Barbara Gawda

Analiza treci skryptw mioci i

nienawici u osb antyspoecznych
Studia Psychologica nr 10, 103-124

2010
[103] INTELIGENCJA EMOCJONALNA A SPOSB DOWIADCZANIA 103

Studia Psychologica
UKSW
10 (2010) s. 103-124

BARBARA GAWDA*13
Instytut Psychologii
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie

ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI

U OSB ANTYSPOECZNYCH

Analysis of content of the love and hate scripts

of antisocial persons

Abstract

Crucial to this study is to compare the content of the love and hate scripts
of persons diagnosed with antisocial personality. The literature points to
the antisocial persons have some specific schemas and scripts which deter-
mined their strong incapacity for love and the tendency to violence, anger
and hate. There were examined 50 prisoners with antisocial personality di-
sorder, 30 prisoners without antisocial personality disorders, and 50 men
non-prisoners without the antisocial tendencies. The subject matter of the
analysis was narrative monological discourse. All participants had to de-
scribe the situations presented at the photographs: the love meeting and the
quarrel. Then, the comparisons of the content of two scripts were done. The
results show the antisocial persons possess emotional knowledge linked to
faulty beliefs, but they have problems in recognizing valence of emotions.
They use cognitive strategies which elicit the difficulties in understanding
the emotions.

* Adres do korespondencji: bgawda@wp.pl

104 BARBARA GAWDA [2]

Keywords: love, hate, affective scripts, antisocial personality

Sowa kluczowe: mio, nienawi, skrypty afektywne, osobowo an-
tyspoeczna

1. WPROWADZENIE

Niniejsze opracowanie dotyczy bardzo rzadko podejmowanego na grun-

cie psychologii polskiej zagadnienia skryptw afektywnych u osb z osobo-
woci antyspoeczn. Analizy takie w odniesieniu do schematw (w sensie
oglnym; nie badano skryptw uczu) byy prowadzone jedynie przez Bec-
ka i wsppracownikw (Beck i in., 2005). Badanie koncentruje si na wie-
dzy emocjonalnej, ktrej analiza moe by wana w procesie wyjaniania
mechanizmw nieprawidowego zachowania, albowiem pomidzy wiedz a
zachowaniem istnieje swoista relacja. Zgodnie z ideami koncepcji poznaw-
czej relacja ta ujmowana jest w nastpujcy sposb: afekty i zachowanie
s zdeterminowane przez sposb, w jaki osoba konstruuje wiat (Beck i
in., 1979, s. 3). A zatem wiedza dotyczca pewnych zjawisk warunkuje w
jakim stopniu ich dowiadczanie. Za zakcenia w funkcjonowaniu po-
wstaj w wyniku bdnych treci poznawczych lub bdnego poznawczego
przetwarzania (Clark i Fairburn, 2006). Istnieje zatem moliwo, i wyka-
zanie specyficznych przekona zawartych w treci skryptw afektywnych
pozwoli lepiej zrozumie podoe dysfunkcji w zakresie zachowania u osb
z osobowoci antyspoeczn. Aby ukaza specyfik tych skryptw skon-
centrowano si na analizie treci.
Skrypty uwaane s za jedne z typw reprezentacji poznawczych, kt-
re maj charakter umysowych odpowiednikw istniejcych bd fikcyj-
nych obiektw i zastpuj te obiekty w procesie przetwarzania informacji
(Ncka i in., 2006). Reprezentacje poznawcze mog rni si trwaoci
i przyjmowa rozmaite postacie, np. wedug Paivio (1986) s to obrazy
umysowe, lady pamiciowe, sowa, sdy, pojcia. Reber (2000) za naj-
waniejsze rodzaje reprezentacji uznaje: obrazy umysowe, sowa i idee.
Z uwagi na kryterium trwaoci reprezentacji poznawczych wymienia si
pojcia, schematy, skrypty i ramy (Ncka i in., 2006). Schematy stanowi
dobrze zintegrowane fragmenty sieci semantycznej, w ktrych zakodo-
wany jest sens danej sytuacji oraz znaczenie typowego zachowania, ktre
z t sytuacj moe si wiza. Ramy z kolei maj bardziej oglny charakter,
[3] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 105

co oznacza wiksz moliwo transformacji zachowania w obrbie danej

sytuacji. Natomiast teoria planw, scen i tematw, zakada istnienie bar-
dziej zoonych struktur zawierajcych wiedz na temat potencjalnych ce-
lw dziaania, szczegowych interakcji spoecznych, a take pojedynczych
podobnych do siebie sytuacji (Schank, 1986). Wrd rodzajw schematw
Wojciszke (1986) wymienia jako podstawowe: przedmiotowe, zdarze,
czyli skrypty oraz schematy cech. Skrypty s strukturami poznawczymi
wyksztaconymi dziki wielokrotnemu powtarzaniu okrelonej sekwencji
zdarze, ich kontekstu, rozumieniu sensu tej sekwencji (Tomkins, 1987).
A zatem skrypt zawiera treci dotyczce zdarze, ich uczestnikw, obiek-
tw typowych w scenach, warunkw uruchamiajcych scenariusz i rezul-
tatw zdarze (Schank i Abelson, 1977). Na ogromne znaczenie skryptw
w sferze motywacji i emocji zwraca uwag Tomkins (1987). Wedug niego
stany afektywne funkcjonuj na zasadzie skryptw, tj. wewntrznych repre-
zentacji. Frijda (2005) rwnie podkrela, i etykiety emocji odzwierciedla-
j prototypy lub skrypty pochodzenia kulturowego. Zgodnie z t tez czo-
wiek zachowuje si tak, jak wymaga tego skrypt dla danych okolicznoci.
Skrypty s swego rodzaju abstraktami zapisanymi w pamici perceptualnej,
schematycznej, przy wspudziale werbalnego kodu (Maruszewski i ciga-
a, 1998). S to konkretne reprezentacje pamiciowe reakcji ekspresyjnych,
autonomicznych i odczu wchodzcych w skad tych reakcji powizanych z
danym zdarzeniem (Leventhal i Scherer, 1987). Skrypt afektywny jest for-
m reprezentacji poznawczej okrelonej sekwencji zdarze majcych zna-
czenie emocjonalne; jest to sposb postrzegania i interpretowania sytuacji,
ktre maj znaczenie afektywne (Tomkins, 1987; Demorest i Alexander,
1992). Mona sformuowa tez, i reprezentacje poszczeglnych emocji
zawieraj zrnicowan liczb skryptw zwizanych z osiowymi temata-
mi (np. mio jako rdzeniowy temat wie si z przernymi skryptami
dotyczcymi faz zwizku, zachowania partnera, sposobw spotykania si
z osob ukochan, charakteru rozstania itp. (Tomkins, 1987; Berne, 2005;
White, 2005).
Zgodnie z poznawcz koncepcj osobowoci antyspoecznej to wanie
schematy bd skrypty s odpowiedzialne za dysfunkcjonalne zachowanie.
Wedug Becka (1964) nieprawidowe schematy powstaj, gdy ludzie sto-
suj bdn logik, np. nadmiernie uoglniaj na podstawie pojedynczych
przypadkw lub dokonuj selektywnej abstrakcji negatywnych cech sytu-
106 BARBARA GAWDA [4]

