Kompozitni materijali

(Kompoziti)

kolska god. 2009./10. Zdravko Schauperl

Sadraj:
Definicija
Svojstva
Podjela
Mjesta i karakteristike primjene
Proizvodnja
Konstrukcije

Kompozitni materijali

1
Uvod
Kompozitni materijali ili kompoziti su dobiveni umjetnim
spajanjem dvaju ili vie kemijski razliitih materijala s
jasnom granicom izmeu njih.

Heterogeni materijali koji se sastoje od vie materijala a s

ciljem dobivanja materijala takvih svojstava kakva ne
posjeduje niti jedna komponenta sama za sebe.

Kompozitni materijali

Zato kompoziti?

Prednosti nad tradicionalnim konstrukcijskim

materijalima:
Mehanika svojstva (specifina vrstoa, krutost)
Otpornost na koroziju
Odravanje
Vijek trajanja
Dizajniranje svojstava

Kompozitni materijali

2
 Stanje na tritu SAD

2001. godine 2008. godine

Izvor: SPI Composites Institute

Izvor: SPI Composites Institute

Kompozitni materijali

Kompozitni materijali

3
Uvod

+ =

Matrica Ojaalo Kompozit

Opeke, beton, tvrdi metal

Kompozitni materijali

Uloga matrice:
Povezuje vlakna
Prenosi optereenje na vlakna
Zatiuje vlakna od okolnih utjecaja i oteenja

Zahtjevi na matricu:
Otpornost na koroziju
Poboljana svojstva u poprenom smjeru
Poboljavanje ilavosti cijele konstrukcije
Ne smije kemijski reagirati s vlaknom
Mora prianjati uz vlakna

Kompozitni materijali

4
Uloga ojaala:
Visoka vrstoa
Visok modul elastinosti - krutost
Ostala zahtjevana svojstva (toplinska vodljivost,
otpornost na troenje)

Ukupno ponaanje kompozita ovisi o:

svojstvima matrice i ojaala,
veliini i rasporedu (raspodjeli) konstituenata,
volumnom udjelu konstituenata,
obliku konstituenata,
prirodi i jakosti veze meu konstituentima.

Kompozitni materijali

Kompozitni materijali

5
 Podjela kompozita

Materijal matrice Oblik ojaala

Metalna estice
Keramika Vlakna
Polimerna
(Ugljik)
ugljik-ugljik kompoziti (do 1700 C, a kratkotrajno do 2700 C).

Kompozitni materijali

Kompoziti ojaani s esticama

Disperzije (promjer do 0,1m)
Velike estice (promjer od 0,1m)
Al2O3, SiC, BN, ZrO2, TiC, ThO2, SiO2, WC, B4C

Veliina estica
Volumni udio
Razmak izmeu estica

Cu kompozit ojaan dispergiranim

esticama B4C

Kompozitni materijali

6
 Kompoziti s esticama
Disperzije (do 0,1m)
Sustav Primjena

Ag-CdO Elektrini kontakti

Al-Al2O3 Nuklearni reaktori
Be-BeO Svemirska tehnika i nuklearni reaktori

Co-ThO2, Y2O3 Magnetski materijali postojani puzanju

Ni-20 %Cr-ThO2 Dijelovi turbina

Pb-PbO Ploe akumulatora
Pt-ThO2 Elektrine komponente
W-ThO2, ZrO2 Grijai

Velike estice: tvrdi metali, abrazivne ploe, elektrini

kontakti (W+Ag)
Kompozitni materijali

Kompoziti ojaani s vlaknima

Viskeri
Vlakna
ice

TiB viskeri

Viskeri: monokristali, veliki omjer duljina/promjer, pravilna graa,

Rm, najvri poznati materijal, cijena (grafit (ugljik), silicijev karbid,
silicijev nitrid, aluminijev oksid)
Vlakna: polimerna i / ili keramika, polikristalna ili amorfna
ica: elik, Mo, W, relativno veliki promjer, aut. gume, cijevi,

