypadkami, w ktrych aparat poowie lat czterdziestych, pewien niemiecki fotograf wymyli
fotograficzny dostarcza dokumenty albo sygnalizuje rytuay sposb retuszowania negatywu. Dwie wersje tego samego portretu,
spoeczne, do wykonania zdj skania ludzi poszukiwanie czego jakie przedstawi na Exposition Universelle w Paryu w 1 855 roku
piknego. (Fox Talbot opatentowa fotografi w roku 1841 pod (druga wystawa midzynarodowa w historii, pierwsza pokazujca
nazw kalotyp, od kalos" (czyli pikny"). Nikt nie wykrzykuje - fotografi) zdumiay tumy: jeden z nich by retuszowany.
Jaki ten przedmiot jest brzydki! Musz go sfotografowa!" Nawet Wiadomo o tym, e aparat fotograficzny moe kama, upiksza
gdyby kto tak powiedzia, znaczyoby to: Wedug mnie brzydota... - bardzo spopularyzowaa zwyczaj chodzenia do fotografa.
jest pikna". Konsekwencje kamstwa musz by znacznie doniolejsze dla
Jest przypadkiem do nagminnym, e ci, ktrzy dostrzegali co zdj ni dla obrazw malarskich, poniewa paskie, zazwyczaj
piknego, wyraaj al, i tego nie sfotografowali. Upikszanie prostoktne obrazy fotograficzne, roszcz sobie pretensje do
wiata przez aparat fotograficzny skoczyo si takim sukcesem, e prawdziwoci, do ktrych nie mog aspirowa malowida.
to fotografia raczej, a nie wiat, stay si miar pikna. Gospodarze Faszerstwo malarskie (obraz przypisywany komu innemu) fa-
dumni ze swojego mieszkania mog wywiesi zdjcia na cianach, szuje histori sztuki. Faszerstwo fotograficzne (zdjcie, ktre
eby pokaza, jak naprawd pikny jest ich dom. Uczymy si zostao wyretuszowane albo zmontowane, albo ktre niewaciwie
popatrze na siebie fotograficznie: jeeli kto uwaa, e jest podpisano) faszuje rzeczywisto. Histori fotografii daje si
atrakcyjny, znaczy to, e dobrze wyszedby na zdjciu. Zdjcia streci jako walk midzy dwoma odmiennymi imperatywami:
tworz pikno i - przez pokolenia fotografw-zuywaj je. Na upikszaniem, ktre bierze si ze sztuk piknych i praw-
przykad, pewne wspaniae zaktki przyrody ulegyby zapomnieniu, domwnoci, ktra mierzona jest nie tylko poprzez kryterium
gdyby nie niestrudzone wysiki ze strony zapalecw posugujcych prawdy wolnej od subiektywnych ocen, co stanowi dziedzictwo
si aparatem fotograficznym. Przesyceni obrazami jestemy skonni nauki, ale take przez moralizatorskie ideay prawdomwnoci,
podziwia zachd soca, ale niestety, wygldem za bardzo ju ktre przyjte zostay z dziewitnastowiecznych wzorw literackich i
przypomina on zdjcie fotograficzne. z modej podwczas dyscypliny - niezalenego dziennikarstwa.
Wielu ludzi odczuwa niepokj, gdy maj by sfotografowani. Nie Podobnie jak trzewo mylcy powieciopisarz i reporter, fotograf
dlatego, e niczym dzikusy boj si gwatu na sobie, ale mia demaskowa hipokryzj i zwalcza

79 80
ciemnot. Byy to cele, do ktrych malarstwo si nie nadawao jako Pierwsi fotografowie mwili o aparacie fotograficznym, jak o
zbyt powolne i nieporczne, choby nie wiem jak wielu kopiarce, ktr ludzie jak gdyby tylko poruszyli, a ona i tak sama
dziewitnastowiecznych malarzy podzielao opini Milleta, i le beau widziaa wiat. Wynalazek fotografii powitano entuzjastycznie,
c'est le vrai*l. Bystrzy obserwatorzy dostrzegali, e w prawdzie widzc w niej rodek zagodzenia problemu narastajcej masy
przekazywanej przez fotografie byo co nagiego, nawet gdy sam informacji i wrae zmysowych. W albumie fotograficznym The
autor zdjcia nie chcia by wcibski. W The House ofthe Seven Pencilof Natur (1 844-46)*/ Fox Talbot opowiada, e idea
Gables (1851 )**/ Hawthorne opisuje modego fotografa, Holgrave'a, fotografii nasuna mu si w 1 833 roku, w czasie podry do
ktry mwi, e pewien dagerotypowy portret, w ktrym upatrujemy Woch (odbywanej obowizkowo przez kadego dostatecznie
wycznie obraz samej powierzchni, w gruncie rzeczy wydobywa zamonego Anglika). Wanie szkicowa co nad jeziorem Como.
tajemn natur tak prawdziwie, e aden malarz nigdy by si na to Rysujc za pomoc camera obscura (urzdzeniem, ktre
nie odway, gdyby prawd t wykry".
wywietlao obraz, ale go nie utrwalao) - powiedzia, e doszed do
Uwolnieni od koniecznoci podejmowania szczegowych decyzji, wniosku, i istnieje niepowtarzalne pikno obrazw przyrody, ktre
jakie musi podejmowa malarz (co do obrazw wartych szklana soczewka camery rzuca na papier" i zacz si
kontemplacji) dziki szybkoci, z jak aparat fotograficzny zastanawia, czy nie mona by czego zrobi, by te naturalne
wszystko zapisywa, fotografowie patrzc marzyli o nowym ideale: obrazy drukoway si trwale". Aparat fotograficzny traktowa jako
zdawao im si, e ogldajc wiat dostatecznie wytrwale i rodzaj notatnika, ktrego zalet bya wanie bezosobowo -
uporczywie mog faktycznie pogodzi denie do prawdy i poniewa zapisywa naturalny" obraz, to znaczy obraz, ktry
potrzeb odkrywania pikna w wiecie. Aparat fotograficzny zrazu powstaje dziki samemu tylko wiatu, bez jakiejkolwiek pomocy
stanowi przedmiot podziwu z powodu zdolnoci wiernego ze strony owka artysty".
zapisywania wiata, a zrazu pogardy z powodu nikczemnej O fotografie sdzono, e jest on bystrym, ale neutralnym
dokadnoci, ale najbardziej przyczyni si do powstania ogromnej obserwatorem - skryb, nie poet. Szybko jednak stwierdzono, e
machiny reklamowej sawicej warto pozorw widzianych tak, nikt nie robi identycznego zdjcia tego samego przedmiotu.
jak je sam zapisuje. Fotografowie nie oddaj po prostu Przypuszczenie, e aparaty fotograficzne dostarczaj bezosobowy,
realistycznie rzeczywistoci. To rzeczywisto ogldamy i obiektywny obraz ustpio wobec faktu, e zdjcia dostarczaj
oceniamy wanie z punktu widzenia wiernoci, jakiej dochowuje dowodw nie tylko na to, co jest na wiecie, ale i na to, co fotograf
fotografia. Wedug mnie - owiadczy w 1901 roku najgoniejszy widzi; nie tylko sam zapis, ale i przetworzon wasn ocen
ideolog realizmu literackiego Emil Zola - nie mona stwierdzi, e wiata**/. Stao si jasne, e nie istnieje prosta,
si co naprawd dostrzego, dopki si tego czego nie
sfotografowao". Zamiast po prostu rejestrowa wiat, zdjcia */ Owek przyrody
**/ Pogld, e fotografia winna ogranicza si do bezstronnej rejestracji
fotograficzne stay si norm, kryterium, wedug ktrego rzeczy wiata, mia nadal swoich zwolennikw. Surrealici uwaali, e fotografia
nam si jawi zmieniajc przez to samo pojcie rzeczywistoci i jest wyzwolicielska o tyle, o ile wykracza poza osobiste wraenia: Breton
zaczyna esej o Maxie Erncie z 1 920 roku nazywajc pismo automatyczne
realizmu. prawdziw fotografi mylenia, a aparat uznaje za lepe narzdzie, ktrego
przewaga w naladowaniu pozorw" zadaa miertelny cios" starym
sposobem ekspresji . w malarstwie i poezji. W przeciwnym obozie
*/ Pikno - to prawda (franc.) estetycznym, teoretycy Bauhausu take zajmowali podobne stanowisko,
**/ Dom o siedmiu szczytach traktujc fotografi jako ga wzornictwa, podobn architekturze - twrcz,
ale bezosobow, woln od takich sabostek, jak powierzchnia malarska czy
osobiste podejcie. W ksice Painting Photography, Film (1 925) Maholy-
Nagy chwali aparat fotograficzny za narzu-

81 82
jednoznaczna czynno zwana widzeniem (zapisywanym,
synne zdjcie Pita Aleja, zima. Waciwy moment nadchodzi, gdy
wspomaganym przez aparat fotograficzny), lecz spostrzeganie
daje si zobaczy wiat (zwaszcza to, co wszyscy ju widzieli) w
fotograficzne", ktre jest now odmian ludzkiej percepcji i now
nowy, oryginalny sposb. To denie stao si znakiem firmowym
czynnoci, jak musz wykonywa.
fotografa w opinii wikszoci ludzi. W latach dwudziestych fotograf
Francuz z aparatem szala na Pacyfiku ju w roku 1 841, w tym
samym roku, kiedy w Paryu opublikowano Excursions da- sta si wspczesnym bohaterem, niczym pilot i antropolog - nie
guerriennes: Vues et monuments les plus remarquables du glo-be*l. majc przy tym obowizku ruszania si z domu. Czytelnikw
Rok 1 850 by wielkim rokiem fotograficznego orientalizmu: Maxime popularnych pism zachcano do przyczenia si do naszego
du Camp z Flaubertem w latach 1 849-1 951 urzdzili wielk fotografa" w podry odkrywczej", ktry odwiedza takie dziwne
wypraw na Bliski Wschd, aby skupi swoj fotograficzn uwag krainy, jak wiat widziany z gry", wiat pod szkem
na atrakcjach tego typu co kolosy z Abu Simbel i witynia w powikszajcym", pikno dnia codziennego", niewidzialny
Baalbek, a nie na codziennym yciu fellachw. Ju wkrtce wszechwiat", cud wiata", pikno maszyn", widoczki, ktre le
podrnicy z aparatami fotograficznymi wykroczyli poza tematyk na ulicy".
synnych budowli i dzie sztuki. Widzeniem fotograficznym zaczto Fotograf pragnie przede wszystkim apoteozy codziennego ycia
oznacza zdolno dostrzegania pikna w tym, co kady widzi, ale i zmierza do ukazania osobliwego gatunku pikna, dajcego si
pomija jako zbyt spowszedniae. Od fotografw oczekiwano czego odczu wycznie za pomoc aparatu fotograficznego,
wicej ni po prostu widzenia wiata, jakim jest, wraz z jego uchylajcego rbka materialnej rzeczywistoci, ktrej oko w
uznanymi cudami": oczekiwano, e wzbudz zainteresowanie normalnych warunkach nie dostrzega, lub nie potrafi odrni, a na
podejmujc nowe decyzje wizualne. og nie zauwaa (np. ujcie z lotu ptaka). Przez jaki czas
Na wiecie panuje osobliwy heroizm od chwili wynalezienia wydawao si, e zblienie naley do najoryginalniejszych chwytw
aparatu fotograficznego: heroizm widzenia. Fotografia otworzya fotografa, charakteryzujcych jego sposb patrzenia na wiat.
now swobodn dziedzin - pozwalajc wszystkim na wykazanie Fotografowie stwierdzili, e im bliej podchodzili do przedmiotw,
si niepowtarzaln, aroczn wraliwoci. Fotografowie wyruszyli tym wicej wspaniaych form udawao im si odkry. W latach
na swoje kulturalne, klasowe i naukowe safari, szukajc czterdziestych XIX wieku podny i pomysowy Fox Talbot nie tylko
uderzajcych obrazw. Chwytali wiat w puapki bez wzgldu na komponowa fotografie w gatunkach przejmowanych z malarstwa -
koszty pacone zniecierpliwieniem i niewygodami, w puapki tego portrecie, scenach z ycia domowego, krajobrazie miejskim i
czynnego, zaborczego, oceniajcego, dowolnego sposobu wiejskim, martwej naturze. W jego obiektywie znajdowaa si
widzenia. Alfred Stieglitz dumnie obwieci, e sta przez trzy czsto muszka, skrzyda motyla (powikszone za pomoc
godziny w czasie nieycy w dniu 22 lutego 1893 roku i czeka na mikroskopu sonecznego), rzdy ksiek w czyim gabinecie,
waciwy moment, aby zrobi dajce si rozpoznawa muszelki.
Gdy normalne widzenie ulego dalszemu pogwaceniu - a
przedmiot izolowano z otoczenia i uabstrakcyjniano, zapanoway
nowe konwencje dotyczce pikna. Pikne jest to, czego oko nie
potrafi (albo nie wiedziao, e potrafi) dostrzec; pikna jest wizja
powstaa z przedmiotw wyrwanych z naturalnego kontekstu, ktra
cenie higieny optycznej", ktra ostatecznie obali obrazkowy i
uzaleniony od wyobrani wzorzec skojarze wycinity na naszym moe by tylko dzieem aparatu fotograficznego.
sposobie widzenia wiata przez wielkie osobowoci malarskie".
*l Wycieczki
pomniki wiata z dagerotypem: najbardziej godne uwagi widoki i

83 84
W roku 1915 Paul Strand wykona zdjcie, ktre zatytuowa: impresjonistw, ktrych styl rozmytych definicji" wpywa na jego
Abstrakcyjne wzory skomponowane z talerzy". W 1 917 Strand wasne poszukiwania*/. A Moholy-Nagy w The New Vision**l
fotografowa zblienia fragmentw maszyny, a w latach dwu- susznie wskazuje, e technika i duch fotografii porednio lub
dziestych - przyrod. Nowa procedura - najwikszym powodzeniem bezporednio wpyny na kubizm". Mimo rnych sposobw, jakimi
cieszca si w latach 1 920-1 935 - zdawaa si obiecywa fotografowie i malarze wzajemnie wpywali na zdjcia i obrazy - ich
nieograniczon liczb wizualnych rozkoszy. Jej zastosowanie postpowanie byo z gruntu odmienne - korzystali oni po 1 840 roku
przynioso rwnie oszaamiajcy efekt w przypadkach przedmiotw z dorobku malarstwa i fotografii. Malarz konstruuje-fotograf
brzydkich, aktu (cho zrazu mogo si wydawa, e akt zosta ju odsania. Oznacza to, e identyfikacja tematu zdjcia zawsze
cakowicie wyeksploatowany przez malarzy), jak i malutkich stanowi gwny element odbioru fotografii - co niekoniecznie musi
kosmologii przyrodniczych. Fotografowie sdzili, e odnaleli swoj mie miejsce w malarstwie. Tematem Licia kapusty" Westona,
wielk formu twrcz, swoje miejsce midzy nauk a sztuk. wykonanego w 1 931 roku, jest co, co wyglda jak spadanie
Malarzom natomiast wmawiano, e powinni uczy si pikna na zmarszczonego materiau. Trzeba tytuu, by temat zidentyfikowa.
dzieach mikrofotografii albo na zdjciach lotniczych (w ksice Obraz przemawia wic na dwa sposoby. Forma jest adna. Jest ona
Moholy-Nagy'a Von Materia zur Architektur*I opublikowanej w na dodatek niespodziank, form licia kapusty! Gdyby to by
Bauhausie w 1928 roku i przeoonej na angielski jako Nowe zmarszczony materia, nie byby tak pikny. Wiemy ju o tym ze
widzenie). By to take rok pojawienia si jednego z pierwszych sztuk piknych. Cho formalne cechy stylu- naczelne problemy
fotograficznych bestsellerw, ksiki Alberta Rengera-Patzscna Die malarstwa - s wtrne w fotografii, zawsze nader istotne jest to, co
Weltist schon**/ zoonej ze stu zdj, gwnie zblie, na ktrych fotografia pokazuje. Zaoenie (ktre spotyka si u podstaw
wida zarwno li jak donie garncarza. Malarstwo nigdy nie wszystkich zastosowa fotografii) polegajce na tym, e kada
obiecywao bezwstydnie, e udowodni, i wiat jest pikny. fotografia - to fragment wiata. Oznacza to, i nie wiemy, jak
Abstrahujce podejcie (reprezentowane szczeglnie byskotliwie reagowa na zdjcie (jeeli obraz jest wizualnie dwuznaczny;
przez Stranda, Edwarda Westona i Monora White'a w okresie powiedzmy zbyt odlegy), dopki nie dowiemy si, jaki jest to
midzywojennym) upowszechnio si w fotografii dopiero wskutek fragment wiata. To, co wyglda jak diadem - takie synne zdjcie
odkry dokonywanych przez modernistycznych malarzy i wykona Harold Edgerton w 1936 roku - staje si o
rzebiarzy. Strand i Weston, ktrzy podkrelali zbienoci midzy
ich wasnym sposobem widzenia a widzeniem Kandinsky'ego i
Brancusiego, mogli odczuwa skonno do twardego" stylu *l Stwierdzenie, e fotografia wywarta wielki wpyw na impresjonistw,
to ju bana w historii sztuki. Bez przesady moemy powiedzie, za
kubistycznego w przeciwiestwie do mikkich" obrazw Stieglitza. Stieglitzem, e malarze impresjonistyczni stosuj styl i kompozycj, ktre
Ale rwnie prawdziwe byoby stwierdzenie, e wpywy przebiegay w s cile fotograficzne. Przekad rzeczywistoci dokonywany przez aparat
drug stron. W 1 909 roku Stieglitz notuje w periodyku Camera fotograficzny - na skontrastowane obszary wiata i cienia, dowolne
Work niewtpliwy wpyw fotografii na malarstwo, aczkolwiek kompozycje, niewraliwo na to, ktre pozostaje niejasne-oto gwne
nurty natchnienia impresjonistw i przyczyny ich dowiadcze w
powouje si tylko na naukowym zainteresowaniu wasnociami wiata, eksperymentw ze
spaszczon perspektyw, niecodziennymi ktami widzenia i
odrodkowymi formami, ktre ucinane s przez ramy obrazw. (Oddaj
ycie w strzpach i kawakach" - zauway Stieglitz w 1 909 r.). Szczeg
historyczny: pierwsza w ogle wystawa impresjonistw, w kwietniu 1 874
*/ Od tworzywa do architektury (niem.) roku miaa miejsce w studium fotograficznym Nadara na Boulevard des
**/ Pikny jest wiat. Capucines w Paryu.
**/ w Nowym widzeniu.

85 86
wiele ciekawsze, jeeli dowiemy si, e stanowi plam po rozlanym
mleku. twierdzi Weston z uporem (jak wielu fotografw przed nim i po
Fotografi uwaa si powszechnie za narzdzie poznawania nim), malarz winien by gboko wdziczny, uzurpacj t traktujc
wiata. Gdy Thoreau mwi: nie mona wypowiedzie wicej, ni jako wyzwolenie. Biorc na siebie zadanie realistycznego
si widzi", przyjmuje za pewnik, i wzrok cieszy si uprzy- odwzorowywania, od tej pory zmonopolizowanego przez ma-
wilejowan pozycj - midzy innymi zmysami. Ale gdy par larstwo, fotografia uwolni miaa to ostatnie umoliwiajc mu
pokole pniej stwierdzenie Thoreau cytowane jest przez Paula pjcie za gosem innego wielkiego wspczesnego powoania -
Stranda, na okoliczno pochway fotografii, cytat dwiczy innym abstrakcji. Ale wpyw fotografii na malarstwo nie by tak oczywisty.
sensem. Aparaty fotograficzne - to nie tylko rodki suce do Bo gdy fotografia wkraczaa na aren, malarstwo samo ju
lepszego zrozumienia wiata, umoliwiajce dokadniejsze rozpoczynao dugi odwrt od realistycznej figuracji -Turner urodzi
spostrzeenie rnych jego fragmentw, dziki zastosowaniu si w 1 775 roku, Fox Talbot w 1 800 roku. Teren, ktry fotografia
mikroskopw i teleobiektyww, ale urzdzenia, ktre zmieniy nasz zacza zajmowa w byskawicznym tempie i z penym sukcesem,
sposb widzenia, upowszechniy kult piknych widokw, nauczyy zostaby i tak wyludniony. Nietrwao zdobyczy cile
nas oglda wiat dla samej przyjemnoci ogldania. Thoreau figuratywnego malarstwa XIX wieku najlepiej wida na przykadzie
wci jeszcze y w wiecie przeywanym wieloma zmysami naraz, portretu, ktry coraz bardziej stawa si portretem odsyajcym do
acz ju takim, w ktrym obserwacja zacza przybiera tog malarstwa, a nie do modelu - ostatecznie za przesta interesowa
obowizku moralnego. Mwi on jednak o widzeniu jeszcze nie najambitniejszych malarzy, mimo tak godnych odnotowania
odcitym od pozostaych zmysw i w kontekcie, ktry zwa wspczesnych nam wyjtkw, jak Francis Bacon i Andy Warhol,
przyrod. Ogldanie wiata byo dla nieodczne od pewnych ktrzy czerpi obficie z wizualnych zdobyczy fotografii.
zaoe na temat tego, co uznawa za godne widzenia. Strand - Innym wanym aspektem stosunku malarstwa i fotografii
cytuje Thoreau, przyjmuje natomiast inn postaw wobec zmysw; pomijanym w oficjalnym, potocznym wyjanieniu jest okoliczno, i
a mianowicie dydaktyczne kultywowanie percepcji*/, niezalenej od granice nowego terytorium zdobytego przez t ostatni zaczy si
koncepcji dotyczcej tego, co warto spostrzega. Jest to natychmiast rozszerza, jako e niektrzy fotografowie odmwili
charakterystyczne dla wszystkich ruchw modernistycznych w zgody na dobrowolne ograniczanie si do tych ultrarealistycznych
sztuce. pyta, na ktre malarze nie mogli znale odpowiedzi. A przeto
Najbardziej wpywowa odmiana tej postawy daje si odnale w dwaj synni wynalazcy fotografii, Daguerre i Talbot mwili: Daguerre
malarstwie, sztuce, ktrej tereny paday bezlitosnym upem - o wykraczaniu poza zakres przedstawie malarza naturalisty, a
fotografii, i ktrej dziea fotografia entuzjastycznie naladowaa od Fox Talbot o tym, e natychmiast poj, i aparat fotograficzny
samego pocztku, sztuce, ktra wspistnieje z fotografi w stanie moe izolowa formy, ktre normalnie umykaj goemu oku" i
gorczkowej rywalizacji. Zgodnie z potocznym rozumieniem, ktrych malarstwo nigdy nie zanotowao. Stopniowo fotografowie
fotograf przyj rol malarza i zacz dostarcza obrazy, ktre przyczyli si do pogoni za abstrakcj wyraajc przy tym
dokadnie opisuj rzeczywisto. Za to, skrupuy, ktre przypominay wyznania malarzy modernistycznych
odrzucajcych obrazy realistyczne jako pacykowanie. Chciaoby si
wrcz mwi o zemcie malarstwa. Wyraane przez wielu
*/ Okrelenie dydaktyczne kultywowanie percepcji, itd. jest zbitk zawodowych fotografw pragnienie, by zajmowa si czym
pojciow i oznacza upowszechnienie postawy obserwatora
wiczcego sprawny wzrok dla samej przyjemnoci biernego
patrzenia na wiat - przyp. tum.

87 88
O ile wikszo fotografujcych korzysta po prostu z zasyszanych
cakiem innym, ni rejestrowanie rzeczywistoci, jest przejawem poj o tym, co pikne, ambitnym zawodowcom wydaje si
ogromnego przeciwwpywu, jaki obrazy malarskie wywary na zazwyczaj, e rzucaj takim pojciom wyzwanie. Heroiczni
fotografi. Ale cho fotografowie podzielaj przekonania o modernici, tacy jaki Weston, sdz, e przedsiwzicie fotografa
wrodzonej wartoci percepcji dla samej percepcji i o (wzgldnej) jest elitarne, prorocze, buntownicze i objawia co nowego.
bahoci tematu, co byo tak charakterystyczne dla awangardowego Fotografowie utrzymuj, e dokonuj dziea goszonego przez
malarstwa w ostatnim stuleciu, to jednak konsekwencje praktyczne Blake'a -oczyszczaj zmysy, odkrywaj inny wiat, jaki roztacza
tych przekona nie mog by takie same jak w malarstwie. Bo w si wok nas, i pokazuj im to, czego ich wasne, niewidzce
naturze fotografii ley to, e nie moe ona nigdy cakowicie oczy nie dostrzegay" - jak powiada o swym dziele
wykroczy poza swj temat (w odrnieniu od malowide). Ani te
Weston.
nie moe nigdy wykroczy poza to, co widzialne, do czego w
Weston zgasza pod adresem fotografii postulaty wci jeszcze
pewnym sensie zmierza malarstwo modernistyczne.
pene romantycznych zaoe co do roli fotografa jako artysty,
Tej odmiany postawy modernistycznej, ktra najbardziej twierdzc, podobnie jak Strand, e jest obojtny wobec pytania,
dostosowana jest do specyfiki fotografii, brak w malarstwie zarwno
czy fotografia jest sztuk. W drugim dziesicioleciu naszego wieku
w okresie pierwszych podbojw fotograficznych, wyzwalania"
niektrzy fotografowie z du pewnoci siebie zawadnli retoryk
malarstwa przez fotografi, jak i obecnie. Wyjtek stanowi
sztuki awangardowej: uzbrojeni w aparaty fotograficzne prowadzili
zjawiska marginesowe - na przykad superrealizm, odgrzewanie
ostr walk z konformistycznym typem wraliwoci, zajci
fotorealizmu, ktre nie zadowala si prostym naladownictwem
spenianiem zapowiedzi Pounda, by wszystko odnowi". A
zdj, lecz zmierza do wykazania, e malarz moe osign
fotografia, nie za mikkie, pozbawione ikry malarstwo - mwi
jeszcze wiksze zudzenie prawdopodobiestwa. Malarstwo jest
jeszcze w duej mierze podejrzliwe wzgldem tego, co Duchamp Weston z msk pogard - najlepiej si nadaje do tego, by dotrze
nazywa wraeniem czysto siatkwkowym". Etos" fotografii - do ducha dnia dzisiejszego". W latach 1 930-1 932 dzienniki
polegajcy na szkoleniu nas (jak to okreli Moholy-Nagy) w Westona (Daybooks) pene s zapowiedzi nieuniknionych zmian i
intensywnym widzeniu" - wydaje si bliszy etosowi owiadcze na temat doniosoci leczenia wstrzsem
modernistycznych poetw ni malarzy. I tak malarstwo stao si wzrokowym" prowadzonego przez fotografw. Stare ideay padaj
coraz bardziej konceptualne, a poezja (od Apollinaire'a, Eliota, gdzie okiem sign a dokadne, bezkompromisowe widzenie
Pounda i Williama Carlosa Williamsa) coraz bardziej okrelaa si aparatu jest i bdzie jeszcze powszechniejsz si w
jako zainteresowana widzeniem. (Nie ma prawdy prcz tej, co w przewartociowywaniu ycia".
rzeczach" -owiadczy Williams). Poezja zajmuje si konkretnym, Westonowska wizja dramatu, fotografia, ma wiele wsplnego z
autonomicznym jzykiem. Analogicznie fotografia bada czyste heroicznym witalizmem lat dwudziestych spopularyzowanym przez
widzenie wiata. Oba podejcia zakadaj niecigo, D.H. Lawrence'a, ktry wyraa afirmacj ycia zmysowego,
niedoskonao formy i arbitraln jednolito twrczych decyzji. szala z wciekoci na buruazyjn hipokryzje seksualn i z
Zarwno poeci, jak fotografowie wyrywaj przedmioty z kontekstu poczuciem susznoci broni egotyzmu oddanego na sub
(patrz na nie pod innym ktem), stosuj miae porwnania i jednostkowego powoania duchowego, nawoujc zarazem do
subiektywne kryteria wasnego widzenia wiata. mskiego zwizku z przyrod. (Weston nazywa fotografi
sposobem wywoywania samego siebie, rodkiem

89 90
odkrycia i utosamiania si z wszystkimi przejawami form pod- ktre wykonali metalurgowie i krystalografowie. Ale bauhausowskie
stawowych - z przyrod, ze rdem ycia). podejcie do zdj nie upowszechnio si. Nikomu ju nie wydaje
Ale o ile Lawrence chcia przywrci peni ogldu zmysowego, si dzi, e mikrofotografia naukowa - to szczyt pikna. W
fotograf - nawet ogarnity namitnociami tak zblionymi do gwnym nurcie tradycji pikna fotograficznego wymaga si od
lawrenowskich - z koniecznoci upiera si przy przewadze jednego tego, co pikne, by nosio lady ludzkiej decyzji: a mianowicie
zmysu: wzroku. I wbrew temu, co twierdzi Weston, zwyczaj wyboru piknego zdjcia i okrelenia, jaki rodzaj wypowiedzi
fotograficznego widzenia, spogldania na rzeczywisto jako na bdzie ono stanowio. Okazao si, e waniejsze jest ukazanie
kolekcj potencjalnych zdj doprowadza do wyobcowania, a nie elegancji muszli klozetowej - tematu serii zdj wykonanych przez
do zwizku z przyrod. Westona w Meksyku w 1 925 roku - ni poetyckiej skali patka
Gdy zbadamy roszczenia zgaszane przez widzenie fotogra- niegu albo skamieliny odbitej w bryle wgla.
ficzne, okae si, e jest to pewien rodzaj widzenia rozszcze- Dla Westona samo pikno byo buntownicze. Pozornie po-
piajcego subiektywne przyzwyczajenie, ktry ulega wzmocnieniu twierdzono takie podejcie oburzajc si na widok jego aktu. Ale to
obiektywnym rnicom midzy sposobem regulowania ostroci i wanie Weston oraz idcy w jego lady Andre Kertesz i Bill Brandt
oceny perspektywy przez ludzkie oko z jednej, a aparat - doprowadzili do tego, e akt sta si powszechnie uznany.
fotograficzny - z drugiej strony. Rnice te byy czsto zauwaane i Obecnie, fotografowie na og podkrelaj zwyczajne
omawiane przez ludzi tu po wprowadzeniu fotografii. Ale z chwil, czowieczestwo swoich objawie. Cho nie przestali goni za
gdy ludzie zaczli myle fotograficznie, przestali rozmawia o tzw. piknem, nie oczekuje si ju od fotografii wielkich przeomw w
fotograficznym znieksztaceniu wiata. Obecnie, jak zauway imi idei pikna. Ambitni modernici, tacy jak Weston i Cartier-
William lvins, w gruncie rzeczy nawet wol widzie wiat w Bresson, ktrzy rozumiej, i fotografia jest faktycznie nowym
znieksztacony sposb. Tak wic jednym z wiekopomnych sposobem widzenia (dokadnym, inteligentnym, wrcz naukowym)
sukcesw fotografii byo przyjcie strategii zamiany ywych istot w zostali skrytykowani przez fotografw modszych pokole, np. przez
rzeczy, a rzeczy w ywe istoty. Papryki, ktre Weston fotografowa Roberta Franka, ktry chce, aby obiektyw aparatu nie szokowa, ale
w latach 929-1 930 s zmysowe na sposb, ktry rzadko dostpny by demokratyczny i nie roci sobie pretensji do wyznaczania
jest aktom kobiecym. Zarwno akty jak i papryki fotografujemy dla nowych regu widzenia. Stwierdzenie Westona, e fotografia
gry form - ale ciao ukazane jest w charakterystycznym zgiciu, z otworzya okiennice na nowe widzenie wiata" - odpowiada dzi
podwinitymi koczynami, ze skr tak odksztacon, jak na to wyrazowi przesadnych nadziei modernistycznych wyraanych we
pozwalaj ostro i wiato, co zmniejsza zmysowo ciaa i wszystkich sztukach pierwszych trzydziestu lat naszego wieku -
podkrela abstrakcyjno jego formy. Papryki ogldamy u Westona nadziei, ktre zostay ju porzucone. Aczkolwiek aparat
co prawda z bliska, ale w caoci, ze skr lnic albo naoliwion, fotograficzny faktycznie wywoa rewolucj, nie bya ona ani tak
przez co odkrywamy erotyczn sugestywno pozornie neutralnej pozytywna ani tak romantyczna, jak sdzi Weston.
formy, mamy wraenie, e wzrokowa namacalno przedmiotu Dziki fotografii spady nam z oczu uski tradycyjnego sposobu
wzrosa. widzenia charakteryzujcego codzienne spostrzeganie. Zarazem
To wanie pikno fotografii przemysowej i naukowej olnio jednak nabralimy nowych przyzwyczaje w tym wzgldzie.
projektantw z Bauhausu i w rzeczy samej aparat fotograficzny Chcemy wiat oglda przeywajc go intensywnie i okazujc
niewiele zna bardziej interesujcych formalnie obrazw ni te. chodny dystans. Chcemy si zachwyca bahym

91 92
szczegem, przyzwyczajajc si jednoczenie do niespjnoci wizji pikna i porzdku nie przedstawiao wikszych kopotw, ale dla
opartej na takich zachwytach. Ale widzenie fotograficzne wymaga fotografa starszego o pokolenie od Stranda - Aarona Siskinda
staego odwieania, nowych szokw, czy to tematycznych czy nowojorczyka, rozpoczynajcego od zdj architektury i
technicznych, abymy nieustannie mieli wraenie, i gwacimy rodzajowych scenek z ycia ulicy, problem polega na stworzeniu
normalny sposb widzenia. Pod wpywem czstych objawie, porzdku. Kiedy robi zdjcie - pisze Siskind -chc, aby byo
sposb patrzenia przystosowuje si do najnowszych zdj. cakowicie nowym przedmiotem, kompletnym i samoistnym, ktrego
Awangardowe wizje Stranda z lat dwudziestych, Westona z koca podstawowym warunkiem i zasad jest wanie porzdek. Wedug
lat dwudziestych i z lat trzydziestych -wszystko to zostao szybko Cartier-Bressona robienie zdj, to odnajdywanie struktury wiata -
wchonite. Formalistycznie potraktowane zblienia rolin, odkrywanie czystego pikna formy", ujawnianie, e w tym caym
muszelek, lici, drzew powalonych zbem czasu, wodorostw, chaosie kryje si porzdek". By moe nie da si ju rozmawia o
drewna wyrzuconego na pla, wymytych ska, skrzyde pelikana, doskonaoci wiata bez naraania si na zarzut Obudy. Ale
skbionych korzeni cyprysu i powykrcanych rk robotnika stay si ukazywanie doskonaoci wiata byo zbyt sentymentalne, zbyt
banaami czysto fotograficznego sposobu widzenia wiata. To, co ahistoryczne w zakresie koncepcji pikna, by mogo si na wiele
kiedy musiao by zauwaone nader inteligentnym okiem, moe przyda fotografii. Wydaje si dzi nieuniknione, e Weston oddany
teraz dostrzec kady. Pouczony przez zdjcia, kady moe abstrakcji, odkrywaniu form, tworzy dziea bardziej jednorodne ni
wyobrazi sobie ten ongi literacki chwyt, geografi ciaa: moe, dla Strand. Weston nigdy nie czu si zobowizany do tworzenia
przykadu, tak sfotografowa kobiet w ciy, e jej ciao wyglda fotografii spoecznie zaangaowanej i poza okresem 1923-1927,
jak pagrek, a pagrek tak, by wyglda jak ciao ciarnej kobiety. ktry spdza w Meksyku, unika miast. Stranda za, podobnie jak
Rozszerzona znajomo konwencji pikna nie pozwala wyjani Cartier-Bressona, przycigay malownicze spustoszenia
dlaczego niektre z nich przemijaj, podczas gdy inne pozostaj. towarzyszce yciu miejskiemu. Ale nawet z dala od przyrody,
Zuycie moe by moralne jak i percepcyjne. Strandowi i Strand i Cartier-Bresson (naley take wspomnie Evansa) wci
Westonowi trudno byoby wyobrazi sobie, e ich konwencje pikna fotografowali spogldajc przez obiektyw tym samym przenikliwym
stan si a tak banalne, a jednak nie mona tego unikn, jeeli okiem, ktre wykrywa wszdzie porzdek.
uznamy - w lad za Westonem, e pikno w swojej istocie po prostu Pogld Stieglitza, Stranda i Westona - i zdjcie powinno by
jest doskonaoci. Podczas gdy malarz, wedle Westona, zawsze przede wszystkim pikne (to znaczy piknie skomponowane) -
prbowa poprawi przyrod swoimi dodatkami", fotograf dowid, wydaje si dzi wytarty, zbyt mao uwzgldniajcy prawdziwo
e przyroda oferuje nieskoczon liczb doskonaych kompozycji - nieporzdku - podobnie jak optymizm wobec nauki i technologii,
porzdek panuje wszdzie". Za wojownicz postaw przejawiajcy si w pogldach Bauhausu i na foto grafie wydaje
modernistycznego puryzmu estetycznego krya si zdumiewajco nam si dzi niemal zowieszczy. Zdjcia Westona, cho godne
wspaniaomylna akceptacja wiata. Dla Westona, ktry strawi podziwu i pikna, przestay by ciekawe dla wielu ludzi, podczas
wikszo swego fotograficznego ywota na wybrzeu Kalifornii w gdy zdjcia wykonane w poowie ubie-
pobliu Carmelu, tego Waldenu*/ lat dwudziestych, odnalezienie

dziki zamieszkaemu tam H.D. Thoreau. Carmel sta si osad artystw i


pisarzy amerykaskiej, take odrzucajcych wielkie miasta USA na rzecz
*/ Walden by symbolem artystycznej i intelektualnej stolicy Ameryki" niezalenej i spokojnej twrczoci z dala od zgieku" i rynku" przyp. tum.

