N K A Y N A K L A R I N A G R E O R T A V E 'GARB

A S Y A H A L K L A R I N I N MEDENYET 1

Wolfram Eberhard, Ankara

Bu tetkiki, dier ihtisas sahalarnda, ayn meselelerle uraan

meslekdalarma ithaf ediyorum. Burada, trk tarihinde byk bir rol
oynayan ve trk milletinin ana yurdu olan lkelerin medeniyeti zerinde,
in kaynaklarnda bulunan malmat bir araya topladm. Bu malzeme,
mahdut olduu gibi, bitaraf da deildir. inlilerin, yalnz dmanca m
nasebetlerde bulunduklar memleketler hakknda, iyi eyler yazmaktan
ziyade, fenay yazacaklar kolayca anlalabilir. Biz aratrclarn vazife
leri bundan, kendimizi artmakszm, doruyu ortaya karmaa al
maktr.
. Eldeki malzemeden karlabileceini .sandm neticeleri elde etmee -
. uratm. Bu malzeme eer tbir caizise tarihin bir merhalesini ih
; tiva eder: trk olmayanlarn ark ve garb Trkistan 'm mhim bir
ksmn ellerine geirdikleri zamanda balar ve trklerin buralar ye
niden geri aldklar zamanda sona erer. Bu yzden okuyucu yanl bir
intiba alabilir; fakat bu, onu yanltmamaldr. Her zaman hatrda tutul
maldr k i , burada tarih seyrinin yalnz muayyen bir blm, trk halk
larnn ikinci plna ekildikleri blm, anlatlmtr. Malzememizin mensup
olduu devirde trk yaaynn en mhim hdiseleri daha douda,
Moulistan ve imal in 'de cereyan etmitir. Bu merkezin tekrar batya
. gmesi, daha sonradr.
Bu tetkiki teekkr olarak ithaf ettiim bu memleketteki rrieslekda
ve talebelerim, kendi sahalarndan yeni malzeme getirecek ve tenkitleri
ile orta ve n Asya medeniyeti, yani trklerin medeniyeti hakknda
bilgimizi arttracak olurlarsa, bu benim iin ok byk bir sevin
olacaktr.

1
Bu yaz mellifi tarafndan mecmuamza gnderilmi ve Meedut Mansurolu tara
fndan almancadan trkeye evrilmitir.
126 Trkiyat Mecmuas

i.
MAKSATLAR VE MALZEME

in hudutlanndaki halklarn medeniyet ve yayl sahalar" adl

eserimde in hudutlanndaki halklara dair vesikalar bir araya topla
mtm. Bu tetkik, onun bir nevi devamdr; burada da ark ve garb
Trkistan ahalisine dair vesikalar bir araya toplanmtr. Tpk yukarda
ad geen ilk tetkikte olduu gibi, burada da halklarn tarih ve siyas
tekmlleri hakkndaki malmat dikkate alnmamtr. Bilhassa bu vdide
"bir ok aratrclar alt iin, artk yeni bir tetkike ihtiya kalma
mtr. Dil meseleleri de itibara alnmad gibi, yalnz ince adlarn
"bildiimiz devletleri bat kaynaklarnda grlen adlarla bir tutmaa da
teebbs edilmemitir. Btn bunlar iin mracaat edilebilecek kfi dere
cede tetkikler vardr. Medeniyete ait malzemenin bir ksm Avrupa dil
lerine, bilhassa E. Chavannes tarafndan, tercme edilmekle beraber,
"bunlar arasndaki mnasebet gsterilmemiti.
Burada yalnz medeniyete ait malzeme, halklarn oturduklar yerler
hakknda ok ksa malmatla birlikte, toplu bir halde kaydedilmitir.
Tertip tarz tarafmdan kefedilmi deildir; kabil olduka bunlar hak
knda bizzat inlilerce gsterilen blmler muhafaza edilmitir. Dilci ve.
tarihilerin ark ve garb Trkistan'n kalabalk halklarn guruplara..
- ayrma teebbsnden sonra, ayn teebbs burada medeniyet tarihi
bakmndan yaplmtr. Bunun neticeleri nc ksmda gsterilecektir.
Medeniyet tetkiklerinin neticeleri dil ve tarih tetkiklerinden farkl olabilir:
bir halkn medeniyete bir grupa, dil ve tarih bakmndan ise, baka
'bir grupa veya gruplara mensup olmas pek kabildir. Mamafih bunun
kaide olmadn ve bir ok hallerde muhtelif tetkik tarzlarndan kan
neticelerin birbirine uyacaklarn sanyorum.
Bu tetkikten netice olarak ark ve garb Trkistan 'da muhtelif dil
gruplarna ve antropologiya tiplerine mensup halklarn ayr ayr mede
niyetleri olduu ortaya kmaktadr. Bunlar zamanla deimitir . l k
d e i m e hakkndaki malmat, malzememizin balad zamandan nce.
ve o sraya aittir (m.. 200). Bu srada muayyen baz medeniyetlerin
dier medeniyet sahalar zerine yayld grlr. k i n c i d e i m e ,
eldeki malzemeden aka anlalamaz. Bu, 200 (m..) den takriben 5
(m.s.)'ye kadar sren Hsiung-nu'larm yaylma devresidir. n c
d e i m e , topladmz vesikalarn yava yava sona erdii zamanda
1
Bu eser Trk T a r i h K u r u m 'u tarafndan trke ve T'oang Pao meem. ( c.~ 36,
Supplement, Leiden, 1 9 4 1 ) tarafndan da almanca neredilecektir. Mekalede kitabn ismi./
k s a c a Hudut halklar 1
diye geecektir.
 O r t a ve garb A s y a halklafinfn medeniyeti 127

balar: 5. 6. yz yldan itibaren, tkler btn bu bahsedilen saha

zerinde yaylrlar. Fakat bu yaylmann buradaki ahalinin medeniyeti
'zerine tesiri, daha ziyade Sung devrinden sonra, kendini gsterir. Bizim
malzememiz ise, Sung devrinde (1279) sona erer.
Bu tetkik iin hemen sadece ark ve garb Trkistan ahalisi - zerin
de yazlm annallerdeki (vakayinme) bahisler alnmtr. Dier eser
lerden pek az, daha fazla karlatrma maksad ile, istifade edilmitir.
Haclarn seyahat tasvirleri (Hsan-tsang, Fa-hsien v.s.' ) de dikkate
alnmad.
Bunun muayyen bir sebebi vardr. inliler annallerini tamamen mu
ayyen esaslara gre yazmlardr. Bu onlarn bir kan okuyan herkes
iin,. aka belli olur. te bu sebeple halklarn tasviri iin, daima sadk
kaldklar muayyen bir tasvir tipi bulmulardr. Bu nevi tasvirlerin en
mhim vasflarnn Hudut halklar" adl eserin balangcnda anlattm
iin, bunu burada tekrar etmee lzum yoktur. Tek tek seyyahlarn bil
dirdikleri, ise,, bu tip tasvirler esasna sadk olmayp, baka esaslara g
re yazlmtr. Bahsedilen devletlerin bir ksm iin, yalnz annal malze
mesi bulunduu, dier bir ksm iin ise, seyahat tasvirlerinde de mal-.
mat olduu cihetle, elde edilecek manzara insicamsz olacakt. Bundan
ise, muayyen medeniyetler hakknda aykr bir fikir elde edilir. Bu yz
den tetkikimizin neticesi, teyit edilecek ve salamlaaca yerde, pheli
kalabilirdi. Bundan baka seyahat tasvirlerindeki malzeme annallerdekin-
den daha iyi deildir. Seyahat tasvirleri," olsa olsa Hindistan iin
kymetli. baz eyler ilve ederler. Burada ise, Hindistan mevzuun dn
da kalr. Burada Hindistan hakknda verilen malmat, Hindistan mede
niyetlerinin anlatlmas maksad ile deil, n Asya medeniyetlerinin anla-
masna yaramak iindir.
in metinlerinin Avrupa tercmeleri ve bu halklara dair Avrupa ve
dier yerlerde bulunan malmat kullanlmamtr. Bunun sebepleri de
' Hudut "halklar" 'nm balangcnda izah edilen sebeplerin ayndr: in halk
tasvirlerinde kullanlan muayyen tabirler ok mhimdir; bu ise, terc
mede, ok defa, o derece kaybolur k i , inli mellifin anlatmak istedii
ey aka grlemez. in olmayan kaynaklardan istifade edilmemitir;
nk baz devletler hakknda zengin malzeme bulunduu halde, dier
leri hakknda ok defa az olan in. malzemesi burada da aykr bir fik
rin ortaya kmasna sebep olacakt. Bundan baka bu tetkikin gyesi,
yalnz in kaynaklarndan neler elde edildiini ve bu halklar hakknda
in nazariyelerinin ne olduunu gstermektir. Bizim vazifemiz sadece
halklar, inlilerin gsterdii gibi, sralamak ve bundan ne kacam
grmek idi.
12S Trkiyat Mecmuas

Bana: Bu halklarn ou hakknda verilen in malmat 0 kadar,

azdr ve bir ey ifade etmez k i , bundan bir netice veya, hi deilse, b
yk bir netice karlamaz" denebilir. Filhakika malzeme ok defa pek
azdr. Bir ok halklar, kendileri hakknda hi bir ey sylenmedii iin,
muayyen bir grupa sokulamamlardr. Fakat ayn metodla binden fazla in
halk tasviri zerinde altktan sonra, kat' olarak, unu syleyebilirim:
in halk tasvirleri, tamamen muayyen bir tipe gre, yle tanzim edil
milerdir k i , ok ksa bir tasvirden, bir veya iki szden ibaret olsa bile,,
grndnden ok daha fazla malmat alnabilir. Tasvirler bililtizam
mmkn olduu kadar ksa tertip edilmitir; lzumsuz gibi grlen her.
ey hazfedilmitir. Bir veya iki szle bir medeniyetin karakteri gsteri
lir; baka bir szle, medeniyetin toplu olarak nasl olduu ve hangileri
nin ayn veya akrabas olduu sylenir.
Tabi ark ve garb Trkistan medeniyetleri meseleleri yalnz in
malzemesinin yardm ile halledilemez. Bu tetkik, Trk, ran, Arap, Hind
ve dier ihtisas sahalarndaki meslekdalara, in malzemesinden neler
elde edildiini toplu olarak gstermek ve burada elde edilen neticeleri .
onlarn kendi sahalarnda aldklar neticelerle karlatrmaa sevketmek
maksadn gtmektedir. htisas sahalarnn karlkl i birlii ve karlkl
tenkidi ile, git gide bu mmtakamn medeniyetleri hakknda, her taraftan
gelme, tam bir manzarann elde edileceini umarm. Bu tetkik, bunun
yalnz bir yap tadr. . -

II.

MALMAT

1 . C h a n g - c h ' i m - p a . S a h a : Hsi-li'nin cenup-batsmda dalarn,

1

arasmda yaarlar. Sonra daha batya ekildiler ve T'ien-chu 'lara komu

oldular (Hsir-T'ang-shu, 211 b ) . M e d e n i y e t : garb Ch'iang'lar gr-
pundandrlar. Giyimleri imdiki T'ien-chu'lannkine benzer. ehirleri
olmayp, yamaclk ederler (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4153 c ) . Z a
m a n : . Vang devri.
2. Hst-lasia. S a h a : Kansu ve Kukunor sahas. M e d e n i y e t : -
T'o-pa ahfadndan olduklarm iddia eder. Ho-lien ailesinin hkim olduu
lkede yaarlar. T'ang devrinde hkmdar sllesi iin Li soyadn ald
lar. Buddisttirler. Tao 'cula m sihirli iaretlerine benzer, kendilerine has .
1
Bu eserde geen halklar ve ehirler iin bk. A . Hermattn, Atlas of China (hari
talar).
 O r t a ve garb Asya halklarnn medeniyeti 129

yazlan vard. Beyaz, dar bir elbise ve arkasnda krmz kordellar sar
kan kee apka giyerlerdi. Muhtelif memur dereceleri iin, muhtelif rtbe;
almetleri tarlar. Altn ilemeli gm kuaklan, kuakta ksa bir bak,
yay ve oklar vardr; izme giyerler. Salarn ksa keserler, kulakla
rnda ar kpeler tarlard. Bykler daima attadrlar; stlerine lci
vert bir glgelik ve nlerine iki sancak tutulur. Arkalarnda yzden fazla
atl vardr. A d i halk, lcivert veya yeil deri giyer. Musikileri yeknesaktr..
Hkmdarn nnde, det olan dokuz secde yerine, yalnz kere iilir-
ler. Her harp seferinde nce kehanete mracaat ederler; ya artemisia (bir
nevi ot ) ile koyun kemii yakarlar, yahut yere bambus ubuklar atarlar,
yahut bir koyun bylerler ye onu gece kurban ederler, ona dua
ederler ve ertesi gn kurban edilen koyunun ince barsam muayene eder-
1er, yahut, da yaydaki tellerin kard sesi dinlerler. Hastalklarda hekim
v deil, byc anrlar. Bz hallerde, hastalktan korunmak iin, evden
karlar. Kan davas gderler. Kafatas iinde arapla tavuk, domuz ve
kpek kan kartrlarak iilir ve bundan sonra intikam gtmeyeceine
yemin edilirse, kan davasndan kurtulabilinir. Yahut kan davas yapama
yan^ evinde bir ziyafete kadnlar davet eder; bir ara dmannn evine
koarak, onu atee verir. Bunlarda buday, fasulye, muhtelif dier dar ve
sebze eitleri, soan ve sarmsak vardr. Atlar ve develeri vardr. Harpte
duman ve ate iaretleri vardr. A y sonlarnda harbe gitmei sevmezler.
Zrh giyerler, atlar da zrhldr (Liao-skih, 115 s. 5948 bc). l v e ;
Medeniyet tarihi bakmndan mhim olmayan dier malmat iin bk. Chin-
shih,134 = s. 6123 a 6124 c. Ayn zamanda siyas malmat iin bk. Sung-
shih, 485 ve 486. Z a m a n : T'ang devri sonundan mogul devrine kadar.

3. H s i - l i . S a h a : T'u-fan 'larn cenup-batsmda (Hsin-T'ang-shu, 221

b== s. 4153c). M e d e n i y e t : 50000 aile. Vadilerde oturma severler.
Erkekler balarn sararlar ve kee veya yn elbise giyerler. Kadnlar
topuzludur ve ksa etek giyerler. Drahoma ile evlenmezler. Pirin, bu
day, fasulye ekerler. ller ekilmi araziye, kabirsiz ve aasz olarak,
gmlr. Bir yl mtem elbisesi giyerler. Mtem rengi siyahtr. Ceza
olarak, ayak veya burun keserler. Her zaman T'u-fan 'lara tbidirler
(Hsih-T'ang-shu, 221b). Z a m a n : T'ang devri.

4. H s i - y e h . S a h a : douda P'i-shan, cenup-batda Wu-ch'a, i

malde So-ch, batda P'u-liile huduttur (Han-shu, 96a = s.606d). M e d e
n i y e t : P'u-li, I-nai ve Wu-lei 'lere benzerler; oradaki dier Hun'lar
gibi olmayp, Tibetli veya Ti 'dirler. Gebe davarcdrlar. Yada ta
karrlar (Han-shu, 96 a). Memleketlerine P'iao-sha da denir. Zehirli
Trkiyat Mecmuas . 9
130 Trkiyat Mecmuas

oklar yaparlar (Hou-Han-shu, 118, 4 a ) . Z a m a n : Han devrindenberi.

l v e : Daha fazla malmat iin bk. T'ung-chih, 196s. 3147b, T'P'YL,
798, 8 b ; Hou-Han-shu, 118 = s. 904 d. N o t : Bk. Hudut halklar, H 3
ve Tse-ho (nr. 15) .
5. I - n a L S a h a : imalde Su-lo, cenupta Tseho ilehudutturlar,
(Han-shu, 96a = s. 606d). M e d e n i y e t : 670 kiilik 125 aile. Mede
niyet ve detleri Tse-ho'da olduu gibidir (Han-shu, 9 6 a ) . Z a m a n :
Han devrinden beri. l v e : Dier bir metin iin bk. T'ung-chih, 196 =
s. 3137 b.
6. K u - s h i h - m i . S a h a : imalindeki Ta-P'o-l ile huduttur. Dalar
arasndadr (Hsin-T'ang-shu, 221 b ) . M e d e n i y e t : Mevkii yznden,
tecavz edilemez. Ekim yaplabilir. ok karldr. nci, altn, ejder asll at
karr. Yn kuma giyerler. Memleketlerinin, aslnda, bir ejder gl
olduunu ve ejder ktktan sonra kuruduunu birbirlerine anlatrlar
(Hsin-T'ang-shu, 221b = s. 4155 a) . Z a m a n : T'ang zaman. N o t :
Belki Kamir'e karlktr. Kamir'e okluk Chia-yeh-m-lo denir ( W .
Fuchs, 443).
7. No-ch'iang. S a h a : in hududu ile Lou-lan arasnda (Han-shu,
9 6 a ) . M e d e n i y e t : 1750 kiilik 450 aile. Yaay gebedir, ziraat
yoktur; ekini Lou-lan ve Ch'ieh-mo 'dan alrlar. Dalarda, let yaptklar
demir vardr; bu letler mzrak, kk bak, kl, zrh, yaydr ( Han-shu,
96 a = s. 606 a). Z a m a n : Han devrindenberi. l v e : Daha fazla ma
lmat iin bk. T'ung-chih, 196 = s. 3133 a.
8. Po-chih. S a h a : Po-ho 'nun cenup-batsnda (Pei-shih, 97).
M e d e n i y e t : Memleket dardr, ahali fakirdir. Vadilerde yaarlar. Mem
leketteki gln bynde ejder kral, ikincisinde kans, ncsnde
olu yaarm. nnden geenler kurban kesmezlerse, rzgr ve kardan
memleketten geemezler (Pei-shih, 97 =* s. 3043 d ) . Z a m a n : Sui devri.
9. Po-ho. S a h a : K'o-p'an-fo batsnda (Pei-shih, 9 7 ) . M e d e
n i y e t : Bu memleket K'o-p'an-t 'o 'dan daha souktur, bu yzden insan
lar ve davar toprak alt maaralarnda yaarlar. Un rekleri ve bu
day arab ile beslenirler, kee ve krk giyerler. Memleketlerinden
geilerek, batda Yeh-ta'lara veya cenup-batda Wu-ch'ang'lara gidile
bilir (Pei-shih, 97 = s.. 3043 d ) . Z a m a n : Sui devri.
10. P o - l u S a h a : A-kou-Ch'iang'm imal-batsnda, imal Shansi 'de
Tez'dan 13900 li tede (Pei-shih, 97). M e d e n i y e t : Memleket ya ve
1

1
i li, Han devrinde, takriben vasat olarak, 500 metredir; fakat bu bir hayli dei
ebilir ( b k . T'oung Pao, c. 36 s. 2 ) .
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 131

ok scaktr, fakat dzdr. Burada Sih-ch'uan atlar vardr. Mahsl ve

1

detler takriben A-kou-Ch'iang 'lardaki gibidir (Pei-shih, 97 = s. 3043 b ) .

Z a m a n : T'o-pa devrinden beri.
11. P ' u - l i . S a h a : imalde takriben Su-lo., douda So-ch, cenup
ta Hsi-yeh 'lerle hudutturlar (Han-shu, 96 a = s. 606 d ) . M e d e n i y e t :
5000 kiilik 600 ailedir. Medeniyete Tse-ho ve Hsi-yeh 'lerle birdirler
(Han-shu, 96 a). Z a m a n : Han devrinden beri. l v e : Buna dair d i
er bir metin iin bk. Tung-chih, 196 = s. 3137 b.
12. S h e - m i . S a h a : Po-chih cenubunda (Pei-shih, 91). M e d e n i
y e t : Dalarda yaarlar, buddist deildirler, eytanlara inanrlar. Yeh-ta
'lara tabidirler (Pei-shih, 97 = s. 3043 d). Z a m a n : Sui devri.
13. Su-p'i. S a h a : T'u-fan'lara tbidirler (Hsin-T'ang-shu, 221
b ) . M e d e n i y e t : garb Ch 'iang 'lardandrlar. inlilere tbi olmak
isterler, fakat T'u-fan'lar buna mni olur (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s.
4155 b ) . N o t : Burada ad geen komu To-mi halk da garb Ch'iang
'larm bir koludur. Z a m a n : T'ang devri. l v e : Buna dair dier
bir metin iin bk. Shih-chia fang-chih l = Taisho-Tripitaka, c. 51, s.
950 c.
14. T e - j o . S a h a : Lo-yang'dan 11250 li tede. Tse-ho ile hudut
tur (Hou-Han-shu, 118, 4 a). M e d e n i y e t : 670 kiilik 100 ksur aile.
detler, 7se-Ao'larmki gibidir (Hou-Han-shu, 118, 4 a). Z a m a n : Son
Han devrinden beri.
15. T s e - h o . S a h a : Su-lo 'dan 1000 li tede (Hou-Han-shu, 118 = s.
904 a). M e d e n i y e t : 4000 kiilik 350 aile (Hou-Han-shu, 118). Z a m a n :
Son Han devrinden beri. N o t : Pei-shih, 97 = s. 3041 b 'de Hsi-ch-pan
ad ile grlr. Bu eski Hsi-yeh ile msavi imi.
: 16, W u - c h ' a . S a h a : imalde P'u-li, batda Nan-tou ile huduttur
(Han-shu, 96 a ) . M e d e n i y e t : 2733 kiilik 490 aile. Dalarda yaarlar,
tarlalar vardr. Talardan ev yaparlard. Elleri ile su ierler. Kk kou
atlar, eekleri vardr; srlar yoktur. Urgan kprleri vardr (Han-shu,
96 a = s. 606c). Z a m a n : Han devrinden beri. l v e : dier bir metin
iin bk. T'ung-chih, 196 = s. 3137 a. N o t : Yen Shih-ku, atlann kk
olduunu kabul etmez (Han-shu, 96 a erhine gre). Pei-shih, 9 7 = s.
3041 c'de Ch'an-y-mo ad ile grlr.

17. W u - I e i . S a h a : cenupta P'u-li, daha cenupta Wu-ch'a, batda '

b y k Yeh-chih'lerle hudutturlar (Han-shu, 96a = s. 606 d ) . Mede-
1
Sih-ch'uan, garb in'de bir eyalettir.
 132 Trkiyat Mecmuas

n i y e t : 7000 kiilik 1000 aile. Giyim Wu-sun'lannki, det Tse-ho'lannki

gibi (Han-shu 96a). Z a m a n : Han devri. l v e : Daha fazla malmat
iin bk. T'ung-chih, 196= s. 3137 b.
17a. C h ' i e h - m o , S a h a : imalde Ting-ling lkesi, douda
Pai-t'i, batda Po-sih, cenupta Hsiao-yan ile huduttur ( T'ung-chih, 196 =
s. 3136 a). imalde Wei-li, cenupta Hsiao-yan, batda Ching-cheh ile
huduttur (Han-shu, 96 a = s. 606 c ) . M e d e n i y e t : Bunlarda zm
vardr. Salar ksa kesilir, kee klh, ksa kollu, ak boazl v nden
dikili elbise giyerler. Bir ok eekleri, koyunlar, srlar vardr. Garb
Wei sllesinin Ta-t'ung devrine kadar (535550) kendilerinden bahse
dilir. imal-batlannda l vardr ( T'ung-chih, 1 9 6 = s. 3136 a ) . zmleri
ve her eit meyvalan vardr. 1610 kiilik 230 ailedirler (Han-shu, 96 a =
s. 606 bc). Adetleri inlilerinkine benzer (Shui-ching-chu,2). Zaman:
Han devrinden' beri. 1 v e : Bk. nr. 23 ve Pei-shih, 97 = s. 3041 b. N o t :
T'ang zamamnd Hsi-mo-t'o-na ad ile grlr (Shih-chiafang-chih 1 =
Taish-Tripitaka, c. 51, s. 951c).
18. Chn-ch. S a h a : Y-tien 'in batsnda (Pei-shih, 97). M e d e
n i y e t : Dalarda yaarlar; budaylar, pek ok orman ve meyva aalar
-vardr. Buddisttirler. Dilleri Y-tien 'lerinkine benzer. FeA-to'lara tbi
rdirler (Pei-shih, 97 = s. 3043 c d ) . Z a m a n : Sui devri.
19. K'o-p'an-t'o. S a h a : Y-tien batsnda kk bir memleket
olup, Hua-kuo'ya komudur. Cenupta Chi-pin ile huduttur (Liang-shu,
54 = s. 1842 d ) . M e d e n i y e t : Ba ehrin mesahas 10 Zz*'den fazladr.
Memlekette on iki ehir vardr. Adetler Y-tien 'dekilere benzer. Chi-pei
(pamuk kuma) giyerler; giydikleri yekpare elbisenin kollar yoktur.
. Bir de ince pantolonlar vardr. Toprak kk budaya elverilidir. ok
srlar, atlan, develeri, koyunlar vardr, yi kee, altn, yada ta ka-
nrlar (Liang-shu, 54 = s. 1842 d ) . Buddisttirler (Pei-shih, 97 = s. 3043
d ve Shih-chia fang-chih 1= Taish-Tripitaka, c. 51, s. 9 5 1 c ) . l v e :
T'ung-chih, 196 = s. 3153 c; Nan-shih 79 = s. 2733 d ; Hsin-T'ang-shu,
221a = s. 4153 a. Z a m a n : Liang devrinden beri. N o t : Dier metin
lerde Ho-p'an-t'o, Ho-fan-fo ve Han-p'an-t'o ad ile grlr. Bugnk
Ta kurgan "-'dr ( W . Fuchs, s. 455).
20. K i - m o . S a h a : Ch'ang-an'dan 8150 li tede. imalde Wu-sun
'larla hudutturlar (Han-shu, 96 b = s. 609 a). M e d e n i y e t : 24500 kii
lik 3500 aile. Demir, bakr ve kkrt karrlar. Wang Mang zamannda,
( m . s . 924) hkmdarlar, Wen-su'yu feth ile, iki memleketi birletirir
(Han-shu, 9 6 . l a v e : T'ung-chih, 196 = s. 3145 b ve Pei-shih, 97 = s.
3042 c ; bk. nr. 21 ve 24 . Z a m a n : Han devrinden beri.
 O r t a ve garbi A s y a halklarnn medeniyeti 133

V''--2.1*.Kni-tsih. S a h a : Ch'iu-tsih veya Ch'-tsihde yazlan Kui-tsih,

eski Kuci, daha sonraki Kua'ya karlktr (Pelliot, T' P' 22, 126 v.d.).
Ch'ang-an 'dan 7480 li tede olup, cenupta Ching-cheh, cenup-douda
Ch'ieh-mo, cenup-batda Y-mi, imalde Wu-sun, batda Ku-mo ile hu
duttur (Han-shu, 96 b = s. 609 a ) . . M e d e n i y e t : 81317 kiilik 6970 aile.
Mden ileyebilirler (Han-shu, 96 b ). Zarif kee, demir, bakr, elik, geyik
.."derisi, hal yaparlar (Pei-shih = T'P'YL, 792,8 a). Yl banda, gelecek
sene davarn bereketli olup olmayacan anlamak iin, boa ve at g
retirirler (Yu-yang tsa-tsu=Y-chih-t'ang, 10, 15 b ve T'P'KCh, 481).
Daha sonra Wu-shu parasn kullanmlardr ( Y-chih-t'ang,
1
28,14 b ) .
15. VIII.de, ilh ekilleri ile alay tertip ettikleri bir bayramlar vardr
(Yu-yang tsa-tsu = T'P'KCh, 481 = c. 38, 6 0 b ) . Kadn pazarlar var
dr; zira ok ahlkszdrlar (Shih-san-chou chih = T'P'KCh, 481 = e.
38, 60 b ) . Hkmdarlar bir kere, sonradan arslan ekline giren ve zeri
ne hkmdarn bindii vah bir ejderi terbiye etmiti (Yu-yang tsa-tsu
T'P'KCh, 481). Ar cezalan vardr. Vergiler mlke gre tayin
edilir, altn veya gm halinde denir. Dn, mtem ve dier neviden
detleri ve mahslleri Yen-chi 'deki gibidir. Fakat iklim oradakinden bir
az. daha scaktr. Gzel kee, Chang geyii krk, hal, tuz, kkrt, toz,
iyi at, tek hrgl deve karrlar (Chou-shu, 50 = s. 2341a). Hkm
dar bir arslan taht zerinde oturur. Banda, arkaya doru sarkan, bir
sarg vardr. ok pirin, buday, fasulya, dar, bakr, demir, Chang ge
yii, hah, yeil kkrt, koku, pudra, at, tek hrgl deve vardr (Sui-
shu, 83== s. 2535 c ) . Toprak, kenevir, buday ve pirince elverilidir.
Altn kanrlar. yi alg alarlar. ocuklarn balarn yasslatnrlar.
Hkmdarn sa uzundur, tekiler keserler. Yl banda yaplan at, de
ve, koyun grelerinden, senenin geii hakknda fala baklr (Hsin-T'-
ang shu, 221 a = s. 4152 c ) . ehir duvarlarnn hepsi katldr. Bunla-
nn iinde pagodeler vardr. Ziraat ve hayvanclk yaparlar. Salar er
kek ve kadnlarda ksa kesilmitir, ancak boaza kadar inerler (Chin-
shu, 97 = s. 1337 a ) . Memlekette Uygur 'larn bir kolu oturur. Hkm
dar kendisine arslan hkmdar" der. Ta ve san elbise giyer. 9 nazrla
devleti idare eder. Paralan yoktur, para yerine kuma kullanrlar. Pirin,
buday, kavun ve meyvalan vardr (Sung-shih, 490 = s. 5119 a). l v e :
T'ung-chih, 196 = s. 3146 b, Liang-shu, 54 = s. 1842 c, Nan-shih, 79 = s.
2733 c, T'ang-shu, 198 = s. 3613b. Z a m a n : Han devrinden beri. N o t :
Doru syleni Ch'iu-ts'ih veya Ch'-ch'ieh olmal (Y-chih-t'ang, 30,
21 a ve 31, 1 a). Bu ad, in'de Shang (Shansi) mntakasmda Han dev
rinde, yer ad olarak da grlr (Y-chih-t'ang, 22, 7 b ) . Orta Asya'da
1
Han zamannda in'de kullanlan bir nevi bakr paradr.
134 Trkiyat Mecmuas

boa grei ve dier sport nevileri iin bk. Eberhard, in kaynakla

rna gre trkler ve komularnda spor (lk, 1940, mays).
22. L o u - I a n veya S h a n - s h a n . S a h a : Tun-huang batsnda. Lou-
lan=Krorain olabilir (Franke, Geschichte, III, 190). nce ad Lou-lan idi,
sonra Shan-shan olmutur. M e d e n i y e t : 6570 aile veya 14100 kii
nfusu vardr. Toprak ok tuzlu olduundan, tarla azdr. Ekini dardan
getirirler. Yada ta (yeim ta), saz, st ve dier nevi odun ile
lhana yetitirirler. Ahali gebelikle yaar; eekleri, atlar, bir ok
develeri vardr (Han-shu, 96 a = s. 606 ab). N o t : Daha fazla malmat
iin bk. T'ung-chih, 196 = s. 3135 b 3136a ve T'P'YL, 792, 5a (Han
sAu'ya g r e ) ; Shih-chi, 123 = s. 267 b'; Chou-shu, 50 = s. 2340 d ; Pei-
shih,98=s. 3041 b. Z a m a n : Han devri bandan itibaren.