acji, zamiast bilansowa aspekty negatywne i pozytywne. Takie mylenie

podtrzymuje zaburzenie utrwalajc dysfunkcjonalne przekonania (Gelder,
2006). Proces podtrzymywania obejmuje rne procesy psychiczne, nie tyl-
ko mylenie, ale te uwag, pami i wyobrani (Rachman, 2006; Gelder,
2006). Jednoczenie te przebiega na rnych poziomach przetwarzania in-
formacji i opiera si na rnych kodach zgodnie z koncepcj Interaktywnych
Podsystemw Poznawczych (Teasdale, 2006). Oznacza to, i istnieje wie-
lopoziomowy system podtrzymujcy dysfunkcjonalny sposb zachowania.
Dla stanowiska Becka, Freemana i Davis (2005) kluczowe jest, i schematy
o charakterze poznawczo-afektywnym wyznaczaj strategie funkcjonowa-
nia. Charakterystyczne strategie s werbalizowane w postaci przekona.
A zatem w skryptach osb z osobowoci antyspoeczn znajduj si specy-
ficzne sformuowania typu: jestem lepszy od innych, inni to miczaki,
musz troszczy si o wasne interesy (ibid.). Wskazuj one na istnie-
nie szczeglnie rozwinitych strategii wojowniczoci, wykorzystywania
i drapienoci, i jednoczenie na do sabo rozwinite strategie wraliwo-
ci, wzajemnoci i empatii (Gerstenfeld, 2004; Beck i in., 2005). Z tego
wanie wzgldu w niniejszym opracowaniu skoncentrowano si na dwu
kluczowych skryptach dla osb z osobowoci antyspoeczn, tj. mioci
i nienawici. Wydaje si, e wanie w zakresie tych uczu u osb z oma-
wianej grupy istnieje szczeglna asymetria. Literatura przedmiotu zgodnie
podkrela deficyty w zakresie szacunku, mioci i bliskoci u osb z tej gru-
py i jednoczenie szczeglnie zwikszone predyspozycje do dowiadcza-
nia stanw afektywnych skojarzonych z nienawici i wrogoci (Brinkley
i in., 2005; Hare, 2003, 2006). Osoby takie charakteryzuje wyrana ten-
dencja do przeywania emocji zwizanych z przemoc, jak zo, wrogo,
pogarda, nienawi (Blair i in., 1997; Book i Quinsey, 2004; Grann, 1998;
Hare, 2006).
Ze wzgldu na to, i to wanie w zakresie zoonej afektywnoci osoby
z antyspoeczn osobowoci przejawiaj specyficzne tendencje, analizie
poddano skrypty uczu. Wedug psychologii poznawczej uczucia maj bar-
dziej zoony charakter ni emocje, gdy zawieraj nie tylko komponent
afektywny, ale te poznawczo-emocjonalny. Maj charakter wzgldnie
trwaego i zoonego ustosunkowania si do rzeczywistoci (Jarymowicz,
2005, s. 929). Mio naley do szczeglnie zoonych i zindywidualizowa-
nych uczu o charakterze pozytywnym (Sternberg, 2001), za nienawici
[5] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 107

to rwnie zoony poznawczo-afektywny konstrukt oznaczajcy emocjo-

nalne odrzucenie (Eibl-Eibesfeldt, 1995). Nienawi to wrogie i negatywne
ustosunkowanie do drugiej osoby (Zaleski, 1998). Zawiera w sobie zo,
odraz, pogard, wcieko, ch niszczenia czy unicestwienia. Uczucia
z uwagi na sw zoono stanowi swoiste narracje, maj wrcz konstruk-
cj narracyjn (Lewis i Haviland-Jones, 2005). Stanowi poczenie do-
wiadcze emocjonalnych i procesw poznawczych, co sprawia, i uczucia
umoliwiaj wartociowanie. Dlatego te wykorzystano analiz narracji
w celu zilustrowania treci skryptw uczu. Jest to uzasadnione poglda-
mi z zakresu psychologii narracyjnej i poznawczej (Dryll i Cierpka, 2004;
Trzebiski, 2002). Znaczenie narracji w zakresie integrowania emocji wy-
janiaj pogldy nurtu poststrukturalistycznego, ktry koncentruje si na
roli jzyka w tym procesie (Lupton, 1998). Wedug zaoe tego nurtu jzyk
jest podstawowym rodkiem konstruujcym i nadajcym znaczenia emo-
cjonalne. Jzyk jest wic gwnym rodkiem umoliwiajcym tworzenie
reprezentacji afektywnych. Emocje s zatem efektem dyskursywnej prakty-
ki czowieka (ibid.). Z uwagi na traktowanie w literaturze przedmiotu nar-
racji jako struktury znaczeniowej (Rosner, 2003) oczekiwano, i ich analiza
przybliy tre skryptw, ujawni osobiste znaczenia. Zgodnie z koncepcj
van Dijka (1997) model kontekstu ujawniany w narracji zawiera wszystkie
elementy schematu poznawczego. Aby zilustrowa skrypt mioci skoncen-
trowano si na scenariuszu spotkania dwojga zakochanych osb. Zajmowa-
no si zatem mioci partnersk o charakterze romantycznym. Natomiast
w celu opisania skryptu nienawici dokonano analizy pogardliwej ktni
dwojga osb (nienawi w relacjach partnerskich; nienawi do innych).
Sformuowano nastpujce pytanie badawcze:
Czy istniej (i na czym polegaj) rnice w zakresie treci pomidzy
skryptami mioci i nienawici w grupach: przestpcw ze zdiagnozowan
osobowoci antyspoeczn, przestpcw bez osobowoci antyspoecznej
oraz mczyzn nie karanych bez cech antyspoecznych?
Na podstawie przedstawionych danych z literatury przedmiotu mona
sformuowa bardzo oglne hipotezy, i schematy mioci u osb z anty-
spoeczn osobowoci wskazuj na deficyt w zakresie strategii wzajem-
noci, zawieraj wicej elementw negatywnych ni schematy mioci
u osb w pozostaych grupach, za tre schematw nienawici u osb
z antyspoeczn osobowoci wskazuje na dominujce strategie wojowni-
108 BARBARA GAWDA [6]

czoci i drapienoci oraz na bardziej rozbudowan struktur nienawici ni

u osb z grup porwnawczych.
Zmienna wyjaniajca: cechy antyspoecznej osobowoci wedug DSM-
IV (1994) na podstawie przedziaowej kategoryzacji tej zmiennej wy-
odrbniono trzy grupy osb: przejawiajce antyspoeczne zaburzenie oso-
bowoci (liczba cech wicej ni trzy), nieprzejawiajce antyspoecznego
zaburzenia osobowoci, ale charakteryzujce si pojedynczymi antyspo-
ecznymi cechami (do trzech cech wedug DSM-IV), bez antyspoecznych
cech osobowoci. Grupy te w opracowaniu nazywane s kolejno: grupa
pierwsza (KR kryterialna), druga (W winiowie) oraz trzecia (KO
grupa kontrolna).
Zmienna wyjaniana (zalena): elementy treci skryptw spotkania zako-
chanych oraz ktni.

