qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwe

rtyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty
uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuio
pasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopas
dfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg
hjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjk
lzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzx
cvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb
Wstp do Nowego Testamentu
nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq
wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwer
tyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyu
iopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiop
asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasd
Leszek Jaczuk
fghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfgh
jklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkl
zxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxc
vbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbnmqw
ertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwert
yuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyui
opasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopa
sdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdf
ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghj
klzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklz
xcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcv
bnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnm
qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwe
rtyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty
uiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopas
dfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfg
hjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjk
lzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzx
cvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb
nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq
wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwer
tyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyu
iopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiop
asdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasd
fghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfgh
jklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjkl
zxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbn
Spis treci
Wstp ................................................................................................................................................ 6
Nazwa Nowego Testamentu................................................................................................................ 6
Autorytet i natchnienie ksig Nowego Testamentu .............................................................................. 8
Cz I: Kanon Nowego Testamentu .................................................................................................14
Formowanie kanonu ..........................................................................................................................14
Termin ..........................................................................................................................................14
I poowa II wieku ..........................................................................................................................14
Fragment Muratoriego ...................................................................................................................17
Ksigi kwestionowane ...................................................................................................................18
Ustalenie kanonu ...........................................................................................................................20
Co zadecydowao o kanonicznoci .................................................................................................22
Liczba ksig ..................................................................................................................................22
Zasada wsplnej myli Nowego Testamentu ..................................................................................23
Cz II: Tekst Nowego Testamentu .................................................................................................24
Kolejno ksig .................................................................................................................................24
Podzia tekstu Nowego Testamentu ...................................................................................................26
Rkopimienne wiadectwa Nowego Testamentu...............................................................................29
Jak powstawa rkopis ...................................................................................................................29
Klasyfikacja rkopisw..................................................................................................................30
Papirusy ........................................................................................................................................31
Majuskuy .....................................................................................................................................36
Minuskuy .....................................................................................................................................65
Lekcjonarze ...................................................................................................................................71
Cytaty ojcw Kocioa ...................................................................................................................72
Staroytne przekady Nowego Testamentu .........................................................................................75
Przekady syryjskie ........................................................................................................................75
Przekady starosyryjskie .............................................................................................................75
Peszitta ......................................................................................................................................76
Pniejsze przekady syryjskie ...................................................................................................77
Ograniczenia syryjskich przekadw...........................................................................................77
Przekady aciskie ........................................................................................................................78
Przekady staroaciskie .............................................................................................................78
Wulgata .....................................................................................................................................79
Ograniczenia aciskich przekadw ...........................................................................................81
Przekady koptyjskie......................................................................................................................82
Dialekt saidzki ...........................................................................................................................82
Dialekt bohairski ........................................................................................................................83
Dialekty rodkowo-egipskie .......................................................................................................84
Ograniczenia dialektw koptyjskich ...........................................................................................84
Przekad gocki ...............................................................................................................................84
Przekad ormiaski ........................................................................................................................85
2
 Przekad gruziski .........................................................................................................................85
Przekad etiopski ...........................................................................................................................86
Przekad perski ..............................................................................................................................86
Przekad arabski ............................................................................................................................87
Przekad sogdiana ..........................................................................................................................87
Przekad nubijski ...........................................................................................................................87
Przekad staro-cerkiewno-sowiaski .............................................................................................87
Inne przekady ...............................................................................................................................88
Pomyki kopistw .............................................................................................................................89
Zmiany niewiadome .....................................................................................................................89
Podobiestwa graficzne ..............................................................................................................89
Podobiestwa fonetyczne ...........................................................................................................89
Haplografia ................................................................................................................................90
Dittografia..................................................................................................................................90
Metateza ....................................................................................................................................90
Homoioarcton ............................................................................................................................90
Homoioteleuton .........................................................................................................................90
Bdne rozwizanie skrtw .......................................................................................................91
Nieczytelny tekst ........................................................................................................................91
Wpyw kontekstu .......................................................................................................................91
Zmiany wiadome .........................................................................................................................92
Literackie poprawki ...................................................................................................................92
Zmiany majce na celu atwiejsze zrozumienie tekstu .................................................................92
Harmonizacja tekstw ................................................................................................................92
Harmonizacja cytatw ST ..........................................................................................................93
Poprawianie historycznych i geograficznych niecisoci ............................................................93
Transkrypcja semickich imion i zwrotw....................................................................................93
Zmiana dokonana pod wpywem doktrynalnego przemylenia ....................................................94
Rodziny rkopisw ........................................................................................................................95
Historia bada ............................................................................................................................95
Tekst aleksandryjski ...................................................................................................................96
Tekst zachodni ...........................................................................................................................97
Tekst bizantyjski ........................................................................................................................98
Tekst cezarejski..........................................................................................................................99
Inne rodziny rkopisw ............................................................................................................ 100
Textus receptus ........................................................................................................................ 101
Kategorie rkopisw Nowego Testamentu ................................................................................ 101
Drukowany tekst greckiego Nowego Testamentu ............................................................................. 103
Teksty wtpliwe bd kwestionowane ............................................................................................. 109
Doksologia Modlitwy Paskiej (Mt 6,13)..................................................................................... 109
Mt 16,2b-3................................................................................................................................... 109
Dusze zakoczenie Marka (Mk 16,9-20) ................................................................................... 109
3
 k 22,43-44 ................................................................................................................................. 110
Pericope de adultera (J 7,53 8,11) ............................................................................................. 110
Ostatni rozdzia Ewangelii Jana ................................................................................................... 111
Comma Johanneum (1 J 5,7b-8a) ................................................................................................. 112
Cz III: Przegld ksig NT ........................................................................................................... 113
Problem synoptyczny ...................................................................................................................... 113
Dawne prby wyjanienia problemu ............................................................................................ 114
Teoria dwch rde .................................................................................................................... 115
Teoria czterech rde.................................................................................................................. 118
Hipoteza Boismarda .................................................................................................................... 118
Wstp oglny do Ewangelii ............................................................................................................. 119
Ewangelia Mateusza........................................................................................................................ 121
Autor i miejsce napisania ............................................................................................................. 121
Struktura i tre ksigi ................................................................................................................. 121
Styl Mateusza .............................................................................................................................. 122
Teologia Mateusza....................................................................................................................... 123
Ewangelia Marka ............................................................................................................................ 125
Autor ........................................................................................................................................... 125
Data i miejsce powstania ............................................................................................................. 126
Struktura i tre ........................................................................................................................... 126
Sownictwo i styl ......................................................................................................................... 127
Teologia Marka ........................................................................................................................... 128
Ewangelia ukasza ......................................................................................................................... 130
Charakter III Ewangelii ............................................................................................................... 130
Autor ........................................................................................................................................... 130
Sownictwo i styl ......................................................................................................................... 130
Relacja do Synoptykw ............................................................................................................... 131
Tytuy mesjaskie........................................................................................................................ 131
Teologia ukasza ........................................................................................................................ 132
Ewangelia Jana ............................................................................................................................... 133
Miejsce i czas powstania .............................................................................................................. 133
Porwnanie z synoptykami .......................................................................................................... 133
Nawizania do ST........................................................................................................................ 135
Sownictwo ................................................................................................................................. 135
Teologia Jana .............................................................................................................................. 135
Dzieje Apostolskie .......................................................................................................................... 137
Listy Pawa ..................................................................................................................................... 139
List do Galacjan .............................................................................................................................. 141
Listy do Tesaloniczan ..................................................................................................................... 143
1 List do Tesaloniczan ................................................................................................................. 143
2 List do Tesaloniczan ................................................................................................................. 144
1 List do Koryntian ......................................................................................................................... 145

4
List do Rzymian .............................................................................................................................. 147
2 List do Koryntian ......................................................................................................................... 149
Listy wizienne ............................................................................................................................... 151
List do Filipian ............................................................................................................................ 151
List do Filemona .......................................................................................................................... 152
List do Kolosan ........................................................................................................................... 153
List do Efezjan ............................................................................................................................ 155
Listy pasterskie ............................................................................................................................... 156
Jzyk i styl listw ..................................................................................................................... 156
Nauka listw ............................................................................................................................ 157
1 List do Tymoteusza................................................................................................................... 158
List do Tytusa.............................................................................................................................. 158
2 List do Tymoteusza................................................................................................................... 159
List do Hebrajczykw ..................................................................................................................... 160
Paulinizm Listu do Hebrajczykw ............................................................................................ 161
Listy powszechne ............................................................................................................................ 163
List Jakuba .................................................................................................................................. 163
1 List Piotra ................................................................................................................................. 164
2 List Piotra ................................................................................................................................. 166
List Judy...................................................................................................................................... 167
Listy Jana .................................................................................................................................... 168
1 List Jana ................................................................................................................................ 169
2 List Jana ................................................................................................................................ 170
3 List Jana ................................................................................................................................ 171
Apokalipsa Jana .............................................................................................................................. 171
Czas i miejsce napisania .............................................................................................................. 171
Problem autorstwa ....................................................................................................................... 173
Cel napisania ksigi ..................................................................................................................... 174
Jzyk Apokalipsy ........................................................................................................................ 175
Gatunek literacki ......................................................................................................................... 175
Struktura Apokalipsy ................................................................................................................... 176
Symbolika Apokalipsy................................................................................................................. 176
Teologia Apokalipsy.................................................................................................................... 179
Eschatologia Apokalipsy ............................................................................................................. 180
Bibliografia (zasadnicza) ................................................................................................................. 181
Tekst grecki ................................................................................................................................. 181
Konkordancje .............................................................................................................................. 181
Kanon Nowego Testamentu ......................................................................................................... 181
Tekst Nowego Testamentu........................................................................................................... 181
Wstpy oglne ............................................................................................................................. 184

5
 Wstp

Nazwa Nowego Testamentu

Wkrtce po powstaniu chrzecijastwa pojawiy si nowe ksigi wite. Nawizyway one do
istniejcych ju ydowskich ksig witych i byy dalszym ich rozwiniciem, ale nadaway im now
interpretacj. Dlatego te ksig tych nie mona byo doczy do kanonu owych pism. Zaistniaa wic
potrzeba utworzenia odpowiednich nazw odrniajcych, ale te i czcych zbiory tych ksig. wite
ksigi ydw (Prawo, Prorocy, Pisma), mwice o przymierzu Boga z Izraelem, ju aposto Pawe w
2 Kor 3, 14 okreli terminem (Stare Przymierze, Stary Testament). Na zasadzie ana-
logii, w II wieku, a moe jeszcze w kocu I wieku, Ewangelie i Listy apostolskie, czytane podczas
niedzielnych naboestw, zaczto nazywa (Nowe Przymierze, Nowy Testament). Za-
nim jednak nazwa ta zostaa powszechnie przyjta musiaa rywalizowa z innymi proponowanym
nazwami, jak np. Nowe Prawo, Ewangelia1. Na og okrelenia dla obu zbiorw ksig tak byy dobie-
rane, by mogy by sobie przeciwstawione.
O dwch przymierzach i dwch prawach, starym i nowym, pisa Justyn Mczennik. Pierwsze
okrela mianem wczeniejszego i przestarzaego, drugie natomiast, jako: Prawo doskonae (
), Prawo wieczne ( ), Testament najwaniejszy ( ), Nowy
Testament ( ). Nadawa jednak tym terminom szerokie znaczenia, wykraczajce poza
Pismo, poza zbir ksig obu przymierzy. Gdy mwi o starym prawie i przymierzu (testamencie) ma na
myli zestaw ustaw i przykaza, ktre naley przestrzega, gdy mwi o nowym ma na myli Chrystu-
sa2. Wida te std, e nie mia staego okrelenia.
Meliton z Sardes (ok. 180) przeciwstawia Sowo () Prawu (), pisa o Starym Prawie
( ) i Nowym Sowie ( ). Prawo dane zostao tylko na pewien czas, natomiast
Sowo jest wieczne3. O dwch przymierzach () pisa Klemens Aleksandryjski. Orygenes po-
suy si ju nazw , w odniesieniu do pism Nowego Testamentu4. O dwch Testamen-
tach, Prawa i Ewangelii, mwi Tertulian5, uywa on te okrelenia Apostolicum Testamentum. Lak-
tancjusz posuy si okreleniem Novum Testamentum6.
Termin zastosowany zosta w LXX na okrelenie przymierza (hebr. berit), jakie Bg
zawar ze swoim ludem izraelskim podczas jego wdrwki do ziemi obiecanej (Wj 24, 1 nn)7. Nowe

1
W tym znaczeniu Ewangelia wystpuje ju w NT. Stosuje je Polikarp.
2
Dialog, I, 11, 2; I, 34, 1; I, 43, 1; I, 51, 3.
3
De Pascha, 3-9.
4
De Princip., I, 4; In Jo., 1, 17. 19.
5
Adv. Marc., 3,14.
6
Divine Institutes, IV, 20.
7
Przekad Akwili (okoo roku 130) zastosowa (ukad, umowa).
6
przymierze zostao zapowiedziane przez Jr 31, 31, nowe przymierze zostao zawarte podczas ostatniej
wieczerzy (k 22, 20).
Na zachodzie oraz przetumaczono na aciskie Vetus
Testamentum (Stary Testament) i Novum Testamentum (Nowy Testament). Greckie i aciskie
testamentum, w znacznej mierze pokrywaj si ze sob co do treci, posiadaj jednak odmienne odcie-
nie znaczeniowe i uywane w odmiennych kontekstach mog rni si do znacznie. Zasadnicz
treci greckiego terminu jest przymierze, mona go przetumaczy zarwno na aciskie
foedus jak i testamentum. Septuaginta tym wanie terminem okrelia w Wj 24,7.8 przymierze, ktre
Bg zawar z ludem izraelskim podczas jego wdrwki z Egiptu do Ziemi Obiecanej. W NT
oznacza nowe przymierze zawarte w krwi Chrystusowej (Mt 26, 28; Mk 14, 24; k 22, 20; Hbr 10, 29;
13, 20). O nowym przymierzu mwi ju Jr 31, 31 (Oto id dni mwi Pan e zawr z domem izra-
elskim i z domem judzkim nowe przymierze), cytowany przez Hbr 8, 8 i odniesiony do przymierza
darowanego przez Chrystusa.
Przekady aciskie w Starym Testamencie stosuj foedus (Wj 24, 7. 8; Jr 31, 31), natomiast w
wymienionych wyej tekstach NT zawsze stosuj sowo testamentum, ktre pierwotnie oznaczao
przymierze, a take ostatni wol. W redniowieczu zaczo ono oznacza przede wszystkim jeeli
nie wycznie ostatni wol i dlatego w wikszoci wspczesnych jzykw europejskich sowo
testament kojarzy si ju wycznie z tym drugim znaczeniem. Idea przymierza zostaa tym samym
zagubiona.
Pod wpywem aciny w caym zachodnim chrzecijastwie rozpowszechnia si nazwa Novum
Testamentum. Nazwa ta oznacza przede wszystkim cenne dziedzictwo (ycie wieczne), jakie Chrystus
przez swoj mier ludziom wyjedna, a take ostatni wzgldem czowieka wol Bo udostpnion
mu z chwil mierci Chrystusa (testament). Natomiast wschodnie chrzecijastwo, pod wpywem gre-
ki, zawsze uywao okrele wyraajcych ide przymierza i dlatego akcentujcych nie dziedziczenie,
lecz zawarte z Bogiem przymierze (np. rosyjski ). Nazwa ta oznacza nowe przymierze,
jakie w osobie Chrystusa Bg zawar z czowiekiem.

7
Autorytet i natchnienie ksig Nowego Testamentu
Autorytet ksig Starego i Nowego Testamentu zasadza si na przekonaniu o ich duchowym
natchnieniu, to jest o boskim pochodzeniu tych ksig. Prawda o natchnieniu Pisma witego znajduje
oparcie ju w Starym Testamencie. Nie znajdujemy tam wprawdzie systematycznie wyoonej nauki o
natchnieniu, jednake mona tam znale szereg elementw, ktre posuyy dla pniejszej teologii
wypracowanie nauki o natchnieniu.
Wszystkie ksigi Starego Testamentu przenika wiadomo faktu, e Bg zechcia przemwi
do czowieka. W przeciwiestwie do innych bogw, Bg Izraela jest Bogiem przemawiajcym (Ps
115, 1; Ba 6, 7). Bg otwiera oczy i uszy czowieka (2 Sm 7, 27), pozwala widzie (Rdz 12, 7; 17,
1), pozwala usysze (2 Sm 7, 4; 1 Krl 6, 11; 13, 20), objawia si (Wj 24, 11). Bg wasnorcznie
sporzdzi pierwszy dekalog. W wielu miejscach ST czytamy, e Bg podyktowa prorokowi dane
sowa, polecajc ich zapisanie.
Wrd wielu wyrae, okrelajcych komunikacj Boga z czowiekiem, wyrnia si sowo
JHWH, ktre w ksigach Starego Testamentu pojawia si 242 razy. Dowodem znaczenia pochodz-
cego od Boga sowa jest dekalog, ktry pierwotnie by nazywany sowami (Wj 34,28). Sowo
JHWH rozumiane byo jako gwarant i podstawa egzystencji Izraela. Nie samym chlebem czowiek
yje, lecz wszelkim sowem, ktre wychodzi z ust Boych (Pwt 8, 3). Za porednictwem sowa Bg
powoa wiat do istnienia (Rdz 1,3.6.9; Ps 33,6-9 i inne), utrzymuje go przy istnieniu i decyduje o
jego losach (Iz 40,26; Ps 147,15-17)8.
Spord 242 zastosowa zwrotu sowo JHWH, a 214 dotyczy ordzia Boego skierowanego
do proroka, a za jego porednictwem do ludu ktrego jest przedstawicielem (Oz 12,11; Iz 1,2). Proro-
cy s niejako ustami samego Boga (Jr 15,19). Duch JHWH jest rdem mocy i sowa prorokw.
Duch Paski nade mn, bo Jahwe mnie namaci. Posa mnie, abym gosi dobr nowin ubogim
(Iz 61,1).
Sowo JHWH, jako rodek do zbawienia ludzkoci, musiao zosta utrwalone na pimie. Moj-
esz otrzyma polecenie: Napisz to dla pamici w ksidze (Wj 17,14). Podobny nakaz otrzymuj
prorocy: Izajasz (Iz 30,8), Habakuk (Ha 2,1) i Jeremiasz (Jr 36,2-4; 38,27-28). Spisane Sowo Pana
gwarantuje wierniejszy jego przekaz i utrwalenie dla przyszych pokole. Dlatego Mojesz wola czy-
ta spisane przez siebie sowo, ni cytowa je z pamici: Nastpnie wzi Ksig Przymierza i gono
przeczyta ludowi, ten za rzek: Wszystko, co powiedzia Pan, uczynimy i bdziemy posuszni (Wj
24, 7). Czytane przez Mojesza sowo traktowane byo jako pochodzce od Boga.
Dziaanie Ducha witego towarzyszyo procesowi przyjmowania, przekazywania i utrwalania
na pimie sowa JHWH. W przekazywaniu i utrwalaniu tego sowa wspuczestniczyli ludzie. Czo-
wiek, napeniony Duchem JHWH, stawa si narzdziem w urzeczywistnianiu Jego planw. To
wspdziaanie Boga i czowieka w tworzeniu ksig witych stawao si moliwe dziki charyzma-
towi natchnienia.

8
Paciorek A., Wstp oglny do Pisma witego, Biblos, Tarnw 1999, ss. 20-21.
8
 Jezus na rwni z ydami przyznawa wszystkim pismom Starego Testamentu boski autorytet.
W polemikach ze swoimi przeciwnikami cytowa ST jako najwysze i ostateczne kryterium prawdy
objawionej (Mt 4,4.6.7; 11,10; 26,24.31; Mk 7,6; 9,12 i inne). W polemice z uczonymi w Pimie i
faryzeuszami Jezus cytujc Ps 110 uy formu Dawid powiedzia w Duchu witym (Mk 12, 36;
por. Mt 22, 43). Sowo pochodzi od Ducha witego, nie od Dawida. Najwaniejszym argumentem
Jezusa byo wyraenie: Mwi Pismo (J 19,37; Rz 4,3). Szczeglnie mocno wyraaj to wypowiedzi:
Dopki nie przeminie niebo i ziemia, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zginie z Prawa (Mt 5,
18)9.
i:
atwiej jest niebu i ziemi przemin, ni przepa jednej kresce z Prawa (k 16, 17).
Swoje nauczanie Jezus nazywa Ewangeli, a goszon przez siebie Ewangeli stawia na rwni
z pisanym sowem ksig ST. Szczeglnie mocno wyraone to zostao w sowach:
Niebo i ziemia przemin, ale sowa moje nie przemin (k 21, 33).
Uyta tu zostaa dokadnie ta sama formua. Tak jak nic nie moe zosta usunite z zapisanego
Prawa, tak te sowa Jezusa na zawsze pozostan aktualne (pomimo, i w owym czasie byy jeszcze w
formie niespisanej). Zarwno Prawo jak i Ewangelia s wieczne, przetrwaj niebo i ziemi. Jezus
zrwnuje swoje Sowa ze sowem Prawa. Rwnie uczniowie traktowali sowo Jezusa na rwni z
Pismem (J 2,22).
Przekonanie o natchnionym charakterze ksig Starego Testamentu apostoowie przekazali Ko-
cioowi. Piotr przypomina: Musiao si wypeni sowo Pisma, ktre Duch wity zapowiedzia
przez usta Dawida (np. Dz 1, 16. 20). A w Hbr 10, 15 cytat Jeremiasza zosta poprzedzony sowami:
Daje nam wiadectwo Duch wity, skoro powiedzia. Powysze cytaty wskazuj, e Duch wity
jest autorem Pisma witego, to od Niego wysza inicjatywa, On zdecydowa jak tre przekaza
czowiekowi, czowiek natomiast peni rol porednika i narzdzia (przez usta Dawida).
Apostoowie zostali wyznaczeni przez Chrystusa, by w Jego imieniu zaoyli Koci. Wype-
niajc to zadanie pocztkowo przekazywali nauki Jezusa tylko w formie ustnej. Pniej, w miar
upywu czasu, uwiadomili sobie potrzeb utrwalenia na pimie Jego nauk. Nie oznacza to, e aposto-
owie s autorami wszystkich ksig Nowego Testamentu, mogli do tego zadania wyznaczy odpo-
wiednie osoby i tym samym sta za nimi autorytet zaoycieli Kocioa apostow. To znaczy, e
pisma Nowego Testamentu pochodz od zaoycieli Kocioa i zostay dane Kocioowi. Apostolsko
determinuje autorytet Pisma, kadej jego ksigi, czy czci ksigi danej Kocioowi przez apostow.
Jednak nie od razu pojawia si w Kociele faktu tego wiadomo.
Apostoowie przekazali rwnie Kocioowi Stary Testament, ktry oni sami otrzymali od swo-
ich przodkw jako Sowo Boe. Pisma Starego Testamentu automatycznie stay si natchnione dla
Kocioa. Tutaj nie byo procesu, Koci od razu mia wiadomo rangi tych pism. Stopniowo obok
zbioru pism Starego Testamentu powsta te drugi, jako rwny mu ekwiwalent. Ksigi powstaway

9
Jota (hebr. jod) najmniejsza spgoska alfabetu hebrajskiego, kreska (kera{a, hebr. qo( kolec, cier) znak sucy do
rozrniania podobnych spgosek hebrajskich, wV n (dopki a) ma sens czasowy. 5, 18 wyraa myl, e prawo Boe
ST w rozumieniu Jezusowym nie utraci swej wanoci a do koca wiata. Pniejsi rabini tumaczyli, e gdy Bg zmieni
imi Saraj na Sara, usuwajc jod, litera ta nieprzerwanie zanosia do skargi, a w kocu wstawi j do imienia Jozuego (C.S.
Keener, Matthew, s. 57). Ani jod ani waw, dwie mao znaczce litery alfabetu hebrajskiego ktre czasem opuszczano, nie
ulegn zmianie w tej nauce, a si wszystko speni.
9
stopniowo, a wiadomo rzeczywistej rangi tych pism nie od razu si pojawia. Autorzy pism Nowe-
go Testamentu uywali swego autorytetu, w celu przekonania, e nowe pisma maj natchniony cha-
rakter. Autor 2 Listu Piotra w ten sposb wypowiada si o Listach Pawa, a autor 1 Listu do Tymote-
usza o Ewangelii ukasza. Pawe pisa w mdroci, ktra jest mu dana (2 Pt 3,16), a wic nie w
swojej mdroci, a w domyle jest natchnionym autorem swoich Listw. 1 Tm 5,18 stosuje czony
cytat z Pwt 19,15 i k 10,7, cytat zosta poprzedzony formu Pismo mwi. Tym samym Ewangelia
ukasza zrwnana zostaa z Picioksigiem (1 Tm 5,18). W podobny sposb 1 Pt 1,10-12 zrwnuje
apostow z prorokami Starego Testamentu.
Przekonanie o rwnoci pomidzy sowem Starego jak i Nowego Prawa byo obecne w pierw-
szym kociele od samego pocztku. Pawe czyta Prawo i Prorokw (Dz 13, 15), a jednoczenie pole-
ca, by jego Listy byy czytane (Kol 4, 16). Justyn Mczennik zawiadcza, e podczas naboestw
czytano Apostow i Prorokw10. Wszelkie Pismo jest natchnione (2 Tm 3,16). Zwrot wszelkie Pi-
smo (p~sa graj) zdaje si wskazywa na kad ksig z osobna, fragment, czy nawet zdanie Pi-
sma witego (termin graj okrela czsto w NT pojedyncz wypowied, konkretny tekst biblijny;
por. J 19,36.37; Dz 1,16; 8,32), jednoczenie za akcentowa jednakow warto wszystkich czci,
bez wyjtku. Brak rodzajnika sugeruje, e wyraenie to naley rozumie raczej w znaczeniu dystrybu-
tywnym (kade z osobna) ni kolektywnym (wszystkie razem).
Nie ma zgody wrd egzegetw, czy okrelenie to wystpuje w sensie orzeczeniowym (wszel-
kie Pismo jest od Boga natchnione), czy przydawkowym (wszelkie Pismo jako natchnione przez
Boga). Nasuwa si oczywicie pytanie, czy w okreleniu, wszelkie Pismo autor ma na myli tylko
ksigi ST, czy te dopuszcza moliwo uzupenienia tego zbioru innymi pismami, rwnie na-
tchnionymi przez Boga. Kontekst wskazuje na ksigi Starego Testamentu, ktre Tymoteusz zna od
dziecistwa. Kontekst zdaje si nawet dowartociowywa ksigi Starego Przymierza wzgldem Sowa
goszonego przez Pawa i Tymoteusza. Pochodz od Ducha i czytanie ich przynosi poytek. Z drugiej
strony autorzy Nowego Testamentu raz po raz podkrelaj, e pisz od Ducha witego. Powoywanie
si na apostolski autorytet, zrwnywanie ksig ST z nowopowstajcymi ksigami Nowego Testamentu
wskazuj, e ksigi Starego jak i Nowego Przymierza s w jednakowy sposb natchnione przez tego
samego Ducha witego.
Pawe w swoich Listach kilkakrotnie powouje si na dany mu autorytet (1 Kor 14, 37; 2 Kor
10, 8; 2 Tes 2, 15; 3, 6-14). Nauka zawarta w jego Listach jest naznaczona tym autorytetem, ktry
przewysza nawet autorytet anioa z nieba, o ile by ten gosi odmienn nauk (Ga 1, 7-8). Autorytet
ten jest wynikiem napenienia Duchem witym (1 Kor 14, 37; 2 Tes 3, 6-14) i dlatego to nie on sam
mwi, lecz mieszkajcy w nim Duch wity.
Okrelenie Je"pneustoV (hapax legomenon w Pimie witym) podkrela Boski charakter
Pisma, o ktrym mowa, a nawet wicej jego Boskie pochodzenie. Apostoowie zanim dostarczyli
Kocioowi Pisma wite zostali najpierw poinstruowani przez samego Chrystusa, nastpnie za zo-
stali wyposaeni w Ducha witego, ktry ich prowadzi. I wszystko, co napisali Kocioowi, napisali
inspirowani Duchem witym. To, co napisa Pawe jest przykazaniem Paskim (1 Kor 14, 37),
ktre on przekazuje w imieniu Pana (2 Tes 3, 6); rwnie ewangelia, ktr gosi Piotr, goszona bya

10
Apol. I, p. 67.
10
pod inspiracj Ducha witego (1 Pt 1, 12). Wszelkie Pismo Starego Testamentu jest natchnione (2
Tm 3, 16), a Nowy Testament jest rwny Staremu (1 Tm 5, 18); wszelkie proroctwo Pisma wyszo od
czowieka, ktry przekazywa wol Bo i ktry by natchniony przez Ducha witego (2 Pt 1, 20).
Listy Pawa rniy si od owych starszych Pism tym, e ST-owe obietnice nadejcia Mesjasza uwaa-
y za zrealizowane w osobie Jezusa Chrystusa oraz tym, e byy modsze (2 Pt 3, 16). Dlatego, jeeli
uwzgldnimy obietnic ponadnaturalnego kierownictwa, ktr Chrystus da swoim apostoom (Mt 10,
19. 20; Mk 13, 11; k 21, 14; J 14-15), w poczeniu z ich twierdzeniem, e to co pisz, pisz w Bo-
ym autorytecie (1 Kor 14, 37; 2 Tes 3, 6) i w poczeniu z pismami Starego Testamentu, traktowa-
nymi jako rwnorzdnymi, dzieo apostow staje si prawem Boym udzielonym Kocioowi przez
Ducha witego. Dlatego kady, kto jest prowadzony przez Ducha witego rozpozna, e pisma te
oraz ich tre pochodz od Pana (1 Kor 14, 37). Didache cytujc Ewangelie nazywa je Ewangeli
naszego Pana.
Inspiracja nie oznacza braku wspudziau ze strony czowieka, ktry rwnie ma swj wkad.
Oznacza ona, e obok ludzkiego jest take Boe wspautorstwo. Inspiracja prowadzi do wniosku, e
to, co pisa Pawe i Jan pisa nie z wasnej woli, lecz wykonujc wol Boga. Od Boga pochodzi tre,
ale to czowiek nada tej treci swoj form (sownictwo, gramatyka, styl). Zostao to podkrelone w
Dz 15,28 Duch wity i my. Jest to jeden z pierwszych o ile nie pierwszy tekstw napisanych
kocioowi przez apostow. Tekst ten zaznacza, e dochodzi do gosu pewien wspudzia ze strony
czowieka. Czowiek jest wspautorem przesanego kocioowi natchnionego tekstu.
Inspiracja nie jest wynikiem autorytetu Pisma. Nawet nienatchnione prawo moe sta si obo-
wizujcym prawem, jeeli stanie za nim silna i prna instytucja. To przekonanie o inspiracji Pisma
zadecydowao o ustanowieniu, wzmocnieniu i utrwaleniu autorytetu Pisma. Poprzez Pisma Bg stale
przemawia do swego Kocioa. Pisma stay si przekazem Boej woli dla czowieka. Jest rzecz wt-
pliw, by chrzecijastwo mogo powsta, rozszerza si i przetrwa bez posiadania natchnionych
ksig, bez jakiegokolwiek pisma pochodzcego od apostow. Pisma zawieray wol Bo dla czo-
wieka i w ten sposb traktowane byy przez pierwszych chrzecijan. Justyn: Poruszeni przez Ducha
witego mwili w Boskim Duchu. Hegezyp (zm. ok. 180) zawiadcza, e w kadym miecie tak si
rzeczy maj, jak to przekazuje Prawo, Prorocy i Pan11. Ireneusz: Pisma s doskonae poniewa przez
Sowo Boga i Ducha zostay wypowiedziane.
Pismo zostao spisane przez Ducha Boego stwierdzi Orygenes (Contra Celsum, V, 60).
Orygenes przez natchnienie rozumia, i Pismo wite posiada nie tylko znaczenie wyrazowe, czytelne
dla wszystkich, ale rwnie inny sens, ukryty przed wikszoci ludzi12. Dla Euzebiusza byo rzecz
oczywist, e kade sowo Pisma pochodzi od Ducha witego i dlatego niczego nie wolno w nim
zmienia. Jedynie ludzie dalecy od wiary poprawiaj Pismo. Albo nie wierz, e Duch wity na-
tchn Pismo Boe i w takim razie s niewierni, albo samych siebie uwaaj za mdrszych od Ducha
witego, a w takim razie s optani13. Wedug Augustyna Pismo wite jest listem Boga do ludzi.
Interpretacja proroctw wymaga obecnoci, tego samego Ducha, ktry udzieli natchnienia lu-
dziom je wypowiadajcym. Wspominajc o proroctwach Starego Testamentu Piotr podkrela, e Pi-

11
Euzebiusz, Hist. Koc., IV,22.3.
12
De princip., I, 8.
13
Hist. Koc. V, 28, 18.
11
sma witego nie wolno wyjania wedug wasnego upodobania (2 Pt 1, 20). Mwic o prywatnym
wyjanianiu aposto zwraca si przeciwko heretykom, ktrzy tak tumaczyli proroctwa Starego Te-
stamentu, jak im to byo wygodne. Piotr zarzuca im, e zadaj tortury Pismu (3, 16). Biblia ma sens,
ktry nie jest zaleny od prywatnych opinii. Autor nie wyjania, kto ten sens podaje wwczas, gdy nie
jest on jasny, a pomidzy uczonymi s dyskusje.
Sobr trydencki okreli, e Pismo wite trzeba wyjania zgodnie z tym sensem, jakiego si
trzyma i nadal trzyma Koci14. Koci mia zawsze we czci Pisma Boe, podobnie jak samo Ciao
Paskie, skoro zwaszcza w liturgii witej nie przestaje bra i podawa wiernym chleb ywota tak ze
stou sowa Boego, jak i Ciaa Chrystusowego (DV 21). Takimi sowami na soborze watykaskim II
koci katolicki zwrci si do swoich wiernych.
Reformacja uznaa Pismo wite za jedyne rdo wiary i ycia chrzecijaskiego. Haso sola
scriptura jest teologiczn zasad kociow wywodzcych si z reformacji. Dla Lutra kanonicznym
byo to, co apostolskie, a apostolskim byo to, co mwio o Chrystusie. Znana jest wypowied Lutra:
Co nie uczy Chrystusa, nie jest apostolskie, chociaby przez Piotra i Pawa byo nauczane. Odwrot-
nie, co zwiastuje Chrystusa, to jest apostolskie, chociaby przez Judasza, Annasza, Piata i Heroda
byo opowiedziane15. Formua zgody z 1577 roku wyznaje, e jedynie Pismo wite jest sdzi, nor-
m, regu i kamieniem probierczym nauki i wiary chrzecijaskiej. Wedug teologw ortodoksji lu-
terskiej autorytet Pisma opiera si na jego wewntrznym wiadectwie, i przez nie przemawia Duch
wity. Pismo wite samo si uwierzytelnia, jako autentyczne Sowo Boe. Autorytet Pisma opiera
si rwnie na kryteriach zewntrznych, a mianowicie na powiadczeniu autorytetu kocioa, jako
wsplnoty wiary.
Wedug VI artykuu Kocioa Anglikaskiego Pismo wite zawiera wszystko, co jest nie-
zbdne do zbawienia16. Co nie oznacza, e wszystko, co zawiera Pismo wite jest niezbdne do
zbawienia 17. Ten jednak wtek nie by rozwijany i jakby zapominany. Reformacja opowiadaa si za
werbaln inspiracj caego Pisma i kady, najmniejszy jego fragment uwaany by za natchniony.
Wedug Quenstedta (1617-1688) Pismo jest rdem nieomylnej wiary i wolne od bdw, kade
jego sowo jest absolutn prawd, zarwno w sferze dogmatycznej, moralnej, jak i historycznej. Ka-
de sowo, fraza, wyraenie, a take kolejno sw zostay podyktowane przez Ducha witego18. A
do XVIII wieku nie doceniano wspudziau czowieka w objawionym Sowie Boym. Poczynajc od
epoki owiecenia usiuje si wyeliminowa Bosk inspiracj Pisma witego.
Jest przynajmniej jeden tekst biblijny, ktry pozwala dokadnie przeledzi wspprac pomi-
dzy inspirujcym Duchem Boym, a czowiekiem. Jest to Ap 10, 3-4 mwicy o zatajonych siedmiu
grzmotach. Wizjoner, zgodnie z danym mu poleceniem (gr|yon on edeV ka[ es[n
ka[ m}llei gen}stai met\ tata (zapisz co widziae, co jest i co ma si sta potem) 1, 19),
zapisywa kolejno wszystkie ukazywane mu wizje, gdy jednak doszed do siedmiu grzmotw, gos
zabroni mu zapisania tego, co powiedziay (Ap 10,4). Pomimo tego zdoa jednak zamieci krtk o

14
Gryglewicz F., Listy katolickie, Pallottinum, Pozna 1959, s. 283.
15
Za: Uglorz M., Introdukcja do Nowego Testamentu, cz. 1, ChAT, Warszawa 1994, s. 30.
16
Holy Scripture containeth all things necessary to salvation.
17
Conybeare F. C., History of New Testament Criticism, New York London 1910, p. 19.
18
Quenstedt J. A., Theologia Didactico-Polemica, cap. IV, sect. II, p. 67.
12
nich wzmiank, ktra pozostaa w ksidze (na pozr wbrew woli Ducha witego). Czego takiego nie
da si zaobserwowa w innych ksigach biblijnych. Tekst ten jest wic unikalny z punktu widzenia
bada nad stopniem samodzielnoci biblijnego autora, jak i stopniem ingerencji Ducha witego we
wsptworzony tekst. Inspiracja polega na wskazywaniu autorowi tematw, ktre naley zapisa i
tematw, ktre naley omin. Nie ma inspiracji werbalnej.

13
 Cz I: Kanon Nowego Testamentu

Formowanie kanonu

Termin
Termin kanon pochodzi od hebr. qaneh, gr. trzcina, prt mierniczy, wzorzec, miara, ac.
canon regua, zasada, przepis, norma. W znaczeniu religijnym oznacza norm etyczn, zasad doktry-
naln. U greckich i rzymskich filozofw, szczeglnie u epikurejczykw pojcie kanon stao si ter-
minem technicznym oznaczajcym kryteria, ktre stosowano w myleniu dyskursywnym przy ocenie
warunkw i podstaw prawdziwego poznania, jak rwnie prawdziwoci sdw i zda orzeczenio-
wych. Termin kanon by rwnie stosowany dla okrelenia podstawowych regu dotyczcych post-
powania i naleytego posugiwania si wolnoci, opart na wolnej decyzji nieskrpowanej woli ludz-
kiej. Kanon mg te oznacza zbir ksig oraz katalog osb bd przepisw.
Septuaginta nigdy nie tumaczy hebrajskiego sowa qaneh na grecki , posuguj si nim
natomiast Filon z Aleksandrii (13 przed Chr. 50) oraz Jzef Flawiusz (3-100) w znaczeniu reguy,
prawa, przepisu, wskazwki. Termin zbliony jest wic pod wzgldem znaczeniowym do grec-
kiego . U apostoa Pawa oznacza zakres pracy apostolskiej (2 Kor 10, 11. 15-16) lub zasada
nauki (Ga 6, 10). Klemens Rzymski okrela tym terminem zbir prawd wiary i obyczajw, zasad
dyscypliny kocielnej i dekretw synodalnych. W staroytnym Kociele sowo wystpowao
najczciej w wyraeniach: kanon wiary, kanon prawdy, kanon kocioa. Atanazy uznawane
ksigi NT okreli jako , w odrnieniu od . Od czasw Atanazego kanon
oznacza spis ksig uznanych za natchnione (PG 25, 456).

I poowa II wieku
Koci pierwotny y przekazywaniem ustnej tradycji o Jezusie i oczekiwaniem jego rychego
powrotu. Jak o tym wiadcz 1 Tes 4, 15; Dz 20, 35 w ramach tej tradycji najwiksze znaczenie przy-
pisywano sowom Jezusa. W miar upywu czasu coraz bardziej zaczto uwiadamia sobie potrzeb
utrwalenia tej tradycji na pimie. Pierwsze Ewangelie powstay jeszcze za ycia apostow i wiadkw
naocznych (k 1, 1-2). W II wieku proces tworzenia nowych ewangelii przybra na sile, w efekcie
czego powstay liczne Ewangelie, z ktrych wikszo obfitowaa w bajeczne opisy19. Bardzo wcze-
nie bo ju na pocztku II wieku z ich wielkiej liczby wyodrbniono cztery Ewangelie, ktre uzna-

19
Skeat wydedukowa, e okoo roku 90 w Antiochii doszo do spotkania piciu biskupw (Antiochii, Aleksandrii, Efezu,
Koryntu i Rzymu) w sprawie mnoenia si Ewangelii. J.K. Elliott, The Collected Biblical Writings of T. C. Skeat. Supple-
ments to Novum Testamentum 113, Leiden 2004, p. 269.
14
no za jedynie natchnione. Najszybciej zosta wic zamknity kanon czterech Ewangelii.
Przez pewien czas ustne przekazy istniay obok spisanych Ewangelii. Papiasz (60-135), biskup
Hierapolis, wyej sobie ceni ustne podanie od pisanych przekadw. Szuka kontaktw z tymi, ktrzy
rozmawiali z apostoami. Potem napisa: Jestem zdania, e wszystko to, co bior z ksiek, nie jest
dla mnie tak poyteczne, jak ywe sowo, ktre sysz20.
Ignacy Antiocheski (zm. 110) trzykrotnie cytuje Ewangeli Mateusza (Ef 14,2 Mt 12,33,
Smyr 6,1 Mt 19,12 i Polik 2,2 Mt 10,16). Za kadym razem s to sowa Jezusa. W Smyr 3,1-2
cytuje wypowied Jezusa z k 24,39.
Didache (ok. 120 roku) cytuje gwnie wypowiedzi Jezusa z Mt lub k, zazwyczaj parafrazujc
je. Cytujc Modlitw Pask z Mt 7,9-13 zaznacza, e sowa tej modlitwy poleci Pan w swojej
Ewangelii (Didache VIII,2). Cytujc wypowied Jezusa z Mt 7, 6 uzasadnia Pan poleci (IX, 5). W
modlitwach, jamunach i uczynkach naley postpowa wedug tego, co zostao napisane w Ewan-
gelii Pana naszego (XV,4). Okrelenie Ewangelia Pana naszego na pewno odnosi si do Ewangelii
Mateusza i by moe do Ewangelii ukasza.
Justyn Mczennik (zm. 165), okrela Ewangelie jako (Pa-
mitniki Apostow)21. Cytuje Mt, k i J, mwic za o Pamitnikach Piotra ma prawdopodobnie na
myli Ewangeli Marka. Natomiast ewangelia oznacza u niego goszenie dobrej nowiny.
Dopiero w Licie Barnaby i 2 Licie Klemensa, powstaych w latach 130-150, sowa Jezusa
cytowane s jako Pismo wite (Barn IV, 14 = Mt 22, 14; 2 Klem II, 4 = Mt 9, 13). Sowo ewange-
lia zaczyna oznacza ksig.
Papirus Egerton 2 zawiera elementy czterech Ewangelii kanonicznych, a pochodzi z okoo 120
roku.
Okoo roku 170, Tacjan Syryjczyk (130-193), sporzdzi Diatessaron tj. Harmoni czterech
ewangelii, co dowodzi, e tylko one cieszyy si uznaniem. Tacjan opar si na Ewangelii Jana. Dia-
tessaron sprzyja szerzeniu enkratyzmu, poniewa pomija genealogi i inne fakty wskazujce na
czowieczestwo Chrystusa.
Ireneusz z Lyonu (zm. 203) okoo 180 roku tumaczy dlaczego Ewangelii nie moe by ani
wicej, ani mniej, poniewa istniej cztery strony wiata, w ktrym yjemy, i cztery gwne wiatry, a
Koci jest rozsiany po caym wiecie. A dalej, filarem i utwierdzeniem Kocioa jest Ewangelia i
Duch ycia, wobec tego Koci ma cztery filary, ktre ze wszystkich stron tchn nieskazitelnoci i
ludzi darz yciem. Ponadto cztery gwne przymierza Boga z ludzkoci, zawartych za porednic-
twem Noego, Abrahama, Mojesza i Chrystusa. Cztery ywe istoty [z Ap 4, 9] symbolizuj cztery
Ewangelie. Ireneusz stworzy take termin czteroksztatna ewangelia ( )22.
75 45
Manuskrypt wskazuje, i okoo roku 200 Ewangelie traktowane byy jako jedna cao,
e do tej caoci wliczano Dzieje Apostolskie. Tertulian (zm. 223) stworzy okrelenie dla czterech
Ewangelii: Instrumentum evangelicum23. Klemens Aleksandryjski (150-215) mwi o czterech Ewan-

20
Cytowany przez Hieronima w: De viris illustribus 18.
21
Apol., I, 66, 3.
22
Adv. Haer., III, 11, 8.
23
Adv. Marc., IV, 2.
15
geliach, wrd ktrych szczeglny nacisk kad na sowa Jezusa24. Wedug Orygenesa (185-254) czte-
ry Ewangelie s podstawowymi skadnikami wiary Kocioa 25, nazywa je pierwocinami wszystkich
Pism26, a pomimo e zostaa spisana przez czterech jest jedn27. Cyprian (zm. 258) przyrwna liczb
ewangelii do czterech rzek w ogrodzie rajskim (Rdz 2, 10)28. Hieronim przyrwna do czterech rogw
skrzyni przymierza, Augustyn za do statera, czyli czterodrachmowej monety znalezionej przez Piotra
w pyszczku ryby (por. Mt 17, 27).
Jakkolwiek uznanie dla czterech Ewangelii przewaao, nie wszdzie wszystkie cztery byy
przyjmowane. Ebionici uznawali tylko Ewangeli Mateusza, Marcjon tylko Ewangeli ukasza, doke-
ci tylko Ewangeli Marka, a cz walentynian tylko Ewangeli Jana29. Ireneusz nadmienia, e alo-
gowie odrzucali Ewangeli Jana30. Mogo to by spowodowane nadmiernym eksponowaniem tej
Ewangelii przez montanistw i ich interpretacj Parakleta. Tacjan przez swj Diatessaron sprawi, e
ten a do wieku V sta si konkurencj dla czterech Ewangelii w Kociele Syryjskim, a nawet poza
nim31.
Ewangelie nie cieszyy si te jednakowym uznaniem. Tertulian Ewangelii ukasza przyznawa
mniejszy status ni pozostaym, poniewa ukasz nie by nawet apostoem32. To samo zastrzeenie
poczyni mona rwnie wobec Ewangelii Marka i rzeczywicie biorc pod uwag niewielk ilo
rkopisw papirusowych przekazujcych t Ewangeli (tylko trzy), musiao to mie miejsce. Kodeksy
D i W oba reprezentuj tekst zachodni przekazuj Ewangelie w kolejnoci Mt, J, k, Mk (najpierw
apostolskie, nastpnie uczniw apostolskich). We Frygii czytano Ewangeli Jana, w Antiochii czytano
Ewangeli Mateusza. W Helladzie najwikszym powodzeniem cieszya si Ewangelia ukasza33.
Orygenes wyrnia Ewangeli Jana, poniewa Ewangelie s pierwocinami Pism, a pierwocinami
Ewangelii jest Ewangelia Jana34.
Obok Ewangelii istniay te inne pisma. Stopniowo do godnoci pism kanonicznych zostay
podniesione take Dzieje Apostolskie, Listy i Apokalipsa. Dzieje Apostolskie poniewa opisyway dal-
szy, po relacjach Ewangelii rozwj wydarze, listy powszechne ze wzgldu na ich autorw, Apokalip-
sa poniewa bya odpowiednikiem ST-owych proroctw. Nie cieszyy si one tym samym autorytetem,
co Ewangelie o czym wiadczy chociaby liczba rkopisw zawierajcych Ewangelie (ok. 70%), a
rkopisw zawierajcych pozostae pisma NT. Orygenes stwierdzi, e cay Nowy Testament jest
Ewangeli, ale pisma apostolskie tylko do pewnego stopnia s Ewangeli. Cztery Ewangelie s pod-
stawowymi skadnikami wiary Kocioa. Niektre, powstae w II wieku sekty nie uznaway Listw ani

24
Stromateis, III, 13, 93.
25
In Jo., I, 21; Hom. in Jos. VII, 1.
26
In Jo., I, 12.
27
In Jo., 5, 7.
28
Epist., 73.
29
Adv. Haer., III, 11, 7.
30
Adv. Haer., III, 11, 9.
31
Pisano nawet komentarze do Diatessaronu, jak na przykad Efrem okoo 360 roku. Na wskutek energicznej interwencji
biskupa Teodoreta z Cyru, ktry okoo 450 roku, kaza zniszczy ponad dwiecie egzemplarzy Diatessaronu, przywrcono
czytanie przy ofierze eucharystycznej poszczeglnych Ewangelii: Mamy cztery Ewangelie, a nie cztery w jednej. Cztery
Ewangelie jak cztery wiatry i cztery strony wiata?
32
Adv. Marc., IV, 2, 4.
33
http://www.berea.pol.pl/teologia_systematyczna/historia_pisma_1.htm.
34
Orygenes, Komentarz do Ewangelii wedug w. Jana, I, 23.
16
Dziejw (tylko Ewangelie)35.
Drugim zbiorem ksig, ktry szybko zdoby uznanie ksig witych, s Listy Pawa. Pawe
jeszcze za swego ycia doradza, aby niektre z jego listw kryy midzy rnymi kocioami (Kol
4, 16). W efekcie tego poszczeglne kocioy gromadziy u siebie pewn ich liczb. O powstawaniu
takich zbiorw wiadczy 2 Pt 3, 15-16, a pierwszy, wikszy tego typu zbir powsta prawdopodobnie
w Koryncie. W drugiej poowie II wieku zbiory takie licz od dziesiciu do trzynastu listw. Klemens
Rzymski i Ignacy Antiocheski cytowali Pawa, ale nie traktowali jeszcze jego Listw jako Pisma
witego. Pierwszy cytat tekstu Pawowego (Ef 4, 26), uwaanego za Pismo wite, wystpuje okoo
roku 150 w Licie Polikarpa (XII, 1). Cytuje w nim 10 listw (brak 1 Tes, Tt, Flm i Hbr)36. Listw
Pawa nie uznawali ebionici37.
W procesie tworzenia kanonu NT najpierw oddziaywa mechanizm dodawania ksig, nastp-
nie, z coraz wiksz si mechanizm eliminacji. Na pocztku II wieku kryy liczne apokryficzne
Ewangelie, apokryficzne Dzieje i pisma Ojcw apostolskich. Jeszcze pochodzcy z IV wieku Kodeks
Synajski zawiera List Pseudo-Barnaby i Pasterz Hermasa, a Kodeks Aleksandryjski (V wiek) 1 i 2
List Klemensa. Pomys ustalenia kanonu mia miejsce w latach 140-150. Mnoce si tradycje wymy-
kay si spod kontroli i domagay si podporzdkowaniu wyszej normie. Tym, co decydowao o ka-
nonicznoci bya apostolsko. Za kanoniczn uznawano t ksig, ktra pochodzia od apostoa, bd
ucznia apostolskiego (dlatego przez pewien okres czasu utrzymyway si List Klemensa, List Barnaby
i inne). Pniej zastosowano jeszcze ostrzejsze kryterium i wyeliminowano rwnie cz pism napi-
sanych przez uczniw apostolskich.
Pierwszy znany nam wykaz natchnionych ksig NT sporzdzi Marcjon okoo roku 140. Obej-
mowa on tylko k i 10 Listw Pawa (bez 1-2 Tm, Tt i Hbr), a take apokryficzne Listy Pawa. Do-
kona on te rewizji tekstu, usuwajc ze wszystko, co nawizywao do tradycji ST38. Listy Pawa
reprezentuj rozpowszechniony wwczas tekst zachodni. Tertulian zarzuci mu odrzucenie Dziejw
Apostolskich i tym samym pozbawienie siebie informacji o dziaalnoci apostoa Pawa (Adv. Marc. V,
1).

Fragment Muratoriego
Bardzo wanym rdem, informujcym jakie byy pogldy Rzymian na kanon NT okoo 170
roku, jest Fragment Muratoriego 39. Wylicza on cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, 13 Listw Paw-
a (w kolejnoci 1 Kor, Ef, Flp, Kol, Ga, 1 Tes, Rz, 2 Kor, 2 Tes, Flm, Tt, 1-2 Tm), List Judy, Ksiga
Mdroci Salomona, 2 Listy Jana, Apokalips Jana i Apokalips Piotra (jakkolwiek niektrzy z nas
s przeciwni, by j czytano w kociele). Brakuje Hbr, 1-2 P, Jk i 3 J40.

35
Por. Euzebiusz, Hist. Koc., IV,29,5.
36
Co nie oznacza, e je odrzuca. Nie mia okazji do ich wykorzystani. Z faktu i cytuje 2 Tes wynika, e rwnie 1 Tes
uznawa za Pismo. Tt, i Flm s bardzo krtkie, wic nie mia okazji do ich zacytowania, zastanawiajcym moe natomiast
by brak Hbr.
37
Orygenes, Przeciw Celsusowi, V, 65.
38
Zdaniem Harnacka Marcjon by tym, ktry da pierwszy impuls do stworzenia kanonu.
39
C. Sundberg, G. M. Hahneman datowali go na rok 375. Propozycj t szybko obalili Ferguson, Horbury i Hill. Zob. C.E.
Hill, The Debate Over the Muratorian Fragment and the Development of the Canon, Westminster Theological Journal 57:2
(Fall 1995), 437-452.
40
Opuszczenie Jk i 1 Pt niektrzy przypisuj bdowi kopisty.
17
 Fragment Muratoriego wypowiada si przeciw kanonicznoci przypisanych Pawowi Listu do
Laodycei41, Listu do Aleksandrii i kilku innych, ktrych in catholicam ecclesiam recipi non potest.
Wypowiada si te przeciwko czytaniu Pasterza Hermasa w kociele, bo zosta napisany bardzo
niedawno, w naszych czasach, gdy biskupem Rzymu by brat Hermasa, Pius (142-157) i dlatego nie
naley czyta go razem z prorokami, ktrych liczba jest pena, ani razem z apostoami, bo ich czasy
si skoczyy. Zachca jednak do czytania Pasterza42.
Fragment Muratoriego dzieli pisma na trzy kolejne grupy. Do pierwszej nale Ewangelie i
Dzieje, do drugiej Listy, do trzeciej apokalipsy (prorockie). Jakkolwiek w zakoczeniu pierwsz i dru-
g grup okrela mianem apostow (zapewne jako pochodzce od apostow). Podzia ten przypo-
mina porzdek ksig ST wedug Septuaginty: ksigi historyczne pisma ksigi prorockie. Umiesz-
czenie Mdroci Salomona wrd ksig NT wynika zapewne z faktu, e nie bya wliczana do kanonu
ST.
Pod wzgldem wanoci i uytecznoci dla Kocioa, Fragment dzieli ksigi na trzy kategorie.
Do pierwszej nale te, ktre naley czyta w kociele, do drugiej te, ktre naley czyta, ale nie w
kociele (Pasterz Hermasa i ewentualnie Apokalipsa Piotra), do trzeciej za kategorii pisma heretyc-
kie, ktrych nie naley czyta, bo nie godzi si miesza ci z miodem (List do Laodycei, List do
Aleksandrii). Uwaga liczba prorokw jest pena i nastpujca po niej wzmianka, i czas apostow
si skoczy sugeruj, e autor Fragmentu traktowa kanon NT jako definitywnie zamknity.
Akta mczennikw sycylijskich dowodz, e w roku 180 istnia zbir Listw Pawa. Jeden z
mczennikw na pytanie, co trzyma w skrzanej torbie, odpowiedzia: Ksigi i Listy Pawa, dobrego
czowieka. Wtpliwym jest, by w worze skrzanym mg pomieci ksigi ST43. Bardziej prawdopo-
dobnym jest, e ksigi te stanowiy Ewangelie (oraz Dzieje Apostolskie). Ireneusz zna dwanacie Li-
stw Pawa. Orygenes raz mwi o trzynastu innym razem o czternastu Listach Pawa.

Ksigi kwestionowane
Znacznie duej trwa proces powszechnej akceptacji Listw powszechnych. Dugo trway opo-
ry, co do kanonicznoci krtkich Listw powszechnych. W ostatecznoci ich liczba zostaa podniesiona
do siedmiu, w czym niema zasug odegraa zapewne symbolika tej liczby. Fragment Muratotriego
stwierdza przecie, e Pawe napisa listy do siedniu kociow i by to efekt naladowania siedmiu
listw Apokalipsy. Siedem listw napisa Ignacy Antiocheski, siedem listw napisa Dionizy z Ko-
ryntu.
Tertulian by pocztkowo zwolennikiem Pasterza, pniej jednak stwierdzi, e nie ma innej
Apokalipsy prcz tej, ktr napisa aposto Jan44. Tertulian wyrnia: cztery Ewangelie, 13 Listw
Pawa, 3 Listy powszechne, Dzieje i Apokalips. Orygenes wielokrotnie powouje si na Pasterz Her-
masa.
W pochodzcym z VI wieku Kodeksie z Clermont 06 (D), pomidzy Flm a Hbr, kto zamieci

41
Chodzi o falsyfikat bdcy kompilacj wybranych tekstw z Listw Pawa.
42
http://www.bible-researcher.com/muratorian.html.
43
Tak chcia Harnack.
44
Adv. Marc., IV, 5.
18
list ksig biblijnych. Lista jest starsza od kodeksu i nazywana jest Catalogus Claromontanus45. Wyli-
cza cztery Ewangelie (Mt, J, Mk, k), Listy Pawa (Rz, 1 Kor, 2 Kor, Ga, Ef, 1 Tm, 2 Tm, Tt, Kol,
Flm), 1-2 Pt, Jk, 1-3 J, Jd, List Barnaby, Ap, Dz, Pasterz Hermasa, Dzieje Pawa, Apokalipsa Piotra.
List Barnaby, Pasterz Hermasa, Dzieje Pawa i Apokalipsa Piotra oznakowane zostay jako wtpliwe.
Pominite zostay Flp, 1 i 2 Tes, Hbr.
Na Wschodzie wielki wpyw na formowanie kanonu mia Orygenes. Stwierdza on: Po Ewan-
geliach nastpuj Dzieje i Listy apostow. Jego pogldy na kanon ewoluoway. Przez pewien czas
uznawa kanoniczno Listu Barnaby46 i Pasterza Hermasa. Okoo roku 240 daje nastpujcy wykaz
natchnionych ksig NT: Mt, Mk, k, J, 1-2 P, Jk, Jd, Listy Jana, Dz, 14 Listw Pawa47. Nie wiadomo
tylko ile listw Jana mia na myli, dwa czy trzy. Listy Pawa zamykaj kanon NT, zostao to dodat-
kowo podkrelone sowami: Na kocu przyszed ten, ktry rzek: Sdz, e Bg nas, apostow,
wyznaczy jako ostatnich . W Komentarzu do Ewangelii wedug w. Jana przedstawia inn kolej-
no ksig NT: po Ewangeliach nastpuj Dzieje i Listy apostow48.
Wedug Euzebiusza, Orygenes, w komentarzu do Ewangelii Mateusza, podzieli ksigi kociel-
ne na trzy kategorie: (4 Ewangelie, 13 Listw Pawa, 1 Pt, 1 J, Dz, Ap),
(2 i 3 J, 2 Pt, Jk, Jd, Hbr) i (heretyckie ewangelie). Do pierwszej grupy wli-
cza te, ktre cieszyy si powszechnym uznaniem, do drugiej te, ktre byy kwestionowane49. Niestety
owa cz komentarza nie zachowaa si do naszych czasw.
Euzebiusz (264-340), wzorujc si na Orygenesie, podzieli ksigi na trzy grupy:
(4 Ewangelie, Dz, 14 Listw Pawa, 1 Pt, 1 J, Ap), (Jk, Jd, 2 Pt, 2 i 3 J) i pisma here-
tyckie (Dzieje Pawa, Apokalipsa Piotra, Pasterz Hermasa, Didache, List Barnaby), waha si co do
Apokalipsy. Druga grupa oznacza ksigi, ktrych kanoniczno bya dyskutowana50. Wtpi w apostol-
skie pochodzenie 2 Listu Piotra oraz 2 i 3 Listu Jana.
Na Zachodzie najwiksze wtpliwoci wzbudza List do Hebrajczykw, za wzgldu na jego
anonimowo i wtpliwy charakter apostolskiego pochodzenia. Na Wschodzie dominowao przekona-
nie, e autorem Listu do Hebrajczykw jest aposto Pawe, dyskusje natomiast toczyy si wok Apo-
kalipsy zwaszcza po zastrzeeniach poczynionych przez Dionizego Aleksandryjskiego (zm. 265)
w ktrej apostolskie pochodzenie wtpiono51. Zwrcono uwag na fakt, e jest napisana gorsz grek
ni Ewangelia Jana. Na Zachodzie znajomo greki bya sabsza, wic nie byo takich wtpliwoci,
mao tego obok Apokalipsy przez pewien czas uznawano rwnie Apokalips Piotra i Pasterz Herma-
sa. Z czasem Zachd uzna List do Hebrajczykw pod wpywem Wschodu, Wschd natomiast przysta
w kocu na Apokalips poniewa bya uznawana na Zachodzie.

45
Zahn i Harnack byli zdania, e lista sporzdzona zostaa w Aleksandrii okoo roku 300. J. Weiss opowiada si za pnoc-
no-afrykaskim pochodzeniem (Zeitschrift fr wissenschaftliche Theologie, XXX 1887, s 169 n.).
46
Contra Celsum, I, 63.
47
Orygenes, Homilie o Ksidze Jozuego, 7, 1.
48
Orygenes, Komentarz do Ewangelii wedug w. Jana, I, 15.
49
Hist. Koc. VI, 25, 3-11.
50
Hist. Eccl., III, 3, 1-11.
51
O tym jak sabym autorytetem cieszya si Apokalipsa wiadczy niewielka liczba rkopisw zawierajcych t ksig (oko-
o 10% rkopisw).
19
Ustalenie kanonu
Przeladowania chrzecijan za Dioklecjana (303-311), przyczyniy si do przypieszenia osta-
tecznego etapu zamykania kanonu. W ramach przeladowa konfiskowano ksigi wite, wic przeo-
onym kociow potrzebne byy ustalenia, ktre ksigi naley chroni i otacza wiksz trosk, a w
rce wadz rzymskich wydawa pisma mniejszej rangi.
W procesie formowania kanonu wanymi byy gosy Cyryla Jerozolimskiego (315-386) i Grze-
gorza z Nazjanzu (330-390). Obaj akceptowali 26 ksig NT, Cyryl nie mia zdania na temat Apokalip-
sy, natomiast Grzegorz nie wypowiada si na temat Apokalipsy. Cyryl, okoo roku 350, wylicza ksi-
gi NT w nastpujcej kolejnoci: cztery Ewangelie, Dzieje dwunastu apostow, siedem Listw po-
wszechnych, 14 Listw Pawa52. Grzegorz z Nazjanzu, okoo roku 380, zastosowa nastpujc kolej-
no: cztery Ewangelie, Dzieje, 14 Listw Pawa i 7 Listw powszechnych53. Amphilocius z Ikonium,
okoo roku 380, wylicza 27 ksig, w kolejnoci Grzegorza z Nazjanzu oraz Apokalips.
Kanon Apostolski z okoo 380 roku wylicza: cztery Ewangelie, 14 Listw Pawa, Listy po-
wszechne, List Klemensa, Konstytucje Apostolskie i Dzieje Apostolskie.
Innocenty I, biskup Rzymu, w roku 405 wylicza: cztery Ewangelie, 14 Listw Pawa, Listy po-
wszechne, Dzieje, Apokalipsa.
wiadectwem pogldu Kocioa afrykaskiego okoo 360 roku jest tzw. Kanon Memmeniaski,
nazwany tak od nazwiska jego wydawcy. Zawiera on cztery Ewangelie, 13 Listw Pawa, Dzieje,
Apokalips, trzy Listy Jana i dwa Listy Piotra. Nie wylicza Hbr, Jk i Jd. W jednym z dwch rkopisw
tego spisu ksig kanonicznych po imionach apostow Piotra i Jana umieszczono sowa: una sola, co
znaczy, e kopista uznawa za kanoniczne jedynie 1 J i 1 Pt.
Nie do koca jest jasny wpyw lokalnego synodu w Laodycei (rok 363) na proces formowania
kanonu. 59 kanon uchwa tego synodu przedstawiajcy list 26 ksig NT (bez Apokalipsy) uwaany
bywa za nieautentyczny.
Powszechnie przyjmuje si, e momentem rozstrzygajcym by 39-ty List Paschalny Atanazego
(rok 367). Atanazy wymieni w nim 27 ksig. Najpierw cztery Ewangelie: Mt, Mk, k, J. Nastpnie
Dzieje Apostolskie i Listy powszechne siedmiu apostow: jeden Jakuba, dwa Piotra, trzy Jana i jeden
Judy. W dalszej kolejnoci czternacie Listw Pawa w nastpujcej kolejnoci: Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef,
Flp, Kol, 1-2 Tes, Hbr, 1-2 Tm, Tt i Flm. Jako ostatnia ksiga wymieniona zostaa Apokalipsa. To s
rda zbawienia, do ktrych nic doda i nic odj nie wolno54.
Ksigi te zatwierdzi synod rzymski (rok 382), jakkolwiek w innej kolejnoci: Ewangelie, Dzie-
je Apostolskie, 14 Listw Pawa (Hbr na kocu), Apokalipsa, siedem Listw kanonicznych (dwa Pio-
tra, jeden Jakuba apostoa, jeden Jana Apostoa, dwa Jana Prezbitera, jeden Judy Zeloty, Apostoa).
Epifaniusz, biskup Salamis, okoo roku 385, wyliczy ksigi NT w nastpujcej kolejnoci:
Ewangelie, 14 Listw Pawa, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Ksiga Mdroci55.
Augustyn w De doctrina christiana (rok 397), opowiedzia si za 27 ksigami NT w nastpuj-
cej kolejnoci: Ewangelie, 14 Listw Pawa (1-2 Tes po Flp, a przed Kol), Listy powszechne (1-2 Pt,

52
Catechetical lectures, 4, 33.
53
Poems I, 11, 5.
54
PG 26,1177.1437.
55
Panarion 76, 5.
20
1-3 J, Jd, Jk), Dzieje i Apokalipsa56.
Koci pnocno-afrykaski zaakceptowa te decyzje na synodach w Kartaginie (rok 397) i
Hippo Regius (419)57. Po tej dacie dyskusje na temat kanonu na Zachodzie ustay niemal cakowicie58
i dotyczyy ju gwnie kolejnoci ksig. Na Wschodzie dyskusje te toczyy si jeszcze dugo, ale
dotyczyy przede wszystkim kociow przedchalcedoskich. Kolejno poszczeglnych sekcji NT
przyjta w Kociele zachodnim jest nastpujca:
Ewangelie
Dzieje Apostolskie
Listy Pawa
Listy powszechne
Apokalipsa
Koci wschodni przyj natomiast nastpujc ich kolejno:
Ewangelie
Dzieje Apostolskie
Listy powszechne
Listy Pawa
Apokalipsa
Wewntrz poszczeglnych sekcji kolejno ksig jest ju identyczna.
Koci syryjski pocztkowo wcza do swego kanonu Diatessaron, ktry zastpowa Ewange-
lie. Mino troch czasu zanim Peszitta wypara Diatessaron. Istnia tam te opr przeciwko czterem
maym Listom powszechnym: 2 Pt, 2 Jn, 3 Jn, Jd i Apokalipsie. Tym samym liczba ksig wynosia 22 i
dopiero w XI wieku doczono do kanonu brakujce Listy, a w XIII Ap.
Rwnie i w Kociele ormiaskim pocztkowo obowizywa kanon 22 ksig. Dyskusje ustay
dopiero w XV wieku. Ostatecznie ustalony zosta kanon z 27 ksigami NT.
Koci koptyjski wczy do ksig NT 1 i 2 List Klemensa, Konstytucje Apostolskie, niektrzy
do tego zbioru dorzucaj jeszcze List Barnaby i Pasterz Hermasa.
Koci etiopski wczy do swego kanonu Pasterz Hermasa, 1 i 2 List Klemensa, Ksiga Przy-
mierza oraz Konstytucje Apostolskie.
Koci ormiaski zaliczy do kanonu apokryficzny 3 List w. Pawa do Koryntian oraz dwa
Listy Koryntian do w. Pawa.
Kocioy protestanckie zaaproboway kanon 27 ksig. M. Luter wypowiedzia si wprawdzie
krytycznie na temat Listu Jakuba, Listu do Hebrajczykw i Apokalipsy, nigdy jednak tych ksig nie
usun z kanonu Nowego Testamentu, poniewa liczy si z wiar caego Kocioa. Przyj jednak
pewn hierarchiczno ksig biblijnych wewntrz Pisma witego.

56
De doctrina christina, II, 8.
57
Warto zauway, e kanon zosta ustalony wtedy gdy chrzecijastwu przestao zagraa pogastwo. Przeladowania
opniay wic ksztatowanie kanonu.
58
Kasjodor jeszcze w VI wieku opowiada si za kanonem 22 ksig NT, wycza 2 P, 2-3 J, Jd i Hbr. (Institutiones
divinarum et saecularium litterarum, c. 551-562). Niektre zachodnie rkopisy jeszcze w IX wieku nie zawieray Listu do
Hebrajczykw (Augiensis, Boernerianus), a zawieray List do Laodycei (np. Boernerianus, Fuldensis), Diatessaron
(Fuldensis).
21
Co zadecydowao o kanonicznoci
Apostolsko ksigi. Za apostow uwaano Jakuba i Jud. W tej sytuacji jedynie druga i trzecia
kanoniczna Ewangelia nie maj apostolskiego autorstwa, byli oni jednak uczniami apostolskimi i to
nadawao ksidze apostolskie pochodzenie. Papiasz podkrela, e Marek jedynie spisa to, co Piotr
mwi. Justyn nazywa nawet Ewangeli Marka Pamitnikiem Piotra. Najtrudniej sprawa si przed-
stawiaa z Ewangeli ukasza, ktry sam gromadzi materia do swej Ewangelii. Zapewne z tego to
powodu Tertulian trzeciej Ewangelii przyznawa najnisz rang59. Wedug Euzebiusza natomiast
Pawe, Ewangeli ukasza nazywa swoim dzieem, bo dwukrotnie si wyrazi: wedug mojej ewan-
gelii (Rz 2, 16; 2 Tm 2, 8)60. W innym za miejscu napisa, e Ewangelia ukasza zostaa zatwier-
dzona przez Pawa61. Gdy wtpiono w apostolskie autorstwo niektrych ksig, wtedy podkrelano, e
ich autorem jest jeden z 72 uczniw Chrystusa (krtkie Listy Powszechne).
List do Hebrajczykw nie by uznawany na Zachodzie z powodu swej anonimowoci, natomiast
Apokalips odrzucano na Wschodzie ze wzgldu na wtpliwoci, co do jej apostolskiego pochodzenia.
W Nauce Piotra Orygenes napisa: Ksigi tej nie zalicza si do ksig kocielnych, a nadto wskaza,
e nie jest to pismo ani Piotra, ani nikogo, kto otrzyma natchnienie od Ducha Boego62.
Uznanie Marka i ukasza spowodowao pewien wyom od zasady, z ktrego czasem korzystano
rwnie w odniesieniu do innych ksig, napisanych przez uczniw apostolskich. Zastanawiano si czy
takie ksigi jak List Klemensa i Didache rwnie nie mog wej do kanonu. Autorzy tych ksig mieli
przecie kontakt z apostoami. Fragment Murarotiego odrzuca List do Laodycei i List do Aleksandrii
jako nie napisane przez Pawa, ale w odniesieniu do Pasterza posuy si argumentem, e zosta napi-
sany w naszych czasach. W naszych czasach oznacza zapewne czasy poapostolskie.
Papiasz poda, e 2 i 3 List Jana maj innego autora ni 1 List Jana, mianowicie Jana Prezbite-
ra, ale on te by apostoem.
Jednym z powodw, ktry utrudnia uznanie kanonicznoci Listu Judy, byo cytowanie przeze
niekanonicznych ksig ST.
Przy ustalaniu kanonicznoci danej ksigi stosowano wic nastpujce kryteria:
Czy rdem informacji jest aposto?
Czy jest zgodna z reszt pism?
Czy posiada powszechn akceptacj wrd chrzecijaskich gmin?
Czy jest zgodna z prawowiern doktryn?
Czy cytuje ST?

Liczba ksig
Dla staroytnych liczba ksig nie bya bez znaczenia. Bardzo czsto doprowadzano j do takiej
wartoci, by moga co symbolizowa. Metod t stosowali ju Akkadowie (Epos o Gilgameszu 12
tablic, Enuma Elisz 7, Athrahasis 3). Dwa wielkie eposy Homera, Iliada i Odyseja, maj po 24

59
Adv. Marc., IV, 2, 4.
60
Hist. Eccl., III, 4, 7.
61
Hist. Koc., VI, 25, 6.
62
De princip., I, 8.
22
ksig, tyle co liczba liter w alfabecie greckim. Zarys historii Kefaliona zawiera si w dziewiciu ksi-
gach, ktre nosz imiona dziewiciu muz63.
Kanon palestyski Starego Testamentu liczy 22 ksigi, tyle co liczba liter alfabetu hebrajskie-
go, kanon aleksandryjski ST liczy 24 ksigi, tylko co liczba liter alfabetu greckiego. Jest wic wysoce
prawdopodobne, e chrzecijanie od samego pocztku zastanawiali si nad liczb ksig NT i jej ewen-
tualn symbolik. Powstay liczne wyjanienia dlaczego Ewangelii jest cztery. Liczb Listw dopro-
wadzano do siedmiu, dziesiciu, czternastu (tj. podwjnej sidemki)64. Tej metody nie dao si jednak
rozcign na wszystkie ksigi NT i zazwyczaj rezygnowano z symbolicznego wyjanienia liczby
wszystkich ksig NT. Niemniej prby w tym kierunku byy dokonywane. Tak liczb pocztkowo
byo 22. Koci syryjski bardzo dugo trzyma si tej wanie liczby ksig NT, a za nim Koci or-
miaski.
22 ksig uznawa Tertulian, Fragment Muratoriego wylicza wprawdzie 24 ksig, ale po wy-
czeniu Apokalipsy Piotra i Pasterza Hermasa, zostaje 2265. Orygenes wrd wylicza
21 ksig, natomiast Euzebiusz 22 ksigi. Catalogus Claromontanus po odliczeniu wtpliwych 23
ksigi, Kanon Memmeniaski 22 ksigi.
O tym, e prbowano uzgodni liczb ksig NT z liczb ksig ST wiadczy Epifaniusz, ktry
stwierdzi, e ST liczy 27 ksig, ktre liczone s rwnie jako 2266. Meliton z Sardes ju w kocu II
wieku wyliczy 26 ksig ST67, brakuje w jego wykazie tylko Est (zapewne przez pomyk). Jest to
inna liczba, ni zwykle podawana przez ydw, by moe wic chodzio o uzyskanie liczby identycz-
nej z liczb ksig NT (27).

Zasada wsplnej myli Nowego Testamentu

Kanon ksig Nowego Testamentu powsta w wyniku dugiego procesu, w wyniku powolnego
budzenia samowiadomoci Kocioa, ktre ksigi s wite i poyteczne do duchowego budowania
Kocioa. Walka z herezjami czsto uwiadamiaa, ktre ksigi s poyteczne. Nawet jeeli niektre z
ksig byy dugo kwestionowane, to i tak po upywie czasu doczono je do kanonu (np. Apokalipsa).
Wszystkie ksigi Nowego Testamentu czy jedna wsplna myl opowiadaj o czynie Jezusa
Chrustusa. Osoba Chrystusa, ukrzyowana rkami bezbonikw, ktr Bg wzbudzi z martwych i
uczyni Panem, jest ide, ktra scala ksigi NT w jedn cao. Na kartach ksig NT znajdujemy liczne
wyznania wiary w Jezusa Chrystusa. Formuy te przy rozwiniciu kad nacisk na zmartwychwstanie
Chrystusa oraz na Jego obecne panowanie, ktre sprawuje zasiadajc po prawicy Boga.

63
Focjusz, Biblioteka 34 a.
64
Kanon Marcjona zawiera 10 Listw Pawa, t sam liczb podaje 46, Catalogus Claromontanus. Liczba kanonw Euze-
biusza.
65
Warto tu zauway, e wrd odrzucanych Listw powszechnych znajduj si 1-2 P, Jk i 3 J. Nie s to cztery krtkie Listy.
66
Panarion 8, 6.
67
Euzebiusz, Hist. Koc., IV,2614.
23
 Cz II: Tekst Nowego Testamentu

Kolejno ksig
W tradycji kocioa zachodniego utrwalia si nastpujca kolejno: Ewangelie, Dzieje, Listy
Pawa, Listy powszechne i Apokalipsa. Tak na og maj rkopisy Wulgaty oraz niektre greckie r-
kopisy. Koci wschodni umieszcza Listy powszechne przed Listami Pawa. Tak ma wikszo rko-
pisw (najstarsze: Kodeks Aleksandryjski, Watykaski i Efrema). Inne porzdki:

Ewangelie, Listy powszechne, Dzieje, Listy Pawa, Apokalipsa (A*, Orygenes)

Ewangelie, Listy Pawa, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa (Kodeks Synajski, Fuldensis,
61, 522)
Ewangelie, Listy Pawa, Listy powszechne, Dzieje, Apokalipsa (copsa, bo)
Ewangelie, Listy powszechne, Listy Pawa, Dzieje, Apokalipsa (Euzebiusz)
Ewangelie, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawa (1424, g1, gig)
Ewangelie, Dzieje, Apokalipsa, Listy powszechne, Listy Pawa (175)
Ewangelie, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawa, Dzieje (336)
Dzieje, Listy Pawa, Listy powszechne, Ewangelie (51 i 234)
Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawa, Ewangelie (393, 592, 801)
Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawa, Ewangelie (517)
Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawa (325)
Marek, Jan, Mateusz, Listy powszechne, ukasz, Pawe (720)
Listy Pawa, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Ewangelie (69)
Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawa (minusku 620)

W obrbie poszczeglnych sekcji NT Ewangelie przekazywane s w najbardziej rnorodnej

kolejnoci:

Mateusz, Marek, ukasz, Jan (wikszo rkopisw)

Mateusz, Jan, ukasz, Marek (porzdek zachodni)
Mateusz, Jan, Marek, ukasz (594, a, b, e, f, q)
Mateusz, Marek, Jan, ukasz (syrcur)
Mateusz, ukasz, Marek, Jan (392)
Mateusz, ukasz, Jan, Marek (ff2)
Jan, Mateusz, Marek, ukasz (538, 599, copsa, bo)
Jan, Mateusz, ukasz, Marek (19, 42768, 734, Tertulian, Chryzostom)

68
Zawiera tylko Ewangeli ukasza i Marka.
24
 Jan, ukasz, Mateusz, Marek (minusku 90, 382)
Jan, ukasz, Marek, Mateusz (Codex Monacensis, Codex Bobbiensis)
Marek, Mateusz, ukasz, Jan
Marek, ukasz, Mateusz, Jan
Marek, ukasz, Jan, Mateusz (2612)
W rozmaitej kolejnoci ukadane s Listy Pawa. Pierwotnie, zwaszcza w Egipcie, listy ukada-
46
ne byy wedug ich dugoci. Papirus Chester-Beatty II ( ), syryjski kanon z okoo 400 roku (Mt.
Sinai Cod. Syr. 10) oraz w szeciu minuskuach z XI wieku bd pniejszych (103, 455, 1961, 1964,
1977, 1994), Hbr umiejscawiany jest po Rz, a przed 1 Kor. Oczywicie 1 Kor jest duszy od Hbr, ale
nie wypadao go umieszcza pomidzy 1 a 2 Kor.
List do Hebrajczykw umieszczano te po 2 Kor, czego wiadectwem s minuskuy 1930, 1978
i 2248 oraz kodeksy sahidyckie. Nastpnie zaczto umieszcza go po Ga, czego wiadectwem jest
kolejno rozdziaw w kodeksie B. Niektre minuskuy umieszczaj go po Licie do Efezjan, a nie-
ktre po Licie do Kolosan.
Jednak Hbr, ze wzgldu na jego anonimowy charakter, przesuwany by w dalszym cigu, a
znalaz si po listach do kociow, tj. po 2 Tes, a przed Listami pasterskimi. Kolejno tak spotyka-
my w wanych kodeksach uncjalnych (, A, B, C, H, I, P, 0150, 0151), w okoo 60 minuskuach oraz
w niektrych kodeksach bohairskich. Tak te kolejno zastosowa w swoim wydaniu Lachmann,
Tischendorf, Tregelles, Westcott-Hort i von Soden.
Zarwno na Wschodzie jak i Zachodzie rozpowszechnia si nastpujca kolejno listw: Rz, 1
Kor, 2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes, 1 Tm, 2 Tm, Tt, Flm, Hbr. Kolejno t maj: D, E (06abs),
K, L, 048 i wikszo minuskuw. Przypuszcza si, e pochodzi ona z recenzji Lucjana Mczenni-
ka69. Stosuj j wspczesne wydania naukowe greckiego tekstu oraz przekady.
Rwnie Listy powszechne nie zawsze byy przekazywane w identycznej kolejnoci. Kodeks
oraz Catalogus Claromontanus umieszcza List Jakuba po 2 Piotra, a przed 1 Jana. Minusku 61 oraz
326 umieszczaj List Judy midzy Listem Jakuba a 1 Piotra. Minusku 631 umieszcza List Judy mi-
dzy 1 a 2 Listem Jana. Orygenes wylicza listy w nastpujcej kolejnoci: 1-2 P, Jk, Jd, Listy Jana70.
Nie wiadomo ile mia na myli listw Jana.