7
Materijal Gustoa, Vlana Specifina Modul Specifini

Vlaknima ojaani kompoziti kg/m3 vrstoa,

N/mm2
vrstoa,
(x106m2/s)
elastinost
i
modul,
(x103m2/s)
kN/mm2
Viskeri
Grafit 2200 20700 9,1 700 318
Silicijev nitrid (Si3N4) 3200 5000...7000 1,562,2 350...380 109...118
Aluminijev oksid (Al2O3) 4000 10000...20000 2,55,0 700...1500 175...375
Silicijev karbid (SiC) 3200 20000 6,25 480 150
Vlakna
Aluminijev oksid 3950 1380 0,35 379 96
Aramid (Kevlar 49) 1440 3600...4100 2,5...2,85 131 91
Ugljik a 1780...215 1500...4800 0,70...2,70 228...724 106...407
0
E-staklo 2580 3450 1,34 72,5 28
Bor 2570 3600 1,40 400 156
Silicijev karbid 3000 3900 1,30 400 133
PE-UHMW (Spectra 900) 970 2600 2,68 117 121
Metalne ice
ica: elik,
Visokovrsti elikMo, W, relativno
7900 veliki
2390 promjer,0,30
aut. gume,210
cijevi, 26,6
Molibden 10200 2200 0,22 324 31,8
Volfram 19300 2890 0,15 407 21,1

Karakteristike vlaknima ojaanih

kompoziti

Omjer duljina promjer

Volumni udio vlakana
Usmjerenost (raspored) vlakana
Svojstva vlakana
Svojstva matrice

Kompozitni materijali

8

Usmjerenost (orijentacija)
Raspored ojaavala
(a) kontinuirana jednosmjerna vlakna,
(c) ortogonalno rasporeena vlakna,
Kompozitni materijali
(b) sluajno usmjerena
diskontinuirana vlakna,
(d) viesmjerno usmjerena
vlakna
Kompozitni materijali
9
Ponaanje jednosmjerno ojaanog polimera s
vlaknima

Kompozitni materijali

Vrste vlakna

STAKLENA
ARAMIDNA
UGLJINA
KERAMIKA NYLON POLYESTER
POLYETHYLENE POLYPROPYLENE

Specifini modul, specifina vrstoa, ilavost,

radna temperatura

Kompozitni materijali

10
 Staklena vlakna

90% svih vlakana kod PK

Promjer: 3-20m,
Jeftina proizvodnja, relativno dobra specifina vrstoa, kemijska postojanost

A-staklo (visoko alkalno, dobra kemijska otpornost, slaba el. svojstva)

C-staklo (specijalan sastav za izuzetno agresivne kemikalije)
E-staklo (>50% svih stakl.ojaala, dobra vrstoa, otpornost na utjecaj morske
vode-brodogradnja)
S-staklo (vrstoa 30% vea od E-stakla, bolja Rd, 3-4x skuplje od E-stakla)
D-staklo (niska dielektrina konstanta, loa meh svojstva)
T-staklo (do 1050oC, via Rm i E)

Kompozitni materijali

Kompozitni materijali

11
 Kompozitni materijali

Aramidna vlakna

1965. god DuPont, (aromatski PA)

1970. god komercijalna primjena
Kevlar 49 (29, 149...), Twaron

Razliite vrste razliita svojstva ali svi visok Rm preko 3000N/mm2

=1,44g/cm3; Rd, ilavost.
Otpornost na abraziju, dobra kemijska i toplinska postojanost.
Degradacija (spora) kod UV zraenja
Tlana vrstoa loija od staklenih i ugljinih vlakana, slaba adhezija sa
matricom, higroskopan, skuplji od stakl. vlakana

Nije krhak tkanine

aramid+fenolne smole

Kompozitni materijali

12
Balistika

13
 Kablovi od optikih vlakana

Twaron prea kao zatita optikih vlakana od

mehanikog optereenja

Gumeni proizvodi
Visoka vrstoa i dinamika izdrljivost
Temperaturna postojanost
Kemijska postojanost

14
 Zrakoplovstvo

Airbus (fairings)
Boeing (ducts,radomes)
Eurocopter (Tiger)
MD (Apache)
LD3 (KLM, SAS,)
Engine containment belts