2. METODA BADA

2.1. OSOBY BADANE

Wszyscy badani to mczyni (N=130) cechujcy si takim samym po-

ziomem wyksztacenia, inteligencji (WAIS-R: II = 90 110) oraz zblio-
nym wiekiem (M=35,5 lat; SD=11 lat), brakiem zaburze motorycznych
i psychicznych. Jak wczeniej wspomniano osoby badane podzielono na
trzy grupy (nazywane w opracowaniu: KR, W i KO) na podstawie przedzia-
owej kategoryzacji zmienne wyjaniajcej tj. cech antyspoecznej osobo-
woci (podzia opiera si na kategoriach diagnostycznych dla osobowoci
antyspoecznej wedug DSM-IV [wywiad kliniczny zosta zastosowany do
celu diagnozy zaburze osobowoci] oraz potwierdzony wynikami w Ska-
li Psychopatii; wszystkie osoby byy badane Skal Psychopatii [Diagno-
styczny Kwestionariusz Osobowoci skrcona wersja skali WISKAD]).
Przeprowadzono badania przy uyciu dwu grup kontrolnych (winiw bez
antyspoecznego zaburzenia osobowoci i nie-winiw bez antyspoecz-
nego zaburzenia osobowoci) w celu wyeliminowania wpywu zmiennej
izolacja wizienna na skrypty afektywne, bowiem grup docelow, czyli ze
zdiagnozowan osobowoci antyspoeczn stanowili winiowie. Mona
domniemywa, i izolacja wizienna ma istotny wpyw na ksztatowanie
skryptw afektywnych, dlatego te zdecydowano si na plan badawczy
[7] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 109

z dwiema grupami kontrolnymi (W i KO). Kluczowe zatem dla problemu

badawczego byo porwnanie skryptw afektywnych u osb z dwu grup
przestpcw, tj. z osobowoci antyspoeczn oraz bez osobowoci anty-
spoecznej. Obie grupy winiw z antyspoecznym zaburzeniem osobo-
woci i winiw bez antyspoecznego zaburzenia osobowoci stanowili
przestpcy wielokrotnie karani za cikie przestpstwa przeciwko zdrowiu,
yciu, porzdkowi publicznemu, mieniu. Badanie tych osb przeprowa-
dzono w trzech zakadach karnych. Obie grupy badane byy tak wyselek-
cjonowane, aby byy ekwiwalentne pod wzgldem rodzaju popenianych
przestpstw, czasu izolacji wiziennej, a take poziomu intelektualnego,
wieku, braku innych zaburze, rniy si za jedynie liczb przejawianych
antyspoecznych cech osobowoci. Poniej podano dokadne kryteria, na
podstawie ktrych kwalifikowano osoby do trzech grup:
1) Grupa (KR) winiw z antyspoecznym zaburzeniem osobowoci:
Mczyni wielokrotnie karani (N=50) cechuj si du liczb cech anty-
spoecznych (wedug DSM-IV 5 i wicej; w Skali Psychopatii (ze skrco-
nej wersji skali WISKAD) uzyskiwali powyej 25 jednostek).
2) Grupa (W) winiw bez antyspoecznego zaburzenia osobowoci:
Mczyni wielokrotnie karani (N=30) cechuj si przejawianiem poje-
dynczych cech antyspoecznej osobowoci (wedug DSM-IV 3 cechy lub
mniej, w Skali Psychopatii [ze skrconej wersji skali MMPI] uzyskiwali od
15 do 20 jednostek).
3) Grupa (KO) niekaranych mczyni nie przejawiajcy cech antyspo-
ecznej osobowoci (N=50) (wedug DSM-IV oraz niskie wyniki w Skali
Psychopatii [poniej 15 jednostek]). Jest to grupa ekwiwalentna do grup
KR i W pod wzgldem poziomu wyksztacenia, wieku, inteligencji, braku
zaburze somatycznych i psychicznych. Grup t stanowili doroli m-
czyni uczcy si (uzupeniajcy wyksztacenie rednie) w szkoach red-
nich w systemie zaocznym.

2.2. PRZEBIEG BADANIA

Wszystkie osoby badane pisay opowiadania na temat dwu obrazkw wy-

selekcjonowanych na podstawie bada pilotaowych, w ktrych oceniano
jakie emocje bd uczucia przedstawiaj. Wybrane fotografie uzyskay naj-
wysze wskaniki zgodnoci (W-Kendalla = 0.86 dla nienawici, 0.93 dla
110 BARBARA GAWDA [8]

mioci). Wykorzystano je w badaniach waciwych. W kadym przypadku

udzielano badanym jednakowej instrukcji nastpujcej treci: Prosz po-
patrze na obrazek. Wyobrazi sobie, e jest si osob na zdjciu. Nastpnie
wczu si w swoj rol i napisa histori o tym. Czas badania nie by ogra-
niczony. Wszystkich badanych zapewniono o anonimowoci i udzielano im
jednakowej informacji na temat celu badania. Wskazywano, i bior udzia
w psychologicznych badaniach dotyczcych zainteresowa, upodoba i po-
gldw osb dorosych. Wszystkie osoby badane pisay teksty w jednako-
wych warunkach technicznych (grupa KO bez antyspoecznego zaburzenia
osobowoci bya badana w szkoach).

2.3. ANALIZA TRECI SKRYPTW

Nastpnie dokonano analizy 260 opowiada pod ktem wyrnionych

elementw treci skryptw. Wskaniki opracowano na podstawie teorii
Becka, Freemana i Davis (2006), Tomkinsa (1987), Wierzbickiej (1992)
oraz wasnych pomysw. Zaoono, i skrypt ma charakter scenariusza,
w ktrym wystpuj osoby rnie charakteryzowane (np. pozytywnie, ne-
gatywnie), za autor scenariusza przypisuje im rne emocje, cechy osobo-
woci, w rny sposb interpretuje przyczyny sytuacji oraz jej znaczenie.
Analizy pod ktem wybranych wskanikw dokonywao 3 sdziw
kompetentnych (mieli za zadanie zliczy liczb poszczeglnych elementw
i wypisa ich rodzaje, np. liczba pozytywnych okrele partnera).
Wybrane wskaniki treci skryptw w narracjach:
Ja-bohater:
liczba okrele pozytywnych gwnego bohatera, np. jestem dobry;
liczba okrele negatywnych, np. jestem okropny.
Partnerka:
liczba okrele pozytywnych partnera, np. ona jest cudowna,
liczba okrele negatywnych partnera, np. ona jest beznadziejna.
Stany afektywne u bohatera: liczba poszczeglnych stanw: rado
i szczcie (np. jestem radosny), lk (np. boj si...), smutek (np. jest mi
smutno...), zazdro (np. jestem zazdrosny, gdy...), poczucie bezpiecze-
stwa (np. czuj si bezpiecznie).
Stany afektywne u partnerki (liczba poszczeglnych stanw: rado
i szczcie (np. ona jest wesoa), lk (np. boi si), smutek (np. jest smut-
[9] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 111

na, gdy...), zazdro (np. jest zazdrosna, e...), poczucie bezpieczestwa

(np. ona czuje si bezpiecznie...).
Cechy osobowoci bohatera (liczba okrele cech osobowoci czy za-
chowania): wyjtkowo (np. jestem niezwyky...), dobro (np. jestem
dobrym czowiekiem), tendencja do wykorzystywania innych, nieuczci-
wo [w skrypcie nienawici] (np. musz uwaa, eby nie odkrya moich
zamiarw), ugodowo [w skrypcie nienawici] (np. ze mn mona si
dogada).
Ocena znaczenia przyczyn sytuacji (mierzona liczb okrele): wane
(np. to jest wielki problem, nieistotne (np. nic si nie stao).
Liczba okrele zgeneralizowanych: np. kobiety zawsze..., mczyni
w ogle.., ja nigdy...