69
Ellingworth P., The Epistle to the Hebrews, NIGKC, Grand Rapids 1993, p. 7.
70
Orygenes, Homilie o Ksidze Jozuego, 7, 1.
25
Podzia tekstu Nowego Testamentu
Ju w staroytnoci uwiadomiono sobie potrzeb podziau poszczeglnych pism, choby ze
wzgldw praktycznych. Okoo roku 220 Ammoniusz z Aleksandrii zaproponowa podzia na 1165
perykopy: 355 dla Mateusza, 235 dla Marka, 343 dla ukasza i 232 dla Jana71. Podzia ten dokonany
zosta wedug perykop i mia na celu wykazanie podobiestw i rnic midzy Ewangeliami. W niekt-
rych rkopisach zachodz niewielkie rnice w liczbie perykop.
Podzia ten nieznacznie zosta zmodyfikowany przez Euzebiusza z Cezarei. Podzieli on Ewan-
geli Mateusza na 355, Marka na 233, ukasza na 342, a Jana na 232 perykopy (). Modyfi-
kacje dotycz jedynie Marka i ukasza. Istotn modyfikacj stanowi wprowadzenie dziesiciu tablic
(kanonw), w ktrych odpowiednio zostay uporzdkowane numery wszystkich perykop. Kada z
perykop tekstu opatrzona zostaa kolejnym numerem, a ponadto numerem tablicy, do ktrej zostaa
przyporzdkowana i w ktrej mona znale numery paralelnych perykop z innych Ewangelii. Np.
perykopa w Mt o numerze 276 odpowiada perykopie 158 w Mk, 74 w k i 98 w J, 15.
Tablica I wylicza perykopy wystpujce we wszystkich czterech Ewangeliach 71 sekcji
Tablica II wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, Mk, k) 111
Tablica III wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, k, J) 22
Tablica IV wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, Mk, J) 26
Tablica V wylicza perykopy obecne w dwch Ewangeliach (Mt, k) 82
Tablica VI wylicza perykopy obecne w dwch Ewangeliach (Mt, Mk) 47
Tablica VII wylicza perykopy obecne w dwch Ewangeliach (Mt, J) 7
Tablica VIII wylicza perykopy obecne w dwch Ewangeliach (Mk, k) 14
Tablica IX wylicza perykopy obecne w dwch Ewangeliach (k, J) 21
Tablica X wylicza w czterech grupach perykopy wystpujce tylko w jednej Ewangelii (Mt
62, Mk 21, k 71, J 97)72.
Ostatnia tablica, dotyczca perykop nie posiadajcych paralel, bya cakowicie zbdna. System
ten zosta opracowany w oparciu o Ewangeli Mateusza i w jej przypadku si sprawdza, w pozosta-
ych natomiast Ewangeliach nie by doskonay. Opuszczone zostay dwa moliwe zestawy: Mk k
J oraz Mk J. By moe, wynikao to po czci std, e takich paralel nie ma wielu, a wydzielenie ich
wymagaoby dodatkowego dzielenia perykop na mniejsze podjednostki. W rzeczy samej niewiele
mona znale perykop u Marka i Jana, ktre nie posiadayby paralel u Mateusza. Gwnym jednak
powodem, dla ktrego liczba kanonw zawarta zostaa w liczbie 10, bya z pewnoci symbolika tej
liczby73.
Pod numerem kadej sekcji znajdowa si, pisany czerwonym atramentem, numer kanonu, do

71
Jeszcze w XIX wieku sdzono, e Ammoniusz jest autorem tego podziau, dzisiaj w to si wtpi.
72
Eusebius, Epistula ad Carpianum ad canones evangeliorum praemissa.
73
Od czasw Pitagorasa liczbom 4 i 10 przypisywano cise matematyczne zwizki. Sam Euzebiusz w yciu Konstantyna
argumentuje: Od liczby 4 pochodzi liczba 10, poniewa suma 1, 2, 3, i 4 rwna jest 10.
26
ktrego dana sekcja naley. Kanony Euzebiusza su odnajdywaniu ewangelicznych paralel. W ich
liczbie znajdowa si mog:
perykopy zawierajce opis tego samego wydarzenia (np. chrzest Jezusa),
perykopy zawierajce opisy podobnych wydarze, ale zachodzcych w rnym czasie i
miejscu (np. cudowny pow ryb w k 5, 4 nn i J 21, 1 nn),
perykopy zawierajce podobne przypowieci (np. Przypowie o wiecy pod korcem),
perykopy zajmujce to samo miejsce w strukturze Ewangelii (np. Prolog z Ewangelii Jana
zestawiony z genealogiami Mt i k)74.
Podzia na kanony Euzebiusza stosowany jest nawet dzi w wydaniach greckiego tekstu NT
Nestle Alanda.
W Kodeksie Watykaskim znajduje si jeszcze inny podzia. Ewangelia Mateusza zostaa po-
dzielona na 170 rozdziaw, Marka na 62, ukasza na 152, Jana natomiast tylko na 80. Prawdopo-
dobnie jest to najwczeniejszy system podziau tekstu NT.
Niezalenie od tego, powsta podzia Ewangelii na , odpowiednik nowoytnych roz-
dziaw. Nie wiadomo kiedy powsta, ani kto jest jego twrc. System ten jest nieobecny w Kodeksie
Watykaskim i Synajskim, wystpuje natomiast w Kodeksie Aleksandryjskim i Efrema.
maj swoje tytuy, wyliczone przed kad Ewangeli, zaczynaj si one od (o), np.:
O optanym (Mk 1, 21-28)
O teciowej Piotra (Mk 1, 29-39).
Na marginesach tekstu zaznaczano, w ktrym miejscu zaczyna si kolejne , ponadto u
gry, ponad ewangelicznym tekstem, nadpisywano te z nich, do ktrych byy odniesienia na stronie
kodeksu. W systemie tym nie uwzgldniano pierwszej perykopy, zawsze zaczynano od drugiej (w Mt
pierwsza zaczyna si w 2, 1, w Mk w 1, 21; k w 2, 1 i J w 2, 1). W Mateuszu wyr-
niano 68 , w Marku 48, w ukaszu 83, u Jana 18.
Dzieje Apostolskie i Listy uporzdkowa Eutaliusz z Aleksandrii, w 458 roku. Dzieje podzieli
na 36 rozdziaw, Listy powszechne na 14, a Listy Pawa na 148 rozdziaw. Rozdziay te s znacznie
dusze ni w systemie Ammoniusza i Euzebiusza. Kodeks Watykaski stosuje w Dziejach dwa po-
dziay, w jednym dzieli ksig na 36 rozdziaw, w drugim na 69. Listy Pawa traktowane s jako
jedna ksiga.
Apokalips, ze wzgldu na spory odnonie jej kanonicznoci, podzielono dopiero w V wieku.
Dokona tego Andrzej z Cezarei Kapadockiej. Wyodrbni w niej 24 , a w kadym z nich trzy
. Kryterium tego podziau nie brao pod uwag treci Apokalipsy, kierowao si natomiast
symbolik jej liczb (Ap 4, 4).
Istnia jeszcze jeden system podziau, na linie . Podzia ten stosowany by przez staro-
ytnych w odniesieniu do wielkich dzie literackich (epopeje Homera), odniesiony do NT w jednako-
wy sposb traktowa wszystkie jego ksigi. Nietrudno jednak zauway tendencj do zaokrglania
liczby (2000, 1200, 350, 300), przez co nabiera cech sztucznoci. Powstao kilka odmiennych
podziaw, np. Catalogus Claromontanus dzieli Mateusza na 2600 , natomiast Kanon Memme-

74
Oliver H. H., The Epistle of Eusebius to Carpianus: Textual Tradition and Translation, Novum Testamentum, Vol. 3, Fasc.
(Jan., 1959), pp. 138-145.
27
niaski na 2700. Codex Boernerianus stosuje inicjay, wedug stychometrycznego porzdku. Wedug
minuskuu 13, otwierajcego rodzin Ferrara, Mt zawiera 2522 i 2600 , Mk zawiera
1675 i 1604 , k zawiera 3803 i 2750 , J zawiera 1938 . Podzia
na nie przyj si.
Niejednolity podzia pism Nowego Testamentu nastrcza wiele kopotw kopistom, wydawcom
i teologom. Dlatego uwiadomiono sobie potrzeb dokonania nowego podziau ksig biblijnych na
rozdziay. W 1214 roku Stefan Langton (1150-1228), podzieli 66 ksig biblijnych na 1189 rozdziaw
(NT 260). Podzia ten zastosowaa Biblia Wycliffa (1382). Podzia na rozdziay zosta natychmiast
przyjty w Kociele zachodnim. Grecy natomiast kontynuowali staroytny podzia jeszcze po roku
1453.
Santes Pagini (1470-1541), w 1528 roku wprowadzi do swego wydania Biblii podzia na roz-
dziay i wiersze. Podzia ten stosowany jest obecnie tylko w Starym Testamencie. W ksigach Nowego
Testamentu obowizuje podzia dokonany przez paryskiego wydawc Roberta Stefanusa w 1550 roku.
Podzia jest przypadkowy powsta podczas podry z Parya do Lyonu i nie zosta dopracowany, jest
niemniej pomocny przy szybkim wyszukiwaniu biblijnych tekstw. Liczy w sumie 7955 wierszy.
Podzia na rozdziay i wiersze tworzy wygodny system odsyania, dziki nim szybko mona odnale
wskazane miejsce Pisma. Dlatego powszechnie si przyj. Jednak numeracja wierszy nie zawsze jest
ta sama, zdarzaj si te drobne przesunicia materiau pomidzy wierszami.
Wszystkich rkopisw greckiego Nowego Testamentu znamy dzi prawie 5 800. Najwikszy ich
zbir znajduje si na grze Atos (ponad 900), w Atenach 419, w Paryu 373, w Rzymie okoo
367, na Synaju 301, w Londynie 271, w Petersburgu 233, w Oksfordzie 158, w Jerozolimie
146, Duke University 98, w Moskwie 96, w Berlinie okoo 100, na wyspie Patmos 81, we Flo-
rencji 79, Grottaferrata 69, Cambridge 66. Ponadto mniejsze kolekcje rkopisw przechowywane
s w wielu innych miejscach wiata. Kolekcje te stale wzrastaj, ponadto powstaj nowe. W USA w
roku 1912 byo tylko 45 rkopisw, ale w roku 1964 291.
Zachowao si okoo 20 bilingwicznych rkopisw grecko-aciskich, okoo 50 grecko-
koptyjskich, okoo 20 grecko-arabskich, 3 grecko-sowiaskie, 1 grecko-ormiaski, 1 grecko-turecki,
1 acisko-gocki. Zachowa si 1 trilingwiczny rkopis koptyjsko-grecko-arabski, 1 grecko-koptyjsko-
arabski, 1 grecko-acisko-arabski. W przypadku grecko-koptyjskich rkopisw koptyjski jest zawsze
w dialekcie saidzkim, w przypadku rkopisw z udziaem arabskiego, koptyjski jest w dialekcie boha-
irskim.

28
Rkopimienne wiadectwa Nowego Testamentu

Jak powstawa rkopis

Rkopisy Nowego Testamentu dzielimy wedug surowca, z jakiego zostay wykonane oraz we-
dug charakteru pisma. Taka klasyfikacja suy te do ich datowania. W staroytnoci materiaem pi-
miennym by papirus i pergamin. Papirus wyszed z uycia w XI wieku. Po 1120 roku pojawi si
papier w Hiszpanii, nastpnie we Woszech, a do roku 1400 rozpowszechni si w caej Europie.
Termin papirus pochodzi od gr. , skd pochodzi ac. papyrus. Utworzony jest z wkien
rdzenia trzciny papirusowej (Charta aegyptiaca), o trjktnej odydze, gruboci niemal ludzkiego
ramienia, dochodzcej do 5 metrw wysokoci. odyg papirusu cito wzdu na dugie paski, ktre
skadano obok siebie poziomo i pionowo, a nastpnie zbijano i prasowano. Po wysuszeniu i wyga-
dzeniu otrzymany materia cito na prostoktne paty, ktre zszywano rzemieniem (czasem sklejano)
w kilkumetrow tam (zazwyczaj 3,5 metra, moga jednak przekracza nawet 20 metrw) i zwijano
dookoa prta. Utworzony w ten sposb rulon nazywano zwojem (hebr. megilla). Grecy nazywali go
, albo , poniewa sprowadzali go z Egiptu za porednictwem fenickiego portu Byblos.
Listy oraz krtkie teksty na uytek prywatny pisane zwykle byy na pojedynczych papirusowych kar-
tach (gr. )75. Na takiej wanie karcie zapisany zosta 2 List Jana (2 J 12).
Pergamin jest to odpowiednio wyprawiona skra, zwykle barania, kozia lub cielca, wyprawio-
na i pokrojona na kartki. Sowo pergamin pochodzi od nazwy miasta Pergamon, poniewa tam go
wynaleziono (ok. 180 przed Chr.). Pergamin by materiaem cieszym, delikatniejszym, bardziej trwa-
ym a take bardziej doskonaym materiaem pimiennym ni papirus, jakkolwiek znacznie dro-
szym. Pergaminy przedstawiaj zwykle pene teksty wszystkich ksig. Pergamin sta si materiaem
rkopimiennym dla NT okoo roku 200, a w kocu IV wieku zacz dominowa76. O pergaminach
wspomina 2 Tm 4,13, mogy to by rkopisy ST, nie jest to jednak oczywiste, ze wzgldu na uycie
ich w zwrocie ksigi, a zwaszcza pergaminy. Ze wzgldu na uycie a zwaszcza mona przy-
puszcza, e mowa o innej grupie ksig77.
Narzdziem sucym do pisania by albo metalowy rylec (Hi 19,24), albo piro (gr. )
wykonane z zaostrzonej trzciny (Ps 45,2; 3 J 13). Atrament (gr. , ac. atramentum 2 Kor 3,3; 2
J 12; 3 J 13) wykonywano z sadzy mieszanej z tart gum arabsk, albo z galaswek dbowych i kwa-
su siarkowego.
Jeszcze przed rokiem 100 karty papirusowe zaczto zgina wp, ukada jedna na drugiej, a
nastpnie zszywa, aby utworzy nie rulon, lecz ksig (po grecku futera na zwoje papiru-
sowe, ac. codex pie drzewa). W ten sposb powsta kodeks, a odkrycia tego dokonano prawdopo-
dobnie w Aleksandrii. Jakkolwiek zwoje dominoway jeszcze a do pocztku wieku IV, to w przypad-

75
Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental, Dover Publications, New York 1982, pp. 113-169.
76
Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental, pp. 170-227.
77
Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism,
Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 29.
29
ku rkopisw NT ju w poowie II wieku dominowa kodeks78. Tylko cztery papirusy maj posta
13 18 98
zwojw, jednak trzy z nich , , sporzdzone zostay na drugiej stronie ju istniejcych
pism i tym samym nie mog by brane pod uwag. Pozostaje tylko jeden oryginalny zwj NT, jest
22
nim , a jego wyjtkowo jest trudna do wyjanienia. Kodeks jest wic ksig chrzecijan. Odr-
niao to wite ksigi chrzecijan zarwno od pism ydowskich, jak i pogaskich79.
Pisano w sposb cigy (scriptio continua), nie robic odstpw midzy wyrazami. Taki sposb
pisania okrela si jako stychometryczny (gr. rzd, szereg, linia). W IV wieku wchodzi w
uycie kolometryczny (gr. czon) system pisania. Polega na tym, e w kadej linii tekstu
umieszczano t cz zdania, ktra miaa wewntrzny sens. Septuaginta zastosowaa ten system w
poetyckich partiach ST. Hieronim wprowadzi j do Prorokw. T form po dzi dzie stosuje si w
przekadach poetyckich partii Pisma witego. System ten uatwia czytanie i do pewnego stopnia
zastpowa brak interpunkcji. Pocztki kolometrii mona si dopatrzy w Kodeksie Watykaskim, jest
ona jeszcze ladowa, natomiast w Kodeksie Waszyngtoskim stosowana jest bardziej konsekwentnie.
Kolometri stosoway przede wszystkim kodeksy bilingwiczne (Kodeks Bezy, Kodeks z Clermont).
Papirusy oraz rkopisy majuskuowe czsto stosoway skrty, zwaszcza dla imion witych.
Czasami skrt stanowiony by przez pierwsz i ostatni liter greckiego sowa ( = , =
, = , = , = ). Innym razem skrt zawiera dwie pierwsze i ostatni
liter ( = , = , = ), pierwsz liter i dwie ostatnie ( = ,
= , = ), albo pierwsz liter i ostatni sylab ( = , =
, = , = ). Zdarzao si, e skrt stanowi dwie pierwsze
litery ( = , = , = ), dwie pierwsze i ostatni ( = , =
, = ), albo dwie pierwsze i dwie ostatnie ( = ). Zdarzay si rw-
45 46
nie inne formy zapisu wymienionych skrtw. Najwicej skrtw stosuj: i , pniejsze rko-
80
pisy pergaminowe stosoway je oszczdniej . Rwnie liczby niejednokrotnie zapisywano skrtami.
Kodeks B czsto skraca sowa koczce linijk.

Klasyfikacja rkopisw
J. J. Wettstein (1693-1754) podzieli rkopisy na trzy grupy: majuskuy, minuskuy, lekcjonarze.
W wieku XX utworzono jeszcze czwart grup: papirusy, ktra wymieniana jest na pierwszym miej-
scu. Papirusw mamy dzi 127, majuskuw 320, minuskuw 2907, lekcjonarzy 2449, wszyst-
kich rkopisw NT jest ponad 5700, ale tylko 60 z nich zawiera peny tekst Nowego Testamentu. Ka-
talogowaniem rkopisw biblijnych zajmuje si dzi Institut fr neutestamentliche Textforschung
(INTF) w Mnster. Rkopisy przekazuj najczciej Ewangelie, bo a 45,7% rkopisw, na drugim
miejscu s Listy Pawa 28,2%, Dzieje i Listy powszechne 19,6%, Apokalipsa reprezentowana jest

78
Roberts C.H. T.C. Skeat, The Birth of the Codex, Oksford University Press, New York Cambridge 1983, pp. 38-75.
79
Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism,
Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 27; L.W. Hurtado, The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Ori-
gins, Cambridge 2006, pp. 43-93.
80
Paap A.H.R.E., Nomina Sacra in the Greek Papyri of the First Five Centuries, Papyrologica Lugduno-Batava VIII (Leiden
1959); L.W. Hurtado, The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins, Cambridge 2006, pp. 95-134; Ph.
Comfort, Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism, Broadman
& Holman Publishers, 2005, pp. 199-253.
30
przez zaledwie 6,6% rkopisw.
Niewiele rkopisw pochodzi sprzed roku 325. Spowodowane jest to przeladowaniami Diokle-
cjana, podczas ktrych niszczono chrzecijaskie ksigi wite. Po roku 325 liczba rkopisw stale
wzrasta a do roku 636, kiedy to islam zaj wschodnie prowincje bizantyjskiego imperium i wyelimi-
nowane zostay takie orodki jak Cezarea i Aleksandria. W rezultacie liczba rkopisw z VII wieku
jest prawie o poow nisza od liczby rkopisw z VI wieku. Zniszczenie biblioteki w Cezarei (rok
636) te musiao wpyn na obnienie liczby zachowanych do naszych czasw starych rkopisw.
Potwierdzeniem tego jest nagy wzrost liczby rkopisw w wieku VIII i nastpnych wiekach. Po
upadku Konstantynopola spyno do Europy okoo 500 rkopisw z Bizancjum.

Papirusy
Papirusy s najstarszymi posiadanymi dokumentami Nowego Testamentu. Pierwszy rkopis
papirusowy odkryty zosta przez Tischendorfa w roku 1868. Zawiera 62-wierszowy fragment 1 Kor
11
1-7, oznakowany pniej jako . W cigu trzydziestu nastpnych lat C. R. Gregory, C. Wessely i J.
R. Harris opublikowali cztery nastpne papirusy NT. Byy one jednak modsze od najstarszych kodek-
sw. Do przeomu doszo w roku 1898, kiedy w ruinach Oxyrhynchus, 250 km na poudnie od Kairu,
Grenfell i Hunt odkryli wielk liczb papirusowych rkopisw, wrd ktrych znajdoway si cztery
rkopisy biblijne. Od tego czasu, co jaki czas, odkrywane s nowe rkopisy. W roku 1900 znano za-
ledwie dziewi papirusw, C. R. Gregory w 1915 zna 19 papirusw. Papirusy te byy fragmentami,
15
za wyjtkiem , ktry zawiera ca kartk.
52
W latach 30-tych XX wieku odkryto papirusy Chester Beatty I-III w latach 1930-1931 oraz .
Uznano je za najwiksze odkrycie od czasu znalezienia Kodeksu Synajskiego w roku 1844. Bardzo
66 72
wanym etapem byy te lata 1956-1961, kiedy to dostpnymi stay si papirusy Bodmera: , ,
74 75
, . Odkrycia te zmieniy nasze pogldy na temat historii tekstu NT, formowania kanonu NT,
daty powstania niektrych jego ksig, uzmysowiy te, e kodeks chrzecijaski powsta jeszcze
87 91 92 98
przed rokiem 100. Kolejnymi wanymi odkryciami byy pojedyncze papirusy: , , i .
Pochodz one albo z koca II, albo z pocztku III wieku. W roku 2010 znanych ju byo 127 papiru-
sw. Pochodz z II-VII wiekw i na og s to fragmenty. Ponad 50 znaleziono w Oxyrhynchus.
1
Oxyrhynchus 2, Mt 1,1-9.12.14-20, pochodzi z okoo 250 roku. Zosta odkryty w 1896 roku,
przechowywany jest w Filadelfii (Univ. Mus. of Arch. and Anthr., Sect. E 2746). Przekazuje
tekst aleksandryjski, czsto zgodny z B (przykad zgodnoci 1,3).
4
k 1,58 6,16 (z kilkoma lukami), pochodzi z okoo 200 roku, z grnego Egiptu; reprezentuje
75
tekst podobny do , i B. Przechowywany w Paryu (BnF, Gr. 1120).
5
Oxyrhynchus 208 + 1781; zawiera fragmenty J 1; 16; 20; III wiek, Londyn (Brit. Libr., Inv.
782. 2484); tekst podobny do .
9
Oxyrhynchus 402, 1 J 4,11-12.14-17, III wiek. Litery maj ksztat nieregularny, czasem s nie-
czytelne. Przechowywany w Cambridge i Harvard. Przekazuje tekst aleksandryjski.
13
Oxyrhynchus 657, Hbr 2,14 5,5; 10,8-22; 10,29 11,13; 11,28 12,17; III wiek, Londyn;
46
reprezentuje tekst podobny do B, w 80% zgodny z .
15
Oxyrhynchus 1008, 1 Kor 7,18 8,4; koniec III wieku, Kair; tekst aleksandryjski. Czterokrotnie
31
 46 46
jest zgodny jest z przeciwko i trzykrotnie z S, A i D przeciwko .
16
Oxyrhynchus 1009, zawiera Flm 3,10-17; 4,2-8; III/IV wiek; przechowywany w Kairze. By
15
moe wraz z stanowi kiedy jedn cao zbir Listw Pawa.
17
Oxyrhynchus 1078, Hbr 9,12-19; III/IV wiek, Cambridge; tekst aleksandryjski.
18
Oxyrhynchus 1079, Ap 1,4-7; III wiek, Londyn; tekst aleksandryjski, zgodny z kodeksem C.
20
Oxyrhynchus 1071, Jk 2,19 3,9; III wiek, Princeton; tekst aleksandryjski, zgodno z i B.
22
Oxyrhynchus 1228, J 15,25 16,2.21-32; III wiek, Glasgow; tekst aleksandryjski. Jest to zwj,
zapisany z jednej tylko strony.
23
Oxyrhynchus 1229, Jk 1,10-12.15-18; III wiek, Urbana; tekst aleksandryjski.
24
Oxyrhynchus 1230, Ap 5,5-8; 6,5-8, III/IV wiek, Newton Centre; tekst aleksandryjski.
25
Mt 18,32-34; 19,1-3.5-7.9-10; IV wiek, Berlin. Jest to Diatessaron.
27
Oxyrhynchus 1355, Rz 8,12-22.24-27; 8,33 9,3.5-9; III wiek, Cambridge.
28
Oxyrhynchus 1596, J 6,8-12.17-22; III wiek, Berkeley; tekst aleksandryjski.
29
Oxyrhynchus 1597, Dz 26,7-8.20; III wiek, Oksford; tekst zachodni.
30
Oxyrhynchus 1598, zawiera 1 Tes 4,12 5,18. 25-28; 2 Tes 1,1-2; datowany na III wiek, prze-
chowywany w Gent; przekazuje tekst aleksandryjski.
32
P. Rylands 5, Tt 1, 11-15; 2, 3-8; ok. 200 roku, Manchester; tekst aleksandryjski.
33 + 58
Dz 7, 6-10. 13-18; 15, 21-24. 26-32; VI wiek, Wiede; tekst aleksandryjski.
37
Mt 26, 19-52, III/IV, Ann Arbor; tekst aleksandryjski.
38
Dz 18, 27 19, 6. 12-16, pochodzi z ok. 300 roku, Ann Arbor; tekst zachodni.
39
Oxyrhynchus 1780, J 8, 14-22, III wiek, Rochester; tekst aleksandryjski. Nie stosuje skrtw dla
nomina sacra.
40
Rz 1, 24 9, 27 (z lukami), III wiek, pisany niestarannie, Heidelberg; przekazuje tekst aleksan-
dryjski, bliszy dla ni dla kodeksw A i B.
41
Dz 17, 28 22, 17 grecko-koptyjski (z lukami), VIII wiek, Wiede.
44
Mt 17, 1-3. 6-7; 18, 15-17. 19; 25, 8-10; J 9, 3-4; 10, 8-14; 12, 16-18; datowany na VI/VII wiek,
przechowywany w Nowym Jorku (Metropolitan Museum of Art., Inv. Nr. 14.1.527.
45
Chester Beatty I, zawiera Ewangelie i Dzieje Apostolskie, pierwotnie stanowiony by przez 110
kart, o wymiarach 25,4 na 20,3 cm, z ktrych zachowao si 28. Datowany an pocztek III wie-
ku, przechowywany w Dublinie i Wiedniu. Marek bliski jest dla tekstu cezarejskiego, Dz naj-
blisze s dla tekstu aleksandryjskiego (, A, B, C), pozostae ksigi przekazuj tekst aleksan-
dryjsko-zachodni81. Tekst opublikowany zosta przez Kenyona w 1933 roku82.
46
Chester Beatty II, zawiera Listy Pawa (niekompletne), bez Listw pasterskich, na 86 kartach
(pierwotnie 104), o wymiarach 21,5-23 cm na 13,5-15,2 cm. Jest najstarszym zbiorem Listw
Pawa. Nie ma Listw pasterskich ani Flm, Hbr umieszczony po Rz a przed 1 Kor, w Rz brak
16, 1-24. Datowany jest na okoo 200 roku, przechowywany jest w Dublinie i Ann Arbor; prze-
kazuje tekst proto-aleksandryjski, bliski dla kodeksu B. Tekst opublikowany zosta przez Keny-

81
Colvell E. C., Method in Evaluating Scribal Habits: A Study of P45, P66, P75, ID., Studies in Methodology in Textual
Criticism of the New Testament (NTTS IX; Leiden 1969), pp. 106-124.
82
Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri II/1: The Gospels and Acts, Text, London 1933; F. G. Kenyon, (ed.), The
Chester Beatty Biblical Papyri, Fasciculus III Supplement: Pauline Epistles, Emery Walker Limited, London 1936.
32
 ona w 1934 roku83.
47
Chester Beatty III, zawiera Ap 9, 10 17, 3 na 10 kartach (wczeniej byo ich 32), o wymiarach
24,1 na 14 cm; 23-30 linijek tekstu na kadej stronie, pochodzi z pocz. III w, Dublin; znaleziony
45 46
w 1930 roku, w Kairze, wraz z i , zakupiony w 1931 roku przez Chester Beatty (1875-
1968); przekazuje tekst aleksandryjski, czsto zgodny z kodeksami , A, C. Tekst opublikowa-
ny zosta przez Kenyona w 1934 roku84.
48
Dz 23,11-17.23-29, III wiek, Florencja; tekst zachodni.
49
Ef 4, 16-29; 4,31 5,13, III wiek, New Haven; tekst aleksandryjski.
52
P. Rylands 457, zawiera fragmenty J 18,31-33.37-38, z jednej strony 56, z drugiej za 55 cza-
sem niepenych liter. Datowany jest na lata 115-130, przechowywany jest w Manchester. Od-
kry go w 1920 roku Bernard P. Grenfell w Egipcie, zidentyfikowany zosta przez C.H. Rober-
tsa w 1934 roku. Reprezentuje tekst aleksandryjski. Rekonstrukcja brakujcej czci fragmentu
wskazuje, e imi pisane byo w penej, nieskrconej formie i tym samym papirus ten
nie stosowa skrtw dla nomina sacra85. Nie da si ustali czy imi Piat pisane byo w formie
52
czy , nie wiadomo wic czy uleg itacyzmowi. Odkrycie uniemoliwio
datowanie powstania Ewangelii Jana na II wiek.
53
Mt 26,29-40; Dz 9,33 10,1; pochodzi z okoo 260 roku, Ann Arbor (Univ. Mich., Inv. no.
6651); tekst aleksandryjski.
61
fragmenty Rz 16; 1 Kor 1; 5; Flp; Kol; 1 Tes; Tt; Flm; pochodzi z okoo 700 roku, przechowy-
wany jest w Nowym Jorku (Morg. Libr., P. Colt 4).
64 + 67
Papyrus Magdalen 17; Mt 3,9.15; 5,20-22.25-28; 26,7-8.10.14-15.22-23.31-33. Datowany jest
na okoo 200 rok. Jeden z fragmentw przechowywany w Oksfordzie (Magdalen College, Gr.
18), drugi w Barcelonie (Fund. S. Luc. Evang.., Inv. 1). Przekazuje tekst aleksandryjski. Praw-
64 67 4
dopodobnie i oraz stanowiy niegdy cz tego samego rkopisu.
65
1 Tes 1,3 2,1.6-13, III wiek, Florencja; tekst aleksandryjski. Sporzdzony przez tego samego
49
skryb co .
66
Bodmer II, zawiera ponad 90% tekstu Ewangelii Jana (brakuje 6,12-34; 14,27-28.31; 15,1.27;
16,1.5.8-9; 20,21.24; 21,10-25). Piknie kaligrafowany, jeden z najstarszych dugich fragmen-
tw NT. Pochodzi z okoo 200 roku i uwaany bywa za najwaniejszy rkopis papirusowy.
Imiona wite zawsze pisane skrtami, inne skrty stosowane s sporadycznie. Reprezentuje
tekst aleksandryjski z pewnymi naleciaociami tekstu zachodniego. Bliszy jest dla kodeksw
75
ni B i . Przechowywany jest w Cologny (koo Genewy), w Bibliotheca Bodmeriana oraz
w Kolonii (Institut fr Altertumskunde, Inv. Nr. 4274/4298).
69
Oxyrhynchus 2383, zawiera tekst k 22, 41.45-48.58.61, omija tekst 22, 42-45a; wiek III, Oks-
ford; przekazuje sparafrazowany tekst zachodni. Prawdopodobnie jest rezultatem recenzji Mar-
cjona86.

83
Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri III/1: Pauline Epistles and Revelation, Text, London 1934; F. F. Bruce, The
Chester Beatty Papyrii, The Harvester 11 (1934), pp. 163-164; H.C. Hoskier, A Study of the Chester-Beatty Codex of the
Pauline Epistles, The Journal of Theological Studies, Vol. 38 (1937).
84
Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri III/1: Pauline Epistles and Revelation, Text, London 1934.
85
Hurtado L.W., P52 (P. Rylands GK. 457) and the nomina sacra: Method and Probability, Tyndale Bulletin 54.1 (2003).
86
Clivaz C., The Angel and the Sweat Like 'Drops of Blood' (Lk 22:4344): P69 and f13, HTR 98 2005), p. 420.
33
 70
Oxyrhynchus 2384, Mt 2, 13-16; 2, 22 3, 1; 11, 26-27; 12, 4-5; 24, 3-6. 12-15, III wiek, Oks-
ford oraz Florencja; tekst aleksandryjski.
72
Bodmer VII-VIII, 1-2 P; Jd, ponadto 11 Oda Salomona i apokryficzna korespondencja Pawa z
Koryntianami, Pascha Melitona, fragment hymnu, Apologia Fileasa, Ps 33; 34; pochodzi z ok.
300 roku. Przekazuje tekst aleksandryjski, zgodny z kodeksem B, a zwaszcza A. Pocztkowo
przechowywany by w Cologny, w roku 1968 zosta przekazany Bibliotece Watykaskiej.
74
Bodmer XVII, Dzieje i Listy powszechne z lukami; datowany na VII wiek, przechowywany w
Cologny (Bibliotheca Bodmeriana). Przekazuje tekst aleksandryjski.
75
Bodmer XIV-XV, zawiera niemal kompletny k 3, 18 18, 18 (dziewi luk); k 22, 4 Jn 15,
8, koniec Ewangelii ukasza i pocztek Ewangelii Jana znajduje si na tej samej stronie; jest to
najstarszy tekst k, pochodzi z okoo 190 roku. Odkryty zosta przez bibliotekarza z Genewy
M. M. Bodnera w 1952 roku. Pocztkowo by przechowywany w Colonii, w Bibliotheca Bod-
meriana, od 2007 roku przechowywany jest w Bibliotece Watykaskiej. Naliczono w nim 145
przykadw itacyzmu, ponadto 257 wasnych lekcji (w J 10, 7 drzwi zamienia na pasterz).
66
Przekazuje tekst aleksandryjski, bliszy dla kodeksu B ni dla i . Niektre z jego warian-
87
tw tekstowych wystpuj w przekadzie na dialekt sahidycki .
77
Oxyrhynchus 2683 + 4405; zawiera tekst Mt 23, 30-34. 35-39; koniec II wieku, Oksford; tekst
aleksandryjski bliski dla Kodeksu Watykaskiego88.
78
Oxyrhynchus 2684, Jd 4-5, 7-8, mieci si na poowie kartki z maego kodeksu, pochodzi z oko-
o 300 roku, Oksford; tekst aleksandryjski.
80
P. Barcelona 83, zawiera J 3, 34, III wiek, Barcelona; tekst aleksandryjski.
87
Flm 13-15. 24-25, III wiek, Kolonia; tekst aleksandryjski.
90
Oxyrhynchus 3523; zawiera J 18, 36-19, 7; datowany na okoo 175 roku, Oksford.
91
Dz 2, 30-37; 2, 46 3, 2; datowany na III wiek, przechowywany we Mediolanie i Sydney.
92
Ef 1, 11-13. 19-21; 2 Tes 1, 4-5. 11-12; datowany na III/IV wiek, Kair.
95
J 5, 26-29. 36-38, III wiek, Florencja.
98
zawiera Ap 1, 13-2, 1 (z lukami) na stronie verso zwoju; II wiek, Kair.
99
fragmenty Rz; 2 Kor; Gal; Ef; ok. 400 roku; Dublin.
100
Oxyrhynchus 4449, Jk 3, 13 4, 4; 4, 9 5, 1; III/IV wiek, Oksford.
101
Oxyrhynchus 4401, Mt 3, 10-12; 3, 16 4, 3; pochodzi z III wieku, przechowywany w Oksfor-
dzie. Tekst Mt 3, 11 opuszcza , w czym jest zgodny z ita, itd, copsa i Cyprianem.
102
Oxyrhynchus 4402, Mt 4, 11-12. 22-23; III wiek, Oksford.
103
Oxyrhynchus 4403, zawiera Mt 13, 55-56; 14, 3-5; datowany na okoo 200 rok, przechowywany
77
w Oksfordzie. By moe wraz z stanowi niegdy cz tego samego rkopisu.
104
Oxyrhynchus 4404, Mt 21, 34-37. 43. 45, okoo 150 roku, Oksford.
106 5
Oxyrhynchus 4445, J 1, 29-35. 40-46; okoo 250 roku, Oksford; zgodny z i . Zawiera 36

87
Edwards S.A., P75 Under the Magnifying Glass, Novum Testamentum, XVIII, fasc. 3, pp. 211-212; V. Martin, R. Kasser,
Papyrus Bodmer XIV-XV: Evangiles de Luc et Jean, Vol. 1, Papyrus Bodmer XIV: Evangile de Luc chap. 3-24; vol. 2, Papy-
rus Bodmer XV: Evangile de Jean chap. 1-15, Cologny-Geneva: Biblioteca Bodmeriana, 1961; Calvin L. Porter, Papyrus
Bodmer XV (P75) and the Text of Codex Vaticanus, JBL, Vol. 81, No. 4 (Dec., 1962), pp. 363-376.
88
Head P.M., Some recently published NT papyri from Oxyrhynchus: An overview and preliminary assessment, Tyndale
Bulletin 51 (2000).
34
 linijek na stronie i okoo 25 liter w linijce.
107
Oxyrhynchus 4446, J 17, 1-2. 11, okoo 250 roku, Oksford.
108
Oxyrhynchus 4447, J 17, 23-24; 18, 1-5, okoo 250 roku, Oksford.
109
Oxyrhynchus 4448, J 21, 18-20. 23-25, okoo 250 roku, Oksford.
111
Oxyrhynchus 4495, k 17, 11-13. 22-23, okoo 250 roku, Oksford.
113
Oxyrhynchus 4497, Rz 2, 12 13, 29, III wiek, Oksford.
114
Oxyrhynchus 4498, Hbr 1, 7-12, III wiek, Oksford.
115
Oxyrhynchus 4499, Ap 3, 5-6. 8-15, okoo 300 roku, Oksford. Tekst aleksandryjski zgodny z
47
kodeksami A, C, przeciwko , 89.
118
Rz 15, 26-27. 32-33; 16, 1. 4-7. 11-12, okoo 250 roku, Kolonia.
119
Oxyrhynchus 4803, J 1, 21-28. 33-44; III wiek, Oksford.
121
Oxyrhynchus 4805, J 19, 17-18. 25-26; III wiek, Oksford.
125
Oxyrhynchus 4934, 1 Pt 1,23-2,5; 2,7-12; III/IV wiek; Oksford.

Papirusy stanowi mniej ni 2% greckich rkopisw NT. Przekazuj ponad 60% tekstu NT.
46 66
Dwa z nich i przekazuje a 40% tekstu NT. Reprezentuj najczciej tekst aleksandryjski, lub
aleksandryjski z naleciaociami. Kilkanacie papirusw reprezentuje tekst cezarejski, cztery zachodni,
a tylko jeden bizantyjski. Najczciej przekazywan ksig jest Ewangelia Jana (30 papirusw) i
Ewangelia Mateusza (23 papirusw). Pozostae ksigi:

Dzieje Apostolskie 16 papirusw

Ewangelia ukasza 10
Ewangelia Marka tylko 3
List do Rzymian 10
List do Hebrajczykw i 1 List do Koryntian po 9
Apokalipsa 7 papirusw
List Jakuba 6
2 List do Koryntian 5
1 List do Tesaloniczan, 1 List Piotra po 4
Ef, Flp i Jd po 3
Ga, Kol, 2 Tes, Tt, Flm, 2 Pt i 1 J po 2
2 i 3 J po 1
1 i 2 List do Tymoteusza brak papirusw

Najlepiej powiadczonymi s J i Mt. Kada partia tych Ewangelii powiadczona jest przez co
najmniej dwa papirusy90.

89
New Testament Studies (2000), 46: 159-174.
90
O papirusach w: B. P. Grenfell & A. S. Hunt, Oxyrhynchus Papyri I-II, London 1898-1899; F.G. Kenyon, Our Bible and
the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; B. M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palae-
ography, Oksford University Press, Oksford 1981; B.M. Metzger, The Text of the New Testament; Its Transmission, Corrup-
tion, and Restoration. (Oksford 1964), pp. 36-42; Roberts, C.H. & T.C. Skeat, The Birth of the Codex, (London 1983); H.A.
Sanders, (ed.), Michigan Papyri IIIa. No. 222, A Third Century Codex of the Epistles of Paul (Ann Arbor 1935). [Univ. of
Mich. Studies, Humanistic Series 38]; K. Aland, Neue neutestamentliche Papyri, NTS 3 (1957), pp. 261-265; E.G. Turner,
The Typology of the Early Codex (Pennsylvania 1977); K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, Deutsche Bibel-
gesellschaft, Stuttgart 1989, s. 94-113, 321; J.K. Elliott. Five new papyri of the New Testament, Novum Testamentum XLI, 3,
35
Majuskuy
Wraz z przejciem na pergamin wzrosa powierzchnia kart oraz rozmiary kodeksw. Karty naj-
3
wikszych kodeksw papirusowych rzadko osigay 25-26 cm dugoci i 18 cm szerokoci (np. ),
najczciej byo to 11-18 cm dugoci i 13-15 cm szerokoci. Kodeks Synajski, mia ju karty o wy-
miarach 37 na 34 cm i dawao to powierzchni o ponad dwukrotnie wiksz od kart najwikszych
kodeksw papirusowych. Pozwolio to na tworzenie wielkich kodeksw zawierajcych wszystkie
ksigi zarwno Starego jak i Nowego Testamentu (, A, B, C). Powstanie wielkich kodeksw moe
mie zwizek z rozporzdzeniem Konstantyna Wielkiego, z roku 332, kiedy poleci Euzebiuszowi
szybkie sporzdzenie pidziesiciu ksig Biblii91. Wielkie kodeksy pochodz z wiekw IV-V i nie
byy kontynuowane w nastpnych stuleciach. Przyjy si natomiast kodeksy obejmujce tylko jedn z
sekcji NT (Ewangelie, Listy Pawa, Dzieje i Listy powszechne). Oznaczao to omijanie Apokalipsy.
Na karcie pergaminu pisano w dwch lub wicej kolumnach. W dalszym cigu nie stosowano
odstpw midzy wyrazami, pomijano akcenty i znaki diakrytyczne. Rkopisy pergaminowe dzielimy
na dwie kategorie: majuskuowe i minuskuowe. Najstarsze rkopisy pisane s majusku (ac. maior
wikszy) lub uncja (ac. uncia cal, pierwotna wielko liter), tj. wielkimi literami majcymi ksztat
kwadratowy, lub okrgy. Z czasem litery coraz bardziej zaokrglano. Kodeksy majuskuowe pocho-
dz z wiekw III-X, mamy ich dzi 322.
Po roku 800 pojawia si minuskua, tj. pismo maoliterowe, bdce form kursywy. W wiekach
IX-X majuskua utrzymywaa si rwnolegle z minusku, jednak pna majuskua nosi wiele cech
pisma minuskuowego. Zanim zostaa cakowicie wyparta, przez pewien czas pozostaa jeszcze w
nagwkach i tytuach, nastpnie tylko w inicjaach.
Johann Jakob Wettstein (1693-1754) na oznaczenie majuskuw posuy si duymi literami
alfabetu aciskiego (A, B, C, D), natomiast na oznaczenie minuskuw uy cyfr arabskich. Ostatni
uncja nosi symbol O. Po odkryciu nowych kodeksw majuskuowych wyczerpano litery alfabetu
aciskiego, wic K. von Tischendorf (1815-1874) i F.H.A. Scrivener (zm. 1891) signli do alfabetu
greckiego i hebrajskiego. Poniewa liczba kodeksw majuskuowych szybko wzrastaa zaczto wpro-
wadza takie oznakowania jak: I1 I7, Oa Og, Wa Wh, a g, 1 - 9. System ten wprowadza nie-
co zamieszania, poniewa znak c mg oznacza korektora kodeksu O, a nie kodeks Oc. W tej sytuacji
Caspar Ren Gregory (1846-1917) na oznakowanie kodeksw uncjalnych zaproponowa cyfry arab-
skie poprzedzone zerem, by odrni je od minuskuw (01, 02, 03, 04). Ostatni oznakowany przeze
majusku otrzyma numer 016192.
Herman von Soden (1852-1914), zaproponowa inny podzia i wszystkie kodeksy NT pod
wzgldem ich zawartoci podzieli na sze grup. Kodeksy zawierajce wszystkie ksigi NT otrzy-

pp. 209-213; Ph.W. Comfort, New Reconstructions and identifications of New Testament papyri, Novum Testamentum XLI,
3, pp. 214-230; P.M. Head, The Habits of New Testament Copyists Singular Readings in the Early Fragmentary Papyri of
John, Biblica 85 (2004), 399-408; R. Waltz, New Testament Manuscripts: Papyri; W. Willker, Complete List of Greek NT
Papyri: http://www-user.uni-bremen.de/~wie/texte/Papyri-list.html; P.M. Head, Some Recently Published NT Papyri from
Oxyrhynchus: An Overview and Preliminary Assessment, Tyndale Bulletin 51 (2000), pp. 1-16; Tyndale House, Wheaton,
Illinois 2001; E.J. Epp, The Oxyrhynchus New Testament Papyri: Not without Honor except in their Hometown, JBL 123/1
(2004), 5-55; L.W. Hurtado, The Early Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins, Eerdmans Publishing Com-
pany, Grand Rapids, Michigan 2006; Continuation of the Manuscript List, Institute for New Testament Textual Research,
University of Mnster. Retrieved April 09, 2008.
91
De vita Constantini, IV, 36.
92
Gregory C.R., Die griechischen Handschriften des Neuen Testaments, Leipzig 1908.
36
may znak (od ). Kodeksy zawierajce jedynie Ewangelie uzyskay znak e, kodeksy zawiera-
jce Dzieje Apostolskie oraz Listy powszechne znak , kodeksy zawierajce wycznie Dzieje Apo-
stolskie znak A, Listy Pawa znak p, a rkopisy zawierajce wycznie Apokalips znak r93.
Tischendorf zna tylko 64 kodeksw uncjalnych, Gregory w 1915 zna ju 169 kodeksw, Dob-
bschtz w 1933 roku podnis ich liczb do 208, Aland w pierwszym wydaniu Kurzgefasste Liste
(1963) uwzgldni 250. Dzisiaj mamy ju 320 kodeksw skatalogowanych przez Institut fr neutesta-
mentliche Textforschung (INTF)94. Liczba ta nie jest jednak precyzyjna, poniewa kodeksy 092 i 0121
s poczeniem dwch kodeksw (092a i 092b, 0121a i 0121b). Z drugiej za strony nie mniej ni 30
rkopisw zostao podzielonych na mniejsze czstki, trzymane s w rnych bibliotekach i skatalogo-
wane zostay jako odrbne kodeksy (wrd nich: 074, 084, 090, 0110, 0112, 0113). Co najmniej osiem
naleaoby usun z listy: 055 (komentarz), 0100 (lekcjonarz), 0129 (lekcjonarz), 0152 (talizman),
0153 (ostrakon), 0192 (lekcjonarz), 0195 (wraz z 0100 stanowi 693), 0203 (wraz z 0129 stanowi 1575).
Ponadto 0212 reprezentuje Diatessaron, a kodeks 0168 zosta utracony. Oznacza to, e liczba 320 jest
tylko i wycznie liczb figuratywn95.
Tylko jeden kodeks, Kodeks Synajski, przekazuje peny tekst Nowego Testamentu. Wszystkie
pozostae maj albo jakie braki, albo przekazuj jak parti tekstu NT. Wrd nich najbardziej peny
tekst posiada Kodeks Aleksandryjski, w ktrym zachoway si wszystkie ksigi NT, ale trzy z nich
maj brakujce karty. Na licie kodeksw majuskuowych NT, po kodeksie 046 wikszo rkopisw
stanowiona jest przez jedn lub dwie karty.

Kodeks Synajski
(01) Codex Sinaiticus, zawiera niemal kompletny tekst ST i kompletny NT (129 kart), ponad-
to List Barnaby i Pasterz Hermasa (18 kart). Kolejno ksig NT jest nastpujca: Ewangelie, Listy
Pawa (Hbr przed Listami pasterskimi), Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa. Nie ma pewnoci czy
kodeks koczy si pierwotnie na Pasterzu Hermasa. Pisany jest brunatnym bd czarnym atramentem
na cienkim pergaminie, ze skr antylopy lub jelenia. Cz kart zachowaa si w bardzo dobrym sta-
nie, cz natomiast jest przyniszczona i trudno czytelna. Oryginalny kodeks mia ponad 740 kart.
Rozmiar kart wynosi 37,6 na 34,7 cm i jest to, pod wzgldem rozmiarw, najwikszy grecki
kodeks biblijny. Kada ze stron kodeksu zapisana zostaa czterema kolumnami tekstu i jest to jedyny
pisany w taki sposb kodeks biblijny96. Kada z kolumn zawiera po 48 linijek tekstu, a w kadej linij-
ce 11-16 liter. Cay kodeks zawiera prawie 4 mln liter. Tekst Ewangelii dzielony jest wedug sekcji
Ammoniusza, z odniesieniami do kanonw Euzebiusza, oznakowanych czerwonym kolorem. Niektre
z not marginalnych pisane s po arabsku.
Tekst Mt 16,2b-3 zosta opuszczony, Mk koczy si na 16,8, tekst k 22,43-44 wystpuje, ale
oznakowany jako wtpliwy przez pierwszego korektora, trzeci korektor znak ten usun (podobnie w

93
Soden H.von, Die Schriften des neuen Testaments, in ihrer ltesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer
Textgeschichte, Berlin 1902-1910.
94
Powoany w 1959 roku przez K. Alanda dla sporzdzenia Editio Maiora tekstu NT oraz prowadzenia rejestru rkopisw
biblijnych.
95
O bdach w katalogowaniu patrz: J.K. Elliott, The citation of manuscripts In recent printed editions of the Greek New
Testament, Novum Testamentum XXV, 2 (1983), pp. 103-104; T. Wassermann, Some Bibliographic Notes on Greek New
Testament Manuscripts, Novum Testamentum 49 (2007), pp. 291-295.
96
Poetyckie ksigi ST pisane s wedug , w dwch kolumnach na stron.
37
k 23,34a). J 5, 4, Pericope de adultera oraz J 21,25 zostay opuszczone. W Rz doksologia wystpuje
po 16,23, wiersz 24 zosta opuszczony. Ponadto nie posiada wierszy: Mt 12,47; 17,21; 18,11; 23,14;
Mk 9,44.46; 11, 26; 15,28; k 17,36; Dz 8,37; 15,34; 24,7; 28,29.
75
Reprezentuje tekst aleksandryjski i zasadniczo jest zgodny z kodeksami B, C oraz . Wyjt-
97
kiem jest tekst J 1,1 8,38, gdzie reprezentuje tekst zachodni i zgodny jest z D . Niemniej liczba r-
nic pomidzy dwoma najznakomitszymi kodeksami w samych tylko Ewangeliach osiga 3036 (Mt
656, Mk 567, k 791, J 1022)98 i tym samym nie mogy zosta przepisane z tych samych rkopi-
sw. Znaczna cz tych rnic przypada na tekst J 1, 1 8, 38, wynika te innego podejcia do itacy-
zmu, w inny sposb pisane s semickie imiona. Rkopisy te nie mogy wyj z tego samego scripto-
rium, a ich wsplnego przodka naley szuka w kocu II wieku99. Najgorszej jakoci jest tekst Apoka-
lipsy (opuszczenia, zmiana szyku, uywanie synonimw, zmiana form gramatycznych). Streeter za-
uway podobiestwo kodeksu do Hieronimowej Wulgaty100.
Jako miejsce jego powstania zazwyczaj podawany jest Egipt (Kenyon, Gardthausen, Ropes,
Jellicoe). Dowodz tego ksztaty niektrych liter, omega ma dug rodkow lini, chi od czasu, do
czasu uzyskuje ksztat kursywy, mi nosi koptyjski ksztat. Hort opowiada si za Rzymem. Harris,
Skeat i Milne opowiadali si za Cezare. Skeat zauway, e tekst kodeksu w dwu miejscach daje
dziwne warianty wskazujce na Cezare. W Mt 13, 54 zamienia na
, za w Dz 8, 5 zamienia na
. Oba te warianty pochodzi musz bezporednio od skryby, bd od rkopisu powstaego w
Cezarei. Nie wystpuj w adnym innym znanym dzi rkopisie101. Na rzecz Cezarei przemawia kolo-
fon umieszczony przez trzeciego korektora na kocu Ksigi Estery. Informuje on, e rkopis zosta
przepisany z rkopisw sporzdzonych przez mczennika Pamfilusa (zm. 309).
Data powstania kodeksu zwykle jest okrelana na lata 330-360. Kanon Euzebiusza wskazuje, e
nie mg powsta przed 325 rokiem, natomiast niektre noty marginalne e nie mg powsta po
350 roku. Tischendorf sdzi, e wraz z Kodeksem Watykaskim by jedn z pidziesiciu kopii,
jakie w 332 roku na polecenie Konstantyna, sporzdzi Euzebiusz dla kociow w Konstantynopo-
lu102. B. H. Streeter zauway pewne podobiestwa pomidzy tekstem kodeksu, a cytatami z pism
Orygenesa i dlatego uwaa, e jest to tekst przywieziony z Aleksandrii przez Orygenesa. Kodeks
zawiera te List Barnaby i Pasterz Hermasa, a ksigi te darzy szacunkiem Orygenes. Ten sam tekst
wykorzysta Hieronim podczas pracy nad Wulgat103.
Kodeks zosta sporzdzony przez trzech kopistw (okrela si ich dzi literami A, B, D), dwch
z nich pracowao nad NT. Tekst zawiera okoo 300 opuszcze, odpowiedzialno za ktre spada na
kopist (przede wszystkim na kopist A), a take na rkopisy z ktrych korzysta. Od VI do XII wieku

97
Fee G.D., Codex Sinaiticus in the Gospel of John, NTS 15 (1968-9), pp. 22-44.
98
Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment, London 1914, p. 1.
99
Por. Westcott B.F. i F.J.A. Hort, Introduction to the Study of the Gospels, 1860, p. 40.
100
Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins the Manuscripts Tradition, Sources, Authorship, & Dates, MacMillan
and Co Limited, Oksford 1924, pp. 590-597.
101
Skeat T.C., The Codex Sinaiticus, The Codex Vaticanus and Constantine, Journal of Theological Studies 50 (1999), 583-
625.
102
Price I.M., The Ancestry of our English Bible an Account of Manuscripts, Texts and Versions of the Bible, Sunday School
Times Co, 1923, p. 146 f.
103
Streeter B.H., The Four Gospels, pp. 590-597.
38
pracowao nad nim siedmiu korektorw (a, b, c, ca, cb, cc, e)104. Tischendorf wyliczy w nim 14 800
poprawek w 2/3 kodeksu. Cay kodeks zawiera okoo 23 000 poprawek105. Jest jednym z najczciej
poprawianych rkopisw. Pomimo tego cieszy si wielkim uznaniem u krytykw tekstu. Ponadto ka-
da z liter uznana przez korektora za dodatek oznakowana zostaa kropk (ponad liter np. ). Tekst
czci not korektorskich bliski jest bizantyjskiej tradycji tekstu106. Noty korektorskie wskazuj, e w
wieku VI albo VII by w Cezarei. W nieznany sposb znalaz si na Synaju, na pewno przed rokiem
1000. Tutaj powstay niektre arabskie noty.
Kodeks prawdopodobnie by widziany w 1761 roku przez woskiego podrnika, Vitaliano
Donati, podczas jego wizyty go w klasztorze w. Katarzyny na Synaju107. Nastpnym Europejczykiem,
ktry go widzia i ktry sta si jego odkrywc by Konstanty von Tischendorf (1815-1874), ktry w
maju 1844 roku znalaz 129 starych, zniszczonych pergaminowych kart. Gdy je obejrza okazao si,
e nale do Septuaginty. Pozwolono mu zabra jedynie 1/3, tj. 43 karty manuskryptu. Zawieray one
nastpujce ksigi ST: 1 Krn, Jr, Neh i Est. Pozostawione karty kodeksu zawieray ksigi: Iz, 1 Mch, 4
Mch. Ich tekst wyda w 1846 roku jako Codex Friderico-Augustanus108.
W 1845 roku kodeks widzia archimandryta Porfiriusz Uspienski (1804-1885), biskup Kijowa.
Widzia go wraz z kartami, ktrych Tischendorf nie widzia109. W styczniu 1853 roku Tischendorf
ponownie odwiedzi klasztor, ale tym razem nawet nie dopuszczono go do kodeksu. Na pocztku 1859
roku Tischendorf odwiedzi klasztor po raz trzeci, tym razem majc za sob wsparcie rosyjskiego cara
Aleksandra II. W przeddzie jego odjazdu przypadkowo pokazano mu nie tylko te arkusze, ktre od-
nalaz 15 lat wczeniej, ale rwnie i inne. Zawieray one peny tekst greckiego NT, znaczn cz
LXX oraz List Barnaby110 i Pasterz Hermasa. Byo to w sumie 346 kart111.
Wkrtce potem owe 346 kart na kilka dekad trafio do Petersburga. Tekst tej partii kodeksu
zosta wydany przez Tischendorfa w 1862 roku w czterech tomach, tym razem jako Bibliorum Codex
Sinaiticus Petropolitanus112. W roku 1869, w zamian za kodeks, mnisi otrzymali 7 000 rubli w zocie
od rzdu rosyjskiego, ponadto 2 000 rubli otrzyma klasztor na Taborze. Wkrtce po tym, 13 wrzenia
1862 roku, Constantine Simonides (1820-1867), poprzez Guardiana, obwieci caemu wiatu, e to

104
Milne H. J. M., T. C. Skeat, Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus, British Museum, Londyn 1938, pp. 22-50.
105
Parker D. C., Codex Sinaiticus. The Story of the Worlds Oldest Bible, The British Library, Londyn 2010, p. 3.
106
Bizantyjskie korekty dokonane zostay rwnie w kodeksach: L, C i , Jako pierwszy zauway je Button (E. A. Button,
An Atlas of Textual Criticism, Cambridge, 1911, p. 13).
107
In questo monastero ritrovai una quantit grandissima di codici membranacei ve ne sono alcuni che mi sembravano
anteriori al settimo secolo, ed in ispecie una Bibbia in membrane bellissime, assai grandi, sottili, e quadre, scritta in carattere
rotondo e belissimo; conservano poi in chiesa un Evangelistario greco in caractere doro rotondo, che dovrebbe pur essere
assai antico (G. Lumbroso, Atti della R. Accademia dei Lincei, 1879, p. 501). Bibbia in membrane bellissime to wedle
sugestii M. de Ricci Kodeks Synajski.
108
Tischendorf K. von, When Were Our Gospels Written? An Argument by Constantine Tischendorf. With a Narrative of the
Discovery of the Sinaitic Manuscript, New York: American Tract Society, 1866.
109
, .
, . () -.
. ,
.
, . ( (),
1845 , Petersburg 1856, . 226).
110
W owym czasie List Barnaby znany by jedynie w aciskim, bardzo swobodnym przekadzie.
111
Tischendorf K. von, When Were Our Gospels Written? An Argument by Constantine Tischendorf. With a Narrative of the
Discovery of the Sinaitic Manuscript, New York: American Tract Society, 1866.
112
Tischendorf K. von, Bibliorum codex Sinaiticus Petropolitanus, Giesecke & Devrient, Leipzig 1862.
39
wanie on w 1839 roku sporzdzi kodeks i dlatego nie ma on adnej wartoci113. Na pocztku XX
wieku W. N. Beneszewicz (1874-1938) odkry fragmenty trzech dalszych kart kodeksu zwizane z
innymi rkopisami w bibliotece na grze Synaj. Owe trzy fragmenty natychmiast zostay przekazane
do Petersburga, gdzie przechowywane s do dnia dzisiejszego114.
W 1911 i 1920 roku peny tekst kodeksu wyda, w oparciu o wczeniejsze czstkowe wydania,
Kirsopp Lake, nakadem Oksford University Press115. W 1933 roku rzd sowiecki sprzeda 346 kart
kodeksu za sum 100 000 dla British Museum. Po przybyciu do Anglii przeprowadzili nad nim ba-
dania paleograficzne pracownicy British Museum: H.J.M. Milne i T.C. Skeat. Posuyli si oni lamp
ultrafioletow116.
Ostatniego odkrycia brakujcych kart kodeksu dokonano w 1975 roku w klasztorze na Synaju,
kiedy pod pnocnym murem klasztoru znaleziono 47 skrzy z ikonami i pergaminami, pochodzcymi
z I tysiclecia. Wrd nich znajdoway si brakujce 11 kart Pentateuchu i 1 karta Pasterza Hermasa
nalece do kodeksu117. Obecnie kodeks przechowywany jest w czterech miejscach: 346 kart (199
118
ST, 129 NT, 18 List Barnaby i Pasterz Hermasa) w British Library w Londynie (Add. 43725),
43 karty Lipsku, 12 kart i 14 fragmentw na Synaju i fragmenty 3 kart w Petersburgu119. W 2006 roku
podjto projekt zdygitalizowanej wersji kodeksu, projekt kosztowa okoo 1 mln $ i wziy w nim
udzia wszystkie cztery instytucje przechowujce fragmenty kodeksu120. Peny tekst zamieszczony
zosta w internecie w lipcu 2009 roku.

Kodeks Aleksandryjski
A (02) Codex Alexandrinus. Zawiera niemal kompletny tekst ST (630 kart) i NT (143 kart),
ponadto 1 i 2 List Klemensa. W NT brakuje Mt 1,1 25,6; J 6,50 8,52; 2 Kor 4,13 12,6. Ksigi NT
s w nastpujcej kolejnoci: Ewangelie, Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawa, Apokalipsa. Hbr
umieszczony przed Listami pasterskimi. Pierwotnie Listy powszechne znajdoway si przed Dziejami,
zmieniy swoj pozycj podczas ponownego skadania ksigi. Przed kad ksig umieszczone zostay
listy , Mk ma 48, k 83, a J 18 . Na kocu kadej ksigi znajduj si dekorowane
kolofony. Niektre z kolofonw Listw Pawa informuj w jakim miejscu list zosta napisany.
Karty kodeksu maj rozmiary 32 na 26 cm. Na kadej stronie mieszcz si dwie kolumny tek-
stu, po 46-52 linii w kolumnie (na og 49-51) i 20-25 liter w linii. Pisany wielk uncja. Stosuje po-
dzia na sekcje Ammoniusza z odniesieniami do kanonw Euzebiusza. Tekst pisany brunatnym atra-
mentem. Pierwsze linie kadej ksigi pisane czerwonym atramentem. Zauwaalna jest tendencja do
pisania pierwszych liter zdania wikszymi literami. Cytaty ST zostay oznakowane, perykopy ponu-

113
Miscellanies, The Journal of Sacred Literature, ed. Harris Cowper, Vol. II, Edinbourgh 1863, pp. 248-253.
114
. ., , . 2, Sankt Petersburg,
1912. Zob. Te: http://www.katapi.org.uk/BibleMSS/Sinaiticus.htm.
115
Lake K., Codex Sinaiticus Petropolitanus: The New Testament, the Epistle of Barnabas and the Shepherd of Hermas,
Clarendon Press, Oksford 1911. Dostpny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx.
116
Milne H.J.M. & T.C. Skeat, Scribes and Correctors of Codex Sinaiticus, British Museum, London1938.
117
Skeat T.C., The Last Chapter in the History of the Codex Sinaiticus, Novum Testamentum XLII, 4, pp. 313-315.
118
British Library utworzono w roku 1973 w wyniku poczenia ksigozbioru British Museum z kilkoma innymi zbiorami.
119
Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939.
120
Henschke E., Digitizing the Hand-Written Bible: The Codex Sinaiticus, its History and Modern Presentation, Libri, 2007,
vol. 57, pp. 45-51.
40
merowane. F. Kenyon sdzi, e rkopis sporzdzony zosta przez piciu rnych kopistw, ST przez I
oraz II, a NT przez III, IV, V. Liczb kopistw zredukowano do trzech. Bdy kopisty s stosunkowo
czste, zawiera szereg korekt. Niektre z not marginalnych pisane s po arabsku. Karty zostay ponu-
merowane jeszcze przed przybyciem kodeksu do Anglii. Numery stron dochodz do 158, nie
uwzgldniaj luki po stronie 141121.
Zawiera dusze zakoczenie Marka (16,8-20), k 22,43-44 opuszczony, J 5,4 jest obecny i nie
zosta oznakowany jako wtpliwy, Pericope de adultera przypada na zaginion parti 6,50 8,52,
biorc jednak pod uwag dugo perykopy, nie moga by tam obecna. W Rz doksologia wystpuje
po 14,23 i 16,23, wiersz 24 zosta opuszczony. W Ewangeliach przekazuje tekst wczesny bizantyjski
(zwany te syryjskim), w pozostaych ksigach NT tekst aleksandryjski, tej samej klasy co i B. W
74
Dziejach bliszy jest dla ni i B. W Listach bliski jest kodeksom , C, 33. Jest to najlepszy
47
rkopis dla Apokalipsy (bliski dla , C) i niektrych ksig ST.
122
Datowany jest na lata 400-440 , jako miejsce powstania zwykle wskazuje si Egipt (Aleksan-
dria). Ksztaty liter przypominaj litery koptyjskie ( ma wyduon podstaw, wyduon grn
kresk, rwnie litery i maj koptyjskie ksztaty). Litery N i M czasem s mylone, rwnie
zastpuje czasem . Niemniej Burkitt oraz Lake opowiadali si za Konstantynopolem123, Streeter za
Cezare lub Bejrutem124, McKendrick za Efezem125.
W 1098 wszed w jego posiadanie patriarcha aleksandryjski std nazwa kodeksu jaki czas
potem przewieziony zosta do Konstantynopola. W 1308 wrci do Aleksandrii i nalea odtd do bi-
blioteki patriarchy w Aleksandrii. Z Aleksandrii zabra go, w 1621 roku, patriarcha Cyryl Lukaris do
Konstantynopola i ju w 1624 roku podarowa dla krla Anglii Jakuba I (1603-1625). Tu trafi do
biblioteki krlewskiej i przechowywany by w czterech tomach (ST trzy tomy, NT czwarty tom).
Pierwszym, ktry bada kodeks by Patrick Young, krlewski bibliotekarz. W latach 1649-1650, pod-
czas wojny domowej, kiedy onierze rezydowali w paacu krlewskim, przechowywany by w fatal-
nych warunkach. Sterty ksig leay na pododze, poddane niszczycielskiemu dziaaniu deszczu, bota,
a take szczurw i robakw. W 1731 roku uratowany zosta podczas poaru, w 1757 roku przekazany
zosta do British Museum, gdzie przechowywany jest po dzi dzie (Brit. Libr. Royal 1 D. VIII)126.
By pierwszym wielkim kodeksem udostpnionym dla biblistw i odegra wielk rol w krytyce
tekstu. Zosta uwzgldniony w Biblia Sacra polyglotta B. Waltona, z 1657 roku i we wszystkich na-
stpnych wydawanych odtd kolekcjach. Tekst NT wydany zosta w 1786 roku przez C.G. Woide.
Tekst ten w 1860 roku wyda reprintem B.H. Cowper, poprawiajc bdy, ktre popeni Woide. W

121
Oznacza, e karty 1-25, 71-72 byy obecne w kodeksie podczas ich numerowania.
122
Cyryl Lukaris utrzymywa, e kodeks zosta napisany przez Tekl wkrtce po soborze nicejskim. By moe sobr nicejski
pomylony zosta z konstantynopolitaskim i tym samym powsta okoo 400 roku. Informacja ta pocztkowo zapisana bya na
kocu kodeksu, gdy za kocowe karty zostay zagubione przekazywana bya drog tradycji ustnej a do czasw Cyryla
Lukarisa. Tischendorf datowa na poow V wieku, Scrivener na koniec IV lub niewiele pniej.
123
Burkitt F. C., Codex Alexandrinus JTS XI (1909-1910), pp. 603-606; Lake K., Family and the Codex Alexandrinus
(London 1937), s. 9.
124
Streeter B. H., The Four Gospels, a Study of Origins treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authourship, & Dates,
(1924), p. 120.
125
McKendrick Scot, The Codex Alexandrinus or The Dangers of Being A Named Manuscript, in The Bible as Book: The
Transmission of the Greek Text (ed. Scot McKendrick and Orlaith A. O'Sullivan; New Castle, Del: Oak Knoll, 2003), pp. 1-
16.
126
Kendrick S. Mc, The Codex Alexandrinus: Or the dangers of being a named manuscript, w: The Bible as a Book: The
Transmission of the Greek text ed. S. Mc Kendrick & O. A. O'Sullivan; London: British Library & New Castle, 2003.
41
1878 roku tekst Nowego Testamentu wydany zosta metod fototypicznego facsimile przez E. Maunde
Thompson, a w 1909 roku przez M.G. Kenyona127. We wspczesnych naukowych wydaniach NT, w
Ewangeliach cytowany jest jako trzeciorzdny wiadek, ale w pozostaych ksigach NT jego rola
wzrasta, by w Apokalipsie sta si najwaniejszym wiadkiem biblijnego tekstu128.

Kodeks Watykaski
B (03) Codex Vaticanus, zawiera na 617 pergaminowych kartach (pierwotnie 658) niemal cay
ST (brakuje Rdz 1, 1 46, 28; Ps 105, 27 137, 6); na 142 dalszych kartach (pierwotnie 162) niemal
cay NT (brakuje 1 Tm, 2 Tm, Tt, Flm, Ap, a List do Hebrajczykw koczy si na 9, 13 |). W
XV wieku dodano minuskuowe dodatki w miejsce brakujcej czci Hbr oraz Apokalipsy (oznakowa-
no j pniej jako minusku 91). Poniewa nie by zbyt czsto uywany zachowa si po dzi dzie w
bardzo dobrej kondycji. Nie zawiera tekstw: Mt 16, 2b-3; Mk 16,8-20; k 22, 43-44; J 5,4; J 7,53
8,11, w Rz doksologia nastpuje po 16,23.
Karty kodeksu maj wymiary 27 na 27 cm, zapisane s w trzech kolumnach, w kadej kolumnie
po 42 linijki tekstu, a w linijce 16-18 liter. Tekst Ewangelii podzielony zosta nie na sekcje Ammoniu-
sza, ale wedle innego podziau, wystpujcego rwnie w kodeksie Zacynthius (040) z VI wieku
oraz w kodeksie 579. Podzia ten nigdzie wicej nie wystpuje. Mateusz dzielony jest na 170 rozdzia-
w, Marek na 62, ukasz 152 i Jan na 80 rozdziaw. Dzieje Apostolskie dzielone s wedug dwch
systemw, raz na 36, a raz na 69 rozdziaw. Pierwszy podzia to system Eutaliusza, wystpuje on w
Kodeksie Synajskim oraz dwch wanych kodeksach Wulgaty (Amiatinus i Fuldensis). Listy po-
wszechne podzielone zostay wedug dwch rnych systemw.
Rkopis sporzdzony zosta przez dwch skrybw (A i B). Ksztat liter jest bardzo regularny.
Litery s delikatne i piknie kaligrafowane. Pniej pracowao nad nim dwch korektorw, pierwszy
w wiekach V-VI, drugi w wieku X (lub XI). Na kadej stronie znajduj si trzy kolumny tekstu. W
niektrych partiach kodeksu, wyrana tendencja do rozpoczynania zda od nowej linijki. Nagwki
ksig zdobione s zielon tabliczk z czerwonym obramowaniem. Koniec ksigi zawiera kolofon
ozdobiony arabesk lub coronis. Kolofon Ewangelii Jana posiada najpikniejsz ozdob, prawdopo-
dobnie dla zaznaczenia, e kocz si Ewangelie. Kolofony Listw Pawa informuj skd zosta napi-
sany list (Rz z Koryntu, 1 Kor z Efezu, 2 Kor z Filippi, Ga z Rzymu, Ef z Rzymu, Flp z
Rzymu, Kol z Rzymu, 1 Tes z Aten, 2 Tes z Aten). Cytaty ST zostay oznakowane. Na lewym
marginesie kolumn, co jaki czas pojawia si poziomy dwukropek przypominajcy niemiecki umlaut
(), odkryto je dopiero w roku 1995. Jest ich okoo 800, dodane zostay pniej (przez pierwszego
korektora), a oznaczaj teksty ktre w innych rkopisach uzyskuj inne brzmienie129. Na stronie 1512,
na marginesie, obok tekstu Hbr 1, 3, znajduje si uwaga korektora: ,
, (gupi i zy, nie opuszczaj i nie zmieniaj staroytnego [tekstu]).
W X wieku w miejsce wyblakego tekstu naniesiony zosta nowy tekst. Tischendorf by zdania,

127
E. Maunde Thompson, Facsimile of the Codex Alexandrinus. New Testament and Clementine Epistles, London 1878.
Dostpny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx.
128
Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939.
129
Ph. B. Payne P. Canart, The Originality of Text-Critical Symbols in Codex Vaticanus, Novum Testamentum, Vol. 42,
Fasc. 2 (Apr., 2000), ss. 105-113; G.S. Dykes, Using the Umlauts of Codex Vaticanus to Dig Deeper, 2006.
42
e dokonao tego trzech skrybw (B1, B2 i B3). Odpis sporzdzony zosta stosunkowo starannie, ale
pikno pierwotnego tekstu w pewnym stopniu zostao zatracone. Niewielka cz dobrze zachowane-
go pierwotnego tekstu pozostaa nietknita. W przypadku bdw ditografii atrament nanoszono tylko
na pierwsz liter, drug pozostawiano niezmienion, natomiast w przypadku bdw haplografii nie
dodawano liter i tekst pozostawiano w stanie niezmienionym. Listy Pawa zmieniy swoj pozycj,
List do Hebrajczykw zosta przesunity na dalsz pozycj130. Kolejno ksig zostaa uzgodniona z
kolejnoci ksig kanonu Atanazego z 367 roku.
Kodeks Watykaski powsta prawdopodobnie w Aleksandrii w latach 330-350. Na Aleksandri
wskazuje cise powizanie z przekadami koptyjskimi (zwaszcza w dialekcie bohairskim), a take
kolejno ksig zgodna z powstaym niewiele pniej kanonem Atanazego. Ponadto litery w tytuach
ksig uzyskuj ksztaty koptyjskie. Litera mu uzyskuje koptyjski ksztat czasem nawet w tekcie
zasadniczym, na kocu linii, gdzie starano si oszczdza przestrze.
W wieku VI przechowywany by w bibliotece w Cezarei razem z Kodeksem Synajskim. wiad-
cz o tym noty marginalne i identyczny podzia tekstu Dziejw. Std przekazany zosta do Konstanty-
nopola, do Woch trafi prawdopodobnie podczas soboru florenckiego (1438-1445). Uwzgldniony
zosta w pierwszym katalogu Biblioteki Watykaskiej zaoona w 1448 roku sporzdzonym w
roku 1475, w ktrym figuruje pod pozycj 1209, a take w katalogu z 1481 roku131.
Na pocztku XVI wieku sta si znany dla biblistw, przy okazji korespondencji jak Erazm z
Rotterdamu prowadzi z prefektem Watykaskiej Biblioteki. Nikt jednak nie zna jego rzeczywistej
wartoci. Erazm zosta poinformowany najpierw przez Bombastiusa, prefekta Biblioteki Watyka-
skiej, w 1521 roku, ktry wysa mu dwa wycigi zawierajce J 4, 1-3 i J 5, 7-11 (bez Commy jo-
hanneum). W 1533 roku, Juan Sepulveda wyliczy w licie do Erazma 365 miejsc, w ktrych Kodeks
Watykaski zgadza si z Wulgat, a rni od tekstu Erazma. W licie Sepulvedy z roku 1534 Kodeks
Watykaski okrelany jest jako Liber Pontificius. W rezultacie tej korespondencji Kodeks Watykaski
zdoby sobie reputacj starego rkopisu greckiego zgodnym raczej z Wulgat ni textus receptus.
Giulio Bartolocci (1613-1687), prefekt Biblioteki Watykaskiej, w 1669 roku sporzdzi cz-
ciowy wycig niektrych lekcji kodeksu, ktry jednak zosta opublikowany dopiero w 1819 roku.
Jednak nie zosta sporzdzony dokadnie, Bartolocci przepisujc pomiesza linie i nie zastanawia si
nad tym, co przepisuje. Najwyraniej te nie rozumia tego, co przepisuje. Wykaz Bartolocciego prze-
chowywany jest w Paryu (BnF, No. 53). Badany by przez Scholza, Muralta i Tischendorfa, ktry
porwna go z innymi wycigami.
Drugi, bardziej ju dokadny, czstkowy wykaz jego lekcji zosta sporzdzony na prob Ben-
tleya przez Mico, po 1720 roku. Jedynym jego mankamentem byo nie odrnianie lekcji teksto-
wych pochodzcych a prima manu, od pniejszych not korektorskich. W latach 1788-1801 Birch
sporzdzi trzeci wykaz wariantw tekstowych kodeksu dla niemal caego NT, za wyjtkiem k i J.
Zostay one wydane, w trzech partiach, w latach 1798-1801 w Kopenhadze132.

130
Ostatni rozdzia Listu do Galacjan nosi numer 58, podczas gdy pierwszy rozdzia Listu do Efezjan numer 70. Numeracja
jest niezakcona do 2 Tes, ktry koczy si rozdziaem 93, a nastpujcy dalej Hbr zaczyna si od rozdziau 59 i dochodzi
do 64 rozdziau w 9, 14, na ktrym to wierszu rkopis si urywa.
131
Skeat T.C., The Codex Vaticanus in the 15th Century, JTS 35 (1984), pp. 454-465.
132
Andreas Birch, Variae Lectiones ad Textum Actorum Apostolorum, Epistolarum Catholicarum et Pauli (Copenhagen
1798); Variae lectiones ad Apocalypsin (Copenhagen 1800); Variae Lectiones ad Textum IV Evangeliorum (Copenhagen
43
 Napoleon w 1809 roku sprowadzi go wraz z ca bibliotek papiesk do Parya. Przeglda go
w 1809 roku Johann Leonhard Hug (1765-1846), profesor z Freiburga bada go krtko i powierz-
chownie. Hug nie widzia jednak potrzeby, aby tekst kodeksu na nowo skolacjonowa133, poniewa nie
ceni wysoko tekstu aleksandryjskiego134. A do poowy XIX wieku spierano si o to, ktry z kodek-
sw jest starszy, A czy B135. W 1815 roku kodeks powrci do Rzymu, a zainteresowanie biblistw
kodeksem wzroso. W 1843 roku Tischendorf uzyska prawo wgldu na sze godzin136, w nastpnym
za roku Edward de Muralt na dziewi godzin. W 1845 roku Tregelles uzyska prawo wgldu, tym
razem mg ze korzysta przez pi miesicy, ale bez prawa sporzdzania notatek137. Tregelles jed-
nak zapamitywa tekst, a po powrocie do pokoju, w ktrym zamieszkiwa zapisywa to, co zdoa
zapamita138. Po powrocie do Lipska wyda to, co zdoa zanotowa. Nie dopuszczanie biblistw do
kodeksu, niech rzetelnego skolacjonowania go, a nawet do zweryfikowania ju istniejcych skola-
cjonowanych jego wyda i brak zainteresowania do wydania go metod facsimile by powodem fru-
stracji, jak i rozmaitych podejrze ze strony biblistw (zwaszcza protestanckich)139. W roku 1859
papie Pius XI wyrazi zgod na sfotografowanie kodeksu. Wydany zosta w piciu tomach latach
1868-1881, jednak ze wzgldu na niedoskonao wydania okrelony zosta mianem pseudo-
facsimile. W 1860 roku przez ptora godziny przeglda go Burgon i zbada 16 jego fragmentw. W
1861 roku Alford, a w 1862 jego sekretarz Cure, zweryfikowali wtpliwe partie kodeksu, ktre w wy-
daniach facsimile uzyskiway rne warianty140. Tischendorf w 1866 roku ponownie uzyska prawo
wgldu do kodeksu. W roku 1889 wyda go fototypicznie Giuseppe Cozza-Luzi w Rzymie i od tej
pory sta si dostpny dla bada naukowych141. Inne wydanie facsimile tekstu NT dokonane zostao w
1904 roku w Mediolanie.
Jest jednym z najlepszych wiadkw tekstu LXX. W przypadku Ewangelii i Dziejw jest naj-
lepszym reprezentantem tekstu aleksandryjskiego. W Ewangelii ukasza i Jana jego tekst jest bardzo
75142
bliski dla . jednak w Listach Pawa raz po raz dochodzi do gosu tekst zachodni. Zauwaalne s

1801).
133
Hug J. L., Commentario de antiquitate codicis Vaticani, Freiburg 1810.
134
Hug J.L., Einleitung in die Schriften des N. T., Stuttgart 1808.
135
The Codex Vaticanus, No. 1209., contests the palm of antiquity with the Alexandrian manuscript (Horn T.H., Introduc-
tion to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scripture, New York 1852, p. 224).
136
Besides the twenty-five readings Tischendorf observed himself, Cardinal Mai supplied him with thirty-four more his NT
of 1849. His seventh edition of 1859 was enriched by 230 other readings furnished by Albert Dressel in 1855. (F.H. Scri-
vener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, Cambridge 1894, p. 111).
137
It is true that I often saw the MS., but they would not allow me to use it; and they would not let me open it without
searching my pockets, and depriving me of pen, ink, and paper; and at the same time two prelati kept me in constant conver-
sation in Latin, and if I looked at a passage too long, they would snatch the book out of my hand. (S.P. Tregelles, A Lecture
on the Historic Evidence of the Authorship and Transmission of the Books of the New Testament, London 1852, p. 84).
138
It was under such restrictions that it was impossible to do more than examine particular readings. (S.P. Tregelles, An
Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, London 1856, p. 162).
139
Scrivener w 1861 roku napisa: "To these legitimate sources of deep interest must be added the almost romantic curiosity
which has been excited by the jealous watchfulness of its official guardians, with whom an honest zeal for its safe preserva-
tion seems to have now degenerated into a species of capricious wilfulness, and who have shewn a strange incapacity for
making themselves the proper use of a treasure they scarcely permit others more than to gaze upon". (F. H. A. Scrivener, A
Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, Cambridge 1861, p. 85).
The history of the Codex Vaticanus B, No. 1209, is the history in miniature of Romish jealousy and exclusiveness. Cate-
chesis Evangelica; bring Questions and Answers based on the Textus Receptus, T.L. Montefiore, London 1862, p. 272.
140
Alford H., Life by my Widow, pp. 310, 315.
141
Vercellonis C., J. Cozza, Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, Roma 1868.
142
Calvin L. Porter, Papyrus Bodmer XV (P75) and the Text of Codex Vaticanus, JBL 81 (1962), pp. 363-376.
44
te lady innych tekstw143. Skeat uwaa, e by jednym z 50 egzemplarzy Biblii sporzdzonych
przez Euzebiusza, ale Konstantyn go odrzuci, poniewa nie posiada kanonw Euzebiusza, nie zawie-
ra 1-4 Ksig Machabejskich i ze wzgldu na zbyt liczne poprawki korektorw144.

Kodeks Efrema
C (04) Codex Ephraemi Syri rescriptus, zawiera 1/9 ST (tylko 64 kart) i 2/3 NT (145 kart).
Liczba luk w NT przekracza 80, a dwch krtkich ksig 2 Tes i 2 J brakuje w caoci, Hbr umiesz-
czony za 2 Tes, Apokalipsa postpuje za Listami pasterskimi. Karty rkopisu maj rozmiary 32 na 26
cm, na kadej stronie mieci si tylko 1 kolumna tekstu i jest to najstarszy przykad tekstu jednoko-
lumnowego. Kolumna stanowiona jest przez 40-46 linijek. Pisany jest brunatnym atramentem. Tekst
Ewangelii dzielony jest wedug sekcji Ammoniusza. Ewangelie poprzedzone zostay list .
Jest jednym z czterech wielkich kodeksw biblijnych, pochodzi z pocztku V wieku i jest pa-
limpsestem ( znw pisz)145.
Tekst jest eklektyczny czasem aleksandryjski, czasem zachodni, czasem bizantyjski (zwaszcza
w Ewangeliach). W Mateuszu jest sabym wiadkiem tekstu bizantyjskiego, a w Marku aleksandryj-
skiego, u Jana ma typowo aleksandryjski tekst, natomiast w ukaszu charakter tekstualny jest nieja-
sny. W Apokalipsie tekst jest bliski dla kodeksu A. Mt 16, 2-3 oznakowany zosta jako tekst wtpliwy,
dusze zakoczenie Marka oraz k 22, 43-44 przypadaj na utracone karty; J 5, 4 i pericope de
adultera (J 7,53-8,11) zostay opuszczone przez skryb.
Wyrniono trzech korektorw C1 (CA), C2 (CB), i C3 (CC). Pierwszy z nich pracowa nad ko-
deksem zanim ten opuci skryptorium. Drugi pracowa w Palestynie na pocztku VI wieku, natomiast
trzeci w Konstantynopolu w kocu IX wieku. Trzeci korektor nanis przydechy i akcenty, wstawi
noty do czyta liturgicznych na marginesie, ponadto zrewidowa w wielu miejscach tekst, aby przybli-
y go do uywanego w Konstantynopolu. W wieku XII jego tekst zosta starty, a na jego miejsce
zapisano 38 traktatw Efrema (306-373) w przekadzie na jzyk grecki. Po upadku Konstantynopola,
kodeks przewieziony zosta do Florencji, skd Katarzyna Medycejska (1519-1589) sprowadzia go do
Francji.
W kocu XVII wieku Pierre Allix zaobserwowa, e pod zapisanym tekstem kryje si tekst bi-
blijny. W 1710 sporzdzono krtkie i niedokadne wycigi kodeksu dla zrewidowanego przez wydania
Milla Novum Testamentum. Pierwszej, caociowej prby odczytania tekstu NT dokona Johann Jakob
Wettstein w 1716 roku, za sugesti Richarda Bentleya, ktry chcia przygotowa wasne wydanie No-
wego Testamentu. Wettstein wykorzysta skolacjonowany przez siebie tekst we wasnym wydaniu
Nowego Testamentu (1750-1751). Odczyt nie by doskonay, poza niektrymi partiami kodeksu. W
latach 1834-1835 kodeks poddano chemicznej obrbce (elazicyjanek potasowy), dla odnowienia
pierwotnego tekstu. Wprawdzie nie przynioso to zadowalajcych wynikw, a tekst biblijny sta si
tylko nieznacznie lepiej czytelny. Jako efekt uboczny chemicznej obrbki pergamin kodeksu odbarwi
si z koloru zielono-niebieskiego na czarno-brunatny. Fleck bezskutecznie usiowa odczyta tekst

143
Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment, London 1914.
144
Skeat T.C., The Codex Sinaiticus, The Codex Vaticanus and Constantine, Journal of Theological Studies 50 (1999), 583-
625.
145
Wrd majuskuw liczba palimpsestw wynosi okoo 70.
45
kodeksu. Tischendorf odczyta tekst kodeksu w caoci i wyda go jako Codex Ephraemi Syri
rescriptus sive Fragmenta Novi Testamenti (Leipzig 1843). Po Tischendorfie nikt go ju nie bada w
sposb systematyczny. W roku 1956 kodeks zosta sfotografowany w ultrafiolecie i okazao si, e w
dalszym cigu nie wszystkie partie jego tekstu s czytelne. Robert W. Lyon sporzdzi list korekt do
tekstu Tischendorfa opublikowan w New Testament Studies (1958-1959). Przechowywany jest w
Paryu (BnF, Gr. 9)146.