23. Mo-kuo. S a h a : Burasnn Han devrindeki Ch'ieh-mo lkesi

olduu sylenir (Liang-shu, 54 = s. 1842d). M e d e n i y e t : Salarn ksa
keserler, kee klh giyerler, elbiselerinin kollar kk ve yakalan ak
olup, nden kapanr. ok koyun, sr, katr ve eekleri vardr (Liang-
shu, 54). Z a m a n : Liang devrinden beri. l v e : Nan-shih, 79 = s.
2733d. N o t : Bu memleketin imalde Ting-ling, douda Pai-t'i, batda
Po-sih ile hudut olduu sylenir. T'ung-chih, 196 bunu Ch'ieh-mo hak
knda da sylemekle beraber, bunlarn ikisinin ayn ey olduklarn hi
bir suretle, kat' olarak, bildirmez.
24. Pa-Iu-chia. S a h a : Han devrindeki Ku-mo olduu sylenen
Kui-tsih yannda kk bir lkedir (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4152 c).
M e d e n i y e t : det ve yaz Kui-tsih 'teki gibidir, dil bir az bakadr.
Gzel kee ve yn kuma karrlar (Hsin-T'ang-shu, 221b). Z a m a n :
T'ang devrinden beri (?). N o t : Pa-lu-chia Kime = Blka 'dr (Shih-
chia fang-chih l = Tripitaka, c. 51, s. 952 c ) .
25. W e n - s u . S a h a : Ch'ang-an 'dan 8350 li tede. Wei-t'ou 300 li
batlarndadr; Ku-mo 270 li mesafe ile doularmdadr (Han-shu, 96b).
M e d e n i y e t : 8400 kiilik 2200 aile. Mahsller' Shan-shan'mkilere
benzer (Han-shu, 96b = s. 609a). l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3150b,
Pei-shih, 97 = s. 3042c. Z a m a n : Han devrinden itibaren. Mild ylnda
sona erer. N o t : Yen Shih-ku (Han-shu, 96b tefsirinde), Yung-chou
(Kansu) da Li-ch'an'mn imalinde Wen-su adl bir dan bulunduuna
ve bunun adn, bir zamanlar burada Wen-su 'lar oturduu iin aldna
dikkati eker.
26. Y e n - c h ' i . S a h a : Ch'ang-an'dm 7300 li tede. imalde Wu-
sun 'larla huduttur, cenupta Wei-li'den 100 li tededir (Han-shu, 96b).
 O r t a ve garb A s y a . halklarnn medeniyeti 135

M e d e niy e t : 32100 kiilik 4000 aile. Bir gle yakn yaarlar ve ok balk
lar vardr (Han-shu, 96b = s. 609d). Hindyazlan vardr, gk ilhlarna 1

ve Buddha'ya taparlar. Erkekler salarn ksa keserler. arap ve algy

severler. Ch-shh'mn cenubunda yaarlar (Pei-shih, 97 = T'P'YL 795,
4 b ) . 8. II. de 3 gn kurban keserler. 15. IV. te orman dolama bayram
olur; 5. V. de Maitreya'nm doum gn vardr. 7. VII.de Yeh-tsu (vah
i ecdat) 'ya 2 kurban kesilir. 9. IX. da hkmdarn yapt bir efsun
bayram vardr; 10 dan 14. X. a kadar alg alnr. XII.. ayda ve yeni
mevsim zamannda, bunlar i k i grupa ayrlrlar. Her grup zrhl bir
kimse karr. Bu i k i kii ta ve deneklerle drler. Dme,
birisi lnce, sona erer. Bundan mahsl hakknda neticeler karlr.
(Yu-yang tsa-tsu = T'P'KCk 481=c. 38, 60 b ) . Erkeklerin salar ksa
dr. Kadnlar caket ve alvar giyerler. Dn detleri inlilerdeki
gibidir. yi tacirlerdirler. Hilekrdrlr. Esasl saray erknlar yoktur
(Chin-shu, 97=s. 1337 a).. Fakirdirler. Yay, bak, mzraklar vardr.
Evlenme detleri in'deki gibidir. ller yaklr. Mtem yalnz yedi gn
srer. Salar ksa kesilidir. Hind yazlar vardir. Gk ilhi ve
Buddha'ya taparlar. 8. I I . ile 8. IV. bayram gnleridir. klim serindir.
Tarlalar iyidir. Pirin, buday ve dan ekilir. Deve, at, koyun ve sr
beslerler. pek bcei yetitirirler, fakat bunlardan daha ipek deil de
yalnz a yaparlar. algy severler. Bir glden balk, tuz ve saz edinirler
( Chou-sku, 50 = s. 2340 d ) . Sulama vardr. Tokrak dar ve zm ekimine
elverilidir (Hsin T'ang-shu, 221 a = s . 4 1 5 2 b ) . l v e : Hou-Han-shu,
118 = s. 905d (yalnz siyas mahiyette); T'ung-chih, 196== s. 3146c s.
"3147 a; Liang-shu, 54 = s. 1842c; Nan-shih, 97 = s. 2733 c; T'ang-shu,
1 9 8 = . 4613a b ; Sui-shu, 83=s.2535c. N o t : ki kiinin dmesine
Yu-chih-t'ang, 10,15 b'de de iaret edilir. Franke, Geschichte, III, 206'ya
gre, belki bu Agni'ye karlktr ve belki bir Hsan-Tsang'm I-ni ve
A-ch'i-ni'sinden baka bir ey deildir. Bugnk Karaahr'e karlktr
( W . Fuchs, s. 457 ). A-ch'i-ni (Agni, Yanghi)'de altn ve gm ok
bulunur. Haydutlar ok fazladr (Tripitaka, c. 51, s. 986b). Elbiseleri
siyahtr. Yalnz para severler. tima snflar arasnda fark yoktur (Shih-
' chia fan-chih 1 = Tripitaka, c. 51, s. 952b). Z a m a n : Han devri.
27. Y-tien. S a h a : Gliba Hotan'a karlktr (Hsn-T'ang-shu,
221 a = s. 4153 a 'ya gre). M e d e n i y e t : 19300 kiilik 3300 aile. Y-tien
batsndaki rmaklarn hepsi batya doru; doudakiler ise, tuz bataklna
akar. Burada ok yada ta vardr (Han-shu, 96 b = s. 606c ve T'P'YL,
792, 6 a). Memleket buddisttir; ok yada ta karr. iftilik, ipekililk,
1
B u . b e l k i mazdaist tanrsdr.
2
Bunun ne olduunu henz bilmiyoruz.
136 Trkiyat Mecmuas

kenevircilik yaparlar. yi atlan, develeri, katrlar vardr (Pei-shih = T

P 'YL, 792, 6 a). Sung Yn bunlara seyahat etmitir. O zaman hkm'
dar, nnde inci sarkl altn bir balk tayordu. Kadnlar alvar, cakel
ve kuak kullanrlard. Erkek gibi ata binerler. ller yaklr. Kemikler:
toprak bir stupa" (pagoda) altnda muhafaza edilir. Mtemliler sala
rn ksa keserler. len hkmdar yaklmaz; tabutu le braklr
(Lo-yang chia-lan-chi= T'P'KCh, 482 = c. 39, l b ) . Buddist olma
larna ramen, yinleri yoktur. okluk soygunculuk ederler. Ahlk
szdrlar. Hkmdar diba bir balk ve altn bir apka tar. Salar
grlmemelidir. Bol kenevir, buday, dar, pirin, meyva ve yada ta
lar, bir ok baheleri ve ormanlar vardr (Sui-shu, 83 = s. 2535 c). Sk
kanunlar vardr. detleri ve mahslleri aa yukar Kui-tsih 'lerinki
gibidir. Mutaassp buddisttirler. Kao-ch'ang 'dan batya doru, ahalinin
ounun gzleri ukurdur ve Kao-ch'ang dousunda, yalnz bu memle
kette, daha ok inlilere benzer bir tip vardr ( Chou-shu, 50 = s. 2341 a).
Topraklar pirin ve budaya elverilidir. ok yada ta, bol arap
vardr. Bakr dkebilirler. ehirleri ve evleri vardr. Sebzeler aa
yukar in'dekiler gibidir. Buddisttirler. Krallarnn saray krmzya
boyanmtr. Hkmdar, bugnk Hun kontlarnn balna (Hu-kung-
mao) benzer, altn bir balk tar. Merasimde kralie ile birlikte bulunur.
Kadnlarnda sa rgs, krk ve alvar vadr. Selmlamada erkeler
bir dizlerini yere kadar bkerler. Yada tandan mhr ve aatan
yaz fralar vardr. Mektup alan mektubu alnna koyar. Ancak ondan
sonra aar (Liang-shu, 54=s. 1842cd). Mazdaist ve buddisttirler
(T'ang-shu, 198 = s. 3613 c). Gzel arap yaparlar. Mazdaisttirler (Sung-
shih, 490 = s. 5717 ac). Z a m a n : Han devrindenberi. l v e : Daha fazla
malmat iin bk. T'ung-chih, 196 = s. 3136 d; Hou-Han-shu, 118 = s. 904
c d ; Shih-chi, 123 = s. 267 b ; Nan-shih, 79 = s. 2733 d, Hsin-Tang-shu,
221 a; Wu-tai-shih, 138 = s. 4376 b ve Hsin-Wu-tai-shih, 74 = s. 4480 a.
28. A n - h s i . S a h a : ran'daki Arsakik'ler memleketidir. imalde
K'ang-ch, douda Wu--shan-li, batda T'iao-chih ile huduttur (Han-shu,
96a). M e d e n i y e t : Memleket, iklim, mahsller ve detle Wu-i-shan-li
ve Chi-pin 'dekilere benzer. Bunlar da gm para yaparlar k i , bunun
yznde hkmdarn ba, tersinde bir kadn vardr. Hkmdar lnce,
N

yeni para dklr. Kendileri bir ok memleketlere tbidir; nk An-hsi

ok byktr. Gemilerle baka memleketlerle ticarette bulunurlar. Deri
zerine yazlan ufk yazlan vardr. Hara olarak byk ku yumurtalar
(devekuu yumurtalar) ve Li-kan 'dan bycler getirirler (Han-shu,
96 a = s. 607 b ) , yerleiktirler, pirin, buday, zm ekerler. Ta-yan 'lar
gibi, ehirleri vardr (Shih-chi, 123 = s. 267 c). Hara olarak arslan ve
 O r t a ve garb A s y a halklarma medeniyeti 137

fu-pa getirirler (Hou-Han-shu, 118, 4b). Z a m a n : Han devrinden beri.

1

l v e : Pe-shih, 97=s. 3043 b ve T'ung-chih, 197=s. 3138 c. N o t :

Po-sih ile Chou-shu, 5 0 = s . 2341a da, dou komular olarak, anlr.
Li-kan, bugnk Irak'ta bir ehirdir ( b k . nr. 75).

29. C h i - p i n . S a h a : imal-batda byk Yeh-chih, cenup-batda

Wu-i-shan-H'\er\e hudutturlar (Han-shu, 96a = s. 606d). M e d e n i y e t :
Byk bir memlekettir. Hsiung-nu '3ar byk Yeh-chih 'leri ortadan kal
drdklar zaman, bunlar batya ekilmi ve Ta-hsia 'ya hkim olmular, Sai-
vang (veya Se-tvang) '1ar ise, cenupta Chi-pin 'e hkim olmulardr. Bunlar
burada, aralarnda blnerek, bir ok kk devletler kurdular. Su-lo 'nun
imal-batsmdaki Hsiu-hsn, Chan-tu v. s. gibi memleketler, aslnda bu
Sai-uang 'dan kmlardr. klim scaktr. Burada yonca, garip aa
eitleri, bambus, vernik, her eit ekin, zm, her eit meyva vardr.
Bahelerini gbrelerler. Pirin ekimi yaparlar ve kn, taze sebze yerler.
yi yontmacdrlar, saraylar yaparlar; husus rneklerle kendilerine has
kuma cinsleri dokurlar. Altn, gm, bakr, kalaylar vardr; bunlardan
letler yaparlar ve bunlar satarlar. Gm ve altn para yaparlar k i ,
bunun bir yannda bir atl, dier yannda bir insan ba vardr. Tek
hrgl develeri, mandalar, filleri, byk kpekleri, maymunlar, tavus
lar vardr. Bunlarda inci, mercan, akik, cam vardr. Dier ehl hayvan
lar dier memlekettekiler gibidir. Han Wu-ti zamannda ( m . . 14087)
hara getirirlerdi (Han-shu, 96a=s. 606d607a). Yen Shih-ku (Han-
shu,96a erhine gre), Sai-chung'un dier yerde bahsi geen Shih-chung
ile ayn ey olduunu syler.Buddisttirler. Memleketleri ya ve ok scak
tr. Pirin ekimi vardr. Deveye binerler. Hara olarak, iyi at ve ichneu
mon (Firavun f a r e s i ) getirirler (T'ang-shu, 198 = s. 3614 a). Z a m a n :
2

Han devrindenberi. l v e : Bunlara dair malmat iin bk. T'ung-chih,

196 = s. 3137 c, Pei-shih, 97 = s. 3043 b. N o t : K'ang-yu chi-hsing
(15, 7 b ) Chi-pin'in Semerkand olduunu iddia eder. Yalnz Sui
devrinde buraya yirie Ts'ao-kuo denildiini syler. Semerkand adn
Mogul devrinden beri almtr. Bu yanl olsa gerektir; fakat Hsin-
T'ang-shu, 221 a = s. 4153 c 'ye istinat eder. Bu metinde daha yle
denmektedir: memleket uzun zaman Ta-Yeh-chih'e tbi kalmtr. Ya
ve ok scaktr. File binilirmi. Memleket buddist imi. Hara olarak,
iyi at, kymetli kuak, altn kilit, kristal tabla, cam getirirler. Chi-pin
ise, hakikatte Gandhara 'dan pek uzak olmayan Kapisa 'dr ( W,
Fuchs, s. 447). Shih-chia fang-chih 1 (Tripitaka, c. 51, s. 956a), Chi-

1
Fu-pa ' u n ne olduu malm deildir.
2
Fare ve ylan yiyen ve Msr 'da ok beslenen zerdua byklnde bir hayvan.
138 Trkiyat Mecmuas

pin'mn Chia-shih-mi-lo ( = Kamir) olduunu iddia eder. Bu da pek

doru deildir (bk. 6). Li-tai fa-pao-chi (Tripitaka, c. 51, s. 180 b )
'ye gre, Chi-pin bir zaman maniheist imi, sonra gene buddist
olmutur.

30. Chan-tu. S a h a : Ch'ang-an'dan 9860 li tede. imalde Wu-

sun'larla hudutturlar, Ts'ung-ling kysmdadrlar (Han-shu, 96 = s . 6 0 7 d )
M e d e n i y e t : Laz'lardandrlar. det ve elbiseleri Wu-sun 'larnki gibi
dir. Ts'ung-ling da civarnda, gebe olarak yaarlar (Han-shu,
96a==s. 607d). N o t : Bazan, yazl benzemesi yznden, yanl olarak,
Hindistan ile bir saylr.
31. Hsiu-hsn. S a h a : Ts'ung-ling dann batsnda, Ch'ang-an
'dan 12010 li tede ( Han-shu, 96 a = s. 608 d ) . M e d e n i y e t: 1030 kiilik
358 ailesi vardr. detler Wu-sun 'larinkine benzer, giyim de. Gebe
dirler. Gliba Laz'lardandrlar (Han-shu, 96a). i l v e : Bk. bir de
T'ungrchih, 196 = s. 3141 b.
32. So-ch. S a h a : Ch'ang-an 'dan 9950 li tede. Bunlardan Su-lo 'ya,
batda 560 li, P'u-lei'ye, cenup batda 740 li mesafe vardr ( Han-shu, 96
a = s. 6 0 7 d ) . M e d e n i y e t : 16372 kiilik 2339 aile. Memleketlerinde
yeil yada ta bulunan bir demir da vardr. Ksa bir zaman iin
Wu-sun neslinden bir hkmdarlar vard (Han-shu, 96a). Memleketleri
b y k . Yeh-chih 'lerin memleketine kadar uzanr (Hou-Han-shu, 118,
6 a ) . Sar gzl, ukur gz bebekli, yuvarlak kulakl ve dar alnldrlar
(Fan Ch'in'in San-hu-fu adl iiri = T'P'YL, 382, 6 a ) . l v e : T'P'YL,
796, l a b ve T'ung-chih, 196 = s. 3142 3143a.

33. Su-lo. S a h a : Ch'ang-an 'dan 9350 li tede. So-ch Su-lo 'nun

560 li cenubundadr (Han-shu, 96a = s. 607 608a). M e d e n i y e t :
Ticaret yaparlar (Han-shu, 96 a ) . Dan, kenevir, pirin ekimi yaparlar,
demir, bakr, gm, kkrtleri vardr (Sui-shu, 8 3 = T' P'YL, 793, 3 b ) .
Daha sonraki devirlerde Wu-shu sikkeleri (in 'de Han devrinde olduu
gibi, 5 shu arlnda sikkeler) olmutur ( Y-chih-t'ang, 28, 14b). 18647
kiilik 1510 aile (Han-shu, 96 a ) . Hkmdar ailesi mensuplarnn 6 el
ve 6 ayak parma olmas lzmdr. Hkmdar altn bir arslan apka
giyer. ok pirin, dan, kenevir, buday, bakr, demir, kkrtleri vardr
(Sui-shu, 83 = s. 2535 c ) . Hind yazlar vardr, mazdaizm ilhlarna
taparlar. Hara olarak, iyi at getirirler (T'ang-shu, 198 = s. 3613 c).
Memleket fakirdir, ekilir topra azdr. Hilekrdrlar. ocuklarn
balarn yasslatrrlar; vcutlarna dvme yaparlar ve mvi gzleri
vardr (Hsin-T'ang-shu, 221a=s. 4152d). l v e : Hou-Han-shu, 118,
 O r t a ve garbi A s y a halklarnn medeniyeti 139=

7 b 8 a ; Shih-chia fang-chih 1 = Trikitaka, c. 51, s. 951 b ; T ung- J

chih, 196 = s. 3143a c ve Pei-shih, 9 7 = s. 3042c. N o t : Kgar'a:

karlktr ( W . Fuchs. s. 456). Z a m a n : Han devrinden beri.
34. W e i - t 'ou. S a h a : Ch'ang-an 'dan 8650 li tede. Cenupta Su-lo-
ile hudutturlar; fakat dalarla buradan ayrlrlar (Han-shu, 96 a = s. 608 a,).
M e d e n i y e t : 2300 kiilik 300 aile. Gebedirler. Giyimleri Wu-sun'la-
rnkine benzer (Han-shu 9 6 a ) . l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3143c
ve Pei-shih, 97 = s. 3042c. Z a m a n : Han devrinden beri.
35. W u - i - s h a n - l i . S a h a : Douda Chi-pin, batda Li-kan ve T'iao-
chih ile hudutturlar ( Han-shu, 96 a = s. 607 a ) . M e d e n i y e t : Byk b i r
memlekettir. ok scaktr. Bunlarda ekin, aalar, nebatlar, meyva, sebze,
yemek detleri, saraylar, evler, ar, para, askerlik, mden ve inci tamamen
Chi-pin'de olduu gibidir. Bundan baka bunlarda t'ao-pa (veyafu-pa
tek boynuzlu efsanev bir geyik nev'i"), arslan ve gergedan vardr. Pa
rann bir yannda bir ba, br yannda bir atl vardir (Han-shu, 96a).
Z a m a n : Han devrinden beri. l v e : Dier bir metin iin bk. T'ung-
chih, 196 = s. 3138 b ; K'ang-yu chi-hsing, 9, 14 b de de bunlardan
ksaca bahsolunur.

36. C h o u - k u - k o . S a h a : Hua lkesi yanndaki memleket (belki

Hephtalit'ler dr) (Liang-shu, 54=s. 1842 c ) . M e d e n i y e t : Bu memle
ket ve Hua lkesine komu olan A-pa-t'an lkesi, giyim ve grnte
tpk, Hua gibidir ( Liang-shu, 54 = s . 1842 c ). l v e : T 'ung-chih, 196=s.
3150 c. Z a m a n : Liang devrinden beri. N o t : Hua yaknndaki memleket
lerden birisi de Hu-mi-tan 'dr. Bunun yannda Pai-i vardr. Bunlarn
hkmdar Chih sllesindendir. Bir ekilde Hsiung-nu aslndan olmaldr
lar; zira Han devrinde ( m . s. 25 220) in generali Kuan Ying, Pai-i'i
lerin de bir atlsn ldrmt (Liang-shu, 54 = s. 1 8 4 2 c ) . Mamafih
bunlarn Hsiung-nu 'larla akraba olduklar kat' olarak sylenemez; zira
Chih kln Yeh- chih 'lerin bir klandr ve Hua-kuo ile komu olmalar,
bunlarn daha fazla bir Hind-Avrupa kabilesi olmasna almettir. Hu-
mi-tan belki Hu-mi(= Wakhn) 'dir (bk. Fuchs, s. 4534). Bu memle
ket fakirdir, iklim souktur. Dalarda yaarlar, ekmek yerler. Koyunlar,
kk kzleri, atlan ve katrlar vardr. Erkekler salann ksa keserler.

37. I-ta, S a h a : Ba ehir Wu hu rmann (Oxus) 200 ksur li

cenubundadr (Sui-shu, 83 = s. 2535.d). M e d e n i y e t : Memleketleri
Han zamannda "byk Yeh*chih'\erin lkesi idi (Ming-huang tsa-lu =
T'P'KCh, 436 = c. 35, 37 a ) . B y k Yeh-chih 'lerin grupundandrlar.
5000 6000 askerleri vardr. yi harpidirler. 10 li murabbamdan geni
140 Trkiyat Mecmuas

olan ba ehirde altn ssl birok buddist' mabedleri vardr. Erkek kar
deler arasnda polyandra vardr. Kadn, her kocas iin, sa ss olarak,
bir boynuz yapar (Sui-shu, 83 = s. 2535 d ) . Z a m a n : Sui devrinden
beri. N o t : okluk Yeh-ta (Hephtalitlitler) ile bir tutulurlar (Hsin-
T'ang-shu, 221 b = s . 4154 d 'ye g r e ) .

38. P a i - t ' i . M e de n i y e t : Kral Chih ailesinden olup, asl

Hsiung-nu'dur. Dar, buday, kavun, meyva ve Hua-kuo'nunkine
benzer, dier yenecek eyler yetitirirler ( Nan-shih, 79 = s. 2733 c ) .
Z a m a n : Han devrinden beri. N o t : Ayn zamanda Nan-shih, 69 'da
ad geen A-pa-t'an hakknda malmat bulunan Chou-ku-ko (nr. 36)'ya
baknz. Pai-t'i '1er, Tu Fu 'mm bir manzumesinde, Hun oyunlar ile alkal
gibi anlrlar. Bu yzden baz mellifler Pai-t'i ile bir halkn deil, ya
banclarn bir halka oyununda kullandklar beyaz kee (pai) apka
(t'i) kasdedildiini sylerler (Mo-chuang man-lu, 2, 2 a ) . Hakikatte, ise,
Pai-1' z'lerin Hun halka oyunu ile hi bir mnasebetleri yoktur ve bu,
air Tu Fu 'nun bir kayna yanl tefsirinden domutur. Bu her halde
bir apka nev'i deil, bir halk addr; esasen halka oyunlarnda byle
bir apkadan hi bahsedilmez.