3. WYNIKI

Porwnano narracje o mioci pomidzy trzema badanymi grupami oraz

narracje o nienawici. Zastosowano jednoczynnikow analiz wariancji oraz
metod porwna wielokrotnych post hoc Tukeya w odniesieniu do porw-
na midzy trzema grupami (dokonano transformacji danych przy uyciu
przeksztacenia pierwiastkowego ze wzgldu na to, i rozkady niektrych
zmiennych odbiegay od normalnego, po przeksztaceniu dane speniay
zaoenia dla analizy wariancji). Nastpnie sprawdzono czy analizowane
zmienne rnicujce poszczeglne grupy s powizane z dugoci historii
tworzonych przez badanych (mierzon liczb sw w narracji). Zastosowano
analiz kowariancji, w ktrej kowariantem bya dugo opowieci (tabela
1). Sprawdzenia takiego dokonano w celu wyeliminowania bdu w inter-
pretacji rezultatw mogcego wynika z wpywu zmiennej dugo historii
na inne zmienne. Wydaje si bowiem, i im dusza narracja tym wicej
w niej moe si pojawi okrelonych kategorii, np. okrele pozytywnych
etc. Przypuszczenie takie wynika z faktu, i badani tworzyli historie o zr-
nicowanej dugoci. Najdusze historie pisali winiowie ze zdiagnozowa-
n osobowoci antyspoeczn (M=27 sw). Rezultaty analizy kowariancji
pokazuj, i adna z branych pod uwag zmiennych nie pozostaje w inte-
rakcji z dugoci narracji (tabela 1). A zatem uzyskane rnice w zakresie
treci skryptw mioci i nienawici mona interpretowa jako powizane
z antyspoecznymi cechami osobowoci, a nie dugoci opowiada.
112 BARBARA GAWDA [10]

Tabela 1. Analiza kowariancji (N=130, kowariant dugo historii).

Elementy skryptu F(2,126)

Mio: Ja pozytywny x dugo 0,93
Ja negatywny x dugo 0,24
Partner pozytywny x dugo 0,56
Ja rado i szczcie x dugo 0,34
Ja p. bezpieczestwa x dugo 1,17
Partner rado i szczcie x dugo 1,24
Partner p. bezpieczestwa x dugo 1,44
Przyczyny wane x dugo 0,85
Przyczyny bahe x dugo 0,60
Nienawi: Ja negatywny x dugo 0,66
Ja zo x dugo 1,16
Ja zazdro x dugo 0,79
Partner zo x dugo 1,14
Partner zazdro x dugo 0,53
Ugodowo x dugo 0,33
Wane x dugo 0,81
Bahe x dugo 0,63
Generalizacje x dugo 0,58

Porwnania midzygrupowe narracji o mioci wykazay, i osoby ze

zdiagnozowan osobowoci antyspoeczn wykorzystuj wicej okrele
pozytywnych i negatywnych na temat siebie samego jako bohatera historii
ni mczyni z pozostaych grup. Natomiast osoby z grupy KO bez cech
antyspoecznych w bardziej pozytywny sposb opisuj swoj partnerk
ni osoby z pozostaych grup. Mczyni z grupy z zaburzon osobowo-
ci istotnie czciej przypisuj sobie stany afektywne radoci i szczcia,
a take poczucie bezpieczestwa w sytuacji opisywania mioci. Natomiast
osoby bez zaburzonej osobowoci znacznie czciej przypisuj poczucie
bezpieczestwa swojej partnerce piszc na przykad: ona czuje si ze mn
bezpieczna. Z kolei winiowie bez antyspoecznej osobowoci istotnie
czciej przypisuj partnerce przeywanie radoci i szczcia, ni mczy-
ni z pozostaych grup. W sytuacji opisywania mioci z niewielk czsto-
[11] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 113

tliwoci we wszystkich grupach badanych osb pojawiaj si takie stany

afektywne jak lk, smutek, zo, czy zazdro. Naley jednak podkreli,
i to w historiach mczyzn niekaranych takie okrelenia nieco czciej
wystpuj, cho tendencja ta nie osiga poziomu istotnego statystycznie.
W opisie zachowania bohatera historii osoby z antyspoeczn osobowo-
ci istotnie czciej wymieniaj cech dobroci (np. jestem dobry, ...kocham
swoj kobiet...). Takie postrzeganie swojej osoby nie pojawia si w po-
zostaych grupach. Na uwag zasuguje rnica dotyczca sposobu oceny
znaczenia zdarzenia. Liczba okrele wskazujcych, i jest to fakt niezwy-
kle istotny dominuje w grupie winiw z zaburzon osobowoci. Badani
werbalizuj to nastpujco: jestem niezwykle szczliwy... chciabym aby to
trwao wiecznie.., to najwaniejsza chwila, jestem z ni i chc, aby to si nie
skoczyo.... Natomiast okrelanie epizodu spotkania jako niezbyt wanego,
wrcz bahego pojawia si najczciej u osb z grupy W bez antyspoecznej
osobowoci. W historiach o mioci pisanych przez osoby z trzech grup
z niewielk czstotliwoci pojawiaj si zgeneralizowane okrelenia. By
moe sytuacja szczcia i zadowolenia nie prowokuje do stosowania tego
rodzaju okrele.