Kodeks Bezy
Dea (05) Codex Bezae Cantabrigiensis, stanowi go 406 kart (pierwotnie 534). Zawiera Ewange-
lie oraz Dzieje w jzyku greckim i aciskim (lewa strona po grecku, prawa po acinie). Ewangelie
zestawione synoptycznie w kolejnoci: Mt, J, k, Mk. Kompletny jest tylko k, brakuje: Mt 1, 1-20 6,
20 9, 2; 27, 2-12; J 1, 16 3, 26; Dz 8, 29 10, 14; 21, 2-10. 16-18; 22, 10-20. 29 28, 31; Listy
powszechne; ponadto trzy uzupenienia w: Mt 3, 7-16; Mk 16, 15-20; J 18, 14 20, 13.
Karty kodeksu maj wymiary 26 na 21,5 cm. Tekst stanowi jedn kolumn na stron, w kadej
kolumnie po 33 linijki tekstu. Pierwsze trzy linijki kadej ksigi pisane s czerwonym atramentem.
Cytaty ST s oznakowane. Stosuje system kolometryczny. W greckim tekcie czsto wystpuje hiatus,
stosunkowo duo bdw (w J 1,3 zamieni na , w Dz 1,9 zamie-
ni na ), wskazujcych e jzyk grecki nie by mocn stron kopisty147. Kodeks powsta
okoo 400 roku. Pomidzy VI a XII wiekiem pracowao nad nim co najmniej dziewiciu korektorw.
Przypuszczalnie w IX wieku jego wyblaky tekst naprawiono w Lyonie. Wtedy dodano oznakowanie
sekcji wedug systemu Ammoniusza z Aleksandrii.
Reprezentuje jeden z typw tekstu zachodniego i uchodzi za najlepszego przedstawiciela tego
tekstu. Podobny dla tekst przekazuj minuskuy 614 i 2412. Tekst aciski nie pochodzi ani z Wulga-
ty, ani ze staroaciskich przekadw, a relacja pomidzy tekstem greckim a aciskim jest przyczyn
cigych sporw pomidzy krytykami tekstu.
Zawiera tekst Mt 16,2b-3; k 22, 43-44 i Pericope de adultera bez oznakowania, i moe to by
tekst wtpliwy. Przekazuje jedno z duszych zakocze Mk, znaczne odchylenia tekstu w k, a
zwaszcza w Dz, ktrych tekst obfituje w liczne dodatki. Tekst Dziejw zawiera o ponad 800 sw
wicej ni kodeks B, daje to 8,5% tekstu wicej. W Mt 20, 28 zawiera duszy dodatek:
Ale wy dcie, by wzrasta z tego, co jest mae, a z wikszego mniejszym by. Kiedy wejdziecie
do domu wezwani na obiad, nie siadajcie na prominentnych miejscach, aby nie wszed kto do-
stojniejszy od ciebie i gospodarz nie przyszed, i nie powiedzia tobie: Usid niej. I bdziecie
zawstydzeni. Lecz jeli usidziesz na niszym miejscu i przyjdzie do ciebie kto niszy, wtedy go-
spodarz powie tobie: Usid wyej. Bdzie to dla ciebie korzystne.
Dodatek ten zawarty jest take w kodeksie , w rkopisach reprezentujcych tekst staroaciski, syrc
oraz kilku rkopisach Wulgaty. Przypomina co do treci tekst k 14,8-10, zachodz jednak rnice co
do sownictwa.

146
Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; H.H. Oliver, A Textual Transposition in
Codex C (Ephraemi Syri Rescriptus), NTS LXXVI (1957), pp. 233-236.
147
Osburn C.D., Methodology in identifying patristic citations in NT Textual Criticism, Novum Testamentum XLVII, 4, pp.
313-343.
46
 Mk 1,41 zamiast: A Jezus, zdjty litoci, wycign rk swoj (...), ma: A Jezus
rozgniewa si, wycign rk swoj (...).
Mk 16,4 nadmienia, e kamie, zamykajcy grb Jezusa, nie mg by ruszony przez
dwudziestu mczyzn.
Genealogia Jezusa w Ewangelii ukasza zostaa uzgodniona z Ewangeli Mateusza oraz hebraj-
skim tekstem ST. W k 6,4 znajduje si unikalny dodatek:
Tego samego dnia, widzc czowieka pracujcego w szabat, powiedzia mu: Czowieku, jeeli
wiesz co robisz, jeste bogosawiony, a jeli nie wiesz, jeste przeklty i przestpujesz Prawo148.
W k 24,6 brakuje: Nie ma go tu, ale powsta (zawarte to jest jednak w Markowej paraleli).
Brak k 24,12 (paralelny do J 20,3-10). Opuszcza J 5,4.
Cz owych dodatkw pochodzi z paralelnych tekstw Dziejw, bd innych ksig NT. Inne,
poprzez dodanie zaimkw i rodzajnikw, maj na celu literackie udoskonalenie tekstu. Udoskonalany
jest tekst ST-owych cytatw, w niektrych przypadkach ST-owe cytaty s rozwijane (np. w Dz 13,33
cytat z Ps 2,7 wyduony zosta o jeden wiersz). Niektre z dodatkw wzbogacaj tekst Dziejw w
szczegy nie wystpujce nigdzie w NT. Dz 12,10 informuj, e od celi, w ktrej siedzia Piotr, do
ulicy byo siedem krokw. Wedug Dz 19,9 Pawe codziennie naucza w szkole Tyrannosa od 11 do
4 godziny. Relacjonujc postanowienia soboru apostolskiego opuszcza trzeci z czterech zakazw,
zabraniajcy spoywania tego, co zadawione (Dz 15,20.29). W Dz 18,25 znajduje si wystpujcy
tylko w Kodeksie Gigas dodatek, informujcy, i Apollos zapozna si ze sowem Paskim (zamiast
"drog Pask") "w swej ojczynie" (tj. w Aleksandrii). Z kolei w Dz 18,27 "bracia" zostaj okreleni
jako "przebywajcy w Efezie Koryntianie". Czciej posuguje si tytuem , rzadziej .
Dodatki z Dziejw podnosz rol apostoa Piotra, marginalizuj pozycj kobiet w pierwotnym
Kociele i sprawiaj wraenie, e ich autor jest dobrze zaznajomiony z tradycj ydowsk. Boismard i
Lamouille uwaali, e ten sam autor napisa Dzieje Apostolskie najpierw wedug tekstu zachodniego,
nastpnie wedug tekstu aleksandryjskiego149. W.A. Strange uzna, e obie wersje Dziejw reprezentu-
j ten sam styl i t sam teologi, musz wic pochodzi od tego samego autora. ukasz zdy przy-
gotowa jedynie robocz wersj z interlinearnymi i marginalnymi notami. Po jego mierci wydawcy
jego dziea zdecydowali si na opublikowanie go w obu wersjach: duszej i krtszej150. Rius-Camps i
Read-Heimerdinger uznali, e tekst kodeksu jest bardziej spjny i konsekwentny ni tekst aleksandryj-
ski, ktry mia powsta jako reakcja przeciwko ydowskiej tradycji151.
Nie ma zgody, co do miejsca powstania rkopisu. Kipling proponowa Egipt, natomiast Scrive-
ner opowiada si za galijskim pochodzeniem, poniewa tekst grecki nosi czasem lady wpywu aci-
ny. Jzyk aciskiego przekadu mia jego zdaniem oddawa jzyk poudniowej Francji, na zachd od
Alp. Tym samym kodeks miaby nie opuszcza Francji (a do prawdopodobnej wizyty w Trydencie).
Wrd innych zgoszonych propozycji pojawiay si wskazania na Rzym, poudniowe Wochy i Afry-

148
Zob. Nikias T., Das Agraphon vom Sabbatarbeiter und sein Kontext: Lk 6:1-11 in der Textform des Codex Bezae Can-
tabrigiensis (D), Novum Testamentum XLIV,2, pp. 160-175.
149
Boismard M.-. A. Lamouille, Le texte occidental des Actes des Aptres. Reconstitution et rhabilitation, 2 vol., Paris
1984.
150
Strange W. A., The Problem of the Text of Acts, (SNTS MS, 71), Cambridge 1992.
151
Rius-Camps J. J. Read-Heimerdinger, The Message of Acts In Codex Bezae: A Comparison with the Alexandrian Tradi-
tion, Vol. 1: Act 1.1-5.42: Jerusalem, JSNTS 257, London 2004, pp. xii + 377.
47
k Pnocn. Parker zaproponowa Bejrut okoo 400 roku152. Ostatnia propozycja jest najbardziej
prawdopodobna ze wzgldu na elementy staro-syryjskie w Kodeksie Bezy153.
Przez wiele stuleci przechowywany by w klasztorze w. Ireneusza w Lyonie. Prawdopodobnie
by cytowany na soborze trydenckim w 1546 roku przez biskupa Guillaume Duprat z Clermont154.
Stefanus uzyska wykaz niektrych jego wariantw tekstowych od przyjaci we Woszech jak to
sam okreli i wykorzysta w swoim wydaniu Nowego Testamentu z 1550 roku pod symbolem
ale bezporedniego dostpu do kodeksu nie mia. W 1562 roku po zdobyciu Lyonu przez hugenotw,
Teodor Beza wszed w posiadanie kodeksu i wykorzysta go w swoim wydaniu Nowego Testamentu z
roku 1565. Wykorzysta go podwjnie, raz jako Kodeks Bezy i raz jako Stefanusa. W 1581 roku
podarowa go Uniwersytetowi w Cambridge, gdzie przechowywany jest po dzi dzie (Univ. Libr. Nn.
II 41). Std w nazwie kodeksu pojawi si czon Cantabrigiensis.
Tekst kodeksu zosta wydany przez T. Kipling w 1793 roku, jednak z pewnymi bdami, na-
stpnie przez Scrivenera w 1864 oraz w 1889 roku (fototypicznie)155. W 27-30 czerwca 1994 roku
odbyo si kolokwium w Lunnel podsumowujce trzysta lat bada nad Kodeksem Bezy156.

Kodeks z Clermont
Dp (06) Codex Claromontanus, na 533 kartach, zawiera z pewnymi opuszczeniami Listy Pawa
w jzyku greckim i aciskim (lewa strona w jzyku greckim, prawa w aciskim). Kol i Flp zamie-
nione zostay miejscami, Hbr znajduje si po Flm. Dwie jego karty (162-163) s palimpsestem, po-
cztkowo byy zapisane fragmentem Faetona Eurypidesa (V wiek). Pierwsze trzy linijki kadej ksigi
oraz cytaty ST pisane na czerwono (za wyjtkiem Hbr). Pochodzi z VI wieku. Claromontanus podob-
ny jest w ukadzie do Cantabrigiensis, ma zbliony format (24,6 na 19,5 cm), pisany jest jedn ko-
lumn, ale ma pniejsze pochodzenie.
Do kodeksu doczono wczeniejszej daty wykaz ksig witych Starego i Nowego Testa-
mentu Catalogus Claromontanus. Lista opuszcza Flp, 1 i 2 Tes, Hbr, zawiera natomiast List Barna-
by, Pasterz Hermasa, 3 List Pawa do Koryntian, Dzieje Pawa, Apokalips Piotra.
Przekazuje tekst zachodni, zachodz znaczne rnice midzy tekstem greckim a aciskim. W
grupie bilingwicznych grecko-aciskich rkopisw przekazujcych Listy Pawa Claromontanus jest
najstarszy i najwaniejszy. Co najmniej dziewiciu korektorw pracowao nad rkopisem, czwarty z
nich dokona okoo 2000 zmian w tekcie. Korektorzy bardziej byli zainteresowani tekstem greckim
ni aciskim, a celem ich wysikw byo wyeliminowanie nietypowych wariantw tekstowych oraz
uzgodnienie tekstu rkopisu z aktualnie obowizujcym standardowym tekstem.
Kodeks prawdopodobnie powsta z Sardynii, w VI wieku157. Zosta pniej dwukrotnie przepi-
sany (Dabs1 Sangemanensis, IX wiek; Dabs2, X wiek). Kodeks przechowywany by w Clermont, gdzie w

152
Parker D.C., Codex Bezae: An Early Christian Manuscript and its Text, Cambridge University Press, 1992.
153
Chase F.H., The Old Syriac Element in the Text of Codex Bezae, Gorgias Press, 2004.
154
Berchin W., Grecko-aciskie redniowiecze. Od Hieronima do Mikoaja z Kuzy, prze. K. Liman, TUM, Gniezno 2003, s.
21.
155
Harris J. R., Codex Bezae. A Study of the so-called Western Text of the New Testament, At the University Press, Cam-
bridge 1891.
156
Codex Bezae. Studies from the Lunel Colloquium, June 1994, ed. D.C. Parker & C.-B. Amphoux, Leiden: Brill, 1996.
157
Souter A., The Original Home of Codex Claromontanus (D Paul), JTS VI (1904-1905), ss. 240-243.
48
1656 roku znalaz Teodor Beza. Beza przywiz go do Parya, gdzie zosta mu wykradziony. Kolej-
nym jego wacicielem by Claude Dupuy (prawdopodobnie od 1605 roku), nastpnie jego synowie
Jacques i Pierre Dupuy. W 1656 roku Ludwik XIV zakupi go od Jacquesa dla Krlewskiej Biblioteki
(dzi BnF). W 1707 roku, Jean Aymont, wykrad 35 kart kodeksu. Jedna z kart trafia do Holandii,
pozostae sprzedane zostay dla Roberta Harleya. Pierwsza wrcia do Parya w 1720 roku, pozostae
w 1729 roku. Obecnie kodeks przechowywany jest w Paryu (BnF Gr. 107).
Beza wykorzysta tekst kodeksu w swoim wydaniu Nowego Testamentu z 1582 roku. Wettstein
dwukrotnie skolacjonowa grecki tekst kodeksu. Tischendorf wyda peny tekst kodeksu, grecki i a-
ciski, w 1852 roku158. Tekst aciski wyda Paul Sabatier. Jest jednym z piciu rkopisw Nowego
Testamentu, ktre s cytowane w wydaniach krytycznych nie tylko ze wzgldu na tekst oryginalnego
skryby, ale rwnie ze wzgldu noty noty korektorskie (D1 dla korektora z VII wieku, D2 dla korektora
z IX wieku, Dc dla pozostaych korektorw).

Kodeks Bazylejski
Ee (07) Codex Basilensis, nazwa pochodzi od Bazylei, miejsca jego przechowywania. Zawiera
niemal kompletny tekst czterech Ewangelii, z niewielkimi lukami w ukaszu. Stanowi go 318 kart, o
rozmiarach 23 na 16,5 cm. Zawiera sekcje Ammoniusza i kanony Euzebiusza, jakkolwiek za kadym
razem podane s referencje do paralelnych perykop i tym samym tablice Euzebiusza nie s konieczne.
Teksty Mt 16, 2-3; k 22, 43-44; 23, 34; J 8,2-11 oznakowane zostay asteryskiem, informujcym e
s to teksty sporne. Pisany starannie, ksztat liter jest dokadny.
Przekazuje czysty tekst bizantyjski, we wczesnej jego postaci (w bliskiej relacji do kodeksw U
i ), jakkolwiek kwestionuje autentyczno tekstw odrzucanych przez tekst aleksandryjski. Skola-
cjonowany zosta przez Wettsteina i przez Tischendorfa oraz Tregellesa159. Od XVIII wieku cytowany
jest w drukowanych wydaniach greckiego Novum Testamentum.
Datowany zwykle jest na VIII wiek. Poczony zosta w jedn cao z minuskuem 2087 (za-
wiera tekst Apokalipsy). W Bazylei znalaz si w roku 1431, podczas synodu florenckiego. Kardyna
Jana Ragusio (1380-1443) podarowa go dla zakonu dominikanw. W 1559 roku przekazany zosta
wraz z innymi rkopisami (m.in. minusku 1) do biblioteki Uniwesrytetu w Bazylei i jest tam odtd
przechowywany (Univ. Bibl., AN III 12).

Kodeks Laudianus
Ea (08) Codex Laudianus. Nazwa pochodzi od arcybiskupa W. Laudy. Zawiera niemal komplet-
ny grecko-aciski tekst Dziejw (z luk w 26, 29 28, 26), na 227 kartach (27 na 22 cm). Pisany w
dwch kolumnach na stron. Na tej samej stronie znajduje si kolumna z aciskim tekstem (lewa
kolumna) i kolumna z greckim (prawa kolumna). Jest najstarszym rkopisem zawierajcym tekst Dz
8,37 (wyznanie wiary Etiopczyka). Zawiera tekst mieszany, najczciej bizantyjski, czsto jednak

158
Tischendorf K., Codex Claromontanus, Leipzig 1852; J.M. Bover, Textus Codicis Claromontani in epistola ad Galatas,
Biblica XII (1931), pp. 199-218; H.J. Vogels, Der Codex Claromontanus der Paulinische Briefe, in: H.G. Wood (ed.), Amici-
tiae corolla (Harris Festschrift), London 1933, pp. 274-299.
159
Champlin R., Family E and its Allies in Matthew, S & D XXIII, Salt Lake City, 1967; J. Geerlings, Family E and its Allies
in Mark, S & D XXXI, Salt Lake City, 1968; J. Geerlings, Family E and its Allies in Luke, S & D XXXI, Salt Lake City,
1968; F. Wisse, Family E and the Profile Method, Biblica 51 (1970), pp. 67-75.
49
dochodzi do gosu tekst zachodni zgodny z kodeksem D i od czasu do czasu tekst aleksandryjski.
Powsta po roku 534, prawdopodobnie na Sardynii, a przed 716 rokiem, kiedy to w oparciu o
ten kodeks Beda Venerabilis napisa komentarz Expositio Actuum Apostolorum Retractata. W niezna-
ny sposb dosta si do klasztoru Pirmina w Hornbach w Palatynacie, a nastpnie do biblioteki kate-
dralnej w Wrzburgu. W roku 1631, podczas wojny trzydziestoletniej, Szwedzi zdobyli Wrzburg i
przekazali rkopis dla arcybiskupa Canterbury, Williama Laudy (1573-1645), ktry podarowa go w
1636 roku Bodleian Library w Oksfordzie, gdzie znajduje si po dzi dzie (Laud. Gr. 35). Thomas
Hearne w 1715 roku wyda cay tekst kodeksu. Nowe wydanie zostao przygotowane przez Tischen-
dorfa w 1870 roku, ktry dla tego wydania poleci wykroi specjaln czcionk160.

Kodeks Boreelianus
Fe (09) Codex Boreelianus; zawiera cztery Ewangelie z licznymi lukami, zwaszcza w Mate-
uszu. Zaczyna si od Mt 9, 1, a koczy na J 13, 34. Najwicej brakw jest w Ewangelii ukasza. Wie-
le kart jest pofragmentowanych. W czasach Wettsteina zaczyna si od 7, 6, a brakowao jedynie kart z
Mt 8, 25 i Mk 11, 6-16. Stanowi go 204 kart (28 na 22 cm). Zwykle datowany jest na IX wiek. Pale-
ograficznie bliski jest dla Kodeksu Seideliaskiego I. Zawiera sekcje Ammoniusza, brak kanonw
Euzebiusza. Czsto wystpuje hiatus. Nagwki pisane s czasem zotym atramentem, ale najczciej
czerwonym. Sekcje Ammoniusza pisane s czerwonym atramentem.
Przywiz go ze Wschodu do Holandii Jan Boreel (1577-1629), holenderski ambasador na dwo-
rze Jakuba I, krla Anglii. W 1730 roku wykorzysta go Wettstein w swoim wydaniu NT. Przez wiele
lat by w rkach prywatnych wacicieli i w tym czasie cz jego kart zagina. W roku 1823 odnalaz
go w Arnhem Judocus Heringa (1765-1840), ktry te go skolacjonowa161. W 1841 roku bada go
Tischendorf. Od 1830 roku przechowywany jest w Utrechcie (Univ. Bibl. Ms 1). Przekazuje klasycz-
ny tekst bizantyjski i jest wanym jego wiadkiem.

Kodeks Augiensis
Fp (010) Codex Augiensis. Nazwa Augiensis pochodzi od wyspy na jeziorze Bodeskim, nazy-
wanej po alemasku Sindleozesauua, co w zlatynizowanej formie brzmiao Augia. Dzisiaj wyspa nosi
nazw Reichenau. Kodeks zawiera Listy Pawa w jzyku greckim i aciskim (brakuje Hbr). Brakuje
pocztku i kodeks zaczyna si w Rz 3, 19, w dalszych partiach tekst posiada cztery luki (1 Kor 3, 8-
16; 6, 7-14; Kol 2, 1-8, Flm 21-25). Datowany na IX wiek. Stanowi go 136 kart (23 na 19 cm). Prze-
chowywany jest w Cambridge (Trinity College B XVII). Opuszczony tekst Rz 16, 25-27.
Ksztaty aciskich liter wskazuj na anglosaskie zwizki. Ksztaty liter greckich s charaktery-
styczne dla zachodniej kaligrafii. W tekcie greckim grecka litera zastpowana jest czasem acisk
P, kopista nie by wiadomy rnicy pomidzy greckimi literami i . Spacje bywaj stawiane w
rodku greckich sw. Wszystko to wskazuje na sab znajomo greckiego przez skryb.
Przekazuje tekst zachodni w bliskiej relacji do Boernerianus, luki w tekcie w obu rkopisach
pokrywaj si, za wyjtkiem dwch pierwszych, poniewa Augiensis nie zawiera pocztkowych kart,

160
Tischendorf K., Codex Laudianus, Monumenta sacra inedita, IX, Leipzig 1870.
161
Heringa J., Disputatio de Codice Boreeliano nunc Rheno-Trajectino, ed. H. E. Vinke, Utrecht 1843.
50
ktre obejmuj dwie pierwsze luki z Boernerianus. Hbr jest tylko po acinie. Na ostatniej karcie rko-
pisu, skryba napisa: Tu domine uniuersorum. qui nullam habes indigentiam.
Powsta pniej ni Boernerianus, jednak jego tekst oceniany jest wyej. Po soborze w Kon-
stancji sta si wasnoci prywatn. W 1718 roku naby go Richard Bentley (1662-1742), profesor z
Cambridge, od L.C. Mieg, z Heidelbergu. Na ostatniej dodanej karcie Bentley zanotowa:
Monasterium Augiae in Belgis ubi institutus est goddeschalcus. Tekst kodeksu wyda Scrivener w
1859 roku162, a w 1871 roku take Hort w Journ. Philol.

Kodeks Seideliaski I
Ge (011) Codex Seidelianus I, nazywany te kodeksem Wolfii A, albo Harleianus. Zawiera czte-
ry Ewangelie, z licznymi lukami (Mt 1, 1 6, 6; 7, 25 8, 9; 8, 23 9, 2; Mt 28, 18 Mk 1,13; Mk
14, 19-25; k 1, 1-13; 5, 4 7, 3; 8, 46 9, 5; 12, 27-41; 24, 41-53, J 18, 5 19; 19, 4-27). Trzy krt-
kie partie owych luk zostay uzupenione przez pniejszego korektora. Paleograficznie datowany na
IX wiek (wiek X rwnie jest brany pod uwag), stanowi go 252 kart (25,7 na 21,5 cm). Pisany ma
uncja, w dwch kolumnach na stron, 21 linijek w kolumnie. Tekst zosta podzielony wedug sekcji
Ammoniusza, ale nie ma odniesie do kanonw Euzebiusza. Przekazuje tekst bizantyjski, z wielk
liczb nie-bizantyjskich lekcji bliskich dla tekstu cezarejskiego.
Kodeks przywiz ze Wschodu Andrew Erasmus Seidel w XVII wieku. Na pocztku XVIII
wieku jego wacicielem by J.C. Wolff, ktry w 1723 roku opublikowa niektre jego fragmenty163.
Jedn z jego kartek Wolff podarowa Bentleyowi, znajduje si ona teraz w Cambridge (Trinity Colle-
ge, B. XVII. 20). Pozostae karty kodeksu naleay do biblioteki Roberta Harleya, dzisiaj przechowy-
wane s w Londynie (Brit. Libr., Harley 5684).

Kodeks Boernerianus
Gp (012) Codex Boernerianus, Listy Pawa (bez Hbr), sze luk w tekcie (Rz 1, 1-4; 2, 17-24; 1
Kor 3, 8-16; 6, 7-14; Kol 2, 1-8, Flm 21-25), koczy si nagwkiem
(z aciskim przekadem ad Laudicenses incipit epistola), ale brakuje kart apokryficznego
listu. Tekst bilingwiczny grecko-aciski, interlinearny, tekst aciski pisany jest minusku. Tekst
aciski jest dosownym przekadem. Stanowi go 99 kart (25 cm na 19 cm). Datowany jest na wiek IX.
ST-owe cytaty s oznakowane (>), a aciskie noty identyfikuj ksig z ktrej pochodz cytaty
(np. Iesaia). Stosuje inicjay w regularnej czstotliwoci wedle stychometrycznego porzdku. Inicjay
kolorowane s tym, czerwonym i rowym atramentem. Niektre litery uzyskuj czasem ksztat
minuskuw (, , ), ale s tej samej wielkoci, co uncjay. W aciskim przekadzie litery: r, s, t
uzyskuj ksztaty charakterystyczne dla alfabetu anglosaskiego. Opuszcza tekst Rz 16, 25-27, ale
skryba pozostawi woln przestrze dla tych wierszy w Rz 14, 23. Kodeks nie stosuje zwrotu ,
w Rz 1,7 zamienia go na , natomiast w 1,15 opuszcza.
Boernerianus przekazuje tekst zachodni, wspczesne naukowe wydania tekstu NT, traktuj go
jako sidmego wanego wiadka tekstu Listw Pawa. Grecki tekst kodeksu podobny jest do

162
Scrivener F.H., Contributions to the Criticism of the Greek New Testament bring the introduction to an edition of the
Codex Augiensis and fifty other Manuscripts, Cambridge 1859.
163
Wolf J.C., Anecdota graeca, Hamburg 1723, III, ss. 48-92.
51
Augiensis (aciski jest rny). R. Bentley jako pierwszy zauway podobiestwo obu kodeksw.
Griesbach sdzi, e Augiensis zosta przepisany z Boenerianus przed jego modyfikacj. Tischendorf
uzna, e oba zostay przepisane z tego samego rkopisu. Scrivener wyliczy jednak 1982 rnic po-
midzy kodeksami. 578 uzna za bdy kopisty, 967 wynika ze zmiany samogosek (wczajc ita-
cyzm), 166 dotyczy zmiany spgosek, 71 ma charakter gramatyczny, 32 brak lub obecno rodzaj-
nika, a 168 usunicie wariantw. Rnice nie s wielkie, ale wsplnego przodka (X) naley przesu-
n, o jedno albo dwa ogniwa wstecz. Wsplny przodek nie mia rozdzielonych sw, nie zawiera
Listu do Hebrajczykw i posiada luki zgodne z kodeksem Gp.
Historia kodeksu a do wieku XVII pozostaje nieznana. Sporzdzony zosta prawdopodobnie
przez iroszkockiego mnicha w klasztorze w. Gallena w Szwajcarii. Przyjmuje si, e s to lata 850-
900. W roku 1670 by w posiadaniu P. Juniusa w Lejdzie, a w 1705 zakupi go, za sum 142 gulde-
nw, Ch.F. Boerner z Lipska (std jego nazwa). W roku 1718 wypoyczy go R. Bentley. Wydany
zosta w 1791 roku przez Ch.F. Matthaei z wiernym oddaniem ukadu linijek kodeksu164. Metod fac-
simile wyda go w 1909 roku A. Reichardt165 i jest to jeden z najlepiej sfotografowanych rednio-
wiecznych rkopisw166. Podczas bombardowania Drezna w 1945 roku trzymany by w piwnicy zala-
nej przez wod, w wyniku czego jego tekst uleg znacznym uszkodzeniom. I dlatego najlepszym r-
dem tekstu rkopisu jest dzisiaj facsimile z roku 1909.
Niektrzy badacze s zdania, e tworzy jedn cao z zawierajcym Ewangelie Sangallensis
(037). czy je ten sam charakter pisma, ten sam format pergaminu, interlinearny tekst, ten sam czas i
miejsce pochodzenia. Rni je natomiast reprezentowanie innych rodzin tekstowych. Oba manuskryp-
ty przechowywane s w Drenie (Schsischen Landesbibliothek A 145b).
Na folio 23v, w dolnej nocie marginalnej zapisany zosta w jzyku iryjskim wiersz:

Podr do Rzymu, [podr do Rzymu]

Wiele kopotw, niewiele korzyci,
To, czego szukasz tutaj,
Jeli nie wemiesz z sob, nie znajdziesz nigdy

Wielkie szalestwo, wielki obd,

Wielkie burzenie rozsdku, wielki obd,
Skoro podasz do mierci,
Trwaj w nieposuszestwie wobec Syna Marii167.

Kodeks Seideliaski II
He (013) Codex Seidelianus II; nazwany tak od imienia A. Seidel, ktry sprowadzi go ze
Wschodu. Bywa te okrelany jako Wolfii B, od pierwszego znanego jego waciciela. Zawiera tekst

164
Matthaei C.F., XIII epistolarum Pauli codex Graecus cum versione latine veteri vulgo Antehieronymiana olim
Boernerianus nunc bibliothecae electoralis Dresdensis, Meissen, 1791.
165
Reichardt A., Der Codex Boernerianus. Der Briefe des Apostels Paulus, Verlag von Karl W. Hiersemann, Leipzig 1909.
Dostpny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx.
166
Berchin W., Grecko-aciskie redniowiecze. Od Hieronima do Mikoaja z Kuzy, prze. K. Liman, TUM, Gniezno 2003, s.
22.
167
Por. F.H.A. Scrivener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, 4th ed. (1894), p. 180.
52
czterech Ewangelii, z dziesicioma lukami (Mt 1, 1 15, 30; 25, 33 26, 3; Mk 1, 32 2, 4; 15, 44
16, 14; k 5, 18-32; 6, 8-22; 10, 2-19; J 9, 30 10, 25; 18, 2 18; 20,12-25), na 194 pergaminowych
kartach (22 x 18). Tekst pisany jedn kolumn na stron, 30 linijek w kolumnie. Paleograficznie dato-
wany jest na IX wiek. Zawiera sekcje Ammoniusza, ale nie ma kanonw Euzebiusza.
Przywieziony zosta ze Wschodu wraz z Kodeksem Seideliaskim I. Przewaajca cz kodek-
su przechowywana jest dzi w Hamburgu (Univ. Bibl., Cod 91), jedna za jego karta znajduje si w
Cambridge (Trinity College Library, B.XVII.20,21), poniewa Bentley tej jednej kartki nigdy nie
zwrci poprzedniemu wacicielowi. Przekazuje tekst bizantyjski, z niewielk liczb nie-bizantyjskich
naleciaoci, bliski dla Kodeksu Bazylejskiego. Tworz razem rodzin E.

Codex Mutinensis
Ha (014) Codex Mutinensis; zawiera Dzieje z czterema lukami (1,1-5,28; 9,39-10,19; 11,36-
14,3; 27,4-28,31) na 43 pergaminowych kartach (33 x 23 cm). Pisany jedn kolumn na stron, 30
linijek na stron. Trzy pierwsze luki uzupenione zostay minusku, czwarta majusku (XI wiek).
Datowany jest na IX wiek. Na marginesach zawarte s scholia. Przekazuje tekst bizantyjski. Kodeks
zawiera te Listy powszechne i Listy Pawa pisane minusku i nosz oznakowanie 2125. Scrivener
datowa je na XII wiek. Przechowywany jest w Mediolanie (Biblioteca Estense, G.196 II.G.3).

Codex Coislinianus
Hp (015) Codex Coislinianus, bywa te okrelany jako Euthalianus. Nazwa Coislinianus po-
chodzi od drugiego waciciela kodeksu, Henri-Charles du Cambout de Coislin (16641732), biskupa
Metz. Kodeks zawiera na 41 kartach Listy Pawa (fragmenty) w kolejnoci: 1 i 2 Kor, Ga, Kol, 1 Tes,
Hbr, 1 i 2 Tm, Tt na 41 pergaminowych kartach (30 x 25 cm). Brakuje Rz, Flp, Ef, 2 Tes i Flm, pozo-
stae listy zachoway si we fragmentach. Pisany jedn kolumn na stron, 16 linijek na stron, bardzo
wielk, kwadratow uncja (1,5 cm) tak, e niewiele sw mieci si w jednej linijce. Stosuje stycho-
metri, jest najwczeniejszym kodeksem stosujcym podzia Eutaliusza.
Prawdopodobnie powsta w VI wieku w Cezarei. Jaki czas potem trafi do Wielkiej awry na
Athosie, nie by tu jednak przedmiotem troski. W roku 975 cz kart posuya jako cz okadki dla
innych rkopisw (nazwane pniej Fragmenta Mosquensia). 14 innych kart, nazwane pniej Frag-
menta Coisliniana, zostay do tego celu uyte w 1218 roku. Karty kodeksu poniewieray si w rnych
pomieszczeniach klasztoru. W efekcie tego rkopis uleg zniszczeniu, pismo wyblako, zachoway si
za jedynie niektre jego karty. 14 z nich, Fragmenta Coisliniana, naby Pierre Sguier (1588-1672),
stay si one pniej czci Fonds Coislin168. Po poarze w roku 1793 dwie karty okazay si nagle w
Petersburgu. Od roku 1795 przechowywane s one we Francuskiej Bibliotece Narodowej. W XIX
wieku znaleziono kolejne karty kodeksu, zabrane zostay do Rosji.
Dzisiaj rne czci kodeksu przechowywane s w omiu miejscach, siedmiu bibliotek, szeciu
miast Europy. 22 karty w BnF, w dwch kolekcjach (Suppl. Gr. 1074 i Coislin 202), 8 kart przecho-

168
Kolekcja ok. 400 rkopisw greckich zgromadzonych przez Pierre Sguier (15881672), kanclerza Francji. Po jego
mierci staa si wasnoci Charles de Coislin (16641732), pniejszego biskupa Metz. Od roku 1795 naley do Francu-
skiej Biblioteki Narodowej. Martin de Leeuw, Der Coislinianus 345 im Kloster Megisti Lavra (Athos), Zeitschrift fr Papy-
rologie und Epigraphik 131 (2000): 5864.
53
wywanych jest w Wielkiej awrze na grze Athos, 3 w Petersburgu, 3 w Moskwie (w dwch bibliote-
kach), 3 w Kijowie i 2 w Turynie. Przekazuje tekst aleksandryjski z naleciaociami tekstu bizantyj-
skiego169. Tekst rkopisu wydany zosta przez Kirsopp Lakea (Facsimiles of the Athos Fragments of
the Codex H of the Pauline Epistles, Oksford 1905).

Kodeks Freerianus
I (016) Codex Freerianus, nazywany te bywa Waszyngtoskim. Zawiera fragmenty wszystkich
Listw Pawa, za wyjtkiem Listu do Rzymian (Hbr nastpuje po 2 Tes). Pochodzi z V wieku. Pier-
wotnie zawiera okoo 208-212 kart (25 x 20 cm), z ktrych zachowao si jedynie 84 w kiepskim,
fragmentarycznym stanie. Przekazuje wczesny tekst aleksandryjski, bliszy dla kodeksu ni B. Bi-
zantyjskie naleciaoci stanowi okoo 4% tekstu, naleciaoci zachodnich jest jeszcze mniej. Kodeks
nabyty zosta przez C. L. Freera w 1906 roku, wraz z W (032) i przechowywany jest razem z nim w
Smithsonian Institution w Waszyngtonie (Freer Gallery of Art 06.275). Tekst wydany zosta w 1921
roku przez H. A. Sanders170. Pomimo, i tekst jest wysokiej jakoci, jego fragmentaryczno powodu-
je, e jest mao uyteczny w krytyce tekstu. Uyteczno ta wzrasta po zrekonstruowaniu brakujcych
fragmentw171.

Kodeks Cypryjski
Ke (017) Codex Cyprius, zawiera peny tekst czterech Ewangelii na 267 kartach (26 x 19 cm).
Pisany nieregularn uncja, datowany jest na IX/X wiek. Tekst jest dzielony wedug sekcji Ammo-
niusza, ale brak odniesie do kanonw Euzebiusza. W 1637 roku przywieziony zosta z Cypru do Pa-
rya, gdzie jest odtd przechowywany (BnF, Gr. 63). Przekazuje tekst bizantyjski, z szeregiem przed-
bizantyjskich wariantw. Wraz z kodeksem 041 tworzy rodzin tekstualn 172.

Kodeks Moskiewski
Kap (018) Codex Mosquensis; zawiera Listy powszechne i Listy Pawa (z Hbr), z dwoma lukami
(Rz 10, 18 1 Kor 6, 13; 1 Kor 8, 7-11). Pierwotnie zawiera rwnie Dzieje, ktre zaginy. Stanowi
go 288 kart (33,8 x 24,2). Tekst opatrzony zosta minuskuowym komentarzem na marginesach. Da-
towany jest na IX/X wiek. Pochodzi z Athos, przechowywany jest obecnie w Moskwie (Gos. Ist.
Muz., V. 93, S. 97). Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksu 0151, a za przykad zgodnoci
kodeksw podawany jest List do Galacjan173.

169
Omont M. H., Notice sur un trs ancien manuscrit grec en onciales des Eptres de Paul, conserv la Bibliothque
Nationale, 1889; J.A. Robinson, Euthaliana, Texts and Studies, III. 3, Cambridge 1895, pp. 34-43; H. S. Murphy, On the Text
of Codices H and 93, JBL, Vol. 78, No. 3 (1959), pp. 228-232, 235-237.
170
Sanders H. A., The New Testament Manuscripts in the Freer Collection, The Macmillan Company, New York London
1918.
171
Hurtado L. W., The Freer Biblical Manuscripts: Fresh Studies of an American Treasure Trove, Society of Biblical Litera-
ture, 2006; Two New Textual Variants from the Freer Pauline Codex (I), JBL 123/4 (2004), 737-740.
172
Bousset W., Die Gruppe K, (M) in den Evangelien, in: Textkritische Studien zum Neuen Testament, T & U 114, Leipzig
1894, pp. 111-135; Lake S., Family and the Codex Alexandrinus. The Text According to Mark, S & D V, London 1937.
173
Leroy J., Un tmoin ancien des petits catchses de Thodore Studite, 'Scriptorium' 15 (1961), pp. 36-60.
54
Kodeks Regius
Le (019) Codex Regius; zawiera Ewangelie, z 5 lukami (Mt 4, 22 5, 14; 28, 17-20; Mk 10, 16-
30; 15, 2-20; J 21, 15-25). Stanowi go 257 pergaminowych kart (23,5 na 17 cm). Pisany w dwch
kolumnach na stron. Ksztat liter przypomina koptyjski. Datowany jest na VIII wiek. Oprcz dugie-
go zakoczenia Mk 16, zawiera take alternatywne krtkie zakoczenie. Opuszcza tekst J 7,53 8,11.
Litery s proste, ciasno uoone, charakterystyczne dla pnej uncjay. Stosowany jest akcent,
lecz czsto w nieodpowiednich miejscach i dlatego sdzi si, e kodeks sporzdzony zosta przez
skryb, ktry mia ograniczon znajomo greckiego. Obecne s sekcje Ammoniusza, kanony Euze-
75
biusza, oraz . Przekazuje tekst aleksandryjski czsto zgodny z , B i , jednak
pierwsza poowa Ewangelii Mateusza (1, 1 17, 26) reprezentuje tekst bizantyjski.
Powsta prawdopodobnie w Egipcie, skryba bardziej by wprawiony do pisania po koptyjsku ni
grecku. Codex Regius cytowany by jako przez Stefanusa w Editio Regia, jego tekst wydany zosta
w 1846 roku przez Tischendorfa (Monumenta sacra inedita), jednak z bdami. Ponownie wyda go H.
Omont w 1892 i 1896. Pomimo pnego wieku, uchodzi jest za czwartego wanego wiadka tekstu
75
Ewangelii (po , B i ). Przechowywany jest w Paryu (BnF, Gr. 62).

Codex Angelicus
La (020) Codex Angelicus, nazw otrzyma od Biblioteca Angelica w Rzymie, w ktrej jest
przechowywany (numer katalogu: 39). Stanowi go 189 kart (27 na 21,5 cm), zawiera Dzieje (luka w 1,
1 8, 10), Listy powszechne, Listy Pawa (Hbr urywa si na 13, 10). Datowany na IX wiek. Przekazu-
je wczesny tekst bizantyjski, z niewielk liczb obcych wariantw.

Codex Campianus
M (021) Codex Campianus; zawiera peny tekst czterech Ewangelii. Stanowi go 257 kart (22 na
16,3 cm, datowany jest na IX wiek. Nazw Campianus pochodzi od Francois de Camps, ktry poda-
rowa go Ludwikowi XIV w roku 1707. Pismo nieregularne, kanony Euzebiusza, noty marginalne
pisane s w jzykach: greckim, arabskim i sowiaskim. Przekazuje tekst bizantyjski, z pewn liczb
cezarejskich naleciaoci. Przechowywany jest w Paryu (BnF Gr. 48).

Kodeks Petropolitanus purpureus

N (022) Codex Petropolitanus purpureus; zawiera tekst czterech Ewangelii, z licznymi lukami.
Pochodzi z VI wieku, na 231 kartach (32 na 27 cm). Pergamin zosta nasczony purpur, pisany srebr-
nym atramentem, imiona wite (, , , i ) pisane s zotym atramentem. Litery s
wielkie, regularne, z predylekcj do okrgych ksztatw. Wraz z kodeksami , O, and tworzy grup
purpurowych uncjaw. Tekst dzielony wedug sekcji Ammoniusza, z odniesieniami do kanonw Eu-
zebiusza, w grnej czci, ponad tekstem zamieszczone zostay . Opuszcza teksty k 22,43-44 i
J 7,53 8,11, Tekst reprezentuje tradycj bizantyjsk, w jego wczesnej fazie.
Powsta prawdopodobnie w Konstantynopolu, w cesarskim skryptorium. W XII wieku zosta
rozczonkowany przez krzyowcw i dlatego przechowywany jest dzi w omiu bibliotekach Europy.
W 1896 roku Rosja zakupia wiksz cz kodeksu. Tischendorf wyda fragmenty przechowywane w

55
Londynie, Watykanie i Wiedniu (Monumenta Sacra). H. S. Cronin wyda jego tekst w 1899 roku 174.
Wydany rwnie zosta w 2002 roku w Atenach.
Najwiksza jego cz, bo a 182 kart znajduje si w Petersburgu (Pub. Bibl., Gr. 537), 33 kart
na Patmos (Joannu 67), 6 kart w Watykanie (Gr. 2305), 4 w British Library (Cotton. Tit. C. XV), 2
w Wiedniu (NB, Theol. G. 31), pojedyncze karty w Lermie (Alessandria, A. Spinola), Atenach (Byz.
Mus., Frg. 21), Nowym Jorku (Pierpont Morgan Libr., 874)175 i w Tessalonikach (Archeol. Mus.).

Kodeks z Synopy
O (023) Codex Sinopensis; przekazuje fragmenty tekstu Mt 7; 11; 13-24; paleograficznie dato-
wany jest na drug poow VI wieku. Stanowi go 44 pergaminowych nasczonych purpur kart (30 na
25 cm). Tekst pisany jest jedn kolumn na stron, 15 linijek na stron, wielk uncja, srebrnym i
zotym atramentem, zawiera 5 miniatur. Przypomina Ewangelie z Rossano. Styl ilustracji wskazuje na
Syri lub Palestyn (sugerowana bya take Mezopotamia). Wedug Streetera jest trzeciorzdnym
wiadkiem tekstu cezarejskiego. Aland uzna go za tekst bizantyjski. Odkryty zosta przez oficera
francuskiego w 1899 roku w Synopie. 43 jego karty przechowywane s dzi w Paryu (BnF, Suppl.
Gr. 1286.I). Tekst kodeksu wydany zosta przez Henri Omont w 1901 roku176.

Codex Guelferbytanus A i Guelferbytanus B

P (024) Codex Guelferbytanus A zawiera fragmenty czterech Ewangelii na 44 kartach, Q (026)
Codex Guelferbytanus B zawiera fragmenty k J na 13 kartach. Oba kodeksy maj zblione rozmia-
ry kart (obecnie 26,5 x 21,5 cm), pisane s w dwie kolumny, stosuj podobny ksztat liter, a tekst dzie-
lony jest wedug Sekcji Ammoniusza, przy braku odniesie do kanonw Euzebiusza. Kodeks Q stosu-
je jednak nieco mniejsze litery ni w P i mieci w kolumnie 28, a nie 24 linijek tekstu jak Q. Oba ko-
deksy przekazuj tekst bizantyjski, z licznymi naleciaociami tekstu aleksandryjskiego (Q nieco wi-
cej). Kodeks Q ma opini nieco starszego V wiek (P VI wiek).
Oba kodeksy nale do tego samego palimpsestu, tekst grny jest w jzyku aciskim i zawiera
Origines Izydora z Sewilli oraz sze jego listw. Pierwszy opis rkopisu sporzdzi Heusinger w
1752 roku177. Knittel w 1756 roku zauway, e grecki tekst palimpsestu nalea do dwch rnych
rkopisw. Tischendorf wyda tekst obu rkopisw metod facsimile178. Palimpsest przechowywany
jest w Wolfenbttel (Herzog August Bibliothek, Weienburg 64).

Kodeks Porfiriusza
P (025) Codex Porfirianus. Zawiera Dzieje, Listy i Apokalips na 327 kartach (16 x 13 cm). Jest
jednym z nielicznych kodeksw majuskuowych zawierajcych Apokalips. Powsta w IX wieku. Ma

174
Cronin H.S., Codex Purpureus Petropolitanus. The text of Codex N of the gospels edited with an introduction and an
appendix, Text and Studies, vol. 5, no. 4, Cambridge, 1899.
175
Rypins S., Two Inedited Leaves of Codex N, JBL, Vol. 75, No. 1 (Mar., 1956), pp. 27-39.
176
Omont H., Notice sur un trs ancien manuscrit grec de l'vangile de saint Matthieu, Notices et extraits des manuscrits
de la bibliothque nationale, vol. 36 (Paris, 1901), pp. 599-676 ; H. S. Cronin, Codex Chrysopurpureus Sinopensis, JTS II
(1901), pp. 590-600.
177
Heusinger J. F., De quattuor Evangeliorum Codice Graeco, quem antiqua manu membrana scriptum Guelferbytana
bibliotheca servat, Guelf 1752.
178
Tischendorf K., Monumenta Sacra III, (1860), pp. 262-290; Tischendorf K., Monumenta Sacra VI, (1869), pp. 249-338.
56
14 luk w tekcie. Przekazuje tekst bizantyjski w Dz i Ap, natomiast w Listach tekst aleksandryjski z
licznymi obcymi naleciaociami. Jest palimpsestem, tekst grny naniesiony zosta w 1301 roku, za-
wiera komentarz Eutaliusza do Dziejw i Listw Pawa, jest to minusku 1834. Sprowadzony zosta w
XIX wieku przez arcybiskupa Porfirego Uspienskiego do Petersburga, gdzie jest odtd przechowywa-
ny (RNB, Gr. 225). Tekst palimpsestu odczyta i wyda Tischendorf179.

Kodeks Nitryjski
R (027) Codex Nitriensis, zawiera fragmenty Ewangelii ukasza; stanowi go 48 kart (29 na 23
cm). Tekst dzielony wedug sekcji pseudo-Ammoniusza, bez odniesie do kanonw Euzebiusza, za-
wiera . Datowany jest na VI wiek. Jest palimpsestem, tekst grny rkopisu naniesiony zosta w
VIII/IX wieku i zawiera syryjski traktat Sewera Antiocheskiego przeciwko Janowi Gramatykowi.
Ten sam rkopis jest take palimpsestem Iliady Homera (4 000 linii) i Elementw Euklidesa (w kolej-
noci: Iliada, Ewangelia ukasza, Elementy). Litery s szerokie, a odstpy midzy nimi niewielkie i
dlatego tekst nie zawsze jest czytelny.
Znaleziony w 1847 roku, przez Anglika Tattam, w klasztorze w. Marii Deipara, na pustyni
Nitryjskiej, okoo 110 km na pn.-zach. od Kairu i wraz z ponad 500 innymi rkopisami przewieziony
zosta do Londynu. Skolacjonowa go Tregelles. Tischendorff zaproponowa dla niego liter R, jako
symboliczne okrelenie kodeksu. Tekst kodeksu zaliczany jest do bizantyjskiego, z licznymi obcymi
naleciaociami (20-25%). Tekst k 13-15 jest bliszy dla tekstu aleksandryjskiego ni bizantyjskiego.
Tekst Kodeksu Nitryjskiego wydany zosta przez Tischendorfa w 1857 roku180. Kodeks przechowywa-
ny jest w British Library (Additional MS. 17211).

Kodeks Vaticanus 354

S (028) Codex Vaticanus 354, inna jego nazwa to Codex Guelpherbytanus. Zawiera peny tekst
czterech Ewangelii, na 235 pergaminowych kartach (36 na 22 cm). Na folio 234 verso kopista zamie-
ci w kolofonie dat jego powstania (5 marzec 949 roku) oraz swoje imi Micha. Tym samym jest
jedynym posiadajcym dat kodeksem majuskuowym i czwartym, pod wzgldem wieku, posiadaj-
cym dat kodeksem181. Pisany wielk, podun, cinit i lekko pochylon uncja.
Zawiera wiele korekt i not marginalnych, z ktrych wikszo dodana zostaa przez pniej-
szych korektorw. Stosuje sekcje Ammoniusza i kanony Euzebiusza. Jest jednym z najstarszych ko-
deksw posiadajcych neumy. Pericope Adultera i J 5, 4 oznakowane zostay jako teksty wtpliwe.
Przechowywany jest w Watykanie (Gr. 354). Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksw 031 i
032.

Kodeks Borgiaski
T (029) Codex Borgianus, zawiera fragmenty k 22-23 i J 1-8 na 23 kartach (26 x 21 cm). Dwie
kolumny na stron. Pochodzi z okoo 500 roku; zawiera tekst sahidycko-grecki. Pisany w dwch ko-

179
Tischendorf K., Monumenta sacra inedita V-VI, (Leipzig, 1865-1869), pp. 1 ff.
180
Tischendorf K., Monumenta sacra II, pp. XIV-XXII, 1-92.
181
Najstarszym posiadajcym dat rkopisem jest minusku 461 z roku 835, nastpnym jest 2500, z roku 891, po czym S
oraz minusku 1582, oba pochodz z roku 949.
57
lumnach na stron, ale tekst grecki i sahidycki znajduj si na przeciwlegych stronach. Kopista praw-
dopodobnie by Koptem. Do J 8, 39 tekst rkopisu pisany jest uncja, dalej natomiast minusku do-
dan w XIII wieku. Tekst J 7, 53 8, 11 zosta opuszczony.
Razem z kodeksami 0113, 0125 i 0139 tworzy niegdy jeden rkopis. W 1789 roku 029 zosta
wydany przez A.A. Georgi w Rzymie182. Karty nalece do 029, przechowywane s w Rzymie w Bi-
bliotece Watykaskiej (Bibl. Vatic., Borg. Copt. 109), natomiast inne jego czci, skatalogowane pod
numerami 0113, 0125 i 0139 przechowywane s w Paryu w Bibliotece Narodowej (Copt. 129.7,
129.8, 129.9, 129.10) i Nowym Jorku (Pierpont Morgan Library M. 664A)183. Przekazuje tekst alek-
sandryjski, bliski dla kodeksu B, jednak z bizantyjskimi naleciaociami.

Kodeks Naniaski
U (030) Codex Nanianus. Nazwa pochodzi od ostatniego waciciela kodeksu Giovanni Nanni
(1432-1502). Zawiera peny tekst czterech Ewangelii. Datowany na IX wiek. Zdobiony zotem i kolo-
rami. Uncjaa, pomimo i pna nie jest jeszcze cinita, ale lekko wyduona. Przechowywany jest
w Wenecji, w Biblioteca San Marco 1397 (I,8). Skolacjonowany zosta w 1843 roku przez Tischen-
dorfa, a w 1846 roku przez Tregellesa. Przekazuje tekst bizantyjski, z licznymi odchyleniami.

Kodeks Moskiewski
V (031) Codex Mosquensis, zawiera Ewangelie z pewnymi brakami (Mt 5, 44 6, 12; 9, 18
10, 1; 22, 44 23, 35; J 21, 10-25), na 220 kartach (15,7 x 11,5 cm). Pisany jedn kolumn na stron,
28 linijek na stron. Paleograficznie datowany na IX wiek. Tekst uncjalny koczy si na J 7, 39, w
wieku XIII dodano do tekst minuskuowy (do J 21, 9). Pierwotnie znajdowa si na grze Athos, skd
w 1655 roku przywieziony zosta do Moskwy i odtd jest tam przechowywany (Gos. Ist. Muz., V. 9).
Skolacjonowany zosta przez Matthei w 1779 roku184. Przekazuje tekst bizantyjski.

Kodeks Waszyngtoski
W (032) Codex Washingtonianus (inni pisz Washingtonensis), nazwa pochodzi od miejsca
przechowania. Znany jest take jako Freerianus. Pisany pismem jednokolumnowym. W kadej ko-
lumnie jest 30 linii, po 27-30 liter w kadej linii. Zawiera cztery Ewangelie, w kolejnoci Mt, J, k,
Mk; brakuje Mk 15, 13-38; J 14, 26 16, 7. Tekst J 1,1 5,11a zosta dodany w VII (albo VIII) wie-
ku, prawdopodobnie by zastpi uszkodzony (lub utracony). W aparacie krytycznym oznaczany jest
symbolem: Ws, Wsup, albo Wsupp. Pierwotnie stanowi mia ca Bibli. Stanowi go 187 kart (21 na 14
cm), sporzdzonych ze skry owczej (niektre z koziej). Pisany pochylon uncja, o ksztacie zblio-
nym do uncjay koptyjskiej. Imiona hebrajskie czsto s podawane w znieksztaconej formie.
Jest doskonaym przykadem tekstu eklektycznego, przekazuje wszystkie cztery podstawowe
teksty oraz jako pity tekst mieszany. Wedle opinii H. A. Sandersa zosta przepisany z rkopisu
utworzonego z fragmentw rnych rkopisw ocalaych po przeladowaniach Dioklecjana.

182
A.A. Georgi, Fragmentum evangelii S. Johannis Graecum Copto-Sahidicum, Rome 1789.
183
P. Canart, Note sur le manuscript T ou 029 du Nouveau Testament, Biblica 84 (2003), 274-275; P. Franchi de'Cavalieri,
Codices graeci Chisiani et Borgiani, Rome, 1927, pp. 161-162.
184
C.F. Matthaei, Novum Testamentum Graece et Latine, Riga, 1782-1788, IX, pp. 265 ff.
58
 Mt 1-28; k 8,13 24,53 tekst bizantyjski
Mk 1,1 5,30 tekst zachodni podobny do przekadw staroaciskich
Mk 5,31 16,20 tekst cezarejski bliski dla p45
k 1,1 8,12 i J 5,12 21,25 tekst aleksandryjski
J 1,1 5,11a tekst mieszany aleksandryjsko-zachodni.
Jest najstarszym rkopisem zawierajcym doksologi w Modlitwie Paskiej (Mt 6, 13). Zawiera
tekst Mt 16, 2b-3 oraz dusze zakoczenie Marka, opuszcza natomiast teksty: k 22, 43-44; J 5, 4; 7,
53 8, 11. Zawiera oryginalne, rzadko lub nigdzie nie wystpujce dodatki. W Mk 1, 3 cytat z Iz 40, 3
wyduony zosta o tekst Iz 40, 4-8. Mk 16, 14 zawiera tzw. Freer logion, dodatek nie spotykany w
adnym innym rkopisie, czciowo cytowany przez Hieronima:
Oni usprawiedliwiali si, mwic: Ten wiek bezprawia i niewiary jest pod Szatanem, ktry nie
pozwala prawdzie i mocy Boej przezwyciy dziea duchw nieczystych. Dlatego objaw swoj
sprawiedliwo teraz tak oni powiedzieli do Chrystusa. A Chrystus odpowiedzia im: wypeni
si limit lat mocy Szatana, ale zbliaj si inne straszne rzeczy. Za tych, ktrzy zgrzeszyli zosta-
em wydany na mier, aby oni mogli wrci do prawdy i nie grzeszy wicej, aby w niebie mo-
gli odziedziczy duchow i niezniszczaln chwa sprawiedliwoci.
Powsta okoo 400 roku w Egipcie. Kodeks Waszyngtoski, wraz z trzema innymi, zakupi ame-
rykaski kolekcjoner Charles Lang Freer w grudniu 1906 roku w Gizie od arabskiego handlarza za
sum 1 600 . Tekst wydany zosta metod facsimile w 1912 roku przez H.A. Sandersa185. Pocztko-
wo przechowywany by, wraz z ca kolekcj Freera, w Detroit, ale wkrtce przewieziono je do Wa-
szyngtonu, do Smithsonian Institute (Freer Gallery of Art 06.274)186.

Kodeks Monachijski
X (033) Codex Monacensis, dawniej Ingolstadiensis. Zawiera cztery Ewangelie, w kolejnoci J,
k, Mk, Mt (2 karty Mt umieszczone zostay przed J), z pewnymi lukami i licznymi uszkodzeniami
tekstu na 160 pergaminowych kartach (37,5 x 25,5 cm). Pisany w dwch kolumnach na stron, 45
linijek na stron. Datowany zwykle jest na X wiek, jakkolwiek moliwym jest rwnie wiek IX. Na
marginesie tekstu ewangelicznego dodany zosta patrystyczny komentarz, najobficiej w Mt i J, przy
cakowitym jego braku w Mk. Komentarz pisany jest minusku wspczesn dla majuskuy kodeksu,
pochodzi najczciej z pism Jana Chryzostoma. Podzia tekstu wedug .
Zanim przyby do Monachium w 1827 roku, zaliczy kilka miejsc. Najwczeniejszym, znanym
miejscem jego pobytu by Rzym. Przez jaki czas przebywa w Innsbruck, Ingolstadt, a od 1803 w
Landshut. Przechowywany jest dzi w Monachium (Univ. Bibl., fol. 30). Skolacjonowany zosta przez
Tischendorfa i Tregellesa. Zasadniczo biorc przekazuje tekst bizantyjski, w niektrych za partiach
aleksandryjski. Cytowany by w wydaniu UBS3, ale wycofany zosta z UBS4.

185
H. A. Sanders, Facsimile of the Washington Manuscript of the Four Gospels in the Freer Collection, The University of
Michigan, Ann Arbor, Michigan 1912.
186
H. A. Sanders, The New Testament Manuscripts in the Freer Collection, The Macmillan Company, New York London
1918; L.W. Hurtado, Text-Critical Methodology and the Pre-Caesarean Text: Codex W in the Gospel of Mark, Studies and
Documents 43, Eerdmans 1981; L. W. Hurtado, The Freer Biblical Manuscripts. Fresh Studies of an American Treasure
Trove, Brill 2007.
59
Kodeks Macedoski
Y (034) Codex Macedoniensis. Zawiera Ewangelie (z pewnymi brakami) na 309 kartach (18 x
13 cm). Pisany 1 kolumn na stron, 16 linijek w kolumnie. Datowany jest na IX wiek. Przechowywa-
ny jest w Cambridge (Univ. Libr., Add. 6594). Przekazuje tekst bizantyjski, jakkolwiek nie posiada
tekstw Mt 16,2b-3 oraz J 7,53-8,11. Tekst rkopisu opublikowa Gregory.

Kodeks Dublinensis
Z (035) Codex Dublinensis Rescriptus; zawiera fragmenty Ewangelii Mateusza. Spord ok.
120 oryginalnych kart kodeksu zachowao si za ledwie 14 (27 x 20 cm), co stanowi mniej ni 15%
tekstu Mt. Pisany 1 kolumn na stron, 21 linijek w kolumnie, wielk, eleganck i bardzo precyzyjn
majusku. Datowany jest na VI wiek. Cytaty ST zostay oznakowane symbolem >. Tekst podzielony
wedug Sekcji Ammoniusza, ale bez odniesie do kanonw Euzebiusza, dodane zostay przez
pniejsz rk. Jest palimpsestem. Grny tekst, zawiera dziea patrystyczne, gwnie Chryzostoma.
Kodeks odkryty zosta w 1787 roku przez J. Barretta, a jego tekst wydany zosta przeze w
1801 roku. Jednak z wieloma bdami. W 1853 roku Tregelles odda go do chemicznej obrbki, dziki
czemu mg zosta poprawnie odczytany. W 1880 roku tekst rkopisu ponownie wyda T.K. Abbott.
Przekazuje tekst aleksandryjski, czsto zgodny z kodeksem . Przechowywany jest w Dublinie (Trini-
ty College, K 3.4).

Kodeks Tischendorfa IV
(036) Codex Tischendorfianus IV; zawiera cztery Ewangelie (w kolejnoci: Mt, J, Mk, k), na
257 kartach (30 x 23 cm), pisany jedn kolumna na stron, 24 linijek w kolumnie. Zawiera pi luk w
Mt i Mk. Datowany na X wiek (wiek IX brany jest pod uwag). Wedug Tischendorfa inskrypcja za-
warta na kocu Ewangelii Jana moe wskazywa na rok 844. Inn moliw dat jest rok 979.
Rkopis odkryty zosta przez Tischendorfa i przywieziony do Europy w dwch partiach. Naj-
pierw przywiz 158 jego kart w 1853 roku i te przechowywane s dzi w Oksfordzie (Bodleian Libra-
ry, Auct. T. infr. 2.2), pozostae 99 kart przywiezione w 1859 roku przechowywane s w Peters-
burgu (RBN, Gr. 33). Tekst zosta skolacjonowany przez Tischendorfa i Tregellesa. Przekazuje tekst
bizantyjski, z aleksandryjskimi naleciaociami.

Kodeks Sanktgalleski
(037) Sangallensis, zawiera Ewangelie (brakuje jedynie J 19, 17-34); zawiera grecko-aciski
interlinearny tekst, na 198 kartach (23 x 18,5 cm). Datowany jest na IX wiek. Przechowywany jest w
Sankt Gallen (Stiftsbibliothek 48) w Szwajcarii, std te pochodzi nazwa kodeksu. Pisany jest semiun-
cja, posiada dekoracje, jednak nie reprezentuj one wysokiego artystycznego poziomu. Odniesienia
do Kanonw Euzebiusza oddane zostay rzymskimi cyframi, listy zarwno po grecku jak i
acinie. Zawiera List Hieronima do Damazego I. W Mk tekst jest pno-aleksandryjski podobny do
kodeksu L, w pozostaych za Ewangeliach przekazuje tekst bizantyjski (podobnie jak kodeks 044).

60
Kodeks Koridethi
(038) Codex Coridethianus; zawiera Ewangelie na 249 kartach (29 x 24), z trzema lukami w
Mateuszu (1, 1-9; 1, 21 4, 4; 4, 17 5, 4). Datowany na IX wiek (lub VIII). Pisany w dwch kolum-
nach, zazwyczaj po 25 linijek w kolumnie. Rkopis sporzdzony zosta przez syryjskiego skryb, kt-
ry prawdopodobnie nie zna greckiego. Ksztaty niektrych liter przypominaj cyrylic i ze wzgldu
na ich unikalny ksztat uniemoliwiaj dokadne datowanie kodeksu.
W Mk, tekst rkopisu bliski jest dwm dobrze znanym rodzinom minuskuowym, mianowicie f1
oraz f13, razem z nimi tworzy rodzin theta, razem z nimi reprezentuje tekst cezarejski. Tekst Mk jest
podobny do tekstu uywanego przez Orygenesa i Euzebiusza. W Mt tekst bizantyjski z licznymi nale-
ciaociami tekstu cezarejskiego, a w rozdziaach 14-28 take aleksandryjskiego. Tekst k i J repre-
zentuje wczesny tekst bizantyjski. Uwaany jest za najlepszego reprezentanta tekstu cezarejskiego.
Rkopis zosta znaleziony w 1853 roku przez Bartolome w klasztorze na Kaukazie w Koridethi
(dzi przedmiecia Batumi). Gruziski patriarcha Kyrion II (1855-1918) przewiz go do Tbilisi. Wy-
dany zosta przez G. Beermanna i C.R. Gregory w 1913 roku187. Przechowywany jest w Tbilisi (Inst.
Rukop. Gr. 28).

Kodeks Tischendorfa III

(039) Codex Tischendorfianus III; zawiera k J w caoci na 157 kartach (21 x 16,5), dato-
wany na X wiek. Pisany pn uncja przypominajc sowiask uncja. Na kocu Ewangelii do-
dany zosta kolofon jerozolimski. Rkopis przywiz Tischendorf w 1859 roku, przechowywany jest
w Oksfordzie (Bodleian Library, Auct. T. infr. 1.1). Przekazuje tekst bizantyjski. Do kodeksu naley
te Mt i Mk pisane wczesn kursyw (minusku 566).

Kodeks z Zakynthos
(040) Codex Zacynthius, k 1, 1 11, 33 (fragmenty). Stanowi go 89 pergaminowych kart
(36 x 29 cm). Datowany jest na VI/VII wiek. Pochodzi z wyspy Zakynthos, w roku 1820 Colin Ma-
caulay przywiz go do Londynu, gdzie jest odtd przechowywany (British and Foreign Bible Society,
MS 24). Pisany jest wielk i wsk uncja na grubym pergaminie. Nie stosuje przydechw ani akcen-
tw. Jest to najstarszy znany nam rkopis z komentarzem i jedyny rkopis, w ktrym tekst biblijny
oraz komentarz pisane s uncja. Komentarz stanowiony jest przez wycigi z Orygenesa, Chryzosto-
ma, Cyryla i innych ojcw kocioa188. Kodeks stosuje ten sam system podziau tekstu, co kodeks B
oraz minusku 579. Przekazuje tekst pno-aleksandryjski, bliski dla kodeksu L, posiada sporadyczne
bizantyjskie korekty. W XII lub XIII wieku tekst jego zosta starty, karty zoone na wp i zapisane
minuskuowym tekstem Ewangeliarza (299). Tekst wydany zosta przez Tregellesa w 1861 roku189.
Greenlee w 1957 roku poprawi bdy Tregellesa190.

187
G. Beermann, C. R. Gregory, Die Koridethi-Evangelien 038, Leipzig: J.C. Hinrichs, 1913; K. Lake, R.P. Blake, The
Text of the Gospels and the Koridethi Codex, The Harvard Theological Review, Vol. 16, No. 3 (Jul. 1923), pp. 267-286.
188
J. H. Greenlee, The Catena of Codex Zacynthius, Biblica 40 (1959), pp. 992-1001.
189
S. P. Tregelles, Codex Zacynthius (London, 1861).
190
J. H. Greenlee, A Corrected Collation of Codex Zacynthius (Cod. ), JBL LXXVI (1957), pp. 237-241.
61
Kodeks Petropolitanus
(041) Petropolitanus, zawiera Ewangelie. Zawiera na 350 pergaminowych kartach tekst czte-
rech Ewangelii z trzema niewielkimi lukami (Mt 3, 12 4, 18; 19, 12 20, 3; J 8, 6-39), tekst J 21, 22-
25 dodany zosta przez pniejszego korektora. Tekst pisany jest jedn kolumn na stron. Paleogra-
ficznie datowany jest na IX wiek. Przy J 5, 4 i 8, 3-6 znajduje si obelisk. Nalea do rodziny Parodich
w Smyrnie. Przywiz go Tischendorf w 1859 roku. Odtd przechowywany jest w Petersburgu (Rus.
Nat. Bibl., Gr. 34). Przekazuje tekst bizantyjski, w bliskiej relacji do Kodeksu Aleksandryjskiego, jak-
kolwiek nie jest ode zaleny. Razem z Kodeksem Cypryjskim tworzy tekstualn rodzin 191.

Ewangelie z Rossano
(042) Rossanensis Purpureus, zawiera Mt Mk (z luk w Mk 16, 14-20). Jest to jeden z naj-
starszych rkopisw z objanieniami. Stanowi go 188 pergaminowych kart (31 x 26 cm), z jagnicej
skry, pisany dwoma kolumnami na stron, 20 linijek w kolumnie. Powsta okoo 550 roku, podczas
okupacji pw. Apeniskiego przez Bizancjum. Pergamin nasczony purpur, pisany srebrnym atra-
mentem, jest bogato ilustrowany. Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksu N. Kodeks zosta
znaleziony przez Oskara von Gebhart i Adolfa Harnack w 1879 roku w Rossano w katedrze Santa
Maria Achiropita. Przechowywany jest w Rossano (Curia arcivescovile), w Kalabrii, we Woszech.
Tekst kodeksu zosta wydany przez . von Gebhard w 1883 roku192.

Kodeks Beratinus
(043) Codex Beratinus; zawiera Mt Mk, z kilkoma znacznymi lukami (Mt 1, 1 6, 3; 7, 26
8, 7; 18, 23 19, 3; Mk 14, 62 do koca), na 190 pergaminowych kartach (31 x 27 cm). Pisany w
dwch kolumnach na stron, 17 linii w kolumnie, bardzo starann uncja. Stosuje stychometri. Pale-
ograficznie datowany jest na VI. Litery s regularne, brak ozdb, pierwsze litery paragrafw uzyskuj
wielko podwojon wzgldem pozostaych liter. Pierwsza linijka w Mk oraz nomina sacra pierw-
szych szeciu stron pisane s zotym atramentem. Cytaty ST-owe zostay oznakowane przez odwrco-
ne comma. U gry, ponad tekstem, znajduj si , obok za tekstu sekcje Ammoniusza i
kanony Euzebiusza, dodane w wieku VIII.
Wraz z kodeksami N, O i naley do pisanych srebrnym atramentem grupy purpurowych ko-
deksw uncjalnych. Von Soden grup t okreli symbolem I. W grupie tej wanie Beratinus jest
najbardziej unikalnym. W Mt 20, 28 posiada dodatek obecny w Kodeksie Bezy i charakterystyczny dla
tekstu zachodniego. Tekst zasadniczo biorc jest bizantyjski, z pewnymi naleciaociami tekstu ceza-
rejskiego i zachodniego. W Mt 27, 9 w zwrocie wypenio si sowo wypowiedziane przez proroka
Jeremiasza, nie ma Jeremiasza, podobnie jak minusku 33, staroaciski a, b, oraz syrs, p i copbo.
Rkopis zawiera not informujc, e strata dwch pozostaych Ewangelii spowodowana zosta-
a przez Frankw z Szampanii, co zapewne dotyczy krzyowcw. Od 1356 przechowywany by w

191
K. Tischendorf, Notitia, pp. 51 f.; S. Lake, Family and the Codex Alexandrinus: The Text According to Mark, S & D V''
(London 1937); J. Greelings, Family in Luke'', S & D XXII (Salt Lake City, 1962); R. Champlin, Family in Matthew, S
& D XXIV'' (Salt Lake City, 1964); W. Bousset, Die Gruppe K, (M) in den Evangelien, in Textkritische Studien zum
Neuen Testament, T & U 114 (Leipzig, 1894), pp. 111-135.
192
Oscar von Gebhardt, Die Evangelien des Matthaeus und des Marcus aus dem Codex purpureus Rossanensis, Leipzig :
Hinrichs, 1883.
62
kociele w. Jerzego, w Berat, w Albanii (std nazwa kodeksu). Tekst rkopisu wydany zosta przez P.
Batiffol w 1887 roku193. Kodeks prbowali przechwyci Austriacy podczas I wojny wiatowej, a pod-
czas II wojny wiatowej Niemcy. Obecnie przechowywany jest w Tiranie (Nar. Archiwum, Nr. 1).

Codex Athous Lavrentis

(044) Codex Athous Lavrentis, zawiera niemal cay NT, za wyjtkiem Apokalipsy na 261
kartach (21 x 15,3 cm). Listy powszechne umieszczone przed Listami Pawa, a nastpuj w niezwykej
kolejnoci: Piotra, Jakuba, Jana, Judy. Zaginione zostay Mt; Mk 1, 1 9, 5; Hbr 8, 11 9, 19. Pale-
ograficznie datowany jest na VIII/IX wiek. Dwa zakoczenia w Mk, krtkie umieszczone przed du-
gim, w czym zgadza si z kodeksem L. Pisany jedn kolumn i 31 linijek na stron.
Tekst kodeksu jest eklektyczny, w Mk aleksandryjski, natomiast w k traci niemal wszystkie
cechy tekstu aleksandryjskiego i staje si bizantyjskim. W J tekst jest mieszany, z przewag bizantyj-
skiego elementu. Dzieje i Listy Pawa w przewaa element bizantyjski, natomiast w Listach po-
wszechnych przewaa element aleksandryjski. Przechowywany na grze Athos (Lawra B' 52)194.

Codex Athous Dionysiou

(045) Codex Athous Dionysiou. Zawiera peny tekst Ewangelii, za wyjtkiem k 1, 15-28, na
259 pergaminowych kartach (22 x 16 cm). Pisany w dwch kolumnach na stron, 19 linii w kolumnie.
Datowany na VIII/IX wiek. Przechowywany jest na grze Athos (Dionysiu 55). Von Soden uzna go
za jeden z trzech rkopisw zawierajcych najwczeniejszy wariant tekstu bizantyjskiego. Skolacjo-
nowa go Mary W. Winslow, a wyda Kirsopp Lake i Silva New195. Tekst jest bliski dla kodeksw 07 i
030 (rodzina E).

Codex Vaticanus 2066 (046 Gregory-Aland)

Codex Vaticanus 2066, pierwotnie oznaczany by symbolem Br albo B2. Zawiera, na 20 kartach
(27,5 x 19 cm), peny tekst Apokalipsy, pomidzy traktatami Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Na-
zjanzu. Materia biblijny stanowi strony 259-278 rkopisu. Datowany na X wiek, przechowywany w
Bibliotece Watykaskiej (Gr. 2066). Sporzdzony zosta starann, pochylon uncja, ksztat liter jest
poredni pomidzy kwadratow uncja, a pn prostoktn. Tekst kodeksu jest bliski dla minusku-
w 61 i 69, z ktrymi tworzy osobn podrodzin tekstu bizantyjskiego. Tekst rni si zarwno od
tekstu wczesnych majuskuw jak i pnych minuskuw196.

Codex Vaticanus 2061 (048 Gregory-Aland)

Zawiera Dzieje i Listy, z ktrych zachoway si tylko fragmenty. Tylko 21 kart, z pierwotnych
316 zachowao si do naszych czasw. Datowany jest na V wiek. Jest jednym z bardzo nielicznych

193
P. Batiffol, Evangeliorum codex Graecus purpureus Beratinus , w: Melanges d'archeologie it d'histoire, de l'ecole
francaise de Rome 5 (Paris and Rome, 1882), pp. 358-376.
194
K. Lake, Texts from Mount Athos, Studia biblica et ecclesiastica 5, Oksford 1902, pp. 89-185.
195
K. Lake and Silva New, Six Collations of New Testament Manuscripts Harvard Theological Studies, XVII, Cambridge,
Massachusetts, 1932, pp. 3-25.
196
A. Mai, Novum Testamentum Graece ex antiquissimo Codice Vaticano, Rzym, 1859; G. Cozza., Ad editionem
Apocalypseos s. Johannis... Lipsiae anno 1869 evulgatam animadversionesa, Rzym, 1869.
63
kodeksw pisanych w trzech kolumnach na stron; 40 linii w kolumnie. Jest podwjnym palimpses-
tem (tekst biblijny zosta nadpisany dwukrotnie). Przechowywany jest w Bibliotece Watykaskiej (Gr.
2061). Grecki tekst rkopisu jest trudny do identyfikacji, zaobserwowano jednak przewag elementu
aleksandryjskiego nad bizantyjskim, z pewn liczb naleciaoci tekstu zachodniego.

Pozostae kodeksy majuskuowe

047 Ewangelie, 152 kart, z pewnymi brakami; tekst pisany w ksztacie krzya, datowany na VIII
wiek; przechowywany w Princeton. Przekazuje tekst bizantyjski, ale z pewn liczb obcych wa-
riantw (ok. 10%).
049 zawiera Dzieje i Listy, na 149 pergaminowych kartach. Datowany na IX wiek, przechowywany
na Athos (Wielka awra A 88). Tekst bizantyjski.
050 zawiera fragmenty Ewangelia Jana na 19 kartach, z komentarzem. Datowany jest na IX wiek.
Obecnie przechowywany jest w Atenach, Athos, Moskwie i Oksfordzie.
051 Codex Athous Pantokratoros, zawiera niepeny tekst Apokalipsy (1,1-11,14; 13,2-3; 22,8-14), na
92 kartach. Tekst biblijny opatrzony zosta komentarzem Andrzeja z Cezarei. Kodeks datowany
jest na X wiek, obecnie przechowywany jest na Grze Athos (Pantokratoros 44).
056 Zawiera peny tekst Dziejw i Listw z komentarzem Ekumeniusza, X/XI wiek; pochodzi z
Athos, przechowywany jest w Paryu (BnF, Coislin Gr. 26). Kodeks 0142 by prawdopodobnie
przodkiem dla 056.
061 zawiera 1 Tm 3, 15-16; 4, 1-3; 6, 2-8 na 2 kartach; datowany na V wiek. Przekazuje tekst bizan-
tyjski z sobie tylko waciwymi wariantami. Przechowywany jest w Paryu.
064+074+090; Mt 25, 15 Mk 5, 20 z lukami; VI wiek; tekst bizantyjski. 064 przechowywany jest w
Kijowie (2 karty), 074 na Synaju (10 kart), 090 w Petersburgu (4 karty).
070+0110+0124+0178+0179+0180+0190+0191+0202; k J, grecko-koptyjski, VI wiek. Przecho-
wywany Paryu, Londynie, Oksfordzie; tekst aleksandryjski.
080 fragmenty Mk 9-10 na 2 pergaminowych kartach; pergamin nasczony purpur, pisany zotem;
uncjaa przypomina swoim ksztatem kodeks 022; VI wiek. Przechowywany w Petersburgu.
087+092b; zawiera fragmenty Mt, Mk, J na 4 kartach (34 na 26 cm); VI wiek; tekst aleksandryjski.
Przechowywany jest w Petersburgu i na Synaju.
0150 Zawiera Listy Pawa wraz z komentarzem; IX wiek; Patmos.
66 75
0162 J 2, 11-22, III/IV wiek; tekst podobny do , , B; Nowy Jork.
0171 Mt 10, 17-23. 25-32; k 22, 44-56. 61-64; ok. 300 roku; jest wanym wiadkiem tekstu zachod-
niego w Egipcie. Przechowywany jest we Florencji (Bibl. Laur., PSI 2. 124) i w Berlinie (Sta-
atliche Museen, P. 11863).
0189 zawiera Dz 5, 3-21; pochodzi z ok. 200, przekazuje tekst aleksandryjski. Przechowywany w
Berlinie (Staatliche Museen, P. 11765).
0205 zawiera Tt 2,15b 3,7 po grecku i Tt 2,11 Flm 25 w jzyku koptyjskim (dialekt sahidycki).
Tekst grecki stanowi zaledwie 15% caego tekstu rkopisu. Datowany na VIII wiek, przekazuje
pny tekst aleksandryjski197. Przechowywany jest w Cambridge (Or. 1699 II x).

197
J.K. Elliott, A Greek Coptic (Sahidic) fragment of Titus Philemon (0205), Novum Testamentum XXXVI, 2 (1994), pp.
64
0212 Diatessaron, najstarszy majusku, pisany na zwoju, datowany pomidzy 222-256 rokiem198.
0220 Rz 4, 23 5, 3. 8-13; koniec III wiek; 1 pergaminowa karta. Przekazuje tekst aleksandryjski
zgodny z B (poza 5, 1). Przechowywany jest w Oslo i Londynie199.
0250 Codex Climaci rescriptus, zawiera tekst czterech Ewangelii, na zaledwie 33 kartach; palimpsest;
pocztkowo by klasyfikowany jako lekcjonarz; przynaleno tekstowa jest trudna do ustale-
nia; VII wiek; Cambridge.
0274 Mk 6-10; V wiek; 4 karty (28 x 23 cm); Kair; tekst aleksandryjski.
0308 Ap 11,15-18, na fragmencie 1 karty; ok. 350 roku; Oksford (Sackler Library). Przekazuje tekst
47
aleksandryjski, zgodny z Kodeksem Synajskim i .
Rkopisy uncjalne od 0278 do 0296 odkryte zostay na Synaju w latach 70-tych. Znaczna cz
majuskuw przekazuje tekst bizantyjski, nie jest to jednak standardowy tekst bizantyjski200.

Minuskuy
Wikszo zachowanych rkopisw pisana jest minusku (maymi literami). Pochodz one z
IX-XVII wiekw (najstarszy z 835). Wyrazy pisane s oddzielnie, zazwyczaj z akcentami. Wikszo
minuskuw w dalszym cigu pisana bya na pergaminie. Od XII wieku materiaem pimienniczym
jest papier. Ponad 1300 minuskuw pisanych jest na papierze. Niemal zawsze zawieraj dodatkowy
materia, jak komentarze, Epistula ad Carpianum, Lista Siedemdziesiciu Apostow, krtkie biogra-
fie apostow, streszczenia podry misyjnych w. Pawa, granice piciu patriarchatw, noty o czasie i
miejscu powstania poszczeglnych ksig NT. Poczynajc od wieku IX niektre rkopisy podaj imi
skryby i dat sporzdzenia rkopisu. Zazwyczaj, zgodnie z bizantyjsk manier, jest to data liczona od
stworzenia wiata (5508 przed Chr.). Niewiele minuskuw podaje dat liczon od narodzenia Chry-
stusa.
Wettstein oznakowa minuskuy przy pomocy cyfr arabskich, jednak kad z czterech czci NT
liczy od nowa (Evv, Acta, Paul, Apoc), w efekcie czego rne czci tego samego rkopisu nosiy z
reguy rne oznakowania. Nie byo to jeszcze problemem dla pierwszego rkopisu (numer 1 w
Ewangeliach, Dziejach i Listach), ale w dalszych rkopisach rnice si powikszay (np. 18Evv,
113Act, 132Paul i 51Apoc stanowiy ten sam rkopis, podczas gdy 209Evv, 95Act, 108Paul i 46Apoc stanowiy
inny rkopis). Prowadzio to te do tego, e rne rkopisy posiaday te same symbole liczbowe (np.
1eap i 1r, albo 2e i 2ap). Wettstein sklasyfikowa 112 minuskuw dla Ewangelii, 58 dla Dziejw, 60 dla

183-195.
198
G.D. Killpatrick, Dura-Europos: The Parchments and the Papyri, Greek, Roman and Byzantine Studies 5 (Cambridge,
Mass. 1964), pp. 215-225.
199
W.H.P. Hatch, A Recently Discovered Fragment of the Epistle to the Romans, HTR 45 (1952), 81-85.
200
Wicej o majuskuach w: K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, ss. 113-137; S. P. Tregelles, An Introduc-
tion to the Textual Criticism of the New Testament, London 1856; B. M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Intro-
duction to Palaeography, Oksford University Press, Oksford 1981; F. H. Scrivener, Contributions to the Criticism of the
Greek New Testament bring the introduction to an edition of the Codex Augiensis and fifty other Manuscripts, Cambridge
1859; H. von Soden, Die Schriften des N.T. in ihrer ltesten erreichbaren Textgestalt, Berlin 1902; F.G. Kenyon, Our Bible
and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; W. H. P. Hatch, The Principal Uncial Manuscripts of The New Testa-
ment, The University of Chicago Press, Chicago, 1939; Kurt Treu, Die Griechischen Handschriften des Neuen Testaments in
der UdSSR; eine systematische Auswertung des Texthandschriften in Leningrad, Moskau, Kiev, Odessa, Tbilisi und Erevan,
T & U 91 (Berlin, 1966); B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission, Corruption and Restoration,
Oksford University Press, 1992, s. 42-61; G. Krodel, New Manuscripts of the Greek New Testament, JBL, Vol. 91, No. 2
(Jun., 1972), pp. 232-238.
65
Listw Pawa, 28 dla Apokalipsy.
System Wettsteina doskonalony by przez Scrivenera i Gregoryego. Aland uproci ten system i
odtd jeden rkopis posiada tylko jeden symbol liczbowy, a dla tych rkopisw, ktre posiaday po-
wtarzajce si liczby nada nowe wartoci liczbowe, przerzucajc je na koniec katalogu (1r otrzyma
numer 2814, 2ap otrzyma numer 2815 itd.).
Z powodu pnego pochodzenia, z punktu widzenia krytyki tekstu Nowego Testamentu, przed-
stawiaj mniejsz warto, jednak nie wolno ich lekceway poniewa kady z nich pochodzi od ja-
kiego prototypu tekstu zrewidowanego w IV wieku w Syrii. Nie jest te wane z jakiego wieku po-
chodzi rkopis, waniejszym jest z jak starych rkopisw zosta przepisany. Gregory w 1912 roku zna
2326 minuskuw, Aland w 1989 2812 minuskuw. Dzisiaj znamy 2907 kodeksw minuskuo-
wych201.