39. T'u-huo-lo. S a h a : Memleket Ts'ung-ling'm 500 li batsmda-

dr. I-ta'lar (Sui-shu, 83) ile kark yaarlar. Buras Po-sih ile Ta-shih
arasndadr (K'ang-yu chi-hsing, 9, 1 7 a ) . Douda Fan-yang, batda
Hsi-wan-chin, cenupta dalar, imalde Po-sih ile huduttur. imalde eski
Ta-yiian ile huduttur (T'ung-chih, 196 = s. 3155b). Tohar'larn memle
ketidir ( W . Fuchs, s. 449). M e d e n i y e t : Ba ehir 2 li murabba-
mdadr. 100000 iyi talim grm askerleri vardr. Buddisttirler. Bunlarda
polyandra vardr. ocuklarn hepsi byk erkek kardee aittir. Bunlarda
iinde bir ilhlar at yaayan maaral bir da vardr. Bundan, atlar
bilhassa iyi yavrularlar (Sui-shu, 83 = s. 2535d). Bunlarda polyandra
vardr. Kadn, her kocas iin, sanda ss olarak, ayr bir boynuz tar.
(Ychih-t'ang, 10, 1 2 a ) . T'ang devrinde yedi arslan ve husus bir ko
yun getirirlerdi (K'ang-yu chi-hsing, 2, 3 a ) . Hara olarak, ok byk
bir ku getirirlerdi ( T'ung-chih, 196 = s. 3155 b ) . Eski Ta-hsia lke
sinde otururlar, /-/a'larla karktrlar. Kan terleyen atlar yetitirirler.
Hara olarak, deve kuu getirirler (Hsin-T'ang-shu, 221b). Z a m a n :
Sui devri. N o t : Pei-shih, 97=s. 3043c, T'u-huo-lo ile T'u-hu-
lu 'nun ayr ayr eyler olduklarn syler. Sonuncularn corafyas
hakknda yukarda, T'ung-chih 'e gre, sylenenler bildirilir. Gliba
bunlarn ikisi bir memleket olup, haberler muhtelif zamanlarn mahs
ldr.
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 14

40. A n - t s ' a i . S a h a : K'ang-ch'ye dahildir (Hou-Han-shu,

118). M e d e n i y e t : Bu memlekete A-lan-liao da denir. klim scaktr.
ok amlar ve lahanalar vardr. det ve giyim K 'ang-ch 'deki
gibidir (Hou-Han-shu, 118 = s. 905 b ) . Batda Ta-ch'in, cenup-douda
,K'ang-ch ile hudut olan memleketin detleri K'ang-ch'mnldler
gibidir. Daha sonraki devirlerde ad Su-t'e veya Wen-na-sha 'dr (T'ung-
chih, 196 s. 3151 c ) . Z a m a n : Han devrindenberi. N o t : An-ts'ai,
belki Aorsi denen eye karlktr (Mac Govern: Early empires, s. '40
ve 424). Shih-chi, 123 = s. 267 b'de ad geer. Su-t'e lkesi, byk bir
bataklk kysndadr. Daha nce Hsiung-nu'lar tarafndan zaptedilmiti.
Oradaki tcirlerin bir ou Liang-chou (Kansu) 'da bulunuyorlard (Pei-
shih, 97 = s. 3042 d ) . Franke (Geschichte, 3,299300) 'ye gre, Su-fe=
Sod, A-lan-liao (ve yahut A-lan-ni) = Alanlar, Wen-na-sha' = Massa-
get'lerdir.

4 . H s i a o - Y i i e h - c h i h . S a h a : Hsiung-nu'lar tarafndan, 7a-

Yeh-chih'ler gibi, srlmlerdir,- nce Hsi-p'ing ve Chang-yeh
(Kansu) 'te yayorlard, imdi Po-lu'nun cenup-batsmda, imal
Shansi'deki Tai'dan 16600 li tedirler (Pei-shih, 9 7 ) . M e d e n i y e t :
Kansu'da yaarlarken, Ch 'iang 'larn bir ok detlerini kabul ettiler.
Hsiung-nu '1ar gibi gebedirler. Para olarak, altn ve gm kullanrlar
(Pei-shih, 97 = s. 3043 b ) . Z a m a n : Han devrindenberi. N o t : bk.
Hudut halklar". Burada k k Yeh-chih 'lerin daha Kansu'da oturur
gsterilmilerdi medeniyet ve dilce etraflarndaki Ch'iang (Tibet'liler)
gibi olduklar sylenir.

42. K'ang-ch. S a h a : Han devrindeki K'ang-ch, muhakkak

Sodiana veya Semerkand demek deildir. Shiratori 'ye gre, bu adn
asl Kdngares veya Kanger nev'inden eski bir trke szdr ( Franke,
Geschichte, li, 185). M e d e n i y e t : 600000 kiilik 100000 aile. klim ve
detleri b y k Yeh-chih 'lerinki gibidir. Daha nce Hsiung-nu'lata
tbi idiler. Han imparatoru Hsan-ti ( m . . 7349) zamannda, Hsiung-
nu'lar arasnda ayrlp girince Shan-y Chih-chih ( m . . 5636). Kang-
ch'lere ekildi. inliler m. . 36'da, Chih-chih'i yenerek ldrdler.
Kang-ch'nn imal batsnda 2000 li tede, yine ayn detlere sahip olan
n-ts'ai adnda, byk bir memleket vardr. Kang-ch 'ye be kk
devlet dahildir: Suhsieh, Fu-mo, Y-no, Chi ve Ao-chien (Han-shu,
96 a = s. 607 b c ) . Hkmdar aileleri Yeh-chih neslindendir. Gebe
olarak, nceleri CKi-lien dann imalinde yayorlard; Hsiung-nu'lar
yznden, batya gtler ve Sogdiania 'da asl K'ang-ch devletini
kurdular. Gzleri ukur, burunlar kalkk ve gr sakalldlar. yi tcirdirler.
142 Trkiyat Mecmuas

alg leti olarak p'i-p'a, k'ung-hou, flavta, be telli gitaralar vardr.

1

ZEvlenme ve mtem detleri T'u-cheh 'lerdeki gibidir. Ced mabedleri

vardr. Altnc ayda kurban keserler. Buddisttirler, yazlan vardr. Bah
eleri vardr, aa dikerler. Develeri, atlar, eekleri, katrlar, tek hrgl
-develeri vardr. Altn, koku, hal, ok zm karrlar (Sui-shu, 83 = s.
2535b). ok ierler ve sokaklarda oynarlar ( T'ang-shu = T'P'YL, 793,
-4 a). ukur gzleri ve gr sakallar vardr. zm arab ierler. Altnc
ayn ilk gnnde yeni yl bayramlar olur. lleri bir l evine koyarlar
~ve Orada onlar kpeklere yedirirler ( Y-chih-t'ang, 10,12 a ) . det, giyim
ve grn Ta-yan ahalisi gibidir. Memleket scaktr. St aac,
..arap, koyun, sr ve iyi at yetitirir (Chin-shu, 9 7 = s. 1337 b ) .
J l v e : T'ung-chih, 197 = s. 3139b; T'P'YL, 793,4a; Shih-chi, 123 = s.
267 b. N o t : Han-shu, 96 a, K'ang-ch 'nn Ch'ang-an 'dan 12300 li tede
olduunu sylemekle, burasn, phe brakmayacak ekilde, garb
.Asya'ya gtrmektedir. An-hsi iin 11600 ve b y k Yeh-chih'ler
iin de 11600 li dediine gre, buras artk ark Trkistan iinde bir mem
leket saylamaz. Liang-shu, 18 de Shensi'de Lan-t'ien mmtakasmdan,
soyundan binden fazla aile ile Hupei'e gm olan bir Bay K'ang
Man bahsedilir. Bu kimse K'ang-ch 'lerden olup, Han devrinde Ho-hsi
sahasna yerlemiti. Bu haber K'ang-ch'lerin Han devrinde in'de
yaadklarn ve bu gibi, in 'li olmayanlarn sayca bir hayli olduklarn
gsterir. Tccar veva rahip olarak in'e gelmi olan K'ang-ch '1er hak
knda aadaki kaynaklarda malmat vardr:
Kao-seng-chuan = Fa-yan chu-lin, 21 = Tripitaka, c. 53, s. 441 b ;
Liang Kao-seng-chuan = Fa-yan-chu-lin, 26 = Tripitaka, c. 53, s. 480 a;
Liang Kao-seng-chuan = Fa-yan-chu-lin, 61 = Tripitaka, c. 53. s. 746 c;
~kr. bir de W . Eberhard, Mazdaizm ve Maniheizme dairi notlar. ( lk
mecm., haziran, 1941).
Toyo-Bunko, V I , 64 Han devrinde K'ang-ch ile Maverannehr 'in
kasdedildiini Sui-shu 'nun K'ang-ch ve K'ang-kuo 'nun da ayn ey
olduunu sylemesine ramen, bunlarn baka baka olduunu ve
K'an-kuo 'nun Sodiyana ve Semerkand olduunu syler. K'an-ch'ye
ait olan be kk devletten sonuncusu Ao-chien Hsiung-nu'lar da,
unvan ve soy olarak grlr. Pei-shih, 97 = s. 3043 a'da K'ang-ch,
Che-she ad ile gsterilir.

43. L i - i . S a h a : K'ang-ch'ye girer (Hou-Han-shu, 118 = s.

:905b). M e d e n i y e t : yi at, sr, koyun, zm, trl meyva yetiti-
-rirler. Toprak ve su iyi olduundan, zm arab bilhassa gzel olur ve
1
P'i-p'a, bir nevi gitaradr. K'ung-hou, bir nevi harptr.
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 143

her yerde mehurdur (Hou-Han-shu, 118). Z a m a n : Son Han dev

rinden beri. N o t : Belki Su-t'e ile bir tutulabilir (bk. nr. 40).
44. Po-siis. S a h a : Hua-kuo'nun batsnda (Liang-shu, 5 4 = s. 1842
c). Bugnk ran 'dr. M e d e n i y e t : Bu memleket takriben Hua-kuo 'da
olduu gibi, dar, buday, kavun, meyva yetitirir. Memleket ad slle
den gelir. 32 li geniliinde 4 kula duvar ve bir ok kuleleri olan bir
ehirleri vardr. ehrin iinde bir ok ev, ehrin nnde bir ok buddist
mabedleri vardr. ehrin yaknnda, iinde koyun yiyen bir ku bulunan ve
pek yksek olmayan toprak bir da vardr. yi at yetitirirler. Bir tuz g
lnde 12 ayak ( = 2346 cm.) uzunluunda mercanlar vardr. Bundan
baka, kendilerinin pek fazla kymet vermedikleri kehribar, akik, inci ve
daha baka kymetli eyalar vardr. Para altn ve gmtendir. Dnlerde
bizzat gvey gelini, beraberinde bir ka on kii ile birlikte, gidip alr.
Altn dibal bir caket ile arslan dibal alvar ve bir gk bal giyer..
Gelin de ayn ekilde giyinir. Kadnn erkek kardeleri dnde hazrdrlar
(Liang-shu, 54==s, 18-42 c d ) . Ta-Yeh-chih 'lerin bir koludurlar, eski
T'iao-chih lkesinde yaarlar. Hkmdar altn bir koyun tahtta oturur,
iekli tac, diba elbisesi ve pelerini vardr. Erkekler salarn ksa ke
serler, beyaz deri balk ve ba zerine ekilen uzun bir pelerin elbise
giyerler. Kadnlar uzun bir elibise ve pelerin giyerler. n tarafta bir
sa topuzu vardr, arkada salar toplanmtr. Altn ve gm ieklerle
ssldr ve aaya doru renkli inci dizileri sarkar. Hkmdar 4. ve 10.
: ayda ondan fazla olan seyahat saraylarndan birinde oturur. Veliahtm
ad gizli tutulur; yazlarak vesika mhrlenir ve hkmdann lmne
kadar hfzedilir. Zrh, mzrak, kl, oluklu ok, yay, oklar vardr. Fillere
binerler. Her biri iin yz refakati vardr. Ar cezalar vardr. Sakal
kesmek, cezalardan biridir. Vergi, mlke gre, gm ile denir. Din,
ate dinidir ( = mazdaizm). Evlilik detleri, barbarlarn en aasdr.
ller okluk atlverirler. Gmmekle uraanlar, temiz saylmazlar. ehre
girdikleri zaman, an alarlar. Yl ba, altnc aydadr. Bayramlar 7. VII.
ve 1 . XII. dedir, cedde kurban 20.1. dedir. klim scaktr. Buz depo ederler.
Sulama sistemi in'dekine benzer. Fakat pirin ekilmez. yi at, deve,
beyaz fil, arslan, deve kuu, inci, mercan, kehribar, cam, akik, kaya
billru, altn, gm, bakr, demir, kalay, elmas, zencefre, cva, dba,
kuma, hal, krmz Chang geyii krk, koku, biber, ta bal ( = bir
nevi eker), yeil kkrt v. s. vardr ( Chou-shu, 50 = s. 2341 a b ) .
ocuklar, yandan itibaren, vergi verirler. Kardeler bir birleri ile
evlenebilirler. ller darya konur. Bir ay mtem tutulur (Sui-shu,
83 = 2536 a). Saa kymet verirler, solu hakir grrler. Ge, yere, g
nee, ay&, atee ve suya kurban keserler. yinleri Trkistan ierlerine
144 Trkiyat Mecmuas

kadar yaylmtr. ok defa yaln ayak gezerler. Sulularn dillerim ya

nar demirle yakmak sureti ile, tanr buyruu (hkm-i ilh) yaparlar. Ar
cezalar vardr. Koyun yiyen byk kular vardr (Hsn- T 'ang-shu, 221
b = s. 4155 b ). Z a m a n : Liang devrinden beri. l v e : Nan-shih, 79 =
s. 2733 d; Pei-shih, 97 = s. 3042 d ; T ang-shu, 198 = s. .3614 a b.
45. T a - h s i a . S a h a : Ta-yan 'dan 2000 li den daha tededir
(Shih-chi, 123 = s. 267). M e d e n i y e t : Yerleiktirler, ehirleri ve ev
leri vardr. Adetleri Ta-yan 'daki gibidir. Byk hkmdarlar deil,
bir ok kk hkmdarlar vardr; askerlik bakmndan zayftrlar. Tica
ret yapma severler. Ta-yeh-chih 'ler memleketlerini fethettiler. Cenup-
doularmda Sih-ch'uan'dan (==in eyaleti) Ta-hsia'ya kadar bambus
ubuu ve kuma gelir. Buras Shen-tu (Hindistan) dr (Shih-chi, 123
= s. 267 cd). Z a m a n : Han devrinden beri. N o t : Franke, Ta-hia 'nn
Tohar 'lara karlk olduunu ve bunu yalnz Yeh-chih 'lerce fethedilen
uzak batdaki Ta-hsia olmayp, in'e daha yakn olan eski Ta-hsia ol
duunu syler. Bu Chou-shu, Shu-ching ve dier eski kaynaklarda bil
dirilir. L-shih ch'un-ch'iu (= T'P'YL, 865, 5 a ) , mesel Ta-hsia'nm
tuzunun bilhassa gzel olduunu bildirir. Fakat Haloun (Zeitschr. d.
deutsch. Morg. Gesell., 92 s. 282 ) ye gre, Kansu 'da Ning-ting dairesinde
olan bu eski Ta-hsia 'nm Tohar 'larla hi bir alkas yoktur. Bu daha
eski bir adn yerini batya doru deitirmesidir ( b k . G. Haloun, Seit
zuann kannten die Chinesen die Tocharer oder die Indogermanen ber-
baupt?). Bu, yer ad olarak, byk F'nn domu olduu Kansu'da,
sonraki Han devrinde yine grlr (Hou-Han-shu, 117, 6 a). Han dev
rinden sonra buradan km olan btn slleler kendilerine Hsia veya
Hsi-hsia sllesi derler. Bu da, bu yer adnn orada ok salam yerle
mi olduunu gsterir. Franke 'nin faraziyesi lehine denebilir ki, hakika
ten garb Asya Ta-hsia 'smda gliba Tohar 'Iardan baka bir ey olma
yan Ta-Yeh-chih'ler ( = b y k Y.) oturuyorlard; fakat Kansu'daki
Ta-hsia'da, Hsiung-nu han Mao-tun'dan nce, Yeh-chih'ler bulunuyor
lard. Bunlann bakiyeleri daha sonrada, Hsiao-Yeh-chih ( k k Y.).
ad ile, bu mmtakada kaldlar.
46. T a - y i i a n . S a h a : Memleket imalde K'ang-ch, cenupta
Ta-Yeh-chih ile huduttur ( Han-shu, 96 a ) . Franke'ye gre, Ta-wan'm
mevkii kat' olarak bilinmez; gliba takriben bugnk Fergane mmta-
kasmda idi (Geschichte, III, 186). M e d e . n i y e t : 300000 kiilik 60000
aile. klim, tabiat ve medeniyet An-hsi ve Ta-Yeh-chih 'lerinkine
benzer. zmden arap yaparlar, zenginlerin okluk 10000 tan'dan 1

i Tan, o. zamanki devirde takriben 29,3 kg. dr.

 O r t a ve garbi - Asya halklarnn medeniyeti 145

fazla araplar vardr. Bunu 10 yldan fazla muhafaza edebilirler. ok

ierler. Yonca ile beslenen iyi atlar vardr..Atlar memleketin her tara
fnda ok iyidir. Kan terlerler . ve bir gk. atndan redikleri sylenir.
Chang Ch'ien'in bunlar hakknda verdii malmat zerine, ok para ve
mden bir at ile, bu eit atlar satn almak iin, eliler gnderilmitir.
lk teebbste. muvaffak olmadktan ve cinliler Li Kuang-Ii kuman?
das altnda bu devletle drt yl harbettikten sonra, bu nevi ; atlardan
3000 tane alrlar. Daha sonra bu cins atlardan muntazaman gelmitin
Atlarn beslenmesi iin inliler dardan yonca getirirler. zm de
Ta-yan'dan in'e getirirler ve burada yetitirirler. Ta-yan batsndan
An-hsi'ye kadar olan memleketlerin dilleri birbirlerinden farkl olmakla
beraber, aralarnda anlaabilirler. Hepsinin gzleri ukur, sakallar
grdr, iyi tacirdirler. Kadnlara hrmet ederler ve bir kadnn szn
erkek dinler. pek giyerler ve. vernikleri vardr; fakat demir dkmek
san'atini bilmezler. Bunu ancak inli esirlerden rendiler; demir silh
yapma da bunlardan, renmilerdi. Ellerine in altn veya gm
geerse, bunlar derhal let yaparlar ve para olarak kullanmazlar;
'Wu^sun'\ardan An-hsi'ye" kadar hepsi Hsiung-nu'lann hkm .altnda?
. drlar, istendii zaman onlara hara gnderirler (Han-shu, 96 a = s.
607cd). Pirin ve budaylar vardr, ehirleri ve evleri vardr, yaylar
ve mzraklar vardr (Shih-chi, 123=s. 267 a). Evlenmeden nce altn
yzkler hediye edilir. Kadn, gveyi tanmak iin, ona nce hiz
meti kz verir ve ancak i y i adam olarak kendini tutabilmi ise, onunla
evlenir. yi tacirdirler (hin-shu, 9 7 = s . 1337 a b ) . l v e : Daha
L

fazla malmat iin bk. T'ung-chik, 196=s. 3140 c ve VP'YL, 793,

2b^-3a. N o t : Bunlar, Su-Io'nun imal-batsnd yaayan ve ayn ekilde,
kan terleyen atlar yetitiren, Pei-shih, 97 = s. 3042 d 'deki Lo-jan'lar
Olmal. Orta Asya'daki at cins ve at yetitirme hakknda kr. in
kaynaklarna gre orta Asya'daki at cinsleri ve beygir yetitirme hak
knda malmat" (lk, 1940 terin I . , s. 161172).

47. Ta-Yeh-chih. S a h a: An-hsi 'nin dousunda ( Han-shu, 96 a).

M e d e n i y e t : 400000 kiilik 100000. aile. klim, mahsl ve detler tama'-
inen An-hsi 'de olduu gibidir, para da yledir. Tek hrgl develeri
yardr. Daha nce Hsiung-nu 'larla birlikte ve mterek letlerle gebe
olarak, Tun-huang ile Ch'i-lien da arasndaki mmtakada yayorlard.
Hsiung-nu'lar bunlar yok ettikten sonra Ta-yqtyolu zerinden ayrldlar;
Ta-hsia 'ya hcum ile buraya hkim oldular. lk nceleri balan bulun
mayp, her biri kk beylikler, hainde, tek tek" ehirlerde hkimdiler'
(Han-shu, 96==s. 6.07b').-Za;m .a H:- //an.dewi;j';J-y.e--: Hudud Jialklar
;
: ; ,

Trkiyat Mecmuas 10
146 Trkiyat Mecmuas

ve Hou-Han-shu, 118 = s. 905a. N o t : Pei-shih, 97=s. 3043b, bunlarn

imali-garb Hindistan'a gmelerini anlatr.
48. A n - k u o . S a h a : Han devrindeki An-hsi lkesidir (Sui-
shu, 83 = s. 2535 b ) . M e d e n i y e t : K'ang-kuo ile akraba Chao-zou
grupunun hkmdar ailesi. ehir duvarnn be kat vardr ve etraf
su hendei ile evrilidir. Saraylarn hepsinin dam dzdr. Kral 78
ayak yksekliinde, altn bir deve tahtta oturur. Kabul merasiminde
kralie de bulunur. Adetler K'ang-kuo 'da olduu gibidir; fakat kz kar
deleri ile de evlenirler (Sui-shu, 83=s. 2535 b ) . Hara olarak, iyi at
getirirler (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4153 d ) . Z a m a n : Sui devri.
N o t : An-kuo da, K'ang-kuo ve K'ang-chu'de olduu gibi, An-hsi'den
ok baka bir ey deildir : An-kuo bir zaman siyasete Ari-hsi 'lere ait
olan bir sahada idi, tpk K'ang-kuo K'ang-ch'ye ait bir sahada
olmas gibi. Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4153 d'ye gre, bu Buhara'ya
karlktr. l v e : Pei-shih, 97=s. 3043d ve Shih-chia fang-chih 1 =
Tripiiaka, 51, 953 a.
49. Che-hsieh-mo-sm. S a h a : Tai 'dan 13500 Zz' tede (Pei-shih,
1

97). M e d e n i y e t : Ta- Yeh-c h ih 'lerin eski memleketlerinden Shuang-

mi blgesi imi. Ahali da vdilerinde yaar (Pei-shih, 97 = s. 3043 a).
Z a m a n : T'o-pa devrinden beri.
50. C h ' i a - p ' e i . S a h a : Tai 'dan 13000 li tede (Pei-shih, 97).
M e d e n i y e t : Hsiu-mi adn alan Ta-Yeh-chih 'lerin eski memleketlerinin
bir ksm imi. Ahali da vdilerinde oturur (Pei-shih, 97 = s. 3043 a).
Z a m a n : T'o-pa devrinden beri.
51. Ch'ien-tun. S a h a : imal Shansi'deki Tai'dan 13560 li tede.
Ta-Yeh-chih'lenn Kui-pa adndaki eski memleketleri (Pei-shih, 97).
" M e d e n i y e t : Ahali da vadilerinden yaar (Pei-shih, 97=s. 3043a).
Z a m a n : T'o-pa. devrinden beri. 1

52. F n - t i - s h a . S a h a : imal Shansi 'deki 7az"dan 13660 li tede.

: Ta-Yeh-chih 'lerin I-tun adndaki eski memleketleri (Pei-shih, 97).
M e d e n i y e t : Da vdilerinde yaarlar (Pei-shih, 97 = s. 3043 a).
Z a m a n : T'o-pa devrinden beri.
^ 53. Ho-kuo. S a h a : Eski K'ang-ch sahasmdadr (Sui-shu, 83).
. M e d e n i y e t : Hkmdar Chao-wu grupundandr. Ba ehrin mesahas
2 Zz' murabbadr, 1000 asker vardr. Hkmdar altn bir koyun tahtta
oturur (Sui-shu, 83 = s. 2535d2536a). l v e : T'ung-chih, 196 = s.
1
Tai, in'e bugnk^imal- Shan-si 'dedir;. T'o-paTarm eski i k m e t merkezi idi.
 O r t a ve garb A s y a halklarnn' medeniyeti 147

3140 b ; Pei-shih, 97 = s. 3044 b ; Shih-chia fang-chih l = Tripitaka

51,953a ve Hsin-T'ang-shu, 221b = s. 4154a. Z a m a n : Sui devrinden
beri tanlr.
54. H s i - w a n - c h i n . S a h a : imal Shansi 'de Tai 'dan 22720 li tede
(Pei-shih, 97). M e d e n i y e't: Ba ehrin cenubunda, arslan bulunan bir
da vardr (Pei-shih, 97 = s. 3042 d ) . l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3154 c.
N o t : Ch'i-tn'larm eski bir boyu olan Hsi-man-tan'lar ile kartrlma
maldrlar ( Liao~shih, 32 ). Hsin-T'ang-shu, 221b === s. 4153 d'ye gre
K'ang-kuo dur, yani Semerkand ile. msavidir.
55. Huo-hsn. S a h a : Chao-wu grupunun dier devletleri yann
dadr. K'ang-ch 'nn alt kiral Ao-chien'va eski arazisidir. Cenup-batda
Po-sih ile komudur (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4154b). M e d e n i y e t :
Btn bu devletler arasnda, yalnz bunun bir de sr ve arabalar vardr.
Bununla tacirler etraf dolarlar. Bir kere, hara olarak, kara tuz getir
diler (Hsin-T'ang-shu, 221b). N o t : Chavannes, Documents, s. 29, gliba
trk olup, bunlarn ayn olmayan bir Huo-hsn halkndan bahseder.
56. K ' a n g - k u o . S a h a : Semerkand'e karlktr ( Toy o Bunko, V I ,
63; Hsin-T'.an-shu, .221 b = s. 4153 d 'ye gre). M e d e n i y e t : Eski
K'ang-ch soyundan imiler. Gebedirler. Hkmdarlar Wen ailesinden
bir Yeh-chih 'dir. Aslnda Ch'i-lien dann imalindeki Chao-wu ehrinde
yayordu. Hsiung-nu '1ar tarafndan srldkleri iin, batya gtler;
hepsi Chao-zu grupundan olan muhtelif devletlere ayrldlar. Kraln kars
trktr. Hkmdarn sa baldr; kymetli bir tac vardr; ipek, diba
ile ilemeli yn kumalar giyerler. Kralienin kara kumatan bir rt ile
rtl olan salar rgldr. Erkeklerin salar ksadr ve dibah elbise,
giyerler. Kuvvetli bir memlekettir. Cezalar mazdaizm mabedlerinde verilir;
bunlar airdr. ukur gzl ve kalkk burunlu, gr sakalldrlar. yi
tacirdirler. Byk ve kk davul, p'i-p'a, be telli keman, k'ung-hou,
flavtalar vardr. Evlenme ve mtem detleri trklerdeki gibidir. Altnc
ayda, iinde kurban yaptklar ced mabedleri vardr. Bazlar buddist-
tirler; Hind yazlar vardr. klim scaktr. Baheleri vardr ve aa
dikerler. A t , deve, eek, tek hrgl deve, altn, koku, hal, diba, yn
kuma vardr ve ok dayanan bol'arap karrlar (Sui-shu, 83 = s. 2535
b ) . Erkekler salarn keserler veya rerler. Hkmdarn, kymetli eylerle
sslenmi, kee bir bal vardr. alg ve arap severler; sokaklarda
oynarlar. Yeni doan ocuun szleri tatl olsun ve paray i y i : tutsun
diye, azna ta bal, ellerine kola srlr. in'de de ticaret yaparlar
On" ikinci ayda yeni yl ktlulrlar. Brahmahlar takvimlerini tutarlar ve
yldzclklarm yaparlar. Buddisttirler. On birinci; ayda oyunlu, souk
148 Trkiyat Mecmuas

iin yalvarma bayram vardr. Bunda stlerine su dkerler (T'angshu,

198 = s. 3614a). Chao-rvu grupunun dokuz devleti vardr (Hsin-T'ang-
shu, 221 b s. 4153 d ) . Z a m a n : Sui devrinden beri. l v e : Pei-shih^
97== s. 3043 d ve Shih-chia fan-chih 1 = Tripitaka, 51, 953 a.
57. Mi-kuo. S a h a : K'an-ch 'lerin eski sahalarnda yaarlar
(Sui-shu, 83). Mi-kuo, Mi-mo-ho 'd 'ur (Shih-chia fang-chih, 1 = Tripitaka,
5 1 , 9 5 3 a ) . Sogdiania'daki Mimargh'a karlktr (Toyo Bunko, V I ,
63). M e d e n i y e t : Kral Chao-wu grupundandr. B ehir 2 li mu-
rabba geniliindedir (Sui-shu, 83 = s. 2535d). Z a m a n : Sui devrinden
beri. l v e : Pei-shih, 97 = s. 3044a ve T'ung-chih, 196 = s. 3140b.
58. Mu-kuo. S a h a : Wu-hu rmann batsnda, eski An-hsi saha
snda (Sui-shu, 83). M e d e n i y e t : Hkmdar Chao-zuu grupundandr.
ehrin mesahas 3 // murabbadr. 2000 askerleri vardr (Sui-shu, 83
= s.. 2536a). l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3140c ve Pei-shih, 97 = s..
3044b. Z a m a n : 5a; devrinden beri.
59. Po-han. S a h a : Ba ehir Ts'ung-ling'm 500 ksur // batsn-
dadr (Sui-shu, 83 = s. 2535d). M e d e n i y e t : Eski Ch'-sou lkesi
imi. Kral ailesi Chao-wu grupundandr. Kral altn bir koyun taht
zerinde oturur. Kralie sanda altn iekler tar. ok zencefre, altn,
demir vardr (Sui-shu, 83 = s. 2535 d ) . Yeni ylda iki ble ayr
larak, bunlardan her biri zrhl bir kimse karr. Bunlar birbirlerine ta
atarlar; bu yeni yln nasl geeceine dair bir faldr (Hsin-T'ang-shu,
221 b = s. 4154 c). l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3155 b ve Pei-shih, 97
= s. 3044 a. N o t : Ch'-sou hakknda yalnz eski edebiyatta malmat
bulunabilir (bk. Hudud halklar). imal Shansi'de oturan trk veya ti
betli bir kable i d i . Ch'-sou ile Po-han arasnda mnasebet mevcut
olduuna pek inanmyorum.