Tabela 2. Elementy treci skryptw mioci w grupach: KR kryterialna

(N=50), W winiowie (N=30) i KO grupa kontrolna (N=50) (jedno-
czynnikowa ANOVA, metoda porwna wielokrotnych post hoc Tukeya
dla 3 grup niezalenych)

Elementy KR W KO
F(2,127)
skryptu M (SD) M (SD) M (SD)
Ja pozytywny 2,60a (1,24) 0,64b (0,71) 1,38c (0,63) 44,68***
Ja negatywny 0,14 (0,35) 0,00 0,04 (0,19) 3,48*
Partner
0,88a (1,08) 0,80a (0,40) 1,34b (0,68) 5,58**
pozytywny
Partner
0,06 (0,23) 0,00 0,04 (0,19) 0,90
negatywny
Ja rado
1,24a (1,08) 0,70b (0,46) 0,72b (0,45) 27,88***
i szczcie
Ja smutek 0,06a (0,23) 0,00 0,12a (0,32) 2,17
Ja lk 0,12a (0,47) 0,00 0,12a (0,32) 1,27
114 BARBARA GAWDA [12]

Elementy KR W KO
F(2,127)
skryptu M (SD) M (SD) M (SD)
Ja zo 0,00 0,00 0,02 (0,14) -
Ja zazdro 0,00 0,00 0,02 (0,14) -
Ja p.
0,58a (0,49) 0,00 0,20b (0,40) 22,40***
bezpieczestwa
Partner rado
0,54a (0,61) 1,08b (1,11) 0,48a (0,50) 5,34**
i szczcie
Partner smutek 0,00 0,00 0,18 (0,38) -
Partner lk 0,06a (0,23) 0,00 0,06a (0,23) 0,93
Partner zo 0,00 0,00 0,02 -
Partner
0,00 0,00 0,02 -
zazdro
Partner
poczucie 0,08a (0,27) 0,10a (0,30) 0,30b (0,46) 5,25**
bezpieczestwa
Wyjtkowo 0,08 (0,27) 0,00 0,00 -
Dobro 0,20a (0,40) 0,00 0,04b (0,19) 6,22**
Przyczyny
0,88a (0,74) 0,23b (0,43) 0,58c (0,60) 9,92***
wane
Przyczyny bahe 0,14a (0,35) 0,30b (0,46) 0,06a (0,23) 4,54**
Generalizacje 0,00 0,00 0,04 (0,19) -

M rednia, SD odchylenie standardowe

* - istotne na poziomie p<0,05
** - istotne na poziomie p<0,01
*** - istotne na poziomie p<0,001

rednie oznaczone takimi samymi literami (a, b) nie rni si istotnie od

siebie (metoda porwna wielokrotnych post hoc Tukeya).
W percepcji nienawici uzyskano rwnie interesujce rnice midzy
grupami. Mczyni z osobowoci antyspoeczn czciej wymieniaj ne-
gatywne okrelenia na temat siebie jako bohatera sytuacji. Do zaskakuj-
ce jest uywanie okrele pozytywnych w odniesieniu do siebie jako boha-
tera sytuacji nienawici; takie okrelenia pod swoim adresem w ogle nie
pojawiaj si u osb z pozostaych grup. Okazuje si rwnie, e przestpcy
z osobowoci antyspoeczn uywaj nieco czciej negatywnych okre-
[13] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 115

le do opisania partnerki ni mczyni z pozostaych grup. Gwn emo-

cj, jak wymieniaj mczyni z antyspoeczn osobowoci w opisie sta-
nu afektywnego samego siebie jest zo. U mczyzn z pozostaych grup
w opisie siebie istotnie czciej pojawiaj si stany emocjonalne smutku
(np. jest mi smutno, e tak si stao...). Zarwno mczyni z grupy W, jak
i niekarani wskazuj te w opisie siebie na stan lku, ktry kojarzy im si
z sytuacj nienawici. Mwi, e boj si, e partnerka odejdzie... lub ona
martwi si tym, jak to rozwiza.... W sytuacji nienawici czsto te pojawia
si stan zazdroci wizany z przyczynami zdarzenia. Osoby z zaburzon
osobowoci czciej taki stan identyfikuj u siebie jako bohatera historii,
za winiowie (W) bez antyspoecznej osobowoci u partnerki. Podobnie
mczyni z grupy W przypisuj partnerce istotnie czciej stan zoci.
W grupie osb z KO podejrzenia i lki przed zdrad nie pojawiaj si.

Tabela 3. Elementy treci skryptw nienawici w grupach: KR kryte-

rialna (N=50), W winiowie (N=30) i KO kontrolna (N=50) (jedno-
czynnikowa ANOVA, test porwna wielokrotnych post hoc Tukeya)

Elementy KR W KO
F(2,127)
skryptu M (SD) M (SD) SM (SD)
Ja pozytywny 0,54 (0,76) 0,00 0,00 -
Ja negatywny 0,46a (0,64) 0,13b (0,34) 0,28b (0,45) 3,93*
Partner
0,00 0,10a (0,30) 0,04a (0,19) 2,59
pozytywny
Partner
0,42a (0,70) 0,30a (0,46) 0,34a (0,47) 0,46
negatywny
Ja smutek 0,00 0,23a (0,43) 0,06b (0,23) 8,08**
Ja lk 0,00 0,10a (0,30) 0,08a (0,27) 2,41
Ja zo 1,29a (0,92) 0,56b (0,50) 0,30b (0,46) 25,71***
Ja zazdro 0,20a (0,40) 0,10b (0,30) 0,00 5,93**
Partner smutek 0,00 0,13 (0,34) 0,00 -
Partner lk 0,00 0,00 0,00 -
Partner zo 0,50a (0,70) 0,96b (0,80) 0,44a (0,54) 6,35**
Partner
0,12a (0,32) 0,33b (0,34) 0,00 3,51*
zazdro
Wyjtkowo 0,32 (0,62) 0,00 0,00 -
116 BARBARA GAWDA [14]

Elementy KR W KO
F(2,127)
skryptu M (SD) M (SD) SM (SD)
Dobro 0,44 (0,64) 0,00 0,00 -
Ugodowo 0,54a (0,84) 0,13b (0,43) 0,00 12,98***
Wykorzystywanie 0,06a (0,23) 0,10a (0,30) 0,00 2,33
Wane 0,34a (0,47) 0,70b (0,46) 0,42a (0,49) 5,39**
Bahe 0,52a (0,50) 0,30b (0,46) 0,00 22,98***
Generalizacje 0,64a (0,82) 0,23b (0,46) 0,06c (0,23) 13,28***

M rednia
SD odchylenie standardowe
* - istotne na poziomie p<0,05
** - istotne na poziomie p<0,01
*** - istotne na poziomie p<0,001

rednie oznaczone takimi samymi literami (a, b, c) nie rni si istotnie

od siebie (metoda porwna wielokrotnych post hoc Tukeya).
W do interesujcy sposb opisywane jest zachowanie i cechy osobo-
woci bohatera historii o nienawici. Mczyni z grupy winiw z anty-
spoecznym zaburzeniem osobowoci istotnie czciej przypisuj sobie ta-
kie cechy jak ugodowo i dobro [przypisywanie cechy dobroci w sytuacji
nienawici zupenie nie wystpuje w grupach W i KO]. Cecha ugodowoci
jest werbalizowana w sposb nastpujcy, np. ...dojdziemy do porozumie-
nia, wszystko bdzie dobrze..., nie lubi takich sytuacji, zawsze staram si
ich unika, przyznaj racj kobiecie i ktni obracam w rado, ... unikam
ktni, przyznaj si do bdu, chobym go nie popeni.... Wyjanienia z
reguy maj charakter kategoryczny: zawsze taka scena koczy si zgod
i porozumieniem. Do charakterystyczna jest take wiksza czstotliwo
uywania okrele zgeneralizowanych w grupie osb ze zdiagnozowan
antyspoeczn osobowoci, np. kobiety zawsze... obwiniaj mczyzn...,
zawsze staram si.... W percepcji przestpcw z grupy KR opisywana sce-
na nienawici nie jest wana w przeciwiestwie do przestpcw z grupy W
i osb z KO. Zdecydowanie czciej u mczyzn z antyspoecznym zabu-
rzeniem osobowoci pojawiaj si okrelenia nienawici wskazujce, i jest
to co bahego i nieistotnego, np. maa ktnia, e nie wyrzuciem mieci...
Podsumowujc wykazane rnice w treci skryptw mioci pomidzy
osobami z antyspoeczn osobowoci, winiami bez antyspoecznej oso-
[15] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 117