1 zawiera cay NT za wyjtkiem Apokalipsy. Pergaminowy kodeks, pisany eleganck minusku

na 297 kartach, paleograficznie datowany na XII wiek. Przechowywany w Bazylei (Univ. Bibl.,
Cod. A.N.IV.2). Zawiera podzia wedug sekcji Ammoniusza, brak kanonw Euzebiusza. Listy
powszechne umieszczone zostay przed Listami Pawa, Hbr jest ostatnim wrd Listw Pawa.
Zawiera ilustracje, ale te zostay skradzione przed 1860 rokiem. Kodeks zosta poyczony
przez J. Reuchlina i wykorzystany przez Erazma w pierwszym wydaniu greckiego Nowego Te-
stamentu (1516), jakkolwiek w Ewangeliach opiera si na 2, mao wartociowym minuskule z
XII wieku. Oecolampadius i Gerbelius nalegali na Erazma, aby ten wykorzysta go w wikszym
stopniu w wydaniu 3 swego NT, Erazm jednak uzna, e kodeks ten zosta zmodyfikowany w
oparciu o tekst aciski. Wettstein w pierwszym wydaniu Prolegomeny (1730) wysoko oceni
tekst kodeksu i stwierdzi, e jest zgodny z tekstem staroytnych rkopisw i cytatami ojcw
kocioa. Po dwudziestu latach zmieni zdanie (Novum Testamentum Grcum, 1751). Tekst ko-
deksu skolacjonowa Wettstein dwukrotnie, jednak z pewnymi bdami. Ponownie skolacjono-
wa go Tregelles, a nastpnie Lake202. Minusku 1 jest jednym z nielicznych minuskuw cyto-
wanych przez Tregellesa. Hort uzna, e reprezentuje tekst poprzedzajcy tekst syryjski. Wraz
z kodeksami 118, 131, 209, 872 (tylko Mk), 884 (czciowo), 1582, 2193 i 2542 (czciowo)
tworzy rodzin f1 i reprezentuje cezarejsk tradycj tekstualn.
1r zawiera Apokalips z komentarzem, datowany na XII wiek. Kodeks by w posiadaniu Reuchli-
na, wykorzysta go Erazm i sta si podstaw dla textus receptus. Zosta pniej zagubiony i po-
nownie odkryty w 1861 roku przez F. Delizsch203. Obecny oficjalny numer kodeksu to 2814.
Przechowywany w Harburg (Oettingen-Wallersteinsche. Bibl., I, 1, 4 (0), 1).
e
2 zawiera Ewangelie; na 248 pergaminowych kartach, XII/XIII wiek, przekazuje tekst bizantyjski.
W Listach Pawa tekst jest bliski dla 206, 429, 522 i 1891. Przechowywany w Bazylei (Univ.
Bibl., Cod. A.N.IV.1)204.
2ap zawiera peny tekst Dziejw i Listw; datowany jest na XII wiek; przechowywany jest w Bazy-

201
Do roku 1957 skatalogowano 2570 minuskuw.
202
Lake K., Codex 1 of the Gospels and its Allies, Text & Studies VII 3, Cambridge 1902.
203
Delizsch F., Handschriftliche Funde, Leipzig 1861.
204
C.C. Tarelli, Erasmuss Manuscripts of the Gospels, JTS XLIV (1943), 155-162; K.W. Clark, Observations on the Eras-
mian Notes in Codex 2, in Studia Evangelica, ed. F.L. Cross, K. Aland, et al., T & U 73 (Berlin 1959), pp. 749-756.
66
 lei (Univ. Bibl., Cod. A.N.IV.4). Obecny oficjalny numer kodeksu to 2815. Przekazuje tekst bi-
zantyjski.
pK
7 zawiera Listy z komentarzem; datowany na XII wiek, przechowywany w Bazylei (Univ. Bibl.,
Cod. A.N.III.11). Wykorzystany przez Stefanusa w editio regia. Obecny oficjalny numer ko-
deksu to 2817. Przekazuje tekst bizantyjski.
13 Ewangelie; 170 pergaminowych kart; datowany na XIII wiek; przechowywany w Paryu (BN,
Cod. Gr. 50). Wykazuje podobiestwo do Kodeksu Waszyngtoskiego; tworzy rodzin f13 wraz z
kodeksami: 69, 124, 174, 230, 346, 543, 788, 826, 828, 983, 1689 i 1709. Wszystkie te rkopisy
pochodz z wiekw XI-XV. Rodzina f13 powstaa prawdopodobnie z rkopisu uncjalnego w
wieku VII, w Kalabrii, a charakteryzuje si tym, e tekst pericope adulterae umieszcza raczej w
Ewangelii ukasza (po k 21, 38), ni u Jana, natomiast tekst k 22, 43-44 po Mt 26, 39. We-
dug zamieszczonych na kocu kadej Ewangelii not, Mateusz napisa swoj ewangeli w jzy-
ku hebrajskim, 8 lat po wniebowstpieniu Pana, a zawiera 2522 i 2600 (minusku
124 2560 ). Marek napisa w jzyku aciskim, 10 lat po wniebowstpieniu 1675
i 1604 . ukasz napisa w jzyku greckim, 15 lat po wniebowstpieniu, zawar w
swojej ewangelii 3803 i 2750 , a Jan 32 lata lat po wniebowstpieniu i zawiera
1938 . Noty te maj rwnie i inne rkopisy tej grupy.
28 Ewangelie (z lukami), datowany na XI wiek. W Mk tekst bliski jest cezarejskiemu, wykazuje
te pewne podobiestwo do D. Przechowywany w Paryu (BnF, Gr 14).
33 Codex Colbertinus. Zawiera Ewangelie (luki w Mk 9,31-11,11; 13,11-14,60 i k 21,38-23,26),
Dzieje, Listy (Listy powszechne po Listach Pawa); na 143 pergaminowych kartach (37,5 x 24,8
cm); pisany 1 kolumn na stron; datowany na IX wiek. Przechowywany w Bibliotece Narodo-
wej w Paryu (Cod. Gr. 14). W roku 1804 J.G. Eichhorn (1752-1827) nazwa go krlow mi-
nuskuw205, dzisiaj jednak krlowa ma wiele rywalek. W Ewangeliach przekazuje tekst
aleksandryjski, podobny do Kodeksu Watykaskiego. W Dziejach Apostolskich przekazuje dwa
teksty, tekst rozdziaw 1-10 jest 78% z tekstem bizantyjskim, natomiast tekst rozdziaw 11-28
jest w 80% zgodny z B206.
57 NT bez Apokalipsy; XII wiek; Oksford, Magd. Coll. Gr. 9.
61 Codex Montfortianus. Zawiera cay NT; najstarszy rkopis ktry zawiera Comma Johanneum,
sporzdzony zosta prawdopodobnie w 1520 roku, w Oksfordzie, przez franciszkanina imieniem
Froy (albo Roy). Wykorzysta go Erazm w 3. wydaniu greckiego Novum Testamentum (1522).
Przechowywany jest w Dublin w Trinity College (Ms 30).
69 Codex Leicestrensis. Zawiera tekst NT (z lukami); na 213 kartach, czciowo na pergaminie
(91), czciowo na papierze (122), o wymiarach 37,8 na 27 cm. Listy Pawa umieszczone zosta-
y przed Dziejami (jak w Kodeksie Synajskim). Tekst Dziejach przeskakuje bezporednio z
10,45 do 14,17, sprawia to wraenie, e kopista nie mia wiadomoci luki. Pisany bardzo nie-
starannym pismem. Jedn z osobliwoci kodeksu jest umieszczenie tekstu k 22, 43-44 po Mt
26, 39. Imi jest pisane pen form a do J 21, 15, gdzie po raz pierwszy pojawia si

205
J.G. Eichhorn, Einleitung in das NT, Bd. IV, Weidmannsche Buchhandlung, Leipzig 1827, S. 217.
206
T.C. Geer, The two Faces of Codex 33 in Acts, Novum Testamentum XXXI, 1 (1989), s. 41.
67
 skrt , odtd co jaki czas stosowany. Sporzdzony zosta prawdopodobnie w 1468 roku,
przez Emmanuela z Konstantynopola. Od 1640 przechowywany w Leicester (Town Museum,
Col. 6 D 32/1). Przekazuje tekst cezarejski w Ewangeliach, a bizantyjski w pozostaych ksi-
gach NT. Jest wanym wiadkiem rodziny f13.
81 Dzieje, Listy; pochodzi z 1044 roku (lub 1054), w wielu partiach przekazuje tekst aleksandryj-
ski. Przechowywany jest w Aleksandrii oraz w Londynie.
88 Dzieje, Listy, Apokalipsa, XII wiek; Neapol (Bibl. Naz., Ms. II.A.8).
104 Dzieje, Listy, Apokalipsa, pochodzi z 1087 roku; Londyn (Brit. Libr., Harley 5537). Tekst Li-
stw jest najwyej oceniany.
157 Ewangelie, XII wiek, napisany dla Jana II Kommena (1118-1143). Przekazuje tekst mieszany,
czsto zgodny z Kodeksem Bezy, z pewnymi inklinacjami do Diatessaronu oraz do tekstu
Ewangelii ukasza Marcjona. Przechowywany jest w Watykanie (Bibl. Vatic. Urbin. Gr. 2).
Kolofon, ktry mona spotka rwnie i w innych rkopisach (20, 164, 215, 262, 300, 376, 428,
565, 686, 718, 1071, take 039), informuje e rkopis zosta przepisany i poprawiony wedug
starych rkopisw z Jerozolimy. Kolofon ten powtarza si po kadej Ewangelii.
162 Ewangelie, 1153 rok, Watykan.
175 zawiera cay NT z luk w Mt 1,1-4,17; XII wiek; w Dziejach i Listach dominuje element bizan-
tyjski. Przechowywany w Watykanie.
206 Dzieje, Listy; XIII wiek; jeden z najstarszych rkopisw na papierze; przechowywany w Lon-
dynie.
209 cay NT; XIV wiek, Wenecja.
221 Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawa; X wiek; Oksford.
241 cay NT, 277 pergaminowych kart, XI wiek. Dawniej przechowywany by w Drenie.
383 Dzieje i Listy, XIII wiek. W Dziejach przekazuje tekst zachodni. Przechowywany w Bodleian
Library w Oksfordzie. Wykorzystywany by w rekonstrukcjach zachodniego tekstu Dziejw.
461 Ewangelie Uspienskiego; zawiera cztery Ewangelie, na 344 pergaminowych kartach (16,7 x
10,7 cm), pisany jedn kolumn na stron, 19 linijek w kolumnie. Nagwki pisane s uncja.
Rok 835 i jest to najstarszy opatrzony dat dostpny nam grecki rkopis biblijny. Przecho-
wywany jest w Petersburgu (RBN, Gr. 219). Przekazuje tekst bizantyjski207.
489 zawiera cay NT bez Apokalipsy; sporzdzony na papierze, w 1316 roku na Synaju; przecho-
wywany w Cambridge (Trinity Coll. B.10.16). Skolacjonowa go Scrivener w 1854 roku.
522 cay NT, sporzdzony na papierze, 1515 rok, Oksford.
565 Ewangelie, Mt i k nastpuj jeden po drugim; jeden z najpikniejszych znanych rkopisw.
Napisany zotymi literami na nasczonych purpur pergaminach. Datowany na IX/X wiek. W
Ewangelii Marka przekazuje tekst cezarejski, w pozostaych Ewangeliach znaczna liczba bizan-
tyjskich naleciaoci. Przechowywany w Petersburgu (Publ. Bibl. 53). Na kocu Ewangelii
Marka zamieszczony zosta Jerozolimski kolofon.
579 Ewangelie, z powanymi lukami w Ewangelii Jana (20, 15 21, 25). Sporzdzony zosta w
XIII wieku w Paryu. W Mt reprezentuje pny bizantyjski tekst, ale w pozostaych Ewange-

207
T.W. Allen, The Origin of the Greek Minuscule Hand, JHS, XL (1920), pp. 12.
68
 liach bardzo dobry tekst aleksandryjski, bliski dla kodeksw B, i L. Zawiera podwjne za-
koczenie Marka. Przechowywany w Paryu (BnF, Gr. 97).
602 Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawa; X wiek; Pary (BnF, Gr. 105).
614 Dzieje i Listy; XIII wiek. Przywieziony zosta z Korfy, przechowywany teraz w Mediolanie.
Zawiera wielk liczb zachodnich lekcji.
700 Ewangelie; datowany na XII wiek. Druga proba Modlitwy Paskiej w Ewangelii ukasza
brzmi: Niech Twj Duch wity zstpi na nas i oczyci nas. Takie brzmienie znajdujemy w ko-
deksie 162, znane byo Marcjonowi i Grzegorzowi z Nyssy. Przekazuje tekst cezarejski. Ho-
skier obliczy, e rni si od textus receptus w 2724 miejscach, z ktrych 791 to opuszczenia, a
353 stanowi dodatki. A 270 spord wariantw nie pojawia si w adnym innym rkopisie208.
Rkopis bada Burgon, Simcox209 i Scrivener (Adversaria). Przechowywany jest w Londynie
(Brit. Libr., Egerton 2610).
892 Ewangelie (brak J 10, 6 12, 18; 14, 24 21, 25) na 353 kartach. Datowany na IX/X wiek. W
Mt 27,49 nie ma aleksandryjskiej interpolacji, zawiera ponadto teksty kwestionowane przez
tekst aleksandryjski: Mt 16,2b-3; Mk 16,9-20; k22,43-44; J 7,53-8,11. W Mk 5 bliski jest dla
kodeksu 210. Od 1887 roku przechowywany w Londynie (Brit. Libr. Add. 33277). Przekazuje
pny tekst aleksandryjski z naleciaociami tekstu bizantyjskiego.
1071 Ewangelie, XII wiek, podobny do kodeksu 157. Zawiera Jerozolimski kolofon. Przechowywany
na Grze Athos (A 104).
1143 purpurowy kodeks, znany jako Beratinus 2, przypomina kodeks 565, zawiera Ewangelie, dato-
wany na XI wiek. W niektrych partiach pisany jest semiuncja. Przechowywany w Tiranie.
1175 Dzieje, Listy; XII wiek, Patmos (Joannu 16). Tekst aleksandryjski.
1224 zawiera cay NT; datowany na IX/X wiek. Przekazuje tekst cezarejski i jest czonkiem rodziny
1224, ktrej jest gow.
1241 zawiera cay NT za wyjtkiem Apokalipsy; pochodzi z XII wieku; Ewangelie czsto si zgadza-
j z C, L, , i 33. W Listach powszechnych przekazuje tekst aleksandryjski. Przechowywany
na Synaju (w. Katarzyny, Gr. 260).
1243 Nowy Testament (bez Apokalipsy); XI wiek; tekst aleksandryjski w Listach powszechnych;
przechowywany na Synaju.
1295 Ewangelie; IX wiek; Pary, BnF, Cod. Suppl. Gr. 1257.
1423 (Codex Daltonianus); zawiera Ewangelie (z komentarzem) na 352 kartach; pochodzi z okoo
1000 roku. Przechowywany jest w Duke University (KW Clark Gr Ms 60). Nagwki, -
, numery, rubryki liturgiczne pisane semi-uncja.
1424 zawiera peny tekst NT; za wyjtkiem Apokalipsy wszystkie ksigi NT zostay opatrzone ko-
mentarzem. Pochodzi z X wieku. Wraz z szeregiem minuskuw (7, 27, 71, 115, 160, 1779,
185, 267, 349, 517, 659, 692, 827, 945, 954, 990, 1010, 1082, 1188, 1194 i inne) oraz M (021)
tworzy rodzin 1424. Przechowywany jest w Chicago.
1582 Ewangelie, 949 rok, naley do rodziny f1 i jest jej najlepszym reprezentantem.

208
H.C. Hoskier, A Full Account and Collation of the Greek Cursive Codex Evangelium 604, London 1890.
209
W. H. Simcox, American Journal of Philology V, 4 (Baltimore, 1884), pp. 454-465.
210
J.R. Harris, An Important MS of the New Testament, JBL, IX (1890), pp. 31-59.
69
1739 zawiera Dzieje, Listy powszechne i Listy Pawa; datowany na X wiek. W Ef 1, 1 brakuje zwrotu
. Przekazuje tekst aleksandryjski, czsto zgodny z cytatami Epifaniusza z Salaminy
(315-403)211. Zuns dopatrywa si bliskich zwizkw pomidzy archetypem 1739 a 46
i B212.
Rkopis odkryty zosta przez E. von der Goltza, na grze Athos, gdzie jest przechowywany po
dzi dzie (B64).
1862 Dzieje (z komentarzem); IX wiek. Athos, Paulu 117 (2).
1881 Listy (1 Pt Hbr), XIV wiek, czsto zgodny z i B; Synaj (Gr. 300), tekst zaliczony do III
kategorii Alanda.
1905 Listy Pawa z komentarzem; X wiek; Pary, BnF, Cod. Coislin 27.
2053 XIII wiek, zawiera Apokalips i komentarz Ekumeniusza do Apokalipsy. Przekazuje tekst alek-
47
sandryjski i obok A i C jest jednym z najlepszych wiadkw tekstu Apokalipsy, lepszy ni i
213
. Przechowywany jest w Messynie (Bibl. Univ. 99).
2062 zawiera Apokalips z komentarzem; XIII wiek, tekst aleksandryjski, podobny do 2053; prze-
chowywany w Rzymie.
2138 cay NT bez Ewangelii, 1072 rok; Moskwa.
2344 Dzieje, Listy, Apokalipsa, XI wiek, w Apokalipsie tekst czsto zgodny z 2053. Pary (BnF, Co-
islin Gr. 18, fol. 170-230).
2427 Zawiera peny tekst Ewangelii Marka. Jest palimpsestem. Tekst nie zosta opatrzony ani sek-
cjami, ani nagwkami, posiada natomiast 16 ilustracji i miniatur. Przekazuje tekst aleksandryj-
ski w 80% zgodny z Kodeksem Watykaskim. Odkryty w roku 1917. Colwell przypuszcza, e
przekazuje tekst Ewangelii Marka w pierwotnym jego ksztacie214. Stephen Carlson udowodni,
e jest to XIX-wieczne faszerstwo, zalene od pseudo-faksymile Kodeksu Watykaskiego
(powtarza dziewi jego bdw)215. Od 1935 przechowywany jest w bibliotece Chicago
University (Ms. 972)216.
2464 Dzieje i Listy z lukami. Datowany jest na X wiek. Przekazuje tekst aleksandryjski z bizantyj-
skimi naleciaociami. Przechowywany jest na Patmos (Joannu 742).
2470 Ewangelie z komentarzem Teofylakta, XII wiek; tekst biblijny pisany zotym atramentem, tekst
komentarza czerwonym. Stanowi go 626 kart i jest trzecim dugim greckim rkopisem na
wiecie. Przechowywany w Istambule.
2492 NT bez Ap; XIII wiek, Synaj (Gr. 1342), tekst zaliczony do III kategorii Alanda.
2768 Ewangelia Jana, komentarz, rok 978, Monachium, Bayer. Staatsbibliothek, Gr. 208.

Jedynie okoo 50 minuskuw zawiera cay tekst NT. Pozostae zawieraj jedynie sekcje NT,
czasem kilka sekcji jednoczenie. W zdecydowanej wikszoci s to Ewangelie. Wrd wczesnych
minuskuw, niewielka ich liczba zawiera Apokalips, po wieku XI czstotliwo wystpowania Apo-

211
C.D. Osburn, The Text of the Apostolos in Epiphanius of Salamis, Society of Biblical Literature, Atlanta 2004.
212
G. Zuns, The Text of the Epistles; a Disquisition upon the Corpus Paulinum, (London, 1953), pp. 68-84.
213
Schmid J., Studien zur Geschichte des griechischen Apokalypse-Textes: 2 Teil, Die alten Stamme, Mnchen, 1955, p. 24.
214
E.C. Colwell, An Ancient Text of the Gospel of Mark, The Emory University, Quarterly 1 (1945), ss. 65-75; E.C. Colwell,
Some Unusual Abbreviations in ms. 2427, Studia evangelica, ed. K. Aland, F.L. Cross, T & U 73, Berlin 1959, pp. 778-779.
215
S.C. Carlson, The Nineteenth-Century Exemplar of Archaic Mark (MS 2427), SBL 2006.
216
M.M. Mitchell, P.A. Duncan, Chicagos Archaic Mark (MS 2427): A Reintroduction to its Enigmas and a Fresh Colla-
tion of its Readings, Novum Testamentum, XLVIII, 1 (2006), ss. 1-35.
70
kalipsy wzrasta217.

Lekcjonarze
Krytycy tekstu zwracaj te uwag na stare teksty liturgiczne, ewangeliarze i lekcjonarze, ktre
czsto przekazyway tekst biblijny przez wieki w niezmienionej postaci. Przekazuj one tekst uywany
w publicznej subie Kocioa i nie jest on cigy. Lekcjonarze kopiowane byy z innych lekcjonarzy,
ich tekst rzadko by uzgadniany z tekstem manuskryptw (do wyjtkw naley 547) i dlatego historia
przekazywanego przez nie tekstu bya niezalena od tekstu manuskryptu. Wikszo z nich pisana jest
minusku. Lekcjonarze majuskuowe pochodz z wiekw IV-XIII, minuskuowe pochodz z wiekw
IX-XVI. Lekcjonarze zostay zapocztkowane w Bizancjum218.
Te z lekcjonarzy, ktre przekazuj teksty ewangeliczne nazywane byy Evangeliaria lub Evan-
gelistaria, te natomiast ktre zawieraj teksty z Dziejw lub Listw Apostoli lub Praxapostoli. Lek-
cjonarze nie zawieray tekstw z Apokalipsy. Lekcjonarze dzielone te byy na Synaxaria, czytane
przez p roku po witach Wielkanocnych oraz Menologia, czytane po pierwszym dniu wrzenia
przez nastpne p roku.
Najstarszy lekcjonarz pochodzi z IV wieku (1604), jest jednak bardzo fragmentaryczny. Tekst
wikszoci z nich prezentuje tekst bizantyjski i jest bliski dla textus receptus. Niektre jednak zawiera-
j wane warianty tekstowe.
Wettstein skatalogowa 24 Evangelistaria i 4 Apostoloi. Zanim Scholz (1794-1852) zaj si
katalogowaniem rkopisw, znano zaledwie 57 Evangelistarioi i 20 Apostoloi. Scholz powikszy list
lekcjonarzy do 181 Evangelistarioi oraz 58 Apostoloi. Gregory liczb skatalogowanych lekcjonarzy
podnis do 1565. Dotychczas skatalogowano 2453 lekcjonarzy.

32 Ewangeliarz, XI wiek; Gotha.

44
Ewangeliarz, Apostolos, XII wiek; Kopenhaga.
59
Apostolos; IX wiek. Przechowywany w Moskwie.
150
Ewangeliarz (uncjalny), Codex Harleianus 5598; 374 kart, prawdopodobnie jest to najadniej-
szy lekcjonarz uncjalny, z dat 27 maja 995 roku. Przechowywany w British Library.
185
Ewangeliarz, XI wiek; Cambridge.
243
Ewangeliarz (uncjalny), Ewangelia z Trapezuntu, 15 kart, ilustrowany, X wiek. Przechowy-
wany w Petersburgu.
451
Ewangeliarz, 1052 rok; Duke.
542
Ewangeliarz (uncjalny), X wiek. Watykan.

217
O minuskuach w: K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, ss. 140-167; Kurzgefasste Liste der Griechischen
Handschriften des NT, Michael Welte, Beate Kster, Klaus Junack, Kurt Aland, Second, revised Edition, Walter de Gruyter,
1994; B.M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography, Oksford University Press, 1981;
B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission, Corruption and Restoration, Oksford University Press,
1992, ss. 61-66; F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; H. von Soden, Die Schriften
des N.T. in ihrer ltesten erreichbaren Textgestalt, Berlin 1902; W. H. P. Hatch, Facsimiles and Descriptions of Minuscule
Manuscripts of the New Testament, Harvard University Press, Cambridge 1951; G. Krodel, New Manuscripts oft he Greek
New Testament, JBL, Vol. 91, No. 2 (Jun., 1972), pp. 232-238;
http://www.tyndale.cam.ac.uk/Tyndale/staff/Head/NTMinuscules.htm.
218
Przypuszczano, e 50 egzemplarzy Biblii, ktrych sporzdzenie Konstantyn Wielki poleci Euzebiuszowi, to lekcjonarze.
71
 547 XIII wiek, tekst bliski dla f13.
562 Ewangeliarz, 991 rok. Watykan.
640
Ewangeliarz, IX wiek; Athos Dionysiu, 86 (21).
847
Ewangeliarz, 967 rok.
1043
fragment Mk 6; k 2, V wiek.
1276
fragment Mt 10; J 20, VI wiek; palimpsest.
1354
grecko-hebrajski fragment Mk 3; VI wiek.
1604
Ewangeliarz, grecko-sahidycki fragment, IV wiek, najstarszy lekcjonarz.
2210
Apostolos (uncjalny), VI/VII wiek; Florencja.
2211
Ewangeliarz (uncjalny), bilingwiczny grecko-arabski, 995/996 rok; Synaj.
3 4 44
Lekcjonarzami byy prawdopodobnie rwnie , , , ale s one zbyt fragmentaryczne, by
mona byo to rozstrzygn. Lekcjonarze nigdy nie zawieray Apokalipsy219.

Cytaty ojcw Kocioa

Bibliografia:

n Aland K. Aland B., The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the
Theory and Practice of Modern Text Criticism, transl. E.F. Rhodes, Grand Rapids: William B. Eerdmans,
Michigan 1995 (3th ed.), pp. 171-184.
n Black M., Aland K., Die alten bersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenvterzitate und Lektionare:
der gegenwrtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung fr die griechische Textgeschichte, Wissen-
schaftliche Beirat des Instituts fr neutestamentliche Textforschung, Berlin 1972.
n Ehrmam D. B., The Use and Significance of Patristic Evidence for NT Textual Criticism, in: B. Aland & J.
Delobel, New Testament Textual Criticism, Exegesis and Church History, Kampen 1994, pp. 118-135.
n Gordon D. Fee, The Use of the Greek Fathers for New Testament Textual Criticism, in. The Text of the New
Testament in Contemporary Research, ed. Bart D. Ehrman and Michael W. Holmes, pp. 191207.
n Gregory C. R., Textkritik des Neuen Testaments, Leipzig 1902, t. II, pp. 747-753, 906-993; Leipzig 1909, III,
pp. 1358-1363.
n Metzger B. M., New Testament Studies: Philological, Versional, and Patristic, Leiden 1980, pp. 167-188.
n Metzger B. M., B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restora-
tion, Oksford University Press, New York, Oksford 2005, pp. 126-134.
n C.D. Osburn, Methodology in identifying patristic citations in NT Textual Criticism, Novum Testamentum
XLVII, 4, pp. 313-343.

Niema warto przedstawiaj te cytaty biblijne obecne w dzieach starochrzecijaskich pisa-

rzy. Niejednokrotnie przekazuj one tekst najwczeniejszych kodeksw. Wiele cytatw, zwaszcza
krtkie, cytowane s w formie niedosownej i zazwyczaj z pamici. Te nie przedstawiaj wielkiej war-

219
Szerzej na temat lekcjonarzy w: Black M., Aland K., Die alten bersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenvterzi-
tate und Lektionare: der gegenwrtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung fr die griechische Textgeschichte,
Wissenschaftliche Beirat des Instituts fr neutestamentliche Textforschung, Berlin 1972; G. Krodel, New Manuscripts of the
Greek New Testament, JBL, VOl. 91, No. 2 (Jun., 1972), pp. 232-238.
72
toci. Natomiast dugie cytaty przepisywane byy z tekstu biblijnego. Kopici przepisujcy te teksty
nie uzgadniali ich brzmienia z dostpnym im tekstem biblijnym, dlatego nie ulegay tym samym
zmianom, co tekst biblijny. Cytaty traktowane s jako jako trzeciorzdne rdo. S te rdem naj-
bardziej problematycznym.
Cytaty biblijne z pism ojcw Kocioa s wan pomoc zwaszcza przy odtwarzaniu historii
danego wariantu tekstowego, dodatkw, bd opuszcze. Pomagaj w dokadniejszym okreleniu
czasu, a zwaszcza geograficznego miejsca w rozwoju tekstu biblijnego. S niezwykle pomocne przy
odtwarzaniu historii rodzin tekstualnych. wiadectwo ojcw kocioa jest jednym z argumentw na
rzecz wtrnego charakteru tekstu bizantyjskiego. Tekst cezarejski opiera si gwnie na cytatach Ory-
gynesa. Najwaniejszym rdem patrystycznych cytatw jest wydana przez Migne Patrologia Greca
i inne podobne wydania.
Na znaczenie cytatw zwrci uwag J.J. Griesbach, ktry opracowa kryteria korzystania z
cytatw. Kady cytat powinien by rozpatrywany indywidualnie, cytaty powinny by brane z najlep-
szych dzie i tylko autentycznych dzie greckich. Naley odrni cytat od aluzji. Naley zwrci
uwag na powtarzajce si cytaty, czy s cytowane w identyczny sposb220. Zdaniem Harnacka cytaty
nie mog by badane w oderwaniu od historii kocioa. Naley pamita, e w przypadku nie mamy
autografw pism ojcw Kocioa i kopici nie zawsze wiernie je przepisywali, czasem mogli harmoni-
zowa ze znanym im tekstem Nowego Testamentu. Dlatego cytaty winny by badane przy zastosowa-
niu metod krytyki tekstu221. Niewielk warto przedstawiaj cytaty pochodzce z dzie greckich oj-
cw Kocioa, ktre zachoway si wycznie w aciskich przekadach (np. dziea Orygenesa). Owe
przekady bardzo czsto posuguj si acisk Bibli.
Gordon Fee wyrni trzy grupy cytatw: aluzje, adaptacje i cytaty. Adaptacje i cytaty musz
by prezentowane w caoci, nie jest to konieczne jedynie przy aluzjach222.
Pierwszorzdne znaczenie maj cytaty greckich ojcw Kocioa. Przywizuje si te niema
wag do autorw aciskich i syryjskich. S one niezwykle pomocne w rekonstrukcji tekstu staroaci-
skiego i starosyryjskiego. Koptyjscy ojcowie Kocioa zwykle s ignorowani.
II wiek: Klemens Rzymski, Papiasz, Polikarp, Ignacy Antiocheski, Didache, Hegezyp, Irene-
usz, Justyn Mczennik, Marcjon, Tacjan, Klemens Aleksandryjski i Walentyn.
III wiek: Afrykaczyk, Dionizy z Aleksandrii, Hipolit Rzymski, Metody z Olimpu, Orygenes i
Porfiriusz.
IV wiek: Adamantius, Akacjusz, Aleksander z Aleksandrii, Amfilochius z Ikonium, Ammo-
niusz z Ikonii, Apolinary z Laodycei, Archelaos, Atanazy z Aleksandrii, Bazyli Wielki, Chryzostom,
Cyryl z Jerozolimy, Didym z Aleksandrii, Diodor z Tarsu, Epifaniusz, Eutaliusz, Euzebiusz, Grzegorz
z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Hegemoniusz, Konstytucje Apostolskie, Nicetas, Pamfilus, Pryscylian,
Teodor z Cyru, Teodor z Heraklei, Teodor z Mopsuestii i Tytus z Bostry.
V wiek: Ammoniusz z Aleksandrii, Cyryl z Aleksandrii, Gelazy, Hezychiusz z Jerozolimy, He-
zychiusz z Salone, Izydor z Peluzji, Prokopiusz z Gazy, Sokrates, Sozomen i Wiktor z Antiochii.

220
Griesbach J. J., Curae in historiam textus Graeci epistolarum Paulinarum, Fickelscherr, Jena 1777, pp. 25-28.
221
Souter A., The Text and Canon of the New Testament, London 1912, p. 16.
222
Fee G. D., Text of John in Origen and Cyril of Alexandria: A Contribution to Methodology in the Recovery and Analysis
of Patristic Citations, Bib 52 (1971), 362.
73
 Najwaniejszymi s NT-owe cytaty w pismach wczesnych ojcw Kocioa223:

Imi Ewangelie Dzieje Listy Apokalipsa Cay NT

Justyn Mczennik 268 10 49 3* 330

Ireneusz 1,038 194 522 65 1,819
Klemens Aleksandryjski 1,817 44 1,334 11 2,486
Orygenes 9,231 349 8,177 165 17,922
Tertulian 3,822 302 2,729 285 7,298
Hipolit Rzymski 734 42 414 188 1,378
Euzebiusz 3,258 211 1,860 27 5,176
W sumie 19,368 1,352 14,985 684 36,289

* Ponadto 266 aluzji.

Wykaz ten nie uwzgldnia wszystkich zachowanych pism wczesnochrzecijaskich autorw.

Do naszych czasw zachowao si wicej ni 36 000 cytatw pochodzcych sprzed roku 325. Poowa
z nich pochodzi od Orygenesa. Najczciej cytowano Ewangelie, na drugim za miejscu byy Listy
Pawa. W oparciu o te cytaty mona zrekonstruowa tekst caego NT za wyjtkiem 11 wierszy.
aciscy ojcowie Kocioa: Ambroy, Amrosiaster, Augustyn, Cyprian, Eugipiusz, Hajmon,
Hieronim, Hilary z Poitiers, Laktancjusz, Lucyfer z Cagliari, Nowacjan, Pelagiusz, Rufin, Salwian,
Tertulian, Tykoniusz.
Syryjscy ojcowie Kocioa: Addaj, Afrahat, Barsalibi, Efren, Jakub z Nisibis, Mani, Tomasz.
Szenute z Atripe (zm. 466), organizator ycia monastycznego w Grnym Egipcie, zostawi po
sobie liczne kazania w dialekcie saidzkim.

223
Za: Geisler N. i W. Nix, A General Introduction to the Bible, Moody Press, Chicago 1969, p. 357.
74
Staroytne przekady Nowego Testamentu
Przekady staroytne odgrywaj niema rol we wspczesnej krytyce tekstu Nowego Testa-
mentu. Przekady te dotary do naszych rk rwnie w odpisach i rwnie ulegay zmianom, jednak
dalsza historia ich tekstu bya niezalena od tekstu greckiego i dlatego s pomocne w odtworzeniu
tekstu greckiego. Trzy z nich syryjski, aciski, koptyjski pochodz z koca II wieku i s starsze
ni posiadane przez nas apografy tekstu greckiego. Powstay przed pierwszymi recenzjami greckiego
NT i dlatego s najwyej oceniane. S one obowizkowo cytowane we wszelkich krytycznych wyda-
niach tekstu greckiego. Przekady powstae po roku 300 (ormiaski, gruziski, etiopski), s ju uza-
lenione od recenzji, niemniej s te wane i z reguy s cytowane w aparacie krytycznym. Przekad
gocki i sowiaski cytowane s rzadko w wydaniach krytycznych.

Przekady syryjskie

Przekady starosyryjskie
Syria odegraa wielk rol w pocztkach chrzecijastwa. Antiochia najpierw bya wanym
orodkiem misyjnym, pniej za penia rol pomostu pomidzy Palestyn a zachodnim chrzeci-
jastwem. W Antiochii uczniw Jezusa po raz pierwszy nazwano chrzecijanami (Dz 11, 26). Tutaj
prawdopodobnie powstay Ewangelie Mateusza i ukasza, Didache, w roku 107 Ignatiana, a w ko-
cu II wieku Ewangelia Tomasza. W Syrii krzyoway si wpywy jzyka greckiego i syryjskiego. W
samej Antiochii dominowa grecki, ale poza ni znajomo greckiego bya znacznie mniejsza (Dama-
szek, Edessa). W miar upywu czasu wpywy greckiego malay. W Palestynie posugiwano si dia-
lektem syryjskiego, bliskim aramejskiemu jzykowi, ktrym posugiwa si Jezus i apostoowie,
pierwsze za przekady syryjskie powstay w czasach, kiedy wci bya ywa ustna tradycja o Jezusie i
apostoach. Kluczowa terminologia nauczania apostolskiego nie moga by jeszcze zapomniana i mo-
ga w jakim stopniu zosta zachowana w najwczeniejszych przekadach. Syryjskie przekady pozwa-
laj lepiej zrozumie autorw NT, piszcych po grecku, a mylcych po semicku. Dlatego krytycy
tekstu szczeglnym szacunkiem darz przekady syryjskie.
Najstarszym przekadem NT na jzyk syryjski jest prawdopodobnie Diatessaron (Harmonia
Czterech Ewangelii), dokonany przez Tacjana okoo 170 roku. Tacjan stworzy wasny porzdek
chronologiczny, czasem radykalnie odbiegajcy od chronologii kadej z Ewangelii. Teksty powtarza-
jce si zostay odrzucone, w efekcie czego Diatessaron stanowi 72% cznej objtoci czterech
Ewangelii. W najwikszym stopniu wykorzysta Ewangeli Jana, w najmniejszym Ewangeli Mar-
ka. 56 wierszy kanonicznych Ewangelii nie znajduje swoich odpowiednikw w Diatessaronie. Pomi-
nite zostay genealogie Jezusa, teksty mwice o czowieczestwie Chrystusa, Jzef nie jest nazywa-
ny mem Marii. Nie ma te perykopy J 7, 53 8, 11. Reprezentuje tekst zachodni. ST-owe cytaty s
zgodne z tekstem ST Peszitty. Zachowa si w przekadzie arabskim i aciskim, w jzyku greckim
zachoway si jedynie fragmenty.

75
 Kolejny przekad tym razem caego NT dokonany zosta okoo 180 roku (albo niewiele
wczeniej). Cytuje go Efrem Syryjczyk. Nazywany jest przekadem staro-syryjskim, a sporzdzony
zosta na podstawie starego tekstu greckiego reprezentujcego tekst zachodni. Zachowa si tylko w
dwch wczesnych manuskryptach: Syrus Curetonianus (IV wiek) i Syrus Sinaiticus (V wiek). Pierw-
szy z nich wydany zosta przez W. Curetona w 1858 roku i oznaczany jest symbolem syrc, drugi od-
kryty zosta przez A.S. Lewis w 1892 roku na Synaju, oznaczany jest symbolem syrs i jest palimpses-
tem. Rkopisy sporzdzone zostay w V (ewentualnie w IV) wieku, ale przekazuj tekst bliski do tek-
stu z okoo roku 200. Oba rkopisy zawieraj znaczne luki. Starosyryjski przekad Listw Pawa nie
zachowa si. Znamy go tylko z cytatw ojcw wschodniego Kocioa.

Peszitta
Na pocztku V wieku ponownie przeoone zostay wszystkie ksigi NT (za wyjtkiem 2 Pt, 2
Jn, 3 Jn, Jud, Ap), by moe dla zatarcia rnic jakie zachodziy pomidzy poszczeglnymi istniej-
cymi przekadami224. Peszitta oznaczana jest symbolem syrp.
A do koca XIX wieku sdzono, e Peszitta powstaa w II wieku. Po publikacji Burkitta wik-
szo biblistw zgodzia si, e dziea tego dokona bp Rabbula z Edessy (zm. 436). Autorstwo Rab-
buli jest jednak wtpliwe, poniewa wystpujce w jego pismach cytaty nie zawsze s zgodne z Pe-
szitt225. Przekad ten dopiero w X wieku nazwany zosta Peszitt (peitto prosty, zwyky), przez
Mosze bar Kefa, poniewa przeoono go na potoczny, zwyky jzyk (aby udostpni go wszystkim).
Peszitta nie zawieraa tekstw k 22, 17-18; J 7, 53 8, 11. Peszitta staa si przekadem obowizuj-
cym w Kociele syryjskim, zarwno wschodnim jak i zachodnim, a to oznacza, e powstaa przed
rozamem z roku 431. Tekst Peszitty wydano drukiem w 1555 roku. W Lejdzie opracowywane jest
wydanie krytycznego tekstu Peszitty.
Tekst Peszitty jest niejednolity, Ewangelie zasadniczo reprezentuj tekst bizantyjski, niektre
partie Dziejw tekst zachodni, z licznymi naleciaociami tekstu aleksandryjskiego (np. Mt 14, 12;
15,4; Mk 1,2; J 1,18) i cezarejskiego. Gwilliam wykaza, e w Mt 1-14 Peszitta jest zgodna z Textus
receptus tylko 108 razy, z Kodeksem Watykaskim 65 razy, w 137 przypadkach rni si od obu i
wspiera przekady staro-syryjskie albo staro-aciskie, w 31 przypadkach ma swoje wasne warianty.
Zachowao si ponad 360 rkopisw Peszitty, z ktrych prawie poowa znajduje si w British
Library. Druga znaczca kolekcja rkopisw znajduje si w Cambridge. Wikszo owych rkopisw
pisana jest grafik estrangela.
Paris syr. MS. 296, I, zawiera k 6, 49 21, 37, pochodzi z V wieku, uchodzi za najstarszy
rkopis Peszitty.
Vatican Cod. Sir. 12, napisany w Edessie w roku 548; najstarszy datowany rkopis zawierajcy
cztery Ewangelie.
Codex Phillipps 1388 zawiera cztery Ewangelie, pochodzi z V/VI wiek, od 1865 roku przecho-
wywany w Berlinie. Tekst rkopisu opublikowa Gwilliam w 1901 roku. Zawiera okoo 70 staro-
syryjskich wariantw tekstowych.

224
B. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, Oksford 1968, p. 69.
225
A. Vbus, Studies in the History of the Gospel Text in Syraic, Louvain 1951.
76
 British Library Ms. 14470, zawiera cztery Ewangelie, Listy Pawa, Dzieje, Jk, 1 Pt i 1 J, pocho-
dzi z V/VI wieku226.
British Library Ms. 14479, zawiera Listy Pawa, sporzdzony w Edessie w 534 roku i jest to
najwczeniejszy datowany rkopis. Pisany eleganck estrangel, samogoski naniesione przez pniej-
sz rk.
Ewangelie Rabbuli, ilustrowany rkopis sporzdzony w 586 roku, w monofizyckim klasztorze,
w Beth-Zagba. Zawiera cztery Ewangelie. Przechowywany we Florencji (Bibl. Laur., Plut. I, Cod. 56).

Pniejsze przekady syryjskie

Jedn z wci nierozwizanych zagadek w historii tekstu NT jest Philoxeniana (syrph) i Harc-
lensis (syrh). Wedug jednej z wersji s one recenzjami Peszitty. Najpierw w roku 508 Filoxenus, bi-
skup Mabbug nad Eufratem, mia dokona rewizji Peszitty (Philoxeniana), natomiast w roku 616 roku
rewizji Philoxeniany dokona Tomasz z Harkel (Harclensis). Wedug drugiej wersji s to dwa odrbne
przekady. Zachowao si okoo 35 rkopisw reprezentujcych Harclensis, datowane s od VII wieku
w gr i wykazuj pewne podobiestwo do tekstu zachodniego reprezentowanego przez Kodeks Bezy.
Philoxeniana zawiera ju cztery mae Listy powszechne i Apokalips, ktrych nie miaa Peszitta. Naj-
waniejszy rkopis przechowywany jest w Trinity College, w Dublin. Okoo 500 roku dokonano prze-
kadu na jzyk syropalestyski (dialekt aramejsko-galilejski ktrym posugiwa si Jezus). Zawiera on
2 P, 2 J, 3 J, Jd i Ap, a reprezentuje tekst cezarejski i jest cakowicie niezaleny od innych syryjskich
przekadw. Zachowa si w lekcjonarzach i innych fragmentarycznych rkopisach. Trzy najwaniej-
sze rkopisy pochodz z 1030, 1104 i 1118 roku. Oznaczany jest symbolem syrpal.

Ograniczenia syryjskich przekadw

Jzyk syryjski, jako jzyk semicki, nie ma kocwek i nie mg sobie pozwoli na tak wielk
swobod w zmianie kolejnoci sw jaka cechowaa jzyk grecki. Czasownik odmieniany jest w zu-
penie inny sposb ni w jzyku greckim. Jzyk syryjski posiada tzw. status emphaticus, ktrego
zastosowanie nie zawsze koresponduje z greckim rodzajnikiem.
W transkrypcjach imion wasnych spgoska oddawana jest przy pomocy dwch syryjskich
spgosek . Litera transkrybowana bya przez , natomiast przez ( np. imi , Tymote-
usz, ). W przypadku semityzmw dono do odtworzenia oryginalnego semickiego brzmienia,
ale nie wszystkie semickie imiona zostay rozpoznane (np. Aretas w 2 Kor 11, 32). Grecki tekst NT na
dwa sposoby oddaj nazw miasta jirualaim: / , przekady syryjskie wraca-
j do jednolitej formy: Urilem. jest regularnie oddawane przez satana.
//. jest niemal zawsze oddawane przez emun kepa. jednak
czasami oddawane jest przez Ptrws. Najwicej trudnoci sprawiaj rnice w odmianie czasownika.

226
W. Wright, Catalogue of the Syriac Manuscripts in the British Museum, Gorgias Press LLC 2002.
77
Przekady aciskie

Przekady staroaciskie
Koci zachodni posugiwa si pierwotnie jzykiem greckim, wic nie od razu pojawia si
potrzeba przekadu Biblii na jzyk aciski. Pierwsze aciskie przekady pojawiy si najpierw w
Afryce pnocnej (okoo 170 roku), a nastpnie w Rzymie227 i Galii. Ich liczba stale wzrastaa i w
poowie IV wieku osigna liczb czterdziestu. Wszystkie te przekady oparte s na LXX i niewolni-
czo trzymaj si tekstu greckiego. Przekady powstae przed Wulgat nazywamy staroaciskimi
Vetus Latina. Najwaniejszymi i najbardziej cenionymi byy: Afra i Itala, ale aden z nich nie mia
powszechnego uznania. Oba przekady reprezentuj tekst zachodni. Afra bardziej odbiegaa od tekstu
greckiego. Itala miaa nieco bizantyjskich naleciaoci, ktrych liczba z biegiem czasu wzrastaa.
Przekady te ulegay staym przeksztaceniom, mnoyy si ich warianty tekstowe228.
Do naszych czasw nie zachowa si ani jeden staroaciski rkopis przekazujcy peny tekst
NT. Zachowao si natomiast 32 rkopisw zawierajcych Ewangelie, 12 Dzieje, 4 Listy Pawa i 1
Apokalipsy. Ponadto szereg fragmentw, co daje cznie 89 rkopisw. Pochodz one z wiekw IV-
XIII. Wikszo z nich reprezentuj Ital, rkopisw Afry zachowao si niewiele. Najcenniejszymi
rkopisami s:
Codex Bobbiensis 1 (k), zawiera Mt 1-15 i Mk 8-16, pochodzi z okoo 400 roku. Przewieziony
zosta do iroszkockiego klasztoru w Bobbio, w pnocnych Woszech. Przekazuje Versio Afra i
jest najwaniejszym wiadkiem tego tekstu, wykazuje du zgodno z 0171 i podobiestwo do
cytatw Cypriana. Przechowywany w Turynie.
Codex Palatinus 2 (e), zawiera cztery Ewangelie, datowany na IV wiek; pisany srebrnym atra-
mentem. Test posiada cechy zeuropeizowanej Versio Afra. Przechowywany w Trent.
Codex Vercellensis 3 (a), Ewangelie, druga poowa IV wieku.
Codex Veronensis 4 (b), Ewangelie; koniec V wieku; Werona. Burkitt sdzi, e ten typ tekstu
wykorzysta Hieronim jako podstaw dla Wulgaty.
Codex Bezae 5 (d), Ewangelie, Dzieje, 3 Jana. Tekst aciski jest niezaleny od tekstu greckie-
go (lewa strona), przekadw staroaciskich jak i Wulgaty. Powsta okoo 400 roku.
Codex Colbertinus 6 (c), cztery Ewangelie, XI wiek, tekst mieszany, zasadniczo biorc jest to
Itala przerywana partiami Afr. Oba te teksty zostay skaone przez Wulgat.
Codex Corbeiensis 8 (ff2), Ewangelie; V wiek. Pocztkowo nalea do klasztoru Corbey w po-
bliu Amiens, dzi przechowywany w Paryu.
Codex Brixianus 10 (f), Ewangelie; VI wiek.
Codex Claromontanus 12 (h); zawiera Ewangelie; datowany na V wiek.
Codex Vindobonensis 17 (i), Ewangelie; V wiek.
Codex Ambrosianus 21 (s), Ewangelie; V wiek.
Codex Gigas 51 (gig), ukoczony w 1229 roku; wymiary 89 na 49 cm, przy 22 cm gruboci, a

227
W Rzymie liturgi w jzyku aciskim wprowadzono okoo roku 190.
228
Wrd zachowanych staroaciskich rkopisw mona naliczy 27 wariantw tekstu k 23, 4-5. (B. Metzger, The Text of
the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration, Oksford 1968, p. 72).
78
 wadze 72 kg. 320 jego kart osiem z nich zagino sporzdzonych zostao ze 160 skr osw.
Kodeks jest ilustrowany, stosuje wielkie inicjay. Sporzdzi go mnich benedyktyski z Bohemii
w Podlaice. Zawiera tekst Wulgaty, ale Dzieje Apostolskie i Apokalipsa przekazuj przekad
staroaciski. Oprcz ksig biblijnych zawiera cay szereg dzie i traktatw: Antiquitates oraz
De bello Judaico Jzefa Flawiusza, Etymologia Izydora oraz traktat Medica. Nastpnie ksigi
NT w kolejnoci: Ewangelie, Dz., Listy powsz., Ap., Listy Pawa. Po NT umieszczone zostay
dwie ilustracje (Niebiaskie Miasto i diabe), wykaz zakl stosowanych w praktykach egzorcy-
stycznych, traktat historyczny Kronika Bohemii autorstwa Kosmasa z Pragi (1045-1125), wykaz
imion, a na kocu kalendarz. W roku 1648 trafi do Szwecji i odtd przechowywany jest w
Sztokholmie.
Codex Bobiensis albo Vindobonensis 53 (s), palimpsest, zawiera Dzieje i Listy powszechne, VI
wiek, w VIII wieku napisany ponownie.
Codex Floriacensis 55 (h), zawiera Dziejw, fragmenty Listw powszechnych i Apokalipsy.
V/VI wiek; Versio Afra. Tekst rkopisu zawiera wiele bdw, podr Pawa opisana w Dz 28,
1-13 zostaa streszczona.
Codex Claromontanus 75 (d), Listy Pawa; V/VI wiek.
Codex Boernerianus 77 (g), Listy Pawa; IX wiek.
Codex Augiensis 78 (f), Listy Pawa; IX wiek.
Codex Guelferbytanus 79 (gue), Listy Pawa; VI wiek.

Wulgata
Itala bya nieuporzdkowana, a wraz z upywem czasu nieporzdek wzrasta. W tej sytuacji bp.
Rzymu, Damazy, zleci Hieronimowi dokonanie nowego przekadu caego Pisma witego na jzyk
aciski. Praca nad Ewangeliami trwaa okoo roku i ukoczona zostaa w 383 roku. Bya to rewizja
Itali, ktr Hieronim skonfrontowa z greckimi rkopisami (reprezentoway wczesny tekst bizantyj-
ski). Najdokadniej opracowa Ewangelie, przekad ten nazwano Wulgat (vulgus pospolity, zwy-
ky), spotka si z krytyczn ocen i wielokrotnie go poprawiano, ale w kocu wieku VI cieszy si ju
wielkim autorytetem, a sta si oficjaln Bibli kocioa zachodniego.
Poniewa Wulgata przez pewien czas funkcjonowaa obok przekadw staroaciskich, wpyn-
o to na staroaciskie reminiscencje w tekcie Wulgaty oraz na korekt tekstw staroaciskich na
mod Wulgaty. Ponadto na wskutek nieostronoci kopistw tekst ulega dalszym znieksztaceniom.
W tej sytuacji Alkwin (735-804) i Theodulf (750-821), usiowali zrewidowa i oczyci tekst Wulgaty,
ale ich wysiki przyczyniy si do wzrostu wersji mieszanych. Nad rewizj tekstu Wulgaty pracowali
pniej Lanfrank (1005-1089) i Stephen Harding (zm. 1134), rwnie bezowocnie, dlatego w kocu
redniowiecza powstaj correctoria, wrd nich Biblia paryska. Po wynalezieniu druku Wulgata staa
si pierwsz drukowan ksik Biblia Gutenberga (1452-1456).
Pierwsze krytyczne wydanie tekstu Wulgaty byo dzieem Roberta Stefanusa w 1528 roku. W
1546 roku na soborze trydenckim uchwalono o potrzebie przygotowania zrewidowanej Wulgaty. Zo-
stao ono zrealizowane przez papiea Sykstusa V, w 1590 roku (Wulgata Sykstyska), byo jednak
niedoskonae pod wzgldem krytycznym. Po mierci papiea jego nastpca Klemens VIII wycofa

79
dostpne kopie wydania sykstyskiego, jako le przygotowanego. Nastpnie doprowadzi do wydania
poprawionej w 4900 miejscach Wulgaty Klementyskiej (1592, 1593, 1598).
W 1907 papie Pius X powoa komisj, ktrej celem byo dokonanie rewizji Wulgaty. Zaoe-
niem byo poprawienie tekstu w duchu osigni wspczesnej lingwistyki, oczyszczenie pisowni ze
redniowiecznych naleciaoci oraz przetumaczenie na nowo tego, w czym Hieronim zanadto odszed
od oryginau. Prace trway kilkadziesit lat, cao ukazaa si w latach 1926-1969.
Vulgata Stuttgartiana, bardziej podobna do klementyskiej ni do editio nova, bdca prb
zblienia tekstu do oryginalnej Wulgaty Hieronima tak dalece, jak tylko to moliwe. Opiera si gw-
nie na Kodeksie Amiatinus z VIII wieku.
Do naszych czasw zachowao si ponad 9 000 rkopisw Wulgaty. Dokadna ich liczba nie jest
znana.
Codex Amiatinus (A), najstarszy rkopis z penym tekstem ST i NT. Jest to pokanych rozmia-
rw kodeks, stanowiony przez 1029 kart o wymiarach 50,5 na 34 cm i 15 cm gruboci. Way okoo 30
kg. Cztery jego karty wymagay jednej cielcej skry. Zapisany wielk, wyran, regularn i pikn
uncja, w dwch kolumnach na stron, 43-44 linijki tekstu w kolumnie. Pisany jest kolometrycznie,
stosunkowo czsto zostawiana jest niewielka przestrze pomidzy wyrazami. Sporzdzony zosta
przed 716 rokiem w oparciu o Codex Grandior z VI wieku, w Wearmouth albo Jarrow, w pnocnej
Anglii, przez mnicha Ceolfrid. Od 1786 roku przechowywany jest w Biblioteca Laurenziana. Jakkol-
wiek tekst nie zawsze jest rwny (najsabszy w Psaterzu), cieszy si opini najlepszego wiadka tek-
stu w. Hieronima. Stoi w bliskiej relacji do recenzji Kasjodora. Jest te znakomitym przykadem re-
dniowiecznej kaligrafii i bywa nazywany najadniejsz ksik na wiecie. Tekst wyda Tischendorf w
1854 roku229.
Codex Dublinensis (D), albo Ksiga Armagh, zawiera peny tekst NT. Sporzdzono go w roku
807, zawiera List do Laodycei po Licie do Kolosan, Dzieje umieszczone zostay po Apokalipsie.
Przedstawia irlandzki typ tekstu Wulgaty, ktry charakteryzuje si pewn liczb dodatkw. W niekt-
rych miejscach mona zauway, e tekst kodeksu poda za tekstem greckiego rkopisu reprezentu-
jcego grup Ferrara (f13). Przechowywany jest w Trinity College w Dublin.
Codex Fuldensis (F), napisany w latach 541-546 w Capui, na polecenie biskupa Wiktora. Zosta
sprawdzony i poprawiony przeze osobicie. Zawiera Ewangelie w formie Diatessaronu Tacjana,
ponadto: List do Laodycei oraz Hieronima Prolog do Kanonicznych Ewangelii. Tekst kodeksu bliski
jest dla Amiatinus. Przechowywany jest w bibliotece w Fuldzie (Abb. 61).
Codex Sangermanensis (G), NT, pocztek IX wieku, jest jednym z najwaniejszych reprezen-
tantw francuskiej Wulgaty. Zosta wykorzystany przez Stefanusa w jego Biblia sacra (1538-1540,
1546). Przechowywany jest w Paryu (BnF, fond lat. 11553).
Codex Complutensis I, ukoczony w 927 roku. Zawiera ca Bibli, z Listem do Laodycei na-
stpujcym po Hbr. Wykorzystany zosta przez kardynaa Ximenesa w wydanej przeze Poliglotta
Complutensis. Podczas wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939) zosta niemal cakowicie zniszczo-
ny. Zachowane szcztki przechowywane s w Madrycie (Bibl. Univ. Cent. 31).
Codex Mediolanensis (M), zawiera cztery Ewangelie, datowany jest na drug poow VI wieku.

229
Tischendorf K., Codex Amiatinus. Novum Testamentum Latine interpreter Hieronymo, Lipsiae 1854.
80
Tekst jest bardzo dobry, porwnywany z Amiatinus i Fuldensis. Przechowywany jest w Biblioteca
Ambrosiana.
Kodeks N, Ewangelie, V wiek; palimpsest. Powsta we Woszech, przechowywany jest w Pary-
u (BnF, lat. 1628) oraz Autun (Bibl. mun. 21). Jeden z najstarszych rkopisw Wulgaty.
Codex Reginensis (R), Listy Pawa, VIII wiek, sporzdzony zosta w pobliu Rawenny, prze-
chowywany w Bibliotece Watykaskiej.
Codex Sangallensis 1395 (), najstarszy znany, zawierajcy Ewangelie, z licznymi lukami;
pochodzi z pocztku V wieku; przechowywany w St. Gallen. Od tekstu Hieronima dzieli go niewiele
kopii.
Codex Lindisfarnensis (Y), zawiera Ewangelie, sporzdzony krtko po 687 roku; bogato ilu-
strowany, uchodzi za jedn z najpikniejszych ksiek wiata. Tekst wykazuje bliskie pokrewiestwo
do Amiatinus. Pniej, pomidzy liniami aciskiego tekstu, kto doda tekst w jzyku anglosaskim,
ktry jest parafraz tekstu aciskiego. Przechowywany w British Library.
Codex Harleianus (Z); zawiera Ewangelie, datowany na VI/VII wiek. Pocztkowo przechowy-
wany by w Bibliotece Krlewskiej w Paryu. Skradziony zosta przez Jean Aymon w 1707 roku i
sprzedany dla R. Harleya, ktry przekaza go dla British Library.
Codex Kenanensis (Q), synna Ksiga z Kells; zawiera Ewangelie, pochodzi z VIII/IX wieku.
Tekst prezentuje iryjski typ, ze szczeglnymi bdami, wynikajcymi z nierozumienia tekstu przez
kopist. Zawiera pikne dekoracje i z tego synie.
Codex Theodulphianus () ST i NT, Psalmy i Ewangelie pisane srebrem na purpurze, ok. 900
roku, recenzja Theodulfa; przechowywany w Paryu.

Ograniczenia aciskich przekadw

Ograniczeniem aciskich przekadw s transkrypcje semickich imion i terminw: Ca-
iphas/Caiaphas, Scarioth/Iscariotes, Istrahel/Israhel, Isac/Isaac. Innego rodzaju ograniczenie powo-
duj latynizmy (np. / centurio). Nie moe by odrniony czas aoryst i
perfectum. Zarwno jak i musz by oddawane przez locutus sum. Jzyk aciski
nie posiada rodzajnika. Czasami rodzajnik oddawany jest przez zaimek wskazujcy w wyraeniach hic
mundus albo hoc saeculum.
Jzyk grecki ma wiele form partykuy przeczcej , , , , , , . S one
przekadane przez non lub nonne. Partykua / przekadana jest na neque oraz przymiotnikiem
i/ przekadanym na nemo. Podobnie ma si sprawa ze wszystkimi synonimami, zwaszcza
wieloznacznymi. W J 7, 28-29 uyte s zamiennie najpierw , nastpnie , oba tuma-
czone s na misit. Wieloznaczny wystpuje w NT 10-krotnie tumaczony jest, w
zalenoci od kontekstu, na osiem rnych sposobw (perserverare, perdurare, instare, instantem
esse, adhaerere, deservire, parere, servire).
Greckie synonimy takie jak i , i nie s precyzyjnie roz-
rniane w acinie. Czasem jest problem z przyimkami i , i , i , oddawanych przez
aciskie a, de i ex. Take przyimki i w grece hellenistycznej mogy by uywane zamiennie.
Problem ten dotyczy wszystkich synonimw.

81
 Na og przekady aciskie byy bardzo dosowne i to samo greckie sowo staray si oddawa
tym samym sowem aciskim. Ale nie zawsze miao to miejsce, zwaszcza w przypadku Versio Afra,
ktra te same greckie sowa oddawaa rnymi aciskimi terminami. Termin oddawany jest
przez eius lub illius, przez erat lub fuit.
Dowodem, i w oparciu o przekad aciski nie da si w sposb bezbdny odtworzy tekstu
greckiego jest przekad Erazma (w Ap 17, 4 , w Ap 22, 18 ).

Przekady koptyjskie
Pocztkowo Koci w Egipcie posugiwa si jzykiem greckim. Przejcie na jzyk koptyjski
ostatnia forma jzyka egipskiego dokonao si w latach 180-200230. Jzyk koptyjski funkcjonowa
jednak a w siedmiu dialektach. Nowy Testament przeoono na pi z nich. Przekady koptyjskie
reprezentuj tekst aleksandryjski, copsa i copbo, maj naleciaoci tekstu zachodniego. Przekad sahi-
dycki by do swobodny, bohairski natomiast bardzo niewolniczy, mia tendencj do przekadania
kadego sowa, stosowa nawet zapoyczenia gramatyczne. 52 rkopisw jest bilingwicznych, zawie-
raj obok tekstu koptyjskiego tekst grecki, 2 rkopisy s trilingwiczne, zawieraj tekst: grecki,
koptyjski, arabski.

Dialekt saidzki
Najpierw, w kocu II wieku, dokonano czstkowego przekadu na uywany w grnym Egipcie
(znajomo greki nie bya tu powszechna), dialekt saidzki (copsa). Pniej uzupeniono go o brakujce
ksigi. Przekad ten charakteryzuje si tym, e zasadniczo biorc oparty zosta na tekcie aleksandryj-
skim. Jednak w tekstach Ewangelii Jana i Dziejw zawiera sporo zachodnich naleciaoci. S to przy-
padkowe naleciaoci i trudno si w nich dopatrzy jakiej prawidowoci. Tekst dialektu sahidyckiego
75
lokuje si pomidzy tekstem greckich kodeksw i B, najbliszy jest dla , jest take bliski dla
kodeksu T, ktry jest bilingwicznym grecko-sahidyckim kodeksem. W oparciu o pniejsze rkopisy
mona zauway powolny proces rewizji tekstu. W IX wieku dialekt sahidycki zacz ustpowa bo-
hairskiemu. Przez dugi czas nie wiedziano nawet o jego istnieniu. Rkopisy reprezentujce ten prze-
kad zostay odkryte w XVIII wieku. Dzisiaj mamy 560 rkopisw saidzkich skatalogowanych przez
instytut w Mnster, aden z nich nie jest kompletny.
W Dziejach zasadniczo biorc przekazuje tekst aleksandryjski, z niewielk liczb lekcji tekstu
zachodniego. W dekrecie apostolskim z Dz 15, 19 n doszo do naoenia aleksandryjskiej i zachod-
46
niej lekcji. W Listach Pawa tekst jest aleksandryjski z zachodnim odcieniem, bliski jest dla i B.
W Listach powszechnych przekad sahidycki reprezentuje klasyczny tekst aleksandryjski i jest daleki
dla wszystkich pozostaych tekstw, bardzo czsto wspbrzmi z kodeksem B. Rkopisy sahidyckie
opuszczaj te same wiersze, co greckie rkopisy reprezentujce tradycj aleksandryjsk. Porzdek
Ewangelii: J, Mt, Mk i k. List do Hebrajczykw umieszczany jest po 2 Kor a przed Gal. W wielu
rkopisach brak Apokalipsy.
Crosby-Schyen Codex, na 52 papirusowych kartach. Zawiera peny tekst 1 Piotra (ponadto

230
Okoo roku 180 osignity te zosta szczytowy punkt wpyww gnostycyzmu w Egipcie.
82
Jon, 2 Mch, Peri Paschu Melitona i anonimow Homili). Datowany na III/IV wiek, przechowywany
w Duke University. MS. Or. 7594 zawiera Pwt, Jon i Dz (w tej kolejnoci), datowany na koniec III,
lub pocztek IV wieku, przechowywany w British Library231. Michigan MS. Inv. 3992 zawiera 1 Kor,
Tt i Ps, pochodzi z IV wieku. Berlin MS. Or. 408 i British Muzeum Or. 3518 tworzyy pierwotnie
jeden rkopis, zawierajcy Ap, 1 J i Flm (w tej kolejnoci), datowany na IV wiek. Kolekcja Chester
Beatty prezentuje trzy rkopisy sahidyckiego NT, datowane na VI albo VII wiek. Jeden z nich zawiera
Dzieje i Ewangeli Jana, drugi Listy Pawa i Ewangelie, trzeci teksty Psalmw od I do L i pierw-
szy rozdzia Mateusza. Niektre rkopisy zawieraj Mk 16,9-10, inne za nie, J 7,53 8, 1 opuszczony
jest we wszystkich rkopisach. Przechowywany w Berlinie P. 15926 przekazuje cile zachodni tekst
NT. George Horner przygotowa krytyczne wydanie tekstu sahidyckiego w latach 1911-1924232.

Dialekt bohairski
Przekad na dialekt bohairski (copbo) uywany w delcie Nilu dokonany zosta na pocztku
III wieku. Historia przekadu bohairskiego jest najbardziej skomplikowana spord wszystkich dialek-
tw koptyjskich. Dwa odkryte w XX wieku fragmenty pochodzce z IV-V wiekw zmieniy nasz po-
gld na temat historii tekstu bohairskiego. Tekst przez nie przekazywany jest na tyle rny od pniej-
szych znanych nam rkopisw, e okrelony zosta mianem tekstu proto-bohairskiego (copbo). Nawet
jzyk rni si nieco. Porzdek Ewangelii: J, Mt, Mk i k. List do Hebrajczykw umieszczany jest po
2 Tes a przed 1 Tm.
Dawniej przypuszczano, e przekad bohairski dokonany zosta w oparciu o grecki rkopis re-
prezentujcy pny tekst aleksandryjski. W przekadzie tym wykorzystany zosta przekad sahidycki,
co widoczne jest w niektrych partiach tekstu, widoczne s te wpywy tekstu zachodniego, podczas
gdy tekst bizantyjski jest trudny do zauwaenia. W XI wieku, gdy przeniesiono patriarchat z Aleksan-
drii do Kairu, dialekt bohairski by ju jzykiem dominujcym w Kociele koptyjskim, w zwizku z
tym przekad NT na dialekt bohairski (copbo) sta si oficjalnym tekstem Kocioa koptyjskiego w
Egipcie. Nie jest pewne czy tekst bohairski by kiedykolwiek rewidowany.
Zachowao si wicej ni sto rkopisw dialektu bohairskiego, maj one pne pochodzenie.
Najstarszy komplet Ewangelii pochodzi dopiero z 1174 roku, nastpny z 1178-1180, a kolejny z 1192
roku. Pozostae rkopisy pochodz z wieku XIII i nastpnych. Bodmer odkry papirus Papirus Bod-
mer III zawierajcy wiksz cz Ewangelii Jana, datowany na IV wieku (moliwym jest take V
wiek). Rwnie fragment Listu do Filipian, ktry przekazuje tekst w brzmieniu sahidyckim233.
Wszystkie rkopisy zawieraj Mk 16, 9-20, natomiast teksty J 5, 4 i J 7, 53 8, 11 opuszczone zostay
we wszystkich najwaniejszych rkopisach. George Horner przygotowa krytyczne wydanie tekstu
bohairskiego w latach 1898-1905234.

231
H. Thompson, The New Biblical Texts in the Dialect of Upper Egypt, (London, 1912).
232
G. Horner, The Coptic Version of the New Testament in the Southern Dialect, otherwise called Sahidic and Thebaic, 7
vols. (1911-1924; repr. Osnabrck: 1969).
233
R. Kasser, Papyrus Bodmer III. Evangile de Jean et Genese I-IV, 2 en bohairique, CSCO clxxvii, Scriptores coptici,
XXV; Louvain, 1958.
234
G. Horner, The Coptic Version of the New Testament in the Northern Dialect, otherwise called Memphitic and Bohairic, 4
vols. (1898-1905; repr. Osnabrck: 1969).
83
Dialekty rodkowo-egipskie
Nieco pniej przeoono Nowy Testament na dialekty rodkowego Egiptu: fajumski (copfay),
2
achmimicki (copach) i subachmimicki (copach ), miay one za podstaw czciowo tekst grecki, a cz-
ciowo wczeniejsze przekady koptyjskie, przede wszystkim na dialekt sahidycki. Dokadny czas ich
powstania trudny jest do ustalenia, wiadomo tylko, e istniay w IV wieku. Przekady te, w przewaa-
jcej mierze, reprezentuj tekst aleksandryjski, ponadto zauwaalna jest ich zaleno od tekstu za-
chodniego i ich niejednokrotne wspbrzmienie ze staroaciskimi przekadami. Zachowane do na-
szych czasw rkopisy, nie przekazuj penego NT w dialektach rodkowo-egipskich. Jeden z nich, na
dialekt fajumski, zawiera tylko J 6, 11 15, 11 (z lukami). Przekad Ewangelii Jana na dialekt sub-
achmimicki datowany jest na lata 350-375. Bliszy on jest przekadowi sahidyckiemu ni bohairskie-
mu. Schyen Codex zawiera Ewangeli Mateusza, datowany jest na IV wiek.

Ograniczenia dialektw koptyjskich

Alfabet koptyjski powsta w oparciu o alfabet grecki, do ktrego 24 liter dodano jeszcze 7 liter
zapoyczonych z pisma demotycznego (, , , , , , ). Pi liter uywanych byo tylko w so-
wach greckiego pochodzenia. Jednak jzyk koptyjski nie rozrnia pomidzy d od t. Widoczne jest to
w transkrypcjach takich terminw jak: , czy . Z drugiej za strony rozrnia dwi-
ki, ktre Grekom nie byy znane. Jzyk koptyjski zna tylko dwa rodzaje.
Jzyk koptyjski nie mia ekwiwalentu dla partykuy , czasami jednak transkrybowano j
(oraz partyku ). Wiele terminw zostao zapoyczonych z jzyka greckiego (np. , ,
, , , , , , , , , ,
, , , , , , i wiele innych). Szereg sw, ze
wzgldu na itacyzm, pisane s na dwa sposoby: /, / ,
/, / . Skrty dla nomina sacra dokonywane s wedle tej samej zasady jak w
tekstach greckich (np. , , , ).
Przekad koptyjski, ze wzgldu na swoj daleko idc dosowno, przy rekonstrukcji tekstu
greckiego, jest bardziej przydatny od przekadw syryjskich i aciskich.

Przekad gocki
Przekad gocki tym wyrnia si spord przekadw staroytnych, e znamy dat, tumacza
oraz okolicznoci w jakich powstawa. Wulfila, Wulfilas bd Ulfila (310-383), grecki aposto, dzia-
ajcy na terenach Dacji i Bosforu, nawraca Ostrogotw na wiar chrzecijask obrzdku ariaskie-
go. Jako biskup Taurydy uczestniczy w obradach I soboru nicejskiego (325). Zanim przystpi do
przekadowej pracy, najpierw stworzy alfabet gocki, w oparciu o grecki, bo nie chcia uy staroger-
maskich run. Kolejnym problemem byy braki w terminologii, dlatego te sownictwo poszerzy po-
przez zapoyczenia z greki i aciny. Budow zdania opar na skadni greckiej. Przekad uywany by w
pastwie Ostrogotw we Woszech, ktre trwao krtko (488-554). Niedugo potem, po przejciu na
katolicyzm, jzyk gocki zagin i nie byo nikogo, kto byby zainteresowany czytaniem przekadu
Wulfili.

84
 Tekst Nowego Testamentu reprezentuje bizantyjsk tradycj tekstualn (rodzina E), jest bliski
dla cytatw Chryzostoma. Tekst Listw Pawa jest bliski dla Peszitty. Zachowane rkopisy zawieraj
sporo naleciaoci tekstu zachodniego, by moe zostay one dodane pniej, w okresie pastwa
Ostrogotw.
Najwaniejszym rkopisem jest Codex Argenteus, Srebrna Biblia, pisany srebrnymi i zotymi
literami na nasczonym purpur pergaminie. Zawiera cztery Ewangelie, w kolejnoci: Mt, J, k, Mk.
Stanowi go dzi 188 kart (pierwotnie byo ich 336). Sporzdzony zosta okoo 520 roku, dla Teodory-
ka Wielkiego (455-526), krla Ostrogotw, wkrtce po jego koronacji w Rawennie, albo Brescji. Po
mierci Teodoryka kodeks zosta zapomniany. Nie jest uwzgldniany w adnych katalogach i listach
ksig. Zosta odkryty w XVI wieku, podczas wojny trzydziestoletniej zabrali go Szwedzi. Przecho-
wywany jest w Uppsali. W 1970 roku, w Speyer, odkryta zostaa jedna z brakujcych kartek kodeksu,
Fragment Speyer, koczy ona Ewangeli Marka. Od tej chwili kodeks liczy 188 kart. W 1995 roku
kodeks zosta skradziony, ale ju po miesicu odzyskany235.
Pozostae rkopisy gockiego Nowego Testamentu, poza jednym wyjtkiem, s palimpsestami.
Codex Carolinus, zawiera Rz 11-15, tekst jest bilingwiczny, acisko-gocki, palimpsest; przechowy-
wany jest w Wolfenbttel. Codex Ambrosianus A i Codex Ambrosianus B zawieraj fragmenty
wszystkich Listw Pawa, ale tylko 2 Kor zachowa si w caoci. Codex Ambrosianus C zawiera
fragmenty Mt 25-27. Wszystkie trzy pochodz z V/VI wieku i przechowywane s w Mediolanie.
Codex Taurinensis zawiera 4 karty z fragmentami Ga i Kol. Nie zachoway si rkopisy przekazujce
Dzieje, Listy powszechne i Apokalips. Ksigi te zostay cakowicie utracone236.

Przekad ormiaski
W roku 402 synod w Vagharshapat poleci Izaakowi przetumaczenie Biblii na jzyk ormiaski.
W latach 410-414 Mesrob i Izaak przetumaczyli ca Bibli na jzyk ormiaski. NT zawiera 22 ksi-
gi (wpyw Peszitty). Przekad prawdopodobnie zosta dokonany z jzyka greckiego, jednak wpyw
przekadu syryjskiego jest zauwaalny. Tumacz posikowa si syryjskim przekadem. Wedug innego
wyjanienia, pierwszy przekad dokonany zosta z jzyka syryjskiego i zosta pniej zrewidowany w
oparciu o greckie rkopisy. Reprezentuje tekst cezarejski z naleciaociami tekstu bizantyjskiego.
Zachowao si prawie 1 500 rkopisw. Najstarszy rkopis, MS. 991, pochodzi z 887 roku,
zawiera cztery Ewangelie, pisany jest majusku. MS. 2374, rok 989, zawiera wyjanienie, e Mk
16,9-20 zosta napisany przez prezbitera Arystiona. Najwczeniejsze rkopisy Dziejw, Listw po-
wszechnych, Listw Pawa i Apokalipsy s bilingwicznymi grecko-ormiaskimi kodeksami (Arm. 27,
Arm. 9, Gregory Aland 301; Rhodes 151), przechowywane s w BnF w Paryu.

Przekad gruziski
W kocu V wieku dokonano przekadu na jzyk gruziski, a by to przekad prawdopodobnie z

235
Lars Munkhammar, Codex Argenteus. From Ravenna to Uppsala. The wanderings of a Gothic manuscript from the early
sixth century, w: http://www.ifla.org/IV/ifla64/050-132e.htm.
236
http://www.wulfila.be/gothic/manuscripts.
85
jzyka ormiaskiego. Niektrzy jednak twierdz (Conybeare), e dokonano go bezporednio z greki,
inni znw, ze wzgldu na pewn, dokadnie zreszt nie ustalon, liczb syriacyzmw twierdz, e z
syryjskiego. Tekst jest mieszany, w najstarszych rkopisach przewaa element cezarejski, natomiast w
pniejszych rkopisach bizantyjski. Wrd najstarszych zawierajcych Ewangelie rkopisw znaj-
duje si: Adysz z 897 roku, Opiza z 913 roku i Tbet z 995 roku. Rkopis Adysz oznaczany jest symbo-
lem geo1, natomiast dwa pozostae rkopisy symbolem geo2.

Przekad etiopski
Po soborze chalcedoskim, w 451 roku, monofizyci byli przeladowani w Bizancjum. Znaczna
ich cz znalaza schronienie w Etiopii. W ich liczbie byo dziewiciu aktywnych mnichw syryj-
skich, ktrzy ze wzgldu na sw gorliwo i pobono, zdobyli sobie status witoci. Oprcz zaka-
dania klasztorw i propagowania monofizyckiej teologii, mieli te dokona przekadu ksig witych
na jzyk etiopski. Moliwym jednak jest i to, e przekad powsta dopiero w VI/VII wieku. Po dzi
dzie nie rozstrzygnito czy Ewangelie przeoone zostay z greckiego, czy syryjskiego jzyka. Wt-
pliwoci nie ma co do pozostaych ksig przeoone zostay z jzyka greckiego.
46
Listy Pawa wykazuj, pod wzgldem statystycznym, zaskakujco du zgodno z i Ko-
deksem Watykaskim, zwaszcza w tych partiach gdy te dwa rkopisy nie s wspierane przez aden
grecki rkopis. W innych partiach Nowego Testamentu reprezentuje wczesny tekst bizantyjski. W
wiekach XII-XIV przekad etiopski zosta uzgodniony z tekstem arabskim.
Zachowao si ponad trzysta rkopisw zawierajcych jedn lub wicej ksig NT. 26 z nich
pochodzi z wiekw X-XV, pozostae z wiekw XVI-XIX. Najstarszym jest Abba Garima 1, zawiera
Ewangelie, pochodzi z IX/X wieku. Z XI wieku pochodz Abba Garima 2 i Abba Garima 3, oba za-
wieraj Ewangelie. Lalibela, zawiera cztery Ewangelie, pochodzi z 1181-1221 roku. Abba Garima B.
20 z XIV wieku zawiera Listy Pawa napisane w piciu jzykach (w kolumnach od lewej do prawej):
etiopski, syryjski, koptyjski (bohairski), arabski i ormiaski oraz Listy powszechne i Dzieje w czterech
jzykach (bez ormiaskiej kolumny). Przekad etiopski wydany zosta drukiem w 1548 roku w Rzy-
mie.

Przekad perski
Nie wiemy kiedy powsta przekad na jzyk perski, kto go dokona, ani jakie partie NT przeo-
one zostay jako pierwsze. Wedug wiadectwa Jana Chryzostoma w IV wieku istnia przekad na
jzyk perski237. W wieku V Teodoret napisa, e Persowie czcz pisma Piotra, Pawa, Jana, Mateusza,
ukasza i Marka jako te, ktre zstpiy z nieba238. Przekadu dokonano prawdopodobnie z Peszitty.
Do naszych czasw nie zachowa si najmniejszy fragment tego przekadu. Dokonano z niego prze-
kadu na nowoperski. Jeden z jego rkopisw pochodzi z roku 1341.

237
Hom. In Joh., PG 59, kol. 32.
238
Graecorum affectionum curatio, PG 83, kol. 1045.
86
Przekad arabski
Nie wiadomo kto dokona przekadu na jzyk arabski, rne tradycje przypisuj to rnym oso-
bom. Wiadomo tylko, e najpniej mg powsta w VII wieku, a byo ich kilka. Niektre tumaczone
byy z greckiego, inne natomiast ze staro-syryjskiego przekadu.
Najstarszy rkopis, Sinai Arabicus 151, pochodzi z 867 roku, zawiera Dzieje i Listy powszech-
ne. Ms. Borg. arab. 95, pochodzi z IX wieku, zawiera tekst czterech Ewangelii na 173 kartach. Sinai
Arabicus 72 zawiera cztery Ewangelie i pochodzi z roku 897. Zachowao si te kilka pnych eg-
zemplarzy Diatessaronu w jzyku arabskim. 16 rkopisw przekazuje tekst bilingwiczny grecko-
arabski. S take rkopisy trilingwiczny, dwa z nich w jzykach: greckim, koptyjskim i arabskim, a
jeden w: greckim, aciskim i arabskim.
Tekst czterech Ewangelii wydany zosta drukiem w latach 1590-1591 w Rzymie. Peny tekst
NT wydany zosta w Paryskiej Poliglocie i Londyskiej Poliglocie.
Przekad arabski greck liter bardzo czsto oddaje przez , co odpowiada sh (np. Tyshikus
zamiast Tychikus). Berea w Macedonii nazywana jest Aleppo (z dookreleniem Zachodnie).

Przekad sogdiana
Na pocztku redniowiecza w centralnej Azji najbardziej wpywowym jzykiem by sogdiana.
Nie wiadomo kto i kiedy dokona przekadu, zachoway si tylko niewielkie fragmenty Mt, k, J, 1
Kor, Ga. Na og s to interlinearne teksty syryjsko-sogiana. Pochodz one z wiekw X-XI.

Przekad nubijski
Midzy Egiptem a Etiopi istniay trzy krlestwa numidyjskie. Pierwsi chrzecijanie przybyli do
Nubii podczas przeladowa Dioklecjana. Jednak chrzecijastwo rozpowszechnio si w tym kraju
dopiero w VI wieku. Nie wiadomo kiedy dokonany zosta przekad na jzyk nubijski, najstarsze frag-
menty rkopisw pochodz z VIII wieku. Tekstualny charakter odbiega od klasycznego podziau
greckich rkopisw. Ma pewne cechy tekstu bizantyjskiego oraz wszystkich pozostaych tekstw, z
rodzin 1739 wcznie.

Przekad staro-cerkiewno-sowiaski
Pierwszy przekad na jzyk sowiaski zosta rozpoczty w roku 864 przez braci Cyryla (zm.
869) i Metodego (zm. 885), a kontynuowany by po ich mierci. Przekad zosta podjty z myl o
bakaskich Sowianach i pocztkowo ogranicza si wycznie do partii liturgicznych (Ewangelie,
Dzieje, Listy, Psalmy). Gdy zostao to dokonane Metody podj si tumaczenia duszych partii ST.
Przekazuje tekst bizantyjski.
Codex Zographensis, pochodzi z koca X wieku, zawiera Ewangelie i jest najstarszym zachowanym
rkopisem. Przechowywany w klasztorze Zografu na Athosie239.

239
N. van Wijk, Palaeoslovenica. I. O prototypie cerkiewno-sl/owian'skiego "Codex Zographensis", Rocznik Slawistyczny
IX, 1921.
87
Codex Marianus, pochodzi z XI wieku.
Kodeks Nowogrodzki, palimpsest, tekst grny zawiera Ps 75-76, tekst dolny zawiera pocztek Apoka-
lipsy; pochodzi z pocz. XI wieku, lub koca X. Odkryty zosta w roku 2000240.
Ewangeliarz Ostromira, 294 pergaminowych kart, powsta w latach 1056-1057 na zamwienie nowo-
grodzkiego Ostromira241.
Codex Marianus, zawiera cztery Ewangelie, pochodzi z XIV wieku, odkryty w latach 1844-1845 na
Grze Athos przez Grigorewicza. 2 karty kodeksu przechowywane s w Austriackiej Bibliotece
Narodowej (Cod. Slav. 146), pozostae w Moskwie.
Trzy rkopisy przekazuj tekst bilingwiczny grecko-sowiaski, np. minusku 525 z XV wieku, zawie-
rajcy tekst czterech Ewangelii.

Inne przekady
W kocu I tysiclecia powstay przekady na: anglosaski (VIII/IX wiek), stary dolnoniemiecki,
stary grnoniemiecki, starofrancuski (prowansalski). Wszystkie cztery dokonane zostay z Wulgaty,
ktrej tekst by ju zmieszany z Ital i dlatego dla bada nad greckim tekstem NT przekady te nie
maj ju wikszego znaczenia242.
Przekady z drugiej poowy I tysiclecia maj niewielkie znaczenie dla odtworzenia pierwotne-
go tekstu NT, poniewa zbyt pno powstay, podczas gdy znaczenie przekadw staroytnych jest
znacznie wiksze. Niemniej brane s pod uwag, zawsze moe si zdarzy, e ktr z lekcji Pisma
przeka lepiej ni przekady staroytne. Interesuje nas zwaszcza to, ktr z rodzin tekstu greckiego
wspieraj i nie mona ich lekceway przy odtwarzaniu historii tekstu NT.

240
. . , XI ., . 2 (8),
2004, . 203208.
241
O. Popova, Russian Illuminated Manuscripts, Thames & Hudson, London (or Braziller NY), 1984, nos 1-5, & pp. 5-9.
242
Szerzej o staroytnych przekadach NT w: Metzger B.M., The Early Versions of the New Testament, Clarendon Press,
Oksford 1977; K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1989, ss. 191-221;
F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939; Black M., Aland K., Die alten bersetzungen
des Neuen Testaments, die Kirchenvterzitate und Lektionare: der gegenwrtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeu-
tung fr die griechische Textgeschichte, Wissenschaftliche Beirat des Instituts fr neutestamentliche Textforschung, Berlin
1972.
88
Pomyki kopistw
Pomidzy poszczeglnymi rkopisami zachodz rozbienoci. Zawieraj opuszczenia, dodatki,
zmiany dokonywane wiadomie, bd niewiadomie. Niektre fragmenty tekstu, ktrych autentycz-
no poddawana bya w wtpliwo, opatrywano asteryskiem, bd obeliskiem (nastpny kopista
przepisywa je pomijajc te znaki).