KOMPONENTE

15
 Zatita od potresa/obnova zgrada

Ugljina vlakna
1958. god - Union Carbide Parma Technical Center, Cleveland, Ohio
1970. god komercijalna primjena (85% C atoma)

Promjer niti 5-10m - uglavnom C-atomi, relativno pravilno sloeni u kristalnoj

reetci

Kompozitni materijali

16
 Ugljina vlakna
1958. god - Union Carbide Parma Technical Center, Cleveland, Ohio
1970. god komercijalna primjena (85% C atoma)

Promjer niti 5-10m - uglavnom C-atomi, relativno pravilno sloeni u kristalnoj

reetci

Kompozitni materijali

Ugljina vlakna
Toplinska piroliza POLYACRYLONITRIL (PAN), polimer baziran na ACRYLONITRILU

Rm= 5.600 N/mm2

E= 530.000 N/mm2

17
 Ugljina vlakna
Usporedba mehanikih svojstva standardnih ugljinih vlakna s elikom poviene
vrstoe

Vlana Modul Specifina

Gustoa
Materijal vrstoa elastinosti vrstoa
(g/cm3)
(GPa) (GPa) (GPa)

Ugljina vlakna
3.5 230.0 1.75 2.00
(Standard Grade)
elik poviene
1.3 210.0 7.87 0.17
vrstoe

standardni modul (220GPa)

srednji modul (240GPa)
visoki modul (300GPa)
ultravisoki modul (>500GPa)

Toplinska vodljivost znaajno bolja nego kod Cu

+ odgovarajua matrica = najbolja korozijska postojanost
ilavost slabija nego kod staklenih ili aramidnih vlakana
Najvei specifini modul i visoka specifina vrstoa

18
SPORT

19
Keramika vlakna
Za kompozite otporne na visoke temperature (preko 1000 oC)
Za izradu MMC
Neoksidna keramika - na osnovi SiC, Al (Al2O3, AlSi)
Oksidna keramika - yttrium aluminium garnet (YAG) (Y3Al5O12)

W jezgra, a oko nje SiC (CVD)

SVOJSTVA VLAKANA

20
 SVOJSTVA KOMPOZITA

Hibridni kompoziti
Ugljik / Aramid
Dobra ilavost+vlana vrstoa od aramida
Tlana i vlana vrstoa od ugljinih vlakana
Nisko gustoa ali relativno visoka cijena
Aramid / Staklo
Mala gustoa, ilavost, vlana vrstoa od aramida.
Tlana i vlana vrstoa od stakla
Niska cijena!!
Ugljik / taklo
Tlana i vlana vrstoa, krutost, gustoa - ugljik
Dobra svojstva, cijena - staklo
Niska cijena!!

Kompozitni materijali

21
 Tvornika ojaala
Proizvodnja spojenih dugih C, S, A vlakana s ciljem proizvodnje
jednoslojnih ili vieslojnih ploa (tkanina)

Jednosmjerna (unidirekcijski)
Pletiva

Kompozitni materijali

Sendvi konstrukcije
Strukturni kompoziti: Ne ovise o svojstvima matrice i ojaala ve
i o geometrijskom rasporedu elemenata konstrukcije

Savojna vrstoa grede E*I3

a I = b a3 /12, (b je dubina).

Relativna krutost
Relativna vrstoa
Relativna masa

Tanka korajezgra preuzima tlana optereenja! meh. Svojstva jezgre!

22
 Paneli u brodogradnji npr. jezgra sae; izvana Al lim (folija) = krut,
vrst, lagan konstrukcijski materijal

Kompozitni materijali

Jezgra

Pjene (PVC, PS, PU, PEI polieterimid, akrilne pjene)

U primjeni gustoe od 40-200kg/m3
Debljine od 5-50mm
Sae (Al, Nomex aramid, ABS, Polikarbonat, PP, PE)
Al najbolja specifina crstoa, opasnost od galvanske korozije
Nomex otpornost na poare (avioni)
Plastomeri mogunost recikliranja
Drvo (Balza, cedar)

Kompozitni materijali

23
Predvianje svojstava
Vlak (vlana vrstoa ojaala)

Tlak (adhezija, krutost matrice)

Smik (matrica prenosi naprezanje

kroz kompozit, adhezija, krutost
matrice)