bowoci i grupa kontroln, naley podkreli, e w postrzeganiu mioci

przez mczyzn z antyspoeczn osobowoci do charakterystyczne jest
istotnie czstsze opisywanie siebie jako bohatera historii w sposb ambi-
walentny; w pozytywnych barwach, ale te i negatywnych. Wskazuje to na
elementy niepewnoci, wtpliwoci w odniesieniu do swojej roli. Jedno-
czenie te mczyni z osobowoci antyspoeczn istotnie czciej sobie
przypisuj stan radoci i szczcia oraz istotne jest dla nich wasne poczucie
bezpieczestwa, nie za taki stan u partnerki. W opisie mioci dominu-
je zatem koncentracja na sobie, na swoich emocjach, na swoim poczuciu
bezpieczestwa, przy jednoczesnym przekonaniu co do ogromnego zna-
czenia tego zdarzenia. Osoby z osobowoci antyspoeczn werbalizuj to
szczeglnie ekspresyjnymi sformuowaniami typu to najwaniejsza chwi-
la w moim yciu...chciabym, aby tak byo wiecznie. Tre skryptu mioci
winiw bez antyspoecznej osobowoci zawiera inne elementy; osoby te
postrzegaj siebie jako bohatera zdecydowanie pozytywnego, koncentru-
j si na emocjach swoich i partnerki, poczuciu bezpieczestwa partnerki,
zdarzenie oceniaj za jako wane, ale w umiarkowanym stopniu. Z kolei
mczyni z grupy kontrolnej bez cech antyspoecznych koncentruj si na
sobie i partnerce, na swoich i jej emocjach, zdarzenie jest dla nich wane,
oceniaj siebie jak i partnerk pozytywnie, co wicej dostrzegaj zarwno
u siebie jak i partnerki pewne niuanse emocjonalne w postaci innych sta-
nw emocjonalnych towarzyszcych mioci.
Postrzeganie siebie w sytuacji nienawici ma rwnie zabarwienie ambi-
walentne u osb z osobowoci antyspoeczn w przeciwiestwie do pozo-
staych grup. Osoby z osobowoci antyspoeczn wykazay te tendencje
do przypisywania sobie bardzo pozytywnych cech charakteru jak ugodo-
wo i dobro oraz dowiadczanie zoci w sytuacji nienawici. Jednocze-
nie te nie uznaj sytuacji nienawici za wan, i czsto w tej sytuacji
formuuj sdy kategoryczne.

4. DYSKUSJA

Przedstawione sposoby percepcji mioci i nienawici wskazuj na wane

waciwoci afektywne i osobowociowe badanych osb. Przede wszyst-
kim pozwalaj dyskutowa zagadnienia rozpoznawania znaku (walencji)
emocji przez osoby z antyspoecznym zaburzeniem osobowoci, ich wiedz
118 BARBARA GAWDA [16]

afektywn, ktra okazaa si by skorelowan z przekonaniami kluczowy-

mi oraz poznawcze mechanizmy odpowiadajce za analiz informacji emo-
cjonalnych.
Zarwno w zakresie mioci jak i nienawici zaobserwowano trudnoci
we waciwej orientacji w zakresie znaku emocji. Skrypty mioci osb
z antyspoeczn osobowoci zawieraj uoglnion wiedz dotyczc mi-
oci; jest to uczucie wane w yciu czowieka, przyczyniajce si do do-
znawania pozytywnych, ale i negatywnych emocji. Walencja mioci ma
zatem charakter ambiwalentny w odczuciu osb antyspoecznych. Rezultat
ten mona dyskutowa w wietle najnowszych danych dotyczcych emocji
zoonych u osb z antyspoecznymi zaburzeniami osobowoci (Trzebiska
i Gabiska, 2009). Wbrew tradycyjnemu stanowisku, e osoby z omawia-
nym zaburzeniem nie odczuwaj emocji, najnowsze badania wskazuj, e
odczuwaj emocje, czyni to jednak w sposb nieklarowny i ambiwalentny.
Analiza wykazaa, e istotnie skrypty maj charakter ambiwalentny. Przy-
czyn nieklarownego dowiadczania emocji badacze upatruj w nieskutecz-
noci wzajemnego hamowania systemu BAS i BIS (Levenston i in., 2000;
Newmann i in., 2005). Oznacza to, e u osb z omawianym rozpoznaniem
pojawia si silne pobudzenie pozytywne (denie) i jednoczenie niewy-
starczajce hamowanie pobudzenia negatywnego (Newmann i in., 2005).
Uzyskane rezultaty wskazuj, i osoby z antyspoecznym zaburzeniem
osobowoci posiadaj wiedz afektywn; w treci skryptu mioci na przy-
kad odnajdujemy podstawowe elementy dotyczce uwarunkowa mioci,
przebiegu takiej emocji zoonej oraz poszczeglnych rl partnerw. Jed-
nak osoby z omawianym zaburzeniem nie potrafi skupi si na emocjach
partnera, a koncentruj si nadmiernie na swoich stanach afektywnych. Ko-
responduje to z danymi z literatury przedmiotu akcentujcymi ograniczone
moliwoci w zakresie empatii oraz narcystyczne skonnoci u osb z takim
zaburzeniem (Hare, 2003, 2006; Gawda, 2007). Ponadto sposb oceny wagi
zdarzenia mioci u osb z antyspoecznym zaburzeniem osobowoci mo-
na wiza z osiowymi cechami tego zaburzenia, takimi jak potrzeba wywie-
rania dobrego wraenia, zwrcenia na siebie uwagi, umiejtno barwnego
opisywania (Brinkley i in., 2005). W literaturze przedmiotu okrelane jest
to mianem tzw. czaru osobistego, ktry polega na szczeglnych umiejtno-
ciach wywierania wraenia na innych (Hare, 2003, 2006). Pomimo zatem
posiadania uoglnionej wiedzy dotyczcej mioci, osoby z antyspoecznym
[17] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 119