Zmiany niewiadome

Podobiestwa graficzne
Ciga pisownia, bez interpunkcji, zmuszaa kopistw i tumaczy do dzielenia wyrazw. Jeeli
kopista nie zrozumia myli autora natchnionego, mg doprowadzi do znieksztacenia jego myli. W
Mt 9, 18 ECE moe by czytane jako lub . W Mk 10, 40 C-
C cz rkopisw ma (= lecz ktrym) A, B2,C2, K, , , , f1, f13 i liczne minu-
skuy, inne natomiast maj (= innym) , A, B*, D, L, W, X, , 0146.
Podobiestwo liter, gosek, bd caych wyrazw powodowao, e kopista zamienia podobne
litery. podobne byo do , do i do , do , podobne byy: , i . W Rz 6,5 (= lecz,
ale), Wulgata czytaa (= simul), w Mt 16,23 moe by czytane jako . W 2 Pt 2,13
C / C, a w Jd 12 C / C, w Hbr 4,11 C / C, w 1
Kor 5,8 C / C. Kodeks Synajski oraz Claromontanus w Hbr 9, 17 maj
zamiast ( zamienione na ). W Ap 22,19 w aciskim tekcie Wulgaty zamieniono
ligno na libro, wariant libro wszed do textus receptus.

Podobiestwa fonetyczne
Przy kopiowaniu ze suchu zdarzay si bdy izofonii (podobiestwa dwikowego). Liter z
czasem zaczto wymawia jak i (itacyzm), mieszano te zblione do siebie dwiki , , . Na
wskutek itacyzmu przeszo w , zamienione zostao na , na , itd. Obserwu-
jemy to w najwaniejszych kodeksach , B, A. W wielu przypadkach byo odwrotnie przeszo w .
Imi Dawid uzyskao brzmienie , Piat (maj tak kodeksy: , B, A, D i inne). W
1 Kor 15,54 zamiast (= zwycistwo) niektre rkopisy zamieniaj na (= spr, walka).
Zdarzao si, e ten sam rkopis w jednym miejscu ulega itacyzmowi, w innym za nie. Np. kodeks B
stosuje w Mt 27,46, natomiast w Mk 15,34.
W koine i wymawiao identycznie i dlatego kopista mg ich nie rozrnia. Przykad Rz 5,
1 (moemy mie pokj) bd (mamy pokj).
W epoce bizantyjskiej zmienia swoj warto fonetyczn (zaczto j wymawia jak w) i w
rezultacie tego imi zaczto zapisywa jako .

89
Haplografia
Jeeli dwie identyczne litery stay obok siebie zdarzao si, e kopista opuszcza jedn z nich.
Jest to bd haplografii (gr. , pojedynczy), dotyczy on rwnie sylab czy wikszych stojcych
obok siebie identycznych jednostek. Przykad haplografii mona znale w J 1, 3 (rwnie J 3, 27):
75
C

. 66
zawiera tajemniczy punkt pomidzy a . Czy oznacza on wahanie kopisty odnonie
umieszczenia w tym miejscu bd opuszczenia odpowiedniej litery? Litery ?
W 1 Tes 2,7 zamiast (bylimy agodni), rkopisy tekstu bizantyjskiego maj
(bylimy skromni). Wariant ten wyraony zosta w notach korektorskich kodeksw
, C, D, .
W Ap 6,4 zamiast , w Dz 2,43 zamiast winno by .

Dittografia
W przypadku dittografii (gr. , podwjny) jaka litera, goska, wyraz, czy cz zdania
98
omykowo przepisane zostay dwukrotnie (np. J 19,29). podwaja liter w wyrazie -
z Ap 1,13 i uzyskuje . W k 2,38 znaczna cz rkopisw ma (,
053, f1, f13, Byz), podczas gdy inne maj (, A, B, D, L, W, , , , 0130, 28, 33). Kodeks Wa-
tykaski dwukrotnie powtarza te w J 13, 14. Przykad powtrzenia duszej frazy znajdu-
jemy w Dz 19, 34, gdzie zwrot Wielka jest Artemida Efeska, zosta dwukrotnie powtrzony przez
Kodeks Watykaski, podczas gdy inne rkopisy zapisuj go tylko raz. Kodeks Synajski zawiera pier-
wotnie dwa zakoczenia Ewangelii Jana. Drugie zakoczenie zostao starte przez pniejszego korek-
tora, zapenione kolofonem i staje si widoczne tylko poprzez lamp ultrafioletow.

Metateza
Niektre litery czy goski s szczeglnie podatne na niewiadome przestawienie, wikszo
przestawie nie powoduje zmiany sensu i atwo rozpozna bd. Kodeks Bezy w J 1, 3
zamieni na , w podobny sposb w Dz 1,9 zamieni na , a to powoduje
zmian sensu (z wzi na podoy). W Mk 14,65 cz rkopisw ma , cz .
Boernerianus w zwrocie z Rz 1,29 przestawi 2. sowo z 3. Kodeks B w Mt
1,18 przestawi (tak ma i wikszo rkopisw) uzyskujc . W Mt 5, 4.5 kodeksy D
33 b f q vg syrc copbo maj przestawion kolejno wierszy.

Homoioarcton
Ten sam pocztek. Jeeli dwie kolejne linijki zaczynay si tymi samymi sowami (albo tymi
samymi literami), kopista mg je pomyli i opuci jedn linijk tekstu. Kodeks Bezy nie zawiera
drugiej czci wiersza k 6, 21, zaczynajcej si podobnie jak poprzednia od .

Homoioteleuton
To samo zakoczenie. Jeeli dwie kolejne linijki koczyy si tymi samymi sowami (albo lite-
90
rami), kopista przepisywa pierwsz, wzrok pada na nastpn linijk z identycznym zakoczeniem i w
ten sposb omija drug linijk (np. Mt 21,8; k 12, 8-9). Brak Mt 12,47 w rkopisach tekstu aleksan-
dryjskiego moe by rezultatem tego bdu. Kodeks Watykaski wiersz J 17, 15 przekazuje w skrco-
nej wersji: Nie prosz, aby ich ustrzeg od zego. J 3, 20 zawiera dwie frazy koczce si na ,
Kodeks Synajski nie posiada drugiej.

Bdne rozwizanie skrtw

Ze wzgldw oszczdnociowych staroytni posugiwali si czsto skrtami, ktrych liczba
stopniowo wzrastaa. Kopista nie zawsze potrafi poprawnie odczyta skrt, czasem go nie dostrzega.
W Dz 13,23 wyprowadzi Izraelowi Zbawiciela Jezusa ( ) kopista nie zauway skr-
tu imienia (= ) i poczy go z poprzednim wyrazem, przestawiajc przy tym samogoski. W
wyniku tej pomyki powstaa lekcja (= zbawienia). Moliwym by odwrotny bd, polegaj-
cy na uznaniu penego wyrazu za zesp skrtw.
/ / . Przykad znajdujemy w Dz 1,3 i
.
Skrt (od ), mg by mylony z , co znalazo swj wyraz w wariantach tekstowych
1 Tm 3, 16: i .

Nieczytelny tekst
Jeeli tekst by uszkodzony bd zapisany niewyranie wwczas kopista zgadywa. Prowadzio
to do dodania, usunicia, bd zamiany niektrych liter. Przykad tego znajdujemy w Ap 1, 5:
CI (uwolni) 18
, , A, C, 1, 792
CI (obmy) P, 046, 94, 1006
Innym przykadem zmiany niewiadomej jest Ap 22,14.
Ap 22,14:
C C CC (piorcy szaty swoje) , A, 1006, 2020, 2053
C C C (wykonujcy przykazania Jego) 046, 1, 94, 1611, 1854, 1859,
2042, 2065, 2073, 2138, 2432.
Pierwsze sowo w jednej i drugiej wersji zawiera tyle samo liter, rnice dotycz liter od 2 do 5,
dwie z nich zostay zmienione, a dwie przesunite na inne pozycje ( ); drugie sowo
bez zmian; w trzecim sowie pierwsza litera zamieniona na dwie (C ); w czwartym sowie zmie-
nione dwie ostatnie litery ( ). Tekst wic musia by niewyrany i kopista odgadywa go,
niewiele liter wprawdzie zmieni, ale doprowadzi do duej zmiany znaczeniowej. Zmiana moga te
wynika z niezrozumienia symboliki tekstu.

Wpyw kontekstu
Kopista, znajc na pami wiele tekstw biblijnych, czasem niewiadomie umieszcza je w in-
nych podobnych kontekstach. Tym naley tumaczy obecno sw: bogosawiona ty midzy nie-
wiastami w k 1,28. Zostay one wzite z dalszego kontekstu (1, 42).

91
Zmiany wiadome

Literackie poprawki
W wielu kodeksach spotyka si zastpowanie form hellenistycznych przez klasyczne. Recenzja
bizantyjska poprawia kocwki aorystw. Charakterystyczne dla tekstu aleksandryjskiego greka
koine , , w rkopisach tekstu bizantyjskiego, uzyskuj klasyczne kocwki -.
Rwnie rzeczowniki uzyskuj klasyczne kocwki. W Mk 1,8 po dodana partykua . Tak jest
w kodeksach reprezentujcych tekst zachodni oraz bizantyjski. Dodawano te rodzajniki (np. w Mk
1,1).
Czasem zmieniano kolejno wyrazw, np. w J 6,49 w zwrocie:
B, C, D ( . .) T, W,
, A, L, , f1, f13, Byz
Mk 1,9
, B, D
A, W
B 33 copbo
L
A, W, f1, f13, Byz, (K, P, , 565,
1010, 1241, 1424).
Mt 4,3
(, B, W, f1,13, 33, 205, 700, 892),
(C, L, 1006, 1506, Byz, syrh),
(D, it, syrs,c).

Mt 4,4 (wikszo rkopisw), (C, D, f13 i inne).
J 1,18 (staroytne rkopisy, wcznie z najstarszymi reprezentantami tekstu
bizantyjskiego), (pny bizantyjski, textus receptus). W Ga 4,7 / . Druga
forma jest bardziej poprawna, poniewa nastpny wyraz zaczyna si od samogoski i nie zachodzi
hiatus.

Zmiany majce na celu atwiejsze zrozumienie tekstu

Przykadem wiadomej zmiany tekstu jest k 4,17, chodzi o jedno sowo (rozwin)
przekazane przez , Dc, K, , , , f1, f13, 28, 565, 700 i inne, zamienione na (otworzy) w A,
B, L, W, , 33 i inne. Nietrudno rozstrzygn ktra wersja jest suszna, nietrudno te dociec dlaczego
zmian t wprowadziy A B L W. Po prostu nie uywano ju zwojw, zostay wyparte przez kodeksy.
Czy mona powiedzie rozwin kodeks? Zamiana na czynia tekst biblijny bar-
dziej zrozumiaym dla suchacza.

Harmonizacja tekstw
Proces ten zachodzi przede wszystkim u Synoptykw, a dotyczy gwnie Ewangelii Mateusza i

92
ukasza (np. k 17,36 z Mr 24,40 w tekcie bizantyjskim; Mt 27,49 z J 19,34 w tekcie aleksandryj-
skim).

Harmonizacja cytatw ST
Ju Augustyn zauway, e niektre rkopisy opuszczaj Jeremiasza w Mt 27,9 (ze znanych
nam rkopisw czyni to: , 33, 157, 1579 i Ferrar rodzina). Niektre rkopisy zamieniaj na Za-
chariasza (22 syrhmg armmss).
W Mk 1,2 A, W, f13, Byz
, B, L, D
D, , f1
W Mk 2,26 D oraz W opuszczaj wyraenie kiedy Abiatar by najwyszym kapanem. Prawdopo-
dobnie kopista by wiadomy, e wedug 1 Sam 21,1-6 najwyszym kapanem by Achimelek. W i
wikszo pnych minuskuw opuszczaj (ani Syn) z Mt 24,36.
Harmonizacja synoptykw
Kodeks D, w ramach harmonizacji z Ewangeli Mateusza, genealogi Chrystusa w k 3,23-34
zastpuje genealogi pochodzc z Mt 1,2-17 (w odwrconej kolejnoci), a w k 3,36 wyrzuca z ge-
nealogii Kainama (w ramach harmonizacji z tekstem hebrajskim). Diatessaron w ogle nie zamieszcza
genealogii.
W Mt 19,17 Jezus na pytanie, co naley czyni, by otrzyma ycie wieczne, odpowiada:
; .
Wypowied ta u Mk i k uzyskuje nastpujce brzmienie:
; , , . (Mk 10,18; k 18,19).
I dlatego rkopisy reprezentujce tekst bizantyjski wypowied z Mt 19, 17 zmieniaj na brzmienie
Markowo-ukaszowe.
Mt 4, 4 i k 4, 4 ( ).
W tekcie 1 J 4, 3 w ramach harmonizacji z 2 J 7 dodano .
/ W k 4,44

Poprawianie historycznych i geograficznych niecisoci

Jeeli kopista uwaa, e w tekcie znajduje si bd, wtedy sam niejednokrotnie poprawia.
Mk 7,31

Nazwy geograficzne, zwaszcza semickie, czsto s podawane w rozmaitych formach:
/ /
/

Transkrypcja semickich imion i zwrotw

Za przykad moe suy woanie Chrystusa na krzyu: , rozmaicie od-
dawane przez dwch pierwszych ewangelistw, a jeszcze rnorodniej przez kopistw. W Mt 27,46
zwrot ten oddawany jest w nastpujcych wariantach:

93
 f1
A
D

A (W) 090 f13 1006 1056
892
33 copbo
B
S to rozmaite kombinacje / z / / oraz / /
/
Marek 15,34 oddaje to woanie w brzmieniu:
1
059
B
D
A
f13 33
/ (charakterystyczne dla tekstu bizantyjskiego).
/
W 1 Kor 16,19 / 243.

Zmiana dokonana pod wpywem doktrynalnego przemylenia

Wetstein i Griesbach jako przykady zmian dokonywanych pod wpywem doktryn podawali: Dz
20,28 ( zamiast ); 1 Kor 10,9 ( zamiast ); 1 Tm 3,16 ( zamiast
) i tzw. Comma Jahanneum (1 J 5,7).
Jako inny przykad mona poda J 1,18, gdzie zastpione zostao przez:
reprezentowane przez rkopisy tekstu zachodniego, bizantyjskiego, cezarejskiego i pne rkopi-
66 75
sy tekstu aleksandryjskiego (X, , 892, 1241). Wariant maj: , , , B, C, L, 33, Pe-
bo
szitta, kop . Inne przykady Mk 3, 29; 10,40.
1 J 4, 3 (textus receptus). Pod wpywem harmonizacji z 2 J 7.
Ap 5, 9 (A, eth), (, 046, 1006, 1611, 1859, 2020,
2042, 2053, 2065, 2081, 2138, 2432, copbo), (copsa).
Cz rkopisw tekstu aleksandryjskiego opuszcza Mt 12, 47 (, B, L, , 1009, copsa), tekst
mwicy o braciach i siostrach Jezusa.
Tekst zachodni lubi uywa zwrotu Pan nasz Jezus Chrystus.
Glosy marginalne244.

243
Kurek-Chomycz D. A., Is There an Anti-Priscan Tendency in the Manuscripts? Some Textual Problems with Prisca
and Aquila, JBL 125, no. 1 (2006), pp. 107-128.
244
Metzger B. M., The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption & Restoration, 1992, Oksford University
Press, New York, s. 186-206; Ph. Comfort, Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography
and Textual Criticism, Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 321-329; Vaganay L., Amphoux Ch.-B., Heimerdinger J., An
Introduction to New Testament Textual Criticism, Cambridge University Press, Cambridge 1991, pp. 52-61.
94
 W J 1,3 zwrot zmieniony zosta na . Wariant ten wystpuje
tylko w dwch greckich rkopisach: i D, poza tym w rkopisach staroaciskich i starosyryjskich.
Jest wic charakterystyczny dla tekstu zachodniego.

Rodziny rkopisw

Historia bada
Rnice pomidzy poszczeglnymi rkopisami s na tyle due245, e pytanie o pierwotny, au-
tentyczny tekst biblijny samo si nasuwa. Ju Ireneusz zauway, e niektre rkopisy maj w Ap
13,18 liczb 616, podczas gdy inne 666. Orygenes odnotowa, e zgromadzone w Cezarei rkopi-
sy maj w Mt 27,16-17 Jezusa Barabasza, w Aleksandrii natomiast nigdy nie spotka takiego wa-
riantu. Preferowa Bethabara zamiast Betania, Gergeza zamiast Geraza bd Gedara. Tertu-
lian i Epifaniusz zawiadczaj, e Marcjon znieksztaci tekst Ewangelii i Listw. Celsus zarzuca
chrzecijanom, e trzy, cztery, czy wicej razy zmienili tekst Ewangelii246, Dionizy z Koryntu za-
wiadcza, e pewni ludzie zmieniaj pisma247. Euzebiusz powouje si na anonimowego pisarza chrze-
cijaskiego z czasw Kommodusa, ktry mia napisa: Pism Boych nie bali si sfaszowa248.
Orygenes uwiadamia potrzeb dotarcia do pierwotnego, autentycznego tekstu biblijnego.
Tekst taki uwierzytelnia prac egzegetyczno-teologiczn nad tekstem Pisma. Jednak przekazywanie
takiego tekstu nastpnym pokoleniom byo niezwykle utrudnione w czasach, gdy tekst przepisywano
rcznie. Stao si to atwiejsze po wynalezieniu druku. Powtarzajce si w poszczeglnych rkopisach
bdy, opuszczenia i dodatki pozwalaj na ustalenie wzajemnych, zachodzcych midzy nimi zaleno-
ci, na klasyfikowanie i zaszeregowanie ich do odpowiednich grup. Spraw t zaczto si zajmowa w
XVIII wieku.
Johann Albrecht Bengel (1687-1752), jeszcze jako student w Tybindze, zosta poruszony 30
tysicami wariantw Milla. W 1734 roku wyda Novum Testamentum Graecum, ktry by krokiem w
stron nowoczesnej krytyki tekstu. Zaproponowa podzia rkopisw na rodziny, plemiona i nacje,
wyodrbni rodzin azjatyck i afrykask. Za najlepszego przedstawiciela rodziny afrykaskiej uzna
Kodeks Aleksandryjski. By zwolennikiem faworyzowania trudnych lekcji (lectio difficilior potior)249.
Johann Salomo Semler (1725-1791) zaproponowa podzia na trzy grupy: aleksandryjska (za-
chowana w cytatach Orygenesa, w przekadzie syryjskim i bohairskim), wschodnia (od kociow w
Antiochii i Konstantynopolu) i zachodnia (przekad staroaciski i cytaty ojcw Kocioa zachodnie-
go).
Johann Jakob Griesbach (1745-1812), zauway, e Orygenes posugiwa si dwoma tekstami w
przypadku Ewangelii Marka. Podzieli kodeksy na trzy grupy: aleksandryjska (reprezentowana przez
C, L, K), zachodnia (reprezentowana przez D) i bizantyjska (reprezentowana przez A i wikszo mi-

245
Zgodno pomidzy A (02) a 2344 wynosi 76,81%, natomiast zgodno A z 048 wynosi 83,31%.
246
Orygenes, Przeciwko Celsusowi, II,27.
247
Euzebiusz, Historia Kocielna, IV,23,12.
248
Euzebiusz, Historia Kocielna, IV,28,13.
249
J.A. Bengel, Prodromus Novi Testamenti Graeci Rect Cautque Adornandi, 1725; J.A. Bengel, Gnomon Novi
Testamenti, Berolini 1860, VIII.
95
nuskuw). By zdania, e aden rkopis nie reprezentuje swej rodziny w czystej formie. Wysun
tez, e kopista bardziej skonny jest do dodawania ni opuszczania. Karl Lachmann (1793-1851)
zaszeregowa wszystkie rkopisy do grupy wschodniej i zachodniej.
Prace nad systematyzacj manuskryptw prowadzili Frenton John Antony Hort (1828-1892) i
Brooke Foss Westcott (1825-1901). Prac nad tekstem NT rozpoczli ju w 1853 roku. W 1881 roku
opublikowali dwutomowe dzieo The New Testament in the Original Greek. Wyodrbnili oni cztery
rodziny nowotestamentowych rkopisw: tekst syryjski (K), tekst zachodni (D), tekst aleksandryjski
(H), tekst niezaleny (C). Tekst syryjski reprezentowany jest przez A (Ewangelie) i wikszo p-
nych minuskuw. Tekst zachodni reprezentowany przez D i wczesne przekady staroaciskie, by
moe z poowy II wieku. Tekst aleksandryjski reprezentowany przez C, minusku 33 i przekady kop-
tyjskie. Charakterystyczn cech tekstu jest wygadzanie chropowatoci tekstu, mia on by wynikiem
recenzji dokonanej przez Hezychiusza. Tekst niezaleny, reprezentowany przez i B, jak sugeruje to
ju sama nazwa, jest tekstem zblionym do oryginalnych tekstw autografw. Tekst niezaleny po-
winnimy traktowa jako oryginalny, a odrzuca go jedynie wtedy, gdy istniej powane argumenty
przeciw niemu przemawiajce.
B. H. Streeter w 1924 roku wystpi z inn propozycj, wyrni on pi rodzin tekstu NT, ktre
powiza z picioma orodkami Kocioa: Aleksandria, Cezarea, Antiochia, Wochy-Galia oraz Karta-
gina. Kady reprezentant owych rodzin posiada cechy waciwe dla owych rodzin, ale kady z nich w
wikszym lub mniejszym stopniu nawizuje do ssiednich rodzin. Tekst B (Aleksandria) ma najwicej
wsplnych cech z Q (Cezarea), rodzina Q z Syr S (Antiochia), Syr S ma kontakt z D b a (Wochy-
Galia), natomiast rodzina k (Kartagina) jest w poowie drogi pomidzy D b a i B (Aleksandria).

Tekst aleksandryjski
Tekst aleksandryjski (B) jest praktycznie biorc identyczny z Horta tekstem niezalenym. Podaje
tekst krtki, zwarty, daleki od harmonizacji i wszelkich poszerze, czasem z drobnymi opuszczeniami.
Spotykamy w nim ludowe brzmienie sw i ludow ortografi. W stosunku do innych typw tekstu
jest mniej staranny, mniej klasyczny z punktu widzenia gramatyki i skadni. Tekst skaony jedynie
itacyzmem, posiada niewiele interpolacji250 i tylko w niewielkim stopniu jest naruszony pniejszymi
skaeniami i znieksztaceniami. Dotykaj one cz rkopisw tej grupy251. Brakuje jednak niektrych
partii tekstu (Mt 6,13b; 12,47; 16,2b-3; 17,21; 18,11; Mk 9,44.46; 16,8-20; k 17,36; 22,43-44; J 5,4;
7,53 8,11; 21,25; Dz 8,37). Imiona hebrajskie bywaj bdnie transkrybowane (np. w Mt
10,25). Przypuszczenie Horta, e jest wynikiem recenzji dokonanej przez Hezychiusza okoo 300 ro-
ku, okazao si chybione252.
Najznakomitszymi przedstawicielami tekstu aleksandryjskiego s: Kodeks Synajski i Kodeks
45 46 66 72 75
Watykaski. Ponadto reprezentuj go: , , , , , A (bez Ewangelii), C (bez Ewangelii),
L, Q, T, X, Z, minuskuy 33, 81, 104, 326, 579, 892, 1241. Tekst aleksandryjski przejy przekady

250
Np. W Mt 27,49 dodany zosta tekst o wychodzcej z przekutego boku Jezusa wodzie i krwi. Tekst pochodzi z J 19, 34,
maj go , B, C, L, 1010, syrpal, niektre etiopskie mss.
251
Np. Kodeks Watykaski oraz Kodeks Regius w k 4, 17 maj (otworzy) zamiast (rozwin), jak ma
Kodeks Synajski i wiele innych. Jest to przykad poprawiania tekstu, czynienia bardziej zrozumiaym w czasach, gdy posu-
giwano si kodeksem, nie zwojem.
252
Odkrycie 75 i innych papirusw wskazuje, e tekst aleksandryjski istnia ju okoo 200 roku.
96
koptyjskie w wersji sahidyckiej (copsa) i bohairskiej (copbo) oraz Wulgata. Cytuj go Klemens Alek-
sandryjski, Orygenes (przed 231 rokiem) i Cyryl Aleksandryjski.
Wyrniaj si dwie podgrupy tekstu aleksandryjskiego, jedna skupiona wok Kodeksu Synaj-
skieg, druga wok Watykaskiego. W przypadku Ewangelii s to:
66 75
, , oraz ( , B, 33).
W przypadku Listw:
46
, A, C, I, oraz , B, 1739.
Ju w IV wieku zacz si miesza z innymi tekstami (zachodnim). Rkopisy powstae po IV
wieku maj duo naleciaoci bizantyjskich.
Jedn z cech rnicych tekst aleksandryjski wzgldem pozostaych jest interpolacja w Mt
27,49, brak wierszy Mt 17,21; 18,11, nazwanie w J 12, 4 Judasza synem Szymona, a nie Iskariot jak
maj pozostae teksty.

Tekst zachodni
Tekst zachodni (D). Jedn z jego najbardziej charakterystycznych cech, jest tendencja do para-
frazowania lekcji trudniejszych, obfituje w dodatki mwice o rzeczach nieprawdopodobnych. Zmie-
niane s poszczeglne sowa, frazy, czasem nawet cae zdania. Zmieniane s formy gramatyczne, szyk
zdania. Opuszczenia w tekcie s nieliczne, zazwyczaj przekazuje dusze lekcje. Dodatki pochodz z
tradycji ustnej lub literatury apokryficznej. Zauwaalna jest tendencja do harmonizacji tekstu Ewange-
lii (nie tak czsto jak tekst bizantyjski). Reprezentuje ludowy, wczesnochrzecijaski tekst NT.
48 69 38
Reprezentuje go zaledwie kilkanacie greckich rkopisw: , , , 066, 0171, 0177, Dea
(05), 36, 614, ponadto pewne partie kodeksw (01) i W (032). Za najznakomitszego reprezentanta
tradycyjnie uchodzi Kodeks Bezy. Ju Polikarp cytowa Dzieje Apostolskie wedug tekstu zachodniego.
Tekstem zachodnim posugiwa si te Ireneusz, Tertulian, Cyprian, Laktancjusz, Nowacjan. Tekst
zachodni przejy przekady staroaciskie (Afra, Itala) i niektre staro-syryjskie (Syrus Sinaiticus,
Curetonian). W rkopisach przetrwa a do wieku XIV.
Powsta prawdopodobnie w okolicach Antiochii na pocztku II wieku, na tych obszarach, gdzie
wci bya ywa tradycja ustna253. Celsus zarzuca chrzecijanom, e zmienili tekst Ewangelii254. Dio-
nizy z Koryntu i anonimowy pisarz chrzecijaski, na ktrych powouje si Euzebiusz, stwierdzaj o
faszowaniu i poprawianiu Pism Boych255. Euzebiusz stwierdza te z pewnym wahaniem, i Tacjan
miao podobno poprawia sowa apostoa256. Niewykluczone, e wiadectwa te dotycz tekstu za-
chodniego.
Pomimo, i powsta na Wschodzie, szybko tam zagin (uznano go za sfaszowany), rozpo-
wszechni si natomiast na Zachodzie257. Na Wschodzie pozostay po nim nieliczne lady w przeka-
dach staro-syryjskich, gruziskim i etiopskim.

253
Poniewa nie mamy adnych dowodw, i Listy powszechne miay swj tekst zachodni, mona sdzi, e tekst zachodni
powsta zanim uznano je za kanoniczne.
254
Orygenes, Przeciwko Celsusowi, II,27.
255
Hist. Koc., IV,23,12; V,28,13.
256
Hist. Koc., IV,29,6.
257
Birdsall J. N., Collected Papers in Greek And Georgian Textual Criticism, University of Birmingham Press, 2001, pp. 29-
43.
97
 Istnieje jednak kilka typw tekstu zachodniego, a relacja midzy nimi jest trudna do ustalenia
(Kodeks Bezy, Mk 1,1 5,30 w Kodeksie Waszyngtoskim, J 1,1 8,38 w Kodeksie Synajskim). Ze
wzgldu na pewne podobiestwa trudno sdzi, by powstay niezalenie od siebie. Naley raczej przy-
j, e w rnych miejscach i czasie dokonano w nim kilku niezalenych od siebie zmian. Na og
byy to dodatki pochodzce z tradycji ustnej. Czasem jednak usuwano z tekstu biblijnego niektre
frazy, czego dowodem jest Kodeks Bezy.
Tekst zachodni reprezentowany jest przez rkopisy zawierajce Ewangelie, Dzieje i Listy Paw-
a. Wci nie wiadomo czy istnia tekst zachodni dla Listw powszechnych i Apokalipsy258. Moe to
oznacza, e tekst zachodni powsta zanim uznano te ksigi za kanoniczne.

Tekst bizantyjski
Tekst bizantyjski (K), nazwany tak zosta przez B. H. Streetera i F. G. Kenyona. B. F. Westcott i
F. J. A. Hort nazywali go syryjskim, nazywany te bywa antiocheskim. Oznaczany symbolem
lub Byz. Hort wcza go do tekstu zachodniego, ale Kenyon wykaza, e bliszy jest tekstowi alek-
sandryjskiemu. Obejmuje przekad gocki i niektre syryjskie przekady.
Do grupy tekstu bizantyjskiego naley wikszo rkopisw majuskuowych i minuskuowych.
Po raz pierwszy pojawia si w cytatach Jana Chryzostoma (350-407). Od wieku IX dominuje w grec-
kim wiecie. Jego charakterystyczn cech jest denie do harmonizacji paralelnych miejsc w Ewan-
geliach. Najznakomitszym reprezentantem tej grupy jest Kodeks Aleksandryjski (Ewangelie), C
(Ewangelie), W (tylko Mt i k). Rodzin t reprezentuj ponadto: Q (026) i 061 pochodzce z V wie-
ku, ponadto E, N, F, G, H, S, V, Y, (za wyjtkiem Mk) oraz zdecydowana wikszo powstaych po
wieku XI kodeksw minuskuowych. Reprezentuje go ponad 80% greckich rkopisw, a zaledwie 2%
rkopisw nie zawiera adnych bizantyjskich naleciaoci. Dlatego nazywany bywa tekstem wikszo-
ci.
Charakteryzuje si czystszym, bardziej zblionym do klasycznego, jzykiem greckim, wykazuje
dbao o pikno jzyka. Tekst zawiera drobne dodatki, uzupeniajcymi fragmenty tekstu wzite z
innych Ewangelii (harmonizacja tekstu), a nawet sowami, ktre wystpuj w innych wersjach. W
porwnaniu z innymi tekstami, jego lekcje zazwyczaj s najdusze259. Np. w ostatnim wierszu Ewan-
gelii ukasza (24, 53) tekst aleksandryjski ma , zachodni , natomiast bizantyj-
ski . Rwnie Mt 5,25; Mk 6,33 pokazuj, e tekst bizantyjski powsta w
wyniku poczenia tekstu aleksandryjskiego i zachodniego260. W Mk 1,13 wyglda jak kompozycja
aleksandryjskiego i cezarejskiego.
Pochodzenie tekstu bizantyjskiego wci nie zostao rozstrzygnite. Przypuszcza si, e jest
rezultatem recenzji dokonanej przez Lucjana z Antiochii (zm. 312)261. Lucjan mg si posuy tek-

258
Klijn A.F.J., A Survey of the Researches Into the Western Text of the Gospels and Acts (1949-1959), Novum Testamen-
tum, Volume 3, Numbers 1-2, 1959, pp. 1-53; B. M. Metzger, B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmis-
sion, Corruption, and Restoration, Oksford University Press, New York, Oksford 2005, ss. 276-277; B. M. Metzger, A Tex-
tual Commentary On The New Testament: A Companion Voume To The United Bible Societies' Greek New Testament, Unit-
ed Bible Societies, London & New York, 1994, pp. 5*-6*; Delobel J., Focus on the Western Text in Recent Studies, Ephe-
merides Theologicae Lovanienses, 1997 vol.73, pp. 401-410.
259
Nie dotyczy to tekstu Dziejw Apostolskich, w ktrych najdusze lekcje prezentuje tekst zachodni.
260
Westcott I Hort podali osiem przykadw konflacji: Mk 6,33; 8,26; 9,38; 9,49; k 9,10; 11,54; 12,18; 24,53.
261
Wyjanienie, e powsta w wyniku rozporzdzenia Konstantyna Wielkiego, ktry poleci sporzdzenie 50 kopii Pisma
98
stem zachodnim, aleksandryjskim i cezarejskim. Stworzy tekst wczesno-bizantyjski, ktry znajduje-
my w uncjalnych kodeksach (E, F, G). Przekad gocki, tekst Ewangelii w kodeksie A, pewne partie
kodeksu C, pomimo pewnych podobiestw, przekazuj tekst rny od bizantyjskiego. Naley wic
przyj, e tekst bizantyjski powsta w kilku etapach. Ostateczny za tekst bizantyjski powsta w wy-
niku przypadkowego wymieszania tekstw funkcjonujcych w Konstantynopolu. Do rozpowszechnie-
nia tekstu bizantyjskiego przyczyniy si, nastpujce czynniki:
Koci zachodni po przejciu na acin przesta interesowa si tekstem greckim;
malao zainteresowanie tekstem greckim w monofizyckich kocioach wschodnich;
na Wschodzie po podbojach muzumaskich tylko koci w Bizancjum interesowa si tekstem
greckim. W efekcie tego w VIII wieku rozpowszechnia si ta wersja tekstu NT, ktra bya do-
minujca w patriarchacie konstantynopolitaskim i ktra odtd staa si dominujca262.
Po upadku Konstantynopola w roku 1453, napyno do Europy zachodniej okoo piciuset r-
kopisw z tekstem bizantyjskim i w ten sposb sta si tekstem dominujcym. W XVI wieku w opar-
ciu o ten tekst powsta Textus Receptus263. Westcott i Hort nisko go oceniali, Aland zaliczy do V
45 46 66
kategorii, jednak porwnanie z Chester Beatty ( i ) oraz Bodmer II ( ) wskazuje, e nawet
264
pny tekst bizantyjski zachowa nieco ze staroytnych lekcji z wiekw II i III .

Tekst cezarejski
Tekst cezarejski (). A do pocztku XX wieku uwaano, e istniej trzy podstawowe typy
tekstu biblijnego. Streeter wykaza, e istnia jeszcze czwarty i nazwa go cezarejskim. Przypuszczal-
nie powsta w Cezarei Palestyskiej. Cytowa go Orygenes, gdy y w Cezarei265. Reprezentantem
37 42 45
jego jest Koridethi (038 = ), W (032), , , , minuskuy: 28, 157, 565, 700, 1071, 1275, 1604,
f , f , wiele greckich lekcjonarzy, przekad gruziski, ormiaski i syrpal. Tekst tych kodeksw podobny
1 13

jest do tekstu cytatw Justyna. Korzysta ze Orygenes po przybyciu do Cezarei w 231 roku266 (wcze-
niej posugiwa si tekstem aleksandryjskim), Pamfilus, Euzebiusz i Cyryl Jerozolimski. Istnieje jed-
nak kilka typw tekstu cezarejskiego. Jeden z nich reprezentuje , 70, 565, inny f1 i f13. W rkopisach
papirusowych znalezionych w Egipcie wystpuje tekst podobny do cezarejskiego nazwano go proto-
cezarejskim. Tekst cezarejski trafi do poudniowych Woch.
Cech charakterystyczn tekstu cezarejskiego, ktra odrnia go od wszystkich pozostaych
tekstw, jest nazwanie Barabasza Jezusem Barabaszem w Mt 27,16-17. Maj tak rkopisy , f1, 700
i niektre syryjskie. Orygenes odnotowa, e zgromadzone w Cezarei rkopisy maj w Mt 27,16-17

witego, jest mao prawdopodobne, poniewa tekstu bizantyjskiego nie spotykamy w pismach Euzebiusza.
262
Wallace D. B., Some Second Thoughts on the Majority Text, Bibliotheca Sacra, vol. 146, 1989. 270-290; D. Wallace,
Majority Text Theory, in Ehrman and Holmes, Text of the NT, 311: "Among the Greek MSS, what is today the majority did
not become a majority until the ninth century."
263
Wicej informacji na temat rodzin rkopisw w: B. M. Metzger, The Text of the New Testament, ss. 156-185; B. M. Metz-
ger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration, Oksford University Press, 1968; F.
Wisse, The Profile Method for the Classification and Evaluation of Manuscript Evidence, William B. Eerdmans Publishing,
1982.
264
Metzger B. M., Chapters in the History of New Testament Textual Criticism, Wm. B. Eerdmans, Grand Rapids 1963, p.
38.
265
Streeter B. H., The Four Gospels: A Study of Origins Treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authorship, & Dates
(1st ed., 1924; 2d ed., London: Macmillan, 1926).
266
Por. Euzebiusz, Hist. Eccl., VI, 26.
99
Jezusa Barabasza, w Aleksandrii natomiast nigdy nie spotka takiego wariantu tekstowego.
czy zarwno cechy tekstu aleksandryjskiego jak i zachodniego. Streeter dowodzi, e jest w
poowie drogi pomidzy tekstem zachodnim a aleksandryjskim, a poniewa ma cechy obu tych tek-
stw jest wzgldem nich pierwotny. Dzi bywa uwaany za tekst powstay w wyniku recenzji dokona-
nej przez Pamfilusa, dokonanej w oparciu o tekst zachodni i aleksandryjski.
Tekst cezarejski jest najsabiej poznany spord wszystkich podstawowych typw tekstu. Naj-
lepiej zosta zbadany w Ewangelii Marka, jakkolwiek nawet w Marku nie zawsze znamy oryginalne
brzmienie tekstu, np. w Mk 1,16:
f13 565
f1
700
28
W pozostaych ewangeliach nie zosta jak dotd dobrze zdefiniowany. W Dziejach Apostolskich
i Listach najprawdopodobniej reprezentuje go rodzina 1739267. Rodzina 1739, stanowiona jest przez
kodeksy: 323, 630, 945, 1739, 1881 (Listy Pawa). W Dziejach i 0121a, 0243/0121b, 6 424, 630 (two-
rzy tekstualn par z 2200). Zachodzi zgodno z Orygenesem.
W obrbie tekstu cezarejskiego wyrniamy dwie podgrupy:
f1 = rodzina 1, stanowiona przez: 1, 118, 131, 205, 209, 1582. Rodzina ta znana jest take jako
grupa Lakea (). Cech charakterystyczn tej grupy jest umieszczanie perykopy de Adultera
po J 21, 25268. Kirsopp Lake (1872-1946) opisa i skolacjonowa tekst czterech rkopisw grupy
(1, 118, 131, 209) i dlatego nazywana jest od jego imienia269.
f13 = rodzina 13, stanowiona przez: 13, 69, 124, 174, 230, 346; 543, 788, 826, 828, 983, 547 i in-
ne. Znana jest jako grupa Ferrara (). Cech charakterystyczn tej grupy jest umieszczanie
perykopy de Adultera w Ewangelii ukasza (po k 21, 38), a k 22, 43-44 po Mt 26, 39. U J
12, 5 jest mowa o dwustu, a nie trzystu denarach270. Rodzin t przebadali W.H. Ferrar i T.K.
Abbott w 1877 roku271 i dlatego nazywana bywa od nazwiska Ferrar. Wedug Hurtado f13 jest
tylko sabym reprezentantem tekstu cezarejskiego272. Ma wiele bizantyjskiego elementu.

Inne rodziny rkopisw

Oprcz wyej wymienionych najwaniejszych rodzin rkopisw NT, istniej jeszcze inne, po-
mniejsze rodziny, ograniczone do kilku, kilkunastu rkopisw. S to przede wszystkim rodziny
2138 i 330.

267
Zunts G., The Text of the Epistles, British Academy 1953, pp. 151-156.
268
Lake K., R.P. Blake, and S. New, The Caesarean text of the Gospel of Mark, Harvard Theological Review, Vol. 21
(1928).
269
Lake K., Codex 1 of the Gospels and its Allies, Texts & Studies, vol. VII, Cambridge, 1902.
270
Ferrar W. H. and T. K. Abbott, A Collation of Four Important Manuscripts, Dublin: Macmillan, 1877; Soden H., Die
Schriften des Neuen Testaments in ihrer ltesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte, Gttin-
gen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913; Lake, Kirsopp & Silva, Family 13 (The Ferrar Group) The Text According to Mark,
Studies and Documents 11, 1941.
271
Ferrar W. H., A Collation of Four Important Manuscripts, ed. T. K. Abbot, Macmilan, Dublin 1877.
272
Metzger B. M., The Caesarean Text of the Gospels, JBL, Vol. 64, No. 4 (Dec., 1945), pp. 457-489; L.W. Hurtado, Text-
Critical Methodology and the Pre-Caesarean Text: Codex W in the Gospel of Mark, Studies and Documents 43, Eerdmans
1981.
100
 Rodzina 2127, stanowiona jest przez minuskuy: 256, 263 (?), 365, 459, 1319, 1573, 2127.
By moe przekad ormiaski reprezentuje tekst tej rodziny manuskryptw. Rodzina ta bywa nazywa-
na rodzin 1319 przez zwolennikw von Sodena.
330 w przypadku Ewangelii, Dziejw i Listw powszechnych reprezentuje typowy tekst bizan-
tyjski. W Listach Pawa przekazuje tekst odmiennego unikalnego typu, nieporwnywalny z innymi.
Mona go znale w zaledwie trzech innych rkopisach: 451, 2400, 2492273.

Textus receptus
W epoce tekstu drukowanego powsta nowy typ tekstu Nowego Testamentu nazwany textus
receptus. Powsta w oparciu o tekst bizantyjski, reprezentowany przez wikszo rkopisw. Nazywa-
ny bywa przez jego zwolennikw tekstem wikszoci, tradycyjnym tekstem. Pisany jest pn
redniowieczn grek, imi Mojesz zapisuje w formie (zamiast ), imi Dawid zapi-
suje w formie (zamiast ).
Scrivener wyliczy w Ewangeliach okoo 20 znaczcych odej od tekstu bizantyjskiego, po-
chodzcych z minuskuu 1 i reprezentujcych tekst cezarejski (Mt 22, 28; 23, 25; 27, 52; 28, 3. 4. 19.
20; Mk 7, 18. 19. 26; 10, 1; 12, 22; 15, 46; k 1, 16. 61; 2, 43; 9, 1. 15; 11, 49; J 1, 28; 10, 8; 13,
20)274. Daniel Wallace wyliczy, e w caym NT textus receptus rni si od tekstu bizantyjskiego w
1838 miejscach, z ktrych 1005 ma wpyw na tre tekstu275. Tekst bizantyjski nigdy nie zawiera k
17, 36; Dz 8, 37 i 1 J 5, 7. Nie zawiera te mniejszych wariantw jak ksiga ycia zamiast drzewa
ycia w Ap 22, 19. W tych przypadkach tekst bizantyjski czy si z aleksandryjskim przeciwko
textus receptus.

Kategorie rkopisw Nowego Testamentu

W pocztkach krytyki tekstu rkopisy wartociowane byy wedug wieku. W czasach Lachman-
na i Tregellesa rkopisy dzielone byy na cztery klasy. Do pierwszej zaliczano najstarsze, do drugiej
pniejsze, ktrych tekst jest zgodny z tekstem najstarszych rkopisw, do trzeciej pne, ktre prze-
kazuj tekst nie potwierdzony przez najstarsze rkopisy, ale wystpuje w innych pnych rkopisach i
tworzy razem z nimi wiksze rodziny. Do ostatniej grupy zaliczano pne rkopisy, ktrych tekst nie
znajduje potwierdzenia w innych rkopisach. Od koca XIX wieku jako tekstu oceniana jest nie
tylko przez wiek rkopisw.
Kurt i Barbara Aland w wydanym w roku 1981 Der Text des Neuen Testaments przeprowadzili
klasyfikacj rkopisw pod wzgldem jakoci przekazywanego przez nie tekstu. Zaproponowali pi
nastpujcych kategorii:
Kategoria I: Rkopisy najwczeniejsze i najwyszej jakoci, ktre zawsze powinny by uwzgldniane
w wydaniach oryginalnego tekstu. Nale tu wycznie rkopisy przekazujce tekst aleksan-
dryjski (bez obcych naleciaoci).
Kategoria II: Rkopisy wysokiej jakoci, rni si jednak od rkopisw I kategorii tym, e zawieraj

273
Colwell E. C., The Four Gospels of Karahissar I, History and Text, Chicago, 1936.
274
Scrivener F. H. A., A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, London 1894, vol. 2, pp. 183-184.
275
Wallace D., Some Second Thoughts on the Majority Text, Bibliotheca Sacra, July-September, 1989, p. 276.
101
 obce naleciaoci. Nale tu rkopisy przekazujce tekst aleksandryjski (z obcymi naleciao-
ciami, przede wszystkim tekstu bizantyjskiego), ich tekst nazywany bywa egipskim.
Kategoria III: Rkopisy o rnym znaczeniu z niezalenym tekstem, zazwyczaj s pomocne przy od-
twarzaniu oryginalnego tekstu, ale ich znaczenie polega przede wszystkim na tym, e s po-
mocne dla odtworzenia historii tekstu. Nale tu rkopisy reprezentujce przede wszystkim
tekst cezarejski, a take najlepsze rkopisy tekstu bizantyjskiego. Nale tu rkopisy rodzin f1
i f13, ktre s najbardziej reprezentatywne dla tej grupy.
Kategoria IV: Rkopisy tekstu zachodniego.
Kategoria V: Rkopisy, ktrych tekst skaony jest w najwikszym stopniu, nale tu przede wszyst-
kim rkopisy przekazujce tekst bizantyjski. S one traktowane jako bezwartociowe dla od-
tworzenia oryginalnego tekstu.
Klasyfikacj przeprowadzono w oparciu o analiz 1000 miejsc NT, a kryterium jakim si posu-
ono przy klasyfikacji, by stopie zawartoci, bd braku, elementu aleksandryjskiego i bizantyjskie-
go, inne elementy potraktowane zostay drugorzdnie. I kategoria jest niemal w 100% aleksandryjska,
natomiast V kategoria niemal w 100% bizantyjska, przy cakowitym bd niemal cakowitym braku
konkurencyjnego elementu. Kategorie II i III tym tylko si rni, e w II jest przewaga elementu
aleksandryjskiego nad bizantyjskim, natomiast w III jest przewaga elementu bizantyjskiego. Ze sche-
matu tego wyamuje si kategoria IV, utworzona specjalnie dla tekstu zachodniego276. Kategoria IV
nie jest oparta na adnych analitycznych badaniach i jest kategori sztuczn. Posiada te najmniejsz
liczb reprezentantw. Aland najwyraniej nie wiedzia co zrobi z tekstem zachodnim. W klasyfika-
cji tej niedoceniony zosta tekst cezarejski.

276
Jednak tylko dla Ewangelii i Dziejw przekazujcych tekst zachodni. Listy Pawa przekazujce tekst zachodni zaliczane s
do II, albo III kategorii.
102
Drukowany tekst greckiego Nowego Testamentu
Przekazywanie biblijnego tekstu nastpnym pokoleniom byo niezwykle utrudnione w czasach,
gdy tekst przepisywano rcznie. Kada kolejna sporzdzona rcznie kopia, bya w istocie kolejnym
wydaniem tekstu NT. Nie wiadomo byo z jakich rkopisw przepisywa kopista, nie znan bya au-
tentyczna warto rkopisw, z ktrych dokonywano kopii. Pocztkowo nie zapisywano nawet dat
rkopisw. Z chwil oddania takiej kopii do uytku, nieporzdek w wiecie rkopisw wzrasta. Po-
rzdkowanie rkopisw i tekstu przez nie przekazywanego stao si moliwe po wynalezieniu druku.
Pierwsz wydan drukiem ksik bya Wulgata, tzw. Biblia Gutenberga (1452-1456). W cigu
nastpnych pidziesiciu lat ukazao si co najmniej sto drukowanych wyda aciskiej Biblii. W
1488 roku wydano hebrajski ST, a do roku 1500 wydano ca Bibli w kilku jzykach europejskich:
czeskim, francuskim, niemieckim, holenderskim i woskim. Wci jednak zwlekano poza wydania-
mi czstkowymi z wydaniem penego tekstu greckiego NT. Wydrukowano jedynie krtkie wycigi
tekstw ewangelicznych. Jednym z powodw, wpywajcych na opnienie, bya potrzeba stworzenia
greckiej czcionki, nieco trudniejszej w wykonaniu od czcionki aciskiej i znacznie kosztowniejszej,
co zniechcao potencjalnych wydawcw. Innym powodem byo niedocenianie greckiego tekstu.
Pomylano o tym dopiero na pocztku XVI wieku. Z inicjatywy kardynaa Francisco Jimneza
de Cisneros (1437-1517), biskupa Toledo, przystpiono w 1502 roku w Alcal (ac. Complutum) w
Hiszpanii, do przygotowania wydania Biblii wielojzycznej (tekst hebrajski, aramejski, grecki i aci-
ski). W XX wieku zidentyfikowano niektre z wykorzystanych minuskuw, s to: 140, 234 i 432.
Grecki tekst NT ukoczony zosta w 1514 roku, ale poniewa przewidziany by jako pity tom wik-
szego dziea, musia zaczeka a ukoczone zostan cztery pierwsze tomy. Cao ukoczona zostaa
w 1517 roku, ale dopiero w 1520 roku Biblia Complutensis uzyskaa aprobat papiea Leona X, do
obiegu za wesza dopiero w 1522 roku.
Jan Frobeniusz (1460-1527), drukarz z Bazylei, uprosi Erazma z Rotterdamu (1469-1535), by
ten przygotowa do druku grecki tekst NT277. Propozycja zostaa zoona 17 kwietnia 1515 roku,
Erazm przyj j i ju w 1 marca 1516 roku ukazao si pierwsze jego wydanie greckiego Nowego
Testamentu. Popiesznie przygotowane dzieo dalekie byo od doskonaoci. Erazm posuy si sze-
cioma lub siedmioma rkopisami z XII i XIII wieku, ktre poyczy od dominikanw w Bazylei278.
Codex 1eap (XII wiek)
Codex 1r (XII wiek)
Codex 2e (XII/XIII wiek)
Codex 2ap (XII wiek)
Codex 4ap (XV wiek)

277
Tregelles przypuszcza, e Froben chcia wyprzedzi project z Alcali. "It appears that Froben, the printer of Basle, wished
to anticipate the edition of the Greek Testament which was (as he heard) in preparation in Spain." (S. P. Tregelles, The
Printed Text of the Greek New Testament, London 1854, p. 19).
278
W Bazylei znajdowa si w tym czasie kodeks majuskuowy E z VIII wieku, zawierajcy wczesny tekst bizantyjski.
Erazm nie wiedzia o jego istnieniu.
103
 Codex 7p (XI/XII wiek)
Codex 817e (XV wiek)279
Pi z nich reprezentowao tekst bizantyjski. Jeden z rkopisw najlepszy przekazywa tekst
cezarejski (1eap). Erazm jednak rzadko ze korzysta, bo obawia si, e jest bdny280. Dlatego tekst
Ewangelii opiera si niemal w caoci na jednym tylko rkopisie, minuskule 2e. Tekst Apokalipsy
opracowa wycznie na podstawie jednego tylko rkopisu, poyczonego od Reuchlina (1r). Zawiera
on komentarz do Apokalipsy, autorstwa Andrzeja z Cezarei. Koczy si on na 22, 15, ponadto ma
szereg krtkich luk w rodku ksigi. Komentarz ten w wielu miejscach mia uszkodzony tekst i by
nieczytelny. Rwnie i w innych ksigach NT, np. w Dziejach tekst rkopisw, z ktrych korzysta,
by niepeny. Ostatnie sze wierszy oraz wszystkie teksty ktrych nie potrafi odczyta przeoy z
Wulgaty i tym samym stworzy nowe warianty tekstowe nie wystpujce w adnych greckich rkopi-
sach281. Erazm wykorzysta te cytaty ojcw kocioa.
Tekst Erazmiaski, pomimo i niedokadny i popiesznie zrobiony, spotka si z mieszanym
przyjciem, ale zosta pobogosawiony przez papiea Leona X (1475-1521). Wkrtce te zosta wy-
dany po raz drugi w 1519 roku282. aciski tekst Wulgaty zastpiony zosta przez Erazmiaski prze-
kad, elegancki, dobrze przygotowany, lepszy od Wulgaty zarwno pod wzgldem literackim, jak i
wiernoci grece. W odbiorze powszechnym dominowao przekonanie, e tekst grecki jest rwnie do-
brze przygotowany jak aciski. Zapewne dlatego drugie wydanie spotkao si z bardziej yczliwym
przyjciem. Zarzuty paday w odniesieniu do not filologicznych. Jedyny, postawiony w odniesieniu do
tekstu greckiego zarzut, dotyczy braku Comma Johanneum w 1 J 5, 7. Zarzut ten wystosowa Stunica,
jeden z wydawcw Complutesian. Edward Lee, pniejszy arcybiskup Yorku, zarzuci nawet Era-
zmowi, e jego tekst sprzyja arianizmowi. Erazm odpowiedzia, e nie znalaz tego w adnym greckim
rkopisie, ale gdyby rkopis taki zosta odnaleziony, to natychmiast go wykorzysta. Wkrtce po tym
owiadczeniu znalaz si taki rkopis. Erazm dotrzyma obietnicy i wykorzysta go w wydaniu z roku
1522. Wkrtce po tym wydaniu, ukazaa si Biblia Complutensis. Bya staranniej przygotowana, ale
nie spotkaa si z rwnie dobrym uznaniem jak tekst Erazma. Erazm wykorzysta j do poprawienia
swego tekstu, przede wszystkim tekstu Apokalipsy. Kolejne udoskonalone wydania ukazay si w
1527 i 1535 roku. Nie odegray one ju jednak tej roli co poprzednie wydania 283.
Na podstawie tekstu Erazma, trzeciego wydania, porwnanego z tekstem wydanym w Alcal
oraz 15 rkopisami, Robert Stefanus (Estienne, 1503-1559), paryski drukarz i wydawca, wraz ze swo-
im synem Henrykiem opublikowali cztery wydania greckiego NT (1546, 1549, 1550, 1551 trzy
pierwsze w Paryu, czwarte w Genewie). Wprowadzi on drobne modyfikacje do tekstu Erazma. Nie-
ktre z nich pochodziy z Kodeksu Bezy (np. w Dz 6, 10; 16, 35. 40). Wydanie trzecie, zwane editio
regia, opatrzone zostao w aparat krytyczny, w ktrym wykorzystano Complutensis i pitnacie rko-
pisw, wrd nich D (05), L (019), 4, 5, 6, 2817, 8, 9, 42 (?), 111 (?), z ktrych wikszo po dzi
dzie przechowywana jest w Paryu. Rkopisy zostay oznakowane symbolami od do , ktre zosta-

279
Combs W.W., Erasmus and the textus receptus, DBSJ 1 (Spring 1996), 45.
280
Scrivener wyliczy nastpujce teksty w Ewangeliach, ktre pochodz z minuskuu 1eap: Mt 22, 28; 23, 25; 27, 52; 28, 3.
4. 19. 20; Mk 7, 18. 19. 26; 10, 1; 12, 22; 15, 46; k 1, 16. 61; 2, 43; 9, 1. 15; 11, 49; J 1, 28; 10, 8; 13, 20.
281
Stworzy take sowa nie istniejce w jzyku greckim, jak np. w Ap 17, 4 (Scrivener).
282
Luter przekadu NT na jzyk niemiecki dokona w oparciu o wydanie z 1519 roku.
283
Combs W.W., Erasmus and the textus receptus, DBSJ 1 (Spring 1996): 35-53.
104
y nazwane szesnastoma kodeksami Stefanusa ( to Complutensis)284. By to pierwszy krok w stron
naukowej krytyki tekstu. W czwartym wydaniu dokonany zosta podzia ksig biblijnych na rozdziay
i wiersze. System ten jest stosowany po dzi dzie we wszystkich wydaniach Biblii.
Trzecie wydanie Stefanusa (z 1550 roku), wznowi dziewiciokrotnie Teodor Beza (1519-
1605), nastpca Kalwina w Genewie, w latach 1565-1604. Tekst Bezy tylko nieznacznie rni si od
tekstu Erazma i jest to dziwne, bo Beza by w posiadaniu rkopisw z V wieku. Wykorzysta je nato-
miast w aparacie krytycznym, stanowionym przez 17 wiadkw tekstu NT (wydanie drugie z 1576
roku), wrd ktrych znajdowaa si Complutensian Polyglott (oznakowana symbolem ), Kodeks z
Clermont, Kodeks Bezy, ktry reprezentowany by dwukrotnie (po raz drugi jako Stefanusa) oraz
syryjski Nowy Testament, wydany przez Emmanuela Tremelliusa w 1569 roku. Wydania Bezy przy-
czyniy si do popularyzacji tekstu ustalonego przez Stefanusa.
W XVII wieku Bonawentura i Abraham Elzevir z Lejdy siedmiokrotnie wznowili pierwsze
wydanie Teodora Bezy (1624, 1633, 1641, 1656, 1662, 1670, 1678). Bracia Elzevierowie uwzgldnili
take wydanie Erazma i Roberta Stefanusa. W przedmowie do wydania z 1633 roku napisano: Textum
ergo habes, nunc ab omnibus receptum: in quo nihil immutatum aut corruptum damus (Tekst, ktry
masz, jest teraz przez wszystkich przyjty, w ktrym niczego nie zmienilimy ani nie uszkodzilimy).
Std przyj si termin textus receptus (tekst przyjty), by to na tyle dobry chwyt reklamowy, e wy-
par nawet wydania Stefanusa285. Textus receptus sta si standardem i dominowa w Europie do roku
1881. Tekst ten bywa niesusznie utosamiany z tekstem bizantyjskim.
Pierwsz usystematyzowan kolekcj wariantw tekstowych sporzdzi Brian Walton (1600-
1661) i wyda w Londynie w latach 1655-1657 w szeciu tonach. Do pitnastu rkopisw Stefanusa
doda, dostpny od 1627 roku Kodeks Aleksandryjski.
Richard Simon (1638-1712), w roku 1689, wydaje Historia critique du texte du Nouveau
Testament. Opar si na spostrzeeniach krytycznych przede wszystkim Ojcw Kocioa, ktrzy
stwierdzali pewne rozbienoci tekstowe wrd rkopisw NT. Gromadzi te rkopisy biblijne. Si-
mon stwierdzi jako pierwszy, e w wielu rkopisach nie ma tekstu Mk 16, 9-20 oraz J 7, 53 8, 11;
e tzw. Comma Johanneum nie istniao pierwotnie nie tylko w rkopisach greckich NT, lecz take w
Wulgacie. Tak wic krytyka tekstu zacza si od Simona.
John Mill (1645-1707), zgromadzi warianty tekstowe z 82 greckich rkopisw, wczesnych
przekadw, cytaty ojcw kocioa i 32 wydane drukiem Nowe Testamenty. W swoim wydaniu NT
Novum Testamentum Graecum, cum lectionibus variantibus MSS (Oksford 1707) przedrukowa nie-
zmieniony tekst Stefanusa z 1550 roku, natomiast w indeksie sporzdzi wykaz 3 041 wierszy, przy
ktrych wyliczy 30 tysicy wariantw tekstowych. We wstpie zawar opis i charakterystyk we-
wntrzn gwnych rkopisw, jakie mia do swej dyspozycji286. By to znaczcy krok w badaniach
nad wiadectwami rkopimiennymi NT, dziki ktremu ukazay si w XVIII wieku krytyczne wyda-
nia textus receptus, zaopatrzone w aparat krytyczny.
Wkrtce po ukazaniu si dziea Milla, zaatakowa je Daniel Whitby (1638-1725). Uzna, e
autorytet Pisma witego zosta zagroony, przez 30 tysicy wariantw tekstowych Milla. Whitby

284
Trzecie wydanie Stefanusa (1550), stao si podstaw dla King James Version. Tekst ten panowa w Anglii do roku 1880.
285
H.J. de Jonge, Daniel Heinsius and the Textus Receptus of the New Testament, Leiden 1971.
286
T. Robertson, An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, Nashville: Broadman, 1925, s. 107-108.
105
utrzymywa, e kade sowo drukowanych w nowoytnych czasach NT jest dokadnie to samo, co w
oryginalnych rkopisach. Utrzymywa, e w kadym miejscu NT naley broni textus receptus287.
Edward Wells (1677-1727), matematyk i teolog, opublikowa Greek New Testament, w ktrym
jako pierwszy dokona zmian w textus receptus. Zmian tych byo tylko 210, a pochodziy ze staroyt-
nych rkopisw. Wikszo z nich zapowiadaa wydania greckiego Nowego Testamentu z koca XIX
wieku. Tekst Wellsa nie zosta zauwaony przez koci.
Richard Bentley (1662-1742), zamierza wyda NT zarwno w jzyku greckim jak i aciskim.
Chcia odtworzy tekst z IV wieku. Przygotowa pene wykazy greckich i aciskich rkopisw. Jed-
nak ogrom zgromadzonego materiau, trudnoci z usystematyzowaniem go, z wychwyceniem zaleno-
ci zachodzcych pomidzy rozmaitymi wariantami tekstowymi spowodoway, e swego zamierzenia
nie zdoa doprowadzi do skutku, niemniej zachci innych do kontynuowania rozpocztego dziea.
Johann Jakob Wettstein (1693-1754) z Bazylei, jeszcze jako student interesowa si rozmaitymi
wariantami tekstowymi. W 1716 roku, za namow Bentleya, prbowa odczyta Kodeks Efrema. Wy-
da w 1730 roku Prolegomena ad Novi Testamenti Graeci, ktrego tekst rni si od textus receptus.
W Prolegomenie poda metod badania tekstu biblijnego z wykorzystaniem cytatw Ojcw kocioa.
Dzieo nie spotkao si ze zrozumieniem. Najwiksze oburzenie wywoao zastosowanie
w 1 Tm 3, 16 zamiast dotychczasowego . Wkrtce po ukazaniu si Pro-
legomeny wydalony zosta ze stanu duchownego, ale w 1731 remonstranci zaoferowali mu katedr
filozofii w Amsterdamie. W 1751 roku wydaje Novum Testamentum Grcum, w ktrym wykorzysta
wicej ni 200 greckich rkopisw. Liczba wariantw tekstowych w aparacie krytycznym znacznie
przewyszya liczb Milla. Nisko ocenia warto przekadw aciskich.
Griesbach jako pierwszy, wyda w Niemczech grecki tekst Nowego Testamentu w wielu miej-
scach odbiegajcy od textus receptus. Wydany on zosta w latach 1775-1777. Podzieli rkopisy na
trzy grupy. Przywizywa wielk wag dla cytatw patrystycznych288. Stosowa system numeracji
rkopisw zaproponowany przez Wettsteina.
Christian Frederick Matthaei (1744-1811), skolacjonowa okoo siedemdziesiciu przechowy-
wanych w Moskwie rkopisw. Ich tekst wyda w 12 czciach w Rydze w latach 1782-1788. Skola-
cjonowane przeze rkopisy s pnej daty i reprezentuj tekst bizantyjski. Cz tych rkopisw
wykrad i sprzeda dla bibliotek w Niemczech i Holandii.
Nowy etap zapocztkowa Karl Lachmann (1793-1851), z wyksztacenia filolog, w wydaniu z
roku 1831 (Karl Lachmann, Novum Testamentum Grce, ex recensione Caroli Lachmanni, Berolini,
1831), bez szczegowych wyjanie, cakowicie porzuci textus receptus i zastpi go tekstem alek-
sandryjskim. Podj si ustalenia tekstu, jaki funkcjonowa okoo 380 roku. Zastosowa nastpujc
zasad: im starszy kodeks, tym lepszy tekst przekazuje. Spord wielkiej liczby rkopisw zgroma-
dzonych przez Milla, Wettsteina i innych uczonych, wybra jedynie najstarsze, dostpne wwczas,
rkopisy (A, B, C, D, P, Q, T, Z, E2, D2, G3, H3). Nie korzysta z kodeksw uncjalnych powstaych po
VI wieku. Wrd minuskuw ceni 1, 33, 69. Ponadto wykorzysta najlepsze rkopisy Wulgaty i nie-
ktre cytaty ojcw kocioa.

287
D. Whitby, Examen variantium Lectionum Johannis Milli, London 1709.
288
J.J. Griesbach, Symbolae criticae ad supplendas et corrigendas variorum N.T. lectionum cololectiones. Accedit multorum
N.T. codicum Graecorum description et examen (Hallae: Io. Iac. Curtii, 1793) CXXXIX-CXLI.
106
 Johann Martin Augustin Scholz (1794-1852), w latach 1820-1836 podrowa po caej Europie
i Bliskim Wschodzie w poszukiwaniu rkopisw NT. Jego trud uwieczony zosta dodaniem 616 mi-
nuskuowych i 3 uncjalnych rkopisw NT do listy dotychczas znanych rkopisw. By pierwszym,
ktry zwrci uwag na geograficzne powizania rodzin rkopisw.
W latach 1859-1867 Christofer Wordsworth (1807-1885) wyda: The New Testament of our
Lord and Saviour Jesus in the Original Greek, with Introductions and notes by Christopher Words-
worth. Wykorzysta w nim 45 kodeksw uncjalnych i ponad 500 minuskuowych. W wydaniu z roku
1863 doczono na kocu dziea: Collation of the Codex Sinaiticus of the Greek Testament.
W roku 1864 Frederick Henry Ambrose Scrivener (1813-1891) wyda: A full and exact Colla-
tion of about twenty Greek manuscripts of the Holy Gospels (London 1853) i A Full Collation of the
Codex Sinaiticus with the Received Text of the New Testament (London 1864), ale gwnym jego
dzieem jest: A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, (Cambridge 1861
1th edition, 1894 4th edition). Scrivener w latach 1861-1894 skatalogowa 3 791 rkopisw. Zwr-
ci uwag na to, e textus receptus w 80 przypadkach idzie za Wulgat, a w 113 przypadkach idzie za
Bez przeciwko Stefanusowi.
Konstanty Tischendorf (1815-1874), odkrywca 21 kodeksw majuskuowych, woy wiele
swego wysiku, aby zbliy si do oryginalnego tekstu biblijnego. Opublikowa osiem wyda greckie-
go NT. Trzy pierwsze wydania zblione s do tekstu ustalonego przez Lachmanna, cztery za nastpne
wykazuj pewne pokrewiestwo z textus receptus (wydanie VII w 1296 przypadkach rni si od III,
595 z nich wracao do textus receptus). Najwikszym osigniciem jest Editio octavo critica maior
(1869 1 tom, 1872 2 tom), bdce reprodukcj Kodeksu Synajskiego. Wzgldem wydania VII tekst
zosta poprawiony w nie mniej ni 3369 miejscach. Tekst opiera si na kodeksach Synajskim i Waty-
kaskim, z preferencj dla Synajskeigo. Aparat krytyczny uwzgldnia nie tylko liczne rkopisy, ale
rwnie cytaty ojcw Kocioa. Jest to najpeniejsze wydanie greckiego tekstu NT a do Editio Critica
Maior Alanda. Dzieo ma tylko jeden mankament, mianowicie nie uwzgldnienia wczeniejszych prac
na temat przynalenoci rkopisw do odpowiednich rodzin.
W Anglii nad wydaniem greckiego NT pracowa Samuel Prideaux Tregelles (1813-1875). Po-
dobnie jak Lachmann bazowa tylko na najwczeniejszych rkopisach, ale wykorzysta wiksz ich
liczb. Ponadto wiksz wag przywizywa do cytatw ojcw kocioa. Efektem jego pracy byo: An
Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, London 1856.
Brooke Foss Westcott (1825-1901) i Fenton John Anthony Hort (1828-1892) podzielili zgroma-
dzone przez Tischendorfa wiadectwa tekstu NT na cztery rodziny i w oparciu o Kodeks Watykaski
oraz Kodeks Synajski wydali: The New Testament in the Original Greek, New York: Harper &
Brothers, 1881. Preferowanym rkopisem by Kodeks Watykaski. Pryncypialn zasad Horta bya:
Knowledge of Documents should precede Final Judgments upon Readings. Tekst w wydaniu WH
najbliszy jest wydaniom Tischendorfa i Tregellesa.
W 1892 roku Richard F. Weymouth wyda: The Resultant Greek Testament. W dziele tym wy-
korzysta wydania: Stefanusa (1550), Lachmanna, Tregellesa, Tischendorfa, Lightfoota, Ellicotta,
Alforda i Weissa. Kodeks Watykaski stanowi podstaw krytycznego opracowania pism NT dokona-
nego przez Bernarda Weissa (1827-1918) Das Neue Testament (1894-1900). W doborze wariantw
tekstowych, Weiss przywizywa wielk wag do kontekstu. Stawia zawsze pytanie jakie brzmienie
107
jest najwaciwsze ze wzgldu na kontekst.
Wanym wydarzeniem bya czterotomowa publikacja, prezentujca rezultaty bada krytycz-
nych Hermanna von Sodena (1852-1914) Die Schriften des neuen Testaments, in ihrer ltesten erre-
ichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte (Berlin 1902-1910). Zerwa on z me-
todami poprzednikw, szuka i prbowa ustali tekst pierwotny w oparciu o wasn hipotez trzech
recenzji (H, I, K), dokonanych okoo roku 300. Tekst oryginalny zachowa si w archetypie H-I-K.
Wydanie Sodena bogate jest pod wzgldem zgromadzonego materiau (cznie ponad 2 000 stron).
Sklasyfikowa 2339 rkopisw.
W 1893 Eberhard Nestle (1851-1913) wyda grecki tekst NT. Nie by to tekst krytyczny, Nestle
jedynie porwna wydania Westcotta i Horta, Tischendorfa (editio octava) i Weymoutha. Od 3 wyda-
nia pomoc suy tekst opracowany przez Weissa, ktry zastpi Weymoutha. W kolejnych wyda-
niach wzbogaca aparat krytyczny o inne warianty tekstowe. Po mierci Eberharda Nestlego, jego syn,
Erwin Nestle (1883-1972), kontynuowa dzieo ojca wydajc w 1927 roku 13 wydanie. W 1952 roku
wspwydawc 21 wydania sta si Kurt Aland (1915-). W 1963 ukazao si 25 wydanie greckiego
Nowego Testamentu w opracowaniu Erwina Nestlego i Kurta Alanda, a w 1979 26 wydanie. Do-
tychczas ukazao si 27 wyda (1993). W ostatnim wydaniu wykorzystanych zostao okoo 10% do-
stpnych rkopisw, a oparte s na tekcie aleksandryjskim, ale nie w tak radykalny sposb, jak miao
to miejsce u Westcotta i Horta. Tekst bizantyjski zawarty zosta w aparacie krytycznym. Wydania te s
pomylane jako pomoc dla egzegetw. Przygotowywane jest wydanie 28. Ponadto, rwnolegle z nim,
przygotowywane jest wielotomowe wydanie: Novum Testamentum Graecum Editio Critica Maior.
W 1966 roku K. Aland, M. Black. B. M. Metzger i A. Wikgren wydali, z inicjatywy United
Bible Societies, The Greek New Testament z potrjnym aparatem krytycznym. Uwzgldniono du
liczb nie wykorzystanych dotychczas rkopisw. Rnice w interpretacji zawarto w drugim aparacie
krytycznym, w trzecim za paralelne miejsca ze Starego i Nowego Testamentu. Przedsiwzicie po-
mylane byo jako pomoc dla tumaczy biblijnych. W wydaniu 2. (1968) do skadu redakcyjnego do-
czy arcybiskup Mediolanu Carlo Martini. 3 i 4 wydanie zawiera ten sam tekst, co 26 wydanie Nestle-
Alanda, rni si natomiast aparatem krytycznym, ma mniej wariantw tekstowych, s one obszerniej
cytowane i przez to atwiej czytelne289. W 1971, jako tom towarzyszcy dla tego wydania NT, Metzger
wyda A Textual Commentary on the Greek New Testament, dostarcza on argumentw dla dokonania
racjonalnego wyboru pomidzy rnymi wariantami tekstowymi.
W roku 1999, pod naciskiem kociow prawosawnych, zrzeszonych w United Bible Societies,
przystpiono do naukowego opracowania bizantyjskiego tekstu Nowego Testamentu. Tekst, zasadni-
czo biorc, opiera si na minuskule 35 z XI wieku, ze wzgldu na regularn gramatyk i niewielkie
odchylenia od pniejszych drukowanych wyda tekstu bizantyjskiego. Wrd majuskuw wykorzy-
stano gwnie 038 (), poniewa w Ewangelii Jana najwierniej reprezentuje bizantyjsk tradycj tek-
stu. W roku 2007 ukazaa si Ewangelia Jana (The Gospel According to John In the Byzantine Tradi-
tion, Stuttgart 2007).

289
Wicej na temat wyda greckiego NT w: S. P. Tregelles, The Printed Text of the Greek New Testament, London 1854; K.
Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments, ss. 13-56; B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission,
Corruption and Restoration, Oksford University Press, 1992, ss. 42-61, ss. 95-146; E. Miller, A Guide to the Textual Criti-
cism of the New Testament, Collingswood 2003; J.K. Elliott, The citation of manuscripts in recent printed editions of the
Greek New Testament, Novum Testamentum XXV, 2 (1983), pp. 97-132. .
108
Teksty wtpliwe bd kwestionowane

Doksologia Modlitwy Paskiej (Mt 6,13)

Doksologia (por. 1 Krn 29, 11-13) zawarta jest w: K, L, W, , , , f13, 28, 33, Byz, syrh, pal,
copbo, got, orm, et, gruz, Diatessaron, Konstytucje Apostolskie, Chryzostom. Minusku 1253 wprowa-
1, h l
dza do doksologii formu trynitarn. Nie zawieraj: , B, D, 0170, f1, l547, ita, aur, b, c, ff , vgww, copbo,
Tertulian, Orygenes, Cyprian, Hilary, Grzegorz z Nyssy i inni.

Mt 16,2b-3
Tekst zawieraj: C, D, L, W, , f1, Byz. Nie zawieraj: , B, X, G, f13, al., syrs,c, copsa, copbo,
Orygenes, Hieronim. Tekst ten ma swoj paralel w k 12, 54-56, wic Mt 16, 2b-3 mg powsta w
wyniku harmonizacji tekstw.

Dusze zakoczenie Marka (Mk 16,9-20)

12-wierszowe zakoczenie Ewangelii Marka nie jest zawarte w dwch wanych kodeksach z IV
wieku: Sinaiticus i Vaticanus, oraz minuskuach: 304 i 2386. Ponadto nie zawieraj go aciski Kodeks
Bobiensis, syrs, okoo stu rkopisw ormiaskich, dwa gruziskie z X wieku, kilka rkopisw sahi-
dyckich i bohairskich. Jednak Vaiticanus ma pozostawion luk (ptorej kolumn) pomidzy kocem
Marka, a pocztkiem ukasza, skryba mia wic wiadomo, i inne rkopisy zawieraj w tym miej-
scu tekst. Z ojcw kocioa duszego zakoczenia nie znaj: Klemens Aleksandryjski, Orygenes,
Euzebiusz, Hieronim (Ad Hedibiam ep. 120, PL 22, 987). Euzebiusz stwierdza, e w niemal wszyst-
kich rkopisach Ewangelia Marka koczy si sowami 290.
Dusze zakoczenie posiadaj: A, C, D, W, , f13, 33, 565, 700, 892, Byz, Diatessaron, syrc, p,
it, vg, copsa, copbo. Z ojcw kocioa znaj je: Justyn Mczennik291, Ireneusz292, Polikarp, Tertulian.
Dusze zakoczenie jest raczej nieznane dla tekstu aleksandryjskiego, przekazuje je tekst bizantyjski,
cezarejski i zachodni.
Krtsze zakoczenie posiada tylko Codex Bobiensis. Krtkie zakoczenie zawiera wysoki pro-
cent sw nie-Markowych, nie pasuje te do prostego stylu Marka. Oba zakoczenia posiadaj: L, ,
099, 0112, 274mg, 579, 1602, syrh(mg), copsa, bo, eth.
Ormiaski rkopis MS. 2374, z roku 989, przypisuje autorstwo dla prezbitera Arystiona. Pa-
piasz nadmienia, i Marek o jedno si tylko stara, o to, by nic nie opuci z tego, co sysza, oraz by
nie napisa jakiej nieprawdy293. Mona to interpretowa rwnie jako echo toczonego wwczas sporu

290
Euzebiusz, Quaest. Ad Marinum 1, 1, PG 22, kol 937.
291
Apologia I, 45.
292
Contra Haer., III, 10, 5-6.
293
Euzebiusz, Historia Kocielna III, 15.
109
o zakoczenie Marka.
E.P. Gould zidentyfikowa 19 spord 163 sw perykopy Mk 16,12-20, ktre nie wystpuj
nigdzie wicej w Mk. Wiersz 8. nie wyglda na zakoczenie, zwaszcza, e koczy si spjnikiem
.

k 22,43-44
Tekst ten mwi o aniele, ktry podczas modlitwy Chrystusa w Getsemane ukaza Mu si z nieba
(wiersz 43) i o kroplach potu, jak kroplach krwi (wiersz 44).
69 75
Nie wystpuje w: , , a, A, B, T, W, 13*, 579, 1071*, syrs, copsa, copbo.
Zawieraj: b, D, K, L, X, *, , , *, 0171, f1, 565, 700, 892, 1009, 1010, 1071, 1241, 1253,
1344, 1365, 1506, 1546, 1646, 2148, 2174, Byz, Vg, syrcur, Diatessaron.
Rodzina f13 umieszcza ten tekst po Mt 26, 39.

Pericope de adultera (J 7,53 8,11)

66 75
Nie zawieraj: , , , B, {A}, {C}, L, N, T, W, X, Y, , , , 0141, 0211, 22, 33, 157,
209, 461, 565, 1230, 1241, 1242, 1253, 1333, 1424, 2193, 2768 i inne. W kodeksie A brakuje tekstu J
6,50 8,52 biorc jednak pod uwag dugo perykopy, nie moga si mieci na brakujcych kartach.
Podobnie sprawa ma si z kodeksem C, ktry nie zawiera partii J 7,3 8,34.
Perykop zawieraj kodeksy: D, G, H, K, M, U, G, 28, 700, 892, 1010, 1071, 1079, 1195 i inne.
Najstarszym kodeksem zawierajcym perykop adulter jest Kodeks Bezy. Jest jednak to kodeks,
ktry zbiera teksty wtpliwe i dodatki. Kodeks Bazylejski oznakowa J 8, 2-11 asteryskiem jako tekst
wtpliwy, kodeksy S, , oznaczaj 8, 3-1 asteryskiem. Niektre lekcjonarze oznaczaj 8,1-11 albo
8,3-11 asteryskiem. Minusku 461 nie zawiera perykopy w tekcie zasadniczym, zostaa dodana na
marginesie przez pniejszego korektora. W kodeksie B przy J 7, 52 stoi umlaut informujcy, e inne
rkopisy maj w tym miejscu inny wariant tekstowy294. Rwnie 66
zaznacza, e istniej rkopisy,
ktre zawieraj dodatkowy tekst w tym miejscu.
Rkopisy nalece do grupy f1 oraz niektre ormiaskie rkopisy umieszczaj tekst tej perykopy
po J 21,25, natomiast rkopisy nalece do f13 umieszczaj go raczej w Ewangelii ukasza (po k
21,38) ni Jana. Minusku 1333 wcza po k 24,53, minusku 225 po J 7,36. O tym do jak rnych
miejsc wdrowa tekst z pericope adulterae wiadczy fragment Papiasza, cytowany przez Euzebiusza.
() Przytacza inne opowiadanie o jakiej kobiecie, ktr oskarono przed Panem o wiele grzechw.
Euzebiusz komentuje: To samo opowiadanie znajduje si rwnie w Ewangelii wedug Hebrajczy-
kw, ja za uwaaem za potrzebne i ten szczeg doda do tego, co si ju powiedziao295. Wyglda
wic na to, e w czasach Euzebiusza perykopa ta nie znajdowaa si w Ewangelii Jana, a Euzebiusz
nie wie, e moe pochodzi z Ewangelii kanonicznej. Uwaga, e opowiadanie znajduje si w Ewange-
lii Hebrajczykw moe mie na celu wykazanie, jakie jest jej pochodzenie i jak niewielk warto

294
Ph.B. Payne P. Canart, The Originality of Text-Critical Symbols in Codex Vaticanus, Novum Testamentum, Vol. 42,
Fasc. 2 (Apr., 2000), ss. 105-112.
295
Hist. Eccl. III, 39, 17.
110
maj opowiadania Papiasza. Moliwym jest jednak i to, e Euzebiusz w tym celu perykop t wymie-
ni, poniewa wiedzia, e bywa obecna w niektrych egzemplarzach Ewangelii Jana i dlatego zwrci
na ni uwag. Inaczej mgby o niej nie wspomnie. Mog na to wskazywa sowa: uwaaem za
potrzebne i ten szczeg doda do tego, co si ju powiedziao. Wskazuje te na to zamieszczona we
wczeniejszym zdaniu uwaga, i Papiasz cytuje 1 J i 1 Pt.
Tekst perykopy cytowany by przez: Hieronima, Ambroego (338-397), Augustyna (354-430),
Faustusa, Rufina, Dydyma, przez Protoewangeli Jakuba, Didaskalia Apostolorum, Konstytucje Apo-
stolskie. Perykop zawieraj lekcjonarze, a trudno jest sobie wyobrazi sytuacj, by do lekcjonarzy
wczono perykop, co do ktrej kanonicznoci byyby wtpliwoci296.
Gdyby tekst ten by dodatkiem, wwczas przejcie od 7,52 do 8,12 byoby niezrozumiae nasu-
wao uzasadnione podejrzenie, e pomidzy tymi wierszami co musiao si znajdowa pierwotnie.
Jeeli tekst jest dodatkiem, to ulokowany zosta w wyjtkowo dobrze dobranym miejscu (o nauczaniu
Jezusa w wityni jest mowa w J 7,14 oraz J 8,2.20). Fraza z 8, 6 przywouje podobne struktury gra-
matyczne z 6, 6; 7, 39; 11, 51; 12, 6. 33; 21, 19. Zwrot nie grzesz wicej z 8,11 wystpuje jeszcze w
5, 14 (i nigdzie wicej w NT). Ostatni wiersz rozdziau 7-ego tematycznie nie naley do tej Pericope
Adulterae i jest logicznym zakoczeniem perykopy 7,45-52, a to zwiksza prawdopodobiestwo, e
tekst J 7,53 8,11 jest autentyczny.
Tekst J 7,53 8,11 mieci si pierwotnie na zaledwie jednej obustronnie zapisanej kartce ko-
52
deksu. Do wniosku takiego prowadzi porwnanie z , ktry mia okoo 130 stron297. Podobnie ma
39
si sprawa z , pochodzcym z III wieku, ktry na obu stronach jednej kartki zawiera tekst J 8,14-
298
22 . Rkopis z ktrego wypada kartka z tekstem J 7,53 8,11 musia wic mie rozmiary zblione
do tych dwu papirusw299.

Ostatni rozdzia Ewangelii Jana

Wprawdzie wszystkie rkopisy zawieraj ostatni rozdzia Ewangelii Jana (J 21,1-25), nietrudno
jednak zauway, e pierwotnie ksiga ta koczya si na rozdziale 20. Wiersze 30-31 tego rozdziau
stanowiy pierwotnie zakoczenie czwartej Ewangelii. J 21,25 jest podobny do J 20,31. Rkopisy gru-
py aleksandryjskiej nie zawieraj J 21,25.
Ewangelista napisa ten rozdzia dopiero wtedy, gdy zrozumia sens danej mu przez Chrystusa
obietnicy odnonie pozostania, a Chrystus przyjdzie (21,22). Obietnica bya le rozumiana, mianowi-
cie jako zapowied, i ucze w nie umrze mierci naturaln (21,23). Rozdzia ten zosta wic dopi-
sany, aby nada odpowiednie rozumienie dla obietnicy danej przez Chrystusa.