60. S h i h - k u o . S a h a : Sogdiania 'da Ke 'e karlktr (Toyo

Bunko, V I , 63). Eski K'ang-ch mmtakaindadr (Sui-shu, 83). M e d e
n i y e t : Hkmdar Chao-wu grupundadr. Ba ehri 2 li murabba.
'mesahasndadr. 1000 'den fazla askerleri vardr. Bunlarn 500 li cenubun
da T'u-huo-lo 'lann memleketi vardr. detler K'an-kuo 'da olduu gibi
dir (Sui-shu, 83s. 2535d). Bunlarda, kendisine her zaman 1000 koyun
kurban edilen, bir ilh vardr (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4154 b)..
l v e : T'ung-chih, 196=s. 3140b; Pei-shih, 97=s. 3044 a; Shih-chia
fang-chih, 1 = Tripitaka, 51, 953 a. Z a m a n : Sui devrinden beri. N o t :
Dier lkelerin ou gibi, Shih-kuo da bir mddet mazdaist idi.:
Hsi-ch'i ts'ung-y, }, 9a b (K'ang-yu chi-hsing, I I , 5a v.d. ve Yeh-
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 149

wei-ts'ao-t'ang pi-chi, 12, 16 buna ve dier kaynaklara dayanr),

K'ang-kuo ve dier bir ..ka od memleketinin mazdaist olduunu
syler. Oradaki bir mabedi tasvir eder. Bunda tanr resimleri bulun
mayp, iinde kaps batya alan bir kulbe varm. Yz douya
doru dnk oldu halde, dua edilirmi. Mabedde, gkten indii'sy
lenen, bakr bir at varm; yar yarya topraa batm, olarak iilir.
Beinci ayda, yl banda, oradaki rmaktan altn bir at karak,
buna kinermi. Bu malmat, bir az deiik ve efsanelemi ekilde, Yti-
yang-tsa-tsu'da da vardr. in'de mazdaizm 516'dan itibaren grlr
(Franke, Geschichte, II, 370, 564 5; III, 358 9; III, 434). Burada Sogd
kolonilerinin bulunduu yerlerde mbedleri tesbit edilebilmitir. Din
yin, tam olarak, ndiren tasvir edilir; bununla beraber, bir ka defa,
iinde byl oyunlar bulunduu sylenir (T'ang devrinde Ho-nan-fu
'daki mbed iin bk. Ch'ao-yeh chien-tsai = T'P'KCh, 285 = c. 23, s. 21 b;
Liang-chouMaki mbed iin de bk. ayni .yere). ddia edildiine gre,
mazdaizm, IX. asrdaki takipler neticesinde, ortadan kaldrlmtr. Fakat
bu ok mbalaldr; daha 863'te Shih ailesinden bir rahibe, 858Me
bir. bakasna K'ai-feng-fu mazdaist mbedinde diploma verilmiti ve
mbed X I I . asrda daha yerinde i d i . Chen-chiang-fa'da da X I I . arda
bir mbed vard (Mo-chuang man-lu, 4 , 1 ab). Shih ailesi mensuptan
T'ang devrinde okluk Shih-kuo'lu Sod'hard; builann, burada ol
duu gibi, mazdaist olmalar pek melhuzdur ( b k . lk, haziran 1941,
s. 295301).
61. Shih-ko. S a h a : Takend'e karlktr (Toyo Bunko, V I , 74,
gliba Hsin-Vang-shu, 221b = s. 4154a'ya gre). M e d e n i y e t : eh-.
rin eenup-dousunda, iinde oturacak yerleri bulunan bir ev yaplmbr.
Burada 6.1. ve 15. VII. de hkmdar cedlerinin yanm kemikleri kutulara
konur. Etraf dolalr; iek ve meyva serpilir; sonra kurban kesilir ve
bir ziyafet yaplr. Dar, buday, bir ok iyi atlar vardr. yi harpidirler
(Sui-shu, 83 = s. 2535b). l v e : T'ung-ckih, 196=s. 3154c; Pei-shih,
97s. 3Q44a. Z a m a n : L u r devrinden beri.
62. Sih-mo. S a h a : imalinde bulunan Shih ile huduttur (Hsin-
T'ang-shu, 221 b ) . M e d e n i y e t : detler tpk K 'ang-kuo Ma olduu
gibidir. (Hsin-T'ang-shu, 221b = s. 4155a). Z a m a n : T'ang devri.
63. T s a o - k u o . S a h a : 7!s 'ung- ling 'in imalinde. Eski Chi-pn lke
sine karlktr (Sui-shu, 83). M e d e n i y e t : Hkmdar Chao-wu gru-
pundandr. Ba ehrin mesahas . 4 li muarbbadr, 1000 den fazla as
keri vardr. Kanunlar ok iddetlidir. Din kaidelerini uygun olmayan tann
lara taparlar. Ts'ung-ling Me ribedi ok zengin olan bir Shun-iieh tnrs
150 Trkiyat Mecmuas

( ge uyan tann) vardr; binann ii albn ve gmle, taban gmle

kapldr. Gnde binden fazla insan, kurban iin, gelir. Mbedin nnde,
deliinden bir atlnn geebilecei, bir balk srt kemii vardr. Hkm
darn banda bir balk ba bal vardr, ve altm bir at tahtta oturur.
ok pirin, dan, fasulye, buday, fil, at, tek hrgl deve, altn, gm
demir, hal, zencefre, kara rastk ve muhtelif kokular, ta bal, yarm bal,
kara tuz ve muhtelif eczalar kanrlar (Sui-shu, 83=s. 2536a). Z a m a n :
Sut devrinden beri. l v e : Pei-shih 97 = s. 3044b. N o t : Bu, Tang
devrindeki Chi-pin olmal (Hsin-T'ang-shu, 221 a = s. 4153 c).

64. T s ' a o - k u o . S a h a : Eski K'ang-ch sahasnda (Sui-shu, 83).

M e d e n i y e t : Kendilerinden hkmdarlar yoktur, K'ang-kuo'lu bir
prens tarafndan idare edilirler. Ba ehirin mesahas 3 li mrabbadr.
Askerleri 1000 den fazladr. lkelerindeki Te-hsi tanrsna, bat denizinden
itibaren, btn lkeler taparlar. Bunun ehresi mdendir. Her gn ken
disine 5 deve, 10 at ve 100 koyun kurban edilir. Kurban edilen eti
bin kii glkle yiyebilir (Sui-shu, 83=s. 2535 d). Bunlarn Yaka'lann1

bir ehrinde, ii dima kapal olan bir delik vardr k i , buna ylda iki
kere insanlar kurban edilir. Bu daha nceki metinde sylenmemi olan
ark 7s'ao'dadr; bu ise, Sui-shu 'daki Ts'ao 'dan baka bir ey deildin
( Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4154 a ). 11 v e: T'ung-chih, 196 = s. 3140 b;
Pei-shih, 97 = s. 3044 a. Z a m a n : Sui devrinden beri bilinir.
65. Wu-na-o. S a h a : Wu-hu rmann (Oxus nehri) batsnda, eski
An-hsi sahasnda (Sui-shu, 83). M e d e n i y e t : Hkmdar Chao-wu
grupundandr. Ba ehir 2 // murabb mesahasmdadr, bir ka yz askeri
vardr. Hkmdar altn bir koyun tahtta oturur (Sui-shu, 8 3 = s. 2536
a ) . l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3140c ve Pei-shih, 97=s. 3044b.
Z a m a n : Sui devrinden beri.
66. Yen-fou-yeh. S a h a : imal Shansi 'deki Tai 'dan 3760 li
tede. TarYUeh-chih'lerin Kao-fu adndaki eski memleketleri (Pei-shih,
97). M e d e n i y e t : Da vdilerinde yaarlar (Pei-shih, 97=s. 3043a).
Z a m a n . To-pa devri.
67. Ch-li. S a h a : T'ien-chu'dan 3000 ksur li tededir (San-kuo
Wei-chih tefsiri, 30). M e d e n i y e t : Buraya Li-zuei-t'e veya P'ei-li-wang
da denir. Toprak dz, ya ve ok scaktr. Zayftrlar. Ta-Yeh-chih ve
T'ien-chu'l&ra tbidirler (San-kuo vei-chih tefsiri, 3 0 ) . Bu memleketin
etrafndaki btn insanlar 1 kula 8 ayak uzunluundadr. File veya
deveye binerler (ayn. esr.). Z a m a n : devlet devri. N o t : Bu, sarih
1
Yaka, buddizmde bir nevi fena ruhtur.
 Orta ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 151

olarak, Tung-li memleketidir (yaz yanll). T'ung-chih, 196 = s. 3150 c

'de de ayn malmat vardr. in'de normal bir adam 7 ayak uzunlu
undadr.
68. K a o - f u . S a h a : Ta-Yeh-chih'm. cenup - batsnda, byk bir
memlekettir. Memleketleri, daha sonra Hindistan ve dier baz yerlerle,
Yeh-chih'ler tarafndan yok edilmitir (Hou Han-shu, 118, 5 b ) . M e
d e n i y e t : detleri Hindistan'inkine benzer. yi tacirdirler, fakat ok
zayf olduklar iin, Hindistan, An-hsi veya Chi-pin kuvvetli olduu
zaman, her eyi kaybederler (Hou-Han-shu, 118, S b ) . l v e : T'ung-
chih, 196=3150 c. Z a m a n : Son Han devrinden beri.
69. Mo-ch'ieh-t'o. S a h a : Mo-ch'ia-t'o (Magadha ) da denir. Asln
da orta Tien-chu'ya aittir (Hsin-Tan-shu, 221 b = s. 4153 c ). M e d e
n i y e t : Memleket ya, ekime elverilidir. Bunlarn burada byk taneli
husus bir pirin nevileri vardr. T'ang devrinde Trkistan ekerinden
ok daha iyi olan eker kam ekeri usl buradan renilmitir (Hsin-.
Tang-shu 2 2 1 b ) . N o t : Hindistan'daki Magadha'ya karlktr ( W .
Fuchs, s. 432). Z a m a n : T'ang devri.
70. Ni-p'o-lo. S a h a : T'u-fan 'larn batsnda (Tang-shu, 148).
M e d e n i y e t : Salarm alnlarnda keserler, kulaklarn delerler, ilerine
bambus ubuu veya boynuz sokarak, omuzlarna kadar sarktrlar. Elle
yerler, kak veya omaklar yoktur. anaklarnn hepsi bakrdandr..
ok ticaret ve az ekin yaparlar. Paralar bakrdandr, yznde bir
insan, tersinde bir at veya sr vardr. Para delikli deildir. Elbise,
vcudu rten bir kuma parasdr. Gnde b i r k a kere ykanrlar..
Duvarlar oymal ve boyal keresteden evleri vardr. ok po (bir nevi
satran) oynarlar. Deniz hayvanlar kabuundan yaptklar boru ve flavta
ile alg alarlar. Hey'et ve takvimden ok iyi anlarlar. Be gk tanrsna
taparlar. Tatan, tanr ekilleri yaparlar ve bunlar her gn temiz suda
ykayarak, kendilerine koyunlar kurban ederler. Krallar inci ve kymetli
talardan gerdanlk, altn ve .yada tandan kpeler takar; bir arslan
taht zerinde oturur, nazrlar etrafnda yerde otururlar. Hale kokular
serpilir. Sarayda incilerle bezenmi bakr daml, parmaklkl ve stnlu
yedi katl bir kule vardr. Bu kulenin iine su pskren ejderlerle bir
fskiye yaplmtr (Tang-shu, 148=s. 3611c d ) . ok kzl bakrlar
ve yaklar vardr. Srla sapan srmedikleri iin, ekim azdr (Hsin-
1

Tang-shu, 221 a = s . 4150 c ) . Z a m a n : T'ang devrindenberi. N o t :

Nepal 'e karlktr. Dier malmatta Nepal lkesine P'o-po-ts'ih denir
(bk. W . Fuchs, s. 443).
1
Yak, dalarda yaayan, manda byklnde bir nevi srdr.
152; . Trkiyat Mecmuasr

. .'-71. T ' i e n - c h u . S a h a : Bunlara S/en-fu( = Hindistan) da denir,

Yeh-chih'ler'm cenup - dousunda otururlar ( Hou-Hdn-shu, 118, 5 b ) .
M e d e n i y e t : detleri Yeh-chih 'lerdeki gibidir. klim ok scak ve
yatr. Memleketler byk bir su civarndadr., File binerler. Buddist olduk
lar ve yaayan hi bir eyi ldrmedikleri iin, Yeh-chih 'lerden daha za
yftrlar. imdi Yeh-chih 'lere. tbidirler. Fil, gergedan, altn, gm, kalay,
kurun karrlar. Batda Ta-ch'in ile hudutturlar. Zarif kuma ve ynl
kumalar, kokular, ta bal ( b i r nevi kristal eker), kara biber zencefre,
kara tuzlar vardr. Han imparatoru Ho-ti zamannda ( m . s. 89105)
birka eli hey'eti gnderdiler. Buddistlik in'e onlardan geldi (Hou-
Han-shu, 118,5b6a). Kulaklar deliklidir, okluk yalnayak gezerler,
takvim ve hey'etten bir az anlarlar. Aa yapraklan zerine yazarlar
(Nan-shih=T'P'YL, 792, 9 a). Be muhtelif devlete aynlrlar (T'ang-shu,
198 = s. 3613 c d ) . l a v e : T'ung-chih, s.3141a 3142a; Hsin-T'ang-
shu, 221 a = s. 4153 ab; Sung-shih, 490 = s. 5716d5717a. Z a m a n :
;Han devrinden beri. N o t : Garb in 'de T'ien-chu- Yao adn tayan bir
Yao kabilesi vardr (Chhch'kfsch, 2, bhs. 10,. s. 54). Bu adn nereden
geldii bilinmemektedir.
." . 72. T u n g - l i . S a h a : .T'ien-chu lkesinin cenup-dousunda (Hou-
Han-shu, 118). M e d e n i y e t : Byk bir memlekettir. klim ve mahsuller
. T'ien-chu 'da olduu gibidir. 10'dan fazla muhtelif devleti olan memle
ketlerini Ta-Yeh-chih'\ex boyunduruklar altna aldlar. Burada erkek
ve kadnlar 8 ayaktan uzundurlar (takriben 184 cm.), buna ramen zayf
Ve korkaktrlar.. Fil veya deveye binerler (Hou-Han-shu, 118, 6 a ) .
Z a m a n . : Son Han devrinden beri.
73. Wu-ch'ang., S a h a : She-mi cenubunda (Pei-shih, 97). M e d e-
n i y e t : st tabakalar, okluk bir az takvim ve astrologiyadan anlayan
brahmanlardr. Burada ok ormanlar ve meyva aalar vardr, tarlalar
sulanr, ok pirin ve buday vardr. ou buddisttirler. Mnazaalarda
tanr buyruu (hkm-i ilh) yaparlar: alkadara il iirilir, hakl
olana.bu zarar vermez. lm .cezalar yoktur, yalnz srerler (Pei-shih,
97 = s. 3043 d ). nsanlar zayf ve kurnazdrlar. Altn ve demir karlr
( Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4153 c ) . N o t : Hind lkesi Uddiyna 'ya
karlktr ( W . Fuchs, s. 446). T'ung-chih, 196 = s. 3154 b ve Shih-chia
fang-chih, l=Tripitaka, 51, 955'te malmat verilir. Z a m a n : Sui dev
rinden nce.
74. F u - I i n . S a h a : Aslnda From adn tayordu. Bununla ilk nce
Seleukia, daha sonra Roma devleti kasdedilmitir (Franke, Geschichte, III,
220^211). Ta-ch'in ile msavidir. Po-sih'e komudur(T'ang-shu, 198=s.
 O r t a ve garbi A s y a halklarnn medeniyeti 153

3614 c). M e d e n i y e t : Bat denizinde bir adadr. Burada kymetli eylerle

dolu olan ve kullanlan bir orman yardr. Burada bir elmas vdisi vardr
(Liang Sih-kung-chi=VPKCh, 81 = c. 6, 20 b ve Laufer, Diamond, s. 7).
400 den fazla ehirleri vardr. Saraylardaki stunlar, okluk kaya bill-
rundandr. Devlet, 12 asil tarafndan, mtereken idare edilir. Kiraln
arkasndan, ikyetler torbas ile, bir adam gider. Felketler olursa, kral
tahttan indirilir. Kiraln tac alm kanatl bir ku gibidir. Ta balan
hep inci ve kymetli eylerle ilemelidir. Kral dibali, rmeli elbiseler
giyer; altn iekli bir tahtta oturur. Her zaman kiraln yannda, yemekte
zehir bulunursa, derhal ten bir ku oturur. Ba ehir tatan yaplmtr.'
Duvarlar pek yksektir, ehirde 100000'den fazla aile vardr. Denizin
imalindedir. Douda, yirmi kulatan yksek bir kapi vardr. Bu, yuka
rdan aaya kadar, san altn ilemelidir ve uzaktan parlar. Dardan
kral sarayna kadar, btn kaplar katldr. kinci kapda,, gnn n
iki saati iin on i k i altn kreli, byk altn bir terazi vardr. Bunun
yannda insan byklnde byk bir insan ekli durur. Her saat
banda altn bir kre aa der. Sarayda her ey kymetli eyadandr.
Sarayn sulama tertibat vardr. Erkekler salann keserler, pelerin
giyerler, elbiseyi sadan iliklerler. Kadnlar dibah ba rts rterler.
Bunlarda koyunlar toprakta byr. Gbekleri topraa baldr. Bunlar
kesilmemeli, koyun rktlerek kat srada gbei kopmaldr (T'ang-
shu, 198 = s. 3614c). Memleketleri souktur. Toprak kiremidi olmayan,
toprak kulbelerde otururlar. Altn, gm, inci, sr, at," koyun, tek
horgl deve, armut, kays, husus bir hurma eidi, dar, buday,
arap yaplan zm yetitirirler. alg aleti olarak, k'ung-hou, hu-ch'in,
yalnz bir yanna deri gerilmilMavullan vardr. .Kral sar - krmz bir
elbise giyer ve bana srma ile ilenmi bir kuma sarar. nc ay
buddist (!) mbedine gider ve burada kendisiparmz bir: yataa gt
rlr. Ceza olarak, denekle dvmek ve bir uval iine dikilerek, denize
atmak ekilleri vardr. Harp sevmezler. Deliksiz altn ve gm paralar
vardr. n tarafnda Buddha Maitreya resmedilmitir.. Tersinde kiraln
ad vardr (Sung-shih, 490 == s. 5719a b ) . Kiremitleri yoktur, damlar
yank beyaz talar rterler (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4155 c ). Z a m a n :
Liang devrinden beri. Not:T'ang--sAiz'nun verdii malmat Ta-ch'in ile
Fu-lin hakkndaki bilgileri kartrmaktadr. Her hlde bu i k i devlet
aslnda bir deildir. Toprakta byyen koyunlar, baka metinlerde de
grlr. ok defa bunlarn koyun kemiinden kt sylenir.
75. T a - c h ' i n . S a h a : Bu memlekete Li-kan veya, denizin batsn
da olduu iin, Hai-hsi-kuo (deniz batsndaki memleket) da denir. ok
byktr, 400'den fazla ehri ve ondan fazla kendisine tbi devleti vardr.
 154 Trkiyat Mecmuas

An-hsi'nin batsmdadr(Hou-Han-shu,118,4b5a). M e d e n i y e t : T a
tan duvar yaparlar. Hepsi beyaza boyal posta istasyonlar vardr. Bunlarda
am ve dier aalar vardr, ok aa da dikerler. Tarlalar srerler. Dut
yetitirirler. Balar sasz gezerler, iekli ve ilemeli elbiseler giyerler.
Beyaz atl arabalara binerler, sancak ve bayraklar vardr. ehirlerin
hepsi 100 // geniliindedir ve ehrin iinde her zaman be saray var
dr. Saraylarda kaya billrundan stunlar vardr, yemek takmlar da bu
billrdandr. Hkmdar her gn baka bir sarayda kalr ve orada kabul
merasimi yapar. Tanrken, arabasnn arkasnda torbal bir adam gider.
Bir ey sormak isteyen, torbann iine bir mektup atar. Bunlar sarayda
gzden geirilir. Devlet ilerinde tanlan 36 generalleri vardr. Hkm
dar verasetle tahta gemez, seilir. Felket veya ktlk olursa, tahttan
indirilir, insanlar byk ve iyi grnldrler, inlilere benzerler.
Memlekette ok altn, gm, gece k veren ta gibi kymetli eyler,
ay parlayan inciler, tavuklar korkutan gergedanlar, mercan, kehribar,
cam, eit eit firze, ok eitli altn ve dier eylerden dib, asbes
tos, zarif kumalar vardr. Bunlar su koyunu klndan veya yban
1

< ipek bceinden yaplrm. Bundan baka koku da yaparlar. Altn ve

gm paralan vardr; on gm bir altn kymetindedir. An-hsi ve
Hindistan ile ticaret yaparlar. Sabit fiyatlar vardr. in ile ticaret yapmak
isterlerdi, fakat An-hsi onlar bundan alakoydu. Sonraki Han sllesinden
Huan-ti zamannda ( m. s. 147167 ), Annam yolu ile, imparatorlar An-tun
( = Antonius) tarafndan in'e bir sefaret hey'etleri geldi. Abanoz ve
gergedan boynuzu getirdiler. Gliba zenginliklerine dair haberler mba
laldr ( Hou-Han-shu, 118, 4 b-5 a ) . l v e : Tung-chih, 196 = s.
3151 a - c ; Chin-shu, 97 = s. 1337 b; Pei-shih, 97 = s. 3043 b. " Z a m a n :
Son Han devrinden beri. N o t : Forke, OZ, 1927, 4 8 - 6 0 ' d a Ta-ch'in'in
Roma devleti olduunu syler. A . Herrmann (OZ, 1927, 197 v. d. ) ,
buna. muarzdr. Franke (Geschichte, III, 209210), bu ad ile ilk nce
Ktesiphon ehrinin kastedildiini ve ancak daha sonra Roma devletinin
anlaldn syler. K'ang-yu chi-hsing (2, 2 b ) , bunun daha sonraki Fu-
lin (= Rm) ile ayn ey olduunu syler. Bundan baka bunlarn, ate
yemek, kendini paralamak, 12 top ile zplamak gibi, bir ok eksantrik
san'atlar bildiklerini syler.

76. T a - s h i h . S a h a : Aslnda bu memleket Po-sih 'in imalinde idi

( T'ang-shu, 198). M e d e n i y e t : Devlet kuranlar Po-sih'lerdir; bunlara
bir kere deve gderlerken bir arslan; insan sesi ile, bulunduklar dalarn
batsndaki maarada silh ve bunlardan birisinde de kara bir ta
1
in 'de bulunmayan husus bir koyun cinsi.
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 155

stnde k bir kitbe bulunduunu sylemitir. Hakikaten maaralarda

birok silhlar buldular ve kitbeli ta onlara isyan etmelerini tavsiye etti.
Bylece silhlan aldlar, ekildiler, tacirleri soydular ve bylelikle saylarn
arttrdlar; P-szTz'in batsn aldlar ve istiklllerini iln ettiler; Fu-lin
ve Po-sih bir ka kere bunlara kar muvaffakyetsiz mcadelelere
giriti. Bunlarn erkeklerinin vcut rengi kara, gr sakall ve kalkk
burunludur. Brahmanlargibi, iridirler. Kadnlar beyazdr. Yazlan vardr.
Dier memleketlerdekilerden byk at ve deve yetitirirler. Kllan
keskindir. Harpdrlar. Bir gk tannsna taparlar. Memleketleri ok .
kumlu ve taldr. Ekime pek elverili deildir. Yalnz at ve deve eti yerler.
Mukaddes ta, imdi ba ehirdedir (T'ang-shu, 198 = s. 3614 cd).
Bunlarda insan kafasna benzer iekler vrdr ( Yu-yang-tsu = T'P'KCh,
481=s. 3890 a). len hkmdarn ban inci ile doldururlar, iini
boaltrlar, cesedi mumyalarlar (Y-chih-i'ang, 10, 11 a, gliba Yu-yang
tsa-tsu'ya gre). Tavuk yumurtas byklnde zmleri vardr. Atla
rnn aslnn ejder olduu sylenir (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4155d).
Z a m a n : Sui devrinden beri. N o t : Byk arap devletine karlktr
( Franke, Geschichte, III, 356), Tashih Tack" kelimesinin trnskripsyonu
olacak. l v e : T'ung-chih, 196=s. 3155 c ve Suhg-shih, 490=s. 5718
b-d. . ' -
77. T ' i a o - c h i h . S a h a : Memleketin cenubunu, dou ve imalini
hududlayan bat denizine yakndr. Memleketin yalnz imal-bat ksm
k'ta ile birleiktir (Hou-Han-shu, 118, 4 a ) . M e ' d e n i y e t : Ya ve ok
scaktr. Burada arslan, gergedan, tek hrgl deve, tavus ve yumur
talar tekne kadar, byk byk kular vardr (Hou-Han-shu, 118,4a).
Pirin ekerler. Bunlarda bycler vardr (Shih-chi, 1 2 3 = s . 267 c ) .
Z a m a n : Han devrinden beri; l v e : T'ung-chih, 1 9 6 = s . 3138 b
. ve T'P'YL, 793, l b ; Pei-shih, 97 = s. 3043b. N o t : Byk kular, deve
kuudur. K'ang-yu chi-hsing, 15, 5 a'ya gre, buras T ang devrinde
Po-sih (ran) ve daha/sonra A-tan adn alan memlekettir.
78. Ch-mi. S a h a : T'u-huo-lo'mm imal-dousuridadr; cenupta,
kara rmakla(xus nehri) huduttur (Hsin-T'ang-shu, 221b). M e d e n i -
y e t : Bunlara hkmedenler, trk Hsieh-yen-t'o (Sir-Tardu) grupundandr.
Hara olarak, Hu-hsan kekleri (kadn) getirirler. Ayrca atlar da
getirilmektedir ( Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4155 a ) . Z a m a n : T'ang
devri. N o t : Sogdiana'da Kumedh'e karlk imi (Toy o Bunko, VI, 6 3 ) .
Hu-hsan ile, Hun 'lann dnerek oynadklar oyunlar kastedilmitir.
79. H s i e h - i . S a h a : T'u-huo-lo 'nun cenup-batsnda yaarlar. Asil
adlar Tsaa-ch-ch'a idi. Bunlarn cenubunda Hindistan, batlarnda Po-sih
156 Trkiyat Mecmuas