93 94
gego stulecia przez prymitywnych fotografw brytyjskich i skania ich do ukazywania nieporzdku, destylowania anegdoty,
francuskich, na przykad przez Atgeta, oczarowuj nas bardziej ni najczciej niepokojcej, a nie do izolowania krzepicej,
kiedykolwiek. Opinia o Atgecie, i jest on niezbyt doskonaym uproszczonej formy" (okrelenie Westona). Ale pomimo dekla-
technikiem", wyraona przez Westona w dzienniku, znakomicie rowanych zamiarw tworzenia niedyskretnej, nieupozowanej,
odzwierciedla spjno westonowskiego pogldu i jego dystans do czsto szorstkiej fotografii, ktra chce odkrywa prawd nie pikno,
wspczenie panujcych gustw. Aureola wiele zniszczya, a kada fotografia i tak upiksza. I ostatecznie najwikszy jej sukces
retusz barwy take jest niedobry" - notuje Weston i dodaje, e polega na zdolnoci do wykrywania pikna w tym, co skromne,
Atget mia instynktowne wyczucie tematu, ale nie umia go bezmylne, chylce si ku upadkowi. Rzeczywisto jest
zarejestrowa, popeniajc niewybaczalne bdy konstrukcyjne... w przynajmniej patetyczna. A ten patos - to pikno. (Na przykad
rezultacie czsto ma si wraenie, e zgubi wtek". Wedug pikno biedakw).
naszych wspczesnych upodoba wini naley raczej Westona za Synne zdjcie Westona, przedstawiajce ukochanego syna -
jego szacunek dla doskonaoci odbitki, i za brak szacunku dla Tors Neila (1325) wydaje nam si pikne z powodu modela, miaej
pospolitej, ludowej tradycji Atgeta i innych mistrzw fotografii. kompozycji i subtelnego owietlenia - pikno wynika z rzemiosa i
Zaczto ceni niedoskonao techniczn wanie dlatego, e smaku, w topornym za zdjciu Jacoba Riisa wykonanym w latach
oznacza ona zerwanie z pogldem stawiajcym znak rwnoci 1 887-1 890 lamp byskow z powodu mocnego" tematu
midzy Przyrod a Piknem. Przyroda staa si bardziej (ponurych, bezksztatnych mieszkacw nowojorskich slumsw w
przedmiotem nostalgii i oburzenia ni kontemplacji, co przejawia si nieokrelonym wieku) oraz trafnoci bdnego" kadrowania i
w sporach o gust. Rnica ta zaznacza si midzy majestatycznymi ostrych kontrastw wynikych z braku kontroli nad odcieniami -
krajobrazami Ansela Adamsa (najsynniejszego spord uczniw pikno takie jest skutkiem amatorszczyzny lub roztargnienia.
Westona) i ostatnimi wanymi dzieami wykonanymi w tradycji Ocena zdj zawsze przeniknita jest takimi podwjnymi
Bauhausa, takimi jak The Anatomy of Natur*/ Andreasa standardami estetycznymi. Pocztkowo wyrane sukcesy fotografii
Feiningera (1965), a wspczesnymi zdjciami zniszczonej i zatartej oceniano na podstawie kryteriw malarskich, ktre zakaday
przyrody. wiadomy zamys i usuwanie tego, co nieistotne. Tote do
Formalistyczne ideay pikna wygldaj z perspektywy lat na niedawna sukcesy te utosamiano z twrczoci wzgldnie
konsekwencje pewnego nastroju historycznego, pewnego op- wskiego grona fotografw, ktrym dziki refleksji i wysikowi udao
tymizmu wobec nowego wieku (nowego widzenia, nowej ery). si wykroczy poza mechaniczn natur aparatu fotograficznego i
Upadek kryteriw fotograficznego puryzmu reprezentowanego sprosta kryteriom sztuki. Stao si jasne, e nie ma adnego
przez Westona i grup skupion wok Bauhausa zbieg si w konfliktu midzy mechanicznym albo naiwnym zastosowaniem
czasie z moralnym zawodem przeywanym w cigu ostatnich aparatu fotograficznego a wyrafinowanym tworzeniem najwyszego
dziesicioleci. W dobie historycznego rozczarowania coraz mniej pikna. Nie ma takiego zdjcia, w ktrym nie mona byoby go
rozumiemy formalistyczn koncepcj ponadczasowego pikna. wykry. Bezpretensjonalne, funkcjonalne zdjcie moe by
Ciemniejsze, blisze naszym czasom modele pikna zyskay na wizualnie rwnie ciekawe, wymowne (i... pikne") jak najbardziej
znaczeniu, skaniajc do zmiany oceny fotografii przeszoci. uznane fotografie eksponowane w muzeum sztuki. Demokratyzacja
Niech wspczesnych fotografw do pikna" kryteriw formalnych jest logicznym odpowiednikiem demo-
kratyzacji koncepcji pikna w fotografii. Tradycyjnie kojarzyli-

*/ Anatomia przyrody

95 96
my t koncepcj z wyidealizowanymi modelami (sztuka przed- to bywa z modn odzie), niektrzy fotografowie mody skonni
stawiajca klasycznych Grekw ukazywaa wycznie modo, s poszukiwa uj niefotogenicznych. Nie ma adnej sprzecz-
pikno ciaa), a tymczasem fotografia ujawniaa, e kryj si one noci midzy fotografiami mody Avedona, wyranie pochlebnymi i
wszdzie. Wraz z ludmi upikszanymi przez fotografw niea- pracami, w ktrych ukazuje si jako Ten, ktry nie prawi
trakcyjnym i obojtnym przedmiotom take pozwalano by pochlebstw" - na przykad w poprawnych, ale niesychanie
piknymi. realistycznych portretach przedstawiajcych umierajcego ojca w
Dla fotografa koniec kocw nie ma rnicy estetycznej midzy 1972 roku. Tradycyjna funkcja malarstwa portretowego,
prb upikszania wiata lub przeciwnie - wysikiem zdzierania ze ozdobienie lub idealizacja bohatera, pozostaje celem fotografii
maski. Nawet ci fotografowie, ktrzy wzgardzili retuszowaniem codziennej i komercjalnej, ale jest mniej zauwaalna w fotografii
swych portretw - co stao si punktem honoru dla ambitnych uznawanej za sztuk. Oglnie rzecz ujmujc, zaszczyty przypady
fotografw od czasw Nadara - wykazywali skonno do ochrony Kordeliom*/.
modela przed zbyt przenikliwym spojrzeniem aparatu. A jednym z Jako narzdzie swoistej reakcji przeciwko temu, co konwen-
typowych zabiegw portrecistw fotograficznych zawodowo cjonalnie pikne, fotografia pomoga znacznie rozszerzy pojcie
uwieczniajcych synne twarze (jak twarz Grety Garbo), nawet jeeli przyjemnoci estetycznej. Czasami reaguje si w imi prawdy.
faktycznie s idealne, jest poszukiwanie prawdziwego" oblicza. Na Czasami w imi wyrafinowania albo pikniejszych kamstw; i tak
og szukamy go wrd ludzi anonimowych, biednych, spoecznie fotografia mody rozwina na przestrzeni ostatnich dziesiciu lat
bezbronnych, starszych, obkanych - ludzi obojtnych (lub repertuar paroksystycznych gustw wskazujcych bezbdnie na
bezsilnych) wobec agresji aparatu fotograficznego. Dwa portrety, wpyw surrealizmu. (Pikno bdzie konwulsyjne" - pisa Breton -
jakie Strand wykona w 1916 roku ofiarom wypadkw w miecie: albo go wcale nie bdzie"). Nawet najbardziej wspczujce
Niewidoma i Mczyzna - to pierwsze wyniki tego poszukiwania w fotoreportae powstaj pod wpywem dwch wymaga, ktrym
zblieniu. W najgorszym okresie depresji w Niemczech w 1 931 naley sprosta - wymaga wynikajcych z naszego nader
roku Helmar Lenski wykona cay zestaw niepokojcych twarzy i surrealistycznego sposobu patrzenia na wszystkie fotografie i
opublikowa go pod tytuem Kpfe des Alltags*/. Patne modele z wymaga wynikajcych z przekonania, e niektre zdjcia
powikszonymi porami skry, zmarszczkami, wypryskami pomagay dostarczaj prawdziwej i wanej informacji o wiecie. Fotografie
Lenskiemu w osigniciu tego zamierzenia, ktre nazwa Eugene'a W. Smitha z lat szedziesitych, wykonane w japoskiej
obiektywnymi badaniami charakteru". Byy to bezrobotne suce wiosce rybackiej Minamata, w ktrej mieszkacy s po wikszej
odkryte w biurze zatrudnienia, ebracy, zamiatacze ulic, uliczni czci kalekami i powoli wymieraj skutkiem zatrucia merkurym
sprzedawcy i praczki. wzruszaj nas, poniewa stanowi dokument cierpienia
Aparat fotograficzny potrafi by pobaliwy, ale bywa take wzbudzajcego nasze oburzenie, ale zarazem skaniaj do
wyrafinowany i okrutny. Lecz okruciestwo to daje nam jeszcze ostronoci i ogldania ich z dystansem, poniewa stanowi
jeden rodzaj pikna ocenianego, wedle surrealistycznych kry- doskonae zdjcia Agonii" i podpadaj pod surrealistyczne kryteria
teriw rzdzcych gustem fotograficznym. Zauwaywszy, e co pikna. Zdjcie modzieca w konwulsjach na onie wasnej matki -
moe wypa pikniej na zdjciu ni w rzeczywistoci (jak to Pieta dla wiata ofiar katakliz-

*/ Aluzja do jednej z crek krlewskich Krlu Lirze Szekspira


*/ twarze codziennoci przyp. tum

97 98
mw. wiat taki zosta uznany przez Artauda za prawdziwy temat boliwijskiego pukownika, agenta CIA z USA, kilku reporterw i
wspczesnej dramaturgii. Doprawdy, caa seria zdj Smitha - to onierzy. Przypominay one o gorzkich realiach historii Ameryki
jedna z moliwych ilustracji do artaudowskiego Teatru aciskiej, ale zdradzay take niezamierzone podobiestwo do -
Okruciestwa. na co zwrci uwag John Berger - Martwego Chrystusa" Mantegni
Kade zdjcie jest tylko fragmentem rzeczywistoci i dlatego czy Lekcji anatomii doktora Tulpa" Rembrandta. Fascynujce w tej
jego znaczenie moralne i emocjonalne zaley od tego, gdzie fotografii jest odkrywanie podobiestw kompozycyjnych
zostanie umieszczone. Zdjcie zmienia si w zalenoci od wspomnianych obrazw. Niezapomniane wraenie, jakie to zdjcie
kontekstu, w jakim jest ogldane; przeto zdjcia Smitha z Mina- wywiera, wskazuje na potencjaln moliwo jego depolityzacji,
maty wydadz si inne na arkuszu stykowym wgldwki, inne w stawania si obrazem ponadczasowym.
galerii, w czasie politycznej demonstracji, w archiwach policji, w Najlepiej pisywali o fotografii moralici (marksici albo autorzy
czasopimie fotograficznym, w gazecie, w ksice i na cianie skaniajcy si ku marksizmowi), ktrzy pozostajc pod urokiem
salonu. Kada z tych sytuacji nasuwa myl o odmiennym sposobie zdj zaniepokojeni byli nieubaganym upikszaniem wiata przez
upowszechniania zdj, ale adna nie przesdza o jego fotografi. Jak zauway w 1 934 roku Walter Benjamin, w
znaczeniu. To, co Wittgenstein mwi o jzyku - e znaczeniem przemwieniu wygoszonym w Instytucie Bada nad Faszyzmem w
sowa jest jego zastosowanie - stao si prawd take w Paryu, aparat fotograficzny jest obecnie niezdolny do ujmowania
odniesieniu do kadego zdjcia. W ten sposb obecno i mieszkania albo mietnika bez znieksztace. Nie wspominam ju o
rozpowszechnianie wszystkich zdj przyczynia si do erozji zaporze na rzece, albo o fabryce kabli - w obliczu takich obiektw
samej koncepcji znaczenia, do rozpadu prawdy na prawdy aparat moe powiedzie tylko, jakie to pikne... Udao mu si
wzgldne. Liberalni intelektualici uwaaj, e jest to zjawisko przeksztaci nawet odraajc ndz (dziki potraktowaniu jej w
normalne.
modny, technicznie doskonay sposb) w przedmiot radujcy oko".
Fotografowie wraliwi spoecznie zakadaj, e ich dziea Moralici zakochani w fotografii zawsze ywi nadziej, e sowa
posiadaj jaki trway wydwik, e mog ujawni prawd. Ale ocal zdjcie. (Przeciwstawne podejcie cechuje kustosza
fotografia jest przedmiotem, ktry wystpuje zawsze w jakim muzeum, ktry w celu zamiany dzie fotoreporterskich w dziea
kontekcie, tote znaczenie jej ulatnia si. Kontekst za przesdza sztuki zazwyczaj pokazuje zdjcia bez oryginalnych podpisw). Na
o natychmiastowym (zwaszcza politycznym) znaczeniu zdjcia i przykad Benjamin uwaa, e prawidowy podpis pod zdjciem
nieuchronnie ustpuje miejsca kontekstom, gdzie taki sens ulega mg uratowa je od spustosze mody i obdarzy rewolucyjn
zatarciu i przestaje odgrywa istotn rol. Jedn z osobliwoci wartoci uytkow". Nakania pisarzy, by zaczli robi zdjcia i
fotografii jest w proces, wskutek ktrego pocztkowe wskazali w ten sposb drog.
zastosowania albo ulegaj modyfikacji, albo bywaj zastpowane Pisarze spoecznie zaangaowani nie chwycili za aparaty
nastpnymi - zwaszcza przez dyskurs estetyczny pozwalajcy fotograficzne, ale czsto zgaszali pomoc w opisach zdj - jak to
wcign wszelkie fotografie. A poniewa zdjcia same s uczyni James Agee w przedmowie do tomu fotografii Walkera
obrazkami", od pocztku odsyaj nas do innych obrazkw" oraz Evansa Let Us Now Praise Famous Men* albo John Berger
do ycia. Materiay fotograficzne rozpowszechnione w wiatowej
prasie w padzierniku 1 967 roku przez wadze boliwijskie
*l Chwalmy teraz synnych ludzi
przedstawiay ciao Che Guevary .zoone w stajni na noszach, na
betonowym obie, w otoczeniu

99 100
w eseju o zdjciu zabitego Che Guevary. Esej ten jest w gruncie wszelkim fotografowaniu - i zbieraniu dzie sztuki fotograficznej,
rzeczy przewlekym podpisem, usiujcym utrwali polityczne poprzez stosunek estetyczny do tematu proponowany
skojarzenia i moralny sens zdjcia, ktre wydao si Bergerowi zbyt nieuchronnie przez wszystkie zdjcia. Nawet te zdjcia, ktre
upikszone, zbyt sugestywne w swej ikonografii. Krtki film przemawiaj tak przeszywajco na temat konkretnego wydarzenia
Godarda i Gorina Letter to Jane*l (1972) by rodzajem antypodpisu historycznego, dostarczaj nam zastpczego poczucia swoistego
pod zdjciem Jane Fondy wykonanym w czasie jej wizyty w uwieczenia wydarze, dziki zamkniciu ich w piknie bdcym
pnocnym Wietnamie - zjadliw jego krytyk. Film take sta si jednym z aspektw wiecznoci. Fotografia Che Guevary jest
przykadem lekcji na temat odczytywania wszelkich zdj,
koniec kocw... pikna, jak jej przedmiot. Tak samo ludzie z
rozszyfrowywania niewinnej natury kadrowania, kta widzenia,
Minamaty. I may ydowski chopiec sfotografowany w 1943 roku
ostroci. Zdjcie, o ktrym mowa, opublikowane w l'Express
podczas likwidacji getta w Warszawie, z podniesionymi rkoma,
ukazuje Fond suchajc z wyrazem niepokoju i wspczucia na
powany w swoim przeraeniu - ten, ktrego podobizn niema
twarzy, anonimowego Wietnamczyka opisujcego spustoszenia
spowodowane amerykaskimi bombardowaniami. bohaterka filmu Bergmanna Persona zabraa do szpitala
Znaczenie jego byo poniekd odwrotne do sensu odczyty- psychiatrycznego jako fotopamitk tragedii.
wanego przez Wietnamczykw, ktrzy je rozpowszechnili. Ale od W spoeczestwie konsumpcyjnym nawet najlepsze intencje i
zmiany kontekstu jeszcze waniejsze dla sensu dziea jest to, e najodpowiedniejsze podpisy pod zdjciami doprowadzaj do
rewolucyjna warto uytkowa dla pnocnych Wietnamczykw odkrycia pikna. liczna kompozycja i starannie dobrana per-
zostaa podminowana podpisem dostarczonym przez redakcj. To spektywa zdj wykonywanych przez Lewisa Hine'a ukazujcych
zdjcie, jak i inne - wskazuj Godard i Gorin -jest fizycznie nieme. eksploatowane dzieci w kopalniach i hutach Ameryki na przeomie
Przemawia ustami tekstu, ktry pod nim umieszczono". W gruncie stuleci, z atwoci przetrwa aktualno i wydwik spoeczny
rzeczy sowa mwi goniej ni zdjcie. Podpisy znacz dla nas obrazw. Chronieni od przeciwnoci losu czonkowie klasy redniej
wicej ni wiadectwo naszych oczw, ale aden podpis nie jest w zamieszkujcy bardziej bogate zaktki wiata- rejony, gdzie robi
stanie na trwae ograniczy ani zabezpieczy sensu zdjcia. si i oglda wikszo zdj - dowiaduj si o okropnociach
Moralici domagaj si od zdjcia, by zrobio co, czego nigdy wiata gwnie dziki aparatom fotograficznym; zdjcia potrafi
nie jest w stanie zrobi - by przemwio. Podpis to brakujcy gos. niepokoi, wic niepokoj. Ale tendencja estetyzujca jest tak
Oczekujemy, e przemwi prawdziwie. Ale nawet cakowicie silna, e rodek przekazu, ktry wywouje niepokj, doprowadza
odpowiedni podpis jest tylko pewn interpretacj, z koniecznoci zarazem do jego rozadowania. Aparaty fotograficzne
zawajc wymow zdjcia, pod ktrym zosta umieszczony. A miniaturyzuj dowiadczenie, przeksztacaj histori w spektakl i
podpis-rkawiczka wsuwa si i zsuwa nader atwo. Nie potrafi wzbudzajc wspczucie zarazem je usypiaj, stwarzaj dystans
zapobiec podwaeniu adnego argumentu lub apelu moralnego uczuciowy. Realizm fotografii stwarza zamt co do rzeczywistoci,
zgaszanego przez zdjcie (lub seri zdj), poprzez mnogo zamt, ktry na dusz met jest moralnym rodkiem
znacze niesionych przez kad fotografi, albo przez okrelenia znieczulajcym - zarwno na krtki jak i na duszy czas - dziaa
ukryte w zachannej mentalnoci we pobudzajco na zmysy, a dziki temu otwiera nam oczy. To jest
ten nowy sposb widzenia, o ktrym
tyle si mwi.
Bez wzgldu na moralne roszczenia wysuwane przez zwo-
*i List do Jane

101 102
lennikw fotografii, podstawowym skutkiem jej rozpowszechniania czestwo przedmiotw, zamienia ona rzeczywisto w tautologi.
jest przeksztacenie wiata w supersklep albo muzeum bez cian, w Gdy Cartier-Bresson jedzie do Chin, pokazuje, e w Chinach s
ktrym kady temat jest przeceniany jako artyku konsumpcyjny ludzie, i e to Chiczycy.
oraz wyceniany jako przedmiot estetycznego podziwu. Dziki Zdjcia czsto przywouje si w charakterze pomocy w budowaniu
aparatom fotograficznym ludzie staj si klientami i turystami zrozumienia i tolerancji. Potoczne okrelenie humanistw mwi o
rzeczywistoci - albo rnych rzeczywistoci (francuski periodyk tym, e najwyszym powoaniem fotografii jest wyjanianie
fotograficzny nosi nazw Realites i jest wyrazem takiego podejcia czowieka czowiekowi". Ale zdjcia nie wyjaniaj- one
do wieloci rzeczywistoci", przy ktrym akcentuje si pluralizm, potwierdzaj. Robert Frank by wyjtkowo uczciwy, gdy owiadczy,
fascynujce osobliwoci wiata i mwi, e czeka on na owcw e aby stworzy autentyczny dokument wspczesny, trzeba
ciekawych widokw i scen). Zblianie egzotyki, egzotyzacja" tego dostarczy takiego szoku wizualnego, by pryskay wszelkie
co znane i szare, oto dziki czemu zdjcia sprawiaj, e cay wiat wyjanienia". Jeeli zdjcia s komunikatami, to tajemnicze
staje si przedmiotem oceny. Dla fotografw, ktrzy nie s pozostaj nawet, jeeli przejrzymy je na wylot. Zdjcie - to
niewolnikami wasnych obsesji, istniej przeomowe chwile, a tajemnica o tajemnicy" - zauwaya Arbus. - Im wicej wam mwi,
wszdzie -pikne tematy. Najrniejsze tematy grupuje si czasem tym mniej wiecie". Mimo zudzenia, e zdjcie pomaga zrozumie,
w fikcyjnej jednoci oferowanej przez ideologi humanizmu. A prze- dostrzeganie otoczenia przez jego pryzmat stanowi w gruncie
to, zdaniem jednego z krytykw, wielko zdj Paula Stranda z rzeczy zaproszenie do postawy konsumpcyjnej, stosunku, w ktrym
ostatniego okresu jego ycia - gdy zwrci si od byskotliwych kwitn moe estetyczna wraliwo i pogbia si dystans
odkry abstrahujcego oka ku turystycznym, pakujcym wiat do emocjonalny. Sia zdjcia jest tak wielka, e umoliwia spokojne
antologii zdjciom - polega na tym, e jego bohaterowie, czy to przyjrzenie si chwilom, ktre upyw czasu zazwyczaj szybko
alkoholicy z Bowery, peoni z Meksyku, rolnicy z Nowej Anglii, zastpuje innymi. To zamraanie czasu - bezczelne, dotkliwe
woscy chopi, francuscy rzemielnicy, rybacy z Bretanii lub z stasis*'7 kadego zdjcia - stworzyo nowe, bardziej pojemne
Hybrydw, egipscy fellachowie, wiejskie gupki czy wielki Picasso, kanony pikna. Ale prawdy, uwieczniane kada w osobnej chwili,
wszyscy naznaczeni s t sam, heroiczn cech - choby nie wiadomo jak wane, czy przeomowe, bardzo niewiele
czowieczestwem". Czym jest to czowieczestwo? Jest to maj wsplnego z potrzeb zrozumienia. Wbrew sugestiom
podstawowa cecha, ktra przysuguje rzeczom, gdy oglda si je wysuwanym przez rzecznikw humanizmu na temat fotografii,
jako zdjcia. zdolno aparatu do przeksztacania rzeczywistoci w co piknego
Motywy kierujce fotografami trudno w zasadzie okreli, gdy wypywa ze wzgldnej saboci zdjcia jako rodka przekazywania
praktycznie, majc aparat fotograficzny, potrafimy si prawdy. Powd, dla ktrego humanizm sta si krlujc ideologi
zainteresowa absolutnie wszystkim. Ale ta cecha bycia cie- ambitnych fotografw zawodowych- wypierajc formalistyczne
kawym", podobnie jak okazywanie czowieczestwa", jest uzasadnienia poszukiwa [pikna -jest prosty: maskuje zamieszanie
pozbawiona treci. Fotograficzny zakup" wiata, nieograniczona dotyczce prawdy i pikna lece u podstaw fotograficznego
produkcja notatek o rzeczywistoci, sprawiaj, e wszystko staje przedsiwzicia.
si homologiczne. Fotografia nie staje si mniej redukcjonistyczna
w wersji reporterskiej ni w wersji upikszajcej. Ujawniajc
przedmiotowo istot ludzkich i czowie-
*/ Gr. - nieruchomo, zastygnicie.

103 104
Fotograficzne ewangelie w zakresie roszcze poznawczych, poniewa poprzez zblienie i
wykrywanie na odlego znacznie poszerzya dziedzin tego co
widzialne. Brak jednak zgody co do sposobw, dziki ktrym
przedmioty w zasigu wzroku s przybliane naszej wiadomoci
dziki fotografii. Kontrowersyjna jest te kwestia stopnia orientacji w
fotografowanych obiektach (orientacja w tematyce jest niezbdna o
ile chcemy otrzyma podane zdjcie). Czynno robienia zdj
interpretuje si na dwa cakowicie odmienne sposoby: albo jako
Podobnie jak inne systematycznie rozwijajce si przedsiwzicia, jasny i zrozumiay akt poznawczy, dzieo wiadomej inteligencji -
fotografia skania swoich wyznawcw - zwaszcza tych albo jako przedintelektualny, intuicyjny kontakt ze wiatem. I tak
najwybitniejszych - aby stale wyjaniali, co robi i dlaczego naley Nadar, mwic o swych penych szacunku i ekspresji zdjciach
to oceni. Okres, w ktrym fotografia bya powszechnie oskarana Baudelaire'a, Dore, Micheleta, Hugo, Berlioza, Nervala, Gautiera,
o pasoytnictwo na malarstwie i o drapieno w stosunku do ludzi George Sand i Delacroix oraz swych innych synnych przyjaci
- trwa krtko. Malarstwo oczywicie nie wymaro w 1939 roku, jak rzek: najlepiej robi portrety osb, ktre dobrze znam", podczas
to pochopnie przepowiada pewien francuski profesjonalista. gdy taki Avedon utrzymywa, i wikszo jego dobrych portretw -
Wybrednisie wnet przestali pomiata fotografi, jako niegodnym to zdjcia ludzi, ktrych spotka po raz pierwszy w yciu.
naladownictwem, a w 1854 roku wielki malarz, Delacroix, Starsze pokolenie twrcw opisywao fotografi naszego stulecia
owiadczy z wdzikiem, i bardzo auje, e w godny podziwu jako heroiczn prb skupienia, ascetycznej dyscypliny, mistycznej
wynalazek pojawi si tak pno w dziejach ludzkoci. Nic bardziej gotowoci poddania si wiatu: takiej postawy wymagamy od
oczywistego ni fotograficzne przetwarzanie rzeczywistoci, na artysty, ktry pragnie przebi si przez chmur niewiedzy. Wedle
ktre zgadzamy si dzi zarwno w wersji roboczej, jak i arty- Minora White'a umys fotografujcego w trakcie wykonywania
stycznej. A jednak jest w fotografii co takiego, co skania jeszcze zdjcia zieje pustk... gdy szuka uj... wczuwa si we wszystko co
pierwszorzdnych specjalistw do samousprawiedliwie i widzi, utosamiajc si z caym wiatem, aby go pozna i gbiej
autoreklamy: niemal wszyscy wybitniejsi fotografowie pisywali a przey". Cartier-Bresson porwnywa siebie do ucznika z
po dzi dzie manifesty i deklaracje, wykadajc moraln i przypowieci Zen, ktry musi zjednoczy si z celem, aby w cel
estetyczn misj fotografii. I ci sami fotografowie dostarczali jak trafi": myle naley przedtem i potem - mwi on - ale nigdy w
najsprzeczniejszych opisw dotyczcych rodzaju posiadanej trakcie wykonywania zdjcia". Uwaa, e mylenie moe zamci
wiedzy i rodzaju sztuki, jak uprawiaj. ostro widzenia i przejrzysto wiadomoci, naruszajc
Niepokojca atwo, z jak mona dokonywa zdj, nie- autonomi zdejmowanego" przedmiotu. Wielu powanych
unikniony autorytet nawet mimowolnie uruchomionego aparatu fotografw przeksztacio zdjcia w intelektualne paradoksy w
fotograficznego, to wszystko skania do przypuszczenia, e przekonaniu, e ich sztuka jest w stanie wykroczy poza
stosunek do wiedzy jest nader niejasny. Nikt nie zakwestionuje dosowno, a co wicej, e zawsze tak czyni, gdy okazuje si
ju dzi pogldu, e fotografia ogromnie zwikszya rol wzroku dostatecznie dobra. Fotografi rozwijamy jako form bezwiednego
poznania, jako sposb, by wiat przechytrzy zamiast przypuci
na frontalny atak.