Savijanje (kombinacija vlak, tlak,

smik)

Kompozitni materijali

Zakon mijeanja:

c = v Vv + m Vm
Optereenje paralelno sa vlaknima (iso-strain):

Ec = Ev Vv + Em Vm
Optereenje okomito na vlakna (iso-stress):

Em E f
Ec =
E f Vm + E m V f
Kompozitni materijali

24
 Poliesterska smola ojaana je sa staklenim
vlaknima iji je volumni udio 60%.
Izraunajte modul elastinosti kompozita u
smjeru vlakana.
Em = 6,9 x 103MPa
Est.vl. =72,4 x 103MPa
(rezultat: Ec. =46,2 x 103MPa)

Kompozitni materijali

Proizvodnja kompozitnih dijelova

Runo polaganje
Oblikovanje natrcavanjem
Pultrudiranje
Ubrizgavanje smole u kalup (RTM - resin transfer moulding)
Namatanje (filament winding)
Prepreg

25
Runo polaganje
Vlakna povezana u tkanja razliitog oblika stavljaju se u kalup.
Na njih se nanosi smola koja se impregnira u ojaanja pomou valjaka ili
kistova.
Do skruivanja dolazi pri atmosferskim uvjetima.

Prednosti:

vrlo jednostavan postupak koji se primjenjuje ve dulje
vrijeme,

malen troak izrade alata,

veliki izbor vrste materijala i dobavljaa,

udio vlakana je vei i vlakna su dulja nego u sluaju
polaganja natrcavanjem.

Nedostaci:

kvaliteta postupka u velikoj mjeri ovisi o umjenosti radnika.
Teko proizvesti kompozite s malim udjelom smole bez pukotina.

Koriste se smole male viskoznosti to znatno utjee na
svojstva.

26
 Natrcavanje
Vlakno ulazi u runi pitolj u kojem se sjee na manje komadie
i dodaje u struju zraka i tekue smole.
Takva se mjeavina natrcava u kalup gdje se i skruuje u
atmosferskim uvjetima.
Kao materijal matrice se uglavnom koriste poliesteri, dok se za
ojaanje koriste iskljuivo staklena vlakna.

27
Prednosti:

iroka primjena postupka ve niz godina,

vrlo jeftin nain taloenja vlakna i smole,

mali troak izrade alata.

Nedostaci:

sadre neto veu koliinu smole tako da imaju veu masu,

za ojaanja se koriste samo kratka i sjeena vlakna, tako da
konani proizvod ima ograniena mehanika svojstva,

smola moraju imati malu viskoznost kako bi se mogle
natrcavati,
a to najee ide na tetu mehanikih i toplinskih svojstava,

Kalupi za runo polaganje /

natrcavanje

28
 Pultrudiranje

Osnovne karakteristike:

Ujednaen presjek

Kontinuirana duina

Anizotropnost

Mogui komplicirani oblici profila

Hibridna ojaala

Pultrudiranje

Prednosti:

brz, ekonomian postupak

homogen materijal i svojstva

komplicirani profili

Nedostaci:

anizotropnost

visoka cijena alata

29
pultrudirani profili od polimernih kompozita u graditeljstvu

30
Ubrizgavanje smole u kalup (Resin transfer moulding - RTM)

Predoblik od vlakana se postavlja u kalup (mogu se stvoriti razliiti oblici koji se

dre vezivom).
Kalup zatvara te se u njega ubrizgava smola (moe se koristiti i vakuum).
Nakon to je kalup popunjen zatvaraju se mjesta na kojima je ubrizgana smola
i dolazi do skruivanja na povienim ili sobnim temperaturama.
Mogu se koristiti gotovo sve vrste matrica i vlakana.

Prednosti:

proizvodnja kompozita s visokim udjelom vlakana i s niskim
udjelom pukotina u materijalu,

budui da je smola zatvorena u kalup, ne predstavlja opasnost
za okolinu,

puno bolji izgled povrine.

Nedostaci:

skup i teak alat,

proizvodnja je ograniena na manje komade,

mogu se pojaviti mjesta na proizvodu koja nisu popunjena
smolom, to zahtjeva dodatnu kontrolu i potencijalni otpad.