vardr (Hsin-T'ang-shu, 221b). M e d e n i y e t : Tarlalar gbrelerle

sularlar. Memleketlerinde T'u-cheh, Chi-pin ve T'u-huo-lo 'lar kark
olarak yaarlar. Chi-pin 'ler memleketi Ta-sAz'A (araplar) 'a kar mda
faa ettiler (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s . 4154d). Z a m a n : T'ang devri.
80. K a n - t ' o . S a h a : Wu-ch'ang batsnda, aslen Yeh-po adn tard;
Yeh-ta 'lar tarafndan alndktan sonra, byle denmitir (Pei-shih, 97).
M e d e n i y e t : Hkmdarlar aslen T'e-le idi. ok harpidirler. Bir kere,
netice almamadan, yl Chi-pin ile harbettiler. stlerinde her birinin
on silhl adam bulunduu, 700 muharebe filleri vardr. Fil hortumuna,
harp iin paklar balanmtr (Pei-shih, 97 = s. 3043 d ) . Kemir 'in i-
mal-i garbisindedir. Kral ve askerler trktr; halk ise, hindstanldr ( W .
Fuchs, s. 444) Z a m a n : Sui devrinden nce. l v e : Baka metinlerde
hien-t'o-lo denilir (bk. T'utg-chih, 196 = s. 3154b). N o t : Gandh-
ra 'ya karlktr.
81. Ku-t'. S a h a : M e d e n i y e t : yi at ve krmz pars yetitirir
ler. Bunlarda drt byk tuz da vardr. Hara olarak, algc kadn
getirirler (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4155a). N o t : Hkmdarlarn
unvan trkedir. Burasnn Fergana'nm cenup-batsmdaki Khottal lkesi
olduu sylenir ( W . Fuchs, s. 452)." Cho-keng-lu, 29, 6 b, hr Ku-
t'u gergedandan bahseder. Bu nevi gergedann nasl bir hayvan olduu
malm deildir. Z a m a n : T'ang devri.
82. A-fu-t'ai-han. S a h a : imal Shansi 'deki Taz'dan 23720 li
tede (Pei-shih, 97). M e d e n i y e t : Memleket dzdr ve birok meyva
eitleri vardr (Pei-shih, 97 = s. 3043a). Z a m a n : T'o-pa devri.
83. A - m a n . S a h a : An-hsi 'nin 3400 li batsnda (Hou-Han-shu,
118, 4 b ) . M e d e n i y e t : Z a m a n : Han devrinden sonra.
84.. Ch'ia-pu-tan. S a h a : Hsi-zuan-chin 'nin imal-batsmda, Tai 'dan
(imal Shansi) 12780 li tede (Pei-shih, 97). M e d e n i y e t : Memleket
dzdr, buday ve pirince elverilidir. Bir ok meyva eitleri vardr
(Pei-shih, 97 = s. 3043 a). Z a m a n : T'o-pa devrinden beri.
85. C h ' i a - s e - n i , S a h a : Hsi-wan-chin 'in cenubunda, imal
LAansz'deki faz'dan 12900 li tede (Pei-shih, 97). M e d e n i y e t : Kr
mz tuz ve bir ok meyvalar yetitirir (Pei-shih, 97 = s. 3043 a). Z a m a n :
T'o-pa devri.
86. C h i e h - k u o . S a h a : Ch'ang-an'dan 8570 // tededir (Han-shu, .
96b), M e d e n i y e t : 500 kiilik 99 ailesi vardr (Han-shu, 96b = s.
609 d ) . 1 v e: Tung-chih, 196 = s. 3155 c ve 3147 b. Z a m a n : Han
 r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 157

devrinden beri. N o t : Hsin-T'ang-hu, 221 b = s; 4154d, Ts'ung-ling

dalarnda I-ta ve Se-mi'\etm yurduna yakn olan bir baka Chieh-kuo
daha bulunduunu syler; buras merkez ehirden 12000 li tededir.
Bu memleket ok scaktr.' Pirin, dan,, fasulya koyun ve at vardr.
lleri dalara atarlar.
\ 87. Ching-cheh. S a h a : Batda Y-mi, douda Hsiao-yah,
cenupta Jo-ch'iang ile hudutturlar (Han-shu, 96 a = s. 606 c ) . M e d e
. n i y e t : 3360 kiilik 480 aile (Han-shu, 96a). Z a m a n : Han devrinden
beri. l v e : Daha fazla malmat iin bk. T'ung-chih, 196 = s. 3136 a.
88. Chu-ch-po. S ah a: Han 'larn Tse-ho lkesi imi. Eski Hsi-yeh,
P'u-li, 1-naiye Te-jo devletlerini iine alr. Y-tien'm 1000 li batshdadr
(Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4152d). M e d e n i y e t : Buddisttirler. Yaz
lar hindcedir (Hsin-T'ang-shu^ 221b). Z a m a n : T'ang devri.
89. Ch-lan. S a h a: Ch-lo-nu da denir. T'u-huo-lo -larm lkesi ile
huduttur. Cenupta byk karl dalar vardr (Hsin-T'ang-hu, 221b)..
M e d e n i y e t : Altn vefkymetli talar karrlar. Hara olarak, buddist
yazsm benzer yaz ile, bir kitap getirdiler (Hsin-T'ang-shu, 22lb=?s.
4154d). Z a m a n : T'ang devri.
90. Ch'-li. S a h a : imalde Wei-li, cenup-douda Ch'ieh-mo, ce
nupta Ching-cheh ile huduttur. Batda bir rmak vardr (Han-shu, 96 b)..
Kua'ya ait bir memlekettir (T'ung-chih, 196=s. 3145 c ) . M e d e n i y e t :
1480 kiilik 130 aile. Burada daha eski zamanlarda bir in garnizonu,
vard (Han-shu, 96b==s. 609ac). Z a m a n : Han devrinden beri.
91. Ch'-Io. S a h a : imalde Y-mi, batda Jo-ch'iang ile huduttur
(Han-shu, 96a = s. 606c). M e d e n i y e t : 2170 kiilik 31 aile (Han-
shu, 96a). Z a m a n : Han devri. l v e : Daha fazla malmat iin bk..
-T'ung-chih, 196 = s. 3136b.
92. Ch-mi. S a h a : Garptakiler Ch'ang-an 'dan 8670 li, arktakiler
' 4se, 8250 li tededir (Han-shu, 96b = s. 609d). M e d e n i y e t : Garp
- takilerdede 1926 kiilik 332 aile, arktakilerde ise, 1948 kiilik 191 ail&
vardr (Han-shu, 96 b ) . Gebe olarak yaarlar, ziraat de yaparlar Mah
sller Fu-Zez'inkiler gibidir (Hou-Han-shu, 118 = s. 906 a ) . l v e :
Daha baka malmat iin bk. Sn-kuo Wei-chih, 30, 14 a tefsiri ve Pei-
shih, 97=s. 3042 b. Z a m a n : Han devrinden beri. N o t : Yen Shih-ku 'ya.
gre syleni Ch'eh-mi deil, Ch-mi 'dir. Bu Ch-mi, baka bir Ch-mi
(yaz tarz biraz bakadr!) ile kartrlmamaldr. O bir Chmi Sogdianl-
'da Ch-mi-t'o'dar (Shih-chia fang-chih, 1 == Tripitaka, 51, s. 953 b )>
ve Ku-medh'e karlktr (Toyo Bunko,6, s. 63); nr. 93 ten de farkldr.
158 Trkiyat Mecmuas

93. Ch-mi. S a h a : Lo-yang'dan 12800 li tede. Memleket batda

Y-tien ile hudutur (Hou-Han-shu, 118,3 a ) . M e d e n i y e t : 7251 kiilik
.173 aile (Hou-Han-shu, 118, 3 a ) . Son Han devrinde, yani Shun-ii
zamannda ( m . s. 126 144), hara olarak, bir ift ate kuu ve dier
harikulade eyler getirdikleri rivayet olunur ( Tu-yang-pien = TP'KCh,
483=c. 3 9 , 7 a ) . Z a m a n : Son Han devrinden beri. N o t : Bunlar belki
de Y-ml 'lerdir.
94. F a n - y e n . S a h a : Wang-yen de denir. Cenup-batda Chi-pin '1er
ile huduttur ( Hsin-T'ang-shu, 221b). M e d e n i y e t : klim souk oldu
undan, ahali maaralarda yaar. 45 byk ehirleri vardr. Irmaklar
imale, Wu-hu rmana (Oxus nehri) akar (Hsin-T'ang-shu, 221b='s.
4154d). Z a m a n : Tang devri. N o t : Zablistan lkesi olduu sylenir
( W . Fuchs, s. 448).
95. Fu-huo. S a h a : imal Shansi 'deki Tai 'dan 17000 li tede ( Pei-
shih, 97). M e d e n i y e t : Ba ehrin mesahas 70 Zz'dir. Memleket ekin,
ve bacla elverilidir. Burada at ve deve vardr. Kiraln altn bir eyvan
vardr ve eyvann altnda altndan yedi deve durur, her biri ayak yk-
sekliindedir ( Pei-shih, 97 = s. 3043 c ). Z a m a n : T'o-pa devrinden beri.
96. F u - I u - n i . S a h a : Po-sih 'in imalinde ( Pei-shih, 97). M e d e
n i y e t : Tatan ehirler yaparlar. ehrin dousunda iinde, insan bii
minde kular bulunan ve cenuba akan byk, bir rmak vardr. Kularn
bir ksm da deve veya ata benzerler, fakat ^hepsinin kanatlan vardr,
yalnz suda yaarlar ve ktklan zaman lrler. Ba ehrin imalinde
gm, mercan, kehribar ve arslan bulunan bir da vardr( Pei-shih, 9 7 =
s. 3043a). l v e : T'ung-chih, 196=s. 3153b. Z a m a n : T'o-pa devrin
den beri.
97. H s i a o - y a n . S a h a : Ch'ieh-mo 'nun komu memleketi ( T'ung-
chih, 196=s. 3136a). M e d e n i y e t : 1050 kiilik 150 ailedirler. Jo
ch'iang'\ax\a kuruudurlar (Han-shu, 96 a = s. 606c) . Z a m a n : Han
devrinden beri.
98. Hu-hu. S a h a : Ch'ang-an'dan 8200 Zz tede (Han-shu, 9 6 b ) .
M e d e n i y e t : 264 kiilik 55 aile (Han-shu, 9 6 b = s . 609d). l v e :
T'ung-chih, 196 = s. 3147b. Z a m a n : Han devrinden beri bilinirler.
99. Huo-mi, S a h a : Ta-mo-hsi-t'ieh de denir. Eski Po-ho 'dur.
Eski T'u-huo-Io arazisi zerinde yaarlar (Hsin-Tang-shu, 2 2 b = s.
4155a). M e d e n i y e t : . Memleket souk ve mahslszdr. Fasulya,
buday, aa, meyva ve iyi atlan vardr. Mavi gzldrler ( Hsin-Tang-
shu, 221 b ) . N o t : Burasnn Toharistan 'm 7 gnlk dousunda, Pamir
 O r t a ve garbi A s y a halklarnn medeniyeti 159

yaknndaki Wakhn lkesi olduu sylenir ( W . Fuehs, s. 453454).

Z a m a n : T'ang devri.
100. Hu-sih-mi. S a h a: imal Shansi 'deki Tai 'dan "24700 li tede.
(Pei-shih, 97).' M e d e n i y e t : Memleket dzdr. Gm, kehribar ka
rr. Burada arslan ve birok meyva eitleri vardr (Pei-shih, 97 s.
3043a). Z a m a n : T'o-pa devrinden beri.
101. Hu-te. S a h a : Ts'ung-ling dalarnn imali, Wu-sun 'larn
imal-bats, K'ang-ch 'lerin imal-dorusundadrlar (Wei-leh, San-kuo
Wei-chih tefsiri, 30 son). M e d e n i y e t : Gebedirler, iyi atlan vardr,
samurlan vardr (San-kuo Wei-chih, 30 son, Wei-leh tefsiri). Z a m a n :
devlet devri. l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3152a.
102., I-chih. S a h a : P'u-lei devleti (nr. 114) sahasnda (Hou-Han-
shu, 118, 8 b ) . M e d e n i y e t : 3000 kiiden fazla olup, 1000 ksur ailesi
vardr. ok kahramandrlar ve yama etmesini severler. Salar ksa
kesilidir, gebedirler. Ziraat bilmezler. Dier mahsulleri P'u-lei'de
olduu gibidir (Hou-Han-shu, 118, 8 b ) . l v e : T'ung-chih,196 = s.
3147b. Z a m a n : Son Han devrinden beri. '
103. I-p'an. S a h a : K'ang-kuo ile komudurlar (Hsin-T'ang-shu,
221 b ) . M e d e n i y e t : yi at yetitirirler (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4155
:

a). Z a m a n : Tang. devri. 1

104. Mi-mi. S a h a : imal Shansi 'de Taz'dan 22100 li tede

(Pei-shih,, 97). M e d e n i y e t : Tek hrgl kara deve karr. Memle
ketin dousundaki bir dada ok altn, yada ta ye demir vardr (Pe-
shih, 97 = s. 3042d). l v e : T'ung-chih 196 = s. 3154c, Z a m a n :
T'o-pa devrinden beri.
105. Mou-chih. S a h a : imal Shansi 'deki Jaz'dan 22920 li '
tede (Pei-shih, 97). M e d e. n i y e t : Memleket dzdr. Hayvan, ku,
nebat ve aalar in'dekilere benzer (Pei-shih, 97=s. 3043a). Z a m a n :
T'o-pa devrinden beri.
106. Na-se-po. S a h a : Shih-kuo 'ya tbi olduu iin, bunlara
Hsiao-Shih ( k j k S.) denir. T'u-huo-lo 'larm eski arazisindedir
(Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4154 b). M e d e n i y e t : N o t : Metinde bu
memleket yaknnda bulunan daha bir ok devletlerin ve kabilelerin ad
varsa da, bunlara dair medeniyet tafsilt yoktur. Z a m a n :- T'ang devri.
107. Nan-tu. S a h a : Cenupta Jo-ch'iang, imalde Hsiu-hsn,
batda b y k Yeh-chih'lerle hudutturlar (Han-shu, 96a = s. 606d).
160 Trkiyat Mecmuas

M e d e n i y e t : 31000 kiilik 5000 aile. Ekin ekerler; zmleri, her eit

meyva, gm, bakr ve demirleri vardr. Silhlarn kendileri yaparlar.
Siyasete CAz-pm'lere tbidirler (Han-shu, 96a). Z a m a n : Han devrin
den beri. l ; V e : Daha fazla malmat iin bk. T'ung-chih, 196 = s.
3137c.
108. No-se-po-Io. S a h a : imal Shansi 'deki Tai 'dan 23428 li
tede (Pei-shih, 97). M e d e n i y e t : Memleket dzdr, pirin ve bu
daya elverilidir. Burada pek ok meyva eitleri vardr (Pei-shih, 97=s.
3043a). Z a m a n : T'o-pa devrinden beri. N o t : Krs. nr. 106!
109. P ' a n - y e h . S a h a : Han-yeh da denir ve T'ien-chu 'nm bir
ka bin li cenup-dousundadr (\Wei-leh = San-kuo Wei-chih tefsiri, 30).
M e d e n i y e t : Uzunlukta inlilere benzerler. Sih-ch'uan 'dan gelen tacir
ler anlalan bunlara kadar giderler (Wei-leh=San-kuo, Wei-chih tef
siri, 30). Z a m a n : devletler devrinden beri.
110. P i - l u . S a h a : Ch'ang-an 'dan 8680 // tede (Han-shu, 96 b ) .
M e d e n i y e t : 1387 kiilik 227 aile (Han-shu, 9 6 b = s . 609d). l v e :
T'ung-chih, 196 = s. 3147 a. Z a m a n : Han devrinden beri. N o t : Han-
shu, 96 a bundan sonra bir de bir Pi-lu gerisi lkesinden bahseder ve
bunun Ctiang-an 'dan 8710 li tede olduunu syler; 1137 kiilik 462
ailesi bulunup douda Yu-li-shih, imalde Hs-iung-nu, batda Chieh-kuo
ve cenupta Ch-shih ile hudut olduunu bildirir.
111. P ' i - s h a n . S a h a : imalde takriben Ku-mo, cenup-batda
Chi-pin ve Wu-i-shan-li ile huduttur (Han-shu, 96a = s. 6 0 6 c ) . M e d e - ,
n i y e t : 3500 kiilik 500 aile (Han-shu, 96a). Z a m a n : Han devrin
den beri. l v e : Daha fazla malmat iin bk. T'ung-chih, 196 = s.
3137 a; Pei-shih, 97=s. 3041'de P'u-shan ad ile grlr.
112. Po-chih. S a h a : Ch'ia-se-ni cenubunda, imal Shansi'deki:
Tai 'dan 23320 li tede (Pei-shih, 97). M e d e n i y e t : ok meyvalar.
vardr (Pei-shih, 97 = s. 3043 a). 1 v e: Bk. T'ung-chih, 196 = s. 3154 a.
Z a m a n : T'o-pa devri.
113. P'o-pa-li. S a h a : Denizdedir (Arabistan civarnda; Hsin-
T'ang-shu, 221b). M e d e n i y e t : Kimseye tbi deildir. Ekim yoktur.
Ahali st, sr kan ve etle beslenir. Elbiseleri yoktur, koyun derisi ile
rtnrler. Kadnlar ak renkte ve gzeldirler. Bunlarda ok fil dii ve
koku vardr. Acem tacirleri bunlara her zaman byk asker muhafaza
ile giderler. Bir ok silhlar di ve kemiktendir. Yay, ok, zrh ve mz
raklar vardr. Daha sonra Ta shih '1er tarafndan yenildiler (Hsin-Vang-
r

shu, 221 b = s. 4155 d ) . Z a m a n : T'ang devri.

 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 161

114. P'u-Iei. S a h a : Ch'ang-an 'dan 8360 li tede (Han-shu, 96 b ) .

M e d e n i y e t : 2032 kiilik 325 aile (Han-shu, 96b=s. 609d). 2000 k i
iden fazla 800 ksur aile. Saman kulbede yaarlar. Gebedirler, fakat
iyi ziraat de bilirler. Sr, at, deve, koyunlar vardr. Yay ve ok yapa
bilirler. nce byk bir memleket idiler, fakat Hsiung-nu'lann taarru
zuna uradlar, bir ksm gt ve o zaman A-<wu-kuo (A-o-kuo ? )
adn aldlar (Han-shu, 118, 8 a b ) . ' l v e : T'ung-chih, 196=s. 3147b
ve TP'YL, 797,1 b2 a. Z a m a n : Han devrinden beri. N o t : Han-shu,
96 b P'u-lei nm bir de Ch'ang-an 'dan 8630 li tede olup, 1070 kiilik
f

100 ailesi olan bir arka memleket" ten bahseder.

115. Se-chih-hsien. Sah"a:- Hsi-zuan-chin 'in imal-batsmda,

imal Shansi 'ninTaz* 'dan 22940 li tesinde (Pei-shih, 91). M e d e n i y e t:
Memleket dzdr ve bir ok meyva nevileri vardr (Pei-shih, 97 = s..
3043 a). Z a m a n : T'o-pa devri.
116. S h a n - k u o . S a h a : Ch'ang-an 'dan 7170 li tede. Douda
Shan-shan ve Ch'ieh-mo ile huduttur (Han-shu, 96b). M e d e n i y e t :
5000 kiilik 450 aile. Demir karr, dalarda yaar ve Yen-ch'i ya Wei-
hs 'den ekin satn alrlar (Han-shu, 9 6 b = s . 610 a). l v e : T'ung-chih,
196b=s. 3147c. Z a m a n : Han devrinden beri.

117. Shih-no. S a h a : Buraya Shih-ch'i-ni de denir. Ba ehirden,

9000 li tede (Hsin-T'ang-shu, 221b). M e d e n i y e t : Be blme ay
rlmakla beraber, bunlardan drd, tam manas ile, hkmdarlk sayla
maz. Da vdilerinde yararlar, ekim yapmazlar, tacirleri soymakla
geinirler. Maaradan evleri vardr (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4155 a).
Z a m a n : T'ang devri.
118. S i h - p i n . S a h a : A-man 'm 3600 li batsnda (Hou-Han-shu,
118, 4 b ) . M e d e n i y e t : Z a m a n : Han devrinden sonra.
119. Ta-p'o-l. S a h a : Buraya Pu lu da denir. r'u-/an'larn tam
bafsmdadr. Hsiao-P'o-l ile huduttur. Batda imal T'ien-chu ve Wu-
ch'ang ile huduttur (Hsin- T'ang-shu, 221 b ) . M e d e n i y e t : Tu-fan
lara tbidirler.Hsiao-P'o-l, Vu-ch'ang'lara tbidir' (Hsin-T'ang-shu, 221
b = s . 4154c). N o t : Metinde orada bulunan daha baz kk devlet
e

lerin ad vardr. Burann Kemir 'in imal-dousundaki B y k Boldr"

olduu sylenir ( W . Fuchs, s. 443). Z a m a n : T'ang devri.

120. T a n - h u a n . S a h a : Ch'ang-an 'dan 8870 li tede (Han-shu, 96

: b ) . M e d e n i y et: 194 kiilik 27 aile (Han-shu, 96 b = s. 609 d ). Z a -
m n : Han devrinden beri.
T r k i y a t Mecmuas 11
162 Trkiyat Mecmuas

121. T'ao-hui. S a h a : Batdaki Ch'ang-an 'dan 11080 li mesafe

dedirler (Han-shu, 9 6 a = s. 607d). M e d e n i y e t : 5000 kiilik 700
aile (Han-shu, 96a). l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3141 a'da da mal
mat vardr.
122. Tsao-ch'ia-chih. S a h a : imal Shansi 'deki Tai 'dan 23728 li
tede (Pei-shih, 97). M e d e n i y e t : Memleket dzdr, fakat az ekim
yaparlar, pirin ve buday komu memleketlerden satn alrlar. Pek ok
meyva eitleri vardr ( Pei-shih, 97 = s. 3043 a). Z a m a n : T'o-pa
devrinden beri.
123. W e i - h s . S a h a : Ch'ang-an 'dan 7290 li ve Yen-ch'i 'den
100' li tede. (Han-shu, 96 b ) . M e d e n i y e t : 4900 kiilik 700 aile
(Han-shu, 96b = s. 609cd). l v e : T'ung-chih, 196=s. 3146c. Z a
m a n : Han devrinden beri bilinir.
124. W e i - l i . S a h a : Ch'ang-an 'dan 6700 li tede. Cenupta Shan-
shan ve Ch'ieh-mo ile huduttur. (Han-shu, 96b). M e d e n i y e t : 9600
kiilik 1200 aile (Han-shu, 96=s. 609 c ) . l v e : T'ung-chih, 196 = s.
3146 b ). Z a m a n : Han devrinden beri.
125. W u - l e i . S a h a : Kua civarndaki arazi. M e d e n i y e t : 1200
kiilik 110 aile (Han-shu, 96b = s. 609a). l v e : T'ung-chih, 1 9 6 = s.
3145 b. Z a m a n : Han devri.
126 . Wu-t'an tsih-li. S a h a : Ch'ang- an 'dan 10330 li tededir.
Doud Tan-huan, cenupta Ch-mi, batda Wu-sun ile huduttur (Han-
shu, 96b = s. 609 d ) . M e d e n i y e t : 231 kiilik 41 aile (Han-shu,
96 b ) . l v e : T'ung-chih, 196 = s. 3147 a'da daha fazla malmat
vardr. Z a m a n : Han devrinden beri.
127. Y u - l i - s h i h . S a h a : Ch'ang- an 'dan 8830 /z tede. Douda
Ch-shih ehrinin gerisi ile batda Pi-lu, imalde Hsiung-nu 'larla
huduttur (Han-shu,,96 b = s. 609 d ) . l v e : T'ung-chih, 196 = s.
3147 a. Z a m a n : Han devrinden beri.
128. Yi-ni. S a h a : imalde Kui-tsih, cenupta Ch'-lo, imal-batda
Ku-mo ile huduttur. Batda Y-tien 'e varlr (Han-shu, 96 a = s. 606 c).
M e d e n i y e t : 20040 kiilik 3340 aile (Han-shu, 96a). Z a m a n : Han
devrinden beri. l v e : Daha fazla malmat iin bk. T'ung-chih, 196 = s.
3136b. N o t : Kr. Ch-mi; sylenii, belki daha doru olarak, Han-
mz'dir (Shih-chi erhi, 123 = s. 267b).
129. Yeh-ti-yen. S a h a : Bu memleket T'ien-chu'dm cenuba
doru 3000 li, Se-mi'den imal-batya doru 1000 li tededir (Hsin-
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 163

T'ang-shu, 221b). M e d e n i y e t : ldrmezler, ceza olarak yalnz srmei

bilirler. klim scaktr. ok pirin ve ta bal karrlar. Emlk vergisi
bilmezler. Salarn keserler, dibal elbise giyerler. Fakirler beyaz ku
matan elbise giyer (Hsin-T'ang-shu, 221 b = s. 4154d). Z a m a n :
T'ang devri. '

III.

NETCELER

imdi malzeme, bizzat inlilerce teklif edilen, gruplara ayrlacaktr.

Bunda bu tasnifin, esas itibar ile, doru olduu meydana kmaktadr.
1. C h ' i a n g halklar
Ortaya kan ilk grup, Ch'iang halklardr. Bu grupa, ad geen
halklarn kat' olarak 17 si ve belki de daha fazlas girmektedir (nr. 1
17). Bazlarnn bu gruptan olduklar dorudan doruya sylenir veya
adlarndan anlalr; msl. Jo-ch'iang,'lar, adlar ile, bu grupa mensup
olduklarn gsterirler. Hsi-yeh, P'u-li, I-nai ve Wu-lei'ler'm Hunlarn
dkntleri ve tibetli olduklar aka sylenmitir. Tse-ho ve Te-jo '1ar,
inlilerin bildirdiklerine gre, ayn medeniyete sahiptirler ve Tse-ho '1ar,
yalnz baka bir ad alm eski Hsi-yeh 'lerdir. Chang-ch'iu-pa'lann Su-
p'i ve Po-lu 'larn Ch'iang olduklar sylenir.
Bu halklarn baka bir grupu, Po-ho, Po-chih, She-mi ve Nepal,
Kemir ve Hsi-li'ler Hindistan cihetinde olup, galiba ancak ksmen t i
betli halklardr. Bunlarn hakikaten tibetli mi olduklar, yoksa yalnz
ksmen Tibet tesiri altnda m bulunduklar, in kaynaklarndan kestiri
lemez. Yalnz medeniyetlerinin dier Ch'iang 'lardan bir hayli farkl
olduu, baz hususlarda Hind medeniyetine yaklat grlr; fakat
hangi gruptan olduklarna dair kat' bir ey sylenemez.
Wu-ch'a halknn medeniyet tavsifinden, bunlarn da Ch'iang olduklar
anlalmaktadr.
Hsi-hsia 'larn da, medeniyetleri ve mene'leri. hakknda verilen mal
mattan, kark medeniyetli kark bir halk olmalar icap ettii neticesine
varlmaktadr. Burada Tibet aslndan bir alt tabaka stnde, moul ka
rakteri tayan bir st tabakann bulunduu ok sarihtir. Bu suretle, da
ha nce ayn mntkalarda bulunan T'u-y-hun ve imal T'u-fan 'larn-
kin'e ok yakn, bir medeniyet ortaya. kmaktadr. Tibetliler nerelerde
devlet kurmularsa, bu baka haklarn tesiri altnda ve bilhassa imalde
trk ve moullarn tesiri ile olmu gibi grnmektedir,
164 Trkiyat Mecmuas

Ch'iang. halklarnn medeniyeti hakknda syleyecek eyler, dier

malzeme"ile ortaya karlm olan inin hudut halklarnn medeniyet
ve yayl sahalar" adl tetkikimdekilerle harfi harfine uygun der.
Bunlar ekseriya ziraatsz veya az ziraat yapan gebelerdir. Bunlarda
koyun yetitirme, bundan malzememizde, garip olarak, hi bahsedil-
memekle beraber, en byk rl oynar. imallerinde ve batlarndaki
byk atl halklarn aksine olarak, bunlarn atlar kktr. Bir kabi
lede, sr bulunmad bildirilir. Bu Ch'iang medeniyetine ok uyar.
Bu halklarn pek ok yaklar bulunmas icap etmekle beraber, buna
dair metinlerde bahis yoktur. Evler eer tabir caizse tatandlar.
Urgandan kpr yaparlar. Yemek yeme letleri yoktur, elleri ile yer ve
ierler. Salarn rerler. Bu rgnn ne eit olduu hakknda tafsilt
yoktur. Dier malzemede (bk. Hudut halklar), Chiang'larm sa rgs
tunguzlannkinden, sarih olarak, ayrt edilir: bir ka rgldr; tunguz-
lar ise, btn salarn bir rgde toplarlar. Ch'iang halklar iin
zehirli oklar da tipiktir. Dier metinler, Ch'iang 'larn mden iledikle
rini sylerler. Bunlar anlalan kendileri iin lzm olan silhlarn
yaplmasna mahsus kk iiliklerdir.
a. Hindistan cihetinde bulunan cenup t i b e t l i l e r i
Bat ve cenup cihetindeki tibetlilerin, yukarda tavsif edilen tibet
lilerden, olduka ayr bir medeniyetleri vardr; belki de tamamen tibetli
saylamazlar. Fakat malzememiz, daha sarih hkmler vermemiz iin,
kfi derecede tafsiltl deildir. Po-ho 'larn un rei ve buday arab
yapmalar, muhakkak surette, bir Tibet detidir. Un reklerini in
kaynaklan, cenup bat tibetlileri ve yksek arazi tibetlilerinden bah
sederken, pek sk anarler. Buday ekimi, tibetliler iin tipik bir husu
siyet olarak gsterilir. Ad geen kee de tipetlilere has bir eydir..
Buna kar yer alt maaralarndan bahsedilmesi, tibetlilerde gr :

len bir hususiyet deildir. Bu maaralar daha etrafl izah edilmemitir.