105 106
rocy fotografii kadli zawsze nacisk na okoliczno, i robienie
zdj-to przede wszystkim kwestia temperamentu, a dopiero potem
Ale nawet jeeli ambitni zawodowcy lekcewa mylenie - a - techniki. Taki jest gwny wtek przedstawiony w najpikniejszym
podejrzliwo wzgldem intelektu jest staym motywem foto- eseju, jaki kiedykolwiek zosta napisany ku pochwale fotografii - w
graficznej apologetyki - to zazwyczaj pragn podkreli, w jak rozdziale Paula Rosenfelda o Stieglitzowskim Port of New York* I.
znacznym stopniu to liberalne pokazywanie wiata powinno by Poprzez niemechaniczne", jak to okrela Rosenfeld, wykorzystanie
poddane pewnym rygorom. Fotografia to nie przypadek -to maszynerii", Stieglitz ukazuje, e aparat fotograficzny nie tylko da
koncepcja" -upiera si Ansel Adams.- Traktowanie aparatu jak mu szans wyraania samego siebie", ale take dostarczy
gdyby to by karabin maszynowy, tj. naciskanie na spust migawki i obrazw o szerszym wachlarzu i subtelniejszych rodzajach odcieni
nawietlanie duej liczby negatyww w nadziei, e jeden okae si ni byaby w stanie wyrysowa rka". Podobnie Weston twierdzi z
w kocu dobry- fatalnie wpywa na wynik". Aby wykona dobre naciskiem, e fotografia - to najdoskonalszy rodek samoekspresji -
zdjcie - powiada si powszechnie - trzeba je przedtem samemu daleko lepszy ni malarstwo. Aby fotografia wspzawodniczya z
zobaczy. To znaczy, e obraz musi ju istnie w gowie twrcy w malarstwem, musi si odwoywa do oryginalnoci, jako wanego
chwili albo na moment przed nawietleniem. Uzasadniajc pogld, kryterium oceny dziea fotograficznego, gdy oryginalno uwaa
e fotografia jest sztuk, na og nie przyznawano przypadkowi si po prostu za wycinicie pitna wyjtkowej, silnej wraliwoci.
wysokiej rangi, zwaszcza jeli korzysta ze dowiadczony twrca. Tym, co zaskakuje i podnieca s fotografie, ktre przemawiaj do
Ale mimo tej niechci, wikszo fotografw zawsze - i to nie bez nas w nowy sposb" - pisze Harry Callahan" - nie dlatego, e chc
powodu - ywia niemal zabobonne zaufanie do szczliwego trafu. by odmienne, ale dlatego, e jednostka jest inna i wanie ta
Ostatnio tajemnica wypywa na wiato dzienne. W miar jak jednostka wyraa sam siebie". Dla Anselma Adamsa wielka
obrona fotografii wchodzi w kolejn, retrospektywn faz, coraz fotografia" winna stanowi cakowit ekspresj tego, co si
niewygodniej jest wysuwa roszczenia pod adresem napitego, samemu czuje wzgldem fotografowanego przedmiotu, w
poznawczego stanu umysu, zakadanego przez powszechnie najgbszym sensie tego sowa, i co powinno stanowi prawdziwy
przyjte sposoby wykonywania zdj. Antyintelektualne deklaracje wyraz uczu ywionych na temat caoksztatu ycia".
fotografw i banay modernistycznego, sposobu mylenia w sztuce O tym, e istnieje rnica midzy fotografi pomylan jako
przygotoway grunt pod stopniowe przesuwanie si powanej prawdziwa ekspresja" i fotografi okrelan (jak to zazwyczaj
fotografii ku sceptycznej analizie wasnych moliwoci. Analiza taka bywa) jako dokadny i wierny zapis, nie trzeba nikogo przekonywa.
jest typowym zabiegiem w sztuce modernistycznej. Fotografia jako Aczkolwiek wikszo owiadcze na temat misji, jak fotografia
wiedza ustpuje miejsca fotografii - jako fotografii. Ostro odcinajc ma do spenienia, przechodzi nad t rnic do porzdku
si od jakiegokolwiek ideau i autorytatywnej reprezentacji, dziennego, jest ona zawarta implicite w wyranie spolaryzowanych
najbardziej wpywowi spord amerykaskich modych fotografw okreleniach sucych fotografom do dramatycznego
odrzucaj ambicje zwizane z wyobraaniem sobie zdjcia z gry" przedstawienia wasnej roboty. Podobnie jak wikszo
i swoj prac traktuj, po prostu, jako ukazywanie, wygld rnych wspczesnych prb w zakresie samospenienia
rzeczy, kiedy si je sfotografuje.
Gdy sabn roszczenia poznawcze, do gosu dochodz rosz- */ Nowojorski port
czenia twrcze. Jak gdyby dla zbicia argumentu, i wiele dos-
konaych zdj zrobili fotografowie mierni i przypadkowi, ob.-

107 108
i samoekspresji, fotografia raz jeszcze uwypukla dwie tradycyjne obrazkowe (piktoralne)*/. Zaangaowanie fotografii w spraw
drogi radykalnego przeciwstawiania osobowoci i wiata. Fo- realizmu daje si pogodzi z wieloma stylami, wieloma podejciami
tografi uwaa si za wyrany przejaw tego, co jednostkowe, do tematu. Czasem okrela si to wej jako sporzdzanie
bezdomnego ja", prywatnej jani rzuconej w obcy wiat - obrazw, ktre przypominaj wiat i dostarczaj o nim wiadomoci.
opanowujcej rzeczywisto poprzez szybkie sporzdzenie jej Ujmujc rzecz szerzej i idc ladem nieufnoci wzgldem czystego
wzrokowej antologii. Fotografia bywa take uwaana za rodek podobiestwa, ktre byo natchnieniem malarstwa przez ponad
pomagajcy nam odszukiwa swoje miejsca w wiecie (uwaanym stulecie, realizm fotograficzny moe by - i coraz czciej bywa -
wci jeszcze za przytaczajcy, obcy), poniewa dziki niej okrelany nie przez to, co naprawd" istnieje, ale to, co
traktujemy wiat z dystansem, bez zakcajcych wpyww i naprawd" dostrzegam. Wszystkie wspczesne rodzaje sztuki
bezczelnych roszcze osobowoci. Ale pomidzy obron fotografii, daj wrcz prawa do uprzywilejowanego dostpu do
jako najlepszego rodka samoekspresji oraz pochwa fotografii, rzeczywistoci, ale w przypadku fotografii prawo takie wydaje si
jako najlepszego sposobu rezygnacji z osobowoci i wiernego szczeglnie uzasadnione. Koniec kocw fotografia zacza nam
przedstawienia rzeczywistoci nie ma tak wielkiej rnicy, .jakby nasuwa takie same mona powiedzie typowe wtpliwoci
si mona byo spodziewa. Przedstawione podejcia zakadaj, odnonie bezporedniego stosunku do rzeczywistoci, jakie od
e fotografia znajduje oryginalny sposb na dokonywanie odkry: dawna nurtoway malarstwo, podkrelajc jednoczenie swoj
e ukazuje nam rzeczywisto, jakiej przedtem nie widzielimy. wiksz selektywno i potrzeb czulszego oka", jako e wicej
W wikszoci dyskusji i polemik ten objawieniowy charakter mona i trzeba zobaczy ni kiedy. Dzisiaj stajemy twarz w
fotografii uchodzi zazwyczaj za realizm. Od pogldw Foxa twarz wobec najrozleglejszej rzeczywistoci, z jak ludzko
Talbota, e fotografia -to wytwarzanie naturalnych obrazw" za kiedykolwiek si borykaa" -owiadcza Abbot i dodaje, e nakada
pomoc aparatury, do zarzutw kierowanych przez Berenice Abbott to ogromn odpowiedzialno na fotografi".
przeciwko fotografii obrazkowej" i do ostrzeenia Cartier- Program realizmu w fotografii sprowadza si w gruncie rzeczy
Bressona, e naley si ba czego sztucznie wydumanego- do przekonania, e rzeczywisto jest ukryta. A jako ukryta-
istnieje zgodno midzy wikszoci skdind sprzecznych powinna by odsonita. Cokolwiek aparat zapisze - to ujawni",
owiadcze praktykw fotografii w zakresie pobonego szacunku odsoni", czy bd to niewidzialne, ulotne fragmenty ruchu,
dla rzeczy takich, jakie s. Jeeli chodzi o rodek przekazu porzdek, ktrego nie jestemy w stanie dostrzec goym okiem, czy
uwaany za najbardziej realistyczny, to mona by si spodziewa, te bdzie to rzeczywisto wyszego rzdu" (okrelenie Moholy-
e fotografom nie bdzie potrzebne a tak czste napomnienie, by Nagy'a), czy wreszcie eliptyczny sposb widzenia. Stieglitz pisze o
si trzymali realizmu. Ale napomnienia takie powtarzaj si - co cierpliwym wyczekiwaniu na chwil rwno-
stanowi jeszcze jeden przykad tego, jak bardzo pragniemy
*/ Pocztkowo okrelenie obrazkowy" (piktoralny") byo pozytywne, a
roztoczy zason tajemniczoci wok procesu, na mocy ktrego spopularyzowa je najsynniejszy artysta - fotografik XIX wieku. Henry
fotografowie zawaszczaj wiat. Peach Robinson w swoim dziele Efekt piktoralny w fotografii (1869). Jego
Twierdzc, e realizm jest jdrem fotografii, Abbot przesdza metoda polegaa na tym, e wszystko upiksza" - stwierdza Abbot w
tym samym, wbrew pozorom, o przewadze pewnej szczeglnej manifecie z 1951 roku zatytuowanym Fotografia na rozdrou. Chwalc
Nadara Brady'ego, Atgeta i Hine'a jako mistrzw fotodokumentw, Abbot
procedury albo sposobu fotografowania. Nie oznacza to bynaj- krytykuje Stieglitza twierdzc, e jest spadkobierc Robinsona i
mniej, i fotodokumenty (termin Abbott) s lepsze ni fotografie zaoycielem Szkoy superpiktoralnej", w ktrej ponownie zatryumfowa
subiektywizm".

109 110
Fotografowie oddaj te rzeczywistoci, ktre ju istniej, ale ktre
wagi" opierajc si na tym samym zaoeniu co Robert Frank, e dopiero aparat fotograficzny potrafi ujawni. Ale oddaj take
rzeczywisto jest w sposb zasadniczy ukryta". Ten ostatni czeka jednostkowy temperament, ktry ukazuje nam si przez pryzmat
na moment wymownego zachwiania rwnowagi, kiedy mona fotograficznych wycinkw wiata realnego. Moholy-Nagy twierdzi,
przyapa rzeczywisto nieupozowan w sytuacji, ktr nazywa on e geniusz fotografii kryje si w jej zdolnoci do oddawania
chwilami pomidzy". obiektywnego wizerunku"; takim sfotografowaniu jednostki, by
Fotografowie utrzymuj, e nie ma znaczenia, co pokaemy, bo zdjciowy wynik nie zawiera domieszek subiektywnej intencji". Dla
w kadym przypadku ujawnimy jakie ukryte walory przedmiotw. Lange kady portret kogo innego jest autoportretem fotografa,
Ale gdyby tak byo, fotografowie nie musieliby ugania si za podobnie jak dla Minora White'a -rzecznika samoodkrywania si
tajemniczoci zwizan z egzotycznym lub wyjtkowo dziki aparatowi fotograficznemu, dla ktrego zdjcia krajobrazowe
uderzajcym tematem. Gdy Dorothea Lange nakaniaa swoich s w rzeczywistoci krajobrazami duchowymi". Te dwa ideay s
kolegw, by si skupili na tym, co dobrze znane", to czynia tak sprzeczne. O ile fotografia jest (albo winna by) ujmowaniem wiata
zgodnie z zasad, i co dobrze znane dziki aparatowi fotogra- -to fotograf nie liczy si zbytnio, ale o ile fotografia jest narzdziem
ficznemu wykorzystanemu w subtelny sposb, ukae si nam jako nieustraszonej, energicznej subiektywnoci - to fotograf jest wszyst-
co tajemniczego. Fotograficzna wierno wobec realizmu nie kim.
ogranicza fotografii do okrelonych tematw, traktowanych jako Moholy-Nagy domaga si od fotografa, by zapomina o sobie, co
bardziej rzeczywiste ni pozostae, ale ukazuje raczej trafno byo konsekwencj jego szacunku dla wychowawczych wartoci
spostrzeenia formalistw, co do procesu zachodzcego w kadym fotografii, ktra zachowuje i ulepsza nasze zdolnoci postrzegania,
dziele sztuki. Rzeczywisto jest w nim, jak powiada Wiktor stajc si przy tym przyczyn psychologicznego przeksztacenia
Szkowski, zdefamiliaryzowana". Nacisk kadzie si na agresywny naszego sposobu widzenia wiata". W eseju opublikowanym w 1
stosunek do tematu. Uzbrojeni w aparaty fotografowie maj 936 roku powiada, e fotografia stwarza lub powiksza osiem
napada na rzeczywisto, ktra jawi si, jako nieposuszna odmiennych rodzajw widzenia: abstrakcyjne, dokadne, szybkie,
zmysom, pozornie i zasadniczo dostpna, nierzeczywista". Zdjcia powolne, intensywne, przenikliwe, jednoczesne i znieksztacone.
maj dla mnie jak rzeczywisto, ktrej ludzie nie posiadaj" - Ale zapomnienie o sobie kryje si take w formie postulatywnej za
owiadczy kiedy Avedon. - I dlatego poznaj j poprzez zupenie odmiennymi, antynaukowymi podejciami do fotografii,
fotografie". Twierdzi, e fotografia ma by realistyczna, nie takimi jak podejcie wyraone w credo Roberta Franka: fotografii
oznacza wszak wcale zaprzecza powikszajcej si przepaci trzeba tylko jednego - uchwycenia czowieczestwa chwili". W obu
midzy obrazem a wiatem, w ktrym tajemniczo nabyta wiedza (i przypadkach fotografa traktuje si jako idealnego obserwatora - dla
uwypuklona rzeczywisto) oparta o fotografie zakada uprzednie Moholy-Nagy'a ma on by obserwatorem z dystansem badacza, a
wyobcowanie od wiata albo jego dewaluacj. wedug Franka spostrzega ma wszystko po prostu: oczami
Jeeli wierzy opisom fotografw, fotografika to zarazem czowieka z ulicy".
bezkresna technika przywaszczenia obiektywnego wiata i z Atrakcyjno pogldu, i fotograf jest idealnym obserwatorem -
koniecznoci solipsystyczny*/ wyraz pojedynczej osobowoci. bez wzgldu na to, czy bezosobowym (Moholy-Nagy), czy te
przyjaznym (Frank) polega na tym, e implicite zaprzecza si
' Solipsyzm - kracowa forma idealizmu subiektywnego w
filozofii, goszca, e istniej tylko ja sam, a wszystko inne jest
moim zudzeniem" - przyp. tum.

111 112
przekonaniu, aby dokonywanie zdj byo zabiegiem agresywnym. wie si nierozerwalnie z moc maszyny; nikt nie zaprzeczy
Moliwo zaliczenia fotografowania do zdj agresywnych sprawia, walorom poznawczym ani formalnemu piknu wielu zdj
e wielu zawodowcw czuje si nader niepewnie. Do nielicznych wynikajcym ze staego wzrostu tej mocy. Wemy na przykad
wyjtkw nale Cartier-Bresson i Avedon, poniewa rozprawiaj zdjcie Harolda Edgertona, na ktrym widzimy kul trafiajc w cel.
oni szczerze (aczkolwiek ponuro) o drapienym" aspekcie Wykonano je z ogromn szybkoci, podobnie jak zdjcia
poczyna fotografa. Zazwyczaj fotografowie czuj si w obowizku zawirowa i podkrce piki tenisowej powstajce przy uderzeniu
protestowa przeciwko zarzutom godzcym w niewinno fotografii rakiet, albo zdjcia Lennarta Nilssona, na ktrych ogldamy
sugerujc przy tym, e drapienoci zdjcia nie daoby si pogodzi wntrze ludzkiego ciaa. Ale w miar jak ronie uzbrojenie,
z jego wysok jakoci i wyraaj przy tym nadziej, e bardziej automatyzacja, wyrafinowanie i ostro aparatw fotograficznych,
pozytywne sownictwo pomoe im w wygraniu caej sprawy. Jednym niektrzy fotografowie odczuwaj pokus rozbrojenia, albo
z najbardziej godnych uwagi przykadw takiego obronnego uchodzenia za nieuzbrojonych, wol nawet podporzdkowa si
gadulstwa jest opis aparatu fotograficznego dokonany przez ograniczeniom nakadanym przez przestarza technik
Anselma Adamsa, ktry mwi o narzdziu mioci i objawienia". fotograficzn. Uwaaj oni, e prymitywniejsza, prostsza aparatura
Adams upiera si take przy tym, bymy przestali mwi, e pozwoli uzyska bardziej interesujce, pene ekspresji zdjcia,
pstrykamy", strzelamy", a zawsze mwili, e robimy", tworzymy" pozostawi wicej miejsca na twrczy przypadek. Odmowa
zdjcia. Stieglitz nazwa fotografie chmur robionych w pnych wykorzystania wyrafinowanego sprztu stanowia dla wielu
latach dwudziestych rwnowanikami", rwnowanikami jego fotografw punkt honoru - zaliczy do nich mona Westona,
wewntrznych uczu - stanowio to jeszcze jeden, ju normalniejszy Brandta, Evansa, Cartier-Bressona, Franka. Niektrzy pozostali
przykad staego wysiku, jaki fotografowie wkadaj w przy dawnych przestarzaych" aparatach o prostej budowie i
przedstawienie przey psychologicznych zwizanych z procesem trudnym do nastawienia obiektywie, trzymajc si przyzwyczaje
wykonywania zdj i w zwalczanie drapienej" symboliki z tym modoci, niektrzy dalej wykonywali odbitki w prostych ciemniach z
zwizanej. Ale to, co robi utalentowani fotografowie, nie daje si paroma wanienkami, butelk wywoywacza i utrwalacza.
okreli po prostu jako drapieno lub wyrozumiao. Fotografia Aparat fotograficzny faktycznie stanowi maszynk do szybkiego
jest paradygmatem z natury rzeczy dwuznacznego stosunku dostrzegania", jak owiadczy w 1918 roku jeden z zadufanych
osobowoci i wiata - aczkolwiek swoista odmiana realizmu, jako modernistw, Alvin Langdon Coburn, wtrujc apoteozom
ideologii, podsuwa nam czasem myl o rozpyniciu si osobowoci maszynerii i szybkoci goszonym przez futurystw. Miar
w bezkresie wiata albo o uzasadnieniu agresywnej postawy wobec obecnego nastroju zwtpienia w fotografii moe by jedno z
wiata jako hodu skadanego naszej osobowoci. Jedna bd druga ostatnich stwierdze Cartier-Bressona, ktry utrzymuje, e
strona tego stosunku jest zawsze odkrywana na nowo i na nowo fotografia jest najprawdopodobniej zbyt szybka. Kult przyszoci
broniona. (coraz szybszego spostrzegania) wystpuje na przemian z
Wan konsekwencj wspistnienia tych dwch ideaw -ataku pragnieniem powrotu do bardziej rzemielniczej przeszoci -gdy
na rzeczywisto i poddania si teje -jest powracajca obrazy wci jeszcze posiaday aur i sprawiay wraenie
dwuznaczno naszego stosunku do rodkw, jakimi dysponuje domowego wypieku". Nostalgia za jakim dziewiczym stadium
fotografia. Nawet stawiajc fotografi na rwni z malarstwem jako fotografii kryje si u podstaw obecnego entuzjazmu wobec
odmian osobistej ekspresji wiemy, e jej oryginalno dagerotypw, pocztwek trjwymiarowych, fotograficznych

113 114
wizytwek, zdj rodzinnych, dzie zapomnianych fotografw z si znaleli. Ale fotografowie, nieustannie zachcajc si wza-
koca ubiegego stulecia i pocztku obecnego, dzie jemnie do takich skokw, zarazem powszechnie wtpi w warto
prowincjonalnych i komercjalnych. realizmu, wahajc si midzy prostot a ironi, midzy naciskiem
Ale niech do korzystania z nowoczesnego sprztu nie jest na panowanie nad sytuacj i kultem przypadku, midzy chci
jedynym ani nawet najbardziej interesujcym przejawem fascynacji skorzystania ze skomplikowanej ewolucji fotografii a pragnieniem
histori fotografii. Prymitywistyczne tsknoty, ktre przywiecaj odkrywania jej moliwoci od nowa. Od czasu do czasu musz
obecnym gustom fotograficznym, s w gruncie rzeczy podsycane zapomina o wasnej sprawnoci i ywi zudzenia na temat tego,
przez najnowsze wynalazki w dziedzinie techniki fotograficznej. co robi.
Wiele spord tych wynalazkw nie tylko zwiksza moc aparatu Pytania o natur poznania nie nale z historycznego punktu
fotograficznego, ale powtarza w bardziej pomysowy i mniej widzenia do pierwszej linii obrony fotografw. Najwczeniejsze
nieporczny sposb wczeniejsze, odrzucone moliwoci, kryjce kontrowersje naszego stulecia skupiaj si wok pytania o to, czy
si w tym rodku przekazu. Tak wic rozwj fotografii uzaleniony wierno pozorom powierzchownoci i uzalenienie od maszyny
zosta od zastpienia procesu dagerotypowego, prowadzcego do nie uniemoliwiaj fotografii awansu do rangi sztuki piknej - w
uzyskania bezporednich zdj pozytywowych na metalowych odrnieniu od praktycznego rzemiosa, ramienia nauki i fachu. Od
pytkach, procesem negatywowo-pozytywowym, w trakcie ktrego z samego pocztku stao si jasne, e zdjcia fotograficzne
oryginau (negatywu) mona uzyska nieograniczon liczb odbitek przynosz poyteczne, a czsto zdumiewajce rodzaje danych.
(pozytyww). Cho Fox Talbot wynalaz proces negatywowo-- Dopiero kiedy fotografi uznano ju za sztuk, ci, ktrzy j
pozytywowy w tym samym czasie, gdy Daguerre doskonali swoj uprawiali, zaczli si martwi o to, co wiedz, o to, jakiej wiedzy w
wersj fotografii, wynalazek Daguerre'a finansowany przez rzd i gbszym sensie tego sowa dostarcza ich profesja. Przez cae
rozreklamowany z wielk pomp w 1839 roku wszed do niemal stulecia obrona fotografii polegaa na wykazywaniu, e to
powszechnego uytku znacznie wczeniej. Ale w chwili obecnej sztuka pikna. Przeciwko zarzutom bezdusznego, mechanicznego
zaznacza si odwrotna tendencja. Polaroid powtarza zasady kopiowania rzeczywistoci fotografowie wysuwali argumenty
dziaania dagerotypu: Kada odbitka jest niepowtarzalna". goszce, e ich zawd stanowi awangard buntu przeciwko
Hologram (trjwymiarowy obraz stworzony przy wykorzystaniu obiegowym sposobom patrzenia na wiat i zasuguje na taki sam
wiata laserowego) moe by uznany za odmian heliogramu - szacunek, co malarze.
pierwszego zdjcia wykonanego bez pomocy aparatu w latach Obecnie autorzy zdj s ostroniejsi w swoich sformuowa-
dwudziestych przez Nicephore'a Niepce'a. A rosnca produkcja niach. Od chwili gdy fotografia staa si szacown gazi sztuk
przezroczy - czyli obrazw, ktrych nie mona wystawi na stae ani piknych, nie szukaj ju alibi, jakiego ongi dostarczao uznanie ich
nosi w portfelach i albumach, lecz naley wywietla na cianie dzie za dziea sztuki. Na kadego fotografa amerykaskiego, ktry
albo na papierze (w charakterze pomocy przy szkicowaniu dumnie utosamia swoje dzieo z dzieami tworzonymi w sztuce
rysunkw) - odsya jeszcze gbiej w prehistori aparatu (Stieglitz, White, Siskind, Callahan, Lange, Laughlin) przypada paru
fotograficznego, gdy przypomina stosowanie tego aparatu w takich, ktrzy w ogle nie chc sysze o porwnaniu. To bez
charakterze camera obscura. znaczenia, czy dziea wykonane aparatem fotograficznym
Historia popycha nas ku krawdzi epoki realizmu" - notuje podpadaj pod kategori sztuki" - napisa Strand w latach
Abbott, nawoujc fotografw, by skakali w przepa, nad ktr dwudziestych, a Moholy-Nagy owiadczy, e to nieistotne, czy
fotografia daje nam dziea sztuki, czy te nie" Foto-

115 116
grafowie, ktrzy dojrzewali w latach czterdziestych, s mielsi, Mimo wysikw ze strony wspczesnych fotografw, ktrzy staraj
otwarcie krc nosem na sztuk, utosamiaj j ze sztucznoci. si odprawia egzorcyzmy i odpdzi od siebie widmo sztuki, co
Twierdz na og, e odkrywaj, zapisuj, beznamitnie obserwuj, nieco jeszcze si uchowao. Kiedy, na przykad, ogldamy zdjcia
s wiadkami, poszukuj - ale nie tworz dzie sztuki. Na pocztku na stronicy w ksikach albo w czasopismach (przeciwko czemu
zwizek z realizmem postawi fotografi w dwuznacznej sytuacji protestuj zawodowi fotograficy), powoujemy si na tradycje
wzgldem sztuki, a obecnie przesdza o tym wierno ideaom malarskie; to obrazy wszak oprawia si w ramy i std fotografie
modernizmu. Sam fakt, e wani fotografowie nie maj ju ochoty zaczto oprawia w biae, puste miejsca. Innym przykadem s
na dyskusj o tym, czy ich twrczo jest, czy nie jest sztuk zdjcia czarno-biae wykonywane przez wielu fotografw - uwaa
(wyjwszy tych, ktrzy owiadczaj, e ich dzieo nie ma nic ze si je za bardziej taktowne, utrzymane w lepszym gucie, ni
sztuk wsplnego), ukazuje nam, do jakiego stopnia przyjmuj oni barwne - mwi si, e s mniej voyeurystyczne, mniej
za pewnik koncepcj sztuki lansowan przez modernizm: im lepsza sentymentalne, albo e mniej prymitywnie przywouj obraz wiata.
sztuka, tym silniej musi podminowywa tradycyjne cele sztuki. Za Ale prawdziw przyczyn przedkadania zdj czarno-biaych nad
bezpretensjonalna dziaalno fotografw, ktra daje si spoywa, barwne jest ukryte porwnanie z malarstwem. We wstpie do
nieomal wbrew sobie, jako wyrafinowana sztuka, okazaa si albumu zdj The Decisive Moment*! (1 952) Cartier-Bresson
wietnie dopasowana do modernistycznego gustu epoki. uzasadni sw niech do koloru szeregiem ogranicze
Nawet dziewitnasty wiek, w ktrym uwaano, i fotografia technicznych; a zwaszcza zbyt nisk czuoci filmu barwnego, co
niewtpliwie zasuguje na obron jako sztuka pikna, nie broni jej doprowadza do spycenia gbi ostroci. Ale po byskawicznym
na jednej linii. Po tezach goszonych przez Juli Margaret rozwoju technologii filmw barwnych na przestrzeni ostatnich 20 lat,
Cameron na temat fotografii jako sztuki, ktra podobnie jak technologii umoliwiajcej osiganie wszystkich subtelnych odcieni i
malarstwo poszukuje pikna, przyszed okres owiadcze takiej ostroci, jakiej dusza zapragnie, Cartier-Bresson zosta
Henry'ego Peacha Robinsona w duchu Oscara Wilde'a. Twierdzi zmuszony do zmiany argumentacji i proponuje obecnie, by
on, e fotografia jest sztuk, poniewa potrafi kama. A na fotografowie uczynili z odrzucenia barwy zasad postpowania. W
samym pocztku stulecia opinia wyraona przez Ajyina Langdona myl Cartier-Bressonowskiej odmiany utrzymujcego si mitu o
Coburna, i fotografia jest najnowoczeniejsz ze sztuk", podziale terytorialnym midzy malarstwem i fotografi - po
poniewa stanowi szybki, bezosobowy sposb widzenia, stara si wynalezieniu tej ostatniej - kolor przypad w udziale malarstwu.
z pochwaami wygaszanymi przez Westona, w ktrych stawi on Wzywa wic on fotografw do oparcia si pokusie i do dotrzymania
sw sztuk jako nowy rodek jednostkowej twrczoci plastycznej. warunkw tego podziau.
W ostatnich latach podupad presti sztuki (czy jest jeszcze godna Kto, kto wci jeszcze okrela fotografi jako sztuk, prbuje
dyskusji!) - z kolei cz ogromnego prestiu zdobytego przez broni pewnych granic. Ale okazuje si to niemoliwe: wszelkie
fotografi jako sztuki jest wynikiem zadeklarowanej prby ograniczenia jej do pewnych tematw lub technik, choby
dwuznacznoci odczuwanej przez ni w tej roli. Zaprzeczajc, e okazay si podne, skazane s na przegran. W samej bowiem
tworz dziea sztuki, fotografowie s dzi przekonani, e tworz naturze fotografii kryje si rozpustna forma widzenia, a w
co lepszego. Zaprzeczenia te mwi nam wicej o nadwtlonej odpowiednich rkach stanowi ona niezawodne
pozycji najrniejszych koncepcji sztuki ni o tym, czy sama
fotografia jest sztuk. */ Decydujca chwila

117 118
narzdzie twrcze. (Jak zauwaa John Szarkowski, zrczny fotografi w latach siedemdziesitych wyraa co wicej ni
fotograf potrafi dobrze sfotografowa wszystko"). Std odwieczna przyjemno odkrywania i badania wzgldnie zaniedbanej gazi
wojna ze sztuk, ktra od niedawna oznaczaa produkt starannie sztuki; zawdzicza on wiele gorczkowoci pragnienia, aby
wybirczego i oczyszczajcego patrzenia na wiat, ktra bya uprawomocni lub odrzuci sztuk abstrakcyjn - zgodnie z
rodkiem twrczym rzdzonym przez kryteria czynice rzadko z jednym z naczelnych motyww gustu pop" z lat szedziesi-
prawdziwej twrczoci. Jest rzecz zrozumia, e fotografowie tych. Skupienie na fotografii przynosi ogromn ulg wraliwoci
niechtnie wyrzekali si cilejszego okrelania, czym mianowicie zmczonej psychicznym wysikiem, jakiego wymaga sztuka
jest dobra fotografia. Jej historia obfituje w szereg abstrakcyjna, a pragncej wysiku tego unikn. Klasyczne
spopularyzowanych dyskusji - odbitka normalna a odbitka malarstwo modernistyczne zakada, e widz jest wys-
retuszowana, zdjcie piktoralne i dokumentalne, kada z tych pecjalizowany i zna si na sztuce oraz na niektrych konce-
dyskusji za stanowi odmienn posta sporu o stosunek fotografii pcjach z historii sztuki. Fotografia - podobnie jak sztuka pop";
do sztuki. Chodzi o to, na ile mona si do sztuki zbliy, zapewnia odbiorcw, e sztuka nie jest trudna - e zajmuje si
zachowujc zarazem prawo do nieograniczonej zachannoci konkretnymi tematami, nie sztuk.
wzrokowej. Ostatnio popularne stao si stwierdzenie, e wszystkie Fotografia - to najskuteczniejszy nonik gustw moderni-
takie spory ju si przeyy, co nasuwaoby myl, e debata zostaa stycznych w wersji pop", gdy gorliwie demaskuje wysok
rozstrzygnita. Ale jest mao prawdopodobne, by kiedykolwiek kultur przeszoci (koncentrujc si na skorupach, mieciach,
ustaa cakowicie obrona fotografii jako sztuki. Tak dugo, jak dziwactwach, niczego nie wykluczajc), wiadomie kokietuje
pozostanie ona nie tylko arocznym sposobem patrzenia na wiat, wulgaryzmami, przygarnia kicz, zrcznie czy ambicje awan-
ale i sposobem, ktry roci sobie pretensje do osobliwoci, gardy z zyskami komercjalizmu, pseudoradykalnie spoglda z
nadzwyczajnoci i odrbnoci, jej twrcy dalej bd ucieka (by wyszoci na sztuk jako siedlisko reakcji, elitaryzmu, snobiz-
moe po kryjomu) do ju zbrukanych, ale jeszcze prestiowych mu, nieszczeroci, sztucznoci, braku kontaktu z doniosymi
sanktuariw sztuki. prawdami codziennego ycia, przeksztaca sztuk w dokument
Autorzy zdj, ktrzy sdz, e wolni s od pretensji arty- kulturalny. Ale zarazem fotografia nabawia si stopniowo
stycznych waciwych malarzom, bo robi tylko zdjcia, przy- wszystkich lkw autotematycznej, klasycznie modernistycznej
pominaj tym abstrakcyjnych ekspresjonistw, ktrzy wyobraali sztuki. Wielu zawodowcw obawia si obecnie, e zbyt daleko
sobie, e malujc oddalaj si od sztuki albo Sztuki (poniewa posuwano si w ramach tej populistycznej strategii, i e widzowie
traktowali ptno jak pole dziaania, a nie jako przedmiot). Presti zapomn, i fotografia to mimo wszystko szlachetna i godziwa
artystyczny fotografii, ktry nadal ronie, wie si ze zbienoci dziaalno - po prostu sztuka. Bowiem modernistyczna reklama
roszcze jej twrcw oraz malarzy i rzebiarzy czasw nam sztuki naiwnej ma jeden ukryty haczyk: domaga si uznania jej
najbliszych*/. Pozornie nienasycony apetyt na skrytych pretensji uchodzenia za wyrafinowan.