296
W. Wilker, A Textual Commentary on the Greek Gospels. The Pericope de Adultera: Jo 7:53 8:13 (Jesus and the Adul-
teress), Bremen 2007.
297
Hurtado L.W., P52 (P. Rylands GK. 457) and the nomina sacra: Method and Probability, Tyndale Bulletin 54.1 (2003).
298
Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism,
Broadman and Holman, Elliot 2005, pp. 353-354.
299
Manson T.W., The Pericope de Adultera Jo 7:53-8:11, ZNW 44 (1952), 255-56.
111
Comma Johanneum (1 J 5,7b-8a)
Znane jest ju od IV wieku, a po roku 1522 3 wydanie Novum Testamentum Erazma zawarte
zostao w wikszoci przekadw a do koca XIX wieku. Wystpuje jedynie w bardzo pnych rko-
pisach greckich (61, 88, 429, 629, 636, 918). Minusku 88 zawiera Comma jedynie w nocie marginal-
nej, dodanej w wieku XVI.
Pierwszym dzieem, ktre zacytowao Comma byo Liber Apologeticus z IV wieku. Do staroa-
ciskiego przekadu Biblii wszed ju w V wieku, do Wulgaty natomiast w IX wieku. Comma zostao
dodane prawdopodobnie dla wsparcia trynitarnych debat (np. z arianami). W jzyku aciskim w
jednej z wersji brzmi nastpujco:
testimonium dicunt in terra, spiritus, aqua et sanguis, et hi tres unum sunt in Christo Iesu. et
tres sunt, qui testimonium dicunt in caelo, pater, verbum et spiritus.
Comma zostao dodane do Biblia Complutensis, znalazo si w trzecim erazmiaskim wydaniu
Nowego Testamentu, zostao te dodane do drukowanych wyda syryjskiego Nowego Testamentu
(Antwerpener Polyglotte, 1571; Pariser Polyglotte, 1633; Londoner Polyglotte, 1657)300.

300
Borger R., Das Comma Johanneum in der Peschitta, Novum Testament XXIX, 3 (1987), pp. 280-284.
112
 Cz III: Przegld ksig NT

Problem synoptyczny
Lektura trzech pierwszych Ewangelii kanonicznych (Mt, Mk, k) wskazuje na due midzy
nimi podobiestwa. Obserwuje si je nie tylko w treci, lecz take w strukturze, w kompozycji, w
sownictwie i skadni. Wsplna jest chronologia, wsplna jest kolejno wypowiedzi i wygoszonych
mw. czy je wsplny schemat kompozycyjny: Jan Chrzciciel, chrzest Jezusa, dziaalno w Galilei,
powrt do Jerozolimy, mka, mier i zmartwychwstanie. Jan natomiast koncentruje si na dziaalno-
ci Jezusa w Jerozolimie. Synoptycy wspominaj o dwch Paschach podczas dziaalnoci Jezusa, Jan
natomiast o trzech.
Na tle trzech pierwszych Ewangelii bardzo si wyrnia czwarta. Dlatego ju w staroytnoci
nazwano j pneumatyczn, a trzy pierwsze somatycznymi. Dzisiaj nazywamy je synoptycznymi. So-
wo synoptyczna pochodzi od greckiego (spojrzenie obejmujce cao). Po raz pierwszy na-
zwy tej, w formie rzeczownikowej, uy Johann Jakob Griesbach (1745-1812), w roku 1774, ktry te
sporzdzi pierwsz synops301. Przymiotnik synoptyczny zaczto stosowa dopiero w II poowie
XIX wieku, a do poowy XIX wieku wci uywano okrelenia trzy pierwsze Ewangelie (die drei
ersten Evangelien).
Porwnujc tre trzech pierwszych Ewangelii zauwaamy:
Mt 1072 wierszy, z tego 432 jest wsplnych z Markiem i ukaszem, 107 wsplne z Markiem, a 203
z ukaszem (wsplnych wierszy jest 742), 330 wierszy nigdzie nie wystpuje (31% dobra wa-
snego);
Mk 677 wierszy, z tego 470 jest wsplnych z pozostaymi synoptykami, 159 wsplne z Mateuszem,
20 z ukaszem (wsplnych wierszy jest a 639), a jedynie 28 wierszy nigdzie nie wystpuje;
k 1152 wierszy, z tego 428 jest wsplnych z Mk i k, 173 u Mateusza, a 20 u Marka (wsplnych
wierszy jest wic 621), 531 wierszy nigdzie nie wystpuje (48 % dobra wasnego).
Wedug oblicze Westcotta:
Mateusz ma 58% materiau zgodnego z innymi Ewangeliami, a 42% dobra wasnego;
Marek ma 93% materiau zgodnego z innymi Ewangeliami, a 7% dobra wasnego;
ukasza ma 41% materiau zgodnego z innymi Ewangeliami, a 59% dobra wasnego302.

301
Libri historici Novi Testamenti Graece. Pars prior, sistens synopsin Evangeliorum Matthaei, Marci et Lucae. Textum ad
fidem codicum, versionum et patrum emendavit et lectionis varietatem adiecit Io. Iac. Griesbach (Halle, 1774).
302
Westcott B. F., Introduction to the Study of the Gospels, p. 201.
113
Dawne prby wyjanienia problemu
Zanim doszo do utworzenia teorii dwch rde powstay cztery prby wyjanienia problemu
synoptycznego. Najstarsz teori, majc wyjani zaleno literack midzy trzema pierwszymi
Ewangeliami, jest teoria wzajemnej zalenoci. Ju Orygenes i Ammoniusz Aleksandryjski opowie-
dzieli si za takim rozwizaniem303, ale waciwym twrc tej teorii jest Augustyn, ktry by przeko-
nany, e pierwsz Ewangeli napisa aposto Mateusz. Marek, ucze apostoa Pawa i Piotra, streci
Ewangeli Mateusza, ukasz za przy pisaniu swojej Ewangelii posuy si Ewangeli Mateusza i
Marka304. Za Augustynem opowiadali si Grocjusz305, Mill, Simon, Calmet, Wettstein, Hug, Wolfius.
Mt

Mk k
J.J. Griesbach w 1789 roku przyj hipotez zalenoci, ale j zmodyfikowa. Ewangelia Marka
jest najmodsza, Marek mia si posuy pierwsz i trzeci Ewangeli synoptyczn, i jest tym samym
krtk ich rekapitulacj 306. Za takim rozwizaniem opowiedzieli si: Fritzsche, Meyer, De Wette,
Baur.
Mt

k Mk
307
Storr , Weisse, Wilke opowiedzieli si za kolejnoci:
Mk

Mt k

Vogel uwaa, e Marek wykorzysta ukasza, a Mateusz Marka i ukasza308.

k

Mk Mt
Gotthold Efraim Lessing (1729-1781), nie zgadzajc si z hipotez zalenoci Augustyna, wy-
sun w 1778 roku tzw. hipotez pierwotnej Ewangelii. Powoujc si na pewne doniesienia ojcw
Kocioa, by przekonany, e synoptycy, piszc swoje Ewangelie, posuyli si nie znan nam dzisiaj
Ewangeli, napisan w jzyku aramejskim. Hipotez Lessinga rozwin J.G. Eichhorn w 1794 roku,

303
Orygenes cytowany przez Euzebiusza (Hist. Koc., VI,25.3,6), Ammoniusz cytowany przez Euzebiusza (Epistula ad
Carpianum).
304
Augustyn, De consensu evangelistarum, I.23, CSEL 43.
305
Grotius H., Annotationes in libros evangeliorum, Amsterdam 1641.
306
Griesbach J.J., Synopsis Evangeliorum, Halle 1774.
307
Storr G.C., ber den Zweck der evangelischen Geschichte und der Briefe des Johannes, Tbingen 1786, 274-307.
308
Townson Th., Discourses on the Four Gospels, Oksford 1778.
114
ktry sdzi, e ju okoo 35 roku powstaa Ewangelia Nazarejczykw. Autorzy trzech pierwszych
Ewangelii kanonicznych posuyli si rnym recenzjami ewangelii aramejskiej309. Hipoteza Lessinga
i Eichhorna nie wyjaniaa dlaczego wikszo paralelnych wierszy w Ewangeliach synoptycznych ma
niemal identyczne brzmienie. Dokonano wic korekty hipotezy Lessinga, wedug ktrej synoptycy
mieli korzysta z greckiego przekadu aramejskiej ewangelii.
Dotychczas zajmowano si gwnie podobiestwami Ewangelii synoptycznych. Natomiast Da-
niel Schleiermacher, autor hipotezy diegez, konstruujc swoj hipotez, skupi sw uwag przede
wszystkim na wystpujcych u synoptykw rnicach. Wedug Schleiermachera ewangelici mieli
posuy si uprzednio spisanymi krtkimi historiami na temat cudw, mki i mierci Jezusa, nazwa-
nych przeze diegezami. Ewangelici zbierali te diegezy i wykorzystywali wedug wasnej koncepcji.
Kontynuatorami tej myli byli C. Lachmann i C. Weizscker.
Johann Gottfried Herder twierdzi, e u rde Ewangelii kanonicznych znajduje si wycznie
ustna tradycja, wykorzystana przez ewangelistw zgodnie z ich wasnymi zaoeniami. Hipoteza Her-
dera nie uwzgldnia czsto wystpujcej pomidzy Ewangeliami werbalnej zgodnoci, co najlepiej
tumaczy literack zalenoci310.
Tregelles (1813-1875) krytycznie oceni wszystkie te cztery propozycje, wskazujc na ich nie-
domagania i wykazujc, e adna z nich nie jest zadowalajca dla rozwizania problemu synoptyczne-
go311. Nadal wic trwao poszukiwanie teorii, ktra w peni wyjani wzajemn zaleno Ewangelii
synoptycznych. Poszukiwaniom towarzyszyy badania nad struktur i treci Ewangelii. Prowadzili je
gwnie biblici ze szkoy religijno-historycznej (Ch. G. Wilke, Ch. H. Weisse, B. Weiss, C. Weizs-
cker, H. J. Holtzmann).

Teoria dwch rde

Weisse i Holtzmann, korzystajc z bada Weizsackera i Weissa, stworzyli teori dwch rde,
ktra usiowaa wyjani podobiestwa i rnice synoptykw. Klasyczne sformuowanie tej teorii
znajdujemy w dziele P. Wernlego Die synoptische Frage (Freiburg 1899). Teksty zgodne z Markiem
pozostali synoptycy mieli od niego zaczerpn, natomiast teksty jedynie im wsplne ze rda Q.

Mt 10, 1
I zawoa dwunastu uczniw swoich,
da im moc nad duchami nieczysty-
mi, aby je wyganiali i uzdrawiali
wszelk chorob i wszelk niemoc.
Mk 6, 7 k 9, 1
I zawoa dwunastu i zacz ich I przywoa dwunastu, dal im moc i
wysya po dwch, i da im moc wadz nad wszystkimi demonami
nad duchami nieczystymi. i moc uzdrawiania chorb.

Teoria dwch rde opiera si zasadniczo na dwch tezach. Pierwsza wie si z przekona-
niem, e Ewangelia Marka jest najstarsz Ewangeli kanoniczn. Mateusz i ukasz piszc swoje

309
Eichhorn J. G., ber die drei ersten Evangelien, ABBL 5,759-996, Leipzig: Weidmann, 1794.
310
Herder J. G., Vom Erlser der Menschen, nach unsern drei ersten Evangelien (Christliche Schriften 2), Riga: J. F. Hart-
knoch, 1796.
311
Tregelles S. P., An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, London 1856, pp. 641-665.
115
Ewangelie, korzystali z Ewangelii Marka. Na rzecz tej tezy przemawiaj:
1. Proste zdania Marka, zostay rozszerzone lub skomentowane przez pozostaych ewangelistw.
Np. wyznanie Piotra: Ty jeste Chrystus (Mk 8, 29), u Mateusza zostao rozszerzone: Ty jeste
Chrystus, Syn Boga ywego (Mt 16, 16), a przez ukasza skomentowane: Ty jeste Chrystus
Boy (k 9, 20).
2. Kolejno perykop w Ewangeliach synoptycznych wyklucza tak moliwo, by Marek korzy-
sta z Ewangelii Mateusza i Ewangelii ukasza, ukasz z Ewangelii Mateusza, a Mateusz z
Ewangelii ukasza.
3. Niemal cay materia Ewangelii Marka znajduje si w pozostaych Ewangeliach synoptycznych.
Mateusz wykorzysta niemal cay materia przekazany przez Marka, ukasz opuci podwjne
perykopy, nie skorzysta z do dugiego fragmentu z 6, 45 8, 26.
Druga teza twrcw teorii dwch rde oparta zostaa na przekonaniu, e Mateusz i ukasz
korzystali rwnie z innych rde. Ponadto mieli wsplne rdo, a mianowicie dzieo zawierajce
sowa i mowy Jezusa, ktre niestety zagino. Nazwano je rdem Q (od niem. quelle rdo). Po
raz pierwszy terminem tym posuy si P. Wernle. Tez o istnieniu drugiego pisanego rda wysun
ju J.G. Eichhorn. Pniej rozwinli j Ch.H. Weisse i Ch.G. Wilke. Na rzecz rda Q przemawiaj:
1. Oprcz materiau zaczerpnitego z Ewangelii Marka Mateusz i ukasz posiadaj prawie 240
wsplnych wierszy. Wykluczy naley pogld, e Mateusz i ukasz korzystali od siebie, po-
niewa rny jest ich kontekst i kolejno wystpowania.
2. Mateusz i ukasz zamieszczaj dwa razy t sam wypowied, raz jest ni cz duszego
fragmentu, ktry zaczerpnli z Ewangelii Marka, a drugi raz fragment wzity z zupenie inne-
go rda.
Wsplny materia pochodzcy ze rda Q obejmuje przede wszystkim: kazanie Jana Chrzcicie-
la, kuszenie Jezusa na pustyni, Kazanie na grze (u ukasza na rwninie), histori setnika z Kafarna-
um, wypowied Jezusa o Janie Chrzcicielu, mow przy rozesaniu uczniw, Modlitw Pask i przy-
powieci o ziarnku gorczycznym, o kwasie, o wielkiej uczcie, o talentach oraz napomnienia w zwiz-
ku z nadejciem koca wiata.
Za istnieniem rda Q, tj. rda mw i sw Jezusa, przemawia doniesienie Euzebiusza z Ce-
zarei, ktry powtarza za Papiaszem: Mateusz za, posugujc si dialektem hebrajskim, zebra razem
sowa Jezusa (Hist. Eccl. III, 39, 16). Dawniej uwaano, e Papiasz mia na myli aramejsk wersj
Ewangelii Mateusza, teraz natomiast zaczto mwi o aramejskiej wersji zbioru logiw Jezusa, ktre-
go autorem byby ktry z uczniw Jezusa. rdo Q mogo by nie jedynym zbiorem logiw Jezusa,
dowodzi tego Ewangelia Tomasza (odkryta w 1945 roku), ktra jest zbiorem mw Jezusa, jakkolwiek
innego typu i tym samym nie moga by rdem Q.
Prbowano odtworzy rdo Q, jednak z nie najlepszym rezultatem. Wci aktualnym pozosta-
je pytanie, ktry z ewangelistw synoptycznych zaczerpn najwicej ze rda Q i najwierniej prze-
kaza jego tre. Innym problemem jest nieobecno historii mki, mierci i zmartwychwstania Jezusa
w rdle. Odnosi si wraenie, e ukaszowe cytaty ze rda Q przekazuj bardziej pierwotn chry-
stologi, natomiast Mateuszowe cytaty maj wiele akcentw polemicznych.
Mateusz i ukasz korzystali take z innych rde. Materia nie zaczerpnity z Ewangelii Marka

116
ani ze rda Q nazywamy dobrem wasnym Mateusza lub dobrem wasnym ukasza. Jednak cz
dobra wasnego moga pochodzi ze rda Q.
Teori dwch rde w jej najprostszej formie przedstawi mona graficznie w nastpujcy
sposb:

Mk Q

Mt k

Joachim Jeremias, zwracajc uwag na rozbienoci pomidzy dwiema wersjami bogosa-

wiestw i Modlitwy Paskiej, zaproponowa, e cz materiau zaszeregowanego do rda Q, po-
chodzi z tradycji ustnej.
Q nie mogo by napisane w jzyku greckim, poniewa Mateusz i ukasz tumaczc aramejskie
terminy bardzo czsto posuguj si innymi greckimi ekwiwalentami312. Niektre semickie formy
gramatyczne, nie majce cisych odpowiednikw w jzyku greckim zostaj wyraone inn form u
Mateusza, a inn u ukasza313. O ile powysze rozbienoci mog wynika z odmiennego przekadu
zapisanego sowa aramejskiego (hebrajskiego), to jednak zachodz rwnie i powaniejsze, trudne do
wytumaczenia rnice:
da dobre rzeczy proszcym Go (Mt 7, 11) da Ducha witego proszcym Go (k 11, 13).
Godzien jest robotnik wyywienia swego (Mt 10, 10) Godzien bowiem robotnik zapaty swojej
(k 10, 7).
kapani i uczeni w Pimie (Mt 21,15) niektrzy faryzeusze (k 19,39)
Idea za kadym razem jest ta sama, jednak zachodzce pomidzy nimi rnice wykluczaj po-
chodzenie z tego samego rda literackiego. Mona je wyjani pochodzeniem z tradycji ustnej.
Wsplne Mateuszowi i ukaszowi teksty pochodzi mog z ustnej relacji tego samego wiadka. Jed-
nak pewne argumenty wiadcz za rdem pisanym. Tak wic teoria dwch rde nie wyjania w
zadowalajcy sposb problemu synoptycznego. Dlatego powstaway kolejne teorie mnoce liczb
recenzji rda Q, bd liczb rde. C.S. Patton, przyjmujc teori dwch rde, rozrnia trzy ko-
lejne edycje rda Q (Q1, Q2, Q3)314. W. Bussman, za moliwe do przyjcia, uzna istnienie jedynie
dwch redakcji rda Q, mianowicie Qa i Qb.

312
Np. w Modlitwie Paskiej Mateusz (6, 12) stosuje ofeilhmata (winy) natomiast ukasz (11, 4) amartiaV (grzechy); Mt
10,35 uywa (dzieli, przeciwstawi), natomiast k 12,53 (dzieli).
313
Np. Mateusz w 24, 40-41 stosuje czasowniki w Futurum I medium, natomiast ukasz (17, 34-36) w Futurum I
passivum. Znaczy to, i posugujcy si semickim jzykiem Jezus, uy aramejski odpowiednik w Nifalu
(koniugacja medialno-pasywna); podobnie w Mt 6, 11 , natomiast k 11, 3 .
314
Patton C. S., Sources of the Synoptic Gospels, The Macmillan Company, New York, 1915.
117
Teoria czterech rde
Burnett Hillman Streeter (1875-1937) uzna, e bardziej prawdopodobn jest wielo rde.
Dobro wasne Ewangelii Mateusza i Ewangelii ukasza pochodzi z dwch odrbnych rde pisanych
(M zwizany z Jerozolim i L zwizany z Cezare). Doszukiwa si judaistycznych tendencji w M.
Natomiast rdo Q zwizane natomiast byo z Antiochi, skomponowane w jzyku aramejskim,
prawdopodobnie przez apostoa Mateusza dla chrzecijan z Galilei. Mateusz nie zna rda, z ktrego
korzysta ukasz, a ukasz nie zna rda, z ktrego korzysta Mateusz. Mateusz powsta pod wpy-
wem Mk, M i Q (rdo M czciowo pokrywa si z Markiem), natomiast Ewangelia ukasza po-
wstawaa w dwch etapach. Pierwsza redakcja bya wynikiem kompilacji materiau ze rda Q i r-
da L, znanego jedynie Proto-ukaszowi. Natomiast w drugim etapie Ewangelia Proto-ukasza zostaa
rozbudowana pod wpywem Ewangelii Marka. Pierwsza Ewangelia jest kombinacj tradycji Jerozo-
limy, Antiochii i Rzymu, natomiast trzecia Cezarei, Antiochii i Rzymu315.

M Q L

Dokument Ewangelia Marka Proto-ukasz Dokument

Antiocheski niemowlctwa

Ewangelia Mateusza Ewangelia ukasza

Hipoteza Boismarda
Twrc rozbudowanej i bardzo skomplikowanej teorii wielu rde jest M.-E. Boismard. Przyj
on dla Ewangelii synoptycznych istnienie czterech podstawowych rde pisanych: A, B, C, Q. Ewan-
gelie synoptyczne powstaway w wyniku dwustopniowej redakcji. Dokument A by pochodzenia pale-
styskiego. Znajdowa si w nim miay proste i rzeczowe relacje z ycia Jezusa, zawierajce jedynie
pewne elementy interpretacyjne. Dokument B mia by adaptacj dokumentu A, dokonan dla potrzeb
chrzecijan wywodzcych si z pogastwa. Dokument C zawiera star tradycj palestysk o Jezusie.
Na jego istnienie wskazuj te perykopy Ewangelii Marka, ktre s wyran kompilacj trzech tek-
stw. Natomiast dokument Q zawiera zasadniczo materia wsplny dla Ewangelii Mateusza i Ewan-
gelii ukasza. Na pierwszym etapie ksztatowania si Ewangelii synoptycznych tzw. Poredni-
Mateusz korzysta z dokumentu A i Q. Poredni-Marek opar gwnie swoje dzieo na dokumencie B.

315
Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins, Oksford 1924, ss. 223-270.
118
Korzysta jednak rwnie z dokumentu A i C. Proto-ukasz korzysta z dokumentu B, C i Q. Najwi-
cej jednak materiau zaczerpn z Poredniego-Mateusza. W kocowej redakcji Mateusz korzysta z
Poredniego-Marka, Marek z Poredniego-Mateusza i Proto-ukasza, ukasz za z Poredniego-
Marka316.

Dok. Q Dok. A Dok. B Dok. C Dok. Q

Mt I Mk I
(poredni) (poredni)

Proto-
ukasz

Jan

Mt Mk k
kocowy kocowy kocowy

Jan
kocowy

Jakkolwiek hipoteza Boismarda wyjania wszystkie zachodzce midzy Ewangeliami zaleno-

ci, trudno jednak uwierzy, by w tak krtkim czasie mogo doj do tak skomplikowanych zaleno-
ci. Wszystkie rda oddziaywa miayby jedynie na porednie redakcje poszczeglnych Ewangelii,
nie majc adnego wpywu na etap kocowy. Musiayby po prostu szybko znikn.

Wstp oglny do Ewangelii

Cay NT czy jedno imi, a mianowicie Jezus poza ktrym, bo jak powiada aposto Piotr, nie
ma adnego innego zbawienia jak w tym wanie imieniu. ST skada wiadectwo o Chrystusie. Pomi-
dzy poszczeglnymi ksigami NT dostrzegamy pewne podobiestwo tematyczne, pomidzy innymi
ksigami dostrzegamy due rozbienoci. Wyszczeglniamy grupy ksig, ktre s zalene od siebie,
albo wywodz si od tego samego autora:

316
Benoit P., M.-E. Boismard, Synopse de Quatre vangiles en francais avec paralleles des apocryphes et de Petres, II,
Commentaire, Paris 1972, 15-17.
119
 ewangelie synoptyczne
Corpus Joannum
Corpus Paulinum
Grecki termin powsta w wyniku poczenia dobrze i oznajmiam,
zwiastuj. Wystpuje on ju u Homera i Plutarcha, u ktrych oznacza nagrod za przyniesienie dobrej
wieci. Pniej, np. u Arystofanesa, oznacza samo posannictwo, a jeszcze pniej tre posannictwa,
czyli sam dobr nowin (np. zwycistwo odniesione w bitwie). Grecki napis z Prieny, pochodzcy z
9 roku przed Chr. wspomina o narodzeniu Augusta jako znamionujcym pocztek dobrych wieci dla
caego wiata.
Septuaginta stosuje sowo ewangelia w formie rzeczownikowej i czasownikowej. Forma rze-
czownikowa stosowana jest w liczbie mnogiej () i posiada wieck tre. W 2 Sm 4, 10
oznacza zapat, jak Dawid powinien da zwiastunowi mierci Saula (wydarzenie umoliwiajce
Dawidowi zostanie krlem). W 2 Sm 18, 20. 22. 25. 27 oznacza mier Absaloma, wic dobr nowin
dla Dawida, umoliwiajc mu powrt na tron. W 2 Krl 7, 9 oznacza przerwanie oblenia Samarii
przez Aramejczykw. Czasownik jest ekwiwalentem hebrajskiego sowa BCP (przy-
nosi dobr nowin). W 1 Sm 31, 9; 2 Sm 1, 20; 1 Krn 10, 9 oznacza ono mier Saula wie rado-
sn dla Filistynw. W 2 Sm 4, 10; 18, 19. 20. 31 oznacza dobr nowin dla Dawida jako krla. Nato-
miast w greckim przekadzie Ksigi Izajasza czasownik uzyskuje typowo NT-ow tre
i oznacza dobr nowin o majcym nastpi przyjciu Mesjasza (40, 9; 52, 7; 61, 1). Czasownik ten
stosowany jest jeszcze w Ps 39(40), 10 i Jl 3, 5.
W Nowym Testamencie za wyjtkiem Apokalipsy oznacza on darowane wiatu zbawienie w
osobie Jezusa Chrystusa. Rzeczownik stosowany jest wycznie przez dwch pierwszych
ewangelistw (Mt 4 razy, Mk 8 razy), ukasz czsto stosuje czasownik ktrego nie
stosuje Marek, a Mateusz tylko jeden raz. Czwarty ewangelista uywa terminu (wiadec-
two), ma ono mniej wicej to samo znaczenie, co Mateuszowe i Markowe , a take cza-
sownika (wiadczy, jest ono odpowiednikiem ukaszowego Ponadto w
Listach Pawa czsto stosowane jest i .
Ewangelie stanowi oddzielny gatunek literacki, nie podobny do adnego innego w literaturze
wieckiej. Nie ze wzgldu na form, bo ta nawizuje do rodzajw literackich stosowanych w wiecie
grecko-rzymskim, ale ze wzgldu na tre, zawierajc opis ycia i dziaalnoci, nauk i czyny Chry-
stusa. Ewangelie zostay napisane w odpowiedzi na konkretne zapotrzebowanie i pytania wiary pierw-
szych chrzecijan. Ewangelie nie mog wic by biografiami, lecz katechezami, czy wrcz podrczni-
kami chrystologii, czy etyki chrzecijaskiej. S one wiadectwami, jakie pierwotna wsplnota chrze-
cijaska oddaje Chrystusowi.

120
Ewangelia Mateusza

Autor i miejsce napisania

Wedug tradycji (Papiasz, Ireneusz) pierwsz Ewangeli napisa Mateusz (Lewi), poborca po-
datkw, ktrego Jezus powoa do grona dwunastu (Mt 9, 9-13; 10, 3). Na rzecz tej tradycji moe
wiadczy to, e w Mateuszu czciej ni w innych ewangeliach mwi si o pienidzach, dugach i
paceniu podatkw. Gdy dotknie problemu podatkw wyraa si precyzyjnie i fachowo: pienidz po-
datkowy (22, 19), poborcy dwudrachmy (17, 24-27). Wie, e w pobliu Kafarnaum bya komora celna
(9, 1. 9); wie, e stater rwna si czterem drachmom (17, 25-27). Jako jedyny autor biblijny wzmian-
kuje o takich monetach jak: dwudrachma (17, 27), stater (17, 27), talent (18, 24; 25, 15-28), jakkol-
wiek nie wzmiankuje leptona wystpujcego u Marka i ukasza.
Pewnym jest to, e Ewangeli t napisa nawrcony yd. Autor zna judaizm, pewnie si poru-
sza wrd prawno-rytualnych zawioci religii Mojeszowej z czasw Jezusa. Podejmuje tematy inte-
resujce gwnie judeochrzecijan (zaleno midzy Starym a Nowym Prawem). Nie wyjania y-
dowskich zwyczajw (Mt 15, 1-2). Wszystko to dowodzi, e sw Ewangeli autor adresowa do y-
dw.
Miejscem, gdzie zostaa napisana prawdopodobnie bya Antiochia. Miao to miejsce midzy
rokiem 60 a 70. W rozdziale 24 jest jednoczesna mowa o zburzeniu wityni i o kocu wiata. Szcze-
glnie wiersz 24,29, pisany po roku 70, staje si niezrozumiay. Nie ma wzmianki o zburzeniu wity-
ni, podatek witynny (17, 24-27) po roku 70 zamieniony zosta podatkiem na wityni Jowisza kapi-
toliskiego. Sposb, w jaki Ewangelia mwi o wityni i instytucjach judaizmu zdaje si wskazywa,
e wszystkie one jeszcze istniej. Kontrastuje to ze sposobem, w jaki jest przedstawiany Judasz ten,
ktry Go wyda (10,4).

Struktura i tre ksigi

O strukturze Ewangelii Mateusza stanowi 5-krotnie uyte ka[ g}neto te t}lesen
IhsouV to/V [l"gouV to?touV] i stao si kiedy Jezus dokoczy [tych sw] (7, 28; 11, 1;
13, 53; 19, 1; 26, 1). Ta piciokrotnie uyta formua zdaje si dzieli ewangeli na poszczeglne jed-
nostki tematyczne, stajc si zakoczeniem piciu zasadniczych czci tej ksigi i nadajc jej w ten
sposb cechy Picioksigu.

Prolog rozdziay 1-2

Objawienie Krlestwa Niebios rozdziay 3-7
Zwiastowanie Krlestwa Niebios rozdziay 8-10
Trudnoci w realizacji Krlestwa Niebios rozdziay 11-13
Rozwj Krlestwa Niebios rozdziay 14-18
Odrzucenie ydw i przyjcie pogan rozdziay 19-25
Epilog rozdziay 26-28.

121
 Kada z piciu czci koczy si mow Jezusa. Cz 1. koczy si kazaniem na grze, cz 2.
mow misyjn, cz 3. przypowieciami o Krlestwie, cz 4. mow o wsplnocie, cz 5.
mow eschatologiczn. Mowa 1. i 5. skierowana jest do uczniw Jezusa, 2 i 4 do Dwunastu, 3 do
wielkich rzesz (struktura A B C B A). Pi zasadniczych czci Mateusza przyblia jego
ksig do Picioksigu Mojesza. Struktura ta sprawia, e pierwsza Ewangelia staje si bardzo syste-
matyczna, a jej redakcja starannie opracowana. W kadej z tych czci centralnym pojciem jest Kr-
lestwo Niebios. Najpierw zostaje ono zaoferowane ydom (Kazanie na Grze), pniej na wskutek ich
zatwardziaoci ma zosta przedoone innym, ktrzy bd we waciwym czasie oddawa owoce
(21, 41). Odrzucenie ydw z Krlestwa Niebios i zaoferowanie go poganom, zostaje mocno wyrao-
ne w przypowieci: O dzierawcach winnicy (21, 33-46) i przypowieci: O uczcie weselnej (22, 1-14).
W taki to poredni sposb Mateusz wyjania ydom, dlaczego Krlestwo Niebios szerzone jest przede
wszystkim wrd pogan.

Styl Mateusza
Charakterystyczn cech ew. Mateusza jest czste uywanie przyswka (wtedy), ktry
czy rne partie (3, 13; 4, 1; 9, 14; 12, 23; 18, 43; 26, 16; 27, 16-17). W wielu paralelnych miejscach
Marka uywany wwczas jest spjnik (i). Mateusz 33 razy uywa okrelenia
(Krlestwo Niebios inni Synoptycy zawsze stosuj Krlestwo Boga), tylko 5-krotnie Ma-
teusz stosuje Krlestwo Boga (6, 33; 12, 28; 19, 24; 21, 31; 21, 43). Innym charakterystycznym mu
zwrotem jest (koniec wieku, koniec wiata) zastosowane 5-krotnie (13, 39. 40.
49; 24, 3; 28, 20)317; trzykrotnie uyte i nie zastosowane w pozostaych ksigach NT
(ciemno zewntrzna) 8, 12; 22, 13; 25, 30. Szeciokrotnie zastosowany zwrot tam b-
dzie pacz i zgrzytanie zbw (8, 12; 12, 42; 13, 50; 22, 13; 24, 51; 25, 30) poza Mateuszem uyty
zosta tylko raz w NT (k 13, 28). Okrelenia te stanowi o oryginalnoci Mateusza i odrniaj go od
pozostaych ewangelistw. S one jego redakcyjnym zabiegiem i dowodz, e Mateusz wykorzystujc
dany materia podda go redakcyjnej obrbce.
Liczba pi jest ulubion liczb Mateusza. Pi mw Jezusa, pi rodzajw chorb leczonych
przez Jezusa (4,24), pi chlebw dla piciu tysicy, pi dyskusji Jezusa z Faryzeuszami, pi talen-
tw. Pi jest te czci Mateuszowego schematu kompozycyjnego. Zwrot Ojcze nasz wystpuje
10 razy, 10 znakw potgi Jezusa w Kazaniu na Grze, dziesi panien.
Stosowanie arameizmw: mamona (6, 24), hosanna (21, 9. 15), raka (5, 22), Beelzebul (10, 25),
korban (27, 6). Niektrym greckim terminom Mateusz nadaje semickie zakresy znaczeniowe (np. w 1,
25 w znaczeniu hebrajskiego UIW).
Septuaginizmy: (1, 1), uyty w LXX tylko dwukrotnie (Rdz 2, 4; 5, 1), jest
tumaczeniem hebrajskiego sper tldt.
Sownictwo Ewangelii Mateusza obejmuje 1691 sw, z czego 137 to hapax legomena (8,10%).
Spjniki greckie wystpuj u Mateusza (20 razy) czciej ni u ukasza (7 razy). W koine
czsto mieszano przyimki i ( niejednokrotnie by czony z dat.), Mateusz tego nie robi. W

317
W NT jedynie Hbr 9, 26 uywa bliskiego mu sunteleia twn aiwnoV (koniec wiekw).

122
koine czasowniki zakoczone na - zamieniane byy czasownikami na -. Dlatego ukasz stosuje
popularn w owym czasie form , Mateusz natomiast stosuje klasyczne . Cech
charakterystyczn stylu Mateuszowego jest czste uywanie (ponad 60 razy). Mateusz jako jedy-
ny z Ewangelistw stosuje termin (16, 18; 18, 17), bdcy zapewne przeoeniem hebraj-
skiego kahal zgromadzenie, zbr.

Teologia Mateusza
W Ewangelii Mateusza przewijaj si trzy gwne tematy:
1. Jezus jako nowy Mojesz
2. Nowy Lud
3. Etyka Nowego Ludu

W Ewangelii Mateusza Mojesz traktowany jest jako prototyp Chrystusa. Opis ycia Jezusa jest
w pewnym stopniu zbieny z biblijn i pozabiblijn tradycj o Mojeszu:

Mojesz Chrystus
ycie narodzonego Mojesza byo zagroone (Wj 2, 2) ycie narodzonego Chrystusa byo zagroone (Mt 2,
13. 20)
Mojeszem zainteresowaa si crka faraona (Wj 2, 5- Chrystusem interesuj si mdrcy ze wschodu (Mt 2, 1-
10) 12)
mier niewinnych dzieci (Wj 1, 16) mier niewinnych dzieci (Mt 2, 16)
Mojesz wrci do Egiptu po mierci czyhajcego na Jezus wrci z Egiptu po mierci czyhajcego na jego
jego ycie faraona ycie Heroda
40 lat exodusu 40 dni postu i kuszenia
40 miejsc postoju na pustyni 40 miejsc pobytu Chrystusa
pocztek Staremu Ludowi daje 12 pokole pocztek Nowemu Ludowi daje 12 apostow
Stare Prawo zostao dane na Grze Synaj Nowe Prawo zostao dane w kazaniu na grze
Mojesz przed swoim odejciem wygosi kilka mw Jezus przed swoim odejciem wygosi mow eschato-
eschatologicznych (Pwt 28-30, 32) logiczn (Mt 24)

Mateusz 53 razy dosownie cytuje Stary Testament, ok. 40 niedosownie, a ponadto znajdujemy
w nim sporo aluzji do ST. Jest to znacznie wicej ni w pozostaych Ewangeliach318. Mateusz picio-
krotnie uywa formuy A to wszystko si stao, aby wypenio si sowo Pana, wypowiedziane przez
proroka (Mt 1, 22; 2, 17; 21, 4; 26, 54; 27, 9; 27, 35). Formua ta dzieli ksig na pi czci (tworzc
w ten sposb picioksig). Ewangelia zaczyna si sowami , ktre s
nawizaniem do dziesiciokrotnie powtarzajcej si w Ksidze Rodzaju formuy

318
Marek dosownie cytuje ST 22 razy, ukasz 24, a Jan tylko 15.
123
 (), rozpoczynajcej kolejne opowiadania tej ksigi.
Jezus w Ewangelii Mateusza jest przyobiecanym Mesjaszem, na ktrym speniy si sowa Moj-
esza i prorokw. Mateusz udowadnia, e wszystkie waniejsze wydarzenia z ycia Jezusa zostay
zapowiedziane przez ST i s wypenieniem jego zapowiedzi (narodzenie z dziewicy, narodzenie w
Betlejem, pobyt w Egipcie, rze dzieci w Betlejem, powrt z Egiptu, dziaalno w Galilei, triumfalny
wjazd Jezusa do Jerozolimy, aresztowanie i sprzedanie Jezusa za 30 srebrnikw).
Mateusz przedstawia obraz Jezusa, ktry przez sw dziaalno powoa do istnienia Koci, tj.
odnowiony Lud Boy, przeznaczony do ycia doskonaego i obfitujcy w lepsz i wysz sprawiedli-
wo ni ta, o ktrej mwili faryzeusze. W kazaniu na grze Jezus piciokrotnie powtarza syszeli-
cie, i powiedziano (przodkom): (), a ja wam powiadam (5, 21-22; 5, 27-28; 5, 33-34; 5, 38-39; 5,
43-44).
W ST Izrael wezwany by do ycia witego, Jezus wystpi z podobnym wezwaniem wzywajc
do ycia doskonaego (5, 48; 19, 21). Mio jest zasad doskonaoci.
Mateusz stosuje mesjanistyczne tytuy: Syn Dawida, Syn Boga, Suga Pana. Syn Dawida stoso-
wany jest w Ps Sal 17, 4. 21, gdzie przysuguje oczekiwanemu Mesjaszowi. Geneza tego tytuu siga
danej Dawidowi obietnicy, i jego potomek bdzie zasiada na jego tronie na wieki (2 Sm 7, 12-16).
Pocztkowo obietnica ta, bya pojmowana w sposb czysto polityczny, ale w czasach po niewoli babi-
loskiej, gdy zabrako krla, uzyskuje ona teologiczne pogbienie.
Syn Boga uyty zosta w Dn 3, 25 (bar elahin syn bogw, co LXX przetumaczya przez
, a Teodocjon bardziej poprawnie przez uioV Jeou 3, 92).
Mateusz podkrela znaczenie wiary. Wedug Marka Jezus nie mg dokona adnego cudu (6,
5), Mateusz za nie uczyni tam wielu cudw z powodu niewiary (13, 53).
Jezus pierwszego ewangelisty jest mniej ludzki i pozbawiony cech ludzkich, w porwnaniu z
Ewangeli Marka:
Jezus Mateusza nie gniewa si w Mt 12, 13, a czyni to w Mk 3, 5
Jezus Mateusza nie oburza si w Mt 19, 14, a czyni to w Mk 10, 14
Jezus Mateusza nie lituje si w Mt 8, 3, a czyni to w Mk 1, 41
W przypadku tekstw paralelnych z innymi Synoptykami Mateusza cechuje czasem podwojenie
(osoby, zwierzcia). W Mt 5, 28-34 Jezus uzdrawia dwch optanych, podczas gdy u Mk 5, 1-20 i k
8, 26-39 jednego; w Mt 20, 29-34 Jezus uzdrawia dwch lepych, u Mk 10, 46-52 i k 18, 35-43
jednego; w Mt 21, 2-7 Jezus wjeda do Jerozolimy na olicy i rebiciu olicy, u Mk 11, 2-7 i k 18,
30-35 na jednym olciu.

Komentarze

Bonnard P., L'vangile selon saint Matthieu, Labor et Fides, 2002.

France R. T., The Gospel of Matthew, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
2007.
Gchter P., Das Matthus Evangelium, Innsbruck, 1963.
Keener C. S.: A Commentary on the Gospel of Matthew, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1999.
Kilpatrick G. D., The Origins of the Gospel According to St. Matthew, Oksford University Press,

124
 2007.
Klostermann E., Das Matthusevangelium, HNT 4, Tbingen 1927.
Lohmeyer E., Das Matthus Evangelium, Gttingen 1956.
Nolland J., The Gospel of Matthew, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
2005.
Paciorek A., Ewangelia Wedug witego Mateusza, NKB, Edycja w. Pawa, Czstochowa 2004-
2008.
Schweitzer E., Das Evangelium nach Matthus. bersetzt und erklrt, NTD 2. Gttingen 1986.
Zahn Th., Kommentar zum Neuen Testament, Leipzig 1905.

Ewangelia Marka

Autor
Najstarsza tradycja podaje Marka jako autora drugiej Ewangelii. Wedug Papiasza Marek spisa
sowa Piotra. Justyn Mczennik nazywa drug Ewangeli pamitnikiem Piotra (Dial. CVI, 4). Wy-
razicielami tego pogldu byli rwnie Ireneusz319, Klemens Aleksandryjski320, Orygenes, Tertulian321 i
Euzebiusz322. Wedug Euzebiusza chodzi o Marka czsto w NT wzmiankowanego (Dz 12, 12. 25; 13,
5. 13; 15, 37. 39; Kol 4, 10; Flm 1, 24; 2 Tm 4, 11; 1 Pt 5, 13).
Marek by kuzynem Barnaby z Cypru (Kol 4, 10). Jego matka posiadaa dom w Jerozolimie,
ktry po odejciu Chrystusa suy za miejsce spotka modlitewnych (Dz 12, 12). Barnaba i Pawe
zabieraj go ze sob, kiedy musieli przekaza ofiary zboru w Antiochii do Jerozolimy (Dz 11, 29-30;
12, 25). Marek towarzyszy im rwnie w pierwszej podry misyjnej. By razem z nimi na Cyprze,
jednak z nieznanych bliej powodw postanowi wrci z Perge w Pamfilii do Jerozolimy (Dz 13, 13).
Gdy Barnaba zaproponowa Pawowi wspuczestnictwo Marka w drugiej podry misyjnej, Pawe
nie wyrazi zgody na t propozycj (Dz 15, 37-38). Barnaba z Markiem uda si wtedy na Cypr (Dz
15, 39). Drogi Pawa i Marka nie rozeszy si jednak na zawsze. Po okoo 10 latach Marek towarzy-
szy Pawowi podczas jego pierwszego uwizienia i jest jednym z jego wsppracownikw, obda-
rzanym dobr rekomendacj (Kol 4, 10; Flm 1, 34). Ostatni wzmiank o kontaktach Pawa z Mar-
kiem znajdujemy w 2 Tm 4, 11, gdzie Pawe prosi Tymoteusza, by zabra ze sob koniecznie Marka,
bo jego pomoc jest Pawowi niezbdna.
Marek nie bdc naocznym wiadkiem opisywanych wydarze, musia korzysta z tradycji
ustnej o Jezusie Chrystusie. Ze rde pisanych raczej nie korzysta. By moe by prekursorem tego
gatunku literackiego.

319
Irenaeus, Against Heresies 3.1, take 10.6.
320
Cytat w: Eusebiusz, Historia Kocielna, 6,14
321
Tertullian, Przeciw Marcjonowi, 4.5.
322
Hist. Koc., VI,25,5.
125
Data i miejsce powstania
Wedug tradycji wskazujcej na Marka, czas napisania, to ostatnie lata ycia Piotra, lub okres
bezporednio po jego mierci. Przyjmuje si obecnie, e druga Ewangelia powstaa po poarze Rzymu
i mierci Piotra w 64 roku, a przed zburzeniem Jerozolimy w 70 roku. Nie moga powsta po roku 70
poniewa Jerozolima, witynia i chleby pokadne traktowane s jako rzeczywistoci aktualne. Mowa
eschatologiczna Jezusa z rozdziau 13 zawiera oglnikowe sformuowania bez odniesie do aktual-
nych wydarze historycznych (np. ohyda spustoszenia), faszywi prorocy nie posiadaj cech kon-
kretnych postaci historycznych, Jezus poleca uczniom, aby uciekali w gry, tymczasem wedug Euze-
biusza wierni uciekli do Pelli w Transjordanii323. Faszywi prorocy nie posiadaj cech konkretnych
postaci historycznych, witynia i "chleby pokadne" traktowane s jako wczesne obiekty. Ponadto
zniszczenie wityni byo zapowiadane w literaturze esseczykw oraz w apokalipsach ydowskich
(Test. Lewiego 10,3; 14,1-15,3; 16,1-5; Test. Judy 23,1-5). Ewangelia Marka nie jest tu wyjtkiem.
Ta sama tradycja, ktra przypisywaa autorstwo Ewangelii Markowi, wskazywaa zwykle na
Rzym jako miejsce jej powstania (Papiasz, Klemens Aleksandryjski). Jan Chryzostom wskazywa na
Aleksandri. W XX wieku zauwaono, e sam argument latynizmw nie wystarcza, aby udowodni
rzymskie pochodzenie, a potoczna greka z czasw okupacji rzymskiej rwnie zawieraa latynizmy.
Dlatego pojawiy si wskazania na wschodnie regiony Cesarstwa Rzymskiego: Galilea (Marxen),
Transjordania (Schulz), Syria (Fuller). Martin Hengel zgodzi si, e latynizmy nie wykluczaj pale-
styskiego pochodzenia, zwrci jednak uwag na to, i Marek w przeciwiestwie do Mateusza tuma-
czy aramejskie wyraenia, wyjania ydowskie obyczaje, rzadziej cytuje Stary Testament, unika sfor-
muowa, ktre mog obraa pogan. Nie mona te cakowicie lekceway patrystycznych wia-
dectw. Pewnym jest tylko to, e druga Ewangelia powstaa poza Palestyn i poza rodowiskiem znaj-
cym jzyk aramejski.

Struktura i tre
Struktur stanowi trzy mowy Jezusa, symetrycznie wzgldem siebie uoone. Najduszymi s
podobne co do dugoci mowa pierwsza i trzecia, druga stanowi poow tej dugoci.
Struktura i tre:
rr. 1-3 pocztek dziaalnoci Jezusa
4, 1-34 Jezus mwi w przypowieciach
4, 34 9, 32 cudotwrcza dziaalno Jezusa
9, 33-50 Jezus mwi o prawdziwej wielkoci, o tolerancji, o gorszeniu
10, 1 13, 2 kocowa dziaalno Jezusa
13, 3-37 mowa eschatologiczna
rr. 14-16 mka, mier i zmartwychwstanie

323
Hist. Koc., III,5,3.
126
Sownictwo i styl
W drugiej Ewangelii napotykamy pewne zwroty aciskie, podane w greckiej transkrypcji.
grabatus (2, 4. 9; 6, 55), stosuje go te Jn 5, 8-11
modius (4, 21)
legion (5, 9)
spiculator (6, 27), wystpuje tylko u Marka
denarius (6, 37; 12, 15; 14, 5)
sextarius (7, 4), wystpuje tylko u Marka
cathedra (11, 15)
quadrans (12, 42), uyty te w Mt 5, 26
census (12, 14)
ovile (14, 54. 66; 15, 16)
praetorium (15, 16)
fragellare (15, 15), uyty te w Mt 27, 26
centurio (15, 39. 44. 45), wystpuje tylko u Marka
W dwch przypadkach Marek wyjania greckie wyraenia na aciskie ekwiwalenty: dwa
leptony, czyli jeden quadrans (12, 42), wntrze paacu, czyli praetorium (15, 16). Potwierdza to
gosy tradycji, i Ewangeli t napisano w Rzymie.
Kilkakrotnie dosownie tumaczy pewne aciskie wyraenia w peni zrozumiae tylko na grun-
cie jzyka aciskiego, natomiast niezbyt zrozumiae, a nawet niepoprawne z punktu widzenia jzyka
greckiego:

iter facere i drog, ale dos. czyni drog (2, 23)

in extremis esse umierajcy(a) (5, 23)
satisfacere (15, 15)
consilium, concilium (3, 6; 15, 1)
tenere (9, 10)
similis
() de medio tollere

U Marka wystpuj te arameizmy. Wyraenia aramejskie s tumaczone na grecki, nie byo

tego w przypadku wyrae aciskich. Jedynie Rabbi w 9, 5; 11, 21; 14, 45 i Rabbuni w 10, 51 nie
zosta wyjaniony. By moe jako dobrze znane.
Boanerges synowie gromu (3, 17),
talitha kum dziewczynko wsta (5, 41),
korban darmo (7, 11),
Effata otwrz si (7, 34),
Bartymeusz syn Tymeusza (10, 46),
Abba Ojcze (14, 36),
Golgota Miejsce Trupiej Czaszki (15, 22),
Eloi, Eloi, lama sabachtani Boe mj, Boe mj, czemu mnie opuci (15, 34).
Autor zakada, e czytelnicy nie znaj aramejskiego i dlatego wyjania. Rwnie zwyczaje y-
127
dowskie s wyjaniane (7, 3-4; 14, 12; 15, 42), co wskazuje, i czytelnicy nie znali ydowskich zwy-
czajw.
Sownictwo Ewangelii Marka obejmuje 1345 sw, z czego 102 (7,58%) nie wystpuje w in-
nych ksigach NT. Do hapax legomena nale: (6, 27), (6, 53),
(7, 32), (9, 2), (11, 8), (12, 34).
Marek stosuje zaledwie kilka charakterystycznych dla Listw Pawa terminw:
, cud Mk 6, 14; 9, 1 Rz 9, 1; Ga 3, 20
, ewangelia Mk 1, 1. 14 Rz 1, 1-4. 16; 15, 16; 1 Tes 2, 2. 8. 9
, zachowywa pokj Mk 9, 50 Rz 12, 18; 2 Kor 13, 11
, tajemnica Mk 4, 11 Kol 4, 3-5
, przemienia si Mk 9, 2 2 Kor 3, 18
Nie uywa jednak wielu sw czsto wystpujcych u Pawa:
, mio (77 razy)
, objawienie (13 razy)
, wiedza (23 razy)
, suba (22 razy)
, sprawiedliwo (67 razy)
, koci (62 razy)
, prawo (117 razy)
, aska (99 razy)
Tak wic zaleno Marka od apostoa Pawa jest problematyczna. Rwnie wsplne u Marka i
Pawa tematy nie przemawiaj na rzecz bezporedniej zalenoci. S to tematy charakterystyczne dla
wczesnego chrzecijastwa, rozwinite w nieco inny sposb. Mona jednak mwi o czciowej za-
lenoci.

Teologia Marka
Jak Mateusz ukazywa gwnie Jezusa przemawiajcego, tak Marek dziaajcego. 35% tekstu
jego Ewangelii to opisy cudw Jezusa. W opisie cudw mona zaobserwowa nastpujcy schemat:
zaistnienie problemu
Jezus rozkazuje chorobie, niemocy, bd demonowi
sowa Jezusa powoduj natychmiastowe uzdrowienie
wszyscy obecni zdumiewaj si nad dokonanym cudem i zapytuj kim On jest?
Schemat ten mona zaobserwowa w opisie uzdrowienia optanego z Kafarnaum (1, 25-27),
uzdrowienia sparaliowanego (2, 1-12), uciszenia burzy (4, 39-41), uzdrowienia guchoniemego (7,
32-36), uzdrowienia lepego w Betsaidzie (8, 22-26), a take w opisie triumfalnego wjazdu Jezusa do
Jerozolimy (11, 1-10) oraz wypdzenia przekupniw ze wityni (11, 15-19).
Marek wiksz wag przywizuje do cudw, jak i znaczenia wiary jako warunku cudu. Tylko u
Marka Jezus mwi do ojca epileptyka: Wszystko jest moliwe wierzcemu (Mk 9, 23) i tylko u Marka
ojciec epileptyka prosi: Wierz, pom memu niedowiarstwu (Mk 9, 24). Rwnie wyjanienie Jezusa
o znaczeniu wiary, po przeklciu drzewa figowego, najobszerniejsze jest u Marka. Tylko u Marka

128
wypowied Jezusa zaczyna si od sw: Miejcie wiar w Boga! (Mk 9, 22). Mateusz ma: miejcie wiar
i nie wtpcie (21, 21). Nastpny wiersz prawie niczym si nie rni od Mateuszowej paraleli. Nato-
miast kocowe zdanie pouczenia wzbogacone jest wzgldem Mateusza o sowo wierzcie.
Wszystko, o cokolwiek modlicie si i prosicie, wierzcie e otrzymacie, a stanie si wam (Mk 11, 24).
U Marka szczeglnie wyeksponowany zosta tytu Syn Boy. Nie jest on wprawdzie czsto
stosowany, Mateusz uywa go czciej, ale Marek stosuje go w szczytowych punktach swojej ewan-
gelii. Ju na samym pocztku autor zaznacza, e jego dzieo jest ewangeli o Jezusie Chrystusie, Synu
Boym (1, 1). Gos samego Boga nazywa Go swoim Synem podczas Jego chrztu (1, 11); ten sam gos
wskazuje na Niego jako na Syna podczas chwalebnego przemienienia na grze (9, 7); wreszcie setnik
rzymski, poganin, mwi: Doprawdy, ten czowiek by Synem Boym (15, 39). Geneza tego tytuu siga
obietnicy danej Dawidowi, a dotyczcej jego potomka: Ja bd mu ojcem, a on bdzie moim synem (2
Sm 7, 14). Nadzieja zwizana z owym synem pogbiona zostaa w psalmach krlewskich (2, 7: Synem
moim jeste, dzisiaj ci zrodziem; 89, 27-28; 110, 3).
Drugim wanym tytuem jest Syn Czowieczy, tytu ten podobnie jak i w innych ewangeliach
wystpuje tylko w mowach Jezusa, a nigdy w wypowiedziach zwracajcych si do Niego ludzi, co
wskazuje, i Jezus nadawa sobie ten tytuu, ale nie da by Go w ten sposb tytuowano. Tytu ten
by moe dlatego stosowa Jezus, poniewa nie mwi on wyranie o Jego posannictwie, jest do
niezrozumiay i moe by do szeroko interpretowany. Geneza tego tytuu siga do Dn 7, 13. 14 (bar
enasz) i Dn 10, 16 (ben adam), gdzie uyty zosta po raz pierwszy i wyranie zastosowany w odnie-
sieniu do nadchodzcego mesjasza. Okrelenie to nie uzyskuje jeszcze w Ksidze Daniela charakteru
mesjaskiego tytuu, w cisym tego sowa znaczeniu (kto podobny do Syna Czowieczego), ale ma
ju co z mesjaskiego charakteru. Stosowany by w 1 Ksidze Henocha (48, 2; 62, 5. 7. 9; 71, 17)
rwnie w odniesieniu do mesjasza.
Tytuy Syn Boy i Syn Czowieczy wzajemnie si uzupeniaj. Pierwszy wskazuje na bosk
natur Chrystusa, drugi na ludzk; pierwszy mwi o Nim jako o Bogu, drugi jako o czowieku;
pierwszy podkrela jego nadzwyczajno i nadprzyrodzono, drugi zwyko i uczestniczenie w
sabociach, jak i cierpieniach czowieka.
Z rezerw traktowany jest tytu Mesjasza. Jezus zabrania apostoom rozgaszania, e jest Mesja-
szem (8, 30), by moe dlatego, i nie chcia zosta mesjaszem politycznym.
Ewangelia Marka, jako jedyna, nigdy nie wzmiankuje Samarytan.
Niektrzy eksperci od kodeksw s zdania, e oryginalna Ewangelia Marka zapisana zostaa w
postaci kodeksu324.

Komentarze:
n Cranfield C. E. B., The Gospel According to St. Mark, Cambridge 1959.
n Edwards J. R., The Gospel According to Mark, PNTC, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 2002.
n France R. T., The Gospel of Mark, NIGTC, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 2002.
n Klostermann E., Das Markusevangelium, Tbingen 1950.
n Lane W. L., The Gospel of Mark, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1974.
324
C.H. Roberts T.C. Skeat, The Birth of the Codex, Oksford University Press, New York Cambridge 1983, pp. 38-61.
129
n Lohmeyer E., Das Evangelium des Markus, KEK, Gttingen 1963.
n Schmid J., Das Evangelium nach Markus, Regensburg 1963.
n Schweitzer E., Das Evangelium nach Markus, NTD, Gttingen 1978.
n Trocm ., L'vangile selon saint Marc, Labor et Fides, 2000.

Ewangelia ukasza

Charakter III Ewangelii

Trzecia Ewangelia jest najobszerniejszym dzieem Nowego Testamentu. We wstpie autor in-
formuje czytelnika, e wykorzysta trzy rodzaje rde: opowiadania, ktre powstay przed nim (m.in.
zapewne Ewangelia Marka), relacje naocznych wiadkw (przyznaje si w ten sposb, e sam takim
wiadkiem nie by) i z tradycji ustnej (sug sowa).
Ewangelia ukasza jest dzieem o charakterze kroniki. Opisywane wydarzenia zostaj umiesz-
czone w cisych ramach historycznych. ukasz jest dokadniejszy od pozostaych ewangelistw w
opisie realiw. Herod u niego nie jest krlem, lecz tetrarch, jezioro Galilejskie nie jest morzem, lecz
jeziorem. Jest te jedynym ewangelist umieszczajcym misj Chrystusow w cisych ramach histo-
rycznych.
Opisujc te same wydarzenia co Marek czasem go uzupenia i poprawia. Opisujc jak Piotr
uci ucho sudze arcykapana, wyjania, e Jezus uzdrowi ucho (k 22, 51). Bez tego wyjanienia
niezrozumiaym byby fakt, e Piotrowi pozwolono odej z ogrodu Getsemane.

Autor
Tradycja jednozgodnie autorstwo tej ewangelii przypisuje ukaszowi, lekarzowi i towarzyszowi
apostoa Pawa. Porednio to powiadcza fakt, i trzeciej Ewangelii mona znale wicej ni w pozo-
staych ewangeliach terminw medycznych (4, 38; 5, 18; 5, 31; 7, 10; 13, 11; 22, 44).
Trzecia Ewangelia moga by napisana po mierci Pawa a przed rokiem 70, poniewa pniej
ukasz miaby kopoty ze znalezieniem naocznych wiadkw, z ktrych relacji korzysta (1, 2).
Ewangelia ukasza przeznaczona jest dla pogan. Genealogia siga poza Abrahama (zob. Mate-
usz), a do Adama, to jest do pierwszego czowieka, praojca wszystkich ludzi. Ewangelia ta w wik-
szym stopniu ni inne interesuje si poganami.

Sownictwo i styl
W Ewangelii ukasza wystpuje wicej ni w pozostaych ewangeliach osb i nazw geograficz-
nych. Ewangelia ukasza stosuje ok. 2055 sw i pod tym wzgldem zdecydowanie gruje nad pozo-
staymi Ewangeliami. Z tej liczby a 712 sw, a wic nieco wicej ni 1/3, nie wystpuje w pozosta-
ych Ewangeliach (Mt 111, Mk 77, Jn 212), 312 z nich nie wystpuje take w pozostaych ksigach
NT (15,18%).

130
 Pomimo, i greka jest wrcz doskonaa i zdecydowanie przewysza grek pozostaych ewange-
listw, jednak rwnie i w tej ewangelii znajdujemy kilka latynizmw, zwaszcza jeden do racy w
13,22 ( iter facere), a przede wszystkim semityzmy (21, 35), ktre mona
wprawdzie traktowa jako waciwe dla greki hellenistycznej.
sycera (1,15)
gehenna (12,5)
beczka (16,6)
korzec (16,7)
Jzyk ukasza w duym stopniu uzaleniony jest od Septuaginty. Do septuaginizmw ukasza
nale m.in.: z dopeniaczem (22 razy), , lub z bezokolicznikiem.

Relacja do Synoptykw
Znaczna cz tekstu ukasza nie wystpuje u pozostaych Synoptykw, zwaszcza u Marka.
1-2 nie wystpuje u Marka
3,1-6,19 zasadniczo biorc wystpuje u Marka
6,20-8,3 nie-Markowy
8,4-9,50 Marek 3,31-9,41
9,51-18,14 tekst nie-Markowy
18,15-24,11 Marek 10,13-16,8
24,13-53 nie-Markowy

Tytuy mesjaskie
Tytu Syn Czowieczy. Tytu ten po raz pierwszy zosta zastosowany w Dn 7, 13. Uywany by
w 1 Ksidze Henocha (48, 2; 62, 5. 7. 9; 71, 17), gdzie przypisywany by Mesjaszowi, zwanemu te
Sprawiedliwym, a najczciej Wybranym. Jest to posta preegzystujca w niebie, obdarzona wielkim
majestatem, posiadajca peni wadzy nad wszystkimi bytami cielesnymi i duchowymi.
Tytu Pan () wyraa lepiej ni inne fakt, i Chrystus zosta wyniesiony na prawic Boga i
e jako wyniesiony do wiecznej chway, wstawia si obecnie za ludmi. Tytuu tego uywaj rwnie
inni ewangelici, ale w trzeciej ewangelii uzyskuje on szczeglne znaczenie (7, 13; 10, 1. 39. 41; 11,
39; 12, 42; 13, 15; 17, 5; 18, 6; 19, 8; 22, 61; 24, 3. 34). Tytu ten zawiera w sobie sugesti, e Jezus
jest Panem wszelkiego stworzenia, e jest Panem wiata, historii, wszystkich rzeczy.
Tytu Zbawiciel () wystpuje w ukaszu tylko dwa razy (1, 47; 2, 11)325, ale rzeczownik
zbawienie (, ) pojawia si sze razy, a czasownik zbawi () a siedemnacie
razy. Jezus jest Zbawicielem, ktry przyszed w czasach zapowiedzianych przez Boga. Dziea Jezusa
s dzieami Zbawcy. Ubogim, winiom i ucinionym goszona bdzie Ewangelia i dane zostanie wy-
zwolenie. Chorych zbawia od chorb, optanych od demonw. W domu Zacheusza powiedzia: Dzi
zbawienie stao si udziaem domu tego, poniewa i on jest synem Abrahama (19, 9). Wielokrotnie w
Ewangelii ukasza zostaje podkrelone, e Jezus przyszed odnale i ocali to, co zagino. W adnej

325
Rwnie dwa razy w Dziejach Apostolskich (5, 31; 13, 23).
131
innej ewangelii nie mwi si te tyle o odpuszczeniu grzechw.

Teologia ukasza
Kiedy ukasz mwi o Krlestwie Boga, ma na myli przede wszystkim przysze Krlestwo
(9,27), w ktre trzeba wierzy i ktre w pewnym sensie ju nadeszo (17,21), ale w peni zrealizuje si
dopiero w przyszoci (17,20). Rni go to wzgldem Mateusza, ktry Krlestwo Niebios przedstawia
jako tajemnicz, yw, ju teraz realizujc si obecno. Dla ukasza Boa obecno realizuje si w
Duchu witym. W ukaszu Duch wity jest czasem ekwiwalentem Mateuszowego Krlestwa Nie-
bios. Jan Chrzciciel, jego matka i ojciec zostaj napenieni Duchem witym (1,15.41.67), rwnie
starzec Symeon (2,25-27). Jezus posiada moc Ducha witego, jest wiedziony Duchem witym,
raduje si w Duchu witym (4,1.14.18; 10,21). Duch wity bdzie uczniom podpowiada to, co
maj mwi podczas przeladowa (12,12). Wanie o otrzymanie Ducha witego naley prosi w
modlitwie (k 11,13 - Mateusz w tym miejscu mwi dobre rzeczy).
Warto nadmieni, e w niektrych staroytnych rkopisach istnieje wariant tekstowy, ktry w
Modlitwie Paskiej Niech przyjdzie Krlestwo Twoje zamienia na Niech przyjdzie na nas Twj
Duch wity i oczyci nas (11,2). Poniewa oddaje to styl ukasza nie mona wykluczy, i sowa te
wyszy spod jego rki, pniej jednak zmieniono je dla uzgodnienia z Mateuszem.
W Ewangelii ukasza, podobnie jak i w Mateuszu, zawarte zostay zrby eklezjologii, rni si
jednak midzy sob w perspektywie spojrzenia na Koci. Uwaga Mateusza skoncentrowana bya na
ziemskiej egzystencji Kocioa, podczas gdy ukasz usiuje spojrze poza horyzont historii. ukaszo-
wy Koci jest cigle w drodze. Realizuje on powierzone mu przez Jezusa cele. I chocia Jezus przy-
szed przede wszystkim po to, aby ratowa to, co zagino w Izraelu, to jednak nie odwraca si od
pogan i rwnie im okazuje swoj pomoc. Koci wyrs z Izraela, a Izrael w nim znalaz swoje do-
penienie.
Ewangelia ukasza jest ewangeli ubogich (4,18; 7,22). Ubodzy nazwani s bogosawionymi
(6,20, podczas gdy bogaci uznani s za nieszczliwych (6,24). Ewangelia przeznaczona jest przede
wszystkim dla ubogich (4,18; 7,22). Przedmiotem troski Jezusa s ponadto grzesznicy, celnicy, wdo-
wy, sieroty, uomni wszelkiego stanu.
Komu wiele dano, od tego wiele bdzie si da, a komu wiele powierzono, od tego
wicej bdzie si wymaga (k 12, 48). Komu mao si odpuszcza, mao miuje (k 7,
47).

Komentarze:
n Fearghail F., The Introduction to Luke-Acts, Roma 1991.
n Green J. B., The Gospel of Luke, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1997.
n Marshall I. H., Gospel of Luke, NIGTC, Grand Rapids 1998.
n Schmithals W., Das Evangelium nach Lukas, ZBKNT, Theologischer Verlag Zurich, 1980.
n Schweitzer E., Das Evangelium nach Lukas, NTD, Gttingen 1993.

132
Ewangelia Jana

Miejsce i czas powstania

Autor nigdzie nie jest wymieniony z imienia, jedynie w 21, 20. 24 identyfikuje si z uczniem,
ktrego miowa Jezus () i ktry spoczywa przy jego piersi podczas uczty. Fragment Muratoriego
mwi o Janowym autorstwie. Tradycja patrystyczna poprzez Ireneusza z Lyonu326, Klemensa Alek-
sandryjskiego, Orygenesa, Polikratesa z Efezu i Hieronima utosamia go z Janem Apostoem, synem
Zebedeusza, ktry mia sw ewangeli napisa w Efezie. Mniej prawdopodobn jest identyfikacja z
Janem Prezbiterem. Trudne jest ustalenie czasu i miejsca napisania. Zwolennicy autorstwa Apostoa
Jana wskazuj na Efez, a czas ustalany jest na ok. 90 roku. Mniej prawdopodobn jest hipoteza wska-
zujca na Antiochi.

Porwnanie z synoptykami
Porwnujc czwart ewangeli z Synoptykami uderza bogactwo jej szczegw i wiksza do-
kadno. Czytajc j, w wielu miejscach odnosi si wraenie, e autor opisuje jako naoczny wiadek.
Nakarmienie 5000 opisane zostao przez wszystkich ewangelistw (Mt 14, 13-21; Mk 6, 30-44;
k 9, 10-17; Jn 6, 1-14), jednak najbardziej szczegowo opisuje wanie Jan:

Synoptycy Ewangelia Jana

wydarzyo si to krtko przed Pasch (6, 4)

Jezus pyta uczniw Jezus pyta Filipa: Skd kupimy chleba, aby mieli co
je (6, 5)
odpowiadaj uczniowie; tylko Marek wspomina odpowiada Filip, i posiadaj jedynie 200 denarw
o 200 denarach (6, 7)
uczniowie odnajduj chopca z 5 chlebami i 2 Andrzej odnalaz chopca z 5 chlebami jczmienny-
rybami mi i 2 rybami
Jezus wiedzc, e chc Go porwa i uczyni krlem
odszed

Podobnie ma si sprawa z namaszczeniem Jezusa przez Mari w Betanii (Mt 26,6-13; Mk 14,3-
9; Jn 12,1-11). Judasz zarzuca Marii marnotrawstwo (12,4-5), olejek mona sprzeda za 300 denarw,
ktre naleaoby rozda ubogim; Synoptycy mwi o uczniach (Mt 26,8-9; Mk 14,4-5) i nie mwi
za jak warto mona ten olejek sprzeda.
Jan podaje, i Piotr by tym, ktry uci ucho sudze arcykapana (18, 10), pozostali ewangelici
mwi za o jednym z tych, ktrzy byli z Jezusem (Mt 26,51; Mk 12,47; k 22,50); Jan ponadto
podaje nawet imi tego sugi Malchos (18,10)327.

326
Ostatni wyda Ewangeli Jan ucze Pana, ktry spoczywa na Jego piersi podczas swego pobytu w Efezie w Azji
(Adv. haer. III 1,2; por. II 33,3).
327
Ale tylko ukasz mwi o uzdrowieniu ucha (22, 51).
133
 W Ewangelii tej znajdujemy szereg nie wystpujcych nigdzie indziej szczegw. Jn 13,30
Judasz wychodzc zabra kawaek chleba; Jn 8,6.8 Jezus piszcy na ziemi; Jn 20,5-7 szczeg o
przecieradach.
Jan jest jedynym ewangelist wartociujcym niektrych uczniw i najdokadniej oddajcym
pewne ich cechy charakteru. Natanael nazwany jest prawdziwym Izraelit (1,47); Judasz jest chciwym
i zodziejem (12,6); Jan jest uczniem, ktrego miowa Jezus (13,23; 21,7.20); Tomasz ukazany jest
jako czowiek niezbyt skonny do wiary w nadzwyczajne cuda (20,24-29) i sceptyk (14,5); Piotr gdy
by mody chodzi, gdzie chcia i robi, co chcia (21,18).
Ewangelia Jana cytuje sowa Andrzeja, Piotra, Natanaela, Tomasza, Filipa, Judasza (nie z Ka-
riotu), Judasza z Kariotu i ucznia umiowanego. Synoptycy cytuj niemal wycznie Piotra, bardzo
czsto zreszt, a z pozostaych uczniw jedynie Jana i Judasza (Mt Judasz; w Mk Jan i Judasz; w
k Jan).
Wyjtkiem jest chodzenie Jezusa po morzu (Mt 14,22-33; Mk 6,45-52; Jn 6,15-21), ktre
Mateusz opisuje bardziej szczegowo ni Jan.
Ewangelia Jana jest monolitem, a nie zbiorem krtkich, luno powizanych opowiada. Jan 14-
krotnie nawizuje do wydarze wczeniej przez siebie opisanych (w 3,26 do 1,26-34; w 5,33 do 1,19-
28; w 7,23 do 5,8; w 10,21 i 11,37 do 9,6-7; w 7,50 i 19,39 do 3,1 nn; w 12,9 do 11,44; w 13,33 do
7,34; w 16,25 do 7,38; w 18,9 do 17,12 i 6,39; w 18,14 do 11,50; w 18,26 do 18,10 w 21,20 do 13,
25). W 6,70-71 i 12,4 nawizuje do wydarzenia jeszcze nie opisanego (13,2).
Czwarta ewangelia zakada, e ewangelie synoptyczne lub przynajmniej zwizane z nimi trady-
cje, s ju znane. Jan uzupenia to, co umkno uwadze Synoptykw i zostao przez nich niedostatecz-
nie wyjanione. W 2,19 wyjania skd wzio si powtarzane przez Mateusza i Marka oskarenie Je-
zusa o ch zburzenia wityni (Mt 26,61; 27,40; Mk 14,58; 15,29). Bez danego przez Jana wyjanie-
nia zarzut w pozostaby niezrozumiay. W Marku Jezus dwukrotnie nakazuje swoim uczniom, aby po
jego zmartwychwstaniu udali si do Galilei, gdzie maj Go spotka (Mk 14,28; 16,7); spotkanie to nie
zostaje pniej opisane, czyni to Jan w 21 rozdziale swojej Ewangelii. U Jn 16, 25 (por. 16,29) Jezus
powiedzia, i dotd mwi w przypowieciach (liczba mnoga), tymczasem w czwartej ewangelii zapi-
sana zostaa tylko jedna przypowie; spisywaniem przypowieci zajmowali si Synoptycy. Tylko u
Jana jest mowa o preegzystencji Chrystusa (Jn 1,1-18; 8,58). Opisujc jak Piotr uci ucho sudze ar-
cykapana, nie wspomina o jego uzdrowieniu, bo szczeg ten zosta ju wyjaniony przez ukasza
(k 22,51), dodaje jedynie, e mia on na imi Malchus (18,10).
Czasem odnosi si wraenie, e Jan poprawia synoptykw. W 3,24 czyni uwag, e nie wtrco-
no jeszcze Jana do wizienia, kiedy Jezus rozpocz swoj dziaalno. U Marka przeciwnie, Jezus
zaczyna naucza wanie po uwizieniu Jana Chrzciciela (Mk 1,14).
Ze wzgldu na uzupenianie ewangelii synoptycznych, aluzje do sprawowanych w Kociele
sakramentw, jak i ze wzgldu na walk tej ewangelii z doketyzmem, data jej powstania musi by
znacznie pniejsza ni pozostaych trzech ewangelii. Rwnie fakt umieszczenia jej na czwartym
miejscu zdaje si to potwierdza. Najwczeniejsz moliw dat s lata 80-90. Wedug wiadectwa
Ireneusza czwarta ewangelia zostaa napisana na pocztku panowania Trajana (98-117), w Efezie. Nie
istniej powaniejsze racje nakazujce stanowisko to odrzuca.

134
Nawizania do ST
Pocztek Ewangelii jest wzorowany na trzech pierwszych rozdziaach Ksigi Rodzaju. Siedem
dni tworzenia i siedem dni, w ktrych zapocztkowana zostaa misja Jezusa. Pierwszy dzie: J 1,19-
28; drugi dzie: 1,29-34; trzeci dzie: 1,35-39; czwarty dzie: 1,40-42; pity dzie 1,43-51; o szstym
dniu nie ma wzmianki, ale w 2, 1 nn jest mowa o trzecim dniu, a wic sidmym. Sidmego dnia do-
konany zosta cud w Kanie Galilejskiej, co odpowiada ogrodowi Eden z Ksigi Rodzaju. Wypdzenie
przekupniw ze wityni wypdzenie pierwszego czowieka z raju.
Logos z Prologu to nawizanie do Mdroci z Prz ale te i do terminu filozoficznego (Logos
rzdzi wiatem oraz dusz). Mdro zaprasza ma uczt w Prz 8, Logos Janowy zaprasza wszystkich
na uczt eschatologiczn.

Sownictwo
Sownictwo Ewangelii Jana obejmuje 1011 sw, z czego 114 to hapax legomena (11,27%). Jan
posiada tylko 71 terminw wsplnych z pozostaymi Ewangeliami. Wanymi terminami s wiara
oraz ycie. Czciej od innych Ewangelistw posuguje si takimi okreleniami jak: ojciec,
ucze, prawo, wiat, ja jestem, grzech, chwaa, wierzy, pozna oraz wyraenia
zwizane z mioci.
(1, 41; 4, 25)
monh (14, 2. 23)
sc|th hm}ra (6, 39. 40. 44. 54; 7, 37; 11, 24)
Jzyk grecki zdradza wyrany koloryt semicki. Wpywy semickie bardziej jednak s widoczne
w sownictwie ni skadni. Semityzmy pochodz z LXX lub z midzytestamentalnej literatury w jzy-
ku greckim.
Bardzo wanym sowem jest ycie, ktre wystpuje w zwrotach: woda ycia, chleb ycia. Autor
chtnie stosuje antytezy wiato ciemno oraz prawda kamstwo (analogia z literatur qu-
mrask).
Jest jedynym Ewangelist nie stosujcym terminu saduceusze, przeciwnikami Jezusa s ka-
pani i faryzeusze.

Teologia Jana
Ewangelia Jana rni si ramami chronologicznymi i geograficznymi. Wedug niej dziaalno
Chrystusa trwaa duej ni dwa lata; mwi si w niej o trzech Paschach (2, 23 Jezus obchodzi j w
Jerozolimie, 6, 4 nn nie przyby do Jerozolimy, 13, 1 nn ostatnia Pascha Jezusa). Rni si te
zaoeniami teologicznymi. Rni si take tym, e synoptycy oddaj judaizm palestyski, natomiast
czwarta Ewangelia oddaje raczej judaizm hellenistyczny, reprezentowany np. przez gmin w Qumran.
Jezus tej ewangelii jest jednoczenie ludzki i boski. Jezus jest Logosem, odwiecznym Sowem
Boym.
Gwnym celem napisania tej ewangelii bya walka z doketyzmem. Wskazuj na to: Sowo
stao si ciaem (1, 14); jeden z onierzy wczni przebi Mu bok i natychmiast wypyna krew i

135
woda (19, 34), po czym autor zaznacza: Zawiadczy to ten, ktry to widzia, a wiadectwo jego jest
prawdziwe. On wie, e mwi prawd, abycie i wy uwierzyli (19, 35); take passus z niewiernym
Tomaszem (20, 25-27), ktry koczy si uwag Jezusa: Uwierzye, poniewa Mnie ujrzae. Bogo-
sawieni ci, ktrzy nie widzieli, a uwierzyli (20, 29). Cel napisania tej ewangelii zostaje zreszt wy-
jawiony w 20, 31 gdzie stwierdza, i wszystko to zostao zapisane, abycie wierzyli, e Jezus jest
Chrystusem, Synem Boga i abycie wierzc mieli ycie w imi Jego. Celem drugorzdnym jest uzu-
penianie synoptykw.
Autor usiuje wyznaczy lini czc historycznego Jezusa z Chrystusem Kocioa, wykazujc
ich identyczno. Cigo pomidzy Jezusem wcielonym a Chrystusem obecnym w Kociele objawia
si przede wszystkim w obietnicy zesania Ducha witego.
wiat Janowy charakteryzuje si podziaem na wiato i ciemno, ycie i mier. Walka mi-
dzy wiatoci a ciemnoci jest czci skadow historii zbawienia i rozgrywa si wewntrz czo-
wieka, w jego poszukiwaniu prawdy i wiata. Prawda, wiato i ycie zostay przyniesione z gry
przez Syna, lecz s udzielane, dlatego poniewa stanowi On jedno z rodzajem ludzkim, ktry moe
przez Niego wkroczy do Boej sfery.
Utosamiajc Jezusa z twrczym Sowem Boym, Jan przedstawia Go, jako objawiciela Boga.
Objawienie udzielone przez Sowo daje poznanie Boga. Wcielenie stanowi pocztek. Musi ono zna-
le wypenienie w dziele, dla ktrego Syn zosta posany na wiat. Godzina Jezusa, godzina mki i
mierci, jest Jego uwielbieniem.
Eschatologia jest znacznej mierze ju zrealizowana. Jan, jako jedyny ewangelista nie zajmuje
si opisami koca wiata, ani powrotu Chrystusa, ani sdu ostatecznego. Chwaa Chrystusa ju jest
ujawniona (1, 14; 2, 11; 11, 4. 40); zbawienie ju jest dokonane (5, 24); wiat jest ju osdzony (3, 18-
19), a ksi tego wiata ju odrzucony (12, 31; 16, 33). W chwili mierci Jezusa osignity zosta
szczytowy punkt historii (Chrystus zosta wywyszony).
Ale i czwarta Ewangelia zna koniec wiata i kilkakrotnie powraca do dnia ostatecznego, w kt-
rym Chrystus dokona ma zmartwychwstania wszystkich ludzi (5, 28; 6, 39. 40. 44. 54). Ale i tu poo-
ony jest nacisk na antycypacj tej zapowiedzi, poniewa Chrystus jest zmartwychwstaniem i yciem
(11, 23-26).
Czwarta Ewangelia opisuje siedem cudw Jezusa. Janowe opisy cudw tym rni si od opi-
sw synoptykw, e Jezus niemal po kadym cudzie spotyka si z osob uzdrowion bd odwiedza
miejsce, w ktrym cud zosta dokonany. Przybywa do Kany, gdzie uczyni z wody wino (4, 46). Spo-
tyka czowieka uzdrowionego przy sadzawce Betesda (5, 14). Piciotysiczny tum ktry nakarmi
chlebem i ryb spotyka ju na drugi dzie (6, 22 nn). lepego od urodzenia, ktrego uzdrowi, spotyka
po tym jak go wyczyli ydzi (9, 35). Na sze dni przed Pasch przybywa do Betanii, do domu a-
zarza, ktrego wskrzesi z martwych (12, 1-2). Po swoim zmartwychwstaniu ukazuje si uczniom
swoim (20, 19-29). Jedynym wyjtkiem jest uzdrowienie syna dworzanina z Kafarnaum (4, 46-54),
jakkolwiek Jezus odwiedza Kafarnaum (6, 24. 59).
Czwarta Ewangelia jest ewangeli mioci. Bg umiowa wiat (3, 16), miuje Chrystusa (3, 35;
15, 9), Chrystus miuje swoich a do mierci (13, 1), a chrzecijanie otrzymali nakaz wzajemnego
miowania si (13, 34). Mio jest istot uczniostwa, treci chrzecijaskiego powoania.
Specjaln rol w chrystologicznym procesie zbawienia odgrywa Paraklet, wystpujcy tylko w
136
pismach Janowych. Rol Parakleta polega na pouczaniu, na pogbionym przypomnieniu nauk Chry-
stusowych wprowadzi we wszelk prawd (16,13). Paraklet jest gwarantem zbawienia, gwarantem
Boej obecnoci w kociele. Jest rwnie tym, ktry informuje wiat o grzechu, sprawiedliwoci i
sdzie (16,8).

Komentarze:
n Carson D. A., The Gospel According to John, PNTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand
Rapids 1991.
n Kruse C. G., John, Wm. Eerdmans, TNTC, 2003.
n Morris L., The Gospel According to John, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rap-
ids 1971.