Bunlar tunguzlarn, tamamen veya yar yarya yer iine yaplm, ikamet
delikleri olabilir. Fakat ben bunu pek sanmyorum. Belki bu bir da
yamacnn iine yaplm basit bir maara veya bunun, iklim hususi
yetlerinin icaplarna uygun, her hangi baka bir biimidir.
She-m tarafndan bildirilen eytanlara inanmak, her halde inlilerin
bilhassa buddist olmayanlar hakknda kullandklar eytan dini (bhon),
yani eski Tibet dini ile alkal olmalardr. Po-chih 'teki ejder gl hik
yesi, yine bir ejder glnden bahseden Ku-shih-mi efsanesi ile birleti
rilebilir. Bu nevi, ksmen tamamen ayn efsaneler, Tibet sahalarnda
bugn bile oktur. Ku-shih-mi hakknda dier kaynaklar yeni bir ey
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 165

. katmaz. Yalnz ejder asll atlar mhimdir: bunlar efsanelerinde iyi at

larn babasnn ejder olduu en yaygn olan ran veya Sod tesiri gs
terirler. Bu gibi atlarla bilhassa kk Sih-cfuan (veya Tibet) atlarna'
mukabil, i r i yapl, mevzun, i y i atlar kasdedilir. Komu memleket Nepal
(N-p'o-loyde Tibet medeniyetine has olan yak da bulunur. Btn dier
eyler, hatt Tibet detlerine aykr olarak tipik hindlidir.
b. i m a l - d o u c i h et i n d e k i tibetliler
imal-dou tibetlilerinden burada yalnz Hsi-hsia 'lardan bahsedile
cektir; zira bunlara akraba dier halklardan baka bir yerde (bk. Hudut
halklar ) bahsedilmitir. Bunlardaki tipik Tibet medeniyeti malzemesi
unlardr: giyim malzemesi olarak, kee ve deri ar kpeler. Bambus
budaklar fal ve kurban edilen koyun barsa fal. Buna mukabil,
gliba T'o-pa (Hsi-hsia hkmdar ailelerinin bu soydan olduu iddia
olunur) veya daha nce baka moul ve trklerden (malzememizle
bu husus iin karar vermek gtr) gelmi olan, tipik imal medeni
yeti unsurlan vardr: kuak, izme, ksa kesilmi sa, ata binmek
sevgisi, koyun kemii fal, yay teli sesinden fal, insan kafa tasndan
su imek k i , Hsiung-nu han Mao-tun, Yeh-chih hkmdarnn kafasn,
arap imek iin, kullandn andrr. Nihayet ay sonlarnda harbe git
mei sevmemek deti. Tpk bunun gibi bir detin Hsiung-nu 'larda da
bulunduu bildirilir. Bu medeniyete in medeniyetinin kuvvetli tesirleri de
katlmtr: in yazs taklidi yaz, saray merasimi ve soy adlar (hi
deilse, hkmdar tabakasnda) kullanmak deti. u halde bu Hsi-hsia
medeniyetinin koyun besleyen' tibetliler zerine yerlemi olan imal
halklarnn medeniyeti mahsul olduu sarihtir.

2. Hotan halklar
Bu grupa 17 a27 numaralar girer. Bunlar, bat ksmi mstesna
olmak zere, asl Trkistan havzas halklardr. Bu halklar hakknda
ok dikkate deer u antropologiya malmat verilir: yalnz Y-tien
(Hotan) ahalisi Hun olmaktan ziyade, inliye benzemekte, tekiler
ise, Hun 'a benzemektedir, yani ukur gzldrler. Hun yzl" tbiri,
Han devri zamanndan sonra ( m . s. 200), olduka ok kullanlr ve.
hemen daima iranl veya sodlu olmalar lzm gelenler hakknda sy
lenir. Bir ok defalar kalkk burunlu, bazan da mvi gzl, gr sakall
olduklar ilve edilir. Bundan dolay bu halklarn, daha kuvvetli moul
damgas tad anlalan Y-tien 'lerden baka, antropologiya bakmn
dan daha ok ran grupundan olduklarn sanyorum; moullarla kar
mam ve antropologiya bakmndan (tabi mvi gz mstesna) ran
166 Trkiyat Mecmuas

grupuna yakm bir trk grupu olmalar ihtimali de vardr. Fakat bu

devirde bu tbirin trkler iin kullanldn hemen hi grmedim ;
bir de bu grupun medeniyetine dir iittiklerimiz, in kaynaklarnn
trk medeniyeti hakknda syledikleri ile, pek uygun dmez.
Bu halklarn bir oklar hakknda bilgimiz ok az olduundan,
hakikaten bu gruptan olup olmadklarna dair karar vermek gtr.
Lou-lan, Wen-su Ku-mo, Ch'ieh-mo ve Mo '1ar iin de ayn ey vkidir.
t

Dierlerinde mensupluk kat'dir. Az olmakla beraber, demin adlarn

saydmz halklara dair sylenenler bu grup halklar hakknda verilen
malmata ok uymaktadr. Bununla beraber bu mmtakanm saysz dier
kk devletleri hakknda bilgimiz o kadar azdr k i , bunlarn bu gruptan
olup olmadklarna karar vermek imknszdr. Gliba bunlarn byk
bir ksm da bu gruptandr.
Bu grupun malzemeden ortaya kan en mhim hususiyetleri un
lardr: t r k halklarnda olduu gibi, salar ksa kesilidir. Batan etee
kadar uzanan n dmeli bir elbise giyerler; ark Asya'nn dier
halklarnn ise, elbiseleri yandan dmelidir. Yakas yoktur, yaka
oyuu vardr. Bundan baka mutad uzun ve geni kollar yerine, ksa
kollar vardr. Bazan da, her halde bunun altna giyilen, dar pantaon-
lardan bahsedilir. Bazlar gebe olmakla beraber, oklar ekim yapar
lar ve bilhassa, tibetli komular gibi, buday ekerler. Bunun yannda
pirin ve dar da ektikleri olur. Bunlarda zm ve meyva ekimi de
bulunduu ok defa sylenir. Gliba bu devletlerin ounda dorudan
doruya vaha zerinde yaayan ahali ziraat yapar; vaha kysnda yayan
ahali ise, gebedir. Eek, at, deve ve bazan, asl yaylma sahas daha
batda olan, tek hrgl develer beslenir. Buna binaen trkler ve tibet
liler gibi, kee de yaparlarlar; trkler ve n asyallar gibi, hal
dokurlar. Yada ta kullandklarndan ok bahsedilir; buna sebep in'in
ok yada ta almasdr. Mdeni kendilerinin iledikleri de ayn ekilde
k defa syenir, fakat bu tibetlilerinki gibi kk bir sanayi i d i .
Din, malmat edindiimiz zamanda, artk her yerde buddistliktir;
daha sonra bazan mazdaistik grlr. Mamafih gk hkmdarna"
da taptklarndan bahsedilir. Ben, dier mdekkiklerin ou gibi,
bununla baka bir buddist tanrsnn deil, eski gk dininin (veya ayn
eye kan gne dinin) kasdedildiini sanyorum; zira bir Hsiung-nu
kabilesinin, buddistliin bu kabileye kadar yaylmad bir devirde,
daha gk tanrsna tapt sylenir.
' Buddistlik vastas ile, lleri yakmak gibi, bir ok detler de yerle
mitir. Yalnz mhim olan cihet bir kere (Y-tien 'lerde) hkmdarn
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 167

buddist detlerine gre yaklmayp, tabutunun darya brakldnn

anlatlmasdr. Bu darya braklma deti, buddistlie has deildir.
Buna daha aada (bk. 5 ) rastlayacaz. Bayramlarn mhim ksm da
buddist bayramdr. Bir kere bahsedilen orman bayram" gibilerinde,
eski bayramlarn kendilerini muhafaza etmi olmas kabildir. Trk
halklarnda buna benzer bir rman bayram" gstermitim. Fakat bu
grup iin tipik olan ey, sarih olarak buddist olmad anlalan, bereket
bys ile alkadar yl ba arpmalardr. ki tarafn ta muharebesi
ile, yln iyi veya kt olaca tesbit edilir. Ayn zamanda bunlardan
birisinin lmesi bu husus sylenmemekle beraber tarlalar iin bir
nevi kurban saylm olmal. Bu det bir de Sod 'daki Po-han halknda
grlr. ark Asya, bu nevi baka bir det tanmaz: Kuang-tung
havalisinde ve daha kanl bir ekilde fransz Hindistan' kabilelerinde
grlr. Cenub in'de ziratle megul olan Chekiang ve Kui-chou'da
Miao kabilelerinde grlen ve ayn mnay ifade eden boa grei
deti, bununla alkaldr. Bu det ark Asya'nn her yerinde, ziraat
ile sk skya baldr. Bunun Hotan halklar iin de cri olduu
kabul edilmelidir. Bu mesele hakknda karar vermek imdiye kadar
ok g olmutur ; nk bu dikkate deer det bir kere Sod 'da,
sonra Hotan gruplar halklarnda ve nihayet cenub in'de, yani imdi
ye kadar bir birleri ile mnasebetleri olup olmadn bilmediimiz
ayr sahada grlr. Hlbuki bu sahadaki det, ksa tasvirleri
yznden seemediimiz tamamen' ayr esas fikirlere dayanmaktadr.
Ahalinin ahlksz olduu zerinde durulmas da mhimdir. Bu, in
lilerce, kadnlarn bunlarda daha fazla hriyetlere sahip olduklarn ifade
eder. Bu husus Kui-tsih 'te kralienin kabul resmine itirk ettii kay
dndan da anlalmaktadr: burada da kadnn dier yerlerden fazla
hak ve hriyetleri vardr Fakat bundan ana hukuku neticesi karmak
doru olmaz. Ana hukuku hi bir Trkistan veya n Asya halknda
kaydedilmi deildir.
Nihayet kafa yasslatmak deti dikkate deer. Kafann ne ekilde
yasslatrld, etraf ile tasvir edilmi deildir; yalnz dar ve uzun ya
pld anlalyor. Bu det Sai grupundan saydmz Su-lo halknda da
grlr. Eer yasslatrma bu kabul ettiimiz ekilde oluyor idi ise, o
takdirde uzun kafa tasnn ahalinin ideali olduu ve bunu sun' vasta
larla edinmek istediklerine hkmedebiliriz. Bir de eski Korea'da, gliba
aksi maksatla, yani kafa tasnn uzun olmamas iin, kafa yasslatmak
vardr. Bugnk imal in 'de de, yardmc vastalarla, irkin sayld
iin, muhtemel uzun kafa tasllm nne geilmee allr. Bu halklar
Korea ile baka bir det de birletirir: semlama. Kui-tsih 'te bir diz
168 Trkiyat Mecmuas

yere kadar eilir. Korea 'daki Kao-li 'de de byle yaplr (Hou-Han-shu,
115, 3 a). Daha sonra Ch'i-tan 'lar da byle yaptlar (T'oung Pao, 35,
149 ) ve bu det bunlarda umumiyetle Hun selm" diye anlrd (Kung-
K'ui-chi, bahis 111 = anghay nshas, s. 1105 a, bir seyahatnamede). G-
liba sonraki Manuya selm buradan inkiaf etmitir. Korea ile Trkis
tan'm bu imal-dou ksmnn arasndaki mnasebetlerin pek o kadar
nadir olmamas, hakikaten dikkate deer. Buna baka bir yerde de ( b k .
Hudut halklar) dikkati celbetmitim. Rivayete gre, koreallar buraya
gmlerdir. Fakat acaba tesirleri bu derece kuvvetli mi olmutur.
Dier taraftan, mesel Yeh-chh ad gibi, Trkistan kabile adlar Korea
kabile adlarnda grlr (bk. Trk halklarnn kabile isimleri)-.
Bu halklarn ok alg sevdikleri, ok defa zerinde durularak, sy
lenir. Bunlarn algsnn T'ang devri in algs zerine byk tesiri
olmutur.
Bu grup halklar hakknda bildirilen dier baz detler, kendilerine
has olmayp, baka grup halklardan alnmtr. Mesel: Yen-cKi 'lerin pek
iyi tccar olmalar, bu sodlu grup halklarnn vasflarndandr; ayn e
kilde buddistlik tesirleri de bulunabilmekle beraber, kaplan eklinde taht
deti de sodlulardan gelmitir ( belki de Kui-tsih hkmdarnn
arslan taht Samantabhadra'nm tahtdr). in tesirleri de sarihtir;
bazan bu ok aka sylenir. Para meselesinde u husus bilhassa
gze arpar : daha batdaki halklarn hepsinin her yeni hkmdarla
yeni dklen hkmdarn resim ve unvann tayan altn ve gm
sikkeleri varken, bu halklarn inlilerin Han devri zuu-shu paras ile
karlatrdklar sikkeleri, yani hkmdar resmi bulunmayan, gliba
delikli bakr paralan vardr.

3. S a i halklar
Bu grupa 2835 numaral halklar girer. Yalnz bunlardan Chi-pin,
Wu-i-shan-li ve An-hsi'ler ikinci derecede bunlara mensupturlar. Sai
halklar adn bizzat inler verir. Bununla Yeh-chih 'lerle akraba
baka bir kolu kasdettiklerini de sylerler. Bunlarn da, tpk Yeh-chih
'ler gibi, Mao-tun idaresindeki Hsiung-nu 'larm . istils nnde batya
srldklerini bildirirler. Asl Sai halklar Trkistanm bat. ksmmdadr.
Daha cenup-batya itilmi olanlar, ikinci derecede bunlardan saylrlar.
inliler btn bu halklarn da Wu-sun 'larla akraba olduklarn ayrca
kaydederler. Bunlar Trkistan havzasnn imal kysnda, yani Wu-sun
'larm hemen cenubunda oturuyorlard.
Antr.opologiya hususiyeti olarak iki yerde ukur, kahve rengi veya
hatt mvi gzl olduklar, alnlarnn dar olduu yahut balarn sun'
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti C9

ekilde yasslatrdklan bildirilir. Hatt Wu-sun'larm (bk. Hudut halk

lar) yeil gzl ve krmz sal olduu da sylenir. Demek oluyor k i ,
Sai halklar ve Wu-sun 'lar, antropologiya bakmndan, birbirlerinden
farkszdrlar; bahusus k i (arada bu tasvirlerden fark olan sodlar
mstesna), baka hibir halk hakknda ayn eyler sylenmez. Yalnz
T'ang devrinde krzlar tpk byle tavsif edilirler. z trklerin
sarn ve mvi gzl olduklar umumiyetle kaydedilmez; fakat krgz
larn,. dil ve medeniyet bakmndan, trklerden saylmakla beraber,
bir ok trk olmayan unsur ihtiva ettikleri, belki yalnz trklemi^' bir
halk olduklar kabul edilir.
Medeniyete btn bu Sai halklarnn gebe olduklar ve dier
det ve giyimlerde Wu-sun 'lara benzedikleri sylenir A t yetitirirler,
fakat bu atlarn bilhassa iyi olduu ayrca hi bir yerde kaydedilmediine
gre, bunlarda iyi n Asya at deil, normal o r t a Asya at cinsi
bulunduu kabul edilmelidir. Sai'larm daha ok deimi Su-lo gibi
devletlerinde in tesiri (para) ve Hind tesiri (hkmdar tac) grlr
ve bunlarda bir az ziraat de vardr. -
Wu-sun'\arm medeniyeti, Hsiung-nu 'larm da atl gebe olmalar,
keeleri bulunmas ve kmz imeleri ile, bunlarnkine ok yakn gs
terilir. Fakat Hsiung-nu 'larda bir az ekim bulunduu halde, bunlarda
hi yoktur. Daha nce Yeh-chih'lerle birlikte yaadklar iin, her
halde, bunlarla pek fazla karmlardr. Dier taraftan Yeh-ch ih 'lerin
sarn ve mvi gzl olduklar kaydedilmedii iin, bu i k i halk antro
pologiya bakmndan birbirlerinden farkl gibi grnrler. detler de
birbirlerinin tam ayn deildir ( btn bunlar iin bk. Hudut halklar) Ha-
loun'un (ZDMG, 91, s. 252 v. d d . ) , bu Wu-sun'larm, hi deilse bir
mddet, Yeh-chih 'lerin dilini, yani toharca konutuklarn sylemekte, g-
liba hakk var. Fakat bunlarn, onlarn asl dili ve Hind-Avrupa dil ve me
deniyet grupundan olup olmad, bence, her eye ramen, okphelidir.
a. S a i ' l a n n c e n u p - b a t grupu
Bir baka grup daha vardr: ayn medeniyete sahip olduklar sy
lenen Chi-pin, Wu-i-shan-li ve An-hsi halklar. Fakat Chi-pin 'lerin Sai
grupundan olduklar sylenir. u halde dierleri de, her hangi bir ekilde,
bu gruptan olmaldrlar. Filhakika bu devletin medeniyeti birbirine
ok benzer ekilde tavsif edilmitir. Btn bunlarda iklim scaktr, yon
calar, zm ve meyvalar vardr, bahe ve saraylar yaparlar, pek eitli
mdenler ilerler, filleri, tek hrgl develeri, dier ehl hayvanlar ve
bilhassa iyi atlar vardr. Hepsinin her yeni hkmdarla yeniden d
klen, hkmdarn resmini tayan altn. veya gm sikkeleri vardr.
Grlyor ki, bu devletin medeniyeti dier 5ar halklarmkinden tama-
170 Trkiyat Mecmuas

men farkldr; bu ok inkiaf etmi bir ehir medeniyetidir. An-hsi,

ran 'daki eski Arsak '1er devletidir ve buras memleket olarak, Po-sih
( b u sz kendini Fars" sznde muhafaza etmitir) devletinin ran'da
uzun mddet hkim olmasna ramen, adn muhafaza etmitir. u halde
vaziyet her halde yle anlalmaldr: Sai halklarnn baz ksmlar Chi-
pin 'de yksek inkiafl, ziraati olan daha eski bir ehir medeniyeti ze
rine yerlemilerdir. Sai halklar Chi-pin 'de bu eski medeniyeti tamamen
benimsedikleri veya sayca az olduklar iin, bunun medeniyetin grle
bildii kadarn hi bir surette deitirememilerdir. B eski Chi-pin
medeniyeti de aslnda An-hsi ve Wu-i-shan-li ile akraba, hatt bunun
hemen tamamen ayndr. u halde hakikatte bu halk, Sai halklar
grupuna deil, ok daha fazla bir ihtimalle, ok daha yakn olduklar
5. grup haklarndandr.

4. Yeh-chih halklar
Bu grup 3666 numaral halklar iine alr. Bunlar aralarnda muay
yen almetlerle ayrlan grupa blnebilirler.
a. H e p h t a l i t grupu
Bu 3639 halklarn ihtiva eder. Buna Hudut halklar 'nda (bhs. f 4
ve 12), Hua ve Yeh-ta '1ar zerinde gsterdiim malzemeyi de ilve et
mek icap eder. in an'anesi I-ta ve Yeh-ta 'larm bir olduklarn ve bun
lara daha nce Hua denildiini iddia eder. Avrupa tetkikleri bu I-ta
(nr. 37),.Yeh-ta {Hudut halklar, bhs. f 12) ve Hua'lann (Hudut halk
lar, bhs. f 4 ) Hephtalit denen gruptan farksz olduu kanaatmdadr.
Hephtalit'ler hakknda verilen malmat bir hayli tenakuzludur: bunlar
ya Ch-hih (sonraki Kao-ch'ang) veya Yeh-chih'lerle birlikte, bir
grup altnda toplarlar. Yeh-ta ve bu grupta kendilerinden bahsedilen
halklarn hepsi Ch-shih 'lerle deil, Yeh-chih 'lerle birletirilir. Ch-
shih 'lerin hangi gruptan olduklar da kat' deildir (bk. Hudut halk
lar, bhs. f 2). Sonraki devirde bununla uygurlar kasdedilmitir; fakat
ilk zamanlarda medeniyetleri trk medeniyetine pek benzemez, ok
daha fazla 2. gruptaki Hotan halklarnn medeniyetini andrr. Bunlarla
mterek olan Korea halklar ile benzerlikleri vardr. Daha sonra bun
larda tabi trklk frkalar gittike oalr; yle ki, nihayet bir trk
halk saylabilirler. Eski Hua 'larm buna benzer bir medeniyetleri olduu
anlalyor; bunlar, buna gre, Hotan grupu halklar ile Yeh-chih halklar
arasnda, kark bir halktr. Bu Hua'lar aslndan olduklar sylenen
Yeh-ta ve I-ta ve bu gruptan olan dierlerinin artk Hotan grupu ile
hemen hi bir mnasebetleri yok gibidir; bilkis, Yeh-chih 'lere ok ya-,
 O r t a .ve garb Asya halklarnn medeniyeti 171

km olduklar iin, buraya sokmak icap eder. Mamafih Yeh-chih grupu

iinde husus frkalar olan bir blm tekil ederler.
Antropologiya bakmndan bunlara dair hi malmat verilmediinden,
bunlar sarn veya mvi gzl, kntl burunlu ve gr sakall o l m a -
y p, daha fazla moul veya trk tipinden olduklarna, kat' olarak, hk
medebiliriz. -
Medeniyete bir ka husus frkalar vardr: bunlarda polyandra
(yani erkek kardelerin hepsinin bir kar alma deti) yardr. ocuklar
byk kardeindir. Rivayete gre, sa ssleri u detle alkaldr:
kadnlar salarn boynuz eklinde tanzim ederler ve kocalarnn her biri
iin, ayr bir. boynuzlar vardr. Bundan baka bunlarn hususiyetlerinden
biri de bir maarada yaayan ve d ksraklar gebe brakan bir ilhlar
at efsanesidir; bunlardaki iyi atlarn asl ite bu attr. Demek oluyor k i ,
bunlarn at cinsi pek iyidir. Bir de develeri vardr. Bunlarda arslan ve
deve kuu bulunduu da sylenir; fakat her halde bunlar, gliba memle
kette bulunmayp, ticaretle gelmi olmaldr. Bunun dnda ok kuvvetli
Hind ve in tesirleri grlr. ktsad ve giyimde (imalarla anlalabil-
dii kadar) trk halklarnn ayndrlar. Trklerin umumiyetle bu grup
halkalarna ok daha erken tesir yaptklarn kabul etmek lzmdr.
-Umumiyetle Tohar olarak kabul edilen T'u-huo-lo l a n bu gruptan
saydm; hlbuki atalar Yeh-chih'lerin de Tohar olduklar zannedildiine
gre, bunlar bundan sonraki alt gruptan saymamz icap" ederdi. Fakat
T'u-huo-1 o'lar medeniyette Hephtalit'lerle tamamen bir olarak, tavsif
edilirler. Belki bu. tesir beraber yaadklar /-ra'lardan sonradan ge
mitir; fakat bana T'u-huo-lo 'larm da tpk Hephtalit'ler gibi, her
ikisi de bir veya bir ka medeniyetle ( belki Hotan ve ilk trk mede
niyeti ) deimi ve bylece T'u-huo-lo 'larm medeniyetinin de Yeh-chih
medeniyetinin tpks olmaktan ileri gelmi olmas daha mmkn
grnyor. -
Bu Hephtalit medeniyetinin daha sonraki Tibet medeniyeti, ile
birka benzer noktas vardr. Hephtalit 'lerin un ile yaadklar bildirilir ;
bununla muhakkak Tibet halklar iin tipik olan un rekleri kasde-
-dilmitir. Bir de polyandra, bunlardan, baka, yalnz tibetlilerde vardr.
Kaynaklar polyandray Hephtalit'lerden ok daha nce bildirirler; tibet
lilerde ise, ilk nce ana hukuku ve matriarhattan bahsederler. Bu
deti tibetliler Hephtalit 'lerden mi almlard ?. Trkistan medeniyetle
rinin Tibet tesirinde kalmas veya aksi meselesi daha ok karanlktr.
Daha iki eye dikkat etmeli : Hephtalit 'lerin, Hotan halklar gibi, ksa
kollu ve n kapal elbiseleri vardr. Yeh-ta 'larm, bizim bildiimiz ekilde,
iyi arabalar, yani Hsiung-nu ve dier trk halklarnn tipinde arabala
172 Trkiyat Mecmuas

yoktur. Bununla beraber muayyen bir eit arabalar vard; yalnz bu

etraf ile tasvir edilmi deildir. Belki de bunlar drt tekerlekli Yeh-
chih arabalarna benziyordu.
b. A s l Y e h - c h i h ' l e r
Bu alt grupa 4047 numaral halklar girer. Bunlar bizzat Yeh-chih
'ler ve gtkleri sylenen memleketlerdi. Buraya Hudut halklar
(bhs. f 13) 'ndaki malzeme de ilve edilmelidir. Haklarnda ok yazld
iin, dil ve tarih bakmndan birey ilve etmek istemediim Yeh-chih
'ler ilk nce ark Kansu 'da, Hsiung-nu'larm komular olarak, oturu
yorlard. Buradan m. . 200'de srldler ve garb Trkistan arazisine
ekilerek, bir ka devlet kurdular. phesiz bo bir memlekete gme
diler ve btn oradaki ahaliyi ortadan kaldrmadlar. u halde bu garb
Tkistan'da Yeh-chih medeniyeti, daha nceki ahalinin tesiri ile,
deimi olmaldr.
Yeh-chih 'lerin asl medeniyetleri zerinde maalesef ok az eyler
biliyoruz. Bunlar da, tpk Hsiung-nu \ax gibi, gebe idiler, dier
,