*/ Roszczenia fotografii s naturalnie znacznie starsze. Sztuka


byskawiczna uzyskiwana dziki porednictwu maszyny (pierwszym
przykadem bya fotografia) jest prototypem znanego ju nam Duchampa). Lecz fotografowie zawodowi czuj si znacznie
zastosowania nagej improwizacji. Zamiast mudnego tworzenia, mniej pewnie ni ich wspczeni, pozostajcy pod wpywem
zastpowania przedmiotw sztucznych albo usztucznionych - Duchampa w tradycyjnych sztukach piknych i na og
sytuacjami i przedmiotami odnalezionymi, wysiku - decyzj itd. To popiesznie wskazuj na okoliczno, i umiejtno
wanie fotografia pierwsza pucia w obieg pogld, e sztuka nie byskawicznego podejmowania decyzji wymaga dugotrwaego
jest wynikiem ciy i porodu, lecz randki z nieznajom (teoria treningu wraliwoci oka, i e atwo wykonywania zdj nie
rendez-vous" znaczy wcale, byo fotograf tworzy dziea mniej sztuczne ni
malarz.
119 120
To nie przypadek, e akurat wtedy, kiedy fotografowie przestali si deprecjacji zdj uwaanych za dziea sztuki, ale na tym, e czyni
spiera o to, czy fotografia jest sztuk, ich dziea weszy masowo do si to wbrew znaczeniu wikszoci tych dzie. W wielu
muzew. Naturalizacja zdj fotograficznych w muzeum sztuki - to zastosowaniach aparatu fotograficznego dominuje naiwna albo
decydujce zwycistwo stuletniej wojny wydanej przez gust opisowa postawa i taka funkcja. Ale ogldane w nowym
modernistyczny o otwart definicj sztuki -a fotografia oferowaa kontekcie w muzeum albo w galerii zdjcia przestaj dotyczy
pod tym wzgldem znacznie odpowiedniejszy teren ni malarstwo. bezporednio i pierwotnie swoich tematw, staj si szkicami
Granic midzy amatorem a zawodowcem, prymitywem a ukazujcymi moliwoci tkwice w fotografii. Jej adopcja przez
wyrafinowanym artyst nie tylko trudniej tu przeprowadzi ni w muzeum sprawia, e jawi si ona jako co problematycznego,
malarstwie, ale i niewiele ona znaczy. Zdjcia naiwne, komercjalne potwierdzajcego wtpliwoci ywione przez niewielkie grono
czy amatorskie nie rni si jakociowo od zdj w wykonaniu wiadomych artystw, ktrych dzieo dotyczy wanie kwes-
najzdolniejszych zawodowcw; istniej dziea wykonane przez
tionowania zdolnoci aparatu fotograficznego do chwytania
nieznanych amatorw, a rwnie ciekawe, rwnie zoone formalnie,
rzeczywistoci. Eklektyczne zbiory muzealne wzmacniaj t
rwnie reprezentatywne i robice due wraenie co zdjcia
arbitralno, subiektywizm, wczywszy w to nawet zdjcia proste i
Stieglitza czy Evansa.
opisowe.
Okoliczno, e rne rodzaje fotografii tworz jedn cig i Organizacja wystaw fotograficznych staa si rwnie typowa dla
niezalen tradycj, ongi zdumiewajc, zalicza si obecnie do muzew, co prezentowanie pojedynczych malarzy. Ale fotograf nie
zaoe podstawowych dla wspczesnego gustu. Zaoenia owe przypomina malarza i jego rola w tworzeniu wikszoci powanych
maj uprawomocni nieograniczon ekspansj tego gustu. dzie fotograficznych jest znikoma, a w zdjciach praktycznych
Postawienie takiego zaoenia stao si moliwe dopiero wwczas, niewana. O ile tylko interesuje nas fotografowany temat
gdy dziea sztuki fotograficznej dostay si w rce kustoszy i pragniemy, by fotograf zaznacza swoj obecno niezwykle
historykw oraz zaczy by regularnie pokazywane w muzeach i dyskretnie. I fotoreporta odnosi sukcesy wanie dlatego, e trudno
galeriach. Ich kariera w muzeach nie wie si z adnym odrni arcydziea fotograficzne od dzie innego fotografa,
szczeglnym stylem - s bowiem prezentowane jako zbiorowisko wyjwszy upodobanie do poszczeglnych wtkw tematycznych.
wspistniejcych intencji i stylw, ktre, aczkolwiek rne, nie s Zdjcia te zawdziczaj swoj si obrazom (kopiom) wiata, nie
uwaane za sprzeczne. Ale cho operacja si powioda, jeeli idzie za umysowi artysty. A w przytaczajcej wikszoci zdj -
o publiczno, reakcje zawodowcw s mieszane. Cho nowo wykonanych dla celw naukowych czy przemysowych, przez
zdobyta pozycja napawa ich zadowoleniem - odczuwaj pras, wojsko, policj, rodziny- jakikolwiek lad osobistej wizji tego,
zagroenie, gdy najambitniejsze zdjcia omawiane s w kto ukrywa si za aparatem fotograficznym, kci si z podstawow
bezporednim zwizku ze wszystkimi zdjciami, od reporterskich do funkcj takiego zdjcia, ktre ma zapisywa, stawia diagnoz,
naukowych i rodzinnych. Mwi wwczas z wyrzutem, e redukuje informowa.
si w ten sposb fotografi do czego trywialnego, do wulgarnego, Brak podpisu pod fotografi, w przeciwiestwie do obrazu
czystego rzemiosa. malarskiego, ma sens (jeeli podpis taki umieszczamy, wydaje nam
Prawdziwy problem zwizany z wprowadzeniem fotografii si to w zym gucie). Z samej natury fotografii wynika dwuznaczny
praktycznych, zamawianych przez rynek, pamitkowych, w stosunku stosunek do fotografa jako autora; a im obszerniejsze i bardziej
do gwnego nurtu zdobyczy tej sztuki nie polega na zrnicowane jest dzieo wykonane przez uta-

121 122
lentowanego fotografa, tym bardziej nabiera ono zbiorowego, a nie
jednostkowego autorstwa. Wiele opublikowanych prac synnych odmienne tematy stwarzaj nieprzebyte przepaci midzy jednym
fotografikw wyglda jak dziea, ktre wyszy spod migawki" innych okresem a drugim, zmazujc podpis.
utalentowanych zawodowcw tego okresu. Trzeba jakiego Sama obecno spjnego stylu fotograficznego - by wspomnie
formalnego chwytu (solaryzacje Todda Walkera albo serie z tylko o biaych tach i paskim owietleniu w portretach Avedona, o
historyjkami Duane'a Michalsa) albo obsesji tematycznej (Eakins i specyficznej szaroci paryskich widokw ulicznych Atgeta, zdaje si
mskie akty, Laughin i stare Poudnie USA) eby mona byo nasuwa myl o jednolitym materiale. A tematyka ma te chyba
natychmiast rozpozna dzieo. W przypadku fotografw, ktrzy nie najwikszy wpyw na ksztatowanie upodoba widza. Nawet jeeli
ograniczaj si do jednego tematu, nie moemy wykry w ich dziele zdjcia wyrwie si z faktycznego kontekstu, w jakim zostay
spjnoci, jak wykrywamy w podobnie zrnicowanym dorobku wykonane, i spojrzy na niejako na dziea sztuki, rzadko bdziemy
artystw innych gazi sztuki. Nawet w karierze artystw przedkadali jedno zdjcie nad inne z powodw formalnych. Prawie
ujawniajcych najostrzejsze przeomy okresu i stylu - pomylcie o zawsze nasze upodobanie oznacza, podobnie jak w przypadkowym
Picassie i o Strawiskim -mona dostrzec jedno zainteresowa spostrzeganiu wiata, e wolimy jaki nastrj, e cenimy jaki
wykraczajc poza te zmiany i retrospektywnie dostrzec zamiar, albo e czujemy si zaintrygowani jakim tematem.
wewntrzne powizania kolejnych faz. Znajc cae dzieo mona Formalistyczne podejcie do fotografii nie potrafi zda sprawy z siy
zrozumie, dlaczego ten sam kompozytor napisa Le sacre du tego, co zostao sfotografowane, ze sposobu, w jaki odlego w
printemps*/ koncert Dumbarton Oaks" i pne utwory czasie i dystans kulturowy do zdjcia podsycaj nasze
neoschoenbergowskie**/ (we wszystkich rozpoznajemy rk zainteresowanie.
Strawiskiego). A jednak rozwj wspczesnego gustu fotograficznego w kierunku
Brak jednak wewntrznego zwizku umoliwiajcego rozpoznanie formalistycznym wydaje si cakiem logiczny. Cho naturalny lub
czego jako dziea jednego fotografa (nawet najoryginalniejszego i naiwny pogld na rol tematw w fotografii jest znacznie trwalszy
najciekawszego artysty). W wikszoci kolekcji znajdujemy i studia ni w jakiejkolwiek innej sztuce przedstawiajcej sam wielo
ruchu ludzi, zwierzt i dokumenty z podry po rodkowej Ameryce, sytuacji, w jakich ogldamy zdjcia, przesania a koniec kocw i
realizowane na zamwienie rzdu inwentarze" Alaski i Yosemite osabia jej rol. Konflikt interesw, midzy obiektywnoci a
oraz serie Drzew" i Chmur". Nawet jeeli wiemy, e zostay subiektywizmem, midzy pokazem i przypuszczeniem, jest
wykonane przez Muybridge'a, trudno nam je ze sob powiza nierozwizany. O ile autorytet zdjcia zawsze bdzie uzaleniony
(aczkolwiek kada seria ma spjny, rozpoznawalny styl), podobnie od stosunku do tematu (od tego, e mamy do czynienia ze zdjciem
jak trudno wywnioskowa, w jaki sposb Atget bdzie fotografowa czego), o tyle wszystkie roszczenia wysuwane przez fotografi,
paryski sklep, skoro ju wiemy jak robi zdjcie drzewa i jak trudno jako sztuk, musz podkrela subiektywno widzenia. Istnieje
powiza przedwojenne portrety polskich ydw wykonane przez pewna dwuznaczno w samym sercu wszystkich ocen
Romana Winiaka z mikrofotografiami naukowymi, jakie wykonywa estetycznych fotografii i wyjania ona stae nastawienie obronne
od 1945 roku. W fotografii tre zawsze si przebije, a fotografw i ogromn zmienno fotograficznych gustw.
Przez pewien czas - powiedzmy od Stieglitza do Westona -
wydawao si, e wzniesiono trway gmach ocen fotograficznych:
*/ wito wiosny nienaganne owietlenie, zrczno kompozycji, jasno tematyki,
**/ Tj. utrzymanie w konwencji atonalnej zwizanej z nazwiskiem precyzja gbi ostroci, doskonao odbitki. Ale
Schnberga - przyp. tum.

123 124
gmach ten, zazwyczaj zwany westonowskim - zoony gwnie z z pozorn tematyk i z cakowitym banaem. Ale podejcie takie nie
technicznych przepisw na drobne zdjcia - zawali si. Weston tylko obnia rang tematyki, lecz rozlunia take zwizki zdjcia z
okreli pogardliwie Atgeta jako niezbyt dobrego technika" ukazujc pojedynczym fotografem. Nawet spora liczba wystaw
ograniczenia takich ocen. Jaki gmach zastpi budynek Westona? poszczeglnych autorw i retrospektywnych prezentacji ich prac nie
Znacznie pojemniejszy, wyposaony w kryteria, ktre przesuwaj wyczerpuje ilustracji fotograficznego sposobu widzenia. Dla
orodek naszych ocen - od pojedynczego zdjcia uwaanego za uprawomocnienia samej siebie, jako sztuki, fotografia musi
skoczony przedmiot - ku fotografii traktowanej jako przykad kultywowa koncepcj fotografa jako autora i wszystkich fotografii
fotograficznego widzenia". To, co ma si na myli mwic o jednego twrcy jako jednego korpusu zdj. Koncepcja ta nie
fotograficznym widzeniu, nie wyklucza Westona, ale nie wyklucza zawsze daje si stosowa. atwiej j zastosowa w odniesieniu do -
take znacznej liczby anonimowych, nieupozowanych, prymitywnie powiedzmy - Mana Raya, ktrego styl i cele mieszcz si na
owietlonych, asymetrycznie skomponowanych zdj, ktre dawniej pograniczu norm fotograficznych i malarskich, ni do Steichena,
odrzucano jako wadliwe kompozycyjnie. Nowe kryteria maj na celu ktrego dzieo zawiera abstrakcje, portrety, reklamy dbr
wyzwolenie fotografii jako sztuki od uciliwych standardw konsumpcyjnych, fotografie mody i zdjcia zwiadu lotniczego
doskonaoci technicznej, wyzwolenie fotografii take i od pikna. (wykonane podczas jego suby wojskowej w czasie trwania
Otwieraj one moliwo powstania globalnego gustu, dla ktrego obydwu wojen). Ale treci, w jakie obrasta zdjcie, gdy si je
aden temat (ani nawet brak tematu), adna technika (ani jej brak) traktuje jako fragment jednostkowego dorobku, nie s najbardziej
nie dyskwalifikuj zdjcia. przydatne, jeeli za kryterium uznamy fotograficzny sposb
Podczas gdy wszystkie tematy, w zasadzie, s godne uwagi jako widzenia. Takie podejcie musi prowadzi do opowiadania si po
preteksty do wiczenia fotograficznego sposobu widzenia wiata, stronie nowych znacze, jakich nabiera zdjcie, gdy si je
uksztatowaa si konwencja, w myl ktrej widzenie fotograficzne przeciwstawi w idealnych antologiach, na cianach muzeum i w
jest najczystsze w przypadkach tematyki trywialnej. Wybiera si te albumach - dzieom innych fotografw.
tematy wanie dlatego, e s nudne albo banalne. Poniewa Tego typu antologie pomylane s jako pomoce naukowe w
pozostajemy obojtni, najwyraniej pokazuj one zdolnoci ksztatowaniu gustu fotografii w ogle - suy maj nauczeniu
spostrzegawcze aparatu fotograficznego. Gdy lrvingowi Pennowi, pewnej formy widzenia, w myl ktrej wszystkie tematy s
znanemu z eleganckich zdj sawnych ludzi i wytwornych potraw, rwnorzdne. Gdy Szarkowski opisuje stacje benzynowe, puste
przeznaczonych dla magazynw mody i agencji reklamowych, saloniki i inne nieciekawe tematy, jako wzorce przypadkowych
urzdzono wystaw w Museum of Modern Art w 1 975 roku, faktw w subie wyobrani fotografa", chce po prostu powiedzie,
pokaza on seri zblie niedopakw. Mona si byo domyla" - e te tematy idealnie nadaj si do sfotografowania. Pozornie
skomentowa to dyrektor dziau fotografii muzeum, John Szarkowski formalistyczne, neutralne kryteria fotograficznego widzenia s w
-e (Penn) tylko z rzadka przejawia przelotne zainteresowanie gruncie rzeczy potnie naadowane ocenami dotyczcymi
swoimi tematami". Piszc o innym artycie Szarkowski poleca tematyki i stylistyki. Przewartociowanie dziewitnastowiecznej
naszej uwadze to, co uda si wycisn z tematu", ktry moe by fotografii naiwnej i przypadkowej, zwaszcza tej, ktra sporzdzana
cakowicie banalny". Adopcja fotografii przez muzeum okazuje si bya jako skromny zapis, wie si przede wszystkim z jej ostrym
obecnie mocno zwizana z tymi doniosymi oszustwami reporterskim stylem - mocnym antidotum na malarskie"
modernistw; rozmikczenie obrazu, ktre od cza-

125 126
sw Cameron do Stieglitza uznawane byo za powd do roszczenia obecnoci", ktre Walter Benjamin uwaa za cech charakte-
sobie przez fotografi prawa do uznawania jej za sztuk. A przecie rystyczn dziea sztuki. Benjamin sdzi, e fotografia, jako
kryteria fotograficznego widzenia nie wymagaj nieugitego przedmiot mechanicznie reprodukowany, nie moe emanowa
obstawania przy obiektywie mikko rysujcym. Gdy tylko uznajemy, prawdziw obecnoci. Mona jednak twierdzi, jak sdz, e
e powana fotografia zostaa oczyszczona z przestarzaych sytuacja, w jakiej si znalelimy, a ktra okrela gusta fotogra-
odnonikw do sztuki i urody, moemy zgodzi si od nowa na ficzne i wystawiennictwo w muzeach i galeriach, wykazaa, i
gusta piktoralne, na abstrakcj, na szlachetne tematy i nie musimy zdjcia maj pewien rodzaj autentyzmu. Co wicej, aczkolwiek
tkwi przy niedopakach i stacjach benzynowych albo plecach adne zdjcie nigdy nie bywa oryginalne w takim sensie, w jakim
modeli. oryginalny bywa kady obraz, istnieje ogromna rnica jakociowa
Jzyk, ktrym oceniamy fotografi, jest niezwykle ubogi. midzy fotograficznym odpowiednikiem oryginau a odbitkami
Czasami pasoytuje na sownictwie malarstwa; mowa jest o otrzymanymi z oryginau, negatywu, w czasie wykonywania zdjcia
kompozycji, wietle i tak dalej. Czciej uywa si oglnikowych (w tym samym historycznie czasie technologicznej ewolucji
sdw, jak wwczas, gdy zdjcia chwali si za subtelno i za to, fotografii) i nastpnymi generacjami tego samego zdjcia.
e s ciekawe albo mocne, albo zoone, albo proste, albo - to (Wikszo ludzi zna synne fotografie - z ksiek, czasopism,
jedno z ulubionych okrele - zwodniczo proste. gazet, jako zdjcia zdj: oryginay spotka mona w galeriach,
Ubstwo tego jzyka nie jest przypadkowe; nie bierze si na muzeach a dostarczaj one przyjemnoci wizualnych, ktre nie
przykad z braku bogatej tradycji krytyki fotograficznej. Jest co dadz si zreprodukowa). Wynikiem reprodukcji mechanicznej-
takiego w samej fotografii, jeeli tylko uzna si j za sztuk. powiada Benjamin-jest stawianie kopii w sytuacjach, ktre
Proponuje ona nowe wykorzystanie wyobrani i ogasza apel do oryginaowi byyby niedostpne". Ale podobnie jak Giotto wci
gustw, ale czyni to inaczej ni malarstwo (przynajmniej malarstwo jeszcze otoczony jest aur, nawet gdy zawinie na muzealnej
rozumiane tradycyjnie). I faktycznie, rnica midzy dobrym a zym wystawie, co take oznacza wyrwanie go z kontekstu oryginalnego,
zdjciem jest inna ni rnica midzy dobrym a zym obrazem. tak i fotografia spotyka widza w poowie drogi (w najcilejszym
Kryteria oceny estetycznej wypracowane dla malarstwa zale od sensie benjaminowskiego stwa aura" - nie) o tyle, o ile zdjcia
kryteriw autentyzmu (i falsyfikacji) oraz rzemiosa, a takie kryteria Atgeta odbite na niedostpnym ju obecnie papierze mog by
albo s w przypadku fotografii luniejsze, albo nie istniej w ogle. I uwaane za obdarzone aur.
jeeli celem konesera w malarstwie jest niemal zawsze Prawdziwa rnica midzy aur", jak moe mie fotografia i
umieszczenie jakiego obrazu w kontekcie caoksztatu prac aur" obrazu malarskiego polega na odmiennym stosunku do
jednego artysty i odnalezienie pewnej spjnoci oraz porwnanie do czasu. Niszczycielski wpyw czasu nie oszczdza, obrazw. Ale w
szk i tradycji ikonograficznych - to w fotografii wielka liczba zdj przypadku fotografii i zainteresowania jakie wzbudza, wiele zaley
jednego autora nie musi takiej spjnoci stylistycznej mie, a wanie od upywu czasu, jako gwnego rda ich wartoci
stosunek fotografa do szk artystycznych jest kwesti o wiele estetycznej. Wanie przeksztacenia zwizane z upywem czasu i
bardziej podrzdn. Kryterium obecne zarwno w ocenie fotografii sposb, w jaki zdjcia wymykaj si zamiarom swoich twrcw,
jak i malarstwa - to odkrywczo; czsto cenimy i jedne i drugie za wzbudzaj nasze zainteresowanie. Przy dostatecznie dugim
ustanowienie nowych form formalnych albo za zmiany jzyka upywie czasu wiele zdj uzyska aur". (Fakt, e zdjcia barwne
wizualnego. Innym wsplnym kryterium moe by poczucie nie starzej si tak samo jak czarno-biae, moe

127 128
czciowo wyjania marginesowe znaczenie, jakie do czasw nam odzwierciedlaj taki spjny i acuszkowy proces ponownych ocen,
najbliszych miay zawsze na fotograficznym Parnasie. Chodna w trakcie ktrego to, co podobne, zostaje ponownie odkryte.
intymno koloru jak gdyby uodporniaa zdjcie przed patyn). O ile Czciej wyraaj one komplementarno i rwnowartociowo
bowiem obrazy i wiersze nie staj si lepsze, atrakcyjniejsze, tylko przeciwstawnych stylw i wtkw.
dlatego, e s stare, to wszystkie fotografie staj si ciekawsze i Przez kilkadziesit lat fotografia amerykaska zdominowana
wzruszajce, o ile tylko dostatecznie si zestarzej. Nie bdziemy bya przez reakcj przeciwko westonizmowi" - tj. przeciwko
zbyt odlegli od prawdy, gdy powiemy, e nie istnieje co takiego jak fotografii kontemplacyjnej, uznawanej za niezalene, wizualne
za fotografia - istniej tylko zdjcia mniej ciekawe, mniej wane, odkrywanie wiata pozbawione jakichkolwiek wyranych podniet
mniej tajemnicze. Adopcja fotografii przez muzeum przyspiesza spoecznych. Techniczna doskonao zdj Westona,
tylko ten proces, ktry i tak zajdzie z czasem; wszystkie dziea wykalkulowane pikno White'a i Siskinda, poetyckie konstrukcje
zyskaj na wartoci. Fredericka Sommera, pewne siebie ironiczne grymasy Cartier-
Rola muzeum w ksztatowaniu wspczesnych gustw foto- Bressona - to wszystko spotkao si z atakiem ze strony fotografii
graficznych nie moe by przeceniona. Muzea nie tyle rozstrzygaj, programowo-naiwniejszej, bardziej bezporedniej, wahajcej si, a
ktre zdjcia s dobre, a ktre ze, ile stwarzaj nowe warunki ich nawet niemiaej. Ale gust fotograficzny nie jest a tak jednolity.
ogldania. Takie postpowanie, ktre pozornie stwarza kryteria Nie sabnie co prawda zaangaowanie artystw w spraw fotografii
oceny, w gruncie rzeczy znosi je. Nie mona powiedzie, e nieformalnej i fotografii jako dokumentu spoecznego, ale zarazem
muzeum stworzyo waciwe kryteria dla oceny dzie fotograficznych ma miejsce zauwaalny renesans Westona, jak gdyby z upywem
z przeszoci, analogicznie jak do malarstwa. Nawet jeeli muzeum czasu dzieo Westona nie wydawao si ju bezczasowe, jak gdyby
pozornie lansuje jaki styl fotograficzny, w gruncie rzeczy niszczy przy znacznie szerszej definicji naiwnoci, w ramach
sam koncepcj oceny. Jego rola polega na wykazaniu, e nie wspczesnego gustu, dzieo Westona take wygldao naiwnie.
istniej utrwalone tradycje dla oceny takich dzie. Pod wpywem Nie ma powodu, by kogokolwiek wyrzuca poza nawias.
poczyna muzew sama idea tradycji, ocen i kanonw bywa Obecnie widzimy ju skromny renesans takich dugo pogardzanych
odrzucana jako zbdna. piktoralistw z innej epoki, jak Oscar Gustav Rejlander, Henry
Pynno tradycji, do ktrej fotografowie chtnie by si Peach Robinson i Robert Demachy. I w miar, jak fotografi cay
przyznawali, nie jest wynikiem modoci i niepewnego samo- wiat uznaje za swj temat, toleruje take wszelkie odmiany gustu.
poczucia w gronie innych sztuk, ale osobliwoci gustu fotogra- Smak literacki jest selektywny; sukces ruchu modernistycznego w
ficznego. W sztuce fotografii mamy do czynienia z szybszym poezji wywysza Donne'a, ale pomniejsza zasugi Drydena. W
tempem zmiany i ponownego odkrywania. Ilustracj tego prawa jest literaturze mona by eklektykiem do pewnego momentu, ale nie
sposb, w jaki nowe zdjcia zmuszaj nas do ogldania starych - a mona lubi wszystkiego. W fotografii eklektyzm nie zna granic.
przypomnie warto, e prawo gustu zyskao eleganckie Zwyke zdjcie z lat siedemdziesitych ubiegego wieku ukazujce
sformuowanie w ustach T.S. Eliota, ktry stwierdzi, e kade nowe, porzucone dzieci przygarnite w londyskiej instytucji zwanej
ciekawe dzieo z koniecznoci zmienia nasze spostrzeganie Domem Doktora Barnado (wykonywane do kroniki) s rwnie
odnonie dziedzictwa przeszoci. (Na przykad dzieo Arbus wzruszajce jako sztuka", niczym portrety szkockiej arystokracji
sprawio, e atwiej byo doceni wielko Hine'a, ktry take wykonane przez Davida Octaviusa Hilla w latach czterdziestych
powici si chwytaniu pokracznej godnoci ofiar). Ale wahania tego stulecia. Czysty,
wspczesnego gustu w fotografii nie tylko

129 130
klasycznie modernistyczny styl Westona nie kci si z, powiedzmy, i artyci w fotografii nie czuj si pewnie. Za wieloma najnowszymi
pomysowym odrodzeniem obrazkowego zamazania" u Benno prbami obrony fotografii kryje si lk, e jest ona ju w fazie
Friedmana. starczego uwidu, e zamiecaj j odpady nieudanych lub
Nie mam zamiaru przeczy, e kady widz ma ulubionych wymarych ruchw, e zostao ju tylko kustoszowanie i
fotografw, i e woli ich od innych. Na przykad, wikszo muzealnictwo. (A ceny na stare i nowe zdjcia rosn by-
dowiadczonych widzw woli dzi Atgeta od Westona. Chc tylko skawicznie). Nic dziwnego, e demoralizacja taka zachodzi w
powiedzie, e w naturze fotografii nie ma niczego, co by naprawd chwili najwikszej zgody na fotografi, bo nie zrozumiano jeszcze
zobowizywao do wyboru, a upodobania takie czy inne s zazwyczaj prawdziwych rozmiarw tryumfu fotografii jako sztuki oraz nad
zwykymi odruchami. Gust w fotografii ma tendencje do globalizacji, sztuk.
tolerancji; by moe nie da si tego unikn i koniec kocw trzeba Fotografia pojawia si na arenie jako dziaalno
zaprzeczy rnicy midzy dobrym a zym gustem. To wanie nuworyszowska, ktra zdawaa si wkracza na tereny uznanej
sprawia, e wszystkie prby fotograficznych polemistw sztuki -malarstwa i zajmowa je. Dla Baudelaire'a fotografia bya
zmierzajcych do stworzenia kanonu okazuj si prostolinijne lub miertelnym wrogiem malarstwa, ale ostatecznie zawarto rozejm,
ignoranckie. We wszystkich polemikach w fotografii kryje si jaka na mocy ktrego uznano fotografi za wyzwoliciela malarstwa.
sztuczno, a uwaga, jak fotografii powiciy muzea, odegraa Weston posugiwa si powszechnie przyjmowanym sformuo-
kluczow rol w janiejszym ukazaniu tej sprawy. Muzeum zrwnuje waniem sucym do oswajania" malarzy, gdy napisa w 1 930
wszystkie szkoy fotograficzne. Nie ma nawet sensu w ogle mwi o roku: Fotografia moe uniewani cz dorobku malarstwa, o ile
szkoach. W historii malarstwa ruchy i szkoy wiody prawdziwe ycie i ju tego nie zrobia - i za to malarz powinien by gboko
peniy istotn funkcj: malarzy czsto atwiej zrozumie rozpatrujc wdziczny". Uwolnione dziki fotografii od znoju wiernego
szko albo ruch do jakiego naleeli. Ale szkoy w historii fotografii s przedstawiania malarstwo byo w stanie ugania si za wyszym
ulotne, przygodne, czasami powierzchowne, i adnego celem: abstrakcj*/. Mityczny pakt zawarty midzy malarstwem i
pierwszorzdnego fotografa nie da si lepiej zrozumie, jako czonka fotografi, upowaniajcy obie strony do zmierzania ku
grupy. (Wystarczy pomyle o Stieglitzu i fotosecesji, Westonie i f-64, odmiennym, ale rwnie wanym celom i do twrczego wpywania
Rengerze-Patzschu i nowym obiektywizmie, Walkerze Evansie i na siebie nawzajem, stanowi najywotniejsz ide
projekcie Farm Security Administration, Cartier-Bressonie i Magnum).
Zaliczanie fotografw do szk albo ruchw artystycznych wydaje si
nieporozumieniem opartym na narzucajcej si ponownie, ale bdnej *l Valery twierdzi, e fotografia oddaa tak sam przysug pisarstwu,
analogii midzy fotografi a malarstwem. ujawniajc iluzoryczne" pretensje jzyka, ktry chcia przekazywa idee
przedmiotw wizualnych z jakim stopniem precyzji". Ale pisarze nie powinni si
Wiodca rola muzew w tworzeniu i wyjanianiu natury obawia, e fotografia koniec kocw ograniczy wag sztuki pisania i zacznie
fotograficznego gustu wyznacza nowy okres, od ktrego nie ma ju dziaa jako jej substytut", powiada Valery w Stuleciu fotografii" (1929). Jeeli
fotografia odstrcza nas od opisywania, to:
dla fotografii powrotu. Tendencyjnemu szacunkowi dla cakowitego Przypomina tym samym o granicach jzyka i doradza jako pisarzom, bymy
banau towarzyszy rozpowszechnianie przez muzea historycznego wykorzystali nasze narzdzia w sposb bardziej odpowiadajcy ich prawdziwej
pogldu na wiat, co musi doprowadzi do nadania wartoci caej naturze. Literatura oczyciaby si, gdyby pozostawia innym formom wypowiedzi i
twrczoci cele, ktre mog one osiga o wiele skuteczniej i powicia si
historii fotografii. Nic dziwnego, e krytycy wartociom, ktre tylko ona jedna moe zrealizowa... jedn z nich jest
doskonalenie jzyka, ktry konstruuje lub tumaczy myl abstrakcyjn, inn -badanie
wielorakich wzorw i wspbrzmie poetyckich".
Argument Valery'ego nie przekonuje mnie. Cho mona powiedzie, e fotografia
zapisuje, pokazuje lub przedstawia, nigdy, mwic cile, nie opisuje: opisuje tylko
jzyk a opis jest wydarzeniem w czasie. Valery sugeruje otwarcie

131 132
wicej susznoci ni si przypuszcza). Nikt jeszcze nie stwierdzi,
wszystkich historycznych i krytycznych opracowa powiconych e litografia albo miedzioryt wykonany z obrazu malarskiego
fotografii. Ale legenda ta faszuje obraz zarwno historii malarstwa (popularne metody dawniejszej reprodukcji mechanicznej) s
jak i fotografii. Sposb, w jaki aparat fotograficzny utrwala wygld lepsze i bardziej podniecajce ni sam obraz. Ale fotografie, ktre
wiata zewntrznego, nasuwa myl o nowych wzorach w przeksztacaj ciekawe szczegy w odrbne kompozycje,
kompozycji obrazkowej i nowych tematach dla malarzy - roso prawdziwe barwy w ich jaskrawsze odmiany, dostarczaj nowych
zainteresowanie detalem, przebyskami ycia ndzarzy i* pokus wizualnych. Przeznaczenie wyprowadzio fotografi daleko
prowadzono studia ulotnego ruchu oraz efektw wietlnych.
poza rol do jakiej pocztkowo j przymierzano: poza coraz
Malarstwo nie tyle zwrcio si ku abstrakcji, co przyjo punkt
dokadniejsz sprawozdawczo z rzeczywistoci (cznie z
widzenia aparatu fotograficznego, stajc si - by skorzysta z
rzeczywistoci dzie sztuki). Fotografia jawic si jako realny,
terminu Mario Praza - teleskopowe, mikroskopowe i fotoskopowe. A
prawdziwy przedmiot czsto sprawia zawd. Narzuca jednak jako
malarze nigdy nie przestali naladowa realistycznych efektw
norm takie przeywanie sztuki, ktre jest zaporedniczone, z
fotografii. Dalecy od ograniczania si do realistycznej reprezentacji i
drugiej rki", intensywne w inny sposb. aowa, e fotografie
pozostawiania abstrakcji malarzom, fotografowie dotrzymywali
obrazw stay si namiastkami obrazw malarskich to dla wielu nie
kroku i chonli wszystkie antynaturalistyczne zdobycze malarstwa.
to samo, po podtrzymywa mistyk oryginaw" oddziaywujcych
A zatem, legenda ta nie uwzgldnia arocznoci" fotografii. W
na widza bez porednictwa kopii. Widzenie to czynno zoona i
zderzeniach malarstwa z fotografi zawsze wiksze korzyci
nikt nie przygotowany i niepouczony nie potrafi obrazu doceni. Co
odnosia - fotografia. Nie ma niczego dziwnego w fakcie, e malarze
wicej, ludzie, ktrym trudniej oglda oryginalne dzieo sztuki po
od Delacroix i Turnera do Picassa i Bacona uywali optyki
obejrzeniu kopii fotograficznej - to przewanie ci sami, ktrzy
fotograficznej do wykonania swych szkicw. Ale nikt nie oczekuje
niewiele dostrzegliby w oryginale.
od fotografw, e bd si posugiwali obrazami do szkicowania
Poniewa wikszo dzie sztuki, cznie ze zdjciami, znana
swoich uj. Fotografie mona wczy albo przeoy na malarstwo
jest dzi z fotograficznych kopii, fotografia (a take czynnoci
(collage, poczenie), ale zamykaj one w sobie tylko sztuk.
estetyczne wywodzce si z modelu fotograficznego i gusta
Dowiadczenie w ogldaniu obrazw moe si okaza pomocne
wywodzce si z upodoba fotograficznych) zdecydowanie
przy ogldaniu zdj, cho ogldanie zdj osabio przeycia
przeksztacia tradycyjne sztuki pikne i tradycyjne kryteria gustu,
zwizane z malarstwem. (Baudelaire mia
cznie z sam ide dziea sztuki. Dzieo sztuki w coraz mniejszym
paszportu mwic, e dostarczy to dowodu na jego rzecz: podpis tam
stopniu musi by niepowtarzalnym przedmiotem, oryginaem
nagryzmolony nie jest wcale podobny do zdjcia nad nim wykonanym przez pojedynczego artyst. Wiele wspczesnych
umieszczonego". Ale korzysta si tu z terminu opis" w najniszym, obrazw chce mie wasnoci przedmiotw reprodukowalnych. I
najuboszym sensie: istniej wszak fragmenty u Dickensa czy
l\labokova, ktre opisuj twarz albo cz ciaa lepiej ni fotografia. Nie wreszcie fotografie do tego stopnia stay si wanym
mona te uzna, e przeciwko mocy opisowej rodkw literackich
przemawia nastpujce stwierdzenie Valery'ego: pisarz, ktry opisuje dowiadczeniem wizualnym, e istniej ju dziea sztuki, ktre
krajobraz lub twarz, bez wzgldu na to, jak biegy jest w swoim tworzy si po to, by zostay sfotografowane. Wiele przejaww
rzemiole, nasunie czytelnikom odmienne wizje". To samo w
przypadku fotografii. sztuki konceptualnej, opakowywania krajobrazu przez Christo,
Podobnie jak nieruchoma fotografia wyzwoli miaa pisarzy od opisu, earthworks" Waltera de Marii i Roberta Smithsona znanych jest
tak filmy miay przej rol powieciopisarza i opowiada historyjki - co,
jak gosz niektrzy, uwolnio powie dajc jej moliwo gwnie dziki fotoreportaom wywieszo
wykonywania innych, mniej realistycznych zada. Ta argumentacja jest
bardziej przekonywajca, bo film jest sztuk rozcig w czasie. Ale nie
czyni to zado stosunkowi powieci do filmw.