Dzieje Apostolskie
Ksiga ta nie rni si od Ewangelii ani intencj, ani form literack. Ewangelia ukasza i Dzie-
je Apostolskie to dwie czci tej samej ksigi. Jej tre to take . Od Ewangelii rni si
tylko tym, e tamte mwi o dziejach Jezusa, natomiast Dzieje Apostolskie mwi o dziaalnoci
dwch apostow: Piotra i Pawa (do 12, 19 dzieje Piotra, od 12, 20 dzieje Pawa). S te wzmian-
ki o Jakubie Modszym i Starszym, o Janie Apostole, Szczepanie, Filipie, Barnabie, Marku i Apollo-
sie. Dzieje Apostolskie opowiadaj o dziaalnoci tych ludzi, ktrzy przyczynili si do rozszerzenia
chrzecijastwa. Tre ksigi zawarte s w sowach Bdziecie moimi wiadkami w Jeruzalem, w
caej Judei, w Samarii i a po krace ziemi (Dz 1,8). Tre ksigi:

1, 1-11 prolog i wniebowstpienie Jezusa

1, 12-26 Powoanie dwunastego apostoa
2, 1-47 zesanie Ducha witego i kazanie Piotra
3, 1-11 uzdrowienie chromego
3, 12-26 kazanie Piotra w wityni
4,1 5,42 Piotr i Jan dwukrotnie przed Rad
6,1-7 wybr siedmiu diakonw
6, 8 7,60 dziaalno Szczepana i jego mier
8, 1-40 chrzecijastwo dociera do Samarii i Etiopii
9, 1-31 nawrcenie Pawa
9,32 11,18 dziaalno Piotra
11,19-30 chrzecijastwo dociera do Antiochii
12,1-19 Herod wizi Piotra
12,20-25 mier Heroda
13,1 14,27 I podr misyjna Pawa
15,1-35 Sobr apostolski
15,36-41 rozstanie Pawa z Barnab

137
 16,1 21,14 II podr misyjna Pawa
21,15 23,22 Pawe uwiziony w Jerozolimie
23,23 26,32 Pawe wiziony w Cezarei
27,1-44 podr morska Pawa
28,1-16 Pawe na Malcie i dalsza jego podr do Rzymu
28,17-31 Pawe w Rzymie

Autorem Dziejw jest ten sam, co autor Ewangelii ukasza. wiadcz o tym liczne, sigajce
poowy II wieku wiadectwa tradycji, a take zredagowane w 1. os. liczby mn. fragmenty (16, 10-17;
20, 5-21, 18; 21, 7-28, 16), ktre wskazuj, i autor relacjonuje podre, ktrych by naocznym
wiadkiem, a wedug Listw Pawa (Kol 4, 14; Flm 24) tylko jeden spord wsppracownikw Pawa
mg te wanie czci podry opisa ukasz. Harnack powstanie ksigi datowa na lata 60-64.
Ksiga musiaa powsta po dwuletnim uwizieniu Pawa w Rzymie (I pozosta przez cae dwa
lata 18,30), a wic po roku 63 (terminus post quem). Terminus ante quem wyznacza Klemens
Rzymski, ktry nawizuje do Dziejw w swoim Licie do Koryntian (43, 3-4 Dz 1, 4; 2, 1-2; 6, 1. 6;
14, 23). ukasz, pomimo i by wsppracownikiem Pawa, nie zna zbioru Listw Pawa (zna go ju
Klemens Rzymski i autor 2 Listu Piotra). ukasz nie czyni najmniejszej wzmianki o wielkiej klsce
narodowej, jak byo dla ydw zburzeniu Jerozolimy i wityni w 70 roku. ukasz nie czyni te ad-
nej aluzji do mierci Pawa, a ta nastpia w latach 64-74.
Sownictwo Dziejw Apostolskich obejmuje 2038 sw, z czego 478 to hapax legomena
(23,45%). Z czego znaczna cz przypada na rozdziay 27-28. 90% ukaszowego sownictwa znajdu-
je si w Septuagincie. Pomimo zauwaalnych wpyww attystycznych i semickich jzyk ukasza to
koine dialektos z czasw ukasza i jest to literacka koine. Arameizmy i latynizmy, jakkolwiek
obecne, nie nale do licznych ani racych.
Dzieje cytuje Ignacy Antiocheski w swoim Licie do Magnezjan (5, 1 Dz 1, 25) oraz w Li-
cie do Smyrneczykw (3, 3 Dz 10, 41). Polikarp nawizuje do Dziejw w swoim Licie do Filipian
(1, 2 Dz 2, 24). wiadectwa te pochodz z I poowy II wieku.
Akcja Dziejw rozpoczyna si w Jerozolimie, nastpnie przesuwa si na pnoc do Damaszku i
Antiochii, a pniej na zachd do Efezu i Koryntu by zakoczy w Rzymie. Jest jednak przy tym kilka
powrotw do miast, ktre wczeniej odgryway decydujc rol. S powroty do Jerozolimy, s take
powroty do Antiochii, z chwil gdy ta przestaa odgrywa gwn rol, ale po kadym takim powrocie
akcja przenosi si jeszcze dalej na zachd coraz bardziej oddalajc si od swego rda. Oddaje to w
duym stopniu malejc rol Jerozolimy w historii chrzecijastwa, a wzrastajc miast greckich i
Rzymu, a take malejc rol ydowskiego elementu w onie Kocioa, a wzrastajc pogaskiego
(greckiego i rzymskiego). Pocztkowo ewangelia goszona bya tylko ydom. Piotr, ktry odwiedzi
dom Korneliusza musia tumaczy si przed judaistami (11, 17). Tak wic i poganom da Bg opa-
mitanie ku yciu myl ta przysza jak nieoczekiwane odkrycie (11, 18). Nawrconych pogan trak-
towano jako ydw (21, 20), prbowano te zmusi ich do obrzezania i przestrzegania innych naka-
zw Mojeszowego Prawa. Zwoany zosta specjalny sobr w tej sprawie. Zdecydowano, by nie na-
kada na nawrconych pogan jarzma, ktrego sami ydzi nie mogli nigdy unie (15, 10). Ksiga
koczy si zwrconym do ydw ostrzeeniem, e teraz poganom bdzie zwiastowana ewangelia (28,

138
28).
Zwracaj uwag pewne rnice zachodzce pomidzy partiami relacjonujcymi dziaalno
apostoa Pawa, a pozostaymi czciami ksigi. Tylko w tych tekstach nauka Chrystusa okrelana jest
drog, drog Pask (9, 2; 13, 10; 16, 17; 18, 25. 26; 19, 9. 23; 22, 4; 24, 14. 22). W 14, 16 mowa
jest o tym, e za minionych pokole Bg pozwala poganom chodzi wasnymi drogami. Ponadto w 2,
28 jest mowa o drogach ycia, ale jest to cytat z Ps 16, 11.
Teologia Dziejw Apostolskich odzwierciedla fazy stopniowej hellenizacji chrzecijastwa;
najpierw w rodowisku judaistycznym przez przygotowanie ekspansji misyjnej, nastpnie w nowym
orodku w Antiochii, gdzie chrzecijastwo wzbogacio si w religijne przemylenia hellenizmu.
Ujawnio to swoist koncepcj historii, widzianej jako czas Izraela (obietnicy) i czas Kocioa (wype-
nienia).
Dziaalno trzeciej osoby Boej zostaa w Dziejach tak mocno wyeksponowana, e ju Eku-
meniusz nazwa j ewangeli Ducha witego. Duch ten jest darem (2, 38; 8, 15; 10, 45. 47; 15, 8; 19,
6), przyobiecanym przez Jezusa (1, 4-8) i zesanym w 50-tym dniu po Jego zmartwychwstaniu (2, 1-
47). Przebywa On w Kociele Chrystusa zastpujc Go niejako. Dziaalno Ducha jest rnorodna.
Charyzmaty s jawnym wyrazem Jego dziaalnoci i obecnoci w Kociele. Posiadanie Ducha naley
do wewntrznego uposaenia, o ktre moe si ubiega kady chrzecijanin. Jednym ze wiadectw
posiadania Ducha jest dar jzykw, ktre zwykle otrzymuje si w wyniku chrztu w Duchu witym
(2, 2-4; 10, 44-46; 11, 15-17; 19, 6; por. 8, 17). W XX wieku Dzieje Apostolskie, zwaszcza rozdzia 2
i 10, przyczyniy si do powstania ruchu pentekostalnego.
Centraln myl Dziejw jest powszechno zbawienia. Zbawienie nie jest zarezerwowane tyl-
ko dla ydw, ale i dla pogan. ukasz jest jednak zwolennikiem predestynacji, w ewangeli wierz
wycznie przeznaczeni do ycia wiecznego (Pan pomnaa liczb tych, ktrzy mieli by zbawieni
2, 47; 13, 48).
Dzieje nie maj zakoczenia, co sugeruje to, e autor nie zdy ukoczy swego dziea.

Komentarze:
n Bruce F. F., The Book of Acts, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1988.

Listy Pawa
Listy apostolskie s nowym gatunkiem literackim nie wystpujcym przedtem w literaturze.
Maj charakter poucze i zwykle s pisane do wsplnot, ni do pojedynczych osb. Dokonuj oceny
duchowego stanu posiadania. Listy s wyrazem zapotrzebowania wczesnego Kocioa, ktry cierpia
na brak pism i jasnych wskazwek co do artykuw wiary, a take etycznych wymogw i obowizkw
jakie naley naoy na swoich wiernych. wieo pozyskani do Kocioa poganie mieli mgliste poj-
cie o tym w co wierz, jak i swoich obowizkach wynikajcych z faktu przyjcia wiary. Poniewa
doktryna bya jeszcze niedookrelona mnoyy si bdnowiercze pogldy. Wszystko to zagraao
Kocioowi.

139
 Wikszo Listw wysza spod rki Pawa, bd rki ktrego z jego uczniw, jest ich w sumie
czternacie (Corpus Paulinum). Listw powszechnych (katolickich) jest siedem, take 2 i 3 rozdzia
Apokalipsy stanowione s przez listy (siedem). Ten gatunek literacki kontynuowany by przez ojcw
apostolskich (listy Klemensa, Ignatiana, Polikarpa, Barnaby). A do XIX wieku nikt nie podwaa
Pawowego autorstwa (za wyjtkiem anonimowego Listu do Hebrajczykw). Okoo roku 1840 Ferdi-
nand Christian Baur tylko cztery listy uzna za Pawowe, tzw. listy wielkie (Rz, 1 Kor, 2 Kor, Ga).
Hilgenfeld (1875) i H. J. Holtzmann (1885) doliczyli jeszcze: Flm, 1 Tes, Flp. Autentyczno tych
listw uzna Bultmann i jest to lista minimalna. Autorstwo pozostaych listw pozostaje przedmiotem
sporw.
W Listach Pawa wystpuje 32 300 wyrazw (w NT 137 320 wyrazw), 2648 sw (795 sobie
tylko waciwych 30,02 %).

List do Hebrajczykw 169 sw sobie tylko waciwych

List do Rzymian 113 sw sobie tylko waciwych
I List do Koryntian 109 sw sobie tylko waciwych
II List do Koryntian 99 sw sobie tylko waciwych
listy wizienne 111 sw sobie tylko waciwych
listy pasterskie ok. 100 sw sobie tylko waciwych

Cech Pawa jest nieco rzadsze stosowanie kai ni przez innych autorw NT. Uyty zosta
1529 razy i stanowi to 17,08% NT, tymczasem listy jego stanowi prawie 25% NT.
Na pocztku listw zdania s dusze i o spokojnym rytmie. Pod koniec listu zdania staj si
krtkie, lapidarne, jakby autor chcia jeszcze wiele powiedzie, a ba si, e nie starczy, mu czasu.
Czstym zjawiskiem jest paralelizm, zwaszcza w formie antytezy w ukadzie sw, zda, a
nawet caych partii zda. Czsto stosowanymi s antytezy sw: mier i zmartwychwstanie, wiara i
uczynki, litera i duch, wiedza i mdro, ciao i duch etc. Chtnie stosowany jest ukad stylistyczny
zwany chiazmem, metonimia, pleonazm i gradacja.
Pawe 87 razy cytuje ST, na og za LXX. Jzyk LXX by najbardziej naturalnym sposobem
wypowiadania si Pawa.
Wikszo listw posiada swego wspautora. Tymoteusz jest wspautorem szeciu listw 2
Kor, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes, Flm. Sostenes jest wspautorem jednego listu 1 Kor, Sylwan dwch 1
i 2 Tes. Sze listw nie ma wspautora Rz, Ga, Ef, 1 Tm, 2 Tm, Tt, 1 i 2 Tes maj a trzech
wspautorw Pawe, Sylwan i Tymoteusz.
Tylko 2 Kor koczy si formu trynitarn (13, 13), dwa listy kocz si formu binarn (Rz,
Ef), pozostae formu nawizujc tylko do jednej z osb Trjcy: aska Pana naszego Jezusa Chry-
stusa (Ga, 1 Tes, 2 Tes, Flm), aska Pana Jezusa Chrystusa (1 Kor, Flp), aska niech bdzie
z wami (Kol, 1 Tm, 2 Tm), aska niech bdzie z wami wszystkimi (Tt, Hbr), Bogu niech bdzie
chwaa na wieki (Rz).

140
List do Galacjan
Galacja jest historyczn krain w centrum Azji Mniejszej. Krain t zajy wojownicze plemio-
na celtyckie, ktre opuciy Gali i w 279 roku przed Chr. dotary do Azji Mniejszej. Zajte przez nie
tereny nazwano Galacj. Pawe przyby tu podczas swojej I podry misyjnej. Tre listu:

1, 1-5 prolog
1, 6 2, 21 Pawe broni swojej ewangelii
3, 1-24 zbawia wiara a nie prawo
3, 25 4, 31 synostwo Boe
5, 1-15 wolno chrzecijaska
5, 16-26 przeciwiestwo ciao duch
6, 1-10 napomnienia
6, 11-18 epilog

Wikszo biblistw datuje powstanie Listu do Galacjan na rok 53, a wic po Soborze Apostol-
skim. Trudno im si pogodzi z faktem, by Pawe sam w tak wanej sprawie dokona arbitralnej decy-
zji, nie czekajc na ustalenia apostow i innych przedstawicieli Kocioa. Pawe jednak nigdy nie
powoywa si na opinie innych apostow, nauczycieli, czy prorokw. W kocu jest apostoem i pisze
jako natchniony autor. Sam przecie stwierdzi, e nie radzi si ciaa ani krwi (Ga 1, 16), a Bg nie
ma wzgldu na osob (Ga 2, 6). Istniej powane argumenty na rzecz powstania tego listu jeszcze
przed Soborem Apostolskim:

List do Galacjan mwi tylko o dwch wizytach Pawa w Jerozolimie po jego nawrceniu (Ga
2, 1), natomiast wedug Dziejw Apostolskich Sobr Apostolski winien by trzeci jego wizy-
t;
drugie przybycie Pawa do Jerozolimy, nastpio po czternastu latach (Ga 2, 1 nn), a wic
ok. 44 roku rok mierci Heroda Antypasa, mier ta opisana jest w Dz 12, 23 i miaa miejsce
podczas drugiej wizyty Pawa w Jerozolimie Dz 12, 25 (por. Dz 11, 29-30);
druga wizyta w Jerozolimie nastpia na wskutek objawienia (Ga 2, 2), a to mona uzgodni z
proroctwem Agabusa (Dz 11, 28);
Ga 2, 10 wspomina o nakazie pamitania o ubogich, Dz 11,29 mwi o podjciu decyzji udzie-
lenia pomocy dla chrzecijan z Judei; nie ma dowodw by Sobr Apostolski zajmowa si po-
dobnymi sprawami;
Ga 2, 9 wspomina Jakuba, ktrego cicie zostao opisane w Dz 12, 2;
Dz 15, 1. 24 nadmienia o judaistach z Jerozolimy, dobrze odpowiada faszywym braciom z
Ga 2, 4;
Dz 15, 2 mwi o powstaniu sporu midzy judaistami a Pawem i Barnab, wic Pawe nie
czekajc na rozstrzygnicia Soboru Apostolskiego ju zaj okrelone stanowisko w tej spra-
wie;
jak wynika z Listw do Koryntian, w przypadku zaistnienia problemw Pawe reagowa na-
tychmiast, wtpliwe wic, by rwnie w tym przypadku zwleka i czeka na rozstrzygnicie
soborowe;

141
 w Licie do Galacjan nie ma adnych odniesie do ustale soboru, gdyby Pawe pisa po so-
borze prawdopodobnie powoaby si na te ustalenia, bo umocnioby to jego argumentacj.

Jedynie Ga 4, 13 zdaje si temu zaprzecza, wynika ze, i Pawe by w Galacji dwukrotnie, a

Dzieje wzmiankuj o jednym pobycie Pawa w Galacji przed Soborem, wic drugi pobyt powinien
wypada na II wdrwk misyjn, ale Dzieje pomijaj milczeniem wiele szczegw z ycia Pawa
(np. nie ma w nich wzmianki o uwizieniu efeskim). Zreszt w trakcie I podry misyjnej Pawe dwu-
krotnie odwiedzi Perge, Antiochi Pizydyjsk, Ikonium i Listr. Tak wic drugi pobyt w Galacji
mona umieci na czas I podry misyjnej. Tak wic List do Galacjan zosta napisany w latach 48-
49, na krtko przed Soborem Apostolskim i zapewne jeszcze przed decyzj jego powoania.
Jednak wikszo wspczesnych biblistw opowiada si za pniejszym datowaniem tego listu
(53 rok). W rzeczywistoci jedynym powodem, dla ktrego katoliccy i niektrzy protestanccy autorzy
powstanie Listu do Galacjan datuj po Soborze Apostolskim, jest ten, i trudno im pogodzi si z tym,
by Pawe, ktry nawet nie wchodzi do kolegium Dwunastu, podejmowa w tak wanej sprawie sam
decyzj nie czekajc na oficjalne orzeczenie urzdu nauczycielskiego Kocioa. Czy jest to podobne
do Pawa? W Ga 2, 6 moemy przeczyta: Czym oni byli niegdy, nic mnie to nie obchodzi, Bg nie
ma wzgldu na osob.
List zawiera szereg danych, ktre pochodz z tekstu Septuaginty:
Pismo nie mwi: I potomkom jako wielu, lecz o jednym: I potomkowi twemu, a tym jest
Chrystus (3, 16)
Testamentu uprzednio uprawomocnionego nie uniewania Prawo, ktre zostao nadane czte-
rysta trzydzieci lat pniej (3, 17)
Gra Synaj w Arabii (4, 25)
List do Galacjan przeciwstawia Stare Prawo Nowemu Prawu. Pierwszy utosamia z niewol,
drugi z wolnoci. Zbawienia nie uzyska si dziki uczynkom.
Przeciwnikami Pawa byli ydzi lub prozelici, ktrzy przyjli chrzecijastwo, ale w dalszym
cigu zamierzali przestrzega przepisy Prawa (przede wszystkim nakaz obrzezania), a Jerozolim
uwaali za centrum kultowe.
Jednym z powodw, dla ktrych Galacjanie zamierzali si obrzeza, bya wiadomo, e dziki
temu mog unikn przeladowa (Ga 6, 12).
Teologi Listu do Galacjan charakteryzuje chrystocentryzm. Bg objawi swego Syna i przez
Niego odkupi wiat. Chrystus sam jest rdem usprawiedliwienia, aski i witoci, zjednoczenie z
Nim dokonuje si przez wiar i chrzest, a jedno ta czyni czowieka synem Boym (3, 26-27). Chry-
stus jest najwyszym prawodawc, a istot Jego prawa jest przykazanie mioci (6, 2). W Chrystusie
wypeniy si wszystkie dane Abrahamowi obietnice.
Drugi teologiczny temat listu dotyczy usprawiedliwienia z wiary. Wiara jest przyjciem obja-
wionej ewangelii (1, 12. 23), ycie wiar oznacza jedno z Chrystusem (2, 20), a widzialnym zna-
kiem wiary jest wypywajca z ducha mio (5, 6), ktra jest uwolnieniem od uczynkw ciaa, czyli
za. Nauka Pawa o usprawiedliwieniu przez wiar opiera si na dwch cytatach z ST wedug LXX
Hab 2, 4 (Sprawiedliwy z wiary y bdzie) i Rdz 15, 6 (Abraham uwierzy Bogu i poczytano mu to ku
usprawiedliwieniu). Ewangeli Pawe wyprowadza jeszcze z danej Abrahamowi obietnicy: Bd w

142
tobie bogosawione wszystkie narody (Rdz 12, 3 LXX; cytowany w Ga 3, 8). Wobec tego Ewange-
lia jest starsza od Prawa danego w 430 lat pniej (wpyw LXX) i nie moga by przeze uniewanio-
na (Ga 3, 17)328. Prawo zostao dane tylko po to, aby poinformowa czowieka o jego grzechu (3, 19) i
prowadzi do Chrystusa (3, 24).
List do Galacjan ujawniajc konflikt antiocheski (2, 11-14), akcentuje waciw postaw
ewangelizacyjn. Wiara powinna by szczera i bezkompromisowa. Pawe nie uznaje zasady cel
uwica rodki.
List do Galacjan odegra wan rol w XVI wieku.

Komentarze:

n F. F. Bruce, The Epistle to the Galatians, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids
1982.
n R. Y. K. Fung, The Epistle to the Galatians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids
1988.
n R. N. Longenecker, Galatians, WBC, Nelson Reference 1990.

Listy do Tesaloniczan
1 List stosuje 366 sw na ogln liczb 1472 wyrazw. 19 sw nie wystpuje w Nowym Te-
stamencie poza tym listem. 146 sw s wsplne z 2 Listem do Tesaloniczan. 2 z listw stosuje 250
terminw na ogln liczb 824 wyrazw, z czego tylko 10 nie wystpuje w NT poza tym listem. Wy-
rae, ktrych poza 1 i 2 Tes nie spotykamy u Pawa, jest 59 (22 przypada na 1 list, 32 na 2 list). 146
wyrazw jest wsplnych dla obu listw, 142 znajduje si w wielkich Listach Pawa, 2 w Listach wi-
ziennych, 2 u ukasza329. Do charakterystycznych zwrotw nale: skada Bogu dziki, Bg
wiadkiem, Ewangelia Chrystusa, Ewangelia nasza.
Wyraenia wsplne dla obu listw, nie spotykanych u Pawa: sowo Pana (1 Tes 1,8; 4,15; 2
Tes 3,1), noc i dniem (1 Tes 2,9; 2 Tes 3,8), i dlatego (1 Tes 2,13; 2 Tes 2,11), sam za Bg (1
Tes 3,11; 2 Tes 2,16), mdlcie si za nas (1 Tes 5,25; 2 Tes 3,1).
Pawe chtnie stosuje paralelizm antytetyczny, ktry jest czsto stosowany we wszystkich jego
listach. Nie tylko sowem, ale take w mocy i w Duchu witym (1 Tes 1,5), utrapienie rado,
sowo ludzkie sowo Boe (2,13), nieczysto wito (4,7), my, ktrzy yjemy ci, ktrzy
zasnli (4,15), pokj i bezpieczestwo zagada (5,3), ucisk odpocznienie (2 Tes 1,6), zgin
zbawi (2,10), wrg brat (3,15).

1 List do Tesaloniczan
Tesalonika bya stolic rzymskiej prowincji Macedonii, na mocy specjalnego przywileju Augu-

328
Dla Grekw to, co byo starsze uchodzio za waniejsze.
329
R. Morgenthaler, Statistik des Neutestamentlichen Wortschatzes, Zrich Frankfurt a. Main 1958.
143
sta byo ono miastem wolnym. Jako port morski i jako stacja podrna przy wielkiej Via Egnatia,
prowadzcej z Dyrrachium do Bizancjum, Tesalonika bya kwitncym orodkiem handlowym, z lud-
noci kosmopolityczn. Miaa ustrj demokratyczny, a jej gwni urzdnicy nosili tytu politar-
chw (Dz 17, 6).
Pawe odwiedzi Tesalonik po raz pierwszy podczas II podry misyjnej. Towarzyszy mu
wtedy Sylas. Obaj misjonarze najpierw zwrcili si do ydw. Nauczaniem pozyska wielu pogan
zwizanych z synagog i niemao wpywowych kobiet. Rozjtrzeni ydzi podburzyli tum przeciw
kaznodziejom. Bracia nakonili Pawa i Sylasa do wymknicia si noc do Berei. Pawe niedugo po-
zosta w Berei, wkrtce pojecha do Aten. Niepokojc si o los kocioa w Tesalonice, wysa tam
Tymoteusza (1 Tes 3, 1 n). Tymoteusz wrci do Pawa, znajdujcego si ju w Koryncie, z pociesza-
jcymi wieciami. Tre listu:

1, 1-10 pozdrowienie i dzikczynienie

2, 1-20 praca Pawa i trudnoci
3, 1-13 misja Tymoteusza
4, 1-12 napomnienia
4, 13 5,11 o zmartwychwstaniu i Paruzji
5, 12-28 kocowe napomnienia

Pierwszy list do Tesaloniczan zosta napisany, zaraz po powrocie z Tesaloniki Tymoteusza (1

Tes 3,6), prawdopodobnie w Koryncie, dokd obaj przybyli z Macedonii (Dz 18,5)330. Dziki frag-
mentom listu Klaudiusza do miasta Delf, wiadomo e Galio peni urzd prokonsula Achai w roku 52.
Tak wic list mg by napisany albo w kocu 50, albo na pocztku 51 roku. Powodem napisania listu
byy wiadomoci przekazane Pawowi przez Tymoteusza.
Jego naczelnym tematem jest Paruzja. W odpowiedzi na nurtujcy gmin problem udziela po-
cieszajcych sw odnonie losu braci, ktrzy zasnli (4,13-18). Pawe nawouje te do przygotowa-
nia si do tego wydarzenia. Nawouje do utrzymania swego ciaa w czystoci (4,4). Bg powoa
nie do nieczystoci, lecz do uwicenia (4,7). Wkrtce powrci Chrystus nagle, jak zodziej w nocy.
Pawe wzywa do oczekiwania i odpowiedniego przygotowania si na dzie Paruzji (5,23). Tesaloni-
czanie zrozumieli ten list, jako zacht do zaprzestania pracy i skoncentrowaniu na przygotowywaniu
si do tej tak wanej chwili.
1 do Tesaloniczan jest cytowany w Didache, aluzje do czyni Ignacy Antiocheski i Pasterz
Hermasa. Jako Pismo wite cytuje go Ireneusz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski i Orygenes. Au-
tentyczno listu nigdy nie bya kwestionowana, uznaje go Marcjon, wymienia Fragment Muratoriego.

2 List do Tesaloniczan
2 List do Tesaloniczan zosta napisany rok po pierwszym, a wic w 51 albo 52 roku. Drugi list
w 2, 13-17 niemal powtarza 1 Tes 3, 7-13. Tre listu:

330
Wedug kolofonw Kodeksu Watykaskiego i Aleksandryjskiego zarwno 1 Tes jak i 2 Tes zostay napisane w Atenach.
Inne rkopisy maj to w nagwkach. Tego te zdania byli Teodoret i Pelagiusz. Bd powsta na wskutek bdnej interpreta-
cji 1 Tes 3, 1n (Tymoteusz zosta wysany do Tesaloniki z Aten, ale wri do Koryntu). Minusku 474 podaje w nagwku
z Koryntu.
144
 1, 1-5 prolog
1, 3-12 sd Boy
3, 1-12 kiedy nastpi Paruzja
2, 13 3, 5 potrzeba wzajemnego wsparcia modlitewnego
3, 6-15 obowizek pracy
3, 16-18 kocowe bogosawiestwo.

Pierwszy list zosta le zrozumiany, rychy powrt Chrystusa zachci Tesaloniczan do zanie-
dbywania, czasem moe nawet do zaniechania codziennych obowizkw, a take do nierbstwa. W
zwizku z tym Pawe wystosowa do nich nastpny list, w ktrym aby unikn dalszych nieporozu-
mie te same myli wyraa innymi sowami. List ten koncentruje si na znakach poprzedzajcych
Paruzj. Paruzja nie nastpi a tak prdko jak myl Tesaloniczanie, musi si jeszcze przed ni doko-
na wiele rzeczy. Musi jeszcze przyj odstpstwo i pojawi si bezbonik (Antychryst). Ponadto nie
wystarczy czeka na Paruzj, naley jeszcze odpowiednio do niej si przygotowa. List wzywa te
Tesaloniczan do pracy (3, 11), tych Tesaloniczan, ktrzy przestali pracowa prawdopodobnie ze
wzgldu na blisko Paruzji.
Aluzje do listu czynione s przez Polikarpa i Justyna. Uznaje go Marcjon, wymienia go Frag-
ment Muratoriego.

Komentarze:

n Fee G., The First and Second Letter to the Thessalonians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing,
Grand Rapids 2009.
n Morris L., The First and Second Epistles to the Thessalonians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publish-
ing, Grand Rapids 1991.
n Wanamaker Ch. A., The Epistles to the Thessalonians, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing,
Grand Rapids 1990.

1 List do Koryntian
Korynt, bogate miasto greckie o dwch portach, zaoone w IX wieku p.n.e. przez Dorw, zbu-
rzone w 146 przez Mummiusa, a odbudowane w 46 za Juliusza Cezara. Korynt by orodkiem han-
dlowym o charakterze kosmopolitycznym. Spotykay si tu wszystkie wczesne religie i filozofie.
Koci w Koryncie, zaoony zosta przez Pawa podczas jego II wdrwki misyjnej (Dz 18, 1-3), w
51 roku, podczas prokonsulatu Galliona. Pawe najpierw gosi ewangeli w synagodze, nastpnie po
ich sprzeciwie, zwrci si do pogan. Nawraca si jednak przeoony synagogi, Kryspus, co musiao
zaostrzy wrogo ydw. Chrzecijaska wsplnota w Koryncie skadaa si w wikszoci z pogano-
chrzecijan (12, 2), a w mniejszoci z judeo-chrzecijan (7, 18). Wierni rekrutowali si z niszych
warstw spoecznych (1 Kor 1, 26), koci liczy wielu niewolnikw i zaledwie kilku ludzi wykszta-
conych i bogatych (7, 21).
Tre listu:

145
 1,1-9 pozdrowienie i dzikczynienie
1, 10 3,22 rozam w kociele i jego potpienie
4,1 11,22 pouczenia i ostrzeenia
11,23-34 o ustanowieniu Wieczerzy Paskiej
12,1 14,40 rnorodno darw w kociele
15,1-58 o zmartwychwstaniu
16, 1-24 zapowied odwiedzin i zakoczenie

Pawe napisa ten list z Efezu (16, 8), kiedy przygotowywa si do opuszczenia tego miasta,
prawdopodobnie zaraz po wicie Paschy (5, 7-8), gdy mia zamiar odpyn w dzie Pidziesitni-
cy (16, 8). Prawdopodobnie bya to wiosna 55 roku331. Wspautorem jest Sostenes (1, 1). Prawdopo-
dobnie, jak zdaje si na to wskazywa 5, 9 (napisaem wam), list ten nie jest pierwszym listem napi-
sanym przez Pawa do Koryntian, lecz drugim (pierwszy nie zachowa si). Niektrzy egzegeci (We-
iss, Goguel, Schmithals) doszukiwali si braku integralnoci w treci listu i poprzez wydzielanie i
czenie rozmaitych partii listu rekonstruowali dwa, trzy i wicej listw. Walker mwi nawet o nie-
Pawowych interpolacjach. Teorie te nie znajduj potwierdzenia w rkopimiennych wiadectwach,
ani w pismach ojcw Kocioa. Najstarsze rkopisy Listu pochodz z okoo 200 roku. Ignacy Antio-
cheski cytuje bd nawizuje do licznych partii Listu. List jest cytowany przez Polikarpa, Pasterz
Hermasa oraz Klemensa Rzymskiego.
List wspomina o pewnych rozbienociach wewntrz wsplnoty. Wedug 1, 12 na terenie zboru
dziaay cztery partie, z ktrych jedna powoywaa si na Pawa, druga na Apollosa, trzecia na Piotra,
czwarta na samego Chrystusa. Partia Pawa skadaa si przede wszystkim z pierwszych chrzecijan
tego zboru, nawrconych jeszcze przez Pawa w roku 51. Partia Apollosa uksztatowaa si zapewne
pod wpywem nauki goszonej przez Apollosa, aleksandryjskiego yda o wyszym wyksztaceniu (Dz
19, 1). Chodzioby wic o parti obejmujc przede wszystkim mniejszociow grup inteligencji.
Partia Piotra powstaa zapewne podczas pobytu Piotra w Koryncie cho NT nie podaje adnej, co do
tego wzmianki i grupowaa ludzi nawrconych przez Piotra. Partia Chrystusa grupowaa zapewne
tych, ktrzy nie naleeli do adnej z dotychczas wymienionych, a ktrzy chcc uchodzi za lepszych
nadali sobie imi Chrystusa. Dwie ostatnie partie byy mniej liczne, na co wskazuje nie wymienienie
ich w 3, 4. Wszystkie te partie zwalczay si midzy sob, powodujc rozam w kociele.
Aposto otrzyma wiadomoci o podziale na stronnictwa we wsplnocie korynckiej (1, 11) i by
zaniepokojony grob podziau. Pisze list celem przywrcenia jednoci. Poniewa od tego tematu
rozpocz swj list, dowodzi to, i ten wanie temat da pierwsz pobudk do napisania listu. Obok
tego wanego tematu, poruszanego w rozdziaach 1-4, znajdujemy nauk o zagadnieniach seksualnych
(rr. 5-6), nauk na temat maestwa (r. 7), na temat wolnoci i poszanowania sabych w wierze (r.
8), na temat sug ewangelii (r. 9), o kulcie i eucharystii (rr. 10-11), nauk o darach Ducha witego (r.
12 i r. 14); rozdzia 13 jest najpikniejszym mwicym o mioci fragmentem Biblii. Rozdzia 15 jest
najwaniejszym mwicym o zmartwychwstaniu.
List ten jest jednym z najcenniejszych, zarwno dla doktryny chrzecijaskiej (eucharystia,

331
Wedug Harnacka w 54 roku, wedug Turnera w 55/56 roku, wedug Ramsaya w 56/57 roku, wedug Lightfoot, Wieseler i
Lewin w 57/58 roku.
146
pneumatologia, zmartwychwstanie), jak i poznania ycia wsplnot zaoonych przez Pawa oraz pro-
blemw stwarzanych przez neofitw. List ten pozwala te pozna samego Pawa, przywdcy, ktry
bezwzgldnie zwalcza bdy i udziela dokadnych wskaza.

Komentarze:

n J. Weiss, Der erste Korintherbrief, KEK V, 1910.

n E. Dbrowski, Listy do Koryntian, Pallottinum, Pozna 1965.
n H. Conzelmann, Der erste Brief an die Korinther, KEK, Gttingen 1969.
n Anthony C. Thiselton, The First Epistle to the Corinthians: a commentary on the Greek text
NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 2000.
n Gordon D. Fee, The First Epistle to the Corinthians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co.,
Grand Rapids 2007.

List do Rzymian
List do Rzymian jest najduszym spord wszystkich NT-owych listw i bardziej wyglda na
traktat teologiczny ni na list. Odegra wielk rol w historii kocioa. Augustyn nawrci si po lektu-
rze fragmentu tego listu. Suy on jako bro Augustynowi w jego polemice z Pelagiuszem, reformato-
rzy Luter i Kalwin uczynili ze podstaw dla obrony nauki o usprawiedliwieniu. Wesley nawrci si
po lekturze przedmowy Lutra do tego listu. W wieku XX Karol Barth rozpocz swoj dziaalno od
napisania komentarza do tej wanie ksigi.
Jak na list jest nadzwyczajnie obszerny, jego tekst stanowi okoo 7 100 sw. Przecitny list
Pawa zawiera okoo 1 300 sw. Listy Cycerona miay od 22 do 2 530 sw, listy Seneki od 149 do
4 134 sw. Prywatne listy miay od 18 do 209 sw332. Tre listu:

1, 18 8, 39 usprawiedliwienie przez wiar

9, 1 11, 36 dzieje zbawienia
12, 1 15, 13 poruszaj zagadnienia etyczne
15, 14-29 Pawe wyjania motywy swego postpowania
15, 30-33 pierwsze zakoczenie
16, 1-27 pozdrowienia dla Efezjan i drugie zakoczenie

Pocztki rzymskiej wsplnoty gin w mrokach historii, nie ulega jednak wtpliwoci, e chrze-
cijanie osiedli w Rzymie w pierwszych latach dziaalnoci Kocioa. Zaoenie rzymskiego zboru nie
byo wynikiem zaplanowanej akcji misyjnej, lecz wynikno z migracji chrzecijan do stolicy cesar-
stwa. Niewykluczone, e nastpio to po powrocie z Jerozolimy rzymskich ydw (Dz 2, 10) nawr-
conych przez kazanie Piotra w dniu Pidziesitnicy (2, 14-36). Tak wic pocztkowo koci rzymski
stanowiony by przez nawrconych ydw333. Pod wpywem nauki chrzecijaskiej musiao doj do

332
Morris L., The Epistle to the Romans, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1988, p. 1; A. Wikenhauser, New Testament Intro-
duction, New York 1958, pp. 346-347.
333
Kolonia ydowska w Rzymie istniaa od 61 a.Ch., gdy Pompejusz wprowadzi do Rzymu wielu niewolnikw ydowskich.
147
tar w diasporze ydowskiej, w efekcie czego w roku 49 edykt cesarza Klaudiusza zarzdzi wypdze-
nie wszystkich ydw ze stolicy cesarstwa334.
W nastpstwie edyktu Klaudiusza wszyscy judeo-chrzecijanie musieli opuci Rzym, a we
wsplnocie pozostaj jedynie nieobjci nakazem wygnania pogano-chrzecijanie. Po mierci Klaudiu-
sza w 54 roku ydzi mogli wrci do Rzymu, naley wic spodziewa si, e w ich liczbie wrcia
cz judeo-chrzecijan, pod ktrych nieobecno charakter chrzecijaskiej wsplnoty mg ulec
znacznym zmianom. Ponowne ich przystosowanie si do tych zmian mogo by problematyczne i
dlatego powstay pewne niepokoje i zatargi, do ktrych Pawe czyni aluzje w 14, 1 15, 13. Nie jest
te zapewne przypadkiem, e list ten zajmuje si gwnie podwaaniem znaczenia prawa, co byoby
zwrcone przeciwko siejcym zamt judeo-chrzecijanom, z kolei do pogano-chrzecijan kieruje 11,
13-36 gdzie przestrzega przed wywyszaniem si nad ydw. Ponadto list jest zwrcony przeciwko
judaizujcym chrzecijanom, ktrzy s wszdzie, gdzie jest goszona Ewangelia, przenikaj do po-
wstajcych zborw, aby narzuci im stare Prawo. Judaici powinni zosta zdemaskowani, a bdy ich
nauczania musz by wykazane.
List do Rzymian zosta napisany w Koryncie, pod koniec trzeciej podry misyjnej, przed Pas-
ch 56 roku335. List wrczony zosta Febie, diakonisie z Kenchreach (16,1). Na Korynt, jako miejsce
napisania listu, wskazuje wzmianka o Gajusie (Rz 16,23; por. 1 Kor 1,14). Towarzyszem Pawa przy
wyruszaniu z Koryntu by Erast (Dz 20,4; por. Rz 16,23). W Koryncie zostaje poinformowany o pro-
blemach zboru rzymskiego i zapewne natychmiast przystpi do napisania listu. Innym powodem na-
pisania listu jest uprzedzenie adresatw o zamierzonej przez apostoa wizycie w Rzymie. Pawe chcia
wykorzysta zbr rzymski, aby utworzy tu baz dla swej pniejszej dziaalnoci misyjnej na Zacho-
dzie (15,24.28). Pawe ma nadziej, e Rzymianie dopomog mu w realizacji tego zamierzenia
(15,24). Pawe informuje, e chce uda si do Jerozolimy (15,25).
Pawowe autorstwo tego listu nigdy nie byo kwestionowane. Pewne wtpliwoci nasuwaj si
jedynie w przypadku rozdziau 16. Czy rzeczywicie aposto, ktry przedtem nie by w Rzymie,
mgby zna tylu ludzi tam mieszkajcych? Ponadto przynajmniej niektre z tych osb przebyway w
owym czasie w Azji Mniejszej. Epenet, pierwociny Azji, czy mg by rzeczywicie w Rzymie (16,
5)? Akwila i Pryscylla (16, 3) od 49 roku nie przebywali w Rzymie (Dz 18, 2), a podczas pisania 1
Listu do Koryntian mieli wasny dom w Efezie (1 Kor 16, 9). Hipotez t potwierdza te podwjne
zakoczenie listu, pierwsze w 15, 30-33, drugie w 16, 25-27. Dlatego te proponowano, by rozdzia 16
46
uzna za List do Efezjan. Wyjanienie to jest sugerowane przez staroytne rkopisy. Papirus
umieszcza kocow doksologi z 16, 25-27 po 15, 33336. Ponadto w niektrych rkopisach Boerne-
rianus brak sw w Rzymie (1, 7. 15)337. Sugeruje to, i aposto chcia, aby list ten by czytany
take w Efezie i zanim wysa go do Rzymu sporzdzi jego kopi przeznaczon dla Efezu. Do kopii
tej doda pozdrowienia tworzce rozdzia 16. Hipotetyczny egzemplarz efeski nie zawieraby adresu

O potomkach tych ydw wspomina Dz 6, 9 gdzie jest mowa o wyzwolecach.

334
Do tar tych mogo doj jeszcze za Tyberiusza, jako, e ten rwnie wypdza wszystkich ydw ze stolicy (por. Antiq.
18, 83).
335
List datowany jest pomidzy 54/55 a 58/59 rokiem.
336 118
z III wieku jest najstarszym rkopisem, ktry zawiera fragmenty Rz 16.
337
Kodeks 1739 zawiera scholion kwestionujcy autentyczno sw W Rzymie.
148
w Rzymie338.
Czowiek zostaje usprawiedliwiony z aski przez sam tylko wiar, nie dziki uczynkom Prawa.
Pawe przeciwstawia dwa porzdki: jeden polega na wierze, drugi za jest daremnym deniem do
osignicia aski przez uczynki (3, 27-31).
List ten powtarza niektre sformuowania i argumenty z Listu do Galacjan (przykad Abraha-
ma, synostwo Boe, nie ma yda ani Greka). Powtarza te same ST-owe cytaty (Rdz 15, 6 cytowany w
Gal 3, 6 i Rz 4, 3; Hab 2, 4 cytowany Gal 3, 11 i Rz 10, 38) i jest bardziej szczegowym i wszech-
stronnym rozwiniciem tematyki owego listu. List cytowany by przez Klemensa Rzymskiego, Igna-
cego, Polikarpa, posugiwali si nim Walentyn, Herakleon, Bazylides, Marcjon. List odegra wielk
rol w historii Kocioa podczas jego walk z herezjami.

Komentarze:

n Gore Ch., St. Paul's Epistle to the Romans: a practical exposition, London 1902.
n Bart K., Der Rmerbrief, TVZ, 1922.
n Cranfield C. E. B, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Romans. 2 Vol.
ICC. T. & T. Clark, Edinburgh 1979.
n Fitzmyer J. A., Romans. A New Translation with Introduction and Commentary, Anchor Bible
Commentary, New York: Doubleday 1992.
n Lohse E., Der Brief an die Rmer. KEK 4. Vandenhoeck und Ruprecht, Gttingen 15. Aufl. (1.
Aufl. dieser Auslegung) 2003.
n Moo D. J., The Epistle tot he Romans, NICNT, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1996.
n Morris L., The Epistle to the Romans, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1988.
n Stuhlmacher P., Paul's Letter to the Romans: A Commentary, Westminster: John Knox Press 1994.

2 List do Koryntian
W czasie dzielcym pierwszy list od drugiego dokonay si pewne wydarzenia. Pawe przerwa
swj dugi pobyt w Efezie, aby odwiedzi Koryntian i przygotowuje si, aby im zoy now wizyt
(2,1; 12,4; 13,1-2). W czasie ostatniego pobytu zosta on zniewaony przez czonka wsplnoty (2,5-
11; 7,12). Po powrocie do Efezu skierowa do Koryntu list, w ktrym domaga si, aby ukarano win-
nego. Wzmiank o tym licie znajdujemy w 2,3-4; 2,9; 7,8 i 7,12. Zwykle nazywa si go listem ubo-
lewania. By moe Tytus by jego dorczycielem. Aposto wysa go do Koryntu, aby ten uspokoi
umysy i przywrci jednomylno. Nie mogc doczeka si jego powrotu wyruszy do Troady, jed-
nak nie zasta tu Tytusa i wyruszy do Macedonii, bdc zaniepokojonym w duchu (2,13). Dopiero w
Macedonii, spotka Tytusa, ktry przywiz dla dobre wieci (7,6-16). Pawe, wbrew wczeniejszym
obawom, przekona si, e na Koryntianach mona jednak polega (7,16). Byo to dla rdem wiel-
kiej radoci.Tre listu:

338
Gamble H.Y., The textual history of the letter to the Romans: a study in textual and literary criticism, Wm. B. Eerdmans
Publishing, 1977, p. 36-55.
149
 1,1-11 pozdrowienia
1,12 7,16 Pawe broni swego apostolstwa
8,1 9,15 instrukcje odnonie kolekty na rzecz wiernych z Jerozolimy
10,1 13,10 Pawe wyjania motywy swego postpowania
13,11-14 kocowe pozdrowienia

Jest to bardzo osobisty list Apostoa Pawa. Styl listu zdradza wielk emocj autora. Pawe m-
wi o swoich cierpieniach (11, 23-27), o chorobie (12, 7-10), o tym jak widzi swoj sub i na czym
polega jego autorytet (6, 1-10 i 10, 1-11). Broni uywanego przez siebie tytuu apostoa.
W drugim licie nie ma adnej wzmianki o problemach wysunitych w pierwszym licie, std
wniosek list przynis zamierzony skutek. Dowiadujemy si natomiast, o jakich przeciwnikach
apostoa Pawa, ydach z pochodzenia (11,22), faszywych apostoach (11,13), ktrzy dyli do pode-
rwania wpywu i autorytetu Pawa we wsplnocie.
Innym powodem napisania listu jest nie wywizanie si z danej przez Koryntian obietnicy od-
nonie udzielenia pomocy materialnej dla ubogich. Jeszcze na rok przed napisaniem tego listu Koryn-
tianie zgosili ch udzielenia pomocy materialnej (9, 2), jednak czas mija a dana obietnica nie bya
realizowana. Pawe widzc, e zamiar ten w ogle moe nie zosta zrealizowany, uywa wic podst-
pu, powiadamia Koryntian, e Macedoczykom jest dobrze znana ich ochotna wola, e czekaj na ich
dar, oraz e wanie przybd do Koryntu dwaj Macedoczycy, ktrzy maj odebra przyobiecany
przez Koryntian dar (8,14).
W 2, 1 Pawe mwi o zbliajcej si jego drugiej wizycie do Koryntu, natomiast w 12,14 i 13,1
o przygotowywaniu si do trzeciej podry do Koryntu. Moe to wskazywa, i 2 List do Koryntian
czy w istocie dwa listy. XX-wieczni krytycy usiowali wyodrbni w nim nawet wiksz liczb li-
stw. Halmel w 1904 roku zidentyfikowa trzy listy (listy A, B i C). Weiss wrnia cztery listy,
Bornkamm pi listw, natomiast Schmithals w 1984 roku a 7 listw (a wraz z 1 Kor cznie 13
listw). Zwolennicy braku integralnoci 2 Koryntian nie s ze sob zgodni w szczegach, niemal
kady z nich rekonstruuje listy w inny sposb, doszukuj si rozmaitych nie-Pawowych interpolacji,
mno rda, ale podawane przez nich argumenty nie s przekonywujce.
List znany by dla Marcjona, Tertuliana, pojawia si we fragmencie Muratoriego. Brak jest do
jakiejkolwiek aluzji w Licie Klemensa Rzymskiego do Koryntian.

Komentarze:

n P. Barnett, The Second Epistle to the Corinthians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand
Rapids 1997.
n M. Harris, The Second Epistle to the Corinthians: a commentary on the Greek text, NIGTC, Wm.
B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 2005.

150
Listy wizienne

List do Filipian
List do Filipian odbiega od schematu innych Listw Pawa. Brak w nim czci dogmatycznej,
spotyka si nieznane szczegy biograficzne Pawa, a list uzyskuje charakter bardzo osobisty. Tre
listu:

1, 1-2 pozdrowienia
1, 3-26 cel ycia Pawa
1,27 2,30 troska Pawa o Filipian
3, 1 4,20 Chrystus najwyszym celem
4,21-23 kocowe pozdrowienia

Miastem, w ktrym znajduje si aposto podczas pisania tego listu, jest wedug tradycyjnej hi-
potezy Rzym. Pawe podlega aresztowi domowemu pod stra jednego onierza rzymskiego (Dz
28,16). List byby wic napisany w latach 61-63. Hipotez ta bazuje na wzmiance o pretorium (1,13)
oraz tych, z domu Cezara (4,22). Ale pretorium moe te oznacza rezydencj gubernatorw prowincji
rzymskich, natomiast ci, z domu Cezara mog te oznacza niewolnikw, wyzwolecw, onierzy i
urzdnikw na subie cesarskiej. Rozwizanie to byo proponowane ju w staroytnoci. W wielu
rkopisach na kocu listu dodawane jest zdanie: List do Filipian napisany z Rzymu za porednic-
twem Epafrodyta. Znajduje si ono w kodeksach z IV-V wiekw oraz w przekadach syryjskich i
koptyjskich. Rozwizanie to wci ma swoich zwolennikw.
Gwnym powodem, dla ktrego hipoteza rzymska poddawana jest w wtpliwo jest zbytnie
oddalenie Rzymu od Filippi, aby mona byo w tak krtkim czasie podrowa pomidzy tymi mia-
stami, co musielibymy zaoy na podstawie informacji zawartych w licie. Proponowano rwnie
uwizienie w Cezarei (lata 58-60). Jednak uwizienie w Cezarei jest rwnie mao prawdopodobne, z
tych samych wzgldw, co uwizienie w Rzymie. Przecz temu fragmenty listu mwice o swobodzie
goszenia Ewangelii, a nadzieja szybkiego udania si do Filipian stoi w sprzecznoci do sw: Jak
wiadczye o mnie w Jerozolimie, tak musisz wiadczy i w Rzymie (Dz 23,11).
Trudnoci zgoszone przeciwko tradycyjnemu rozwizaniu skoniy do szukania innego, hipote-
tycznego rozwizania. Naleaoby wic mwi raczej o Efezie, pomimo, i nic nie wiemy o uwizie-
niu Pawa w Efezie (lata 53-56). Porednio tego dowodz Listy do Koryntian, z ktrych wynika, e
Pawe by wiziony czciej (2 Kor 11,23), ni wspominaj o tym Dzieje. Trwajca prawie trzy lata
dziaalno Pawa w Efezie, bya czciej nkana przeladowaniami, ni pozwalaj to dostrzec Dzieje
Apostolskie (1 Kor 15,32; 2 Kor 1,8).
Rwnie analiza jzyka, stylu, stosunku do przeciwnikw i stadium rozwojowego myli teolo-
gicznej Pawa list przypomina raczej cztery wielkie listy, ni List do Efezjan bd List do Kolosan.
List zaadresowany jest do kocioa w Filippi (1,1), pierwszego chrzecijaskiego zboru
w Europie. Koci ten skada si przede wszystkim z nawrconych pogan, pord ktrych znajdowaa
si zapewne rwnie ydowska mniejszo.
Podczas pisania listu Pawe oczekuje na szybkie i pomylne zakoczenie procesu sdowego i

151
liczy na szybkie uwolnienie (1,23-27); 2,23-24). Koci w Filippi dowiedzia si o kopotliwym poo-
eniu, w jakim znalaz si aposto i wysa mu Epafrodyta z pomoc finansow (2,25).
Przejty z wczesnochrzecijaskiej liturgii hymn 2,6-11 ukazuje preegzystencj, wcielenie,
ycie, mier na krzyu i wywyszenie Chrystusa. Posiadajc natur Boga, dobrowolnie z niej zrezy-
gnowa, stajc si sug posusznym Ojcu a do mierci; przez Boga wywyszony w zmartwychwsta-
niu i wniebowstpieniu, otrzyma imi Pana i jako czowiek sta si rwny Bogu. Aposto zachca do
oddania si Chrystusowi przez uczestnictwo w Jego mierci i zmartwychwstaniu, do ycia w sprawie-
dliwoci opartej na wierze, a nie na Prawie. W Flp 1,1 znajduje si pierwsza wzmianka o stopniach
hierarchicznych Kocioa (biskup, diakon).
List jest cytowany przez Klemensa Rzymskiego, Ignacego Antiocheskiego, Polikarpa, Irene-
usza, Teofila Antiocheskiego, wspomniany we Fragmencie Muratoriego, cytowany przez Klemensa
Aleksandryjskiego, Tertuliana i Orygenesa. W staroytnoci jedynie Marcjon nie uznawa Listu do
Filipian. W XIX wieku zanegowa go Baur.

Komentarze:

n Gordon D. Fee, Pauls Letter to the Philippians, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand
Rapids 1995.

List do Filemona
Najkrtszy list apostoa Pawa, zawiera zaledwie 25 wierszy i 335 sw (w greckim tekcie). Od
czasw staroytnych nikt nie kwestionowa Pawowego autorstwa listu, nawet Marcjon, poza kilkoma
biblistami z XIX wieku (Baur, Weizscker, Steck, von Manen). Tre listu:

1-3 pozdrowienia wstpne

4-7 podzikowania za mio Filemona
8-20 proba o przyjcie Onezyma
21-25 pouczenia kocowe

Filemon by Kolosaninem nawrconym przez Pawa. Jego niewolnik Onezym uciek, ukradszy
nieco z dobytku swego pana (ww. 15 i 18). W jaki sposb dotar do uwizionego Pawa (w. 10), a ten
go nawrci. Onezym zostaje odesany do swego pana, wraz z Tychikiem (Kol 4,9) i zaopatrzony w
Pawowy list. Pawe jest uwiziony (wiersze 1.9.10), lecz ma nadziej na szybkie uwolnienie (w. 22).
Od czasw Ojcw Kocioa przyjmuje si, e jest to wizienie rzymskie (61-63). Tak te informuj
kolofony kodeksw B, P, 048 i inne.
Na przeomie XVII i XVIII wieku na podstawie wzmianki w Dz 24,27 zaproponowano uwi-
zienie Pawa w Cezarei Nadmorskiej (58-60), jako czas powstania listu. Jednak prokuratorskie wizie-
nie dawao Pawowi niewielkie moliwoci kontaktu ze wiatem zewntrznym. Sabym punktem obu
hipotez jest trudno ich pogodzenia z zapowiedzi odwiedzenia domu Filemona (w. 22). Pawe, aby
j zrealizowa, musiaby odby odleg podr w inny region M. rdziemnego339. Dlatego zapropo-

339
Adamczewski B.: List do Filemona. List do Kolosan. Przekad z oryginau. Komentarz. Czstochowa: Edycja w. Pawa,
2006, ss. 32-33.
152
nowano uwizienie efeskie (lata pomidzy 54-57). Z Efezu do Kolosw jest ok. 170 km i tym samym
hipoteza ta lepiej tumaczy Pawowe plany odwiedzin Filemona 340. Jednak Pawe mwi o sobie, e jest
starcem (w. 9), a nie zauwaamy tego w jego listach powstaych przed rokiem 60. Rzym jest te do-
brym i odpowiednio odlegym miejscem ucieczki dla zbiega.
To teologiczne tego listu jest to samo, co Listu do Kolosan, Oba zawieraj nauk o obowiz-
kach niewolnikw wzgldem panw. Wymieniony jest ten sam wspnadawca, Tymoteusz (Flm 1;
Kol 1,1), pozdrawiani s ci sami ludzie (Flm 24 i Kol 4,10-13), dorczycielem obu listw jest Onezym
(Flm 12 i Kol 4,7-9). Knox przypuszcza, e List do Filemona to prawdopodobnie list wzmiankowany
w Kol 4, 16 jako List do Laodycei341.
Jak zauwaono tekst listu ma chiastyczn struktur342. List cytowany jest przez Ignacego, wy-
mieniony jest we Fragmencie Muratoriego, uznawany przez Tertuliana i Orygenesa. Autentyczno
listu zakwestionowana zostaa dopiero w XIX wieku.

List do Kolosan
Kolosy, byy maym miastem, lecym w zachodniej Frygii, nad brzegiem Likosu, niedaleko
Hierapolis i Laodycei (4,13). Chrzecijaska gmina w Kolosach zaoona zostaa nie przez Pawa, lecz
przez Epafrasa (1,7), jego ucznia, ktry rwnie zaoy wsplnot w ssiedniej Laodycei (por. 2,1 i
4,12-13). Wsplnota skadaa si gwnie z pogan.
List zosta napisany w tym samym czasie, co List do Filemona, czyli ok. 59 roku (lub ok. 55).
Pawe jest uwiziony (4,3.10.18), razem z nim siedz w wizieniu jego wsppracownicy: Arystarch
(4,10) i Epafras (Kol 4,12) wzmiankowani w Licie do Filemona (ww. 23-24). Wspautorem listu jest
Tymoteusz. W tym czasie, gdy aposto pisze ten list, Epafras jest przy nim (4,12). Prawdopodobnie list
ten zosta napisany na prob Epafrasa, ktry by bezradny wobec zalewu herezji i dlatego zwrci si
do Pawa o pomoc. Mona przypuszcza, e oba listy zostay wysane za porednictwem Tychika i
Onezyma.
Tradycyjnie jako miejsce powstania listu podaje si Rzym343. Podobnie jak w przypadku Listu
do Filemona tu te powstay alternatywne stanowiska proponujce uwizienie w Cerazei nadmorskiej
i hipotetyczne uwizienie efeskie. Hipoteza cezarejska jest najmniej prawdopodobna, Pawe ma przed
sob perspektyw dugiej podry rzymskiej, procesu przed cesarzem. Gdyby list powsta w Cezarei
naleaoby wyjani pominicie w wyliczeniu obecnych wsppracownikw 4,10-15 takiej osoby jak
Filip, jeden z siedmiu diakonw, u ktrego Pawe zatrzyma si na krtko przed aresztowaniem (Dz
21,8). Wzmianka o wspwiniu Epafrasie (Flm 23) podwaa zarwno rzymsk jak i cezarejsk
hipotez dla obu listw. Wedug Listu do Kolosan w gronie wsppracownikw Pawa znajduje si
Demas, ktry wedug 2 Tym 4,10 opuci Pawa, umiowawszy wiat doczesny. Nie ma natomiast
wzmianki o Tymoteuszu i Marku, ktrzy utrzymuj z Pawem kontakt podczas rzymskiego uwizie-
nia.

340
Deisman, Friedrich, Chose.
341
Knox J., Philemon among the letters of Paul. A New View of Its Place and Omportance, New York 1959, 51-57.
342
Heil J. P., The Chiastic Structure and Meaning a Paulus Letter to Philemon, Biblica 82 (2001), pp. 178-206.
343
Tak gosz kolofony kodeksw z IV-V wiekw.
153
 Ireneusz (Adv. haer., 3,14,1), Klemens Aleksandryjski (Strom. 1,15,5), Tertulian (Adv. Marc.,
5,19), kanon Muratoriego autorstwo listu przypisuj Pawowi. Dopiero w XIX wieku zaczto podwa-
a autorstwo Pawowe, na podstawie rnic stylistycznych i treciowych. Kolossan zawiera 34 sowa
nie wystpujce w NT, ponadto 28 sw brak w niekwestionowanych Listach Pawa. Brak charaktery-
stycznych dla Pawa terminw: grzech, usprawiedliwienie, prawo, wolno, zbawienie, chlubi si,
obietnica, udzia, wierzy, ponadto brak zwrotu bracia moi w odniesieniu do wiernych.
List do Kolosan zawiera cztery gwne idee: cierpienia Pawa, jego powoanie, objawienie Bo-
ej tajemnicy oraz tre tej tajemnicy. Tre listu:

1, 1-2 pozdrowienia wstpne

1, 3-14 dzikczynienie i modlitwa
1,15 2,3 osoba i dzieo Chrystusa
2, 4-23 ostrzeenie przed faszywymi naukami
3,1 4,6 ycie w Chrystusie
4,7-18 kocowe pozdrowienia

List zosta napisany z powodu pojawienia si niebezpiecznych bdw grocych skaeniem

nauki chrzecijaskiej. Mciciele proponuj obchodzenie sabatu, nowiu ksiyca i innych wit (2,
16b), przepisy co do jedzenia i picia (2,16a.21-23) oraz obrzezanie (2,11-13). Ujawnia to ydowski
charakter tych praktyk. Z kolei 2,8 wskazuje, na pewne powizania z filozofi, co znaczyoby, e m-
ciciele byli judaistami, ktrzy propagowali wprowadzenie pewnych elementw greckiej filozofii.
List podkrela bosko Chrystusa (w nim mieszka cielenie caa penia boskoci 2, 9). Pocze-
sne miejsce w licie zajmuje temat odkupienia, ktre uzyskujemy w Chrystusie. Przez krew Jego krzy-
a osigamy pojednanie z Bogiem (1, 20. 22), obciajcy nas list duny wymazany zosta przez
krzy (2, 14). W Licie do Kolosan Pawe wyraa oryginalny pogld, e chciwo jest bawochwal-
stwem (3, 5).
W licie tym zastosowany zosta unikalny zwrot (1, 22; 2, 11). Terminy
i maj teologiczn wymow i s sobie przeciwstawiane (1, 24; 2, 23). Termin odnoszony
jest do kocioa, nazywanego ciaem Chrystusa, odnoszone jest do miertelnego, przywizanego
do ziemi ciaa.
Kol 1,15-20 zawiera fragment, ktry pierwotnie mg stanowi hymn bd cz hymnu. List
jest cytowany przez Ojcw Apostolskich.

Komentarze:
n Abbott T. K., A Critical and exegetical commentary on the Epistles to the Ephesians and to the
Colossians, New York 1897.
n Bruce F. F., The Epistle to the Colossians, to Philemon, and to the Ephesians, NICNT, Wm. B.
Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1984.
n Dunn J. D. G., The Epistles to the Colossians and to Philemon, NIGNT, Wm. B. Eerdmans Pub-
lishing Co., Grand Rapids 1996.

154
List do Efezjan
Pawe odwiedzi Efez podczas trzeciej wdrwki misyjnej (Dz 18,19 20,1). Std pisze 1 List
46
do Koryntian (1 Kor 16,8). Najlepsze rkopisy , Kodeks Synajski i Watykaski nie zawieraj w
adresie sw w Efezie (1, 1). Tre listu:

1, 1-2 pozdrowienie i podzikowania za wiar Efezjan

1, 2 2,10 dzikczynienie Pawa za powszechno zbawienia
2,11 3,21 zbawienie pogan
4,1-16 wezwanie do jednoci
4,17 6,9 jak winno wyglda codzienne chrzecijaskie ycie
6,10-20 duchowa zbroja chrzecijanina
6,12-28 pozdrowienia kocowe

Lista ma 41 sw nie wystpujcych w NT poza tym listem. Z drugiej strony ma 17 sw, ktre
w NT s wycznie Pawowe. Niektre terminy listu odbiegaj od zwyczajowego sownictwa Pawa.
Uywa np. (Ef 4,27; 6,11)344 a nie jak zwykle , naley on jednak do sownictwa
LXX i NT. Pawe piszc do Grekw zastosowa termin o bardziej dla nich znanym rdosowie. Po-
suguje si te zwrotem (1,3.20; 2,6; 3,10; 6,12), jest to jednak tylko wzgldna nowo,
skoro Pawe zna rzeczownik , jak i przymiotnik .
List tradycyjnie uznawany za Pawowy345, a mg by napisany z rzymskiego wizienia. Praw-
dopodobny rok powstania to rok 62. Jednak zwrot wizie Chrystusa niekoniecznie musi oznacza
faktyczne uwizienie. Pawe by czsto tak wiziony, e mia ju wiadomo bycia winiem. List
mg by napisany ju w 3 miesice po opuszczeniu Efezu (Dz 20,3), z Miletu (Dz 20,17), bo wbrew
wczeniejszym planom Pawe postanowi omin Efez (Dz 20,16). Tym samym byby to rok 57 lub
58. Pomidzy Listem do Efezjan a mow Pawa w Milecie (Dz 20,18-35) zachodz nastpujce podo-
biestwa:
- wszelka pokora (Dz 20,19 i Ef 4,2)
- wola Boa (Dz 20,27 i Ef 1,11)
- Boa moc (Dz 20,32 i Ef 3,20)
- zbudowani (Dz 20,32 i Ef 2,20)
- dziedzictwo witych (Dz 20,32 i Ef 1,14.18)
List do Efezjan wykazuje literackie pokrewiestwo do Listu do Kolosan. Analiza porwnawcza
obu listw ujawnia liczne podobiestwa zarwno stylu, jak i sownictwa, powizania bardzo szczegl-
nej natury. Ef 3,2 cytuje Kol 1,25; Ef 4,16 Kol 2,19, Ef 4,22-24 Kol 3,9-10, Ef 6,21 Kol 3,7-8. Ef
1,7 czy dwa fragmenty Listu do Kolosan (1,14 + 1,20), z kolei Ef 1, 10-11 a trzy (Kol 1,25 + 1,20 +
1,12). Ef 3,1-13 w nieco sztuczny sposb powtarza wyraenia Kol 1,24-29. Myl zawarta w Kol 1,25
List do Efezjan powtarza a dwukrotnie (3,2 i 3,9). Podobnie jak w Licie do Kolosan przewija si w
nim: cierpienie Pawa, jego powoanie, objawienie Boej tajemnicy oraz tre tej tajemnicy. Oba listy
zawieraj dokadnie te same idee, ale tylko List do Efezjan ma tendencj do ich powtarzania.

344
1 Tm 3,6.7.11; 2 Tm 2,36; 3,3; Tt 2,3; Hbr 2,14.
345
Ten tradycyjny pogld podwayli de Wette i Baur, wedug ktrego list powsta w latach 110-120 i nosi lady gnostycy-
zmu.
155
 Zauwaono pewne zbienoci z 1 Listem Piotra. Dwa terminy s wsplne wycznie dla tych
dwu listw: (Ef 2,20; 1 Pt 2,6) i (Ef 4,32; 1 Pt 3,8). Podobnymi s rwnie
zwroty uyte w:
Ef 1,4 1 Pt 1,20
Ef 1,14 1 Pt 1,7
Ef 2,3 1 Pt 1,13-17
Ef 2,18 1 Pt 3,18
Ef 6,23 1 Pt 5,14
Oba listy podkrelaj te znaczenie aski, odkupienie przez krew Chrystusa, wieczne dziedzictwo w
niebie, Bg nie ma wzgldu na osob (Ef 6,9; 1 Pt 1,17). Wsplne s obrazy budowy i wzrostu oraz
przenonie z zakresu wojskowoci.
List do Efezjan, jako jedyny w obrbie Corpus Paulinum, wykazuje pewne powizania z litera-
tur qumrask (pojcie prawdy). Zawiera 91 sw niewystpujcych w niekwestionowanych Listach
Pawa. Informacja o zburzeniu muru oddzielajcego bywa dzi odnoszona do upadku wityni w 70
roku.
Zasadnicz nauk Listu do Efezjan jest eklezjologia, czyli Koci i jego powizanie z Chrystu-
sem. Koci jest dla Chrystusa tym, czym jest ciao dla gowy (1, 23) i tym, czym jest ona dla swego
ma (5, 23-32). Koci skada si z chrzecijan rnego pochodzenia i narodowoci. Ciaa tych
chrzecijan s zjednoczone przez chrzest z fizycznym ciaem zmartwychwstaego Chrystusa. List
do Efezjan wyraa myl o prymacie Chrystusa w sensie kosmicznym. Jest On nie tylko gow pozosta-
jcego na ziemi Kocioa, ale take gow zamieszkujcych niebo istot anielskich. Za Jego porednic-
twem dokona Bg poczenia tego, co jest na niebie z tym, co jest Boe na ziemi (1, 10). Chrystus
jest rdem i kresem stworzenia. Boy plan zbawienia przedstawiony zosta jako tajemnica.
List jest wymieniony przez Fragment Muratoriego, cytowany przez Klemensa Aleksandryjskie-
go, Orygenesa i Tertuliana. Wedug Marcjona jest to List do Laodycejczykw.

Listy pasterskie

Komentarze

n F. H. Towner, The Letters to Timothy and Titus, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand
Rapids 2006.
n G. W. Knight, III, The Pastoral Epistles, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1992.
n W. D. Mounce, Pastoral Epistles, WBC Vol. 46, Thomas Nelson Publishers 2009.

Jzyk i styl listw

1-2 Tm oraz Tt pod wzgldem treci i formy s bardzo do siebie podobne, a jednoczenie wy-
jtkowo rne wzgldem pozostaych Listw Pawa, tak rne, e niejako samorzutnie powstaje pyta-
nie: czy rzeczywicie listy te napisa aposto Pawe?
156
 Wedug tradycyjnego pogldu listy te powstay pod koniec dziaalnoci apostoa Pawa, po jego
uwolnieniu z rzymskiego wizienia. Zostay one wymienione we Fragmencie Muratoriego, uznawa je
Orygenes i Tertulian. Pierwsze wtpliwoci w tym wzgldzie pojawiy si dopiero na pocztku XIX
wieku. Wysun je J. E. Schmidt, a rozwin i uzasadni F. Schleiermacher, stwierdzajc w kocu, e 1
Tm powsta w II wieku z fragmentw 2 Tm i Tt. W pi lat pniej (1812) F. G. Eichhorn wypowie-
dzia si przeciw autentycznoci wszystkich trzech listw. To stanowisko zaj F. Ch. Baur i szkoa
tybingeska. Krytyka liberalna uznaa to stanowisko za pewn zdobycz bada naukowych, a powody,
dla ktrych autorstwo Pawa jest kwestionowane, s nastpujce:
Listy pasterskie zawieraj a 306 (tj. 36%) sw niewystpujcych w pozostaych Listach
Pawa (wszystkich sw jest 848, nie liczc imion wasnych), z czego a 170 nie spotyka si
nigdzie indziej w NT; brak terminw charakterystycznych dla Pawa (jak obrzezanie, obja-
wienie, przymierze itd.)
rodzaj zwalczanych w listach bdw
hierarchiczna organizacja Kociow
sowo wiara w 1 Tm 4, 1 uyte zostao nie w sensie wiernoci czy zaufania, ale jako
zestaw dogmatw.
Jzyk listw, to nie koine, jak zwykle posugiwa si Pawe, ale greka stojca na znacznie
wyszym poziomie, zbliona do jzyka Listu do Hebrajczykw i Listw Piotra. Prbowano wyjania
to wykorzystaniem przez Pawa ewentualnego sekretarza. Dornier zaproponowa ukasza, poniewa
by przy Pawle podczas pisania 2 Tm. Jednak a 159 sw Listw pasterskich nie wystpuje u uka-
sza, a okoo 2200 terminw ukaszowych nie znajduje si w omawianych listach. Zaledwie 27 termi-
nw jest wsplnych wycznie ukaszowi i Listom pasterskim, podczas gdy 50 jest wsplnych dla
Listw pasterskich i Pawa, a 1635 nie spotykamy w Listach pasterskich. Rwnie zakadanie, e pi-
szcy pod dyktando sekretarz mia wielki wpyw na jzyk i styl pisanych listw wskazuje na brak
znajomoci realiw. Tricot wystosowa wic inn hipotez, e ukasz i Tymoteusz zajli si redakcj
zbioru Listw Pawa (nie obejmowa wszystkich znanych nam listw Pawa), co moe wyjania jed-
nolit form najwaniejszych Listw Pawa i ich odmienno wzgldem pozostaych listw346. ukasz
w roli redaktora jest jednak mao prawdopodobny, ze wzgldu na brak wykorzystania Listw Pawa w
Dziejach. Tymoteusz natomiast podawany jest jako wspautor znacznej czci Listw Pawa (2 Kor,
Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes).

Nauka listw
Kocioowi zagraa powane niebezpieczestwo, ale nie spoza Kocioa, lecz z wntrza gmin
chrzecijaskich. Wiele wskazuje, e gwnym rdem tych bdw ma by judaizm (dysputy na
temat Prawa Mojeszowego Tt 3, 9; 1 Tm 1, 7; rozrnianie pokarmw czystych i nieczystych 1
Tm 4, 3; Tt 1, 15; banie ydowskie Tt 1, 14; genealogie 1 Tm 1, 4; Tytus ma si strzec przed
stronnictwem obrzezanych Tt 1, 10 n). Faszywymi nauczycielami s zatem nawrceni ydzi lub
judaizujcy pogano-chrzecijanie. Ponadto listy te ostrzegaj przed nadejciem nowych, jeszcze nie-

346
Zastanawiajcym jest plecenie, jakiego Pawe udziela Tymoteuszowi przynie i ksigi, zwaszcza pergaminy (2 Tm
4,13). Czy Pawe ma na myli swoje Listy? W staroytnoci znany by zwyczaj udoskonalania swoich dzie przez cae swoje
ycie.
157
wystpujcych w Kociele bdw. Bdy te bd ju miay rodowd pogaski i maj wnikn do
Kocioa (potpianie maestwa 1 Tm 4, 3). Bdy te pojawi si w Kociele w II wieku (gnosty-
cyzm).
Hierarchiczna organizacja Kocioa. Pojawia si termin episkopos i presbyteros. W Dziejach
Apostolskich i wczeniejszych listach Pawowych terminy te s synonimiczne, tu natomiast mona ju
mwi o pewnym, cho nie zawsze konsekwentnym rozrnieniu. W 1 Tm 3, 1-10 mowa jest jedynie
o biskupie i diakonach w Kociele, ale wedug Tt 1, 5-9 do zada biskupa naley ustanawianie po
miastach prezbiterw. Mamy tu ju zacztki monarchicznego episkopatu.

1 List do Tymoteusza
Jeden z listw, ktrego autorstwo tradycyjnie przypisywano Pawowi, dzisiaj jest to powszech-
nie kwestionowane przez krytykw. Tre listu:

1, 1-2 pozdrowienia wstpne

1, 3-18 ostrzeenie przed bdn nauk
2,1 3,16 dyscyplina w kociele
4, 1-11 ostrzeenie przed zymi nauczycielami
4,12 6,2 zalecenia duszpasterskie
6,3-21 kocowe ostrzeenia i napomnienia

Tymoteusz by synem Greka i ydwki. Urodzi si w Listrze lub Derbe (Dz 16, 1; 20, 4) i od
dziecistwa uczono go ydowskiego Prawa (2 Tm 3, 15). Jego matka nosia imi Eunika, babka
Loida (2 Tm 1, 5). Imi znaczy czczcy Boga lub bojcy si Boga.
List rozrnia urzd biskupa i urzd diakona. Oba urzdy s szczytnym zadaniem (3,13), wy-
magajcym zalet najwyszej prby: m jednej ony (3, 2.12), nie naduywajcy wina (3,3.8),
umiejcy kierowa wasnym domem (3,4.12), nie chciwi na pienidz (3,3.8). Biskupi winni cieszy si
ponadto dobrym imieniem na zewntrz kocioa (3,7) i powinni te mie pewien sta wiary (3,6).
Pawe zapowiada, e w Kociele pojawi si odstpstwo (1 Tm 4, 1-3). Opis wylicza dwie cha-
rakterystyczne cechy: zakaz zawierania zwizkw maeskich i zakaz spoywania pokarmw (4,3).
Obie te cechy pojawiy si w wielu faszywych naukach wiekw II-IV.
Pawe spodziewa si wkrtce przyby do Efezu.
1 Tm 5, 18 cytujc k 10, 7 (Godzien jest robotnik zapaty swojej) zaznacza, e tak mwi Pi-
smo. Jest to jeden z powodw, dla ktrych odmawia si Pawowi autorstwa tego listu, ale Pawe mg
zacytowa, ktr z wczesnych, nieistniejcych ju ewangelii wykorzystanych pniej przez ukasza
(k 1, 1).

List do Tytusa
List zosta napisany wkrtce po 1 Tm. Powszechnie przyjmuje si, e mg powsta ok. roku
66. Zwolennicy Pawowego autorstwa utrzymuj, e list powsta w Rzymie, krytycy natomiast sytuuj
go w Macedonii. Tytus jest wspominany w kilku Listach Pawa, podczas gdy Dzieje Apostolskie mil-
cz o nim. By wspuczestnikiem II i II podry misyjnej Pawa.
158
 Tre listu:

1, 1-4 pozdrowienia
1, 5-9 powoywanie prezbiterw
1,10-16 bdni nauczyciele
2,1 3,11 chrzecijaskie wskazania
3, 12-15 kocowe polecenia i pozdrowienia

Pawe przypomina Tytusowi, e pozosta na Krecie dla zorganizowania Kocioa. Zadanie to nie
naley do atwych. Kreteczycy nie cieszyli si dobr opini (1, 12), a tamtejsi chrzecijanie nie pro-
wadzili uporzdkowanego ycia (1, 5). Z tego staniu rzeczy korzystali faszywi nauczyciele, wnoszc
ferment i niepokj (1, 10-14; 3, 9). Te okolicznoci zainspiroway Pawa do napisania listu, w ktrym
Pawe wylicza szereg przepisw majcych pomc Tytusowi zorganizowanie zborw na Krecie (1, 5;
2, 1-15; 3, 1-2). Pawe wzywa te Tytusa do Nikopolis (3, 12), gdzie ma si z nim spotka, niewtpli-
wie dla bardziej obszernego wyoenia poruszonych w licie spraw.
Wymienia si tu przywileje i obowizki biskupa (1, 5-9). Przypomina si chrzecijanom o ich
obowizku podporzdkowania si prawowitej wadzy (3, 1-11).

2 List do Tymoteusza
2 List do Tymoteusza wedug tradycyjnego pogldu ma by ostatnim listem Pawa, napisanym
tu przed mierci: Albowiem ju niebawem zostan zoony w ofierze (4, 6). Tre listu:

1, 1-5 pozdrowienia
1, 6-18 wezwanie do gorliwoci
2,1-26 dobry onierz Chrystusa
3, 1 4,8 zapowied nadejcia trudnych czasw
4,9-22 kocowe polecenia i pozdrowienia

Gwnym celem listu jest kilkakrotnie si powtarzajca proba o przybycie Tymoteusza (1, 4; 4,
9. 13. 21). Tsknota wynika z osamotnienia i pozostawienia Pawa przez jego uczniw i przyjaci (1,
15; 4, 10-11). Jednak silniejsz od tsknoty jest troska o Tymoteusza, modego duszpasterza i o powie-
rzony mu zbr. Std powane ostrzeenia przed herezjami i faszywymi naukami (3, 1-9) oraz zachta
do odwanego wytrwania. Pawe, pomimo i w swojej subie zmaga si z wieloma przeciwnociami,
przewidywa jednak, e jego nastpcy stan przed nowymi, by moe jeszcze trudniejszymi zadania-
mi. Dlatego wzywa Tymoteusza do rozpalenia na nowo w sobie daru Boego, aski uwicenia, jak
otrzyma przy oficjalnym osadzeniu na urzdzie apostolskim, aski odwagi i mocy (1,6.8.13-14; 4,5).
Aposto przewiduje swoj blisk mier: niebawem zoony bd w ofierze (4,6), za spraw
ludzkich sdw: w pierwszej obronie mojej nikogo nie byo przy mnie, wszyscy mnie opucili
(4,16). Jednak jego dziaalno inaczej jest oceniana w wiecie wiecznym, oczekuje go wieniec
sprawiedliwoci (4,8).

159
List do Hebrajczykw
List do Hebrajczykw pomimo, i koczy si jak list (13, 18-25), nie rozpoczyna si w sposb
typowy dla listu. Nie ma on zwyczajowego adresu z imionami autora i odbiorcw. Pierwsze epistolar-
ne wyraenie pojawia si dopiero w 13, 22 (napisaem do was). Niemniej znajdujemy w tym licie
pewne rozsiane wzmianki sugerujce epistolarne pochodzenie (bracia 3, 12; 10, 19, wici bra-
cia 3, 1, najmilsi). Byyby one nie na miejscu, gdyby to bya rozprawa. List ma charakter napo-
mnienia oraz doktrynalnego pouczenia.
List do Hebrajczykw zosta powiadczony ju w 1 Licie Klemensa (ok. 95 roku) bez wzmianki
o autorze. Cytuje go Hermas ok. 140 roku. Na Wschodzie jednomylnie opowiadano si za autor-
stwem Pawa. Jako pierwszy wystpi z tak tez Pantenus (ok. 180), a nastpnie Klemens Aleksan-
dryjski, Orygenes347, Euzebiusz z Cezarei i Jan Chryzostom. Na Zachodzie kwestionowano Pawowe
autorstwo. Jako pierwszy podway je Ireneusz, nastpnie Hipolit i Tertulian.
46
Hbr znajduje si midzy Rz a 1 Kor w kodeksie papirusowym , w syryjskim kanonie z okoo
400 roku oraz w szeciu minuskuach z XI wieku bd pniejszych. Kodeks 2248 i dwa pne minu-
skuy umieszczaj po 2 Koryntian. Kodeks B umieszcza po Licie do Galacjan, niektre minuskuy
umieszczaj po Licie do Efezjan, a niektre po Licie do Kolosan. Wane uncjay i ok. 60 minusku-
w umieszcza za Listami do kociow a przed Listami pasterskimi.
Euzebiusz z Cezarei przytacza opini, e Pawe napisa List w jzyku hebrajskim i dla ydw,
natomiast ukasz (zdaniem jednych), albo Klemens (zdaniem innych) przetumaczy go na grecki.
Drugie przypuszczenie uzna za bardziej prawdopodobne, poniewa List Klemensa i List do Hebraj-
czykw wykazuj ten sam styl, ponadto maj podobne przesanie348. Podobnie Jan Damasceski uwa-
a, e na grecki przeoy ukasz lub Klemens. Epifaniusz z Salaminy umieszcza Hbr w zbiorze 14
Listw Pawa. Teodor z Mopsuetii, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy, Grzegorz z Nazjanzu, Efrem
Syryjski, Ambroy z Mediolanu, Hilary uwaali, e autorem Hbr jest Pawe. Synod w Kartaginie m-
wi o 13 Listach Pawa, za synod w Hippo (419) podaje list 14 Listw apostoa Pawa.
Jeeli autorem listu nie by Pawe, to musia to by jego ucze, gdy list ten wiernie oddaje
nauk Pawa, powtarza te niektre charakterystyczne dla zwroty. Wskazywano na ukasza, Kle-
mensa Rzymskiego, Barnab, Apollosa, diakona Szczepana, Filipa, Arystiona i inne postacie wymie-
none w Dziejach Apostolskich. Hbr 2, 3 wskazuje, e autor nie sysza zwiastujcego Chrystusa,
zostao mu powtrzone przez tych, ktrzy je syszeli. Hbr 13, 23 wskazuje, e autor by bli-
skim wsppracownikiem Tymoteusza (moe to wskazywa na Pawa).
Adresatami listu s judeo-chrzecijanie. Tytu wystpuje we wszystkich staro-
ytnych rkopisach greckich.
Jedyn wskazwk mwic o miejscu powstania jest kocowe pozdrowienie ci, ktrzy s z
Italii (Hbr 13, 24). Zwrot ten moe oznacza: ci, ktrzy pochodz (przybyli) z Italii, bd: ci, kt-
rzy s w Italii.
W wyniku przeladowania Klemensa w 49 roku ydzi z Rzymu przesiedlili si do Koryntu.

347
W Homiliach o Ksidze Jozuego Orygenes mwi o 14 Listach Pawa (7, 1).
348
Hist. Eccl., III, 38, 2-3. Natomiast w III, 3, 5 napisa: Co do czternastu listw Pawowych sprawa jest jasna i pewna.
Trzeba jednak wiedzie, e niektrzy odrzucili List do Hebrajczykw, powoujc si na koci rzymski, ktry go nie uznaje
za pochodzcy od Pawa.
160
Montefiore porwnujc Hbr z 1 Kor doszed do wniosku, e autorem Hbr jest Apollos, ktry napisa
go w 52-54 w Efezie dla judeo-chrzecijan z Koryntu. Argument z tymi, ktrzy s z Italii moe do-
wodzi zarwno, e list powsta w Koryncie, jak i Rzymie.
Ze wzgldu na pewne podobiestwa do 4 Mch i zauwaalny wpyw Filona cz badaczy opo-
wiada si za Aleksandri, jako miejscem powstania, bd miejscem, do ktrego list zosta wysany.
Przynajmniej w dwch miejscach list mwi, e w Jerozolimie jest jeszcze witynia. Hbr 8, 4-5
mwi o kapanach, ktrzy su, Hbr 9, 8 stwierdza nawet: dopki stoi pierwszy przybytek. W
Hbr 3, 9-10 cytuje Ps 95 ojcowie przez 40 lat, by moe autor listu czyni aluzj do 40 lat, ktre
mijaj od chwili ustanowienia nowego przymierza.

Paulinizm Listu do Hebrajczykw

Sownictwo listu do Hbr ma a 65 wyrazw spotykanych jedynie u w. Pawa.
agiasm"V uwicenie (Hbr 12, 4 i 8 razy u w. Pawa)
klsiV powoanie (Hbr 3, 1; i 8 razy u w. Pawa)
pol?trwsiV odkupienie (Hbr 9, 15; 11, 35 i 7 razy u w. Pawa)
nun de teraz za (Hbr 2, 8; 8, 6; 9, 29; 11, 26 i 10 razy u w. Pawa)
Jeatriz"menoi wystawieni publicznie (Hbr 10, 33; 1 Kor 4, 9)
jiloxen{a gocinno (Hbr 13, 2; Rz 12, 13)
List do Hbr ma 154 sw sobie tylko waciwych, Rz 113, 1 Kor 109, 2 Kor 99, listy wi-
zienne, liczce 13 rozdziaw, maj 111, a listy pasterskie (13 rozdziaw) okoo 100 sw sobie
tylko waciwych. 20 spord owych 154 terminw 20 wystpuje w cytatach z LXX, a 75 to zapoy-
czenia ze sownictwa LXX i wreszcie 40 wyrazw jest charakterystycznych dla Pawa, jedynie prze-
ksztaconych przy pomocy przyimkw.
Wsplne okrelenia, jak: Bg pokoju (Hbr 13, 20; Rz 15, 33; 16, 20; 2 Kor 13, 11; Flp 4, 9; 1
Tes 5, 23), c|riV met\ p|ntwn mn aska z wami wszystkimi (Hbr 13, 25; Tt 3, 15; por. Kol 4,
18; 1 Tm 6, 21; 2 Tm 4, 22), l"goV tV koV sowo wysuchane (Hbr 4, 2; por. 1 Tes 2, 13;
Kol 1, 5. 25). Trzy cnoty teologiczne mio, nadzieja, wiara razem wyliczone (Hbr 6, 10-12; 10,
22-24; 1 Kor 13, 13).
Wsplne obrazy, porwnania
A chocia by Synem, nauczy si posuszestwa (Hbr 5, 8; Flp 2, 8; por. 1 Kor 15, 28); karmienie
si mlekiem, a nie pokarmem staym (Hbr 5, 12. 13-14; 1 Kor 3, 2).
zapat za grzech jest mier (Rz 6, 23) wszelkie przestpstwo i nieposuszestwo spotkao si ze
suszn odpat (Hbr 2, 2).
Ten przecie wstawia si za nami (Rz 8, 34) yje zawsze, aby wstawia si za nimi (Hbr 7, 25).
Wszystko to s cienie rzeczy przyszych (Kol 2, 17) ktra jest tylko obrazem i cieniem niebie-
skiej (Hbr 8, 5).
Jeruzalem, ktre jest w grze (Gl 4, 26) podeszlicie do gry Syjon i do miasta Boga ywego, do
Jeruzalem niebieskiego (Hbr 12, 22).
Cytowanie tych samych ST-owych tekstw.
Sprawiedliwy z wiary y bdzie (Hab 2, 4), cytowany w Rz 1, 17; Gal 3, 11 i Hbr 10, 38.