zaburzeniem osobowoci dokonuj do szczeglnej analizy informacji

afektywnych powizanych z mioci przy wykorzystaniu mechanizmw
poznawczych jak koncentracja na sobie, ich cech osobowociowych jak
potrzeba wywierania dobrego wraenia oraz strategii afektywno-poznaw-
czych. Mona zatem podsumowa, i uzyskano potwierdzenie zaoe, i
tre skryptw uczu osb antyspoecznych jest skorelowana z cechami
osobowoci tych osb. Odnoszc uzyskane dane do koncepcji skryptw w
zaburzeniach osobowoci Becka i wspautorw (2005) (ze wzgldu na to,
i nie dysponujemy teori skryptw mioci u osb z antyspoeczn oso-
bowoci), mona uzna, i analiza treci skryptu mioci potwierdza, e
osoby z wymienionym zaburzeniem charakteryzuje niedorozwj strategii
wzajemnoci i empatii. Wskazuje na to nadmierna koncentracja na sobie
jako bohaterze historii wyraajca si opisem swoich emocji, przy jedno-
czesnej niskiej umiejtnoci rejestrowania emocji partnera. Wskanikiem
zwizku pomidzy wiedz afektywn dotyczc mioci i przekonaniami
kluczowymi typowymi dla osobowoci antyspoecznej jest czste werba-
lizowanie przekona na temat swoich zalet w sytuacji mioci. Tak silnie
ugruntowane przekonania osobiste (zgodnie z zaoeniami koncepcji Bec-
ka i in. [2005] odpowiadaj za zachowanie) mog mie dysfunkcjonalny
wpyw na rozwj relacji opartych na wzajemnoci i empatii.
Mona rwnie rozwaa przyczyny do nieoczekiwanego wyniku po-
legajcego na ocenie sytuacji mioci jako bahej przez winiw bez anty-
spoecznego zaburzenia osobowoci. Prawdopodobnie jest to efektem bra-
ku motywacji, czy te przejawem pewnych spoecznie uwarunkowanych
regu wyraania emocji. Zgodnie z takimi reguami czy stereotypami spo-
ecznymi mczynie nie wypada mwi o uczuciach czy te przyznawa,
e mio jest niezwykle wana, przypisywa mioci niezwyke znaczenie
(Wojciszke, 2003).
Opisane waciwoci skryptw nienawici u osb antyspoecznych wska-
zuj, e ich wiedza afektywna koresponduje z ich zasadniczymi cechami
osobowoci, oraz z podstawowymi strategiami wedug stanowiska Becka
i wsp. (2005). Osoby z osobowoci antyspoeczn wypowiadaj si o so-
bie w charakterystyczny sposb przypisujc sobie takie waciwoci jak
dobro, wyjtkowo czy ugodowo. Twierdzenie, e ze mn zawsze
mona si dogada wskazuje na niezwykle silne przekonania o swoich
kompetencjach osobistych (ibid.), i jest powizane z do pozytywn sa-
120 BARBARA GAWDA [18]

moocen i jednoczenie brakiem wnikliwoci, refleksji nad swoim post-

powaniem (Book i Quinsey, 2004). Tego rodzaju deficyty afektywne s
spjne z rezultatami odnoszcymi si do oceny znaczenia sytuacji; osoby
z antyspoeczn osobowoci opisuj przyczyny nienawici jako nieistot-
ne, bahe czy niewane. Pomimo e oglnie uywanie zgeneralizowanych
stwierdze wydaje si by czste w sytuacji konfliktu (badani opisywali
sytuacj ktni) (Gordon, 1994), to jednak tendencja ta znaczco dominuje
u osb z antyspoeczn osobowoci. Jest to przejawem silnie utrwalo-
nych skonnoci do formuowania kategorycznych wypowiedzi. Waci-
wo taka ma zwizek ze sztywnoci poznawcz, postrzeganiem wiata
w kategoriach do mao plastycznych (Luchins i Luchins, 1982). Warto
przywoa pogldy Rokeacha (1960) w odniesieniu do tej kwestii, ktry
dokonujc analizy rozwoju sztywnoci przekonuje, e etiologia tej wa-
ciwoci wie si z silnymi doznaniami lkowymi i wzorcem poznaw-
czym uniemoliwiajcym poszukiwanie bardziej plastycznych rozwiza.
Rozwj systemu przetwarzania informacji u osb sztywnych poznawczo
przebiega, wedug niego, w warunkach silnej koncentracji na zagroeniu
i ograniczonych moliwociach poradzenia sobie z nim (ibid.). Uzyskane
dane pokazuj, e typowe jest dla antyspoecznej osobowoci spostrzega-
nie wiata w kategoriach czarno-biaych wyraajce si w przekonaniach
ja jestem wyjtkowy, dobry, i zawsze ugodowy, za inni s li, zoliwi
i zawsze zachowuj si nieodpowiednio.
Oznacza to, e opisane waciwoci skryptu nienawici tych osb wy-
ranie koresponduj z kluczowymi przekonaniami, ktre wedug koncepcji
Becka (i in., 2005) przyjmuj posta: np. jestem lepszy od innych, musz
troszczy si o wasne interesy. Interakcja tego typu przekona z czynnika-
mi sytuacyjnymi staje si przyczyn licznych trudnoci w kontaktach inter-
personalnych u takich osb. Wynikajce z dysfunkcjonalnych zaoe prze-
konania kluczowe w sytuacji negatywnej (np. nienawici) sprzyjaj bardzo
ograniczonym moliwociom wycigania wnioskw i przepracowania kon-
fliktu, bowiem osoba z osobowoci antyspoeczn nie dostrzega problemu
(jest przekonana, e nic si nie stao, bd e jest w stanie ze wszystkim so-
bie poradzi). Dzieje si tak dlatego, e to schematy poznawcze (przekona-
nia kluczowe) odgrywaj fundamentaln rol w procesie przetwarzania in-
formacji, a w konsekwencji wpywaj na zachowanie (Beck, 2005). Zatem
opisane treci skryptw mioci i nienawici s ilustracj wielu zniekszta-
[19] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 121

ce poznawczych i zaburze procesu wnioskowania u osb z antyspoecz-

nym zaburzeniem osobowoci. Dla osb z omawianym zaburzeniem cha-
rakterystyczne jest nietrafne spostrzeganie aktualnych sytuacji; przejawiaj
one tendencje do wyolbrzymiania (np. przeceniania siebie), minimalizo-
wania (np. niedocenianie emocji partnera), czy nadmiernego uoglniania
(formuowanie sdw, okrele kategorycznych). Ponadto w swoisty spo-
sb dokonuj filtrowania informacji, tak aby uwydatni swoje kompetencje
i jednoczenie odrzuci czy zignorowa informacje krytyczne. Fundamen-
taln waciwoci jest spostrzeganie i analizowanie sytuacji w kategoriach
absolutnych (kategorycznych). Wyartykuowane w narracjach o mioci
i nienawici znieksztacenia poznawcze i bdy w procesie wnioskowania
maj niezwykle dysfunkcjonalny wpyw na funkcjonowanie emocjonalne
osb z antyspoeczn osobowoci (Beck, 2005).