31
 DRUGI PROCESI UBRIZGAVANJA SCRIMP, RIFT, VARM itd.
Tkanja se polau u kalup a na njih se stavlja povrinski pokrov i pletivo.
Pomou vakuum pumpe se uklanja zrak, a zatim slijedi ubrizgavanje smole.
Pletivo olakava protok smole i vlanje ojaanja. Matrice: epoksidne smole,
poliesteri i vinil esteri. Kao ojaanja mogu posluiti sve vrste vlakana.

Prednosti:

mnogo manji troak izrade alat, budui da kao gornji dio kalupa slui pokrov
iz kojeg se isisava zrak,

mogua je proizvodnja dijelova velikih dimenzija,

mogue je i koritenje alata koji se inae primjenjuju u postupku runog
polaganja.

Nedostaci:

izvoenje procesa je relativno sloeno,

moraju se koristiti smole male viskoznosti,

mogua je pojava lokaliteta u koje nije impregnirana smola (otpad).

32
33
Namatanje (filament winding)

34
 Prednosti:

vrlo brza i ekonomina metoda,

moe se regulirati udio smole na vlaknima,

trokovi su manji zbog toga to se rabe pojedinana vlakna, a ne tkanja

mogu se dobiti odlina mehanika svojstva kompozita ako se vlakna
poslau u smjeru djelovanja optereenja.

Nedostaci:

oblici proizvoda koji se dobivaju su ogranieni (konveksni),

smjetaj vlakana na razliite oblike nije uvijek lagan (npr uzduno) ,

trokovi dijela na koju se namotava mogu biti visoki u sluaju izrade velikih
dijelova,

vanjska povrina proizvoda nije uvijek estetski prihvatljiva.

Namatanje (filament winding)

35
 Namatanje (filament winding)

Spremnik od polimernog kompozita proizveden namatanjem

36
 Prepreg
Razliita vlakna ili tkanja se predimpregniraju sa smolom. Tako dobiveni oblici
se najee zamrzavaju kako bi se mogli skladititi dulje vrijeme. Smola koji se
koristi nije potpuno u krutom stanju tako da je prepreg na dodir malo ljepljiv.
Nakon toga se preprezi strojno polau u kalup, vakuumski se pakiraju i
zagrijavaju na temperaturu 120-180C. Uz kemijske dodatke mogue je sniziti
temepraturu skruivanja na 60-100C. Ako je za stvaranje kompozita potreban
neto vii tlak sve se to stavlja u autoklavu kojom je mogue postii tlakove do
5 atmosfera.
Matrice: epoksidne smole, poliesteri, fenoli i visokotemperaturni plastomeri
kao to su npr. poliimidi.

Prednosti:

mogue je vrlo precizno podeavanje udjela vlakana i smole,

materijali su potpuno ekoloki prihvatljivi,

mogue je impregniranje i smola visoke viskoznost ime se znaajno utjee
na mehanika i toplinska svojstva kompozita,

mogua je automatizacija cijelog procesa.

Nedostaci:

trokovi materijala su vei,

materijal se skruuje u autoklavama koje su prilino skupe i ogranienih su
dimenzija,

proces se odvija na povienim temperaturama tako da i to treba uzeti u obzir
prilikom izbora materijala alata.

37
 METALNI KOMPOZITI
(MMC Metal Matrix Composites)

Matrice: superlegure, legure aluminija, magnezija, titana i bakra

Ojaala: - estice
- kontinuirana vlakna (ugljik, silicijev karbid, bor, aluminij i tvrdi
metali)
- diskontinuiranih vlakana i viskera (silicijeva karbida, sjeckana
vlakna od ugljika i aluminija i estice aluminija i karbida,dijamanti)

Prednosti:

vrlo visoka vrstoa i krutost uz vrlo malu gustou,

visoka toplinska i elektrina vodljivost i niska toplinska rastezljivost,

vrlo dobra otpornost na troenje,

vrlo dobra svojstva na visokim temperaturama.

Nedostaci:

komplicirana proizvodnja,

vrlo visoka cijena - cijena e padati sa irenjem primjene,

nedovoljno podataka o svojstvima materijala,

jo uvijek nema dovoljno smjernica za konstruiranje s ovom vrstom
materijala,

loa reciklinost.