medeniyet hususiyetlerinde de Hsiung-nu 'lara benzemelidirler; yalnz

arabalar bunlarnkinden farkl i d i : srlarn ektii drt tekerlekli
arabalar; Hsiung-nu 'larn arabalar ise, anlalan i k i tekerlekli i d i .
in kaynaklarnda sonraki K'ang-kuo 'lar ile daha eski K'ang-ch
kaynaklarnn kartrd K'ang-ch'ler bir mesele tekil eder. Hakika
ten K'ang-ch'lerle alkal olan haberleri alacak olursak, bunlarn da
yalnz iktisatta deil, evlenme ve mtem detlerinde de hemen tamamen
Hsiung-nu 'lara benzediini grrz. Tarihe de Hsiung-nu 'larla ok sk
mnasebetleri vard. Bu Yeh-chih 'ler ve bunlarla birlikte kendilerine ya
kn akaraba K'ang-ch 'ler, dil tetkiklerine gre, ToharOlardr ve buna gre,
Hind-Avrupa halklar grupundandrlar. Antropologiya cihetinden, inlilerin
hi dikkatlerini ekmemilerdir: ukur gz, kalkk burun, gr sakal
veya sarnlk ve mavi gzden hi bahsedilmez. u halde moul veya
trk yzl olmalan lzmgelir. Demek oluyor k i , ortada u hakikat
vardr: dilcilerin fikirlerince ( Yeh-chih=Tohar dsturuna dayanarak),
Hind-Avrupa dili konuan bir halk, medeniyete ve antropologiya bak
mndan,, komular trk halklarndan bariz hibir ekilde farkl deildir.
Yeh-chihler yeni yurtlarna gnce, haklarnda daha-etrafl malmat
ediniyoruz. Bunlar birbirleri ile balar gevek olan kk devletler
kurarlar. Srlar atlar vardr. Bunlarda da gk at efsanesi vardr.
Atlar yonca ile beslerler. Pirin, buday, meyva ve bilhassa arap
yaptklar zm ekimi ile urarlar. ehirleri ve sbit evleri vardr.
Gebelikten, esas itibar ile, artk bahsedilmez. Bunlarda kadnlara ok
kymet verilir. Bir kere, kadnn mstakbel kocasn denettiine dair,
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 173

tuhaf bir detten bahsedilir; matriarhata veya, hi deilse, benzerlerine

hkmettiren bir det. Ta-yan 'larm demiri bilmeleri de dikkate deer;
u halde inlilerle tantklar zamanda daha bronz devrinde olmalar
lzmdr. Fakat en mhimmi.bunlarn, in'e kadar giderek, ticaret yap
tklar zerinde srar edilmesidir. Bunun iin para kullanrlar. Antro
pologiya cihetinden, ukur gzl ve gr sakall olarak tasvir edilirler.
Btn bunlar bize Yeh-chih 'lerin, eski medeniyetinden yeni memle
ketlerinde hemen hi bir eyin muhafaza edilmediini gsterir;. ola
olsa kk devletler halinde yaamalar eski kabile tekiltna dayanr
Demek oluyor k i , garb Trkistan'da daha eski, yani yerli medeniyet
hkim olmutur; ince olmayan kaynaklardan ve antropologiya kaytla
rndan rendiimize gre, Yeh-chih 'lerin ince bir st tabaka olarak
yerletikleri bu medeniyet, gliba bir nevi Sod medeniyeti i d i .
Daha uzun mddet gebe kalan ve bir de pek fazla Tibet tesiri
gsteren Hsiao-Yeh-chih 'ler bu grupun bir az darsnda kalrlar. Po-sih,
yani Fars'larda byledir. Bunlarn Yeh-chih 'lerin bir kolu olduu sy
lenmekle, aralarnda ince bir Yeh-chih tabakas bulunduu kasdedilmitir;
yoksa dier medeniyet hususiyetleri, Yeh-chih 'lerin ve garb trkistan-r
llarmkinden tamaman farkldr. Medeniyetleri bakmndan, tamamen n
Asya halklar grupuna girerler.
c. S o d m e d e n i y e t l e r i
Bu alt grupa 4866 numaral halklar girer. Hepsi g a r b Trkis
tan ve civarndaki dalarda oturur, vdileri ve ovalar tercih ederler.
Bunlar daha nce gm olan Yeh-chih'lerin ahfad saylrlar ; fakat
ancak daha sonraki Han devrinde evvelki grupta ( 4 b ) anlan halkarn
yerine, sahneye karlar. ;
Antropologiya bakmndan, bunlara dair daha nceki grup. iin sy
lenenler tekrar edilebilir: ukur gzl, kalkk burunlu ve gr sakall.
Medeniyet bakmndan da, daha nceki grupa ok yakndrlar. Yalnz
bir halkn gebe yaad sylenir. Dierleri hakknda byle bir ey
sylenmez, bilkis trl meyva baheleri vardr, buday, dar, pirin ve
fasulya ekerler, bir de iyi arap yaptklar zm yetitirirler. Hayvan
lardan iyi at (fakat bunlara dair efsane yoktur), deve ve eekleri
vardr. Muhtelif mdenler, kymetli eya, bilhassa koku ve ok eitli
eczalar yaparlar. eker kamndan yaplan ekerleri de vardr. Buna
inliler ta bal" derler. Hal sanayileri, bir ka defa, takdirle anlr.
1

Her birinin kaln, yksek duvarl, dz daml evleri olan sabit ehir-
1
Cko-keng-la (, 13 a) 'ya gre, ta b a l " , bir nevi k i r a z'olabilir; fakat bu burada
imknszdr. " ' ..
174 Trkiyat Mecmuas

leri vardr. Koyun, at veya deve biiminde olduu ve stnde hkm

darlarn oturduu, sylenen garip- tahtlar, bilhassa dikkati eker. Bunlar,
anlalan, bu medeniyetin hususiyetleridir. Bundan baka, alg ve oyun
sevmeleri de mhimdir. Bunlardan in 'e ok beenilen, fakat yerle
meyen muhtelif oyunlar gemitir.
Dinleri ok defa mazdaist veya buddist olmakla beraber, eski
-yinler ok kuvvetle duyulur: msl. Ts'ao-kuo'daki insan kurban edi
len yer. delii yini, Shih-kuo 'da kendisine saysz koyun kurban edi
len bir tanr yini, Tsao-kuo 'da bir da mbedi yini ve K'ang-kuo
"'da dier av yinler ve Shih-kuo 'da ced yini. Po-han 'dan bildirilen
yeni yl kavgasnda Ho-tan halklarnn tesir olmas muhtemeldir.
Bunlar ksa saldr, arada bir sa rgs grlr k i , bu yabanc
tesirler olsa gerektir: rlm sa takriben T'ang devrinde birdenbire
dou ve orta Asya 'nm ok geni sahalarna yaylr.
Bunlarda matriarhat'a benzer detler mahede edilir: kadnlar
"kabul merasimine itirk eder. Kardeler arasnda evlenme hakkndaki
malmat (Po-sih iin de ayn ey sylenebilir) pek anlalamyor;
arada bir, hakikaten, kz kardeleri ile evlenme varm idi ? Bunlarn bir
"hususiyeti de, uzaklara seyahat eden iyi tcir olmalardr.
K'ung-hou alg leti artk in'de malm deildir. Fakat Korea'dan
girdii sylenen Japonya 'da vardr. Bu bir tahta paras ile ekilen kk
"bir enktir. in 'de ilk olarak Han Wu-ti tarafndan ( Y-chih-t'cng, 26, 6 a,
Shih-chi 'ye gre), yani ok yabanc tesirler bulunan bir devirde, kulla
nld sylenir. Adn yabanc olduu ' muhakkaktr; ince ile izah
edilemez. Bu lete eski kaynaklarda Hun leti" de denir (Feng-su-
t'ung = I-lin, IV, 4 b ) , T'o-pa devrinde ok yaylmtr. O zamanlar
serbest kadnlar ve odalklar bunu ok alarlard (Lo-yang chia-lan-
chi = T'P'KCh, 236 = c. 19, 7 b ) . Kung-hou arks" denen (bk. T'Y
mad. k'ung-hou-yin) ve in'de ilk zamanlarda bulunduu tesbit edi
len bir letin Korea'dan in'e geldii sylenir. Her halde K'ung-hou
"bir in leti deil, gliba halklarn g ile Korea ve Japonya'y kadar
gelmi olan bir n Asya letidir.
P'i-p'a, bir nevi gitaradr. Bu da yabanc bir lettir. Shih-ming (bahis
Shih-yeh-ch'i = Vll, 22) bunun Hun 'lardan geldiini ve at zerinde aln
dn syler. Bu letin muhtelif eitli yazl bulunduu (Y-chih-t'ang
31, l a ) ve ince ile izah edilmediine gre, yabanc olmas icap eder.
En ge Han devrinden beri in'de grlr; o zaman 4 teli vard ve 3,5
ayak (takriben 79 cm.) uzunluunda idi (Feng-su-t'ung-i = I-lin, IV, 3 a).
T'ang devrinde p'i-p'a ok defa grupumuza ait olduklar kat' olan
.kabilelerle alkal gsterilir. Bir kere mazdaistlerin sihirli oyunlarnda
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 175

p'i-p'a alp oynadklar sylenir ( Ch'ao-yeh, chien-tsai = T'P' KCh,

285=c. 23, 2 1 b ) ; sonra T'ang devrenin balangcnda, bat lkelerinin
pek iyi p'i-p'a alan bir Hun gnderdii bildirilir. in hkmdar bunun
.alg letini taklit ettirir ( CKao-yeh chien-tsai = T'P'KCh, 205 = c, 16,
27 a). Bundan baka T'ang devrinde birka kere amanlann istihare
lerini bir p'i-p'a ile yaptklar bildirilir ( Ch'ao-yeh chien-tsai = T'P'KCh,
283 = c. 23; 14 b ve 15 a ; Ling-i-chi = T'P'KCh, 283 = c. 23,15 b ;
Ho-tmg-chi = T P' KCh, 341 = 27, 41 b ve belki bir de Huan-yan-
chi=T'P'KCh, 119 = c. 9, 33a). Bu eit istihare asl in'e her
zaman yabanc idi, eski zamanlarda da bilinmezdi. Bu yay ipi ile
yaplan o r t a Asya istihare tarznn bir tekml olmaldr. Bu yay ipi
istiharesinden p'i-p'a'h istihare, bir de bir az dah nce ortaya km
olan ve buddistlerde kullanlan an sesi istiharesi domutur (bunun
hakknda bk. Fa-yan-chu Un, 6 1 = Tripitaka, c. 53, s. 744 c) in'de
T'ang devri ortalarna kadar kesilmi bir tahta tokmak ile p'i-p'a al
nrd; bu ancak bundan sonra kalkt (Kuoshih ts'uan-i=T'P'KCh,
205 = c. 16, 27 a). T'ang devrinde en iyi p'i-p'a yapan bir Ts'o ailesi
vard (Kao-chai shih-hua=Yenching Monographs, nr. 14 b, 129); nasl
bir aile olduu sylenmemekle beraber, bunun Ts'ao-kuo 'dan gelmi
bir aile olmas muhtemeldir.
Her halde p'i-p'a 'nm aslnda bir in alg leti olmad, tpk K'ung-
hou gibi, her ikisinin de daha Han devrinde, yani gerek Sod gerek dier
bat halklarndan bir ok eyler alnd bir devirde grndkleri iin, do-,
rudan doruya bu grupun Sod halklarndan alnmam olaca sarihtir.
Hulsatan denebilir k i , dil ve tarihilerin bu sahada, hi deilse
daha. T 'ang devrinde, Sod Tu halklar tesbit ettikleri iin, Sod 'h
dediimiz bu halklarn medeniyeti bundan nceki blmde tasvir edilen
Yeh-chih halklarnmkine pek "yakn olup, ylmz baz noktalarda biraz
daha ileridir. Bundan belki Yeh-chih'ler daha buraya glerinde Sod
halklar zerine konmu olmalar ve bunlarn medeniyetini aldklarna
hkmedilebilir. Bu Sod medeniyetine, mden kullanmas ve byk bir
ihtimalle sulama tertibatl ileri bahecilii ile, bir ehir medeniyeti
denebilir. Bunlarda ok inkiaf etmi bir ticaret vard; askerlik kabi
liyetleri pek byk deildi.
d. U m u m n e t i c e
Burada bir araya toplanan bu grupun u mterek vasflar
. vardr: a ve b grupu halklar, aslnda, ark Trkistan'n dousunda
veya ortasnda oturuyorlard. Bunlar trklerin medeniyetine ok yakn
bir medeniyete sahip olup, bunun ok tesiri altnda kalan gebe
lerdi. Bundan baka a alt grupunun halklar Hotan halklarnn tesiri al-
176 Trkiyat Mecmuas

tnda kalmlardr. Bunlar, trklerin zoru ile, batya, Pamir sahasna ve

g a r b i Trkistan'a geerler. Burada anlalan Sod'lu olmalar lzm
gelen kabileler zerine yerleirler ve bylelikle yeni c medeniyeti ortaya
kar (bu medeniyetin balanglar daha b de tasvir edilmitir). Bunda
gebe hayatn hatrlatan muayyen hatralar (hayvan biiminde ta,
tabiat tanrlarna koyun kurbanlar) ve kadna daha ok kymet vermek
ten baka, asl eski medeniyetten artk hemen hi bir ey kalmamtr.
Dier hususlarda bu eski Sod medeniyeti daha fazla dier n Asya
medeniyetleri ile akrabadr.
5. n A s y a halklar
Bu grupta 7477 numaral halklar topluyorum. Yalnz muayyen
bir dereceye kadar, 3 ve 4 te kaydedilmi olduu gibi, Po-sih, An-hsi
ve Wu-i-shan-li'ler de bu gruptandr. Bu gruptaki halklar hakknda ok
deiik dier kaynaklardan pek kat' malmatmz ve tarihleri ile. milli-:
yetleri hakknda olduka iyi malmatmz vardr. inlilerin bu kabileleri
nasl tasvir ettikleri ve ne gibi hususiyetleri zerinde durduklar dikkate,
deer; bundan o kadar iyi tanmadmz dier halklarn tasvirleri
zerinde hkmler verilebilir. inliler bu halklar, tekilerde olduu gibi,
bir grup altnda t o p l a m a z l a r . Yalnz bu halklar arasndaki "mede
niyet benzerliklerini zikrederler. Dier kaynaklardan da bunlarn mede
niyetinin teferruatta birbirinin ayn olmadn biliyoruz. Buna ramen,
muayyen farkalar gsterilebilir. te inliler bunu yapmlar ve bylece
bu halklar, daha nce tasvir edilenlerden, kat' izgilerle ayrmaa mu
vaffak olmulardr. Burada nazariye ve teferruata girilmeksizin, sadece
malmatmzn ait olduu zamanlarda, bunlarn ounda iranllarn
oturduuna iaret edilecektir. Dier hususlarda bu malmattan, tpk
dierlerinde olduu gibi, istifade edilecektir. Buna gre, yle bir
vaziyet ortaya kyor:
Bu" her trl mdene sahip, yksek inkiafl ehir medeniyetidir.
Bir ok, salam duvarl ve byk ehirler vardr. ehirlerde damlar
okluk kiremitten deil de arduaz tandan veya kerpiten yaplm
evler vardr. Merkez ehirde ve eyaletlerde muhteem byk saraylar
yaplmtr. Hkmdar bu saraylarn" bir kanda oturur. Her eit meyva,
orman vardr; pirin (her halde ya tarlada), buday, dar, kavun
v.s. ekilir. Burada ok iyi at, tek hrgl deve, tavus, deve kuu,
gergedan, arslan vardr. Memlekette saysz kymetli ta ve kymetli
eya bulunur. Para altn ve gmtendir, ve her hkmdar iin, yenisi
baslr. Yznde hkmdarn resmi, tersinde baka bir resim veya yaz
vardr. .ok uzak yerlerle de ticaret yaplr. ok defa pek harp
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 177

deildir. Harpte fil kullanlr (belki bu Hind tesiridir; bk. 6 ) . Hkmdar,

dant bir ka vezirle birlikte, memleketi idare eder. Eer hkm
darla lyk olmaz ve bunun neticesinde tabiat felketleri olursa,
tahttan indirilir. Sihirbaz ve bycleri vardr. Ufk yazlan yazlar
vardr. Dinleri ok defa ateperestliktir. Yl, in hesab ile, 6. ayda
balar (bundan bir kere de K'ang-kuo'da bahsedilir, mamafih burada
bunun yannda yln 12. ayda balad da kaydedilmitir). ller da
rya braklr. Bu det bugn bile ran'daki Parslerde grlr. Tibet
ve Hotan'da da vardr ve bu anlalan ran tesiri iledir ( b k . 2). Evlen
me detleri inlilerce pek iyi grlmediine gre, kadnlarn muayyen
haklar var demektir. Fakat bu yalnz Po-sih hakknda sylenir, dier
hi bir memleket hakknda byle bir ey sylenmez; belki de bu Yeh-
chih 'lerin bunlara ok olmayan tesirlerinden biridir. Bunlar d, K'ang-
kuo 'da olduu gibi, karde arasnda evlenme de bulunduu ve kraln
altn bir koyun taht zerinde oturduu sylenir. u halde Po-sih
zerinde Yeh-chih' lerin tesiri bulunduu sarihtir. Bu grup halk okluk
ksa saldr, elbiseleri ok deiik kuma ve dibadandr; elbiselerin
zerinde bir nevi pelerin vardr. Elbiseler batan keirilmek suretiyle
giyilir ve sadan iliklenir. Muhtelif kokular kullanrlar.
Ta-shih, yani araplar, Po-sih 'lerle birlikte anlmakla beraber, bu
umum medeniyet erevesinin biraz dnda kalrlar. Antropologiya ba
kmndan da farkldrlar. Vaka bunlarn da, mesel sodlular gibi, bu
runlar kalkk ve sakallan grdr; fakat derileri kara ve pek byk
csseli olduklar sylenir. Bunlarda, iklim, icab, ekimin daha az rol oy
nad, en fazla byk at ve byk deve yetitirildii ve bunlarn eti
ile beslenildii bildirilir. Tannmlarn cesetleri mumyalanr. inliler ilk
zamanlarda asl Arabistan ' deil, araplarn yaylma balangcndan he
men sonra, Irak ve ran'da igal ettikleri sahalar tanm olacaklar.
Arap ve ran medeniyeti ile benzerlik, ite bundandr. Dikkate deer
bir kayt da Fu-lin, yani Bizans, lkesinde koyunlarn yerden bitmesi
dir. Bu efsane bir ok inli mdekkikleri megul etmitir. Bu Trkis
tan 'dan gelen ve ilk defa imal Ch'i '1er sllesinde (m.s. 550 577) g
rlen bir efsane imi. Koyun kemii ekilecek olursa, kuzular karm.
Gbein yerden kopmas iin, bunlarn korkutulmas lzmm (Hsiao-tou-
peng, s. 60 ve bilhassa Y-chih-t'ang, 34,,lb; Yan Mei, Tse-pu-y, Hs-
pien, s. 62'de bu efsaneyi T 'ang devrinden beri mevcut gstermekle hata
eder!). Bu efsane ile iki efsane daha akrabadr: birisi Yeh-chih'lerde bir
para eti kesildikten sonra, yeniden et kan koyunlar bulunduu hakkn
dadr (I-zuu-ch^rP'KCh, 439=c. 35, 49 a b ) . Bir baka kaynaa
gre de, Yeh-chih ve Yeh-hsi (cenup Sih-ch'uan 'm bat smnnda
Trkiyat Mecmuas 12
 78 Trkiyat Mecmuas

bir halk) 'lerde her gn kendilerinden et kesilebilen srlar vardr

(Shu-tien, 9, 13 a, T'oung Pao, 35, s. 2627 'de zikredilir). Gliba bu
son metin bozulmutur. kinci bununla karatrlabilir efsane de, Han
devrinde bir rmaktan koyun kmasdr. Bunu grp ok aran ka
dnlar ellerini rpmlar (ve bununla koyunlar rktmlerdir). Bundan
dolay artk sudan koyun kmyormu. Bu yzden bugn, koyun doar
ken, el rpmak caiz deildir (Chn-kuo-chih = T'P'YL, 69,'1 b ) . Ma
alesef Han devrine ait olduu sylenen bu in efsanesinin nerede
yaad aka anlalamyor. Her halde bu Fu-lin meneli olmayp,
Yeh-chih ve orta Trkistan ile her hangi bir ekilde bal ve oradan
gelmi gibi grlyor.

6. Hindi halklar
Bu grup 67 73 numaral kabileleri toplar. inliler bu halklar
ayr bir grup saymayp, az veya ok, Yeh-chih halklar ile birletirirler.
inliler imal-i garb Hindistan' tandklar zaman, Yeh-chih'ler bu
raya girmiler ve buradaki devletler zerinde hkimiyeti elde etmilerdi;
bu bakmdan, bu birletirme hakl grlebilir. Fakat bunlar burada, garb
Trkistan'a nazaran, medeniyetlerini daha yayabilmilerdir. inlilerin
imal-bat medeniyeti diye anlattklar ey n Asya, hi deilse, Sod
halklar hakknda sylediklerine ok daha yakndr.
Sod lkesinin Yeh-chih halklar ile Hind halklar arasndaki en
byk benzerliini cinliler her ikisinin de askerlik ve dier bakmlar
dan zayf, fakat buna kar iyi tccar olmalarnda bulurlar. Mamafih bu
hemen tek benzer cihettir. Yoksa Hind halklarnda deve, gergedan ve
fillerin bulunduunu sylerler. Filleri harpte kullanrlar. Pek ok baharat,
koku, ekerleri vardr. Topra sularlar, pirin ve meyva ekerler. Giyim
leri hakknda, yaya gezdikleri ve kulaklarn deldiklerinden baka, bir
ey sylenmez. Dinleri buddisttir. Bu yzden bunlarda lm cezas yok
tur; srgn cezalar vardr. Mahkemelik mnazaalarda, Po-sih'te de
olduu gibi, ii tanr buyruuna (hkm-i ilh) brakrlar. Yaz yaprak
zerine yazlr. Takvim ve heyette ok ileridirler. Siyaseten okluk kk
devletlere blnrler.
Ni-po-lo hakknda verilen malmat, yukandakinden bir az farkldr:
bunlarn da kulaklar deliklidir, iyi tacirdirler; fakat srla ift srmesini
bilmedikleri iin, az ekim yaparlar. Tpk tibetliler ve hindliler gibi, par
makla yerler. Yak beslerler. Hindliler gibi, takvim ve heyetten bir az
anlarlar. Normal evleri tahtadan olup, duvarlar boyaldr; fakat saray
lar ok muhteemdir. Burada, Po-sih'te olduu gibi, su ile serinletme
tertibat olan saraylar vardr. Sod halklarnda grdmz gibi, h-
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 179

kmdar altn bir taht stnde oturur. Tibetlilerin aksine olarak, nepal-
liler ok temizdirler. Bu medeniyetin tavsifinden, teki Hind medeniyet-
lerihdei olduka farkl, bir az Tibet tesiri altnda, yksek bir medeniyet
olduunu kabul etmemiz lzm gelir.
in kaynaklarnda Hindistan hakknda daha bir ok malmat vardr;
fakat bunlar hemen yalnz buddistlik ve budda tarihine dairdir. Bu gibi
malmat annallerde olduu kadar, dier eserlerde de. vardr. Bunlar,
kabile tasviri tipinden olmadklar iin, almadm.
7. Trklemi h a l k l a r
Burada tasvir edilen halklardan hi birinin medeniyeti daha douda
yaayan trklerin medeniyetine benzemez. Yalnz kk bir grup (bk..
nr. 7881) trklerin hkimiyeti altnda olup, trklemitir. Bu halklarn
adlarnn zamanca daima daha sonraki metinlerde gemesi dikkate
deer. Adlan geen trklemi kabileler de daha sonra ortaya karlar.
Ch-mi (Sod'daki Kumedh) zerinde hkim olan Sir-Tardu'lar. Ch-
mi, eldeki az malmata gre, Sod medeniyet grupundn olmaldr; x

Hsieh-y'de oturan T'u-cheh, T'u-huo-lo ve Chi-pin'\er; Gandhara

zerinde hkim olan Tls soyundan bir kol. Ku-t'u halknn da adndan
ve unvanlarndan bir trk halk olmas lzm geldiini anlyoruz. Fakat
kendilerinden algc kadn gnderilmesi, bunlarn daha fazla sodlu
olmalar lzm geldii kanaatma vardrr. Bu medeniyetlerde trk tesiri
pek grlmez; buna belki de malmat azl sebeptir.. Yalnz harpilik
kabiliyeti zerinde daha fazla durulmas dikkati eker.

8. Mensupluklar bilinmeyen' h a l k l a r
Byk bir kabile grupunun (bk. 82129) mensupluu, kat'- olarak,
bilinmemektedir. Bunun tek sebebi (P'o-pa-i, 113 ve P'an-yeh, 109
gibi, ok uzaktaki halklar olmad takdirde) medeniyetleri hakknda ip
ucu verecek hi bir ey sylenmemesidir. Bunlarn corafya vaziyetle
rinden bir netice karmak istenilirse, bu kabilelerin, mensupluklar hak
knda nazariyeler yrtmek, tabi, ok kolaydr. Bu, hatt okluk doru
da olabilir. Fakat burada bu yaplmayacaktr. Eer elimizde daha fazla
malzeme olsa idi, bilinmeyen kabilelerin mhim bir ksmn Sod halklar
grupuna, fakat belki bir. ksmn da Hotan halklar gurupuna, sokmak
mmkn olacakt. Bu halklar arasnda, mesel Chmi 'ler (92), P'u-lei '1er
(114) ve I-chih'ler (102) gibi, bazlar bir grup tekil ederler; fakat
mensupluklar o zaman da kat' deildir. Bu kk grupun halk,
yaadklar yere gre, trk olabilirlerdi; fakat eldeki malmatla bunu
isbat etmek kabil deildir.
 IV
H U S U S M/E
Bahsi geen medeniyel

Ch'iang Garb Ch'iang Hotar h a l k l a r Sai'lar Hepltalitler

Moul yzl moul yzl ukur, mvi gz ukur, mvi gz moul yzl?
gr sakal gr sakal
kalkk burun dar aln
moulla kark sarn

Gebe gebe gebe ve ziraat gebe gebe?

buday buday ekimi

zm
Koyun besleme koyun normal at normal at iyi at '
Kk at kk at eek
Yak yak deve deve deve?

Ta ev t a ev adr ve ev? adr?? ?

Organ kpr organ kpr araba

Bir az mden bir az mden ? ?

kee ve post elbise ksa kol u elbise

; ? dou A s y a el bisesi?
nden kapanr
yakasz
kee, krk kee kee ?
deri zrh
hah

un rei
kmz
un rei
vernik :

by klt gk klt ? ?
ylda bir bayram yeni yl kavgas
?

alg sevgisi
l yaklmas darya konma
polyandra matriarhat polyandra
levirat , matriarhat
1

1
Levirat, oulun, babasnn odalklar veya kk kardein, len byk kardeinkars ile evlenmesi deti, j
SELELER
lerin mukayeseli cedveli

Yeh-chih Sodlar n syallar H i n d halklar Trk halklar

moul yzl? ukur mvi gz trk yzl

gr sakal
kalkk burun
okluk moulla
kark
gebe ehir medeniyeti, ehir medeniyeti, ehir medeniyeti, az ziraatle g e
bahecilik bahecilik bahecilik belik .
pirin, buday pirin, buday pirin, buday buday
meyva meyva ?
sulama? sulama sulama
eker kam eker kam eker kam
zm zm
at iyi at iyi at normal at
eek eek, katr
deve deve deve bir az deve
fil fil
deve? arslan arslan "arslan
deve kuu deve kuu
iyi tacir iyi tacir iyi t a c i r .
ta ev t a saray ? adr
ehir duvar ehir duvar ?
? hayvan taht araba
?
btn mdenler btn mdenler silh iin mden
araba kymetli eya kymetli eya btn mdenler
dou A s y a elbisesi? ? pelerin kymetli eya dou A s y a elbisesi
batan giyme ? yandan kapal
ok ilemeli ? yakal
kee? kuma ok eitli kuma kuma kee ve post

kee? ~ hah hah

kmz

koku koku koku o

para iktisadiyat para iktisadiyat para iktisadiyat
altn ve gm para altn ve gm para ?
yaz yaz vernik yaz
tabiat dini ate klt buddistlik gk klt
ilk ve son bahar
bayramlar
tanr buyruu tanr buyruu
( hkm-i ilh ) ( hkm-i ilh )
alg sevgisi
oyun sevgisi
darya braklma yakma gomme
baba hukuku
kadn saygs kadn saygs kadn saygs
takvim
hey'et
182 Trkiyat Mecmuas

Bu cetvelde, daha nceki ksmlarda bahsi geen malzemeden baka,

Hudut halklar" adl kitabmdan garb Ch'iang'lar ve asl trklerle
alkal malzeme de kullanlmtr. Garb Ch'iang 'larm medeniyeti, burada
bahsi geen Ch'iang'larm medeniyeti ile birdir; her iki malmat birbi
rini tamamlayacaktr.