BIBLIOGRAFIA

Beck, A.T. (1964). Thinking and depression. II. Theory and therapy. Archi-
ves of General Psychiatry, 10, 561-571.
Beck, A.T., Freeman, A. i Davis, D.D. (2005). Terapia poznawcza zaburze
osobowoci. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Beck, A.T., Rush, A., Shaw, B. i Emery G. (1979). Cognitive therapy of
depression. New York: Guilford Press.
Beck, J.S. (2005). Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczego-
we. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Berne, E. (2005). Dzie dobry...i co dalej? Pozna: Dom Wydawniczy Re-
bis.
Blair, R.J., Jones, L., Clark, F. i Smith, M. (1997). The psychopathic indi-
vidual: a lack of responsiveness to distress cues? Psychophysiology, 34,
192-198.
Book, A.S. i Quinsey, V.L. (2004). Psychopaths: cheaters or warrior-hawks?
Personality and Individual Differences, 36, 33-45.
Brinkley, C.A., Schmitt, W.A. i Newman, J.P. (2005). Semantic processing
in psychopathic offenders. Personality and Individual Differences, 38,
1047-1057.
Clark, D.M. i Fairburn, C.G. (red.) (2006). Terapia poznawczo-behawioral-
na. Badania naukowe i praktyka kliniczna. Gdynia: Alliance Press.
122 BARBARA GAWDA [20]

Demorest, A.P. i Alexander, I.E. (1992). Affective scripts as organizers of

personal experience. Journal of Personality, 60(3), 645-663.
Dryll, E. i Cierpka, A. (red.) (2004). Narracja koncepcje badania psycho-
logiczne. Warszawa: Instytut Psychologii PAN.
DSM - IV. (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders.
Washington: APA.
Eibl-Eibesfeldt, I. (1995). Mio i nienawi. Warszawa: PWN.
Frijda, N.H. (2005). Punkt widzenia psychologw. W: M. Lewis i J.M. Ha-
viland-Jones (red.), Psychologia emocji (s. 88-108). Gdask: GWP.
Gawda, B. (2007). Koncentracja na sobie w narracjach osb antyspoecz-
nych. Studia Psychologiczne, 45 (4), 75-80.
Gelder, M. (2006). Naukowe podstawy terapii poznawczo-behawioralnej.
W: D.M. Clark i C.G. Fairburn (red.), Terapia poznawczo-behawioralna.
Badania naukowe i praktyka kliniczna (s. 23-41). Gdynia: Alliance Press.
Gerstenfeld, P.B. (2004). Hate Crimes: Causes, Controls and Controver-
sies. London, New Delhi: Sage Publications.
Gordon, T. (1994). Wychowanie bez poraek w praktyce. Warszawa: Insty-
tut Wydawniczy Pax.
Grann, M. (1998). Personality disorder and violent criminality. A follow-up
study with special reference to psychopathy and risk assessment. Stoc-
kholm: RiproPrint.
Hare, R.D. (2003). Manual for the Psychopathy Checklist-Revised. Toron-
to: Multi-Health System, Inc.
Hare, R.D. (2006). Psychopaci s wrd nas. Krakw: Znak.
Jarymowicz, M. (2005). Uczucia. W: W. Szewczuk (red.), Encyklopedia
psychologii (s. 929-935). Warszawa: PWN.
Levenston, G.K., Patrick, C.J., Bradley, M.M., Lang, P.J. (2000). The psy-
chopath as observer: emotion and attention in picture processing. Journal
of Abnormal Psychology, 109, 726-733.
Leventhal, H. i Scherer, K. (1987). The relationship of emotion to cognition:
A functional approach to a semantic controversy. Cognition and Emotion,
1, 3-28.
Lewis, M. i Haviland-Jones, J.M. (red.) (2005). Psychologia emocji.
Gdask: GWP
Luchins, A.S. i Luchins, E.H. (1982). Einstellung effects in learning by repe-
tition: Sex differences. Genetic Psychology Monographs, 106, 319-342.
[21] ANALIZA TRECI SKRYPTW MIOCI I NIENAWICI 123

Lupton, D. (1998). The emotional Self. London: Sage Publications.

Maruszewski, T. i cigaa, E. (1998). Emocje Aleksytymia Poznanie.
Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Ncka, E., Orzechowski, J. i Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza.
Warszawa: PWN, Academica.
Newman, J.P., MacCoon, D.G., Vaughn, L.J. i Sadeh, N. (2005). Validating
a distinction between primary and secondary psychopathy with measu-
res of Grays BIS and BAS constructs. Journal of Abnormal Psychology,
114, 319-323.
Paivio, A. (1986). Mental representations. A dual coding approach. New
York: Oxford University Press.
Rachman, S. (2006). Ewolucja terapii poznawczo-behawioralnej. W: D.M.
Clark i C.G. Fairburn (red.), Terapia poznawczo-behawioralna. Badania
naukowe i praktyka kliniczna (s. 1-22). Gdynia: Alliance Press.
Reber, A.S. (2000). Sownik psychologiczny. Warszawa: Scholar.
Rokeach, M. (1960). The open and closed mind. New York: Basic Book.
Rosner, K. (2003). Narracja, tosamo i czas. Krakw: Universitas.
Sanocki, W. (1974). Diagnostyczny kwestionariusz osobowoci DKO 74/K.
Gdask: Uniwersytet Gdaski.
Schank, R.C. (1986). Explanations patterns: Understanding mechanically
and creatively. Hillsdale, NJ England: Lawrence Erlbaum Associates, Inc.
Schank, R.C. i Abelson, R.P. (1977). Scripts, plans, goals and understan-
ding: An inquiry into human knowledge structures. Oxford: Lawrence
Erlbaum
Sternberg, R.J. (2001). Mio jest opowieci. Pozna: Rebis.
Teasdale, J.D. (2006). Zwizek midzy poznaniem a emocj: umys w
gotowoci w zaburzeniach nastroju. W: D.M. Clark i C.G. Fairburn
(red.), Terapia poznawczo-behawioralna. Badania naukowe i praktyka
kliniczna (s. 61-86). Gdynia: Alliance Press.
Tomkins, S.S. (1987). Script theory. W: J. Aronoff, A. Robin i R. Zucker
(red.), The emergence of personality (s. 147- 216). New York: Springer.
Trzebiska, E. i Gabiska, A. (2009). Przeywanie uczu w zaburzeniach
osobowoci. W: E. Trzebiska (red.), Szalestwo bez utraty rozumu. Z ba-
da nad zaburzeniami osobowoci (s. 144-171). Warszawa: Academica.
Trzebiski, J. (red.) (2002). Narracja jako sposb rozumienia wiata.
Gdask: GWP.
124 BARBARA GAWDA [22]

van Dijk, T. (1997). Cognitive context models and discourse. In : M. Sta-

menow (red.), Language structure, discourse and the access to conscio-
usness (s.189-226). Amsterdam: Benjamins.
White, G.M. (2005). Reprezentacje znaczenia emocjonalnego: kategoria,
metafora, schemat, dyskurs. W: M. Lewis i J.M. Haviland-Jones (red.),
Psychologia emocji (s. 53-72). Gdask: GWP.
Wierzbicka, A. (1992). Semantics, culture and cognition. Oxford: Oxford
University Press.
Wojciszke, B. (1986). Teoria schematw spoecznych. Struktura funkcjono-
wanie jednostkowej wiedzy o otoczeniu spoecznym. Wrocaw Gdask:
Ossolineum.
Wojciszke, B. (2003). Psychologia mioci. Namitno, intymno, zaan-
gaowanie. Gdask: GWP.
Zaleski, Z. (1998). Od zawici do zemsty. Spoeczna psychologia kopotli-
wych emocji. Warszawa: ak.