133 134
nym w galeriach i muzeach: czasami rozmiary dziea s tego rzdu, rol doniolejsz ni stary spr o to, czy jest sama sztuk czy
e tylko dziki fotografii moemy si z nim zaznajomi (albo dziki nie. Na pewno ukazuje pierwsza-wiele charakterystycznych
samolotom). Fotografia nie powinna nas nawet pozornie odsya z tendencji wystpujcych w naszych czasach (zarwno w ary-
powrotem ku oryginalnemu dowiadczeniu. stokratycznej" sztuce modernistycznej jak i w skomercjalizowanej
Na podstawie przypuszczalnego zawieszenia broni zawartego sztuce plebejskiej"); przeksztacenie sztuki w meta-sztuk lub
midzy malarstwem a fotografi, zrazu niechtnie, potem rodek przekazu. Takie zjawiska jak: film, TV, wideo, oparta na
entuzjastycznie doszo do uznania fotografii za sztuk. Ale samo nagraniach muzyka Cage'a, Stockhausena i Steve'a Reicha - to
pytanie o to, czy jest, czy nie jest sztuk, wprowadza w bd. Cho logiczne przeduenie modelu ustanowionego przez fotografi.
fotografia prowadzi do powstawania dzie, ktre mona nazwa Tradycyjne sztuki pikne byy elitarne. Ich charakterystycznym
dzieami sztuki, wymaga subiektywizmu, moe kama, moe wytworem stao si pojedyncze dzieo, wykonane przez
dostarcza przyjemnoci estetycznej - nie jest wcale odmian jednostk: zakaday one hierarchi tematw, spord ktrych
sztuki. Od tego trzeba zacz. Podobnie jak jzyk jest rodkiem, pewne uznaje si za wane, gbokie, szlachetne, a inne za
dziki ktremu midzy innymi mona wykona dziea sztuki. W niewane, trywialne, plugawe. rodki przekazu s demokra-
jzyku mona prowadzi dyskusj naukow, dyktowa tyczne: osabiaj one rol wyspecjalizowanego producenta lub
biurokratyczne memoriay, listy miosne, listy zakupw i opisywa autora (dziki wykorzystaniu procedur opartych na przypadku lub
Pary Balzaka. Fotografia moe nam dawa zdjcia paszportowe, na technikach mechanicznych, ktre kady moe opanowa,
mapy pogody, pornografi, zdjcia rentgenowskie, lubne i Pary albo dlatego, e stanowi wytwr zbiorowy lub instytucjonalny) i
Atgeta. Fotografia nie jest sztuk, tak jak powiedzmy malarstwo czy cay wiat uwaaj za surowiec. Tradycyjne sztuki pikne
poezja. Ale dziaalno niektrych fotografw podpada pod polegay na rozrnieniu midzy autentykiem a faszerstwem,
tradycyjne rozumienie sztuki piknej i stanowi dziaalno oryginaem a kopi, dobrym i zym gustem. rodki przekazu
wyjtkowo utalentowanych jednostek tworzcych poszczeglne zamazuj lub cakiem niszcz takie rozrnienia. Sztuki pikne
przedmioty obdarzone wartoci sam w sobie. Od pocztku zakadaj, e pewne dowiadczenia lub tematy maj znaczenie.
bowiem fotografia skaniaa si ku pogldowi, ktry gosi, e sztuka rodki przekazu, w zasadzie, s beztreciowe (to jest ta prawda
si przeya. Sia i jej centralne pooenie w obecnych sporach ukryta za synnym powiedzeniem Marshalla McLuhana, e
estetycznych polega na tym, e wspiera ona obie koncepcje sztuki. rodek przekazu sam jest przekazem) i utrzymuj si w
Ale sposb, w jaki fotografia sprawia, e sztuka staje si charakterystycznej tonacji ironicznej, miertelnie powanej, albo
przestarzaa, jest na dusz met silniejszy od mody bronicej parodystycznej. Jest rzecz nieuniknion, e coraz czciej
sztuki^ sztuka bdzie tak tworzona, by swj fina miaa w fotografii, a
Malarstwo i fotografia nie stanowi dwch potencjalnie kon- artysta modernistyczny bdzie musia przepisa na nowo
kurencyjnych systemw produkcji i reprodukcji obrazw, ktre stwierdzenie Patera, e wszelka sztuka chciaaby by muzyk.
musz po prostu si dogada w zakresie podziau terytorialnego i Obecnie wszelka sztuka chciaaby by fotografi.
pogodzi. Fotografia - to przedsiwzicie innego rzdu.
Aczkolwiek nie jest sama w sobie odmian sztuki to ma szcze-
gln wasno zamiany wszystkiego w dzieo sztuki. Okoliczno,
e ogasza ona (i tworzy) nowe ambicje w sztuce, peni

135 136
toci, stanowic podane substytuty dowiadcze bezporednich,
staj si niezbdne dla zdrowej gospodarki, stabilizacji politycznej i

wiat obrazw poszukiwania szczcia przez kadego z nas.


Sowa Feuerbacha - a pisa je w kilka lat po wynalezieniu
aparatu fotograficznego - wydaj nam si dzisiaj trafnym prze-
czuciem wpywu, jaki na nasze ycie powinna wywrze fotografia.
Bo obrazy, ktre maj praktycznie nieograniczon wadz w
spoeczestwie wspczesnym -to gwnie obrazy fotograficzne; a
zakres tej wadzy wypywa z wasnoci przysugujcych obrazom
rejestrowanym przez aparaty fotograficzne.
Obrazy takie mog uzurpowa sobie pozycj nalen rzeczy-
wistoci poniewa zdjcie - to nie tylko obraz (jako dzieo
Rzeczywisto zawsze analizowano na podstawie sprawozda malarskie), interpretacja rzeczywistoci, ale take lad, co
skadanych przez obrazy, a filozofowie ju od czasw Platona dyli odbitego bezporednio ze wiata, niczym odcisk stopy albo maska
do zmniejszenia naszej od nich zalenoci, poszukujc kryteriw pomiertna. Podczas gdy obraz malarski, nawet speniajc
spostrzegania rzeczywistoci bez porednictwa obrazw. Ale kiedy fotograficzne kryteria podobiestwa, nigdy nie jest niczym wicej
w poowie dziewitnastego wieku wszyscy zaczli sdzi, e ni wydaniem sdu, fotografia nigdy nie moe by czym mniej ni
kryteria takie s ju dostpne, upadek przestarzaych zudze rejestracj promieniowania (fal wietlnych odbijanych przez
politycznych i religijnych przed naporem mylenia humanistycznego przedmioty) - materialnym szcztkiem przedmiotu, co nigdy nie
i naukowego nie spowodowa (wbrew oczekiwaniom!) masowych stanie si udziaem dziea sztuki malarskiej. Majc do wyboru dwie
ucieczek w kierunku rzeczywistoci samej w sobie". Przeciwnie - wyobraalne moliwoci - albo e Holbein modszy y do dugo,
nowy wiek niewiary pogbi nasze uzalenienie od obrazw. by sporzdzi portret Szekspira, albo e prototyp aparatu
Zaufanie, jakiego nie sposb ju byo ywi do rzeczywistoci fotograficznego wynaleziono dostatecznie wczenie, by Szekspir
rozumianej dziki formule obrazw, zostao jednak odzyskane zosta sfotografowany. Wikszo wielbicieli poety wybraaby
dziki temu, e rzeczywisto zaczto rozumie jako obrazy, zdjcie nie dlatego, e ukazywaoby ono, jak waciwie wyglda
zudzenia. W przedmowie do drugiego wydania The Essence of Szekspir, bo nawet gdyby nasze hipotetyczne zdjcie byoby
Christianity*! (1843) Feuerbach zauwaa mwic o swej epoce", e wypowiae, ledwo czytelne, zbrzowiae, i tak wolelibymy je od
woli ona obraz od rzeczy samej, kopi od oryginau, symbol od jeszcze jednego wspaniaego Holbeina. Posiadanie zdjcia
rzeczywistoci, zudzenie od bytu", i e jest tego wiadoma. A jego Szekspira byoby czym na ksztat posiadania gwodzia z
wczesne ale zostay w dwudziestym wieku przeksztacone w prawdziwego Krzya. Wikszo wspczesnych gosw
diagnoz, co do ktrej panuje powszechna zgoda, e wypowiadanych w trosce o to, e obrazkowy wiat zastpuje wiat
spoeczestwo jest nowoczesne", o ile jednym z dominujcych rzeczywisty, stanowi echo platoskiego lekcewaenia obrazu
typw dziaalnoci staje si w nim produkcja i konsumpcja obrazw. (zaliczy tu mona take wypowied Feuerbacha: co jest
Wwczas obrazy, ktre obdarzone s niezwyk moc wpywania prawdziwe, bo przypomina co rzeczywistego, ale zarazem
na nasze pretensje pod adresem rzeczywis- kamliwe, bo to tylko przypomnienie. Ale ten godny szacunku
naiwny realizm
*/ istota chrzecijastwa

137 138
nie trafia do przekonania w epoce obrazw fotograficznych, Fotografia oznacza wieloraki podbj wiata. W formie najprostszej
poniewa ostry kontrast midzy obrazem (kopi") a rzecz mamy do czynienia z zastpczym posiadaniem ukochanej osoby
przedstawion (oryginaem"), ktry Platon ilustrowa przykadami z lub przedmiotu, posiadaniem, ktre nadaje zdjciu charakter
malarstwa - nie sprawdza si tak prosto w przypadku fotografii. przedmiotu unikalnego. Poprzez fotografie uzyskujemy take
Kontrast ten nie pomaga take w zrozumieniu genezy tworzenia konsumpcyjne podejcie zarwno do wydarze, ktre stanowi
obrazw, czasw, gdy byo to czynnoci praktyczn, magiczn, cz naszego dowiadczenia jak i wydarze nieznanych -
rodkiem przyswajania, zdobywania wadzy nad czym. Im gbiej rozrnienie to jednak zamazuje si skutkiem przechodzcego w
cofamy si w histori, jak zauway E.H. Gombrich, tym mniej ostre nawyk konsumowania obrazw. Trzecia forma podboju wiata
jest rozrnienie midzy obrazami a realnymi przedmiotami; w polega na tym, e dziki wykonywaniu obrazw i urzdzeniom
spoeczestwach prymitywnych rzecz i jej obraz to po prostu dwa powielajcym moemy uzyska co w charakterze informacji, a nie
rne, fizycznie odrbne, przejawy tej samej energii albo ducha. przeycia. Znaczenie fotografii jako rodka, dziki ktremu coraz
Std przypuszczalna skuteczno obrazw w przywoywaniu wicej wydarze wchodzi w skad naszego dowiadczenia, jest
czyjej obecnoci i panowaniu nad duchami. Te moce, te duchy koniec kocw tylko ubocznym produktem jej skutecznoci w
istniej w obrazach. dostarczaniu wiedzy oddzielonej od dowiadczenia i od tego
Obrocy rzeczywistoci, od Platona do Feuerbacha, twierdz, e uniezalenionej. Na tym przede wszystkim polega fotograficzny
stawianie znaku rwnoci midzy obrazem a pozorem - tj. podbj wiata Jeeli sfotografujemy jaki temat - zamienimy go w
uznawanie, i obraz jest czym cakowicie odrbnym od cz systemu informacyjnego, dostosowan do schematw klasyfi-
odmalowanego przedmiotu - stanowi cz procesu desakralizacji, kacji i przechowywania danych o skali rozcigajcej si od czysto
ktry nas nieodwoalnie oddziela od wiata czasw uwiconych i chronologicznego porzdku przypadkowych migawek wklejonych do
miejsc, w ktrych obraz uwaany by za uczestnika realnoci, w rodzinnego albumu - do systematycznych zbiorw i dokadnych
jakiej znajdowa si przedstawiany przedmiot. Oryginalno oznacze niezbdnych przy stosowaniu fotografii w prognozowaniu
fotografii polega na tym, e w tej samej chwili, w dugiej historii pogody, astronomii, mikrobiologii, geologii, pracy policji, nauczaniu
malarstwa, w ktrej wiecko"*/ triumfuje ostatecznie, fotografia lekarzy i diagnozie, wywiadzie wojskowym i historii sztuki. Zdjcia
odradza w wiecki sposb, prymitywny status obrazw. Nasze nie tylko zmieniaj definicje materii, z ktrej utkane jest codzienne
nieodparte wraenie, e proces fotograficzny - to co magicznego - dowiadczenie (ludzie, rzeczy, wydarzenia, cokolwiek dostrzegamy
ma realne podstawy. Nikt nie traktuje malarstwa sztalugowego, jako - aczkolwiek odmiennie, a czsto w roztargnieniu - goym okiem),
powizanego w jakikolwiek materialny sposb ze swoim ale i dodaj wiele materiau, ktrego normalnie nie zauwaamy.
przedmiotem: malarstwo wycznie przedstawia, albo odsya. Ale Sama rzeczywisto ulega przedefiniowaniu - staje si przedmiotem
zdjcie nie tylko przypomina temat, hod zoony tematowi. To . wystawienniczym, zapisem do przypomnienia, celem ledztwa.
cz, przeduenie przedmiotu i potny rodek podbijania go, Fotograficzne badanie i powielanie wiata przerywa cigo wiata
uzyskiwania nad nim kontroli. i upycha kawaki (klatki") po nieskoczonym dossier, dostarczajc
moliwoci kontroli, o jakich nie nio si nawet przy poprzednim
systemie zapisu informacji - pisaniu.
*/ Przeciwiestwem zwrotu wiecko" uywanego przez Autork nie Ju przy narodzinach fotografii rozpoznano przysz jej si
jest kocielno" ani religijno" lecz sacrum", co ponadzmysowego i
ponad-ludzkiego, co, z czym czowiek w historii kultury obcuje dziki
magii, religii, mistyce - przyp. tum.

139 140
jako potencjalnego rodka kontroli. W 1850 roku Delacroix niu i dostarcza coraz lepszych i poyteczniejszych map rzeczy-
zanotowa w swoim dzienniku, e w Cambridge odniesiono sukces wistoci. Mechaniczna geneza tych obrazw i ich dosowno
przy kolejnych eksperymentach fotograficznych" polegajcych na oznaczaj nowy stosunek midzy obrazem a rzeczywistoci. I
fotografowaniu Ksiyca i Soca przez astronomw, ktrym udao jeeli mona powiedzie, e fotografia przywraca najprymityw-
si nawet uzyska obraz gwiazdy Wega wielkoci gwki od niejszy stosunek- czciow tosamo obrazu i przedmiotu -to
szpilki. Delacroix dorzuci nastpujce dziwne" spostrzeenie: sia obrazu moe by rozumiana w odmienny sposb. Rozumujc
Poniewa wiato gwiazdy, ktr uchwycono na dagerotypie, w sposb prymitywny zakadamy, e zdjcia maj wasnoci
potrzebowao dwudziestu lat na przebycie przestrzeni przedmiotw rzeczywistych, a my mamy tendencj do
oddzielajcej j od Ziemi, promie, ktry na pytce zanotowano, przypisywania prawdziwym rzeczom wasnoci fotogenicznych.
opuci sfery niebieskie na dugo, zanim Daguerre odkry proces, Jak wiadomo, ludy prymitywne obawiaj si, e aparat foto-
dziki ktremu wanie opanowalimy wiato". graficzny ukradnie czsteczk ich bytu. W pamitnikach opu-
Nawet zrezygnowawszy z tak wtych koncepcji kontroli, jak
blikowanych w 1900 roku u schyku bardzo dugiego ycia, Nadar
koncepcja Delacroix stwierdzamy, e postp fotografii umoliwi
napisa, e Balzac te czu niejasny lk" przed fotografowaniem.
fotografom w sposb dosowny uzyskanie kontroli nad tym, co jest
Wyjani to nastpujco:
fotografowane. Dziki nowoczesnej technice odlego dzielca
Wszystkie ciaa w swoim naturalnym stanie skadaj si z
fotografa od przedmiotu niezbyt ju wpywa na precyzj i skal
zdj. Umiemy te rejestrowa przedmioty, ktre s szeregu duchopodobnych obrazw nakadanych warstwami a do
niewyobraalnie mae jak te, niczym gwiazdy, niewyobraalnie nieskoczonoci, owijanych nieskoczonymi tamami... Czowiek
dalekie. Umiemy robi zdjcia bez wiata (fotografia nigdy nie by w stanie stwarza, to jest robi co materialnego z
podczerwona) i uwolni zdjcie-przedmiot z wizienia samego pozoru, z czego niedotykalnego, albo robi przedmiot z
dwuwymiarowoci (holografia). Zmniejszylimy dystans midzy niczego- i dlatego kada operacja dagerotypowa musiaa z
uchwyceniem kadru a otrzymaniem zdjcia do rki (pocztkowo koniecznoci uchwyci, odseparowa i wykorzysta jedn z warstw
Kodak zwraca wywoany film fotoamatorowi po paru tygodniach, ciaa, na ktrej skupia swoj uwag".
obecnie Polaroid daje nam zdjcie do rki w cigu kilku sekund). Ten rodzaj lku jako szczeglnie przystoi Balzakowi - Czy
Wprawilimy zdjcia w ruch (film), a ponadto synchronizujemy Balzak naprawd ba si dagerotypu, czy udawa?" - pyta Nadar. -
nagrania i odtworzenie (wideo) wraz z dwikiem. Ta sama Naprawd..." - poniewa postpowanie fotografii polega na
technologia uczynia z fotografii nieporwnywalne narzdzie materializowaniu" tego, co jest najoryginalniejsze w jego metodzie
rozszyfrowywania zachowa, ich prognozowania i przeszkadzania pracy powieciopisarskiej. Chwyt Balzaka polega na powikszaniu
w nich. szczegu, niczym na powikszeniu fotograficznym, na
Fotografia ma si, ktra przewysza si wszystkich pozostaych przeplataniu niezgodnych cech lub przedmiotw, jak na zdjciu
sposobw tworzenia obrazw, poniewa w odrnieniu od nich nie (jeeli kady szczeg jest dostatecznie wyrazisty, mona
zaley to od twrcy. Choby fotograf interweniowa nie wiedzie cokolwiek skojarzy z czymkolwiek i innym). Dla Balzaka duch
jak ostronie w inscenizacj i technik zdjcia, sam proces caego rodowiska dawa si ujawni dziki pojedynczemu
pozostaje czysto optyczno-chemiczny (lub elektroniczny), dziaa szczegowi materialnemu, choby by najndzniejszy i najbardziej
automatycznie, podlega nieuniknionemu doskonale- przypadkowy. Cae ycie mona podsumowa prze-

141 142
pene".
lotnym i znienacka uwiecznionym wygldem*/. A zmiana pozorw i
powierzchownoci - to zmiana osobnika, gdy za tymi pozorami
Nasza epoka" nie przedkada obrazw nad rzeczy z czystej
Balzak nie umieszcza ju adnej prawdziwej" osobowoci.
perwersji, ale po czci w reakcji na stopniowe osabianie i
Fantazyjna teoria Balzaka wyraona w obecnoci Nadara, e ciao
komplikowanie pojcia rzeczywistoci". Jednym z wczesnych
skada si z nieskoczonej liczby duchopodobnych obrazw", w
przypadkw tego typu zabiegw bya krytyka widzialnego wiata
tajemniczy sposb wtruje rzekomo realistycznej teorii wyraanej w
jako fasady, ktra pojawia si w zeszym stuleciu wrd
jego powieciach, a goszcej, e kady osobnik jest zbiorem
owieconych klas rednich, odnoszc skutek przeciwny do
pozorw. Mog one rozwiewa si ujawniajc, przy prawidowej
zamierzonego. Redukcja spornych obszarw tego, co dotychczas
gbi ostroci, nieskoczony szereg znaczeniowy. Rozpatrywanie
uwaano za rzeczywisto, do zwykej fantazji, sukces Feuerbacha,
rzeczywistoci, jako nieskoczonego szeregu sytuacji, ktre
ktry nazwa religi snem ludzkiego umysu" i odrzuci idee
wzajemnie si odzwierciedlaj, wyszukiwanie analogii w
teologiczne uznajc je za projekcje psychologiczne, albo
przedmiotach jak najrniejszych, to antycypacja
powikszanie przypadkowych i trywialnych szczegw ycia
charakterystycznych form postrzegania pobudzanych przez obrazy
codziennego w szyfrowane znaki ukrytych si historycznych i
fotograficzne. Sam rzeczywisto zaczto rozumie jako jakie
psychologicznych (postpowa tak Balzak w swojej encyklopedii
pismo, ktre naley odczyta - a i zdjcia przyrwnywano
spoeczestwa ubranej w form powieci) -wszystko to s sposoby
pocztkowo do pisma. (Niepce nazwa zapisywanie obrazu na
przeywania wiata uznawanego za zestaw pozorw, za obraz.
pytce heliografi-pismem sonecznym", Fox Tajbot nazwa aparat
Niewielu ludzi w naszym spoeczestwie podziela prymitywny
fotograficzny owkiem przyrody"). ^' Problem z feuerbachowskim
lk przed aparatami fotograficznymi, lk zrodzony z uznawania
rozrnieniem oryginau" i kopii" polega na tym, e statystycznie
zdjcia za materialn czstk portretowanego. Ale jakie lady
definiuje si tam rzeczywisto i jej obraz. Zakada si, e to, co
magii pozostay: na przykad w naszej niechci do podarcia lub
istnieje faktycznie, trwa niezmienne i jest nietknite, a tylko obrazy
wyrzucenia zdjcia ukochanego, zwaszcza jeeli nie yje lub jest
ulegaj zmianie. Skoro uznajemy, e maj prawo uchodzi za
daleko. Gest taki byby oznak bezlitosnego odrzucenia. W Jude
prawdziwe w kadym szczegle, to niewtpliwie zyskay na
the Obscure*! dopiero kiedy Jude dowiaduje si, e Arabella
atrakcyjnoci, stay si bardziej uwodzicielskie. Gdy zmienia si
sprzedaa jego portret w klonowej ramce, ten, ktry dostaa ode w
pojcie rzeczywistoci, zmienia si te pojmowanie obrazu i
dniu lubu, dochodzi do wniosku, e w jego onie cakowicie
odwrotnie.
zamaro uczucie, co z kolei zabija resztki uczucia take i w nim.
Ale prawdziwy prymitywizm wspczesny nie polega na tym, e
*/ Relacjonujc pogldy na realizm Balzaka opieram si na Mimesis Ericha uwaamy zdjcia za co rzeczywistego: obrazy fotograficzne
Auerbacha. Fragment analizowany przez Auerbacha, a wzity z pocztku
Ojca Goriot (1834) - Balzak opisuje tam jadalni pensjonatu pani Vauguer o rzadko s tak wyraziste. Zamiast tego wiat zaczyna wyglda tak,
sidmej rano i wejcie pani Vauguer - opis ten nie mgby by ju chyba jak to pokaemy dziki aparatom fotograficznym. Jest obecnie
janiejszy i oczywistszy (albo bardziej proproustowski):Caa jej osoba - rzecz naturaln wysuchiwanie relacji uczestnikw gwatownych
pisze Balzac - wyjania pensjonat, podobnie jak pensjonat pociga za sob
jej osobowo... Rozlana tusza tej niskiej kobiety stanowi produkt ycia wydarze - katastrofy samolotu, strzelaniny, ataku terrorystw - z
tutaj, podobnie jak tyfus stanowi wynik wyzieww szpitalnych. Jej weniany komentarzem, e to wygldao jak na filmie". Mwi si tak
szlafrok, duszy ni spdnica (zrobiona ze starej sukienki), ktrego uznajc, e inne rodki
watowana podszewka wymyka si przez dziury w tkaninie podsumowuje
salon, jadalni ,niewielki ogrdek, zapowiada kuchni i uchyla rbka
tajemnicy otaczajcej lokatorw. Kiedy jest na miejscu, przedstawienie jest */ Powie Hardy'ego - przyp. tum.

143 144
opisowe nie wystarczaj, by wyrazi, jak rzeczywiste byo prze-,
ycie. Cho wielu ludzi w krajach nieuprzemysowionych wci potwora" i to na ich cze napisa Our Lady ofthe Flowers*! -
jeszcze czuje si nieswojo przed aparatem fotograficznym, suyli mu jako muzy, modele, erotyczne talizmany. Przygl-
przeczuwajc jakie naruszenie ich praw, jaki brak szacunku, daj si mojej krztaninie - pisze Genet - w ktrej przeplata si
jakie wysublimowane pldrowanie osobowoci albo kultury,
marzenie, masturbacja i literatura, s ca moj rodzin i jed-
mieszkacy krajw przemysowych pragn, by ich fotografowano -
nymi przyjacimi, jakich posiadam". Dla domatorw, winiw
czuj si obrazami" i czuj si prawdziwsi dziki zdjciom.
(dobrowolnych winiw)**/ ycie wrd fotosw synnych a
Coraz bardziej zoone poczucie rzeczywistoci stwarza swoje
nieznajomych ludzi - to sentymentalna reakcja i zuchwae
wasne, kompensacyjne gorczki i uproszczenia, spord ktrych
wyzwanie rzucone osamotnieniu.
najzaraliwsze jest fotoamatorstwo. To troch tak, jak gdyby
Powie J.G. Ballarda Crash***/ (1973) przynosi nam opis
fotografowie, odpowiadajc na coraz ubosze poczucie prawdy,
nieco bardziej specjalistycznej kolekcji zdj w subie obsesji
pragnli transfuzji, podry po nowe dowiadczenia, odwieenia
starych. Ich wszdobylskie poczynania oznaczaj, najradykalniejsz seksualnej: zdjcia wypadkw samochodowych, ktre zbiera
i najbezpieczniejsz posta ruchliwoci. Pragnienie nowych przyjaciel narratora, Vaughan, su jako pomoc w opracowy-
dowiadcze tumaczone jest na pragnienie wykonania nowych waniu wasnego wypadku, w ktrym zginie. Przeywanie ero-
zdj: dowiadczenie szuka form odpornych na kryzys. tycznej wizji wypadku samochodowego i wasnej mierci, a
Podobnie, jak robienie zdj wydaje si niemal obowizkiem dla take erotyczne fantazje snute na ten temat, ulegaj wzmoc-
odbywajcych podre, namitne ich zbieranie przemawia nieniu pod wpywem wielokrotnego przegldania tych zdj. Z
zwaszcza do tych, ktrzy ograniczeni s - z wyboru, niemonoci, jednej strony zdjcia - to dane obiektywne, z drugiej - skadniki
przymusu - do tych samych wntrz. Zbiory zdj mog suy jako psychologicznej science fiction. I podobnie jak w najokropniej-
wiat zastpczy, ktry ma zachwyca, pociesza albo zwodzi. szej lub najbardziej neutralnej rzeczywistoci mona odnale
Zdjcie moe oznacza pocztek romansu (Jude z powieci imperatyw seksualny, tak i najbanalniejszy dokument fotogra-
Hardy'ego zakocha si w zdjciu Sue Bridehead, zanim jeszcze ficzny moe zmieni si w symbol podania. Zdjcie policyjne
spotka j - czciej jednak zwizek erotyczny nie tylko nawizuje dostarcza poszlak detektywowi, a wsplnikowi przestpstwa -
si przez wymian zdj, ale i do niej ogranicza. W Les enfants erotycznego fetyszu. Dla radcy dworu Behrensa w The Magie
tembles Cocteau narcystyczne rodzestwo mieszka w tej samej Mountain****! zdjcia rentgenowskie puc s narzdziem diag-
sypialni, sekretnym pomieszczeniu, ktre zamieszkuj z nimi nozy. Dla Hansa Castorpa, odsiadujcego nieokrelony wyrok
zdjcia bokserw, gwiazd filmowych i gangsterw. Zamykajc si w N sanatorium przeciwgruliczym Behrensa i zakochanego nie-
tym legowisku, by przeywa na jawie swoje fantazje, dwoje szczliwie w tajemniczej, niedostpnej Claudii Chauchat, naj-
nastolatkw wykleja ciany zdjciami tworzc prywatny Panteon. cenniejszym trofeum jest rentgen Claudii, ktry nie pokazywa
Na jednej ze cian wizienia we Fresnes, w celi nr 426, Jean Genet jej twarzy, lecz delikatn struktur kostn grnej poowy ciaa i
przyklei we wczesnych latach czterdziestych zdjcia dwudziestu
przestpcw wycite z gazet; dwadziecia twarzy, w ktrych odkry
wite pitno */ Matka Boska Kwietna **/ Pojcie dobrowolnego
winia oznacza u Sontag kogo, kto wiadomie
ogranicza dopyw bodcw i wrae, a wic take
twrcw, ktrzy w celu uzyskania warunkw
umoliwiajcych skupienie izoluj si od wiata - przyp.
tum.
145 146
***/Katastrofa
****/ Czarodziejska gra

narzdy oddechowe, otoczone blad, nieziemsk otoczk ciaa".