2. Hind - A v r u p a m e s e l e s i

Burada ad geen halk gruplarndan Ch'iang'lar moul yzl, trk

ler, trk yzl, fakat belki daha o zaman moullarla karktr; heph-
talitler ve Yeh-chih '1er ya moul veya trk yzldr. Hotan halklar,
Sai'lar ve sodlular, antropologiya bakmndan, Avrupa aslldrlar. n
asyallar ve hindliler hakknda hi bir malmat edinemiyoruz; yalnz
bunlr fazla Avrupa yzl olsalard 'buna ayrca iaret edilecei kabul
edilebilirdi. Bu avrupallarm tek bir grup olduklar kabul edilecek olursa,
bunlarn Trkistan havzasnn imal ve batsnda oturmalar ve buradan
yaylm olmalar icap ederdi. Hkim olan nazariyeye gre, bu avrupa
llar bir veya bir ka Hind-Avrupa dili konuuyorlard. Bu hind-avru-
pallarn aslnda ne gibi bir medeniyete sahip olduklar bahsine gelince,
bu esaslarnda eski trklerinkine yakn, at yetitiren bir gebe mede
niyeti gibi grnr. Bu takdirde bu medeniyet kendini en fazla Sai,
halklarnda muhafaza etmi, sodlularda ve Hotan halklarnda ( anlalan
eski yksek n Asya medeniyeti tesiri ile) ok deimitir. Yeh-chih
ve hephtalitlerin mutlaka bu gruptan olmalar icap etmez; bunlar antro-
pologiyaca hindravrupallardan farkldr; medeniyete, trkler, tibetliler
ve hind-avrupallar arasnda, orta bir yerleri vardr. Dil bakmndan,
Yeh-chih'ler ye hi deilse hephtalitlerin bir ksm (denildiine gre)
hind-avrupallardan imi. Fakat bu bir delil deildir. Bence baka bir
gruptan, mesel trk grupundan olmalar ve ancak daha sonralar
Hind-Avrupa dili ve ksmen medeniyetini kabul etmi olmalar mmkndr.
u vaziyete gre, yle bir manzara hasl olur: malmatmzn erie
medii' bir devirde ( m . . 200) ark ve garb Trkistan 'da imalden
gelmi bir Hind-Avrupa gebe medeniyeti k i , bir ok sahalarda yk
sek n Asya medeniyetleri ile temas ve tesirler neticesinde, daha o
zaman bir ekim ve ehir medeniyeti haline gelmitir. ark Trkistan 'in
cenup ksmnda, tibetli koyun besleyiciler; dou ksmnda, trklerin
tesiri altnda kalmi hind-avrupal olmayan oban Yeh-chih v.e heph-
talitler; imal-dousunda trk kabileleri; n Asya'da ne gibi asllar
olduu in kaynaklarndan anlalamayan, medeniyette ileri halklar. 200
de ( m . .) Yeh-chih 'lerin bir ksm garb Trkistan'a gm ve ora-
 O r t a ve garb Asya halklarnn medeniyeti 133

daki medeniyeti kabul etmilerdir. 2. ( m . s.) asrda haklarnda baz

eyler rendiimiz hephtalitler ve akrabalar, 4. ( m . s.) asrda Hind
lerine kadar uzanarak, ark Trkistan 'm batsnda ve Pamir saha
snda sarih olarak grnrler. Her yerde, fethettikleri saha medeniyeti
nin lehine olarak, kendi medeniyetlerini brakrlar. 5. ve 6. ( m . s.)
asrlardan itibaren trk halklarnn byk yry balar ve bu yazda
bahsolunan sahalarn byk bir ksm tamamen trklerin mal olur.
150 ( m . .) den 150 ( m . s.) ye kadar sren Hsiung-nu'larm Trkistan
sahasnn. byk bir ksmim trklerin hkimiyeti , altna alan ilerleme
sinden sonra, ikinci ve daha kuvvetli trk dalgasdr.

3. Trkler

Orta Asya halklarinm medeniyeti hakkndaki malmatn hepsinde

bilhassa bir hsus dikkate deer mahiyettedir: malmatn ou, bu saha
lar artk trk idaresi altnda olduu bir zamana aittir. Fakat buna
ramen, trk medeniyeti iin tipik olan hi bir eyden bahsolunamaz.
Hlbuki trkler geldikten sonra, bu sahalarda medeniyetin her halde
deimi olmas icap eder.
Fakat in kaynaklarnn bir devletin medeniyetindeki deimelerini
umumiyetle bildirmemek veya pek tli olarak bildirmek garabetleri vardr.
Bir devletin medeniyeti hakknda bir annalde bir kere malmat veril
mise, daha sonraki annallerde bu malmat daha etrafl ve teferruatl
verilir; fakat siyas sebeplerle deien , bir medeniyet yalnz ndiren
bildirilir.
Mamafih belki de T'ang ve Sung devrine kadar (malzememiz, esas
itibar ile, bu devirle nihayet bulur), trklerin tesiri ile olan deiiklikler,
hakikaten o kadar derin deildir. Bunlar, anlalan, esas itibar ile siyas
tekilt sahasnda olmutur. Tarih malzemesi gzden geirilecek olursa,
trklerin bilhassa kabiliyet gsterdikleri eylerden birinin de u olduu
grlr: ok muhtelif ahali ve medeniyete deiik devletleri, siyaset
bakmndan, tekiltlandrlmak ve kurmak kabiliyeti. Fakat ite trklerin
asl bu kudreti, aratrdmz malzemede sarih olarak belirmez.
Bir ikinci meseleye daha temas etmek lzm: malzememizde trkler
Trkistan tarihinde ancak'5. ( m . s.). asrdan itibaren bir r o l oynam
(Han'lara imtisalen), yani yabanc bir memlekete girmi m t e c v i z
gibi gsterilirler. Buna hi ihtimal verdirmeyecek bir ok sebepler var
dr. n Asya, hatt Hindistan tarihinde bir ok eyler, daha nce trk
184 Trkiyat Mecmuas

tesiri bulunduu kabul edildii takdirde, izah edilebilir. Eer trkler

milttan nceki devirlerde yalnz ark Trkistan'n imal-dou ks
mnda yaam olsalard, bu tesirleri izah etmek kabil olmazd. Bu
yanl intihadan malzememiz de suludur: ok ge balar. Trkologlar
ve iranclarn tetkikleri 2. ( m . . ) asrda hind-avrupal halklarn garb
Trkistan'a byk bir istillar olduunu ve aslnda bu sahada yaa
yan trklerin bunlar geri attklarn ve zerlerine yerletikleri ihtimalini
ortaya koymutur. Eer bu doru ise, ark Trkistan iin de ayn
eyi beklemek lzmdr. Fakat bu devir o kadar erkendir k i , buna
dair hi in malmat beklenemez. Vaka i Moolistan 'm ve bugnk
imal in'in trk halklarn kat'iyetle neolitik devirlere kadar takip
edebiliyoruz; fakat ark Trkistan ve hele garb Trkistan o zamanlar
inlilerin tamamen mehul i d i . Burasn ancak takriben 250 ( m . .) 'de
bir az, 100 ( m . s.)'den sonra daha fazla tandlar. Ancak bu hdise
1000 yl kadar nce olup bitmi olduundan, ark ve garb Trkistan'n
btn bu memleketleri in mahidine hind-avrupal tesirini yapmt.
Bu nazariyenin doru olup olmadna hkm verecek vaziyette
deilim; fakat her halde hdiseleri pek iyi izah ediyor. Muhakkak
olan cihet hind-avrupallarn aslen ark trkistanl o l m a d k l a r ya
Avrupa'nn her hangi bir sahasndan geldikleri yahut da garb Tr
kistan'n imalinde (eer bu sahann en ok sylenilen faraziyelerine
dayanlacak olursa) olduklardr. u halde, hi deilse, ark Trkistan 'a
gm olmalar l z m g e l i r . Fakat yine hafriyat ile kat'dir k i , ark
Trkistan bu hind-avrupallarm g srasnda bo deildi. Btn bu
meseleler daha nce bu sahalarda trklerin bulunduu kabul edilecek
olursa, en iyi bir ekilde izah edilir. Tibetliler, eldeki malmata gre,
bu rolde hi olamazlar; tunguz ve moullar da pek bahis mevzuu
olamaz. Trkistan'da hind-avrupallarm istilsndan nce tamamen
tannmayan ve tamamen ortadan kaybolan bir halk bulunduu nazari
yesi ise, daha nce trklerin yaadna dair olan nazariyeden daha
uzak bir ihtimal olduuna gre, ona tercih olunamaz.
Bitirirken bir kere daha tekrarlamak istiyorum: daha baka kay
naklardan pek ok malzememiz olan sahalar zerinde, ben yalnz in
malzemesini bir araya topladm. Burada, temas edilen btn meseleleri
aydnlatmak iin, dier malzemelerden de istifade edilmelidir. Ancak on
dan sonra burada im edilen eyler, yklmaz bir ekilde, isbat edilir
veya dzeltilebilir. Temennim bu memleketteki meslekdalarmm burada
verilen malzemeyi bu mnada kendi eserleri iin kullanmalardr.
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 185

Ad g e e n eserler

Burada balca, in nnallerinden istifade edilmitir. Buna ilveten

9 ciltlik Erh-shih-wu-shih (devaml sahife ile), nr. K'ai-ming (ang
hay ) kullanld : yalnz mstesna hallerde, ilk drt annal iin T'u-shu-chi-
ch'eng nerinden istifade edilmitir. 25 nnal arasnda kullanlanlar un
lardr (yay iinde bu eserlerin mil olduklar devirler gsterilmitir):
1. Shih-chi (tarih balangcndan, takriben m.. 120'ye kadar).
2. Han-shu ( m . . 206'dan m. s. 20'ye kadar).
3. Hou-han-shu ( m . s. 20 'den m. s. 220 'ye kadar).
4. San-kuo-chih (221280).
5. Chin-shu (265420).

1" )
8. Liang-shu (502556).
9. Chou-shu (557589).
10. Sui-shu (589618).
]l- l f ,
ang U
12. Hsn-T'ang-shu J
I (618-907).

13Wu-tai-shih \ _ ( 9 0 8 9 5 9 ) >

14. Hsn-Wu-tai-shh J v
'
15., Sung-shih (960-1276).
16. Liao-shih (9141124).
17. Chin-shih (1124-1234).

Bundan baka u eserlere de mracaat edilmitir:

1.. Ch'ao-ueh chien-tsai, mellifi: gliba Chang Cho ; T'ang devri
(T'P'KCh'e gre).
2. Chavannes, Ed., Documents sur les Tou-kiue ( Turcs) Occidentaux
(Petersburg). -
3. Chhch'kfsch = Chunghua cran-kuo feng-su-chih, mellifi: Hu
P'u-an (Shanghai, Ta-ta neri, 1935, 4 c i l t ) .
3 a: Cho-keng-lu, mellifi : T'ao Tsung-i; Ming zaman (nr. Sih-pu'
ts'ung-k'n; Shanghai, Commercial press).
4. Chn-kuo chih, mellif ve zaman belli deildir (T'P'YL'e gre
gsterilmitir).
4 a. Eberhard, W., Mazdaizm ve maniheizm hakknda notlar ( 7/-
k, haziran 1941, s. 295 301). .
186 _ Trkiyat Mecmuas

4 b. Fa-yan-chu-lin, mellifi: To-shih; T'ang zaman (Tripitaka 'ya

gre ).
5. Feng-su-t'ung, Mellifi: Ying Shao; son Han devri (I-lin'e gre
zikredilmitir).
6. Franke, O., Geschichte des chinesischen Reiches (Berlin, 1930
v . d d . , 3 eilt).
7. Fuchs, W . , Huich'ao's Pilgerreise durch Nordwest-Indien und
Zentral-Asien um 726 (Sitzb. d. Pr. A k . d. Wis., Phil-hist. Klasse, 1938,
nr. 30, Berlin, 1939).
7 . Haloun, G . , Seit wann kannten die Chinesen die Tocharer oder
die Indogermanen berhaupt? (yalnz birinci ksm kmtr; Leipzig,
Asia Major).
8. Haloun, G . , Zur e-ts-Frage (ZDMG, c. 91, s. 243318).
9. Ho-tung-chi, mellifi: Liu K'ai; Sung zaman ( T'P'KCh 'e g r e ) .
10. Hsiao-tou-p'eng, mellifi: Tseng Yen-tung; 19. asrn balangc
(Shanghai, Ta-ta, 1935).
11. Huan-yan-chih, mellifi: Yen Chih-t'ui; Sui zaman ( T'P'KCh 'e
gre). '
12. I-lin, mellifi: MaTsung; T'ang zaman, (nr. Pi-chi hsiao-shuo
ta-kuan; Shanghai, Chin-pu matbaas).
13. K'ang-yu chi-hsing, mellifi: Yao Jung; 19. asr (nr. Pi-chi
hsiao-shuo ta-kuan; Shanghai, Chin-pu matbaas).
14. Kao-chai shih-hua, Sung zaman (Yenching Journal, Monog
raph Series).
14 a. Kao-seng-chuan, mellifi: Y Hsiao-ching (T'P'KCh veya Tri-
pitaka 'ya gre).
15. Kung-k 'ui-chi, mellifi: Lou Y a o ; Sung zaman (nr. Sih-pu
ts'ung-k'an; Shanghai, Commercial Press, 1 eilt).
16. Kuo-shih ts'uan-i, mellifi: Liu Su; T'ang zaman (T'P'KCh'e
gre).
17. Ling-i-chi, mellifi ve zaman mehl ( T'P'KCh'e gre).
18. Lo-yang chia-lan-chi, mellifi: Yang Hsien-chih; muahhar Wei
zaman (T'P'YL'e gre).
19. L-shih ch'un-ch'iu, L-pu-wei tarafndan toplanmtr; m. , 3.
asr (T'P'YL'a gre).
 O r t a ve garb A s y a halklarnn medeniyeti ' 187

20. Mac Govern, Early empires of Central Asia ( Chapel Hill, 1939 ).
20 a. Mok'o hui-hsi, mellifi: P'eng Sheng; Sung zaman (nr. Pi-chi
hsiao-shuo ta-kuan; Sanghai, Chin-pu matbaas,).
21. O. Z. Ostasiatische Zeitschrift (Berlin).
22. Hudut halklar == W . Eberhard, Kultur und Siedlung der
Randvlker'Chinas (T'oung Pao, eilt 36, Supplement, 1941).
22 a. Shih-chia fang-chih, Tang zaman (Tripitaka'ya gre).
23. Shih-ming, mellifi: Liu H s i ; gya Han zaman (nr. Sih-pu
t'sung-k'an; Shanghai, Commercial Press,).
24. Shih-san-chou chih, mellifi: Han ( ? ) Y i n ; T'ang zamanndan
evvel ( T ' P ' Y L ' a gre).
25. Shu-tien, mellifi: Chang Chu; Manu zaman (TP'a gre).
26. Shui-ching-chu, mellifi: Li Tao-yan; m. s. 6. asr (Shanghai,
Commercial Press,. 1933, 1 cilt ). .
27. Trk halklarnn kabile adlar = W . Eberhard, Stammesnamen
nordasiatischer Vlker in chinesischen Quellen (henz neredilmemitir ).
28. Togo Bunko Memoirs of the Research Institute of the Toy
Bunko ( Tokyo).
29. T'P' = T'oung Pao (Leiden).
30. T'P'KCh = T'ai-p'ing kuang-chi, mellifi: Li Fang; m. s.
9. asr (nr. Pi-chi hsiao-shuo ta-kuan; Shanghai, Chin-pu matbaas).
31. T'P'YL = T'ai-p'ing y-lan, mellifi: L i Fang; 9. asr (nr.
Sih-pu ts'un-k'an Shanghai, Commercial Press).
31 a. Tripitaka= Taisho Tripitaka ( T o k y o ) .
32. Tse-pu-y, mellifi: Yan Mei; 18. asr (nr. Ta-ta, Shanghai,
1934; 3 eilt).
33. Tu-yang-pien, mellifi: Su E ; T'ang zaman (T'P'KCh'e gre).
34. T[ung-chih, mellifi: Cheng Chiao; Sung zaman (nr. Shih-
t'ung, Shanghai, Commercial Press),
35. T'Y Ts'ih-yan (Shanghai, Commercial Press).
36. Wei-leh, mellifi: Y Huan; 3. asr { TP'YL'a gre).
37. Yenching Monographs = Yenching journal of Chinese studies,
Monograph Series (Peiping).
38. Y-chih-t'ang t'an-wei, mellifi: Hs Ying-ch'iu; Min zaman
(nr. Pi-chi hsiao-shuo ta-kuan; Shanghai, Chin-pu matbaas).
39. Yu-yang tsa-tsu, mellifi: Tuan Ch'eng-shih; T'ang zaman
(T'P'KCh't gre). . - . '
 188 Trkiyat Mecmuas

Ad g e e n h a l k l a r

A-fu-t'ai-han 82 Hsich-pan 15 Mo-chieh-t'o 69

A-man 83 Hsi-hsia 2 Mo-kuo 23
An-hsi 28 Hsi-li 3 Mou-chih 105
An-kuo 48 Hsi-wan-chin 54 Mu kuo 58
An-ts'ai 40 Hsi-yeh 4
Chang-ch'iu-pa 1 Hsiao-yan 97 Na-se-po 106
Che-hsieh-mo-sun 49 Hsiao-yeh-chih 41 Nan-tou 107
Che-she 45 Hsieh-y 79 Ni-p'o-lo' 70
Chi-pin 29 Hsiu-hsn 31 No-ch'iang 7
Ch'ia-p'ei 50 Hu-hu 98 No-se-po-lo 108
Ch'ia-pu-tan 84 Hu-mi 99
' Hu-sih-mi 100 Pa-lu-chia 24
Ch'ia-se-ni 85
Hu-te 101 Pai-t'i 38
Chieh-kuo 86
Huo hsn 55 P'an-yeh 109
Ch'ieh-mo 17a
Pi lu 110
Ch'ien-tun 51 I-chih 102 P'i-shan 111
Ching-cheh 87 I-nai 5 Po-chih 8
Chu-ku-ko 36 I-p'an 103 Po-chih 112
Chu-ch 18 I-ta 37 Po-ho 9
Chu-ch-po 88
Po-lu 10
Ch-lan 89 Jo-ch'iang ( bk. No-
P'o-pa li 113
Ch-li 67 ch'iang)
P'u-lei 114
Ch'-li 90 Jo-se-po lo ( bk. No-
P'u-li 11
Ch'u-lo 91 se-po-lo)
P'u-shan 111
Ch-mi 92
Kan-t'o 85
Ch-mi 93 Se-chih-hsien 115
K'ang-ch 42
Ch-mi 78 Shan-kuo 116
K'ang-kuo 56
Chan-tu 30 Shan-shan 22
Kao-fu 68
Ch'an-y-mo 16 She-mi 12
K'o-p'an-t'o 19
Fan-yen 94 Ku-mo 20 Shih-kuo 61
Fu-huo 95 Ku-shih-mi 6 Shih-kuo 60
Fu-lin 74 Ku-t'u 81 Shih-no 117
Fu-ti-sha 52 Kui-tsih 21 Sih-mo 62
Sih-pin 118.
Han-mi 128 Li-i 43 So-ch 32
Han-yeh 109 Lo-jan 46 Su-lo 33
Ho-kuo 53 Lou-lan 22 Su-p'i 13
Ho-p'an-t'o (bk. K'o- Mi-kuo 57
p'an-t'o) Mi-mi 104 Ta-ch'in 75
 O r t a ve garbi A s y a halklarnn medeniyeti 189

Ta-hsia 45 Ts'ao-kuo 64 Wu-i-shan-li 35

Ta-p'o-l 119 Tsao-kuo 63 Wu-lei 17
Ta-shih 76 Tse-ho 15 Wu-lei 125
Ta-yan 46 T'u huo-lo 39 Wu- na-o 65
Ta-yeh-chih 47 Tung-li 72 Wu-t'an-tsih-li 126
Tan-huan 120 Wei-hs 123. Yen-ch'i 26
T'aohuil21 . WeiTi 124 Yen-tbu-yeh 66
T-jo 14 Wei-t'ou 34 Yu-li-shih 127
T'iao-chih 77 Wen-su 25 Y-mi 128
T'ien-chu 71 Wu-ch'a 16 Y tien 27
Tsao h'ia-chih 122 Wu-ch'ang 73 Yeh-ti-yen 129

ince o l m a y a n isimler

Agni 26 Kngres 42 Semerkend 29,42,54

Alanlar 28 Kapisa 29 Sir-Tardu 78
Aorsi 40 Karaahr 26 Sodlar 40, 42
Araplar 76 Kagar 33
Arsakler 28 Kamir 6, 29 Tak 76
Kenger 42 Takent 61
Baltistan 119 Ke 60 Ta-kurgan 19
Blka 24 Khottal 81 Toharlar 39, 45
Bizans 74, 75 Kime 24 Tls 80
Bolor 119 Ktesiphon 24 Transoxiania 42
Kumedh 78, 92 Trkler 55, 56, 78,
Fars 44
Fergana 46 Magadha 69 Uddhiyna 73
Mimargh 57 Uygurlar 21
Gandhara 80
Masagetler 40
Hephtaliter 36, 37 Wakhn 99
Nepal 70
Hindistan 71
Hotan 27 Seleukia 74 Zabulistan 94.

DIE KULTUR DER ZENTRAL- UND WESTASIATISCHEN VLKER

N A C H CHINESISCHEN QUELLEN

ZUSAMMENFASSUNG

Die recht zahlreichen ethnographischen Angaben der chinesischen

Quellen ber die weit ber 100 politischen oder ethnischen Gruppen
190 Trkiyat Mecmuas

Zentral- und Westasiens aus der Zeit zwischen 150 v. Chr. bis 1000 n. Chr.
sind bisher kaum bearbeitet worden, sondern man hat sich hauptsch
lich mit historischen und philologischen Fragen beschftigt. Durch
Anwendung einer schon bei anderen ostasiatischen ethnographischen
Schilderungen angewandten Methode lassen sich die Vlker Zentral- und
Westasiens, die die Chinesen kennen, in verschiedene grosse Gruppen
aufteilen. Diese Aufteilungen geben die Chinesen selbst mehr oder
weniger deutlich an. Sie decken sich aber gut mit den Einteilungen, die
man vom Standpunkt der heutigen ethnologischen Forschung as ma
chen wrde Sie decken sich auch z. T. mit den von der Sprachfor
schung geschaffenen Einteilungen, wiewohl es nicht notwendig ist, dass
Sprachgruppen zugleich auch Kulturgruppen sind.
Die chinesischen Quellen setzen in einem Augenblick strker ein,
als die Vorherrschaft der Hsiung-nu-Vlker ber Zentralasien durch
die Chinesen gebrochen wird und sie enden kurz nach der Zeit, als die
grosse Welle der trkischen Vlker neu an die Eroberung Zentral- und
Westasiens herangeht. Die Quellen stellen also die Periode dar, in der
der Einfluss reiner trkischer Kultur am schwchsten ist. Reine trkische
Kultur findet sich am Nordostrand des turkestanischen Beckens.. Der
Sd- und Sdostrand des Beckens wird von Vlkern tibetischer Kultur
gehalten, also von nomadischen Schafzchtern mit mutterrechtlicher
sozialer Organisation. Das eigentliche turkestanische Becken wird in
dieser Zeit von einer Gruppe von Khotan-Vlkern besiedelt, die anthro
pologisch als nicht-mongoloid geschildert werden. Ihre Kultur ist
der trkischen nicht unhnlich, daneben bestehen merkwrdigerweise,
Aehnlichkeiten zur koreanischen Kultur. Ihre Religion ist in der in
Frage kommenden Zeit meist mazdaistisch oder buddhistisch.
Im Westen des Beckens wohnen die Sai-Vlker. Auch diese werden
als nicht-mongoloid geschildert. Sie sind reine Pferdezchter ohne
Anbau, jedoch werden sie frh durch Yeh-chih-Vlker berlagert und
dadurch und durch verchiedenste andere Einflsse verndert sich ihre
Kultur sehr. Als vierte Gruppe kommen die Yeh-chih-Vlker, die in
3 untereinander auch der Herkunft nach sehr verschiedene Untergruppen
zerfallen. Die eine Untergruppe sind die sogenannten hephtalitischen
Vlker, die ursprnglich im Osten des turkestanischen Beckens gesessen
haben, dann nach Westen abwanderten. Sie waren ursprnglich in ihrer
Kultur, anscheinend aber auch anthropologisch den trkischen Vlkern
weitgehend gleich. Spter, besonders im westlichen Asien verwandelte
sich ihre Kultur durch Kontakte sehr stark. Die eigentlichen Yeh-chih
, sassen ursprnglich ganz im Osten des turkestanischen Beckens. Auch
 -Orta ve garb A s y a halklarnn medeniyeti 191

sie waren den Trkvlkern anscheinend ursprnglich in jeder Hinsicht

sehr hnlich. Der wichtigste kulturelle Unterschied zu den Trken ist,
dass sie nicht, den leichten, zweirdrigen trkischen Wagen, sondern
einen schweren vierrdrigen Karren hatten. Durch den Druck der
Hsing-nu mussten sie nach Westturkestan. auswandern, wo sie ihre
ursprngliche Kultur so gut wie vllig verloren. Als dritte Gruppe der
Yeh-chih-Vlker rechnen die Quellen die sogdischen Vlker Westtur-
kestans. Diese sind anthropologisch wiederum nicht-mongoloid, sie schei
nen einmal Nomaden gewesen zu sein, sind aber schon frh teils zu
Stadtbewohnern mit Gartenbau, teils zu einem reinen Hndlervolk um
gewandelt. Wahrscheinlich gehrten diese sogdischen Vlker ursprng
lich mit den nordstlich von ihnen sitzenden Sai-Vlkern zu einer grossen
Gruppe, zu der auch die Khotan-Vlker gehrten. Durch den Einfluss
der jeweiligen Nachbarkulturen und der jeweiligen Substratbevlkerun
gen haben sich diese 3 Kulturen differenziert. Andererseits scheinen die
reinen Yeh-chih-Vlker und die alten Hephtaliten ursprnglich zumindest
kulturell zur trkischen Kulturgruppe gehrt zu haben. Vielleicht ist
auch ihre Sprache, die in der spteren Zeit zur indogermanischen
Gruppe gehrt haben soll, nicht ihre ursprngliche Sprache, sondern
sekundr angenommen.

Die Vlker Westasiens teilen die Chinesen in. die Gruppen der
indischen und der iranischen Vlker auf. Die Schilderungen dieser von
China recht weit entfernten Lnder und Vlker sind nicht so eingehend
wie die der nheren. Die Quellen betonen sowohl bei den'Indern wie
bei den Iraniern den dominierenden Einfluss der Kultur der spteren
Yeh-chih ( d . h einer vorwiegend sogdisch bestimmten Kultur) in
Uebereinstimmung mit der Tatsache, dass Teile Indiens von den spten
Yeh-chih beherrscht worden waren. Die Beschreibung von Arabien
gliedert dieses Land an Iran an, wohl deshalb, weil die Berichte aus
einer Zeit stammen, wo die Araber bereits die Herrschaft ber Iran
angetreten hatten. Nur die Schilderungen des ostrmischen, byzantinis
chen Reiches stehen ausserhalb. Dieses Reich bildet eine gesonderte
Kulturgruppe. ~*

Die Ergebnisse, die eine solche ethnologische Untersuchung-des

Materials der chinesischen Quellen liefert, knnen natrlich nur vorlufige
sein, denn sie mssen durch Material aus anderen Quellen ergnzt und
verndert werden. Immerhin aber zeigt sich, dass die Quellen wichti
ges Material enthalten, das ber die verwickelten kulturellen Verhlt
: liisse des I . Jahrtausends n. Chr. einige Aufklrung geben kann.