161
Sid po prawicy mojej (Ps 110, 1) Ef 1, 20; Kol 3, 1; Hbr 1, 13; 8, 1; 10, 12.
Wszystko musi Mu (Chrystusowi) by poddane zwrot oparty na Ps 110, 1 i charakterystyczny dla
Pawa.
Cytat z Ps 2, 7 zastosowany w Dz 13, 33 i woony tam w Pawowe usta, cytowany jest rwnie
w Hbr 1, 5; 5, 5. A wic goszc ydom Pawe lubi powoywa si na Ps 2, 7. Goszc poganom nie
czyni tego i dlatego w Gal i Rz nie znajdujemy tego cytatu.
Pwt 32, 25 (Pomsta do mnie naley, Ja odpac) cytowany w Rz 12, 19; Hbr 10, 30.
Przykad Abrahama (Rz 4; Gl 3, 6- 18; Hbr 6, 13; 7, 1-10; 11, 8-19).
Sownictwo Listu do Hebrajczykw obejmuje 1038 sw, z czego 169 to hapax legomena
(16,28%).
Odbiorcy s autorowi dobrze znani pod wzgldem ich stanu duchowego (5, 11-14; 6, 9-12), pod
wzgldem niebezpieczestw, na jakie s naraeni (2, 1 n; 3, 12 n; 4, 1. 11; 10, 25 n), oraz wartoci
dobrych uczynkw, jakie spenili (6, 11; 10, 32 n). Gmina, do ktrej list ten jest zwrcony popada w
gnuno i zniechcenie. W wyniku prb, jakim poddani zostali odbiorcy (2, 18), ich ycie duchowe
ucierpiao, stali si ociali i ospali w suchaniu (5, 11; 6, 12). Niektrzy nawet upadli na duchu (12,
12), niektrzy systematycznie opuszczali wsplne zgromadzenia (10, 25).
W Licie do Hebrajczykw rozwijane s kolejno tematy: wyszo Jezusa Chrystusa nad anio-
ami (rr. 1-2), wyszo Chrystusa nad Mojeszem (r. 3), wyszo kapastwa Chrystusowego nad
kapastwem ydowskiego arcykapana (rr. 5-7), wyszo wityni niebiaskiej nad wityni y-
dowsk (rr. 8-9), wyszo jedynej ofiary Chrystusa ukrzyowanego nad powtarzalnymi ofiarami
zwierzt w ST (r. 10). Rozdzia 11 maluje obraz historii witej, wysawiajc ST-owych bohaterw
wiary. Epilog r. 13 zawiera pewne kocowe wiadomoci, yczenia i pozdrowienia.
Porwnujc stare przymierze z nowym autor omawia podobiestw, rnic oraz wyszo
nowego nad starym. Stare przymierze we wszystkim wzorowao si na rzeczach niebieskich (8, 5).
Istnieje jednak rnica pomidzy przybytkiem uczynionym rkoma a wityni niezbudowan rkami
(9, 11. 24), midzy rzeczami ziemskimi a niebieskimi (8, 4; 9, 23. 24), midzy doczesnoci a wiecz-
noci (9, 10. 12. 15). Wyszo Nowego Testamentu nad Starym okazuje si w sposb decydujcy:
jedynie Nowy Testament daje dostp do ostatecznych rzeczywistoci. W caym licie mona dostrzec
te trzy rodzaje zwizkw.

Komentarze:
n Bruce F. F., The Epistle to the Hebrews, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1997.
n Ellingworth P., The Epistle to the Hebrews, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand
Rapids 1993.
n Guthrie D., The Letter to the Hebrews, The Tyndale New Testament Commentaries, Inter Varsity
Press, Leicester 1986.
n ach S., List do Hebrajczykw, Pallottinum, Pozna 1959.
n Michel O., Der Brief an die Hebrer, Gttingen 1957.
n Ruager S., Hebrerbrief, Stuttgart 1987.

162
n Strobel A., Der Brief an die Hebrer, NTD9, Gttingen 1975.

Listy powszechne

List Jakuba
List Jakuba napisany jest piknym jzykiem, zblionym do klasycznego, zdaniem niektrych
lepszym ni Ewangelia ukasza i List do Hebrajczykw. Sownictwo listu jest bogate, na 570 uytych
w nim sw a 63 nie wystpuje w pozostaych ksiga NT (45 pochodzi z LXX). ST cytowany jest w
wersji LXX. Niemniej pod t doskona grek ukrywa si mylcy po semicku autor. Termin
(2, 2) odniesiony do wsplnoty chrzecijaskiej (jedyny przypadek w NT), ale stosuje te
termin (5, 14).
Poza adresem dzieo nie posiada cech charakterystycznych dla listu. List chtnie nawizuje do
mdrociowej literatury ST, jednak zwizek z Ewangeliami (synoptyczne), 1 Pt, Jd i paranetycznymi
fragmentami Listw Pawa jest silniejszy.
List zosta napisany pod koniec ycia Jakuba, w latach 57-62. Jako miejsce powstania Listu
przyjmuje si Jerozolim. Tre listu:

1, 1 2, 10 godno powoania chrzecijaskiego

1, 12-18 prby i pokuszenia
2, 1-13 ostrzeenie przed stronniczoci
2, 14-26 wiara i uczynki
3, 1-12 o potrzebie kontrolowania jzyka
3, 13-18 mdro z gry
4, 1-12 przyja ze wiatem
4, 11 5, 6 przeciwko chci bogacenia si
5, 7-20 cierpienie i modlitwa

Jezus jest wspomniany jedynie w dwch miejscach (1, 1; 2, 1), a o zbawczym dziele Chrystusa
nic si nie mwi. Owe dwie wzmianki mona by nawet wykreli nie wprowadzajc tym adnej zmia-
ny w tre listu.
Powodem napisania listu byy rozbienoci, jakimi godzono Prawo z nauk Chrystusa.
Wierni, do ktrych Jakub si zwraca mieli braki w mioci (Jk 1, 27 2, 13), miosierdziu (2,
13-16), sprawiedliwoci (5, 1-6), niepowcigliwoci jzyka (1, 26; 3, 3-12), cierpliwoci (4,
1-5), pokory (4, 6-10). Niektrzy z nich ulegli uudzie bogactwa i dzy wzbogacenia si (5,
13-17), a bogacze cieszyli si szczeglnymi wzgldami (2, 1-9). Nie rozumieli take znacze-
nia i siy modlitwy (5, 13-18). Postawy te zostay napitnowane przez autora listu.
Autor by prawdopodobnie judeo-chrzecijaninem. List jego wyglda czasem na polemiczny
wzgldem nauki Pawa. Powouje si na ten sam przykad Abrahama, uyty przez Pawa, wynoszc
ze przeciwn nauk. U Pawa czytamy (Rz 4, 3; por. Gal 3, 6): Bo c mwi Pismo? Uwierzy Abra-
ham Bogu i zostao mu to poczytane ku usprawiedliwieniu. Natomiast List Jakuba utrzymuje: Czy
163
Abraham, ojciec nasz, nie dla uczynkw zosta usprawiedliwiony, kiedy zoy syna Izaaka na otarzu
ofiarnym? Widzisz, e wiara wspdziaaa z uczynkami jego i przez uczynki staa si doskonaa. Aby
wypenio si Pismo, Ktre mwi: Uwierzy Abraham Bogu i poczytane mu to zostao ku usprawiedli-
wieniu, i nazwany zosta przyjacielem Boga. Widzicie, e czowiek bywa usprawiedliwiony z uczynkw,
a nie jedynie z wiary (2, 21-24).
Jk 5,12 wykazuje czciow zbieno z 2 Kor 1, 17-19.

Komentarze:
n Adamson J. B., The Epistle of James, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1976.
n Brosend W. E., James & Jude, NCBC, Cambridge University Press 2004.
n Davids P. H., The Epistle of James, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1982.
n Martin R. P., James, WBC, Dallas: Word Books 1988.
n Moo D. J., The Letter of James (Pillar New Testament Commentary), Wm. B. Eerdmans Publishing
Co., Grand Rapids 2000.

1 List Piotra
List jest napisany dobr grek, o bogatym sownictwie, a 62 sw tego listu nie wystpuje poza
nim w NT (34 pochodzi z LXX). Wystpuje w nim mniej semityzmw ni u Pawa, a jzyk jest bar-
dziej zbliony do jzyka literackiego ni obiegowego. Autor nie tylko pisze po grecku, ale i myli.
Autor posuguje si antytezami (2, 14. 23; 3, 18), synonimami (1, 8. 10; 2, 25). Niektre fragmenty
listu stylizowane s wedug zasad hebrajskiej poezji: 3, 10-12 oraz ST-owe cytaty w 1, 24; 1, 25; 2, 6.
Wedug danych listu, zosta on napisany przez apostoa Piotra (1, 1), wiadka cierpie Chrystu-
sa (5, 1), majcy przy sobie Marka, jako syna (5, 13). Nie napisa go jednak wasnorcznie, ale przy
pomocy Sylwana (5, 12), co tumaczyoby wysoki poziom greki. Tradycja patrystyczna nigdy nie wt-
pia w autentyczno tych danych, ani w kanoniczno Listu. Piotrowe autorstwo powiadczyli Irene-
usz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski i Orygenes.
Na rzecz Piotrowego autorstwa wiadczy zastosowanie pojcia cierpicego sugi Boego.
Myl t odnajdujemy w nauczaniu Piotra wedug Dziejw Apostolskich. W Dziejach jedynie w mo-
wach przypisanych Piotrowi Chrystus jest nazwany Sug Boym (Dz 3, 13. 26; 4, 27. 30). Identyfika-
cja ta nawizujca do Iz 53 jest bardzo rzadko wyraana w NT, poza Dziejami wystpuje tylko w 1
Licie Piotra. Wida std, e jest to ulubiona myl Piotra, ktry cierpienia Jezusa uczyni orodkiem
swojej teologii. Podobnie w Dziejach Apostolskich jedynie Piotr wypowiada myl nawizujc do
Pwt 21, 23 e Jezus zosta powieszony na drzewie (Dz 5, 30; 10, 39). Podobnie wyraon myl znaj-
dujemy jeszcze tylko w Gal 3, 13 i 1 Pt 2, 24 (W swoim zbawczym ciele ponis grzechy na drzewo
krzya). Na uwag zasuguje te polecenie Pacie trzod Bo (5, 2), ktre koresponduje z danym
Piotrowi przez Jezusa poleceniem Pa owieczki moje (J 21, 6) oraz zwrot srebro i zoto, ktry wyst-
puje tylko w Dz 3, 6 (Powiedzia Piotr: Srebra i zota nie mam) i w 1 Pt 1, 18 (Nie rzeczami znikomy-
mi, srebrem, ani zotem, zostalimy wykupieni). W obu przypadkach srebro i zoto przeciwstawione s
164
temu darowi, ktry ofiarowuje nam Chrystus i przedstawione zostay jako co mniej cennego od tego
daru. W NT zwrot srebro i zoto wystpuje jeszcze tylko w Dz 20, 33 z innym jednak zastosowaniem.
Pouczajca uwaga, e diabe chodzi wokoo jak lew ryczcy, szukajc kogo by pochon (5, 8), to
take echo pouczenia jakiego udzieli Piotrowi Jezus (Mt 16, 23). Autor mwi o sobie, e jest wiad-
kiem cierpie Chrystusowych (5, 1).
List zosta napisany po ewangelizacji Azji Mniejszej (50-57), po wielkich Listach Pawa (56-
62), ale przed wybuchem przeladowania Nerona (lipiec 64). Wzmianka o Sylwanie, sekretarzu Piotra
(5, 12), sugeruje, i powstanie Listu przypada na okres rwnoczesnej obecnoci w Rzymie Piotra,
Marka i Sylwana. List wspomina o przeladowaniach, ktre stay si udziaem zborw pooonych w
Azji Mniejszej (3, 13-18; 4, 12-19). Przeladowania tego nie byo jeszcze w latach 50-tych, nie wspo-
mina o nim aden z Listw Pawa, jedynie List do Hebrajczykw czyni do aluzje. List ten w kilku
miejscach zdaje si powoywa na Listy Pawa (Do Rzymian, Do Efezjan i 1 Do Tymoteusza). Ponadto
w 5, 1 autor podaje si za starszego czowieka. Tak wic list ten mg powsta w roku 64, lub nieco
pniej. By moe Piotr napisa go na krtko przed mierci.
List zosta napisany w Babilonie (5, 13). Wydaje si mao prawdopodobn rzecz, by chodzi-
o tu o historyczny Babilon, ktry by wwczas maym, podupadym miastem, opuszczonym nawet
przez diaspor ydowsk, ktra w poowie I wieku przesiedlia si do Seleucji. Babilon w judaizmie
by synonimem wygnania i uciemienia, moe wic Babilon jest symbolem tego wiata za, a
moe, biorc pod uwag fakt, i pisarze ydowscy i wczesnochrzecijascy t wanie nazw nieraz
okrelali Rzym, jest to symboliczne okrelenie Rzymu (por. Ap 17, 5 nn). List zaadresowany zosta do
chrzecijan rozproszonych w Azji Mniejszej (1, 1).

Tre listu:

1, 1 2, 10 godno powoania chrzecijaskiego

2, 11 4, 11 jak powinni postpowa chrzecijanie wzgldem siebie, a jak wzgldem wiata i pogan
4, 12 5, 11 sowa zachty
5, 12 14 kocowe pozdrowienie.

Na tle wielkich przeladowa ze strony pogaskiego otoczenia (2, 12-20; 3, 14-17; 4, 4. 12) i
oczekiwania koca wiata (5, 7) 1 List Piotra jawi si jako wezwanie do nadziei (1, 3-12), do wito-
ci (1, 13 2, 10) i do dobrego postpowania (2, 11 4, 19). Ostatni rozdzia zawiera specjaln zach-
t dla starszych.
Chrzecijanie zostali wybranymi do zbawienia (1, 3 2, 10), wic ich styl ycia winien by
nacechowany pokor we wszystkich okolicznociach (2, 11 3, 12), na drodze cierpienia osign
bogosawiestwo (3, 13 5, 11). Stale jest ukazywany obraz Chrystusa jako wszechmocnego Zbawi-
ciela, cierpliwie przezwyciajcego wszelkie cierpienia.
2, 11 zdaje si powoywa si na Ga 5, 17-25, w 3, 1. 7 na Ef 5, 22. 25, w 3, 3 na 1 Tm 2, 9,
w 2, 13 na Rz 13, 1-7.
1 List Piotra kilkakrotnie wspbrzmi z Listem Jakuba:

List Jakuba 1 List Piotra

165
poczytujcie sobie za rado, gdy rozmaite dowiad-
czenia przechodzicie (1, 2);
dowiadczenie sprawia wytrwao (1, 3);
powoanie si na Iz 40, 6-7 (1, 10-11);
odrzucie wszelki brud (1, 21a);
przyjmijcie wszczepione w was Sowo (1, 21b);
podliwoci, ktre walcz w naszych czonkach (4,
1);
i zakryje mnstwo grzechw (5, 20);
cytat z Prz 3, 34 (4, 6);
unicie si przed Panem, a wywyszy was (4, 10);
przeciwstawcie si diabu (4, 7);
weselcie si, gdy zasmucani bywacie rnymi dowiad-
czeniami (1, 6);
aby wyprbowana zostaa wiara wasza (1, 7);
cytat z Iz 40, 6-8 (1, 24-25);
odrzucie wszelk zo, obud, zazdro i wszelk
obmow (2, 1);
zapragnijcie niesfaszowanego duchowego mleka (2, 2);
podliwoci, ktre walcz w naszej duszy (2, 11);
mio zakrywa mnstwo grzechw (4, 8);
cytat z Prz 3, 34 (5, 5);
unicie si pod mocn rk Boga, aby wywyszy was (5,
6);
przeciwstawcie si [diabu] (5, 8-9).

1 List Piotra traktuje o wszystkich trzech osobach Trjcy witej. Piszc o Ojcu stwier-
dza, e yje i trwa (1 Pt 1, 23). Cierpliwo Boa oczekiwaa na tych, ktrzy zostan ura-
towani z wd potopu bdcych zapowiedzi chrztu (1 Pt 3, 20-21).
Duch wity dziaa ju przez prorokw ST. Goszenie Ewangelii dokonuje si w mocy
Ducha witego (1 Pt 1, 10-12. Duch wity uwici apostow, to pod Jego wpywem stali
si posuszni Chrystusowi (1 Pt 1, 2).
Chrystus ze wzgldu na nas objawi si (1 Pt 1, 20) i cierpia (2, 21). Umar za nasze
grzechy, aby przyprowadzi nas do Boga (1 Pt 3, 18), abymy przestali by uczestnikami
grzechu, a yli w sprawiedliwoci (2, 24). Wycie przez Niego uwierzyli w Boga, a wiara
wasza i nadzieja s skierowane ku Bogu (1, 21), bdzilicie bowiem jak owce, ale teraz
nawrcilicie si do pasterza i stra dusz waszych (1 Pt 2, 25; por. Iz 53, 6).

Komentarze:
n Davids P. H., The First Epistle of Peter, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids
1990.
n Grudem W., The First Epistle of Peter: An Introduction and Commentary, Wm. B. Eerdmans Pub-
lishing Co., Grand Rapids 1988.

2 List Piotra
Jest jednym z pniejszych pism NT. Powouje si na listy Pawa (3, 15). Z 1, 14 wynika, e
autor napisa go na krtko przed swoj mierci. Powsta okoo 65 roku. Autor Listu podaje si za
Szymona Piotra, sugi i apostoa Jezusa Chrystusa (1, 1), odwouje si do przey na grze Tabor
podczas przemienienia Jezusa (1, 16-18). Powouje si na swj wczeniejszy list (3, 1) 1 List Piotra.
Jednak we wczesnym chrzecijastwie by kwestionowany. Euzebiusz napisa: Co do tak zwanego
Drugiego Listu istnieje tradycja, e wprawdzie nie naley do Testamentu, ale poniewa wielu go uwa-

166
ao za poyteczny, przeto si przechowa razem z innymi pismami 349.
Tre listu:

1, 1-2 pozdrowienie
1,2-21 chrzecijaskie przywileje
2,1- 22 ostrzeenie przed faszywymi nauczycielami
3,1-18 nadejcie Dnia Paskiego

2 List Piotra rni si od 1 Listu Piotra co do stylu, jzyka i myli. W pierwszym licie zauwa-
a si wpyw teologii Pawa, drugi jedynie wspomina Pawa (3, 15). Pierwszy list nawizuje do mki
Jezusa, w drugim natomiast duo si mwi o nadchodzcej Paruzji. Wszystkie te rnice mona w
duym stopniu wytumaczy wspautorstwem Sylwana przy redagowaniu pierwszego listu. 2 List
Piotra uzaleniony jest od Listu Judy.
Powodem napisania listu byo pojawienie si faszywych nauczycieli, ktrzy wykorzystywali
hasa chrzecijaskiej wolnoci dla nagannego prowadzenia i propagowania zego stylu ycia. Autor
pisze swj list, aby umocni prawdziw, przekazan przez tradycj wiar (1, 12; 3, 2). Innym powo-
dem moe by opniajca si Paruzja (3, 15-16). Autor przestrzega, e przyjd jeszcze i tacy faszywi
nauczyciele, ktrzy zaczn drwi z oczekiwa na Paruzj.
List podtrzymuje nadziej chrzecijask mimo opniania si Paruzji. Zwraca uwag, e po-
wtrne przyjcie Chrystusa jest wydarzeniem o niezwykym znaczeniu.

List Judy
Pisany doskona grek, pomimo i jest krtki zawiera 18 terminw niewystpujcych w adnej
innej ksidze NT. Trzy z nich pochodzi z Septuaginty, pozostae znajduj si u dobrych greckich auto-
rw. Widoczny jest wpyw Septuaginty na jzyk i styl listu. Semityzmy wskazuj na ydowskie po-
chodzenie autora, natomiast greczyzna listu na wychowanie w kulturze hellenistycznej. Zwraca uwag
stosowanie rzadkiego w NT optativu.
Tre listu:

1-2 pozdrowienie
3-16 ostrzeenie przed faszywymi nauczycielami
17-23 zachta do trwania w wierze
24-25 bogosawiestwo kocowe

Porwnanie 2 Listu Piotra z Listem Judy wykazuje wielkie podobiestwo pomidzy 2,1-18 2
Listu Piotra a wierszami 4-16 Judy. Ju wstpne pozdrowienie jest niemal identyczne (2 Pt 1, 2 i Jd
2). Temat obu listw jest ten sam. W tym samym porzdku przytaczany jest przykad upadych anio-
w (2 Pt 2, 4; Jd 6), Sodomy i Gomory (2 Pt 2, 6; Jd 7), Balaama (2 Pt 2, 15-16; Jd 11), nierozum-
nych zwierzt (2 Pt 2, 12 i Jd 10). Kilkanacie wierszy Listu Judy ma swj do dokadny odpowied-
nik w 2 Licie Piotra (2 Pt 2, 1-18 i Jd 4-16). Wyglda na to, e autor jednego z dwu listw przepisy-
wa drugi, jedynie nieznacznie zmieniajc. Zachodzi jednak rnica w traktowaniu apokryfw ST, w

349
Hist. Eccl., III, 3, 1.
167
ktrych cytaty List Judy obfituje, podczas gdy 2 List Piotra nie posiada ani jednego niewtpliwego
cytatu. Dzisiaj na og przyjmuje si zaleno 2 Pt od Jd, a nie odwrotnie. Poniewa atwiej przyj,
i duszy list zosta opracowany na podstawie krtkiego, a nie odwrotnie; obydwa listy operuj przy-
kadami z ST, ale dopiero 2 Pt przykady ST-owe ukada w porzdku chronologicznym; 2 Pt nie za-
wiera cytatw z literatury apokryficznej; wreszcie niektre stwierdzenia 2 Pt staj si zrozumiae do-
piero w wietle paralelnych tekstw Jd (2 Pt 2, 4 Jd 6; 2 Pt 2, 11 Jd 9-10; 2 Pt 2, 17 Jd 12-13).
Niektre terminy i zwroty uyte w kadym z tych listw, nie wystpuj nigdzie wicej w NT.
szydercy (2 Pt 3, 3; Jd 17).
nierozumne zwierzta (2 Pt 2, 12; Jd 10)
Zaleno obydwu pism od jakiego wsplnego im rda jest mao prawdopodobna350.
Sytuacj komplikuj nieco albo wyjaniaj wiersze 17-18. Przypomnijcie sobie sowa apo-
stow Pana naszego Jezusa Chrystusa, gdy mawiali do nas: W czasie ostatecznym wystpi szydercy,
postpujcy wedug swoich bezbonych podliwoci. Chodzi na pewno o Piotra, ktrego Juda niejed-
nokrotnie sucha. Byy to po prostu sowa, ktre Piotr nieraz gosi.
Z wiersza 17 wynika, e autor nie by apostoem. Sownictwo i styl dowodz, e autor dobrze
zna grecki. A 11 sw tego krtkiego listu nie wystpuje ani w NT, ani w LXX. Autor jest jednak
ydem z pochodzenia, ze wzgldu na pewne cechy semickie. Na samym pocztku autor przedstawia
siebie, jako Juda, suga Jezusa Chrystusa, brat za Jakuba (1, 1). Skoro autor odwouje si do Jaku-
ba, musia by znan osob. Prawdopodobnie chodzi o Jakuba wymienionego w Mt 13,55 i Mk 6,3.
Tak wic ten judeo-chrzecijanin moe by bratem Jezusa i Jakuba.
List ten kilkakrotnie cytuje apokryficzne ksigi judaizmu. Jeden z cytatw (1 Hen 1, 9) zosta
bardzo uroczycie wprowadzony (ww. 14-15), tak jakby chodzio o cytat z Pisma witego. Ksiga
Henocha cieszya si wyjtkowym autorytetem zarwno u ydw, jak i pierwszych chrzecijan. Cytu-
je j List Barnaby (16,5), a Tertulian i Klemens Aleksandryjski traktuj j, jako ksig natchnion.
Cytuje te Wniebowzicie Mojesza (w. 9. 16) i Testamenty XII Patriarchw (ww. 6-7).
List wystpuje przeciwko tym, ktrzy zatruwaj ycie Kocioa, przeciwko rozpustnikom i fa-
szywym nauczycielom, ktrzy podstpnie wliznli si do chrzecijaskiej wsplnoty. W trosce o
dobro Kocioa, w trosce o nasze wsplne zbawienie autor wzywa do walki z bdami, ktre si
wdary dla dobra wiary (w. 3). Ludzi, ktrzy te bdy do Kocioa wnieli autor nazywa bezbonika-
mi i tymi, ktrzy zapieraj si Chrystusa (w. 4). Nastpnie autor przytacza kilka przykadw kary
Boej, ostrzegajc w ten sposb owych faszywych nauczycieli, e rwnie i ich ona czeka.
Jest jednym z czterech krtkich listw powszechnych, ktrych autentyczno bya czsto kwe-
stionowana do wieku IV. Wtpliwoci na nowo si pojawiy w okresie reformacji. Niemniej wymie-
niony zosta, jako natchniony przez fragment Muratoriego. Cytowany jest przez Tertuliana, Klemensa
Aleksandryjskiego i Orygenesa.

Listy Jana
Listy Jana napisane zostay w duchu wietlanej kontemplacji. Myli, ktre one zawieraj nie

350
Callan T., Use of the Letter of Jude by the Second Letter of Peter, Biblica 85 (2004), pp. 42-64.
168
nastpuj w logicznym porzdku, ktry nieraz si zauwaa u Pawa, rozwijaj si one cyklicznie te
same tematy powracaj wiele razy, a cao wyraona jest w stylu liturgicznym351. 2 oraz 3 List Jana
rni si od 1 Listu Jana krtkoci oraz rodzajem literackim. Kady z nich mona okreli, jako bilet
wizytowy. Jednak oba pozostaj w tych samych ramach tematycznych, co pierwszy, a mio wza-
jemna jest traktowana, jako istota ycia chrzecijaskiego.
Autentyczno pierwszego listu nie bya nigdy kwestionowana (podobnie jak 1 Piotra). Nato-
miast wtpiono w autentyczno 2 i 3 Listu we wczesnym chrzecijastwie. Autorstwo przypisywano
nie Apostoowi, lecz Janowi prezbiterowi, jednemu z 72 uczniw Jezusa. Wtpliwoci odyy w okre-
sie reformacji.

1 List Jana
1 List Jana sw form i treci przypomina liczne ustpy Ewangelii Jana, a zwaszcza mowy
poegnalne (Jn 14-17). Sam ju wstp przypomina pocztek IV Ewangelii. Przykazanie mioci, zwy-
ciy wiat, jednorodzony, przebaganie, idea ponownego narodzenia, ufno, wiadczy, wiadec-
two, krew i woda (Jn 19, 34-35; 1 J 5, 6).
List zawiera zaledwie cztery sowa niewystpujce w innych ksigach NT (, -
, , `), a pi niewystpujcych w IV Ewangelii (; ponadto 1 J 5, 8 wyraa
ide czenia nie uywajc sucych w tym celu terminw). Zupeny brak ST-owych cytatw. Czste
uycie paralelizmw synonimicznych i antytetycznych, uycie parataksy, obecno inkluzji. Prowadzi
to czasem do pozornych sprzecznoci:
Jeeli mwimy, e nie ma w nas grzechu, kamiemy i nie ma w nas prawdy (1, 8) Kady, kto
przebywa w Nim nie grzeszy (3, 6).
Nie pisz wam nowego przykazania, lecz stare przykazanie (2, 7) ale pisz wam nowe przy-
kazanie (2, 8).
List porusza nastpujce tematy: Bg jest wiatoci, Bg jest mioci, Chrystus przyszed na
wiat, aby da mu ycie wieczne, chrzecijanie winni si nawzajem miowa.
Bg jest wiatoci, a kady, kto przebywa w wiatoci wie, czym jest prawda (1, 6); kto prze-
bywa w wiatoci bdzie miowa drugiego czowieka (2, 9-10). Bg jest mioci, umiowa wiat i
dlatego posa na swego Syna (4, 9. 14). Jezus Chrystus przyszed na wiat, by odda swe ycie za
wiat i uzyska przebaczenie grzechw dla caego wiata (2, 2; 3, 16).
Kady, kto przebywa w Bogu bdzie mia mio (4, 16) i bdzie miowa drugiego czowieka
(4, 20). Kto nienawidzi, ten nie zna Boga (3, 9; 4, 20). Chrzecijanie, jako dzieci Boga, winni si na-
wzajem miowa. Kady, kto przebywa w Bogu nie grzeszy (3, 6; 5, 18).
Wan rol odgrywa termin , uyty czterokrotnie (2, 28; 3, 21; 4, 17; 5, 14). Oznacza
on pewno, ufno, miao, nawet otwarto (?), a stosowany jest zawsze w poczeniu z
czasownikiem mie (mamy pewno, mamy ufno).
A teraz, dzieci, trwajcie w Nim, abymy, gdy si objawi, mieli miao, a nie zostali zawsty-
dzeni podczas Jego Paruzji (2, 28).
Umiowani, jeeli serce nas nie potpia, mamy miao przed Bogiem (3, 21).

351
O. Cullmann, Zarys historii ksig Nowego Testamentu.
169
 W tym celu mio jest w nas doskonalona, abymy mieli miao na dzie sdu, bo jestemy
podobni do Niego w tym, wiecie (4, 17).
Na tym polega ufno, ktr w Nim mamy, e o cokolwiek zgodnie z Jego wol poprosimy,
wysuchuje nas (5, 14).
Chodzi wic o swego rodzaju gwarancj nietykalnoci, dziki ktrej nic nam nie grozi przed
Bogiem.
List wspomina o grzechu miertelnym, nie wyjaniajc go (5, 16. 17), koczy si nagle i niemal
zaskakujcymi sowami: Dzieci strzecie si bawochwalstwa (5, 21).
1 List Jana zosta napisany w tym samym celu, co Ewangelia Jana i wyglda na wstp do
czwartej Ewangelii. Jest nim walka z doketyzmem i zapewne te wczesno-gnostyckimi sektami, ktre
wanie wdzieray si do Kocioa i zagraay mu. Dlatego znajdujemy w nim: dotyka swoimi rka-
mi Chrystusa (1, 1), wszelki duch, ktry wyznaje, e Jezus Chrystus przyszed na wiat w ciele,
jest z Boga (4, 2). Kady, kto nie uznaje Syna, nie ma te nic wsplnego z Ojcem (2, 23) zwrcone
jest chyba przeciw Keryntosowi, uwaajcego Jezusa za zwykego czowieka. Zwrcenie uwagi na
mio, jako najwyszej zalety (4, 7-21), jest zapewne rwnie elementem walki z gnostykami, stawia-
jcymi poznanie wyej ni mio.
Czasami wspbrzmi z Listami Piotra i Jakuba, jak np. 1 Pt 5, 8 (diabe szuka kogo by pocho-
n) i 1 J 5, 18 (zy nie moe dotkn).
Zazdronie chce mie tylko dla siebie ducha, ktremu da w nas mieszkanie (Jk 4, 5). Po tym
poznajemy, e w nim mieszkamy, a On w nas, e z Ducha swego nam udzieli (1 J 4, 13; por. 3, 24).
Czasem sprawia wraenie, e je uzupenia. Wedug Listu Jakuba wiara musi by wsparta
uczynkami. Sama tylko wiara w Boga nie wystarcza. Wierzysz, e Bg jest jeden, dobrze czynisz i
demony wierz i dr (Jk 2, 19). Natomiast wedug 1 Listu Jana wiara musi by oparta na wyznawa-
niu Chrystusa. Kady duch, ktry nie wyzna Jezusa, nie jest z Boga, jest od antychrysta (1 J 4, 3). Ka-
dy, kto zaprzecza, e Jezus jest Chrystusem, jest od antychrysta kady, kto zapiera si Syna nie ma i
Ojca (1 J 2, 22-23). Wynika std, e demony wierz w Boga, lecz nie uznaj Chrystusa. Kto za wie-
rzy w Chrystusa, przebywa w Chrystusie, a Chrystus w nim. Ten za, w ktrym mieszka Chrystus
wykonuje uczynki Chrystusa, a wic to, czego domaga si List Jakuba.
1 List Jana jest cytowany w najstarszej literaturze chrzecijaskiej: Didache, Klemens Rzymski,
Pasterz Hermasa, List Pseudo-Barnaby i List do Diogeneta.

2 List Jana
2 List Jana zawiera zaledwie 245 wyrazw podzielonych na 13 wierszy. O krtkoci tego listu
wiadczy fakt, e nie znajdujemy w nim wszystkich liter greckiego alfabetu, brakuje mianowicie litery
. List zaadresowany zosta do wybranej pani i jej dzieci (w. 1), by moe jest to symboliczne okre-
lenie Kocioa i jego wyznawcw, na co wskazuje kocowe pozdrowienie: Pozdrawiaj ci dzieci
twojej wybranej siostry (w. 13).
List ten wraca do tematu mioci braterskiej (ww. 5-6), przestrzega przed zwodzicielami, ktrzy
nie chc uzna, e Chrystus przyszed w ludzkim ciele (w. 7). Kady, kto przyjmie nauczanie owych
zwodzicieli utraci zapat, na ktr ju zapracowa (w. 8). Kady, kto si zanadto wychyla i nie pozo-

170
staje w nauce Chrystusa, nie ma Boga. Ten, kto pozostaje w nauce Chrystusa, ten ma Ojca i Syna (w.
9). O tych sprawach bya ju mowa w pierwszym licie. Jeli kto przychodzi do was i tej nauki nie
przynosi, to nie przyjmujcie go do domu i go nie pozdrawiajcie (w. 10).

3 List Jana
3 List Jana jest najkrtsz ksig NT, zawiera tylko 219 wyrazw podzielonych na 15 wierszy.
Jest on w istocie osobist kartk Starszego, zaadresowan do Gajusa (1, 1). Wedug Konstytucji
Apostolskich (7, 46) imi Gajus nosi pierwszy biskup zboru w Pergamonie. Prawdopodobnie jest to
ten sam czowiek, do ktrego skierowany zosta 3 List Jana.
List ten tym rni si od dwch pierwszych, e wymienia imiona a trzech ludzi. Starszy chwali
Gajusa za postpowanie zgodnie z Prawd (w. 3) i w duchu wiary (w. 5). Nazywa go te dzieckiem,
co znaczy, e zosta przeze nawrcony (w. 4). Chwali te Demetriusza, o ktrym wszyscy dobrze
wiadcz, a nawet sama prawda (w. 12). Gani natomiast Diotrefesa, ktry sta na czele innej wspl-
noty i nie uznawa wadzy Starszego. Mao tego zoliwie go obmawia (w. 10). Autor wspomina, e
napisa ju co do wsplnoty, ale Diotrefes nie przyjmuje nas (w. 9), a wic nie zezwala, aby list
ten by czytany. Prawdopodobnie chodzi o 2 List Jana. Niewykluczone, e w List wymierzony by
wanie w Diotrefesa, ktry by owym zwodzicielem, ktry obrazi si za list wymierzony wanie
przeciw niemu i dlatego zoliwie obmawia jego autora.
List ma charakter prywatny, bardzo osobisty. W zasadzie tylko wiersz 11 zawiera oglne po-
uczenia. Umiowany, nie naladuj za, lecz dobro! Ten, kto czyni dobro, jest z Boga; ten, kto czyni zo,
Boga nie widzia. Zbiega si to z treci poprzednich listw oraz Ewangelii Jana.
Jzyk i styl jest bardzo podobny do 2 Listu Jana, a nieco rny od 1 Listu. List cytowany by
przez Tertuliana i Orygenesa.

Komentarze:
n Marshall I. H., The Epistles of John, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1978.

Apokalipsa Jana

Czas i miejsce napisania

Ksiga zostaa napisana na maej skalistej wysepce Patmos, o dugoci 15 km i 9 km szerokoci.
Wyspa naley do archipelagu Sporady (pomidzy wyspami Ikaria i Kos), na M. Egejskim, oddalona
90 km na poudniowy zachd od Efezu. Okoo 77 roku Pliniusz Starszy352 okrela j, jako koloni
karn. O tym, e bya miejscem zesania wiadczy te wczesnochrzecijaska tradycja (Ireneusz, Kle-
mens, Orygenes). Tote wygnanie na t wysp mogo oznacza cik prac w kamienioomach. W
poudniowej czci wyspy pokazuje si dzi grot objawie. W XI wieku dla upamitnienia powstania

352
Historia naturalis, 12, 4-13, 23. Rwnie Tacyt (Annales, 3, 68; 4, 30; 15, 71).
171
Apokalipsy wzniesiono tam klasztor w. Jana. Gosy tradycji odnonie czasu powstania ksigi s nie-
jednorodne i albo odnosz do trzech rnych cesarzy: Klaudiusz, Neron i Domicjan.
Dat powstania ksigi Ireneusz ustala na koniec panowania Domicjana (81-96)353. Wiktoryn z
Patawii podaje, e czas napisania przypada na rzdy Domicjana, ale wydana zostaa po jego mierci
Domicjana i zwolnieniu Jana z Patmos354. Podobnie Ps.-Augustinus (Quaest. Vetus et Novum Test.
76,2). Euzebiusz precyzuje i podaje 15 rok panowania Domicjana355, a wic rok 95. T sam dat po-
da te Hieronim356.
Wedug Dialogu z ydem Tryfonem Justyn przeprowadza dyskusj z Tryfonem w Smyrnie 35
lat po mierci Jana Apostoa, na pocztku powstania Bar Kochby (Dial. 1, 3; 9, 3), zaznaczy te, e w
takich samych warunkach Jan pisa Apokalips w przeszoci (Dial. 81, 4), co oznacza, e podczas
wojny ydowskiej 67-70. Klemens Aleksandryjski stwierdza, e powrt z Patmos nastpi po mierci
tyrana (nie precyzujc ktrego)357. Natomiast wedug Euzebiusza, Klemens Aleksandryjski mia
utrzymywa, e Apokalipsa napisana zostaa za Nerona358. Podobnie Orygenes stwierdza: Cesarz
rzymski jak poucza tradycja skaza Jana na wysp Patmos359. Tertulian podaje, e Jan zosta ze-
sany na Patmos przez Nerona 360.
Epifaniusz z Salaminy (315-403) stwierdza, e Ewangelia Jana zostaa napisana za Domicjana,
natomiast wygnanie i powrt Jana umiejscawia na czasy panowania Klaudiusza (41-54)361. Teofilakt,
biskup Achrydy (XI wiek), nadmienia, e Apokalipsa powstaa za czasw Nerona 362.
Koci Syryjski we wstpie do Apokalipsy po dzi dzie podaje: Objawienie, ktre zostao
dane Janowi Ewangelicie przez Boga na wyspie Patmos, na ktr zosta zesany przez cesarza Nero-
na. Fragment Muratoriego stwierdza, e aposto Pawe piszc swoje listy do kociow wzorowa si
na siedmiu listach z Apokalipsy (rozdziay 2-3). Pseudo-Prochorus. Euzebiusz w Preparatio Evangeli-
ca.
Niektre minuskuy umieszczaj Apokalips zaraz po Ewangeliach (60, 792, 1006, 1064, 1328,
1551, 2323, 2643), inne po Ewangeliach i Listach Pawa (1772, 1934, 1948, 1955, 1957, 2004), po
Dziejach Apostolskich (1859, 2186).
Rozdziay 6-7 opisuj sytuacj, jaka panowaa w Palestynie na krtko przed wybuchem powsta-
nia ydowskiego. W rozdziale 11,1-2 znajduje si opis wityni w Jerozolimie oraz zapowied, e
poganie bd tratowa wite miasto przez 42 miesice. Wic witynia nie jest jeszcze zburzona.
Rozdzia 12 znakomicie oddaje sytuacj z czasw wojny ydowskiej (rok 68). W Ap 17, 9-10 jest
mowa o siedmiu krlach - piciu upado, jeden jest, inny nie przyszed, a gdy przyjdzie, bdzie mg
krtko tylko pozosta (17, 10). Jeden, ktry jest Neron (54-68), inny nie przyszed - moe Wespazjan
(69-79), bd ktry z jego trzech krtko wadajcych poprzednikw (Galba, Otto, Witeliusz). Jest to

353
Adv. Haer. V, 30, 3.
354
Comm. in Apoc. 10, 11; 17, 10; CSEL 49, 92.
355
Hist. eccl. 3, 18, 1-4.
356
De viris illustr. 9.
357
Quis div. salv. 42.
358
Stromata, 207, 667.
359
Hom. in Matt. 16, 6.
360
De Praes. 33.
361
Haer., 51, 13. 33; PG, XLI, 909-910.
362
PG, CXXIII, 1133-1134.
172
wskazanie na rok 68.
Zwolennicy pniejszego datowania Apokalipsy dowodz, e sytuacja kociow w Azji Mniej-
szej opisana w Ap 2-3 odpowiada raczej kocwce I stulecia ni latom 60-tym (porzucie swoj
pierwsz mio 2,4; jeste ani zimny, ani gorcy 3, 15). Jednak odtworzenie sytuacji owych ko-
ciow nie jest moliwe zarwno w przypadku lat 60-tych jak i 90-tych.
Hugo Grotius opowiada si za wczeniejsz datacj, wskazujc lata 60-70. Argumentami s:
interpretacja 17,10-11 (cesarz Wespazjan szstym krlem), oraz 11, 1-2 (witynia w Jerozolimie
jeszcze nie zostaa zburzona). Izaak Newton opowiada si za wczesnym datowaniem363, Dsterdieck,
Weiss. Gricke, Schaff.

Problem autorstwa
Wedug danych dostarczonych przez sam ksig, autorem jest Jan (1, 1. 4. 9; 22, 8), suga Bo-
ga (1, 1), brat adresatw (1, 9) i prorokw (22, 9), wspuczestnik w ucisku, krlestwie i wytrwa-
oci dla Jezusa (1,9). Tradycja niemal jednogonie identyfikuje go z Janem apostoem, synem Zebe-
deusza. Dzi jest to niemal powszechnie kwestionowane.
Na rzecz autorstwa Jana ewangelisty przemawiaj gosy tradycji; Ap i J zawieraj osiem sw
nie wystpujcych poza nimi w NT; podobiestwa IV Ewangelii z Apokalips, wsplnymi s pojcia:
baranka, woda ywa, terminy: Sowo, prawdziwy, wiadek, wiadczy, wiadectwo,
zachowywa, ten ktry przybywa, zwyciy. Rnice mog natomiast wynika std, i piszc
w Efezie Ewangeli korzysta z pomocy dowiadczonego pisarza, natomiast na Patmosie pisa samot-
nie; rnice eschatologiczne wynikaj std, i Ewangeli pisa przed otrzymaniem objawienia na Pat-
mosie364 i jego eschatologia nie bya jeszcze rozwinita.
Gosy tradycji wiadczce na rzecz autorstwa apostoa Jana:

ok. 130 Papiasz (Hierapolis)

po 150 Justyn Mczennik (Rzym), Dialog z ydem Tryfonem (81, 4)
przed 170 Meliton (Sardes)
ok. 170 Montanus (Frygia)
160-180 Prologus antiquior
170-190 fragment Muratoriego (Rzym)
ok. 180-199 Ireneusz (Lyon), Adversus haeresis
kon. II w. Teofil (Antiochia)
przed 196 Apoloniusz (Efez)
ok. 200 Hipolit (Rzym), De Christo et Antichristo
ok. 200 Klemens (Aleksandria), Quis dives salvetur
207-211 Tertulian (Kartagina), Adversus Marcionem
przed 235 Hipolit Rzymski
ok. 230 Orygenes (Cezarea)

363
Observations upon the Apocalypse of St. John.
364
Wedug Ireneusza IV Ewangeli napisa aposto pniej ni Apokalips.
173
 Nie do koca jasnym w tej kwestii jest stanowisko Papiasza, bp Hierapolis, wedug ktrego
aposto Jan zmar jeszcze przed 70 rokiem. Papiasz mwi te o Janie prezbiterze (autor Apokalipsy?).
Pierwszym, ktry zakwestionowa apostolskie pochodzenie tej ksigi by rzymski kapan Kajus po 200
roku, przedstawiciel alogw i wrg montanizmu. Uczyni to ze wzgldw doktrynalnych, jednak
uwaa, i czwarta Ewangelia i Apokalipsa Jana maj wsplnego autora (Kerynthosa z Efezu). W
poowie III wieku w apostolskie pochodzenie wtpi Dionizy bp w Aleksandrii (zm. 264/265). Swe
wtpliwoci opar na rnicach stylistycznych i doktrynalnych, zachodzcych midzy Apokalips a
czwart Ewangeli. Autorem mia by Kerynthos, ktry chcia nada swemu dzieu imi wiarygodne.
Nie zdobybym si jednak na odwag, by odrzuci t ksig; wielu braci bowiem docenia jej liczne
walory. () Przypuszczam bowiem, e pojedyncze zdania zawieraj w sobie sens utajony i nadzwy-
czajny365.
Te pojedyncze gosy zaginy w szerokim nurcie tradycji, przypisujcym autorstwo apostoowi
Janowi. Problem ponownie ody w nowoytnej egzegezie. Odmwiono apostoowi autorstwo nie
tylko Apokalipsy, lecz take Ewangelii Jana i Listw Janowych. Dzisiaj na og przyjmuje si, i Cor-
pus Joannum wyszed ze szkoy Janowej366 i jest dzieem jego uczniw, z tyme jednak, i inny ucze
Janowy napisa Apokalips, a inny pozostae pisma Janowe.
Przeciw wsplnemu autorstwu Ewangelii Jana i Apokalipsy Jana przemawia to, e autor nazy-
wa siebie prorokiem (22, 9), a nie apostoem (aposto wystpuje w 2, 2; 18, 20; 21, 14), autor IV
Ewangelii nie podaje swego imienia, natomiast autor Apokalipsy wymienia je a czterokrotnie; rnice
jzykowe, gramatyczne, stylistyczne; hebrajskie jiruszalaim IV Ewangelia transkrybuje przez
@Ierosoluma, natomiast Apokalipsa #Ierousalhm, baranek w Ewangelii okrelany jest termi-
nem , za w Apokalipsie , kamcw Apokalipsa okrela terminem (2, 2; 21, 8),
natomiast pozostae pisma Janowe bardziej poprawnym (Jn 8, 44. 55; 1 Jn 1, 10; 2, 4; 4, 22;
4, 20; 5, 10). Wany w Ewangelii Jana oraz wszystkich trzech Listach Jana termin , w Apoka-
lipsie w ogle nie wystpuje.
Zachodz rnice w eschatologii (wg Jn 5, 28-29 bdzie jedno Zmartwychwstanie, wg Ap 20,
5-6 dwa; ponadto w ew. Jana eschatologia jest ju czciowo zrealizowana Jn 5, 25; 12, 31; 16,
11); eschatologia IV Ewangelii jest bardzo prosta, czasy ostateczne stanowice w Ap duszy okres
czasu (11, 2. 3; 12, 6. 14; 13, 5), Jn sprowadza do dnia ostatecznego (6, 39. 40. 44. 54; 11, 24; 12,
48).

Cel napisania ksigi

Kluczowym pojciem Apokalipsy jest Paruzja. Ju we wstpie tej ksigi w 1, 3 powiedziane jest
czas jest bliski, podobnie przy zakoczeniu, w przedostatnim wierszu tej ksigi przyjd wkrtce.
Rwnie w rodku ksigi kilkakrotnie przerywana jest narracja, by zaznaczy bd blisko Paruzji,
bd potrzeb przygotowania do niej (3, 11; 16, 15; 22, 12). Ponadto Paruzja wyraana jest na kilka

365
Euzebiusz, Historia Kocioa, VII, 25.
366
Interesujcym jest podobiestwo Od Salomona (koniec I wieku) i listw Ignacego z Antiochii (ok. 110) do Corpus
Joannum. Nasuno ono badaczom myl, i ich autorzy utrzymywali kontakty ze szko Janow.
174
innych sposobw (np. nadchodzce 3. biada dla mieszkacw ziemi).

Jzyk Apokalipsy
W ksidze wystpuj liczne hebraizmy (bd arameizmy). Apokalipsa stosuje kilka hebrajskich
terminw Abaddwn (9, 11) i Armagedwn (16, 16), Gwg i w 20, 8, nie liczc czciej stoso-
wanych (3, 14) i (19, 1. 3. 4. 6), ponadto:
GYIP} tumaczy na Apolluwn, a nie jak LXX na (9, 11);
zhebraizowana forma utworzona od kathgoroV (12, 10)
(1, 15; 2, 18) powstay w wyniku poczenia greckiego calkoV i hebrajskiego lebanon.
Wielu greckim terminom, zwaszcza czasownikom nadano znaczenia ich hebrajskich ekwiwa-
lentw:
jak hebrajskie szem (widoczne jest to w 3, 4; 11, 13);
nosi zakres znaczeniowy hebrajskiego GZH (3, 9);
uywany jest w znaczeniu hebrajskiego PVW, a wic zasadniczo siedzie, ale w Apoka-
lipsie moe te oznacza zamieszkiwa, czego przykadem jest 14, 6;
}PH uyty dwukrotnie (10, 7; 14, 6), uywane w stronie czynnej (w pozostaych ksi-
gach NT wycznie w stronie zwrotnej); nie oznacza zwiastowania Dobrej Nowiny; w 10, 7 uyty jest
w tym samym znaczeniu, co w Ezch 38, 17 i Am 3, 7; natomiast w 14, 6 oznacza nadejcie sdu Bo-
ego (por. 14, 7);
uyte w 1, 20; 10, 7; 17, 5. 7 oznacza ono tam nieznany, bd niezrozumiay autorowi
symbol, wyjaniany nastpnie przez anioa przy pomocy jzyka znakw, w duym stopniu nadal prze-
syconego symbolizmem.
w 18, 13 uzyskuje znaczenie niewolnik
Niektre sowa przyjmuj dziwne formy, jak np. (poprawna forma
zdrobnienie od ).
Sownictwo Apokalipsy liczy sobie 916 sw. 128 z tej liczby nie wystpuje w pozostaych
ksigach NT, co stanowi 13,97% tej ksigi. Tylko 31 z nich nie wystpuje w Septuagincie.
Najbardziej wartociowym rkopisammi s Kodeks Aleksandryjski (A) i Kodeks Efrema (C). Od
oryginalnego tekstu Apokalipsy prawdopodobnie odbiega zaledwie w kilkunastu przypadkach.

Gatunek literacki
O ile Ewangelie i Listy stanowiy zupenie nowe gatunki literackie, to Apokalipsa reprezentuje
gatunek zadomowiony ju na dobre w literaturze ydowskiej apokaliptyk. Gatunek ten wystpuje
ju w ST, reprezentuj go przede wszystkim Ksiga Daniela i Ksiga Zachariasza, ale take Ksiga
Ezechiela, fragmenty Ksigi Izajasza.
Gatunek ten bardzo bujnie si rozwija w epoce midzy-testamentowej, powstao wtedy wiele
apokalips. Wrd nich wyrniaj si: 1 Ksiga Henocha, 4 Ezdrasza, Testamenty Dwunastu Patriar-
chw, Apokalipsa Barucha i inne.

175
Struktura Apokalipsy
Pomidzy wizjami siedmiu trb a wizjami siedmiu czasz zachodz liczne podobiestwa. Rw-
nie wizje siedmiu pieczci wykazuj jakkolwiek duo sabsze pewne do nich podobiestwo. Owe
podobiestwa nasuwaj pytanie: Czy wizje te, s wzajemnym powtrzeniem (rekapitulacj)367, poda-
jc t sam tre w dwu, a moe w trzech rnych aspektach?368 Szukajc na nie odpowiedzi, naley
zestawi kad z owych siedmiu wizji, porwna zachodzce midzy nimi podobiestwa i rnice,
zbada ciar gatunkowy owych podobiestw i rnic oraz zanim si zawyrokuje w tej kwestii
sprawdzi, czy uzyskana w ten sposb interpretacja caej ksigi Objawienia Jana bdzie systemowo
spjna (czy nie cierpi na adne aporie). Dopiero po spenieniu wszystkich tych warunkw, mona
opowiedzie si za lub przeciw teorii rekapitulacji. Odpowied bdzie miaa wielki wpyw na sposb
interpretowania 7. trby. O tyle wielki, i odpowied pozytywna umoliwia wizanie 7. trby z
eschatologicznym kocem wiata, podczas gdy odpowied negatywna przekrela cakowicie takow
interpretacj.

Symbolika Apokalipsy
Apokaliptyka jest gatunkiem literackim, w ktrym wielk rol odgrywaj symbole.
Symbole wskazuj na inn rzeczywisto (stref rzeczywistoci), rzeczywisto mityczn i
transcendentn, ktr nam przybliaj369. Ale jzyk symboli nie jest jzykiem precyzyjnym,
towarzyszy mu swoista pynno i brak wyrazistoci pojciowej. Symbole s nonikami ukry-
tego przekazu, tote wiat symboli rzdzony jest innymi, bardziej trudnymi do okrelenia
prawidami ni jzyk mwiony. Tote systematyzowanie i porzdkowanie symboli, denie
do dokadnych ustale, co dany symbol winien oznacza, zawsze prowadzi do uproszcze.
Symbole przenikaj si nawzajem i pene ich rozgraniczenie nie zawsze jest moliwe. Chcc
wic ukaza dany symbol w szerszym wietle i pozna ca jego gbi symboliczn, naley
przebada wszystkie wice si z nim symbole pokrewne (np. grzmot byskawica
strzaa), ktre nieraz cz si z dalszymi symbolami. Jednak badajc kolejny pokrewny sym-
bol moemy zanadto si oddali od punktu wyjciowego, a oglny obraz zostanie zagmatwa-
ny (np. grzmot grzmicy gos ryk lwa lew potne zwierz). Z drugiej za strony,
dziki takim badaniom symbol moe by rozpatrywany na szerokim tle symbolicznym.

367
Ju Victorinus zna pojcie rekapitulacji i stosowa j przy interpretowaniu Apokalipsy. Sdzi on, e Apokalipsa te same
zagadnienia przedstawia kilkakrotnie i pod rnymi symbolami (S. Spiss, op. cit., s. 21). Z jego komentarza porednio wyni-
ka, i czasze s powtrzeniem trb. Natomiast termin recapitulatio wprowadzi do egzegezy biblijnej Tyconius. Ozna-
cza on u niego powtrzenie opisw pominitych uprzednio, ktre pod wzgldem chronologicznym wygldaj na dalszy cig
poprzedzajcych tekstw (w. Augustyn, De doctrina christiana, III, 52-54).
368
Ju Tyconius utosamia oba zmartwychwstania. Zaakceptowali to i rozwinli Cassiodorus, Haymonis oraz inni egzegeci
redniowiecza. Ale dopiero Nicolaus Collado (1581) zasad rekapitulacji opracowa systematycznie. Pieczcie, trby i
czasze zostay w peni utosamione. Wykadajc poszczeglne pieczcie czy j z odpowiadajc jej trb i czasz.
Rekapitulacja w wydaniu Collado naruszaa jednak niejednokrotnie porzdek chronologiczny i nosi pitno duej dowolnoci
(W. Bousset, op. cit., S. 108). D. Pareus (1618) czy pieczcie z trbami, interpretujc je (jak Collado) historiozoficz-
nie, ale czasze odnosi do przyszoci (W. Bousset, ibid., s. 109). J. Cocceius wystpi z jeszcze innym opracowaniem
rekapitulacji (ibid., ss. 109-110). Teoria rekapitulacji bya bardzo popularna wrd niemieckich uczonych II po. XIX wieku,
a w wieku XX opowiedziaa si za ni zdecydowana wikszo egzegetw.
369
Symbol czy kilka stref rzeczywistoci (Eliade).
176
 Interpretujc symbole Apokalipsy naley bra pod uwag rwnie i ten szczeglny fakt,
e ten sam symbol moe odnosi si do kilku rnych rzeczy (np. 17, 9 siedem gw Bestii
symbolizuje jednoczenie siedem pagrkw i siedmiu krlw), ale te klika rnych symboli
moe ukazywa jedn i t sam rzecz (np. koci w 19, 7-8 ukazany zosta pod symbolem
kobiety, a w 21, 10 nn pod symbolem miasta).
Zdarza si czasem, e sam ju autor wyjani stosowane przez siebie symbole. Uczyni
to w Ap 1, 20; 5, 8; 7, 14; 8, 3; 12, 9; 17, 9-11. 15. 18; 19, 8. Niektre symbole wyjanione
zostay w ST (np. Tr 3, 19; Ez 13, 13. 14). W innych przypadkach wyjani naley samemu,
poprzez lokalizacj tekstw stosujcych dany symbol i wyoni z nich jedn (lub kilka)
szczegln, czc te teksty cech. Na podstawie tej cechy (cech), mona wnioskowa
o przekazie semantycznym danego symbolu.
Sidemka wycisna silne pitno na ostatniej ksidze biblijnej. Jest ona nie tylko najczciej w
niej stosowanym symbolem, ale rwnie najwaniejszym symbolem, ktremu podporzdkowano cay
szereg innych symboli. Wiele symboli wystpuje w liczbie siedmiu. Siedem wiecznikw, siedmiu
aniow, siedem gwiazd, siedem kociow Azji Prokonsularnej, ksiga zapiecztowana siedmioma
pieczciami, siedem oczu i siedem rogw Baranka, siedem gw Smoka, siedem gw Bestii, siedmiu
krlw, siedem pagrkw. Niektre symbole zostay nawet uszeregowane w sidemkowe serie i de-
cyduj o strukturze Apokalipsy listy, pieczcie, trby i czasze. Rwnie tekst caej ksigi mona po-
dzieli na siedem czci. Siedem ma wiele zastosowa w Apokalipsie.
Sidemka bywa te w Apokalipsie ukryta, nieuchwytna przy bezporednim wgldzie. W 5, 12
wyliczonych zostao siedem atrybutw Baranka (moc, bogactwo, mdro, sia, cze, chwaa i bogo-
sawiestwo), w 7, 12 siedem atrybutw Boga (bogosawiestwo, chwaa, mdro, dzikczynienie,
cze, moc i sia), a w 6, 7 siedem klas spoecznych (krlowie ziemi, monowadcy, wodzowie, bo-
gacze, mocarze, niewolnicy i wolni).
Siedem razy uyte zostay wane w tej ksidze terminy i zwroty: (1, 6. 7; 3, 14; 5, 14; 7,
12. 12; 19, 4; 22, 20), (14, 14. 15. 16. 17. 18. 18. 19), | (1, 3; 14, 13; 16, 15; 19, 9;
20, 6; 22, 7. 14), pomonh (1, 9; 2, 2. 3. 19; 3, 10; 13, 10; 14, 12), projhte{a (1, 3; 11, 6; 19, 10;
22, 7. 10, 18. 19), }fanoV (2, 10; 3, 11; 4, 4. 10; 6, 2; 12, 1; 14, 14), (6, 9; 8, 9; 12, 11; 16, 3;
18, 13. 14; 20, 4), ksiga ycia (3, 5; 13, 8; 17, 8; 20, 12. 15; 21, 27; 22, 19), p[ tV
gV (3, 10; 6, 10; 8, 13; 11, 10; 13, 8. 14; 17, 8)370, czteroczonowa formua kade plemi, jzyk, lud i
nard (5, 9; 7, 9; 10, 11; 11, 9; 13, 7; 14, 6; 17, 5), formua Kto ma uszy do suchania, niechaj sucha,
co Duch mwi do kociow (2, 7. 11. 17. 29; 3, 6. 13. 22).
Chrystus siedem razy zapowiada swoj Paruzj (1, 3; 3, 3. 11; 16, 15; 22, 7. 10. 20). Imi Chry-
stus wystpuje siedem razy, Jezus czternacie, a Baranek odniesiony jest do Chrystusa 28 razy, z
czego siedem razy w powizaniu z Bogiem. 21 razy uyty zosta termin xous{a. W 18, 12-13 wy-
mienionych jest 28 towarw jakie kupcy sprzedaj Babilonowi. Nietrudno zauway, e wymienione
tu terminy i zwroty wi si z Paruzj, zbawieniem i yciem wiecznym.

370
Ponadto: g ka[ o n aut katoikounthV (13, 12), katoikounteV tn gn (17, 2) i kaJhm}noi ep[ tV
gV (14, 6).

177
 Siedem razy wystpuje (9, 1. 2. 11; 11, 7; 17, 8; 20, 1. 3), (2, 9. 13. 24; 3, 9;
12, 9; 20, 2. 7), 14 razy .
Siedem symbolizuje peni, cao, kompletno. Ksiga zaadresowana jest do siedmiu kocio-
w Azji Prokonsularnej. Ominity zosta koci w Kolossach, Hierapolis, Milecie, Troadzie, Magne-
zji, Tralle. Wybrane zostay te kocioy i w takiej liczbie, by mogy symbolizowa ca prowincj i
cay Koci. Siedem gw Bestii symbolizuje wszystkie mocarstwa ktre wystpiy w historii. Rw-
nie przy trbach i czaszach mona zauway, e autor poszczeglnym plagom przypisuje takie na-
stpstwa, aby mogy obj cay wiat wraz ze wszystkimi zamieszkujcymi go istotami i oddaway
peny, doskonay sd Boy nad wiatem. Zwizane z tymi symbolami plagi stanowi bd peny sd
Boga. Nic nie zostanie tym sdem pominite, ani przeoczone.
Siedem suy te wyraeniu wielkiej siy i nadnaturalnych potg. Ze moce symbolizowane s
przez siedem, co ma zapewne znaczy, e s trudne do pokonania. Szatan przedstawiony zosta jako
smok o siedmiu gowach, z siedmioma koronami na gowach. Zostaje on zrzucony na ziemi w czasie
7. trby (12, 7-9). Siedmiogowa, wychodzca z Otchani Bestia, zawadnie na krtko ziemi (13, 1-
4), ale zwyciy j Chrystus (19, 11 nn), ktry jest Barankiem z siedmiu rogami i siedmiu oczami.
Siedem pojawia si w kontekcie sdw Boych. Chrystus, trzymajcy w swej rce siedem du-
chw Boych, ucharakteryzowany jest na sdziego (2, 1; 3, 1). Kada sidma piecz, trba i czasza
nosi element sdu (grzmoty, byskawice, grad, trzsienie ziemi). Czas 7. trby, to czas sdu nad umar-
ymi (11, 18), podczas 7. czaszy wspomniano o koniecznoci ukarania Babilonu (16, 19). Sdy te s
nieomylne, sprawiedliwe i nieodwracalne w swoich skutkach. Od ich wyroku nie bdzie ju odwoa-
nia.
Liczba siedem wie si z tajemnic. Ksiga zapiecztowana siedmioma pieczciami (5, 1 nn)
symbolizuje wielk tajemnic (ksiga ycia?), ktr ju od samego pocztku Bg zamierza czowie-
kowi podarowa, ale owe pieczcie sprawiay, e bya ona wci niedostpna. Fakt, e tych pieczci
byo siedem potgowa niedostpno tej ksigi i dlatego pocztkowo nikt jej nie mg otworzy (5,
3). Dokonuje tego Baranek, jakby zabity, ktry mia siedem rogw i siedem oczu, ktrymi jest siedem
duchw Boga (5, 6) siedem zostaje przeciwstawione siedmiu. A wic negatywne nastpstwa si-
demki mog by usunite tylko przez kogo, kto wyraa wielokrotno sidemki (siedem rogw, sie-
dem oczu). W czasie 7. trby dokona si tajemnica Boa przepowiadana przez prorokw (10, 7). Ta-
jemnic jest poselstwo siedmiu grzmotw (10, 4).
Wielk rol odgrywaj trzy sidemkowe serie (siedem listw, siedem pieczci, siedem trb,
siedem czasz). Ksiga zapiecztowana siedmioma pieczciami tajemnica, ktr Bg przed wiekami
przygotowa czowiekowi, w ktr pragnli wejrze anioowie, a ktra zostaa udostpniona czowie-
kowi w Jezusie Chrystusie. Trby interwencje, ktre w interesie swego ludu w czasach eschatolo-
gicznych podejmie Bg. Zanim siedmiu aniow zadmie w te trby sudzy Boga zostan zapieczto-
wani pieczci Bo (7, 1-3). Ostatnia, sidma trba symbolizuje Paruzj. Czasze plagi, ktre Bg
zele na mieszkacw ziemi za ich bezbone czyny.
Sze dotyczy rzeczy przemijalnych. Sze razy wystpuje termin: (3, 2; 8,
9. 11; 9, 6; 14, 13; 16, 3), (14, 8; 16, 19; 17, 5; 18, 2. 10. 21), (6, 16. 17; 11,
18; 14, 10; 16, 19; 19, 15), (1, 16; 2, 12. 16; 6, 8; 19, 15. 21), (1, 17; 2, 10;

178
11, 18; 14, 7; 15, 4; 19, 5).
Osiem razy wystpuje: (1, 6. 7; 3, 14; 5, 14; 7, 12. 12; 19, 4; 22, 20).

Teologia Apokalipsy
W ksidze tej przewijaj si dwie nastpujce idee:
przejcie wadzy nad wiatem przez Boga i Jego Pomazaca
dzieje zbawienia, ze szczeglnym zaakcentowaniem ofiary Chrystusa i Jego ponownego po-
wrotu
Bg jest stwrc wszechrzeczy (4, 11; 10, 6; 14, 7), panuje nad wiatem, istoty przeze stwo-
rzone oddaj mu cze i hod (5, 13). Panowanie Boga zostao zakcone przez bunt Szatana, ktry
pocign za sob 1/3 aniow (12, 4). Szatan przeciwstawi si woli Boej, ale nie jest w stanie ode-
bra mu panowania nad wiatem, nie jest w stanie przeciwdziaa Jego planom. Historia biegnie torem
wyznaczonym przez Boga, Szatan nie jest w stanie zmieni jej biegu371. W tej sytuacji trudno jest
mwi o walce rwnych sobie potg. Wynik walki jest z gry przesdzony. Bunt Szatana jest tylko
chwilowym zakceniem wszechwadnego panowania Boga nad wiatem. Nawet Szatan znajduje si
pod kontrol Bo, dziaa tylko dlatego, poniewa Bg mu na to zezwoli i wyznaczy mu konkretne
zadanie i miejsce w historii. Historia wiata nie jest wic nieustann walk dobra ze zem, zo zostao
ju pokonane, zostao ju osdzone, ma jednak jeszcze konkretne zadanie do spenienia.
Po buncie Szatana, ktry pocign za sob 1/3 aniow (12, 4), Bg postanowi zastpi upa-
dych aniow czowiekiem. Najpierw w Ksidze ycia zapisa imiona ludzi przeznaczonych do zba-
wienia (13, 8; 17, 8), nastpnie stworzy wiat (ten wiat, tymczasowy wiat) i czowieka. Czowiek
zanim przejdzie do tamtego wiata musi tu za tego ycia pozna dobro i zo (dlatego te pozwolono
dziaa Szatanowi). Na wskutek uwodzicielskiej dziaalnoci Szatana pierwszy czowiek upad i uleg
grzechowi. W efekcie tego Ksiga ycia musiaa zosta zapiecztowana (5, 1). Czowiek, istota po-
chodzca i mieszkajca w wiecie, w ktrym krzyuj si wpywy dobra i za nie moe samoistnie sta
si istot doskona. Tym samym nie moe wrci, by stan przed Bogiem, sprzed ktrego oblicza
zosta wypdzony i nie moe zamieszka wesp z Nim, gdy trzeba sta si istot wit i doskona,
nie wejdzie tam nic nieczystego (21, 27). Zostao to umoliwione dopiero za pomoc Chrystusa (22,
14), ktry zapaci cen konieczn do zbawienia czowieka i ktry zdj siedem pieczci z Ksigi y-
cia (6, 1 8, 1). Jedynie czowiek ktry przyj cen Chrystusowej krwi moe si doskonali i uwi-
ca (22, 11b), bo tylko krew Chrystusa ma moc oczyszczajc (7, 14); czowiek ktry nie oczyszcza
si we krwi Chrystusa, pogra si w nieprawoci i grzechu (22, 11a).
Chrystus jako zbawca ludzkoci odegra i odgrywa nadal gwn rol w historii zbawienia. Gdy
liczba wiernych osignie odpowiedni wysoko, wwczas zakoczy si historia ludzkoci (6, 11),
zakoczy si te rola Szatana wyznaczona mu w Boej ekonomii zbawienia (12, 12), zo zostanie po-
tpione na wieki (20, 10).

371
Gdyby historia nie toczya si torem wyznaczonym przez Boga wwczas przyszo byaby nieznana i niemoliwym
byoby powstanie takiej literatury jak Apokalipsa Jana i innych proroctw biblijnych.
179
Eschatologia Apokalipsy
Najwaniejszymi wydarzeniami eschatologicznymi s Paruzja i sd. Eschatologia Apokalipsy
nawizuje w prostej linii do eschatologii Ksigi Daniela. Pomija w niej te partie ktre ju si wypeni-
y i s tylko histori (np. czasy rywalizacji krla pnocy z krlem poudnia), a rozwija te, ktre doty-
cz koca wiata. Te wanie partie zostaj rozwinite bardziej obszernie i szczegowo. Bestia z
Ap13 to chimera zoona ze zwierzt wymienionych w Dn 7.
Wielk rol odgrywa sidemka (siedem listw, siedem pieczci, siedem trb, siedem czasz).
Ksiga zapiecztowana siedmioma pieczciami tajemnica, ktr Bg przed wiekami przygotowa
czowiekowi, w ktr pragnli wejrze anioowie, a ktra zostaa udostpniona czowiekowi w Jezusie
Chrystusie.
trby interwencje, ktre w interesie swego ludu w czasach eschatologicznych podejmie
Bg. Zanim siedmiu aniow zadmie w te trby sudzy Boga zostan zapiecztowani pieczci
Bo (7, 1-3). Ostatnia, sidma trba symbolizuje Paruzj.
czasze plagi, ktre Bg zele na mieszkacw ziemi za ich bezbone czyny.
Ksiga koczy si wizj Nowego Jeruzalem. Wejd do wycznie ci, ktrzy pior swoje szaty
[we krwi Baranka] (22, 14). wici zamieszkaj w Nowym Jeruzalem wraz z Barankiem i bd w nim
zaznawa wiecznego szczcia. Nie wejdzie tam nic przekltego (22, 3). Grzesznicy odrzuceni zostan
na zewntrz, do jeziora ognistego. Przesanie ksigi zawiera si w sowach:
Kto czyni nieprawo, niech nadal czyni nieprawo, a kto brudny, niech nadal si brudzi, lecz
kto sprawiedliwy, niech nadal czyni sprawiedliwo, a kto wity, niech nadal si uwica (22,
11).
Zarwno zo, jak i dobro jest potrzebne w odwiecznych planach Boych. One si nawzajem
napdzaj.

Komentarze:
n Aune D. E., Revelation, WBC, 1-3 vol., Thomas Nelson Publishers, Nashville 1997-1999.
n Beale G. K., The Book of Revelation, NIGTC, Grand Rapids Cambridge 1999.
n Bousset W., Die Offenbarung Johannis, Gttingen 18965, 19066.
n Charles R. H., The Revelation of St. John, t. 1-2, Edinburg 1920.
n Kraft H., Die Offenbarung des Johannes, Tbingen 1974.
n Lohmeyer E., Die Offenbarung des Johannes, Tbingen 1953.
1 2
n Mounce R. H., The Book of Revelation, Michigan 1977 , 1998 .
n Mller U. B., Die Offenbarung des Johannes, Gttersloh 1995.
n Prigent P., LApocalypse, Paris 1981.
n Roloff J., Die Offenbarung des Johannes, Zrich 19872.
n Swete H. B., The Apocalypse of st. John, Michigan 1954.
n Visser A. J., De Openbaring van Johannes, Uitgever-Nijkerk 1965.

180
Bibliografia (zasadnicza)

Tekst grecki
n Novum Testamentum Graece et Latine, ed. E. Nestle, K. Aland, Stuttgart 1981.
n Metzger B. M. , A Textual Commentary on the Greek New Testament: A Companion Volume to the
United Bible Societies Greek New Testament (3d ed.).

Konkordancje
n Greek-English Concordance To the New Testament, by J.B. Smith, Herald Press, Scottdale, Penn-
sylvania 1965.
n Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament, A. Schmoller, Deutsche Bi-belgesellschaft,
Stuttgart 1982.
n Bauer W. (ed.), Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Litera-
ture, Second Edition (Chicago 1979).

Kanon Nowego Testamentu

n Metzger B. M., The Canon of the New Testament, Clarendon Press, Oksford 1989.
n The Biblical Canons, ed. By J.-M. Auwers & H.J. de Jong, Leuven University Press, 2003.
n Souter, Text and Canon of the New Testament, 1913.

Tekst Nowego Testamentu

n Aland B., J. Delobel, New Testament Textual Criticism, Exegesis, and Early Church History. A
Discussion of Methods, Peeters Publishers, Kampen 1994.
n Aland K. Aland B., Der Text des Neuen Testaments, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1989 (2.
Auflage); Aland K. Aland B., The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Edi-
tions and to the Theory and Practice of Modern Text Criticism, transl. E.F. Rhodes, Grand Rapids:
William B. Eerdmans, Michigan 1995 (3th ed.).
n Aland K., M. Welte, B. Kster, K. Junack, Kurzgefasste Liste der griechischen Handschriften des
Neues Testaments, Walter de Gruyter, Berlin, New York 1994.
n Birdsall J.N., Collected Papers in Greek and Georgian Textual Criticism, Gorgias Press LLC,
2006.
n Black D.A., New Testament Textual Criticism, Baker Books, Frand Rapids 2006.
n Black D.A., Rethinking New Testament Textual Criticism, Baker Academic, Grand Rapids 2002.
n Black M., Aland K., Die alten bersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenvterzitate und
Lektionare: der gegenwrtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung fr die griechische

181
 Textgeschichte, Wissenschaftliche Beirat des Instituts fr neutestamentliche Textforschung, Berlin
1972.
n Colwell E. C., The Origin of Texttypes of New Testament Manuscripts, in: Early Christian Origins,
ed. A. Wikgren.
n Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and
Textual Criticism, Broadman & Holman Publishers, 2005.
n Comfort Ph., Essential Guide to Bible Versions. Wheaton, Illinois: Tyndale House Publishers,
2000.
n Comfort Ph. W, and Barrett D. P., The Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts.
Wheaton, Illinois: Tyndale House Publishers Incorporated, 2001.
n Ehrman B.D., The Orthodox Corruption of Scripture, Oksford University Press, Oksford 1993.
n Elliott J.K., A Survey of Manuscripts Used in Editions of the Greek New Testament, Brill Archive,
1987.
n Elliott J. K., Moir I., Manuscripts and the Text of the New Testament: An Introduction for English
Readers, Edinburgh: T. & T. Clark, 1995.
n Elliot R., The Encyclopedia of New Testament Textual Criticism, na:
http://www.skypoint.com/~waltzmn/.
n Ferrar W. H., A Collation of Four Important Manuscripts of the Gospels, ed T. K. Abbott, Macmil-
lan, Dublin, 1877.
n Finegan J., Encountering New Testament Manuscripts: A Working Introduction to Textual Criti-
cism, Wm. Eerdmans 1980.
n Gregory C. R., Textkritik des Neuen Testaments, t. I-III, Leipzig 1900-1909.
n Hatch W.H.P., The Principal Uncial Manuscripts of the New Testament, Chicago: The University
of Chicago Press, 1931.
n Horn T.H., Introduction to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scripture, New York
1852.
n Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment, London 1914.
n Hurtado L.W., The Early Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins, Eerdmans Pub-
lishing Company, Grand Rapids, Michigan 2006.
n Kenyon F.G., Handbook to the Textual Criticism of the New Testament, London2, 1912.
n Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.), London 1939.
n Kenyon F.G., Paleography of Greek Papyri, Oksford, 1899.
n Kirsopp & Silva Lake, Dated Greek Minuscule Manuscripts to the Year 1200 A.D, Boston 1945.
n Ladd G.E., The New Testament and Criticism, Wm Eerdmans, Grand Rapids 1991.
n Lake K., The Text of the New Testament, fourth edition, London, 1910.
n Metzger B.M., Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography, Oksford Univer-
sity Press, Oksford 1991.
n Metzger B.M., The Early Versions of the New Testament, Clarendon Press, Oksford 1977.
n Metzger B.M., B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and
Restoration, Oksford University Press, New York, Oksford 2005.
n Miller E., A Guide to the Textual Criticism of the New Testament, Collingswood 2003.
182
n Montefiore T.L., Catechesis Evangelica; bring Questions and Answers based on the Textus Re-
ceptus, London 1862.
n Nestle E., Introduction to the Textual Criticism of the Greek New Testament, Eugene, OR: Wipf &
Stock Publishers, 2001.
n Parker D. C., An Introduction to the New Testament Manuscripts and their Texts, Birmingham
2008.
n Patzia A.G., The Making of the New Testament: origin, collection, text & canon, Inter Varsity
Press, Downers Grove 1995.
n Robertson T., An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament, Nashville: Broad-
man, 1925.
n Romaniuk K., Wprowadzenie do krytyki tekstu Starego i Nowego Testamentu, Ksigarnia w. Woj-
ciecha, Pozna Warszawa Lublin 1975.
n Scott Porter J., Principles of Textual Criticism, with their Application to the Old and New Testa-
ment, London 1848.
n Scrivener F.H.A., A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, Cambridge 1861,
London 1894 (fourth edition).
n Scrivener F.H., Contributions to the Criticism of the Greek New Testament bring the introduction
to an edition of the Codex Augiensis and fifty other Manuscripts, Cambridge 1859.
n Scrinever F.H., An exact Transcript of the Codex Augiensis, to which added a full Collation of the
fifty Manuscripts, Cambridge 1859.
n Scrivener F.H., A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament, Cambridge 1861.
n Sitterly Ch.F., Text and Manuscripts of the New Testament, w: The International Standard Bible
Encyclopedia, revised edition, vol. 5 (Chicago, 1929), pp. 2950-2957, dostpny na:
http://www.bible-researcher.com/isbetext02.html.
n Soden v. H., Die Schriften des Neuen Testaments, in ihrer ltesten erreichbaren Textgestalt herges-
tellt auf Grund ihrer Textgeschichte, Verlag von Arthur Glaue, Berlin 1902-1910.
n Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins the Manuscripts Tradition, Sources, Author-
ship, & Dates, MacMillan and Co Limited, Oksford 1924.
n Studies in the Theory and Method of the New Testament. Textual Criticism, ed. E.J. Epp, G.D. Fee,
William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 1993.
n The Text of the New Testament in Contemporary Research, ed. B.D. Ehrman, M.W. Holmes, Wil-
liam B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 1995.
n Thompson E. M., Handbook of Greek and Latin Paleography, second edition, London, 1894.
n Tischendorf K., Anecdota sacra et profana ex oriente et occidente allata sive notitia, Lipsiae 1861.
n Tischendorf K., When Were our Gospel Written?, New York 1866; Wann wurden unsere Evange-
lien verfasst?, 1866.
n Tregelles S.P., An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures, London
1856.
n Tregelles S. P., The Printed Text of the Greek New Testament, London 1854.
n Treu, Die Griechischen Handschriften des Neuen Testaments in der UdSSR; eine systematische
Auswertung des T K.exthandschriften in Leningrad, Moskau, Kiev, Odessa, Tbilisi und Erevan, T
183
 & U 91 (Berlin, 1966).
n Vaganay L., Amphoux Ch.-B., Heimerdinger J., An Introduction to New Testament Textual Criti-
cism, Cambridge University Press, Cambridge 1991.
n Westcott B. F., F. J. A. Hort, Introduction to the New Testament in the Original Greek: With Notes
on Selected Readings, New York: Harper & Brothers, 1882.
n Westcott B. F., and F. J. A. Hort, The New Testament in Greek with Introduction, Cambridge and
London, 1896.
n Wisse F., The profile method for the classification and evaluation of manuscript evidence, William
B Eerdmans Publishing, 1982.
n Wordsworth Ch., The New Testament of our Lord and Saviour Jesus Christ in the original Greek
with Notes and Introductions, London 1859.

Wstpy oglne
n Achtemeier P.J., Green J.B., Thompson M.M., Introducing the New Testament: its literature and
theology, Wm. Eerdmans 2001.
n Aebi E., Krtkie wprowadzenie do ksig Nowego Testamentu, Warszawa 1989.
n Alford H., The Greek Testament. The Four Gospels, Vol. I, London 1849, 1863 (fifth edition).
n Bartnicki R. i in., Wprowadzenie w Myl i Wezwanie Ksig Biblijnych. Ewangelia w. Jana, Listy
Powszechne, Apokalipsa (tom 10), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1992.
n Beck B.E., Reading the New Testament today: an introduction to New Testament study, Brian E.
Beck 1992.
n Berkhof L., Introduction to the New Testament, Eerdmans 1915.
n Bleek F., Bleek J., Einleitung in das neue Testament, Berlin 1866.
n Branick V.P., Understanding the New Testament and its message: an introduction, New Jersey
1998.
n Burkett D.R., An introduction to the New Testament and the origins of Christianity, Cambridge
2002.
n Credner K., Einleitung in das Neue Testament, Halle 1836.
n Cullmann O., Zarys historii ksig Nowego Testamentu, prze. W. Kowalska, PAX, Warszawa 1968.
n Davidson S., An Introduction to the Study of the New Testament, Critical, Exegetical, and Theolog-
ical, London 1868.
n Dbrowski E., Prolegomena do Nowego Testamentu, Opole 1949.
n Fiensy D.A., New Testament Introduction, NIV, College Press Publishing Co. 1997.
n Frankowski J., Mdala S. (red.), Wprowadzenie w myl i wezwanie Ksig Biblijnych. Ewangelie
synoptyczne (tom 8), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1995.
n Godet F.L., Introduction to the New Testament, Edinburgh 1899.
n Grant R.M., A Historical Introduction to the New Testament, London 1963.
n Guerike H., Historisch-kritische Einleitung in das Neue Testament, Leipzig 1843.
n Gundry R.H., A Survey of the New Testament, Zondervan 2003.
n Guthrie, D. New Testament Introduction. Rev. ed. (4th British ed.); Downers Grove, Ill.: Intervarsi-
184
 ty, 1990. This is an excellent traditional (i.e. conservative) introduction. The Houston Public Li-
brary has three copies (2 at the Central Library downtown, and one at Robinson).
n Harrington W.J., Klucz do Biblii, prze. J. Marzcki, PAX, Warszawa 1997.
n Harrison E.F., Introduction to the New Testament, Wm. Eerdmans 1971.
n Interpreting the New Testament. An Introduction to the Principles and Methods of N.T. Exegesis,
H. Conzelmann and A. Lindemann, translated by S.S. Schatzmann, Hendrickson Publishers. Pea-
body 1988.
n Introduction to the New Testament, red. Raymond F. Collins, SCM Press, London 1983.
n Introduction to the New Testament, red. H.C. Thiessen, Eerdmans Publishing Company, Grand
Rapids 1976.
n Jasiski A.S. i in., Wprowadzenie w Myl i Wezwanie Ksig Biblijnych. Dzieje Apostolskie, Listy
w. Pawa (tom 9), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1997.
n Jensen I.L., Przegld Nowego Testamentu, ChIB, Warszawa 2007.
n Johnson L.T., Penner T.C., Writings of the New Testament: An Interpretation, SCM Press 1999.
n Kee H.C., The beginnings of Christianity: an introduction to the New Testament, T & T Clark In-
ternational 2005.
n Kelly J.F., An Introduction to the New Testament for Catholics, OSB Collegeville 2006.
n Klijn A., An Introduction to the New Testament, Leiden 1967.
n Koester H., Einfhrung in das Neue Testament: im Rahmen d. Religionsgeschichte u. Kulturge-
schichte d. hellenist u. rm. Zeit, De Gruyter, Berlin 1980.
n Meinertz M., Einleitung in das Neue Testament, Paderborn 1933.
n Moffatt J., An Introduction to the Literature of the New Testament, International Theological Li-
brary. New York: Scribner, 1925.
n McNeile A.H., An Introduction to the Study of the New Testament, second edition revised New
Testament Introduction, D. Guthrie, Inter-Varsity Press, Leicester 1976.
n Nestle E., Einfhrung in das Neues Testament, Gttingen3, 1909.
n The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, ed. S.M. Jackson, Grand Rapids
1952.
n Paciorek A., Wstp oglny do Pisma witego, Biblos, Tarnw 1999.
n Perkins P., Reading the New Testament: an Introduction, New Jersey 1988.
n Pokorny P. & U. Heckel, Einleitung in das Neue Testament, UTB, Tbingen 2007.
n Schweizer E., Theologische Einleitung in das Neue Testament, Ruprecht 1989.
n Tarazi P., New Testament: An Introduction: Luke and Acts, St Vladimir's Seminary 2001.
n Uglorz M., Introdukcja do Nowego Testamentu, cz. 1, ChAT, Warszawa 1994.
n Vielhauer P., Geschichte der urchristlichen Literatur: Einleitung in das Neue Testament, Walter de
Gruyter 1985.
n Westcott F.J., Introduction to the Study of the Gospels, 1860.
n Wette W. De, Frothingham F., An historico-critical introduction to the canonical books of the New
Testament, London 1858.
n Wstp do Nowego Testamentu, red. F. Gryglewicz, Pallottinum, Pozna 1969.
n Wstp do Nowego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, Pallottinum, Pozna 1996.
185
 n Wstp oglny do Pisma witego, red. J. Szlaga, Pallottinum, Warszawa 1986.
n Zahn Th., Introduction to the New Testament, English translation, Edinburgh, 1910.

186
111007