Przezroczysty portret" - to daleko intymniejszy lad ukochanej ni pamici mimowoln". Trudno sobie wyobrazi zakoczenie
obraz Claudii namalowany przez Hofrata portret zewntrzny", na uwertury do Swann's Way*/, w ktrej narrator znalazby zdjcie
ktry Hans spoglda ongi z tak wielkim podaniem. kocioa parafialnego w. Combray i smakowa ten wizualny okruch
Zdjcia stanowi sposb uwizienia" rzeczywistoci, poj- zamiast skromnej magdalenki zanurzonej w herbacie, ktra sprawia,
mowanej jako oporna i niedostpna. Osadzaj wiat w miejscu albo e cay kawa ycia staje nam przed oczami. Ale nie o to chodzi, e
te powikszaj rzeczywisto, ktra odczuwana jest jako kurczca dziki obrazom fotograficznym trudno wywoa wspomnienia
si, pusta, znikajca, odlega. Nie mona posi rzeczywistoci, (nietrudno - ale zaley to od widza, nie od zdj). Chodzi d to, e
ale mona mie zdjcia i by przez nieoptanym, a jak twierdzi (zwraca na to uwag Proust mwic, czego oczekuje od swoich
Proust, najambitniejszy spord dobrowolnych winiw" - nie wspomnie) nie wystarczy miewa rozlege i precyzyjne skojarzenia,
mona co prawda posi teraniejszoci, ale mona posi trzeba jeszcze przywoywa materi i istot rzeczy. Jednake
przeszo. Trudno wyobrazi sobie co bardziej odmiennego od badajc zdjcia wycznie z punktu widzenia przydatnoci dla
samopowicenia i pracowitoci Prousta ni. niewymagajce wasnej pamici Proust deformuje poniekd istot fotografii: nie s
wysiku pstrykanie zdj, ktre jest chyba jedyn czynnoci one bowiem prostym narzdziem pamici, lecz jej fundamentem, a
prowadzc do powstawania uznanych dzie sztuki, a wymagajc bywa, e zastpuj pami.
wycznie jednego ruchu, dotyku palca, by stworzy cao dziea. Zdjcia nie uatwiaj natychmiastowego dostpu do
Podczas gdy dzieo Prousta opiera si na zaoeniu, e rzeczywistoci, ale do jej obrazu. W jaki sposb na przykad doroli
rzeczywisto jest odlega - fotografia zakada natychmiastowy dowiaduj si, jak oni, ich rodzice i dziadkowie wygldali jako
dostp do niej. Ale wynikiem praktykowania takiego dzieci? Taka wiedza nie bya dana ogowi przed nastaniem
natychmiastowego dostpu jest jeszcze jedna metoda tworzenia fotografii, a nawet nie wszystkim spord wskiego grona ludzi
dystansu. Mie wiat w postaci obrazw - to wanie przeywa zamawiajcych obrazy dzieci. Wikszo tych obrazw mwia
powtrnie nierzeczywisto i dystans dzielcy nas od wiata. mniej ni fotografie. Nawet najbogatsi zazwyczaj mieli po jednym
Strategia proustowskiego realizmu opiera si na zaoeniu portrecie samych siebie lub swoich przodkw w wieku dziecicym,
dystansu od potocznie przeywanej rzeczywistoci, obecnoci dla miewali wic wspomnienie jednej chwili dziecistwa, podczas gdy
oywienia tego, co normalnie dostpne jest tylko pod odleg i obecnie mamy wiele naszych podobizn zdjciowych, a aparat
niejasn postaci-dla oywienia przeszoci. Proust sdzi, e fotograficzny umoliwia nam cakowity zapis wszystkich naszych
wanie pod postaci przeszoci urzeczywistnia si teraniejszo, okresw ycia. W standardowych portretach mieszczaskich
e wwczas tylko, gdy teraniejszo pochwycimy jako przeszo - osiemnastego i dziewitnastego wieku chodzio o potwierdzenie
moemy j posi naprawd. Jeeli Proust wymienia zdjcia, ideau modela (goszenie pozycji spoecznej, upikszanie
czyni to lekcewaco: s dla synonimem pytkiego, zbyt powierzchownoci). Zwaywszy, e o to chodzio, nie dziwimy si
wzrokowego i praktycznego stosunku do przeszoci. Ich ju, e wacicielom nie zaleao na posiadaniu wikszej liczby
poyteczno jest znikoma w porwnaniu z gbokimi odkryciami, portretw. Tymczasem zapis fotograficzny potwierdza po prostu
jakie poczyni mona reagujc na wskazwki dostarczane przez znacznie skromniej, e podmiot istnieje, a takich zdj nigdy za
wszystkie zmysy - t technik nazwa wiele.

147 148
*/ W stron Swanna

Obawa, e niepowtarzalno jednostki zagubi si przy fotografii,


najczciej wyraana bya w poowie ubiegego wieku w latach, gdy przyszoci a przeszoci". Fotografia zapewnia jednak nie tylko
aparat fotograficzny dostarczy przykadw na to, jak szybko potrafi zapis przeszoci, ale i nowe podejcie do teraniejszoci, na co
kreowa ulotn mod i stwarza zapotrzebowanie na trway rozwj wskazuj rezultaty istnienia miliardw wspczesnych dokumentw
gazi przemysu. W powieci Melville'a Pierre, opublikowanej w tych fotograficznych. Podczas gdy stare fotografie wypeniaj nasz
latach, bohater, take namitny zwolennik dobrowolnej izolacji: wewntrzny obraz przeszoci, zdjcia robione obecnie
rozwaa, z jak to niesychan atwoci mona byo teraz zrobi przeksztacaj teraniejszo w obraz psychiczny, podobny do
wszystkim najwierniejsze portrety za pomoc dagerotypu, podczas obrazu przeszoci. Aparaty fotograficzne ustanawiaj w stosunku
gdy w czasach minionych wierny portret naby mogli tylko ludzie do teraniejszoci stosunek ledczy (rzeczywisto rozpoznajemy
zamoni, duchowa arystokracja ziemi. Naturalny przeto wydaje si po ladach, jakie zostawia), zapewniaj natychmiastowe retro" w
wniosek, e zamiast uwiecznia geniusza, jak w dawnych czasach, stosunku do przey. Zdjcia skadaj si na ironiczne
portret udziennj (a nie uwieczni) dzi byle osa. A poza tym, jeeli zawaszczanie: przeszoci, teraniejszoci, a nawet przyszoci. W
wszyscy maj ju portrety, prawdziw oznak dystynkcji jest lnvitation to a Beheading*/ Nabokova z 1938 roku wizie
unikanie sportretowania". Cinncinatus oglda horoskop fotograficzny" dziecka wykonany
O ile zdjcia poniaj, malarstwo znieksztaca w przeciwnym przez zowieszczego Monsieura Pierre'a": album zdj, w ktrym
kierunku: upatetycznia. Intuicyjnie Melville dostrzeg, e w cywilizacji jest maa Emmie jako niemowl, dziecko, nastolatka i obecnie - a
rynkowej wszystkie odmiany portretu zostan zdyskredytowane - tak potem, wykorzystujc retusz i zdjcia matki, jegomo w pokazuje,
rzecz si jawi Pierre'owi, ktry jest uosobieniem wyalienowanej jak wyglda Emma jako moda dziewczyna, panna moda,
wraliwoci. W spoeczestwie masowym, zdjcie - to za mao, a trzydziestolatka, a wreszcie kobieta czterdziestoletnia, na ou
obraz malarski - za duo. Z samej natury malarstwa wynika, mierci. Parodia dziea czasu" - tak nazywa Nabokov ten
zauwaa Pierre, e: jemu bardziej naley si cze ni czowiekowi: przykadowy wynalazek. Jest to take parodia fotografii.
o ile trudno co zarzuca samemu malowidu, o tyle atwo sobie ^Fotografia, znajdujc tak wiele narcystycznych zastosowa,
wyobrazi co, co czowieka niechybnie poniy". stanowi zarazem potne narzdzie depersonalizacji naszego
Ale takie ironiczne przycinki rozpyny si pod wpywem triumfw stosunku do wiata. Oba te zastosowania uzupeniaj si wza-
fotografii, aczkolwiek podstawowa rnica midzy obrazem jemnie. Niczym para okularw w lornetce, przez ktre mona
malarskim a zdjciem fotograficznym nadal utrzymuje si. Obrazy z patrze albo zbliajc", albo oddalajc" wiat od siebie. Aparat
koniecznoci podsumowuj - zdjcia zazwyczaj tego nie czyni. fotograficzny zblia egzotyk, a znane nam przedmioty zmniejsza,
Zdjcia fotograficzne stanowi zazwyczaj materiay dowodowe w uabstrakcyjnia, udziwnia i oddala. Oferuje, za pomoc jednej, atwo
nieustannie wytaczanym procesie biograficznym albo historycznym. przechodzcej w nag czynnoci, zarwno uczestnictwo jak i
A pojedyncza fotografia, w odrnieniu od obrazu, sugeruje, e alienacj z ycia wasnego i innych - pozwalajc nam uczestniczy,
istniej take inne zdjcia. ale zarazem potwierdzi wyobcowanie. Wojna i fotografia wydaj
Lewis Hine powiedzia kiedy, e dokument ludzki posuy si dzi nierozczne, a katastrofy samolotowe i inne straszliwe
zawsze do podtrzymania wizi midzy teraniejszoci i wypadki zawsze przycigaj uwag ludzi z aparatami
fotograficznymi. Spoeczestwo, ktre

*l Zaproszenie na ka
149 150
raz

przyjmuje nakaz unikania ndzy, niepowodzenia, blu, nie-


przez uczestnikw, a dwa - przez autora zdj. Przed prawdziw
szczcia, przeraajcych chorb i w ktrym nawet mier uwaana
operacj musiaam si wyszorowa, zaoy odzie chirurga, a
jest nie za co nieuniknionego i naturalnego, ale za okrutn,
niezasuon kar, stwarza ogromne zainteresowanie takimi potem stan przy krztajcych si chirurgach i pielgniarkach i
wypadkami, zainteresowanie, ktre zaspokajane jest czciowo odgrywa moje role: zakompleksionej osoby dorosej, dobrze
poprzez wykonywanie zdj. Poczucie, e samemu nie znosi si wychowanego gocia, penego szacunku wiadka. Operacja na
nieszcz, podsyca zainteresowanie obrazami cierpie innych, a filmie nie tylko wyklucza nawet te skromne formy uczestnictwa, ale
ogldanie takich obrazw wzmacnia wiadomo, e samemu jest take wszelkie aktywne formy przygldania si. W sali operacyjnej
si od takich cierpie wolnym. Dzieje si tak czciowo dlatego, e sama zamieniaam gbi ostroci, wybieraam zblienia i plany
patrzc na nie jestemy tutaj", podczas gdy oni s tam", a rednie. W kinie Antonioni ju zadecydowa, jak cz operacji
czciowo dlatego, e wszystkie wydarzenia zamieniaj si w mam oglda: kamera patrzy na mnie - i zmusza do ogldania,
obrazki i nabieraj nieuchronnego" charakteru. W wiecie realnym pozostawiajc widzom wycznie - niepatrzenie. Co wicej, film
co si dzieje, a nikt nie wie, co si jeszcze wydarzy. W wiecie zagszcza co, co trwa godzinami, do paru minut, pozostawiajc
obrazw co si ju zdarzyo i zawsze bdzie si zdarzao w taki wycznie zajmujce fragmenty przedstawione w ciekawy sposb,
sam sposb. ^Czerpic wiedz z fotografii o wielu zjawiskach na to znaczy po to, by poruszy albo zaszokowa. Dramatyczne
wiecie (sztuka, katastrofy, pikno przyrody) ludzie czsto rozczaro- wydarzenia ulegaj dalszej dramatyzacji, dziki dydaktycznym
wuj si, dziwi lub odczuwaj obojtno, gdy zobacz orygina. ujciom i montaowi. Obracamy kartki w czasopimie
Zdjcia fotograficzne pozbawiaj na og bezporedniego przeycia fotograficznym, w filmie ogldamy now sekwencj, a kontrast, jaki
i napicia emocjonalnego, za uczucia, ktre same budz te widzimy, jest ostrzejszy ni kontrast midzy kolejnymi
przeycia, przewanie rni si od uczu, ktrych zaznajemy w wydarzeniami w realnym czasie.
prawdziwym yciu. Czsto czujemy wikszy niepokj ogldajc co Nie ma niczego bardziej pouczajcego, gdy chcemy si prze-
na zdjciu ni naprawd^ W szpitalu w Szanghaju w 1973 roku kona o znaczeniu, jakie ma dla nas fotografia (jako, midzy
ogldaam robotnika z wrzodami odka, ktremu usuwano (po innymi, metoda dramatyzacji rzeczywistoci po to, eby wygldaa
znieczuleniu akupunktur) prawie cay odek, a jednak zdoaam bardziej niezwykle) ni ataki przeciwko filmowi Antonioniego w
wytrwa trzy godziny (bya to pierwsza operacja, jak w yciu prasie chiskiej na pocztku 1974 roku. Wylicza si tam
widziaam) bez omdlenia, bez koniecznoci odwrcenia oczu. W rok negatywny katalog wszystkich chwytw wspczesnej fotografii
pniej w paryskim kinie mniej przeraajca operacja w oraz filmu*/. Podczas gdy wedug nas fotografia zwizana jest
dokumentalnym filmie Antonioniego z Chin pt. Chung Kuo przerazia nader cile z niecigym spostrzeganiem (wanie o to chodzi, by
mnie ju przy pierwszym ciciu skalpelem, a w czasie caej poprzez cz dostrzec cao - przykuwajcy uwag szczeg,
sekwencji operacyjnej kilka razy musiaam zamkn oczy. Jestemy ciekaw metod kadrowania), w Chinach
bardzo wraliwi na okropnoci podawane w formie obrazw
fotograficznych, wraliwsi ni w realnym yciu. Wraliwo ta */ por. Pody motyw, godne pogardy sztuczki - krytyczna analiza
antychiskiego filmu Chiny Antonioniego" (Pekin, Wydawnictwo
stanowi cz specyficznej biernoci kogo, kto jest podwjnym Obcojzyczne, 1974). Jest to osiemnastostronicowy niepodpisany pamflet,
widzem -widzem ju dawno zaszych wydarze uksztatowanych - ktry stanowi przedruk artykuu opublikowanego na amach Zenminipao

151 152
30 organizowanych w tym okresie. A skoro o to chodzio, nie istniaa
stycznia 1974 roku; oraz Odrzucajc antychiski film Antonioniego" [Pekin konieczno, by wszyscy uczestnicy publicznych spotka krytycznych
pod adresem antychiskiego filmu Antonioniego (organizowanych w
Reviev, Nr 8, z 22 lutego1974) - artyku zawierajcy streszczenia trzech szkoach, fabrykach, jednostkach wojskowych i komunach) faktycznie
innych artykuw opublikowanych tego miesica. Ich celem nie byo obejrzeli Chung Kuo, podobnie, jak uczestnicy kampanii krytyki Lin
oczywicie zaprezentowanie pogldw Piao i Konfucjusza" wcale nie byli zobowizani do przeczytania w
1976 roku tekstw Konfucjusza.
na fotografi, ale stworzenie modelu przeciwnika ideologicznego - podobnie
wie si j wycznie z cigoci. Nie tylko okrela si, co jest
godne fotografowania - a wic co pozytywnego, co, co moe
stanowi natchnienie (przykadowo czynnoci, umiechnici ludzie,
adna pogoda), co wieci przykadem porzdnoci - ale w dodatku
istniej waciwe sposoby fotografowania, ktre wynikaj z zaoe
na temat moralnego porzdku przestrzeni i wykluczaj odmienny
sposb widzenia. Dlatego wanie atakowano Antonioniego za
ukazywanie staroci, starowiecczyzny -wyszukiwa i fotografowa
rozwalone mury i gazetki cienne wyrzucone dawno do kosza", nie
zwracajc uwagi na due i" mae traktory pracujce na polach,
pokazywa wycznie osa cigncego kamienny walec", oraz za
ukazywanie mao chlubnych chwil-odraajco prezentowa ludzi
wycierajcych nos i udajcych si do latryny" lub chwil nie
uporzdkowanych -zamiast fotografowa uczniw w
przyzakadowej szkole podstawowej filmowa dzieci wybiegajce
po lekcji z klasy". Oskarano go te o zohydzenie waciwych
tematw skutkiem sposobu, w jaki je fotografowa: skutkiem
uywania przymionych i ponurych kolorw" oraz ukrywania
postaci w. gbokim cieniu" skutkiem wreszcie ukazywania tego
samego tematu w najrniejszy sposb - czasami s to dalekie
plany, czasami zblienia, czasami od przodu, czasami z tyu".
Jednym sowem oskarano go o pokazywanie przedmiotw i ludzi
z punktu widzenia innego ni idealnie umieszczony obserwator
(kamer ustawiono celowo pod zymi ktami przy ukazywaniu
wspaniaego, nowoczesnego mostu, by widzom wydawao si, e
most jest krzywy i grozi zawaleniem") i o zbyt mao penych planw
(wychodzi z siebie, by wykona takie zblienie, przy ktrym mg
sprbowa znieksztaci obraz ludzi i zohydzi ich duchowe
oblicze").
Poza masowo produkowanymi ikonograficznymi podobizna-

jak w innych masowych kampaniach propagandowych

153 154
mi, kiczami i skarbami kultury, czsto widzi si w Chinach zdjcia
prywatne. Wielu bowiem ma posiada zdjcia ukochanych osb kraju - pielgrzymom oczekujcym na sfotografowanie. Antonioniego
przypite do ciany albo wsunite pod szko na blacie biurka, albo w interesowao ukazanie Chiczykw w trakcie podstawowego rytuau
kredensie. Wikszo tych zdj - to amatorskie fotografie - dokumentowania podry przez aparat fotograficzny i jest to
wykonywane u nas na zjazdach rodzinnych i wycieczkach; nie cakiem zrozumiae: fotografia bowiem i bycie fotografowanym -to
istniej jednak zdjcia nieupozowane, nawet takie, ktre uznawane ulubione dzisiaj tematy fotografii. Wedug jego krytykw pragnienie
s za normalne przez najprymitywniejszych fotografw niedzielnych pamitkowej fotografii przejawiane przez odwiedzajcych plac Tien
- nie ma dzieci pezajcych po pododze, nie ma uchwyconych An Men - to przejaw ich gboko rewolucyjnych uczu. Ale majc
znienacka gestw. Zdjcia sportowe ukazuj zesp jako grup, ze intencje Antonioni zamiast pokazywa t rzeczywisto
albo w wystylizowanych, niemal baletowych momentach gry: na fotografowa ubranie, ruch i wyraz twarzy goci; tu czyje
og ludzie zbieraj si przed aparatem fotograficznym, a potem zwichrzone wosy, tam ludzie mrucy oczy od soca, tu rkawy,
ustawiaj w rzd lub dwa. Nie interesuje nikogo uchwycenie ludzi w tam spodnie...".
ruchu. Mona przypuszcza, e dzieje si tak skutkiem pewnych Chiczycy sprzeciwiaj si fotograficznemu kawakowaniu
dawnych konwencji, namaszczonego sposobu bycia i wygldu rzeczywistoci. Nie korzysta si ze zblie. Nawet pocztwki
jednostki. I to jest take charakterystyczne dla ludzi w pierwszych antykw sprzedawane w muzeach nie ukazuj nigdy detali:
fazach kultury fotograficznej (gdy wygld czowieka traktowany jest przedmiot fotografuje si z przodu, w centralnym pooeniu,
jako co, co mona mu ukra), e atakuj oni na przykad rwnomiernie owietlony, i w caoci.
Antonioniego za wykonywanie zdj przemoc, wbrew woli ludzi", Wedug nas Chiczycy grzesz naiwnoci nie odnajdujc
niczym zodziej". Posiadanie aparatu fotograficznego nie uzasadnia pikna w popkanych, zuszczonych drzwiach, nie rozumiejc
ingerencji, jak to ma miejsce w spoeczestwach, gdzie zdjcia robi malowniczoci bezadu, potgi dziwnego kta widzenia i wagi
si wbrew woli fotografowanego. (Dobre obyczaje kultury szczegu, poezji odwrconych plecw. Przywieca nam
fotograficznej nakazuj udawa, e nic si nie zauwayo, gdy wspczesna wizja pikna; nic nie jest immanentnie pikne. Pikno
nieznajomy fotografuje nas w miejscu publicznym, o ile zachowuje naley odnale poprzez nowe spojrzenie oraz now interpretacj
on pewien dyskretny dystans - to znaczy, e nie powinno si ani sensu tego pojcia. Ilustracj i propagand nowej interpretacji s
zabrania wykonywania zdj, ani pozowa do nich). W odrnieniu wielorakie zastosowania fotografii. Im liczniejsze odmiany
od naszej sytuacji, w ktrej pozujemy, gdy nam si uda, a dajemy czegokolwiek, tym wicej moliwych znacze i interpretacji, dlatego
za wygran, gdy nie mamy innego wyjcia - w Chinach wykony- wicej mwi si dzi fotografi zachodni ni chisk. Bez wzgldu
wanie zdj jest zawsze rytuaem: zawsze wie si z pozowaniem na to, co jest prawd w odniesieniu do Chung Kuo, jako towaru na
oraz wymaga zgody fotografowanego. Kto, kto z premedytacj ideologicznym rynku (a trzeba doda, e Chiczycy maj racj
podkrada si do ludzi, ktrzy nie zdawali sobie sprawy z tego, e oskarajc go o ton protekcjonalny), obrazy Antonioniego po prostu
ma zamiar ich sfilmowa", pozbawia ich i ich rzeczy prawa do znacz wicej ni obrazy, ktre produkuj sami Chiczycy.
pozowania i stara, by wypadli jak najlepiej. Antonioni powici Chiczycy nie chc, aby zdjcia znaczyy zbyt wiele albo eby byy
niemal cae ujcie w Chung Kuo pekiskiego placu Tien An Men - ciekawe. Nie chc oglda wiata z nieoczekiwanego punktu
celu politycznych pielgrzymek w widzenia ani odkrywa nowych tematw. Zdjcia maj ukazywa
co, co zostao ju opisane. Fotografia stanowi dla nas obosieczny
miecz do wytwarzania obrazw-klisz" (francuski termin cliche"
ozna-

155 156
cza zarwno bana jak i negatyw fotograficzny) oraz do podsu- gld fotograficzny. wiat jest jeden" nie dlatego, e zjednoczony,
wania nam wieych" obrazw. Dla wadz chiskich istniej ale dlatego, e nasza podr przez jego najrniejsze zaktki nie
wycznie klisze", ktrych nie uwaaj za banay, ale za po- ujawnia konfliktu, lecz jeszcze bardziej zdumiewajc
prawne" pogldy na wszystko. rnorodno. Ta rzekoma jedno wiata utrzymuje si dziki
W dzisiejszych Chinach przyznaje si istnienie wycznie dwom przetumaczeniu jego zawartoci na obrazy. Obrazy zawsze daj
rzeczywistociom. Nam rzeczywisto jawi si jako beznadziejnie i si pogodzi, choby na si, nawet gdy odmiany rzeczywistoci na
fascynujco wieloraka. W Chinach istniej tylko dwa punkty nich ujawniane pogodzi si nie daj.
widzenia na problemy mogce by przedmiotem dyskusji: suszny" Fotografie nie reprodukuj po prostu rzeczywistoci, ale w
i niesuszny". Nasze spoeczestwo dostrzega widmo niecigych sposb typowy dla wspczesnego spoeczestwa wykorzystuj j
wyborw i spostrzee. Ich oparte jest na pojedynczym, idealnym jako swego rodzaju surowiec wtrny". Z chwil zarejestrowania na
obserwatorze. A zdjcia przyczyniaj si ze swej strony do zdjciu, rzeczy znajduj nowe zastosowania, otrzymuj nowe
wielkiego monologu. Dla nas istniej rozproszone, wymienne znaczenia wykraczajce poza rozrnienia midzy piknem i
punkty widzenia", fotografia -to wielogos. Obecna ideologia brzydot, prawd i faszem, poytkiem i bez-uytecznoci, dobrym
chiska okrela rzeczywisto jako proces historyczny - i zym gustem. Z chwil, gdy rzecz lub sytuacja staj si
ksztatowany przez szereg pojawiajcych si kolejno biegunowych interesujce, te oceny przestaj mie zastosowanie, a fotografia ta
sprzecznoci z wyranie zarysowanymi, moralnie zabarwionymi -jeden z gwnych rodkw wywoujcych zainteresowanie
znaczeniami, przeszo w wikszoci przypadkw oceniana jest rzeczami i sytuacjami. Uwaamy co za interesujce, jeeli to co"
negatywnie. Wedug nas istniej procesy historyczne o jest podobne albo analogiczne do czego innego. Istnieje sztuka i
przeraajco zoonych a czasami sprzecznych sensach. Nasza moda spostrzegania przedmiotw w takim wietle, by wyglday
sztuka korzysta ze wiadomoci czasu jako historii. Dlatego upyw ciekawiej, w tym celu stale przetwarza si artefakty i minione
czasu dodaje wartoci estetycznej fotografiom, a blizny czasu upodobania estetyczne. Banay przetworzone staj si
sprawiaj, e przedmioty staj si dla fotografa coraz metabanaami. Fotoprzetwarzanie zamienia niepowtarzalne
atrakcyjniejsze. Wraz z pojawieniem si idei historii dajemy przedmioty w banay, a z banaw stwarza specyficzne, wyraziste
wiadectwo zainteresowania rosnc liczb rzeczy. Chiczykom artefakty. Obrazy rzeczy realnych przemieszczane s z obrazami
wolno wykorzystywa histori wycznie w celach dydaktycznych: obrazw. Chiczycy ograniczaj zastosowania fotografii, nie
maj wskie zainteresowania histori-co prowadzi do dochodzi wic do nakadania si warstw czy poziomw obrazw;
moralizowania, znieksztace, braku zainteresowania. I dlatego wszystkie obrazy wzmacniaj si i powtarzaj nawzajem"*/. My
fotografia w naszym rozumieniu nie ma miejsca w ich wykorzystujemy fotografi tak, by mona byo powiedzie
spoeczestwie. absolutnie wszystko i
Ograniczenia naoone na fotografi w Chinach ukazuj jedynie
charakter ich spoeczestwa zjednoczonego ideologi ostrego,
*/ troska, Jak Chiczycy otaczaj streszczajc funkcj
niesabncego konfliktu. Nieskrpowane wykorzystywanie obrazw powtarzajcych si fotografii (i sw), skania ich do rozdawania
fotograficznych nie tylko odzwierciedla, ale i nadaje ksztat dodatkowych obrazw, fotografii ujawniajcych sceny, w ktrych
zupenie wyranie aden fotograf nie mg bra udziau: a stae
naszemu spoeczestwu, ktre opiera si na odrzuceniu konfliktu. korzystanie z takich zdj zdradza, jak niewiele ludnoci rozumie
Nasze pojmowanie wiata - jedynego wiata dwudziestowiecznego znaczenie fotografii i fotografowania. W swojej ksice Chinese
Shadows Simon Leys podaje przykad Ruchu naladowania Lei
kapitalizmu - przypomina prze- Fenga", masowej kampanii z poowy lat szedziesitych zmierzajcej
do zaszczepienia ideaw maoistowskiego obywatela zbudowanych
wok apoteozy Nieznanego Obywatela, rekruta nazwiskiem Lei Feng,
ktry zgin majc dwadziecia lat w
157 158
realizowa kady cel. To co w rzeczywistoci jest niecige, czy wcielaj w ycie estetyczny punkt widzenia na rzeczywisto,
si na obrazach. Wybuch bomby atomowej w formie zdjcia moe poniewa s zabawkami, ktre kademu daj moliwo ferowania
suy do reklamowania sejfu. bezstronnych ocen o doniosoci, zainteresowaniu i piknie. (Z
Rnica midzy fotografem jako wyrazicielem jednostkowego tego byoby nieze zdjcie"). Aparaty fotograficzne wcielaj w ycie
punktu widzenia a fotografem jako obiektywnym kronikarzem instrumentalny punkt widzenia poprzez zbieranie informacji, ktre
wydaje si nam podstawowa, a rnica dzielca te dwa podejcia pozwalaj na dokadniejsze i szybsze reagowanie na to, co si
do zdj uwaana jest, czasem bdnie, za rnic midzy dzieje. Reakcja moe by, rzecz jasna, gwatownie wroga lub
fotografi jako dokumentem. Oba typy fotografii stanowi logiczne przyjazna: zdjcia zwiadu lotniczego pomagaj zabija ycie,
rozwinicie sensu fotografii: potencjalnej rejestracji wszystkiego, co zdjcia rentgenowskie - ratowa je.
istnieje, z kadego moliwego punktu widzenia. Ten sam Nadar, Sprzeczno postawy estetycznej i instrumentalnej, prowadzca do
ktry wykonywa najsynniejsze portrety znakomitoci swoich sprzecznych, a nawet niedajcych si pogodzi uczu wzgldem
czasw i robi pierwsze wywiady fotograficzne, by take pierwszym ludzi i sytuacji, ta sprzeczno postaw stanowi rys
fotografem wykonujcym zdjcia z lotu ptaka, a kiedy wykona sw charakterystyczny spoeczestwa, ktrego czonkowie oddzielaj
operacj Dagerotyp" z balonu nad Paryem w 1855 roku, sfer prywatn od publicznej. I nie ma niczego, co, ,by nas lepiej
natychmiast zrozumia przysze zastosowania wojskowe fotografii. przygotowywao do ycia z t sprzecznoci, ni robienie zdj,
Dwie postawy kryj si za zaoeniami, e wszystko na wiecie ktre tak atwo daj si wykorzysta w subie obu postaw. Z jednej
stanowi surowiec dla aparatu fotograficznego. Odkrywamy, e strony aparaty fotograficzne uzbrajaj rami wadzy - pastwa,
wszystko jest w jakim stopniu pikne albo przynajmniej przemysu, nauki. Z drugiej - pomagaj wyrazi mityczn przestrze
interesujce, jeeli spojrzymy dostatecznie bystrym wzrokiem. (A ta zwan yciem prywatnym. W Chinach, gdzie nie ma na nie miejsca,
estetyzacja rzeczywistoci, ktra sprawia, e cokolwiek poza polityk i moralizatorstwem, gdzie nie ma miejsca na
udostpniamy aparatom fotograficznym, pozwala take wyciga wyraanie wraliwoci estetycznej, tylko niektre rzeczy s
wszystkie fotografie, nawet cakiem przyziemne i wykonane w fotografowane i tylko w okrelony sposb. Dla nas, w miar jak
praktycznym celu, do dziau sztuka"). Druga postawa kae we oddalamy si coraz bardziej od polityki, przestrze swobodna, ktr
wszystkim doszukiwa si przedmiotu o jakim przyszym albo moemy zagospodarowa wiczeniami wraliwoci umoliwianymi
wspczesnym zastosowaniu, przedmiotu ocen, decyzji i prognoz. przez aparaty fotograficzne, powiksza si. Jednym ze skutkw
Wedle pierwszej postawy - nie ma niczego, czego nie naleaoby nowej techniki fotograficznej (wideo, filmy, ktre mona wywietla
zobaczy; wedle drugiej - nie ma niczego, czego nie trzeba by tu po nakrceniu) jest zamiana coraz wikszej liczby zastosowa
udokumentowa. Aparaty fotograficzne aparatu fotograficznego w yciu prywatnym na wiczenia w
narcyzmie - to znaczy na samoobserwacj. Ale tak obecnie
popularne wykorzystanie zdj w sypialniach, na sesjach tera-
peutycznych i na weekendowych konferencjach ma znacznie
jakim niewanym wypadku. Wystawy Lei Fenga organizowane w duych
miastach zawieraj fotograficzne dokumenty" w rodzaju Lei Feng pomaga mniejsze znaczenie, ni potencjalne moliwoci zastosowania
staruszce przej przez jezdni", Lei Feng potajemnie pierze bielizn wideo do kontroli zachowa w miejscach publicznych. Praw-
towarzysza", Lei Feng oddaje drugie niadanie towarzyszowi, ktry
zapomnia zabra kanapki z domu" i tak dalej, przy czym nikt najwyraniej dopodobnie Chiczycy wykorzystaj kiedy instrumentalnie
nie pyta o szczliwy Zbieg okolicznoci, ktry cign fotografa na fotografi i to w taki sam sposb jak my z jednym by moe
miejsce rnych wydarze w jego yciu - yciu tego skromnego,
nieznanego bliej onierza". W Chinach prawda zdjcia to tyle co poytek,
jaki moe wynikn z tego, e ludzie je obejrz.

159 160
wyjtkiem. My mamy zwyczaj utosamiania osobowoci z Aparaty fotograficzne definiuj rzeczywisto na dwa sposoby o
zachowaniem, co uatwia publiczne instalowanie mechanicznego podstawowym znaczeniu dla funkcjonowania rozwinitego
nadzoru z zewntrz. Chiskie normy porzdku s znacznie spoeczestwa przemysowego: jako widowisko (dla mas) i jako
surowsze, wymagaj nie tylko nadzoru zachowa, ale i zmiany serc. przedmiot nadzoru (dla rzdzcych). Produkcja obrazw wspomaga
Nadzr jest tam zinternalizowany w stopniu wyszym, ni sobie take panujc ideologi. Zmiana spoeczna zastpiona zostaje
uwiadamiamy. Nasuwa si myl, e ich spoeczestwo oferuje zmian obrazw. Wolno konsumpcji mnstwa obrazw i dbr
znacznie mniejsze szanse aparatom fotograficznym rozumianym utosamiane s z wolnoci jako tak. Zawenie swobodnego
jako przysze narzdzia nadzoru. wyboru politycznego do swobodnej konsumpcji wymaga
Chiny dostarczaj przykadu dyktatury, ktrej ide naczeln jest nieograniczonej produkcji i konsumpcji obrazw.
dobro", i w ktrej jak najsurowsze ograniczenia nakada si na Ostatecznym powodem fotografowania wszystkiego jest sama
wszelkie formy ekspresji, wczajc w to obrazy. Przyszo moe logika konsumpcji. Konsumowa - to spala, uywa, a przeto -
nam przynie inny rodzaj dyktatury, ktrej ide naczeln bdzie uzupenia. Gdy tworzymy obrazy i zuywamy je -potrzebujemy
zaciekawienie" i w ktrej rozpowszechniane zostan obrazy coraz wicej i jeszcze wicej obrazw. Ale obrazy -to nie skarb, dla
wszelkich typw, stereotypowe i ekscentryczne. Co w tym rodzaju ktrego naley przetrzsa wiat; s pod rk, gdziekolwiek
sugeruje Nabokov w lnvitation to a Beheading. Jego portret rzucimy okiem. Posiadanie aparatu fotograficznego wywouje
wzorowego pastwa totalitarnego zawiera jedn tylko, uczucie podobne podaniu. I jak wszystkie wiarygodne formy
wszechobecn sztuk: fotografi - a przychylnie nastawiony podania, nie daje si zaspokoi; po pierwsze dlatego, e
fotograf, ktry krci si wok celi mierci bohatera, okazuje si na moliwoci fotografii s nieograniczone, a po drugie dlatego, e
koniec katem. I nie ma sposobu (oprcz poddania si olbrzymiej przedsiwzicie to poera samo siebie. 'Wysiki czynione przez
historycznej amnezji, jak w Chinach) ograniczenia w fotografw pragncych naprawi nadwtlone poczucie
rozpowszechnianiu obrazw fotograficznych. Pytanie brzmi tylko: rzeczywistoci przyczyniaj si do jego dalszego nadwtlenia.
czy wiat obrazw stworzony przez aparaty fotograficzne moe Nasze uciliwe poczucie przemijalnoci wszystkiego staje si
peni odmienne funkcje. Obecna funkcja jest do jasna, jeeli dotkliwsze, gdy aparaty fotograficzne dostarczaj nam rodkw
zway si, w jakich kontekstach ogldamy zdjcia, jakie utrwalania" ulotnego ruchu. Konsumujemy obrazy w jeszcze
uzalenienie to wywouje, jakie antagonizmy agodzi - to znaczy, szybszym tempie, i, jak susznie podejrzewa Balzac mwic o
jakie instytucje s przez ten wiat wspierane, czyje potrzeby poeraniu przez aparaty fotograficzne warstw ciaa, obrazy poeraj
naprawd zaspokajaj. rzeczywisto. Aparaty fotograficzne s szczepionk i zaraz,
Spoeczestwo kapitalistyczne wymaga kultury opartej na stanowi rodek przywaszczania rzeczywistoci i rodek
obrazach. Musi dostarcza wiele rozrywki, by pobudza zakupy i sprawiajcy, e jawi si ona jako przestarzaa.
znieczula cierpienia wynikajce z rnic klasowych, rasowych i Potga fotografii doprowadzia do deplatonizacji naszego
pciowych. I musi take gromadzi nieograniczon liczb informacji rozumienia wiata, take coraz mniej osigalne stao si roz-
po to, by zwiksza eksploatacj bogactw naturalnych, wydajno, mylanie nad dowiadczeniem zgodnie z rozrnieniem midzy
utrzymywa ad, prowadzi wojny i dostarcza zatrudnienia obrazami a rzeczami, kopiami a oryginaami. Platoskie, nega-
biurokratom. Bliniacze zdolnoci aparatu fotograficznego, tywne nastawienie do obrazw sprawio, e przyrwnano je do
zdolno subiektywizacji i obiektywizacji rzeczywistoci, idealnie
su tym potrzebom i wzmacniaj je.