38
 Volumni
Gustoa, Modul E,
Vlakno Matrica udio Rm, N/mm2
kg/m3 kN/mm2
vlakna, %

Ugljino
41 2440 320 620
vlakno
Al-legura 6061
Vlakno bora 48 - 207 1515

SiC 50 2930 230 1480

Al-legura
Al2O3 24 - 120 340
380.0

Ugljino Mg-legura
38 1830 300 510
vlakno AZ31
Borsic Titan 45 3680 220 1270

Oznaivanje:
A / B / Xp I

matrica ojaalo udio vrsta

Al 6061 / Al2O3 / 20p / T6

Al / Nextel 610 / 45f (Re = 1200 MPa)

39
Kompoziti s Al-matricom
-najvei udio na tritu

Utjecaj estica TiB2 na mehanika svojstva

MATERIJAL E, GPa Rp0,2 ,MPa Rm ,MPa A5 ,%
6061+0 %TiB2 70 79 220 48
6061+6 %TiB2 90 189 346 27

6061+12 %TiB2 96 220 390 16

2618+0 %TiB2 74 101 343 43

2618+8 %TiB2 89 211 410 18

Kompoziti s Al-matricom
Klipnjaa napravljena od Al-legure
ojaane s Al2O3 esticama. Ona ima
puno bolja mehanika svojstva i
otpornost na umor od eline klipnjae,
a uz sve to ima i 42 % manju masu

Profili od Al-legure ojaane s grafitnim

vlaknima. Imaju jednaku krutost kao i
elik, a masu manju od aluminija

Ventili automobilskog motora

napravljeni od kompozita s Ti-matricom
koja je ojaana SiC esticama

40
 Zamanjak napravljen od kompozita s
Al-matricom i vlaknastih Al2O3
ojaanja

Hondin blok motora napravljen od

kompozita s Al-matricom i Saffil
kratkih Al2O3 vlakana

Klip od kompozita Al-legura + Saffil

vlakna

Dio konstrukcije Space Shuttle-a

napravljen od B/Al kompozita kojim
se postigla uteda u masi od 45 % u
odnosu na Al legure

Al/SiC cilindar koji je ugraen u

bolide Formule 1

Umeci mjenjake kutije koji slue za

lokalno ojaanje, a napravljeni su od
Mg-legure ojaane ugljinim vlaknima

41
Space Shuttle:
nosai (cijevi) u prostoru za teret
243 cijevi, d = 25-92 mm l = 0,6-2,3 m
6061/B/50f - 145 kg manja masa po letjelici (u usporedbi sa Al)

Hubble teleskop (4.3 cm x 8.6 cm x 2 m ):

6061/C/40f
40 % manja masa (u odnosu na Al)
(dimenzijska stabilnost )

42
 KERAMIKI KOMPOZITI
(CMC Ceramic Matrix Composites)

stabilnost na ekstremno visokim temperaturama,

otpornost na toplinski ok,
iznimna otpornost na koroziju,
velika tvrdoa,
mala masa.

Mana - sklonost krhkom lomu.

Rjeenje: keramika matrica + keramika ojaanja.

CMC sa SiC matricom ojaanog s

kontinuiranim SiC vlaknima

Gustoa, kg/m3 2100

Tlana vrstoa, MPa 450
Vlana vrstoa, MPa 262
Smina vrstoa, MPa 34
Modul elastinosti, GPa 96
Toplinska vodljivost, 10-6/K 2,7
Toplinska rastezljivost, W/mK 1,32

43
Al2O3 matrica Al2O3 matrica
Al2O3 vlakna Al2O3 matrica SiC (3m) estice

C vlakna + Ni sloj

Rezni alati napravljeni od kompozita

s Al2O3 matricom i SiC viskerima

Glave izmjenjivaa topline

napravljene od kompozita s Al2O3
matricom koji je ojaan kontinuiranim
vlaknima

Koni diskovi Porsche-a 911 Turbo

napravljeni od kompozita sa SiC
matricom koji je ojaan ugljinim
vlaknima

44
45