161 162
cieni przemijalnych, mao komunikatywnych, niematerialnych,
bezsilnych towarzyszy rzeczy realnych, ktrym asystuj. Ale potga Krtka antologia cytatw
zdj fotograficznych ma swoje rda w tym, e stanowi one (w hodzie W.B.)
materialne przedmioty same w sobie, e s bogatymi w informacje
zoami pozostawionymi przez to, co utrwaliy, e stanowi mocny
rodek oszukiwania rzeczywistoci - zamieniania jej w cie.
Obrazy s realniejsze' ni ktokolwiek mg to przypuszcza. I
wanie dlatego, e s niewyczerpanym rdem, niedajcym si
wyczerpa przez konsumpcyjne marnotrawstwo, powinno si je
otoczy ochron jako rodowisko naturalne. Jeeli istnieje lepszy
sposb umieszczenia wiata obrazw w wiecie rzeczywistym, to
Pragnam utrwali wszelkie przejawy pikna, jakie pojawiay
wymaga on ekologii nie tylko dla realnych przedmiotw, ale i dla
si przede mn i wreszcie pragnienie to zostao spenione.
obrazw.
Julia Margaret Cameron

Bardzo chciaabym mie tak pamitk kadej drogiej mi istoty


na wiecie. Nie podobiestwo samo jest w takich przypadkach
cenne - ale skojarzenie i poczucie bliskoci... fakt, e nawet cie
rzucony przez kogo ley tam utrwalony na wieki! Na tym jak
sdz polega uwicajca rola portretw - i nie objawiam adnej
potwornej cechy charakteru - przeciwko ktrej tak gwatownie
protestuj moi bracia - gdy mwi, e wolaabym raczej mie tak
pamitk po kim, kogo bardzo kochaam, ni najszlachetniejsze
dzieo artystyczne, jakie kiedykolwiek stworzono.

Elisabeth Barrett (1843, list do Mary


Rusell Mitford)

Twoje zdjcie - to zapis twego ycia w oczach kadego, kto


prawdziwie widzi. Moesz dostrzega sposb widzenia innych
ludzi, a nawet pozostawa pod jego wpywem, moesz ze
korzysta, by odkry wasny, ale ostatecznie musisz go odrzuci.
To wanie mia Nietzsche na myli, gdy powiedzia: przeczytaem
ju Schopenhauera, teraz musz go zapomnie". Wiedzia, jak
zdradliwy bywa czyj sposb widzenia, zwaszcza gdy

163 164
objawia si gbokiego przeycia, o ile pozwolisz, by stan Susznie powiada si o Atgecie, e fotografowa
midzy tob a twoim punktem widzenia. opustoszae ulice Parya niczym miejsce zbrodni. Miejsce zbrodni
take pustoszeje: fotografuje si je d/a uzyskania dowodw. U
Paul Strand
Atgeta zdjcia staj si materiaem dowodowym na wypadki histo-
ryczne i uzyskuj ukryte znaczenie polityczne.
Do prawdopodobne stao si zaoenie, ktre moemy ju Walter Benjamin
zaakceptowa, e czowiek zewntrzny jest obrazem wewnt- Gdybym potrafi opowiedzie histori sowami, nie musia-
rznego, a twarz wyraa i ujawnia osobowo; potwierdzeniem tego bym dwiga aparatu fotograficznego.
zaoenia stanowi powszechna ch ogldania tych, ktrzy zyskali
Lewis
saw... Fotografia zaspokaja nasz ciekawo w sposb
Hine
najpeniejszy.
Schopenhauer Pojechaem do Marsylii. Niewielka pensyjka pozwolia mi przey-
wic pracowaem z radoci. Wanie odkryem lejk. Staa si
Przeycie pikna musi z koniecznoci by przeyciem faszy- przedueniem mojego oka i nigdy si odtd z ni nie rozstawaem.
wym. Caymi dniami polowaem na ulicach, napity i gotw do skoku,
zdecydowany uchwyci" ycie - zapa je na gorcym uczynku.
Nietzsche
Przede wszystkim pragnem pochwyci w ramki jednego zdjcia
istot jakiego wydarzenia, ktre wanie rozgrywao si na moich
Obecnie za miesznie nisk cen moemy zapozna si nie oczach.
tylko ze wszystkimi zaktkami wiata, ale take z kadym znanym
Europejczykiem. Wszechobecno fotografa - to co wspaniaego. Henri Cartier-
Wszyscy ju widzielimy Alpy, poznalimy dokadnie Chamonix i Bresson
Mer de Glace, aczkolwiek nigdy nie stawilimy czoa trudom
podry przez kana La Manche... Przebylimy Andy, Tenerif,
Japoni, zaliczylimy" Niagar i tysic wysp, upilimy si
rozkoszami pola bitwy z naszymi rwienikami (w oknach Trudno wyczu, gdzie ty si wycofujesz i zostawiasz spraw
wystawowych), siadywalimy na naradach wadcw, aparatowi.
zaprzyjanilimy si z krlami, cesarzami i krlowymi, Minolta 35 mm SLR sprawia, e niemal bez wysiku chwytasz
primadonnami, ulubiecami z baletu i penymi wdziku aktorami. wiat wok siebie albo odtwarzasz wiat, ktry nosisz w sobie.
Widzielimy duchy i serce nam nie zamaro ze strachu, stalimy Aparat dobrze ley w rku. Palce swobodnie ukadaj si w
przed koronowanymi gowami nie zdejmujc nakry gowy, jednym odpowiednim miejscu. Wszystko dziaa tak pynnie, e aparat staje
sowem patrzylimy przez trzycalowy obiektyw ha kady rodzaj si czci ciaa. Nigdy nie musisz odrywa oka od wizjera, by co
przepychu i prnoci w tym nieuczciwym, ale piknym wiecie. uregulowa. Moesz si wic skupi na robieniu zdjcia... I masz
cakowit swobod w odkrywaniu granic wyobrani dziki Minolcie.
D.P. - felietonista w Once a Week, Ponad 400 obiektyww w doskonale wypracowanych systemach
Londyn, 1 czerwca 1861 Rokkor-X i Minolta/Celtic pozwala ci pokonywa odlegoci albo
chwyta malownicz panoram z perspektywy rybiego oka"...

165 166
MINOLTA Wszystko daje si obecnie fotografa.
Robert Frank
Kiedy ty jeste aparatem, a aparat jest tob.
reklamwka Zawsze wolaem pracowa w studio. Oddziela ono ludzi od
(1976) otoczenia. Staj si w pewnym sensie... symbolami samych siebie.
Czsto mam wraenie, e ludzie przychodz do mnie po zdjcia
Fotografuj to, czego nie mam zamiaru malowa i maluj to, tak, jakby przychodzili do lekarza albo wrki, eby im
czego nie mog sfotografowa. powiedziano, co z nimi jest. A wic zale ode mnie. Musz im
Man Ray pomc. Inaczej nie ma czego fotografowa. Skupienie musi
pochodzi ode mnie i wchon ich. Czasami sia ta ronie tak
Tylko z prawdziwym wysikiem mona aparat fotograficzny niesychanie, e zapominamy o wszystkim, co si dzieje dookoa.
zmusi do kamstwa. Jest to w gruncie rzeczy uczciwy rodek Czas zatrzymuje si. Przeywamy krtk intensywn, intymn
przekazu - a wic fotograf ma znacznie wiksze szanse na znajomo. Ale nie zdobywamy jej. Nie ma historii... ani
naukowe podejcie do przyrody, na poczucie wsplnoty, ni przyszoci. I gdy sens si koczy, gdy zdjcie jest gotowe - nic nie
impertynenccy, buczuczni, samozwaczy artyci. A wspczesny zostaje prcz fotografii... fotografii i pewnego zaenowania.
sposb patrzenia i odkrywania nowego ycia, opiera si na Wychodz... i ju ich nie znam. Ledwie syszaem, co mwili. Jeeli
uczciwym podejciu do wszystkich problemw, czy to moralnoci, tydzie pniej spotkam ich gdzie, nie oczekuj, by mnie
czy sztuki. Faszywe frontony kamienic, faszywe normy moralne, poznawali. Bo nie mam poczucia, e z nimi byem. Przynajmniej ta
uniki i maskarady wszelkiego rodzaju, naley odrzuci i zostan cz mnie, ktra z nimi bya... jest teraz na fotografii. A zdjcia s
one odrzucone. dla mnie rzeczywiste na sposb, ktry jest ludziom niedostpny.
To przez zdjcia ich poznaj. Moe ley to w samej naturze
Edward Weston fotografa? Nigdy naprawd nie o mnie chodzi. Nie * musz
niczego wiedzie. To wycznie "kwestia rozpoznania.
W wikszoci moich prac staram si oywi wszystkie przed-
Richard
mioty, nawet tak zwane nieoywione" ludzkim duchem. Stopniowo Avedon
doszedem do wniosku, e ta niesychanie animistyczna tendencja
bierze si u mnie z gbokiego strachu i niepokoju skutkiem
przypieszonej mechanizacji ludzkiego ycia i wynikajcych std
Dagerotyp - to nie tylko narzdzie, ktre pomaga
prb wyparcia jednostkowej niepowtarzalnoci we wszystkich
rysowa przyrod... pozwala jej take zwielokrotnia si.
sferach ludzkich dziaa- - cay ten proces jest bowiem jedn z
dominujcych cech nasze: o militamo-przemysowego Louis Dagueurre (1838, z ulotki rozpowszechnianej w
spoeczestwa... Twrczy fotograf wyswobadza ludzk tre celach handlowych)
przedmiotw i nadaje czowieczestwo nieludzkiemu wiatu, ktry
go otacza.
Wytwory czowieka albo przyrody nigdy nie wygldaj
Ciarence John Laughlin
rwnie okazale, co na zdjciu Ansela Adamsa. Jego
zdjcie potrafi chwyci widza za serce silniej ni
167 168
rzeczywisty przedmiot na nim przedstawiony. To zdjcie wykonane Polaroidem XL-70 stanowi cz zbiorw
reklamwka ksiki - albumu zdj Ansela Adamsa Muzeum Sztuki Nowoczesnej.
Zdjcie jest dzieem Lukasa Samarasa, jednego z wybitniejszych
artystw amerykaskich. Wchodzi w skad jednego z
najwaniejszych zbiorw wiata. Wykonano je najdoskonalszym
systemem natychmiastowej fotografii, jaki istnieje na wiecie,
aparatem Polaroid SX-70 Land, ktry znajduje si ju w rkach
milionw ludzi. Jest to aparat o niezwykej jakoci, zdolny do
prezentacji przedmiotw odlegych o dziesi cali lub
nieskoczonoci... Oto dzieo sztuki Samarasa wykonane przy
pomocy aparatu SX-70, ktry sam jest dzieem sztuki.
reklama (1977)

Moje zdjcia s w wikszoci przypadkw pene wspczucia,


agodne i osobiste. Zazwyczaj pozwalaj widzowi patrze na
wasny rachunek. Nie moralizuj. I nie udaj sztuki.
Bruce Davidson

Nowe formy w sztuce tworzy si kanonizujc formy peryferyjne.


Wiktor Szkowski

... powsta nowy przemys, ktry w znacznym stopniu przyczynia si


do utwierdzenia gupoty objawiajcej si w wierze w sam siebie i
do ruiny tego, co mogo jeszcze pozosta boskiego w geniuszu
Francji. Bawochwalczy tum gosi ideay godne siebie i
odpowiadajce jego naturze - to cakowicie zrozumiae. Jeeli o
malarstwo i rzeb idzie, wspczesne credo wyrafinowanej
publicznoci, przede wszystkim we Francji, brzmi nastpujco:
Wierz w Przyrod i tylko w Przyrod (istniej po temu wane
powody). Wiierz, e sztuka jest i powinna by dokadnym
naladowaniem przyrody... A przeto przemys, ktry daby nam
wyniki takie same jak Przyroda, byby sztuk doskona". Mciwy
Bg speni to yczenie tumu. Dagueurre

169 170
by jego Mesjaszem. I teraz tum mwi do siebie: Poniewa
fotografia daje nam gwarancj dokadnoci, o jakiej marzylimy Nie ma niczego dziwniejszego w tym, e fotograf zostaje
(naprawd w to wierz ci gupcy!) - to fotografia i sztuka stanowi fotografem ni w tym, e treser lww zostaje treserem lww.
jedno i to samo". Od tej chwili nasze plugawe spoeczestwo Dorothea Lange
zoone z samych narcyzw popdzio zgodnie, by spojrze na
swoje trywialne oblicze na skrawku metalu... Jaki pisarz
demokratyczny powinien dostrzec w tym tani metod Gdybym bya tylko ciekawska, trudno byoby komu powiedzie:
rozpowszechniania pogardy dla historii i dla malarstwa wrd ludu... chc przyj do ciebie do domu i wysucha historii twego ycia".
Wydaje mi si, e ludzie powiedzieliby : zwariowaa". Poza tym
broniliby si ze wszystkich si. Ale aparat fotograficzny to jakby alibi.
Baudelaire Wielu ludzi chce, eby na nich od czasu do czasu zwracano uwag,
Samo ycie nie jest rzeczywistoci. To my tchniemy ycie w skay i bo takie zwracanie uwagi im odpowiada.
kamyczki.
Diana
Arbus
Frederick Sommer

Mody artysta zanotowa, kamie po kamieniu, jak wygldaj ...Nagle may chopiec upad na ziemi tu obok mnie. Zdaem
katedry Strasburga i Reims w ponad setce rnych zdj. Dziki sobie spraw, e policja nie strzelaa ju w powietrze. Strzelali do
niemu wspilimy si na wszystkie wieyczki... tego, czego nie tumu. Jeszcze kilkoro dzieci upado... Zaczem robi zdjcia
dostrzeglibymy na wasne oczy, nie zapomnia dla nas ujawni... malcowi, ktry umiera. Krew buchaa mu ustami i jakie dzieci
mona wrcz pomyle, e witobliwi artyci redniowiecza uklky przy nim i prboway j zatamowa. Potem inne dzieci
przewidzieli dagerotyp umieszczajc wysoko swoje rzeby i zaczy krzycze, e mnie zabij... Prosiem, eby zostawi mnie w
paskorzeby, gdzie ju tylko ptaki krce pod sklepieniami spokoju. Mwiem, e jestem reporterem i chc zapisa wszystko,
mogy podziwia szczegy i doskonao... Caa katedra zostaje co si dzieje. Moda dziewczyna uderzya mnie w gow
zrekonstruowana, warstwa po warstwie, przy wspaniaych kamieniem. Byem oszoomiony, ale nie upadem. Potem opamitali
efektach wiata sonecznego, cieni i deszczu. Pan Le Secq take si i kilkoro odprowadzio mnie na bok. Przez cay czas nad
zbudowa sobie pomnik. gowami warcza helikopter i sycha byo strzay. To byo jak sen.
Sen, ktrego nigdy nie zapomn.
H.de Lacretelle
ze sprawozdania Alfa Khumalo, czarnego reportera Johan-
Potrzeba przyblienia przestrzennego i ludzkiego staa si dzi nesburg Sunday Timesa na temat wybuchu zamieszek w Soweto
niemal obsesj, podobnie jak tendencja do zaprzeczania na poudniu Afryki, opublikowanego w The Observer (Londyn, 20
niepowtarzalnej albo efemerycznej jakoci danego wydarzenia czerwca, 1 976)
poprzez fotograficzn jego reprodukcj. Istnieje rosnce zapo-
trzebowanie na fotoreprodukcj przedmiotu w zblieniu.
Fotografia jest jedynym jzykiem" rozumianym we wszystkich
Walter Benjamin
zaktkach wiata i czcym narody i kultury. czy ona

171 172
rodzin czowiecza.. Niezalena od politycznego nacisku - gdy
ludzie s wolni - odzwierciedla prawdziwe ycie i wydarzenia, burmistrza padajcego w ramiona asystenta weszo do historii
pozwalajc podziela nadzieje i rozpacz innych, a take dostarcza fotografii.
danych o warunkach spoecznych i politycznych. Stajemy si podpis pod jednym ze zdj w Clik: A Pictoral History ofthe
naocznymi wiadkami czowieczestwa i nieludzkoci czowieka... Photografh * /(1974)
Helmut Gernsheim
(Fotografia twrcza, 1962)
Fotografowaem nasz sedes, poyskujce, emaliowane na-
czynie niezwykej piknoci... Bya w nim kada czua krzywizna
boskiej postaci ludzkiej" minus uomnoci. Grekom nigdy nie
Fotografia - to system manipulacji wzrokowej. W gruncie rzeczy udao si doprowadzi do rwnie istotnego spoytkowania wasnej
polega ona na oprawianiu w ramk fragmentu jednostkowego stoka kultury. Sedes nasun mi myl o wygiciu piknie
widzenia, jeeli ju si stoi w odpowiednim miejscu i w odpowiedniej zaokrglajcego si konturu Nike z Samotraki.
chwili. Niczym w szachach lub pisarstwie jest to sprawa wyboru
spord danych moliwoci, tyle e w przypadku fotografii ich liczba Edward Weston
jest nieskoczona.
John Szarkowski
Dobry smak w okresie technologicznej demokracji okazuje si
koniec kocw wicej jak uprzedzeniem w zakresie gustu. Jeeli
Czasami ustawiam aparat w rogu pokoju, siadam w pewnej sztuka ogranicza si do tworzenia dobrego albo zego smaku, to
ode odlegoci z przewodem w rku czcym mnie z migawk i ponosi cakowit klsk. W kwestiach tych na przykadzie lodwki,
przygldam si ludziom rozmawiajcym z panem Caldwellem. dywanu czy fotela, ktre mamy w domu -atwo wyrazi dobry lub zy
Czasami dopiero, po godzinie ich twarze lub gesty zdradzaj co, gust. Obecnie dobrzy artyci fotograficy prbuj podnie sztuk na
co chciabym wyrazi. Kiedy moment taki nadcie, chwytam go i wyszy poziom od powszechnie panujcego. Sztuka fotografii musi
zapisuj na kawaku tamy, zanim si zorientuj o co chodzi. pozby si cakowicie logiki. Prnia logiczna istnieje, jeeli widz
Margaret Bourke-White ma zastosowa swoj logik do prni i do samego dziea, ktre w
rzeczywistoci powstaje na jego oczach. Staje si ono bezpo-
rednim odbiciem wiadomoci, logiki, moralnoci, etyki i gustu
Zdjcie burmistrza Williama Gaynora z Nowego Jorku na chwil
widza. Dzieo powinno dziaa jako mechanizm sprzenia
przed mierci z rk mordercy w roku 1910. Burmistrz mia wanie
zwrotnego przy potwierdzeniu obrazu samego siebie wyko-
wej na pokad statku przed podr do Europy, gdy przyby
rzystywanego przez widza.
reporter jakiej gazety, proszc, by stan i da si sfotografowa.
Gdy reporter unis aparat fotograficzny do oczu, z tumu oddano Les Levine (Fotografika, w: Studio International, lipiec-sierpie
dwa strzay. W zamieszaniu, jakie nastpio, fotoreporter zachowa 1975)
zimn krew. Zdjcie zalanego krwi
*l Pstryk: Historia fotografii w obrazkach

173 174
Kobiety i mczyni - temat jest niemoliwy, bo nie moe by
czsto trzymaj przy sobie zdjcia matek, zwaszcza zmarych. -
odpowiedni. Moemy tylko odnajdywa kawaki i fragmenty ladw.
To moja matka jako dziewczyna".
A ten niewielki album - to tylko prymitywne szkice mwice o co
- Zaczynam rozumie do czego pan zmierza, Poirot.
chodzi. Prawdopodobnie dzi zasiewamy ziarno uczciwszych
- A moliwe, e istnieje take trzecia ewentualno. Ani prno,
stosunkw midzy kobiet a mczyzn.
ani sentymenty, ani mio - moe nienawi, co?- Nienawi.
Duane Michals - Tak. Aby podsyci pragnienie zemsty. Jeeli kto ci skrzywdzi -
to moesz zatrzyma jego zdjcie, aby sobie przypomnie o tym,
Dlaczego ludzie przechowuj zdjcia? - Dlaczego? Bg raczy prawda?
wiedzie! Dlaczego ludzie przechowuj cokolwiek-mieci, klamoty,
z Agaty Christie Mrs. McGinty's Dead (1951)
rne paskudztwa? Przechowuj i tyle!
- Poniekd zgadzam si z tob. Niektrzy przechowuj rne
rzeczy. Niektrzy wyrzucaj wszystko, kiedy tylko przestaje im Poprzednio o wicie komisja, wysana specjalnie, odnalaza
by to potrzebne. To faktycznie kwestia usposobienia. Ale teraz pod lasem, w zagrodzie, ciao Antonia Conselheiro. Po usuniciu
mwi wycznie o zdjciach. Dlaczego ludzie trzymaj wanie pytkiej warstwy ziemi, znaleziono ciao owinite w aonie brudne
zdjcia? przecierado, na ktrym pobona rka umiecia kilka zwidych
- Poniewa, jak ju mwiem, niczego nie wyrzucaj ot, tak po kwiatkw. Tam, na trzcinowej macie, leay szcztki notorycznego
prostu. Albo dlatego, e im przypominaj... i barbarzyskiego agitatora"... Ostronie wyjto ciao z grobu, jako
Poirot rzuci si na to sformuowanie. e stanowio cenny relikt - byo jedyn nagrod, jedynym upem
- Wanie. Przypominaj. Zapytajmy jeszcze raz - dlaczego? wojennym w tym konflikcie i onierze uwaali, by si nie
Dlaczego kobieta trzyma zdjcie samej siebie z czasw modoci? rozpado... Potem je sfotografowano i wypeniono odpowiedni
I tu powiedziabym, e podstawow przyczyn jest prno. Bya formularz zawiadczajcy o jego tosamoci: bo cay nard mia
pikn dziewczyn i trzyma swoje zdjcie, eby sobie by cakowicie przewiadczony, e skoczono ze straszliwym
przypomnie, jaka pikna bya kiedy. Podtrzymuje j to na wrogiem.
duchu, kiedy lusterko mwi co niestrawnego.
Euclides da Cunha's - Rebellion in the Backlands*/
Mwi, powiedzmy do przyjaciela: tak wygldaam, kiedy miaam 18
(1902)
lat. I wzdycha ciko... Moliwe, prawda?
- Tak, tak. Powiedziabym, e to prawdopodobne.
-Tak wic przyczyn najbardziej istotn jest prno. A przyczyn Ludzie wci zabijaj si wzajemnie, jeszcze nie zrozumieli, jak
nastpn - sentymenty. yj, dlaczego yj. Politycy nie zauwayli, e ziemia jest jedna, a
- To nie to samo? jednak telewizja (Telehor) ju zostaa wynaleziona; da-
lekowzroczny obserwator" istnieje i jutro bdziemy w stanie zajrze
- Nie, niezupenie. Poniewa prowadzi ci do przechowania nie
do serca naszych blinich, dotrze wszdzie, a zarazem
tylko wasnego zdjcia, ale i zdjcia kogo innego... Zdjcie
twojej zamnej crki-kiedy jeszcze bya dzieckiem siedzcym na
dywanie w tiulach... Czasami ludzie wstydz si tego, ale matki *l Bunt na prowincji
najczciej przechowuj takie zdjcia. A synowie i crki

175 176
Edward Weston: Fifty Years (1 973)

Polaroid 3X-70. Nie pozwoli ci zatrzyma si.


Nagle zobaczysz zdjcie, gdziekolwiek zerkniesz... Naciskasz
pozosta w samotnoci. Drukujemy take miliony ksiek, gazet, czerwony elektroniczny przycisk. Dzzzz... trach... i masz. Widzisz,
czasopism. Niedwuznaczno rzeczywistoci, prawda codziennej jak zdjcie si rodzi, staje si coraz wyrazistsze, bardziej
sytuacji dostpna jest wszystkim klasom. Pojcia higieny szczegowe, dopki w kilka minut pniej nie otrzymasz odbitki
wzrokowej, zdrowia wizualnego stopniowo przenikaj do naszej prawdziwej jak ycie. Wkrtce zaczynasz robi zdjcia jak
wiadomoci. karabin maszynowy - nawet co ptorej sekundy szukajc,
Laszl Moholy-Nagy (1925) nowych ktw widzenia i powielajc odbitki na miejscu. SX-70
staje si czci ciebie, bezszelestnie i bez wysiku przelizgujc
si przez ycie...
W miar jak praca nad moim przedsiwziciem sza naprzd
reklamwka (1975)
stao si jasne, e nie ma znaczenia, gdzie bd robi zdjcia.
Okrelone miejsce dostarczao tylko pretekstu, by zacz pra-
cowa... widzimy tylko to, co jestemy gotowi dostrzec - to, co ... ogldamy zdjcie, obraz na cianie, jako przedmiot (.czo-
odbija nasz umys w danej chwili... wieka, krajobraz itd.) tam przedstawiony.
Nie musi tak by. atwo mona sobie wyobrazi ludzi, ktrzy
George Tice
takiego stosunku do zdj nie maj. Na przykad moe ich
odpycha fotografia, poniewa bezbarwna twarz albo nawet twarz
Fotografuj, eby si przekona, jak to bdzie wygldao na o zmniejszonych rozmiarach wydaj si im nieludzkie.
zdjciu. Wittgenstein .
Garry Winogrand

Czy to natychmiastowa fotografia...


Podre za stypendium Guggenheima byy niczym wyrafinowane
prby zniszczenia osi?
wyprawy po ukryte skarby, i faszywe tropy przeplatay si z
rozprzestrzeniania si wirusa?
waciwymi. Zawsze oferowano nam ulubione widoki albo
przypadkowego zestawu laboratoryjnego?
krajobrazy. Czasami takie sugestie opacay si i prowadziy do
miejsca zbrodni?
powstania nowego Westona, czasami okazywao si, e to
oka zielonego wia?
niewypa... a jedzilimy szmat drogi na darmo. Wwczas doszam
wykresu sprzeday w sklepie?
do sporej wprawy, tote nie odczuwaam adnej przyjemnoci
odchyle chromosomowych?
widzc pikne krajobrazy, o ile Edward nie wyjmowa aparatu.
strony 173 w Anatomii" Graya?
Wiedzia, e nie ryzykuje wiele, gdy opiera si o siedzenie mwic:
odczytu elektrokardiogramu?
nie zasypiam, tylko daj odpocz oczom", poniewa wiedzia, e
liniowego przetwarzania sztuki ptonw?
moje oczy s na jego usugi, i e w chwili, gdy pojawi si co o
trzymilowego znaczka z Eisenhowerem za 8 centw?
westonowskim" wygldzie, zatrzymam samochd i obudz go.
drobnego pknicia czwartego ebra?
Charis Weston (cyt. za: Ben Maddow,
177 178
kopii niezastpionego przezrocza 35 mm? Nowej diody powikszonej 13 razy?
metalografu stali wanadowej?
Powikszonego wza limfatycznego?
Wyniku elektroforezy?
z tego spisu... nie ma ogranicze w rodzaju materie musz
zapisywa. Na szczcie, jak wida ze aparatu fotograficznego
marki Polaroid Land nie ma prawie granic w zakresie rodzaju
dokumentacji fotograficznej uzyska. A poniewa zdjcia dostaje
si mona je powtarza, jeeli czego zabrako...
reklamwka (1976)

przedmiot ktry mwi o utracie, zniszczeniu, znikniciu innych


przedmiotw. Nie mwi o sobie. Opowiada o innych, czyje
wchonie?

Jasper Johns

Belfast, pnocna Irlandia. - Ludno Belfastu kupuje masowo


kartki pocztowe ze zdjciami mczarni ich miasta. Naj-
popularniejsza ukazuje chopca rzucajcego kamie w brytyjski
samochd pancerny... inne przedstawiaj wypalone domy, woj-
sko w szyku bojowym na ulicach i dzieci bawice si midzy
dymicymi zgliszczami. W trzech sklepach Gardnera kada
pocztwka kosztuje okoo 25 centw.
Nawet za tak cen ludzie kupuj po pi, sze naraz" -
mwi Ros Lehane, kierownik jednego ze sklepw. Pani Lehane
powiedziaa, e w cigu czterech dni sprzedano okoo 1000
pocztwek.
Poniewa w Belfacie jest niewielu turystw, wikszo
nabywcw - to mieszkacy, przewanie ludzie modzi, ktrzy
poszukuj pamitek".
Neil Shawcross, mieszkaniec Belfastu, kupi dwa zestawy
wyjaniajc: Myl, e to ciekawa pamitka i chc, aby dwjka
moich dzieci miaa je, kiedy doronie".
- Pocztwki s dobre dla ludzi - powiedzia Alan Gardner,

179 180
waciciel sklepw.-Zbyt wielu mieszkacw Belfastu prbuje
pogodzi si z sytuacj przymykajc oczy i udajc, e nic si nie toria, a nawet pamitkowe, owicimskie dugopisy, ktre trzymane
dzieje. Moe co takiego otworzy im oczy". - Stracilimy sporo pod wiato, ukazuj podobne widoki.
pienidzy przez te wszystkie kopoty, bo nasze sklepy s wysa- New York Times z 3 listopada 1 974 (W Owicimiu panuje
dzane w powietrze i podpalane -doda. Jeeli uda nam si co turystyczna atmosfera)
sobie odbi na tej sytuacji, dobra nasza.
The New York Times z 29 padziernika 1 974 (Pocztwki z rodki przekazu zastpiy starszy wiat. Gdybymy nawet chcieli
walk w Belfacie stay si bestsellerami w tym miecie) odzyska w dawny wiat, musielibymy posuy si intensywnym
badaniem sposobw, za ktre zosta przez te rodki poknity.
Fotografia - to narzdzie pozwalajce dawa sobie rad ze Marshall McLuhan
sprawami, o ktrych wszyscy wiedz, ale nie zwracaj na nie
uwagi. Moje zdjcia maj za zadanie przedstawi co, czego nie ...Wielu przybyo ze wsi i nie znajc miejskich obyczajw
dostrzegacie. rozpostarli gazety na asfalcie, po drugiej stronie fosy paacowej,
odwinli domowe przysmaki, wyjli patyczki i siedzieli jedzc i
Emmet Gowin
gawdzc, a tumy omijay ich. Japoskie upodobanie do zdj
osigno nowy poziom pod wpywem wraenia, jakie wywouje
Aparat fotograficzny stwarza pynn metod odnajdywania tej majestatyczne to paacowych ogrodw.
innej rzeczywistoci. Sdzc po nieustannym trzasku migawek, nie tylko wszyscy
Jerry N. Uelsmann obecni, ale take kady li i kade dbo trawy zostay zapisane
na tamie, ze wszystkich stron.
New York Times, 3 maja 1977 (Japonia bawi si trzema
Owicim, Polska - w trzydzieci lat po zamkniciu obozu witami Zotego tygodnia" w cigu 7 dni wolnych od pracy)
koncentracyjnego Auschwitz okropnoci tego miejsca bledn
wobec kioskw z pamitkami, reklamwek pepsi-coli i atmosfery
Rutynowo fotografuj w myli wszystko to, co widz.
atrakcji dla turystw.
Mimo chodnego, jesiennego deszczu tysice Polakw i gar Minor White
cudzoziemcw codziennie odwiedzaj Auschwitz. Wikszo jest
modnie ubrana i najwyraniej zbyt moda, by pamita II wojn Przechowuje si dagerotypy wszystkiego... wydrukowane lady
wiatow. tego, co yo, rozprzestrzeniajc si po rnych strefach
Przechodz obok wiziennych barakw, komr gazowych i nieskoczonej przestrzeni.
krematoriw ogldajc z zainteresowaniem tak przygnbiajce Ernest Renan
eksponaty, jak olbrzymia gablota wypeniona wosami ludzi, z
ktrych SS produkowao materace... W kiosku z pamitkami
turyci mog nabywa znaczki do klapy z napisami po polsku i
Ci ludzie odywaj na odbitkach rwnie intensywnie jak
niemiecku albo pocztwki ukazujce komory gazowe i krema-

181 182
wwczas, gdy ich podobizny zostay podchwycone na starych,
suchych pytkach sprzed szedziesiciu laty... Chodz ich alej- */ Fotograf i obywatel
kami, stoj w ich pokojach, w ich szopach i warsztatach, wygldam
przez ich okna i zagldam im do okien. A oni z kolei wygldaj, jak przemysowym tendencjom, ktre codziennie osabiaj wizy
gdyby zdawali sobie spraw z mojej obecnoci. rodzinne....
Ansel Adams (z przedmowy do Jacob A. Riis: Photogra-
pher and Citizen */ Macmillan's Magazine
1974) (Londyn, wrzesie
1871)
W aparacie fotograficznym znajdujemy narzdzie zwiastujce
pocztki najbardziej niezawodnego" obiektywnego punktu Kto, wedug nich, kupi natychmiastow kamer filmow? Dr
Land powiedzia, e gospodynie domowe s potencjalnymi
widzenia. Wszyscy zostan zmuszeni do dostrzeenia tego, co
nabywczyniami. Wszystko, czego si musi nauczy - to nakie-
jest optycznie prawdziwe, zrozumiae w myl wasnych zasad,
rowa kamer, nacisn spust i za par minut moe ponownie
obiektywne, nim dorobi si ewentualnie swojej subiektywnej wizji.
utrwali wzruszajcy gest swojego dziecka albo przyjcie uro-
Zniesiony zostanie ten piktoralny i wyobraeniowy wzorzec
dzinowe. Poza tym jest wielu ludzi, ktrym bardziej zaley na
skojarzeniowy, ktry panowa niepodzielnie przez stulecia i ktry
obrazach ni sprzcie. Zwolennicy golfa i tenisa mog ocenia
wywar taki wpyw na nasze widzenie wiata dziki wielkim swoje zagrywki w natychmiastowych powtrkach, przemys,
indywidualnociom malarzy. szkolnictwo i inne dziedziny ycia mog zainteresowa si
My - dziki dwudziestu latom filmu i stuleciu fotografii - wyposaeniem, ktre udostpni prosta obsuga... Granice Pola-
zyskalimy pod tym wzgldem ogromne bogactwo. Moemy vision zale od waszej wyobrani. Nie ma koca zastosowaniom,
powiedzie, e patrzymy na wiat innymi oczami. Niemniej po jakie odkryjemy dla tej i dla przyszych kamer Polavi-sion".
dzi dzie udao si zaledwie opracowa swoist encyklopedi
wzrokow. To nie wystarczy. Chcemy tworzy systematycznie, New York Times z 8 maja 1977: Pierwsze oceny nowych
skoro dla ycia wane jest, bymy stwarzali nowe stosunki. natychmiastowych filmw Polaroida".
Laszl Moholy-Nagy
(1925) Wikszo wspczesnych rodkw reprodukujcych ycie,
nawet aparaty fotograficzne, w gruncie rzeczy yciu zaprzeczaj.
Przeykamy zo, krztusimy si dobrem.
Wszyscy, ktrzy zdaj sobie spraw z trwaoci uczu rodzin-
nych w klasach niszych i ktrzy widzieli szereg maych por- Wallace
trecikw zatknitych za kominkiem w robotniczym domu, wie- Stevens
dz, e mona zgodzi si co do tego, i fotografia za sze
pensw wicej pomaga biednym ni wszyscy filantropowie Wojna rzucia mnie jako onierza w samo serce mechanicznej
wiata pod wzgldem przeciwstawiania si tym spoecznym i atmosfery. Tu odkryem pikno fragmentu. Wyczuem now
rzeczywisto w szczegach maszyn, w pospolitych przed-
miotach. Prbowaem odnale wizualn warto tych fra-
gmentw w naszym wspczesnym yciu. Odkryem j na nowo
183 184
na ekranie w zblieniach przedmiotw, ktre wywary na mnie Thesaurus, 3 wyd.*/
wpyw i wraenie.

Fernand Leger (1923)

57 520 dziedzin fotografii


fotografia lotnicza Wiosn 1921 roku zainstalowano w Pradze dwa automaty
astrofotografia fotograficzne wanie wynalezione za granic. Reprodukoway one
fotografia z ukrytej kamery sze lub dziesi zdj tej samej osoby na jednym arkuszu.
chromofotografia Kiedy zabraem te zdjcia ze sob do Kafki - powiedziaem od
chronofotografia niechcenia: Za kilka koron mona si sfotografowa pod kadym
kinematografia ktem. Ten aparat-to mechaniczne poznaj samego siebie".
cystofotografia - Chciae powiedzie: pomyl si co do wasnej osoby" -odpar
heliofotografia Kafka z leciutkim umiechem.
fotografia podczerwona Zaprotestowaem. Jak to? Aparat nie moe kama! Kto ci to
makrofofografia powiedzia? - Kafka przekrzywi gow. Fotografia skupia nasz
mikrofotografia uwag na tym, co powierzchowne. Z tej przyczyny zaciemnia ukryte
fotografia zminiaturyzowana ycie, ktre przewituje przez zarys rzeczy niczym gra
fonofotografia wiatocienia. Nie daje si tego uchwyci nawet najostrzejszym
fotogramy obiektywem. Trzeba szuka po omacku, na wyczucie... Ten
fotomikrografia automatyczny aparat nie pomnaa ludzkiego oka, a dostarcza
fotospektroheliografia jedynie fantastycznie uproszczonego punktu widzenia oka muchy".
fotopografia Gustav Janouch, Rozmowy z Kafk
fototypografia
fototypia
pirofotografia ycie jest zawsze w peni obecne na caej powierzchni jego
radiografia skry. Chce wyadowywa energi, utrwalajc dan chwil w
radiofotografia zapisie przelotnego zmczonego umiechu, drgnicia rki,
rzebografia chwilowego przebysku soca przez chmury. I adne narzdzie,
rentgenogramy prcz aparatu fotograficznego, nie jest w stanie zarejestrowa
spektrofotografia takich zoonych a ulotnych reakcji ani wyrazi penego majestatu
fotografia stroboskopowa ruchw. adna rka tego nie wyrazi, jako e umys nie potrafi
telefotog rafia podtrzyma niezmienionej prawdy o chwili dostatecznie dugo, by
uranofotografia pozwoli powolnym palcom na odnotowanie ogromnej liczby
rentgenofotografia odnonych szczegw. Impresjonici na prno starali si
uchwyci taki zapis. wiadomie czy nie, swoimi efektami wietlnymi
Roget's
International prbowali ukaza prawd chwili; impresjonizm zawsze stara si
utrwali zadziwienie tu i teraz". Ale przelotne efekty wietlne
185 186
umykay im, gdy pochonici bylf analiz a ich impresje" pozostaway zazwyczaj seriami wrae nakadanych
kolejno jedno na drugie. Stieglitz mia wicej szczcia. Skierowa
si od razu ku narzdziu, ktre byo dla stworzone.
Paul
Rosenfeld

Aparat fotograficzny-to moje narzdzie. Dziki niemu nadaj


sens wszystkiemu, co mnie otacza.
Andre Kertesz

Podwjne rwnanie w d albo metoda rwnania w d, ktra


sama siebie oszukuje.
Z nastaniem dagerotypu kady bdzie mg sobie wykona
portret - dawniej mogli to robi tylko ludzie wybitni. Zarazem czyni
si wszystko, bymy wygldali tak samo - a wic bdzie nam
potrzebny tylko jeden portret.
Kierkegard (1854)

Zrobi zdjcie kalejdoskopu.


William H.Fox
Talbot (notatka odrczna datowana na 18
lutego 1839)

187 188
Amerykanin, urodzony i zamieszkay w Nowym Jorku. Studiowa na
SOWNIK WANIEJSZYCH FOTOGRAFIKW uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku i pracowa jako fotoreporter,
fotograf mody i fotograf reklamowy w Harper's Bazaar (\ 945-1 965), a od
1966 roku do chwili obecnej w Vogue. Jego zdjcia uczestniczyy w wielu
waniejszych grupowych wystawach artystycznych (np. Rodzina
czowiecza), w wystawach na targach wiatowych w Nowym Jorku w latach
1965-1966 i Expo-70 w Osace. Wsppracowa z pisarzami (wsplny
album z Trumanem Capote) i opublikowa albumy portretw. ..
^Niniejszy sownik obejmuje znanych fotografikw, ktrych wymienia Susan
Sontag, a ktrych nazwiska nie zawsze s dobrze znane polskiemu BEATON, sir Cecil, ur. 1904
Czytelnikowi. W przygotowaniu sownika uczestniczyli Urszula Dziuba i Anglik, zasyn gwnie dziki stylizowanym i powanym" portretom foto-
Janusz Buszyski. graficznym osb z wyszych sfer. W roku 1920 zacz pracowa dla pisma
Vanity Fair\ dla Vogue'a. Podczas II wojny wiatowej pracowa w
ADAMS, Ansel, ur. 1 902 Ministerstwie Informacji, uczestniczc m.in. w dokumentowaniu walk w
Amerykanin, jeden z pionierw wspczesnej fotografii krajobrazowej. Afryce i na Dalekim Wschodzie. Najsynniejsze zdjcia Beatona z tego
Studiowa na uniwersytecie kalifornijskim w Berkeley muzyk, literatur i okresu dotycz bitwy o Angli (Skrzydlate szwadrony).
nauki cise. Wykada fotografi na uniwersytetach w Berkeley (1961), Yale
(1973), Amherst (1 974) i Tucson (1 975). W 1939^2r. by dyrektorem BISCHOFF, Werner (1916-1954)
dziau fotografii w Art Center School w Los Angeles i wicedyrektorem dziau Szwajcar, ucze Hansa Finslera, czonek znanej grupy fotoreporterw
fotografii w nowojorskim Museum of Modern Art (1940-1 942), za w latach Magnum, jeden z pierwszych autorw fotoreportay zwracajcych uwag
1946-1949 . dyrektorem wydziau fotografii w kalifornijskiej School of Fine na problem trzeciego wiata jako marginesu wiatowego rynku
Arts w San Francisco. Opublikowa ponad 30 albumw.
kapitalistycznego.
ARBUS, Dian (1923-1971)
BOURKE-WHITE, Margaret (1906-1971)
Amerykanka, urodzona i wychowana w Nowym Jorku. Wsawia si
Angielka, zasyna przede wszystkim jako jedna z najbardziej
fotografiami scenek rodzajowych i ludzi marginesu, ukazujcymi uomno
i szpetot czowieka i jego otoczenia. Zaliczana do najwybitniejszych pomysowych fotoreporterek wiata. Zaczynaa karier jako fotograf
przedstawicielek fotografii lat szedziesitych. przemysowy, a nastpnie zainteresowaa si architektur. W latach 1 927-
1936 pracowaa dla pisma Fortune, a po 1936 dla Life'u. W czasie II wojny
ATGET, Eugene (1856-1927) wiatowej fotografowaa bombardowanie Moskwy jako czonkini brytyjskiej
Francuz; zasyn dziki zdjciom Parya, ktre zapewniy mu saw misji wojskowej, przeya storpedowanie okrtu, na ktrym pyna po
jednego z najwybitniejszych dokumentalistw koca XIX i pocztkw XX morzu rdziemnym, i pierwsza dostarczya wiatu przeraajce zdjcia
wieku. Do najsynniejszych jego dzie nale zdjcia witryn sklepowych ofiar hitlerowskich obozw koncentracyjnych (np. Buchenwaldu). Po wojnie
wykonane ok. 1910 roku oraz zdjcia drobnych handlarzy i przekupniw. pracowaa w Indiach i w Republice Poudniowej Afryki (1949-1950), w
Jego twrczo, pocztkowo szokujca brakiem szacunku dla regu ktrej dokumentowaa zamieszki rasowe.
kompozycji, jest obecnie coraz wyej ceniona przez krytyk. Wywar wielki
wpyw na Cartier-Bressona. BRADY, Mathew B. (ok. 1823-1 896)
Amerykanin, przeszed do historii fotografii gwnie dziki serii zdj z
AVEDON, Richard, ur. 1 923 okresu amerykaskiej wojny Secesyjnej oraz dziki wielu portretom
osobistoci z amerykaskiego ycia politycznego. Otworzy w Nowym
Jorku pierwsze studio portretowe (1844).

BRANDT, Billy, ur. 1905


Anglik, studiowa w Paryu. Terminowa u Mana Raya, pozostajc pod
silnym wpywem surrealistw. Jego prace zawieraj niemal zawsze
elementy fanta-
189 190
wiernego odzwierciedlania wiata. O przebiegu jego kariery
zadecydowao spotkanie z Edwardem Steichenem w 1899 roku. W 1902
styczne i irracjonalne, nawet jeli s to pozornie klasyczne akty kobiece. W otworzy w Nowym Jorku studio, wsppracowa z Gertrud Kasebier,
tej dziedzinie zosta uznany za jednego z klasykw sztuki fotograficznej. blisk wsppracowniczk Stieg-litza, po czym powrci do Bostonu, gdzie
W latach trzydziestych fotografowa brytyjsk biedot, zwaszcza w wielki wpyw wywar na japoski malarz Seszu. W historii fotografii
pnocnej Anglii i ludzi dotknitych depresj gospodarcz i spychanych na zapisa si jako twrca vortografii", ktra miaa udowodni wiatu, i
margines. Na zlecenie archiww pastwowych fotografowa te fotograf jest w stanie za pomoc swoistego rodka przekazu wyodrbnia
architektur i krajobrazy. z przestrzeni abstrakcyjne kompozycje.

BRASSAI, ur. 1899 (w. nazw. Cyrla Halosz) DAGUERRE, Louis (1789-1851)
Pseudonim artystyczny wybitnego fotografa pochodzenia wgierskiego, Francuz, malarz i fizyk, wynalazca dagerotypu, czyli pierwszego
przyjaciela Picassa, przy tym poety, rzebiarza i grafika. Zasyn przede praktycznego sposobu zapisywania obrazu na wiatoczuej kliszy.
wszystkim jako wizjoner ukazujcy nocne ycie Parya. Jego wczesne Pracowa jako poborca podatkowy oraz jako scenograf w operze. W roku
zdjcia skupiay si gwnie wok dzielnicy Montparnasse. Do klasycznych 1822 otworzy w Paryu dioram, czyli wystaw panoramicznych
albumw z okresu midzywojennego nale Pary noc i Uroki Parya. Po widokw, operujc wiatami dla uzyskania podanych efektw. Przez
II wojnie wiatowej pozosta w Paryu fotografujc gwnie przedstawicieli pewien okres wsppracowa z Niepcem. Po mierci Niepce'a w 1833
wiata artystycznego. roku Daguerre kontynuowa eksperymenty i 9 stycznia 1839 r. na
posiedzeniu Akademii Nauk obwieszczono wiatu dokonanie wynalazku
CALLAHAN, Harry, ur. 1 91 2 dagerotypu.
Amerykanin, ktry wikszo ycia spdzi pracowicie nauczajc fotografii
na wielu amerykaskich uczelniach. W 1946 r. zosta zaproszony przez DAVIS0N, Bruce, ur. 1933
Laszl Moholy-Nagy'a oraz Artura Siegela do Chicago, by sta si Amerykanin, od 1958 r. czonek grupy Magnum. Jego reportae dotyczyy
pedagogiem tamtejszego Institute of Design. Do roku 1961 by szefem takich tematw, jak cyrkowi clowni, modzieowe gangi z Booklynu, mia-
dziau fotografii. W latach 1961 -76 pracowa w Rhode Island School of steczka w Walii oraz ycie codzienne w Londynie.
Design. W roku 1976 otwarto w nowojorskim Museum of Modern Art wielk
retrospektywn wystaw jego dzie. DEMARCHY, Robert (zm. 1938)
Francuz, wynalazca techniki zwanej gumodrukiem. Zajmowa si te
CAMERON, Julia Margaret (1915-1971)
zagadnieniami estetycznymi fotografii, wykonywa portrety. W 1899 roku
Angielka, jedna z pierwszych sawnych portrecistek wielu osobistoci
otworzy wystaw swoich prac w Hamburgu, ktra wywara pewien wpyw
wspczesnych. Fotografi uprawiaa od 48 roku ycia i zdya sporzdzi
na fotografi niemieck.
wiele interesujcych psychologicznie portretw sawnych politykw,
mylicieli i artystw.
EDGERTON, Harold Eugene, ur. 1 903
CARTIER-BRESSON Henry, ur. 1908 Fotograf amerykaski, z wyksztacenia inynier elektryk, wsawi si
Francuz, jeden z najwybitniejszych fotoreporterw wiata i pionierw wynalazkami w dziedzinie fotografii wykonywanych z du prdkoci:
fotoreportau oraz lejki. Studiowa sztuki pikne, zamierzajc zosta do historii sztuki fotograficznej weszy jego zdjcia kropli mleka lub wody
malarzem, podrowa po Afryce i Hiszpanii w okresie wojny domowej. By wpadajcych do naczynia i zdjcia kuli przeszywajcej kart do gry.
zaoycielem grupy Magnum i wsppracowa z tygodnikiem Life. Jego Pracowa te nad zastosowaniem fotografii szybkociowej do celw
prace ukazuj si w najsynniejszych i najlepszych tygodnikach wiata, naukowych. Po II wojnie wiatowej fotografowa prbne wybuchy bomb
opublikowa te wiele albumw i zorganizowa wiele wystaw jdrowych na poligonach dowiadczalnych USA, a nastpnie
indywidualnych. zainteresowa si fotografi gbinow przy wykorzystaniu wiata
staroboskopowego.
COBURN, Alvin Langdon (1882-1962)
Amerykanin, jeden z waniejszych czonkw grupy twrczej Photo EVANS, Walker, ur.1903
Session oraz pionierw fotografii subiektywnej, wiadomie rezygnujcej z Amerykanin, zwany przez krytyk eseist kamery". Jego znaczenie dla

191 192
fotografii amerykaskiej i wiatowej polega przede wszystkim na zaangaowanym fotoreportaem. Socjolog z wyksztacenia,
fotograficznym przedstawianiu ofiar depresji ekonomicznej na przedstawia od 1905 r. rozmaite obszary nieprawoci i ndzy,
amerykaskim poudniu (eliminacja farmerw-dzierawcw, migracje fotografujc m.in. emigrantw tumnie przybywajcych z Europy.
robotnikw rolnych, itd.) oraz architektury. Ideay fotograficzne Evansa Sporzdzi take obszern dokumentacj maych lokatorskich
uksztatoway si pod wpywem Atgeta. pokoikw w dolnej wschodniej czci Manhattanu i gniedcych si
W latach trzydziestych wykona seri zdj XIX-wiecznej architektury Nowej tam zakadw usugowych i produkcyjnych zatrudniajcych
Anglii, ktr zaprezentowa na indywidualnej wystawie w nowojorskim emigrantw i ich dzieci (portrety nowojorskich gazeciarzy).
Museum of Modern Art w 1934 roku. Po II wojnie wiatowej redagowa W 1909 r. ukaza si album Hine'a dokumentujcy prac dzieci na
Fortune i zdoby popularno seri zdj pasaerw nowojorskiego metra farmach Pnocnej i Poudniowej Karoliny. W czasie I wojny wiatowej
fotografowanych ukryt kamer.
zgosi si na ochotnika do Czerwonego Krzya, biorc udzia w
walkach na Bakanach (podobnie jak Hemingway), skd take w 1919
FEININGER, Andreas Bernhard Lyonel, ur. 1906 r. przywiz fotoreportae o pracy dzieci.
Fotograf specjalizujcy si przede wszystkim w fotografii architektury.
Urodzi si w Paryu, studiowa u Waltera Gropiusa w Bauhausie w
Niemczech weimarskich (architektur w latach 1922-1925) oraz KERTESZ, Andre, ur. 1894
wsppracowa w Paryu z Le Corbusierem (1932-1933). Saw Wgier. Jeden z pionierw fotoreportau. Podczas I wojny wiatowej
fotograficzn zyska w USA. Jest autorem 32 ksiek fotograficznych i suy w armii wgierskiej, a w 1925 r. opuci Budapeszt i zamieszka
interesuje si telefotografik oraz procesami obrbki i kontroli druku i w Paryu, publikujc zdjcia w czoowych pismach europejskich tego
grafiki fotograficznej. okresu. W 1936 r. opuci Francj i przenis si do USA, gdzie
pracowa m.in. jako fotograf reklamowy.
FRANK, Robert, ur. 1 924
Amerykanin, by zawodowym fotografem przemysowym. Saw swoj LANGE, Dorothea (1895-1965)
zdoby jako fotoreporter i fotograf mody w Harper's Bazaar. Porzuciwszy Amerykanka, czonkini grupy fotografw-pejzaystw. Zyskaa saw
fotografi mody podrowa po Peru i Europie, a najwiksz popularno w latach trzydziestych jako dokumentalistka pracujca na zlecenie
przyniosy mu serie filozoficznych zdj powiconych ludziom i sytuacjom Farm Security Administration i portretujca ofiary kryzysu na
w USA (Amerykanie). obszarach rolniczych USA, oraz bezdomnych wczgw i kolejki po
zup w organizacjach charytatywnych. W 1 932 r. ukaza si jej
FRIEDMAN, Benno, ur. 1945 wstrzsajcy album Kolejka po chleb w schronisku Armii Zbawienia
Amerykanin, studiowa na uniwersytecie Brandeisa, a prace swe (White Angel Breadline).
wystawia w Museum of Modern Art w Nowym Jorku, w Bostonie, w
Muzeum Vassar College i w George Eastman House w Rochester. LARTIGUE, Jacques-Henri, ur. 1 896
Wsppracuje stale z szeregiem pism, m.in. Art in America, Aspen Francuz, synny zwaszcza dziki zdjciom wykonywanym w bardzo
Magazine, Idea.
wczesnej modoci. Pierwsze zdjcia wykona majc lat 10, a
GHENTE. Arnold (1869-1942) nastpnie uwiecznia: wycigi samochodowe, modnie ubrane kobiety,
Amerykanin, wsawi si zdjciami biedoty chiskiej zamieszkujcej modne kurorty oraz zabawy i rozrywki klas wyszych.
Chinatown
w San Francisco, a szczeglnie wojny gangw" tej dzielnicy. MOHOLY-NAGY, Laszl (1895-1946)
Malarz i rzebiarz wgierski. Pedagog i teoretyk sztuki awangardowej,
HILL, David Octavius (1802-1870) wsppracownik niemieckiego Bauhausu (1 923-1928), dziaa w
Anglik, autor wielu uznanych za klasyczne portretw XIX-wiecznych. Berlinie, a od 1937 r. w Chicago, gdzie zaoy Institute of Design.
Wsppracowa z Robertem Adamsonem. Karier zaczyna jako malarz Wywar wpyw na rozwj fotografii amerykaskiej. Stosowa collage,
pejzaysta, a ju majc lat 1 9 wsawi si now technik zwan niekonwencjonalne techniki druku i fotomontau.
litografi. Hill wykorzysta fotografi do szkicowania swoich prac.

HINE, Lewis Wickes (1 874-1 940) MUYBRIDGE, Eadweard (1830-1904)


Amerykanin, jeden z klasykw tego, co dzi nazywamy spoecznie Anglik, wyemigrowa do USA, wsawi si przede wszystkim studiami
ruchu ludzi i zwierzt. Badania te wykonywa kilkoma sprzonymi
193 194
aparatami fotograficznymi, ktre chwytay" wszystkie fazy ruchu w
niewielkich odstpach czasu.
Wynalaz te rodzaj projektora, za pomoc ktrego mona byo skada" i gestw sporzdzone przez Rejlandera zostay wykorzystane przez
zdjcia poszczeglnych faz ruchu ogldajc co na ksztat niedoskonaego Charlesa Darwina w pracy Ekspresja uczu u czowieka i zwierzt.
filmu - zoopraxiskop (1881). ale ten wynalazek nie przynis mu spodziewa-
nego rozgosu ani pienidzy. RIIS, Jacob (1849-1914)
Amerykanin pochodzenia holenderskiego. Szokowa widza
NADAR (w. nazw. Tournachon, Gaspard-Felix, 1820-1910) Francuz, pisarz i fotoreportaami nowojorskich slumsw (1890). Swoj karier rozpocz
karykaturzysta, zasyn gwnie jako portrecista, przedstawiajc cay wiat jako fotoreporter policyjny pracujc w dziale sensacyjnych wiadomoci
paryskiej kultury i sztuki w drugiej poowie XIX wieku. Wykona te pierwsze kryminalnych. Do swych wstrzsajcych zdj wykorzystywa wanie
na wiecie zdjcia lotnicze z gondoli balonu. W jego pracowni fotograficznej wynalezion lamp byskow. Dziki niej mg fotografowa ciemne
otwarto salon malarzy niezalenych - impresjonistw. pomieszczenia zajmowane przez biedot.
Zaczyna od studiw medycznych w Lyonie, a w 1838 roku zadebiutowa jako
dziennikarz. W 1842 przyby do Parya, dostarczajc karykatury pismom ROBINSON, Henry Peach (1830-1901)
satyrycznym (uwaa si gwnie za karykaturzyst). W 1855 roku Anglik, malarz, otworzy w 1857 r. wasne studio fotograficzne zajmujc si
opatentowa fotografi lotnicz a w 1871 roku zastosowa j dla portretami, a nastpnie uprawia tzw. sztuk wysok" sporzdzajc
rozpoznawania rozmieszczenia wojsk pruskich wok oblonego Parya. fotomontae a la Rejlander, poprzedzajc je jednak licznymi szkicami
wstpnymi. Jako teoretyk fotografii zapisa si dzieem Efekt piktoralny w
NIEPCE. Nicephore (1 765-1833). fotografii, ktre naley do najwczeniejszych traktatw estetycznych
Francuski fizyk, ktrego saw przymia popularno jego wsppracownika, fotografii.
Daguerre'a. Jeden z wynalazcw fotografii jako techniki utrwalania obrazu na
wiatoczuej kliszy, pionier tzw. heliotypu. SHAHN, Ben (1898-1969)
Amerykanin, malarz i grafik, twrca wielu dzie zaangaowanych,
PENN, lrving, ur.1917 charakteryzujcych si miaym czeniem abstrakcji i realizmu oraz
Amerykanin, zyska saw jako portrecista oraz wynalazca w dziedzinie foto- zaangaowaniem politycznym. W czasie II wojny wiatowej projektowa
grafii barwnej. Majc lat 26 zacz projektowa okadki do pisma kobiecego propagandowe plakaty.
Vogue. W trakcie swej dugiej kariery portretowa wiele znakomitoci, a w
pierwszym okresie twrczoci czsto posugiwa si rekwizytami w celu SMITH, W. Eugene (ur. 1918)
wydobywania indywidualnoci osoby portretowanej. Amerykanin, jeden z najsynniejszych wspczesnych fotografikw. Zacz
fotografowa majc lat 14, a w rok pniej dostarcza ju zdjcia dwm
RAY. Man, ur. 1890 lokalnym gazetom. W 1942 r. zosta korespondentem wojennym Life'u
Amerykanin, fotograf i malarz, zaoyciel ruchu DADA w Nowym Jorku i nadsyajc sprawozdania z wojny na Pacyfiku, m.in. Tarawy i Saipanu.
Paryu. W historii sztuki odznaczy si przede wszystkim jako malarz Wykona te wstrzsajce zdjcia z Minamaty, japoskiej wioski
surrealistyczny i twrca tzw. rajografow" albo rajogramw" czyli zdj rybackiej, w ktrej wykryto du liczb defektw genetycznych powstaych
uzyskanych na drodze bezporedniego nawietlania papieru wiatoczuego, przez spoywanie ryb, w organizmach ktrych odkaday si odpady
na ktrym pooono rne przedmioty o odmiennym stopniu przejrzystoci. przemysowe.

REJLANDER, Oscar Gustaw (1813-1875) STEICHEN, Edward (1879-1973)


Szwed, malarz, ktry ju w pierwszym okresie istnienia fotografii uznawa j Jeden z pionierw artystycznej fotografii amerykaskiej, tolerancyjny
przede wszystkim za sztuk, nie za technik przekazu. Widzia przyszo wobec najrniejszych kierunkw artystycznych, ktrym patronowa.
fotografii w naladowaniu tematyki i stylistyki malarskiej. Osiedli si w 1853 Debiutowa jako portrecista, a wsplnie z Alfredem Stieglitzem zaoy
r. w Anglii, gdzie zasyn przede wszystkim jako twrca sentymentalnych Photo Session Group, ktrej wystawa w 1905 roku jest przeomow dat w
alegorii opartych na swoistym fotomontau (jednoczesnym wykorzystaniu historii amerykaskiej fotografiki. W czasie I wojny wiatowej powierzono
ok. 30 negatyww dla sporzdzenia jednej odbitki) i pokrewnych malarstwu mu zdjcia zwiadu lotniczego. W latach 1923-28 fotografowa takie sawy
symbolicznemu. Zdjcia wyrazw twarzy jak Glori Swanson, Gret Garbo i Charlie Chaplina. W czasie II wojny
195 196
wiatowej zorganizowa dwie objazdowe wystawy fotograficzne dla Amerykanin, jeden z pionierw fotografii. Wsawi si zwaszcza
walczcych onierzy. wykonujc zdjcia krajobrazowe w parkach narodowych zachodniego
W 1955 r. dokona wyboru 503 zdj spord 2 milionw nadesanych z wybrzea USA. Uwaany do niedawna za przecitnego fotografa
caego wiata i stworzy wystaw owocujc wieloma albumami i pokazan zawodowego, w ostatnich latach uzyska saw wybitnego
na caym wiecie pt. Rodzina czowiecza. dokumentalisty. Jego zdjcia osigaj wysokie ceny na
midzynarodowych aukcjach.
STIEGLITZ, Alfred (1 864-1 946)
Amerykanin, zwany czsto ojcem nowoczesnej fotografiki, jeden z najwybit-
niejszych, najbardziej pomysowych i przedsibiorczych jej ordownikw,
praktykw i teoretykw. Ju w 1902 r. zaoy w Nowym Jorku Photo Session
Group. Duy wpyw na rodowiska twrcze wywar wydajc w latach 1903
46 czasopismo Camera Work.
Dla historii fotografii najwiksze znaczenie maj wczesne zdjcia Stieglitza,
zwaszcza te, ktre powici Nowemu Jorkowi. By zwolennikiem tzw. foto-
grafii bezporedniej", chwytajcej niepowtarzalne pikno w codziennym y-
ciu.

STRAIMD, Paul (1890-1976)


Amerykanin, ucze Lewisa Hine'a, pozostawa pod wpywem Picasso i
Cezanna ogldanych w galerii 292" w Nowym Jorku. Po I wojnie wiatowej
wsppracowa z malarzem Charlesem Sheelerem nad filmem
dokumentalnym Manhattan i pisywa eseje krytyczne o malarstwie artystw
amerykaskich, takich jak John Marin czy Georgia 0'Keefe. Odkry take
fotogeniczno i pikno maszyn.

SZARKOWSKI, John, ur. 1 925


Amerykanin, dyrektor dziau fotografii w Museum of Modern Art w Nowym
Jorku i prezes centrum Fotograficznego im. E. Steichena w tyme muzeum.
Autor wielu znanych prac krytycznych, z ktrych najbardziej popularna to
Lustra i okna (1978).

TALBOT, William Henry Fox (1800-1877)


Fizyk brytyjski, odkrywca i wynalazca tzw. kaliotypu, wczesnej techniki foto-
graficznej, stanowicej udoskonalenie dagerotypu. Wynalazek Talbota
pozwala na otrzymywanie negatywu, z ktrego mona byo uzyskiwa
dowoln liczb odbitek. W 1838 roku udao mu si otrzyma odbitki na
papierze nasyconym i pokrytym chlorkiem srebra, ktr to technik
opatentowa w 1841 roku.

WARHOL Andy, ur. 1931


Wybitny wspczesny fotograf, malarz, grafik i araner wydarze artystycz-
nych, przedstawiciel amerykaskiego pop-artu. Jego prace fotograficzne,
malarskie i graficzne znajduj si we wszystkich waniejszych muzeach
wiata (status dziea klasycznego zdobya sobie Puszka zupy Campbella).
Czsto korzysta z fotografii take w swoich pracach malarskich zbliajc
si do tzw. hiperrealistw.

WATKINS, Carleton E. (1827-1916)

197 198
fotografikw
..185

SPIS TRECI
:.:.!.

W platoskiej jaskini

. 4
Ameryka wyania si z wolna zza fotografii
.. 26
Melancholijne
przedmioty
.. 48
Heroizm
widzenia
..79
Fotograficzne
ewangelie
..105
wiat
obrazw
.137
Krtka antologia cytatw

..163
Sownik waniejszych
199 200

You might also like